Timur'un Ankara Kalesi Kusatmasi

TİMUR’UN

ANKARA KALESİ KUŞATMASI 27 Temmuz 1402

Kuşatma hakkında kapsamlı araştırma ve muharebe alanının tetkiki için düzenlenen saha gezisi notları Aralık 2009

Abdullah Turhal

Altar Maket 2009

TİMUR’UN ANKARA KALESİ KUŞATMASI 27 Temmuz 1402

Kuşatma hakkında kapsamlı araştırma ve muharebe alanının tetkiki için düzenlenen saha gezisi notları Aralık 2009

Abdullah Turhal

©Altar Maket Her hakkı Altar Maket’e aittir, izinsiz kopyalanamaz. Tüm fotoğraflar, aksi belirtilmediği sürece, yazar tarafından çekilmiştir. Kaynak göstermek kaydıyla, burada yer alan görüş, bilgi ve resimlerden araştırmalar ve kişisel kullanım için faydalanılabilir.

R Reepprraaeesseennttaa V Viittaamm T Tuuuumm pprroopprriiuumm M Muunndduumm aaeeddiiffiiccaa

İÇİNDEKİLER Giriş Kuşatma öncesi siyasi ve askeri ortamın incelenmesi Ankara şehri ve kalesi Kuşatmanın başlaması Kuşatmanın kaldırılması ve sonrası Birbirini bütünleyen iki eser: Ulus Atatürk Anıtı ve Ankara Kalesi Bitirirken Kaynaklar

GİRİŞ Macar Turan Cemiyeti’nin Anadolu’yu gezmesi için 1913 yılında Türkiye’ye gönderdiği Macar araştırmacı Bela Horvath, binlerce kilometre yol katedip onlarca tehlike atlattıktan sonra Ankara’ya ulaşır. At üstünde Kırşehir yönünden, yani güney doğudan, Ankara’ya ulaşmaya çalışan Horvath anılarında şöyle yazmıştır: 1 “Yeni Han Binam Boğazı’nın tam girişinde bulunuyor. Boğaz Elmadağ’ın güneyinden ve Kuyrukçuoğlu Dağı’nın da kuzeyinden batıya doğru ilerleyerek 1230 metre yüksekliğe kadar çıkıyor. Bazı noktalarda mükemmel denilebilecek yol dağların arasında kıvrılarak ilerliyor. 9’da boğazın öteki ucundaki Binam Köyüne ulaşıyoruz....9.30’da Cahhal Köyü yakınlarındayız. Birden karşımıza dağlar tarafından çevrelenmiş geniş bir ova çıkıyor. Ovanın ortasında Mogan Gölü ve Emir Gölü parıldıyor. Bu ovada birkaç yol birleşiyor....yol Mogan Gölü’nün çıplak kıyısına iyice yaklaşıyor....öğleye doğru gölün öbür kıyısındaki Gölbaşı Hanı’na ulaşıyoruz...önümüzde artık bir tek zor boğaz kaldı, 1200 metre yükseklikteki Köpekli Boğaz....saat üç civarında boğazın en yüksek noktasında kentin ince minarelerini de içeren manzara ayaklarımızın dibinde uznaıyor, tren yolu, üç ayrı tabaka halinde uzanan dağlar ve Ankara’nın beyaz evlerinin görüntüsü muhteşem. İşte, Doğu ve Batı arasında onca savaşa ve kan dökülmesine neden olan Ankara önümüzde, yüzlerce metre derinde2........

Horvath’ın 1913 yazında izlediği bu yol, 1402 yazında Sivas’tan Ankara üzerine temkinli bir şekilde yürüyen Timur ve kuvvetlerinin yürüdüğü yolla aynı yoldur. Horvath’ın tarif ettiği yol ve manzarayı Timur ve askerleri de görmüştür. 1402 senesinde artık iki büyük ordu ve iki büyük komutanın karşılaşması kaçınılmaz hale geldiğinde, Anadolu’da ölümcül bir takip başlamıştı. Her iki komutan da diğerinin en zayıf anını kollayarak tuzağa düşürmeye çalışıyordu. Son derece temkinli bir şekilde doğuda Sivas’tan batıya Ankara’ya, birbirine parelel biçimde yürüyen bu iki ordunun, iki büyük devletin kaderleri Ankara önlerinde belirlenecekti. Timur, Yıldırım’ın peşinden geleceğini düşünerek asıl ordusunu güneyde, Horvath’ın geniş bir ova ortasında parladığını söylediği Mogan ve Emir gölü bölgesinde bıraktı. Bu arada Osmanlı için önemli bir kale olan Ankara kalesini kısa sürede almaya karar vermişti. Birliklerinin bir kısmını alarak kuzeye, Ankara kalesine yöneldi. Bu çalışmada, bu kuşatma üzerinde yaptığımız kapsamlı araştırmayı sizlerle paylaşmak istedik. Tarihi muharebeleri anlamak için saha ziyaretlerinin önemini bildiğimizden, kuşatmanın gerçekleştiği alanları gezerek günümüzdeki durumları hakkında gözlemlerde bulunduk. Yazıda pek çok orjinal ve çok kolay bulunamayacak yerli yabancı tarihi belge ve resmin yanında okumanızı kolaylaştıracak günümüzden resimler ve uydu görüntüleri temel alınarak hazırlanmış çizimleri kullandık. Bu çalışma Ağustos 2009 yılında sizlerle paylaştığımız “Ankara Meydan Muharebesi- 1402: Kapsamlı araştırma ve saha gezisi” isimli çalışmayı tamamlayan niteliktedir ve Altar Maket’in ikinci saha çalışmasıdır. 1

Bela Horvath, Anadolu 1913, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Haziran 2008, s 115-117 Horvath 1200 m yükseliğindeki boğazdan rakımı 848m olan Ankara’ya baktığı için böyle bir ifade kullanmıştır.

2

Tarihte daha önce de başkent ve önemli bir merkez olan Ankara, cazibesi olmayan, sıkıcı bir şehrin ötesinde, tarih boyunca gizemli ve önemli bir şehir olmuştur.. Hem Osmanlı devleti, hem de Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda çok büyük rol oynayan, gizemlerini haykırmayan, sahip olduklarını insanın gözüne sokmayan, saygıyı hakeden bir şehirdir. Umuyoruz sizde bu şehre ve tarihine farklı bir gözle bakabilir, gizemlerini anlamak için biraz hareketlenerek çaba göstermeye başlayabilirsiniz. Her gün gezdiğiniz yerlerde sizden önce kimlerin gezdiğini bilmek bile yeterince heyecan verici değil midir? Abdullah Turhal Konutkent, Ankara 2 Aralık 2009

KUŞATMA ÖNCESİ SİYASİ VE ASKERİ ORTAMIN İNCELENMESİ “Gökyüzünde nasıl tek Tanrı varsa, yeryüzünde de tek bir hükümdar olmalıdır”

