Sümerce Kesin Olarak Türk Dilidir

,

,'r ;

"" - ~ -....~

• " " !.

~

,

I.

\ ,4.

_ _-, j\ \

1t

~

TABR/Z

>.; ....- ........ _ . . .-

,""

,I. -

-_ J4'

I

.

, ;

I

"e5ümerce"

Xsin Olara~ 7ür~ 7Jifidir

ATAKi~i

CELiLOGLU

- - - -- - ISTANBUL ' 2001 -

-

KASIM

-

-

-

-

•

1\-.1NDEK ILER Yazardan

4

Kullamlau a1fabe üzcrine

5

lseretle r 5 Dige r lsare rler _..... 5 Kr saltmalar __ 6 Bihliyografya kuahmalar __ 6 Dil, sive ve a~lllar -................... 8 Di#cr kisaltm aler 10 01.00 Sumerce'nin Tü rk dili ol mast probleminin pozit if hallinde göeuten engellet 11 02 .00 Turkoloji 'deki kusurlar ve yetersiz hkler ..._................... 13 0201 . Ahnular' konusunda 13 02.02 Etimolojik ara::llrmalardaki yetersizhkler 25 . 30 03 .00 Ana Tü rkçe hakkmda bazr d~unceler 03.01 Turkçe 'nin geli~ i m evrelen ., 30 03.02 Ana Türkçe ke hmele rin ses terlcibi _.._ .. 30 03.03 Kelime. )'aplsl "e sekilleri _ 31 03.04 SUper se jcllerin fonksiyonlan uzenne . .. _ 33 03.05 Ana Turkçe'dekÎ umláutsal iç çekim 3~ 03.<X> Cins kate gori si _ 37 03.07 Ton. vurgu ve beh rleme ani kül ü 38 03.~ Sinon im keli meleri n kevram va anlam lan ndaki parale lh kIer 37 03.09 Ana Türkçe ·n· sesimn Turkçelerde ki degisimleri .._ 46 03.10 Ana Tu rkçe'd e olrna yip , Türkçelerde me ydana çikan ikinc ili uml êursal iç çekim kon usunda . 52 04.00 Konu ya giri~ tam lama lan . 53 04.01 Sumcrce'nin d evre ve devirleri 53 04.02 Hece, sillahik hece . 53 04.03 Homonim. primit if homonim . 53 04.04 lsaretlcrin indck si konusu nda "........... .............. . 5 4 04 .05 Transknpsiyon hakkmda . " ".." 54 04.06 Bazr scsler kon usund a 54 0407 Digcr lamlamalar "... ........ 55 05.00 Sumeroloji dalmdaki yanlrsl ar vc hatalar " .. 56 05.01 Okunus mckanizrn asunn varbguu inkar eden yanhs 57 düsüncele rden örnekler . . ~ 05. 02 Genel Türk çe leksigi Sumerclcjiye oe vcrebilirdi 72 05.03 Yorumlann manllkOlllhgt kon usunda 06.00 Sumer yazrlan mn o kunma mekanizmasr hakkmda 78 06. 01 Do kunma prcnsib i . "1 06.02 Ver pr en..ibi -

06.03 Birlesme indekst "••." " 95 06.04 Giz ) '32 ISI " ,•••" ••" •••" •••" " " ••••••• ,.102 06,05 A nla m-lsa ret ba gi antisl. se ma n ti k indikatör, ya z a r ust a trgl :.., , ,...........................•....,.." ···················· 106 06.06 Isaretler tn ek sifanyla kullamrm ."...................•..........••....110 07.00 Sumerce'de keäme ve onun tran skn psfyon êzefttklen ...•...111 07.01 Basit sttre örneklerl ".•...••., 111 07.02

B irl ~ik ~irrt'l erin

çözü mle n me ör ne kJeri " ,•.•••••.............,

08.00 Sumerce' de n cümle ö rnekJer i " Sen sëz , , " ,.., , Te r minclnjik sëzlük •••"

,

;

,

132

138 149 150

7' 2

3

YAZARDAN. Tûrkiyeli saygideger okurlara sundugumuz bu kitap uzun yiûar s ûresince Sum erce ûzerine yapngim göz/em ve arasttrmalar sonucu olusmus büyiik hacimli bir monografi hakkmda bilg i verm eye amaçlanmisnr. AYri - ayn kitaplar seklinde nesretmeyi plánladlg lmlz bu monograft çagdas Tûrkoloji ve Sumeroloji ile bir talam aksilikler olusturmakta. Esasen biJgi karakter; tastyan bu ilk kitapta bahseuigimiz aksilikier kisaca a/arak incelenecek; Sumeroloji dalmda rek/i[ ettigimiz yen; okunusla eski oku nus arasmda ki prensipa/ [arklar açtklanacak; okunusla bagh birbirini inkár eden meseleler ûzerinde durulacaknr. Sadelestirme. daha çok bilgi verme amactyla, monagrafideki en büyük böl ûm ûn - "özel isaretierin ses yûkü " listesinin tamomen çtkarilmasmdan dotayi ban hece okunuslan gókten inmis gibi görünmesin diye, yer-yer aaklama mecburiyetinde kalmu, imkan dahilinde bu kusurlardan kaanmaya çahsmtsiz. Hep aym amaçla. gramato loji (yazl bilimi]. fo nenk ve Ieksik bóIümleri geregince ihtisar edilmis. gramer ve metinler hissesinden pek az öm ekler sunulmustur. OnceIikie kanulann kuramsal yönlerine dikkat çekûmis, art1.ftlT1namn tearik böIümIerinin daha çok: temsil olunmasma çaba harconmuur. Kitapta Tûrkoloji ve Sumeroloji için tam yeni bir takim terminler, meseld, super. sûp er aglT, norma/, ince, aljlT gen i~, sûper inee gen i~ vs y er almuur ki. bunlar da kitabm çesitli bölûmlerinde sirast geldikçe açsklanacakur. ÇogunlukJa grama toloj iy e oit terimlerse kitobm sonunda y er alan "Terminoloj ik sözIük" içerisinde sunu/mU'jtur. Ru iJk kitabm hQZlrlanmasmda gereken yardun ve desreklerini esirgemeyen "'slek" Vakfi Ra~kam saym Bedreuin Dalan. Doç. Dr Mirhq im Seyidov. saym avukatlm Aydm Memmedoglu Kerimli. yakm dostum Hayreltin Nuhoglu . Turk Dil Kurumu B~kanl Prof Dr Ahmet Biean Ercilasun, Türk Dünyasl ArwtlT1nalan Vakfi B~kalll Prof Dr Turan Yazgan cenaplarma te$ekkürlerimi sunuyorum. Ayrlca. katkllanndan doIay, Ankara Üniversitesi DTCF Sumeroloji MlUmü ögretim üyelerine de $ükranlar borçluyum.

KULL ANIL AN ALFABE ÜZERÎNE. Kitapta kullarulan fonetik alfabe ternelee çagdas TUrk alfabesi olrnakla, bir taknn deg islklikler ve ilaveler de içennektedir: dy - kisa d ve y kavu suk sesi: dz - dil ënü, disler arasr d ve z kavusuk sesi; é - Türkiye Türkçe'si konusrra dilinde g örülen kapah e vokali; ~ - nispeten daha kalm, arka darrak g konsonann; h - hmlnh arka damak h sesi: ~ - yaklank g gibi tel áffuz edilen, arka damak k sesi; 0)' - n ve y kavusuk sesi; IÏ - nazal n konsonann: S- Çuvasça'ya ait dil önü, S1Z1CI s konsonann: ts - dil önü, interdental t ve s kavusuk sesi: ry - krsa t ve ). kavusuk sesi; w - çift dudak ,. sesi: i~ARETLER : Û-

labial vokal, ömegin,

a- labial

a;

il - uzun vokal. örnegin, à - uzun a; ü

-

krsa vokal, ömegin,

a- kisa

a;

ü - geniz vokali, örnegin, à - geniz a' sr, Kayrtlar:

- Tûrkiye Türkçest'ne ait kelimeler zalen belli olmasmdan dolayr, çogu kez transkripsiyonla verilmeyecek; - g. ve k " yumu~k sesleri mce vokalli kelimelerde sadece g ve k gibi yazllacak; bazl uzun vokaJk r iki harfle verilecektir : ée, ii , ÖÖ. uü gibi; - yumu~akhk i~areti ba~ka konsonantlarda da görülecektir: r ·, h·, r l'S gibi; - Eski ve Orta çag Türkçe' lerinde IJ sesmill varhgma ara~tumacl larca farkh yana ~l lmasl nedeniyle, dü~üncemiz hiläfma bu dillere ait kelime1erde görUlen IJ sesini her zaman ft ile yazdlk. 4

niGER i ~ARETLER. 1 • fonetik varyantlar; 11 - paralellik;

" - vurgu i~areti ; kökünden geli~mif ; < - " daha eski ~ekli"; » - çok basamakh ge li~me ; « . "... en eski ~ek li veya arketipi". fl - Slftr ses.

>- "

4

5

1 KI5AL TMALAR. I. Bibliyografya kisaltmam ABZ bkz , Borg. ADDL - Azerbaycan Dilinin Dialékto loji Lügeti, Bakü. 1964. ADiL - Azerbaycan DiJinin lzahh L ügeti. 4 ciht e, I, Bakü , 1966. 11, Bakü 1980, lil. Bak ü, 1983, IV, Bakü, 1987. ADL - Azerbaycan Dialèktcloj i Lügeri, 2 cilrte, J, Ankara, 1999. AF.:\I - I. AFM - 11 - Azerbaycan Filologiyasr meseleleri, I. Bakü,

1983, 11, Bakü, 1984. AHw {Ahw) - Akkadisches Haudwörrerbucb, Unter Benutzung des lexikalischen Nachlasses von Bruno Meissner beerbeiter von Wolfram von Soden, Band I -lIl , Wie sbaden, 1965,1972,198 1. ATS - Altayh Seyfettin, Azerba ycan Türkçesi Sözlügü, 2 ciltte,

lsranbul. 1994. Bad. - Borovkov A.K."BADÄ'l' AL-LUGAT' slovar TALt' IMÄI'I GERATSKOGO k soç ineniya m Alisera NAVAJ, Mo skova, 1961. Bask. Ku gu - Baskakov N.A. Dialekt Lebedinskif Tatar - Çalkantsev,

Moskova. 1985. Bask. Kum - Baskakov N.A. Dialekt Kumandintsev, Moskova. 1972. Bask. Tuba - Baskakov N.A. Dialekt Çemevi h Tatar, Moskova , 1966. Borg veya ABZ - Borger Rykle, unrer Mirarbeit von Friednch Bllermeier. Assyrisch - babifonische Zeichenliste , Neukirchen v luyn, 1978. DRS - Baskirsko-russkiy slover", Moskova, 1958. ÇVS - Çävesla-virästa slovar", Moskova, 1985. Deim - I - Sumeriscbes Lexikon, herausgegeben ve n P. Ante n Deimel, I Teil, Sumerische, Akkadische und Hethitische Lautwerte nach Keilschriftzeichen und Alfabet, 3. Autl ven P. Deimei und P. Gösemann. Roma. 1947. Deim - 111 - Sumerisches Lexikon, herausgegeben ve n P. Anton Deimet. lil Teil, Band 1.: Swnerisch - Akkadisches Glossar. Roma,

1934. DLTD - Divanü Lûaat - it - TUrk Dizini "Endeks", TDK Yayim. Ankara. 1999. • OS - Derieme Söalügü. I - XII. WK Yaytru, Ankara. 1993. DSVY - Dialektolcgiçeskiy slover yakutskogo yazika , Mc skova, 1976. DTS - Drevneryurkskiy slover' , Leningrad. t 969. Erg in - Ergin M. Türk dil bilgisi, Îstanbul, 1999. ESTY - Erimologiçeekiy slovar tyurkskih yazikov. I - IV, Moskcva , 1974,1978, 1980, 1989. EUS - Caferogfu A. Eski Uygur Tiirkçesi Sözlügü, TDK , l stanbul. 1968. 6

Pa lk.d.Sum -. Falkenstein A. Das Sumerische, Leiden, 1959. Fa Ik. Cr. - Falkenstein A. Grammank der Sprache Gudeas von Lagaf, I1, syntax, Roma, 1950. Fr iedrich - Friedri ch Johannes Geschichte der Schrift (RUSça' SI), Moskova, 1979. Gelb -Gelb 1. J., A srudy of writing (Rusça'sij Moskova, 1982. GHY - Granunatika hakasskogo yazrka, Moskova, 1975. G rande - Grande B. ~1 . Vvedemye v sravnirel'noye izuçeni ye semi tskïf yazikov, Moskova. 1972. J ensen - lensen Hans , Die Schrift , Berlin, 1969. KOS - Kirgrzça - Drusça sözdük, Mcskova, 1965. K ram. Htstory - Kramer S. N.. History begins at Sumer , (Rusça'sr), Moskova, 1965. Kram. 2 Elegies - Kramer S. N.. Two Elegies on a Pushkin Museum Tablet: A NEW SUMERîAN LiTERARY GENRE [Rusça ve ingilizce). Moskova, 1960. KRPS - Karaimsko-russko-pol 'skiy slcvar ", Moskova. 1974. KRS - Kumukça-rusça sözlük, Mcskova, 1969. K'l'S - Kazak Turkç esi sözlüg:ü. TOA V yayim , Istanbul, Labat - Labat Ren é, Manne l d' Epigraphie Akkadienne, Paris. t9 52, :\laks. VDB - Maksyutova N. H.. v osroçmy dialekt baskirskogo yaztka, Moskova, 1976. :\lam. AiK - Mamedov A. , Tyurkskiye soglasmye: anlaur kombinatorika, Bakü, 1985. Mtr. \llB - Mirjanova S. F., Yujmy dialekt baskirskogo yazika, 11oskova. 1979. Mu r. 510\' - Mnrzaye.... E. ~ 1. , 510\"ar' narodruJ1 geografiçeskif termin ov, Moskova. 1984. NOS - Nogaysa - onssa söz lik , Moskova. 1963. ~TS - Özön Mustafa Nihat, Büyük Osmanhca - Türkçe sözlük, Istanbul, 1997. öTÏL - Özbek tilining izêhli lügati , ikki tomli, Moskova , I981, PRS - Persidsko-russkiy slover', 2 cilne, Moskova, 1983) Radl. - Radlo ff W., v ersuch eines w örterbuches der Türk - Dialekte. 1- IV ,Sankt-Petersbourg, 1893, 1899, 1905, 1911. Rass. - Rassadin V. I., Morfologiya Tofalarskogo yazrka v sravnitel'nom osvessenii, r.toskova,1 978. Sser. Fan - Sserbak A. M. ,Sravnite l'naya fonetika tyurkskih yazrkov, Leningrad, 1970. Sser. GI - Sserbak A. M. , Oçcrki po sravnitel'noy morfologii ryurkskih yazrkov (gJagol), Leningrad. 1981. Sser. Îm - Sserbak A.M" Oçerki po sravnileI"noy morfologii tyurks kilÎ yaZlkov (imya) , Leningrad, 1977. i

7

• Hot. - Uygurca 'run Hotan agzr;

Tefsir _ Borovkov A. K. , Leksika Sredneaziatskogo Tefsira , Moskova.

ing. - ingilizce;

1963. TOS _ Trwa - orus slovar , Moskova, 1955. Tosun SDG _ Tosun M. , Yalvaç K. Sumer dili ve grameri, I cilt, Sumerce'den örnekler, Ankara , 1981.

Jap. - Japonca ;

K alm. - Kalmukça ; Kar. - Karayca veya Karaimce; Karaç. - Karaçayca ; Ka rag. - Karagasça; Kaz. - Kazakça: Kbal. - Karaçay-B alkarca;

Tosun Kars. _ Tosun M. . Sumer dili ile Türk dili arasmda kar~ll~tuma (Atatürk konferanslan IV, 197ü 'den ayn besun) , TIK Basunevi, Ankara , 1973. TRS _ Türkmençe - rusça söz lük, Moskova, 1968 . TS _ Türkçe sözlük, 2 cilrte, TDK yaynu, Ankara. 199,8.. Tuna _ Tuna Q . N. , Sumer ve Türk dillerinin tarihi ilgisi ile Türk

Krpç. - Krpçakça: Krr g. - Krrgrzca ; K1z. - Hakasça 'nm KlZJ! agzl;

dilinin ya~1 meselesi, Anka ra, 1990 . URL _ Uygurca - rusça Iüget , Moskova, 1968. Vasi! _ Vasilyev Y. i. , Sposob r virajeniy a sravnenrya v yakutskom

Kkal. - Karakalpakça; Koman. - Tarihi Komanca; Kor. - Korece ; Koyb. - Hakasça 'run Koybal agzl; Krat, - Kmm Tatarca'sr; Ku ç. - Uygurca 'run Kuçar agzl; Kugu Altayca'mn Kugu agzl ; Kum. - Kwnukça; Kumandr - Altayca ' mn Kumandr agzl; Kur. - Kunlak Türk çesi; K üer Çuhm Ta tarca ' smm Küer agzl; Lat. - Latince ; Lob. - Lobnorca; Mi ~ .- Tatarca'mn Misar agll; Mag. - Mogolca;

yazike , Novosibirsk. 1986. YRS _ Yakutsko- russkiy slovar , Moskova, 1972. YT S _ Yeni Tarama S öalügü, Anka ra. 1983. brio.• Zerinezade H. . Fars dilinde Azerbaycan sözleri (Sefeviler dövrü) , Bakû . 1962 .

c

II Dil, stve ve aglzlar. Akk, - Akka dca : Alm. - Almanca ; Alt. - Altayca ; An a T . - Ana T ûrkçe;

c

Aram. - Aramtce: Arap. - Arapça; sa.- Azerbaycan Türkçesi Bal. - Balkarea veya Malkarca; Bar. - Baraba Tatarca'sr; Bask. - Baskurt ça ; Buig. - Tarihi Bulgarca;

Nog. - Nogayca; Osm. - Osmanbca; Özb. - Özbek çe;

Rus. - Rusça; Sag.- Hakasça 'mn Sagay agzt; Sal, - Salarea; Sar. - Sank Yugurca ; Sumo - Sumer ce; Scr. - Sorca; Tar. - Uygurca'mn Tarançi agzi: Tat, - Tatar ca ; Te l. - Altayea 'run Teleur a~Zi ; Tob.> Tatar ca 'mn Tobol agzl; Tof. - To falarca ; Töl. - Altayca'mn Tölös agzl; TT - Türkiye Türkçesi;

çag. - Çagatayca; Çin. - Çince; Çul . - Çuh m T ürkçesi: Ç uv. - Çuvesça:

Eski T. - Eski Türkçe: Fa rs . - Fersça: Gag. - Gagavuzca ; Gen :r. - Genel T ürkçe ; Hak. - Hakasca; H al. - Hala çça; lIor. - Hornsan Türk çesi;

8

9

01.00. SUMERCE'NiN TÜRK nur OLMASI PROBLEMi NiN POZiTiF HALLiNDE GÖRÜLEN ENGELLER.

Tuba - Altayca'nm Tuba agzl; Tur f. > Uygurca'nm Turfan agzl; Tuv. - Tuvaca = Ttwaca; Tüm.- Tümen Tatarca'si; T ûr, - Türkmence:

Sumerce ve Türkçe ortak leksigm varhg mdan çok bahsedilse de bugûne kadar kesin sonuç almamarrusnr. Karsi lasnrmalarm büyük krsnu dolayh amaçlar sirurmdan drsan çikmeyarak , Sumer ce'nin Türk dili olup olmama si probleminin hallin e hiçbir ~ey verememistir. Çahsmalan daha çok dikkat çeken A. M. Memmedov (AFM - I : 5 - 24; AThI - IJ : 5 - 21; M am. AiK) ve O. N. Tuna da (bkz : T una] bu diller arasmda

