Modernleşme, Kemalizm ve demokrasi

L E V E N T KÖKER 1958'de Ankara'da dogdü. Tarsus Amerikan Lisesinden, ardından Ankara Üniversitesi Hukuk Faküllesi'nden mezun oldu (1980). 1967"de Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde yaptığı doktora çalışmasını tamamladı. 1990'da doçent oldu. Gazi Üniversitesi iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi ve aynı üniversitenin Hukuk Fakültesi'nde uzun süre öğretim üyeliği yaptı. Bir süredir Yakın Doğu Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyesidir. Levent Kökerln çok sayıda makalesi ve çevirisi yanında yayımlanan kitapları şunlardır: iki Farklı Siya­ set (Ayrıntı, İstanbul 1990). İmparatorluktan Tann Devletine (M.A. Agaogullan ile birlikte, İmge, Ankara 1991), Tann Devletinden Kral-Devlete (M.A. Ağaoğullan ile birlikte, imge, Ankara 1991).

İletişim Yayınlan 9 0 • Araştırma-lnceleme D i z i s i 11 1SBN-13: 978-975-470-026-8 © 1990 iletişim Yayıncılık A. Ş. 1. B A S K I 1990, İstanbul 2. BASKİ 1993, istanbul 3. BASKİ 1995, istanbul 4. B A S K I 1999, İstanbul ( 5 0 0 adet) 5. B A S K I 2000, istanbul (500 adet) 6. B A S K I 2000, istanbul (1000 adet) 7. B A S K I 2003, istanbul ( 5 0 0 adet) 8. B A S K I 2004, İstanbul (500 adet) 9 . B A S K I 2005, istanbul (500 adet) 10. B A S K I 2007, istanbul ( 5 0 0 adet) KAPAK Ümit Kıvanç KAPAK FİLMİ 4 Nokta Grafik DlZGl DÜZELTİ

Maraton Dizgievi Abmet Abbas

BASKİ ve CİLT Sena Ofset

İletişim Yayınlan Binbirdirek Meydanı Sokak İletişim H a n No. 7 Cağaloglu 3 4 1 2 2 İstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58 e-mail: iletişimi le tisim.com.tr • web: wwwiIetisim.com.tr

L E V E N T KÖKER

Modernleşme. Kemalizm ve Demokrasi

T İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ

7

GİRİŞ BİRİNCİ AYRIM: Modernleşme Kuramı ye Eleştirileri Siyasal Gelişme, İdeoloji İlişkisinin Kuramsal Sorunları Üzerine

11 25 25

Birinci Bölüm: 'Siyasal Gelişme' Kavramının Gelişmesi

27

I. Konjonktürel Etki

27

II. Sosyal Bilimlerdeki Kuramsal Gelişmelerin Etkisi

30

A . Siyasal Gelişme Kavramında Demokrasinin Anlamı

31

B. 'Siyasal Çelişme' Kavramında Toplum, Değişme ve Siyasal Örgütlenme İlişkileri

32

III. Siyasal Gelişme Kavramının Değişen Anlamları

33

A. Demokratikleşme Olarak Siyasal Gelişme: Demokrasinin Toplumsal Koşullan Sorunu.

34

B. İstikrar ve Düzen İçinde Gelişme

36

İkinci Bölüm: Modernleşme Kuramına Göre Siyasal Gelişme-ldeoloji İlişkisi

39

I. Modernleşme Kuramının Temel Öncüleri

39

A. Modern İnsan

40

B. Modern Toplumda Insan-Doîja ve Insan-lnsan İlişkileri

„

41

C. Modern Toplumda İktisadî İlişkiler

44

D. Modern Toplumda Siyasal İlişkiler

47

II. Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Geçiş Süreci A. Modernleştirici Intellİgentsia y a da Modernleşmen Aktivizm

48 50

B. Geçiş Sürecinin Kavramlaşırılmasında Eleştiri ve Yenileşme C. Sanayileşme Olarak Modernleşme

55 61

1. 'Modernleşmenin Siyasal Sonuçlan' 2. 'Diktatörlük ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri' Üçüncü Bölüm: Modernleşme Kuramının Reddi ve Yeni Bir Siyasal Gelişme Kavramına Doğru

62 64 73

I. Eleştirel Sosyal Bilim Düşüncesinin Temeli Olarak An ti-Pozitivizm: Bilim, İdeoloji v e Ütopya

73

II. Batı Demokrasisinin Eleştirisi

80

„

A. Modernleşme Kuramının İdeolojik Niteliği

80

B. Batı Demokrasisinin Eleştirisi

83

III. Yeni Bir Siyasal Gelişme Kavramına Doğru A. Özgürleşme (Emancipation) Olarak Siyasal Gelişme

91 93

ÖNSÖZ B. Determinizm ve Tarihsicilik C. İdeolojilerin Analizinin Önemi ve Niteliği Dördüncü Bölüm: Batılı Olmayan Toplumlarda İdeoloji-Demokrasi İlişkisi A Popülizm Kavramı ve 'üçüncü Dünya' Popülizminin Genel Özellikleri™ B. Popülizm ve Demokrasi: İdeoloji ile Ütopya Arasında (KİNCİ AYRIM: Kemalizm Demokrasi İlişkisi

97 101 1°' 108 118 123

Birinci Bölüm: Kemalizmin Kökenleri: Osmanlı Modernleşmesine Genel Bir Bakış İkinci Bölüm: Kemalizmin İlkeleri I. Siyasal Rejimin Temeli: Halkçılık A. Halkçılık ve Cumhuriyetçilik

125 133 136 137

1. İlk Büyük Millet Meclisinde Halkçılık

138

2. Tek-Parti Döneminde Halkçılık

145

B. Halkçılık ve Milliyetçilik

119

C. Halkçılık ve Laiklik

161

1. Laiklik ve Cumhuriyet

161

2. Laiklik ve 'Fikrî İnkılâp'

166

0 . Halkçılık ve İnkılâpçılık....

169

II. IktİsadîKalkmma Sorununa Çözüm: Devletçilik A. M. Kemal Atatürk'ün Sözlerinde ve CHP Programlarında Devletçilik

17' 1'7

1. Genel Çıkar - Özel Çıkar Çatışması

184

2. Bireysel Gelişme ve Devletçilik B. Devletçilik Hakkında 1930'larda Yapılan Değerlendirmeler: Bir İktisadî Kalkınma Stratejisinin Siyasal Boyutları

185

1. IktİsadîKalkmma Sorununa Geçici Bir Çözüm Olarak Devletçilik 2. IktİsadîKalkmma Sorununa Kalıcı Bir Çözüm Olarak Devletçilik C. Kemalist Devletçiliğin Çağdaş Değerlendiriliş Tarzları

187 188 191 199

1. IktİsadîKalkmma Sorununa Pragmatik Bir Çözüm Olarak Devletçilik: 'Karma Ekonomi' Fikri 2. Kapitalist Sermaye Birikiminin Özel Bir Yolu Olarak Devletçilik

203

3. Iktisadî-Siyasal-Kültürel Boyutlarıyla Devletçilik

206

Üçüncü Bölüm: Kemal izm-Demokrasi İlişkisinin Değerlendirilmesi I. Vesayet Kavramı Açısından Kemalizm-Demokrasi İlişkisi II. Kemalizmde 'Muasır Medeniyet Seviyesİ'nin İçeriği: Demokrasi ve Bürokratik Muhafazakârlık

200 n

n

n

211 211 221

A. Muasır Medeniyet Seviyesinin Aslî Öğesi Olarak Pozitif Bilim ve Teknoloji

222

B. Dayanışmacılık ve 'Devletçilik'

225

SONUÇ

231

KAYNAKÇA

239

Bu çalışmada, K e m a l i z m ile d e m o k r a s i arasındaki ilişkileri y e n i d e n değerlendirmeyi amaçladım. B u n u y a p a r k e n de, "Kemalist ideolojinin demokrasiye yönelik niteliği" biçiminde dile getirilen ve daha çok akademik sosyal b i l i m literatüründe benimsenen değerlendirme tarzının sorgulanması z o r u n l u oldu. Bu değerlendirme tarzının kuramsal temelleriyle b i r l i k t e , ayrıntılı b i r biçimde ve g e t i r i l e n eleştirilerin de ele alınması yoluyla gözden geçirilmesi, K e m a l i z m - d e m o k r a s i ilişkilerine yeni b i r bakış açısından yaklaşmak için kaçınılmazdı. Ça­ lışmanın b i r i n c i ayrımında b u bakış açısını ortaya koymaya çalıştım. Çalışmanın i k i n c i ayrımında ise, Kemalist ideolojinin öğeleri arasındaki ilişkiler içinde belirginleştiğini düşündüğüm "toplumsal değişme tasarımı", b u tasarım içinde demokrasinin y e r i n i göstermek amacıyla ortaya konulmaktadır. Burada, Kemalist i d e o l o j i n i n öğeleri, esas olarak 1930'lardaki tarihsel toplumsal bağlam içinde belirlenen anlamlarıyla ele alınmış, yer yer 1930 öncesine, yer yer de, özellikle devletçilik i l k e s i tartışılırken, 1930 sonrasına atıflarda bulunulmuştur. 7

İkinci ayrımdaki ele alış tarzı, K e m a l i z m ' i n s o y u t , bütün­ leşmiş b i r i d e o l o j i niteliğinde olduğunu k a b u l e t m e k t e d i r . Böyle b i r bütünleşmiş i d e o l o j i olarak K e m a l i z m , kanımca, C u m h u r i y e t Türkiye'sinin siyasal ve düşünsel yaşamında, az çok değişmeksizin varlığını sürdürmüş ve z a m a n z a m a n da başına "resmî" sıfatı getirilerek, farklı siyasal düşünce ve eylemlerin haklılaştıncı temelini oluşturmuştur. B u özelliğiyle K e m a l i z m ' i n , C u m h u r i y e t Türkiye'sinin t o p l u m s a l gelişi­ m i n d e , göreliliği de aşan özerk b i r e t k i l e y i c i güce sahip o l ­ duğunu düşünüyorum. Çalışmamın temel s o r u n u n u n Kemalizm-demokrasi ilişkisini yeniden değerlendirmeye yönelik olmasının esas gerekçelerinden b i r i de, b u düşüncedir.

* * * Bu çalışma, 1983-1987 yılları arasında, Y Ö K sonrası dü­ zenleme uyarınca, A n k a r a Üniversitesi Sosyal B i l i m l e r E n s titüsü'nde tamamladığım d o k t o r a t e z i m i n çok az değiştirilmiş b i r biçimidir. Çalışmanın g e r i s i n d e k i b i r i k i m i n oluşmasında birçok kişi ve k u r u m u n katkısı bulunmaktadır. Özellikle 1980-1982 yıllan arasında, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'ndeki "Siyaset B i l i m i " Yüksek Lisans ve D o k t o r a programındaki ders, seminer ve tartışma zenginliğinin, b u b i r i k i m i n oluşmasındaki katkısını b e l i r t m e n i n b e n i m için b i r borç olduğuna inanıyorum. Ayrıca, k o n u üzerinde çalı­ şırken, 1984-85 a k a d e m i k yılında O x f o r d Üniversitesi'nde b u l u n m a olanağını bana veren İngiliz Kültür H e y e t i ( T h e B r i t i s h C o u n c i l ) y e t k i l i l e r i n e ; O x f o r d ' d a bulunduğum süre içinde çağdaş toplumsal-siyasal felsefe üzerindeki b i l g i m i n derinleşmesini sağlayıcı katkılardan ötürü D r . M i c h a e l S. Freeden'a; St. A n t o n y ' s College'daki araştırmalarımda, görme olanağı bulamadığım birçok kaynağa ulaşmamı sağlayan yardımları ve dostluğu için Dr. Roger Owen'a teşekkür ederim. D a k t i l o edilmiş i k i m e t n i o k u y a r a k , yer yer çok karmaşık8

(aştığını söylediği yazı d i l i m i n i n akıcı kılınması için değerli önerilerde b u l u n a n Aydın Uğur'a da b u r a d a teşekkür etmek istiyorum. Çalışmamın b u biçimi alması, h o c a m Prof. D r . Mümtaz Soysal olmasaydı, neredeyse olanaksızdı d i y e b i l i r i m i Özellikle tezin yazımı sürecinde yaptığı müdahalelerle b u z o r l u süreci aşmamı kolaylaştırdığı için k e n d i s i n e minnettarım. T e z i n savunulmasında hazır b u l u n a n ve aydınlatıcı eleştiriler getiren jüri üyeleri Prof. D r . Şerif M a r d i n ' e ve Prof. D r . A h m e t Yücekök'e ayrıca teşekkür e d e r i m . A n n e m Gülseren Köker i l e b a b a m N e c m e t t i n Köker'e, akademik çalışmalarımın b u i l k evresindeki, ana-baba olmanın g e r e k l e r i n i aşan katkılarından ötürü şükran borçluyum. Kitabın yazılması sürecinde Eser ve Neveser de b e n i m l e b i r l i k t e y d i l e r . H e r yazdığımı o k u y u p görüşlerime karşı i l e r i sürdüğü, zaman z a m a n şiddetli eleştirileriyle sürekli canlı b i r düşünme ortamı sağlayan Eser, arkadaşçaydı. Levent Ekim

Köker

1989, Küçükesat

9

GtRlş

ı Türkiye'de d e m o k r a s i n i n k u r u l u p yerleşmesi bakımından ortaya k o n u l a n çabalar ve b u yönde karşılaşılan engeller, t e k başına Türkiye t o p l u m u n u n değişim süreçlerini a n l a m a k isteyenler için olduğu kadar, Batılı o l m a y a n toplumları karşılaştırmalı olarak incelemeyi amaçlayan sosyal b i l i m c i l e r için de önemini ve çekiciliğini k o r u y a n b i r k o n u olmayı sürdürüyor. Bir diğer deyişle, "Türkiye'de demokrasi s o r u n u " , bugün de her yönüyle incelenmesi gereken b i r k o n u o l m a niteliğini k o r u y o r . K o n u n u n ne d e n l i önemli olduğu, b i r bakıma, inceleniş tarzlanndaki çeşitlilik içinde de gözlenebilir: Konuya ilişkin bazı incelemeler b i r tür "siyasal olaylar t a r i h i " niteliğini taşırken , başka b i r grup oluşturduğu söylenebilecek 1

1

B u i n c e l e m e l e r e ö r n e k o l a r a k M a h m u t G o l o ğ l u ' n u n Tek Partili 1938

( A n k a r a : K a l i t e M-, 1 9 7 4 ) ; Millî Şef Dönemi

1 9 7 4 ) v e Demokrasiye

Geçiş

1946-1950

(1939-1945),

Cumhuriyet

(İstanbul: K a y n a k Y a y . , 1982)

y a p ı t l a r ı y l a K e m a l H . K a r p a t ' ı n Tflric Demokrasi

Tarihi, Sosyal,

Ekonomik

Temeller

( İ s t a n b u l : i s t a n b u l M., 1 9 6 7 ) başlıklı ç a l ı ş m a s ı v e C e m i l K o ç a k ' ı n

Milli Şef

Dönemi

1939-1945,

1931

( A n k a r a : Kalite ve

M.,

başlıklı Kültürel Türkiye'de

( A n k a r a : Y u r t Y a y . , 1 9 8 6 ) adlı y a p ı t ı verilebilir. B u

11

o l a n incelemelerde ise C u m h u r i y e t Türkiye'sinin t a r i h i n i a n a l i t i k - k u r a m s a l b i r çerçeve içinde ele a l m a k eğilimi göz­ l e n m e k t e d i r . Özellikle i k i n c i g r u p t a y e r a l a n incelemelere bakıldığında; ( 1 ) " d e m o k r a s i " d e n ne anlaşıldığı s o r u s u i l e (2) farklı " d e m o k r a s i " anlayışlarına göre C u m h u r i y e t Türk i y e ' s i n d e k i t o p l u m s a l değişim süreçlerinin nasıl y o r u m l a ­ nabileceği s o r u s u n u n yaklaşımlar arasındaki farklılıkları b e l i r l e y i c i t e m e l n o k t a l a r olarak ortaya çıktığı söylenebilir. 2

C u m h u r i y e t Türkiye'sindeki t o p l u m s a l değişme süreçlerini k u r a m s a l b i r çerçeve içine yerleştirerek açıklamaya veya yorumlamaya çalışan incelemelerden büyük b i r bölümü, daha çok I I . Dünya Savaşı ertesinde A B D ' l i sosyal b i l i m c i l e r i n önderliğinde oluşturulmuş b i r " p a r a d i g m a " y a d a y a n m a k ­ tadır. Sözkonusu " p a r a d i g m a " , b i l g i kuramı bakımından deneyci ( a m p i r i s t ) - p o z i t i v i s t , t o p l u m kuramı bakımından yapısal-işlevselci ( s t r u c t u r a l - f u n c t i o n a l i s t ) ve t a r i h kuramı bakımından da i l e r l e m e c i ( p r o g r e s s i v i s t ) özellikler göster­ mektedir. B u çalışmanın b i r i n c i ayrımında biraz daha ayrıntılı 3

y a p ı l l a n n "siyasî o l a y l a r tarihi" niteliğinde o l d u ğ u n u belirtirken, o n l a r ı n hiçbir " k u r a m s a l ç e r ç e v e " y e s a h i p o l m a d ı k l a r ı v e y a t a r i h s e l o l a y l a n " o l d u k l a r ı gibi" a k t a r m a k t a n ö t e y e bir içerik t a ş ı m a d ı k l a r ı ileri s ü r ü l m e m e k t e dir. Y a l n ı z c a belirli b i r d ö n e m i n o l a y l a r ı n ı " a k t a r m a " a m a c ı y l a y a p ı l m ı ş ç a l ı ş m a l a r d a bile, " h a n g i " o l a y l a r ı n "nasıl" a k t a r ı l a c a ğ ı n a ilişkin o l a r a k v e r i l m i ş

açık y a d a örtük c e v a p l a r vardır.

Yukarıda

örneklenen

ç a l ı ş m a l a r ı n d a h a ç o k "siyasî o l a y l a r tarihi" n i t e l i ğ i n d e o l d u k l a r ı n ı b e l i r t m e n i n n e d e n i , b u n l a n n tarihî y a z a r k e n "toplum k u r a m { l a r ) ı " n ı n k a v r a m l a r ı n a b a ş v u r m a k t a n ç o k tarihi

olarak ele alınacak olan b u paradigma, genelde Batılı olmayan toplumlardaki değişim süreçlerinin incelenmesinde esas olarak " o l a y l a n açıklama"yı hedeflemiş ve Özellikle "Türkiye'de d e m o k r a s i s o r u n u " n a ilişkin çözümlemelerde kullanılan "modernleşme kuramı"nı da belirlemiştir. 4

5

Bu kuramın ilkeleri ve mantığı uyarınca, yukarıda belirtilen i k i soruya verilen cevaplar şöyledir: ( 1 ) " D e m o k r a s i " , genel ve eşit o y hakkı, b e l i r l i aralıklarla (düzenli o l a r a k ) yapılan, gizli o y ve açık sayım ilkesine dayanan seçim mekanizmasıyla siyasal iktidarın değiştirilme olanağının ve dolayısıyla da m u h a l e f e t i n (yani düşünce, ifade ve örgütlenme özgürlük­ l e r i n i n ) kurumlaştığı b i r siyasal sistemdir. Modernleşme kuramı, böylelikle, Batı siyasal s i s t e m i n i n t e m e l k u r u m s a l ve biçimsel (procedural) i l k e l e r i i l e " d e m o k r a s i " y i özdeş­ leştirmiş olmaktadır. B u özdeşleştirme, Batılı o l m a y a n t o p ­ l u m l a r d a k i değişimlerin çözümlenmesi bakımından bazı ön kabullere yolaçmıştır. Şöyle k i : (a) D e m o k r a s i Batı'da, R ö ­ nesans'la başlayan b i r d i z i i k t i s a d i ve kültürel evrimleşmenin ürünüdür. B u evrimleşme süreci, d e m o k r a t i k b i r siyasal sistemin yerleşme koşullarını da ortaya koymuş b u l u n ­ maktadır, (b) Dolayısıyla Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a "dem o k r a s i " n i n yerleşebilmesi bakımından, h e m iktisadî gelişme düzeyinin yükselmesi, h e m de kültür değişimi gerekmektedir. Demokrasi, ancak b u ön koşulların gerçekleşmesinden sonra istenebilecek veya gerçekleştirilebilecek b i r siyasal sistemdir.

olayları b e l g e l e r e d a y a l ı bir b i ç i m d e derli toplu s u n m a y a ağırlık v e r m e l e r i d i r . 2

Ö r n e ğ i n b k z . Ali K a z a n c ı g i l , T ü r k i y e ' d e M o d e r n D e v l e t i n O l u ş u m u v e K e m a l i z m " , Toptum

ve Bilim, S a y ı : 1 7 ( B a h a r , 1 9 8 2 ) , s . 6A-87;

Nermin A b a d a n Unat, "Patterns

of P o l i t i c a l M o d e r n i z a t i o n a n d T u r k i s h D e m o c r a c y " , Turkish Relations,

XVIII,

1979,

International

4

" D o ğ a bilimleri"yle " t o p l u m s a l b i l i m l e r a r a s ı n d a ö z e ilişkin hiçbir f a r k l ı l ı k o l m a d ı ğ ı t ü r ü n d e n bir "bilimin tekliği" a n l a y ı ş ı n ı n u z a n t ı s ı o l a n b u " a ç ı k l a m a "

mantığının

karşısında, toplumsal bilimlerde " a n l a m a - y o r u m l a m a " m a n t ı ğ ı ' n ı n geçerli olması

Atatürk,

gerektiği d ü ş ü n c e s i b u l u n m a k t a d ı r . Bilime b a k ı ş t a k i b u f a r k l ı l ı ğ a v e s o n u ç l a r ı n a ileride

Founder

ot a Modem Change

State ( L o n d r a : C . H u r s t , 1 9 8 1 ) , s . 7 9 - 1 0 2 ; K e m a l H. K a r p a t

and Politics

in Turkey,

E . J . Brill, 1 9 7 3 ) ; E m r e K o n g a r , Atatürk Yay.,

a Structural-Historical

ve Devrim

Kültür Y a y . , 1 9 8 1 ) ; T a n e r T i m u r , Türk Devrimi

Kuramlan

ve Sonrası,

Analysis,

( A n k a r a : T ü r k i y e İş B a n k a s ı 1919-1945

" P a r a d i g m a " k a v r a m ı için b k z . T h o m a s s . K u h n , Bilimsel Devrimlerin

değinilecektir.

(Leiden:

(Ankara: Doğan

1971).

Kuyaş, (istanbul: Alan Y a y . , 1982).

12

of

T h e N a t u r e of T h e K e m a l i s t P o l i t i c a l R e g i m e " , E . Ö z b u d u n v e A . K a z a n c ı git, d e r . , v e d i ğ . . Social

3

Yearbook

( A n k a r a : S B F v e B Y Y O B . , 1 9 8 3 ) , s . 1-26; E r g u n Ö z b u d u n ,

5

B u k u r a m h a k k ı n d a g e n e l bilgi İçin b k z . " M o d e m i z a t i o n - l . S o c i e t i e s ( R o n a l d P . D o r e ) " , \ntemational

Yapısı, ç e v . Nilüfer

Social Aspects

(Daiel

L e r n e r ) , II. Political A s p e c t s ( J a m e s S . C o l e m a n ) , III. T h e B o u r g e o i s i e in M o d e r n i z i n g Encyclopedia

of the Social

Sciences,

Cilt

X, s . 386-409.

13

( 2 ) Y u v a r l a k b i r t a r i h l e n d i r m e y l e , 1500'lerden 1900'lere uzanan dört yüzyıllık b i r t o p l u m s a l değişimin ürünü o l a n " d e m o k r a s i " y e ulaşmak isteyen Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r , Batı'nın b u süre içinde gerçekleştirdiği dönüşümleri çok daha kısa bir zaman d i l i m i içinde gerçekleştirmek durumundadırlar. Bu nedenle de, değişim sürecinin s o n derece yavaş işlediği, âdeta durağan o l a n Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a i n s a n irade­ s i n i n a k t i f müdahalesi ( y a n i e y l e m ) g e r e k m e k t e d i r , i n s a n e y l e m i -içgüdüsel değil de- önceden ( z i h i n d e ) tasarlanmış olduğundan, b u müdahaleyi ancak " m o d e r n d e v l e t " i n n i t e ­ l i k l e r i n i kavrayabilmiş o l a n t o p l u m k e s i m ( l e r ) i (özellikle de intelligentsia) yapacaktır. Batılı olmayan toplumların değişim süreçlerinde gözlenen b u "müdahale", modernleşme kuramına göre "geleneksel t o p l u m " d a n " m o d e r n t o p l u m " a geçiş aşa­ masında z o r u n l u d u r ve geçiş gerçekleşinceye k a d a r de­ m o k r a s i s o r u n u n u askıya a l m a k , y a n i o t o r i t e r siyasal re­ j i m l e r e k a t l a n m a k g e r e k m e k t e d i r . Böyle bakıldığında, Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a k i t o p l u m s a l değişim süreçlerini "açıklama"nın t e m e l i de, " g e r i " y i simgeleyen "geleneksellik" (ya da "geleneksel ideolojiye göre d a v r a n a n h a l k " ) i l e 1960'lardaki Batı statükosunun tüm dünya toplumları için idealleştirilmesini ifade eder tarzda kullanılan ve b u anlamda da " i l e r i " y i simgeleyen " m o d e r n l i k " (ya da " m o d e r n ideolojiye göre t o p l u m u dönüştürmeye çalışan intelligentsia") arasındaki çelişki olmaktadır. Modernleşme kuramının b u öncüllerinden hareket eden y e r l i ve yabancı birçok araştırmacı, C u m h u r i y e t sonrası Türkiye t a r i h i n i n özellikle " d e m o k r a s i s o r u n u " bakımından büyük önemi b u l u n a n 1923-1945 döneminin çözümlen­ mesinde, aşağıda özetlenmeye çalışılan şu sonuçları genel olarak benimsemişlerdir: ( 1 ) İlk olarak, tek-parti dönemini "vesayet r e j i m i " , dönemin C u m h u r i y e t H a l k Partisi'ni "vesayet p a r t i s i " ve dönemin H

ideolojisi olan Kemalizm'i "vesayet ideolojisi" olarak nitelemek sözkonusudur. Vesayet kavramı, b u r a d a , r e j i m i n , p a r t i n i n ve i d e o l o j i n i n sürekli ve kalıcı b i r o t o r i t e r l i k peşinde olmayıp, aksine, t o p l u m u , modernleşme kuramında anlaşıldığı türden (Batı t i p i ) demokrasiye hazırlamayı amaçladıkları f i k r i n i içer­ mektedir. 6

1945'te, 1 9 2 4 ve 1 9 3 0 yıllarında yaşanmış o l a n T e r a k k i ­ perver ve Serbest C u m h u r i y e t Fırkaları d e n e y i m l e r i n d e n sonra, çok p a r t i l i siyasal yaşama başarılı ve "yumuşak" b i r biçimde geçilebilmiş olması, tek-parti döneminin b u vesayetçi niteliğiyle açıklanmaktadır. B u açıdan. C u m h u r i y e t Türki­ ye'sinde, nihaî b i r demokratikleşmeyi kolaylaştırıcı öğeler de şöyle sıralanmaktadır: (a) Rejim, tek-partili olsa da sınırlı b i r çoğulculuğa sahiptir. Bir p a r l a m e n t o n u n varlığını sürdürmesi, r e j i m i n h u k u k s a l t e m e l i n i belirleyen 1 9 2 4 Anayasası'nda m u h a l e f e t i n örgüt­ lenmesine ( C u m h u r i y e t H a l k Partisi'nden başka siyasal p a r t i l e r i n kurulmasına) yönelik b i r yasaklamanın olmayışı, özellikle Parti kongrelerinde ülke sorunlarının görece özgür b i r tartışma içinde ele alınabilmiş oluşu b u sınırlı çoğulcu­ luğun göstergeleridir. (b) C u m h u r i y e t H a l k Partisi, h e p b i r k a d r o p a r t i s i n i t e l i ­ ğinde kalmıştır. Türk d e v r i m i n i n b i r "tepeden d e v r i m " olduğu görüşü doğrultusunda, C u m h u r i y e t H a l k P a r t i s i ' n i n hiçbir zaman "köylü k i t l e s i " n i siyasal b i r m o b i l i z a s y o n için k u l 7

6

V e s a y e t k a v r a m ı n ı n k u l l a n ı l ı ş ı için b k z . T a r ı k Z a f e r T u n a y a , Siyasal Anayasa

Hukuku

Kuramlar

v e S o s y o - P o l i t i k S i s t e m G ö r ü ş ü " , Çağdaş

Düşüncenin

Işığında

Atatürk

(İstanbul; Dr.

Nejat F . E c z a c ı b a ş ı V a k f ı Y a y . , 1 9 8 3 ) , s . 2 4 5 - 2 7 9 ; W a l t e r F . W e i k e r , Polibcal and

Democracy

ve

(İstanbul: İ Ü H F Y a y . . 1 9 9 0 ) , s . 3 1 4 - 3 1 5 ; B ü l e n t D â v e r , "Atatürk

in Turkey.

t h e Freo

P a r t / and

Ils Aftermath

Tutelage

( L e i d e n : E . J.Brilt,

1973). 7

E r g u n Ö z b u d u n , T h e N a t u r e of t h e K e m a l i s t P o l i l i c a l R é g i m e " , s . 9 5 v d .

15

lanmadığma ( k u l l a n m a k istemediğine) ve b u a n l a m d a modernleştirici seçkinlerin p a r t i s i olarak kaldığına d i k k a t i çeken Özbudun, C u m h u r i y e t H a l k P a r t i s i ' n i n b u açıdan b i r "dışlayıcı t e k - p a r t i " o l a r a k görülebileceği f i k r i n i eleştir­ m e k t e d i r . "Dışlayıcı t e k - p a r t i " n i n daha çok etnik veya dinsel t e m e l l i b i r kutuplaşmanın geçerli olduğu t o p l u m l a r d a kalıcı olabileceğini; buna karşılık Türkiye örneğinde asıl bölünmenin -modernleşmenin ilerlemesiyle ve m o d e m değerlerin nüfusun daha büyük b i r bölümü tarafından benimsenmesiyle o r t a d a n kalkabilecek olan- modemleştiriciler ile gelenekçiler arasında olduğunu ve süreç içinde o r t a d a n k a l k a b i l e c e k b u tür b i r bölünmenin sürekli b i r dışlayıcılığı meşrulaştıramayacağını belirtmektedir. 8

9

10

11

(c) İdeoloji düzeyinde, C u m h u r i y e t H a l k Partisi'nin ve tüm t e k - p a r t i döneminin egemen düşünce tarzı olarak K e m a ­ lizm'de, b i r t e k - p a r t i r e j i m i n i meşru îaştıracak h e r h a n g i b i r öğenin bulunmadığı b e l i r t i l m e k t e d i r . K e m a l i z m , Türk t o p ­ l u m u n d a hedeflediği t o p l u m s a l , e k o n o m i k ve kültürel dö­ nüşümleri gerçekleştirdiğinde, artık b i r t e k - p a r t i r e j i m i n i meşrulaştırabilecek özelliklerini de yitirmiştir. 12

( 2 ) T e k - p a r t i döneminin "vesayetçi" niteliği, Türkiye C u m h u r i y e t i ' nde d e m o k r a s i n i n kurulmasını kolaylaştırıcı özellikler açısından değerlendirilirken, bazı araştırmacılar da, genel olarak Osmanh-Türk t o p l u m u n u n geleneksel b i r ­ takım özelliklerinin Türkiye'de d e m o k r a s i n i n kurulması açısından engelleyici faktörleri meydana g e t i r d i k l e r i n i v u r ­ gulamaktadırlar. Daha çok kültür düzeyinde ortaya k o n u l a n

8

A g e . , s.80-87.

9

A.g.e.,

10

A.g.e., s.94-95.

11

A.g.e., S.95

12

A.g.a.

16

bu engelleyici faktörleri şöylece sıralamak mümkün: (a) Kültürde "büyük" ve "küçük" gelenek ayrımından hareket eden Şerif M a r d i n , Osmanlı'daki büyük geleneği oluşturan "devlet lslâmı"nda ve küçük geleneği oluşturan " h a l k lslâmı"nda d e m o k r a t i k b i r kültürün öğelerinin b u ­ lunmadığını b e l i r t m e k t e d i r . 13

(b) Türk t o p l u m u n d a k i geleneksel örgütlenmenin mahiyeti, insanlar arasındaki ilişkilerin karşılıklı anlaşma y o l u y l a kurulduğu, " n z a " (Concensus) öğesine dayalı b i r örgütlenme değildir. Ayrıca, t o p l u m d a " m e r k e z " i l e "çevre" arasında b i r kopukluk, "merkez"in (devlet) "çevre" (halk) üzerinde m u t l a k egemenliği ve d e n e t i m i sözkonusudur. Geleneksel örgüt­ lenmenin niteliği böyle o l a n b i r t o p l u m d a , d e m o k r a s i n i n aslî öğelerinden sayılan " c o n c e n s u s " u n , b i r diğer deyişle b i r " t o p l u m s a l sözleşme" düşüncesinin t e m e l l e n m e s i h e m e n hemen olanaksızdır. Ayrıca, Batı d e m o k r a s i s i n i n gelişimi açısından önemli b i r y e r i b u l u n a n devlete ( m e r k e z e ) karşı halktan (çevreden) gelen başkaldırı ve muhalefet hareket­ l e r i n i n sistemleşmiş ve kurumsallaşmış b i r " m u h a l e f e t ge­ leneğini yaratmış olmasına karşılık; özünde otoriteye b o y u n eğmeyi v u r g u l a y a n Sünnî İslâm geleneğinin egemen olduğu Osmanh-Türk t o p l u m u n d a böyle b i r şey gerçekleşmemiş­ tir. 1 4

(c) Yenileşme h a r e k e t l e r i n i n öncü gücü o l a n "bürokratik" intelligentsia, m o d e m b i r t o p l u m k u r m a hedefini süreç içinde benimsemiş olsa b i l e , h e m içinden çıktığı b u kültürel özel­ l i k l e r i tümüyle s i l k i p atamamış, h e m de d e m o k r a s i y e i z i n verici öğelerden y o k s u n b i r kültürü r a d i k a l b i r biçimde de13 Ş e r i f M a r d i n , T a n z i m a t t a n S o n r a A ş ı r ı B a t ı l ı l a ş m a " , in E . T ü m e r t e k î n , F . M a n s u r ,

s.94.

P. B e n e d i c t ( d e r . ) , Türkiye:

Coğrafi

ve Sosyal

Araştırmalar

(İstanbul: İstanbul Ü.

Edebiyat F . , Coğrafya E n s . , 1971), s.422-458. 14

K a r ş . Ş e r i f M a r d i n , • O p p o s i l i o n a n d C o n t r o l in T u r k e y " , C i f i I ( 1 9 6 6 ) . s . 3 7 5 - 3 5 7 ; Ş . M a r d i n , " T ü r k S i y a s a s ı n ı A ç ı k l a y a b i l e c e k Bir A n a h t a r : M e r k e z - Ç e v r e İlişkileri" ( ç e v . Ş e n i z G ö n e n ) , Dün ve Bugün

Feteefefistanbul: B F S , 1985) Kitap I , s . 1 6 7 - 1 9 5 .

17

ğiştirmeyi hedeflemesi nedeniyle, devletle h a l k arasındaki ilişkileri sağlayacak ara yapıların bulunmadığı b i r t o p l u m s a l örgütlenmeyi h e m e n h e m e n aynen k o r u y a r a k "modernleşt i r i c i " düşüncelerini pratiğe aktarmışlardır. 15

(d) "Kültür" düzeyinde yapılan b u çözümlemelerin yanında, Batı demokrasisinin tarihsel gelişimi içinde, b u d e m o k r a s i n i n kuruluşunda baş rolü oynayan b i r t o p l u m s a l güç olarak " b u r j u v a z i n i n Baü'da devletin dışında gelişmiş olması, b u n a karşılık Türkiye'de ise devlet eliyle geliştirilmesi de, Türkiye'de demokrasinin k u r u l u p yerleşmesi açısından olumsuz b i r etken olarak k a b u l e d i l m e k t e d i r . " B u r j u v a siyaseti" veya "Batı de­ m o k r a s i s i " , Türk t o p l u m u n d a b u r j u v a z i n i n devlet eliyle geliştirilmiş olması, dolayısıyla devletten bağımsız b i r n i t e l i k kazanamayışı ve b u n u n yanında, gelişen b u r j u v a z i n i n devlet aygıtını elinde t u t a n bürokrasi tarafından iktidarın dışında bırakılmış olması ( y a n i , b u r j u v a siyaseti karşısında bürok­ r a s i n i n b e l i r l i b i r "direnç" oluşturması), Türkiye'de de­ m o k r a s i n i n t o p l u m s a l yapı bazında ortaya çıkan b i r diğer o l u m s u z yönünü meydana g e t i r m e k t e d i r . 16

ıı Modernleşme kuramının ana çizgileri ile b u kuramın çerçevesi içinde ulaşılmış b u l u n a n b u sonuçlardan bazıları b u çalışmanın t e m e l i n i oluşturmaktadır. B i r diğer deyişle, b u r a d a i k i s o r u n ele alınmaktadır: (1) modernleşme kuramının özellikle "siyasal gelişme-ideoloji ilişkisi" bakımından, Batılı olmayan toplumsal değişme süreçlerine yaklaşımının eleştirisi; ( 2 ) b u bağlamda,

15

Ş e r i f M a r d i n , " M e r k e z - Ç e v r e İlişkileri", s . 1 6 7 - 1 9 5 . G e l e n e ğ i n

demokratikleşme

ü z e r i n d e k i etkisi için a y r ı c a b k z . S a m u e l P . Huntington v e J o r g e I. D o m í n g u e z , Gelişme 16

M e t i n H e p e r , T h e R e c a l c i t r a n c e of t h e T u r k i s h P u b l i c B u r e a u c r a r c y to " B o u r g e o i s P o l i t i c s " . A M u l t i - F a c t o r P o l i t i c a l S t r a t i f i c a t i o n A n a l y s i s " . The Middle Cilt X X X , sayı 4 ( G ü z , 1 9 7 6 ) , s . 4 8 5 - 5 0 0 .