O

Emir Timur

n dördüncü .yüzyılda Osmanoğulları Anadolu ve Balkanlarda gücünü artırırken, daha doğuda, Maveraünnehir’de başka bir Türk devleti de gücüne güç katmaktaydı. Timur isimli büyük komutan ve devlet adamının önderliğindeki devlet güçlenerek büyüyor, aynı Osmanlılar gibi gün geçtikçe kontrolü altındaki alanı genişletiyordu. Timur, 1370 yılında başa geçti ve etrafındaki dağınık vaziyetteki Türk, Moğol boylarını birleştirmede başarılı oldu. Askeri yeteneklerini bu güçle birleştirerek yedi sene zarfında İran’ı nüfuzu altına aldı, Azerbaycan ve Irak’a yönelerek buraları da ele geçirdi..3 Bu başarılardan sonra yüzünü doğuya döndü ve Hindistan seferi sonunda 1399’da tüm Kuzey Hindistan’ı ele geçirdi.4 Timur, kendi devleti çevresinde bulunan dört Türk devletinden ikisini yenmeyi başarmıştı (Hindistan Türk Hakanlığı ve Rusya’ya hakim olan Altınordu devleti). Üçüncü devlet Mısır’daki Memluk sultanlığı ise Timur’un baskısı altındaydı ve bu baskı sonucu ismen Timur’a tabiiyetlerini bildirdiler. Sona kalan dördüncü devlet ise Osmanlı devletiydi ve artık Timur’un hedefinde Osmanoğulları vardı.5 Hint seferinden sonra tekrar Batıya dönen Timur Osmanlı sınırlarına dayanmıştı. 1400 senesinden itibaren Timur, Osmanlı sınırları içindeki yerleri işgal etti, artık Osmanlı ile savaş kaçınılmaz olmuştu. Sivas’ı büyük şiddet kullanarak yıkan Timur’a karşı Yıldırım’ın öfkesi büyüktü.6 Timur, Sivas’ı yıktıktan sonra daha batıya Osmanlı üzerine yürümedi çünkü casus teşkilatı vasıtasıyla tatmin edici haberler alamamış ve çok çekindiği Yıldırım’ın ordusu hakkında bilgi edinememişti. Timur ayrıca elindeki kuvvetlerin, düzenli ve disiplinli Osmanlı ordusu karşısında yeterli olmayacağını düşünüyordu Bu sebeple, Yıldırım’la karşılaşmadan önce Orta Asya’dan en etkili ve güçlü birliklerini Anadolu’ya getirmeye çalışıyordu.7 Nihayet, ordusunu bu seçme birliklerle takviye eden ve diğer tüm şartların artık Yıldırım’la karşılaşmak için uygun olduğunu düşünen Timur, Yıldırım’a onun kabul etmesinin mümkün olmadığını bildiği, kendi ağır isteklerini ileten bir mesaj yolladı. Kaçınılmaz noktaya gelinmişti ve iki tarafın orduları harekete geçti.

3

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Büyük Osmanlı Tarihi, Cilt 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s 301 a.g.e., s 302 5 Tahsin Tunalı, Ankara Savaşı, Hayat Tarih Mecmuası, Ocak 1972, s 34 6 Timur’un Sivas’ta yaptıkları için bakınız, Vilayetlerimizin Tarihi: Sivas, Hayat Tarih Mecmuası, Aralık 1967 eki, s 164-167 7 Uzunçarşılı, s 306 4

Bursa’dan yola çıkan Ordû-yi Hümâyûn iki koldan yürüyerek Ankara önlerine geldi. Yıldırım daha doğuya ilerlemeden ordu ağırlıklarının bir kısmını Ankara kalesinde bıraktı ve süratle doğuya ilerledi. Timur da harekete geçti ve birliklerini Sivas üzerine yürüttü. Habercileri kanalıyla artık bilgi almaya başlamıştı, Osmanlı ordusunun hareketlerini takip edebiliyordu.8

Timur ve Bayezid’in Anadolu’daki manevraları

Yıldırım, Timur’un Sivas’ta olduğunu öğrenince buraya yürüdü. İki ordunun öncüleri Sivas ile Tokat arasında sıcak temas sağladılar fakat, Timur, Yıldırım’ın bu dağlık bölgede geçitleri önceden tuttuğunu bildiği için bu yöne yüklenmedi ve Kayseri istikametine yürüdü. Timur oldukça ihtiyatlı ve ağır bir ilerleyişe geçti. Yıldırım, Timur’u istediği nispeten dağlık alana çekemeyince o da ordusunu yavaşça geldiği istikametten geri çekmeye başladı ve iki ordu doğu batı hattında birbirlerine parelel olarak Ankara istikametine yürüdü. Yıldırım’ın kendi peşinden gelmesine uğraşan Timur, duruma hakim Osmanlı sultanını bu tuzağına düşüremedi. Kırşehir’e doğru yürüyen Timur, Yıldırım’ın üzerine doğru geldiğini öğrenince telaşa kapıldı ve süratle Ankara’ya yürüdü. Ordû-yi Hümâyûn’un kendi geldiği istikametten, yani güney doğudan, geleceğini hesaplayarak bu yönde düzen aldı. Ordusunun büyük kısmını bu amaçla güneyde, su sıkıntısının olmadığı, Emir (Eymir) ve Mogan gölleri 8

a.g.e., s 308

civarında bıraktı. Bu istikametin geliş yolu olan Kuyrukçu Dağı ve ilerisine de kuvvet yerleştirdi. Timur, Yıldırım’a tuzağını kurduğunu düşünerek emrine aldığı bazı kıtalarla kuzeye yönelerek Ankara Kalesi’ni ele geçirmek için kuşatmaya başladı. Asıl ordusu ise güneyde Yıldırım ve Osmanlı ordusunu bekliyordu.

Haritanın alt kısmında, Emir (Eymir) ve Mogan gölleri civarında mavi renkle işaretli asıl Timur ordusu görülmektedir. Kuyrukçu Dağı ve ilerisinde ise Timurun öncü kuvvetleri Yıldırım’ı beklemekteydi. Timur bazı kıtaları alarak bu bekleyişte Ankara kalesini düşürmek için kuzeye yöneldi ve Ankara’yı kuşattı. Kaynak: Ömer Halis [Bıyıktay], Yedi yıl harbi içinde Timur’un Anadolu seferi ve Ankara savaşı, Askeri Matbaa, İstanbul 1934, Harita No: 5

ANKARA ŞEHRİ VE KALESİ Ankara Kalesi geniş bir düzlük içindeki nispeten en yüksek ve en hakim tepe üzerine kuruludur. Bunun yanısıra, hem üzerinde yerleşime izin veren geniş alanı ve hem de su kaynakları açısından zengin bir yerde olması nedeniyle eski çağlardan beri burasının çeşitli uygarlıklar tarafından müstahkem bir mevkii olarak kullanılmasına şaşırmamak gerekir.

1711 yılında Fransız Tavernier’in gözüyle Ankara şehri Kaynak: Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933, s 79

Tarih öncesi çağlardan beri Ankara ve çevresinde yerleşim olduğu arkeolojik kazılarla kesindir. Hititlerin, Ankara ve çevresinde aktif oldukları da yine arkeolojik kazılardan elde edilen bulgulardan anlaşılmaktadır. Ankara’nın 60 km güneybatısındaki Hitit yerleşimi Gavurkale’nin Hititlerce ileri bir garnizon olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Dolayısıyla Hititlerin Ankara içinde de yerleştikleri düşünülmektedir. Çok yakın bir zamanda, Ulus’taki Roma Hamamı bölgesinde yapılan kazılarda, II. Ramses dönemine ait olduğu düşünülen M.Ö 13. yüzyılda yapılmış, bir amulet, yani muska veya tılsım, arkeologlar tarafından bulunmuştur. Bu da, Kadeş Muharebesi sonrasında artan HititMısır ilişkilerinin Ankara’da kendini göstermesidir.9 Bulunan bu muska şu ana kadar Ankara içinde bulunan en eski tarihli eserdir ve Ankara merkezinde Hititler’in yerleşmiş olduğu savını güçlendirmektedir.