Dg. - Ugaritçe; Uyg. - Uygurca; Yah. - Yahudice; Yak . - Yakutça = Sahaca . IU Dtger kJsaltmalar:

temas akrabalrgi bulmus. sonuç olarak, A. M. Memmedov genetik akrabehgr inkara kallcsnus, O. N. Tuna ise Sumerce'd en "Altay dilleri ile daha eskilerde " genetik akraba "olabilir veya otmayabilir"

ag. - agrz; ayn. - a)1ien; bkz - bakuuz!

scklinde bahsermistir. Îlkin olarak tesebbûste bulunan konudaslanmm yanhs sonuca varacaklan zaten, önceden tayin edilmis gibi idi. Çünkü , Sumer yaz rlarmm gramatolojik özellikleri ik hiç ilgile nmemis, Genel

ed. - edebi; kars. - karsrlastmmz! kon. - konusma dili; mee. - mecaz olarak; mes. - rneselà; MÖ - Milattan önce;

Türkçe'nin leksik malzemesini Sumerce'nin yenlis transkripsiyon ma1zemesiyle karsilasnrmrslardi. Oysaki, çivi yazrsr sisteminin okunus problemlerine dokurunadan yapilan ke1ime karsrlasnrmalan degel olarak, mahva mahkt1mdur. Baska deyimle, her hangi brr dilde yazilrrus mernin gerçek transkripsiyonu elde edilmeden bu dilin leksiginden bahsetmek basanh sonuç veremez. Diger taraftan, dilin leksigi ile gramen arasmda belli bir srmr var ki, bu sun n belirlemeden dilin gramerini arasttrmak imkansrz. Yani, her hangi bir morfemin leksik mi, gramersel mi olmast henüz belli degilse, yaprlan gramer biliminde yanhs hklar kaçuulmazdir. Bu basir hakikatlerden dolayr karsilastnma ve ince1emelere yeni y ön verilmesi gerekiyor. Bu o demektir ki, Sumeroloji'de sabitlesmis okunuslara fazla güvenmeden kelimenin farkh yazihslan, homonim ve sinonimleri arasunlarak mantrksal transkripsiyon yapilmah, alman sonuç sekil daha soma Tür kçelerdeki ayrn anlamh kelimenin arketipi ile karsilastinlmahdtr. Eger, transkripsiyon ve arketip gerçeklikten uzaksa, mandmei degilse, çahsmalann hiçbir anlanu kalmaz. Demek ki, aresnrmalanrmz yalruz 0 zaman basan ya ulasabilir ki, hem Türkoloji, hem de Sumeroloji net bir sekilde mükemmel bilim alanma cevrilmis bulunsun. Oysa bu iki bilim sahasr yetersizlik ve kusurlardan iyice an111l11~ degil. Ön'2e onu kaydedelim ki, Türkoloji derken çogu kez Türkçclerin iJk yazr öncesi devri hakkmdaki nazari bilgiler b ölüm ünû kastctmekteyiz. Türkçe yezrlnus en eski abidelerin Miladi Tanhin 5. asnn a ait edildigini de göz önüne alsak, bahseui gimiz devrin 1500 yil önceki tarihi kapsamasr açiklanrms olm . Türkolojik edebiyatta, meselà, MÖ 5. asrr

ör n. - ömegin; s. - sayfa ;

vb. - ve baskalan, ve benzerleri; vs - vesmre ; ve var. - ve varyantlan.

10

II

Türkçesi konusundJ. biçbir bilgi bulamadiguruz balde, Türkçe 'nin 0 zamanlar mevcut olmamasr konusunda yüzlerce Min fikirlere rastlamak mümkün, Diger taraftan, etimo lcjik analizlerde ki genet yetersizhkler bahsedilen devir Tûrkçesi hakkrnda gerçek bilgi vermek ikt idannda degil. Sumeroloji dalmdaysa kelime lerin gerçek ses terkibinin bel irlenmedigi bir ortarnda yapma grame r tertibi orta hg t iyice kansnrrrusnr . Özel isare tlerin okunma mekanizmasi belirlenmeden yaptlan okunuslarla Sumerce 'yi banan ditine dÖll.dürrnü:?ler (Sumeroloji'de kullarulan banan terimi "mu z" anlanuna bir sözcük

olup, sakayla BA - AN - NA - AN - DUG4 tipli ifadelerde siktea rastlanen bissecige benzerh gi dolaytsryla yaptlrmstu . Biz banan dili terimini "yanhs okunus lar sonucu olusmus, gerçek o larak mevcut olmayan dil", bananizm "ya.nl~ okunus prosesi ve bu proses ~onucu meydana çikmrs sözc ük" anlamma kullanma yr tercih ettik]. Insafla dersek, Sumeroloji 'deki yanhshklar Tûrkoloji 'deki tam sübjektif lrusur1ara nispeten daba hafif olmakla. objektif nedenlerden kayuaklanmaktadir. Yabancr diller araci hg tyla Swne ree 'ye air yüzlerce kelirnenin gerçege çok yaklasik sekillerinin belirlenmesi mueize denilecek kadar büyük brr basen gibi degerlendiri1ebitir. Umumiyetle, Türkoloji 'de çok büyük avantajlara - can h Türkç elenn bulunmasr, 1500 senelik yazr abidelerin in varhgi, vetennee sözlük ve bilimsel kaynäklarm olmasma ragmen. gene! mesuliy etsizägin hüküm sürmesi, Sumeroloji'de ise hiçbir dayanak nokta st bulunmaksizm, her türlü saygiya laytk gergin emek harcanm asryla ulas ürrus basanh nrasnrmalann öndertigi açtk ça duyulmaktadrr. Söylenenler açrstndan Sumerce ' nin T ürk dili olmas t konusunun poz itif hallini engelleyerek, Gene! Türkoloji ' nin, öylece de gerçekçi Eski Dünya Tarihi biliminin gel~mesini tam yüz yt! geri atan manîalan klsaca olarak iki grupta gözden geçire talani *tälaii > "" t àla n ~ > talak; ""talaii > tala~ > t ätaw . Klasik Az. ta lan ve Farsça'ya almmi s aym varyantta ikinci vokalin uzanma sr ses düs ümü hesabmadu : - tälank > tälän. Bu proses de Türkçe 'nin kend i içinde olusmus, kelime Farsça'ya hazrr sek ûde verilrnistir . Ses kaybmdan soma vokalin uzanmasuu sergileyen örneklere ileride bol -bet rastla yacagiz. Parsca'mn iyi uzmam v.t . Abayev" in yazdrgma göre, I sesi Pars dilinde eskiden olmanus. yalmzca, Miladi Tanh in 10. asnndan somaki devirlerinde meydana çikrms. Bunun aksine clarak eski Türk ebidelerinde hem rata- hem de e~nlamh tah- fiilini görüyoruz (DTS : 528 ). Mehküssaara tàl:ln kelimesinin Parsça'ya Emir Teyrnur deerinde almmast düsüncesini sa..unmus, Zerinezade ise ahntmm daha eski devirlerde gerçeklesmesini ispatlarrusnr (Zerin. : 202). E.V . Secortyen talan sözcügünü tata- fiilinin türemesi hesap etrnistir (ESTY - III : 136) . Ta lan kelimesinin önce geçen rataç. tarat ve klasik Az . t är äc, Farsça'ya da ahnnu~ tärac sinoniml eri ise a)nl bir kelimenin (irti'i r adz I ""tarals) allornorflan olup, ta la- fû1inin daha eskilerde "" tlir a~eklinde o lmaSllll kamthyor. Söyle nenler ele~rilen d~Unce sahip lerinin kîmi nse yapmh sma uyar:aIc. bilim esaSI olmayan yanh~ fikirlerin önce adlan geç en ali makamlarca tekran na yol açnu~ olma laruu açlkça sergilemektedir. . Daha bir örn ek. ADtl kitabmda Az. teh er ·kelimesinin Arapça tön sözcügünden ahnll o lmasl konusunda bilgi sunulmllijtur (AD Il - IV : 179). Evvelà, Arap. tön ' ün ne anlama gelmesi konusunda hiçbir bilgi verilmemi~ , te her sözcügünilnse: 1) tüT, çe~i t, usûl, yol; 2) gibi, benz er; 3) teh er - töhür görunüm, d l~ görüntü; 4) imkán, heve s, arzu; 5) bi rle~ik slfat lann ikinci hisses i olup tahmin bildirir; vb anlamlan verilmi~ tir.

Bu kelime ..,teher ! ' ...gibi' $eklinde ...tek VI.' ... teki ·...gibi' (AD ll - IV : 153, 154) sözcüklerinin sinonimi olarak kullamhr. Kc teher 'nasll, ne gib i, ne biçim' anlanuyla Tür. në téfiét ikilisin in a)nusldlr (TRS : 479) . Özb . singer i ....gibi ' (ÖTiL - II : 50); Kar . tékll, lekli I)...gib i: 2) rahminen ...dek (KRPS : 562 ); Kar tt.' kil büyüklUk, ' iTilik; ölçü ; boy (KR PS : 56 1,562); Kar tegli 'tahmill ~n .._kadar' (KRPS : 14

560); Vak tegü, tegel "tahrnin ifade eden birlesik sifatlann ikinci hissesi (vasil : 58, 59); Vak ag . reg ü ' ader, ahskr; tören, merasim; düzen, nizam; usûl, yol' (DSYY : 255 ); Vak ag dieri ' ...gibi' (DSYY : 86); Gen. T. de k ve var., deyin VI.' var. • gibi, ...benzer' (ESTY - lIl : 184, 185); de ü, de nk ve var. •...gibi, benzer ' kelime leri reh er sözcügüyïe a)TI1 k ökene sah iptir. Az b öyü kteher = Vak sa r teg il ' bûyük görünür gib i' ortak anlamh ifadelerin birinci hissesi Az. b övük = Vak sar ' büyük' (YRS : 305) çrkrhrsa , teher = tegit orrekhgi k~lrr. Denklem olusruran bu Ionenk varyan tlar arketipi "" téfiér scklinde onanna imkäru segla r. T eheri - di erl varyantlarr teg:il kelimesinde -r sonlugunun -I ' ye geçmesi kolayca gözlemlen ebilir. Azerice'de kelirne ortasr -ii- sesinin -h-t ye geçme si diger kelimelerde de görülmektedir: Kwn. yeger Çuv . yën ér ve Az. yeher ' eyer' ; Eski T. séûek = Az sehe ng ' senek, SU testisi' vb gib i. ÖZb. singeri sekliyse arketi pi irtséiié r olusturur. Bu sonUDCU Eski T. srûar ' yen, bir bütûn ü clusturan iki esit parçadan her biri' (DTS: 504) ; Bask. lufiar l )çift seylerin bir teki; 2) e~ , arkadas , ortak (beraber çahsan iki kisiden her biri); 3) (nefretIe) ikinci (kiminse benzeri)' (B RS: 646); Alt. ag. sa r, safiar ' çiftin bir teki' (Bask. Tuba : 145, 146); Kumandr saiiar 'çift seylerden her biri ' (Bask. Kum, : 245) ve baskalanmn norma l seklidir (i1eride bkz). Diger taraftan, "tsa fia r /I irtsê nêr Ana Türkçe irdzan_1/ irtsa fi- "irçok benze -' ; irdzéii_ /I irtsé fi- 'irbenze-, çek-' fiilIerinin türemesi olup, irdz/tsaiiar '*çok henzer ', ird :t/tsé iiér ··benzer' anlanuna gelmi~tir. Tilikçe1erd eki san- /I se n- ' benul-, san-' fiilleri ise Ana T. ·tsalÎ- 1/ irtséii_ ftillerinin hem intranzi tif (benze-), bern de tranzitif (henzet-) tiiller olma sIDI kallltlamal..1:amr. Te her kelimesinin gözden geçirdigimiz tüm sinonimleri de ird71lséii_ fiilinin ve bu fiilin isim adalil "" dz/ tséfi sözcügünün türemeleridir. Vak. t"gil tegil. iel - tie l 'tahminen e ~ it (gücüne , çabukluguna vs göre )' (VasiI :58) ifadesine St. Kaluf ynski ve y.t . Vasilyev 'in Kalnmkça tég ' kIsa', tég lég 'klsa boylu' sözcOgünden ahntt gibi bakmaSI (Vasil : 59, 61) oldukça mantIkslZ ve ~a!jtrlcldrr. Egil - tegil ve iel - tie l ta~ la~nu~ ifadeleri iregir - *tegir < iréiiér -irténér arketipine sahiptir. Îkilinin birinc i kelimesi iréiiér > ""el':ir Yak. igire 'ikizler' sözcügiinün kökii olup . Vak. ' ali ar l )yarl; e!jyarun iki hissesinden veya tarafinda n bir teki; 2) çift ~e ylerin bir teki ' (YRS : 43) ke1imesinin normal :;eklidir. Ba~ka sözle. *éfiér > irégir diger Türkçelerdeki ekiz I ékiz ve var. < iréfiédz 'ikiz, ikizler' sözcügünün -r so nluklu varyantl gibi bakJ.labilir. Böylece, Vak. egil - teg il < iréJiér _ irtéMr - Az. ékiz tcher < *énédz ""ténér ' ikiz görünür gibi' = ' tahminen e~ i t' an\amma gelen bir ifadedir. Yakut ça'da tahmin ifade eden teg il morfeminin ' kal m vokalli ekle~mi~ sinoni mi de vard ir ki, bu da kaybcdilmi~ umláutsal iç çekim kalmtls\ gibi degerlidir. Ru morfem +tlli l < " taiil < *taiilY (( Ana T. 15

" tsaiiadz ' vçok benze yen' kelimesinden gelism is olup, Eski T. andag, antag, anda k 'sö yle. böyle , bu gibi' (DTS : 44, 45) sözcügünü olusturan +dag ! tag I da k < "d/tan morfeminin genis seklidir, Vak, +h iil morfemi de A z, tc her = Vak. tegil, TT ag. te ki gibi srfatlara eklenerek, azalrma derecesi saglar: ha r atlli l ' kara (siyah) benzeri' , kJhilhiil 'mil benzeri ' (YRS : 580) vs. Ana T. "dzJtsa fiad z -eçok benzeyen' kelimesi Türkçelerde suatla ifade edilen ana anIanun yumusamasun saglayan bir takim allomorflar vermistir. A z. +J'afllz 1 +yamz 1 +)'aglz: karayaruz ' karasm, esmer' , sanyagiz ' san sm' vs. aglZiardaki +)'a"'az ' +)..agaz ' .+ca \'az varyantlan da dahil; - cigaz 1 -cagaz 1 - cagrz ve umlàut varyamlan; TI +n glZ ve var.; Yak. sogus: ham sogus 'yeterince kara (siyah)'; knu l sogus 'yeterince kizrl': suon sog us ' yeterince yogun. kalm' (YRS : 580) bu al1omorflar srrasmdandrr . Eski T. yaûza- 'benze-, ... gibi ol-, uy-' (DTS: 235) fiili de *dz aiiadz isminin veya bu ismin fiil adasmm türemesi gibi degerlendinlebilir: yaûza- < "yaüaz [« "d za i\adz) + a- ; veya yafiza < " yafiaz- (0< *dza fiad z-) + -a- {devamhhk ifade eden ek). Ana T. "dzJtsa iia fi ' vçok benzeyen ' arketipini ~agldaki allomorflar esasmda onarrnak mümkün: Alt. +sfZlma n; a kstma n ' ak (beyaz) benzeri' ; Êaraziman ' kara (siyah) benzeri "; T,?f. +Slllgl: S3T1gSlIlgl ' sans m, san benzeri ' (Vasil : 32); Hak. - simab , Alt. - srmak, Scr . -arban, Tat. -l-srma k, -tsrman, Kkal. -tsrma k, Krrg. -srmak, +sIma n, Kaz . -ësrmak, Özb. -stm än (Rass.: 87, 88); Vak, sag a, Az . )'ana, sayak vs bu gntptandIr. Eski T. +slg, +çlg : oglanslg 'çocu k henzeri'; kulslg ' k.-ul, köle benzeri ' ad mslg ' a dlllçl2 harfiyen ' b~ka benzeri = özel (adm b~ka) ' (DTS : 662); TI. ve Az. ~ m : sa n~1II harfiyen "san benzeri' ; kJ~a ra~ 1ll 'kara benzeri = esmer' ; akJg~ 1ll 'ak benzeri, beyaza yakJD renkli' vs; Tof. ~ I g, +slm, ~I fi (Rass.:87); TT ve Alt. +Sl, TT ve Tat. +su, Az. +sov vs morfemierin arketipi " tsa ii ~ eklinde olup, önce geçen "da n I *tan ile birlikte Ana T. *dz:J. n 11 *tsa n '* çok benzer' kelimesini onarma o iana ~1 sagiar. Nog., Klrg. ~l ma l (Rass.: 88) ; Tuv. ~I mä r, +Zlma r. +zuma r; Kurn ~umal, KIrg. ry'umal, Nog., Kaz. ~ II , Klrg., TT, Tür. +çJl, B a~k. +hd, Tat ., Kbal. +Sll, Ozb. ag. +çil, ÖZb. +sil, Vak. +sla r ( $~er. im : 117· 119); Yak:. dlll 1 hh / d m ! tah (Vasil: 84), Tür. )'111 (TRS : 813) serbest morfemleri Ana T. *dzltsana r ··çok benzer ' kelimesinden geli~mi~ tir. Dlh 1 hIJ I dm I tah ve yäh morfemlerindeki Ikinci vokale +1 < " lg < *ag < "a fi iyeIik eki gibi bakabiliriz. Onardl~ lRllZ Ana T. "dzl tsan3l' önce gözden geç îrdi~imiz *d:rJtsa fiadz ve *dzltsaiian gibi *dzJtsa lÏ- (>Eski T. yak-) ' *çok benze-' fiiIinîn türemesi oIup, hep aym ' *çok benzer' an1anuna sahip blllunm~lardi . "dzltsali- ' *çok benze-' r!iH daba eski devirlerden 16

bomonimi *dzltsa i\- ' vçok yaklas-; eçok yakmda ol-' (>Eski T. ya k-] fiiliy1e kavus mus olmast gerek. DTS tertipçilerince Eski T. :rak l ~­ 'yaklas-' ve yak rs- 'uygun gel-, yakis-' fiilleri lek kelime gibi nitelendirilse de (DT S : 238) ayn-ayn kelimeler olabilir. Samyoruz, bu fiiller Ana Tü rkçe 'd e de homorum olmuslard ï: "dzaüats- I (>Eski T. yanas-, ya krs-] " · S('1..'g j ' kelimelerinden +ar- ve +:.1- ekleri yardlnuy1a yapllnu-\i fiillerdir. *aii ismi, ilave olarak, Sago ma - ' iste-' (Radl.- I :136 1) < *a ii + a- ; man- 'is te-, arro et· ' (Rad!.- I :1362); :-Jog. ma - ' iste-, arzu et-, dile-' \.'JOS :4 26); Tu v. IRak ' sevimli, se\-i len; sevgi, sempati' ; mak bol- 'sev-' ifadesinde ' sevt'n, 3-\itk' (TOS : 567): çag. inak- ' dostla.!j-' (Radl.- I : 1440) < *ma k- «* a n ' ·dost' + ak- ; in ak 'dost, arkadaf (Radl.- I : 1439) "" m ak I) (Alt., Sag., Koyb., Bar.) dost; dostluk; 2) (Koman.) sadakatli. vefah; 3) (Klrg.) gml « · sevilen - A.K.) (Rad!.· I : 1361) vb kelimeler o1u-\iturmu-\itllr. KITglZca'da "'a n ' · -\iiddetli istek' ....e *an ' '''-\iiddetli susuziuk; "'~iddetli açhk ' ; *an- ' *çok iste-, "'ate-\illl sev-' ve *ali- '·çok susa-, çok 3Clk-' kelimeleri kayna~lp ka~arak ank a- ' susuzluktan azap çek-'; ai\k3 k k urt ' (kaba) 40 50 ya~larmda güya özel cinsel hevese sahip kadm' (KaS : 59) ifadesindeki a l1ka k ' çok hevesli ' ; ansa. ' I)çok susa-, susuzluktan azap çek-; 2) çok iste-' (K QS :59) < *lil n- + -IS + lil-; akd da- ' 1) çok susa-; 2) çok iste-, çok can at-' (KOS : 59) < *ail· + -ar + dll ·