18

Siyasal

(çev. Ergun Ö z b u d u n ) (Ankara: S İ D Y a y , 1985), S.15.

East

Journal,

t e k - p a r t i l i C u m h u r i y e t döneminin "resmî i d e o l o j i s i " o l a r a k Kemalizm'in, modernleşme kuramı çerçevesindeki yorumlarda yapıldığı g i b i , b i r tür "demokratikleştirici" i d e o l o j i olarak kavranmasının ne ölçüde y e r i n d e olduğunun s o r g u l a n m a ­ sı. B u i k i temel s o r u n u ele alırken, doğal o l a r a k , çalışmanın bölümlenişi de i k i ana ayrım biçiminde olmuştur. B i r i n c i ayrımda siyasal gelişme kavramının 1945 sonrasındaki ortaya çıkış ve gelişimi ele alındıktan sonra, b u kavramın m o ­ dernleşme kuramıyla nasıl bütünleştiği ve bü bütünleşme içinde, Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a k i siyasal gelişme ( m o ­ dernleşme) süreçlerinde i d e o l o j i n i n rolünün nasıl kavrandığı ve b u kavrayışın zaman içinde kuramın iç değişmelerinden nasıl etkilenerek değiştiği ele alınmıştır. B u n d a n sonra da, modernleşme kuramının aslında tümüyle r e d d e d i l m e s i ge­ reken b i r k u r a m olduğu y o l u n d a k i " r a d i k a l " eleştirilerin boyutları incelenmiştir. Modernleşme kuramına yöneltilen eleştirilerin b u çerçevede ele alınmasından sonra, Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a k i t o p ­ lumsal ve siyasal değişme süreçlerinin nasıl b i r kavramsal çerçeve içinde ele alınmasının u y g u n olacağı s o r u s u n u ce­ vaplandırmak amacıyla, k o n u y l a i l g i l i çağdaş literatür t a ­ ranmıştır. Böylelikle, modernleşme kuramına temel oluş­ turmuş b u l u n a n p o z i t i v i s t sosyal b i l i m yöntemi yerine, özellikle " i d e o l o j i l e r i anlamak için daha elverişli b i r çerçeve ve b u n a bağlı olarak da, farklı b i r "siyasal gelişme" kavramı ortaya konma"k istenmiştir. Son olarak, "azgelişmiş" ülkelerde ortaya çıkan ideolojiler hakkındaki genel kavramlaştırma biçimleri üzerinde d u ­ rulmuş; b u bağlamda halkçılık ( p o p u l i s m ) , milliyetçilik ve devletçilik ( e t a t i s m ) g i b i adlandırmaların içeriği özellikle incelendikten sonra, b u i d e o l o j i l e r i n daha genel b i r düzeyde, t o p l u m u değiştirici veya muhafazakâr olarak nitelenmelerine 19

n e d e n o l a n k a v r a m s a l çerçeve açıklanmaya çalışılmıştır. B u y o l l a , modernleşme kuramından farklı b i r "siyasal gelişme" kavramına ulaşma amacına u y g u n o l a r a k , "azgelişmiş" ül­ kelerde devlet ve kalkınma i l e i l g i l i sorunların nasıl ele alı­ nabileceği sorusu cevaplandırılmak istenmiştir. B u bağlamda, " d e v l e t i n t o p l u m içindeki doğası ve rolü"nün ne olduğu; devleti " k o n t r o l e t m e y i amaçlayan özel g r u p ve sınıflar" için ne ölçüde araçsal ( i n s t r u m e n t a l ) b i r n i t e l i k taşıdığı; "devlet aygıtı içinde o t o r i t e ve i k t i d a r m e v k i l e r i n i işgal e d e n l e r i n " n i t e l i k l e r i n i n ne olduğu sorularının açıklayıcı olabileceği düşünülmüştür. Özellikle devlet aygıtı içinde iktidarı e l ­ l e r i n d e bulunduranların n i t e l i k l e r i n i b e l i r l e m e k t e , b u kişi ya da grupların sahip oldukları " i d e o l o j i l e r i n büyük önemi bulunmaktadır. Dolayısıyla, i d e o l o j i ve siyasal gelişme ara­ sındaki ilişkiler açısından da, i k t i d a r d a k i kişi ya da grupların b e n i m s e d i k l e r i i d e o l o j i l e r i n incelenmesi büyük b i r öneme sahiptir. 17

B i r i n c i ayrımda gerçekleştirilen b u k u r a m s a l araştırmanın ışığında, Türkiye C u m h u r i y e t i t e k - p a r t i döneminde ideoloj i - d e m o k r a s i ilişkisi, çalışmanın i k i n c i ayrımının k o n u s u n u oluşturmaktadır. B u bağlamda, 1930'larda biçimlenmiş o l a n K e m a l i z m ' i n temel öğeleri, "halkçılık" ve "devletçilik" i l k e l e r i esas alınarak analiz edilmiştir. K e m a l i z m i l e d e m o k r a s i iliş­ k i l e r i n i analiz ederken halkçılık ve devletçilik i l k e l e r i n i esas almanın gerekçeleri i k i g r u p t a t o p l a n a b i l i r : ( 1 ) Son yıllarda oldukça hızlı b i r biçimde yoğunlaşan Türk f i k i r t a r i h i araştırmaları, K e m a l i z m ' i n birçok yönlerden I I . Meşrutiyet ortamında biçimlenmiş olan Jön Türk ideolojisinin devamı niteliğinde olduğu yargısını güçlendirecek b u l g u l a r ortaya koymaktadırlar. B u açıdan, gerek siyasal ve kültürel, gerek iktisadî düzeylerde, I I . Meşrutiyet'e damgasını vurmuş

düşüncelerin başında "halkçılık"m yeraldığı; o t a r i h l e r d e Türkçülük olarak telâffuz edilen milliyetçiliğin de halkçılığın b i r sonucu olarak geliştiği söylenebilir. Keza, K e m a l i z m ' i n "devletçilik" i l k e s i de, büyük ölçüde I I . Meşrutiyet halkçı­ lığının b i r diğer sonucu olarak görülen "millî iktisat" düşünce ve pratiğinin özelliklerini taşıdığı anlaşılmaktadır. D o l a ­ yısıyla, halkçılık ve devletçilik i l k e l e r i t e m e l i n d e K e m a lizm-demokrasi ilişkilerinin a n a l i z i , K e m a l i z m ' i n oluşu­ mundan önce varolan düşünce öğelerinden hangilerinin aynen korunduğu, h a n g i l e r i n i n C u m h u r i y e t ' e g i d e n y o l d a a n l a m değişmesine uğradıklarını saptayabilmek ve böylelikle de K e m a l i z m ' i n anlamını daha y e r i n d e b i r bakışla ele almayı olanaklı kılan b i r yaklaşım olmaktadır. 18

(2) Halkçılık ve devletçilik i l k e l e r i n i esas almanın i k i n c i önemli nedeni, b u i l k e l e r i n " d e m o k r a s i " açısından taşıdıkları önemde yatmaktadır. Toplumsal ve kültürel boyutları yanında, siyasal anlamıyla d e m o k r a s i y i ifade eden b i r biçimde " h a l k hükümeti" karşılığında kullanılan halkçılık i l k e s i n i n de­ mokrasi açısından taşıdığı değer açıktır. Devletçilik ise, başka birçok özellikleri yanında, t o p l u m s a l çıkar i l e bireysel çıkar ayrımını temel alan ve bireysel çıkara karşı t o p l u m s a l çıkann üstünlüğünü vurgulayan bir iktisadî p o l i t i k a ilkesi olarak ifade edilmiştir. B u yönüyle demokrasi ve halkçılık kavramlarında kuramsal olarak varolması gereken eşitlikçi b i r b o y u t u ifade etmesi ve b i r başka açıdan da "hızlı sanayileşme"nin aracı

18

B k z . Ş ü k r ü H a n i o ğ l u , Osmanlı

İttihat ve Terakki

Cemiyeti

ve Jön Türklük

(1889-1902)

Cilt I, ( İ s t a n b u l : İ l e t i ş i m Y a y . , 1 9 8 6 ) , İ l h a n T e k e l i v e G e n c a y Ş a y i a n , ' T ü r k i y e ' d e H a l k ç ı l ı k ideolojisinin E v r i m i " , Toplum

ve Bilim, S a y ı 5 - 6 , ( Y a z - G ü z , 1 9 7 8 ) s . 4 4 - 1 1 0 .

Z a f e r T o p r a k , " H a l k ç ı l ı k İ d e o l o j i s i n i n O l u ş u m u " , Atatürk Toplumsal

Tarihiyle İlgili Sorunlar

Sempozyumu,

Döneminin

Ekonomik

İstanbul Y ü k s e k İktisat v e T i c a r e t M e k t e b i M e z u n l a r ı D e m e ğ i Y a y . , 1 9 7 7 ) s . 1 3 - 3 1 . Z a f e r T o p r a k , "II. M e ş r u t i y e t l e S o l i d a r i s t D ü ş ü n c e : H a l k ç ı l ı k " , Toplum S a y ı 1. ( B a h a r , 1 9 7 7 ) , s . 9 2 - 1 2 3 . Z a f e r T o p r a k ,

17

B k z . H a m z a A l a v i , " S t a t e a n d C l a s s U n d e r P e r i p h e r a l C a p i t a l i s m " in A l a v i v e S h a n i n (der.),

20

ve

1 4 - 1 6 0 c a k 1 9 7 7 , İstanbul ( İ s t a n b u l : ve

Bilim,

rürfoyetfeMı;ff/iciısa/(1908-1918)

(Ankara: Y u r t Y a y . , 1983).

a.g.y..

21

niteliğinde kavranması, devletçiliğin K e m a l i z m - d e m o k r a s i ilişkilerinin a n a l i z i n d e k i vazgeçilmez önemini ortaya k o y ­ maktadır. K e m a l i z m ' i n milliyetçilik, cumhuriyetçilik, l a i k l i k ve i n ­ kılâpçılık i l k e l e r i n i , b u i k i n e d e n d e n ötürü halkçılık ve devletçilik i l k e l e r i arasında ele alırken, K e m a l i z m - d e m o k r a s i ilişkisinin anlaşılması amacıyla şu s o r u l a r a cevap aranmış­ tır: ( 1 ) i l k s o r u , K e m a l i z m ' i n azgelişmiş b i r t o p l u m d a , b e l i r l i b i r tarih kesitinde formüle edilmeye çalışılan b i r ideoloji olarak " a n l a m i n ı saptamaya yöneliktir. K e m a l i z m ' i n temel öğeleri, 1930'lardaki formülasyonlan sırasında nasıl ifade edilmiş­ lerdir? 1930'lardaki b u ifadelendirmeler ile, Türk f i k i r t a r i h i içinde b e l i r l i b i r geçmişi b u l u n a n halkçılık, milliyetçilik ve devletçilik öğelerinde, geçmişe oranla b i r a n l a m değişimi görülmekte m i d i r ? B i r a n l a m değişimi varsa b u n u n nedenleri nelerdir? Sözkonusu ilkelerde b i r a n l a m değişimi olmasa da, Kemalist l a i k l i k ve inkılâpçılık i l k e l e r i y l e cumhuriyetçiliğin b u ilkelerle birleşmesi b u ideolojiye, Özellikle Jön Tûrkler'in siyasal f i k i r l e r i ve daha da önemli o l a r a k Kurtuluş Savaşı sırasındaki f i k i r tartışmaları açısından nasıl b i r n i t e l i k k a ­ zandırmaktadır? ( 2 ) İkinci s o r u , K e m a l i z m ' i n Türk t o p l u m u n u n geleceği hakkındaki tasarımının niteliğine ilişkindir. B u bağlamda K e m a l i z m ' i n kurmayı tasarladığı " y e n i Türkiye"nin iktisadî, kültürel ve siyasal n i t e l i k l e r i nelerdir? Benimsenmiş hedefler ve b u hedefler doğrultusunda oluşturulmak istenen b i r p r a t i k olarak Kemalizm, iktisadî, kültürel ve siyasal hedefler arasında b i r öncelik-sonralık ilişkisi kurmuşsa, öncelikli hedefler hangileridir? Esas olarak b u soruların cevaplandırılmaya çalışıldığı i k i n c i ayrımda K e m a l i z m i l e d e m o k r a s i ilişkisi, yukarıda b e l i r t i l e n çerçeve içinde, üç ana k o n u y a bölünerek incelenmiştir: Ke22

m a l i z m ' i n kökenleri, K e m a l i z m ' i n i l k e l e r i ve K e m a l i z m demokrasi ilişkisi hakkındaki değerlendirmeler. K e m a l i z m ' i n kökenleri esas olarak K e m a l i s t i l k e l e r i n anlamını saptamak için gerekli o l a n tarihsel p e r s p e k t i f i oluşturmak amacıyla incelenirken i k i temel nokta üzerinde durulmuştur. Bunlardan i l k i , Tanzimat sonrası Osmanlı "modernleşmesinin, özellikle "yönetenler" düzeyinde yaratmış olduğu sonuçlara kısa b i r bakış; i k i n c i s i ise Kemalist i l k e l e r i n t e m e l l e r i n i oluşturan Jön Türk "Batıcılıgimn genel n i t e l i k l e r i o l a r a k ifade e d i l e b i l i r . Kemalizm'in ilkeleri ise, daha önce de belirtildiği gibi, halkçılık ve devletçilik i l k e l e r i n i n o d a k noktalarını oluşturduğu b i r çerçevede, 1930'lardaki anlamlandırılış biçimïeriyle incelenmiş ve başta Mustafa K e m a l Atatürk o l m a k üzere, b u i l k e l e r i n Kemalistler'ce farklı z a m a n ve mekânlarda nasıl ifadelendir i l d i k l e r i n e , a n l a m değişimlerinin genel özelliklerine d i k k a t çekilmek istenmiştir. Son olarak da, K e m a l i z m ile d e m o k r a s i ilişkilerinin, tek-parti dönemi intelligentsiası tarafından nasıl yorumlandığı, K e m a l i s t i d e o l o j i i l e t e k - p a r t i l i c u m h u r i y e t r e j i m i n i n demokrasiyle ilişkisinin dönem yazarlarınca nasıl değerlendirildiği incelenmiştir.

23

BİRİNCİ A Y R I M

Modernleşme Kuramı ve Eleştirileri Siyasal Gelişme-İdeoloji ilişkisinin K u r a m s a l Sorunları Üzerine

Bu ayrımda, önce siyasal gelişme kavramı, b u kav­ ramın içinde yeraldığı modernleşme kuramı ve b u kurama yöneltilen eleştiriler ele alınacak, sonra da genel olarak Batılı olmayan toplumlarda siyasal gelişme-ideoloji, özel olarak da popülizm-demokrasi ilişkisi üzerinde durulacaktır.

25

BİRİNCİ BÖLÜM "Siyasal G e l i ş m e " Kavramının Gelişmesi

"Siyasal gelişme", k a v r a m olarak, 2. Dünya Savaşı'nı izleyen yıllarda ağırlıklı olarak kullanılmış ve h e m b u dönemin dünya siyasal konjonktüründen, h e m de aynı döneme d e n k düşen sosyal b i l i m l e r d e k i gelişmelerden etkilenmiştir. Kavramın özellikle 1 9 6 0 ' l a n n ortalarından i t i b a r e n yaygınlaşan farklı kullanım biçimleri de b u e t k i l e r i n i z l e r i n i taşımaktadır. Dolayısıyla, öncelikle b u e t k i l e r üzerinde d u r m a k ve ancak bundan sonra kavramın modernleşme kuramı içindeki yerine geçmek mümkün olacaktır. ı. Konjonktürel E t k i Siyasal gelişme kavramı, 2. Dünya Savaşı sonrasında, karşı­ laştırmalı siyasal b i l i m (comparative poütics) araştırmalarında, daha çok ABD'li sosyal b i l i m c i l e r i n kullandıkları b i r kavramdır. N i t e k i m , kavramın b u i l k kullanılış biçiminin ortaya çıkışı, 1945'i izleyen yılların dünya siyasal konjonktürü içinde ABD'nin kendi- k o n u m u n u nasıl tanımladıgıyla yakından ilişkili o l ­ muştur. Huntington ve Dominguez'in de belirttikleri gibi, siyasal gelişme, "İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra (...) A m e r i k a n 27

bayrağının peşinden g i d e ( r e k ) (...) Sovyetler Birliği'ne karşı Soğuk Savaş'a katıl(an)" b i l i m s e l faaliyetin b i r ürünüdür ve 1

0 tarihlerde "Hür Dünya" ile özdeleştirilen A B D yanlısı ( p r o A m e r i c a n ) b i r dış politikanın dünya ölçeğinde geçerli kılınması türünden b i r p r a t i k (reel) siyasal hedefle bağlantılı b i r biçimde kullanılmıştır. Yine o tarihlerde üzerinde yoğun b i r biçimde durulmaya başlanan "iktisadî gelişme (kalkınma)" kavramına koşut b i r biçimde, siyasal gelişme kavramının b u i l k kullanılış biçimine yansıyan p r a t i k siyasal hedef, "iktisadî ilerleme i l e siyasal istikrar"ın h e m Avrupa'da, h e m de Batılı olmayan t o p l u m l a r d a , A B D tarafından desteklenmesi biçiminde özet­ lenebilir. A B D ' n i n , yaklaşık b i r t a r i h l e n d i r m e y l e 1945-1968 dönemindeki dış politikasında egemen olmuş b u l u n a n d o k t ­ r i n l e r b u desteğin niteliğine ilişkin özellikler taşımaktadır. 2

3

1950'lerden itibaren başladığı k a b u l edilebilecek olan "Soğuk Savaş"tan h e m e n önceki dönemde ( 1 9 4 5 - 1 9 5 1 ) esas s o r u n , T r u m a n d o k t r i n i o l a r a k b i l i n e n dış politikanın gerekçelend i r i l m e s i y d i denilebilir. B u d o k t r i n çerçevesinde ortaya çıkan dış yardım programlarının d e s t e k l e n m e s i n d e k i t e m e l ne­ denler , sözkonusu ülkelerin, b u destekten y o k s u n kalmaları d u r u m u n d a , Komünist olacaklan yargısına dayandırılmıştır. B u döneme egemen o l a n yaklaşıma göre, "iktisadî ve t e k n i k 4

5

1

S a m u e l P . Huntington v e J o r g e I. D o m í n g u e z , Siyasal

Gelişme,

yardım, iktisadî gelişmeye katkıda b u l u n a c a k ve iktisadî gelişme de, karşılık olarak, siyasal gelişmeye katkı yapa­ caktır." B u r a d a k i kullanılış biçimiyle "siyasal gelişme" ise, "istikrar, demokrasi, anti-Komünizm, 'dünya topluluğu', barış, Amerikancılık yanlılığı ( p r o - A m e r i k a n i z m ) " t e r i m l e r i y l e tanımlanmıştır. 6

7

1951-1960 döneminde ise, dış yardım p r o g r a m l a n ile siyasal gelişme kavramı arasındaki ilişki, A B D ' n i n "Soğuk Savaş ve Güvenlik D o k t r i n i " n i n t e r i m l e r i y l e tanımlanmaya başlanmış ve b u yardımlarla "siyasal istikrarı gerçekleştirmek, Birleşik Devletler'e müttefik kazandırmak ve r a d i k a l veya Komünist r e j i m l e r i n ortaya çıkışını e n g e l l e m e k " g i b i amaçların ger­ çekleştirilmek istendiği belirtilmiştir. 8

1960-1964 döneminde ise, y u k a n d a sözü edilen d o k t r i n i n "(...) Üçüncü Dünya'da liberal-demokratik siyasal sistemlerin gelişmelerine ve güçlendirilmelerine katkı yapabilme eğilimini azamileştirmek üzere düzeltilmeleri" gerektiğini savunan " d e m o k r a t i k d o k t r i n " i n e g e m e n olduğu görülmektedir. 1964-1968 döneminde ise, yeniden i k i n c i d o k t r i n i n egemenliği gündeme gelmiştir. 9

D i k k a t e d i l e c e k o l u r s a , " s i y a s a l g e l i ş m e " kavramının 1945-1968 arasındaki dış p o l i t i k a d o k t r i n l e r i içinde yeralan

çev. Ergun Özbudun,

( A n k a r a : S İ D Y a y . , 1 9 8 5 ) , s.1 v d . 6 2

M a r k K e s s e l m a n , " O r d e r o r M o v e m e n t ? T h e L i t e r a t ü r e ot P o l i t i c a l D e v e l o p m e n t a s I d e o l o g y " , World

Potitics,

Bkz. Ayşe Araştırmalar

Trak, Dergisi,

and Social

Science

America

and the Third

World.

Political

Development

.

(Princeton, N e w J e r s e y ; Princeton U. P r e s s , 1973), s . 4 .

Cilt X X V I , S a y ı 1 ( E k i m , 1 9 7 3 ) , s . 1 3 9 - 1 5 4 . 7

3

R o b e r t A . P a c k e n h a m . Liberal Ideas

"Gelişme

İktisadının

Gelişmesi:

Kurucular",

Yapıt

A.g.e.,

s.6.

Toplumsal 8. A f f . e . , s . 4 . Nitekim, Birleşik D e v l e t l e r U l u s a l G ü v e n l i k K u r u l u ' n u n 2 4 N i s a n 1 9 5 2 tarihini

Sayı 5 (Haziran/Temmuz, 1984), s.50-61.

t a ş ı y a n bir ç a l ı ş m a s ı n d a . O r t a d o ğ u ' y a ilişkin o l a r a k , "Birleşik D e v l e t l e r i n v e y a Birleşik 4

B u n e d e n l e r , "ülke [ A B D - L . K . ] i ç i n d e i k t i s a d î b ü y ü m e y i t a h r i k e t m e k , ü l k e d ı ş ı n d a

Krallik'ın y a d a tier i k i s i n i n birlikte, b ö l g e d e k i ç ı k a r l a r ı n ı 1 9 . y ü z y ı l y ö n t e m l e r i y l e [ör.

iktisadi y a y ı l m a umutları y a r a t m a k , h a m m a d d e l e r e erişebilmeyi g ü v e n c e altına a l m a k

Kaba

v e b a t ı l ı o l m a y a n d e v l e t l e r d e k i t o p l u m s a l s i y a s a l d e ğ i ş m e n i n k o r k u v e r i c i etkilerini

k u ş k u l u d u r " d e n i l e r e k ( " U n i t e d S l a t e s O b j e c t i v e s a n d P o l i c i e s w i t h R e s p e c t to t h e

d e n e t i m a l t ı n a a l m a k " b i ç i m i n d e i f a d e edilmiştir. İ r e n e G e n d z i e r , Managing

A r a b S t a t e s a n d I s r a e l " , G e n d z i e r , a.g.y.,

Change,

Social

Scientists

Political

and the Third World (Bou İd e r , C o l o r a d o : W e s t v i e w P r e s s ,

28

K e s s e l m a n , a.g.m.,

ve/veya

fiilî a s k e r î - i d a r î

varlık

sayesinde

-L.K.)

sürdürebilecekleri

s . 2 2 ' d e zikredilmektedir),

dış

yardım

p r o g r a m l a r ı n ı n v e b u p r o g r a m l a r l a ilişkili o l a r a k t a n ı m l a n a n s i y a s a l g e l i ş m e n i n n a s ı l

1985), S.23. 5

güç

kavrandığı d a açıklanıyordu. s. 139-140.

9

P a c k e n h a m , a.g.y.,

s.4.-5.

29

p r a t i k siyasal hedefler çerçevesindeki tanımlanış biçimlerinde üç öge ön plana çıkmaktadır: istikrar, d e m o k r a s i ve A m e r i k a yanlılığı. Y i r m i üç yıllık b u dönem içinde, p r a t i k siyasal oluşumların dışında, A B D üniversite çevrelerinde, Batılı o l ­ mayan t o p l u m l a r d a k i değişim süreçlerinin çözümlenmesine ilişkin olarak yapılan çalışmalarda geliştirilen siyasal gelişme kavramının, b u siyasal hedeflerle örtüştüğü de görülmektedir. Biraz ileride ele alınacağı üzere, karşılaştırmalı siyaset b i l i m i alanındaki i l k " b i l i m s e l " çalışmalarda yeralan siyasal gelişme kavramı önceleri "demokratikleşme", sonraları "siyasal modernleşme" ve 1965'ten sonra da " i s t i k r a r ve düzen içinde gelişme" anlamlarında kullanılmıştır. Bu n o k t a d a , " b i l i m s e l " araştırmalar içinde ifadesini b u l a n b u a n l a m değişmeleri, yukarıda sözü e d i l e n p r a t i k siyasal (konjonktürel) değişimlerin yanısıra, genel o l a r a k t o p l u m sal-siyasal düşüncede, özel olarak da siyaset b i l i m i alanında 1950 sonrasında ortaya çıkan değişikliklerden de etkilenmiştir. Bu nedenle, siyasal gelişme kavramının geçirdiği a n l a m de­ ğişimlerini ele a l m a d a n önce, b u i k i n c i e t k i y e de kısaca de­ ğinmek gerekmektedir. I I . Sosyal B i l i m l e r d e k i K u r a m s a l Gelişmelerin E t k i s i 1950'li yıllar, birçok sosyal b i l i m c i açısından, toplumsal-siyasal düşüncede b i r "dönüm n o k t a s i m belirlemiştir. B u dönüm noktasının b i r b i r i n e bağlı i k i öğesi ise, ( 1 ) " i d e o l o j i n i n s o n u " tartışmalarında gözlenebileceği ü z e r e , toplumsal-siyasal incelemelerin, tıpkı doğa b i l i m l e r i alanında olduğu g i b i , "nesnel gerçeklik"i açıklamaya yönelik b i r faaliyet niteliğini kazandığı f i k r i ile ( 2 ) b u düşünce doğrultusunda olarak da, u y g u n yöntem çerçevesinin, T a l c o t t Parsons'ın önderliğinde oluşturulmuş b u l u n a n "yapısal işlevselcilik" ( s t r u c t u r a l 10

f u n c t i o n a l i s m ) ve b u doğrultuda gelişen " t o p l u m s a l sistem" kuramı ile davranışçılık ( b e h a v i o r a l i s m ) olduğu f i k r i d i r . Bu değişimin "siyasal gelişme" kavramı üzerindeki etkisi i k i yönlü olmuştur: ( 1 ) Önce, "siyasal gelişme" kavramının önemli b i r öğesi niteliğinde o l a n " d e m o k r a s i " , "nesnel" (yani "değer yargılarindan arındırılmış) b i r biçimde tanımlanmaya çalışılmış; ( 2 ) sonra da, dünya üzerindeki tüm toplumların değişim süreçleri, doğa b i l i m l e r i n d e k i n e u y g u n b i r "evrensel yasallık" anlayışına u y g u n olarak açıklanmak istenmiştir. 11

A. Siyasal Gelişme Kavramında Demokrasinin

Anlamı

Siyasal gelişme kavramının i l k kullanılışında yeralan "demokrasi" öğesi, özgürlük, eşitlik, katılma g i b i değerlerden soyutlanarak, b i r tür hükümet oluşturma yöntemi olarak tanımlanmıştır. Demokrasinin böylesine salt b i r siyasal iktidarı belirleme m e t o d u olarak anlaşılmasının s o n u c u n d a , Batı toplumlarında, genellikle Rönesans'la başladığı k a b u l edilen "bireyselleşme"nin beraberinde getirdiği çoğulculuk (düşünce, ifade ve örgütlenme özgürlüğü), h u k u k u n üstünlüğü (temel hak ve özgürlüklerin siyasal iktidarın keyfî tasarruflarına karşı güvence altına alınması), siyasal iktidarın genel ve eşit oy, düzenli aralıklarla yapılan, gizli oy, açık sayım ilkelerine dayalı seçimlerle el değiştirmesi ögeleriyle ifade e d i l e n "biçimsel" (usulî-procedural-) b i r d e m o k r a s i tanımına ulaşılmıştır.' Buna göre, "demokrasi p o l i t i k b i r m e t o t t u r , y a n i p o l i t i k -teşriî ve i d a r i - kararlara v a r m a k için b i r nevî teşkilâtlanmadır ve b u haliyle, belli tarihî şartlar altında varacağı sonuçlarla i l g i l i 2

11

Y a p ı s a l işlevselcilik h a k k ı n d a g e n e l bilgi için b k z . M a r i o n J . L e v y , J r . , " F u n c t i o n a l A n a l y s i s . S t r u c t u r a l - F u n eti o n a l A n a l y s i s " , International Sciences.

12

Encyclopedia

30

D. B e l l , The End olIdeology

( G l e n c o e . III.: T h e F r e e P r e s s ,

1960).

Social

"Edimsel veya ampirik d e m o k r a s i kuramı" d a denilen bu k u r a m h a k k ı n d a ve genel o l a r a k d e m o k r a s i k u r a m l a r ı n ı n bir t a s n i f i için b k z . J . R o l a n d P e n n o g k .

10

of the

Cilt VII. s . 2 1 - 2 8 .

Political

Theory

{Princeton,

Democratic

N e w J e r s e y : Princeton U. P r e s s , 1979), s . X V l l - X X I l .

31

olmaksızın kendiliğinden b i r amaç o l m a y a u y g u n değil­ dir." D e m o k r a s i , b u biçimde, yalnızca b i r tür "hükümet oluş­ t u r m a yöntemi" olarak anlaşıldıktan sonra, böyle b i r yöntemin v a r o l a b i l m e s i n i n koşulları niteliğine ilişkin sorulara sıra gelmektedir. D e m o k r a s i d e n i l e n b u yöntem, h e r t o p l u m s a l örgütlenme için geçerli olabilir mi? Yoksa, b u yöntemin geçerli olması için gerekli tarihsel-toplumsal koşullar mı vardır? B u soruların cevaplandırılması, b i r t o p l u m ve t a r i h kuramına başvurmayı g e r e k t i r m e k t e d i r . 1 3

B. "Siyasal Gelişme" Kavramında Toplum, Değişme ve Siyasal Örgütlenme İlişkileri Siyasal gelişme kavramının içinde yeraldıgı "paradigma" nın özellikleri, pozitivist, yapısal-işlevselci ve davranışsala olarak belirtilmişti. Bu özellikler açısından, siyasal gelişme kavramına yansıyan t o p l u m ve t o p l u m s a l değişme anlayışının bellibaşlı n i t e l i k l e r i n i şöyle ifade etmek mümkündür: (1) Sosyal b i l i m i n k o n u s u "sosyal oÎaylar"dır. Sosyal olaylar, insan "davranışlarindan oluşurlar. İnsan davranışı ise, insanın üzerinde gözlem yapılabilir n i t e l i k t e k i e y l e m l e r i n i ifade eder. İnsan e y l e m i n i n "gözlenemcyen" boyutları (değerler, saikler, amaçlar vb.) sosyal " b i l i m " i n k o n u s u dışındadır. 14

(2) T o p l u m , insan davranışının b e l i r l i biçimlerde yapılaştığı b i r "sistem"dir. Sistemin her öğesi (insan davranışı, kültürel, e k o n o m i k ve siyasal k u r u m l a r ) , s i s t e m i n i n varlığını sür­ dürmesi açısından b e l i r l i b i r işlev görmektedirler. H e r öge,

13

Joseph

A . S c h u m p e t e r , Kapitalizm,

Demokrasi, )4

şev.

Sosyalizm

ve Demokrasi,

II, Sosyalizm

ve

R. T ı n a z (İstanbul. Varlık Y a y . , 1 9 7 1 ) . s . 1 5 9 .

S i y a s e t b i l i m i n d e g e n e l k u r a m s a l bir ç e r ç e v e o l a r a k " d a v r a n ı ş s a l c ı H k " v e b u a k ı m ı n d a y a n d ı ğ ı k u r a m s a l t e m e l l e r h a k k ı n d a b k z . Şirin T e k e l i , Davitt Teorisine

Katkısı

Özerine

Bir İnceleme,

Easton'm

Siyaset

D o k t o r a T e z i ( i s t a n b u l : İ. Ü . Y a y . , N o 2 1 2 9 ,

b u biçimde, sistemin varlığını sürdürmesi bakımından b e l l i bir işleve sahipse, toplumsal değişme (yani sistemin değişmesi) nasıl gerçekleşmektedir? (3) Toplumsal değişme, "sistem" bakımından tarihsel süreç içinde ters işlev görür hale gelen öğelerin varlığı nedeniyle gerçekleşmekte ve "sistem", tıpkı b i r " o r g a n i z m a " n m değişen koşullara kendisini uydurarak varlığını sürdürmesinde olduğu gibi, v a r o l a b i l m e k için y e n i öğelere sahip olmaktadır. (4) Demokrasi, her t o p l u m s a l sistemde değil, ancak işlevsel olabileceği b i r t o p l u m s a l sistemde geçerli olabilecek b i r "siyasal yöntem"dir. Daha açık söylemek gerekirse, demokrasi, "geleneksel toplumsal sistemler"de değil, " m o d e r n t o p l u m s a l sistem" İçinde işlevsel, b u nedenle g e r e k l i ve y i n e aynı ne­ denden ötürü varolabilecek b i r "siyasal y ö n t e n i d i r . B u ne­ denle d e m o k r a s i n i n v a r o l a b i l m e s i için b e l i r l i iktisadî ve kültürel koşulların varlığı g e r e k m e k t e d i r . ( 5 ) T o p l u m s a l s i s t e m l e r i n z a m a n içindeki değişimleri, gelişigüzel veya rastlantısal y a da h e r s o m u t t o p l u m a özgü bir biçimde değil, ortaya çıkarılması sosyal b i l i m l e r i n görevleri arasında o l a n b e l l i "evrensel k u r a l l a r " a (veya yasalara) göre gerçekleşmektedir. B u değişim kurallarının belirlenmesi, aynı zamanda b i r siyasal yöntem olarak demokrasinin geçerliliğinin evrensel kurallarını b e l i r l e m e k anlamına da g e l m e k t e d i r . ııı. Siyasal Gelişme Kavramının Değişen A n l a m l a n Karşılaştırmalı siyaset b i l i m i araştırmalarında, yukarıda be­ l i r t i l e n etkiler altında kullanılan siyasal gelişme kavramı, (1) "siyasal gelişmenin yönelik olduğu düşünülen h e d e f anla­ mında amaçsal, ( 2 ) "daha geniş kapsamlı modernleşme sü­ recinin siyasal yönlerini ve sonuçlarını ifade eden" b i r anlamda türevsel ve (3) " e t k i n bir biçimde işleyen m o d e m t o p l u m için gerekli siyasal şartlar" anlamında işlevsel o l m a k üzere üç farklı tanım g r u b u içinde yeralmaktadır.

İktisat F . Y a y . , N o : 3 7 0 , 1 9 7 6 ) , s . 2 4 - 4 1 .