9

“Ankara bir günde 500 sene yaşlandı”, Akşam gazetesi, 1 Aralık 2009

Ankara’nın gelişimi ve tarih boyunca çeşitli uygarlıkların yerleştikleri alanlar ve yerleşimlerin hangi tarihlerde kurulduğunu gösteren harita. Kaynak: Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933, s 70

Hititlerden sonra bölgede hakim olan Friglerin burada kesin olarak yerleştiklerini biliyoruz. Frig döneminden (M.Ö 750 ila M.Ö 500) pek çok kalıntı bulunmuş daha önemlisi şehrin içinde, Bahçelievler ve Beştepe’de bugün bile görülebilen tümülüsler Frig dönemine tarihlenmişlerdir. Friglerden sonra Ankara’da yaklasık bir asırlık Lidya hakimiyeti dönemi başlamıştır. Sonraki yıllarda, tüm Anadolu gibi Ankara’da Pers egemenliğine girmiştir. M. Ö 4. yüzyılda batıdan Makedonya’dan doğuya sefere çıkan Büyük İskender M.Ö. 334-333 kışını Gordion’da geçirmiş ve sonrasında Ankara’ya gelmiş ve buradan Pers ordusu üzerine yürümüştür. M:Ö. 3. yüzyıl ise Ankara için çarpıcı gelişmeler getirmiştir. Çok uzaklardan, Avrupa’nın uzak köşelerinden yeni yurt bulmak üzere Tuna kıyılarını takip ederek Balkanlar’a ve oradan da Anadolu içlerine yürüyen Keltler M.Ö 278-277 yılında Orta Anadolu’ya

gelmişlerdir.10 Kabileler halinde gelen Keltler (Gal halkı, Galatlar) içinde bir boy olan Tectosageler (veya Tektosaglar) Ankara’ya yerleşmiştir.11 Savaşçı Galatlar, Ankara ve çevresini denetimleri altına almış ve Roma dönemine kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. M.Ö 25 yılında Roma İmparatoru Augustus bu bölgeyi Roma İmparatorluğu’na bağlamıştır.. Galatya Roma eyaleti olmuş, Ankara da bu eyaletin merkezi, yani başkenti olmuştur.12 Strabon Ankara’dan Galatların müstahkem bir noktası olarak sözeder.13 Roma döneminde önemi artan şehir, M. S. 270 senesine kadar açık bir şehir olarak bugün Hacıbayram yamaçlarında ve düzlükte gelişmiştir. Şehrin surlar içine alınması ise gücünü kaybeden Roma’nın Perslere karşı savunma ihtiyacının ortaya çıkması ile M.S. 270 senesinde olmuştur ve ilk dış sur bu tarihte yapılmıştır.14 Ortaçağ boyunca Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) hakimiyetinde kalan şehir kışlık konaklama yeri ve hac yolu üzerinde bir ikmal noktası olarak kalmıştır. 7. yüzyılda önce Sasaniler daha sonra Abbasi ordularının baskısı ve sürekli saldırıları karşısında şehir tamamen kale içine çekilmiş, kale duvarları sağlamlaştırılmış ve yükseltilmişlerdir. 1071 Malazgirt zaferinden sonra 1073 senesinde Selçuklular kenti ele geçirmişlerdir. Selçuklular kente “Dar-ül Hısn” yani tahkimli belde, yer adını vermiştir.15 1304 yılından itibaren kent Moğol İlhanlıların eline geçmiştir. Moğol hakimiyeti altında Ahi Beyleri Ankara’yı yönetmişlerdir. 1352’de Sivas’ı kendine merkez edinmiş ve Ankara’yı da kontrolü altında tutan Eredna’nın ölümü ile oğulları arasında yaşanan kargaşa esnasında Orhan Gazi, doğunun bu önemli şehri Ankara’yı alması için 1354 yılında oğlu Süleyman Paşa komutasında bir ordu gönderir ve şehir Osmanlı’ya geçer fakat kısa süre sonra Orhan Gazi’nin ölümünden sonra elden çıkar .16 Nihayet, 1361 senesinde, doğuya, yürüyen I. Murat 1361 yazında17 Ankara önüne gelir ve şehri yöneten Ahiler şehri, kendileri gibi Ahi olan, Murad Hüdavendigar’a teslim ederler.18 Batıya doğru sürekli genişleyen Osmanlı, Ankara’yı alarak doğu sınırlarında kuvvetli bir kale elde eder ve Anadolu’daki en önemli düşmanı Karamanoğullarıyla sınırdaş olur.19

“Gazi Hüdavendigâr ulemanın fetvasını bayrak edinerek Anadolu yakasına geçti. zaferleri taşıyan askerleriyle Karaman beylerini ülkesinden çıkarıp, sınır boyunu 10

Detaylı bilgi için bakınız Charles Texier, Küçük Asya: Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, Enfarmasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara, 2002 cilt 2, s 407-414 11 Horvath, s 12 12 Texier, s 413 13 a.g.e., s 444 14 Bir Zamanlar Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi, Ankara, 1994, s 14 15 a.g.e., s 15 16 Uzunçarşılı, s 124 17 İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt 1, Türkiye Basımevi, İstanbul, 1947, s 34-35 18 Murad Hüdavendigar’ın şehre girişi esnasında sevinç gösterisi yapan ve saçılan altınları kapmaya çalışanlara Murad Hüdavendigar’ın eline çomağını alıp “bre hey devletsizler, hiç akçecik gördüğünüz yok mudur ki böyle kırılışırsınız” dediği aktarılır. Bakınız, Mehmed Neşri, Kitab-ı Cihan-nüma, Neşri Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995, Cilt I, s 193 ve Mehmet Altay Köymen, Neşri Tarihi, Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1984,s 95 19 Mufassal Osmanlı Tarihi, İskit Yayınevi, Şehir Matbaası, İstanbul 1957, cilt 1, s 129

tutmak için Ankara kalesini kuşattı. Bu arada ol nifak ehli ile işbirliği eden bazı yaramazları, kötü yolların yolcularını yakalayıp, bunlara katılanlar veya onlardan umud bekleyenler kırılıp dökülünceye kadar kovaladı. Ankara’ya sahip olan, istiklal davasına düşerek bu kaleyi ve çevresini ele geçiren Ahi adını taşıyan topluluk adalet ıssı, Sultan Murad han Gazi’nin yüce kuvvetini ve erişilmez gücünü görünce direnmeye imkan olmadığını anlamışlar, hediyeler ve armağanlar derleyip, padişahlara özgü peşkeşlerle sultanın otağına gelmişler boyun eğdiklerini bildirip kalenin anahtarlarını teslim etmişlerdi. Onların bu tutumu padişahlık merhametine ve şahlık yüceliğine uygun düştüğünden hepsi de devlet hizmetine alındılar. Kalenin ve hisarın korunması için asker ve dizdar bırakıldı...ve Osmanlı ülkesine katıldı”.20

Ankara, doğu sınırında güçlü bir kale ve önemli bir nüfusa sahip olmasının yanı sıra ticari açıdan da önemli bir şehirdir. Hoca Sadettin Efendi 1580 tarihli eserinde bu güzel şehrin geliri bol, tarım ürünleri ve zırh yapımıyla da tanınan, sof, muhyer21 ve daha başka nefis kumaşların dokunarak, İran, Arabistan, Bizans ve Frenk diyarına yollandığı bir şehir olduğunu belirtmiştir.22

Ankara Kalesi – 17.yy yağlıboya tablo. Amsterdam Rijks Müzesi’nde bulunan ressamı bilinmeyen tablo Kaynak: Anadolu Medeniyetleri Müzesi Rehberi, Ankara, s 4-5

Ankara’da şehir kale ve civarında gelişmiştir. Ankara kalesi konum itibarıyla her zaman Anadolu’da ulaşılması en zor kalelerden birisi olarak görülmüştür. 1633 tarihli Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Ankara kalesi’nin detaylı bir tarifi vardır. “Bir kulu balanın ta 20

Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, Hazırlayan İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı, 1992, Cilt 1, s 110-111 21 Moher, Ankara yünü 22 Hoca Sadettin, s 111

zirvesinde dört kat beyaz taştan bina edilmiş bir hasnı hasin ve bir seddi metindir. Katları birbirinden alidir. Her tabakasının arası üçer yüz adımdır. her kat duvarının keddi altmış arşın kadar alidir. Her duvarın eni onar zirai mekkidir. Temellerininin altı dairenmadar kemer binalarla boştur derler görmedim. Boş olması hini muhasarada düşmanın yer yer kaleye girip [yanaşıp] lağım atmasını men etmek içinmiş. Bu iç kaleden kıble tarafına Yanbeyi düşürüp şarktan garbe tulanice vaki olmuştur. Garp tarafı dört kat birbirinden geçme demir kapılardır ki her katı arasında asma demir kafesler amade olup demir zincirlerle masluptur. Her kafesin demirleri bazu kalınlığında kadar vardı. Hini muhasarada kale duvarı içinde aşağı kapılar önüne bırakıp siper eder. Bu kalede senki ahmerden atebei ali ve süfli başka kalelerde görülmemiştir. En taşra kapu ki Atpazarı yerine nazırdır. Canini garbe mekşuftur. Kubbei alisi kemeri üzerinde selef pehlivanlarının gürzleri, ibretnüma mahi kemikleri ve nice acayip masluptur....Cemi düşman bu klenin bir taşına bin baş verip yüz bin savaş etmeğe can baş oynatır. Gerçi yukarı iç kalenin etrafında hendeği yoktur. Amma.. dört çevresi yalçın kanare kayalardır. Hiçbir tarafından zafer mümkün değildir. Lağım işlemek te sehil değildir. Zira kat kat 360 mahalledir [burç] birbirine nazır olup korur bir garip tarzda, hendese üzere tarh ve inşa olunmuştur. Dört katında 1800 dendan [mazgal olabilir] bedendir. İç hisar dairenmendar 4000 adımdır. Canibi şarkında Hisarlık [Hızırlık] nam püşte üzerinde ziyaretgah vardır. Sehil kaleye havaledir. Amma ondan zararisabet etmek ihtimali yoktur. Çünkü kale ile hisarlığın arası bir top menzilinden uzundur. Aşağısı ise derki esfelden nişane verircesine bir yer olup ondan kaleye huruç emri asirdir. İçkalede büyük küçük 86 top vardır. Kifayet miktarı cephanesi, alat ve silahı mevcuttut. Kalede bahçesiz 600 hane bulunmaktadır. Amma aşağı kale, Cenabi Ahmet Paşa bir kat sur muhkem bina etmiş dört kapısı vardır. Dairenmadar cirmi altı bin adımdır. Bir tarafta ta iç yukarı kaledir ki, onu aşağı hisar ihata etmiştir. Bu hisarın canibi şarkisinde yukarı hisardan kayalar içinden Hızırlık deresine [Bentderesi] inilir, su yolları vardır. İç kalede sarnıçları, buğday ambarları vardır. Ama aşağı hisarın suyu çok olduğundan sarnıçları yoktur. 170 çeşmesi ve 3000 su kuyusu vardır.”23 19. yüzyılda tüm Anadolu’yu gezerek meşhur Küçük Asya kitabını kaleme alan Fransız Charles Texier de Ankara kalesine eserinde yer vermiştir. Texier Ankara şehrinin aslında doğudan batıya uzanmış bir dağın tepesini işgal eden, volkanik büyük bir kaya olan bu kütlenin yanlarının ise çok sarp olduğunu ve asıl hisarın bu kayanın tepesini süsleyerek surlarının dağın orta yerlerine kadar indiğini belirtmiştir.24 “Sonraları sur duvarları ta ovaya kadar uzatılarak dağın üzerindeki mahalleler yeniden güçlendirilip kale daha geniş bir şekil aldı. Orada hala bu gibi eserlere rastlanır. Bu harabeler şimdiki şehrin dışında kalmışlardır. Burçları içeren iki katlı hisar bugün vardır ve şehrin gördüğü farklı kuşatmaların çok sayıda izleri kalmış ve surların bir çok kısmı sonradan eski anıtlar, tapınaklar ve mezar taşlarıyla restore edilmiştir. Kalenin yöresindeki dönemin savunma tarzı gereğince hisar dağın en yüksek uç noktasını işgal ettiğinden surların dıştan hendeği yoktu. Bu surlar taşlar ve kayaların iniş çıkış kıvrımlarını takip ederler ve bazı noktalar ovanın zemininden birkaç yüz metre daha 23

Ömer Halis Bıyıktay, Yedi yıl harbi içinde Timur’un Anadolu seferi ve Ankara savaşı, Askeri Matbaa, İstanbul 1934, s 67 24 Texier, s 444

yüksekte bulunurlar” diye yazan Texier “o dönemde Ankara kalesi, Van’inkine benzer olabilecek derecede Asya’nın en sağlam kalelerinden sayılırdı. Bu kale şehre hakim ve iki katlı bir setle çevrilmiş bir tepe üzerindedir.” demiştir.25 Ankara kalesi iç kale ve dış surlardan oluşur. Dış surlarda 20’ye yakın kule vardır. İç kale 43.000 metrekarelik bir alanı kaplar. İç kale 130 x 330 m boyunda 4 katlı ve 10-16m yüksekliğindedir. Yapımında eski yapılardan alınmış mermer parçalarının yanı sıra Ankara taşından da istifade edilmiştir. 20m ara ile beşgen biçimli 42 kule yerleştirilmiştir. Dış surlarda bulunan kulelerin arası yaklaşık olarak 40m’dir.

25

a.g.e., s 446 ve 448

Ankara Kalesi planı Kaynak: Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933, s 156 ile 157 arasındaki katlanı harita.

Kale ve surlarının Doğu Roma döneminde savunma ihtiyacının arttığı M. S. 7. yüzyılda yapıldığı düşünülmektedir. Aslında mevcut kalenin yapım tekniği bunu desteklemektedir. Kalenin kulelerinin tamamı köşeli yapılardır. Bu tarz yapılar topun yoğun olarak kullanılmasından önce yapılmışlardır. Topun etkili biçimde kullanılmaya başlandığı 14 ve 15. yüzyıldan itibaren yuvarlak planlı kuleler inşa edilmiştir.

Şark Kale ile Akkale arası surlar Kaynak: Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933, s 178

Şark Kale Kaynak: Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933, s 175

Akkale ve karşısındaki Timur tepesi (Hızırlık veya Hıdırlık tepe) Kaynak: Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933, s 176

Şark kaleden Cebeci istikametine bakış -1933 Kaynak: Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933, s 176

Ak Kale planı Kaynak: Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933, s 182

Kaynak: Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933, s 182

Kalenin kuzeyinden dolanarak akan Hatip Çayı. Roma döneminden kalan bendlerin olduğu bu çayın üzerine daha sonra mini bir baraj yapılmıştır. İlerleyen yıllarda üzeri kapatılmış ve Dışkapı’yı Cebeci’ye bağlayan yol yapılmıştır. Kaynak: Herbert Melzig, Timur: Verhangnis eines erdteils, Europa Verlag, Zürih New York, 1940, sayfa 176 ve 177 arasındaki resim.

Ankara Kalesi – 1926 posta pulu Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Ankara Kalesi, posta pulu Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Ankara Kalesi ve çevresi– 1930’lar Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Ankara Kalesi ve çevresi, 1970’ler Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

KUŞATMANIN BAŞLAMASI Ankara’nın güneyinde, ordusunu uygun olduğunu düşündüğü şekilde bıraktığına inanan Timur derhal Ankara Kalesi kuşatmasını başlattı.

Kaynak: Ömer Halis [Bıyıktay], Yedi yıl harbi içinde Timur’un Anadolu seferi ve Ankara savaşı, Askeri Matbaa, İstanbul 1934, Harita No: 5

