Demetrio Chrisolara Cento Epistole a Manuele II Palaeologo

SPECULUM CONTRIBUTI

DI

FILOLOGIA

collana diretta da ANTONIO GARZYA

CLASSICA

DEMETRIO CRISOLORA

CENTO EPISTOLE A MANUELE II P ALEOLOGO Testo critico, introduzione, traduzione e commentario

a

cura

di

FERRUCCIO CONTI BIZZARRO

M. D'AURIA EDITORE IN NAPOLI

LAVORO ESEGUITO DEL

MINISTERO

DELLA

CON

IL CONTRIBUTO

PUBBLICA

ISTRUZIONE

© 1984 M. D'AURIA EDITORE della E.S.T. s.n.c. Calata Trinità Maggiore 52 I 80134 NAPOLI .

ABBREVIAZIONI BIBLIOGRAFICHE

Beck, Kirche = H.-G. BECK , Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich ( τ{ίJ Π(1ρελ71όντι. Κ(1ί τι.νων χάρι.ν τήν είς ήμας ζητησάντων Κ(1ί λ(1βόντων, άγνοήσ(1ντος ϋψους του σου, τοι.ούτοι.ς έχρησάμην τοϊ:ς Ρήμ(1σι.ν ουκ α.λλοι.ς τρόποις. ό 71εός οίδε. Χ(1ίροις. 6.

5

'Άρι.στε β(1σιλευ, (1υτός Βς τα σα κηρύττω Π(1ντοίων άγ(171ων εΙν(1ι. μέΤΟΧ(1, πως αν τήν άλή71εΙ(1ν φιμην ου πλησιάζειν σοι, η των &λλων άγ(171ων β(1σι.λεύει Κ(1ί, β(1σιλεϊ: πρό των &λλων άρ­ μόζει; ουκ α.Ρ(1 τουτο πρός το σόν ϋψος έμου περίεργον, ουδέ Χ(1λεπόν, ουδέ κολάσεως τ{ίJ σ{ίJ κράτει δεϊ:Τ(1Ι. Χ(1ίροις. 7.

'Άριστε β(1σιλευ, εϊση τό άλη71ές, α.ν των έμων ώς δίΚ(1ιον μνημονεύης των υπερ του σου κράτους γεγενημένων, α. φ(1νερως Κ(1ί, πολύν τιν(1 χρόνον εϊργ(1σμ(1Ι' πως ουν τοϊ:ς έν(1ντίοις νυν έφ(1ρμόζειν έβουλευόμην έμ(1υτόν, δίκην Ευρίπου φέρων, ώς ό λόγος, τα ρεύμ(1Τ(1; άδύν(1τον. Χ(1ίροι.ς.

5

2 cf. Dem. Chrysol. comp. 222, 11-12 4 cf. Isid. Pel. ep. 2 cf. Isid. Pel. ep. Ι 51 PG LXXVIII 213b PG LXXVIII 213b 5 χαίρσις OBV: om. Ρ 4 5 χαίρσις OBV: om. Ρ 5 2-3 cf. Plat. leg. ν 730b 6 6 3 βασιλεί: OBV: βσιλεί: Ρ 5 χαίρσις OBV: om. Ρ 4-5 cf. Arist. eth. Nicom. 1167b 6-7 7 7 4 έβσvλεvόμην ΟΥ: έβσvλόμην Β 5 χαΙρσις OBV: om. Ρ 4 4

51

=

=

Ι

41

EpistQlαe

8.

5

5

'Άριστε βα.σιλευ, ουκ σ.ν τφ ψεuδει πα.ρα.χωρήσα.ιμεν άλη­ itεία.ς είνα.ι πρoτιμoτέρ�. εΙ γάρ κα.ι τό σόν ϋψος α.ΙδοUμεitα. άλλά τόν itεόν α.υτόν α.υτου προτιμήσωμεν ος έστιν ή άλήitεια.· ουχ ό λόγος τρόποις έγεννήitη κα.κοίς άλλά χρηστοίς κα.ι χα.ίρων ά.πλότητι. Χα.ίροις. 9. 'Άριστε βα.σιλευ, υποψία. κάκιστον εργον άπάντων ουκ άγα.itή άπόλοιτο μήτ' έν γη φα.νείη μήτ' έν itα.λciττη, πολλους γάρ φitείρει κα.ι πρό του τέλους κα.τα.γωνισα.μένη Ρα.itUμους κα.ι συν­ τρίψα.σα. μή κα.λως ωσπερ α.υτόν έμε πα.ντελως υποκuπτειν έitέλοντα. μικροΨυχί("f. Χα.ίροις. 10.

5

'Άριστε βα.σιλευ, πολλοι τους πόνους έλπίδι κρείττονι φε­ ρουσι κα.τα.φρονουντες κόπων τη προσδοκί("f κα.ρπων. ήμίν ουν τους πόνους ηδη κα.τα.βάλλουσιν οσον υπερ των σων κάν τοίς σοίς όρισμοίς όκνσυσι κα.τ' αλλους ουδέποτε, δείξον τήν γεωργία.ν βλα.στήσα.σα.ν. Χα.ίροις. 11.

5

'Άριστε βα.σιλευ, «Ι εΙ μεν έμοι πείitοιο μηδ' ολως, εΙ δε σα.υτφ, μή πάνυ ' », τις εφη, «κα.τάκρινε τους σους έπι μικρφ πτα.ίσμα.τι ». έμου γάρ του κα.λου τά γράμμα.τα. Λεοντάρη ου μικρόν ηΨα.ντο άλλά μέχρι μυελων κα.ί. όστέων κα.ί. μέγα. πciitος ήγησάμην α.υτά. πίστευσον ουν ήμίν τοίς γεννησα.μένοις τό ρημα. ώς ου κα.κόν έγεννήitη τόν τρόπον. Χα.ίροις.

8 8 9 9 10 10 Palmieri: 11 11

=

1-3 cf. Isid. Pe1. ep. ΙΙ 146 PG LXXVIII 592a 5 χαίροις OBV: om. Ρ 2 cf. Isid. Pe1. ep. ΙΙ 146 PG LXXVIII 592c 5 χαίροις OBV: om. Ρ 1-5 cf. Isid. Pel. ep. Ι 488 PG LXXVIII 448c 2 προσΟοκίQ. καρπων ΟΥ: προσΟοκίQ. των καρπων Β 4 όρισμοίς V. όρισμων codd. 5 χαίροις OBV: om. Ρ 4 cf. Pau1. Hebr. 4, 12 1-2 Isid. Pe1. ep. ΙΙ 84 PG LXXVIII 525d 6 χαίροις OBV: om. Ρ =

=

=

Demetrius Chrysolorαs

42

12.

5

'Άριστε βιχσιλεσ, ιχυτος, ου τον α.πιχντιχ λόγον άπλοσν ά.ντΙ ορκου νομίζεσi}ιχι πιχντι λέγω, πως αν ιχuτοu Ρq.δίως πόρρω τήν ά.λήi}ειιχν φμην είνιχι; ά.δύνιχτον- λοιπόν αν μεν εχη χώριχν ό λόγος, κιχι i}εί;> κιχί σοι χάρις, τί;> μεν ώς χιxρισιxμέν� σοι δύνιχμιν όμοίιχν ιχυτί;>, σοι δε πάλιν ώς μιμουμένψ εΙ δ' ουν, χάρις σοι ώς κο­ λάζειν ουδεν έπινοοσντι τοιιχστιχ. ΧΙΧίροις. 13.

5

'Άριστε βιχσιλεσ, οσον έπιi}uμείς ά.γιχi}ους τους σους είνιχι τοσοστον έγώ πρόi}uμος τήν σήν είς τοστο γνώμην πιχρενεγκείν, μόνον εΙ i}εός δί;> τήν δύνιχμιν Civwi}EV, μή χιχρισιχμένου δε των ά.νi}ρώπων ή δύνιχμις ά.σi}ενής ουσιχ φεύγει κιχι συγγνώμην ά.νάγκη διδόνιχι τόν βιχσιλέΙΧ πτΙΧίσιχσι, τοίς φιλοσσι δε πλέον. ΧΙΧίροις. 14.

5

'Άριστε βιχσιλεσ, εΙ μεν ά.λΙΧζονίq. το ρημιχ γεγέννητιχι, μέγα. τό πτιχίσμιχ κιχι σκώμμιχτος δεόμενον ου μικροσ, αν δ' ά.γνοίιχς κιχι λήi}ης η, μέγιχ πΙΧλιχιοίς κιχι ιχυτο κιχι μεγάλης έδείτο i}uσίιχς πιχρ' ήμίν δε μικρόν 11 μηδέν, ιχυτη γα.ρ ήττωντιχι πάντες κιχι πάντων εγνω βιχσιλεύειν ιχυτη βροτων, αριχ συγγνώμη τοίς έπο­ μένοις. ΧΙΧίροις. 15.

'Άριστε βιχσιλεσ, οΙ των ά.ρχόντων αλλοι πολιτικήν τινιχ μετιχχει.ριζόμενοι τήν ήγεμονίιχν oγκ� τύφ� κιχι φλεγμονη χΙΧί­ ρουσιν, ιχυτός δε φιλείς είρηνικήν τήν διιχκονίιχν οντως κα,ι τήν 12 12 12 13 13 14 14

15 15

1-3 cf. Dem. Chrysol. comp. 236, 11-12 1-2 cf. Isocr. ad Nicocl. 22 3 φμ.ην ΟΒ: φμ.η Υ 5 an εϊη scrib.? 6 χαίροις OBV: om. Ρ 2 cf. Appian. bell. ciν. ΠΙ 61, 251 ΙΙ 352, 20-21 Mend.-Vier. 4 άνάγκη Β: άνάγγη ΟΥ 5 χαίροις OBV: Offi. Ρ 3-5 cf. Matth. 9, 13 1 μεν ΟΒΡ: μην V 6 χαίροις OBV: Offi. Ρ 1-2 cf. Psell. ίη obtrect. 11 17, 88 Gar. 2 φλεγμονη Β: φλεvγμονη ΟΥ 3 την2 ΟΥ: Offi. Β =

=

43

-Epistolae

5

αταραχογ ου μόνον έν τοις μικροις σ.λλα. κσ.ν τοις μεγάλοις εδειξας έαυτον μέγαν έπιστα.ς τοις κοινΟΙζ" οitεν καΙ. ήμιν δίδου χάριν. Χαίροις. 16.

5

'Άριστε βασιλευ, «' τοις οίκέταις», εφη τις, «χρηστέον ώς έαυτοΙς. α.νitρωποι γάρ είσιν '. ή δε τύχη τούτους έποίησε κτή­ ματα· σ.λλ' οΙ πάντες εν τη τε φύσει καΙ. πίστει». εί γουν τήν γην α.Ψυχον ουσαν ό itεος σ.ναπαύεσitαι κελεύει, πως ουκ σ.ναγκαΙον σ.νitρώποις τοις όμοφύλοις διδόναι συγγνώμην; Χαίροις. 17.

5

'Άριστε βασιλευ, το δύνασitαι μεν a. βούλεται πράττειν, σ.εί δε πάντα δριiν τη φιλανitρωπί�, τουτο καΙ. Θε@ καΙ. σ.νitρώποις ενδοξον καΙ. μιiλλoν έξαίρετον ώς δυναμένοις τοις βασιλευσιν. σ.ναγκαΙον γα.ρ συγγνώμης τους πταίοντας σ.ξιουν, έπεί κσ.κεΙνοι της αυτης οντες α.ν1}ρωποι δέονται. Χαίροις. 18.

5

'Άριστε βασιλευ, ή λήitη τοις σ.νitρώποις ωσπερ τι συμβαίνει νόσημα, μνήμη γα.ρ υποχωρήσασα ταύτην γεννq., οϊχεται δε πάλιν οταν τις αυτήν οπλοις της μνήμης ηδη καταγωνίσηται. καΙ. νυν ου μόνον αυτης, σ.λλα. καΙ. του καλου δέομαι βασιλέως συγγνώμην εχειν. Χαίροις.

6 χιιίροι.ς OBV: om. Ρ 1-2 Isid. Pel. ep. Ι 471 PG ιχχνιπ 440c necnon Oem. ΑΙ. paed. 16 ΠΙ 12, 92, 4 Ι 286, 32-287, 1 Stah. 2-3 cf. Isid. Pel. ep. Ι 471 PG ιχχνΠΙ 440c 3-4 cf. Phil. spec. Π 89 V 108, 9-11 C.-W. 5 χιιίροις OBV: om. Ρ 16 17 1-3 cf. Isid. Pel. ep. Π 15 PG LXXVIII 468a 1 δίινιισl}ιιι μεν & βοίιλετιιι C . Isid. Pel. co11.: βοίιλεσl}ιιι μεν & δίι17 να.σl}α.ι (δίινα.τα.ι coni. V. Pa1mieri) codd. 5 χιιίροις OBV: Offi. Ρ 18 1-3 cf. Isid. Pel. ep. Π 34 PG ιχχνπι 477d 18 1 συμβα.ίνει ΟΒΡ: συμβα.ίνειν V 5 χα.ίροις OBV: Offi. Ρ =

=

=

=

=

=

19.