32

33

A. Demokratikleşme Olarak Siyasal Gelişme: Demokrasinin Toplumsal Koşulları Sorunu Siyasal gelişme kavramının kullanıldığı i l k araştırmalarda, daha çok "amaçsai siyasal gelişme tanımına dayanıldığı ve siyasal gelişmenin yöneldiği amacın da " d e m o k r a s i n i n k u ­ rulması" biçiminde anlaşıldığı görülmektedir. N i t e k i m , Packenham'a göre, "(...) en 'yüksek' veya en 'gerçek' biçimiyle siyasal gelişme, genellikle, açıkça veya örtük olarak, (...) liberal, anayasal de­ mokrasi ile aynı kabul edilmiştir. (...) Yazarlar, çoğu kez, (de­ mokrasiyi) tanımlama sorunundan kaçınmışlar veya (böyle bir sorunu) yok saymışlardır. Bazen, demokrasinin standardı olarak, açıkça, İngiliz veya Amerikan demokrasisi kabul edilmiş; model olarak belli bir ülkenin belirtilmediği durumlarda ise bu iki ülkeden biri örtük standart olarak varolmuştur. Dolayısıyla, öyle veya böyle, siyasal gelişme genellikle demokrasi demek olmuş ve demokrasi de hemen her zaman Batılı, liberal anayasacıhktan soyutlama y o l u y l a erişilen b e l i r l i b i r özellik ya da özellikler kümesinin te­ rimleriyle -ör. siyasal rekabet, siyasal çoğulculuk, düzenli ve genel seçimler, alt-sistem özerkliği, seçkinlerin halkın taleplerine ve çıkar grubu baskılarına cevap vermeleri ve benzeritanımlanmıştır;" Görüldüğü g i b i , b u "siyasal gelişme" tanımında i k i temel öge vardır: ( 1 ) Siyasal gelişmenin hedefi " d e m o k r a s i n i n k u ­ rulmasıdır; (2) demokrasi de, halkın siyasal iktidarı ele geçirmek için birbiriyle yanşan seçkin grupları arasından dilediğini seçim y o l u y l a i k t i d a r a getirme/iktidardan düşürme olanağına sahip olduğu "temsilî" siyasal kurumlaşmayı ifade etmektedir. 1 9 5 0 l e r d e n başlayarak, 1 9 6 0 ' l a r m o r t a l a n n a kadar ger­ çekleştirilen ve ağırlıklı olarak, Sosyal B i l i m Araştırma K u 15

r u l u ' n u n Karşılaştırmalı Siyaset B i l i m i K o m i t e s i ' n i n yü­ rüttüğü araştırmalarda siyasal gelişme böyle tanımlanmıştır. Bu tanım çerçevesinde, " d e m o k r a s i " yerine "siyasal m o ­ d e r n l i k " t e r i m i de kullanılmış ve "temsilî d e m o k r a s i " ile aynı şey olduğu k a b u l edilen b u " d e m o k r a t i k i d e a l i n p r a t i k ba­ şarısının) en yüksek noktasına A m e r i k a Birleşik D e v l e t l e ­ r i n d e eriş(tiği)"nden bahisle siyasal gelişmenin, " g e r i siyasal toplulukların A m e r i k a n m o d e l i n e benzeme y o l u n d a sürekli hızlanarak ilerleyecekleri b i r 'geçiş' süreci olarak anlaşılması" gerektiği i l e r i sürülmüştür. 1 6

17

Siyasal gelişme, b u biçimde, " d e m o k r a s i y e doğru değişim olarak anlaşıldıktan sonra cevaplandmlması g e r e k e n s o r u , böyle b i r değişimin gerçekleşmesinin h a n g i koşullara bağlı olduğudur. Seymour M a r t i n Lipset, " D e m o k r a t i k Düzenin Şartlan"nda k o n u y u şöyle ele almaktadır: "Siyaset sistemlerini toplumun diğer yanlarına bağlayan belki en beylik genelleme, demokrasinin iktisadî gelişme seviyesiyle ilişkili olduğudur. Bir ulusun h a l i vakti ne kadar yerindeyse, de­ mokrasiyi yaşatma şanst o kadar yüksektir. (...) Büyük bir yoksul kitlesiyle küçük bir ayrıcalıklı elit grubuna bölünmüş bir toplumda ya oligarşi (küçük yukarı tabakanın diktatörce yönetimi) ya da tiranlık (halk temeline dayanan diktatörlük) olur (...). Ben bu varsayımı somut olarak denemek için, iktisadî geliş­ menin çeşitli yönlerini -servet, sanayileşme, şehirleşme ve eği­ tim- ifade eden istatistikler kullandım."™

16

K u r u l u ş u 1 9 5 4 ; ( 1 9 5 4 - 1 9 6 3 a r a s ı n d a ) ilk b a ş k a n ı G a b r i e l A l m o n d : b k z . G e n d z i e r , a.g.y, s . 1 - 2 1 ; 8 4 - 8 6 ,

17

109-128.

D o n a l d C r u i s e O ' B r i e n , "Modernization, O r d e r , a n d t h e E r o s i o n of a D e m o c r a t i c I d e a l : A m e r i c a n Political S c i e n c e 1 9 6 0 - 1 9 7 0 " , D a v i d L e h m a n n ( d e r . ) , Theory,

18

Four

Critical

Studies

Development

(Londra: Frank C a s s , 1979), s.51.

S e y m o u r Martin L i p s e t , Siyasî

İnsan, ç e v . M e t e T u n c a y ( A n k a r a : T S I D Y a y . , 1 9 6 4 ) ,

s . 2 8 - 3 0 . (İlk k e z t a s l a k h a l i n d e 1 9 5 9 ' d a y a y ı m l a n a n b u ç a l ı ş m a d a n iki yıl k a d a r ö n c e , 15 34

P a c k e n h a m . a.g.y,

s.202-204.

A n t h o n y D o w n s ' i n An Economic

Theory

of Democracy

(Hew Y o r k : H a r p e r a n d R o w ,

35

B u yaklaşım uyarınca d e m o k r a s i n i n v a r o l a b i l m e koşulla­ rından b i r i "iktisadî kalkınma" olmaktadır. B u n u n yanında, " t o p l u m üyelerinin siyasal nesneler karşısındaki değerleri ve diğer yönelimleriyle anlatımsal siyasal semboller hakkındaki a m p i r i k inançlarından" oluştuğu k a b u l e d i l e n "siyasal kül­ t ü m ü n de d e m o k r a s i y e i z i n v e r i c i öğelerden oluşmasının g e r e k l i olduğu vurgulanmaktadır. Burada, "türevsel" ve " f o n k s i y o n e r siyasal gelişme tanımlarının "amaçsal" tanımla birarada varoldukları görülmektedir. B i r diğer deyişle, siyasal gelişmenin amacı d e m o k r a s i n i n kurulmasıdır; d e m o k r a s i n i n kurulması da iktisadî kalkınma ve kültürel değişime bağlı olmaktadır. D e m o k r a s i n i n t o p l u m s a l koşullarının böylece çözümlenmesiyle, esas olarak, iktisadî kalkınmayı gerçek­ leştirmiş, demokrasiye i z i n v e r i c i kültürel özelliklerle d o ­ nanmış " m o d e r n " t o p l u m l a r l a geleneksel ( m o d e r n -Batılı o l m a y a n , azgelişmiş) toplumların z a m a n içinde, m o d e r n l i k noktasında aymlaşacakları k a b u l e d i l m e k t e d i r . 19

2 0

B. istikrar

ve Düzen İçinde Gelişme.

Siyasal gelişmenin b u biçimde " d e m o k r a s i y e doğru b i r değişim süreci olarak kavranması, 1960'ların ortalarına doğru bazı itirazlara ve eleştirilere k o n u edilmiştir. Karşılaştırmalı siyaset b i l i m i alanındaki araştırmaların bulgularına dayanan

bu itiraz ve eleştirileri şu n o k t a l a r d a t o p l a m a k mümkün­ dür: (1) Siyasal gelişmenin d e m o k r a s i y l e özdeleştirilmesi, b i r kere, " b i l i m s e l l i k " açısından doğru değildir. B i l i m , "nesnel gerçeklik"in "diğer yargılarından arındırılmış" b i r biçimde analizini hedefler. Öyleyse, Batılı olmayan toplumların değişim süreçlerini açıklamakta kullanılan kavramların b u n i t e l i k t e olması gerekir. Oysa, "siyasal gelişmenin anahtarı olarak demokrasinin kurulmasından sözetmek, böylelikle, Amerikalı veya e n azından Batılı değerleri başkalarına zorla k a b u l et­ tirmeye çalışmak olarak görülebilir (...)." ' (2) Karşılaştırmalı siyaset b i l i m i alanındaki araştırmalar, iktisadî ve toplumsal gelişme y o l u n d a hızla ilerlemek isteyen Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a k i s o m u t oluşumların " d e ­ m o k r a s i y l e uyuşmadığını ortaya koymuştur. B u bakımdan, b u t o p l u m l a r d a n birçoğu d e m o k r a s i ile "hızlı gelişme"nin birarada bulunamayacaklarını k a b u l ederek, gelişmeyi " i s t i k r a r ve düzen" t e r i m l e r i y l e k a v r a m a y a yönelmişlerdir. Esasen, " b u toplumların d e m o k r a s i y e 'hazır olmadıkları' genellemesindeki doğruluk payı(nın) yüksek" o l u ş u ve a l t e r n a t i f i n i n e n azından " b e l i r s i z ve t e h l i k e l i gelecek k e s t i r i m l e r i " olması h a l i n d e ortaya çıkabilecek "kötü"lüğü karşısında, "istikrarı gelişme kavramıyla ilişkilendirmek haklıdır." 2

22

23

1 9 5 7 ) a d l ı ç a l ı ş m a s ı y a y ı m l a n m ı ş v e kapitalist İktisat ile l i b e r a l d e m o k r a s i a r a s ı n d a k i ilişkiyi k u r a m l a ş t ı r m a t a r z ı y l a d i k k a t l e r i ç e k m i ş t i . 1 9 5 0 ' l e r l e

1960'ların Amerikan

s i y a s e t b i l i m i n d e i k t i s a t - d e m o k r a s i ilişkileri h a k k ı n d a k i t e m e l y a r g ı s ı n ı , " d e m o k r a t i k s i y a s e t içinde partiler kâr a m a ç l ı girişimcilere b e n z e r l e r ( s . 2 9 5 ) " o r t a y a k o y a n bu yapıtın "siyasal gelişme" kavramının demokratikleşme olarak t a n ı m l a n m a s ı n a katkılan a z ı m s a n a m a z . B k z . B r i a n B a r r y , Sociologists,

Economists

and Democracy

(Chicago:

T h e U. o l C h i c a g o P r e s s , 1978). 19 20

H u n t i n g t o n v e D o m i n g u e z , a.g.y.,

Bu çerçevede İstikrar, iktisadî ve toplumsal modernleşmenin siyasal düzeydeki yankılanışlannı açıklamak üzere geliştirilmiş b i r k a v r a m olarak, "siyasal örgütlerin ve u s u l l e r i n k u r u m ­ laşmasını gerektirir; istikrarın derecesi de, siyasete katılmak isteyen g r u p ve b i r e y l e r i n siyasal katılımları için, siyasal

s.19-20.

B u s a v ı n t a r t ı ş ı l m a s ı için b k z . S . H. E i s e n s t a d t ,

" C o n v e r g e n c e a n d D i v e r g e n c e ot

M o d e m a n d M o d e r n i z i n g S o c i e t i e s : I n d i c a t i o n s I r o m t h e A n a l y s i s ot t h e S t r u c t u r i n g

21

L u c a n P y e , Aspects

of S o c i a l H i e r a r c h i e s i n M i d d l e E a s t e r n S o c i e t i e s " , International

22

Ao\e..s.87.

Eastern

Studies.

Journal

of

Middle

Development,

s.41.

C M VIII. ( 1 9 7 7 ) , s . 1 - 2 7 . 23

36

of Polilical

Aff.e., s.41-42.

37

kurumların sağladığı imkânların ölçüsüne bağlıdır." Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a k i iktisadî ve t o p l u m s a l modernleşme süreci, t o p l u m s a l hareketliliği ve dolayısıyla siyasal katılmayı arttırmış, b u n a karşılık siyasal kurumlaşma düzeyi b u katılım artışını sistem açısından işlevselleştiremediği için ortaya siyasal gelişme değil, daha doğru olarak siyasal b o z u l m a o l a r a k a d ­ landırılması gereken b i r değişim süreci çıkmıştır. B u b o ­ zulmanın s o n u c u olarak da, sözkonusu t o p l u m l a r d a askeri diktatörler ve/veya t e k - p a r t i hegemonyası biçiminde görülen d e m o k r a t i k o l m a y a n siyasal k u r u m l a r ortaya çıkmıştır. Bu kurumların temsil ettiği " b e l l i bazı baskı kurumlarını, m o ­ dernleşmekte o l a n b i r t o p l u m u n örgütlenmesi için b e l k i de z o r u n l u o l a n k u r u m l a r olarak görmek" g e r e k m e k t e d i r . 24

İKINCI BÖLÜM MODERNLEŞME KURAMıNA G Ö R E SIYASAL GELıŞME-ıDEOLOJı ILIŞKISI

25

26

27

Siyasal gelişme kavramında 1960'ların ortalarına doğru oluşan ve özellikle de H u n t i n g t o n ' m çalışmalarıyla, t e r i m yerindeyse kesinleşen b u a n l a m değişiminde siyasal gelişme daha geniş kapsamlı t o p l u m s a l değişme sürecinin b i r yönü olarak kav­ ranmaktadır. "Geniş kapsamlı t o p l u m s a l değişme s ü r e c i y l e kastedilen ise " modernleşme" d i r . B i r diğer deyişle siyasal gelişme, iktisadî ve toplumsal modernleşmenin siyasal sürece yansımalarını, y a n i "siyasal modemleşme yi ifade etmektedir. Bu bölümde, geniş kapsamlı t o p l u m s a l değişim sürecinin açıklanmasında başvurulan b i r k u r a m olarak modernleşmenin temel öncülleri içinde siyasal modernleşmenin nasıl anlaşıldığı ele alınacaktır. M

ı. Modernleşme Kuramının T e m e l Öncülleri

24

H u n t i n g t o n v e D o m i n g u e z , a.g.y. s . 9 - 1 0 .

25

S a m u e l P . Huntington, " S i y a s a l G e l i ş m e v e S i y a s a l B o z u l m a " , ç e v . E r g u n Ö z b u d u n . AÛHFD,

C i l t : X X I I - X X I I I . S a y ı : 1-4 ( 1 9 6 5 - 1 9 6 6 ) v e S . P . H u n t i n g t o n , Political

in Changing 26

Societies

(New H a v e n v e Londra: Y a l e U. P r e s s . ,

Order

1968).

Huntington b u k u r u m l a n "praetoryen" o l a r a k n i t e l e n d i r m e k t e v e bir s i s t e m İçin ö n e m l i o l a n şeyin a d değil, toplumu y ö n e l e b i l m e yetisi v e y a istikrar v e d ü z e n i s a ğ l a m a d a k i b e c e r i s i o l d u ğ u n u v u r g u l a m a k t a d ı r : Political

27

D a v i d E . A p t e r , The Politics

of Modernization

Order,

s . l . vd.

( C h i c a g o : T h e U . of C h i c a g o P r e s s ,

Batılı olmayan t o p l u m l a r d a k i değişim süreçlerini açıklamak amacıyla geliştirilen modernleşme kuramı, h e r şeyden önce, " m o d e r n " ve "geleneksel" olarak nitelenen i k i t o p l u m t i p i n i n karşılaşnnlmasına dayanmaktadır. B u tipleştirmede esas olarak m o d e m t o p l u m t i p i n i n ne olduğu ifade edilmiş, geleneksel

1969), S.3.

38

39

t o p l u m ise b i r tür " m o d e r n o l m a y a n t o p l u m " biçiminde a l ­ gılanmıştır. Dolayısıyla öncelikle m o d e r n t o p l u m t i p i n i n temel özelliklerinin nasıl tanımlandığını i n c e l e m e k g e r e k m e k t e ­ dir. M o d e r n t o p l u m kavramı, b e l i r l i b i r i n s a n t i p i n i , insanla doğa ve insanla insan arasındaki ilişkilerin b e l i r l i b i r kavranış biçimini (veya b e l i r l i b i r kültür"ü), b e l i r l i b i r iktisadî ilişkiler s i s t e m i n i ve nihayet, g e n e l l i k l e b u öğelerin oluşturduğu t o p l u m s a l ve iktisadî temel üzerine b i n a edildiği düşünülen b i r siyasal yapıyı içermektedir. u

28

A. Modern

İnsan

M o d e r n t o p l u m d a varolduğu düşünülen insan t i p i n d e yeralan öğeler, oldukça kapsamlı b i r biçimde A l e x İnkeles tarafından şöyle formüle edilmiştir: i - "(...) y e n i d e n e y i m l e r e hazır, y e n i l i k ve değişime açık olmak... i i - " ( M o d e m insan). Yalnız kendi yakın çevresinde değil, o n u n . dışında da birçok sorunlar ve konular hakkında kanaatler edinme ve taşıma eğilimindedir. (...) Çevresindeki t u t u m ve kanaaderin çeşitliliğinin daha farkındadır. B u farkları korkusuzca kabulle­ nebilir ve onlara o t o k r a t i k ve hiyerarşik şekilde yaklaşma i h t i ­ yacını duymaz. N e i k t i d a r hiyerarşisinde kendisinden üstte olanların kanaatlerini o t o m a t i k olarak k a b u l eder, ne de k e n d i altındakilerin kanaatlerini otomatik olarak reddeder (...). 28

S o s y a l bilimlerin g ü n ü m ü z d e o r t a y a k o y d u ğ u m a n z a r a , disiplinler (hattâ all-disiplinler) a r a s ı n d a belki d e a ş ı r ı bir u z m a n l a ş m a d ı r . B u n e d e n l e , h e r biri k e n d i i ç i n d e a y r ı bir u z m a n l ı k alanı oluşturan çeşitli s o s y a l bilimlere m e n s u p bilim a d a m l a n , m o d e m toplumu k a v r a m s a l l a ş t ı r ı r k e n , bir a n l a m d a o l d u k ç a d o ğ a l o l a r a k , k e n d i u z m a n l ı k a l a n l a r ı n ı O n e ç ı k a r a n t a n ı m l a r geliştirmişlerdir. B ö y l e l i k l e d e , m o d e r n l e ş m e n i n s o s y o l o j i k , iktisadî,

i i i - "Geçmişten çok bugüne ve geleceğe yöneliktir (...). iv- "Planlamaya v e örgütlenmeye yöneliktir ve b u n l a r a i l g i duyar; b u tür faaliyetleri, hayatı düzene sokmanın b i r aracı olarak görür (...). v- "İnsanın, amaç ve h e d e f l e r i n i gerçekleştirebilmesi için, çevrenin egemenliğine girecek yerde, o çevreye egemen olmayı Öğrenebileceğine inanır (...). v i - "Dünyanın t a h m i n e d i l e b i l i r olduğu, çevresinde k u ­ rumların v e diğer kişilerin yükümlülük ve sorumluluklarını yerine getirecekleri k o n u s u n d a daha çok güven besler. O n a göre davranışları kader veya k a p r i s belirlemez (...). v i i - "Başkalarının h a y s i y e t i n i n daha çok b i l i n c i n d e d i r ve başkalarına saygı gösterme eğilimi daha güçlüdür (...). v i i i - " B i l i m ve t e k n o l o j i y e daha çok inanç d u y a r (...). i x - "Dağıtıcı adalete, y a n i ödüllerin kaprise ya da kişinin özel n i t e l i k l e r i n e göre değil, yaptığı katkıya göre dağıtılması gerektiğine inanır." Inkeles'in b u özelliklere sahip olduğunu belirttiği m o d e r n insan tipi geçerli k a b u l edilirse, böyle bir insan t i p i n i n yeraldıgı m o d e r n t o p l u m d a insanın doğa ve diğer insanlar i l e olan ilişkilerinde de, b u özelliklerden k a y n a k l a n a n özel düşünüş ve davranış kalıplarının varlığını görmek gerekecektir. 29

B. Modern Toplumda tnsan-Doğa ve însan-însan İlişkileri İnsanın k e n d i ihtiyaçlarını karşılamak, k e n d i amaçlarını gerçekleştirmek için çevresine egemen o l a b i l m e s i , m o d e r n insanın doğaya o l a n İlişkisini belirleyen e n temel özelliktir. Bu egemenliğin oluşturulabilmesi için de amaçlar ile araçlar arasında rasyonel b i r denge arayışı gereklidir. Rasyonel denge

s i y a s a l , antropolojik v e s o s y o - p s i k o l o j i k k u r a m l a r ı n d a n s ö z e t m e k m ü m k ü n olabilmiştir. B ü t ü n b u farklılıklara r a ğ m e n , m o d e m t o p l u m s o y u t l a m a s ı n ı n g e n e l özellikleri ü z e r i n d e belirli bir consensus

s a ğ l a n d ı ğ ı s ö y l e n e b i l i r . Faridı m o d e r n l e ş m e k u r a m l a r ı n ı s o s y a l

bilimlerdeki disiplinler a ç ı s ı n d a n s ı n ı f l a n d ı r a n bir ç a l ı ş m a için b k z . B a i d y a N a m V a r m a , The

Sociology

and Politics

of Development:

a n d K e g a n P a u l , 1 9 8 0 ) Muhtelif

40

yerler.

A Theoretical

Study

(Londra: Routledge

29

Afex İ n k e l e s , T t ı e M o d e m i z a t i o n of M a n " , in M y r o n W e i n e r (der.) Modemization: Dynamics

of Growth,

Voice

of America

Forum

Seríes

The

( W a s h i n g t o n , 1977-ilk baskı:

1 9 6 6 ) , s . 1 5 4 - 1 5 7 ( B u r a d a k i çeviri, b a z ı k ü ç ü k d ü z e l t m e l e r l e . Huntington v e D o m í n g u e z , a.g.y, s . 3 5 - 3 £ T d a y e r a l a n E . Ö z b u d u n ç e v i r i s i n d e n a l ı n m ı ş t ı r ) .

41

arayışı ile ifade e d i l m e k istenilen ise, özünde, insanın sınırsız b i r "tüketici" olması, buna karşılık sınırsız tüketim isteklerini karşılayacak kaynakların kıt oluşu varsayımına dayanmaktadır. B i r diğer deyişle, m o d e r n t o p l u m u n insanı sınırsız ihtiyaçları ile kıt k a y n a k l a r arasındaki o p t i m u m d e n g e y i aramaktadır. M o d e r n insanın k e n d i "bireysel y a r a r i n ı m a k s i m i z e etme arayışı içinde olması ve bireysel mülkiyet kavramının da böyle b i r çerçeveye oturtulması, m o d e r n i n s a n i l e doğal çevresi arasındaki ilişkilerin temelini oluşturmaktadır. M o d e r n insan açısından doğal çevre, u y u m gösterilecek z o r u n l u l u k l a r üreten b i r kaynak o l m a k t a n çıkmış, maddî ihtiyaçların azamî ölçüde karşılanması için akıl y o l u y l a (temelinde pozitif-araçsal a k i m yattığı b i l i m ve t e k n o l o j i yoluyla) egemen olunması gereken b i r nesneler e v r e n i d u r u m u n a gelmiştir30

3 1

32

Insan-insan ilişkileri sözkonusu olduğunda, yukarıda be­ l i r t i l e n insan-doga ilişkilerinin kuruluşunda yeralan t e m e l Özellikleri burada da görmek mümkündür. M o d e m t o p l u m kavramı içinde yeralan insan t i p i n i n gösterdiği özellikler, b u t o p l u m d a insanın " b i r e y " olarak algılandığını, insan-insan

30

K a r ş . C . B . M a c p h e r s o n , The Political to Locke

Theory

of Possessive

( O x f o r d : O x f o r d U n i v e r s i t y P r e s s , 1 9 6 2 ) Muhtelif

Individualism, yerler.

Hobbes

" R a s y o n e l İktisadî

İnsan" k a v r a m ı n ı n g e l i ş m e k u r a m l a r ı içindeki y e r v e ö n e m i için b k z . C . B . M a c p h e r s o n , • R e f l e c t i o n s o n t h e S o u r c e s of D e v e l o p m e n t T h e o r y " , in M a n f r e d S t a n l e y ( d e r . ) , Development, 31

Critical

Perspectives

Social

(New York: B a s i c Books, 1972) s.206-220.

B u r a d a M a x W e b e r i n r a s y o n a l i t e türlerini a y r ı ş t ı r ı r k e n o r t a y a k o y d u ğ u bir a y r ı m a d e ğ i n m e k g e r e k m e k t e d i r : " ( W e b e r ) , d e ğ e r e y ö n e l m i ş a k ı l c ı {Wertrationat) v e a m a c a y ö n e l m i ş ( Z w e c k r a t i o n a l ) akılcı e y l e m a y r ı m ı n ı y a p m a k t a d ı r -ilki belli bir e y l e m biçimi içinde

yeraldığına

i n a n ı l a n bir d e ğ e r i n g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i n e , s o n u n c u s u i s e belli bir

e y l e m biçiminin sonucunda

ortaya ç ı k m a s ı b e k l e n e n bir a m a c ı n v e y a a m a ç l a n n e l d e

e d i l m e s i n e yönelmiştir." ( R o g e r s B r u b a k e r , The Limits of Rationality. Social

and Moral

Thought

of Max

Weber

An Essay

on the

ilişkilerinin de "bireylerarası ilişkiler" o l a r a k anlaşıldığını ortaya koymaktadır. Birey kavramıyla ifade edilmek istenilenin ne olduğunu anlatabilmek için L o u i s D u m o n t ' u n şu ayrımına başvurabiliriz: " 1 . bütün toplumlarda bulunan, konuşma, düşünme ve irade sahibi ampirik özne, insanlığın bölünemeyen b i r i m i ; 2. öncelikle bizim modern insan ve toplum ideolojimizde bulunan bağımsız, özerk ve bu nedenle de (özünde) toplumsal-ölmayan var­ lık."* 3

B u ayrımdan anlaşılacağı üzere m o d e m t o p l u m d a i n s a n insan ilişkileri, D u m o n t ' u n ayrımındaki i k i n c i kategoride yeralan bireyler arasındaki ilişkiler anlamına g e l m e k t e d i r . D u m o n t ' u n b u n o k t a d a n hareketle, m o d e r n t o p l u m d a i n ­ san-insan ilişkilerini ifade e t m e k t e kullandığı k a v r a m ise eşitlikçiliktir. D u m o n t ' a göre m o d e r n t o p l u m d a h e r insan, birey olarak, diğerleriyle, d a h i l olduğu t o p l u m s a l g r u b u n özellikleri d i k k a t e alınmaksızın, eşit o l a r a k k a b u l e d i l m e k ­ tedir. Şerif M a r d i n ' i n " T u r k e y : T h e T r a n s f o r m a t i o n o f a n E c o n o m i c C o d e " başlıklı çalışmasında ortaya koyduğu şu saptamanın yardımıyla, D u m o n t ' u n kastettiği eşitlikçilik anlayışını açıklamak mümkündür. M a r d i n ' e göre, "Her bireyin, insan olma özelliği içinde bir diğer insanla eşit olduğu fikri yüzyıllardır ve birçok farklı uygarlıklarda ileriye sürülmüştür. Bireylerin kendi maddî ihtiyaçlarının karşılanmasını isteme hakkına sahip oldukları düşüncesi ise biraz daha yenidir (..•)" M a r d i n ' i n daha y e n i b i r düşünce olduğunu haklı olarak belirttiği "maddî ihtiyaçların karşılanmasını istemek", m o d e m M

(Londra: G e o r g e Alien a n d Unwin, 1984),

s . 5 l ) . B u a y n m ç e r ç e v e s i n d e m o d e m i n s a n ı n eylemlerinin ikinci tür rasyonalıtenm içinde yeraldığı söylenebilir. 32

33

T h e o d o r A d o r n o v e M a x H o r k h e i m e r , Dialectic Muhtelif

42

Ideology

D o ğ a l ç e v r e n i n , ü z e r i n d e e g e m e n l i k k u r u l a c a k bîr n e s n e h a l i n e g e l m e s i , a y d ı n l a n m a d ü ş ü n c e s i içinde b i ç i m l e n e n m o d e m ideolojinin ö n e m l i bir ö z e l l i ğ i o l m a k t a d ı r . B k z . yerler.

of Enlightenment(Londra:

Verso, 1979)

L o u i s D u m o n t , From

34

Mandeville

to Marx,

The

Genesis

and

Triumph

of

Economic

( C h i c a g o : T h e U n i v e r s i t y of C h i c a g o P r e s s , 1 9 7 7 ) , s . S .

Şerif M a r d i n , " T u r k e y : T h e T r a n s f o r m a t i o n of a n E c o n o m i c C o d e " , in E . Ö z b u d u n ve" A . U l u s a n (der.), The Political

Economy

of Income

Distribution

in Turkey

(New York:

Holmes and Meier Publishers, Icn. 1980) s . 2 3 .

43

t o p l u m d a k i insan-doğa ve insan-insan ilişkilerinin üzerine k u r u l u olduğu b i r e y anlayışının uzantısı niteliğindedir. M o d e r n insanın b i r e y o l m a özelliğini açıklayan şu ifadeler, m o d e r n t o p l u m d a insan-insan ilişkilerinin kurulduğu temeli oldukça açık o l a r a k dile g e t i r m e k t e d i r . "- İnsanı İnsan yapan, başkalarının iradelerinden bağımsız olmasıdır - Bu bağımsızlık, bireyin "kendi çıkarları'nı gözeterek girdiği ilişkilerin dışında başka hiçbir zorlayıcı ilişkiye girmeme öz­ gürlüğü anlamındadır. - Birey, toplumdan bağımsız olarak (topluma hiçbir borcu olmaksızın) kendi bedeninin ve yeteneklerinin sahibidir. - Birey kişiliği üzerindeki 'tüm' haklarını devredemese de, çalışma kapasitesini (emek gücünü) devredebilmektedir." 35

İnsan-insan ilişkilerinin böyle b i r birey anlayışı t e m e l i n d e kurulduğu m o d e r n t o p l u m d a , insanların b i r e y olarak (daha doğrusu "eşit b i r e y l e r " o l a r a k ) yaşamlarını sürdürmelerini mümkün kılan b i r iktisadî ve siyasal ilişkiler s i s t e m i b u l u n ­ maktadır. C. Modern

Toplumda

İktisadî İlişkiler

M o d e r n insan t i p i n i n b e l k i de en önemli özelliği, yukarıda da belirtildiği gibi, sınırsız b i r tüketici olmasında yatmaktadır. Bu özellikten k a y n a k l a n a n ve insanın b i r e y olarak düşü­ nülmesini g e r e k t i r e n m o d e r n i d e o l o j i n i n , insanın t o p l u m içindeki y e r i n i n geleneklere, statülere veya a i t o l u n a n t o p ­ l u m s a l gruba göre belirlendiği b i r t o p l u m d a varlık b u l a m a ­ yacağı açıktır. İnsanın diğer insanlarla eşit ilişkiler içinde olduğu y o l u n d a k i anlayış, insanın k e n d i e m e k gücünü k u l ­ lanarak k e n d i maddî ve manevî varlığını geliştirme imkânına sahip olması d u r u m u n d a anlamlıdır. Geleneksel t o p l u m d a n

farklı olarak m o d e r n t o p l u m d a insan e y l e m i n i n i t i c i gücünün "başarı" (achievement) olduğunun ileri sürülmesinde de b u n u görmek mümkündür. Dolayısıyla m o d e m t o p l u m , iktisadî ilişkiler düzeyinde insanın k e n d i emek gücü üzerinde özgürce tasarruf edebileceği b i r d u r u m u ifade e t m e k t e d i r . İnsanın k e n d i emek gücü üzerinde özgürce tasarruf edebilmesi dü­ şüncesi ise, doğrudan k a p i t a l i z m adı v e r i l e n iktisadî yapının ayırdedici özelliğidir: 36

"(...) Kapitalizm yalnızca piyasa için üretimin olduğu bir sistem -Marx'in deyimiyle bir meta-üretim sistemi- değil, fakat emek-gücünün "kendisinin bir meta haline geldiği' ve piyasada diğer değişim nesneleri gibi alınıp satıldığı bir sistemdir. " Böyle bakıldığında, m o d e r n t o p l u m soyutlaması içinde iktisadî ilişkilerin gösterdiği özellikleri k a p i t a l i z m o l a r a k adlandırmak g e r e k m e k t e d i r . K a p i t a l i s t - o l m a y a n iktisadî ilişkiler içinde de piyasa mekanizmalarının varlığı b i l i n ­ mekte o l d u ğ u n d a n , m o d e r n t o p l u m u m o d e r n - o l m a y a n t o p l u m l a r d a n ayırdedici özelliğin insanın e m e k gücünün metalaşması o l g u s u n d a yattığı açıktır. İnsanın e m e k gü­ cünün metalaşması ile e m e k gücü üzerinde özgürce tasarruf edebilme imkânının ortaya çıkışı aynı anlamdadır ve m o d e r n insan t i p i n i n özellikleri gözönüne alındığında böyle 37

38

36

M o d e r n l e ş m e k u r a m ı içinde sıktıkla k u l l a n ı l a n * ascription-achievement* bir a n l a t ı m ı için b k z . D a v i d M c C l e l l a n d , The Achieving D. V a n N o s t r a n d , 1 9 6 1 ) Muhtelif

37

M a u r i c a D o b b , Studies

44

Theory,

New Jersey:

in the Development

of Capitalism

(Londra: Roulledge and

K e g a n Paul, 1978), s . 7 . 38

T i c a r e t i n , m a l a l ı m - s a t ı m l a r ı n d a p a r a k u l l a n ı m ı n ı n ilk ç a ğ l a r d a n b e r i

varolduğu

bilinmektedir. T i c a r e t i n v e p a r a n ı n v a r o l d u ğ u h e r y e r v e z a m a n d a k a p i t a l i z m i n d e varlığından s o z e t m e k , kapitalizmin ayırdedici özelliği olarak e m e k g ü c ü n ü n m e t a l a ş m a s ı k a b u l edildiğinde, y a l n ı z c a bir a n a k r o n i z m o l m a k t a n ö t e y e bir a n l a m t a ş ı m a m a k t a d ı r . K e z a , kapitalizmin v a r o l u ş u y l a e ş z a m a n l ı o l a r a k o r t a y a ç ı k a n m o d e m i n s a n v e toplum a n l a y ı ş ı n ı d a ( ö r n e ğ i n b u a n l a y ı ş ı n ö n e m l i D e d e l e r i n d e n birisi o l a n liberalizmi) e s k i ç a ğ l a r a d e k g e r i y e g ö t ü r m e k d e a y n ı niteliktedir. K a r ş . O o b b , a.g.y, Books,

C . B . M a c p h e r s o n , The Political

çiftinin yetkin

{Princeton,

yerler.

a.g.y., muhtelit yerier v e L S t r a u s s , Liberalism: 35

Socieity

Ancient

and Modern

s . 3 2 ; Dumont.

{New York: B a s i c

1968).

s.263-264. 45

b i r i n s a n t i p i n i n a n c a k k a p i t a l i z m l e b i r l i k t e varolduğu açıktır. T a r i h s e l o l a r a k , " b u n d a n yaklaşık 1 0 . 0 0 0 yıl önce g ö ­ çebelerin yerleşik tarıma geçişleriyle karşılaştırılabilecek o l a n " dönüşümün, y a n i " A m e r i k a n k o l o n i l e r i n d e k i b a ­ ğımsızlık h a r e k e t i n e ve Fransız D e v r i m i ' n i n u l u s - d e v l e t i yaratmasına rastlayan İngiltere'nin iktisadî dönüşümü­ n ü n " m o d e r n t o p l u m soyutlamasına z e m i n hazırladığı düşünüldüğünde, m o d e r n t o p l u m u n iktisadî düzeyde k a p i t a l i z m i ifade ettiği kolaylıkla anlaşılabilir. B i r iktisadî ilişkiler sistemine k a p i t a l i z m adını v e r m e k , b u sistemin ayırdedici özelliği olarak e m e k gücünün metalaşmasını görmeyi ve b u sistemdeki temel üretim aracının toprak değil, sermaye olmasını ifade etmeyi içermektedir. Bu anlamda, Batı Avrupa'da 1500'Ierden sonra gelişen iktisadî ilişkileri genel olarak k a p i t a l i z m başlığı altında toplamak mümkündür. Buna paralel olarak, m o d e m t o p l u m u n oluşumunun kökenleri de, gene 1500'Iere kadar geri götürülmektedir. Ancak, 1500'lerden başlayan Batı Avrupa'nın tarihsel gelişmelerinin yaklaşık dört yüzyıl s o n r a k i b i r t a r i h anından r e t r o s p e k t i f olarak soyutlanmasıyla elde edilen m o d e r n t o p l u m kavra­ mındaki iktisadî ilişkiler öğesinin İngiliz sanayi d e v r i m i öncesindeki "ticarî k a p i t a l i z m " i değil, fakat 18. yüzyıl son­ rasının "sinaî k a p i t a l i z m i n i ifade ettiğini b e l i r t m e k gerek­ mektedir. 3 9

40

41

N i t e k i m , görüşlerine daha ileride değinilecek o l a n K a u t s k y 39

R e i n h a r d B e n d i x , T r a d i t i o n a n d Modernity R e c o n s i d e r e d " . Embattled on Social

40

41

Knowledge

Reason,

42

D. Modern

Toplumda

Siyasal

İlişkiler

M o d e r n t o p l u m soyutlamasının siyasal b o y u t u , yukarıda ifade edilen bireyselleşme kavramına bağlı o l a r a k , çoğul­ culuk, katılmacıhk ve o t o r i t e n i n rasyonelleşmesi g i b i öğeleri içermektedir. B i r diğer deyişle, siyasal m o d e r n l i k , Batı toplumlarında (en başta da A B D , İ n g i l t e r e v e F r a n s a ' d a ) v a r o l a n a n a ­ yasal, l i b e r a l d e m o k r a s i o l a r a k anlaşılmaktadır. Siyasal gelişmenin s i y a s a l m o d e r n l e ş m e o l a r a k anlaşılması, siyasal m o d e r n l e ş m e n i n de s i y a s a l d e m o k r a s i y e doğru i l e r l e m e o l a r a k kavranması, m o d e r n l i ğ i n s i y a s a l b o ­ y u t u n u n l i b e r a l d e m o k r a s i o l a r a k soyutlandığını gös­ termektedir. Kültürel, iktisadî ve siyasal düzeylerde, bireycilik-kapitalizm (sanayileşme)-liberal d e m o k r a s i öğelerinin bütünleşmiş b i r soyutlamasını ifade eden m o d e m t o p l u m kavramının p o z i t i f bir biçimde tanımlanmasına karşılık, geleneksel t o p l u m kavramının m o d e r n t o p l u m u n b i r negatifi olarak algılandığı görülmektedir. Bir diğer deyişle, modernleşme kuramının t e m e l i n i oluş­ turan geleneksel-modern i k i l e m i n d e "geleneksellik", m p dern-olmayan her şeyi içeren b i r k a t e g o r i o l a r a k görün-

Essays

' m o d e m ' k e l i m e s i n i n g e n e l a n l a m ı , b u h a r l ı m a k i n a v e çıkrık m a k i n a s ı gibi t o p l u m l a r ı n

(New York: Oxford University P r e s s , 1970) s . 2 5 0 .

s a n a y i l e ş m e l e r i n i n b a ş l a n g ı ç t a k i teknik temelini s a ğ l a m ı ş o l a n icatların o r t a y a çıktığı

K a r ş . T a l c o t l P a r s o n s . T l w S > ^ ^ , . > s o < M i > J e m Sotseties(GrtgteviOotl Cliffs, N e w J e r s e y :

1 8 . y ü z y ı l d a n s o n r a k i t ü m ç a ğ ı içine a t m a k l a d ı r . {A.g.e.)