Timur gelmeden önceden gönderdiği birlikler kalenin dış dünya ile bağlantısını çoktan kesmişlerdi. Timur karargahını kalenin doğusunda, bugünkü Cebeci tren istasyonunun kuzeyinde bulunan “Demirli Bahçe”de kurdu.26 Vakit kaybetmeksizin kale çevresini atla dolaştı ve en uygun hücumun hangi istikametten yapılması gerektiğini değerlendirdi. Neticede Timur kaleye asıl taaruzun Bentderesi kuzeyinden kalenin kuzey doğusundan yapılmasının uygun olduğuna karar verdi ve kuvvetlerine buraya yüklenmeleri emrini verdi. Timur bu kararıyla kalenin en güçlü ve en zor yerinden saldırmayı tercih etmiştir. Timur’un, aşağılarda, nispeten düz alanda bulunan ve savunması daha zor olan yerler yerine bu en zor yeri seçmesinin sebebi zaman darlığıdır. Timur, Yıldırım’ın her an gelebileceği ihtimali yüzünden en sert vuruşu en sert yere yaparak kısa sürede işini bitirmeyi amaçlamıştır. Aşağıdaki herhangi bir zayıf noktadan birliklerini şehre soksa savaşarak geri çekilecek Osmanlı askerleri yine Akkale’ye sığınacak ve burada direnişlerini sürdürecekti. Bunu değerlendiren bu büyük komutan o yüzden burayı alıp biran önce işini bitirmek istemişti. Kaleyi savunanların şişirdikleri su, seddin Timur kuvvetleri tarafından lağımla atılması yani yıkılması ile boşaltıldı. Bu bentlerin yıkılması ile kalenin de su ihtiyacının karşılanması engellendi.27 Kuşatma esnasında iki farklı yer çok önemliydi. Bunlardan ilki Demirli Bahçe, diğeri ise Hızırlık tepesi. Timur karargahını güzel bir bağlık olan Demirli Bahçedeki köşklerden birine kurmuştu. Buradan hem kale hem de çevresindeki birliklerin hareketi net bir biçimde takip edilebiliyordu. Hücum birlikleri ve lağımcılar saldırılarını devam ettirirken Timur kaleye su sağlayan Bentderesinin mecrasının değiştirilmesini emretti Bentderesi şimdiki Cebeci istasyonunun batısındaki İncesuya indirilecekti, güzergah tespit edilmişti 26 27

Bıyıktay, s 63 Şeref Erdoğdu, Ankara’nın tarihi semt isimleri ve öyküler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002, s 11

ama tamamlanamadı.28 Zira bu esnada kuzeyden gelen haberciler Timur’u şaşırtacak haberi verdiler bu haber üzerine dere yatağı değiştirilmedi.

Demirli Bahçe, tren istasyonu istikametinden Ankara Kalesinin görünüşü. Solda, üzerinde yapılar görülen tepe Kale, sağdaki tepe ise Hızırlık Tepesi Resim Cumhuriyetin ilk yıllarından. Bu resim kalenin nasıl binlerce yıldır bir düzlük ortasında yükselen, savunma ve kale yapımı için en uygun yer olduğunun açık bir göstergesidir. Resmin tam ortasında görülen beyaz cami ise Mimar Sinan’a atfedilen 1565-66 tarihli Cenabi Ahmet Paşa (Ulucanlar Yeni) Camisidir. Kaynak: Bir Zamanlar Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi, Ankara, 1994, s 102

Diğer önemli yer olan Hızırlık (Hıdırlık) tepesi ise Akkale’nin kurulu olduğu tepenin karşısında bulunan, Bendderesi seviyesinden 110 m yüksekte olan bir tepedir. Tam karşısında olmasına rağmen buradan kaleye tesirli silah atılamazdı. O dönemde bunu gerçekleştirecek bir teknoloji yoktu. Buna rağmen, kalenin kuşatmasını takip etmek için mükemmel bir yerdi. Timur da bu sebeple buradan kuşatmayı takip etmiştir. Bu tepe Roma döneminden beri önemli bir tepe olmuş, çeşitli tapınak, sonra kilise ve elbette mezarlar bulunurmuş. Romalılar ünlü kişilerin mezarlarını Ankara’nın yüksek tepelerine yaptıklarından bu tepe de kutsal bir hüviyete sahip olmuş.29 Ünlü bir Arab şairi olan Emrülkays’in 6. yüzyılda öldürülünce Romalıların bu kutsal tepesine gömüldüğü aktarılır.30 Osmanlı döneminde de kutsal kabul edilen bu tepe hakkında rivayetler yayılmıştır. Bu rivayetlerin en önemlisi halkın Hızıraleyhisselam’ım bu tepeye sık sık uğradığına inanmalarıdır. Bu nedenle halk sık sık bu tepeye çıkarak dileklerde bulunurmuş.31 Hızıraleyhisselam’a atfen de tepe Hızır tepesi adını almış sonra ismi Hıdırlık olarak kalmıştır.

28

Bıyıktay, s 64. Texier ise eserinde “Timur Çubuk-Abad suyunun yatağını çevirterek Ankara’nın kale duvarlarını aşındırdı” diye yazmıştır.Bakınız Texier, s 468 29 Erdoğdu, s 102 30 a.g.e., s 102 31 a.g.e., s 102

Hızırlık Tepe üzerindeki türbe. Bu tepe “Timurlenk Tepesi” de denilmekteydi. Ankara Kalesininin tam karşısında bulunduğu için bu tepeden kuşatmayı idare eden Timur yüzünden de buraya “Timurlenk Tepesi” denmiştir. Karşıdaki tepede Ankara Kalesi. Bu türbe kalıntısı 1919 yılına kadar durmuştur sonra tamamen kaybolmuştur. Mamboury’nin Cumhuriyetin ilk yıllarındaki tüm haritalarda burası Timurlenk Tepesi (Mont Tamerlan) diye geçer. Kaynak: Bir Zamanlar Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi, Ankara, 1994, s 83

Hızırlık (Hıdırlık) Tepe üzerindeki türbe kalıntısı. 20.yy’ın başına kadar burda bulunan bu kalıntının ne olduğu hakkında bilgi yoktur. Cumhuriyet Ankara’sı inşa edilirken pek çok binada kullanılan kırmızı taş bu tepedeki taş ocaklarından çıkartılmıştır. Kaynak: Bir Zamanlar Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi, Ankara, 1994, s 82

Timur’un seçme kıtaları “Maksut”, “Tokül Baorcu”, “Şehsuvar”, “Saray”, “Ali Şir” Timur’un emrettiği hücum cephesinden yani, Akkale’nin kuzeyinden yüklendiler. Bu birlikler dik yamaçlara tırmandı ve inatla saldırıyı sürdürdüler. Timur ordusu kale kuşatmalarında hızlı ve etkili sonuç almada oldukça başarılıydı. Kemah32 ve Sivas gibi

32

Hoca Sadettin Efendi 1580 tarihli meşhur Tacü’t-Tevarih’inde Timur’un Kemah kalesini alışındaki başarısını şöyle aktarır: “Kemah gayet sağlam bir kale olup, yükseklerde uçmakta olan şahinler bile burçlarının üzerine çıkamayacak kadar ulu ve öyle yalçın bir yerde yapılmıştı ki oraya kimse süratle yaklaşamazdı. ..şimdi ise bu dağlar gibi büyük ordu tarafından alındı”. Hoca Sadettin, s 258-259

zorlu kaleleri başarı ile fethetmişlerdi.33 Bu başarılı ve inatçı birliklerin karşısında ise eğitimli ve bir o kadar da inatçı Osmanlı askerleri bulunuyordu. Ankara hakimi ve kale komutanı Yakup Bey ve adamları kaleyi öyle başarılı savunuyorlardı ki Timur’un birlikleri ikindiye kadar daha duvarlara dahi yaklaşamamışlardı.34

Timur’un görevlendirdiği kıtaların saldırılarını yoğun olarak gerçekleştirdiği yerler ve bu yerlerin bugün uydudan görünüşü. Kaynak: Ömer Halis [Bıyıktay], Yedi yıl harbi içinde Timur’un Anadolu seferi ve Ankara savaşı, Askeri Matbaa, İstanbul 1934, Harita No: 6 ve Google Earth Uydu görüntüleme sistemi

33

Asıl hayranlık uyandıran başarıları ise Ankara Meydan Muharebesinden sonra batıda İzmir’e vardıklarında “gavur İzmir” denen yerde konuşlu St. Jean şövalyelerinin iyi tahkim edilmiş ve disiplinli şövalyelerince savunulan alınamaz denilen kalenin alınmasıdır. Bu kuşatmayı, Timur’un esiri olarak izleyen Yıldırım Bayezid bile bu durum karşısında şaşkınlığını gizlememiş ve Timur’un bu birliklerinin başarısından etkilenmiştir. Kuşatmada büyük lağımlar açan lağımcılar surları yerl bir etmiş, şövalyelerin etkili savunması tesirsiz kalmıştır. Rivayete göre şövalyelerin dış dünya ile bağlantısını sağlayan limana her askerinin bir taş atmasını emretmiş ve liman bir günde doldurulmuştur. Bakınız Texier, s 144 34 Bıyıktay, s 64