IS

19

kelimelerini türermistir. '"Aii ' vsiddetli istek' isminin fiil adasi "'an- ' *çok iste-' Az. (eskimis) ams ' istek, arzu, dilek' (ADiL - I : lOS) < *aiil$ / - aüus « eafî- + -a ts: Eski T. a m aç 'hedef, amaç' (DTS : 4 1); TT amaç, Az. ama c 'hedef; istek, arzn' «( " aûadz/ts ; Eski Uyg. aü- 'um-, bekle-, gözle-' (Rad!.-I : 183); Eski T. a mr ak = am sak '1) sevgili, sevilen; dost ; yêr, ásik: 2) sevgili, seven, müsfik, sefkatli' (DTS : 42) < vafi- + -rr + ak; " afi- + -is + ak; Nog. agm ' arzu; heves, sevda' (NOS : 26) < "aû- + -aii; Scr . agat 'dost, arkadas; erkek kardes ' (Rad!.-I :148) < "afi- + -a r ' esever, seven, sevilen kimse': Nog. akm ' êsïk, saz çahp okuyan sanarçi' (NOS : 35); Kirg . akm, a kun, ahun 'l)ä$tk, sanatçr.ä) sair ' (KOS : 42) < "a fi- + -an '*seven ' vb kelimderde kalnustu. Kazakça akm 'ä sik, \ sanatçi; êsiklar yan sma suu n galibi' sözc ügünü W . Radloff yanhshkla Fars ça ahund kelimesiyle baglarmeur (Radl.. r : 98, 99). Ay1U yanhs K.K. Yudahin rarafmdan da desteklenmistir (KaS: 42). Oysaki, Farsça ahund '1) Müslüman din adarru; 2) akrl hocasr, ögretmen' (PRS- I: 56); Az. ahund 'Müslümanlann baai bas ruhanilerine verilen genel ad ' (ADiL -I :151); Bar., Tal. ag. akun 'bas molla' (Radl.-l : 109); Tür. ahun (eskimis) 'din adanu ' (TRS : 58) kelimelerinin hiç birisi benzer anlamlara sahip degil ve 'bas din görevlisi' manasmdan 'ásik, sanatçi ' anl anunm türemesi Müslüman ahlakma Zit olmasinden dolayi olanaksizdir . Buna karsm, akm '*seven, á~lk > *sanatçl ápk, ~air ' geli$imi TT à$lk, Az . a$11$. '1) seven, vurgun, tutkun; 2) saz çah p okuyan sanatçl; 3) destanlar, .p rkIlar yazan, .;;air' geli.;;imiyle kolayea izah edilebilir. À$lk / a $l~ sözeügü ise Eski T. amsa k kelimesiyle birlikte daha eski *miatsan < *afiats ' *sevgi, *sevda' + *an '*ta$lyan = *sevdah' kelimesinin allomorflandu. Arketipin böyle onar11TI1, ke1imenin Azeriee'deki süper .;;ekli (ileride bkz) olan ya n$ak 'sanatçl ä:pk' sözcügü ile de destek1enir. Kelime "'afia$al$. > "' a $ ä~ > "'ft$11$. geli~iminin sou basamagmda Arapça'ya a~il} ~ ek.linde geçmi~tir Bahsedilen kelimelerin Tiirkçelerde nonnal ve inee ~ekilleri de (ileride bkz) vardtr ki, bu da almh olma ihtimalini tamamen ortadan kaldmr. Kaz. émre n- 'ok:'ia-, sev-' Osm. emren- ' iste-, arzu e t~, dile- ' (RadL- I : 963); Tel. emir e- 'yalvar-, ya]vanrea Îste-' (Radl.- I : 957) ; Tat. inel- 'yalvar-, marla dile-' (Radl.-l : 1443); B a ~k. inel- ayn. (BRS : 209); Eski Uyg. init- ('belki de enit- ' kaydl Radloff'un) 'çok iste-; özle-' (Rad!.- I: 1444); Tat. intik- 'çok iste, (Radl - I : 1447); Osm. imren- ' çok iste-' (Rad\.- I : 1577); Kaz. éiise- '1) çok susa-; 2) çok iste-; özIe-' (Radl.- I : 718, 7 19); Kaz. éges- ' iste-, hevesli 01-' (Radl.- I: 697); Kaz. éflker 'istek, heves' (Radl.-I : 713); TI imren 'gölÜlen bir .;;eyi veya benzerini edinme istegi, glpta' ; imren- '1 )begenilen, hO:'ilarulan bir ~e yi editune

: 592); Tuv. er e- 'arau et-' (TOS : 588) ; erg im ' 1) degerli, aziz; 2) sevimli, sirin, tath ' (TOS: 586) ; Kar. ekln - 'iste-; ean at-, Ç a11~-' (KRPS : 657) vb bu kabildendir. 2. Ab(l)r a- / armr a- I awrra- ' rnerhamet et-; affet-; iyilik yap-; yard rm et-" fiilinin tiiredicisi «afiar 'smerhamet, »aama, "yardtm ' rnanalanna sahip bir kelime olup, *an- ' vaci-, *merhamet et-' + ar yapihdir. "A fi- 'vac i-' fiili Eski T. aki 'eli açik, cömert; selek ' (DTS : 48); ahl 'c ömert, selek; yûce gönüllû, alieenap' (DTS : 7 1) < "'a ki < -akig < *ákag < - a ü- + -aü ' vacryen"; a ç 'merhamet, af, oagislama' (DTS : 3) < "ä ç < «a üats < -aü- + -ats gibi tiiremeler vermistir. Aç < »ä ç basamagmdan Tü rkçcler genelinde aCI- / a. CI ~ / açl- / äca- ve var. 'merhamet et-, acrsuu paylas- vs' (ESTY - 1: 91, 92) fiili olusmustur. ACI 'merhamet, acrma' isminin türedicisi " äc'aci-, merhamet et-' (ESTY-I: 92) fiili, Uyg. in ca 'acrma, merhamet' (URS: 181)« »mca < "a ûicag < - a ûadz- 'v aci-' + -aü) ismi Alla T ürkçe'deki *a Î1- ' vaci-' fiil inin isim adasi *a Ii ' *merhamet, "acuna ' kelimesini onarm a imkum saglar. Yani, aîiadz< "'a n + adz - yapihdir. Onan lan "'aft- Hili dz- s üpe r sekil öneki yardtrruyla " dzaû- ' *çok aCl-';> ca n- I va n- ' aci-, merhamet et. ' fiilinin de kaynagi olmusrur. "Aû nr ' eacrma, "merhamet' ismi Kaz. apar 'meEhametli, iyilikçi, lütufkàr' (Rad!.-~ :6.13); Yak amarah / anllrah. 'merhamet1i, yumu§ak kalph, llgilemp yardnna hazlI' (YRS : 40, 41) < "'alia r + ak; Kar. akJnn ' inee, )'Ulnu$ak, ~efkatli, güler yüzlü, ok~aYlCI , tath ' (KRPS: 61); Yak. na rm '~efkatli, tath , làlif, ok~aYlc l, yumu~ ak, ince' (YRS : 252) < *llla r m {( *aiiar + *ail (alet hal eki); Tuv. aWiraldlg (TOS: 37) = amIrrlldlg (TOS : 59) = encrcldig 'iyilikçi, lütufkár, merhametli ' (TOS : 583) vs kelimcler esasmda onan labili r. Sonuneu - cncl'eld ig sözcügü, Kumandl emle k « "'cmir ek - A.K ) 'yumu~ak kalpli, merhametli ' (Rad!.-I 963); Td. emirek içHi 'yumupk kalpli' (Radl.-I : 957) ifadesindcki em irek vs normal iç çekim varyantlandlr. 3. Makalcdc gcçcn fiillerden 'hlliar-, haläs et-, müdafaa et-, savun-' lll:rnasma sahip bulunanlar Ana T. *aIiar '*su(,'s!lz(lu k ). *erkin(lik), *serhesr{lik). *özgiir(liik) ' ismin.in türcmesidir. "'Afta r kelimesi "'aÏ!'*suçsuz durumuna gel-' + -a r yapI1l olup, ana alllanu ' agar-. beyazlan-' olan "';1I1- fiilinin tiiremcsidir. Bu f'jilin Eski T. a g- n: a.g- 'agar-; sol-' (DTS :1 6,17) allomorflrm bellidir. *An- tïilinin diger bir riiremesi Gend Türkçe aut j and 'yetnin' (FSTY-I :15 1) kelimesidir. Bu kclime de "'aIl - '*suçsu zlugunu kamtla-' + -ad z = afuHl:l yaplh olup, ilkin anlanu tahminen '*aklarullu, *temizc

20

21

veya bir yiyecegi yeme istegini duy-; 2) begenilen bir kisi veya seye benzemey i iste-, grpta et- ' (TS-I : 1077, 1078); Eski T. imre n= a mr an- 'sev-' (DTS :209); Tuv. ër es- "israrla dile-, yalvar- ' (TOS

4.

çtkma ' scklinde bulunmus. Ana Türkçe'deki ilkin anlama daha yakm maua Töl. andtk- 'temize çrk-, süpheleri yok et- ' (Radl-I :239) f iilinde korunup saklanrrusnr. *Aft- fiilinin ad adasr *an s özc üg ûnün Türkçelerdeki allomorflan ag I àk I ak I àk I ah ve varyantlannm ' ak, beyaz; akhk, beyazhk ; tem iz; suçsuz , günahsiz, lekesiz; suçsuzluk, günahsizbk' vs anlamlan konu sunda ESTY eserinde kismen gems bilgi sunulmustur (ESTY-I : 116). *An II - a ü- senkreuk kökünden Türkçelerde çok sayih kelimeler olusmustur. Tuv. ag ar - 'I)agar-, beyazlan-; 2) kendim temize çikart-' (TOS : 37); akug 'suçsuz ' (TOS: 52); Tel., Sor., Kugu, Kaz., Kug., Sag., Koyb ., Kaç., Çul. akta- 'suçsuz bul-, beraat ettir- ' (Rad1A : 115); Tat. eg., Tat., Ktat. akla- ayn. (Rad1.-1 : 113) ; TI akla- ayn. (TS-I : 61); Sor. agat- 'kurtar-, serbest btrak-, özgür kil, (Radl.-I : 149) ; Kaz., Tel., Kugu agit- ayn. (Radl.-I 166) vs; normal iç çekim varyantlan: Alt., Tel. enik- 'se rbest, htir, özgür 01-' (Rad1.-1 : 733); Gen. T. érk I erk I ér ik I er üv ve var. "irade; serbestlik, özgürlük, hürriyct' vs (ESTY-I : 295) « *éfiér· + - éfi; Gen. T. ér kin I erkin ll îr kln 'hür, özgür, serbest; hürriyet; serbest olus' vs (ESTY -I : 296) « "é û ér "ö zgür ûük), "serbesrûik)' + *kéfi ' e özg ürû ük), *serbest(lik)' vb kelimeler bu kabildendir. Ab r a- ve var. 'koru-; sakla-; bekle-, muhafaza er-' fiili Ana T. *afia r ' *nezaret, *gözetme ' kelimesinin tiiremesidir. Kelimeyi olusturan "a fi- 'vbek- > *nezaret er-, gözet- > "koru -' fiili Eski T. agis- 'biri digerini koru-' (DTS : 20) <eng- « *aij.) + ~I ~~ (ortaklasma d ei); Osmun an- 'bekle-, koru- ; himaye et- ", unm'kendi korunmasuu düsün -' (Radl.-I: 1405); Gen. 1. al1ta - 1 afida- I and a- I afidr- I afidu- I andl- I agdl- 1I afilt~ 'bekle -, gözet-; d e-, takip et-; dikkatle bak-; gör-; bak-' vs (ESTY-I: 157, 158) « *al1- + -adz + ali· 11 *anar + an- ; Gen. T. aya- I a y i~ l uya- 'koru-,muhafaza et-, sakla-; sakm-, korun-, kendini tut-; gizle-' vs (ESTY- I : lOl) « *afiadz an~ vb kelimelerin kaynagl olmu.'} tur. Götiildügü gibi sonuncular - afida· ve var. ile aya- ve var. arasmda eskiden hiçbir fark bullUlmamas1, Ana T. *aJiadz an - b i rle ~ ik fiilinin al1omorflar1 .'}eklinde bablmasl dÜ~Üllcesini savunmaktayrz. Fiili olu.'}turan *an adz ismi ablra- ve var. kökü *afia r ' '''gözetme' isminin -dz sonluklu varyantl olmakla aynl anlama sahip bulunmu.'}lardl. *AJi' *bak-, *nezaret et-' fiilinin isim ada~l *an ' *bakma, *nezaret' kökü Yak. a nar- ' seyret-' (YRS :4 1) < *anga r- < *a na r- ; Nog. afiIi'gözet- ; bak-; takip et-' (NOS :44) « *a na r-; Ku g. alay - 'g özünü bir noJctaya dik-; açgözlülük1e bak-' (KOS : 4 1) « *ana dz- ''''seyirci 01-' vb kelimeler esasmda onanlabilir. Klrg. akJray- 'etrafma babn-; vah.'}i gibi bak-; gözlerini fal ta ~1 gibi aç-' (KOS : 42) fiilinin kökünde ise *afta r ismi duruyor. Yani, aklr ay-« *anar +

22

5.

"afiadz-. Nog. en - 'görün-, zuhur et-' (NOS 436); Vak. éüéy'açgözlülükle bak-' (YRS : 542) *éfiédz- ; Tür . êû ét- ' I) bak-; göz at-, balaver-; 2) bak-, nezaret et-; ihtimam göster-; 3) bak-, besle-; 4) muayene er-, yokla- ; 5) bak-, gözden gcçir-' (TRS :798) « *én éJiéts- fiilleri ise paralel olarak norma l iç çekim varyantlartntn (ileride bkz) mevcutlugu konusundaki düsüncelerimizi bir daha ispatlar. Sorca abu-a- , Alt. ag. anura - ' sakin 01-' fiilinin Yakutça kar~lhgl E.V . Sevortyan'm yanhs olarak zannettigi ab n-à- 'kurtar-, halàs et-' degü, agrr ä- 'sakinles-, din-, dur-' (YRS 31), Yak. ag. a ûu-ä'hareketlerinde agrr ve uyusuk 01-' (DSYY : 48) fiilidir. (Samyoruz, bu kabil yanhshklar yüzünden ke1imelerin etimolojik analizi sonuç vermemis, çesitli kökenlerden gelen sözcükler bir araya getirilerek, yanhs üzerine yenlis yapilnustrr). Abn-a- I anu ra- I agn-ä- fiilini olusturan atur / armr ve Oguz grubu Tûrk çelerinde daha yaygm olan agir 'yavas, aglr, sakin' Ana Türkçe ayru manaya sahip *a iiar kelimesinin allomorflandtr. Bu ismin fiiI adasi Eski T. akur- 'yavasla-; yavaslat-, yavas krl-' ve Türkçelerdeki çesitli türemeleri hakkmda E.V. Sevortyan ' Akm n, akru, agrrçm; arkmn' makalesinde bahsetmistir (ESTY-I 123,124). Ama, ne yazrk ki, hem adi geçen makalede, hem de ' Abr a-' makalesinde Eski T. amal = anul 'sakin; yavas" (DTS 41); amul 'sakin, yavas: yumusak basb, halim, mazlum ' [kars. Osm . afitl, aûul 'yav as ' (YTS: 10), TT ag. aiul 'yavas, aglr' (DS - I: 269)]; amnl= amrul- ' sakinles-, rahat et-"; amnk- 'huzura ens-'; arnurt"sakinlestir-; teskin et-; yansnr-; yumusat-; ehlilestir-' amus'do nakal-, ~a~kma dön-' (DTS : 42); amurtgur- = anurti5-ur'sakin1e~tir-, yatt.'}tlr-' (DTS : 41) sözcükleri ve diger kaynaklardan onlarca kelime analiz dl~1 blrablnn~tu. Aglr 'yava~; sakin, dingin' ismi ise ne bahsedilen makalelerde, ne de äg lr 'ag lr tartlh' (ESTY- I : 85) makalesind e yer alnu~tIr. 'Akln n...' makalesinde bu ismin yalntzca ag lr- fiil ada~mdan bahsedilmi~tir. Kaydedelim ki, yazann tartl~ma konusu olan sözcüklerin etimolojisi alamndaki dü.'}ünceleri de kabul görecek durumda degil. Örnegin, akmn ve var. makalede zannedildig i gibi, alm - I aglr- fiilinden tiireme olrnayr.p, akJr ve var. isminin alet hal - Nomen instrumentalis eki (+m) a1rm~ ~ekhdir. M:a rç iill, a (prçm , akl rhn kelimelerine ise yalrnzca sinonim çifti: agar çîill « *çiliin), aglr çm, aklr tm gibi bakmak .zorundaYlz. Benzer olay Ba~k. ag. ekir tin ' yava~ yava~ ' ( $ ~ er. im.: 46); Eski T. inç tm ç ' sakinlik' ; inç amul 'sakin' (DTS: 210) ifadelerinde de izlenebilir. Eski T. amnl- I amrul· ve amrli5-~ fiilleri *allll r I *amur ismini, amurt- ise *a mur- fiilini onarma irnkam saglar. Amu ~- < * a ma~- < *anats- fjili *amur- « *afiar -

23

fiilinin -ts sonluklu varyann olup, Eski Türk Abideleri Devrinden çok çok önceki çaglarda *a îi.adz- 'esas-, saskina dön- ' fiili ile kayna sip kavusmustur. *Ana r- fiili Kirg. agllga 'sakin yer; re kin; bos zaman' (KOS:2 1) sözc ügünüa kökü *agll- ' *sakin ol-, serbest. bos 01· ' fiilinin arketipi olmasma regmen. rek fiilligi de süphelidir. Belki de bu kelimelere iki homonim gibi bakrnarruz lazun; agllga I sakin yer; sakin; ag uga II bos zaman. Görüldugu gibi. önce geçen a kur-, a krr -, ag.,.-, " a mur -. *ag ll- fiillerinin Ana T. ·aiia T- ' * yava~ la -, "sak in 01-, "din-' kelimesinin allomorflan olmasr düsünces indeyiz. ' Abn' makalesinde geçen adlar ablT ' a rmr 1 awm TT ag lr. Az . ag lr, Osm. an ll l afiul, TT ag. afiJl. Eski T. am al / anul l a mul ve onanlan - aga r / *agl" l " akrr / " amn1 "amur ise Ana T. -a üar ' vyavas, "sakin, "dingin' kelimesinin allomorflande. Kelimeyi ofusturan " afi- "vavasla-, *sakin 01·, "din-' fiili TT ag. aglz ' yav-as" (ESTY-I : 86) « *a iÏad z sözcügünün de kökünde duruyor. Bu kelimenin super sekil önek i kabull enmi s sekli ·dzaiÏats çesiüi Türkçelerdeki )·a\"a~ sözc ügene dönüsmüstür . · Ao- fiilinin ·ili- ve *iB- iç çekim veryantlan Eski T. inç 'rabat, lçi sakin, yäregi dölek' (OLm : 233); ' sakinlik' (OT5 : 210); ênç ayn. (OTS : 173); Bask. ag. ekir, Kaz. emir vs türemeler vermis: lnç « · iil- + -trs: énç « -é lÎ - + -éts: eki,. / emir « "én- + -ért süper sekil önekleri yardnmyla ten 1 den , t/d/çin, dinç, dln -, dinlen- vs kelimeler olusturmusrur. Onanlan *a iÏa r· " " aü adafiilleri teorik olarak *a n ' *ya\'a~, *sakin. *dingin' isminin tiiremesidir. ·Ali - fiili Vak . ah- ' din-, kes-, dur-' (YRS : 53) kelimesinde, - a n adl ise ah gm- ' birden, beklenmeden donakal· " ah bar- 'be kienmeden sus-' (YRS : 53) ifadelerindeki a h isminde konmu p ka l m l~ llr. Bu käklerden Yak. a nm- ' I ) a~tn te~rifal göster-, kurum sal-; 2) nazlan-, çok uzun süre içerisinde )'lg l~-' (YRS : 43) « ·ali - + om· (dön~lülük dà ); anan y. ' 1) uyu~uk , aglr kanh 01-; 2) ( ye~ i l alan) geni~ biçimde uza-, yayl1-' (YRS : 42) « *a n allaT a i1af.!z-: aliala 'yava~, agu kanh, tembel, uyu~uk ' (YRS : 43) « ·ali ar· '*yava~, aglr 01-' + -a < ·· a < -*al1 vb kelimeler tiirenu ~tir. Yak. n;tgll 's akin, yava~, aglr', lIam ba r- I bu ol- ' din-, yatth rahat et-' ve nam bäçÇi 'rahatça, sakin-sakin, uslu·u sili. tevazu He' ifadeI~rindeki nam hisseeigl, naml r a- 'za)'1fla-, din-, saki nle~-' (YRS : 250 - 252) sözciikIeri bahsedilcn senkretik ikilinin süper ~ek i l öneki kabu lleruni~ ~e kli olabilic nagll < " n:lfi ll « *dya i1a r < *f.! za fi a r: lIam < " na il (~*dz :u1 ; nan ur a- « *dzana r· + -a n-. Sonuç ol:trak vurgub rnak istedigimiz ~u ki, ' Abra -' makalesinde geçen fiiIler homoje n degil, heterojen olmakla be~ farklJ kökcndcil geli ~mi ~tir. Zannediyoruz, Ana Türkçe kelime )'aplsmdan hiçbir ~ey