Prentice-Hall, Inc., 1971), s . 2 9 v d .

h a k k ı n d a b k z . D o b b , a.g.y.,

" M o d e r n l e ş m e 2 . D ü n y a S a v a ş ı ' n d a n s o n r a m o d a o l m u ş bir terimdir. B u l a n ı k l ı ğ ı n a

-

42

J o h n H. K a u t s k y , The Political

Consequences

ot Modernization

W i i e y a n d S o n s , I n c . , 1 9 7 2 ) ; B a r r i n g t o n M o o r e , Social

uyandırmaktadır.

Democracy,

B u o k u y u c u l a n n ilk d ü r t ü s ü , ' m o d e r n o l a n ' ı , j e t - g e z i l e r i ,

uzay

Ticari v e sınai kapitalizm

ill. v e VII. b ö l ü m l e r .

r a ğ m e n kullanışlı bir terimdir, ç ü n k ü g ü n ü m ü z o k u y u c u l a r ı n d a b e n z e r ç a ğ r ı ş ı m l a r araştırmaları v e nükleer g ü c ü ile b u g ü n ü n teknolojisinin terimleriyle düşünmektir. A n c a k ,

46

ve M o o r e g i b i bazı yazarların m o d e m t o p l u m tanımlamalan n d a k i b e l i r l e y i c i öge "sanayileşme" o l a r a k ortaya k o n u l ­ maktadır.

Lord and-Peasant

in the Making

Origins

of The Modem

(New York: John of Dictatorship

World

and

(Boston: B e a c o n

P r e s s , 1967-ilk b a s k ı : 1 9 6 8 ) .

47

i ş e ­

m e k t e d i r . Şimdi, b u i k i kavramın, modernleşme kuramının toplumsal değişmeyi açıklayışında nasıl kullanıldığını görmek gerekmektedir. 43

ıı. G e l e n e k s e l T o p l u m d a n M o d e r n T o p l u m a Geçiş Süreci Yukarıda sözü edilen geleneksel t o p l u m - m o d e r n t o p l u m çifti, Batılı o l m a y a n toplumların içinde bulundukları değişim sürecini açıklamakta kullanılırken, t a r i h i n (yani Baüh olmayan toplumların içinde bulundukları değişim sürecinin) başlangıç ve sonuç aşamalarını ifade etmektedir. Burada d i k k a t edilmesi gereken n o k t a , açıkça veya "insanlık" kavramı altında Batı toplumlarının geçmiş-şimdiki-gelecek z a m a n boyutlarındaki e v r i m i n i n genel yasalarını b u l m a amacına yönelik 19. yüzyıl t a r i h felsefelerinden farklı olarak modernleşme kuramının Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r için geliştirilmiş olmasıdır. 44

45

43

" Ö n c e l i k l e , b i r ç o k m o d e r n l e ş m e k u r a m c ı s ı n ı n b i z z a t i ş a r e t ettikleri gibi, m o d e r n l i k v e geleneksellik asimetrik kavramlardır. M o d e m ideal ortaya konulmuş v e d a h a s o n r a m o d e m olmayan The

Politics, 44

h e r ş e y g e l e n e k s e l olarak adlandırılmıştır." ( S a m u e l P . Huntington;

C h a n g e to C h a n g e , M o d e r n i z a t i o n , D e v e l o p m e n t , a n d P o l i t i c s " ,

Comparative

Gilt III, s . 2 9 3 - 2 9 4 .

Batı d ü ş ü n c e s i n d e , a y d ı n l a n m a - s o n r a s ı d ö n e m i n g e n e l özelliği, i n s a n l ı ğ ı n iler1emesi"nin t a r i h s e l y a s a l a r ı n ı b u l m a y a y ö n e l i k y o ğ u n bir ç a b a n ı n v a r i ı g ı d ı r . B u r a d a k i i n s a n l ı k k a v r a m ı n ı n , öncelikle Batı insanını m e r k e z a l d ı ğ ı ; bir diğer deyişte Batı h ü m a n i z m a s ı n ı n , ö z ü itibariyle. B a t ı e t / ı n o c e n f n s m e ' i n i n bir b a ş k a İ f a d e s i o l d u ğ u s ö y l e n m e k t e d i r . B k z . R o b e r t C . S o l o m o n , History Philosophy

and Culture,

and Human

1750-1850

Nature,

a Philosophical

Review

of

European

( S u s s e x : H a r v e s t e r P r e s s , 1 9 8 0 ) , P a s s i m . Batı

d ü ş ü n c e s i içinde y e r a l a n h e r d ü ş ü n ü r ü n b u b a ğ l a m d a d e ğ e r l e n d i r i l e m e y e c e ğ i a ç ı k s a d a , i n s a n l ı ğ ı n , y e r y ü z ü n d e k i e n ileriyi t e m s i l e d e n B a t ı u y g a r l ı ğ ı ile ö z d e ş l e ş t i r i l m e s i t ü r ü n d e n bir ethnocentrisme'm,

ileride d e d e ğ i n i l e c e ğ i gibi, m o d e r n l e ş m e k u r a m ı n a

d a y a n s ı m ı ş o l d u ğ u n u d ü ş ü n m e m e k için h e r h a n g i bir n e d e n b u l u n m a m a k t a d ı r . 45

S o s y a l bilimlerle d o ğ a bilimleri a r a s ı n d a "bitim" d ü z e y i n d e bir birlik o l d u ğ u a n l a y ı ş ı n ı n u2ar>tısı

olarak,

örneğin

fizikteki y a s a l a r t ü r ü n d e n t o p l u m s a l d e ğ i ş m e y a s a t a n n ı n

varlığını b e n i m s e y e n v e tarihi, b ö y l e y a s a l a r ı o r t a y a ç ı k a r m a a m a c ı n ı g e r ç e k l e ş t i r m e y o l u n d a bir b i l i m s e l faaliyet o l a r a k k a v r a y a n a n l a y ı ş ı B a d e e t m e k ü z e r e "tarih f e l s e f e s i " terimi k u l l a n ı l m ı ş t ı r .

D a h a çok 19. yüzyıl düşüncesine ö z g ü olan bu

anlayışın

" y i r m i n c i yüzyıl modernleşme kuramcılarının iyimserliği, (...) özünde, geçmişteki ilerlemeyi kapsayan bir iyimserliktir. Bugünden hoşnut olmak, geçmiş hakkında iyimser olmaya ve (bu geçmişin) başka toplumlar içinde açıklayıcı olduğu (dü­ şüncesine) yolaçmaktadır. 1950 ve 1960'ların modernleşme kuramının, modern toplumların geleceği hakkında söyleyecekleri ya çok azdır ya dayoktur; Batı'nm i l e r i ülkelerinin (varılacak yere) 'ulaştıkları' kabul edilmiştir; bu ülkelerin geçmişleri, kendi gelecekleri hakkında değil, geleneksel İlkten modernliğe geçmek için mücadele etmeyi sürdüren başka ülkelerin gelecekleri hakkında ne söyleyecekleri bakımından önemlidir" 46

Böyle bir çerçeve içinde kullanılan geleneksellik m o d e r n l i k çifti etrafında oluşan modernleşme kuramının b i r tarih felsefesi olma özelliği şöyle ortaya k o n u l a b i l i r : 1) Geleneksel t o p l u m d a n m o d e r n topluma doğru evrilmek, aşamalı b i r süreçtir. "Bütün toplumların geçecekleri m o ­ dernleşme evrelerini veya düzeylerini aynşurmak mümkündür (...). B u süreç içindeki önderlik ve modernleşmenin daha ayrıntılı düzenekleri b i r t o p l u m d a n diğerine farklı olsa da, bütün t o p l u m l a r özünde aynı aşamalardan geçeceklerdir." 4 7

2) Modernleşme süreci, farklı toplumların m o d e r n l i k aşamasına doğru evrildikçe benzeşeceklerini ifade etmekte­ dir. 3) "Modernleşme geriye çevrilemeyen b i r süreçtir. (...) Şehirleşme, okur-yazarlık, sanayileşme açısından b i r dönemde belli b i r düzeye ulaşmış b i r t o p l u m , daha s o n r a k i dönemde önemli ölçüde daha alt düzeylere i n m e y e c e k t i r . " 4) Modernleşme "ilerlemeci b i r süreçtir. (...) U z u n vadede modernleşme, yalnızca kaçınılmaz değil, aynı zamanda ar­ zulanan ( b i r süreçtir.)." Görülüyor k i , geleneksel t o p l u m - m o d e m t o p l u m ayrımı,

m o d e r n l e ş m e k u r a m ı n a n a s ı l y a n s ı d ı ğ ı n a ileride d e ğ i n i l e c e k t i r . T a r i h f e l s e f e s i için bkz.

Arthur Marwick,

The

Nature

of History

2.

basım (Londra: T h e

P r e s s . 1 9 7 9 ) , s . 1 8 2 - 1 9 0 v e R . G . C o l l i n g w o o d , The Idea of History P r e s s , 1 9 8 3 ) , s.1 v e 1 2 6 - 1 3 3 .

48

Macmillan

(Oxford: C l a r e n d o n 46

H u n t i n g t o n , a.gy.,

47

A.g.e.,

s.292.

s.289-290.

49

toplumsal e v r i m i n genel yasalarını arayan b i r t a r i h felsefesinin öğeleri niteliğindedirler. 19. yüzyılda oldukça yaygın olan " t a r i h i n yasalarinı arama anlayışı, yukarıda da belirtildiği gibi, modernleşme kuramına da damgasını vurmuştur. Ancak, b i r önemli farkla: 19. yüzyıl düşüncesinde, Aydınlanma dö­ n e m i n i n C o n d o r c e t g i b i düşünürlerinin t e m e l sorunsalının b i r yansıması olarak, genel anlamda insanlığın, özel anlamda da Batı'nın geçmiş-bugün-gelecek boyutlarım kapsayan b i r genel toplumsal e v r i m şemasını ortaya k o y m a çabası vardır. Modernleşme kuramı ise, Batı'nın 1 9 6 0 ' l a r d a k i "bugünü"nü idealleştirerek, b i r anlamda dondurulmuş b i r t a r i h felsefesi niteliğinde ortaya çıkmıştır. 48

" T a r i h i n yasalarinı arayan tüm t a r i h felsefeleri g i b i m o ­ dernleşme kuramı da büyük ölçüde d e t e r m i n i s t b i r içerik taşımaktadır. Modernleşme sürecinin i l e r l e m e c i , geriye çevrilemeyen, her t o p l u m için z o r u n l u aşamaları ifade eden b i r süreç olarak kavranması, b u d e t e r m i n i s t niteliği açıkça ortaya koymaktadır. A n c a k , y i n e h e r d e t e r m i n i s t t a r i h a n ­ layışında olduğu g i b i , modernleşme kuramında da insanın k e n d i eylemiyle yapabileceği bazı şeyler vardır. Bunlar, t a r i h i n kaçınılmaz akışını " g e c i k t i r i c i " o l a b i l e c e k l e r i g i b i , b u akışı "hızlandırıcı" n i t e l i k t e de görünebilirler. N i t e k i m , m o d e r n ­ leşme kuramı daha çok b u i k i n c i türe giren eylemler üzerinde durmuş ve modernleşmekte o l a n t o p l u m l a r d a i n t e l l i g e n t sia'nın rolünü araştırma k o n u s u yapmıştır. A. Modernleştirici Intelligentsiaya Modernleşmeci A k t i v i z m

da

Geleneksellikten modernliğe "geçiş" aşamasında b u l u n a n t o p l u m l a r d a , iktisadî, t o p l u m s a l ve siyasal dönüşüm süreci içinde, b u t o p l u m l a r d a k i kişi ya da grupların r o l l e r i nelerdir?

Bu s o r u n u n cevabı, sözkonusu "geçiş toplumları"nın Batılı o l u p olmamalarına göre değişmektedir. Batı'da geleneksel­ likten modernliğe geçiş, e n azından dört yüzyıllık b i r sürede ve âdeta kendiliğinden gerçekleşmiştir. Y a n i , Batı k e n d i " i ç " d i n a m i k l e r i sayesinde "modernleşmiştir" Buna karşılık, Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a modernleşme, daha kısa b i r z a m a n d i l i m i içinde, kendiliğinden o l m a y a n ve dış etkenlerin yoğun itici gücü etrafında ortaya çıkmaktadır. Bu değerlendirmenin b i r önemli s o n u c u , Batılı toplumların yaklaşık dört yüzyılda eriştiği ideale ( m o d e r n l i k ) , çok daha kısa bir sürede erişilmek i s t e n m e s i n i n b u toplumların "geçiş aşamasindaki kültürel ve siyasal oluşumlarının açıklan­ masında modernleşme kuramı içinde yeralan açıklama biçimi şöyle ifade edilebilir: i - Batı toplumları sürekli değişen, h a r e k e t l i toplumlardır. Buna karşılık Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r , değişimin çok yavaş olduğu, ya da hiç değişmeyen durağan toplumlardır. D o l a ­ yısıyla, Batılı-olmayan t o p l u m l a r d a modernleşme, h e r halükârda, Batılı toplumların dışarıdan müdahalesi sonucunda ortaya çıkan b i r değişim sürecini ifade e d e r . i i - M o d e r n topluma doğru değişmek. Batılı olmayan top­ lumlarda, kendiliğinden b i r süreç olmadığından, t o p l u m u n çoğunluğunu oluşturan ve gelenekselliğini sürdüren kitlelerin, bu süreçte itici bir güç olarak ortaya çıkmaları sözkonusu değildir. Dolayısıyla, Batılı olmayan t o p l u m l a r d a yabancı a r i s t o k r a t i k bir seçkinler zümresinin veya Batılı m o d e r n kültürün düşünsel araçlarıyla donanmış y e r l i b i r aydınlar g r u b u n u n y a h u t da her i k i g r u b u n b i r l i k t e oluşturacağı b i r gücün y o l gösterici4 9

\ f j '

50

49

M o d e r n l e ş m e sürecinin d ı ş v e iç faktörlerini s i y a s a l a ç ı d a n e l e a l a n bir ö r n e k ç a l ı ş m a için b k z . J o h n H . K a u t s k y , The Political yerler.

Consequences

A y r ı c a b k z . S . N. E i s e n s t a d t , Modernization:

Protest

of Modernization, and Change

muhtelif (Englewood

Cliffs, N. J . : P r e n t i c e - H a l l , I n c . , 1 9 6 6 ) , s . 5 5 v d . 48 50

B k z . R o b e r t N i s b e l , Historyofthe

Idea ofProgress,

muhtelif

yerler.

50

K a u t s k y , a.g.y., s.41 - 4 9 , 6 0 - 7 4 .

51

l i g i n e gerek vardır. B u açıklama biçiminin d i k k a t çekici özelliklerinden b e l k i de en önemlisi, geleneksellikten modernliğe doğru ilerlemekte olan "geçiş" toplumlarında iktisadî gelişmişlik düzeyi ve siyasal kültür e t k e n l e r i n i n belirlediği b i r d u r u m o l a r a k , m o d e r n l i k aşamasından önce d e m o k r a s i n i n kurulması olasılığının h a y l i düşük olmasıdır. 1960'Iarın ortalarında, Asya ve Afrika'nın y e n i bağımsız olmuş e s k i sömürgelerinde t e k - p a r t i yöne­ t i m l e r i n i n egemen olmasının b u bağlamda düşündürdüklerini A p t e r şöyle ifade e t m e k t e d i r : 51

"(Bu toplumlardan) pek azı totaliterdir. Hemen tümü halkçı ve gerçek anlamda, antidemokratik olmaktan çok predemokratiktirler. (...) (Bu toplumlar) olarak yaklaşmak, belli bazı baskı kurumlarını, modernleşmekte olan bir toplumun örgütlenmesi ve bütünleşmesi için belki de zorunlu olan kurumlar olarak görmemize izin vermektedir." 52

Apter'ın Batılı olmayan toplumlarda geçiş evresinde k u r u l a n t e k p a r t i r e j i m l e r i n i " d e m o k r a s i öncesi" r e j i m l e r olarak gör­ mesi, b u toplumların nihaî olarak demokrasiye (modernliğe) erişecekleri k o n u s u n d a iyimser b i r bakışı yansıtmaktadır. B u i y i m s e r l i k , b i r y a n d a n siyasal r e j i m l e r hakkında yapılagelen "otoriter-totaliter rejimler" ayrımına dayanmakta, diğer yandan da, özellikle 2. Dünya Savaşı'ndan sonra, Asya ve Afrika'da b i r b i r i ardına k u r u l a n yeni devletlerdeki tek-parti r e j i m l e r i n i n öncülüğünü y a p a n intelligentsia'nın n i t e l i k l e r i n d e n kay­ naklanmaktadır. Linz'e g ö r e 51

53

E i s e n s t a d t , a.g.y., New

States

Demokrasinin

(The

totaliter b i r siyasal r e j i m şu özellikleri taşıs . 5 5 - 7 5 , 1 3 7 - 1 4 0 v e E d w a r d S h i l s , Political Hague:

Gerçek

Dünyası

Mouton,

1968),

s.19-24.

Development

Karş. C .

in the

B. Macpherson,

(Çev. Levent Köker). (Ankara: Birey v e Toplum Y a y . ,

1984), s . 3 3 - 4 8 v e 9 7 - 1 1 9 . 52

A p t e r , The Politics

53

J u a n J . L i n z , Totaliter

of Modernization ve Otoriter

maktadır: B i r kere, " m o n i s t , fakat m o n o l i t i k o l m a y a n b i r iktidar merkezi m e v c u t t u r ; eğer k u r u m l a r veya g r u p l a r arasında b i r plüralizm varsa, b u meşruluğunu o m e r k e z d e n alır ve büyük ölçüde o n u n hakemliği altında işler; b u plü­ ralizm, eski t o p l u m u n d i n a m i k l e r i n i n b i r ürünü değil, temelde siyasal y o l d a n yaratılmış b i r şeydir." Sonra, " t e k e l c i , özerk ve fikren az çok geliştirilmiş b i r i d e o l o j i m e v c u t t u r . Yönetici grup veya liderle o n u n e m r i altındaki p a r t i " politikalarının temelini ve meşruluğunu, k e n d i l e r i y l e özdeşleştirdikleri b u ideolojide b u l u r l a r . İdeolojinin sınırları dışına çıkmak yap­ tırıma bağlanmıştır. "İdeoloji, belli bir programdan veya meşru siyasal eylem sınırlarının tanımından ibaret olmayıp, sözüm ona b i r nihaî a n l a m , b i r tarihsel amaç d u y g u s u ve b i r sosyal gerçeklik y o r u m u getirmektedir." Totaliter b i r siyasal r e j i m i n üçüncü özelliği ise, b u rejimde, "pasif itaat ve i l g i s i z l i k " yerine "vatandaşların, siyasal görevlere ve k o l e k t i f sosyal görevlere katılmalarının ve b u amaçla a k t i f b i r m o b i l i z a s y o n içinde olmalarının" özendirilmesi, istenmesi ve ödûllendirilmesidir. O t o r i t e r r e j i m l e r ise, sınırlı b i r siyasal çoğulculuğa i z i n veren, "işlenmiş ve y o l gösterici b i r ideolojiye değil, k e n d i n e özgü zihniyetlere sahip o l a n ; gelişimlerinin bazı aşamaları dışında, yaygın ve yoğun bir siyasal mobilizasyon yaratmayan; bir l i d e r i n veya bazan küçük b i r g r u b u n , biçimsel yönden i y i belirlenmemiş, fakat fiiliyatta oldukça t a h m i n edilebilir sınırlar içinde iktidarı kullandıkları" r e j i m l e r o l a r a k n i t e l e n m e k t e ­ dir.* 1

T o t a l i t e r l i k ve o t o r i t e r l i k kavramlarını, Batı l i b e r a l de­ m o k r a s i l e r i n d e n farklılaştırarak tanımlamak, t o t a l i t e r l i k l e otoriterliği farklılaştırmaktan görece daha kolaydır. B i r diğer deyişle, Batı liberal d e m o k r a s i l e r i n i n çizdiği ölçütler çerçevesi

( C h i c a g o : U n i v e r s i t y of C h i c a g o P r e s s , 1 9 6 9 . Rejimler

(çev.

Ergun Özbudun), (Ankara. Siyasal

54

A.g.e..

S.130.

İlimler T ü r k D e m e ğ i Y a y . , 1 9 B 4 ) s . 2 5 .

53 52

içinde, totaliter ve otoriter rejimlerin d e m o k r a t i k olmadıklarını söylemek mümkündür. A n c a k , t o t a l i t e r s i s t e m l e r i n neden o t o r i t e r olmadıklarını veya o t o r i t e r l i k t e n nedenlerde ayrıl­ dıklarını b e l i r l e m e k b u kadar k o l a y değildir. Dolayısıyla, totaliter r e j i m l e r i o t o r i t e r r e j i m l e r d e n ayırmanın, L i n z ' i n tanımlarında görülenlerden daha başka ölçütlere de dayanması gerekmektedir. B u n l a r arasında, t o t a l i t e r r e j i m l e r i o t o r i t e r rejimlerden ayırmanın b i r ölçütü olarak, b u rejimlere egemen o l a n tek-parti içindeki k a d r o n u n n i t e l i k l e r i n e eğilinmektedir. T e k - p a r t i n i n h e d e f i n i n y e n i b i r i n s a n ve y e n i b i r t o p l u m yaratma, dolayısıyla b u hedef doğrultusunda topyekûn b i r toplumsal değişme arayışı içinde olması anlamında "ütopyaci n i t e l i k t e olduğu r e j i m l e r " t o t a l i t e r " o l a r a k n i t e l e n m e k t e , hedefin kısmî t o p l u m s a l değişme olması ve siyasal iktidarı ellerinde tutanların "Batılılaşma"yı hedeflemeleri h a l i n d e " d e m o k r a s i öncesi" evrede b u l u n a n siyasal r e j i m l e r d e n ya da " o t o r i t e r l i k " t e n sözedilmektedir. 55

2. Dünya Savaşı ertesinde bağımsız devletler halinde ortaya çıkan y e n i d e v l e t l e r i n öncü gücü o l a r a k Intelligentsia'nın n i t e l i k l e r i , Shils'in çalışmalarında da görülebileceği g i b i , o n l a n n Batı ülkelerinde veya Batılılar y a h u t da Batılıların öğrencileri tarafından eğitilmiş olmalarında ortaya çıkmak­ tadır. M o d e r n o k u l l a r d a kazanılmış o l a n Batılı değerlerin biçimlendirdiği modemleşmeci düşünceler, b u i n t e l l i g e n t s i a üyelerinin Batı toplumlarındaki sosyalist görüşlerden e t k i ­ lenmeleri ve y o k s u l l u k , eşitsizlik ve adaletsizlik g i b i sorunları i d e o l o j i l e r i n i n m e r k e z i n e yerleştirmeleri de d i k k a t e alın5 6

55

A.g.e.,

s.131

v d . ' Ü t o p y a c i " d ü ş ü n ü ş t a r z ı n ı n totaliterliğin k ö k e n l e r i n d e n

o l u ş t u r m a s ı tikri için b k z . K a r i P o p p e r , Açık Büyüsü

Toplum

ve Düşmanları,

C.1,

and K e g a n Paul, 1979)

Passim.

Historicism,

57

B. Geçiş Sürecinin Kavramîaştırıîmasında Eleştiri ve Yenileşme Modernleşme kuramına, b u kuramın genel çizgisi içinden yöneltilen eleştirilerde i l k sırayı geleneksel t o p l u m - m o d e r n t o p l u m ayrımına yönelik olanlar almaktadır. Joseph R. Gusfield'm, b u a y n m a ve b u r a d a n k a y n a k l a n a n y e d i yanlışa yönelik eleştiri ve itirazları b u bakımdan d i k k a t çekicidir. Gusfield'a göre modernleşme kuramının geleneksellikm o d e r n l i k ayrımından k a y n a k l a n a n yanlışlıklar şöyle ifade edilmektedir: "Yanlış 1 : Gelişmekte o l a n t o p l u m l a r durağan t o p l u m ­ lardır. Geleneksel bir toplumun her zaman bugünkü durumuyla varolduğunu veya yakın geçmişin değişmemiş bir durumu gösterdiğini varsaymak yanıltıcıdır. Bugün görülen ve 'geleneksel toplum' olarak isimlendirilen şeyin kendisi, çoğu kez değişmenin bir ürünüdür. Yanlış 2 : G e l e n e k s e l kültür tutarlı b i r n o r m v e değerler bütünüdür. Kentsel merkezlerin "büyük geleneği' ile kırsal toplulukların 'küçük geleneği' arasındaki ayrılma ve etkileşimi İrdeleyen antropologlar, tek-biçimli (uniform) bir bütün oluş-

birini

Platonîın

( ç e v . M e t e T u n c a y ) , ( A n k a r a : T ü r k S i y a s î - i limier D e m e ğ i Y a y . , 1 9 6 7 ) s . 1 v d .

1 6 8 v d . v e s . 3 2 2 v d . ; K . R . P o p p e r , The Povertyof

malıdır. B u niteliğiyle, Batılı o l m a y a n toplumların Batılı düşünceye sahip intelligentsia'sı siyasal r e j i m düzeyinde Batılı liberal demokrasi m o d e l i n i b i r hedef olarak b e n i m s e m e k t e n çok, daha acil olarak gördükleri iktisadî kalkınma s o r u n u n a yönelmektedir. Y i n e de nihaî b i r hedef o l a r a k topyekûn modernleşmenin yeğlenmiş olması, b u ıntelligentsia'nın kurmuş olduğu t e k - p a r t i yönetimlerinin demokrasi-öncesi ve o t o r i t e r olarak n i t e l e n m e l e r i için y e t e r l i görülmektedir.

(Londra: Rougtledge

57

2. D ü n y a Savaşı sonrasında ortaya çıkan yeni devletlerde, bağımsızlık mücadelesini y ü r ü t e n ö n c ü k a d r o n u n k u r d u k l a r ı tek-partili s i y a s a l s i s t e m l e r i n B a t ı d e m o k r a s i s i k a r ş ı s ı n d a k i k o n u m l a n n ı d e ğ e r l e n d i r e n bir ç a l ı ş m a için b k z . C Demokrasinin

56

54

E d w a r d S h i l s , a.g.y.,

s . 1 9 vd.

Politics

Gerçek

Dünyası,

in an Age of Revolution

muhtelif

yerler.

B. Macpherson,

Ayrıca bkz. J o h n W. Spanier,

World

(New York: Frederick A . Praeger, 1967) s.151-195. 55

turduğu düşünülen şey içindeyeralan alternatiflerin çeşitliliğine dikkatimizi çekmişlerdir. Yanlış 3: Geleneksel t o p l u m türdeş b i r t o p l u m s a l yapıdır. Diğer toplumlar gibi, Hint toplumu da, kast sistemi içinde ve dışında yeralan farklı gruplarda farklı yaşam biçimlerini ku­ rumsallaştırmıştır. Yanlış 4: E s k i g e l e n e k l e r y e n i değişmeler tarafından y e r l e r i n d e n e d i l i r . Eski ve yeni kültür ve yapıların çatışmadan ve hatta karşılıklı uyum göstererek varolma kapasiteleri toplumsal değişmede sık görülen bir olgudur; eski yeniyle zorunlu olarak yer değiştirmezYanlış 5: G e l e n e k s e l ve M o d e r n biçimler d a i m a çatışma içindedirler: özgül bir tarihsel ve kültürel durumdan ayrı bir şey olarak 'geleneksel toplum' soyutlaması, modernist biçimlerini kabulünü, yadsınmasını veya birleşmesini etkileyen özgül ge­ leneklerin içeriğinin çeşitliliğim görmemektedir. Yanlış 6: Geleneksellik ve m o d e r n l i k b i r b i r l e r i n i karşılıklı o l a r a k dışlayan s i s t e m l e r d i r . Verili bir kurumun ya da bir kültürel sistemin çeşitli yönleri veya boyutları vardır Bir toplum üzerindeki yeni-etkiler karşısında her boyut aynı yönde işlev görmez. Geleneksellik ve modernlik çatışma içinde olmaz- Ge­ leneksellik ve modernlik çatışma içinde olmaktan çok, çoğu kez, birbirlerini güçlendiren sistemlerdir. Yanlış 7: Modernleşme süreçleri gelenekleri zayıflatır. (...) Yeni kurumlar ve değerler eskiyle kaynaşabilir ve karşdıkh olarak birbirlerinin içine girebilirler k i sıklıkla böyle olur." Gusfield'ın yukarıda özet olarak aktarılan eleştirileri, özünde modernleşme kuramındaki g e l e n e k s e l - m o d e r n t o p l u m ay­ rımının a m p i r i k geçerliliğine ilişkin eleştirilerdir. M o d e r n 5B

leşme kuramının a m p i r i k geçerliliğine yönelik b u ve benzeri eleştiriler, h e m e n tümüyle geleneksel t o p l u m - m o d e r n t o p l u m ayrımının m e t o d o l o j i k niteliği üzerinde odaklaş­ maktadır. Bir diğer deyişle, modernleşme kuramının b i r tarih felsefesi olma özelliği üzerinde d u r m a k t a n s a , b u kuramın aksayan yönlerinin a m p i r i k çalışmaların beslediği gelişmelerle düzeltilmesi t e r c i h e d i l m e k t e d i r . 59

Modernleşme kuramına b u çerçevede yöneltilen eleştiriler arasında i l k sırayı, geleneksel t o p l u m - m o d e r n t o p l u m ayrı­ mının ve t o p l u m s a l değişmenin b i r i n d e n diğerine doğru gelişen aşamalı ve t e l e o l o j i k b i r süreç olarak kavramsallaştırılmasımn s o m u t gerçeğe tekabül eden b i r kavramsallaştırmayı mı, yoksa W e b e r e i a n l a m d a b i r ideal t i p i m i oluş­ turduğu sorusu almaktadır. 1960'ların ortalarında, modernleşme kuramının Batılı o l ­ mayan t o p l u m l a r hakkındaki görüşlerinin a m p i r i k olarak yanhşlanmasınm etkisi altında, g e l e n e k s e l - m o d e r n t o p l u m ayrımının ve b u a y n m üzerine k u r u l u olan toplumsal değişme kuramının Weber sosyolojisinin ideal t i p anlayışı çerçevesinde düzeltilmesi gerektiği ağır basan b i r görüş haline gelmiştir. Bu doğrultuda m o d e r n l i k ve geleneksellik kavramlarını ye­ n i d e n ele alan B e n d i x , b u kavramların W e b e r e i a n l a m d a b i r ideal t i p oluşturduklarını, ideal t i p l e r i n ise - o l g u l a r d a n çı­ karılan ve/veya olgulara tekabül etmesi gereken- genellemeler olmadıklarını b e l i r t m e k t e d i r . Gerçekten W e b e r de, ideal t i p l e r i n b i l i m s e l analiz açısından önemini, i n s a n davranı60

59

B k z . J o y c e A p p l e b y , " M o d e m i z a t i o n T h e o r y a n d t h e F o r m a t i o n of M o d e r n S o c i a l T h e o r i e s i n E n g l a n d a n d A m e r i c a " , Comparative (der.), Readings

in Social

Evolution

and Development

s . 4 2 - 4 5 2 ; F r a n k T a c h a u (der.) The Developing 58

Comparative

Poffthal

Change

Modemization,

A.

Reader

and History.

Cilt

(Oxford P e r g a m o n P r e s s . 1 9 7 0 ) .

Nations,

What Path to

Modemization

or D i a l e c t i c " başlıklı birinci b ö l ü m , s . 9 - 5 8 .

in

(Betmont, Calrfomıa: W a d s w o r t t ı Publishrng C o m p a n y .

in Society

(New York: Dodd, M e a d a n d C o m p a n y , 1 9 7 2 ) , T r a d i t i o n a n d Modernity: Dichotomy

J o s e p h R . G u s f i e l d , T r a d i t i o n a n d M o d e r n i t y : M î s p l a c e d P o l a r i t i e s İri t h e S t u d y of S o c i a l C h a n g e " , C l a u d e E . VVeİch J r . (der.) Political

Studies

X X , s . 2 5 9 - 2 8 5 ; S . N. E i s e n s t a d t , " B r e a k d o w n s of M o d e r n i z a t i o n " , S . N. E i s e n s t a d t

60

B e n d i x , a.g.y., s.".7S

vd.

1971),s.49-56.

56

57

şındaki irrasyonel öğelerin b u davranışları etkileyiş biçimlerini a n l a y a b i l m e n i n b i r aracı olarak gördükleri işlevler açısından kavramaktadır ; yoksa, ideal t i p l e r i n ne ölçüde "gerçeklik"e tekabül ettiği bakımından değil. T o p l u m s a l değişmenin a n ­ laşılması bakımından ideal t i p l e r i n öneminin ne olduğu hakkında da W e b e r şunları söylemektedir: 61

"Gelişme aşamaları da ideal tipler biçiminde kurulabilir ve bu kurgular önemli ölçüde açıklayıcı bir öneme sahip olabilirler. Fakat özellikle de bu durum ideal tip ile gerçekliğin birbiriyle karıştırılması tehlikesini ortaya çıkarır. (...) Seçilmiş olan kavramsal ölçütlerin sonucunda ortaya çıkan (ideal) tip dizileri, bir yasal zorunluluğun açığa çıkaniığı tarihsel bir aşama olarak görünür. Bir yanda analitik kavramların mantıksal sınıflan­ dırması, diğer yanda ise, olguların ampirik düzenlenişlerinin mekân, zaman ve nedensel ilişki içinde böylece kavramsallaştırılması öyle birbirinin içine geçer ki, (kavramsal) kurgunun gerçekte de geçerli olduğunu kanıtlamak için, gerçekliğin tahrif edilmesine yönelik hemen hemen karşı konulamaz bir eğilim ortaya çıkar." Weber'in b u metodolojik görüşlerinden çıkarılan sonuç ise, geleneksel t o p l u m i l e m o d e r n t o p l u m kavramlarını t a r i h i n başlangıç ve bitiş noktaları olarak k a b u l etmek; t o p l u m s a l değişme sürecini ise, geleneksellik ve m o d e r n l i k öğelerinin her özgül toplumsal yapının somut oluşumları içinde karşılıklı ilişkileri çerçevesinde analiz etmeye çalışmak olmuştur: "Geleneksel toplum (-siyaset felsefesİndeki L. K.-doğal durum gibi), uzak bir geçmişte yeralan hipotetik birbaşlangıç noktası olarak varolmuş olabilir. Gerçekten modern bir toplum, uzak bir gelecekte geleneksel kalıntıların ortadan kalkması halinde 62

61

M a x W e b e r , The Theory

of Social

and Economic

Organization

(der. T a l c o l t P a r s o n s ) ,

(New York: T h e F r e e P r e s s , 1964), s.90. 62

M a x W e b e r , The Methodology

of »19 Social

Sciences

(Glencoe: T h e Free P r e s s , 1949),

s . l 01 v e 1 0 2 - 1 0 3 ' t e n B e n d i x , a.g.y., s . 2 7 6 Y J a z i k r e d i l m e k t e d i r . 58

varolacaktır. Böylece, geleneksellik

ve modernlik

tarihsel

malar olmaktan çıkmakta ve tarihin başlangıç ve sonuç haline gelmektedirler.

aşa­

noktalan

Fakat, eğer bütün gerçek toplumlar

geçiş

toplumlarıysalar, bu geçiş toplumlarında işlemekte olan değiş­ menin biçim ve süreçlerini açıklayacak bir kuruma

gerek

var­

dır" H u n t i n g t o n ' u n g e r e k l i gördüğü b u " k u r a n i ı oluşturacak kavramsal öğeler, şu n o k t a l a r etrafında odaklaşan y e n i ça­ lışmalar içinde oluşturulmak i s t e n m e k t e d i r : 63

"Siyasal Gelişmenin K r i z l e r i " • Sosyal B i l i m Araştırma Kurulu'nun KarşılaşUrmah Siyaset Komitesi'nin siyasal gelişme serisi içinde yayımlanan o n c i l t t e k i "Siyasal Gelişmenin Krizleri" başlıklı incelemesinde B i n d e r ' i n ifadeleri, 1 9 6 0 ' l a n n ortalarından başlayarak yoğunlaşan eleştirilerin modernleşme kuramı üzerinde nasıl b i r e t k i yaptığını açıklayıcı n i t e l i k t e ­ dir: "Geçmiş, gelenektir; gelecek -.tarihin sonu olmasına rağmen dünyanın içinde varolmayı sürdüreceği (gelecek)modernliktir; ve bugün ise geçiştir. (...) Modernlik fikri geleneksel uzaklaşmaya yölaçan bir çekicilik o l a b i l i r ancak (modernlik), geleneğin ta­ rihsel değil, diyalektik karşılı olarak işlev görmektedir. Umut dolu bir biçimde geçiş olarak isimlendirdiğimiz şey, elbette, bir fikir olarak modernlik ile ampirik, tarihsel bir oluşum olarak geleneğin sentezidir. Bu sentez modernliktir, ancak, onu farketmeyiz, çünkü bu nihaî bir aşama değildir. Aşamalarfikri (...) potansiyel olarak yanıltıcıdır (,..)." Bu genel düşünceler çerçevesinde, modernleşme ile siyasal gelişme arasındaki ilişkinin daha önceki i y i m s e r (veya de64

63

Huntington, T h e C h a n g e to C h a n g e " , s . 2 9 6 - 2 9 7 .

64

L e o n a r d B i n d e r , " C r i s e s o l Political D e v e l o p m e n t " , L . B i n d e r , Crises in Political

Development

{Princeton,

and

Sequences

N e w J e r s e y : Princeton University P r e s s , 1971)

içinde, s . 2 0 - 2 1 .