Ankara Kalesi’nin kuşatılması. Kuşatma hakkında yapılmış en doğru ve ayrıntılı harita yine General Ömer Halis Bıyıktay’ın çok kıymetli eserinde bulunmaktadır. Kaynak: Ömer Halis [Bıyıktay], Yedi yıl harbi içinde Timur’un Anadolu seferi ve Ankara savaşı, Askeri Matbaa, İstanbul 1934, Harita No: 6

KUŞATMANIN KALDIRILMASI VE SONRASI Timur Ankara kalesi ile meşgulken ansızın kuzeyde bulunan öncüleri korkunç bir haberle geldiler Haberciler, “Rum Kayseri’nin kuzeyde, Çubuk istikametinde” olduğunu bildiriyorlardı. Yıldırım önderliğindeki Ordû-yi Hümâyûn hiç beklenmedik bir süratte ve beklenmeyen bir yerde ortaya çıkmıştı. Timur açısından en dehşet verici yan şüphesiz, Ordû-yi Hümâyûn’un kendi beklediği güney doğu yönünden değil, hiç beklemediği kuzey doğu yönünden karşısına çıkması oldu. Ordû-yi Hümâyûn kuzeyden gelmiş ve Çubuk Ovasındaki Melikşah köyünde ordugah kurmuştu.35 Emir Timur ve büyük ordusu baskına uğramıştı. Bu durum Timur’u telaşa düşürmüştü. Timur derhal Ankara kalesi kuşatmasını kaldırdı ve güneyde bekleyen asıl birliklerine haber yollayarak süratle, dağınık biçimde kuzeye, Melikşah köyünde ordugah kurmuş Yıldırım ve ordusuna karşı yürüdü. Ankara, şimdilik kurtulmuştu, Yakup Bey ve emrindeki kale halkı Çubuk’taki bu muazzam iki ordunun karşılaşmasının sonuçlarını beklemek durumundaydı ve bu bekleyişleri çok sürmeyecekti. Zira, ertesi gün, 28 Temmuz 1402 sabahı başlayan ve akşama kadar süren kanlı muharebede Osmanlı ordusu yenilmiş ve büyük komutan Yıldırım Bayezid Han esir düşmüştü. Artık şehri savunmada inat etmenin anlamı kalmadığından Yakup Bey arzı hizmette bulundu ve kaleyi Ali Sultan Tevaciye teslim etti.36 Şehirden verilen aman mukabili para ve vergiler toplandı. Böylece Ankara kalesi ve şehri büyük yıkıma ve kitlesel ölümlere maruz kalmadan Timur’un eline geçti. 1403 yılında Timur’un kentten çekilmesi ile Fetret Devri kavgaları yüzünden şehzadeler arasında el değiştirmiştir. 1421 yılında II. Murad kenti kontrol altına almış ve Ankara, Birinci Dünya Savaşı sonundaki kısa süreli İngiliz-Fransız askerleri varlığı dışında bir daha yabancı işgali görmemiştir.37

35

Uzunçarşılı, s 310 Bıyıktay, s 92 37 1919 yılında Ankara’da İngiliz, İskoç ve Fransız birlikleri vardı. Tüm yurtta olduğu gibi demiryolu ve haberleşmeyi kontrol altına almayı amaçlayan işgal kuvvetleri bu askerleri göndermişlerdi. İngilizler gar civarında, Fransızlar ise Taşhan meydanında daha sonra Meclis olacak Birinci meclis binasında bulunuyorlardı. Bakınız Metin Özaslan, “Atatürk’ün Ankara’ya gelişi ve Ankara’nın başkent olma nedenleri” Bilge dergisi, sayı 35, Kış 2002. Aynı makale Ankara Kulübü Dergisinin web adresinde bulunabilir http://www.ankarakulubu.org.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=77&Itemid=1 36

1930’lerdan itibaren göç ve gecekondulaşma furyası Hızırlık tepede başlamış ve tepenin her karışı gecekondularla doldurulmuştur. Bu gecekondular halen durmaktadır. Cumhuriyet kurulduğunda planlı gelişen Yenişehir’e karşı burası kontrolsüz gelişen yer olmuştur. Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Hızırlık Tepeden bakıldığında Ak Kale. Kaynak: Hürriyet, 8 Temmuz 1994

Ankara tren garından Ankara kalesi. At arabalarının arkasındaki geniş arazi bataklıktı. Burası Cumhuriyetle kurutuldu ve üzerine Gençlik Parkı yapıldı. Kaynak: Bir Zamanlar Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi, Ankara, 1994, s 28

Ankara ve çevresi - 1933 Kaynak: Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933, s 39

BUGÜNKÜ DURUM

Harita üzerinde Eymir, Mogan gölleri, bunların kuzeyinde Ankara Kalesi ve daha kuzeyde Ankara Muharebesinde Timur’un ordugahı olan Sarayköy ile Yıldırım’ın ordugahı olan Melikşah köyü. En kuzeyde ise Yıldırım’ın esir alındığı Mahmutoğlan köyü. Kaynak: Google Earth Uydu görüntüleme sistemi

Günümüzde kale ve çevresi Kaynak: Google Maps

Resmin solunda Ankara Kalesi (Akkale ve Şarkkale) sağında ise buranın doğusunda kalan Cebeci Demirlibahçe. Mimar Sinan’a atfedilen Cenabi Ahmet Paşa Camii, Ulucanlar Cezaevi ve Cebeci Stadı bu yönde kalmaktadır. Kaynak: Google Earth Uydu görüntüleme sistemi

Resim Heykel Müzesi’nden Akkale Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Resim Heykel Müzesi’nden Akkale Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Şark Kale üzerinden Akkale. Kuzeye bakış. Antenlerin olduğu tepe Hızırlık Tepesi (veya Hıdırlık tepe). Günümüzde tüm bölge Altındağ olarak bilinir. Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Şark Kale üzerinden.doğuya yani Cebeci tarafına bakış. Cebeci Stadyumu görülmekte. Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Şark Kale üzerinden batıya, yani Ulus ve ilerisine bakış. Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Şark Kale üzerinden.kuzey doğuya yani Hüseyin Gazi Dağı tarafına bakış. Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Şark Kale üzerinden.kuzeye bakış. Yıldırım’ın geldiğinin haber alınması ile Timur kuşatmayı kaldırarak süratle tüm ordusu ile bu yöne, kuzeye, yaklaşık 20 km kuzeydeki Çubuk ovasına yöneldi. Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Şark Kale’den kuzeydoğu yönü. Altındağ ve gecekondular. Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

BİRBİRİNİ BÜTÜNLEYEN İKİ ESER: ULUS ATATÜRK ANITI VE ANKARA KALESİ Cumhuriyetin ilanından sonra Yenigün Gazetesi sahibi ve başyazarı Yunus Nadi Bey, Ankara’da Kurtuluş Savaşını simgeleyecek bir anıt için kampanya başlattı. Bu kampanya Cumhuriyet coşkusu içindeki halktan büyük destek gördü. Halkın maddi yardımlarıyla Avusturya’lı ünlü heykeltraş Heinrich Krippel (1883-1941)’in bu işi yapması sağlandı. 1927 sonbaharında Krippel’in Atatürk’ün Mareşal üniforması ile çok sevdiği “Sakarya” isimli atı üzerinde gösteren bu heykelin açılışı gerçekleşti. Bu anıtın sağ ve sol önünde iki adet Mehmetçik arkada ise mermi taşıyan Anadolu kadını heykelleri bulunmaktadır. Kurtuluş Savaşı’nın muhteşem komutanı ve bu savaşı kazanan muhteşem askerler ve fedakar halkımız, kadınlarımız ilelebet bu anıtta yerlerini almışlardır. Şu ana kadar yapılan en güzel Atatürk heykellerinden biri olan bu heykele önden baktığınızda arka planda tüm ihtişamı ile Ankara kalesi ve onun görkemli surları görülmektedir. Önde büyük kahramanlar arkada ise şehrin üzerinde bir taç gibi duran kale birbirini bütünleyen bir yapıdaydı. Fakat daha sonra bilinçsizce araya tuhaf ve yüksek binaların dikilmesi ile bu bütünlük bozulmuştur. Günümüzde sadece heykel ve arkasındaki çirkin sayılabilecek binalar görülmektedir. Bu heykel-kale bütünlüğü, güzelliği maalesef bozulmuştur.