24

bihnedigimiz simdik i durumda yalmzca kelime rüredicilerinin onanrru ile yetinmek zurundayïz. Bahsedilen fiillerin tiiredicileri ise bu keIimeierdir: " a üar I ' · ~ iddetl i Isrek > "sevgi ' : - a üar 11 ' vacuna, merharnet"; *a iiar III ' *ak, beyaz > "suçsuz: "erkin ': "aftar IV " bakma > "nezaret; "gözerme': "aûar V '*yava~; "sakin; "dingin'. Görilldügü gibi anlamlar arasmda be lirli bit seraanrik baglannsr kunnak oldukça zor. Diger taraftan, lncelerrelerde de kaydedildigi gibi, bu türedicilerin kökleri de ayrtysa: *20- I 'vsev-': "a û- 11 ' vecr-': "aê- 111 ' *ak 01-; *agar· ' ; *a lÏ- IV '*b ak-' ; *a B- V ' vyavasla-' böyle bir baglann aramak simdilik erken degil mi? Bizce çok erken . Genet Türkçe Leksigirun gerçek etimolojik analizi yaprldrktan soma meydana çikacak sayisiz besapsu homonimler ortarrunda Ana Türkçe'nin Semanrigi taru sma konusu clabilir. Vurgulamak istedigimiz su kI, elestirilen müellif yüalerce leksik malzemeyi analiz dl~1 birakarak çok basit b ir yol tutmu s. hiçbir inceleme yapmadan kelimeieri ahnti ilän etnri~tir. KaraJ.. -1eristii"tir ki. bu kabîl yanh~lann yapilmasmda genel olarak Diki1îk alamnda degil, oylamayla kararla~tm lnu ~ yapma Tarih Bilimi dahnda üretilnu~ : a) Ana Ttirkçe' nin neredeyse. Eski Türk Yazlh Kaynaklan de\Tinde, yani, Miladi Tarihin 3. - 5. aSlrlan nda; b) Ana Altayca 'nmsa MÖ 3. )iizyt lda me\'cullugu konusundakî gülünecek bir pe$in fiki r önemli rol oynanu~tu. Umumiyetle, Tiirkçclcr g.enelindeki alml1 lar söz konusu oldugu hallerde bilimsel olma yan yöntemler kullamlmaktadlr.

02.02. ETÎ:\IOLOJÎK ARA STI R..'IALARDAKÏ YET ER Si Z[ ,iKL EH. Sumerce'yle Türkçeler arasmda heJli bil' zaman bo~lugu vardIr ki, bu bo~lugu yalmz Gene! Türk çe leksigimn climolojik analizi ile doldurmak mümkün, Bu iki dil araslllda geçen zaman siiresince kelimderde ban tesadüf1cr hariç. iinemli derec ede degi9meler, ge Ii~mder ve tamamen kaybolmalar varilgl tarn~llla konusu olamayacak b dar muhakkakllr. Oöyk bil' ortam Türkçelerin ilk )'3 Z1 öncesindeki devirleri. Am. Türkçe 'ni n tipi, gramen ve leksigi hakkmda teorik bilgiler edinilmesi zarureti dogurur. Hu yönde biricik vasltaysa 25

11

dikkatli, mesuliyetli etimolojik anaiiz lerdir. Etimoloji dahnd a Tûrkol ojik arasnrmalar azhk olusrurmasa da, yeterli uitelikte degil. Arnk ge1enekse1 hale gerin lmis arasnrma metotlarma göre meelenen kelimelere arketip stfauy la gerçek o larak mevcut olan veya tahminen ona yakm bic varyant seç ilir ve hu aztrus gibi önüne bic 'Pr etürkçe" uyans i da uygulamr . Bu 'Pretürkçe' kelimeler çogu kez Eski Türkçe, Türkmence ve Yakutça varyantl ardan hiçbir yönüyle seçilmiyor. Sonuçta böyle bic yanh~ fikir sabitlestirilir kit Ana Türkçe tahminen Eski Türkçe, Türkmence veya Yakutça'ya benzer bir dil olmustur. Kaydedilen Türkçelerin tipi , grameri ve leksigi hakkmda yeterli hilgimiz olmaam g öz önüne ahr sak, Alla Türk çe hakkmda çok mükemmel bir bi lgiye sahip bulundugumuza kesin ka rar vereb iliriz , Böyle bir kara r kendi kendini kandmnaktan baska bic ~ey olmayrp, bilimsel cehalet gibi degerlendirilrnelidir. Bir örnek. T ürkoloji ' nin bahsettigimiz alanda gerçek basanl ann dan biri olan çok ciltli ' Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazikov ' (Türk dillerinin etimolojik söz lü~ ü) esennin 3. cildir-de (s. 124) geçen ' Daz' makalesinde yalmz 0 varyantlar seçilmistir ki, bütün dil, sive ve agizlardaki sekil ayru olsun. Kelimenin Arap alfabesiyle verilmis, tarihi kaynaklardaki varyantlart hariç, daz, ta z, t äz, tas, tadz, t 'as ve drz sekilleri sunulmus, esasen, a) dazlakh k, kei, kellik; dazlak, kei adam " S j b) daz, saçl dökülm{4; kelli; uyuzlu; boynuzsU2 vs; c) çtplak yer, kIsn toprak ; d) çtplak, yahn; ilZerinde bitkî bulunmayan, zaytf bitkilî; bereketsÎz (toprak); dilenci, tam yoksu1; e) yararnaz gibi manalanrun bulunma.st hususunda bilgi verilmi~tir. A.M. S~erbak sözcügün arketipini ·tis, M. Räsänen ve G. Clauson · t3.Z ~eklinde ona~ . cildin yazan E.V. Sevortyan ise vokalin uzun olabilecegini yeterince kamtl:mma nu~ hesap etmi ~tir (ESn ' - 111 : 124). Böylece, kelimenin arketipi belirl eruni~ , erimolojik analiz bi lmi~ ilan edilmi~tir. Bu çe~it ana1izlerde genel olarak, bir ortak yanl l~ hk göriîlmekte: kelîmenin fonetîk terkîpçe yakm, etimo10ji açlsmdan anahtar o labilecek aniamda~lanmn incele melere dahil edilmemesi. Da z ve var. sözcügünün Türkçelerde böyle an lamda ~larma ise yeterince rastlamak mümkün. Bunlardan yalmzca birisi - Az. ag. damtaz ho~ bir tesadüf sonucu makalede geçmi~ se de, Ieksik birimin E.V. Sevortyan tarafmclan 'tam daz' gibi açlklarunasl iJk bakt ~ta rnantlkh görünse de oJdukça basit bir haik etiInolojisi örneg idir. Damtaz ve danda z 'dazl:l.k, keI' (ADDL : 171) analitik yaplh - d am taz, dan d az olup, sinonim çifti olu~turmaktadu. Yani, d am ve dan morfemieri ne zamansa serbest kelime olup, d az sözcüg:üyle ayru anlam la~lfTll~ tlr. Benzer olay Az. 26

daz k éçel 'daz kel ' ikilisinde de g örülebi lir. Bunun yam sira, Kaz. dan 'bozkrr, açtk tarla ' (Radl.- III : 162 1); Alt. tak. -yalm, çrplak' (Mur. Slov , : 54 1); Rad loff sözl ügün de ki tak 'ç ignenmi~; seyrek otlu; seyrek saçh; çrplak ' (Rad\.- 111 : 778) ; takt ' uyuzlu' (Radl.- Hl : 782) vb leksik birimler hem d üsüncemizi cesrekter. hem de dam - dan - tak vahitlerinin "dan " " taö arketipini onanna imkàm saglar. Az. ag. dangaz , dangrr 'OtsU2 kuru yer; çiplak yer', dangrr, dangis ' daz, dazlak; kel' (ADDL : 171-173); TT ag. dm~az ' kei hastahgrmn basta brrakng t iz ", dangrr, dankir. dmgrr , d mgt~ 'kei, sap d ökülmüs: uyuz hast ah gi " (DS-IV : 146 3, 1464) kelimeleri ise uygun olarak " da fiaz 11 - da üar " * d a ii a ~ arketipleri onarmaya, daz ve varyantlanrun da *df*ta ftadzlfts kelimesinden gelisri gini kararlastirrnaya yardim ede r. Dangrr I de ngrr «·d ai'i aT sekli Rad10fT sözlügünde geçen taktr 'd üz, dümdüz; rüysüz, dazlak; kel; otsuz (yer); çrplak' (Radl.- III : 783); Bal. ukrr, Özb. ta klr 'dûz; çrplak, otsuz " (Mur. Slov. : 541); T ür. ta krr 'ç rplak, otsuz yer: düz; çiplak; bos : daz (bas)' (TRS : 615); Bask. ta krr 'düz , dümdüz; devamh hasilarak sikismis: bitkisiz, çtplak; kirkilmis (bas]; bos (kese)' (BRS : 501) kelimesinin arketipi "taûar ile fonetik varyamlar olusruran tek kelimedir. Kars. Nog. daful ' tarla; lar; bozkrr; açrk yer' (NOS : 98). Onan1an arketipierin ( · d a lÏadz I "tafiadz ve "dafiar I *ta na r) hep aynl kökten gelmesine hiçbir süphe olamaz . Buna ragmen. bahsedilen kelimelerin fonetik varyamlar olusturmasma da steak bakama )'1z. Bu 0 demektir ki, Türkoloj i' de ~imdiye dek sabitle~ivenni~ rotasizm - =etasi::m oiayml, yam, r - z degi ~kenl igini tamanuyla yanlt ~ bir d~ünce gibi reddetmehyîz. çünkü, bu 'degCjkenlik' bir ~i ...eye ...ep kelimeler grubuna özgü olmaytp, bütün Tfukçelerin ve Genel Tfukçe Leksiginin tüm alanlanmn temsil olundugu ortamlarda göriilmektedir ve ~imdi du)'ulamayan, ne zamansa me\'cut olrnu~ gramerse1 nitelik ta~I)1C I S t olabilir (ileride bkz). incelemelerde geçen d angl~ kelimesi " da n- fiilini onanna imkaru sag1amakla yana ~tk. - d/· ta lj ve -dl*tan- senkrctik kökünün gerçek olarak me...eul olmaslnl karutlamaktadu. " Dt·t anad z ...e ·dI *Ia tjar ise onanlan fiilin türemeleri gibi bakd abilir. Genel Türk çe dyazl, çaz i. caZt, ~äZ I , ya zl, Sllu ve var. 'düz yer, ova, ku' vs (ESTY - IV : 73) kelimesi *dzl *tsaiiadz- "'·çlp lak la ~ - , "'bo~al- ' + -atj ". ·dz I *tsa nad za n •... çtpla kla~a n'; sözcügün )'al anlamda~1 *dzati adz; yez, yez, yezi ise uygun olarak nonnal iç çekim kelimelerinden gchnek le varyantlan · dzé Ïiédz ve *dz éi'iédz éJ1 bahsettigimiz senkrelik köleün ürünleridir . Gen. T. yah n, yalan, yalmiaç vs Ijekit ve var. 'ç lplak; ova, yazl, kir' vs (EST Y - IV : 104); Tür . takalalÏ 'çlp lak yer' (TRS: 614) kelimeleri ise uygun olarak ·dz I *tsaii ar- •... ç lp lak la~ -·+ -a n =*dz I *tsa llarai\ ' ·ç lp l akla~ an ' ve *dza JÏara na ts ' *ç lp lakla~nuf arketiplet ine sahiptir. Takala li 'çlplak

(

, ,

--'--- ---_. -.

~ ,"1

! air , vb bu preses sonucu meydana çiknustu. 2) Süper sekil önek1er inin yardum yla. 3) Uml êut aracihgryla . 4) Genis sekil ek1eri vasuasryla. I)

03.04. SÜPE R ~E Ki L LE RiN FONKS 1YO:'l"LARl Ü ZE R1~ E . Ana Türk çe'de, önce kaydettigimiz gibi, b. d l. ~ VI' Is olmakla 4

süper sek il öneki aytrmak mümkün. Bunlard an b ve k önekler inin görevleri konusundaki d üs üncelen miz tamamlanmarms olmasma

ragmen. bazr tabmînler için yeterli. Öm egin. Türkçel erdeki zamirle rin ineelenmesi b- önekinin en yakmh k. Is önekinin yakmhk , ~ önekini n uzakhk ifade ehn esi sonucuna ula~tl rabilir. TT ben birinci ~ahls, sen ikinci $ahls, Vak. kini ' 0, üçüneü ~alus' (YRS : 166) ; TI hu 'en yakm olan', ~ u 'yakm olan', çe~idi Türkçelerde ku ' 0 , uzakta olan' vs taluninlerimizi kamtlayaeak nitelikte . Ana Türkçe 'deki dz- VI' ts- süpc r ~eki l önckleri eklendikleri isim VI' fiillere en 0stUn1iik, en ~iddetli lik. en siireklilik vs ifade eden anlamlar kazandurru $h. Tiirkçelerde çok eskilerde kaybed ilmi$ bu fonksiy omm kahntl1an bile izlenilecek halde degil. Önek lerin önee bahsettig:imiz allofonlan bu izlenimi daM da zorla$tm yor. Buna ragmen , Gene! Tfukçe leksiginin dikkatli meelenm esi yoluyla bahsedilen fonksiyonun kalmtilarma yeterince rastlamak milmkii n. Ömeg in, TT (ve Az.) ::Jglr k ulak 'güç i~iten kulak ' ve saglr kul ak · çok sev-" *én- '·iste-, sev-' fiillerinin türemesi *a nar '*ço k islenen > dost', "'éflets '·istenen, sevilen, dost, ef ve *dza n- ' * a~1fI sey-{il-)', *hen- )~ sey- fiillerinin türemesi ~ d z ~ n a-"\ (»ca na n) ve *dza fiar ()~ yi r) ' *a~m sevilen' ; Vak. sege r sevmlh, cana yakm, sevgili, aziz, ~ iNirin, ~eker' (YRS : 366); d" är ' I) ço~ keskin kötü koku; 2) haddinden fazla tat' (YRS : 1'23) bahsedilen kahntl ömegi olabili r. TÜTkçelerdekî e~- 'oy-' ve d e ~- 'delik aç-' : a~- I a r· 'aYlr-' _v.e yär- ' ikiye böl-'; evir - d e gi ~tir" döndür-' ve d l'\-'lr- tamamen deg l~tlr- ' vb çiftler de ömek olarak almabilir. 03.05. ANA T ÛRKÇE'D EKi UMLAUTSAL iç ÇE KiM . .. Ana . Türkç e:nin b.ütün Türkçelt:rde yi t ir ilmi~ en önemli oze~hklennden bm de . IÇ çekimdir. Bir zaman1ar mevcut olmu~ iç çekim kahntllarma eskl ve yem TürkçeIerde az da olsa rastiamak mümkUn. Ama, bu rastianlilar hem dagmlle, hem de zor sezilecek halded.ir. Buna ragmen, onarlm imkam tamamen yilirilmi~ degil. Örneg m, aga 1 a ka (tt *a nadz) 'büyiik karde~ ' , eke (
43

17) Eski T . kön- 'düzel- , dcgrul-' (DTS: 314) - Kaz. d .ai\gll 'düz, dogru' (Rad!. - 11I :16 17), Bask. sirna r- ' düzlen-, cilalan-' (B RS: 665); 18) Çag. kun 'serin' (RadI.-U: 899) - Kaz. dangil 'serin hava' (Radl.· III , 1617); 19) Sag oko n 'bof (Radl.. IJ : 535 ) - Bask. fakir 'bof (BRS: 50 1); TT tamtakrr 'bornbos' (TS - I1 : 2129 ); 20) ça~. kon 'karga: kuzgun ' [Ra dl. - 11 : 520 ) - Kugu t äl 'alaca karga' (Bask. Kugu : 199); 21) Çag., Osm. kog. 'kov-, kovala-' (Radl. - Il : 515) - Kugu srbrr- 'kov-, kovala- ; s ör-' (Bask. Kugc : 198), Tuv. SIWlr- ayn. (TOS : 379); 22) Eski T. kög ' gülmece; saka ' (DT S : 312) - Kmm du ûz 's ake ' (Rad!.III:1617), Kumandi r énér- ' saka yap-, eglen-' (Bask. Kum : 253); Bask. sayar- 'yaramazhk et-; eglen-: sake et· ' (BRS : 657); 23) Çag. kök ' çivi' (Rad!.-II: 122 1) - Kugu SIl!:IS ayn. (Bask. Kugu : 198); 24) Kaz. kófi 'kuru pislik' [Radl. - 11 : 1236) - Az. tes. TI ters ayn.. tezek ayn., Az. ag. zimir , ZIIll1r ' hayv aum alunda kalan pislik. çamur ' (ADOL : 226. 229); Kugu çlbll ' pislik, necaser' (Bask. Kugu : 223) ; Az . ed. zibil ayn . Az. ag. zil 's ican, fare pistigi"; çem bere 'tezek': TI ag. dlg Jl 'koyun. keçi, tavsan pisligi" (DS - IV : 1452). 25) Tel. Kugu kiili 'batakhk' [Radl. - 11 : 1136) - Çesitli Türkçelerde suz, säz, sa r ayn. , Yak. dye be re 'derin batakh k ' (YRS: 137) ; 26) Eski T. kör:: 'me1odi, müzik ' (DTS : 311) - Kugu tablr '~arkt ' (Bask. Kugu : 199), Gen. T. )' Ir, yer, ~'ir, Clr, eir, j lr, dé r, zlr ve var. ayn. (ESTY - IV , 285. 286); 27) Alt., Te l., Kaz., çag. kök 'd iki ~' (Radl. - 11 : 122 1), Eski T. kök a)n . (OTS :3 12), Az. kö k ayn. (ATS - II : 789) -Az., TT sin- ' I ) arahkh dik-; 2) sag lam ve stkIca dik-' ; Ba:lk. sêmer ' na kl~ , i~leme , gergef (BRS : 468), Tuv. dii ra - 'dik-' (T OS: 382). 28) çag. kog 'krn lcun' (Radl.- lI : 515) - Tu ..... mi ayn. (TOS: 382); 29) Eski T. ~og ' araba ok."U ' (DIS : 4 51 ) - TT , Az . dingil a)n. (diger Türk dillerindeki varyanrlan içm bh : ESTY - III : 235); - önce bahsenig iIlliz Az. leher = 30) Az . kök ve gün 'dl:l göriinn1' Yak. tegil ayn. 31) Kaz. kün k Az . küy 'se s; çlghk vs' - Gen. T. ses ve var. ; Az . ses - semi r siJlOnim iki1emesindeki semir ayn. 32) Kaz. kun ' I) maliyet: 2) kan hakk l; 3) fiyal ' (KTS : 18 1) - Gen. T. d egcr , d eyer, daga r ve var. 'deger; maliyet; b Yl1\et; paha vs ' (EST Y - lI L 179); 33) Eski T. kÖIl- 'ya o-' (OT S: 314) - Eski T. )"a l- ( ~ or. ç31-, Yak . sa(.), Alt. )'311. , Tel. dya h- 'yan-, lUlU~ - ; alevlen-, parla-' (EST Y - IV : 107); 34) Kaz. kön 'davar veya hayvan k l~lagl ' lKTS :138), TI kon. kom ' agll. dava r ag.I:I' (TS -II:1348) - Yak. da l ' büyükbaJ; hayvan agl1l' (YRS : 109 );