59

mokratikleşrne yanlısı) k u r a m l a r d a n farklı b i r biçimde kavranması gerekmektedir. N i t e k i m , y i n e aynı c i l t t e siyasal gelişme üzerine yazan Coleman'a göre, 6 5

"(.--) siyasal gelişme süreci, yapısal farklılaşma süreçleri, eşitliğin gerektirdikleri ve bir siyasal sistemin bütünleştirici, (isteklere) cevap verici ve uyum gösterici kapasitesi arasındaki sürekli b i r etkileşimdi?: Bu üç boyut arasındaki etkileşim 'gelişme sendromu' dediğimiz şeyi oluşturmaktadır. Bu terimler altında siyasal gelişme, (1) artan farklılaşmanın yarattığı g e r i l i m ve çatışmaları içeren ve düzenleyen yeni bütünleşme ve müdahale biçimlerinde ve (2) eşitliğin gereklerinden kaynaklanan taleplere uygun olacak bir biçimde yeni kaynak dağılım ve yeni katılım biçimlerinde ortaya çıktığı gibi, bir siyasal sistemin bilinçli olarak amaçlanmış ve nitelik açısından yeni ve genişlemiş siyasal ka­ pasiteyi kazanması olarak görülmektedir." 96

Siyasal gelişmenin b u şekilde anlaşılması, geçiş t o p l u m ­ larında modernleşmenin gerektirdiği siyasal kurumların oluşması olarak siyasal gelişmeden sözedilmesi anlamına gelmektedir. Burada önemli olan, her geçiş t o p l u m u n d a özgül olarak varolan . " t o p l u m s a l güçler" ile siyasal k u r u m l a r ara­ sındaki ilişkilerin nasıl oluştuğudur. Böyle b i r siyasal gelişme kavramının, H u n t i n g t o n tarafından ifade edilen, "modernleşme sürecinin e t k i s i altında b u l u n a n , fakat o n d a n bağımsız b i r süreç şeklinde" düşünülmek i s t e n e n siyasal gelişme kav­ ramıyla çakıştığı söylenebilir. 67

Böylelikle 1 9 6 0 ' l a r m ortalarından başlayarak gerçekleşen 65

Ö r n e ğ i n b k z . E d w a r d S n i l s . Political PolMcs

and the Sarges

of Growth

Development

{Cambridge:

in the New

States;

W. W.

kuramsal y e n i l i k l e r , modernleşme kuramına "geçiş t o p lumlarinın farklı özelliklerini d i k k a t e alan ve b u farklılıkları açıklamaya çalışan b i r içerik kazandırmışlardır. C. Sanayileşme Olarak

Modernleşme kuramı içinde gerçekleşen b u değişimler, Karşılaştırmalı Siyaset K o m i t e s i ' n i n yayımlamış olduğu Crises a n d Sequences i n P o l i t i c a l D e v e l o p m e n t adlı der­ lemenin ortaya koyduğu özelliklerden görece farklı ve yeni kavramlaştırma biçimlerine de yolaçmıştır. B u y e n i k a v ramlaştırma biçimleri arasında, modernleşmenin sanayileşme olarak tanımlandığı ve sanayileşme sürecinin farklı t o p ­ l u m l a r d a farklı sonuçlara yolaçtığı düşüncesi i l g i çekicidir. Modernleşmeyi sanayileşme olarak anlayan ve Batılı olmayan t o p l u m l a r d a k i değişme süreçlerini sanayileşmenin tümt o p l u m s a l ( s o c i e t a l ) e t k i l e r i açısından değerlendiren b i r örnek çalışma, J o h n H . K a u t s k y ' n i n P o l i t i c a l Consequences o f M o d e r n i z a t i o n başlıklı i n c e l e m e s i d i r . Kautsky'nin sanayileşme süreci içinde tüm Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a k i gelişmelerin o r t a k yönlerini içerecek g e n e l l e m e l e r peşinde koşan b u incelemesi dışında, B a r r i n g t o n M o o r e Jr. tarafından karşılaştırmalı t a r i h açısından gerçekleştirilmiş b u l u n a n Diktatörlük v e D e m o k r a s i n i n T o p l u m s a l Kökenleri adlı yapıtı ayrı b i r öneme s a h i p t i r . K a u t s k y ' n i n tüm Batılı o l ­ mayan t o p l u m l a r için geçerli olabilecek genellemelere varma çabasından farklı olarak, M o o r e ' u n yapıtı Batı toplumlarının ( A B D , İngiltere ve Fransa) sanayileşme süreçlerinden çı68

6 9

Rostow,

A l t h e U n i v e r s i t y P r e s s . 1 9 7 1 ) , özellikle

" Ç a ğ d a ş gelişmekte olan d ü n y a d a s i y a s e t v e d e m o k r a s i " başlıklı yedinci bolüm,

68

s.267-301. 66

67

J . H . K a u t s k y , Political

Consequences

of Modernization

( N e w York: J o h n Wiley a n d

S o n s , Inc., 1972).

J a m e s S . C o l e m a n , T h e Development S y n d r o m e : Differentiation-Equality-Capacity". B i n d e r . a.g.y.,

Modernleşme

içinde s . 7 4 .

69

Barrington Moore, J r . , Social in the Making

S a m u e l P . Huntington, " S i y a s a l G e l i ş m e v e S i y a s a l B o z u l m a " ( ç e v . E r g u n Ö z b u d u n ) ,

Diktatörlük

AÜHFD.

Soylunun

C i l t : X X I I - X X I I I , N o . 1-4, ( A n k a r a . 1 9 6 5 - 1 9 6 6 ) , s . 6 4 .

Origins of Dictatorship

of the Modern

ve Demokrasinin ve Köylünün

Rolü,

World

Toplumsal {çev.

and Democracy,

Lord and

Peasant

(Boston: B e a c o n P r e s s , 1 9 6 7 - i l k baskı 1966). Kökenleri,

Çağdaş

Dünyanın

Yaratılmasında

Şirin T e k e l i - A l â e d d i n Ş e n e l ) , ( A n k a r a : V y a y . ,

1989).

60

61

kardığı tarihsel sonuçları A l m a n y a , Rusya, Çin, Japonya ve H i n d i s t a n örnekleriyle karşılaştırmakta ortaya çıkan so­ r u n l a r a değinmektedir. M o o r e ' u n yapıtı, karşılaştırmalı t a r i h aracılığıyla yapılan böyle b i r incelemede, t o p l u m l a r arasındaki farklılıkları gözardı e t m e sakıncasını e n aza i n d i r m e y i mümkün kılan b i r y e n i t i p o l o j i denemesi olarak nitelenebilir. H e r i k i yapıtın temel argümanlarını kısaca a k t a r a r a k modernleşme k u r a ­ mının geçiş sürecini nasıl kavradığı k o n u s u n u sonuçlandırabiliriz: 1. "Modernleşmenin Siyasal

Sonuçlan"

Geçiş toplumlarındaki siyasal gelişmeleri a n l a y a b i l m e k bakımından önemli b i r kavramsallaştırma biçimi, siyasal gelişmeyi "sanayileşme"nin t o p l u m s a l yapının tümünde yarattığı komplikasyonlar çerçevesinde ve her t o p l u m u n farklı ve benzeşen yönlerini gözönüne alan karşılaştırmalı t a r i h aracılığıyla irdelemekten yanadır. J o h n H . Kautsky'nin Political C h a n g e i n U n d e r d e v e l o p e d C o u n t r i e s adlı derlemesinde geliştirildiği öne sürülen b u yaklaşım, değişmenin t e k o r t a k paydası olarak sanayileşmeyi görmekte ve sanayileşmenin farklı t o p l u m l a r üzerindeki e t k i l e r i n i , değişmenin yönü hakkında h e r h a n g i b i r önyargıya saplanmaksızın ve farklı t o p l u m s a l yapılarda değişmenin ne tür siyasal gelişmelere yolaçacağı k o n u s u n d a k i a l t e r n a t i f l e r i sınıflandırmaksızm anlamaya çalışmaktadır. 70

K a u t s k y ' n i n 1972 yılında yayımlanan T h e P o l i t i c a l C o n ­ sequences o f M o d e r n i z a t i o n adlı çalışmasında daha açık ve geliştirilmiş b i r biçimde ifade edilen yaklaşımı, şu ana noktalar

70

J o h n H . K a u t s k y ' n i n Political

Change

in Underdeveloped

Countries

başlıklı ç a l ı ş m a s ı

üzerinde yoğunlaşmaktadır. (a) Modernleşme, Batı Avrupa'da görüldüğü biçimi altında sanayileşmeyi içermekteyse de, her sanayileşme modernleşme anlamında gelişmelere yolaçmaktadır. Sanayileşmenin m o d e m t o p l u m a doğru gelişmek anlamında modernleşmeye yolaçrnadığı bölgeler ise, Batı Avrupa'nın dışında k a l a n bölgelerdir. Bu bölgelerde -ya da, b i r diğer deyişle, Batılı o l m a y a n t o p ­ l u m l a r d a - sanayileşme, b u toplumları sanayileşme sürecine sokan dış ve iç faktörlerin etkileşimi içinde anlaşılmalıdır. 71

( b ) Batı Avrupa'nın "içeriden" modernleşmesine karşılık, Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a modernleşme " d ı ş a r i d a n gelen etkiler tarafından güdülenmiş b i r süreç niteliğindedir. B u bağlamda, sömürgecilik, aristokrasi ve yabancı ve y e r l i ser­ m a y e n i n işbirliği "dışarıdan modernleşme"nin başlıca fak­ törleri olarak görülmektedir. (c) Geleneksel b i r t o p l u m l a m o d e r n b i r t o p l u m arasındaki temaslar b i r kez başladıktan sonra, süreç içinde, artık sana­ yileşme y o l u n a girmiş o l a n geleneksel t o p l u m d a b u sürecin gereklerini yerine getirme görevini üstlenecek o l a n b i r " e n ­ telektüeller g r u b u " oluşmakta ve b u g r u p , m o d e m o r d u g i b i sanayi t o p l u m u n a özgü değerleri benimsemiş diğer gruplarla b i r l i k t e modernleşme sürecini "içeriden" besleyen "ajanlar"ı oluşturmaktadır. ( d ) K a u t s k y ' n i n "modernleştiriciler" o l a r a k adlandırdığı b u güçler, geleneksel güçlerle b i r k o a l i s y o n içinde i k t i d a r a gelmeleri halinde dahi toplumsal değişmenin yürütülmesinde h a k i m b i r k o n u m kazanmaktadırlar. Modemleştİrici güçlerin böyle h a k i m bir k o n u m kazanmaları ise, b u sürecin b i r d e v r i m niteliğini kazanmasıyla gerçekleşmektedir. (e) Modemleştİrici güçlerin temel hedefi toplumlarının sanayileşmesini sağlamak olduğundan, b u amaca u y g u n

( N e w Y o r k : J o h n W B e y a n d S o n s , 1 9 6 2 ) h a k k ı n d a bir eleştiri için b k z . A n n R u t h Willmer, The

U n d e r v e l o p e d S t u d y o l Political D e v e l o p m e n t " , World

Nisan 1964, s.468-482.

62

Politics,

C . X V I , Sayı 3, 71

K a u t s k y , a.g.y.,

muhtelif

yerler.

63

p o l i t i k a l a n üretmek d e v r i m sonrası siyasal kurumsallaşmayı belirleyici b i r özellik taşımaktadır. B u kurumsallaşma içinde, y e n i y e n i ortaya çıkmaya başlayan sanayi işçilerinin, y e r l i ve yabancı b u r j u v a z i n i n , köylülerin r o l l e r i de, modernleştirici güçlerle ilişkileri içinde önem kazanmaktadır. Örneğin, işbaşındaki modernleştirici g r u b u n sanayileşme açısından başarılı olmadığı d u r u m l a r d a , o ana kadar fiilî olarak iktidarın dışında kalmış o l a n y e n i b i r modernleştirici g r u p iktidarı devralmak üzere b u t o p l u m s a l güçlerden yararlanabilmekte­ dir. ( 0 Böyle b i r çerçeve içinde, sanayileşme sürecinin siyasal değişme üzerindeki e t k i l e r i n i açıklamaya çalışan K a u t s k y , modemleştiricilerin kurumsallaştırdığı siyasal yapıları i k i y e ayırarak incelemektedir: B i r yanda, m u h a l e f e t i n baskı altına alınmasını ve modemleştiricilerin sanayileşme süreci boyunca i k t i d a r d a kalmalarını sağlayan siyasal yapı; diğer yanda ise, modemleştiricilerin diğer t o p l u m s a l g r u p l a r l a iktidarı pay­ laştıkları ve giderek b u g r u p l a r tarafından e r i t i l d i k l e r i b i r siyasal yapı. 72

2. "Diktatörlük ve Demokrasinin

Toplumsal

Kökenleri"

B a r r i n g t o n M o o r e ' u n i l k kez 1966'da yayımlanmış o l a n yapıtı, "tarım toplumlarının (nüfusun büyük çoğunluğunun geçimini t o p r a k t a n sağladığı devletler olarak tanımlanmıştır) m o d e r n sanayi toplumlarına dönüşmelerinde üst t o p r a k sı­ nıflarının ve köylülüğün değişen siyasal r o l l e r i n i açıklamaya çalışmaktadır." Huntington'ın klasik modernleşme kuramını eleştirdiği "Siyasal Gelişme ve Siyasal B o z u l m a " başlıklı ça­ lışmasının yayımlanmasından yaklaşık b i r yıl sonra ortaya

çıkan bu çalışma, o dönemin modernleşme kuramıyla ilgilenen sosyolog ve siyasal b i l i m c i l e r i tarafından p e k büyük b i r i l g i görmemiştir Bunda, M o o r e ' u n meslekten tarihçi olmasının (ve b i r ölçüde sosyal b i l i m l e r d e k i d i s i p l i n l e r arası bölün­ müşlüğün) payı olduğu söylenebilir. 1 9 7 0 ' l e r i n sonlarına doğru Theda Skocpol'un States a n d Social R e v o l u t i o n s adlı yapıtının ve Trimberger'in R e v o l u t i o n F r o m A b o v e başlıklı çalışmasının Moore'dan doğrudan ve dolaylı etkiler taşımaları, toplumsal değişmeyi analiz eden sosyal b i l i m c i l e r i n geliş­ tirmeyi amaçladıkları yeni kavramsal çerçeveler bakımından Moore'un sözü edilen yapıtının yaygın b i r i l g i çekmesine neden olmuştur. 74

75

7 6

B a r r i n g t o n M o o r e ' u n b u yapıtı hakkında b i r b i r i n d e n o l ­ dukça farklı değerlendirmeler bulunmaktadır. Kullandığı kavramların, s o n çözümlemede iktisadî n i t e l i k l e r i n i n ağır bastığı kanısında olanlar Moore'u k l a s i k determinist Marksist çizgi içine oturtmaya çalışırlarken, b u n u n tersini i l e r i sürenler de vardır. M a r k s i z m ' i n t o p l u m s a l e v r i m kuramıyla m o ­ dernleşme arasındaki b e n z e r l i k l e r i n tartışılması b i r yana, Moore'un yapıtını modernleşmeci r e v i z y o n i z m e örnek oluşturan önemli b i r çalışma o l a r a k görmek g e r e k m e k t e ­ dir. 77

Bir kere M o o r e ' u n diktatörlük ve d e m o k r a s i kavramlarını tanımlayış biçimi, modernleşme kuramının genel çizgisine

74

M o o r e ' u n y a p ı t ı n ı n y a y ı m l a n m a s ı n d a n s o n r a , 1 9 6 7 " d e y a y ı m l a n m ı ş bir eleştiri için b k ı . G a b r i e l A . A l m o n d , " R e v i e w ot S o c i a l Origins", American

73

Political

Science

Review,

C . 6 1 , 1 9 6 7 . s.769. 75

T h e d a S k o c p o l , States, Russia

76

and China

and Social

E l l e n K a y T r i m b e r g e r , Revolution in Japan,

Turkey,

Revolutions,

A Comparative

Analysis

ol

France,

(Cambridge: C a m b r i d g e University P r e s s , 1980).

Egypt

and

from Above,

Peru

Military Bureaucrats

and

Development

(New Jersey ve New Brunswick: Transaction,

1978). 72

K a u t s k y ' n in i k i n c i k a t e g o r i d e y e rai a n ü l k e l e r a r a s ı n d a T ü r k i y e ' y i g ö s t e r d i ğ i n i belirtelim.

73

77

B k z . J o n a t h a n M. W i e n e r , " T h e B a r r i n g t o n M o o r e T h e s i s a n d Its C r i t i c s " Theory Society.

and

CM, S a y ı 3 . 1 9 7 5 , s . 3 0 1 - 3 3 0 .

M o o r e , a.g.y., s , x i . 65

64

uygundur. M o d e r n t o p l u m kavramını sanayi t o p l u m u kavramıyla özdeşleştirerek b i r ölçüde t e l e o l o j i k v e e t h n o c e n t r i q u e öğelerden arındırmaya çabalayan M o o r e , m o d e r n sanayi t o p l u m u n a gidişin üç t e m e l y o l u bulunduğunu i l e r i sür­ m e k t e d i r : B u n l a r d a n i l k i , İngiltere, A B D ve Fransa'da k a ­ pitalizmle liberal d e m o k r a s i n i n b i r l i k t e varoluşları sonucuna varan " d e m o k r a t i k y o l " ; i k i n c i s i A l m a n y a v e J a p o n y a ör­ neklerinde görülen "tepeden d e v r i m " (ve faşizm); üçüncüsü ise Rusya ve Çin örneklerinde görülen "komünizm"dir. T a n m toplumlarının sanayi toplumlarına dönüşmeleri sürecinde ortaya çıkan sorunlara karşı geliştirilen çözümlerin ürünleri olarak ortaya çıkmış o l a n b u r e j i m l e r , M o o r e ' a göre l i b e r a l d e m o k r a s i ve sag ve s o l diktatörlükler niteliğindedir. Modernleşme kuramcılarının önce siyasal, daha sonra da kültürel ve iktisadî ölçütler çerçevesinde yürüttükleri kar­ şılaştırmalı araştırmaların, genel olarak Parsons'a dayanan t o p l u m s a l sistem kuramının çerçevesini benimsemiş olduğu daha önce belirtilmişti. B u kuramın yapısal-işlevselci niteliği, t o p l u m s a l değişmenin açıklanmasında t o p l u m u "dengede" t u t a n işlevler ile kurumların analizi üzerinde yoğunlaşmayı z o r u n l u kılmaktaydı. M o o r e ' u n kullandığı karşılaştırmalı t a r i h yöntemi ise, değişme sürecinde t o p l u m s a l güçlerin karşılıklı ilişkilerinin nasıl geliştiklerine eğilen ve değişmeyi "denge" ile değil, "denge"nin esaslı b i r öge niteliğini taşımadığı " d e v r i m c i " ( r e v o l u t i o n a r y ) ve " t e p k i c i " ( r e a c t i o n a r y ) ilişki 78

78

biçimlerinde k a v r a m a y a çalışan özellikler göstermekte­ dir. M o o r e ' u n kullandığından daha farklı karşılaştırmalı t a r i h yöntemleri de modernleşme kuramcılarının bazılarınca kullanılmıştır. J o h n H . K a u t s k y ' n i n dışında, C y r i l E. Black'ın Çağdaşlaşmanın İtici Güçleri adlı yapıtı b u n a b i r örnektir. Kautsky ve Black'ın daha çok Weberei ideal tipler çerçevesinde ve Huntington'ın k l a s i k modernleşme kuramına getirmiş olduğu eleştiriler doğrultusunda çalışmalar ortaya koymuş olmalarına karşılık, B o t t o m o r e ' u n da belirttiği g i b i , t o p l u m içindeki sınıfsal ilişkilerin " b u r j u v a d e v r i m i n i , "tepeden d e v r i m " i ve "köylü d e v r i m i n i açıklamakta kullanması, M o o r e ' u n ayırdedici özelliğidir. 79

80

81

Bu farklılıklara rağmen, modernleşmeyi sanayileşme olarak tanımlaması, b u tanımlama çerçevesinde t a n m t o p l u m u n d a n sanayi t o p l u m u n a geçiş sürecinde her t o p l u m u n özgüllüğünü açıklamaya çalışması, vardığı sonuçlar ve kullandığı kavramlar farklı olsa da, M o o r e ' u n yapıtıyla Kautsky'nin yapıtı arasındaki önemli benzerliğe d i k k a t çekmemizi mümkün kılmakta­ dır. M o o r e ' u n çalışmasını modernleşmeci r e v i z y o n i z m içinde ele almamızın b i r diğer nedeni de, " t a n m toplumlarında, bazan parlamenter d e m o k r a s i n i n gelişmesi l e h i n d e çalışan, bazan da böyle b i r gelişmeyi güçleştiren ya d a bütünüyle olanaksızlaştıran yapısal farklılıklar v a r mıdır" s o r u s u n a vermiş olduğu o l u m l u cevap n e d e n i y l e d i r . M o o r e d a , örneğin H u n t i n g t o n ve Dominguez'in Siyasal Gelişme adlı yapıtlarında 82

Yapısal-işlevselciliğin "toplumsal d e n g e " üzerinde d u r m a s ı ; b u d e n g e v u r g u s u n u n R o b e r t K. Merton'ın k u r a m s a l katkılanvla süreç içindeki değişimi v e y a p ı s a l işlevselcilikle t o p l u m u " ç a t ı ş m a " k a v r a m ı a r a c ı l ı ğ ı ile t a n ı m l a m a y a ç a l ı ş a n k u r a m l a r a r a s ı n d a k i

79

M o o r e , a.g.y.,

s.484-508.

80

C y r i l E . B l a c k , Çağdaşlaşmanın

farklılıklar için b k z . M a r İ o n J . L e v y , jr., ' F u n c l i o n a l A n a t y s i s : S t r u c t u r a l F u n c t i o n a l A n a l y s i s " . International

Encyclopadia

of the Social

Sciences

J o n a t h a n H . T u m e r , TheStwctureofScolayısıy\a, tek-parti devletçiliği, t o p l u m içindeki sınıfların k e n d i aralarındaki mücadelelerini yansıtan uygulamaları ifade eder niteliktedir. B u d u r u m d a , b i r yandan t o p l u m d a sınıfların bulunmadığım ifade eden halkçılığın, aslında "sınıflar vardır, fakat sınıflar arasında mücadele ve çatışma olmamalıdır" biçiminde anlaşılması gerektiğini, diğer yandan da, devletçilik 145

B u b a ğ l a m d a C u m h u r i y e t Türkiyesi'nin "tepkici-kapitalisr' bir ' m o d e r n l e ş m e " y a ş a d ı ğ ı

146

B k z , Ç a ğ l a r K e y d e r v e F a r u k B i r t e k , T ü r k i y e ' d e O e v l e t - T a n m İlişkileri

s a v ı o l d u k ç a a k l a yafkınötr:

Ç . K e y d e r . Toplumsal

143

Hershlag, a.p.y.,s.ı 72.

144

Ö r n e ğ i n b k z . T e z e l , a.g.y., 1 2 1 - 1 3 2 ; Ç a ğ l a r K e y d e r , T h e Poliltcal E c o n o m y of Turtdsh

204

1 4 5

{Ankara. Yuri

Yay.. 1982). s.221.

D e m o c r a c y " , NewLeftReiriew,

sürece bakıldığında, b e l k i de en önemli uygulama olarak ortaya çıkan aşarın kaldırılmasının b u k o a l i s y o n u n varlığını k a nıtlayıcı b i r örnek olarak göründüğünü b e l i r t m e k müm­ kündür. 1923-1930 arasında uygulanan politikalar, b u açıdan, köylülüğün varolan d u r u m u n u aynen k o r u y u c u , fakat tarımsal üretimden " y e r l i varlıklı sımflar"ın daha fazla pay almalarını sağlayan e k değişiklikler g e t i r i c i n i t e l i k t e d i r .

No. 1 1 5 (Mayıs-Haziran. 1979), s.3-21.

K a r ş . Tezel,a.g.y., 147

A.g.e.,

s.20.

Tarih Çaitşmalart'AnkaraDostY&y.,

1923-1950",

1983) içinde,s.191-220.

s.226-233.

B k z . Y a k u p K a d r i K a r a o s m a n o ğ l u , Politika'da

45 Yıl ( A n k a r a ; Biigi Yay.,

1968).

205

ilkesine, iktisadî işler yanında siyasî ve fikrî nazımhk görevini devlete yükleyerek, kapitalist gelişmenin yaşatacağı çelişkileri o t o r i t e r yöntemlerle bastırmanın t e m e l i olarak eğilmek ge­ rektiğini v u r g u l a m a k gerekmektedir. 3. İktisadî - Siyasal

- Kültürel Boyutlarıyla Devletçilik

Kemalist devletçilik ilkesi, daha çok iktisadî içeriği ile ortaya atılmış olduğundan, yapılan değerlendirmelerin de ağırlıklı olarak iktisadî b i r b o y u t taşıması kaçınılmaz olmuştur. Oysa, K e m a l i s t devletçiliğin, İttihat ve T e r a k k i ' n i n "millî i k t i s a t " düşüncesiyle tarihsel b i r akrabalığı olduğu, İttihat ve Te­ r a k k i ' n i n millî i k t i s a t anlayışının ise, A l m a n i k t i s a t düşün­ cesinden önemli ölçüde etkilendiği de b i l i n m e k t e d i r . B u et­ kileşim z i n c i r i içinde bakıldığında, Kemalist devletçiliğe h e m 1930'ların değerlendirmelerinden ve h e m de " K a r m a E k o ­ n o m i " yorumlarından daha farklı b i r içerik kazandırmak mümkündür. 19. yüzyılın i k i n c i yansında gerçekleşen A l m a n millî iktisat d e n e y i m i n i n mimarı sayılan L i s t ' i n görüşlerinde yeralan b i r n o k t a burada d i k k a t çekicidir. L i b e r a l i z m ' i n soyut ve evrensel b i r e y c i l i k anlayışı üzerine inşa etmiş olduğu k l a s i k "bırakınız yapsınlar" öğretisinin siyaset i l e iktisadı b i r b i r i n d e n ayırmasına karşı çıkan L i s t , "gelişme aşamaları t e o r i s i " ile u l u s l a r arasındaki farklılıklara d i k k a t i çektikten sonra, " g e r e k l i i n s a n kaynağına ve diğer kaynaklara sahip o l a n " ulusların, d e v l e t i n iktisadî alana müdahalesiyle uygarlığın "yüksek basamaklarına" erişebi­ l e c e k l e r i n i i l e r i sürmekteydi. L i s t ' i n , d e v l e t i n iktisadî k a l ­ kınmadaki rolünü, "tarım ve sanayi arasında denge" k u r m a k ve daha da önemlisi, "imalât sanayiinin kurulmasını sağlamak" biçiminde ortaya koyduğu ifade e d i l m e k t e d i r . 145

148

G ü l l e n K a z g a n . iktisadi

Düşünce

veya Politik İktisadın

Evrimi,

( A n k a r a : Bilgi, Y a y . ,

Kapitalist gelişmeye sonradan katılmış b i r ülkede, sanayi­ leşmek için devletin iktisadî alanda k o r u y u c u , yönlendirici ve müdahaleci b i r r o l üstlenmesinin z o r u n l u olduğunu ortaya koyan b u görüşlerin, özellikle ittihat ve T e r a k k i ' n i n millî iktisat f i k r i n i etkilemiş b u l u n a n b i r diğer yönü ise, Zafer Toprak'ın da vurguladığı g i b i , " i k t i s a t l a siyaseti aynı potada e r i t m e k " isteğiydi. "Bırakınız yapsmlar"cı l i b e r a l i z m i n soyut bireyciliği ile evrensellik İddiası, List tarafından k a b u l edilmemiş, "bireyle insanlık arasına u l u s gerçeği" yerleştirilmiştir. 149

L i s t ' i n devlet müdahalesini sanayileşmek için kaçınılmaz olarak gören düşüncelerinin içerdiği " u l u s a l kalkınma" a n ­ layışı, 19. yüzyıl sonlarına doğru A v r u p a ' d a ortaya çıkan ilerleme f i k r i y l e yakından ilişkilidir. Aydınlanma düşüncesi içinde b i r t o p l u m s a l p r o g r a m niteliği kazanan ilerleme f i k r i , 19. yüzyıl Avrupa'sında i k i farklı tarzda ortaya konulmuştur. B u n l a r d a n i l k i , t o p l u m s a l i l e r l e m e y i b i r e y i n özgür iradesiyle giriştiği eylemler aracılığıyla gerçekleştirme görüşüdür. B u görüş de, liberal düşüncenin i n s a n doğasına ilişkin " s o y u t , rasyonel b i r e y " m o d e l i n e dayandırılmaktadır. İkinci görüş ise, daha çok Aydınlanma düşüncesine b i r t e p k i olarak ortaya çıkan A l m a n r o m a n t i k l e r i n i n b i r e y ve t o p l u m ilişkisi h a k ­ kındaki görüşlerinin izlerini taşımaktadır. B u görüş açısından bireyler, s o m u t b i r t a r i h ve kültürü ifade eden t o p l u m s a l bütünlüğün parçalarıdır ve t o p l u m s a l bütünlük de, bireylerin basit b i r toplamından ibaret o l m a y a n , k e n d i başına ayrı b i r varlık niteliğindedir. A l m a n r o m a n t i z m i n i n i z l e r i n i taşıyan b u i k i n c i görüş te­ melinde, ilerleme, bireylerin değil, bireyleri de k e n d i içinde 150

151

149

Z a f e r T o p r a k , Türkiye'de

150

L e v e n t K ö k e r , " Y o k o l m a n ı n E ş i ğ i n d e Bir F i k i r : i l e r l e m e " , Toplum (Güz,

151

Milli İktisat

(1908-1918),

s.25-30. ve Bilim, S a y ı 2 7

1984),s.202-209.

B k z . E r i c Roll, A History

of Economic

Thought

(Londra: F a b e r and Faber,

1973)

s.211-231.

1974),s.201vd.

206

207

t o p l a y a n u l u s a l varlığın ilerlemesi o l a r a k anlaşılınca, "üstün u l u s a l devlet iktidarı" da i l e r l e m e n i n asıl i t i c i gücü o l m a k t a ve b u r a d a n , kolaylıkla iktisadî kalkınmada devletçi b i r dü­ şünceye geçilebümektedir. Burada v u r g u l a n m a k istenen n o k t a , devletçiliğin yalnızca b i r iktisadî kalkınma stratejisi olmadığı, iktisadî, kültürel ve siyasal ilişki alanlarında, h e m t o p l u m d a v a r o l a n üstün b i r otoriteye bağlanma düşüncesinin, h e m de devlet gücünün tüm b u alanları denetleyebildiği b i r t o p l u m s a l örgütlenme t i p i n i n ifadesi olarak anlaşıldığıdır. Güçlü b i r t o p l u m s a l felsefe geleneği b u l u n a n A l m a n y a ' d a i n c e d e n inceye işlenmiş b i r n i t e l i k gösteren b u düşünüş tarzının bazı genel özelliklerini, azgelişmiş ülkelerdeki devletçilik görüşlerinde ve u y g u l a ­ malarında da görmek mümkündür. C u m h u r i y e t Türkiye'sindeki devletçilik d e n e y i m i de, yalnızca b i r iktisadî k a l ­ kınma stratejisi olmanın ötesine u z a n a n özellikler taşımak­ tadır.

mesleklere hazırlamak". B u üç i l k e açısından K e m a l i s t i d e o l o j i n i n içeriğine bakıldığında, " f i k r i hür, irfanı hür, vicdanı hür" kuşaklar yetiştirmenin, b i r başka ifadeyle, " d e m o k r a t i k z i h n i y e t l i " b i r t o p l u m yaratmanın hedeflenmesi, aynı zamanda " y e n i r e j i m e u y g u n vatandaşlar yetiştirmek" anlamına da gelmektedir. Özellikle l a i k l i k i l k e ve uygulaması d i k k a t e alındığında, K e m a l i s t devletçiliğin, salt b i r iktisadî p o l i t i k a olmayıp, bürokratik-otoriter b i r t o p l u m s a l ve siyasal örgütlenme t i p i n i n ifadesi olduğu görülmektedir. 153

152

K e m a l i s t i d e o l o j i , iktisadî, kültürel ve siyasal yönleriyle b i r bütün olarak Batı uygarlığı standardına göre k a v r a n a n "muasır m e d e n i y e t " i " d e v l e t " eliyle gerçekleştirmeye y ö ­ nelmiştir. B u çerçevede devlet, h e m iktisadî kalkınmayı sağlayacak, h e m Türk halkına Batılı n o r m l a r a u y g u n b i r kültür verilmesi görevini üstlenecek, h e m de -siyasî ve f i k r i nâzımhk- görevini yerine getirecektir. B u açıdan, halkın nasıl eğitileceği de devletle i l g i l i önemli b i r k o n u olmaktadır. N u s r e t K e m a l ( K ö y m e n ) , 1 9 3 4 t a r i h i n d e yayımlanan Halkçılık ve Köycülük adlı çalışmasında y e r a l a n " H a l k T e r b i y e s i " yazısında, b u k o n u d a üç esasın bulunduğunu b e l i r t m e k t e d i r ; " y e n i rejime u y g u n vatandaşlar yetiştirmek (...) vatandaşa geniş b i r kültür v e r i l m e s i n i i s t i h d a f ( e t m e k ) (...) (ve) vatandaşları m e s l e k l e r i n d e i l e r l e t m e k ve y e n i

152

ft.

Nisbet,

HisîoryoftheldeaofPmgr9ss,s.267vü.

153

N u s r e t K e m a l ( K ö y m e n ) . Halkçılık

ve Köycülük

(Ankara: Tarık E d i p ve Ş. K „ 1934).

s. 28-29.

208

209

Ü Ç Ü N C Ü BÖLÜM Kemalizm - Demokrasi İlişkisinin Değerlendirilmesi

Buraya kadarki incelememiz, K e m a l i z m ' i n a n l a m sistematiğini ortaya koymaktadır. Şimdi, b u sistem içinde K e m a l i z m ile d e m o k r a s i arasındaki ilişkilerin değerlendirilmesine geçe­ b i l i r i z . Önce, Kemalizm-demokrasi ilişkisini vesayet kavramı açısından değerlendiren görüşleri ortaya k o y m a k gerek­ mektedir.

I. Vesayet Kavramı Açısından Kemalizm-Demokrasi İlişkisi K e m a l i z m - d e m o k r a s i ilişkisini vesayet kavramı açısından değerlendirenlere göre K e m a l i z m , kökleri T a n z i m a t ' a d e k uzanan Batılılaşma hareketlerinin Kurtuluş Savaşı sonrasında aldığı " r a d i k a l " b i r biçimdir. Önceleri Osmanlı D e v l e t i ' n i n Batı üstünlüğüne karşı korunmasını sağlamak için, daha çok askerî alanda. Batı t e k n o l o j i s i n i n alınması olarak gerçekleşen reformlar, süreç içinde, h u k u k ve idare alanlarında da Batı'nın örnek alınması s o n u c u n u doğurmuştur. Böylece, Osmanlı D e v l e t i ' n i n içinde, özellikle de h u k u k , idare ve eğitim a l a n 154

154

B k z . N i y a z i B e r k e s , TQridye'deÇ%ğ\tişIaşma;Tank2aSBiTunaya, Hayatında Cumhuriyet

Bahlılaşma Dönemi

Hareketleri, Türkiye

Türkiye'nin

Siyasal

İstanbul: Y e d i g û n M , 1 9 6 0 : Şerit Mardin. "Batıcılık*,

Ansiklopedisi,

C i l t I, s . 2 4 5 - 2 5 0 .