5

'Άριστε βα;σιλευ, τοια;υτα; κα;ι λέγετα;Ι πως κα;ι πρά.ττετα;ι, δι' ων κα;ι είης κα;ι νομΙζοιο πά.ντως ώς ευσεβέστα;τος Q1JEV κα;τ­ ορiJωμά.των ά.νά.πλεως ων έλα;ττωμά.των ερημος εί χσ3. γυμνός γuμνώiJητι ουν κα;ι των είς ήμιiς σκωμμά.των, ϊνα πα;ρά.δεισον ένδεδυμένος φα;νης. Χα;Lροις. 20.

5

'Άριστε βα;σιλευ, τΙ αν τις εχοι λογΙσα;σiJα;ι, οτα;ν ου προσέχη τις δεσπότη κα;ί. βα;σιλεϊ: διά. τε λόγων κα;ί. των πρα;γμά.των α;υτων; πά.ντως δεινότα;τον, πλην οτα;ν άπλότητι το κα;κον φέ­ ρητα;ι κα;ι' μη iJuμ� 11 XClXL�, τυχεϊ:ν άνά.γκη τότε συγγνώμης τους πτα;Ιοντα;ς. Χα;Ιροις. 21.

'Άριστε βα;σιλευ, συ μέν ου τοια;υτα; μόνον, ά.λλά. κα;ι' τούτων οσα; βα;ρύτερα; βα;ρυτέρ� ηiJει ' 11 βρα;χεϊ: σκώμμα;τι iJερα;πεύεις. τόδε γέγονε του κα.λου γρά.μμα;σι Λεοντά.ρη, διο νυν ή χρεΙα; συγγνώμης έστι:. Χα;Lροις. ι

22.

5

"Αριστε βα;σιλευ, έγώ τά. σά. λόγοις ου μόνον ά.λλά. κα;ί. πρά.γμα;σιν έβεβα;Lωσα;, νυν ουν οϋτε συ πόρρω των σων έγένου κα;λων ά.λλ' ουδ' έγώ πόρρω της έμης ά.ληi}εΙα;ς 11 γνώσεως. αρα; το ρηi}έν είς το σον υΨος πα;ρ' ήμϊ:ν άδολLεuτον κα;ί. ουδέ συγγνώμης δεόμενον. Χα;Ιροις. =

2-3 cf. Isid. 1-2 cf. Isid. Pel. ep. ΙΙ 87 PG LXXVIII 529d-532a 108 PG LXXVIII 549a 19 5 χα.Ιροις OBV: om. Ρ 20 4 τuχεLν ΟΥ: τελεL Β 5 πτα.ίοντα.ς ΟΥ: πτα.ίοντα.ς τεί.ιξα.σ�α.ι. Β Ι χα.Ιροις OBV: orn. Ρ 21 2 Dem. Chrysol. comp. 228, 1 (βρα.χεL ] μικρί;> Ι σώμα.τι) 21 2 Phil. Abr. 210 ιν 46, 23 C.-W. 4 συγγνώμης OBV: συγγώμης Ρ Ι χα.ίροις OBV: orn. Ρ 21 1 λόγοι.ς οό μόνον ΟΥ: οό μόνον λόγοι.ς Β 5 χα.ίροι.ς OBV: om. Ρ 22 19

Pel. ep.

ΙΙ

=

=

45

Epistolae

23.

'Άριστε βιχσιλευ, το μεν άγνόημιχ πά.ντως πΙΧλιχιοϊ:ς μέγιχ, εί μόνον άνέτρεχεν είς Θεόν' έγώ κιχ/. το βιχσιλέως ίσον λογίζομιχι τψ Θεψ, άλλ' ομως έκεϊ:νος κρεμά.μενος άφηκεν άμιχρτά.νουσιν α.πιχντιχι αφες κιχ/. συ νυν έμον έκείνου μιμητής ων. ΧΙΧίροις. 24.

5

'Άριστε βιχσιλευ, συ μεν ευγενες φυτον ων απιχσι νέους χιχ­ λους έξέφυσιχς τους κιχρπούς, οι κιχρύιμ πά.ντως πιχρόμοιοι φύσιν ένιχντίιχν τοϊ:ς αλλοις εχοντες έδωδίμιμ κιχ!. σπέρμιχτι διιχ­ φερόντων- ήμϊ:ν ovv ου το μικρον έκτος πικρον η στρυφνόν, άλλά. δος οσον άρετήν ιχίνίττετιχι μόνην, δ κιχί φίλον μεγά.λοις. ΧΙΧίροις. 25.

5

'Άριστε βιχσιλευ, σο/. μεν ε1}ος άποτρέπειν φορά.ν χιχκων έπι­ τρέπειν δε φορά.ν ολων άγιχ1}ων ολοις, ετι κελεύεις περιουσίιχν εινιχι πιχι.δείιχς πιχντοίων λόγων κιχ/. πιχντοίων σπλων οντων είς πόλεμον πά.ρεστι χιχί. τουμόν, κιχί. οίς αν έ1}ελήσης τά.ξον, ινιχ μή μόνος των σων εύρίσκωμιχι κιχλων πόρρω. ΧΙΧίροις. 26.

5

'Άριστε βιχσιλευ, συ μεν 'όργη ' πά.ντως ' ηπιος ' κολά.σει δε πράος ησ1}ιχ, πά.σχων ουκ άπειλεϊ:ς έπιβουλευόμενος άνέχη, άμιχρτά.νουσιν άνίιχτιχ ουκ άγιχνιχκτεϊ:ς κιχ/. νυν ήμάς ου μεγά.λΙΧ πτα.ίσιχντιχς προσδέχου σοφως κιχ/. τοϋτο μετά. των αλλων πεΠΟΙ'ημένος. ΧΙΧίροις. 23 23 23 24 24 24 25 25 25 26 26 26

4 cf. Dem. Chrysol. comp. 245, 13 3-4 cf. Isid. Pel. ep. Ι 142 PG LXXVIII 277c 4 έμον ΟΥ: έμοι Β Ι χαίροις OBV: om. Ρ 1-5 cf. Dem. Chrysol. comp. 225, 6-11 1-5 cf. Phil. Mos. ΙΙ 180 ιν 242, 1-10 C.-W. 3 inser. C. 4 στρυφνόν OBV: στρεφνόν Ρ 5 χαίροις OBV: om. Ρ 1-4 cf. Dem. Chrysol. comp. 225, 15-19 1-2 cf. Phil. Mos. Ι 149 ιν 156, 13-14 C.-W. 5 χαίροις OBV: om. Ρ 1-2 cf. Dem. Chrysol. comp. 229, 3-4 1 Eur. Tro. 53 (όργάς Ι ήπίους) 1-2 cf. Isocr. ad Nicocl. 23 5 χαίροις OBV: om. Ρ =

=

=

.. 6

lJen1etrius (;hrysoloras

27.

'Άριστε βC1σιλεu, ί:διC1 XC1i. τά κοινά πεσόντC1 πολλάκις άνώρi}ωσC1ς ' XC1i. τά πάντC1 XC1lw; σοι πέπρC1ΚΤC1Ι XC1i. δΙΚC1Lως ηδη ΚC1τώρi}ωτC1Ι. έμε πεσόντC1 μόνον, ώς κελεύεις κειμενον, ΠC1ρ­ oρ�ς XC1i. πολλου i}ορύβοu πληΡΟLς, περί. ου τί σ.ν είποιμι; ΧC1Lροις. •

28.

5

'Άριστε βC1σιλεu, εί: τις γένοιτο λόγου XC1i. φρονήσεως έΡC1στής α.ρχων, άνάγκη τήν πόλιν άμεινονι βί� χρησi}C1Ι, ώς XC1i. των άρωμάτων οσον έκi}uμιώμενον άνC1πίμπλησιν εύωδίC1ς τους πλη­ σιάζονΤC1ς. έγω δε μέρος ων της πόλεως πάσχω όμοίως τ� είρκτοφύλC1ΚΙ τ� ΤΟLς πονηροις συζωντι. ΧC1ίροις. 29.

5

'Άριστε βC1σιλεu, σοί. μεν ό πλησιάζων λόγοις XC1i. δόγμC1σι ",,"ης φιλοσοφίC1ς άεί. νοui}ετεLΤC1Ι XC1i. ΠC1ντοίοις liYC1i}wv εί:δεσιν άριστην όδον άληi}είC1ς ΚC1ΡΠΟUΤC1Ι, ων C1ύτος άποστάς άνάγκη φέρεσi}C1Ι ΤΟLς ένC1ντίοις XC1i. το ΕγκλημC1 πάντως έμον ού του βC1σιλέως. ΧC1Lροις. 30.

"Αριστε βC1σιλεu, συ μεν έν μέσ� των liXC1vi}wv ρόδον Ο τους μεν ΠC1ρόνΤC1ς άνC1πίμπλησιν εύωδίC1ς τους δ ' άφισΤC1μένοuς ούδέ27 1-2 Dem. Chrysol. comp. 229, 11 (inter κοινα et πεσόν"tα add. πόλεων άνώρi}ωσε) 2-3 cf. Dem. Chrysol. comp. 229, 4-5 27 1-2 Phil. virt. 3 V 267, 6-7 C.-W. (inter ιδια et καΙ add. έκα.σ"tων inter κοινα et πεσόν"tα add. 'των πα"tρΙδων Ι άνώρi}ωσαν) 4 χαίροις OBV: om. Ρ 27 5 Dem. 1-4 Dem. Chrysol. comp. 233, 5-8 (ει τις ] α.ν Υα.ρ 'τις) 28 Chrysol. comp. 233, 8-9 (σvζων"tες) 1-4 cf. Phi1. somn. Ι 177-178 ΠΙ 243, 3-7 C.-W. 28 5 χαίροις OBV: om. Ρ 28 29 1-3 Dem. Chryso1. comp. 233, 15-17 (πλησια.ζον"tες Ι νοvi}ε"tοuνται Ι άληi}είας ] άΥαi}ων Ι καρποu"tαι ] Υε καρποuν"tαι) 29 1 cf. Phi1. spec. Π 61 V 101, 22 C.-W. 29 3-5 στας άνα.Υκη - χαίροις Ο: om. χ 30 1 Dem. Chryso1. comp. 233, 26-27 1 cf. Niceph. Basi1. or. ίη Adr. Comn. 5 29, 21-22 Gar. 30 =

=

=

-

=

47

Epistolαe

5

ποτε· όμοίως OL τη δυσωδί� συνόντες ά.π' ένα.ντία.ς εχουσι. τοις προτέροι.ς, ά.νάγκη γα.ρ ίνα. τι. σπωντα.ι μοχi}ηρία.ς (ίξι.ον, Ο κά.μοί γέγονεν ώς ά.ξί�. Χα.ίροι.ς. 31.

"Αρι.στε βα.σι.λεϋ, συ μεν ά.σπάζη την ήρεμία.ν ά.σφα.λεστέρα.ν ουσα.ν κι.νήσεως, φι.λεΙς δε την είρήνην ζημιούμενος μιiλλoν Τι συν κέρδει τον πόλεμον. έμε δε κα.ί μόνον είς πέλα.γος Ποντι.κΟν έπι.ρρίπτειν βουλεύη της τρικυμία.ς. Χα.ίροις. 32.

"Αρι.στε βα.σι.λεϋ, συ μεν ίσχυν κα.ί χρήμα.τα. κα.ί τι.μην έκ i}EoG λα.βών, τοις μεν ερει.σμα. τοις δε χρηστη δόξα. τοις δε i}η­ σα.υρΟς (ίσυλος ' έγένου, δι.α.i}είς Ο πέπονi}α.ς έπί τη χα.ρι.σα.μένου μι.μήσει.. έμε δε μόνον ώς ενα. των ά.λλότρίων πα.τεΙν πα.ρέχει.ς 'tQ βoυλoμέν� '. Χα.ίροι.ς. ι

ι

5

33.

5

'Άρι.στε βα.σι.λεϋ, είδώς τους έπί λύμη κα.ι ζημί� των ά.ν­ i}ρώπων ευρι.σκομένους ουκ (ίρχοντα.ς ά.λλ' έχi}ρους κα.ι δυνάστα.ς Οντα.ς, ώς τα. πολεμίων δρωντα.ς Τι φίλων, ά.εΙ φι.λεΙς δριiν έν τοις ύπηΧόοις Οσα. πρόσεστι. τη φι.λα.νi}ρωπίct κα.Ι i}EQ πάντως (ίρι.στα.. Χα.ίροι.ς.

4 cf. Agap. Diac. sched. reg. 29 = PG LXXXVI 1, 1173a 5 χαΙροις OBV: om. Ρ 30 31 1-3 Dem. Chrysol. comp. 234, 6-8 (άσπάζεται Ι την] μεν Ι άσφαλεστέραν ουσαν ίην. ord. Ι φιλεί) 1-2 cf. Arist. eth. Nicom. 1154b 27-28 31 4 χαΙροις OBV: om. Ρ 31 2-3 Niceph. Blemm. (= Georg. Gales. Georg. Oen. metaph.) stat. reg. 4 32 PG CXLII 624c 4-5 Synes. ep. 5 15, 17 Gar. (παρε"i:χε Ι βoυλoμέν� ] i}έλοντι) atque Soph. Αί. 1146 5 χαΙροις OBV: om. Ρ 32 33 1-3 Dem. Chrysol. comp. 224, 20-22 (inter τοΙΙς et έπι. add. δ' Ι των άνi}ρώπων εύρισκομένους ] τουτων οντας Ι οντας ] προσαΥορευτέον Ι inter δρων­ τας et 11 add. μάλλον) 33 1-3 cf. Phi1. spec. ιν 184 = V 251, 10-12 C.-W. 5 χαΙροις OBV: om. Ρ 33 =

Demetrius Chrysoloras

48

34.