••

35) Koman. kun- 'gö nder-" (Radl., 11 : 1428), kers. Gen. T. göndcr. ve var. ayn. (ESTY - III : 73) - Çesith Turkçelerde yth er-, vtbtr-, yeber-, ytver-, cfber-. j iber- ve var. ayn. (ESTY - I : 322); 36) Kaz.. TaL kuit ' anüs, makat' (Radl. - II : 899), Kaz. kon 'kalm but eti' (Redl. - 11: 520) - Kaz. sawrr (KTS : 237), Az. sa2n, TT sagn -hayvanlarda bel ile kuyruk arasmdaki do lgun ve yuvarlakça bölüm ' . Krsa özetler seklinde sundugumuz karsilasnrma dogal olarak bir takïm sonuçlar vermekte. 1. * ~OIï II lr ~öJi II "k üû ve *dz / *tsafia r II " dz I - ts éü ér /1 "dz / " tsifilr ke1ime1erinin ortak anlaml ar tasunasr Ana T ürkçede sinonimlertn birbirini kismen veya tamamen degisebûmesi prensibine dayamr. 2. Kelime hastnda g örülen d, cl) ", c, [, y, r; r, ç , s, ~ seslen Ana Türkçe'deki "dz I "ts sesinin allofonlandu. Demek ki, bu allofonJar Ana Türkçe'de degil. T ürkçelerde meydana çiknusnr. 3. Interve kal mevkide ki -il- sesinin allofonlara d önüsmesi veya kaybolrnasr ayrl-a)TI Tûrkçelerde farkh sekillerde gerçeklesmisnr. Meselä, Kirg., Alt. ag. t èûir, Hak. tlglr , Tuv. der 'gö k, sema. uza y' (TO S : 182) kelimesinde oldugu gtbi . Türk çeler genelinde kd ime içi -IÏ- kaybed ilmi s varyantlann görülmes i (ö megin. YE'r ve var . ~ - dz êü ér, J:l~ ve var. " dza ûa rs vb ) de Ana Türk çe ik ilgili olmayi p , Türkçeler arasi sabitlesme sonucudur 4. Yabanct dill erle ortak varyamlar olusumu ( ömegin, Kaz. sa ha r, Az., TT , Arap seher « Aml T. *tsê iïér ; Gsm., klasik Az.. diil Fars. de l « Ana T. " dzéfiér vs) remassai sabitlq 'medell kaynaklamr. Ne yaztk ki, bu tür sabitl e$me SOIlUCU meydana Çl kJlll ~ ortak kelime1er I ilrkologlarca ge1cneksel olarak ka YIlSIZ ~artslz ahnn gibi degerle ndirilmektedir . Oysak i, a) sinonim!erin birbirini ku men w ya tamamen degirebilmesi prensibi; bl homonim kelimelerin gel4 iminde paralel denimier gÖTÜlmesi prensibi; c) kelimelerin super $eki/ öneki kabullenmemfl IeJ,,:illerinin \'arllgl [meselà. Gen. T. éfiér. énir , ifiir ve var. 'seher; sabah; sababtn alaca karanh gl vs' (ESTI' - I : 354-356); er , er, iir, ir ve var. ' er; erken, erte : seher; sabah vs' (ESn' - I : 369-3ïl) ....e bu gibi.]; ç) çqitfi Turkçelerde allomorflarm bulunmasl (meselä. Sar. ~'éÏ1 ir, yin lr , ymlr, eiilér ' alaca karanhk vs'; Vak. ag. lé-bér ' yürek, kalp ' kelimeleri gib i) ve bir taklm diger sebepler bahsedilen kelimelerin ~ imd i belirsiz bir Eski ça g Tiirkçe 'sinden ba ~ka diUere yayJidlgllll ispatlamakladlr. 5. Ana Türkçe 'de, inceledi gimiz sinonim kcJimd erin ~e ki l (yapl) ve anlam uzla~mas l belli voka l U}UInUna bagh bu lunmu~ru: "" kofl *dz , *hai'lar ; *~öfi - * dz f *b êilér ; *~Ü '-I - *dz , *tsifiir. Bun un dCilllda T ürkçelerde um1äutsa l iç çekimin yil irilmesi sonucu olarak

.,

meydana çikan ufak tefek saprnalar görüle bih r. Bu kabil saprnalar Genet T üt kçe nnellgmde degil. 6. Ana Türkçe'nin bu kabil özelliklerinin senraki Türkçelere yans uuas t sonucu çivi yezismda bir takrm para/el OkUIlII $/u r meydana çrkrrusnr. Yani, ayru bir isarenn paralel olarnk, örnegimizdeki gibi hem · ~o iJ . hem de "dz 1 " tsaûa r sistem okunuslan mevcut olmusrur. Konuyla ilgili ilende daha gems bilgi

sunulacaknr . 03.09. A!'iA T ÜRKÇE -~- ssstxtx TÜRKÇELERDEKi D E Gi~ :\I E LERÎ,

Önce kaydettigimiz gibi, Ana Türkçe'deki konsonantlardan sesidir. Bu sesin Türkçelerde en çok degismelere ugrayar u ka...us uk kehme ortasmda. kelime sonundaki degtsmelerinin Türkolojik arasnrmalara yeterince yansunasma ragmen. Ana Türkçe'deki rüm ü

kelimelerde

rnevcutlugu konu suna hiç dokunulmamis. Neticede kelimelerin yazidan önceki varyantlan hep kara nhk kalmis. konuyla ilgili düsüncelerde yanhshklar bas ahp gitmisnr. Ana 'Iürkçe 'de tüm

kelimelerin iJ sesi bulundurmasr hakkindaki düsüncelerimiz Genel Tûrkçe Leksiginin incelenmesinden kaynaklanrmsnr . S öyle ki, belli Tür kçeler arasmda yaptlan kelime karsrlastrrmalan hu sesin degismele rnn izlemek için en uygun vasttadir. 11k önce intervokal durumdaki -i\- sesinin deg~meleri ni izleyelim: a} -ii- sesinin tamamen kaybedildigi olgular: Eski T. slütr (OTS : 500), Az.. TI sinir - Tuv. siir ayn, (TOS :

Az ., TT anana - Az. ag. a n ä ayn.; Az., TI anam - Az. ag. an ä ayn.; Eski 1. to iiuz (DTS: 575), TI ag. donguz, doiiuz, d o üuz (OS- IV : 15GO, 1562), Az. dcn uz, TI dnmu z - Az. ag. d öz 3)11. ;

TT ag. han gara 1 hangn-a ' uere, nercsi; nereye' (OS _ VII : 2273) Az. ed. hara ayn. IT ag. scû ra . so üur a (O§ - X ;3664), TI ed., Az . sonra - Az. kon. sör a, sera ayn. TT ag. an ar r, a iiln, aû n (DS - I ; 252), Az . ag. a nn o aiJan ' 0 tara fa' - Az . ag. 1n ayn.: TT ag. an, äri ayn. (OS - I : 3 13); IT, Az. somur - 's oru-, em-' - IT, Az. sor- ayn .; Bask. siüga rsak (BRS : 49 1), Bask. ag. nüa rsak, srûars ay, sr üattav s éûelsek, s éüelsey 'serçe permak' (Mir. YDB : 4 1, 54) _ TT ser ç; (parrrak);

Yak. tinilelÎ ' topuk' - tilelÎ ayn. (YRS ; 384); Bask. re ügel ' karsr taraf (BRS : 566) - Eski T. ç ér ayn. (OTS : ' 44); Az. ag. ëg üt, A;;. ed. öyü d, TI ögü t - Eski T. öt ayn (DTS: 39 1); Yak. ag. u üur ah 'b inek geyigi' (DSYY: 25S) - Eski T. ulag 'yük hayvam: binek ah ' (OTS: GOS); Vak. liJma -c *Iihrag « *a iiara ti 'an (b öcek)' - Eski T. ar t, Gen. T. än, arr, ar t, arû , a r u, ar a, an g ve var. ayn (ESTY - I: 186. 187); Kar. ufilu 'ulu. b üyük' (KRPS ; 579) _ Eski T. ulug ayn. (OTS : 6 10);

Kar. enli. enli, iûli 'elli sayrsr' (KRPS ; 664) - Eski T. élig ayn . (OTS

360);

; 170) ;

Eski T. söû ük (OTS : 511), Az. sümük ' kemik' - Tuv. söök ayn. (TOS: 370); Eski T. ya nal} (OTS : 233), Az. y a n a ~. TT yanak - Tuv. çak ayn. (TOS; 483); Eski T. ya iian, )'a fta. yagan ' fil' (OTS ; 233) - Tuv. ça n ayn. (TOS ;483); Eski T. yaiJl ·yeni. taze' (OTS : 234) - Tuv. çä ayn. (TOS: 482); Eski T. siiiek (OTS : 500), TT sinek - Tuv. si:'k ayn. (TOS: 384); Krrg., Alt. ag. téiiir, Hak. tîgir 's ema. gök' - Tuv. der ayn. (TOS :

Gen. T. yekir -, )'jgir-, j-ikir -, cek lr-, cikir-, jekir- ve "ar. ' hor e öristibkar et-; igren-; amipati duy-, kin besle-, nefret et- l'S ' (EST\- IV : 173) - Eski T. )'ér - 'hor gör· , reddet_; igren· tikslll-' nefret et. ' (DTS ; 257); , ,

182);

Yak taiiala}' 'd amak' ('{RS: 374) - Tuv. tälay ayn. (TOS : 384); Eski T. slfiar 'yö n, istikamet, lafaf; larafa' (DTS :504) - Alt. ag. dyar, sar, sán , sa r, sa n (Bask. Tuba: 112, 145, 1.1.7), Tür. sän (TRS ; 567), Az . d n , sar i ' larafa'; Yak ta na ra (YRS : 374), TI, Az . ta Rn - Az. kon. tà n ayn. ; Az.• TI senin - Az. ag. sen ayn.: . Az., TI a na nlll - Az. a.g. an a ayn. 46

Gen. T. igren-, igren-, i)Ten-. Îr en- ve var. 'tiksi n-, jgren-' (ESTY - I : 375) - Eski T. ér-. ir- ayn. (OTS: 175, 2 11); ~ Tür. égis- ' azalt-, eksilt-' (ESTY - I : 257); ·aza1-. eksil-' (TRS : 775) - Eski T. é!;; - 'azalt-, eksilt-' (OTS : 183); Gen. T. )'anu 1 )'awru 1 )'3\'nl )'a ur uk 11 ç uv. s:hár ve "'ar. çocuk; be?ek; hayvan yavlUSU: ogul ansl vs (ESTY - IV : 53); BJ~k. ag. ta n.ar a . ba la tanara sinonim ikilemesinde 'çoluk çocuk, çocuklar' (Mlr. YDB : 56); Vak. çaga r 1. aile, çocuklar; 2. hizmetçiler, u~aklar (YRS : 507), Eski T. ça mra~ - Eski T. ça r çalllra~ aile, ev halkt (OTS : 138, 140) smonim ikilemesindeki ça r ( *lsa iia r , Görüldügü gibi Ba~k. ag. tanara. ç uv. sà\' ;Ïr, Yak çaga r Eskî T. çar varyantmdan daha eskidir.

47

TT ag_ h amaz J harna s J hambaz I hamm az "hortum. kasrrga' (OS VII : 2264 ) , garna z "kas rrga' (DS - VI: 190 6), ka r uaz I kanaz ka suga . sidde tli rel' (DS - VIlI : 261 4) , bugas ' roz firn nas r' (OS - VIII : 268 6) - TT ag. kay 'yagmurdan önce esen siddeüi yel' (DS - VIII : 2695), Eski T. kadz 'kar funnasr. tipi ' (DTS: -1.04). Gen. T. ya fia k J yafia g J ca ûak '.1' var. 'yanak vs' - Özb. ag. va k, ya ~ : Alt., Küer . Kumandr, Koman ya k: Özb. , Uyg. caj?:, Kaz., Kkal. cak, Koman y-aIÎ, Alt., Tel. dyä k vs ayn . (EST Y - IV; 123); Gen . T. ~·igi t , yigit, yikil.. cigit. [igit, zigit, yégit. cégir. çiüét VI' var. ve igit. é-git. ilÎit. iigi t ve var. 'genç: yigit, alp vs' - TT ag. yüt . Tuba, Kugu. Küer vêt, Alt. dyiit, Hak. çû r, Sago \'~ I ve Gag . iit a}TI. (EST Y - IV ; 198); Gen . T. dégîrm én. d ègtr men, d igirman . rcgtrmen. tekir men, uglrmen VI' var. ' degirrnen' - Gag. d èrm én. Sal. d êrme n. TT ag. d êrmen , d érmen , der-man , dirmen. Tuv. d êr be, Kaz . tü rmcn. Kar. titrm én, Kum., BaL rtnn én. Tat., Bask. tin nen. Kurn. nr m én, Alt., Alt. ag., Kumandr, TeL r éérm én. Karag. t érme, Nog. r érm én, Sal. t érmen. t énu én, Kumandi , Koyb., Alt., Kugu, Sor., Küer., Kaz. rêr b én, Alt. ag., Kumandr t êrbe, Alt. ag., Hak., Sag., Koyb. térhén, Tal. ag. tirmin, Alt. a~ . tér b in, Bal. türmén vs (EST Y - I ~I ; 176, 177)_ Sunulan pek az örne kler kelime ortasi -ÎJ· scsmln bütün Türkçelerde kaybedilebilirligini sergileme ktedir. b) · n- sesinin -b- sesine geçmesinin izlerune olanagl a~tr1 zor olmas ma ragmen. tam olarak yltin l mi~ degil: YlIk. t iiiiy- 'güçlü ve boguk sesler Ç1kar-' (11 bélÎti kelimesinden almtt o lup, *b é- - *mé· benz; r1igi sonucu Gii,;:cüce mé· slra sa)1l1an öneki gibi algllanarak, méhu ti 'b e~inci ' , hu ti 'b q' yalancl köküne dönü~ me s i ürunüdür. Ara~nrma clSlm bekleyen 'GÜrcü dilindeki Suvarizm1er ' konusu cic aimmadlglll dan , bu dilde Gend

Türkizmler disrode öze l Suvarizmlerden bahsetmek zcr . Sadece onu kaydede lim ki , Gürcü sayr sisteminde Suvarca'dan almnlar vardrr ve Suvatea nfin- J tl hh lr 'dol•t uz " » G ürcüce tshra 'dokua' alumsr buna parlak bil" öm eknr. Gen. T. di is, di n , dis, tis, tly~. t ês. r és. tiis ve var. 'dis va' (ESTY _ III : 242, 243) kelimelerinin Ana T. *dz I " tsifiits 11 "d z I " tséû éts arketi pinden. n s seklinin Ana T. " tsaûats; Çu v. ~à l ~ Ana T. " tsafiar keltmesinden gelisme olmasi konusundaki teorik bilgile rimiz Eski T. én ük 'disçik' (DTS : 174); Tür. i ii . Az . eng 'alt çene', Gen. T. énék. éngek, lûek, ekek, êk, ek ve var. ' çene; alt cene ' (EST\' - t : 284, 285): Az., TI çene, Kar. tsen ge I çenge ' çene' (KRPS: 618, 64 1), Yak. slli ä h ' çene' (YRS : 360) vb kelimelerle aytu yuvadan rüremis bulunmasryle zenginlesir. Diger yönden. simdihk belirsiz b il" Bat! Türkçe'sinden *dzéli éts 'dis' kelimesinin dens 'dis' seklinde Latince'ye almmast konusunda net b ilgi edinmis bulunuyoruz . 03.10. ANA TÜRKÇE 'DE OLi\lAYIP, TÜRKÇELERDE J\l EYDA.~A ÇIKA.~ iKi NCiLi Ul\lLAUTSAL iç çEKi M KO~ U S UNDA.

Ana

Türkçe'nm kaybedi lmesi . sonucu meydana çtkan yent !ürk~ele r, arala nndaki iliskin in zayrflamasr netices mdc bir rakim yeni oze1hkler kazanma ya basla rmsu r . Bu tür özelliklerden biri de yeni tûremis I ve U seslerinin ilkin i ve ö. ij sesleri fonksivonla n rn ka~ul.l :nerek, ilkin olmayan ikinciJi umlaut g örünrüsü yaratmas idu . tklI~.cIh uml àutu farkh krlan onun Genel Türkçe nireliginde olmayrp. çe~ltl~ . Türkçelerd e veya Türkçeler grubunda görülme si özelligidir. Örnegm. Az. dangu n 'düsen esyalann çlkardlgi yüksek ses' ve dmgllh ' dü~ en e ~ yalann çtkard igl ktsmen zaYlf ses'; Az. kon. dan<Ja 'bü)'iik:' ve d mgt ' küçük' kelimeleri ikineili uml5.ut ürünleridir. " è ,

04.00 . KONUYA c t nts TAMLA~IALA RI . Konuya bas vurmadan önce. çesitli nedenlerden kaynaklanabilecek

bir takun anlasrlrrazhklan önlemek amaciyla, kullarulacak terimler üzerine birk aç açiklamada bulunrrak zorundayiz. Bu açiklamalarm önemsenecek his sesi sun lardir: 0.-1.0 1 SUMERC E' ;lri il'i DEVRE VE DEYi RL ERi. Sumeroloji'de kabul görmüs bölümlemc den azca farkh olarak.

Sumerce'ni dört devreye ayiracag tz: I. Arkeik S um erce _ Sumerce' nin en eski ça gtardcn ~'IÖ III bin }11m basla nna dek devam eden devr esi. Baska dey imle. isaretlerin dik olarak yaztldlgl süre devresi. 2. Klésik S umerce - MÖ III hi n }11m beslarinden somma karlar SÜIen devir Sumerce'sl. 3. Post klásik Sumerce - MÖ Itt bin yrbn sonu He MÖ IJ bin }11 arasmdaki dcvir Sumerce'si. 4. Son devir Sumerce'si - MÖ II bin yrlm sonundan Miladm V yüzyrhna uzayan süre Sumeree' si. Bunlara uygun olarak. krcnolojik siralamada da arknik. klásik, p ost kflisik ve son devir olmakla dört devir ayrracagiz. 04.02 . HECE, Si LLAOi K HECE . Gene llikle, çivi yazlSl sis temin de 'bece ' derk en. hecenin çag de s anlann ifade edilmez. Eger, çagdas anlamda heet! kelimeyi otusruran, yalmzca bi r ,"obi içeren ses \·eya sesler toplumuysa, siIlabik /wee ke1imeyi yazmak için l.."Ullamlan, içerdigi \"Okal saYISln3 bagh olmayan i~arederin her birid ir. Örnegin.. çagda~ hece açls mdan t an sözcügü yalruzca bir heeeli, ta liar iki heeeli (ta-lia r) kelimeyse, çivi yazlSI sisteminde taii bem bir (tlui ), hem iki (ta. a n), hem de iiç (1:1-a-a fa) sillabik hceeli, t:1lÏ:lr sözcügü ise hem bir (ta ila r), hem de çok sillabik heeeli (ta n- iaar . tan-lÏ a-ar. la . ail-li a-ar) olabilil". Bundan dola}1, ' heee' terimini yalruzea bilinen anlamda degil, bem de çogunlukla 'si llabik heee ' manasmda kullanacaglz. Sillab ik heceyi ifade eden i~aret Gramatolojide sabitlqivermi~ sillabogram terimiyle adlandmlaeak, sillabogramlar arac111g1yla yazrna sistenu - sillabo graf! Icrimi yerine heçe YlU'ISI jfadesi geçecektir. 04.03, HO~10Nht. l'Ril\ÜTiF HûM O NiM . Bellidir ki, hOll1onim kelimder 0 sözcükkre denilir ki. ses terkibi a )'Tl1 bj r1e ~cn lerde n o lu~mll~ bulunmakla , de gi ~ ik kökenk rdcn gdmesi ku~ku dogunnasm. $onWlcu öze lligi ile homonim , kelimenin farkh

52

53

mana birimi sem'lerin inkar edilmesiyle meyd ana çrkrms primirif homonim'den aynlmaktadir. Baska sözfe, primitif homonim gerçek homonim olmayip, aym bir kelimenîn çesitli anlam birimkrinin bagrmsiz anlamlar gibi degertendirû rre si ürünüdür. Gene! Türk çe leksigindeki bu kab il homonimlenn ayirt edilmesi öze l filolojik egmm drsmda çok zor. Adas kelimekrin a~U1 denilecek kadar yogcn bir sayida belirdigi Sumercc'de tse homorum ve prirnitif homonim smmru n belirlenmesi, pratik olarak mûmkün degil. Ömegin. dz éü' tabi 01-' anlamnu e~it esaslarla dz éû - 'ba k-' , dz éü - 'dinle-" ve dz éü egil-' fiillerinden her birinin semi gibi kabullenmck sementik açrsmdan itiraz doguramaz. Ama, hangi fiille ilgili olmasma kesin karar verme k de olanaks rz. B öylc hallerden kaçmmak, bu t ür sorunlan zamam yetisinceye kadar erte lemek amacryla devamlt olarak. sadece. 'homonim' tenmi kullanacagjz.