1909 yılında Taşhan (resmin solundaki bina) ve önündeki meydan. Burası önceden geniş bir mezarlıktı. İlk meclis binası, Taşhan (Hotel Angora tabelası takıldı yabancılara konaklama hizmeti vermek için)’nın karşısındaydı. Cumhuriyetle beraber burası şehrin en önemli merkezi oldu. Önce Hakimiyet-i Milliye meydanı, Millet Meydanı sonra ise Ulus oldu. Taşhan 1933 yılında yıkıldı ve yerine 1935 yılında şimdi hala duran Sümerbank binası yapıldı. İşte Ulus Atatürk Heykeli, veya Zafer Anıtı buranın tam ortasına inşa edildi. Arkada solda Timur Tepesi (Hızırlık Tepe) ve sağda Kale görünmektedir. Timur tepesi üzerindeki türbe bu resimde görülmektedir.

Kaynak: Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933, s 81

Heykel ve arkasında şehrin tacı durumundaki Ankara Kalesi. Resim heykelin 1927 senesindeki açılış töreninden Kaynak: Kaynak: Bir Zamanlar Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi, Ankara, 1994, s 46

Zafer Anıtının çeşitli açılardan görünümü. 1959-60 yıllarında yapılan Ulus Meydanı düzenlemesi esnasında heykelin yeri değiştirildi ve heykel şimdiki yerine kaydırıldı. Kaynak: Bir Zamanlar Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi, Ankara, 1994, s 57 ve 59

Heykel- Kale ikilisi, birbirini tamamlayan ama artık birarada görülemeyen, iki muazzam eser. Kaynak: Atatürk’ün Ölüm ve Anıtkabir’e nakil günleri, gazete ve fotoğraf sergisi, Türkiye Barolar Birliği, 9-24 Kasım 2009, Ankara katalogu, s 37

Atatürk Heykeli ve Kale Kaynak: Google Earth Uydu görüntüleme sistemi

Bugün Heykel’e bakış. Solda ufukta Akkale görülmekte. Heykelin ardındaki devasa bina aslında heykeli tamamlayan kale surları manzarasını sonsuza kadar kötü biçimde kapatmış durumdadır. Heykelin yakınlarda uğradığı “altına boyama” vandalizmi rezaletini bir yana bırakırsak, bu binaların heykeli ezercesine bilinçsizce dikilmesi bu büyük eserlere yapılan ilk büyük saldırıdır. Bu korkunç yapılar arasında kaybolan eserlerden biri de binanın ardında kalan 1545 tarihli Hallaç Mahmud Camii’dir. Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Yıl 2009 ve Ankara Belediyesinin altına boyattığı heykeller. Hangi tür bir tarih, kültür ve estetik bilincine sahip bir akıl böyle bir maskaralığa kalkışır anlamak elbette mümkün değil. Teknik olarak bu bir vandalizm38 örneğidir. Kaynak: Hürriyet gazetesi 14 Ekim 2009

Ulus’ta heykeli kapatan korkunç yapıların arasında kalmış 1545 tarihli Hallaç Mahmud Camii. Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

38

Vandalizm: İhmal veya kasıt sonucu sanat eserlerine zarar vermek. Daha geniş anlamıyla güzel ve kıymetli olan değerlere-eserlere barbarca zarar vermek

“...Angürya yoluyla Kayser üstüne leşkerle yürüdüm. Kayser Beyazıd ise atlı ve yaya olarak dörtyüzbin askerle beni karşılamıştı. Savaş başlayınca Rum askerini yendim. Askerlerim Kayser’i esir alıp önüme getirdiler. yedi yıllık seferden sonra zafer ve galibiyetle Semerkand’a geri döndüm”. Timur’un kendi ifadesiyle Ankara muharebesi Tüzükat-ı Timur, Kaynak yayınları, İstanbul, 2004

Mağlup olan büyük asker Yıldırım Bayezid Han’ın, galip gelen büyük asker Emir Timur’un karşısına çıkarılışını tasvir eden, 1903 yılında Avrupa’da basılmış meşhur Liebig reklam kartı. Kaynak: Altar Maket Koleksiyonu

Sultan Yıldırım Bayezid Han Bu orjinal resim, Bizanslı tarihçi Laonicus Chalcondyle’in eserinin 1662 yılında basılmış Fransızca nüshasından alınmıştır Kaynak : Blaise de Vigenere, Histoire Generale Des Tvrcs: Contenant l'Histoire De Chalcondyle. Tradvite Par Blaise De Vigenaire, Auec les illustrations du mesme Autheur. Et Continvee Ivsqves en l'an MDCXII par Thomas Artus; Et en cette Edition, par le Sieur de Mezeray, iusques en l'annee 1661, Paris 1662’nin Ortadoğu Teknik Üniversitesi (Ankara) kütüphanesinde bulunan orjinal nüshasından alınmıştır (ODTÜ Kütüphanesi, Ankara ML Rare Collection DR485 .V673 katalog numarası)

Emir Timur Bir ayağı sakat olduğundan Osmanlı tarihçileri tarafından “Timurlenk” yani “Aksak Timur” denilmiştir. Buradanda yabancı dillere “Tamarlane”, “Tamerlan”, “Tamerlanos”, “Tamerlanes” vb gibi geçmiştir. Bu büyük Türk cihangirini bu şekilde fiziki arızası ile anmak doğru değildir. Zaten Osmanlı tarihçileri de bu ismi tezyif makamında, yani eğlenmek, değerini düşürüp aşağılamak amacıyla kullanmaktaydılar. Bu kişiden bahsederken, bu tarihi şahsiyete, atamıza saygı göstermeli ve kendisinden Timur, Emir Timur, Timur Gürgan veya Demir diye bahsetmek daha uygun olacaktır. Bu orjinal resim, Bizanslı tarihçi Laonicus Chalcondyle’in eserinin 1662 yılında basılmış Fransızca nüshasından alınmıştır Kaynak : Blaise de Vigenere, Histoire Generale Des Tvrcs: Contenant l'Histoire De Chalcondyle. Tradvite Par Blaise De Vigenaire, Auec les illustrations du mesme Autheur. Et Continvee Ivsqves en l'an MDCXII par Thomas Artus; Et en cette Edition, par le Sieur de Mezeray, iusques en l'annee 1661, Paris 1662’nin Ortadoğu Teknik Üniversitesi (Ankara) kütüphanesinde bulunan orjinal nüshasından alınmıştır (ODTÜ Kütüphanesi, Ankara ML Rare Collection DR485 .V673 katalog numarası)