Αριστε βασιλευ, ό μεν ποιητης ποιμένας λαων είω1}ε τους βασιλέας καλείν, ή δε φύσις τοίς άγα1}οίς κυριώτερον έπε­ φήμισεν ονομα, τους άστείους ήγεμόνας άποκαλουσα· συ δε τρίτ� καί. μείζονι τQ σοφίας χαίρεις, Φ συγγνώμην είς πταίοντας σ.νσ.γκαίον επεσ1}αι. Χαίροις. tI

5

35.

5

'Άριστε βασιλευ, φασί. τα.ς πόλεις μόνως αν οvτω πρός τό βέλτιον έπιδουναι, οταν φιλοσοφήσωσι βασιλείς 11 φιλόσοφοι βα­ σιλεύσωσι. σοι δ' έκ περιττου φαίνεται καί. τρίτον έξ άρετων, ου τί αν γένοιτο μείζον. έκάστ� γα.ρ αυτων ου συγγνώμη πλησιάζει καί. μόνον, άλλ' απαν άγα1}όν αμα ου κρείττον ουκ εστιν ευρείν έν βί�. Χαίροις. 36.

5

'Άριστε βασιλευ, σοί. μεν ενεστι τό πα.σιν έκπορίζειν άγα1}όν απαν έξορίζειν δε τό κακόν καί. την μεν άδικίαν έκδιώκειν ωσπερ είκός, έφέλκεσ1}αι δέ τό δίκαιον ουκ άδίκως. έμέ τοίνυν ουκ άνιά­ τοις περιπεσόντα καί. υπέρ των σων ώς προσηκεν ήγωντ.σμένον πως αν λυπήσαις; άδύνατον καν απαντες είποιεν. Χαίροις. 37.

'Άριστε βασιλευ, λόγος ό των μεγάλων ορκου πιστότερος, Φ πρό των tί.λλων αυτός έκοσμήi}ης «τό δέ φιλείν τό φιλείσ1}αι 34 1-3 Dem. Chrysol. comp. 224, 27-225, 1 (inter μεν et ποιητης add. οvν) 3-4 cf. Dem. Chrysol. comp. 225, 1-2 34 1-3 cf. Phil. prob. 30-31 νι 9, 11-13 C.-W. atque Hom. Il. ΙΙ 243 5 χαίροις ΟΒν: om. Ρ 34 1-3 cf. Dem. Chrysol. comp. 225, 2-6 35 1-3 d. PhίΙ Mos. ΙΙ 2 ιν 200, 9-13 C.-W. atque Plat. resp. ν 473cd 35 35 1 μόνως Bpc: μόνος ΟΥ 4 συγγνώμη ΟΒΡ: συγγώμη ν 6 χαίροις ΟΒν: om. Ρ 1-3 d. Dem. Chrysol. comp. 225, 13-15 3-4 cf. Dem. Chrysol. comp. 36 227, 11 1-2 cf. Plat. symp. 197d 3 cf. Phil. det. 18 Ι 262, 20 C.-W. atque 36 Septuag. deut. 16, 20 5 χαίροις ΟΒν: om. Ρ 36 PG LXXVIII 604a 1-4 cf. Isid. Pel. ep. ΙΙ 148 37 =

=

=

49

Epistolae

5

YEVVfj. ». ουκουν ό μεν πιστεύεσ1}α.ι βουλόμενος κα.λως τον α.υτου βιοί βίον κα.ί τοίς αλλοις πιστεύειν έ1}έλει· αρα. κάμοί πίστευσον τίi> γεννησα.μέν� τον λόγον κα.ί ώς ά.πλότητι περιπεσόντα. 1}ερά­ πευσον. Χα.ίροις. 38.

5

'Άριστε βασιλευ, οΙ περί τους α1}λους άγωνιζόμενοι κα.ί γεν­ να.ίως πλήττοντες στεφα.νουντα.ι· οΙ δ' υπερ του Σωτηρος άνά­ πα.λιν, οΙ γα.ρ πληττόμενοι κα.ι υπομένοντες στεφα.νουντα.ι. συ ουν ώς Χριστου μα1}ητης ύπομένων κα.ι συγγνώμην τους πτα.ίοντα.ς άξιουν, μεγάλων τύχοις σ.ν έν oυρα.νίi> των στεφάνων. Χα.ίροις. 39.

5

'Άριστε βα.σιλευ, αμεινόν έστιν έκ πόνων εΙς α.να.πα.υσιν ιενα.ι η προς τιμωρία.ν έξ ήδονης ήμείς ουν άρχην ένετύχομεν άγα.1}οίς τίi> σίi> κράτει μεγίστοις είτα. δεινοίς έκ συμβάμα.τος τρα.πείσιν α.υ1}ις είς άγα.1}όν, ωσπερ ή του βα.σιλέως φύσις. εί γουν κα.ι νυν τοίς κα.κοίς ύπεκύψα.μεν, άνάγκη προσδοκάν άγα.1}ίΧ έκ των πονη­ ρων. Χα.ίροις. 40.

5

'Άριστε βα.σιλευ, πλάτων ό σος διδάσκα.λος εφη το πιστεύειν απα.σι κα.ί μηδενί κα.κα. μεν αμφω πλην το πρωτόν έστι κα.κΟν άσφα.λέστερον. συ ουν ολος άγα.1}Ος ων πιστεύειν ήμίν άνα.γκα.ίον ουκ άπιστείν- το μεν γα.ρ άφορία.ν το δε κα.ρπων ευπορία.ν αφ1}ονον βρί1}ει. ισ1}ι ουν ώς άγα.1}Ον ου κα.κΟν το ρημα.. Χα.ίροις.

6 χα.ίροις OBV: om. Ρ 1-3 cf. Isid. Pel. ep. ΠΙ 126 PG LXXVIII 828ab 4 συγγνώμην ΟΥ: συγγνώμης Β 5 χα.ίροις OBV: σω. Ρ 1-2 d. Isid. Pel. ep. ΙΙ 174 PG ιχχνΠΙ 625b 6 χα.ίροις OBV: σω. Ρ 5 άoyaiJ"Cx. Β: άoyaiJ"ov Ο άoyaiJ"wv Υ 4-5 d. Deffi. Chrysol. comp. 225, 7 1-3 d. Plat. Phaed. 89de necnon Man. Palaeol. praec. educ. reg. 19 CLVI 329cd 4-5 cf. Phil. σρ. 39. 40-41 Ι 12, 13. 20 C.-W. 40 5 χα.ίροις OBV: om. Ρ 37 38 38 39 39 40 40

=

=

=

PG

Demetrius Chrysolorαs

50

41.

5

'Άριστε βασιλεσ, σύ μεν αύτοκράτωρ γενόμενος άγα1}ός, είδως οτι δεί τον αρχοντα προεστάναι των υπηκόων ώς πατέρα παίδων, ϊνα και αύτος υπο γνησίων υιων εχη τιμήν, πατ"ηρ εγένου παντι κοινός δια. τοστο κάγω τοσ κοινοσ πατρος δέομαι τυχείν είς το πταίσμα συγγνώμης. Χαίροις. 42.

'Άριστε βασιλεσ, τούμον είς το σον ϋψος ρήμα βουλήσεως ην ού ζητήσεως ού σκέψεως ού βουλής ού κρίσεως ού γνώμης ού δια,i}έσεως ού προαιρέσεως ούκ εκλογής ούχ όρμής ού χρήσεως, αρα συγγνώμης αξιον ού κολάσεως. Χαίροις. 43.

5

'Άριστε βασιλεσ, βούλησις μεν και επι των έφ' ήμίν ώς το σωφρονήσαι και μή, και έπι των ούκ εφ' ήμίν αυi}ις ώς το βασι­ λεσσαι και μη i}ανείν- οσα ουν αύτΊϊ γεννciσi}αι πέφυκε βουλής ού μετέχοντα και των παίδων και των εκγόνων αύτης ούδε κολάζεσi}αι δίκαιον. Χαίροις. 44.

5

'Άριστε βασιλεσ, και τα. βουλήσεως εκγονα κολάζεται μεν δικαίως, πλην οταν είς φως προέλi}οι και τοίς αλλοις διαδοi}ii και κατα. βασιλέως η χώρας φέρηται' οταν δε βραχύ των αλλων έφάπτηται, ού κολcίζεσi}αι δίκαιον, χα/. τοστο νόμος Θεοσ τοσ μεγάλης αρχοντος πόλεως. Χαίροις.

41 2-3 Dem. Chrysol. comp. 224, 16-18 (inter είδως et ΟΤΙ add. οuν Ι inter α.ύτΟς et tιπo add. ώς Ι εχη τιμήν ] άντιτιμα.τα.ι) 41 1-4 cf. Phil. spec. 1ν 184 V 251, 6-8 C.-W. 41 3 α.ύτΟς tιπo ΟΥ: α.ύτΟς ώς tιπo BpC Ι εχη τιμήν Β: εχη την τιμήν ΟΥ 5 χα.ίροις OBV: om. Ρ 42 1-3 cf. 10. Dam. fid. orth. 36; ΙΙ 22 ΙΙ 90, 71-91, 83 Kott. 42 4 χα.ίροις OBV: om. Ρ 1-3 cf. 10. Dam. fid. orth. 36; ΙΙ 22 ΙΙ 90, 65-70 Kott. necnon Max. 43 opusc. 3 PG XC1 13c 3-5 cf. 10. Dam. parall. V 21 PG XCV 1560ab 5 χα.ίροις OBV: om. Ρ 43 5 χα.ίροις OBV: om. Ρ 44 =

=

=

=

=

51

Epistolae

45.

5

'Άριστε βασιλευ, σ.ν ΘεQ μη κολάζηται βούλησις, τίς σ.ν οϋτω γε τολμηρος δς σ.ν εϊπειε κoλασ�ηναι, δς και νόσοις ευά­ λωτος τοίς αυτοίς και της αυτης δεόμενος κρίσεως, των αυτων μέτοχος ων και της αυτης φύσεως; ουκ αρα κολάσεως αξιον οσον εΙς βούλησιν. Χαίροις. 46.

5

'Άριστε βασιλευ, Θεου τά. προς βούλησιν έπινοουμένου κο­ λάσαι, ουδεις σ.ν ό σωζόμενος εϊη, εΙ μή τις φαίη τά. βρέφη κάκείνα βεβαπτισμένων. διο και συ μιμούμενος ώς δεί τον Θεον άνάγκη τοίς έκ της βουλήσεως είναι συμπά.�ειαν και συγγνώμην, ου κόλασιν. Χαίροις. 47.

5

'Άριστε βασιλευ, οϋπω γεννησαμένης την βουλην της βου­ λήσεως, και την έκ δια�έσεως ουκ εχει χώραν ή του κριτου ψηφος, ϊνα μη τοίς αυτοίς και αυτος περιπέσοι και τοίς ϊσοις έντύχοι των άποφάνσεων ων διέ�ετo. διο και συγγνώμης αξια τά. ήμέτερα παρακαλω βασιλεί. Χαίροις. 48.

'Άριστε βασιλεσ, πάντες ουχ οίς λέγομεν ά.λλ' οίς πράττομεν προσέχουσιν· ουκουν χρη σύνδρομον τQ λόγ� τον βίον εχειν, ϊνα μη λόγ� νικωντες ήττώμε�α πράγμασιν. αυτος ουν ό πάντων άε� περιγενόμενος πράγματι, αυτQ και νυν έμε νίκησον. Χαίροις. =

2-3 cf. 1sid. Pel. ep. 1ν 145 PG LXXVII1 1225d 1 Θει7ι ΟΥ: i}Eou Β Ι αν2 ΟΥ: Offi. Β 2 εϊπειε Ο: ε1:ποιε ροις OBV: Offi. Ρ 46 2-3 cf. 10. Daffi. parall. Ι 13 PG XCV 1172b 46 5 χαίροις OBV: Offi. Ρ 3 cf. Man. Palaeo1. praec. educ. reg. 31 PG CLV1 340b 47 5 χαίροις OBV: Offi. Ρ 47 1-3 cf. 1sid. Pe1. ep. ΙΙ 180 PG LXXVII1 633b 48 4 χαίροις OBV: Offi. Ρ 48 45 45

=

=

=

χ

5 χαί-

Den1etrius Chrysoloras

52

, 49.

5

'Άριστε βασιλεσ, δυσχερες μεν φιλοσοφείν πράγματι, λόγ� δε παντι Ριiδιoν, ου-εν το μεν είς επαινον το δέ προς όνείδη τε­ λευτ�, και το μεν ραυ-υμίαν σ.ναστέλλειν οίδε το δε γέλωτα κινείν. συ ουν ό πράγμασιν σ.εΙ φιλοσοφων έν τ� βί� κάν τοίς εμοίς φιλοσόφησον πράγματι. Χαίροις. 50.

5

'Άριστε βασιλεσ, εΙ ταστ' εξεπίτηδες καΙ. σ.λαζoνί� γεννω, χαλεπον το πταίσμα και 1}άνατον σ.itάνατον οίδεν ώδίνειν ώς παρα. υ-έμιν σ.γαυ-οσ βασιλέως ά.πτόμενον, και υφέξω την δίκην εν κατ.p� πρέποντι, εχειν δέ υ-εραπείαν ομως την Θεοσ δύναμιν και την σήν, εΙ δ' ά.πλότητι φέρηται πάντως σ.νέγκλητον και Θε� και σ.νυ-ρώποις. Χαίροις. 51.