211

lannda, b i r i geleneksel, diğeri Batılı o l m a k üzere i k i l i b i r yapı ortaya çıkmış; b u i k i l i yapı içinde, d e v l e t i k u r t a r m a k dü­ şüncesiyle hareket eden yenilikçi kadroların t e m e l s o r u n u , d e v l e t i n "kurtarılması" için kaçınılmaz olduğu düşünülen Batılılaşmanın t o p l u m u n kültürel değerleriyle nasıl birarada bulunacağı h a l i n e dönüşmüştür. Z i y a Gökalp'in harsmedeniyet ayrımı b u s o r u n u çözmeye yönelik o l a r a k geliştirilmişse de, başarılı olamamıştır. İşte, böyle b i r çerçeve içinde Kemalizm, topyekün, ödünsüz b i r Batılılaşma programı olarak görülmektedir. 155

K e m a l i z m ' i n r a d i k a l b i r Batılılaşma programı o l a r a k gö­ rülmesi, Batı'nın simgelediği " i l e r i " t o p l u m düzeni karşısında " g e r i " olduğu düşünülen Türk t o p l u m u n u n i l e r l e t i l m e s i açısından da r a d i k a l - i l e r i c i b i r i d e o l o j i olarak K e m a l i z m ' i n değerlendirilmesini içermektedir. B u genel değerlendirme tarzında, t o p l u m s a l , iktisadî ve siyasî yönlerden Kemalizm'de hedeflenen Batılılaşmanın içeriği nedir? İktisadî alanda K e m a l i z m ' i n "sanayileşmeyi hedeflediği k o n u s u n d a herhangi b i r kuşku y o k t u r . T o p l u m s a l ilişkiler alanında da, özellikle hukukî r e f o r m l a r d a Batılı yasaların iktibası (reception), Kemalist i d e o l o j i n i n t o p l u m u her alanda Batılılaştırma isteğinin b i r göstergesi olarak k a b u l e d i l e b i l i r . Buna karşılık, siyasî olanda K e m a l i z m ' i n h e d e f i n i n ne olduğu yeterince açık olarak ortaya konulmuş değildir. B u k o n u d a k i 1 5 6

157

egemen değerlendirme, K e m a l i z m ' i n esas o l a r a k l i b e r a l demokrasiyi hedeflediği, ancak b u hedefe ulaşmak bakımından z o r u n l u o l a n reformların gerçekleştirilmesi için gereken b i r geçici otoriter sistemin kurulmuş olduğudur.' Genel olarak "vesayet" k a v r a m ı altında yer v e r i l e n b u değerlendirme tarzına biraz daha yakından eğilmek g e r e k m e k t e d i r . 58

159

1945'de çok partili d e m o k r a t i k siyasal yaşama adım atılması ve 1 9 5 0 seçimleriyle iktidarın barışçı b i r biçimde e l değiş­ t i r m e s i , genel olarak o t o r i t e r r e j i m l e r i n d e m o k r a s i y e dön­ meleri açısından istisnai b i r d u r u m olarak k a b u l edilmektedir. Türkiye'nin b u istisnai k o n u m u , Özbudun'a göre " K e m a l i s t siyasal r e j i m i n m a h i y e t i " tarafından açıklanabilir. Kemalist siyasal r e j i m i n m a h i y e t i n i b e l i r l e y e n değişkenler arasında yeralan " i d e o l o j i " k o n u s u n d a L i n z ' i n t o t a l i t e r ve o t o r i t e r r e j i m l e r ayrımına dayanarak yaptığı çözümlemede Özb u d u n , " C H P ideolojisi ( n i n ) vesayet rejimlerinde ortak olarak görülen içsel çelişkileri sergilediği" kanısındadır. Buna gö­ re, 160

161

162

"Kısmî toplumsal dönüşümün sınırlı hedefleri büyük ölçüde gerçekleştiğinde, ideoloji bir meşruluk kaynağı olmaktan çıkar. Tam da araçsal karakteri nedeniyle rasyonel eleştiriye açık bir duruma gelir. Laik, cumhuriyetçi bir ulus-devlet bir kez sağlamca kurulur gibi olduktan sonra, Kemalist hedeflerin, rekabetçi bir siyasî sistem içinde dalıa iyi bir biçimde izlenip İzlenemeyeceğıni

158

Bülent D â v e r , "Atatürk v e Sosyo-Pofrtık S i s t e m G ö r ü ş ü " Çağdaş Atatürk,

Düşüncenin

Işığında

M e l e Tunçay. T ü r k i y e Cumhuriyeti'nde S i y a s a l D ü ş ü n c e Akımları",

156

K e m a t i s l iktisadî politikalarınm hedefinin s a n a y i l e ş m e olduğu k o n u s u n d a h e m e n

b e n i m s e n d i ğ i ; e l i t l e r i n d e v l e ö e r i n i d e m o k r a t l a ş t ı r m a a m a c ı n ı g ü r l ü k l e r i , a n c a k belki

h e r y a z a r a y n ı d ü ş ö n c e d e y s e d e , b u h e d e f e e r i ş m e k için 1 9 3 0 ' l a n n ı n s o n r a i z l e n e n

b u n u n g e r e k l e r i k o n u s u n d a p e k a ç ı k o l m a d ı k l a r ı r e j i m l e r d i r . Totaliter

"devtetçilik"ın n a s ı l d e ğ e r l e n d i r i l m e s i g e r e k l i ğ i k o n u s u n d a (arklılıklar b u l u n m a k t a d ı r .

Re/imler.

Dönemi

Türkiye

Ansiklopedisi.

Cumhuriyet

(istanüul: Dr. Nejat F . E c z a c ı b a ş ı Vakfı Y a y . . 1983). s . 2 5 4 - 2 5 5 .

155

Cİ117, s . 1 9 2 4 - 1 9 2 8 .

159

K e m a l i z m ' i n devletçilik ilkesinin bu larklı değerlendiriliş biçimlerine

ileride

160

değinilecektir. 157

R e f o r m u " . Atatürk'ün

Uygulamalarının

Sempozyum.

Evrensel

BoyuHan, Uluslararası

Düşünce

ve

( A n k a r a : A U Rektörlüğü

161 162

normlarının ve

Otoriter

çev. Ergun Özbudun, (Ankara: S Y a y . , 1984), s . 5 .

E r g u n Ö z b u d u n . T h e N a l u r e of t b e K e m a l i s t P o l H i c a l R e g i m e " , A . K a z a n c ı g i l v e E . Ö z b u d u n . (deri.), Atatürk,

B k z . N u ş i n Ayiter. " A t a t ü r k v e Ö z e l H u k u k

Y a y . . 1 9 8 1 ) , s . 3 2 5 - 3 3 0 : A h m e t M u m c u . "Atatürk v e H u k u k " A g . a , s . 3 3 1 - 3 3 3 .

212

L i n z ' e g ö r e ".. v e s a y e t ç i d e m o k r a s i l e r . . . d e m o k r a t i k d e v l e t i n b i ç i m s e l

Founderofa

Modern

State.

s.80.

A.g.e.,s.37. A.g.e..

s.90.

213

sormak da meşru olur. (...) Dolayısıyla, gerçek bir anlamda, Kemalist reformların başarısı, Türkiye'de tek-parti sisteminin uzun-dönemdeki meşruluğunu ortadan kaldırmıştır."^ Burada, "kısmî t o p l u m s a l dönüşüm" ve "araçsallık" kav­ ramları üzerinde d u r m a k gerekmektedir. C l e m e n t M o o r e ' u n totaliter, chiliastic, vesayetçi ve idarî t e k p a r t i i d e o l o j i l e r i ayrımı çerçevesinde, K e m a l i z m ' i n vesayetçi i d e o l o j i l e r k a ­ tegorisinde değerlendirilmesinden hareket eden Özbudun'a göre, "Vesayetçi ideoloji, kısmî bir toplumsal dönüşüm hedefiyle araçsaV bir işlevi birleştiren bir ideolojidir. Bu niteleme genel olarak Kemalizm'e uymaktadır. Gerçekten de, Kemalizm, Türk toplumunun bütüncül değil, kısmî bir dönüşümüne yönelmiştir; Sıkça belirtilen bir Kemalist deyimi kullanırsak, Kemalizm Türkiye'yi modern, güçlü, tam bağımsız bir ulus-devlet haline getirerek 'çağdaş uygarlık' düzeyine çıkarmayı amaçlamıştır; Totaliter ideolojilerin yaptığı gibi, tümüyle yeni b i r toplum veya yeni bir insan tipi yaratmayı düşlememiştir Kemalizm, eylemin yakından içinde olması anlamında araçsalâır; yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, birçok Kemalist ilke, eylem içinde ve somut ge­ reksinimlere ve durumlara bir yanıt olarak gelişmiştir."^ Özbudun'un vesayetçi i d e o l o j i veya vesayetçi r e j i m l e r kavramıyla yer verdiği çözümlemeleri, b u i d e o l o j i y e sahip olanların veya böyle b i r r e j i m kuranların, sonuçta l i b e r a l d e m o k r a t i k b i r sisteme geçmeyi bilinçli o l a r a k i s t e d i k l e r i düşüncesine dayanmaktadır. B u doğrultudaki b i r diğer 63

164

5

çözümleme, vesayet kavramım i l k kullananlar arasında yeralan Tunaya tarafından da yapılmaktadır: "(...) Bazı tek parti rejimleri, geçici olduklarını ve demokratik ve uygarca bir düzene varmak için köprü olduklarım ilân et­ mişlerdir. (...) Böyle bir tek parti bir çeşit vesayet rejimi kurar. (...) Bu sistemlerde, başka partiler ve belli hürriyetler, Anayasa'da kurulmalarına ve kullanılmalarına bir hukukî engel bulunmadığı halde, kurulmazlar ve kullanılmazlar Daha doğrusu kurdu­ rulmazlar ve kullandırılmazlar. (...) Ne var ki, totaliter olma­ makta, olamamaktadır. Ve, demokratik bir sistemin hazırlayıcısı olduğu için, kendi sonunu kendisi hazırlamaktadır."^ 67

K e m a l i z m ve C u m h u r i y e t H a l k Partisi'nin tek p a r t i dönemi üzerindeki çözümlemelerde kullanılan vesayet kavramı, 1945'te gerçekleşen çok p a r t i l i siyasal yaşama geçişin daha önceden hedeflenmiş olduğu düşüncesini içermektedir. B u bağlamda, Kemalizm'in k u r u c u s u n u n demokrasi k o n u s u n d a k i bireysel t u t u m u da sözkonusu edilmektedir. Örneğin Dâver'e göre, "Atatürk siyasal rejim konusunda, esas itibariyle, demokratik rejimi benimsemektedir. Bu rejimin üstünlüğüne ve değerine yürekten inanmaktadır. Türk milletinin doğuştan niteliklerinin de demokratik rejimi kabul etmeyi kolaylaştırdığını İleri sür-

168

v e M o o r e , (deri.), a.g.y., s . 3 9 3 : " . . . C H P bir k a d r o partisi, bir elit ö r g ü t ü o l a r a k k a l m a y ı bilerek v e isteyerek seçmiştir. G e r ç e k l e n d e , C H P ' n i n y a p ı s ı , yirminci yüzyılın totaliter v e otoriter tek partilerinden çok A v r u p a l ı bir liberal partiyi h a t ı r l a t m a k t a d ı r . . . B u k a d r o

166

partisi y a p ı s ı h e m d e v r i m c i k o a l i s y o n u n b i r l e ş i m i y l e , h e m d e , temel milliyetçilik, akılcılık, laiklik, a n l i - k l e r i k a l i z m v e nihai

siyasal

demokrasi

bileşenleri o l a n parti

f e l s e f e s i n i n d o ğ a s ı n a İyice u y m u ş t u r . " ( a . b . ç . ) . 163

A.g.e.,

s.90-91.

164

C l e m e n t H. M o o r e . T h e S i n g l e Party a s S o u r c e of L e g i t i m a c y " . S a m u e l P . Huntington v e C l e m e n t H . M o o r e , d e r l . Authoritarian of Established

One-Party

s . 5 7 v d . K a r s . L i n z . a.g.y.,

Systems,

Potitcs

in Modern

Society,

The

167

s.34 vd., 130 v d .

Kurumlar

ve Anayasa

Hukuku,

İstanbul: I Ü H F Y a y . .

1980, S.314.

Dynamics

( N e w Y o r k , L o n d o n : B a s i c B o o k s Inc., 1970),

T a n k Z a f e r T u n a y a , Siyasal

168

T u n a y a ' n ı n y a n ı n d a v e s a y e t k a v r a m ı n ı k u l l a n a n W a l t e r F . W e i k e f i n Political and Democracy

in Turkey,

The Free

a d l ı ç a l ı ş m a s ı d a belirtilmelidir.

Party and its Aftermath

Tutelage

( L e i d e n : E . J . Brill, 1 9 7 3 )

Bu kavram, aslında, modernleşme

kuramını

165

Ö z b u d u n , T h e N a t u r e of t h e K e m a l i s t P o l i t i c a l R e g i m e " , s . 9 0 .

166

B u doğrultuda bkz. E r g u n Ö z b u d u n , " E s t a b l i s h e d Revolution V e r s u s Unifinished

g e l e n e k ile modernlik a r a s ı n d a işleyen tarihsel g e l i ş m e s u r e c i n d e " m o d e m l e ş t i r i c i l e r i n

Revolution: Contrasting P a t t e r n s of Democratization in M e x i c o a n d T u r k e y " , Huntington

k u r d u k l a n s i y a s a l rejimlerin " v e s a y e i ç i " o l m a s ı g e r e k m e k l e d i r .

214

b e n i m s e y e n birçok y a z a r c a k u l l a n ı l m ı ş t ı r . B u k u r a m ı n y ü r ü t t ü ğ ü m a n t ı k g e r e ğ i ,

215

mektedir. O'nun, demokratik cumhuriyet kurmayı daha Kurtuluş Savaşı başında, hattâ belki daha önceleri kararlaştırmış olması çok olasıdır ve bunu doğrulayan belirtiler az değildir. Bununla birlikte o, bu görüşünü başlangıçta pek açığa vurmamış; ülkedeki çeşitli siyasal eğilimleri ve Meclis'teki grupları gözönünde tutarak oldukça kapalı ve ölçülü konuşmayolunu tutmuştur. Bunalımlı savaş yıllarında demokrasi ve cumhuriyet sözcüklerini Mustafa Kemal Meclis'teya da kamusal yaşamında kullanmamıştı. Ancak zaferden sonradır ki, önce imik yönetimi' diye andığı rejimin aslında bir cumhuriyet, hem de Batılı demokratik bir cumhuriyet olduğunu gitgide daha büyük bir kesinlik ve açıklıkla ortaya koymuştur."™*

kapitalist ve bu yüzden de demokratik bir düzen kurmak anlamına geldiğini söyleyebiliriz. O dönemlerde ve iyice yakın zamanlara kadar, kapitalizmin gelişmesinin, kökleri ekonominin zayıflığında olan siyasî istikrarsızlığı giderek demokrasinin kurulmasına yolaçacağı efsanesi hüküm sürüyordu. Dolayısıyla demokrasi, tanım gereği rekabetçi olan kapitalizme özgü siyasal örgütlenme yöntemi olarak görülüyordu ve rekabetçi bir par­ lamenter sistem de kapitalizm ile bağdaşan biricik siyasî rejimdi. Bu düşünce çizgisi, Max Weber ve Harold Laski gibi Batılı ay­ dınlar tarafından savunulmuş ve Kemalistler de, burjuva dev­ rimini gerçekleştirme süreci içinde bu eşitlemeyi örtük olarak kabullenmişlerdi."* *

İçeriği bakımından farklı, ancak yürüttüğü mantık açısından benzer b i r değerlendirme de, "öncülük" kavramı altında ortaya atılmıştır. B u açıdan, "milliyetçiliğin ve d e m o k r a s i n i n önemli r o l oynayacağı b i r b u r j u v a d e v r i m i n i gerçekleştirme kararh l ı ğ i n m , K e m a l i z m ' d e k i d e m o k r a t i k içeriğin i l k k a y n a k l a ­ rından b i r i olduğunu ileri süren Ahmad'ın değerlendirmesi anlamlıdır: "Eğer Mustafa Kemal Atatürk'ün cumhurbaşkanlığı döneminde Türkiye'de biçimsel demokrasi neredeyse tümüyle mevcut değildîyse, o zaman Kemalist ideolojide demokratik bir yönelimden sözedilebilir mi? Kemalistler'i, onların kendilerini gördükleri gibi Türkiye'yi çağdaş Batı uygarlığı düzeyine çıkarmayı amaçlayan bir geçiş rejiminin kurucuları olarak kabul edersek, bu sorunun cevabı ihtiyatlı bir 'evet' olur. Bu amacı, onu basitçe 'modernleşme'ya da 'Batılılaşma'ya eşitleyerek tanımlayabiliriz. A m a daha titiz davranacak olursak, bunun Kemalistler İçin

K e m a l i s t hareket i l e Fransız D e v r i m i ( 1 7 8 9 ) arasında bağlantı k u r m a çabalan birçok araştırmacı tarafından izlenen b i r y o l d u r . Bu doğrultuda hareket eden A h m a d da, Fransa'da T i e r s Etat'ın önderliğini yapan b u r j u v a z i n i n Türkiye'de yokluğu nedeniyle, "bütün sınıf çıkarlarından özerk o l a n K e m a l i s t l e r " i n , b u sınıf adına " b i r b u r j u v a d e v r i m i n i ger­ çekleştirme görevini üstlendiklerini b e l i r t m e k t e ; K e m a ­ l i s t l e r i n "siyasal d e m o k r a s i n i n A v r u p a ' d a k i b u r i u v a d e v r i ­ m i n i n z o r u n l u bir parçası olduğunu ve aynı sürecin Türkiye'de de tekrarlanması gerekeceğini b i l d i k l e r i n i " i l e r i sürmekte­ dir. Mustafa K e m a l ' i n , Sovyet elçisi Aralov'a h i t a b e n söy-

170

7

172

1 7 3

171

A h m a d , " K e m a l i s t T ü r k i y e ' d e İdeoloji A r a y ı ş ı " , s . 2 1 7 .

172

T o y n b e e v e KtrkwoocTun 1 9 2 7 ' d e y a y ı m l a n a n i n c e l e m e l e r i n d e k i ş u y a r g ı bu b a k ı m d a n ç a r p ı c ı d ı r " . . . A n k a r a ' y a o yıl J.1923] y a p ı l a n bir ziyaretin. Batılı bir gözlemcinin zihninde F r a n s ı z Devrimi esprisini y e n i d e n y a r a t m a s ı n a y a r d ı m c ı olduğu d o ğ r u y s a , b u n u n tersi d e a y n ı b i ç i m d e d o ğ r u d u r , y a n i , P a r i s ' t e 1 7 8 9 ' d a n 1 7 9 5 ' e k a d a r h ü k ü m s ü r m ü ş o l a n e s p r i h a k k ı n d a h e r h a n g i bir k a v r a y ı ş a s a h i p o l m a k s ı z ı n , T ü r k i y e ' n i n 1 9 2 0 ' d e n b u y a n a g e ç e n s i y a s a l tarihi d e a n l a ş ı l m a z . " ( A r n o l d J . T o y n b e e v e K e n n e t h P .

169 170

F e r o z A h m a d , "Kemalist Türkiye'de Kemalizme,

İdeoloji A r a y ı ş ı

1919-1939",

İttihat v e T e r a k k i ' y i d e ç ö z ü m l e d i ğ i

İttihatçılıktan

görülmektedir.

Bkz.

(New York: C h a r l e s Scribnei"s S o n s , 1927),

C r o m m w e l l arasında d a benzerlikler olduğundan sözedilmektedir (s.79). 173

A h m a d , "Kemalist T ü r k i y e ' d e İdeoloji Arayışı", s . 2 2 0 v d . ( A h m a d ' ı n b u yargısı M a h m u t

" D o ğ m a k t a O l a n Bir Burjuvazinin Ö n c ü s ü : G e n ç Türklerin S o s y a l v e E k o n o m i k

Esat

Politikası 1 9 0 9 - 1 9 1 8 " , A.g.e.,

dayanmaktadır.)

s.34-80.

World, Turkey,

s . 1 2 9 . G e n e a y n ı y a p ı t t a M u s t a f a K e m a l ile İngiliz D e v r i m i ' n i n ( 1 6 4 0 ) ü n l ü i s m i

ç e v . F a t m a g ü l Berktay, {İstanbul: K a y n a k Y a y . , 1 9 8 5 ) . s . 2 1 5 . A y n ı y a z a n a

"öncülük" k a v r a m ı y l a

216

K i r k w o o d , The Modem

D a v e t , "Atatürk v e S o s y o - P o l i t i k S i s t e m G ö r ü ş ü " , s . 2 5 2 .

[Bozkurtj'ın

Kasım-Aralık

1921'de

yazmış

olduğu

makaleler

dizisine

217

lediği, "Türkiye'de sınıflar yok... Türkiye'de işçi sınıfı y o k , çünkü gelişmiş b i r sanayi y o k . B i z i m b u r j u v a z i m i z i ise henüz burjuva sınıfı haline getirmek gerekiyor. Ticaretimiz çok cılız, çünkü sermayemiz y o k " sözlerini de z i k r e d e n A h m a d , " K e m a l i z n i i n yüzyüze olduğu görev, sınıfları o r t a d a n k a l ­ dırmak değil, tersine eski r e j i m i n sınıflaşma sürecini geciktiren engellerini, yıkarak, sınıfların gelişmesini sağlamaktı" yargısına varmaktadır. 1 7 4

175

Ahmad'ın " b u r j u v a d e v r i m i n i n öncüsü olarak K e m a l i z m " ve Özbudun ile Tunaya'nın "vesayet i d e o l o j i s i - r e j i m i olarak K e m a l i z m " y o r u m l a n , açıkça ya da örtük olarak benimsenmiş b i r tarih anlayışına dayanmaktadırlar. Ahmad'ın y o r u m u n d a k i sınıflaşmanın önündeki engelleri kaldırmak d e y i m i , sınıf­ laşmanın olmadığı ve b u nedenle de değişmeyen, durağan t o p l u m l a r (Doğu) karşısında sınıfîaşmış, dolayısıyla da d i ­ n a m i k toplumlar (Batı) ikiliğine dayanan klasik Şarkiyatçılığın b i r türevi olarak görünmektedir. Vesayet ideolojisi r e j i m i olarak K e m a l i z m yorumlarında ise, geleneksellikten m o ­ dernliğe geçişte i l e r i c i b i r aşama anlayışının varlığı görül­ mektedir. H e r i k i y o r u m d a da K e m a l i z m , t o p l u m u " i l e r l e m e " y o l u n a sokan iyileştirici b i r i d e o l o j i olarak k a v r a n m a k t a ­ dır. Y o r u m l a r arasındaki b u mantık birliğine rağmen, K e m a ­ lizm'in nasıl b i r ideoloji olduğunu kavramakta önemli görünen b i r noktanın tartışmalı olduğu söylenebilir. S o r u n , K e m a ­ l i z m ' i n Türk t o p l u m u n u "bütünsel" olarak değiştirmeyi h e ­ defleyip hedeflemediğidir. Özbudun'un y o r u m u , vesayetçi i d e o l o j i n i n tanımı gereği, K e m a l i z m ' i n kısmî b i r t o p l u m s a l 176

dönüşümü hedeflediği doğrultusundadır. B u n a karşılık Tunaya ve Dâver*in yorumlayışmda K e m a l i z m ' i n hedeflediği düşünülen dönüşümün "bütünsel" olduğu v u r g u l a n m a k t a ­ dır. Ahmad'ın ve " b u r j u v a d e v r i m i " kavramını k u l l a n a n diğer y a z a r l a n n da b u i k i n c i tarzı b e n i m s e d i k l e r i söylene­ bilir. K e m a l i z m ' i n Türk t o p l u m u n u n geleceğini nasıl tasarım­ ladığı k o n u s u b u n o k t a d a önemlidir. "Muasır medeniyet seviyesi" t e r i m i , Kemalistler için içerikten y o k s u n b i r ideal niteliğinde olmadığına; K e m a l i s t l e r ' i n iktisadî, t o p l u m s a l , siyasal alanlarda yaratmayı tasarladıkları " y e n i t o p l u n i u b e l i r t m e k için b u t e r i m i kullandıkları söylenebileceğine göre, sözü e d i l e n farklılığın kaynağı n e o l a b i l i r ? Özbudun, " y e n i b i r t o p l u m veya yeni b i r insan t i p i yaratmayı düşlememiştir" d e y i m i y l e i k i şeyi ifade e t m e k istemiş o l a b i l i r : Ya Türk t o p ­ l u m u , K e m a l i z m ' i n ortaya çıkışma k a d a r geçen yenileşme süreci içinde kısmen "muasır medeniyet seviyesine" ulaşmışur, dolayısıyla K e m a l i z m ' i n hedefleyeceği dönüşümler de b u sürecin kalan kısmını t a m a m l a m a k t a n ibarettir. Ya da, Türk t o p l u m u n u n topyekûn y e n i b i r n i t e l i k kazanması demek olan "muasır medeniyet seviyesi", K e m a l i s t l e r için, 1930'larda varolan somut b i r t o p l u m t i p i n i n (Batı uygarlığının) biçimsel normlarını hayata geçirme h e d e f i n i ifade e t m e k t e d i r . Dola­ yısıyla K e m a l i z m , totaliter i d e o l o j i l e r d e olduğu g i b i b i r "ütopya" peşinde değil, potansiyel olarak l i b e r a l - d e m o k r a t i k b i r rejime dönüşmeye açık, Batıcı b i r " z i h n i y e t " n i t e l i g i n 177

1 7 6

177

p â v e r , A t a t ü r k İdeolojisi v e D e v r i m i ' i n T ü r k i y e N a s ı l K u r t u l u r ? " s o r u s u n a v e r i l m i ş "radikal bir c e v a p " olarak, "yeni bir devlet, y e n i bir t o p l u m v e yeni bir insan

174

S . İ. A r a l o v , Bir Sovyet

Diplomatının

Türkiye

Anıları,

175

A h m a d , a.g.y.,

176

B k z . , H u r i c i h a n İ n a n , " O s m a n l ı T a r i h i v e D ü n y a S i s t e m i : Bir D e ğ e r l e n d i r m e " .

yaranmak)"

a m a c ı n ı ortaya k o y d u ğ u n u düşünmektedir. ( D â v e r , ioc.cit., s . 2 4 7 ) . T u n a y a ' n ı n

(Ankara: Birey v e Toplum Y a y . ,

Hareketleri

1985),s.253.

İçinde Atatürk

ve Atatürkçülük

Devrim

adlı y a p ı t ı n d a d a e s k i - y e n i karşıtlığı b ö y l e

bir a n l a y ı ş ç e r ç e v e s i n e o t u r t u l m u ş t u r . s.224.

178 Toplum

B k z . S u n g u r S a v r a n , " O s m a n l ı ' d a n C u m h u r i y e t e : T ü r k i y e ' d e B u r j u v a Devrimi S o r u n u " , s . 1 9 1 v d . K a r ş . A h m e t Y ü c e k ö k , Türkiye'de

Parlamentonun

Evrimi,

s . 141.

ve Bilim, S a y ı : 2 3 , ( G ü z , 1 9 8 3 ) , s . 1 1 - 2 0 v e o r a d a belirtilen k a y n a k l a r .

218

219

dedir.™ Burada şu s o r u n akla gelmektedir: Dışarıdan bakıldığında, b i r "ütopya"yı değil, v a r o l a n b i r t o p l u m m o d e l i n i hedeflemiş olarak k a v r a n a b i l e n K e m a l i z m , içeriden, y a n i 1930'lar Tür­ kiye'sinden bakıldığında b i r "ütopya" peşinde olarak görü­ l e b i l i r . "Muasır m e d e n i y e t s e v i y e s i n i n içeriği K e m a l i z m ' i n altı i l k e s i ve b u i l k e l e r l e u y u m içinde olduğu düşünülen re­ f o r m l a r tarafından b e l i r l e n i y o r s a , Kemalistler, M o o r e ' u n d e y i m i y l e "mantıksal olarak olanaksız b i r görev" üstlenmiş olabilirler. Kemalizm'in nasıl b i r ideoloji olduğu konusunda ortaya çıkan b u güçlükler, bir başka noktaya d i k k a t l e r i çekmektedir. Gerek vesayet, gerek öncülük kavramları, e x p o s t facto açıklamalar getiren kavramlardır. B i r diğer deyişle, her şey o l u p b i t t i k t e n sonra, geriye doğru bakılarak b u kavramlar devreye s o k u l ­ maktadır. B u n a b i r örnek olarak halkçılık i l k e s i üzerindeki değerlendirmeleri verebiliriz. Mustafa K e m a l ' i n b i r " H a l k Fırkası" k u r m a kararını açıkladığı günlerde, Lûtfi F i k r i Bey, yeni fırkanın "müfrit b i r sol fırka" olacağı endişesinin oldukça yaygın olduğunu b e l i r t m e k t e d i r . O dönemin siyasal g r u p ­ laşmaları gözönüne alındığında "anlamlı" olabilecek b u de­ ğerlendirme, d i y e l i m 1970'lerde bakıldığında anlamsız görü180

181

179

U n z , otoriter rejimlerin t a n ı m l a n ı ş ı n d a bir ö g e o l a r a k , " i ş l e n m i ş v e y o l g ö s t e r i c i bir ideolojiye değil, k e n d i n e ö z g ü zihniyetlere s a h i p ol(mak)" deyimini k u l l a n m a k t a d ı r . (Totaliter

v e Otoriter

Rejimler,

s. 1 3 0 ) .

180

C l e m e n t H . M o o r e , T h e S i n g l e P a r t y a s S o u r c e of L e g i t i m a c y " , s . 5 7 .

181

Lütfİ F i k r i . Meşrutiyet

ve Cumhuriyet.

( İ s t a n b u l , y.y., 1 3 3 9 [ 1 9 2 3 ) , s . 3 v d . Y a z a r ı n

İstanbul M e b u s u Ali R ı z a ' n ı n 7 K a n u n - ı s a n i 1 3 3 9 tarihli İleri g a z e t e s i n d e k i m a k a l e s i n e atfen b u endişeleri dile getirmiş o l m a s ı n a r a ğ m e n , endişelerin t e m e l i n d e , A n a d o l u ' d a k i İttihatçıların K u r t u l u ş S a v a ş ı s ı r a s ı n d a h a z ı r l a d ı k l a r ı " M e s a î " , " H a l k Ş û r a l a r F ı r k a s ı

nebilir. Çünkü, aradan geçen z a m a n içinde Türkiye C u m h u riyeti'nin siyasal rejim tercihi Batılı bir demokrasi doğrultusunda olmuştur. Dolayısıyla, 1950'de siyasal iktidarın barışçı b i r biçimde el değiştirebilmesine bakarak, b u geçişi halkçılık i l ­ kesinin doğal sonucu olarak y o r u m l a m a k mümkündür. Bu y o r u m l a m a tarzı ise, i d e o l o j i n i n oluşumu sırasında, insanların k e n d i söz ve eylemlerini nasıl tanımladıklarını anlamakta yetersiz kalabilme tehlikesini taşımaktadır. 182

II. K e m a l i z m ' d e "Muasır M e d e n i y e t S e v i y e s i n i n İçeriği: D e m o k r a s i ve Bürokratik Muhafazakârlık Kemalizm-Demokrasi ilişkisinin vesayet kavramı aracılığıyla değerlendirilmesi, büyük ölçüde, çağdaşlığı t e m s i l ettiği düşünülen Batı t o p l u m l a n n d a k i statükonun erişilmesi gereken b i r hedef olarak olumlanması anlayışına dayanmaktadır. B u çerçevede, gerek t e k - p a r t i yöneticilerinde, gerekse t e k - p a r t i dönemini vesayet kavramı aracılığıyla değerlendiren sosyal b i l i m c i l e r d e , Batı toplumlarını d e m o k r a t i k l i k ve özgürlük kavranılan açısından eleştiren görüşlerin herhangi bir etkisinin olmadığını söyleyebiliriz. B i r diğer deyişle, Jön Türkler g i b i K e m a l i z m i oluşturan i n t e l l i g e n t s i a da, Batı'ya b a k a r k e n , buradaki egemen, pozitif söylemi dikkate almış ve ideolojisini buna göre biçimlendirmiştir. 2. Dünya Savaşı sonrasında, "Hür Dünya"nın "demokratikliğini ve Batılı o l m a y a n toplumların b u demokrasiye doğru evrileceklerini/evrilmeleri gerektiğini i l e r i süren modernleşme kuramının e t k i s i n d e k i sosyal b i ­ limciler de, tek-parti dönemini -bu kez demokrasi b o y u t u iyice belirginleşmiş b u l u n a n - aynı " p o z i t i f " söylem içinde değerlendirmişlerdir.' Buna karşılık, Batı toplumlarındaki sta83

P r o g r a m ı " v e "Halk Z ü m r e s i S i y a s î P r o g r a m ı " a d l a n a l t ı n d a k i ü ç p r o g r a m ı n içeriğine b e n z e r nitelikleri, M u s t a f a K e m a l v e ç e v r e s i n c e h a z ı r l a n a n 1 3 E y l ü l 1 9 2 0 tarihli "Halkçılık Programı" bulunmaktadır. B k z . ilhan T e k e l i , G e n c a y Ş a y i a n , T ü r k i y e ' d e H a l k ç ı l ı k İdeolojisinin E v r i m i " , Toplum A y r ı c a b k z . i s m a i l A r a r , Atatürk'ün ( İ s t a n b u l : B a h a M., 1 9 6 3 ) .

182

ve Bilim. S a y ı : 6 - 7 , Y a z - G ü z 1 9 7 8 - s . 6 5 - 7 1 .

Halkçılık

Programı

ve Halkçılık

İlkesinin

Ö r n e ğ i n b k z . T a n y o l , Atatürk

( A n k a r a : T ü r k i y e İş B a n k a s ı Kültür Y a y . ,

Tarihçesi, 183

B u s ö y l e m i n bir d e ğ e r l e n d i r i l m e s i için b k z . H u r i c i h a n İ n a n , " O s m a n l ı T a r i h i v e D ü n y a S i s t e m i , Bir D e ğ e r l e n d i r m e " ,

220

ve Halkçılık

1984).

Toplum

ve

Bilim,

Sayı 23- (Güz. 1983),

s.9-39.

221

tükoya eleştirel b i r bakış getiren ve b u a n l a m d a "negatif" b i r söylemi t e m s i l eden, b u çalışmanın i l k bölümünde ortaya koymaya çalıştığımız görüşler, Kemalizm-demokrasi ilişkisinin değerlendirilmesinde daha değişik sonuçlara ulaşmaya olanak sağlayıcı b o y u t l a r taşımaktadırlar. K e m a l i z m ' i n incelemeye çalıştığımız a n l a m sistemi içinde ö n p l a n a çıkan i k i temel özelliği üzerinde d u r a r a k b u boyutları açıklamak v e böylece K e m a l i z m - d e m o k r a s i ilişkisini daha farklı b i r açıdan değer­ l e n d i r m e k mümkündür. A. Muasır Medeniyet Pozitif

Bilim ve

Seviyesinin

Asil öğesi

Olarak

Teknoloji

Taner T i m u r ' a göre, "Genç Osmanlılar'la başlayan v e Jön-Türkler-lkinci Meşrutiyet-lttihat v e T e r a k k i çizgisini t a k i b e d e n " r e f o r m süreci içinde, " b i r Batılı i d e o l o j i özellikle önem kazandı: P o z i t i v i z m . " Osmanlı intelligentsiası'nın, i t t i h a t ve T e r a k k i adında da simgelendiği g i b i , A u g u s t e C o m t e ' u n "düzen ( o r d e r ) ve ilerleme ( p r o g r e s s ) " düsturunu benimseyişi, y i n e T i m u r ' a göre, b i r y a n d a n "Batı'nın üstün­ lüğünü açıklayacak ' b i r s i h i r l i değnek" o l m a , diğer y a n d a n da "Hıristiyanlığa bulaşmamış o l m a k " e r d e m l e r i n i taşıyor­ du. Jön Türk i d e o l o j i s i n i n K e m a l i z m tarafından d e v r a l m a n düşünsel mirasının en önemli i l k öğesi b u pozitivist anlayıştır. K e m a l i z m ' i n "muasır m e d e n i y e t " i d e a l i n i n aslî öğesi olarak karşımıza çıkan b i l i m v e t e k n o l o j i , C o m t e ' u n e t k i s i n d e k i b u p o z i t i v i s t b o y u t u y l a , genel ve özel bazı sonuçlar yaratmış­ tır. 1 8 4

1 8 5

Genel sonuçlardan e n önemlisi, p o z i t i v i z m i n sosyal düşünce bakımından gösterdiği içerikte yeralmaktadır. P o z i t i v i z m ,

184 185

T a n e r T i m u r , Türk Devrimi ve Sonrası, s . 1 3 2 .

insanın dışında v a r o l a n ve elverişli ( b i l i m s e l ) yöntemlerle bilinebilecek n i t e l i k t e o l a n b i r "nesnel gerçeklik" alanının varlığını k a b u l eder. Dolayısıyla, nesnel dünyayı elverişli bilimsel yöntemlerle bilebilme olanağına kavuşmuş "eğitilmiş" insanların t o p l u m yönetiminde egemen olmalarım arzulamak, p o z i t i v i z m i n doğal uzantısı olmaktadır. Pozitivizmin, özellikle Auguste C o m t e ' d a k i biçiminde oldukça açık o l a n b u siyasal sonuçlan, b u anlayışı benimsemiş b u l u n a n Osmanlı-Türk intelligentsiası'na da damgasını vurmuştur. B u bağlamda, "hakikat"ı bilenlerin " h a l k a doğru" giderek, onlara ne yapmaları gerektiğini öğretmeleri anlamına gelen I I . Meşrutiyet halkçılığının, b u elitist b o y u t u y l a K e m a l i z m ' e aynen yansımış olması b i r rastlantı değildir. Dolayısıyla, Şerif M a r d i n ' i n Jön Türkler için yaptığı saptamanın, o n l a n n " d e r i n anlamıyla" halkçı olmadıkları saptamasının, K e m a l i z m için de geçerli olduğunu b e l i r t m e k g e r e k m e k t e d i r . P o z i t i v i z m i n , K e m a l i z m - d e m o k r a s i ilişkisi açısından ya­ rattığı özel sonuçlan ise, iktisadî, kültürel ve siyasal düzeylerde ayrı ayrı ele a l m a k doğru olacaktır. İktisadî düzeyde, hızlı kalkınma ve sanayileşmenin gerçekleştirilmesi amacı, p o z i t i f b i l i m ve t e k n o l o j i n i n insanlığa sağladığı o l a n a k l a r d a n ya­ rarlanarak t o p l u m u muasır m e d e n i y e t seviyesine eriştirme anlamına gelmektedir. Böylelikle, Batı üstünlüğünü sağlayan aracı ( b i l i m ve t e k n o l o j i y i ) k u l l a n a r a k Batı'yı yakalamak, ve "muasır milletlerle" u y u m içinde, ilerleme y o l u n d a yürümek mümkün olacaktır. 186

Kültürel düzeyde, p o z i t i v i z m i n sonuçları, Kemalist l a i k l i k anlayışında ortaya çıkmaktadır. Auguste C o m t e ' u n , insanlığın evrimiyle i l g i l i üçlü aşamalar fikrini hatırlayarak b u sonuçları daha i y i saptayabiliriz. Bilindiği g i b i , C o m t e , insanlığın teo l o j i k , metafizik ve p o z i t i f evrelere ayrılan b i r e v r i m süre186

B k z . StanislavAndreski(der.), 777eEssentfa/Comte (Londra: C r o o m H e l m , 1974), muhtelif yerler.