BİTİRİRKEN Girişi Turan Cemiyeti’nden Macar Horvath’ın notlarıyla yapmıştık, yazımızı da yine onun notlarından bir bölüm ile bitirelim. Horvath, 1913 yılında 50 bin nüfuslu bu önemli şehri gezerken Ankara’nın çarşılarının çok hareketli olduğundan ve her milletten alıcı, satıcı ve insanın buluştuğundan bahseder. O dönemde burası sadece önemli bir ticaret ve kervan yollarının merkezinde olmasından dolayı değil başka açılardan da önemlidir. Horvarth “birden sırtında afiş taşıyan biri çıkıyor karşımıza, genizden gelen bir sesle de bağırıyor, seyircileri akşam ‘Othello’ temsiline çağırıyor. Anadolu’da Shakespeare oynanıyor!” diye yazmıştır. Tüm Anadolu’yu gezdikten sonra bozkırın ortasında kalabalık pazarda herkese yapılan bu açık davete şaşırmıştır. Horvath eğer daha sonra gelmiş olsa, sadece 10 sene sonra Ankara’da yaşanacak muazzam gelişmeyi, aydınlanmayı ve hakim olan yüksek medeniyet bilincine sahip insanların karşısında daha da büyük şaşkınlığa uğrayacaktı. Ankara 1920’lerden 1940’lara kadar nefes kesen bir şehir, muazzam Cumhuriyetin tüm değerlerini temsil eden, kendine güvenen dünya çapında kurumları ve aydınları ile imrenilecek bir başkent halinde yükseldi. Bu dönemdeki kazanımlar daha sonra kesildiği halde şehir o dönemden kalan mirası bir mirasyedi edasıyla, yeni bir şey eklemeden, harcaya harcaya bugünlere geldi. Horvath da iyi bilirdi ki insanlar yaşadıkları şehirleri kolay kolay yıkamaz, tarih sahnesinden silemez. Ne kadar hoyrat olursa olsun insanlar şehrin uzun hayatına göre oldukça kısa sayılacak ömürleri boyunca sadece sınırlı bir süre zarar verebilir. Bu da binlerce yıllık bir şehrin tarihinde sadece kısa sayılabilecek kötü döneme işaret eder. İnsanoğlu bu, ileri de gider geri de gider. İleri gidene laf söyleyen olmaz ama geri gidene laf söyleyene laftan anlaması gerekenler de “it ürür, kervan ürür” gibi akıllara ziyan bir tepkide bulunur. Daha önceki yazımızda da belirttiğimiz gibi, Ankara, gizemlerini haykırmayan, sahip olduklarını insanın gözüne sokmayan, ama çok eski ve pek çok hayati olaya sahne olmuş bir şehirdir. Bunlardan biri olan, 1402 Ankara meydan muharebesi dünya savaş tarihinin en önemli muharebelerinden biri olarak öne çıkmaktadır. Güneyde Eymir ve Mogan göllerinden başlayarak dosdoğru kuzeye kadar tüm Ankara’yı kapsayarak geçen, Çubuk ve Mahmutoğlan köyüne kadar gelen tüm alan Timur ve Osmanlı ordularının manevra ve muharebe alanıdır. 250.000 bine yakın askerin, yüzbinlerce atın ve düzinelerce savaş filinin geçtiği, birbirine girdiği ve bunların bir kısmının yitip toprağa karıştığı alan bu yukarda bahsettiğimiz, üzerinde bulunduğumuz, hergün gezdiğimiz, yaşadığımız alanda, Ankara’da olmuştur. Dünyanın gelişmiş toplumları kendileri için önemli olan muharebeleri genç nesillerine, türlü yollarla daha iyi anlatmaya çabalamaktadır. Atatürk’ün bu muharebeye bu kadar ilgi duyması, General Ömer Halis Bıyıktay’ın, çağına göre çok üstün, eşi benzeri olmayan kitabını yazması, dönemin içişleri bakanlığının Mamboury’e şu zamana kadar eşi benzeri olmayan bir Ankara Rehberi yazdırması hep bu nedenledir. 1930’larda başlatılan bu güzel ve etkili çabalar maalesef solup kaybolmuş, çorak toprakları yeşertmeye çalışan insanların çabaları tarih olmuştur. Ankara’da, yanı başımızda, faaliyet gösterdiğimiz yere çok yakın bir mesafede gerçekleşmiş olan tarihin en muzzam olaylarından bazılarını kapsamlı bir biçimde incelemek, muharebe alanlarını ve fiziki şartları tetkik ederek resim ve gözlemlerimizle

Ankara halkı ve Türk savaş tarihi meraklıları ile paylaşmak istedik. Altar Maket olarak mütevazı imkanlarımızla, tüm iyi niyetimizle, titizlikle anlamaya ve en doğru biçimde sizlerle paylaşmayı hedefledik. Elbette, bu çalışma burada sonlanmamakta, sürekli bilgilerimizi kontrol ederek hatamız varsa düzeltme gayretimiz devam etmektedir. Umarız, bu çalışma sizlerin merakını ateşlemeye, Ankara’ya ve onun ötesinde tarihimize daha farklı bir gözle ve bakış açısıyla bakmanıza vesile olur, gezdiğimiz bu şehirde daha önce kimlerin gezindiğini bilmek umarız sizler için de önemlidir.

KAYNAKLAR AKA, İsmail, “Timur sadece bir asker mi idi?”, Belleten, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, Cilt LXIV, Sayı 240, Ağustos 2000 AKA, İsmail, Timur ve Devleti, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2000. AKURGAL, Ekrem Ancient Civilizations and ruins of Turkey, Ankara 1970 Anadolu Medeniyetleri Müzesi Rehberi, Ankara Atatürk’ün Ölüm ve Anıtkabir’e nakil günleri, gazete ve fotoğraf sergisi, Türkiye Barolar Birliği, 9-24 Kasım 2009, Ankara katalogu BIYIKTAY, Ömerhalis, Yedi yıl harbi içinde Timur’un Anadolu seferi ve Ankara savaşı, Askeri Matbaa, İstanbul 1934 Bir Zamanlar Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi, Ankara, 1994 DANİŞMEND, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt 1, Türkiye Basımevi, İstanbul, 1947 DE VIGENERE, Blaise, Histoire Generale Des Tvrcs: Contenant l'Histoire De Chalcondyle. Tradvite Par Blaise De Vigenaire, Auec les illustrations du mesme Autheur. Et Continvee Ivsqves en l'an MDCXII par Thomas Artus; Et en cette Edition, par le Sieur de Mezeray, iusques en l'annee 1661, Paris 1662 ERDOĞDU, ŞEREF, Ankara’nın tarihi semt isimleri ve öyküler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002 GALANTİ, AVRAM, Ankara Tarihi I-II, Çağlar Yayınları, Ankara 2005 Gravürlerle Türkiye IV, Anadolu I, Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara, 2003 HOCA SADETTİN EFENDİ, Tacü’t-Tevarih, Hazırlayan İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı, 1992, Cilt 1 HORVATH, Bela, Anadolu 1913, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Haziran 2008. KÖYMEN, Mehmet Altay, Neşri Tarihi, Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1984. MAMBOURY, Ernest, Ankara: Guide Touristique, Ministere Turc de l’Intérieur, Ankara, 1933 MELZIG, Herbert, Timur: Verhangnis eines erdteils, Europa Verlag, Zürih New York, 1940 MUFASSAL OSMANLI TARİHİ, Tarihi, İskit Yayınevi, Şehir Matbaası, İstanbul 1957 NEŞRİ, Mehmed, Kitab-ı Cihan-nüma, Neşri Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995, Cilt I-II. ÖZASLAN, METİN, “Atatürk’ün Ankara’ya gelişi ve Ankara’nın başkent olma nedenleri” Bilge dergisi, sayı 35, Kış 2002. Aynı makale Ankara Kulübü Dergisinin web adresinde bulunabilir http://www.ankarakulubu.org.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=77&Itemid=1 ŞÂMİ, Nizamüddin, Zafername, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987 ŞENYAPILI, ÖNDER, Ne demek Ankara; Balgat, niye Balgat?, ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 2004

TEXIER Charles, Küçük Asya: Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, Enfarmasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara, 2002 cilt 2, s 144 TUNALI, Tahsin, Ankara Savaşı, Hayat Tarih Mecmuası, Ocak 1972 Tüzükat-ı Timur, Kaynak yayınları, İstanbul, 2004 UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Büyük Osmanlı Tarihi, Cilt 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara ÜNER, Ragıp, Ankara Meydan savaşının dramı, mektuplaşmalar, Atatürk’ün bu savaş hakkında düşünceleri, Hayat Tarih Mecmuası, Kasım 1976 YÜCEL, Yaşar, Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989 “Vilayetlerimizin Tarihi: Sivas”, Hayat Tarih Mecmuası, Aralık 1967 eki Hürriyet, 14 Ekim 2009 Hürriyet, 8 Temmuz 1994 “Ankara bir günde 500 sene yaşlandı”, Akşam gazetesi, 1 Aralık 2009