5

'Άριστε βασιλεσ, ή ραυ-υμία τη ανεσει νευρουμένη σ.μνημονεί και της φύσεως εΙ δέ τις σβέσειεν αvτήν, εvυ-υς όp� καί. βλα­ στάνοντας λογισμούς. ήμείς ουν ovx αν παραχωρήσαιμεν σ.γαυ-� βασιλεί τα. μη δέοντα, σ.λλ' εξαλείψομεν αvτά, δoυλεί� καί. υ-εpαπεί� το κάλλιστον. Χαίροις. 52.

5

"Αριστε βασιλεσ, το στεφανοσσυ-αι και τ"ην σ.μοιβην σ.φέντες, ήμίν εργα πρέποντα υπέρ των σων ώς προσηκεν ήγωνισμένοις, οϊκτου νσν καί. συγγνώμης τυχείν δεόμευ-α, δι' ων έμάυ-ομεν ηδη γραμμάτων Λεοντάρη τοσ καλοσ, απερ ovx αν Επεμπε, σοσ μη κελεύσαντος και το λαμπρον ώυ-οσντες :{α1. δίκαιον σ.ναμένομεν ελεον. Χαίροις. 49 49 50 50 51 51

1-4 d. Isid. Pel. 5 χα.ίροις OBV: 2-5 d. Isid. Pel.

ep.

ΙΙ

om.

Ρ

183

=

=

PG LXXVIII 633d

ep. ΙΙ 187 PG LXXVIII 636d-637a 6 χα.ίροις OBV: om. Ρ 4 εχειν χ: εχει Ο 1-3 d. Isid. Pel. ep. ΙΙ 197 PG LXXVIII 644a 2-3 βλα.στάνοντα.ς ΟΒ: βλα.στάνοντα. Υ 3 πα.ρα.χωΡίΙσα.ιμεν Ο: πα.ρεχωρήσcιμεν χ 4 έξα.λείψομεν Β: έξα.λήψομεν ΟΥ 5 χα.ίροις OBV: om. Ρ 52 1 στεφα.νοVσi}α.ι OBV: σi}εφα.νοVσ-D'α.ι Ρ 4 επεμπε ΟΒΡ: επεμπεμπε V 6 χα.ίροις OBV: om. Ρ =

53

Epistolαe

53.

5

'ΆρισΤΕ βασιλευ, συγγνώμην έν ά.μαρτάνουσιν εχεις τε και εξεις ά.εί, αν τοίς αυτοίς έπιμένης εΙ δε μεταβάλοιο χαι των ά.γαiJων ά.ποπαύσοιο, ουκ αν σε μ�νειν έν τούτοις Θεος έάσει πολυν αυτ@ δουλεύοντα χρόνον και ευαρεστουντα., εϊπερ τις ετερος. &ρα και τον εΙς ημας λαβείν στέφανον συν τοίς &λλοις μη κατ­ οκνήσης. Χαίροις. 54.

5

'Άριστε βασιλευ, ό μεν της φύσεως νόμος το μεν ουκ ευεργετείν ευεργέτας και τους έχυρους ουκ ά.μύνασ{}αι νομίζει �αυ­ τόν, ό δε του Θεου και τους έχ1Jρους έν ϊσf{.) τίiJεται, μιiλλoν δε και υπερ αυτων εuχεσiJαι κελεύει. δια. τοϋτο συ μιμούμενος αυτον ώς εΙκος συγγνώμην δίδου τοίς πταίουσι. Χαίροις. 55.

5

'Άριστε βασιλευ, Σολομων εφη παντι ρήματι πιστεύειν ά.γα­ iJov &νδρα, τον κακον &ρα πιστεύειν ουδενι δίκαιον- συ ουν ό παντι βίf{.) παντοίων ά.γαiJων εύρεiJε1.ς μέτοχος πίστευσον ήμίν τοίς γεννησαμένοις το ρημα καλον ου κακον εί,ρησ1Jαι τον τρόπονου γενομένου τιμ�ς μεν ά.ρχηγΟν έκείνον τον iJαuμαστόν, ήμιiς δε πόνων ά.παλλάττεις και λύπης. Xcι..ίpoις. 56.

5

'Άριστε βασιλευ, καπήλοις τε και έμπόροις και οϊτινες &λλοι τοιαύτην προαίρεσιν έπανήρηνται προστάττεις ζυγι:Χ. δίκαια και μέτρα και σταiJμία κατασκεuάζεσiJαι, μηδεν έπι. βλάβη των ώνου­ μένων κακοτεχνουντας. κέλευσον ουν και ήμίν οσον αν τη ση γνώμη δίκαιον ά.ναφανη. Χαίροις. =

4 cf. Paul. Rom. 53 1-3 cf. Isid. Pel. ep. ΙΙ 203 PG LXXVIII 645c 14, 18 53 2 μετα.βάλοιο OBV: μετα.βάλοις Ρ 4 δουλεύοντα. OBV: δουλεύον Ρ 6 χα.ίροις OBV: om. Ρ 1-4 cf. Isid. Pel. ep. ΙΙ 259 PG LXXVIII 693a 54 54 5 χα.ίροις OBV: om. Ρ 1-2 cf. Septuag. prov. 14, 15 55 55 5 άρχηγον Garzya: άρχην codd. 6 χσ..ίροις; OBV: om. Ρ 1-4 cf. Phil. spec. ιν 194 V 253, 17-254, 1 C.-W. 56 56 5 χα.ίροις OBV: om. Ρ =

=

Demetrius Chrysoloras

54

57.

5

'Άριστε βασιλεσ, τήν παροσσαν απασσ.ν πόλιν οσον εικος ευνομίας τε και είρήνης άναπέπληκας, άγα1}ον ουδεν ύπεξελό­ μενος, πάντα δ' άφειδως και άταμιεύτως χαριζόμενος. έγω δε μέρος ων της πόλεως μόνος δή και λυποσμαι και τήν 1}εραπείάν άγνοω 01}εν σ.ν ευροιμι. Χαίροις. 58.

5

'Άριστε βασιλεσ, τοιοστος TiG1}a, ώς άνιστάμενος κείμενος βουλευόμενος ίππεύων έσ1}ίων πάντα ποιων, Gποuδάζεις νικιiν άλή1}ειαν και το δίκαιον- έμοσ δε βοωντος ώς το πλείστον άδικουμένου, τα. ωτα φράττεις ' ώς προς άλλότριον και της ήμων λύπης ουδέν σοι μέλει. Χαίροις. 59.

'Άριστε βασιλεσ, ωσπερ ό μετιων άρετήν έν ευπα1}είαις άναλογούσαις έξετάζεται ' και δυοίν αυτι'i) 1}άτερον άναγκα�oν είναι, Τι γα.ρ περιπεποίηται άγα1}ον Τι περιποιήσεται " οϋτω χαι ό λυπων αν1}ρωπον έντύχοι τοίς έναντίοις. ουκοσν 1}εράπευσον τήν είς ήμιiς νόσον, ινα και αυτος όμοίων τύχης ίάσεων Τι και μει­ ζόνων. Χαίροις. 60. •

•

5

5

'Άριστε βασιλεσ, τοίς μεν ευσεβέσιν ό καρπος έν τι'i) μέλ­ λοντι ώς χαι δυσσεβέσιν, ό παραπλήσιος ταμιεύεται γα.ρ τοίς μεν έπιτίμια τοίς δε γέρα. δια. τοστο δέον απαντι Xριστιανι'i) αν1}ρωπον ουδένα λυπείν, Ο μάλλον άρμόζει τι'i) βασιλεί των αλλων άπασων άρετων αρχοντι. Χαίροις.

2 cf. Dem. Chryso1. comp. 233, 24-25 1-3 cf. Phίl. spec. ΙΙ 22 V 91, 1-2 C.-W. 5 χαίροις OBV: σω. Ρ 3 πάντα δ' ά,φειδως ΟΥ: πάντ' άφειδως Β 4 Septuag. prov. 21, 13 1-2 cf. Phίl. det. 113 Ι 284, 1-2 C.-W. (φράσσει τα ώτα) 5 χαίροις OBV: σω. Ρ 58 1-3 Phi1. det. 120 Ι 285, 19-20 C.-W. (ό ] (5 γε Ι άγα1}ον ] τά,γαΜν) 59 4 έντύχοι Ο: έντύχοις Υ έν τύχαις Β Ι τοίς 59 2 αύτc7> ΟΥ: αύτων Β έναντίοις ΟΥ: ταίς έναντίαις Β 6 χαίροις OBV: σω. Ρ 1-3 cf. Phi1. praem. 3 V 337, 2 C.-W. 60 60 5 χαΙροις OBV: σω. Ρ 57 57 57 58

=

=

=

=

55

Epistolae

61.

'Άριστε βασιλευ, το γένος οσον άγαυ-ον είναι πέφυκεν έν τQ βίιμ, άριυ-μQ μέν έστιν όλίγον δυνάμει δε πολύ τε καί μέ­ γιστον, ώς μηδ' απαντα γης τον κύκλον αυτο χωρείν δύνασυ-αι άλλ' είς ουρανον φv-άνειν Ό σύ ουν είς α,κρον ερωτα υ-είον έλυ-ων δίδου συγγνώμην άμαρτάνουσι. Χαίροις. •

5

62.

5

'Άριστε βασιλευ, τα σα των καλων οίδε φυ-άνειν είς ουρα­ νούς και τα πέρατα κόσμου 11 μάλλον είπείν είς υπερκόσμιον δύναμιν, αυτον ηδη τον υ-εόν- έμου δε και μικρου και μικρον ευρισκόμενον εγκλημα κάν τη γη κείμενον πως αν δύναιτο φυ-άσαι τα σα και νικαν ουράνια οντα; αρα δίκαιον κάν τούτιμ πάντας ήμας νικασυ-α.ι. Χαίροις. 63.

5

'Άριστε βασιλευ, δ νους κέκληται και λογισμός, τούτιμ μόνιμ προσχρώμενος εί, και διδακτικην εχων απασα.ν άρετην είς τελείωσιν α,υ-λων ηκεις πίστει τη προς υ-εόν, τα Gαυτου κοσμων απαντα. τον δε τοιουτον άνάγκη ουχ άγανακτείν άνυ-ρώπων τοίς πταίσμασιν άλλ' ευμενως φέρεσυ-αι προς αυτά και γενναίως. Χαίροις. 64.

'Άριστε βασιλευ, πολλούς σώζεις τούς υπηκόους γνώσει, άλλ' ουκ αν αυτούς όμοίως διέσωζες, ου καλQ κυβερνήτη βοηυ-ού­ μενος τQ υ-εQ. ωσπερ ουν έκείνος τα πάντων ίαται πταίσματα =

61 2-4 Phil. praem. 26 V 341, 17-19 C.-W. (om. τε Ι γης τον κυκλον τον της γης κύκλον Ι άλλ' είς oόρcινoν φ�ά.νειν ] φ�ά.νειν δ' ει.ς oόρcινόν) 61 1 άγcιMν χ: άγσ..�ων Ο 5 χcιίρoις OBV: om. Ρ 1-3 cf. Phil. praem. 26 V 341, 19 C.-W. app 62 6 χcιίρoις OBV: om. Ρ 62 1-3 cf. Phil. praem. 26-27 V 341, 23-342, 1 C.-W. 63 63 2 προσχρώμενος ΟΒΡ: προσχρώμενοι V 5 πτcιί:rμcισιν ΟΒΡ: πτcιίμcισιν V 6 χcιίρoις OBV: om. Ρ 64 3 cf. Septuag. deut. 30, 3 =

=

56

DemetriLlS Chrysoloras

προίκα; μηδεν ώς δίκα;ιον άπα.ιτών, οϋτω κα;ι συ 1}εράπευσον πτα;ίσμα;τα;. Χα;ίροις.

5

65.

'Άριστε βα;σιλευ, τών δωρεών του 1}εου βα;σιλεύων α.πα;σι τα. πρεποντα; χορηγείς, ουδεν οϋτε πα;ροράν οϋτε πα;ρα;κούειν ύπο­ μένεις ' καν βρα;χύτα;τον η. έμου δε το εγκλημα; πώς ου κελεύεις τυχείν συγγνώμης άλλα. τα;ρα;χης ου μικράς κα;ι 1}ορύβου πα;ντός πληροίς; Χα;ίροις. •

5

66.

"Αριστε βα;σιλευ, οίς μεν ευ έπεπόν1}εις, πλουσίως άμειβό­ μενος τα. κα;λα. φα;ίνπ οίς δε μη τουτο, προίκα; πα;ρεχόμενος πάντα; εΙ αν γουν τό πρώτον ήμίν άνάξιον, το δεύτερον αν έφα;ρμόσειΕ. προσηκόντως εί. δε μηδέτερον, φα;νερώς άδικουμα;ι. Χα;ίροις. 67.

'Άριστε βα;σιλευ, χρήμα;σιν οί.κείοις σίτον α.φ1}ονον είς κα;ιρον τα;μιεύεις ένδεία;ς, δια;νέμων έκάσΤf+\ δεομένων οσον άνάγκης χρεί� κα;ι χορηγών α.πα;σιν άφ1}ονία;ν έκ του λιμου. εχων δε κα;ι πλη1}ος άγα;1}ών νοημάτων, χάρισον ήμίν εν έπι 1}εpα;πεί� του τρα;ύμα;τος. Χα;ίροις.