A.g.e. 223

222

c i n d e n geçtiğini i l e r i sürmüştür. B u evrelerden p o z i t i f evre, diğerlerinden üstün, âdeta mükemmel b i r toplumsal örgüt­ lenmeyi temsil e t m e k t e d i r . İşte, K e m a l i z m ' i n muasır me­ deniyet seviyesinin de, boş inançlara dayalı dinsel dünya görüşünün egemen olduğu b i r t o p l u m a , "hayatta en h a k i k i mürşit(in) i l i m " olduğunu öğretmek anlamını taşıdığını söyleyebiliriz. B u nedenle, K e m a l i z m ' i n d i n ve devlet işlerinin ayrılmasının ötesine geçerek, " d i n i d e n e t i m altına a l m a k " biçiminde beliren l a i k l i k politikasının yalnızca İslâmiyet'te güçlü b i r siyasal b o y u t u n varlığıyla açı klana maya cağı; " m a ­ a r i f i n , a i l e n i n , e k o n o m i k hayatın, hattâ muaşeret, kıyafet ve s a i r e n i n değişmez d i n ölçülerinden ayrılarak zamanın ve hayatın zaruretlerine u y m a zorunluluğu" olarak laikliğin ( l a i c i t é ) p o z i t i v i s t anlayış doğrultusunda, d i n adamlarının b i r "layisizm"e dönüştüğünü k a b u l etmek g e r e k m e k t e d i r . Böylece, p o z i t i v i z m i n biçimlendirdiği Kemalist l a i k l i k anlayış ve politikası, "İslâmiyet'te r e f o r m " düşüncesini kabul etmeyen, ancak Tuhçay'ın da belirttiği g i b i , d i n i n ortaya çıkışını ha­ zırlayan koşulları değiştirmektense, yeni b i r "inanç s i s t e m i " n i benimsetmeye çalışan b i r i d e o l o j i k öge olarak değerlendi­ rilmelidir. 1 8 7

188

189

190

1 9 1

P o z i t i v i z m i n Kemalizm'de rastlanan siyasal sonucu ise, b i r yandan siyasal r a k i p l e r i n ve m u h a l i f güçlerin " d i n c i l i k l e r i " ne karşı çıkılmasını sağlamada, diğer y a n d a n da p o z i t i v i z m i n gereği o l a n "düzen içinde i l e r l e m e " İçin gereken güçlü b i r merkezî devleti sürdürmekteki katkısında ortaya çıkmaktadır. D e m o k r a s i , ister Batı t i p i parlamenter biçimler altında o l s u n , ister başka biçimlerde anlaşılsın, güçlü b i r merkezî devletle 187

Ag\e.,s.l9vd.

18B

B k z . M. T u n c a y , Tek-Parti.

189

B ü l e n t D â v e r , Türkiye

190

K a r s . , A.g.e.,

191

224

değil, halkın katılım olanaklarını genişleten yaygın b i r ademîmerkeziyetçilikle daha tutarlıdır. B u açıdan, d e m o k ­ r a s i n i n . Şerif M a r d i n ' i n t e r i m l e r i y l e söylersek, çevreden merkeze doğru gelen e t k i l e r i n i n artması ölçüsünde adıyla tutarlı b i r n i t e l i k kazanacağını söyleyebiliriz. B u açıdan ba­ kıldığında, muasır medeniyet i d e a l i n d e içerilen p o z i t i v i s t b o y u t , T a n z i m a t sonrasının b i r ürünü o l a n o t o k r a s i ve merkezileşme eğilimlerini sürdürücü ve m e r k e z d e n çevreye doğru gelişen eski reformcu geleneği devam ettirici b i r siyasal sonuç doğurmuştur. 192

B. Dayanışmacılık ve "Devletçilik" j ö n Türk düşüncesinin Kemalizm'e bıraktığı i k i n c i önemli m i r a s , Durkheim-Gökalp e t k i s i n d e kalmış b u l u n a n daya­ nışmacı (Solidarist) anlayıştı. T e k e l i ve Şaylan'ın b e l i r t t i k l e r i g i b i , Ziya Gökalp'in i t t i h a t ve T e r a k k i ' n i n " i d e o l o g u o l a r a k " geliştirdiği halkçılık düşüncesi, "İki boyutta gelişmiştir. Birincisi daha geniş halk kitlelerinin siyaset alanına katılmasıdır. T Z. Tunaya'nın sözleriyle 'Tabai Şahane'nin vatandaşlık mertebesine yükselmesidir. Ziya Gö­ kalp'in 'umumcüluk' dediği bu katılımın artışı ile toplum sorunlannaya da imparatorluğun çöküşüne çözüm bulmayı kendi sorunu kaline getiren, küçük burjuva sınıfının içinden gelen geniş bir grup ortaya çıkmıştır. Bu dönem halkçılığının ikinci boyutu, öngörülen toplum düzeni ile ilişkilidir Ziya Gökalp'te halkçılığın siyasal boyutları kalkmış, Türkçülüğe ve ulusalcılığa indir­ genmiştir. Bu indirgeme, Durkheim'ın 'toplumsal dayanışma' kuramına dayanılarak yapılmıştır. Ulus, çıkarları çelişmeyen bir bütün olarak ele alın(mış) (...) böylece milli ekonomi, millî tüccar, millî burjuva yaratmak tüm toplumun özlemi haline gelebiKmiştir)."^

s.218vd.

Cumhuriyetinde

Lâiklik ( A n k a r a : A Ü S B F Y a y . , 1 9 5 5 ) . s . 6 .

192

K a r s . Ş e r i f M a r d i n , " M e r k e z - Ç e v r e ilişkileri", muhtelit

193

T e k e l i v e Ş a y i a n , " H a l k ç ı l ı k İdeolojisinin E v r i m i " , s . 6 1 - 6 2 .

yerler.

s.4-5.

T u n ç a y , Tek-Parti,

s.211 v e 2 2 4 - 2 2 5 .

225

B u bağlamda, Türk t o p l u m u n u n sınıfsız, imtiyazsız, kay­ naşmış b i r k i t l e olarak anlaşılması, "1924'lere ulaşıldığında (...) yeni b i r b o y u t u n , 'eşit'liğin önem kazan(masıyla)" birlikte, "iktisadî devletçilik" f i k r i n e de temel oluşturmuştur. B u çerçevede Gökalp halkçılığı, sınıfsız, dayanışmacı b i r k i t l e olarak kavranan Türk t o p l u m u n d a , çeşitli t o p l u m s a l kesimler arasında eşitliğin sağlanması ve iktisadî gelişmeyle b i r l i k t e doğabilecek o l a n eşitsizliklerin g i d e r i l m e s i için devletçiliğin benimsenmesi gerektiği düşüncesine ulaşmıştır. 194

Gökalp halkçılığında gözlenen b u katılımcı-eşitlikçi içerik, Kurtuluş Savaşı sırasında, doğrudan d e m o k r a s i y e yönelen siyasal programların t e m e l i n i oluşturmuştu. B u n a karşılık, Cumhuriyet'e ve tek-parti dönemine gelindiğinde, D u r k h e i m aracılığıyla Gökalp'in kullandığı " k o l e k t i f bilinç" kavramının "genel (millî) irade"ye, halkçılığın da milliyetçiliğe dönüş­ türüldüğünü görmekteyiz. B u biçimi altında K e m a l i s t h a l k ­ çılık, dayanışmacı anlayışın sınıfsız, imtiyazsız b i r kütle olarak halkı " m i l i e t " l e özdeşleştirmiş ve p o z i t i v i s t anlayış doğrul­ t u s u n d a pekişmiş b u l u n a n bürokratik-elitist yönelimlerini meşrulaştırmak için, "millî i r a d e " n i n temsilciliğini tekeline almış görünmektedir. Devletçilik de, iktisadî, kültürel ve siyasal tüm ilişkileri merkezî iktidarın d e n e t i m i n e ve yön­ lendiriciliğine tabî kılan bürokratik, o t o r i t e r b i r n i t e l i k k a ­ zanmış olduğundan, K e m a l i z m ' i n pozitivist-milliyetçi-devletçi içeriği belirginleşmiş bulunmaktadır. Kültürel içeriği i t i b a r i y l e , "muasır m e d e n i y e t " kavramının belirlediği "modernleşmiş" b i r n i t e l i k gösteren K e m a l i z m , b u açıdan bakıldığında, Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a m o d e r n z i h n i y e t l i ıntelligentsia'nın, karşı olduğu, koptuğu ve de­ ğiştirmeyi hedeflediği geleneksel ( h a l k ) kültürünün e t k i s i altında bulunduğunu da ortaya k o y u c u n i t e l i k t e d i r . Shils'in

deyişiyle, "Yeni devletin 'siyasallaşmış' önderleriyle halk kitlesi ara­ sındaki kopukluk, genellikle, kendi yurttaşlarının geleneksel kültürüyle olan bağlantısını yitirmiş veya koparmış bulunan küçük eğitilmiş seçkinlerin cemaat bağlarının çözülmesine, eşit olmayan modernleşmelerine (veya Batılılaşmalarına) bağlan­ mıştır. Oysa, gerçek başka yerdedir. Kitlenin geleneksel kültürü ile eğitilmişlerin modem kültürü arasındaki açık ayrılıklara rağmen, "siyasal' yönelimleri açısından, eğitilmiş seçkinler, kökünden koptukları iddia edilen kültür île önemli bir yakınlık göstermektedirler."* 95

Bu yakınlık, Şerif M a r d i n tarafından, "ümmet" strüktürünün Osmanlı-Türk aydını üzerindeki e t k i s i n d e teşhis edilmiştir. Devleti k u r t a r m a k için gözlerini Batı'ya çevirmiş o l a n Osman­ lı-Türk aydını, Batı'daki düşünce s i s t e m l e r i n d e n yalnızca, k e n d i seçkinci eğilimlerine u y g u n düşen p o z i t i v i z m ile, "ümmet" strüktürünün beslediği, "Osmanlı İmparatorluğu'ndaki 'communautaire' u n s u r ( u n ) , kapsayıcı, bireye önem vermeyen ve b u anlamda otoriter b i r millî kültür kavramı için z e m i n hazırlamış" olan dayanışmacılığı almıştı. 196

P o z i t i v i z m ve dayanışmacılık, Jön Türkler'de olduğu g i b i , K e m a l i z m ' d e de, "hürriyetle b i r i l g i s i o l m a y a n 'uzmanlık' teorileriyle (...) v a t a n p e r v e r l i k ve a k t i v i z m ( i n ) birle(ştigi) oldukça otoriter" b i r ideoloji oluşturmuştu. B u i d e o l o j i n i n Türk t o p l u m u n u n geleceği hakkında koyduğu ve benimsediği hedefler arasında b i r öncelik-sonralık ilişkisi de b u l u n u y o r d u . Öncelik sanayileşme ve t o p l u m u n kültürünün modernleş­ tirilmesine verilirken, halkın siyasal hayata katılımı anlamında 197

195

E d w a r d S h i s , T h e C o n c e n t r a t i o n a n d D i s p e r s i o n of C h a r i s m a - T h e i r B e a r i n g o n

196

M a r d i n , Jön Türklerin

E c o n o m i c P o l i c y in U n d e r d e v e l o p e d C o u n t r i e s " in Center Siyasî

Fikirleri,

and Periphery,

s . 2 2 3 . K a r s . M a r d i n , Din ve İdeoloji,

s.406. s . 101

vd. 194 226

A.g.e..

s.62-63.

197

M a r d i n , Jön Türklerin

Siyasî

Fikirleri,

s.219. 227

demokrasi, gerektiğinde ve t o p l u m u n hazırlık düzeyine bağlı olarak i z i n verilebilecek, sınırlı b i r hedef o l a r a k algılan­ maktaydı. K e m a l i z m ' i n b u pozitivist-dayanışmacı-devletçi niteliği açısından, b u ideoloji ile demokrasi arasındaki ilişkiler, üç ana n o k t a d a özetlenebilir: - Toplumsal farklılıklara dayanan ve consensus içinde bir çatışmayı ifade eden demokrasi fikri, dayanışmacı, çatışmayı yadsıyan bir toplum kavrayışına oldukça yabancıdır.

işlemi ile o n a temel oluşturan i d e o l o j i n i n , Shils'in kullandığı anlamda, "geleneksel'İikle o l a n yakınlığı, merkezî i k t i d a r ile h a l k arasındaki kopukluğu sürdüren "yukarıdan aşağı" ve bürokratik niteliği, K e m a l i z m ' i n bürokratik -muhafazakâr özelliğinin ağırlığına işaret edici n i t e l i k t e d i r .

- Kemalizm'in Türk toplumu için tasarımladığı gelecekte, Kemalizm'i temsil edenlerin zaman zaman ortaya koydukları "otoriterliktenyakınmalar"a bakarak, demokrasinin de bir öge olarak varlığını söyleyebiliriz. Ancak, burada tasarlanan de­ mokrasi, güçlü bir merkezi devletin varlığına ve çatışmaya değil, dayanışmacılığa ve her şeyden önce de, siyasal rejimin temeli olarak algılanan "millî devlet" fikrine bağlı, ikincil bir ko­ numdadır. - Kemalizm'in demokrasiyle olan bu ilişkileri, vesayet kav­ ramını çağrıştıran özellikler taşıyorsa da; bunu, vesayet ideo­ lojisinin demokratikleşmeyi kolaylaştırıcı bir ideoloji olarak yorumlamak yerine, demokratikleşmeyi güçleştirici bir özellik olarak görmek gerekecektir. Çünkü, toplumun demokrasiye ne vakit hazır olduğuna, yani demokratikleşme için "rüştünü" ispat ettiğine harar verecek olan, yine "vesayet ideolojisi "ni benimsemiş olanlardır. Bu bağlamda, K e m a l i z m ' i n , "hükmetme" veya 'egemenlik' olarak çevrilen "Herrschaft"ı sürdürdüğünü , y a n i b u i d e o l o j i n i n içinden çıktığı t o p l u m u n çerçevesini değiştirici o l m a y a n bürokratik- muhafazakâr niteliğinin ağır bastığını söyleyebiliriz. T e k - p a r t i döneminde gerçekleştirilmiş o l a n reformlar, Osmanlı'dan m i r a s k a l a n t o p l u m s a l çerçeveyi değiştirmeye yönelik b o y u t l a r içeriyorsa da, b u değiştirme 198

198

M a r d i n , Din ve İdeoloji,

s.80.

228 229

SONUÇ

Batılı olmayan t o p l u m l a r d a k i değişim süreçlerini açıklamak için geliştirilmiş olan modernleşme kuramı, e t h n o c e n t r i q u e ve teleolojik özellikler taşımaktadır. Gözden geçirilerek düzeltilmiş biçimi altında bile, modernleşme kuramı Batılı t o p l u m s a l ve siyasal örgütleniş tarzını, yeryüzündeki tüm "modernleşen top!umlar"ın varmaları gereken n i h a i (ideal) t o p l u m olarak benimsemiştir. Klasik modernleşme kuramında daha b e l i r g i n olarak gözlenen, Batılı o l m a y a n toplumların Batı tarihinden çıkarsanan "yasalar"a göre belirlenen b i r e v r i m sürecini yaşadıkları f i k r i , siyasal gelişme açısından, Batı de­ mokrasisine doğru b i r e v r i m i n varlığını içermektedir. "Ge­ lenekseli i k " t e n " m o d e r n l i k " e geçiş evresinde b u l u n a n Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a ortaya çıkan o t o r i t e r siyasal r e j i m l e r i , nihaî demokratikleşmeyi gerçekleştirmeye yönelik oluşumlar olarak değerlendirmek gerekir. Gözden geçirilmiş biçimiyle modernleşme kuramı, "ideal t i p l e r " olarak t a r i h i n " h i p o t e t i k " başlangıcını ve s o n u n u ifade eden geleneksellik i l e m o ­ dernliğin birarada varolduğu "modernleşen" t o p l u m l a r d a , t o p l u m s a l değişme sürecinin ürünü olarak değerlendirilen 231

"siyasal gelişme"yi, her Batılı o l m a y a n t o p l u m u n k e n d i n e özgü tarihsel koşullan altında ele almayı u y g u n görmekteyse de, b u özgün araştırmaların yürütüldüğü genel çerçeve, BaU'nın Batılı olmayan karşısında daha i l e r i y i (daha d e m o k r a t i k o l a n b i r t o p l u m u ) temsil ettiği anlayışını sürdürmüştür. B u bağlamda, Batı'nın 1500'lerde başlayan ve k e n d i "iç d i n a ­ m i k l e r i n i n b i r ürünü o l a n "modernleşmesini çok kısa b i r z a m a n içinde gerçekleştirmek isteyen Batılı o l m a y a n t o p ­ l u m l a r d a , modernleştirici i n t e l l i g e n t s i a ' n m e y l e m l e r i de, dedüktif mantığa dayalı b i r biçimde açıklamaya çalışılmıştır. Böylelikle, Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a k i yönetici sınıfın düşünce ve eylemlerine, b u düşünce ve e y l e m l e r i n ortaya çıktığı t a r i h s e l - t o p l u m s a l bağlamda yeralmayan a n l a m l a r a tfedilmiştir. Modernleşme kuramına r a d i k a l eleştiriler getiren ve b u eleştiriler içinde daha farklı b i r "siyasal gelişme" anlayışını oluşturmaya çalışan görüşler ise, öncelikle sosyal b i l i m araştırmalannda p o z i t i v i z m i n egemenliğine karşı çıkmışlardır. Doğal bilimlerle sosyal b i l i m l e r arasında metodolojik b i r b i r l i k olduğunu k a b u l eden p o z i t i v i z m i n dedüktif mantığa dayalı "açıklama" f i k r i , sosyal b i l i m l e r i n m e t o d o l o j i k i l k e l e r i n i n " y o r u m s a m a " ( h e r m e n e u t i c ) programından çıkartılması gerektiğini ileri süren radikal-eleştirel sosyal b i l i m anlayışınca reddedilmiştir. A n t i - p o z i t i v i s t anlayışa göre sosyal b i l i m l e r i n amacı, açıklama değil, "anlama" ve "yargılama"dır. Dolayısıyla, Batılı o l m a y a n t o p l u m l a r d a k i değişim süreçleri, b e l i r l i "ideal t i p l e r " aracılığıyla değil, her t o p l u m u n k e n d i özgün t a r i h i içinde ve k e n d i özgün t e r i m l e r i altında incelenmelidir. Böyle b i r inceleme, t o p l u m s a l değişmenin önceden belirlenmiş "yasaları" olduğu f i k r i n i reddederek, h e r t o p l u m u n k e n d i özgün değişim süreci içinde, insanların k e n d i "amaçlı t o p ­ l u m s a l e y l e m l e r i n i k e n d i l e r i n i n nasıl anlamlandırdıklarını ortaya k o y m a olanağını sağlamaktadır. B u biçimde gerçek232

leştirilen " a n l a m a " d a n sonra, her t o p l u m u n k e n d i özgün değişim süreçleri içinde insanın amaçlı t o p l u m s a l e y l e m i n i n "yargılanması" için g e r e k l i o l a n çerçeve b e l i r l e n m e k isten­ miştir. Modernleşme kuramının, yeryüzündeki tüm t o p ­ lumların değişim sürecini açıklayıcı " e v r e n s e l " çerçeveyi varolan b i r toplumsal-siyasal örgütleniş tarzını idealleştirerek yakalamaya çalışmasının aksine; r a d i k a l eleştirel k u r a m , evrenselliği "bireysel özgürleşme" kavramıyla temellendirilen ve tüm "statüko"ların aşılmasını gerektiren, "ütopik" b o y u t u ağır basan b i r "demokratikleşme" kavramını benimsemiş­ tir. Radikal-eleştirel kuramın geliştirdiği b u yeni siyasal gelişme anlayışı doğrultusunda bakıldığında, Batılı o l m a y a n t o p ­ l u m l a r d a gerçekleşen değişim süreçlerinde, b u değişim sü­ reçlerinin i t i c i gücü o l a n yönetici sınıf içinde ortaya çıkan "popülist" i d e o l o j i n i n değerlendirilmesi, modernleşme k u ­ ramının "açıklayıcı" çerçevesinden farklı b i r biçimde yapıl­ maktadır. "Üçüncü Dünya" popülizminin t e m e l özelliği, " d e m o k r a s i " ideali açısından Batı m o d e l i n i y e t e r l i görmeyen ve e n azından r e t o r i k düzeyinde "doğrudan d e m o k r a s i y e yakınlaşan b i r ideali benimseyen b i r i d e o l o j i olmasında gö­ rülmektedir. Böyle bakıldığında, radikal-eleştirel kuramın siyasal gelişme anlayışındaki "ütopik" (katılımcı-demokratik) boyut ile örtüşen Üçüncü Dünya popülizmi, b i r diğer yönüyle, demokratikleşmeyi hedeflediği düşünülen reformların gerçekleştirüişindeki siyasal özellikleriyle, v a r o l a n eşitsizlikçi, d e m o k r a t i k - o l m a y a n yapılanmaları k o r u y u c u b i r i d e o l o j i olarak görünmektedir. Modernleşme kuramına yöneltilen r a d i k a l eleştirilerce biçimlendirilmiş o l a n siyasal gelişme kavramı açısından Türkiye C u m h u r i y e t i tek-parti döneminde ideoloji-demokrasi ilişkilerini incelediğimizde, t e k - p a r t i i d e o l o j i s i olarak Ke­ m a l i z m ' i n , Üçüncü Dünya popülizmine benzer b i r özellik 233

gösterdiğini görmekteyiz. : "Osmanlı modernleşmesinin b i r s o n u c u o l a n o t o k r a t i k ve merkeziyetçi özelliği güçlenmiş d e v l e t i n r e f o r m c u e t k i n gücü olarak bürokrasi, 19. yüzyılda poziıivist ideolojisine u y g u n b i r o t o r i t e r düşünce ve e y l e m programına sahiptir. Yapmayı tasarladığı reformların tüm t o p l u m u n ulaşması gereken " i y i y i yansıttığını düşünen Jön Türk i d e o l o j i s i , reformları yürütüşünde o t o k r a t i k merkeziyetçi devlet gücünü k u l l a n m a k t a ve böylece sistem içindeki k o n u m u n u pekiş­ t i r m e k l e ; benimsenmiş olduğu i d e o l o j i n i n de içinden çıktığı t o p l u m s a l gerçekliği değiştirmeye değil, b u t o p l u m u n " c o m m u n a u t a i r e " yapışma u y g u n b i r "dayanışmacılık" f i k ­ rinin etkisinde olarak, statükoyu k o r u y u c u b i r özellik taşı­ masıyla, radikalliği ve özgürlükçülüğü derinlemesine dü­ şünülmemiş b i r "muhafazakârlık" olarak değerlendiril­ mektedir. Kurtuluş Savaşı'ndaki siyasal r e j i m tartışmaları içinde b i ­ çimlenmeye başlayan, ancak 1930'larda kesin formülasyonunu kazanan K e m a l i z m , Jön Türk i d e o l o j i s i n d e n bazı yönlerden farklılaşmakla b i r l i k t e , esas olarak aynı yapıyı k o r u y a n b i r ideolojidir. Ziya Gökalp'in " h a r s " ve " m e d e n i y e t " ayrımına u y g u n b i r biçimde, Batı'nın kültürel olarak çökmüşlüğü inancından farklı olarak, K e m a l i z m , topyekûn ve ödünsüz b i r Batılılaşma programına s a h i p t i r . B u yönüyle Jön Türk ideolojisinden görece daha r a d i k a l o l a n K e m a l i z m , Jön Türk ve Osmanlı geleneğinden miras aldığı p o z i t i v i z m i l e daya­ nışmacılığın etkisinden kurtulmuş değildir. Pozitivist anlayışın etkisi, K e m a l i z m ' d e , reformların "eğitilmiş seçkinler"ce ve güçlü merkezî devlet eliyle yürütülmesi biçiminde varlığını sürdürmüş; dayanışmacılık da, b i r y a n d a n h a l k ile u l u s u n eşitlenerek halkçılığın milliyetçilikle yer değiştirmesine ve böylece Kemalizm'i benimseyen "kentli-bürokrasinin "genel (millî) i r a d e " y i t e m s i l ettiğini düşünmesine; diğer y a n d a n 234

da "smıfsızlık" anlayışına u y g u n o l a r a k t e k - p a r t i r e j i m i n i n meşrulaştırılmasına z e m i n oluşturmuştur. B u çerçevede, K e m a l i z m ' i n b i r vesayet i d e o l o j i s i olarak değerlendirilmesi pek y e r i n d e b i r yaklaşım olarak görün­ memektedir. K e m a l i z m ' i n , modernleşme kuramına u y g u n bir biçimde ve 1945 -sonrası çok-partili siyasal yaşama geçişin pekiştirdiği b i r yargıyla, vesayet i d e o l o j i s i o l a r a k değerlen­ d i r i l m e s i , Türkiye'de Batı m o d e l i n e u y g u n b i r d e m o k r a s i n i n kurulması çabalarını "açıklama" amacının ürünü olarak ortaya çıkmıştır. B u "açıklama", K e m a l i z m ' i " a n l a m a k " t a y e t e r l i görünmemekte ve K e m a l i z m ' e , oluştuğu t a r i h s e l - t o p l u m s a l bağlamda b u l u n m a y a (veya yeterince vurgulanmamış o l a n ) anlamlar atfetmektedir. B u n a karşılık, k e n d i dönemi içinde değerlendirildiğinde, K e m a l i z m , vesayet ideolojisinden daha farklı boyutları olan b i r i d e o l o j i o l a r a k görünmektedir. H e r şeyden önce, K e m a l i z m ' i n e t k i s i altında bulunduğu p o z i t i v i z m , 19. yüzyıl p o z i t i v i z m i d i r . B u i d e o l o j i n i n güçlü ve merkezî b i r devleti yücelten seçkinci içeriği b i r yana, ta­ r i h s e l ilerleme f i k r i de o t o r i t e r ve d e m o k r a t i k o l m a y a n b i r özellik göstermektedir. Ayrıca, 19. yüzyıl sonlarıyla 20. yüzyıl başlarında, Jön Türkler aracılığıyla Kemalizm'e yansıyan Batılı düşünce öğelerinde demokrasinin evrensel b i r ideal niteliğinde olmadığı görülmektedir. Batı'nın egemen söylemi içinde 19. yüzyıl l i b e r a l i z m i n i n " d e m o k r a s i k o r k u s u " n u n başatlığını koruduğu b i r tarihsel dönemin bağlamı içinde, K e m a l i z m ' i n Batı t i p i b i r d e m o k r a s i y i gelişmenin nihaî hedefi olarak be­ nimsediğini i l e r i sürmek kolay değildir. Kaldı k i , Batı ço­ ğulculuğunun sınıf temeline dayandığı, Türk t o p l u m u n u n ise sınıfsız, imtiyazsız, dayanışmacı b i r t o p l u m olduğu a n ­ layışına u y g u n olarak, "siyasî fırkalar"m gereksizliğinin düşünülmesi sözkonusudur. Kemalist halkçılığın b u özelliği karşısında, K e m a l i z m ' i n nihaî demokratikleşmeyi amaçlayan b i r i d e o l o j i olduğunu i l e r i sürmek, K e m a l i z m ' i n , 1930'larda 235

uygulamaya koyduğu "devletçilik"le gerçekleşeceği düşünülen hızlı iktisadî kalkınma s o n u c u n d a Türk t o p l u m u n d a da çoğulculuğun z e m i n i n i oluşturacak sınıf farklılıklarının çıkmasını amaçladığını söylemek anlamına gelir. Oysa K e ­ m a l i z m , genel yararı gözetici b i r i l k e olarak da düşündüğü devletçiliğe, böyle b i r sınıflaşmayı engelleme görevini de yüklemiştir.

kınmanın b u göreli demokratikleşme üzerindeki e t k i s i ve Türkiye'de demokrasinin gelişiminde 1945-sonrasında ortaya çıkan sorunların i d e o l o j i - d e m o k r a s i ilişkileri çerçevesinde çözümlenmesi, b u değerlendirmenin ne d e n l i y e r i n d e o l u p olmadığı açısından gerçekleştirilmesi gereken y e n i araştır­ maların gerekliliğine işaret e t m e k t e d i r .

Kemalizm'de b i r tek-parti r e j i m i n i meşrulaştırabilecek hiçbir kalıcı öğenin bulunmadığı savının aksine, halkçılığın ve devletçiliğin b u boyutları, çok-partili Batılı b i r d e m o k r a s i y e i z i n v e r m e y i güçleştiren kalıcı öğelerdir. Devletçiliğin salt b i r iktisadî p o l i t i k a i l k e s i olmanın ötesinde, "siyasî fikrî nazımlık" görevini de içermesi, K e m a l i z m ' i n Türk t o p l u ­ m u n u n gelecekte erişmesini tasarladığı hedefler arasında, iktisadî kalkınmaya, ulusal-merkezî devletin güçlendirilmesine öncelik verdiğini, demokratikleşme i l e "bireysel özgürlük" i d e a l l e r i n i n , konjonktürel dalgalanmalara tâbî i k i n c i l b i r k o n u m a sahip olduğunu gösterir n i t e l i k t e d i r . M . K e m a l Atatürk'ün kişisel ve 1 9 3 0 ' l a n n ortamında görece r a d i k a l düşüncelerinden bağımsız olarak, r e f o r m hareket­ l e r i n i n Osmanlı geleneğine u y g u n b i r biçimde "bürokratik" intelligentsia tarafından yürütülmesinin tarihsel zorunluluğu, K e m a l i z m ' i n t o p l u m a Batılı değerleri aşılama çabasının kısmî başarısına karşılık, b u i d e o l o j i n i n bürokratik intelligentsia'nın a n l a m dünyasını oluşturması; Türk d e v r i m i n i n "siyasal" niteliğinin ağırlığı, K e m a l i z m ' i n bürokraıik-muhafazakâr b i r ideolojiye dönüşmesi s o n u c u n u doğurmuştur. C u m h u r i y e t Türkiye'sinde 1945-sonrası çok-partili Batılı b i r d e m o k r a s i y i k u r m a çabalarının göreli başarısı, Kemalizm'in dolaysız sonucu olarak değil, t e k - p a r t i döneminde yönetici seçkinler içinde varolan çatışmada, iktidarı ele geçirmek için topluma dayanma zorunluluğunun ortaya çıkması açısından değerlendirilmelidir. 1930'larda u y g u l a n a n devletçiliğin sağladığı iktisadî k a l 236

237

KAYNAKÇA A- Modernleşme Kuramı Ve Eleştirileri tie İlgili Kaynakça Theodor W. Adomo ve Max Horkheimer, Dialectic o/Enlightenment (Londra: Verso, 1979).

Hamza Alflvi, "State and Class Under Periferal Capitalism" in H. Alavi ve T. Shanin (der.) İn d reduction on the Sociology

of Developing

Societies.

Hamza Alavi veTheodorS. Hanin, (der.). Introduction to the Sociology of Developing Societies (Londra: Macmillan, 1982). Gabriel Almond, "Review of Social Origins", American Political Science Review, Cilt LX1 (1967). Gabriel Almond ve Sidney Verba, The Civic Culture, PolidcaJ Attitudes and in Five Nations (Boston: Little Brown and Co., 1965).

Democracy

Benedict Anderson, Imagined Communities, Reflections on the origin and Spread of Nationalism (Londra: Verso, 1985). Joyce Appleby, "Modernization Theory and the Formation of Modem Social Theories in England and America", Comparative

Studies in Society and History,

Cilt XX

( 1 9 7 8 ) , s. 259-285.

David E. Apter, TTıe Politics of Modernization 1969).

(Chicago: University of Chicago Press,

Anthony Arblaster, The Rise and Decline of Western Liberalism (Oxford: Basil Blackwell, 1984). Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism

(New York: Harcourt Brace, 1968).

Aristoteles, Politika (çev. Mete Tuncay), (İstanbul: Remzi K., 1975). Brian Barry, Sociologists, Economists

and Democracy

(Chicago: The University oi

Chicago Press, 1978). Hans Barth, Truth and Ideology (Berkeley ve Londra: University of California Press, 1976). Ronald Beiner, "Action, Natality and Citizenship: Hannah Arendt's Concept of Freedom" in 2. Pelczynski ve J. Gray (der.), Conceptions of Liberty in Political Philosophy (Londra: The Athlone Press, 1984). Reinhard Bendix, "Tradition and Modernity Reconsidered", Embattled Reason, Essays on Social Knowledge (New York: Oxford University Press, 1970). Gabriel Ben-Dor, "Institutionalization and Political Development: A Conceptual and Theoretical Analysis," Comparative Studies in Society and History, Cilt XVII (1975). s. 309-325. Isaiah Berlin, "Twc Concepts of Liberty" Four Essays on Liberty içinde (Oxford: Oxford University Press, 1969). Henry Bernstein (der.) Underdevelopment and Development, The Third World Today (Harmondsworth, Middlesex: Penguin, 1981). Richard J.Bernstein, The Restructuring of Social and Political Theo7y (New York: 239

HarcourtBraceJovanovich, 1976). Nail Bezel, Yeryüzü Cennetlerinin Sonu, Ters Ütopyalar (İstanbul: Say yay., 1984). Leonard Binder, "Crises of Political Development", In L. Binder, Crises and Sequences in Political Development. Leonard Binder, "Crises of Political Development", In L. Binder, Crises and Sequences in Political Development (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1971). Cyril E . Black, Çağdaşlaşmanın itici Göçleri (çev. Fatih Gümüş), (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür yay., 1986). Magnus Blomstrom ve Bjom Hettne, The Dependency Debate and Beyond: Third Vforld

Responses (Londra: Zeal, 1984). Tom Bottomore, "Competing Paradigms in Sociology" Sociology and Socialism »cinde (Brighton, Sussex: Wheatsheaf Books, 1984). Karl Dietrich Bracher. The Age of Ideologies a History of Political Thought in the Twentieth Century (Londra: Methuen, 1985). Rogers Brubaker, The Limits of Rationality, an Essay on the Social andMoral

Thought

of Max Weber (Londra: George Allen and Unwin, 1984). Eric Carlton, Ideology and Social Order (Londra: Routledge and Kegan Paul, 1977). Ronald H. Chilcote, Thories of Comparative Politics, The Search/or a Paradigm (Boulder, Colorado: Westview Press, 1981). D. Cockroftve A. G. Frank(der.), Dependence and Underdevelopment, Latin Americas Political Economy (New York: Anchor Books, 1972). James S. Coleman, "Modemization-11. Political Aspects" International Encyclopedia of the Social Sciences içinde, Cilt X. James S. Coleman "The Development Syndrome: Differantiation Equality-Capacity" i n t . Binder, Crises and Sequences in Political Development. R. G. Cotlingwood, The Idea of History (Oxford: Clarendon Press, 1983). Margaret Conovan, Populism (Londra: Junction Books, 1981). Robert A. Dahl.A Preface to Democratic Theory (Chicago; The University of Chicago Press, 1956). Bülent Dâver, Siyaset Bilimine Giriş (Ankara: Kalite M., 1976). Anthony de Crespigny, Kenneth R. Minogue (der.), Çağdaş Siyaset Felse/ecileri (İstanbul: Remzi K., 1981). Maurice Dobb. Studies in the Development of Capitalism (Londra: Routledge and Kegan Paul, 1978). Ronald E Dore, "Modernization -İH. The Bourgeoise Modernizing Societies' In International Encyclopedia of the Social Sciences içinde, Cilt X. Anthony Downs, An Economic Theory of Democracy (New York: Harper and Row, 1957). Louis Dumont, From Mandeville to Marx, The Genesis and Triumph of Economic

(Chicago: The University of Chicago Press, 1977). 240

Ideology

S.N. Eisenstadt, Modernisation: Protest and Change (Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall. Inc. 1966). S.N. Einsenstadt, "Breakdowns of Modernization", in S. N. Eisenstadt (der.) Beading in Social Evolution and Development, s. 420-452. S. N. Eisenstadt (der.), Readings in Social Evolution and Development (Oxford: Pergamon Press, 1970). S. N. Eisenstadt, "Convergence and divergence of Modem and Modernizing Societies: Indications from the Analysis of the Structuring of Social Hierarchies in Middle Eastern Societies". International Journal of Middle Eastern Studies, Cilt 111, (1977), s. 1-27. Rupert Emerson, Sömürgelerin Uluslaşması, Asya ve A/riha Halklarının Ortaya Çıhıslan (çev. Türkkaya Aıaöv), (Ankara: Türk Siyasî İlimler Derneği yay., 1965). Carter Vaughn Findley, "The Advent of Ideology in the Islamic Middle East (Part V, Studio Islámica, Sayı 55 (1981). M. I. Fi nley, Politics in the Ancient World (Cambridge: Cambridge University Press, 1983). Clifford Geertz, "Ideology as a Cultural Sysi em" The Interpretation of Cultures içinde, s. 193-233. Clifford Geertz, The Interpretation of Cultures (New York: Basic Books. 1973). Ernest Gellner, "Democracy and Industrialization", İn S. N. Eisenstadt (der.), Readings in Social Evolution and Development. Irene Gendzier, Managing Political Change,

Socila

Scientists

and the Third

World

(Boulder, Colorado: Westview Press, 1985). Anthony Giddens, Sociology, a Brief but Critical Introduction 1982).