0" .0" . Î$ARETL ERi!"'i Î:,{DEKS i KO~ VS UNDA . Sumerolojl'de kabul g örmüs gelenege göre DÉ, n t , T.Á, T À. Û, Û vs scklinde verilen ton isaretini biçbir ~ey ifade etmemesi , tersine . vurgu ve ince vokallerin yaz rhsim engelleme si nedeni yle indeksteki rakamlarla isarerleroeyi tercih ernk. Örnegin, oF.: = DE::. DE = DE). TÁ = TA 2• TÀ = TA), Ü=U 2• Û= U3 vs. O·t.OS. T R.A.i.~sKRipSiYOl\' HAKKINDA. Çalrsmada, genelolarak. senkron analiz yaprlmamasr, böyle bir incelemenin su anda imkannz olmast nedem yle. a}n '3}TI devirlerd eki sekillerin kronolojik izle nmesi ertelenmi s, kelimelenn çogunlukla etimoloJik rranskripsiyonuna üstünlük sagla111m~llr. Böyle yak1a~ mun esas hedefi sözeük lerin ilk önce, iske1elinin onanlrnasldlr. Ses d egi ~ me lerini n bangi devirde ve nast! gerçekJ e~mcs i konusu geleeek aI'a!itlTrnalara btrak llnu ~tJr. Oiger tarafun, karunuza göre. Sumerliler de geleneksel olarak kdimelerin arkaik .;;ekillen nt yazarak. (arkh telaffuzlar ku l1annu~ (ard l.

Z = ts, ç, nadiren , dz, c; A = kelime basmda k, kelime ortasi ve sonunda 11. g. Bu nedenle simdiye dek sabitlesivermis S, ÎJ ve Z translitera syonlan yerine , trans1cripsiyon zamaru devamlr olarak uygun sesler geçecekrir. Kelime ortast ve sonundak i G, K, ;\I, ;ooi yazrhs lan da gerçe gi yansrtmamasmdan dolay r sürekli olarak i\ seklinde rranskrip siyon edilec ektir. Ömegin, ' DiG = déii 11 dhï. EGER '" éû ér: TAK = ta ü, UKUR = oiior; A..\ IAR = aüar, Oi:\1 '" d éfi ll d iii; AN aû , VNV = OIio(dz) vs. Bunlann distn da bazen, konreksre uygun olarak, S tso 0 dz. T ts \ 'S transkripsiyon sekillen gö rülecektïr. 0%

0" .07. OiGER TAMLAMALAR. Sumeroloji'deki gelenege uvarak. rransliterasyon büyük, transkripsiyon küçük harfl~r!c yai)llacakliL Kelirneyi takip eden Akkadca kar';;thg l da bazr istisnalar hanç, küçük harflerle yazü acaknr. Ama ~u . 0 demek degil ki , Akkad ca kelimelerin hepsinin gerçek transkripsiyonu yaprlrmsnr. Sadece, konumuz la ilgisi olmadlgl için bu mevzulardan hiç bahsermedik. Buna ragmen. Sumer dilinden ahanlar mecbur ettigi hallerde Akkadca kelimelenn transkripsiyonundan ömekler sunduk. Sumerce ke~imele rde kapalt é sesinin çogu kez açrk e ile yazrhs r sadelestirme içindir. Açrk e sesinin yalniz Sen Devir Surnerce' sinde me~dana

çrkmasr düsüncesmdey îz.

Önemli not ; Sumerce kelimelenn rranslireras vonlanm izleyen yay ayraç içerisinde verilen lÜm transkripsiyonlar bize ' aittir.

04.06. BAZI SESLER KOl\' USUJ'IIDA, Ana TÜTkçe'den farklt olarak Sumerce"de vokal \'e konsonant sistemi allofonlar hesabtna daha da zengin1c.;;miJ; gözükmekte. Buna ragmen, bazl seslerin varligt lartl ~ma konusu olabilir. Su açldan SWllerce' de özellikle, kelime ba~ md a ~ , z VI;': IÎ seslerinin mevel1t OhnaSI büsbütün inkar edilecek haldedir. ileride kelime inceleme1erinden de görecegimiz gibi, bu seslerin Sumeree 'deki orijinal1eri ~yle olmu.;;tur: S = dz , Is. c, ç:

54

55

• 05.00. SUME ROLOJ i DALl;-; DAKi YA;-;Ll~ LAR VE HATALAR. Sumeroioji biT bilim dah olarak ge li~tig i süre boyunca kazamlrm s önemli basartlann yam ma. bir takrrrt obje krif ve sübjektif nitelikli yanhs ve hatalara da meydan ol musrur. Objektif nitehkli ya nhslar erasnrmaci irades inin dismda olusmus. çesuli kaynaklardan gelen saprnalar olup, sübjektif tarafh ya klasim sonueu clusrurulmus yenhslarde n kalite yüksekligi, bilunselligi ile seçilir. Bu ya nhs ler. aralanndaki nitclik farkma vermaden. önemlilik dere cesine g öre s öyle

05.01. O K lJ~ U.s :\I EK~.:~ii z.\l ASI :'óI ~· VÄRLI(; I ~ I i~KÁR EDE~ \'A.'iLl ~ OU~ ÜI' CE L E RDE 'i ÖR'iEKLER. a) Bu kabil düsüncelere göre yazr kelimen in ses terkibmi yeler inc e yansitnuyor. Yani, yazrhsla ok..unu s arasmda farkb hkla r vardrr: A~ - SiTA.. = ÁSTE: . A~ - SUKUs = ASKl'D;

Al - SUK tJ 6 = ASK UD! : All - KUSUz = AKS AK ; A - K USV z = AKS A K z:

•

Au - KUSUz = AKSAK); E 2 - GARs = iI"GAR vs.

siralanabilir: 1.

2.

Sumer yazrlaruun okunus mekanizmasuun arasimlip bulunm amasr, böyle bir mekanizrnamn mevcut olmadigma karar verilmesi. Sumerce ile Türk çe aras mdaki yaktnhklar kon usunda yeterince

düsünce ve itiraflann bulunmastna ragmen. Sumerce kelimelerin transkripsiyonunda akraba dil sifauyla degil de, hiç olmazsa tipoloj ik yakmhk olusturan dil gibi Gene! Türk çe Leksigine müracaat edilmemesr. 3. Yenlis sifrelemeler ve bu sifrelemelerin neye hizmet etmesi sorusunun cevapslZ birakrlmasi. 4 . Yanhs yonunlamalann mannksizhgma dikkat edilmernesi. 5. Porietik kompl ememin a) gramersel morfem, b) leksik morfem sambnasmdan dogen hata lann sistem halinde g örulmcsi. 6. Siralanan yanhslar ortarrunda grame rsel arasnrmalann yaprlmas t. 7. Baska dillere ait kelimelerin Sumerce samlmasmdan dogen haralar mevcutlugu. S. Gene! Dilciligin ulasn gr bilgilerin Sumerce "ye uygulanrnama sr. 9. Çivi yaztsr sisterui hakkmda kazamlnus bilgilerin Sumerceye uygula nmamasr. 10. O fusrurulmus sübj ektif d üsüncelere uygun çe vinle r yaprl masr ve bu tür çevirilerden kurtu bna çabalanrun hissedilmcmesi.

11. Kelimelerin

degisik

iseretler

aracihgryla

yazihs

b) Îsteni len hece1er birbiriyle birles ebilir. yeter ki, bu her d er

sonrala~ avan~aj . saglanrms ok"uJlu}l~r olsun . Böylece, G AL A' lar, M UL U lar, PIJUG ' ler, §ILA ' lar, .sITA' lar vs meydana çrkn. A -RA -AH = ARAH :

1 - TU = IT U·• PA -AB = PAB' .'

. .

SE - ES - LA."

=

SESLA.\ I·

E - Ri -ES = ERES : • U2 - TU = UTU vs okundu

c) lsaretler kelimenin basmda. crtasmda ve sonunda aym okunusa sa~aruldl :

M

- ) (A - :-" U = RA.\ IA..'iU:

KI- jj;D.. Si ~I i - 10

=

-:&\! =

KiRASi, \liORA;

~ - GA - AR = 'iAG.-\Il, )I E -.~ .- r = :\.I ~~ARi; E- Rl - ~ = ERlM,

varyantlanrun

sine nim lik gibi degerlendinlmesi ve hu 'sinonimlerin' yapisuun incelenmemesi . 12. Sumer yazr sistemi ne çok yüksek bir uygarhk belirtisi gib i degil, su adan, bölgese l bir tesadüf görüntüs ü verme çaba lanmn varltgl. lste, Sumeroloji'de yer alnu s yanlishk vc batalarm tam olmayau strasr. Böyle bir ortam Surn er dili hakkmda gerç ek bilgi ediurne arzusund an vazgeçmek zorunda brra kryordu . Umumiyetle, yap Jillu ~ yanhs hkl ann arkasm da sübjddivizm olmamasml çok isterdik .

.

I - SI - :'\IA = ISll\IA:

bil - GA - AB ZA - bil-AG

U2- GU - ~

= = =

LAGAB ; 7-ALAG; UGULA vs.

Yazrhslarla ol..-unu}lar arasmdaki degisikhkler kavusturulamadi. Bil çesit uygunsuzluklar bir sir olarak b idt: EN - M E - G! '" El\'~il\IA (Borger : E:'\'Gi Z); EN - :\tE - LI '" ENSI; PA - TE - si = EJ"s i 2; ç)

NE - RU

:I

aç ikhga

ERiM 2;

Ki - A5 - AS '" ABSi ~ ; 56 57

BAD - MI = AD.-\...\ I A; GAD - Kio 2 - s i '" AKKÏL; AD - KiD = A KKiL z vs. d) lsaretlerin tekrarlanmas tyla ne jfade edilmcsi sorusuna mannksal cevap verilemedi. Ömegin, A = abu baba; A-A ayn, (D eim - III : 3); AL'" =.(aq lÎ yüksel-; ;\'~ - A~ ayn. (De jm ~II1 : 14); A = mûr u, aplu, iumu ogul; A-A ayn. (Labat na: 579); AR] '" IÎaSûlu, pás u d öv-, ez-: A.RrARJ ayn. (Labat na: 401) ;

MU z ve J\1U 2·]\1U z, DUJ ve DVrDU 3, MA ve :\I..\-i\1A bami yap-. yarat-; dogur-: kur-; ek- (Deim- Ill : 2); A '" u 'a agn, aCI; A-A ayn. (Deim - Ill : 3); DAL = p amt u, napru iu uç-, uçup gir-; OAL-DAL ayn. OA\I '" I_liá 'iru (genç) koca. es; 2. aHa", kan, hamm; 0..\-'10 ...\.\1 ayn. (Deirn-Ill: 70); DAR = bllrrllmll alaca , renga renk, lekeli; mavi: DAR-DAR ayn. . . . (De im-Ill:7 1) si = ellê!u zayrf güçsüz, üzül mës: SI-SI ayn. (Oelm-III:180 ); SUR "" tam û ör-, doku-; SUR·SUR ayn. (De im - lIl: 179) vs yazil rslar ko~usunda dikkat çekecek bir açrklama yok. Bulunan baz r açiklamalar da, mes., A-A = E" - DURUs = ap/ll ogul; A-A = AiA '" ahu baba vs bilimsel olmayrp, yenlis okunus somr eudur ki, bu konuda ilcride daha genis bilgi verilecektir. 05.02 , G E NEL Tt:RKÇ E LEKSiGi SU.~IEROLOJi'YE i'E

YEREBiLiRDi?

I' 1

Sumerce ile Türkçe arasmda ciddi bir ara ~t1nna yapJlmamasl Sumerce metinlerin çözilmlenmesi, bu dilin kksi~i \"c grameri alamnda zaman _ Z3man tam b~lZ sonuçlara ula ~l1rdl . Oysa böyk biI a~tuma Sumerce konusWlda en karanlJk noktalan bile aydm lalnu~ olac ab."tI: I. Somer yaz i sisteminin tt-meli,,; olu~ruran a) f o" elik transf er, b) all/am transfer; hakkmda nel bilgi edinik cekti. a) Fonetik transfer (Îng. I'ho netie Transfer ). Bubnaca tipli yazl üslubu olup, resimlcrle yazJi I~ 1 zor olan kelimelcrin resimlenmcsi kolay homonim kelime1er araclhg lyla yazllmasl prensibidir. Ömegin, bu ilkeye göre TT ko)'un 'k ollar arasI. kucak' sözcü~ü evcil hayvan ko)"un resmi araclhglyla. bel 'be den bölüm~ ' kelimesi ise [a fiJn araCI bel resmiyk yazlb biiLr. Homonunlerm akla slgmaz yogunlugu Sumcrce 'yi fonellk lT3nsfeI için en iyi ortam yapnu~, kelimelerin kolayhkla resunknebllec ek ad~lanna

genis meydan açrmsn. Böyle bir dogal ortam özd ligi Surnerce 'd e ' ça gn~ lms a l Isare r' (ing. Assodati" e sign) varligl konusundaki yanhs düsünceleri tarnamryla redded er. Bu kabil yanhslann yapilmamasi için Genel T ürkçe leksigine sadece bir göz atrnak yeterli idi. Ömegin, 1.1: Gelb ' GüNE~ ' isaretiru "ak.beyaz: gündüz ve gün' kelimelerinin çagnsimsal isareu hesap ediyor (Gelb _ : 102). Oysa Turkçelerden bu anlamlann bir kavram semle n olmas t iyice anlasilmaktadrr. G iin I. Güues; 2. Gün: 3. Gündüz; 4 . mee . Ak, bcyaz; parlak vs. Türkolojik bilgilet açismdan prinu tif homonimlik olustu ran bu ' kelun elerin' aym Isarct aIaclhglyla yazihsr siradan bir fonetik transfer örneginden baska bir ~ey degil. Ileride görecegi miz gibi ' YILDlZ' isaretinin 'yil dia' , 'g ök' , "Tann" , ' sahip' , 'hükümda r", ' temiz' vs ifade ermesi bu ügilidir. kelurelen n bineik tsa üa r IJ ts éû ér ckunuslartyla Karsrlastm mz : Eski T. tc ürt I. Gök; 2. Tann; J. Kutsal: 4. Hükümdar, aga, sahip (DTS: 544). 'ÇEMBE R' isaretinin (U) 'delik (011)' , ' 10 sayrst (on)": ' Çly ' isaretinm [(ti) : yana egilmi~ bitki ve ondan darnlayan sebnem, çiy resmi] 'hapt (lshlr, 'çamur (b in)', -gazap. öfke [tsifi]", 'saglamca d ögümle- (tsin)' vs ifade etmesi yalmzca fonetik transfer hcsabmadir. Söylediklerimiz açrsmdun Sumer yazr sisteminde 'çagnstmsal isaretler var h~ l ' düsüncesine kesinliklc yol venlemez. b) Anlam lransfer i veya semantik transfer (ing. Sc rnantic Transfer). Penetik transferden farkh olarak. anlam transfen anlamdas kelimelerm - sinonimlerin ayru isaret ara cihg .yla yazrlmast prensibidir. Böyle yazr üslubu açrsmdan TI bel (araç) ve kazm a (araç }; u ve köpe k sima, yii z, !,'ehr l' vc sifa l ( }'i iz) an1ayt~lan bir i~are ( araclhgl)"ia verilebilir. SillOnim slfau yla kelimenin çe~itli Z:lmall ve mekàn "Illnlarmdaki allomorflan. etitTKllojik eins ~killeri "e gerçek anlamda~lannm geçebilec egi Sutneree melinlerde rastlanan sözcüklenn nitelendirilmesi balumtndan da Gene l Türkçe leksigine müracaat oldukça geIeklidir. Örnegin , TUR i.-;;aretmin ('ÇiFTE ~lE:\ I E ' resmi) neden DIDIU. TUR, MAR ~, PES7, Di ", SÎR6, B A.~J ' BA.'iDAJ vs okunu~lar kazanmasm l Türkçeler açlsmdan :lçlklamaya çah~a hm. Îlk önce Türk çelerde 'merne' anlamll kelimelerin arkctiplerini belirleyelim: I Az. clIlcl'k = TT kon . e!llnk, cmcik (TS - 1 : 70 5) « *éM u;t '* me me ' + e k ! +ik

ik: Az, emzik = TT emzik « *éiiéd z + ik: I kelime: *fhlédz '*llIellle' .

n

Vak. ag. emiir , émir 'meme' (OSYY : 320) .. *éiiër '·roeme ',

1

58

59

In Çuv. ämär '(hayvanda) g ög üs, bag rr: meme ' (ÇVS :50) « *a lia r ' vmeme'. IV Gen. T. eém - "Im ' meme ' (ESTY - I : 272) (~-e li /I --in ayn.

V Eski T. émig ' meme' (DTS : 173) (~- e né n ayn. VI Gen . T. d öö ~ I dö~ I t ö~ v e var. 'meme' (ESTY - III :286) « " dz I ts öüëts .