5

68.

"Αριστε βα;σιλευ, τοίς μεν άν1}ρώπων την ευνοια;ν α.λλοις το- φιλείν δεικνύεις κα;ι τοίς μεν άει ψηφίζη τα.ς χάριτα;ς α.λλοις δ' α.λλα;· κα;ι πα;ντι κοινον οφελος άλη1}ώς μόνος εΙ φιλόκα;λον •

5 χαΙροις OBV: Offi. Ρ 2-3 Phil. ebr. 158 ΙΙ 200, 16-17 C.-W. (υπομένει) 4 cf. Phil. dec. 86 ιν 288, 11 C.-W. 65 3 11 ΟΥ: ε'l: Β 5 χαΙροις OBV: Offi. Ρ 66 1-2 άμειβόμενος Ο: άμοιβόμενος χ 4 χαίροις OBV: Offi. Ρ 130, 21-23 Wink. necnon Themίst. 67 1-3 cf. Euseb. vit. Const. ιν 28, 1 or. 15, 192d Ι 278, 16-17 Down. 67 5 χαίροις OBV: Offi. Ρ 3-4 Phil. Mos. Ι 47 ιν 131, 5 C.-W. 68 68 2 άεl. ΟΥ: α.ν Β 3 άλη�ως ΟΥ: Offi. Β 64 65

=

=

=

=

=

57

Epistolae

5

ηi}ος ' εχων και μισοπσνηρον '. ουκουν χρω και πρός ήμιiς τοίς αυτοίς, ίνα μή μσνοι τό κακως πάσχειν αΙτίαν εχοιμεν. Χαίροις. 69.

5

'Άριστε βασιλευ, συ μεν ου του δοκείν έφιέμενος ησi}α ά.λλά. της ά.ληi}είας αυτης, ουδε γά.ρ 'τό ϊδιον λυσιτελες μσνον i}ηρώ­ μενος των αλλων uπερορ(tς ', ά.λλά. των καλων ζηλος ά.γαi}ων πσi}ος κακων ά.ναίρεσις βίος α.παντι ζηλωτσς. ουκουν και τουμόν i}εράπεuσον ώς εΙκός πταίσμα. Χαίροις. 70.

'Άριστε βασιλευ, τον κοινον κλύδωνά τε και σάλον, ον κα­ ταρραγεν σφοδρόν πνευμα πολλάκις τε κακίας αΙφνίδιον llγειρεν, έπιστήμαις και σοφίq. γνώσεως επαυσας ήμίν δ' ά.νέμ� περιπε­ σουσι δεινG) ου συγχωρείς ευδίαν έπιδιδσναι. Χαίροις. 71.

5

'Άριστε βασιλευ, τοσούτων και τοιούτων ά.γαi}ων ευπορείς, 'ων ουδ' ά.ριi}μόν εϋπορον ευρείν ' ανi}ρωπον· παρά σοι γά.ρ μικρός μέγας πένης πλούσιος γυνή παιδίον· και πιiς άπλως ου α.ν εϊη τυχων δεσμενος ά.πήει χαίρων. έγω δε μσνος ζητων ά.ποκρούομαι και μένω κενσς. Χαίροτ.ς. 72.

'Άρτ.στε βασιλευ, του χαίρειν άει i}EG) τί α.ν ώφελιμώτερον η ευδαιμονέστερον η σεμνστερον αν τις έπινοήσειεν; πάντως ου5 χαίροl.ς OBV: om. Ρ 69 1-2 d. Phil. migr. 12 Π 271, 1 C.-W. necnon Isid. Pe1. ep. ΠΙ 79 PG LXXVIII 785c 2-3 Phil. deus 19 Π 60, 5-6 C.-W. (i}ηρώμενοl. Ι ύπερορωσιν) 69 2 το ΟΥ: Offi. Β 2-3 i)-ηρώμενος Β: i)-ηρρώμενος Ο i}ηρρόμενος Υ 5 χαίροl.ς OBV: om. Ρ 1-4 cf. Phi1. deus 26 Π 61, 18-21 C.-\YJ. 70 2 αίφνίδιον 70 1 τον ΟΥ: om. Β 1-2 καταρραγεν Β: καταραγεν ΟΥ C.: έφνήδιον ΟΥ αί.φνήδιον Β 4 χαίροl.ς OBV: Offi. Ρ 2 Phi1. spec. Ι 163 V 39, 18 C.-W. (:::ϋπορον εUΡciν inv. ord.) 71 5 χαΙροις OBV: Offi. Ρ 71 1-2 d. Phi1. praem. 27 V 342, 5-6 C.-W. 72 =

=

=

=

=

=

5S

Demetrius Chrysoloras

δέν- ουκουν ευτυχης ευδαίμων καΙ. τρισμακάριος ' εΙ έμε δε πώς αν έflν λυπούμενον δύναιο έπί μικρφ πταίσματι; Χαίροις. •

73.

5

'Άριστε βασιλευ, ην1}ησε πλΊϊ1}ος ποτε σοφών έν Έλλά.δι καΙ. γένος αλλο Περσίδι καΙ. λόγους γεννq. λόγων έφίεται λόγοις χαίρει, λόγοι λόγοι σοι βίος απας πότε δε καΙ. προς τίνας; οτε μflλλον ην1}ησεν άλογία καΙ. προς ώφέλειαν απαντα. ουκουν αυτών άπάντων κρατών καΙ. πταίσματος έμου βασιλεύειν άνάγκη. Χαίροις. 75.

5

'Άριστε βασιλευ, μαρτυρεί τοίς είρημένοις πλΊϊ1}ος διαφόρων επιστολών άρμονίq. πολλη χα), τέχνη 1}αυμαζομένων, κεφάλαια δε τας έπιστολας υπερβαίνοντα χαί λόγοι πολλοί καΙ. μεγάλοι. αμα. τοιαύτη ουν συζών τη xαpq. σοφίας καΙ. τους σους αύτη κοινωνείν επίνευσον. Χαίροις. =

3 Phil. praem. 30 V 342, 23 C.-W. 4 χαίροις OBV: om. Ρ 72 73 1-3 cf. Dem. Chrysol. comp. 232, 1-5 73 1-2 cf. Phil. prob. 73-74 νι 21, 9-19 C.-W. 3 cf. Phil. dec. 52 ιν 280, 20 C.-W. 5 χαί1 ΟΥ: om. Β 73 2 inser. C. Dem. Chrysol. coll. χαίροις OBV: om. Ρ 74 1-4 cf. Dem. Chrysol. comp. 232, 7-10 1-2 cf. Synes. ep. 1 = 3, 1 Gar. necnon Man. Palaeol. ep. 44 121, 74 85-86 Denn. 74 2 έφίεται OBV: άφίεται Ρ Ι λόγοι λόγοι σοι ΟΥ: λόγοι σοι Β 5 χαίροις OBV: om. Ρ 1-4 cf. Dem. Chrysol. comp. 232, 10-14 75 75 3 λόγοι ΟΥ: λόγον Β 5 χαίροις OBV: om. Ρ =

=

=

59

Epistolae

76.

5

'Άριστε βασιλευ, των σων και νοημάτων και λέξεων ή ευ­ σέβεια τέλος, τούτου δε του γέρως έν τοίς ουσιν ουκ εστι μείζον εύρείν άγαι}όν- ταυτα δε πάντα στέφανόν σοι παρέχει φιλοσο­ φίας 6:ίδιον, ουκουν και τον εμον εν τοίς αλλοις λα.βε και τοίς σοίς με κοινώνησον. Χαίροις. 77.

5

'Άριστε βασιλευ, οτε πρωτον ορον εφυασας ευδαιμονίας, τί;> κράτει λόγων εστέφου μάλλον η ταινίq. και διαδήματι, λέγων­ «εϊ τις δεόμενος, ϊτω προς με και των άδιχουμένων δς αν εϊη προσίτω μοι ». έμε δε πως δε6μενον ουχ όρq.ς ουδ" άνοίγεις κρούοντι ' υύραν; Χαίροις. 78.

5

'Άριστε βασιλευ, τοίς μεν αοικουσιν άει δίκαιον ύπολαμ­ βάνεις ευχεσυαι, τοίς διώκουσι δε βουλεύεσitαι κάλλιστα· οϋτω καλά τά πάντα. συλλαβων είς εν εχεις και ου μόνον αρχεις , άνεπιλήπτως άλλά κα1. λίαν επαινετως '. εμε δε μηδεν η μικρον ήδικηκότα κολάζεις, οπερ ου δίκαιον. Χαίροις.

1-4 cf. Dem. Chrysol. comp. 232, 19-22 1-2 cf. Phi1. cont. 88 νι 70, 11-12 C.-W. 2-3 cf. Phil. praem. 88 V 355, 19 C.-W. 5 χαίροις OBV: om. Ρ 76 1-4 cf. Dem. Chrysol. comp. 232, 23-28 77 77 3-4 cf. Phi1. Mos. ΙΙ 168 ιν 239, 10-13 C.-W. atque Septuag. ex. 4-5 Matth. 7, 8 (άνοιγήσΕται Ι κρούοντι ] τί;> κρούοντι) 32, 26 77 2 ϊCΡάτει λόγων ΟΥ: κράτει των λόγων Β 4 δεόμενον Ο: δεόμενος χ 5 χαίροις OBV: om. Ρ 1-3 cf. Dem. Chrysol. comp. 232, 28-233, 2 78 4 Phil. Mos. ΙΙ 1 ιν 200, 4-5 C.-W. (λίαν ] σφόδρα) 78 78 1 άεί ΟΥ: om. Β 5 χαίροις OBV: om. Ρ 76 76

=

=

εο

Demetrius Chrysoloras

79.

''Αρι.στε βα.σι.λεσ, δι.ά μν-ημης αν α.πα.σι.ν εϊη τά σά κα.ι υπό πάντων είς πεϊ:ρα.ν έλύ"όντων έπα.ι.νούμενα. δι.α.τελέσει.ε ' κα.ι πα.ν­ τα.χόσε μεν α.υτά δι.α.γγέλλετα.ι., ώς υφ' ένός εκα.στος ώφελοϊ:το μόνου. πέμψον ουν κα.ι ήμϊ:ν ώς φι.λοσσι.ν Οφελος. Χα.ίροι.ς.
' TJIJ.L'V xaì. È7tL 't'W'V oùx Èq>' TJIJ.L'V, 't'OV't'Écr't'L xaì. È7tì. 't'W'V ov'VCX't'W'V xat È7tì. 't'W'V IÌ.OV'VcX.'t'W'V. �OVMIJ.Eita yàp 7tOÀÀcX.XLç 7tOp'VEucraL ìì crwq>po'Viicra� ìì Ù7t'VwcraL 11 't'L 't'W'V 't'OLOV't'W'V· xa� 't'au't'a 't'W'V Èq>' TJIJ.L'V dcrL xat ovva't'cX.. �OVÀ6I-lEita oÈ xaì. �acrLÀEucraL ·'t'ou't'o ovx Ecr't'L 't'w'V Èq>' TJIJ.L\I. - ocra oV'V - XOÀcX.SEcritaL oLxaLo'V: per la distinzione tra peccati volontari, che devono essere condannati, e involontarì, degni di perdono, cfr. lo. Dam., parall. V 21 PC XCV 1560ab 't'w'V alJ.ap't'TjIJ.eX.'t'w'V, 'tà IJ.È'V IÌ.xovcrLeX. Écr't'LV, 't'à oÈ IÌ.'ltÒ y,)WIJ.Tjç nO'VTjpaç yL'VE't'aL ... "AÀÀwç oV'V 't'à cixovcrLa 't'vyXcX.'VEL crvyy'VWIJ.Tjç, xat èiÀÀwC; 't'à Èx 1J.0xitTjpaç npoaLpÉcrEwç xa't'axpL'VE't'aL ... Tà IJ.È'V cixovcrLa alJ.ap't'1)=

=

=

=

Epp. 40

- 54

93

�cx.'"tcx. xcx.ì. \l0�0C; crUYXWPEL, Xcx.L 9EÒC; 7tcx.pop�, XPLcr'"ti;> EvapEcr'"toc; '"ti;> 9E0; Herm., mando XII 3, 1 p. 43,25 Whitt. In particolare per l'imperatore oouÀoc:; frEou cfr. Agap. Diac., schedo reg. 8 . 68 PC LXXXVI I, 1168a. 1184cd; Basi!. Imp., exhort. cap. PC CVII, XXXlIIbc; Man. Palaeol., praec. educo reg. 7 PC CLVI 324b. =

=

=

=

54. Nell'ep. II 259 PC LXXVIII 693a 7tcx.pà (..lÈ\I a\lfrpW7tOLC; rcro\l EL\lcx.L OOXEL '"tò EVEPYÉ.'"tcx.C; [(..l'h] CL(..lEL�Ecrfrcx.L, xcx.i. È:Xfrpoùc:; [(.L'h] ri(..lV\IEcrfrcx.L. Ilcx.pà oÈ '"tTI frd� cpLÀOcrOCPL� '"tò (..lÈ\I èqJ.d�Ecrfrcx.L '"t00c; EVEPYÉ.'tcx.C; XPC1.'"tEL · '"tò oÈ a(..lV\lEcr1}cx.L '"tOùC; È:XfrpoùC; OVXL' riÀÀà. itcx.\I'"tL (..lÈ\I '"tP01t(� '"tò ri\lE�LXcx.XEi\l, EL o' OLO\l '"tE, Xcx.L EVEPyE'"tEL\I, qui imitata da Crisolora, Isidoro commenta Matth., 5,43s. e contrappone all'inse­ gnamento pagano (Arch., Ir. 126 West; Aesch., Choeph. 123; Plat., resp. I 332a-335a; Crit. 49a S8.; Themist., or. 7, 95a I 143,8-10 Down.) per cui occorre beneficare gli amici e vendicarsi dei nemici, quello cristiano che ammonisce ad amare i nemici =

=

Demetrio Crisolora

94

e a pregare per loro (cfr. tra l'altro homo Clem. 26 in Matth. 5) 46-48 110 XII 1, 60 Klost.-B.).