(Londra: Macmillan,

Anthony Giddens, "Positivism and Its Critics" in T. Bottomore ve R. Nisbet (der); A History of Sociological Analysis (Londra: Heinemann, 1979). j . R. Creslield, "Tradition and Modernity: Misplaced Polarities in the Study of Social Change" in C. E . Welch, Jr. (der.) Political Modernisation, aAcaderin Comparative Political Change. Jürgen Habermas, Toward a Rational Society (Londra: Heinemann, 1971). Elie Halév, The Growth of Philosophic Radicalism (Londra: Faber and Faber. 1972). David Held, Introduction to Critical Theory (Londra: Hutchinson, 1983). Alaistair Hennessy, "Latin America" in G. Ionescu ve E . Gellner (der.). Populism Its Meaning and National

Characteristics.

Richard A. Higgot, Political Development Theory, the Comtemporary Debate (Londra ve Canberra: Croom Helm, 1983). Samuel, R Huntington, "Siyasal Gelişme ve Siyasal Bozulma" (Çev Ergun Özbudun) AÜHFD. Cilt. XXI1-XXI1I, Sayı; 1-4 (Ankara, 1965-1966). Samuel P, Huntington, Political Order in changing Societies (New Haven ve London: Yale University Press, 1968).

24Í

Samuel P. Huntington, "The Change to Change, Modernization, Development and Politics", Comparative Politics, Cilt II, (1973). Samuel P. Huntington ve Jorge I. Dominguez, Siyasal Gelişme (çev. Ergun Ûzbudun), (Ankara: Siyasî İlimler Demeği Yay., 1985). Huricihan inan "Osmanlı Tarihi ve Dünya Sistemi: Bir Değerlendirme", Toplum ve Bilim, Sayı 23, (Guz, 1983). Alexlnkeles, "The Modernization of Man", in Myron VVeûıer (der.) Modem izaiion: TTıe Dynamics of Growth. Ghita lonescu ve Emest Gellner (der.), Populism, Its Meanings and National Characteristics (Londra: Weidenfeld and Nicholson, 1969). Harry M. Johnson, "Ideology-ll. Ideology and the Social Systeme" International Encyclopedia of the Social Sciences içinde. Cilt VII. Barbara Hockey Kaplan, Social Change in the Capitalist World Economy, Cilt I, Political

Economy of the World System Annuals (Beverly Hills ve Londra: Sage, 1978). John H. Kautsky (der.) Political Change in Underveloped Countries (New York, Wiley and Sons, 1962). John H. Kautsky, The Political Consequences of Modernization (New York: John Wiley and Sons, Inc., 1972). Mark Kesselman, "Order or Movement? The Literature of Political Development as Ideology", World Politics, Cilt XXVI, Sayı 1 (Ekim, 1973) s. 139-154. Thomas S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions (Chicago: The University of Chicago Press, 1970). Ernesto Laclau. ideoloji ve Politika (Çev. H. Sanca), (İstanbul: Belge yay., 1985). David Lehmann (der), Development Theory, Four Critical Studies (Londra: Frank Cass, 1979). Daniel Lemer, "Modernization-1. Social Aspects" International Encyclopedia of the Social Sciences içinde. Cilt X. Marion J. Levy, Jr. "Functional Analysis: Structural-Functional Analysis" International Encyclopedia of the Social Sciences içinde, Cilt VII, s. 21-28. Colin Leys, "Samuel Huntington, and the End of Classical Modernization Theory" in H. Alavi ve T. Shanin (der.), Introduction to the Sociology of Developing Societies.

Juan J . Linz, Totaliter ve Otoriter Rejimler (Çev. Eıgun Özbudun), (Ankara: Siyasî Seymour Martin Lipset, Siyasi İnsan (Çev. Mete Tuncay), (Ankara: Türk Siyasî İlimler Demeği yay., 1964). C. B. Macpherson, The Political Theory of Possessive Individualism, Hobbes to Locke

(Oxford: Oxford University Press, 1962). C. B. Macpherson, "Reflections on the Sources of Development Theory" in Manfred Perspectives.

C. B. Macpherson, Demokrasinin Gerçek Dünyası (Çev. Levent Köker), (Ankara: Birey ve Toplum Yay., 1984). 242

Archie Mafeje, "Beyond Dual Theories of Economic Growth" Science Ideology and Development,

Three Essays

on Development

Theory

içinde, (Uppsala, Sweden:

Scandinavia Ins. of African Studies, 1978) . Maurice Mandelbaum, History, Man and Season, a Study in Nineteenth Century Thought (Londra ve Baltimore, 1971). Karl Mannheim, "Conservative Thought", Essays on Sociology and Social

Psychology

içinde, (Londra: Routledge and Kegan Paul, 1969) s. 74-164. Karl Mannheim, Ideology and Utopia (Londra: Routledge and Kegan Paul, 1979). Şerif Mardin, "Turkey: The Transformation of an Economic Code" in E . Özbudun ve A. Ulusan (der.). The Political Economy of Income Distribution in Turkey. Şerif Mardin, İdeoloji (Ankara: Turhan K., 1982). Serif Mardin, Din ve ideoloji (Istanbul: İletişim, 1983). Arthur Marwick, The Nature of History (Londra: The Macmillan Press, 1979). David McCUeland, The Achieving Society (Princeton, New Jersey: D. van Nostrand, 1961). Cemil Meriç "Batılılaşma", Cumhuriyet Donemi Türfeiye Ansiklopedisi, Cilt I (İstanbul: İletişim yay, 1984). Eugene E Miller, "Positivism, Hictoricism and Political Inquiry," The American Political Science Review Cilt LXVI (1972). Eugune E Miller, "Leo Strauss-Siyaset Felsefesinin Yeniden Canlanışı" (Çev. A. Şenel) in A. de Crespigny ve K. R. Minogue (der.), Çağdaş Siyaset Felsefecileri, s. 75-116. Barrington Moore Jr., Social Origins of Dictatorship and Democracy, Lord and Peasant in the Making of the Modem World (Boston: Beacon Press, 1967). Robert Nisbet, History of the Idea of Progress (Londra: Heinemann, 1980). Donald Cruise O'brien, "Modernization, Order, and the Erosion of a Democratic Ideal: American Political Science 1960-1970, in David Lehmann (der.) Development Theory Four Critical Studies. J. E Ocampo ve D.Johnson, "The Concept of Political Development" in D. Cockroft ve A. G. Frank (der.) Dependence and Underdevelopment, Latin American Political Economy.

İlimler Türk Demeği yay, 1984).

Stanley (der.). Development Theory Critical

C. B. Macpherson, "Democratic Theory: Ontology and Technology" Democratic Theory, Essays in Retrieval içinde, (Oxford: Oxford University Press, 1973).

Claus Offe, "The Separation of Form and Content Liberal Democracy" in Contradictions of the Welfare State içinde, (Londra: Hutchinson, 1984). Roger Owen ve Talal Asad (der.), Sociology of "Developing Societies" -The Middle East (Londra: Monthly Review Press, 1983). Ergun Özbudun ve Aydın Ulusan (der.). The Political Economy of Income Distribution in Turkey (New York: Holmes and Meier, 1980). Robert A. Packenham, Liberal America and the Third World: Political Development Ideas in Foreign Aid and Social Science (Princeton, N. J.: Princeton University Press, 1973). 243

Talcott Parsons, The Systems of Modem Societies (Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall, Inc.,1971). Talcott Parsons, The Evolution of Societies (der. Jackson Toby), (Englewood Cliffs, N.J. Prentice Hall, Inc.. 1977). Zbigniew Pelczynski ve John Gray (der.), Conceptions of Liberty in Politico! Philosophy (Londra: The Athlone Press, 1984). J. Roland Pennock, Democratic Political Theory, (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1979. Gianfranco Poggi, The Development of the Modern State, a Sociological introduction, (Londra: Hutchinson, 1978). Karl Polanyi, The Great Trans/ormaiion, the Political and Economic Origins of Our Time (Boston: Beacon Press. 1957). Karl R. Popper, The Poverty of Historicism (Londra: Routledge and Kegan Paul, 1979). Karl R_ Popper, Açıfe Toplum ve Düşmanları, Cilt I, Platon'm Bûyüsû (çev. Mete Tuncay), (Ankara: Türk Siyasi tlimlet Derneği yay, 1967). Lucian Pye (der.) Communications and Political Development (Princeton: Princeton University Press, 1963). Lucian Pye, "Conegst of Political Development" in L. Pye, Aspects of Political Development, s. 33-45. Lucian Pye, Aspects of Political Development (Boston ve Toronto: Little Brown and Co., 1966). P. Rainbow ve W. Sullivan (der.). Interpretive Social-Science, a Reader (Berkeley: University of California Press, 1979). Vicky Randall ve Robin Theobald, Political Change and Underdevelopment, a Critical Introduction to Third World Politics (Londra: Macmillan, 1985). W. W. Rostow, Politics and the Stages of Growth (Cambridge: At the University Press, 1971). (an Roxborough, Ttteories of Underdevelopment (Londra: Macmillan. 1981). George H. Sabine ve T, L. Thorson, A History o/Political Theory (Hinsdale, Illinois: Dryden Press, 1973). Lyman T. Sargent, Contemporary

Political Ideologies, (Illinois: The Dorsey Press,

1966). Giovanni Sartori, Demohrasi Kuramı, (çev. Deniz Baykal), (Ankara: Siyasî ilimler T D Yayını, t.y). John Saul, "Africa" in G. lonescu ve E . Gellner, Populism, its Meanings and National Characteristics. Joseph A. Schumpeter, Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, Cilt 2: Sosyalizm ve Demokrasi, (çev. R. Tınaz), (istanbul: Varlık Yayınları, 1977). Dubley Seers, "The Meaning of Development with a Postscript", in D. Lehmarm (der.). Development Theory, Four Critical Studies, s. 9-30. Sami Selçuk, 'Seçkinler ve Azgelişmiş Ülkelerde Konum ve işlevleri", Seha L Meray'a

Armağan, C.ll (Ankara; AÜSBF, yay.. 1982) s. 563-628. Edward Shils, Political Development in the New States (The Hague: Mouıon, 1968). Edward Shills, "Ideology -1. The Concept and Function of Ideology" International Encyclopedia

of the Social Sciences içinde, Cilt VII.

Edward Shils, "The MiUitary in the Political Development of the New States" Center and Periphery, Essays İn Macmsociology içinde, (Chicago ve Londra: The University of Chicago Press, 1975), s. 483-516. Paul E . Sigmund (der.). The Ideologies of the Developing Nations (New York: Frederick A. Praeger. 1968). Theda Skocpol, States and Social Revolutions, a Comparative Analysis of France, Russia and China (Cambridge: Cambridge University Press, 1980). Robert C. Solomon, History and Human Nature, a Philosophical

Review of European

Philosophy and Culture J 750-1850 (Sussex: Harvester Press, 1980). Mümtaz Soysal, Anayasa Giriş (Ankara: AÜSBF, yay. 1969). Manfred Stanley (der.). Social Development, Critical Perspectives (New York: Basic Books, 1972). John W. Spanier, World Politics in an Age of Revolution (New York: Frederick A. Praeger, 1967). Angus Stewart, "The Social Roots" in G. lonescu ve E. Gelin er. Populism, Its Meanings and National Characteristics. Leo Strauss, Liberalism: Ancient and Modem (New York: Basic Books, 1968). İlkay Sunar, Düşün ve Toplum (Ankara: Kültür Bakanlığı yay.; 335, Felsefe Dizisi: 3,1979). Frank Tachau (der.). The Developing Nations, What Path to Modernization

(New York:

Dodd, Mead and Co., 1972). Şirin Tekeli, David Easton'un Siyaset Teorisine Katkısı Öderine Bir İnceleme (İstanbul: 1ÜIF yay., 1976). Dean C. Tipps, "Modernization Theory and the Comparative Study of Societies: A Critical Perspective", Comparative Studies in Society and History, Cilt: X V (1973), s. 199-226. AyseTrak, "Gelişme İktisadının Gelişmesi: Kurucular". Yapıt Toplumsal Araştırmalar Dergisi. Sayı: 5 (1984). Ellen Kay Trimberger, Revolution from Above, Military Bureaucrats and Development infapan,

Turhey, Egypt and Peru (New Jersey ve New Brunswick: Transaction,

1978). Jonathan H. Turner, The Structure of Sociological Theory (Homewood, III.: The Dorsey Press. 1978). Pierre L . Van den Berghe, "Dialectic and Functionalism: Toward a Theoretical Synthesis", American Sociological Review, O k X X V I I I , Sayı 5 (1963), s. 695-705. Baidya Nath Varrna, The Sociology and Politics of Development (Londra: Routledge

245 244

and Kegan Paul, 1980). Franco Venturi, Rood of Revolut ion, a History of the Populist and Socialist Movements in Nineteenth Century Russia (New York: Alfred A. Knopf, 1964). Comelis } . J . Vermeulen, "Anthropology and Politics; The Logic of Their Interrelationship", Dialectical Anthropology, Cilt II, (1977), s. 235-244. Andrzej Walicki, The Controversy

Over Capitalism-Studies

in the Social

Philosophy

of the Russian Populists (Oxford: At the Clarendon Press, 1969). Immanuel Wallerstein, The Capitalist World Economy (Cambridge ve Paris: Cambridge University Press ve Editions de la Maison des Science de I'Homrne, 1980). Immanuel Wallerstein, Historical Capitalism (Londra: Verso, 1983). Max Weber, The Theory of Social and Economic Organization (der. T. Parsons), (New York: The Free Press, 1964). Jonathan M. Wiener, "The Barrington Moore Thesis and its Critics", Theory and Society Cilt II, Sayı 3, (1975) s. 301-330. Myron Weiner (der.) Modernization: The Dynamics of Growth (Voice of America Forum Series, Washington, 1977). Peter Wiles, "A Syndrome, not a Doctrine" in G. Ionescu ve E . Gellner, Populism, Its Meanings and National Characteristics, s. 166-179. Ann Ruth Willner "The Underdeveloped Study of Political Development" World Politics, Cilt XVI, Sayı 3 (Nisan, 1964), s. 468-482. Sheldon Wolin. Politics and Vision (Boston: Little Brown and Co., 1960). Peter Worsley, "The Concept of Populism" in G. Ionescu ve E. Gellner, Populism, Its Meanings and National Characteristics. Peter Worsley, The Three Worlds, Culture and World Development (Londra: Weidenfeld and Nicholson, 1984). Ahmet N. Yücekök, "Determinizm ve Modernleşme", AÜSBFD, Cilt XXIV, Sayı 2 (Haziran, 1969), s. 27-51. Ahmet N. Yücekök, Siyaset Sosyolojisi

Açısından Türkiye'de Parlamentonun

Evrimi

(Ankara: AÜSBF yay., 1983).

A. Afetinan, Türkiye Cumhuriyet i 'nin İkinci Sanayi Planı, ¡936 (Ankara: Türk Tarih Kurum yay.,1973). A. Afetinan, Atatürk Hakkında Hâtıralar ve Belgeler (Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür yay., 1968). A. Afetinan, M. Kemal Atatürk'ün Karlsbad Hatıraları (Ankara: Türk Tarih Kurum yay, 1983). A. Afetinan, Medenî Bilgiler ve M. Kemal Atatürk'ün Yazılan (Ankara: Türk Tarih Kurumu yay., 1969). Ahmet Agaoğlu, Serbest insanlar Ülkesinde (istanbul; Sanayii Nefise M., 1930). Ahmet Ağaoğlu. Devlet ve Fert (istanbul: Sanayii Nefise M., 1933). Feroz Ahmad, ittihatçılıktan Kemalizme (çev. Fatmagül Berktay), (istanbul: Kaynak yay., 1985). Sina Akşin, I0C Soruda Jön Türkler ve ittihat ve Terakki (istanbul: Gerçek yay, 1980). Tekin Alp, Kemalirm (İstanbul: Cumhuriyet M., 1936). S tanışlav Andreski (der.). The Essential Comte (Londra: Croom Helm, 1974). S. I. Aralov, Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anılan (Ankara: Birey ve Toplum yay., 1985). İsmail Arar, Atatürk'ün Halkçılık Programı ve Halkçılık İlkesinin Tarihçesi (İstanbul: Baha M., 1963). Kemal Atatürk, Nutuk, Cilt I. 1919-1920, (istanbul: Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, 1960). Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri Cilt; II (1960-1918), (Ankara: Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü yay, 1952). Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri Cilt III (1918-1937),

(Ankara: Türk İnkılâp Tarihi

Enstitüsü yay, 1962). Toktamış Ateş, Kemalizmin Özü (istanbul: Der yay, 1981). Şevket Süreyya (Aydemir), İnkılap ve Kadro (İnkılâbın ideolojisi), (istanbul: Muallim Ahmet Halil K, 1932).

B- Kemalizm Ve Demokrasi İlişkisi Üzerine Kaynakça

Nuşin Ayiter, "Atatürk ve Özel Hukuk Reformu", Atatürk'ün Düşünce ve Uygulamalarının Evrensel Boyutları, Uluslararası Sempozyum (Ankara: A. Ü. Rektörlüğü yay., 1981).

Yavuz Abadan, Hukukçu Gözü ile MiIIiyeiçilifc ve Halkçılık (Ankara Halkevi,

Ahmet Hamdi, (Basar), iktisadî Devletçilik, Cilt J ve II, (İstanbul: Matbaacılık ve

Emest Barker, The Social Contract (Oxford: Oxford University Press, 1962). 23-5-1983 tarihli Konferans, Seri: 1, Kitap: 2, CHP, yay). Nerrnin Abadan-Unat, "Patterns of Political Modernization and Turkish Democracy", The Turkish Yearbook of International Realitons (1979), XVIII, (Ankara AÜSBF ve BYYO B, 1983). Halide Edip Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı (İstanbul: Atlas K., 1985). A. Afetinan, İzmir İktisat Kongresi, I7Sufeat - 4 Mart 1923 (Ankara: Türk Tarih Kurumu yay, 1982).

Neşriyat TAŞ, 1931: 1933). Ahmet Hamdi Başar, Demokrasi Buhranları (İstanbul: Türkiye B., 1956). Ahmet Hamdi Basar, Demokrasi Yolunda Nereye Gidiyoruz? E n Büyük Mîllî Davamız Üzerine Bir Tahlil (İstanbul: Başar yay., 1959). Niyazi Berkes, Türkiye'de Çağdaşlaşma (İstanbul: Dogu-Batı yay., t.y, 1978 ?). Niyazi Berkes, "Laikliğin Tarihsel Kaynaklan", Teokrasi ve Laiklik (istanbul; Adam yay., 1984).

(*) A'da zikredilen kaynaklara burada tekrar yer verilmemiştir. 246"

247

Şükrü Hanioğlu, "Osmanlı Aydını ve Silim"', Toplum ve Bilim, Sayı 27 (Güz, 1984), Korkut

Boratav,

"1923-1939

Yıllarının

İktisat

Dönemlendirilrnesi", Atatürk Döneminin Ekonomik

Politikası

Açısından

s.

ve Toplumsal Tarihiyle İlgili

Sorunlar Sempozyumu; I4-J6 Ocak 1977, (İstanbul: İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlar Derneği yay., 1977), s. 39-62.

ve jön Türklük (1889-1902)

Cilt I

(İstanbul: İletişim yay, 1986). Mükerrem Hiç. Kapitalizm,

Korkut BoTatav, Türkiye'de Devletçilik (Ankara: Savaş yay, 1982).

Sosyalizm,

Karma Ekonomi

ve Türhiye, (İstanbul: 1Ü1F

yay., 1979).

CHP Programı, Partinin Dördüncü Büyük Kurultayı Onaylamıştır (Ankara: Ulus B., 1935).

Ernest E . Hirsch, Devletçilik ve Ticaret Hukuku,

Hukuk İlmini Yayma Kurumu

Konferanslar Serisi: 5 (Ankara: Adliye Ceridesi B., 1936).

CHF Programı (Fırkanın lOMayıs 193l'de toplanan Üçüncü Büyük Kongresi tarafından

Suphi Nuri (İleri), Devletçilik ve Kooperativcilik, Türk İktisatçılar Cemiyeti Konferanslar Serisi, No: 5 (İstanbul; Matbaacılık ve Neşriyat, T.A.S. 1932).

kabul edilmiştir), (Ankara: TBMM, 1931). Cumhuriyet

183-190.

M. Sûkrü Hanioğlu, ittihat ve Terakki Cemiyeti

Halk Partisi Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutalgası (Ankara:

A n İnan (haz.), Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923 Eskişehir-tzmit Konuşmaları

UlusB., 1935). Cumhuriyet Halli Fırkası Üçüncü Büyük Kongre Zabıtları, 10-18 Mayıs 1931 (İstanbul: Devlet M., 1931). Cumhuriyet Halk Fırkası, Halkevleri Talimatnamesi (Ankara; Hakimiyeti Milliye M., 1932). A. A. Cruickshank, The Crowth of Opposition in Turkish Politics, 1919-1946, (Oxford: St. Anthony's Collège, Yayımlanmamış doktora tezi, 1963-1964). Bülent Dâver, Türkiye Cumhuriyeti'nde Lâiklik (Ankara: AÜSBF yay., 1955).

(Ankara: Türk Tarih Kurumu yay, 1982). Arı İnan. (der.). Düşünceleriyle Atatürk (Ankara: Türk Tarih Kurumu yay, 1983). Başvekil ismet (Inönü),'"Flrkamızırı Devletçilik Vasfı", Kadro, Sayı 22, Teşrinievvel 1933 (Ankara: AlTtA yay., 19 -tıpkı basım, yaz. haz. Cem. Alpar). Yakup Kadri Karoos ma noğlu, Politikada45 Yıl (Ankara: Bilgi yay, 1968). Kemal H . Karpat, Türk Demokrasi

Tarihi, Sosyal,

Ekonomik

ve Kültürel Temeller

(istanbul: İstanbul M., 1967). Kemal H. Karpat, Social Change and Politics in Turkey, a Structural-Historical

Bülent Dâver. "Atatürk ve Sosyo-Politik Sistem Görüşü", Çağda} Düşüncenin Işığında Atatürk (İstanbul: Dr. Nejat F Eczacıbaşı Vakfı yay, 1983), s. 245-279.

Analysis

(Leiden: E . J . Brill, 1973).

M. Saffet Engin, Kemalizm İnkılabının Prensipleri, 3 Cilt, (İstanbul: Cumhuriyet B.,

Ali Kazancigil, "Türkiye'de Modern Devletin Oluşumu ve Kemalizm", Toplum ve Bilim, Sayı 17 (Bahar, 1982).

1938). Sadri Etem (Ertem), Türk İnktlâbmın Karakterleri,

Gülten Kazgan, İktisadî Düşünce veya Politik iktisadın Evrimi (Ankara: Bilgi yay, 1974).

(İstanbul: Devlet M., 1933).

Lütli Fikri, Meşrutiyet ve Cumhuriyet (İstanbul: y.y., 1339-1923).

Çağlar Keyder, "The Political Economy of Turkish Democracy", New Left Review, Sayı 115 (Mayıs-Haziran 1979) s. 3-21.

Michael S. Freeden, The New Uberalism an Ideology of Social Reform (Oxford: Oxford U ni versity Press. 1978). Carter Vaughn Fındley, "Economie Bases of Repression and Révolution in the Ottoman Empire", Comparative

Studies in Society and History,

Çağlar Keyder ve Faruk Birtek, "Türkiye'de Devlet-Tarım İlişkileri 1923-1950", Ç. Keyder, Toplumsal Tarih Çalışmaları (Ankara: Dost yay, 1983), s. 191-220.

ait X X V t l l , (1986).

Utkan Kocatürk (haz.), Atatürk'ün Fikir 1984).

Genelkurmay Başkanlığı (haz.), Atatürkçülük (Birinci Kitap) Atatürk'ün Görüş ve Direktifleri (İstanbul: Millt Eğitim B-, 1984). Fahir Giritlioğlu, Türk Siyasî Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi'nin Mevkii, Cilt: 2, (Ankara: Ayyıldız M.. 1965). Mahmut Goloğlu, Demokrasiye Geçiş 1946-1950 (İstanbul: Kaynak yay, 1982). Grâce Goodel, "The Importance of Political Participation forSustained Capitalist

Cemil Koçak, Türkiye'de Milli Şef Dönemi (¡938-1945) ve Toplumsal Tarihiyle Hgili Sorunlar Sempozyumu

(İstanbul: l.Y.l.T.M.M.D. yay,

1977). Emre Kongar, Atatürk ve Devrim Kuramları (Ankara: Türkiye Iş Bankası Kültür yay., 1981). Levent Köker. "Yokolmanın Eşiğinde Bir Fikir; ilerleme", Toplum ve Bilim, Sayı 27 . (Güz, Z984).

İşığında Atatürk (İstanbul: Dr. Nejat E Eczacıbaşı Vakti yay, 1983).

248

Ankara: Yurt yay., 1986).

Emre Kongar, "Devletçilik ve Günümüzdeki Sonuçlan", Atatürk Döneminin Ekonomik

Development". Archives Européens de Sociologie, Cilt XXVI ( 1985). s. 93-127. Macit Gökberk, "Aydınlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatürk", Çağdaş Düşüncenin Metin Heper, "Tbe Recalcitrance of the Turkish Public Bureaucracy to 'Bourgeois Politics': A Multi-Factor Political Stratification Analysis", The Middle EastJournal, Cilt XXX, Sayı 4 (Güz, 1976), s. 485-500. Z. Y. Hershlag, "Atatürk's Etatism", J. M. Landau, Atatürk and Oıe Modcrnization of Turkey (Boulder, Colorado: Westview Press. 1984), s. 171-180.

ve Düşünceleri (Ankara: Turhan K.,

Nusret Kemal (Köymen), Halkçılık ve Köycülük (Ankara: Tank Edip ve Ş. K., 1934). Jacob M. Landau, Pan-Turhism

in Turkey: a Study of Turkish Irredentism

CHamden,

Conn: Archon Books. 1981).

İ

249

Şerif Mardin, "Some Nates on an Early Phase in the Modernization of Communications in Turkey", Comparative

Studies in Society and History,

Cilt III (1960-1961), s.

250-271. Şerif Mardin, "Opposition and Control in Turkey", Government and Opposition, Cilt I (1966), s. 375-387. Şerif Mardin, "Tanzimattan Sonra Aşın Batılılaşma", in E . Tümertekin, fi Mansur, P.Benedict (der), Türkiye; Cogra/î ve Sosyal Araştırmalar (İstanbul: İstanbul Ú. Edebiyat E , Coğrafya Ens., 1971), s. 411-458. of Middle East Studies, Cilt II (1971), s. 197-211. Şerif Mardin, "Atatürk ve Pozitif Düşünce", Atatürk ve Cumhuriyet Dönemi Tûrhiyesi (istanbul: Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği yay., 1981). Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908 (istanbul: İletişim yay., 1983). Şerif Mardin, Din ve ideoloji (İstanbul: İletişim Yay., 1983). Şerif Mardin, "Yenileşme Dinamiğinin Temelleri ve Atatürk", Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk (İstanbul: Dr. Nejat E Eczacıbaşı Vakfı yay, 1983), s. 21-48. Şerif Mardin, "19. Yûzyıl'da Düşünce Akımları ve Osmanlı Devleti", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt II, s. 342-351. Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VII, s.

Şerif Mardin, "Batıcılık". Cumkuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt I. Şerif Mardin, "Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-Çevre İlişkileri* (çev. Şeniz Gönen), Dün ve Bugün Felsefe (Istanbul: B/F/S, 1985} Kitap 1, s. 167-195. Clement H . Moore, "The Single Party as Source of Legitimacy", Samuel R Huntington ve Cement. H. Moore (der.). Authoritarian Politics in Modem Society, The Dynamics of Established One-Party Systems (New York, Londra: Basic Books, 1970). Ahmet Mumcu, "Aıatürk ve Hukuk", Atatürk'ün Düşünce ve Uygulamalarının Evrensel Boyutları, Uluslararası Sempozyum (Ankara: A. Ü. Rektörlüğü yay, 1981). Osman Okyar, "Development Background of the Turkish Economic 1923-1974", International Journal of Middle East Studies, Cilt X (1979), s. 325-344.

Özer Ozankaya, Atatürk ve Laiklik, Atatürkçü Düşüncenin Temel Niteliği (Ankara: Türkiye Iş Bankası Kültür yay. 1981). Ergun Özbudun, "Established Revolution Versus Unifinished Revolution: Contrasting Patterns of Democratization in Mexico and Turkey", S. P. Huntington ve C. H. Moore, Authoritarian

Politics in Modem

Society, The Dynamics

of Established

One-Party Systems (New York, Londra: Basic Books, 1970). Ergun Özbudun, "The Nature of the Kemalist Political Regime", in Ali Kazancıgil ve Ergun Özbudun (der.), Atatürk, Founder of a Modern State (Londra: C. Hurst and Co., 1981). Ergun Özbudun, "Atatürkçü Düşünce Sisteminin Demokrasiye Yönelik Niteliği" 250

Recep Peker, inkılap Dersleri (İstanbul: İletişim Yay, 1984-llk baskı 1935). Richard D. Robinson, The First Turkish Republic, a Case Study in National Development (Cambridge, Mass: Harvard University Press- 1965). Eric Roll, A History of Economic Thought (Londra: Faber and Faber, 1973). Peyami 5afa, Türk İnkılabına Bakışlar (Istanbul: İnkılap K., t.y.-İlk baskı 1938).

Şerif Mardin, "Ideology and Religion in the Turkish Revolution", International Journal

Şerif Mardin, "İslamcılık", Cumhuriyet 1936-1940.

(Türkiye'de Demokrasi Hareketleri Konferansı, 6-8 Kasım 1985- Ankara), Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt IV, Sayı 1 (1986), s. 165-172. Çetin Özek, Devlet ve Din (istanbul: Ada yay., t.y).

Sungur Savran, "Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Türkiye'de Burjuva Devrimi Sorunu", Onbirinci Tez Kitap Dizisi, 1 (İstanbul: Uluslararası yay.). Binnaz Sayarı, "Türkiye'de Dinin Denetim işlevi", AÜSBFD, Cilt XXXIII, Sayı 1-2 (Mart-Haziran 1978). Hugh Seton-Vatson, Nations and States, An Enquiry into the Origins of Nations and the Politics of Nationalism (Londra: Methuen, 1977). Ismail Habib Sevük, Atatürk İçin (Ankara: Kültür Bakanlığı yay., 1981). Ömür Sezgin, Türk Kurtuluş Savaşı ve Siyasal Rejim Sorunu (Ankara: Birey ve Toplum yay, 1984). Edward Shils, "The Concentration and Dispersion of Chartsma-Their Bearing on Economic Policy in Underdeveloped Countries", Center and Periphery, Essays in Macrosociology içinde, (Chicago: The University of Chicago Press, 1975). Mümtaz Soysal, Demokratik İktisadî Planlama İçin Siyasî Mekanizma (Ankara: AÜSBF yay., 1958). Mümtaz Soysal, 100 Soruda Anayasanın Anlamı (Istanbul: 1986). Stanford J. Shaw, "Some Aspects of the Aims and Actievement of the Nineteenth Century Ottoman Reformers" in W. R. PolkveR. L. Chambers (der.), Beginnings of Modernization in the Middle East, The Nineteenth Century (Chicago: The Un. of Chicago Press, 1968), s. 29-39. Uhan Tekeli ve Gencay Şayian, "Türkiye'de Halkçılık ideolojisinin Evrimi", Tbplum ve Bilim, Sayı 5-6 (Yaz-Güz. 1978) s.44-110. İlhan Tekeli ve Selim İlkin, "Türkiye'de Bir Aydın Hareketi, Kadro", Toplum ve Bilim, Sayı 24 (Güz 1984), s. 35-67. ilhan Tekeli ve Selim ilkin, Uygulamaya Geçerken Türkiye'de Devletçiliğin Oluşumu (Ankara: ODTÜ yay, 1982). İlhan Tekeli ve Selim ilkin, 1929 Dünya Buhranında Türkiye'nin iktisadî Politika Arayışları (Ankara, ODTÜ yay., 1983). Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Döneminin iktisadî Tarihi (1923-1950), (Ankara: Yurt yay, 1983). Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, 1919-1946 (Ankara: Doğan yay, 1971). Zafer Toprak, Türkiye'de Millî iktisat (I908-I9I8), (Ankara: Yurt yay., 1983). Zafer Toprak, "II. Meşrutiyette Solidarist Düşünce: Halkçılık," Toplum ve Bilim, Sayı 1 (Bahar, 1977), s. 92-123. Zafer Toprak, "Halkçılık İdeolojisinin Oluşumu", Atatürk Döneminin Ekonomik ve 25I

Toplumsal

Tarihiyle ilgili Sorunlar

Sempozyumu,

14-16 Ocak 1977, (İstanbul:

İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi Mezunları Demeği yay, 1977), s. 13-31. Zafer Toprak, "Osmanlı Devleti'nde Korporatif Dünya Görüsü: Meslekçilik", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt II. Zafer Toprak, "Osmanlı Devleti'nde Uluslaşmanın Toplumsal Boyutu; Solidarizm", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, O H . Zafer Toprak, "Osmanlı Narodnikleri: 'Halka Doğru' Gidenler", Toplum ve Bilim, Sayı: 24 (Kıs 1984), s. 69-81. Arnoldjf. Toyrıbee ve Kenneth F Kirkwood, 77te Modem World, Turkey (New York: Charles Scribners Sons, 1927). AyseTrak, "Devlet ve Fert: Gecikmiş Bir Kitap Eleştirisi", Toplum ve Bilim, Sayı: 14 (Yaz, 1981), s. 64-83. Ayşe Trak, "Liberalizm-Devletcilik Tartışması" (1923-1939), Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt IV. TankZ. itinaya, Türkiye'nin Siyasî Hayatında Batılılaşma Hareketleri (İstanbul: Yedigün M., 1960). Tarık Z. Tunaya, Siyasai Kurumlar ve Anayasa 1980).

İletişim'den

Araştırma-İnceleme Dizisi T B M M Devleti (1920-1923) Rıdvan Akın 4 4 7 SAYFA

Türkiye C u m h u r i y e t f n i n Kuruluşu (1923-1924) Faruk A l p k a / a

Hufcufeu (istanbul: 1ÜHF yay.,

TankZ. Tunaya, Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük (Ankara: Turhan K., 1983). Mete Tunçay, "Atatürk'e Nasıl Bakmak?", Toplum ve Bilim, Sayı 4 (Kış, 1978). Mete Tuncay, Türkiye Cumhuriyet i Vide Tek-Parıi Yönetiminin Kurulması (J 923-1931), (Ankara: Yurt yay , 1981). • Mete Tunçay, "Türkiye Cumhuriyeti'nde Siyasal Düşünce Akımları", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VII, s. 1924-1928. Türkiye Büyült Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Cilt l (1920). Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Cilt I V (1920).

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Cilt V (1920). Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Cilt XIV (1921).

"Gürbüz ve Yavuz Evlatlar" Erken

Cumhuriyet'te

Beden Terbiyesi Yiğit Akın

Sorunu ve

"Eklektik

Model", (Ankara: Türkiye iş Bankası Kültür yay, 1984). Walter E Weiker, Political Tutelage and Democracy in Turkey, The Free Party and its Aftermath (Leiden: E . J . Brill, 1973).

Spor

Askerî Müdahalelerin Orduya Etkisi Hiyerarşi

Dışı Örgütlenmeden Emir Doğan Akyaz

Komuta

AP-Ordu İlişkileri Bir İkilemin Anatomisi ü m i t Cizre 285 SAYFA

Muktedirlerin Siyaseti Merkez

Sağ - Ordu Ü m i t Cizre 197 S A Y F A

252

ve

253 SAYFA

444 SAYFA

Sabri E Ülgener, "Takdim: Türkiye'de Planlama ve Plânlı Döneme Geçiş", Türkiye'nin İktisadî Gelişme Meseleleri, Cilt I (istanbul: İÜIF iktisadî Gelişme Ens., 1971). Yüksel Ülken, Atatürk ve İktisat, İktisadi Kalkınmada Etkinlik

432 SAYFA

tslâmalik

Zincirine

İletişim'den

İletişim'den

Türkiye'de Milli Eğitim İdeolojisi

Birinci Meclis'te Muhalefet (İkinci

İsmail Kaplan

Grup)

407

A h m e t Demİrel 638

SAYFA

Umûmî Müfettişlikler (1927-1952) Cemil Koçak

Adalet Partisi

341 S A Y F A

İdeoloji ve Politika Tansel Demİrel 376

Millî Mücadelede İttihatçılık

SAYFA

Erik Jan Zürcher

Osmanlı'dan Cumhuriyet Türkiye'sine işçiler; 1839-1950 DERLEYENLER Donald Q u a t a e r t - Erik Jan ÇEVIREN C A H ı D E E K Î Z / 2 4 2 S A Y F A

Zürcher

Türkiye'de Demokrasiye Geçişte Basın (1945-1950) Nilgün Gürkan 481

İç ve Dış Politikası

Üzerine

Bir

Araştırma

CÎLT1 Cemil Koçak 726

İç ve Dış Politikası

Üzerine

CİLT 2 Cemil Koçak 639

SAYFA

Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar; 1919-1980 CÎLTl E D I T Ö R Baskın Oran 900

SAYFA

Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar; 1980-2001 CİLT 2 EDITÖR Baskın Oran 637

SAYFA

Türkiye'de Millî Şef Dönemi (1938-1945) Dönemin

ÇEVIREN N Ü Z H E T S A L I H O G L U / 2 9 3 S A Y F A

Türk Dış Politikası

SAYFA

Türkiye'de Millî Şef Dönemi (1938-1945) Dönemin

SAYFA

Bir

Araştırma

SAYFA

Modern Devlet ve Polis Osmanlı'dan Cumhuriyete Toplumsal Denetimin Diyalektiği Ferdan Ergut 400

SAYFA