\ lr Koman, Kum., ÖZb. tos, Bask. eg. rus ' merne' (ESIT - III: 286) «etso ûots , VlII Vak. ag. t umu luk 'boynuz emzik' (DSYY: 247) « *tso iio r ' emerre' + uk {incelnc i ek). Kars. Mançuca tulu 'g ögüs ' (ESlY - I1I: 287) . IX Vak. tumuk ' Lmeme basr; 2. emzik' (YRS : 40 1) « - Isofi ' vmeme ' ... uk . ~ imdi de tam olmayan bu diziyi ' çocuk; yavru' anlam h kelimeierIe karstlasurahm I TT kon . ence k, encl k (= Az. ag. eneik ayu. - A.K.) 'cnik' (TS1 : 710) « sé ûédz " vavru' + ek / ik , n Çesitli Türkçelerdeki entlik I emih k "süt çccugu : yavru va' (ESTY - I : 277) «-eiier ' *emer, çocuk, yavru ' + ik. 111 Çuv . 1\':11 'cocuk: ogul' (ESTY - I: 415) i( " aûa r "çocuk. yavru". Bu sek il süper sekil öneki aracrhgryla Vak. çaga r '1. aile; çocuklar: 2. hizmetçiler, usaklar' (YRS : 507); Eski T. camrak ve çar çamr ak "aile, ev halki ' (DTS :138, 140); Bask. ag. hala ta ûara 'ç olu k çocuk, çocuklar' (MII . YDB : 56) sinonim ikilemesinde ki taiiara kelimelerim de olusturmusrur. IV Gen . T. een " yavru' (ESTY - I : 282, 283) « *én ayn.; kars. Nog . én- 'dog., dünyaya gel-' (NOS : 436). V Gen . T. en ik ve var. 'Y3\'ru; çocuk vs' (ESTY ~ I: 28 1-283) « *eiiéfi. a ~. VI Karag. dös 'soy; k u ~ak. nesil' ; lös ' Im ~ a k, nesil' : TI dö l d ö ~ 'çocuklar ve torunlar. soy sop ' ; TT ag. dör dö~ ajU. (ESTY - III : 275) sinonim ikilisindeki d ö ~ ( -dz I - tsöiiöts ' ·çocuk; *yavm ' . Gen. T. dö l l töl ll tül 'soy sop: ku~ak , nesi!; çocuk; tomil vs' (ESTY _ UI : 274, 275) ise bu kelimenin erkek cinsli varyan tl olup, *dz I -tsöiiör II "'d z 1 *ts üiiür ' '''çocuk; ..ya....m · arketipine sahiptir. Eski T. tü ~ 'meyv e' (DT S : 600) ( *tsü iiüts sözcügü ise *tsöiliits kelimesinin ince ~ekli gibi bakJklhilir. VII Yak . tu gut 'bir yaSlIll dol dunnalru~ geyik yavrusu' (YRS : 398) «*tSOÏlot5, TT çocu k ( - lsoflOtS ' ''yavm ' + uk arketipini onanna imkam saglar. Kar~ . Eski T. çoçuk 'domuz yavmsu' (DTS : 151); Tür. cöeu k ayn. (T RS : 326). VI n Eski T. çol ug 'soy sop, çoluk çocuk ' (DTS : 152) Az. eo l u~ coc u~ '" TT çoluk çocu k sinonim ikilemesindeki çoluk I ~, TI lor u n 60

' evladm çocugu' ( " d z I *tslInor ' vçocuk 11 "yavru' (+ u ii ) kelimesinin, Osm. dul, TT ag. dol ' çocuk: hayva n yavrusu' (EST Y - UI : 274, 275) (~"' d zo n o r ayn. s öecügünün allomcrflandi r. IX Eski T . sof 'döl d ös, soy sop' (DTS: 508), Az. "se n ayn. (sons uz ' d öl ü d ös ü olmayan ' sözcü günde), TI soy sop ikilemesindekr sop «"'tsoii ' *çocuk II* yavru ' arketipine sahiptir. Karstlasnrmadan anla~lldlgl gibi 'meni e' ve -çoeuk IJ ya vru ' anlamh kelimelerin sekilleri aras mda lam paraleilik vardir. Bu para lellik karsrlasnnlan s özcüklerin genetik bitli ginden babsetmeye imkan rammakla, anlam transfen îçin en iyi ortam olusrurur. Sumer T UR isaretinin 'ÇtITE MEME ' resmi olmasma ragmen, 'meme' an1anu henüz rastlanmanu~ gibi. Her ihtimale kaqm, bize beUi c lan leksik malzemede böyle bir anlama tesadüf ennedik. Bunun yam sira, ' çccuk; ogul; kiz; (hayvanlarda) yavru' anlamlan srkrca rastianmaktadrr.

Ömegm, DUn = màru çocuk (Deim - lII ; 75); DIDIU = màru ogut; = martu kil (Deim - lIl : 80 ) \ ' S . ilk önce kayded elim ki, isaretin MARs ve PES okunuslan bu 7 anlamlarla ilgili o lup, fonerik transfer ürün üdür . Ka rs. .-\.\ IAR = mfÎru ogul; = p ûru [hayvanlarda ] yavru (Labar : no 437); PES (= Gi R) = ap/u, mêru ogul (ABZ: no 346). DUB okunusunda ise okunma yall h~hgl gÖriilmektedir: DUu = DU - U (Deim -l :no2 73) = DU - U1\'"1 = dzo - on = d zoii Kers. TON ) máru ogul (Deun-, Hl : 20 8) = tso û . Bu kabil yanhsla r ise transkr ipsiyonlann hepsmde vardir. Konuyla ilgili ileride öze l ola rak söz açacagl1t1lZdan dola}1. sadece srralama yapmakla yetinecegiz : T UR = T U - UR (Deim - I : no 273) ,. Ison _ nu r = IsolÏur . Ka~. T U = a/iidu, (w)alüdu(m) dogur. (AHw - III : 145 7) = tsOli~ ve Gen. T. d/tog- ve var. ayn. (ESTY - 111 : 245-247). DUl\-1U = DU - l\-fU = d zoii - liUIS "" dzoiiu ts ; DAM U = DA-l\-IU = nA- ~AT2 " dza fi - fiats = dzafials ; SÎR 6 = SÎ - ÎR = d z I tsiri 11 dz I lséli - liir 11 iiér = dz I tsifiir 11 dz I tséÏlér ; PES7 = pi - ES = 1\-IE II - ES = tlli - i\édz = efiédz; BANJ = BA - AN '"' ban - li ad z .. bali adz ;

BANDA = BA - AN .M AR s = j\IA - AR = M ARA "" MA - RA Di4 = Di - i .. d zi n -

DA " ha - aii - fiats " bariats ; a n - liar = aii ar (Kar~. Ai\IAR = alia r) ; a l1 - " a ls " al1ats ; i1its '* dzhiils vs .

• I

61

Böyle transkripsiyon Akkadca' daki Sumcrce'den ahnrrus ke limelerle de uyum sagla r: TUR ... rsoü ur- ~> AU. Juhllllru ka yna trp azalt- [Labat ; no 144). Kers. Eski T. çokra- kayna- (DTS ; 154), TT çokr a- fïkrr _ film kayna- (T5 - I ; 498) , Az . sog ul- (su) tamamen kuru- ; Tür. çogkaynayarak tas-, Iïkrr-ûku kayna- (TRS:735); Vak. ag. tub ur a- kuru-: tu burat- kuru t- (DSYY ; 246) vs . Sumo TUR "" lsoiiu r Ol All. sulilium çok küçük (AHw - 11I ; 1109); Kars. Az. cu mbulu çok küçük (ATS ~ I: 185); Gen.T. dogra1 togra- v tog rra - ve var. dogra-, küçük hisselere aytr- vs (ESn· - 11I ; 248,249) . Sum TUR ... tsori ur Ol AU. JuIÎru(m) çocuk {Alfw -cHl : 1109). Sumo ~ IAR:; "" a fiar » Akk. mûru ogu l, Sumo ~i ~ "" rs ëü ér- » All. selÎëru(m) kücük I gem; I az 1 önemsiz I de~ersiz 01- (AHw - lII : 1087). Surn. fES, - êüédz » Akk. 8 u az, zayif [Labat : no 144), aym kelimeden AU. t'n ~ll zayïf (AH\\' ~ I : 219) kelimesi de

kaynaklannusur. Sumo ~IAR.A = a iiad z » All. Qn .~u zayi f (AHw- I: 219) \' 5 . Bahsedile n Türkçe kelimelerin Surnerce'de görülrnesi. dogal olarak, bir som meydana çrkanr : Acaba. neden Gen. T. genç /ke nç ve var. 'çocuk vs' (ESTY - III : 20, 21) ~( "kéfié dz IJ *J9iiidz kehmesi T UR isarerinin okunuslan içerisinde yer almanusnr? Soruyu cevaplamak için iIk önce: TUR - Di ~ "" 1. Gi ~A (= c t - :'\A ): 2, GEi\"i\"A ( = ct - Ex - :"lA ): 3.cii\" AN ( =Ci -XA-A." · ): 4.li iBis ( ""Ai - Si - iS) (Deim -l ;no273e) ~ifre1 erini çözü mlememiz laznn. I. Gi - NA = QA.'\' 2 - l\"A = ~aii - ii adz == ~ali3d z : 2, c i - E]'I,· - NA = GE - El\' - 1\'E 6 = gé - éli - fiéd z = ~éfiédz ; 3. Hi - ui - i s = ui - p i 2 - iz = kiii - fti - idz = kiii idz : 4. c i - NA- AN = TARs -NA -AL 7 = TARs - iia-a r = hui - lhar "" ta ftar , Çözümlememiz dogm ysa, dogal olarak, denklemin ilk tarafmlll da (T UR - DiS) aym okunu~ la ra sahip bulunmaSl gerekçesi ol1aya çlkacaktlr: 1. TUR - Dis = TUR - AS IO =*I':,A."JADZ . - aiiadz veya, ~ali ­ fiadz .. kan adz; 2, TU R - Dis = TO R - ES4 = *GÉNÉDZ - éîlédz veya, gén _ liédz ,. géfiédz ;

62

3. TUR - Dis "" TUR - iS4 - *Ki r"t DZ - iiiidz \'eya, kift _ iiidz = kiliidz ; 4. TUR - Dis = TUR - TAL 4 "" *TAL"\'AR - taûar veya. taü-, na r = ta üar • Görüldügü gi bi, yanhs sifrelem eler TVR isaretinin bic srra yeni okunuslannm bilinmesini enge llemistir. Kelimelerin anlamlan da düsüncelerimize ters düsme ihtimaIinden uzak: GENNA ( =gétiéd z) =SERRU, Si RRU küçük, ufak (De un _ III : 45) ; CiNA (= ~ati adz) a Gi NÛ küçük, çocuk; la 'u küçük; ayn Gi.i"iA.'" (- 11 tsa iiar) ; lakû zayi f (?); sihru, S/RRU küçük (Deim -lIl : 63) . Okunan kelimeler Gen. T. genç ve var., gence ve vac. (ESn" _ lil ; 20,21 ) Eski T. kiçig küçük. az; yash olmayan \'5 (DTS : 306), Az . kiçik, Tm . kiçi ayn. (TRS : 401) « · kiriits + ig sözcüklen i1e karplasnnlabilu. Azerbaycan Tfukçe 'sinde ise yavtu beyvan adlan çok ilginç bir um1äut sergilemektedir: gede k manda yavtusu «·géli édz + ek ; I}ldl~ kidik keçi yavrusu « " kafia dz + a~ IJ · J9tiidz +ik: koduk esek yavrusu « " kofiodz + uk ; kuzu kuzu « " ku fiudz + uk ; k ösek deve yavrusu *kölÎöts + ek ; kûç ûk k öpek ya\ TIlSU *küiiüts + ük vs.

TUR isaretinin DA.' IU = dza üat s ve Di.. = d z éü éts IId ziiiits Türk çeler açrsmdan tam desteklenecek dururnda; *dza iiats Gen. T. ya s, yà ~, ca~ ve var. 'yeni, taze; genç; az yash; çocuk; bebek vs' (ESn · - IV : 16 1-164); Az . çaga = TI çaga 'yeni dogm~ bebek ', Eski T. ya ril = Tuv. çä 'yeni' vs kelimeIerIe; dzériéts ve dziiiits ise ye~ I cc~ ve var. 'ye ni dogmuii, bebek; çocuk; genç; yem, taze vs' (ESTY - JV : 16 1-164); yîgit, cigit, zigit ve var. 'genç; genç adam: gençlik vs' (ESTY - IV : 198, 199) ; yeni, yéfii, sene ve var. ' yem, taze; genç vs' (ESTY - IV : 124, 125) gibi kelimelerle dogmlanmaktadlr Bu klsa kaq lla~tlnnah meeIeme Sumerlilerin yazl sisteminde fonetik ve semantik transfer dl ~ mda hiçbir seyin olmamasl sonucuna \'ardmr. 2. Smnerce kelimelerin ol,.u nu~ unda saylSlz hesapslZ yanh~ ~ ifrelemeler, acayip yom mlamalar vardir lei, TÜfkçelere müracaat bunlan tamamen giderebilirdi. Yanlr$ $Ifreleme derken, i ~aretlerin hiçbir okunma mekanizmaSllla bagh olmayan okunuslanm, örnegin: E - Ri - iM - ERiJ\t ;

si - Ri - iM

=

siRil\I;

63

E -Ri - ES

=

EM S vs :

iki veya daha ço k basir isar etin devamh olarak, aym tiir, hem de yenlts ekunma sim :

5E -l'iR = TlR; iGî -RU = PAD) ; i Gî -LD = D); tot - UR = HUL vs:

Akk. dènu, dÎn u hak , hukuk ; mahkerne; mahkeme karan (Deim ayn. din 11 éü d lil : 82) «( Sum. D i ""DE Sum. Di ( .. d éû-) = Akk altiku git- ; ObI: (UE:\11= d éü-) '" Akk. alQktt ayn. ; dikSumo Di ( = diii- ) '" Akk . hanû yap- , yarat-, dogur- , ek-, 85) 82, : lIl (Deim . ayn û ban Akk. = difi-) ,., ( DtM! (b itkiyi) , Sum. VS,

ri bütün uJ'durm a Te e n adlartnl vb kastermekt eyiz. Bu tür sifrele sckilde ks komple in isaretler n çözüm lemek rçrn, sifre yi olustura Türkçelerce incelenmesi gerek. lncelen ecek isaretlerin okunuslanm okanusl arla Eger, rr. olmahd adrm ilk dogruterna bu yolda en ugrasm anm bosuaa zaman 0 yoksa, nn bagla hiçbir mda Türkçeler aras odan anlarm da kalmaz. Încelemelerimiz bananistik arasnrmalar sirun erle kenara çikamayacak. Ama. isaretlerin aynhkta okunuslan Türkçel dogrulamp la komple kste aynhyorsa, 0 halde çözüm mutlaka i ve bulunaca ktIr. Bu baknndan bahsettigimiz sifrelem elerden en sades göz bir e sifresin TiR a gerçek o~u~una. daha yakm olan SE - N"iR TiR • TER • DîR atalrm. TIR komple ksinin TER varyanti da dahil, 4 S S

okuauslan be lli. Böylece. armda n ~E . TE. Ti. Di. iR ve i"i R olmak TEG) üzere aln isareti ince lememiz gerekecekrir. TE isaretinin TEl\' ve ahdir. olm len okunus okun uslarr açikça gö srerir ki, Sumerce gerçek sesin ön er kelimei e Bunun yam m a, Akkadca 'ya ahnrrus Sumerc yeter: e edinmey bilgi a kavusuk ses (dz veya IS) olmasr hakkmd TE ( = d zeii- ll ts éä-) » All. {eJÎû yaklas-, TE (= dz éii II ts éû) » Akk. {eli yarun da, civannda (Labat : na 376). Ayru yolla SE okunu~u mm da ön ve son konsona ntlarml belirlem ek miimkün: ~E ( = dzéii) tahll lanesi; arpa » AU . SE 'U ayn. (Labat : no 367); SE ) ( =dzéii) =kim a gibi (Deim- UI : 195) ve Dil\1 2 ( '" difi = DEl\ll '" déii) = Akk. kima gibi (Deim - UI ; 85); SE, ~ DE, (- l'E), SE13 =D E6 ( = DU), SE20 = DE 7 ( = iGt; Deimel 'de; Borger ve Labat DE 7 okunu~unu inkar ediyor) . TÎ ~rerinin de TE, ve DE, okun~larl bellidir. Okun~lardaki gözden son ses (-ii) e~anlamh kelimelerin ve Swnerc e'den ahntllan n a4 ; 2. geçirilmesiyle yerine konur. Örnegin, Ti ve T IN ahalaru 1. ya~ hayat (Borg : 31 1) . Di ( = DE) 4aretin in okun1l!1l anndak i son ii sesi aym yollarla helirlenebilir:

64

Böylece, SE, TE. Ti. Di okunuslanmn yanhs olmasi, Sumerce'de

tiii vb dz éfi, tsé ü, dziii, tsili ve allomorflan Mil. tén, diû. ve i R NÎR oluruz. edinmis bilgi okunuslaruun varllgl hakkmda krsa ikili in isareüer bu le nedeniy cegimiz bahsede gcnis konusun da ileride daha m. yerineli le bilgisiy olmasr a)111 anmn okunusl son komplekste -û ér, -ûir : mdan Söylene nler açis SE - NiR = SE - NER = dzéû - iier = dz 1 tséiiér ; TE - iR = TEN - ER = Iséii - iiér = ts éû ér ; Ti - iR = TE9 - ER = ts éû - iiér = Iséfiér ; ot - iR = DE - ER = dzéii - ü ér e dz éüér yenlis yaz ihs lart esit ve ortak oku nuslara sahip bulundu klan için lar yazrhs tür Bu yoktu. ihtiyaç hiçbir ürnesine olarak sifre haline getir i terkibin ses în kelimen iyla aracrhg sadece, baska-baska isaretler lann okunus de Simdi dir. ömeklen yaZISI hece belirten, siradan birer Türkçeler açrsmdan do grulamp dog rulanma masr konusuria deginel im I Surn SE = dzéii tane; tchum; arpa; talul . - Az. d en, den e tane; tohum; tahil: TI ag. d en, dene ayn. + bugday, ashk (DS - IV : l·no, ündeki 1421); Kkal. den ayn. + arpa: kelimenin agm: Radloff sözlüg un, ali l Tuv. 1666); : daii ayn. (Rad!. - IlI : 16 16); dA n ayn. (Rad!. - lIl : (TRS parçaclk tanecik; lane, toz (TO S : 389); geni~ !1ekilleri: Tür. digir I *dz ,< k çekirde TI = dek r i çe}' ed. . Az 266); Az. ag. de}·ird ek, d an. *tséiiér *Iohum + dek = harfiyen 'tohum kabl I yeri'; Gen. T. arpa; ; bugday tane; tohurn, tahtl; ; bitkileri 'tahll l an, l arlg ve var. z I *d « ) 157·159 ; III ESTY bh a hakkuld an vs' (anlaml nuSIf *lsa iiar + *an > *ag. II Sum. SE) "" dzén = Akk. k im a gibi, Sum. DEM;! = d éii = Akk. deyin klma ayn. - Gen. T. d ek I d eg I d ey ve var., da y I d l)' I tig I 11)'; 185); 184, : 111 (ESTY vs benzer' 'gibi, liki Ile:yin ve d aym ; I('ki, z 11 *tséiiéd ; *tsaiiar 11 *tsaii:ui 11 z *tsaiiad ~ehl1eri kelimenin geni~ 1. 02.0 a hakkmd *lsiiiir 11 *lsiiiilÏ 11 *tsiiiidz ve *Iséi'iér *Iséiién 11 bölümünde geni§ bilgi sunmu~ uz . a~ . 111 Sumo SE ( = d zén) = Akk. m û su (Deim - III : 195) - Az. I len a~. TI 375), : (ADDL tén ' *nem' ténn('n- 'nemlen-' sözcügünde 'nem' dim nde sözlügü ff Radlo tem ayn. + çiy (DS- X :3876, 3877); éngiz I (Rad!.- I1I : 175 1); Eski T. téii 'göl' (DTS : 551); Gen. T. déliiz Id 65