PC II 321c; Orig., comm.

=

55. 1:oÀ.o!J.W\I ..... O�X(l.LO\l: vedo «Introduzione

»,

§ 3.

56. In Phil., spec. IV 194 V 253, 17-254, 1 c.-W., brano trascritto quasi integralmente da Crisolora, sono presi in esame i doveri dei commercianti, principal­ mente quello di avere pesi e misure giusti e di non frodare i clienti (ved. già Sep­ tuag., Lev. 19,35-36; deut. 25,13-16 e Arist., Ath. poI. 10; oec. 1350b 9). =

57. '"L""Ìj\l 7tcx.POVCTcx.\I ..... XaPLsO!J.E\lOe;: questo elogio dell'imperatore ha la sua fonte in Phil., spec. II 22 V 91, ls. c.-W. 'tOLycx.pOV\I 'ttl.e; 7t6À.ELe; EÙV-1)\ltcx.e;, EÙ7tOp�cx.e;, EÙ\lO!J.�cx.e;, EÌ.p1}\l1)e; ci\lt1..7tE7tÀ.1} xcx.CTL\I, ò:.ycx.V-Ò\I !J.È\I oùoÈ\I V7tESEÀ.6!J.E\lOL, mx.\I'tcx. o' ci<paowe; xcx.ì. ci'tcx.!J.LE\hw.; Xapt.Sé!J.E\lOL. Filone loda gli uomini che, pur essendo ricchi, conducono una vita austera e si pongono al servizio dello Stato. - EÙ\lO!J.�cx.e; ... Etp1}\l1)e;: cfr. Septuag., IV Mach. 3,20; Themist., or. 19, 227a = I 329, 23s. Down.; Theoph. Bulg., inst. reg. 2, 12 p. 201,13s. Gaut. ( PC CXXVI 273d-276a). =

=

=

59. WCT7tEp ..... 7tEPL7tOL1}CTE'tcx.L: in det. 120 I 285, 19s. c.-W. (ciÀ.À.' o yE !J.E'tLW\I ciPE't"Ìj\l É\I Eù7tcx.v-dcx.Le; ci\lcx.À.oyoUCTcx.Le; ÉSE'tasE'tcx.L· 11 ytl.p 7tEPL7tE7tOL1)'tcx.L 'taycx.v-ò\I 11 TIEpL7tOL1}CTE'tcx.L) qui imitato da Crisolora, Filone contrappone al ­ �EVOL '"wV 1±À,À,wv Ù7tEpOpwerLV), commento di Septuag., gen. 38,9. Vedo «Introdu­ zione », § 3. =

=

=

=

70. Qui Crisolora si limita a sostItUIre solo poche parole (XOLVÒV xÀ,uowva per TIoÀ,ùv xÀ,uowva; E7ta\Jerac; per CL7to't'L1}E't'aL) in un luogo di Filone, ove è descritta la serenità dell'uomo virtuoso di fronte all'assalto del vizio: deus 26 II 61,18-21 c.-W. "07to\J yovv CLV1}PW7tWV tJ;\JX1) 't'òv 7toÀ,ùv xÀ,uowva iCa� eru.À,ov, cv xa-rap­ payÈv ercpoopòv 7tVEV�a 't'ò xaxLac; atcpvLoL OV f}YELPEV, È.7tLer't'n�Y}C; xaì. erocpLC1..C; aupaLC; CL7to't'L1}E't'aL xaì. 't'ò x\J�a�vov xaì. 7tap�oY}xòc; ùcpE�era vY}vÉ�� EVOL� xpw­ �ÉvY} yaÀ, Y}VLcX.SEL. - 't'òv XOLVÒV xÀ,uowva: la metafora del xÀ,uowv e soprattutto il topos del sovrano X\J�EPV1)'t'Y}C; (ved. ep. 80) ricorrono molto frequentemente nei trattati di argomento politico (cfr. tra l'altro Plat., lego VI 758a; Themist., or. 1,17a I 23, 17s. Down.; Agap. Diac., schedo reg. 2 = PC LXXXVII, 1165a; Niceph. Blemm., stato reg. l O praec. educo reg. 58 PC CLVI 356bc). =

=

=

71. WV oM' CLPL1}�ÒV EU7tOpOV EUPE�V: cfr. anche Phil., det. 88 I 278,17s. c.-W. xaì. �\JpLa 1±À,À,a, WV OU't'E CLPL1}/J.ÒV OU't'E cpuaw À.6y� 7tEpLÀ,a�E�v EV7tOpOV. 73. f}v1}Y}erE 7tÀ,Tj1}oC; ,.., y\J�voerocpLer't'wv E't'EPOV: per questa prima parte del­ l'epistola occorre risalire a Phil., probo 73-74 VI 21,9-19 c.-W.; agli É7t't'à. erocpoì. di cui parla l'Alessandrino corrisponde in Demetrio il 7tÀ,Tj1}oC; ... erocpwv È.v ' EÀ,À,cX.OL , =

Demetrio Cris% ra

96

a É'J IIÉpO"(uç l-LÈ'J "tò l-Lciyw'J È'J 'l'JooLç oÈ "tò yUl-L'JOO"OCPLO""tW'J di Filone il yÉ'Joç flÀÀo IIEpO"LoL X/XL ('I'JOOLç) YUl-L'JOO"OcpLO""tW'J di Crisolora. - ouç 1tÀci'Joç ,..., EO"WO"E'J: cfr. Phil., dee. 52 IV 280, 20 c.-W. 1tÀci'Joç "tLç OÙ l-LLXPÒç "tò 1tÀELO""tO'J "tw'J eX.'Jl}pt:.mw'J yÉ'Joç x/X"tÉO"XT)XE; l'errore di cui parla Filone, commesso da larga parte degli uomini, consiste nell'aver divinizzato i quattro elementi, terra acqua aria fuoco, oppure il sole, la luna e le altre stelle, o anche il cielo o addirittura tutto il cosmo. =

74. À6youç YEWQ.: cfr. Synes., ep. 1

=

3,1 Gar. e vedo Garzya ad l.

75. Questa lettera, come le due precedenti, è un elogio di Manuele, imperatore colto, e delle sue opere, in particolare le epistole e i KEcpciÀ/XL/X. In questi ultimi saranno da riconoscere i Praecepta educati'Jl1is regiae, opera parenetica dedicata dal sovrano al figlio, poiché nella Comparatio (232,10-14), fonte piti immediata di questa epistola, lo stesso Demetrio scrive: XEcpa.À/XL/X oÈ "tàç È1tLO""toÀàç tI1tEP�/XL'JO'J"t/X ou­ 'Jcil-LEL X/XL eX.pd}l-L�, Ci y'JWO"EWç yÉl-LEL X/XL 1t/Xpa.L'JÉO"EW'J cX.1t/XO"w'J (ved. «Introdu­ zione », § 2). - "tU X/XpQ. O"OCPL/Xç: cfr. PhiI., mut, 264 III 202,6s. c.-W. (Septuag., gen. 17,21) i) O"OCPL/X ("tÉSE"t/XL) X/Xpa..'J· =

76. "tw'J O"w'J ,..., "tÉÀoç: l'espressione "tò oÈ "tÉÀoç X/XL "tw'J 'JOTll-Lci"tw'J X/XL "tw'J ÀÉSEW'J X/XL "tw'J XOPEU"tW'J EÙO"É�EL/X qui abilmente imitata da Crisolora, chiude la descrizione della sacra veglia dei Terapeuti in PhiI., conto 88 VI 70, 11s. c.-W. =

77. Per il sovrano che aiuta i sudditi bisognosi cfr. tra l'altro Agap. Diac., PG LXXXVI 1, 1180bc. - Et "tLç OEOl-LE'JOç ,..., 1tPOO"L"tW l-LoL: per le parole dell'imperatore incoronato cfr. Phil., Mos. II 168 IV 239,10-13 c.-W. «Et "tLç» yap CPTlO"L «1tPÒç XUPLO'J, t"tW 1tpÒç l-LÉ». �P/XXÙ l-LÈ'J "tò ÀEXl}É'J, l-LEyciÀTl O' i) El-LCP/XO"Lç, EO""tL yàp "tOLO'JOE "tò OTlÀOUl-LE'Jo'J' Et "tLç l-LTlOÈ'J "tW'J XELP01tOLT)"tW'J (l.TlO' OO"/X yE'JTl"tà 'JOl-LLSEL l}EOUç, eX.ÀÀ' E'J/X "tò'J i)YEl-LO'J/X "tW'J oÀw'J, Él-LOL 1tpOO"L"tW. In questo luogo Filone commenta Sep­ tuag., ex. 32,26: Mosè tornato dal Sinai tra la sua gente, che si è abbandonata alla idolatria, raccoglie intorno a sé coloro che sono rimasti fedeli al Signore. Anche qui è d'uopo osservare che tra il testo di Cl'isolora e la sua fonte non vi è alcun rapporto logico, ma solo una dimostrazione di abilità d:! parte di Demetrio a giocare con le parole dell'originale. schedo reg. 52

=

=

80. oùoÈ'J ÙtlJTlÀO"tEPO'J "t/X1tEL'JOCPPOO"u'JTlç: questo topos (cfr. Matth., 23,12; Luc., 14,11; 18,14) ha avuto grande fortuna nella letteratura patristica; qui ci limi­ tiamo a segnalare Isid. PeI., ep. III 69 PG LXXVIII 780a l-LÉy/X "tTjç "t'/X1tEL­ 'JocppoO"u'JTlç "tò utlJoç, poiché è autore ben nmo a Crisolora; cfr. anche Synes., ep. 90 152,8 Gar. Su "t/X1tEL'JOç e il suo àmbito semantico, fondamentale è il contri­ buto di W. Grundmann nel Theologisches Wo'terbuch zum Neuen Testament, VIII, Stuttgart 1964. 1969, pp. 1-27 ( Grande Lessico del Nuovo Testamento, XIII, Brescia 1981, colI. 821-892). - /Xu"tTl (se. "t/X1tEL'JOCPPOO"u'JTl) yàp ,..., �/XO"LÀEUO'J"t/Xç O"WSEL: per il potere sal­ vifico dell'umiltà cfr. apophth. Patr. PG LXV 204a oùx flO"XTlO"Lç, oihE eX.YPU1t'JL/X, OthE 1t/X'J"tOLOç 1to'Joç O"WSEL' EL l-Li) )"'JTlO"L/X "t/X1tEL'JOCPPOO'u'JT). =

=

=

=

97

Epp. 73 - 88

82. cr't'cl.GW cx.\lLCX:tO\l: la parte conclusiva della lettera richiama evidentemente Phil., somn. I 87 III 223,10-12 c.-W. ÀÉyE't'cx.!. oÈ xcx.'t'à 't'É't'cx.P't'O\l crT}!J.cx.LVO!J.E\lO\l f)ÀLOç !J.È\I cx.ù't'òç 6 't'W\I oÀW\I i}YEW';;\I, wc; d7to\l f}0T}, OL' ov 't'à cX.\lLcx.'t'cx. 't'W\I lÌ!J.cx.P't'T}!J.cl.'t'W\I cX.\lcx.:x:cx.ÀU7t't'E't'cx.L crucrXLcl.SEcril"a.L OOXOV\I't'cx., ove si commenta Septuag., gen. 19,23 affermandosi che il sole, qui usato con riferimento a dio, riesce a svelare anche quei peccati irrimediabili, che sembrano potersi occultare. Per l'accostamento dell'imperatore al sole cfr. Agap. Diac., schedo reg. 51 PC LXXXVII, 1180b e Bunger, Prooimion, pp. 75-80. =

=

83-89. Questo gruppo di lettere, nelle quali Crisolora si soHerma su alcuni fenomeni fisici e astronomici, ha la sua fonte nell'Epitome physica di Niceforo Blem­ mida, testo d'uso fondamentale al livello didattico: cfr. Garzya, « Testi », p. 278 p. 58. =

83. o !J.È\I cX."Ì]p ,.., cX.xL\lT}'t'a: per il contrasto tra aria fuoco, cX.ELXL\lT}'t'cx., e terra acqua, cX.XL\lTl't'cx., cfr. Niceph. Blemm., epit. pbys. 24,9-15 PC CXLII 1220ab xuxÀ� oÈ XLVEL't'cx.L 't'ò 7tUp xcx.t 't'ov cX.Époç 't'ò EÙO.yÈç 't'� oùpcx.\I� crU!J.7tEPL7tOÀOV\I't'cx. xcx.'t'à 't'"Ì]\I 7tPÒç cx.ù't'Ò\l OLXELO't'T}'t'cx. ... È7td oÈ 't'ò !J.É\lO\l cX.XL\lT}'t'O\l (7tcl.crT}ç yàp crepcx.Lpcx.ç XL\lOU!J.É\lT}ç È\I Écx.u't'TI 't'ò !J.ÉcrO\l f},OL 't'ò xÉ\I't'PO\l cX.XL\lT}'t'0\1) xcx.t i} yij oLà 't'"Ì]\I 7tPÒç 't'ò xÉ\I't'PO\l 't'ov 7tcx.\I't'òç OLXELWcrL\I cX.XL\lT}'t'Oç Ècr't'L. Tò vowp oÈ 7tcl.ÀLV Èm:t epÉPE't'cx.L 1tPÒç 't'"Ì]\I yij\l epUcrLXWç (LOLO\l yàp uv vocx.'t'oç 't'ò Èm7toÀcl.SELV 't'TI YTI), !J.É\lEL oLà 't'"Ì]\I 7tPÒç 't'"Ì]\I yij\l crUyyÉ\lELcx.\I cX.XL\lT}'t'O\l xcx.t cx.ù't'o; nonché Arist., cael. 296b 20-25 e in generale 295a-296b. - crù OV\I wç ÀE7t't'O't'cx.'t'oç xcx.t epEpO!J.E\lOç OÙpcx.\lLOLç: cfr. Psell., omni!. doctr. 151,1-7 78s. West. 't'"Ì]\I crucr't'cx.crLV o xocr!J.oç EÀcx.�E\I cX.7tÒ 't'ijç epucrEWç xcx.t XLVi}­ crEWç 't'W\I cr't'OLXELW\I. 'E7tELo"Ì] yàp 't'o,J't'W\I 't'à !J.È\I ELcrt xouepO't'cx.'t' cx., 01:0\1 1tVP xcx.t cX.T)p, 't'à oÈ �cx.pu't'cx.'t'cx., 01:0\1 vowp xcx.t yij, 't'à !J.È\I ocrcx. �cx.pu't'cx.'t'cx. XCl.'t'W 't'ov 7tcx.\I't'òç U7tEXcl.il"T}'t'o, 't'à o' ocrcx. xouepo't'cx.'t'cx. ELç 't'ò !J.E't'ÉwPO\l ÈSEil"ÀL�E't'O... mi\l oÈ 't'ò cX.7tÒ yijç epEpO!J.E\lO\l a:.\lW Ècr't'L. =

,

=

85. LPLç ,.., il"EP!J.O't'T}'t'oç: cfr. Niceph. Blemm., epit. pbys. 22, 18s. PC CXLII 1208b Tou oÈ !J."Ì] yL\lEcril"cx.L xa,;, !tEpt 't'Ò\l f)ÀLO\l 't'OLcx.U't'T}\I Xcl.il"uYPo\l crucr't'cx.crLV 01tOLcx.\I xcx.t cX.7tE\lcx.\I't'Lcx.ç cx.ù't'ou, aL't'LO') i} 't'ou 1)ÀLOU il"EP!J.O't'T}ç; Psell., quaest. nato 8 PC CXXII 796a; omni/. doctr. 142 73s. West. - ULç oÈ 't'ou xcx.Àou pcx.cnÀÉwç ,.., xouepo't'Épouç: evidente in questa seconda parte della lettera l'allusione a Leontare, uomo vicino al sovrano, nel contrasto tra 't'oùç ... cx.ù't'� 1tÀT}crLcl.SO\l't'cx.ç e 't'oùç oÈ 7tOppW !J.É\lO\l't'cx.ç. =

=

=

87. O't'L !J.È\I ,.., lÌÀÀ' a:.\lW !J.O\lO\l: cfr. Niceph. Blemm., epit. pbys. 17,9 PC CXLII 1168a O't'L oÈ OÙX Èx !J.O\lT}ç itEP!J.ijç xcx.t ST}paç cX.\lcx.il"U!J.Lcl.crEWç 't'OLç cX.\lÉ!J.OLç 1} yÉ\lEcrLç xcx.t cX.7tÒ 't'ijç cx.ù't'W\I XLVT)crEwç y\lWPL!J.O\l · a:.\lW yàp li\l EXcx.crUç CX.Ù't'W\I ÈepÉPE't'O; e anche PselI., omni/. doctr. 146 75-77 West.; quaest. nato 7 PC CXXII 793d. =

=

88. opocroç ,.., epUcrLX� ÀOY�: cfr. Niceph. Blemm., epit. pbys. 14,9 PC CXLII 1145c 't'EX!J.T)PLO\l oÈ (xcx.t) UU crU\lLcr't'cx.cril"cx.L 't'T)\I 't'E 7tcl.X\lT}\I xcx.t 't'"Ì]\I opocrO\l !J."1 7tOppW 't'ijç yijç 't'ò È7tt 't'OLç ul.\JT}ÀO't'ÉPOLç OpEcrL !J.T}OE't'Épcx.\I cx.ù't'W\I yL\lEcril"cx.L. - 't'ò ul.\JT}Ào't'cx.'t'O\l opoç È\I xocr!J.�: cosi è definito il sovrano in questa epi­ stola. Ori gene chiama opoç Gesti (hom. V,3 in ler. III 105, 23 K1ost.) e =

=

98

Demetrio Crisolora

OPi} ... (j)W"tEL\iCl gli angeli, i profeti, Mosè, gli apostoli (hom. 12, 12 in Jer. III 98,12 KIost.). Giovanni Damasceno definisce opoç ... \lOi}"tO\l la madre di Dio (carm. annunt. 174 PG XCVI 853a) e in altro luogo (imag. III 34 III 140,30s. Kott.) anche gli apostoli OPi} il"EOU ÀOyLxci. - "t'Ì"j\l IJ.È\I "tOi:ç (j)EpOIJ.É\lOLç - "toi:ç Ù7tÈp r:x.ù"tOu 7tr:x.pÉXELç: vanno qui ricordate le parole di Nilo a proposito della opoeroç, dono di Dio, a commento di Septuag., Oso 14,6: Nil., ep. I 29 PG LXXIX 97a ("tÒ\l E>EÒV) xr:x.t "trjç È� u�ovç ero(j)Lr:x.ç "t'Ì"jv op6erov 7tr:x.pÉxov"tr:x., LWIJ.ÉVi}V 7taerr:x.v \loerov �VXT}ç. =

=

=

=

90. "tCl oÈ "twv aIJ.r:x.p"ti}IJ.ci.""t"wv - oLaÀuEcr11r:x.L OLXr:x.LOV: per la contrapposizione erxLcX.-(j)wç, che peraltro va collegata con quella tra oOXEi:V e ELVr:x.L (vecL supra a 69.), cfr. Phil., migro 12 II 270, 21s. c.-W. Piti frequente, specie in àmbito patristico, è invece il contrasto tra erxo"toç e (j)wç; cfr. ad esempio Clem. Al., paed. I 6, 29, 4 I 107,28s. Stah. ou"twç àvcX.yxi) "te{) (j)W"tLerl-le{) È�r:x.(j)avLsEeril"r:x.L "tò erxo"toç' TJ ayvoLr:x. oÈ "tò erx6"toç, xr:x.il"' f}v 7tEpL7tL7t"tOIJ.EV "toi:ç aIJ.r:x.p"t1}IJ.r:x.erLv. =

=

94. EL erOL OOXW (j)Op"tLXÒç 7tOÀÀCl ypcX.(j)wv: cfr. Isid. Pel., ep. III 260 PG LXXVIII 940c E� (j)Op"tLXW"tEPOV ELVr:x.L "tò Pi}il"ilcrOIJ.CVOV OOSEL, ÀÉsw Xr:x.L oùx à7to­ XpU�OIJ.r:x.L. Evidentemente gli scherzi retorici di Crisolora non sempre dovettero riuscire graditi al sovrano; al riguardo cfr. Man. Palaeol., ep. 50 pp. 143-145 Denn. Nella risposta alle Cento epistole peraltro Manuele afferma ironicamente che Demetrio avrebbe potuto mandare migliaia di epistole, ma ne ha mandate solamente cento, cosicché un altro avrebbe potuto accusarlo di pigrizia, ben conoscendo la sua abitudine di scrivere fiumi di parole (ved. «Introduzione », § 6). =

=

95. a(j)Eç ... a(j)Eç: cfr. Matth., 6, 12. 14s.; 9,2; Mare., 2,5 et al. 98. IJ.EÀÉ"tilV ero(j)Lr:x.ç: cfr. Septuag., Siro 14,20 IJ.r:x.XcX.PLOç r:x.VllP, oç Èv ero(j)i.Q. bLEÀE"t1}erEL; cfr. anche Clem. Al., strom. I 8, 39, 2 II 26,5 Stah. =

99. Per questa epistola cfr. Isid. Pel., ep. II 250 PG LXXVIII 688b oMÈv TJ erWIJ.r:x."tLx'Ì"j aeril"ÉvELr:x. "toerou"tov, oerov TJ "twv 1:p07tWV à,YXLO""tdr:x.. ÀL07tEP Et xr:x.ÀÉ­ err:x.LI-LL erE "tOU àOLOLIJ.OV 'EpIJ.oyÉvovç "tOU È7tLerXu7tOV àOEÀ(j)LOOUV, OùOÈv av ero!. xa­ pLeraLIJ.llV· E� oÈ yv1}erLov (j)OL"tll"t1}V, OMÉ""t"EpOV ii.v r:x.i.erXVVolIJ.llV. Il testo di Crisolora in questo caso assume il valore di testimone indiretto di Isidoro; infatti la presenza di ervyyÉvELa nell ep. 99 conferma quanto segnalato da Poussin in una nota all'edi­ zione di Isidoro: «Vox àeril"ÉvELO:. merito suspecta est, abhorret enim a loci sen­ tentia. Interpres videtur ei substituendam putasse vocem erV"(yÉvELr:x. vertit enim cognatio ». =

'

100. La prima parte di questa lettera affronta il problema giuridico dell'annul­ lamento di un decreto. La seconda parte invece è di argomento cristologico. - 800 �r:x.erLMwv: cfr. Bunger, Chortasmenos, p. 223; Cortasmeno fa riferi­ mento ai due imperatori in un discorso a Manuele II di ritorno da Tessalonica. - "tòv XpLer"tòv - "te{) kW"tT}PL: Gesti in loh., 2,19 afferma Àuerr:x."tE "tòv \laòv .ou"tov, Xr:x.L Èv "tpLerLv TJIJ.Épr:x.Lç ÈYEPW aù"t6v e piti avanti chiarisce che con il tempio intende riferirsi al suo corpo; cfr. anche Greg. Nyss., vito Moys. PG XLIV 381ab "Av"tll [erxllv'Ì"jJ éi' (iv ELi) XpLer"toç. Qui evidentemente Crisolora raccoglie l'eco di antiche polemiche sulla natura e la volontà di Cristo (monofisismo, monotelismo): =

Epp. 88 -100

99

cfr. ad esempio lo. Dam., fido orth. 51; III 7 II 125 44s. Kott. oÀ.O\l 1}EÒ\I xaL oÀ.O\l a\l1}pw1to\l « 'tò (..lO\laOLXÒ\I xaL a't(..lT)'to\l OELX\lU\I'tEç 'tT)ç u1toO"'tcb:iEwç; Anast. Sin., monoph. PG LXXXIX 1181c OVX O'tL 11'ÉÀ.T)(..la 11\1 È\I av't� OEO(..lE\lO\l xa'ta­ À.UO"EWç; 1181d l1PxEL xaL (..lO\lO\l 'tò av"tOu 11'ÉÀ.T)(..la OLtX. 't"Ou È\I 'tu O"apxL O"x1)\lW­ O"a\l'toç Aoyou... Di tali polemiche era anc6ra possibile trovar traccia nelle contro­ versie religiose in età tardobizantina (ved. ad esempio Matth. Caryoph., refut. Nili 5 PG CXLIX 757-764, ove sono citati alcuni brani della Disputatio cum Pyrrho di Massimo Confessore sul monotelismo). =

=

=

,

INDICI

INDEX VERBORUM NOTABILIUM Numeri sunt epistolae atque lίneae

&γγελος 96,1 άγνόημcι 23,1 αγνoιcι 14,2 άδολίευτος 22,4 άεικίνητος 83,2.4 άίδιος 76,4 αίi}έριος 84,2 cιίμcι 99,1 cιίνίττoμcιι 24,5; 100, 7 cιίφνίδιoς 70,2 ακcινi}cι 30,1 άκίνητος 83,3.4 άκλινής 85,4 ακρcιτoς 90,2 άλcιζoνίcι 14,1; 50,1 άλoγίcι 74,3 άμέλειcι 96,3 αμοιρος 86,5 άμvνω 4,2; 54,2 άνάπcιυσις 39,1 άνcιπcιvω 16,4 άνάπλεως 19,3 ανεμος 70,3; 86,1; 87,2 ανεσις 51,1 άνίcιτoς 26,3; 36,3; 82,4 άνoρi}όω 27,2 άπcιιδευσίcι 2,1 άποκροvω 71,4 άπόφcινσις 47,4 άπρεπής 1,2 άρμόζω 6,3; 60,4 άρμoνίcι 75,2 αρωμcι 28,3 άτcιμιεvτως 57,3 άτάρcιχoς 15,4 άτμίς 87,2 ατοπος 93,1 άφειδως 57,3 άφi}ονίcι 67,3

αφi}ονος 40,4; 67,1 άφoρίcι 40,4 αΨυχος 16,4 βcιπτίζω 46,3 βλάβη 56,3 βλcιστάνω 10,5; 51,2 βρέφος 46,2 βρίi}ω 40,5 γεωργίcι 10,4 γυμνοσοφιστής 73,2 διάδημcι 77,2 διcικoνίcι 15,3 διδcικτικός 63,2 διδάσκcιλoς 40,1 δριμvτης 3,2 δρόσος 88,1; 89,1 δυσωδίcι 30,3 εcιρ 89,2 έδώδιμος 24,3 είρήνη 31,2; 57,2 είρηνικός 15,3 είρκτοφvλcιξ 28,4 έκi}uμιάω 28,3 ελcιιoς 2,3 έλάττωμcι 19,3 εμπορος 56,1 ενδειcι 67,2 έξcιλείφω 51,4 έξoυσίcι 80,4 ερεισμcι 32,2 ευάλωτος 45,2 ευcιρεστέω 53,4 ευγενής 24,1 ευδίcι 70,4 ευνoμίcι 57,2

Index verborum notabilium

104

εύπά11'εια. 59,1 εύωδία. 28,3; 30,2 έφα.ρμόζω 7,4; 66,3 ζυγόν 56,2 ηλιος 85,1; 90,1 ημισυς 100,3. 6. 8 11'έρος 89,1 11'εώρημα. 100,5 11'εωρία. 88, 3 11'όρυβος 27,4; 65,4; 73,5 11'υσία. 14,3 ίάομα.ι 64,3; 81,4. 5 ϊα.σις 59,5 ίρις 85,1 Ισημερινός 82,1 κα.κοτεχνέω 56,4 κάπηλος 56,1 κάρυον 24,2 κα.τα.γωνίζομα.ι 9,3; 18,3 πα.ταράομα.ι 4,4 κα.τορ11'όω 27,3 κα.τόρ11'ωμα. 19,2 κλVΔων 70,1 κοuφος 85,5 κρεμάννυμι 23,3 :;ωβερνήτης 64,2 "υπλικός 83, 1 λή11'η 14,3; 18,1 λιμός 67,3 λυσιτελές (τό) 69,2 μα1}ητής 38,4 μα.νία. 2,2 μελέτη 98,1 μεταχειρίζομα.ι 15,2 μέτρον 56,3 μικροΨυχία. 9, 5 μνήμη 18,2. 3; 79,1 μυελός 11,4 νέφος 82,2

νόσημα. 18,2 νόσος 45,2; 59J5 ογκος 15,2 οι.κέτης 16,1 όμόφυλος 16,5 όρισμός 3,1; 10,4; 91,4; 100,5 ορκος 12,2; 37,1 δστέον 11,4 πάγιος 85,5 πα.ιδίο·) 71,3 πα.ράδεισος 19,4 πάχνη 88,2; 89,1 πειρασμός 73,5 περιεργία. 4,3 περίεργος 6,4 πηχυς 100,6 πλάνος 73,3 ποιμήν 34,1 ποταμός 86,2 πράξις 88, 3 πτωμα 2,3 ρόδον 30,1 σάλος 70,1 σάρξ 100,8 σελήνη 84,1; 90,2 σίτος 67,1 σκάφος 80,3 σκηνή 100,5 σκιά 90,1.3 σκότος 90,2.3 σ;ιωμμα. 14,2; 19,4; 21,2 στα11'μίον 56,3 στρυφνός 24,4 στuλος 100,5. 8 στυπτικός 3,2 συγγένεια. 99, 1 συζάω 28,5; 75,4; 96,3 συκη 4,4 συμπά11'εια. 46,4 σύνδρομος 48,2 τα.ινία. 77,2 τα.πεινοφροσύνη 80,1

105

Index verborum notαbilium

ταραχή 65,4 τρauμα 67,4; 96,5; 99,4 ΤΡLκvμΙα 31,4 τuφος 15,2

φλεγμονή 15,2 C?ΟΡΤLκός 94, 1 φροuδος 90,2 φvτόν 24,1

υποΨΙα 9,1 υΨηλός 80,1; 88,1.2

χαρά 75,4 χεψών 89,1

INDEX NOMlNUM Numeri sunt epistolae atque lineae

Δημήτριος tit., 2 vid. ad Χρuσολωράς

Παλαιολόγος, Μανοuήλ (Π imp.) tit., 1

Έλλάς 73,1 Ευριπος 7,4

Περσίς 73,2 Πλάτων 40,1 Ποντικός 31, 3

Θεός 4,4; 17,2; 23,2.3; 44,4; 46,1.3; 50,4.6; 53,3; 54,3;

45,1; 88,4;

96,4; 100,5

'Ρωμαϊ:οι 97,4;

98,4

Σολομών 55,1 Σωτήρ 38,2; 96,5; 100,8

ΊνδοΙ 73,2 Χριστιανός 60,3 Λεοντάρης 1,1; 2,1; 3,2; 4,1; 11,3; 21,3; 52,4; 91,2

Χριστός 38,4; 100,6 Χρuσολωράς, Δημήτριος tit., 2

INDEX LOCORUM in apparatu exhibitorum Numeri sunt epistolae atque lineae

Agapeto Diacono (PG) schedo reg. 29: 30,4 Appiaao (Mendelssohn-Viereck) bello civ. nI 61,251: 13,2 Aristotele eth. Nicom. 1154b 27-28: 31,12; 1167b 6-7: 7,4-5 Atanasio (PG) Ar. 2,72: 100,7-8 Basilace, Niceforo (Garzya) or. in Adr. Comn. 5: 30,1 Blemmida, Niceforo (PG) epit. phys. 14, 9: 88,1-2; 89,1-2; 17,8:86,1-2; 17,9: 87,1-3; 22,18-19: 85,1-3; 24,10-15: 83, 1-3; 27,1: 84,2; stato reg. (Georg. Ga­ leso Georg. Oen. metaph.) 4: 32,2-3 Clemente Alessandrino (Stahlin) paed. I 6,29,4: 90,3-4; nI 12,92,4: 16,1-2 Crisolora, Demetrio (Lampros) comp. 222, 11-12: 4,2; 224,16-18: 41,2-3; 224,2022: 33,1-3; 224,27-225,2: 34,1-4; 225, 2-6: 35,1-3; 225,6-11: 24,1-5; 225,7: 40,4-5; 225,13-15: 36,1-3; 225,15-19: 25,1-4; 227,11: 36,3-4; 228,1: 21,2; 229,3-4: 26,1-2; 229,4-5: 27,2-3; 229, 11: 27,1-2; 232,1-5: 73,1-3; 232,7-10: 74,1-4; 232,10-14: 75,1-4; 232,19-22: 76,1-4; 232,23-28: 77,1-4; 232,28-233, 2: 78,1-3; 233,2-5: 79,1-4; 233,5-9:28, 1-5; 233,15-17: 29,1-3; 233,24-25: 57, 2; 233,26-27:30,1; 234,6-8: 31,1-3; 234,12-17: 97,1-4; 234,18-19: 98,1-2; 236,11-12: 12,1-3; 245,13: 23,4 Dione Crisostomo (von Arnim) or. 3,89: 85,4-5 Euripide Tro. 53: 26,1

Eusebio

di

Cesarea

(Winkelmann)

vito

Consto IV 28,1:67,1-3 Filone

Alessandrino

(Cohn-Wendland)

Abr. 209: 79,1-2; 210: 21,2; conto 88: 76,1-2; dee. 52:73,3; 86:65,4; det. 18: 36,3; 113:58,1-2; 120: 59,1-3; deus 19:69,2-3; 26:70,1-4; ebro 158: 65,2-3; 10s. 161:79,2-3; migro 12: 69, 1-2; Mos. I 47:68,3-4; I 149:25,1-2; n 1: 78,4; n 2:35,1-3; n 168:77,34; n 180:24,1-5; op. 39: 40,4-5; 4041:40,4-5; praem. 3:60,1-3; 26:61,24; 62,1-3; 26-27:63,1-3; 27:72,1-2; 30:72,3; 88: 76,2-3; probo 30-31: 34,1-3; 73-74: 73,1-2; somn. I 87:82,3-4; I 1ì7-178:28,1-4; spec. I 163: 71,2; n 22: 57,1-3; n 61: 29,1; n 89: 16,3-4; IV 184:33,1-3; 41,1-4; IV 194:56,14; virt. 3:27,1-2 Giovanni Damasceno (Kotter) fido orth. 36; n 22: 42, 1-3; 43,1-3; (PG) parall. I 13: 46,2-3; V 21:43,3-5 Isidoro Pelusiota (PG) ep. 150: 3,2-5; I 51:4,2. 4; I 142:23,3-4; I 471:16, 1-3; I 488:10,1-5; n 15:17,1-3; n 34: 18,1-3; n 84: 11,1-2; n 87: 19, 12; n 108:19,2-3; n 145: 81,3-5; n 146:8,1-3; 9,2; n 148: 37,1-4; n 174:39,1-2; n 180:48,1-3; n 183:49, 1-4; n 187:50,2-5; n 197: 51,1-3; n 203:53,1-3; II 250:99,1-4; II 259: 54,1-4; II 291: 99,1-4; III 69:80,1; In 79:69,1-2; In 126: 38,1-3; nI 260:94,1; IV 145: 45,2-3 Isocrate ad Nicocl. 22:12,1-2; 23: 26,1-2

Index locorum

110

Massimo Confessore (PC) 1-3

opusc. 3:43,

197d: 36, 1-2 Psello, Michele (Garzya) tn obtrect. 11: 15,1-2

Nuovo Testamento (Nestle-Aland) Joh. 2, 21:100, 6-7; Matth. 7, 8:77, 4-5; 9,13: 14, 3-5; PauI. 2 Coro 7, 12:1, 4; Hebr. 4, 12:11, 4; Rom. 14, 18:53, 4 Omero Il. I 88:82, 3; II 243:34, 1-3 Paleologo, Manuele (Dennis) ep. 44:74, 1-2; (PC) praec. educo reg. 19: 40, 1-3; 31:47, 3 Platone lego V 730b: 6, 2-3; Phaed. 89de: 40, 1-3; resp. V 473cd: 35, 1-3; symp.

Settanta (Rahlfs) deut. 16, 20:36, 3; 30, 3:64,3; ex. 26, 16:100, 5-6; 32, 26:77, 3-4; provo 14, 15:55, 1-2; 21, 13:58, 4; Siro 14, 20:98, 1-2 Sinesio (Garzya) ep. 1:74, 1-2; 5:32, 4-5; 90:80, 1 Sofocle Ai. 1146:32, 4-5 Temistio (Downey) or. 15, 192d: 67, 1-3 Teofilatto di Bulgaria (Gautier, PC) in­ stilo reg. 2,1:97, 1-2

INDICE DEGLI AUTORI MODERNI I numeri rimandano alle pagine, se in corsivo alle note

Astruc, Ch. 31 Barker, E. 20 Barker, J. W. 18 Battaglini, F. 31 Beck, H.-G. 13. 14. 93 Buchwald, W. 13 Cammelli, G. 13. 19 Cohn, L. 23 Conti Bizzarro, F. 19 Coxe, H. O. 19. 27. 31

Hunger, H. 13. 14. 15. 20. 24. 27. 28. 29. 87. 88. 89. 90. 97. 98 Kabiersch, J. 89 Krumbacher, K. 13 Lampros, Sp. 13. 17 Laurdas, B. 15 Lundstrom, W. 13 Maisano, R. 24 Nazzaro, A. V. 94

Dennis, G. T. 19 Devreesse, R. 32 Feron, E. 31 Gamillscheg, E. 31 Garzya, A. 27. 28. 29. 30. 93. 96. 97 Gautier, P. 14 Grundrnann, W. 96 Hadot, P. 20. 23 Harlfinger, D. 31 Hohlweg, A. 13

Omont, H. 31 Peri, V. 32 Pignani, Adriana 24 Pohlenz, M. 88 Poussin, P. 93. 98 Prinz, O. 13 Spicq, C. 89 Sykutris, J. 29 Treu, M. 17. 18. 19. 20. 21. 27. 87

INDICE DEL VOLUME

pago

Abbreviazioni bibliografiche Introduzione

9

»

Il

1. Demetrio Crisolora e Manuele II Paleologo

»

13

2. Le Cento epistole: argomento e struttura

»

17

3. Le fonti delle epistole .

»

23

4. Tecnica e genere epistolare

»

27

»

31

»

35

»

37

»

67

Commentario

»

85

Indici

»

101

Index verborum notabilium

»

103

Index nominum

»

107

Index locorum

»

109

Indice degli autori moderni

»

111

5. Tradizione manoscritta e recenstO 6. Manuel Palaeologi ad Demetrium

Chrysoloram

epistola DEMETRII CHRYSOLORAE, Ad Manuel Palaeologum epi­ stolae centum DEMETRIO CRISOLORA, Cento epistole a Manuele II Pa­ teologo

QUESTO VOLUME DELLA COLLANA SPECULUM È STATO STAMPATO SU CARTA VERGATA DELLA CARTIERA MILIANI DI FABRIANO DALLA TIPOGRAFIA LAURENZIANA DI NAPOLI NEL MESE DI OTTOBRE DELL'ANNO 1984 PER CONTO DI M. D'AURIA EDITORE E LIBRAIO