t êûiz ve var. 'deniz; okyanus; dalga; kaslq~a ~ göl; umak vs' (ESTY ~ lIl : 194, 195). Kers. Sum. DIR = Akk. m ahähu 1$Iat-, suva banr(ABZ : 336), transkripsiyonu : dz éiiér- < dzéii nem +ér - . .. . IV Sum. SE ( .. dzé ü) = Akk. zû necaset ; ters, gübre (Deim - III 10 : 19 5) _ Gen. T. ctn / jin I yin I yin I dy ln I ctn ve var.' necaset ; ters, gübre: sûmtik; irin vs' (EST\' - I.v. : 2~, 28); 03.08.: ~I~~nde . g~ç.e ~ tes, ters. tezek, zimir, zrnu r, zibll, Zll necaset; gubre: Kugu çlmirtk , çullr, clnmk 'sümük' kelimeleri genis sekiller olup, ~I~ I yin, ve var. makalesinde yer almayan Az. ag. d ig ' koyun pisligi. klg (ADDL :186), TI eg. nb 'koynn, keçi, deve yavru su pÎsli~i'(?~-X: 3909); :ak. sah 'uecaser; gübre' (YRS 307) vb kelimeler de goz onu.ne a~~ .. dz I - tsaü 11 *d z I *tséfi /I *dz I *tsiii vnecasecvters. gubre kökünd en türemed ir. ~ , V Sum TE (= tsêû -} »Akk. !ehû yaklas- - Gen. T. deg - / degI t éû- f t ég- ve var. 'deg- ; dokun-; yaklas- vs' (ESTY - III :. 173-~~~ ); Kars. Sum, Di _ Di = Akk. baq êlu yaklastu -, ulastir-, genr- , g ötur-, 6 6 erdir- (Deim - 1ll : 82); Di = DE GiR 6oDt6 7 = dzéfi - fiir- :I dz éû tr- Eski T. tégir- ayn. (DTS : 548); TI kon. deg tr - ayn. (TS - I : .~ ~.O):. Bu fiilin agir sekli " dza ü- '''çok yaklas- ' hakkmda 02.0 1. bolumu nde genis bilgi su~uz. ~ . VI Sum TE ( = tséfi-) = Akk . pa s,áhu d in: , duro, sa~nle~ - (Labat : no 376) ; SE4 = ( = dzé ii-) = Akk . ,,/lhu, p u5/lhu ayn. (Delm - III : 195) _ Gen. T. din - Itm-I hm- I I1n - 1 tlii- I/lém- I dé n- I den- 1/ din- , dig· I din - I tin - ve var. ' dino, duro; sakinle~ -; sakin 01-; sus- ; dinlen-; rabat et-; duro, durak la-; dayan-; yorul-; azal-, zay1fla- l'S' (ESTY - m : 34 1345). . VII Sum. TE ( = lséli -) "" Akk. kaslÎ, sanäqlt bagla-, dilgO .m1e(Deim--IIl : 205) - Tür. çig- dol~tu· , kan~tlf· ; bagla. , dügful.1'e(T~ : 732 ), Eski T. ç lg_ bagla-, dügiirnJ e- (DTS: 147); Gen. T. )'ekI )·eg· 1 "én. I jék- I eek- I çek- I d)'ek- /I yik- I cik- ve var. '(atl arabaya ) k.o~­ ~s' (ESTY - IV : 172); Gen. T. d ik- I tik- I tig- tI ték- VI' var. 'dik-; birle~tir.; bagla· ; ör-; doku· l'S ' (ESTY - Il1 : 227, 228). \111 Sum. TE ( '" tsén-) "" Akk. ban û (Deim - lll : 205); Sumo Di ( .. dz éfi- 1/dzifi· ) = Akk. banû (Deim - UI : 82); Sumo DiM ( = dzéii- /I dzili-) = Akk. banû e l-, yap-, yarat-, 1 kut-, dik. , in~a et· ; (bitki) ek-, di~.; yeti~tir- (Deim - ~II : 85); Kar~. DiM ('" dzéÏl- /I d zin-) "" Akk. haráJu bitki dik- (Delm - III : 84) Gen. T. dik- I tik- 1 çik- I ti)'- ve var. ' dik-. balu -, sok-, tak-; ~. , yap-, yarat-; bitki ek-, dik· l' S' (ESTY - 111 :226, 227 ). Kaq . Sum DL\l4 (= d zéii 11 dziii) = Akk. tarbû filiz, sürgün, fidan, agaç ~içi (Labat : no 84) _ Az. ling, tlnge yeni dikilmi ~ agaç fidam, çehk; a~1 v:lSllasl yla

yetistirilen fidan (ATS - Il : 1139); Az. ag. d inge I. kesi lmis agacm yerde kalan kütügu; 2. küçük koz agacl (ADDL : 190), TI ag. dtn ge, dingi fidan (OS - IV : 1503), ttne, tinek üzüm asmasmm k örpe, yesil filiz ve sûrgûnleri (DS-X:3934). IX Sum DE (= d z èû-) = Akk. qabû , dabáh u (Deim - III : 72), Di ( = delû-} - Akk. qabû, dababu de-, söyle -, konus(Deim - III : 82) - Gen. T. diy- I ti)'- ' di - I ti- 11 die- I d è- I de- I te- ve var. ' de-, konus-: naklet-; haber ver-; telaffuz er-; beyan et-, bildir-; ad ver-. adlandir-; adlandm l-, den-: cev'lp ver-: sor-: rica et-; besap et-, san- l'S' (ESTY -lIl : 221-224 ) ((*dzili - /I"dzé fi· . Kars. Az . din - kor uts, söz söyle-; seslen-, duyul- (ATS - I : 288) [ana anlam ' koeusm aya basla-' A.K.); Sar. tégi ~ ( = Az. d éyi ~ = TI d eyi~) 'konusma, söz; kelimenin 'lglr - genisleri : Az. da ms- 'konus-, söyle-; sohbet et-; bahse t-; haber ver- l'S' (ATS - I : 231) ; Eski T. ta nu- 'haber ver-, bildir-' (DTS : 532); Vak. sa na r - ' konus-; de-, söyle-' 0'RS : 3 15); sa üa 'ses; konusm a' (YRS: 3 15); Eski T. lan ~ I t a \' u~ 'ses ' (DTS : 5·U, 543); Eski Uyg. tavrs ' gürül rü, samata' (EUS: 229); Tuv . däs 's es; gürûltü ; ugultu' (TOS: 128); Krrg. dcbrs, dob us 'ses; oy' (KOS: ISO, 195) vs. Az. eg. deng üs 'ye rsiz konusen ' (ADDl : 183); Az. zevze' çck kouus-, bosbog azhk et-' (ATS - II : 1281) ~(* dzéii éts- "k cnus+e- (devamhhk dei); ärnekseme yoluyta türemi~ Az. , TI y a n~a­ ' gevezelik et-' « *dz anats- '*konu~- ' + -a- (devarnJ ilik eki) vs. Sum. DiG '" Akk. dabäbu . Sum. st "" Akk. dabäbu ' konu~-' ~ekil1eri hakkmd a bkz : AHw - 1 147; st = SE ipretini n bin /I tsén ol"llI1~lan konusunda ileride bahsedec egiz. Kelime nin geni~, a~lI, aglf-ge~ ve yuvarlak ~ekilleri de ileride geçecek tir. X Sumo Di (=dzéll- If dzin-) = Akk. maláltl oyna- (Deim - UI : 82); - Az., TT dingilde- 'o yna-' < dingil ' ''oyun'' '' de-; Az. din ~ i l-d i n1:i1 din gilde- 'f1kn -nku 0 )113- ' ifadesindeki dingil adl d ing- '''oyna' fiilini onarrna imkaru saglar. Az. ding - ding di ngilde- ' flklr - film oyna- ' ifadcsin deki din g adl ise onanlan "'d ing. fiilinin isim ad a ~1 olup, ' *oyun' anlaml ta~m1a ktadlr. Kar~ . Tuv. déwi. 'oyn a.' (TOS :13S) «*dé i\- ''''oyna- ' + · i- (dev amllhk eki); Kumand l sékir'oyna-, dans et-' (Bask. Kum. : 246), Kar. sekir- 3)11. (KRPS : 498); TI segir - '(kaslar hafifçe) o}lIa-' (TS - 11 : 1931) '" Az. seyri· ayn. ( *segir- + - i - (deva.mlJhk eki) vs. XI Sum. DE: ( = d zéii-) = Akk. Ilatáku damb- (Deim - In : 72) Gen. T. dam- /tam · ve ç ag. tirn- 'damla- ; damla-damla d~- /IakIt' vs (ESTY - In : 139.140) « *d I *ta ii- I/ " tiii- . XII Sumo DE: (= d zéfi-) -Akk. rah û. .~apá kll. tab ákll dök-, serp(Deim - III :72) - Kar. t ~k- /l ek- 'dök-; serp·, saç-' (KRPS : 561); Kar. sép- , sérp-, çuv. sa p-, Az. sep-, Klrg. SI~p-, Özb., Tur. sep' serp-.

66 67

• dök-. saç-' vs. Kars. Ge~ . T . deg- vc var. 'deg- vs' fiilinin 'yik-, devir-; düs-' anlamlan (ESTI" - lIl: 174, 175); Ge n. T. devir - ve var. ' düsür-' anlanu (ESTY - lIl: 172); ser - fiilinin 'devi r-, düsür-' anlarru kavu sma ürü nü olabi lir. Santyoruz, dz én- fiilinin -d ök-, ser p-' anlamt da ha genie dz éà- 'deg-, do kun-' fiilinin dzéü- 'd egdir -, utastrr-' semioden türemistir. XIII Sum. DES (= dz éü-) = Akk. nlaqtilu düs-; dûsûr-, y rk-' (Deim - 111 : 73) - BiT önceki karsrlasnrmada geçen c ég- ve var. ' deg-' fiilin in ' dûs-; du sür-, yik-' anlarnlan. XIV Sum. DE2 (= dzêfi-) = Akk. abdtu 1. rur-; yakala-; isgal er-: 2.

boz-, tahrip et-, harap et-: yrk-; dagu-, boz-; (3. kaç-) (Deirn -. lIl : 72) Gen. T. d ég- ve var. fiilinin ' a) tut -, al-; b] zarar, hasar ver-; boz -, sakatla-' anlamlan (EST \" - III : 173-175). Sum. dz éû- ' kaç-' fiili Vak. d ég én- 'yere do kunrouyormus gibi çok luzh yürû- " (YRS' 121) < - d ég'v kaç-' + -én~ (d önüslü veya simulyatif fiil eki] d ég èy- ayn. (YRS: 121) «*dzénedz- ; d ég ér éf 'siçrayislar la yürûyû s veya kacrs' (YRS : 121); Kirg. tékir éii ayn. (KaS: 720); Eski T, téz- 'kaç-'; tigr ot- 'çok hrzh kosrur-, kov-' (DTS : 557, 558) vb kelimelerle karsilasnnlebilir. Yakutça'da kelime ban d- « ed z- sesi d iger Oguzca'larda ahsilmadrk tve s- « *ts- anIäutu eeklinde gÖIÜ1ür: Vak. *M g- - Az., TI sekstçraytslarla yfuü-; Vak. dégéy «*dzëiiidz- - Az . ag. rez- ' léz-, Tm . téz- ürküp kaç- (TRS : 625), TI ag. tez- kaç- (DS - X : 3907) ; ~ . Tuv. d es- kaç-; saklan· (TOS: 140) . XV Sumo Dis ( = dziii- /l dzéii-) = Akk. nabä(u parla-, l~ lk saç· ; parl o üodz 2 tsafiadz ; El - DL""JGi R = ' U4 - lAs = oiiodz - tsa û - c ûodzt saû ; E: - PA = ' U4 - ZAK: / SAG ) ""o üod z - tsa n l dz aiÏ " o üodzrsaü I d)

ofiodzdzaii ; E 2 - iIIlJN : ' U 4 - ZA 4 = oiiod z - tsaii = oäodztse û ; E 2 - DTh'"GÎR - UT U '"' · U.. - ZA:; - H AS) = oüodz-tsaä-ûadz = c üod z tsa iiad z ; El - SAG = ' U4 - SAG / SAG = ofiodz - tsaf / dza ü '"' oiiodzt safi / oüodzdza ü , Görüld ügü gibi, bütün yazthslarda aym kökten gelmesi hiçbir kusku uyandumayacak iki kd ime an lanlmaktadir : o üod z tsa üadz ve oüodztsa û. (Etimolojik trenskripsiyonunu yapngrrmz bu kelimelerin degi~i k zaman, mekan ve aglZ smu larmda farkll telaffuz varyantlanmn var olabilicligine hiçbir ~üphe olamaz. Hatta. Son Devir Swnerc e's inde ödçak I ötçak I oca k / öçllk I ocak I oça k vs, ödc agaz I ocag az vb varyantlanmn mevcutlugu da ku~kusuzdur . Ama, Sumer }'3Z1 sistemi geleneksel oldugundan bu kabil varyanllar yeterince yans una nu~ gibi görünebilir. Anakronizm yaparsak, E: - PA : ' U4 - ZAK l f SAG 3 = 0 ça k / ca k = oçak I oc ak ~eklinde de okuyabiliriz. Simdilik hu konuyu ele almak, gündeme getinn ek zor görünse de yakm geiecekte bu tür sorunlarm çok kolayh kla çözümleneeegi ~üp hes izdir). $ ifrelemelerin böyle okunmaSI hem Swne rce, hem de TÜIkçeler açlsmdan oldukça önemli desteklemeler srrasl bulacaktu : 1. Swn oflodzt SlliÏ ve UZUG ( ... D2 - ZUG) - ofiots tsui\ kelimeleri e~ göre....h +tsa fi ve +tsun eklerinin yardmuyla ortak ofiodz / ts kökünden ge llimi~tir. 74

I

GA. SiC) = SAG) I ZAG! esiüigme esasen 5 AG) I ZAG! - GA = dzaii 1 IS:1I1 - iiad z - d z 1 tsa iiad z da okunabihr] morfemi oliodza ii 'tapmak' kelimesine eklenerek, küçûltrne, oksama anlamr saglanu~ tu . Bu morfem +ts a n ve +tsun eklerinin de aym görev ûstlendigini s öyleme olanagi verir . Kars. Sumo E - SiR / SiR 2 ( = éü-ü ér = éiiér) = Akk. sûqu sckak, yol; E - stn, - sic ( ~ éü- üér-

I

4.

I

5.

6.

tsin = éfiértsiii) = sûqaqu sokakçik (Labat : no 308). G ërüldügü gibi, meelenen kelimeler hep ayru k ökteu kayna klamp, sistemli aglütinasyon {iltisak, ekleme) sergilemektedir: on - oü odz - ofiodz tsafi - c ücdzts aûtsr ûad z vs. Bu özellik Sumerce 'nin aglütinatif (eklemeli) dil olmast konusunda bîlimde sabitlesmekte clan d üsüncelerle hiçbir çeliski olusrurmaz. Kelimeler ve okunuslan Gen. T. öcak / ccak ve var. a) ev; bina; Ikametgah; aile: boy; soy; vb; b) rapmak. kutsal samlan sahis ve esyaler vs (ESTY - I : 422-425) ; otag / otak ve var. , oda ve var. çadrr: kamp; oba; mala yeri, durak; salas: konut; kulühe, baraka, gecekondu; oda; ev vs (ESTY - I : 484 -487) gibi leksik birimlerle de dogmlanmaktadlr. Have olarak b~ : Sumo E: - :"iUN ( = oiiodz - tsaii ) = Akk. kumm u oda, salon (Labat : no 324). tik ODee kaydedelim ki, ESIT çal~masmda yaptlillgl gibi, ou k ' ev' ve ofag 'ev' kelimelerini ayuma ya, ocak 'e v' ve ouk ' ate~ yalonak için yer, oeak' sözcüklerini ise b i rle~linneye hiçbir gerek yoktu. Sonuncular çok eskiden homonim ke1imeler sifanyla kullamla gelmi ~ , Sumerce' de de homonim gibi görülmektedir. Sum. U - M D = UD UN = Akk . utûnll soba, ocak ; tinûru fmn , tanw (Labat : no 415) ~ifresinin çözüm]erunesi (U-J\1U = U-SU1\I J - ofiodz - dzuiÏ ve UDUN = O 2 - OU _ 1Jl'. = oilodz - dz u - Uil ) ürünü OilOdzdz uii 'oc ak' kelimesi }llkanda ineeledigimiz oiiotstsuil ' lapwak' sözeügüyle bic zamanlar homonimlik olU\'~, daha sonralar Eski TÜlkçe'deki oç u ~ \"e otçu~ 'ocak' (DTS : 362, 373) 75

•

•

I allomorflanna d önüsm üsrür. Sum. ofiodzdzufi 'ocak' keltmest de homonimi oüotstsuû 'tapmak' ile benzes yolla, ama, farkh kök ve farkh delen yap ürmsur: oûodz 'od, ares. alev +d zui'l (mekan d ei) = oiiorlzdzufi 'odluk, ateslik, ates yeri ' . Oiiorlz ' ates' kelimesi Sumerce metinlerde homonimiyle birlikte tespit edilmistir. Sum. ,\IU [A. Falkenstein ' 3 g öre nu (Falk.d.Sum : 20) . bizce e ûodz ] = Akk. iJatu od, ales. alev: bitu ev, oda ; tapmak (Deim - III : 162 ); bh Sum. UJ - DU - HU (s DJ - G U~ - GU~ = on - fio - odz =

oiiodz)

=

,

I

on-

fiod z = oiiodz) = A kk . nablu

kelimesi ve bu kelimenin Türkçelere yabanci bir dilden ahnn konusunda O. N. Tuna ' r un bilim esast olmayan düsüncesi

sunmusuz. Sirast gelmisken kaydedelim ki. bu ekler yarduruyla saglanrrus küçültme anianu mn Sumerologlarca yorumla nmas t da yanhsnr. Örnegin, yukanda geçen E - siR2 - S iG = élÏértsifl ' sokakçik, küçûk sokak ' sözcügü E - SiR;!. = éü ér ' sokak' + SiG =

a ä- ûats ::: aûar aëats > Akk, m arram gok ~a~: Kers. TI' argaç. Az. argac ' dokuma tezgahlannda enine anlan iplik, atb'. Çesitli Türkçelerde arga I a r lÎa ' argaç ' hakkmda bh: ESn' _ I : 170.

•

RA ..

tsalÎ - üadz kaûadz d zëii-lÎir aria ts = tsaûadz ka ûadz d zélÎér aûats > Akk. sak kal / Jirru : üeride bkz . .

3. dr\i N - KtLb I - tnix - NA

01maS I

hakkmda ESTY - I : 48 3, 484 ' te lasmen genis bilgi verilmistir. Sumerce kelimeIerde geçen -t-tsafi, -ersu ü, +tsiii, tsuiad z I dzafi adz küçültme ve oksama ekleri de Türkçelerle genis çapta dogrulanmaktadtr. 02 .01. bölümûnde bu eklerin a) *tsa fi /I *tsaiiadz II *Isalia ii /I *tsafiar; b) *héfi /I etsèüéd z /I *tséiiéii II ts éû ér: c) *h iri /I *tsiriidz /I *h ifiin II *tsifiir sekilleri hakkmda genis bilgi

dTiR - A.~ _~A= A.'\· -NiGA / SE -~ARJ A." -XA ::: an-iia_ a r

2. dNiN - KiLOI - TiR - RA - L\s-Nb' KA6 SE-XER

•

ayn. (AHw - II : 698). Gen. T. ót I êd I uor I ot I od ve var. '00, ates; alev; yangm; Steak, ales, hararer; ISlk; ism; kivilcun vs '

7.

f

(

Akk. nablu 00. alev, ales (Deim - III : 100); Swn. UG -

ZALAG (= UG - UD I H UD! ..

I.

A1'i - EGE! I ERES KiLbI EDEl'O NA = ari - iia dz kêilér - éü éd ze û aûats _ ana dz ké i'iêréliê dzéli a fiats, harfiyen, 'tarla kemirici as'. Görüldüg ü gibi transkripsiyonlar 'tann' anlanuyla ilgili olmayrp, AN Isaretinin foneti k komplement göre vi üstenmesini sergüe mektedir . Sonuç olarak kaydetmeliyiz ki, zaman ilerledikç e, Sumcrce kelimelerin transkripsiyonunda basanh arastrrmalar arrnkça acayip yorumlamalar, yenlis sifrelemeler de hrzla azah yor. Bu da bekledigimiz mutlu sonun - sifrelerin tamamen çözümlenmesimn fazla uza kta olmamas i anlarruna gelir . =

ts iii 'küçük', yam, isim + sifat yapih olmayrp, T ürkçelerde oldugu gibi, isim + küçülnne morfemi = isim yaplsma sahiptir. Som. èfièr

' sokak ' kelimes i Vak. ag. é~ir ' tundra da rûzg ar etkisiyle ka r ûzen nd e açrlnus yol, çlgu ' (DS YV: 318); TT kon. e~ rek /evtek 'ark, su yoIu' sözcü kleriyle karsilasunlab üir.

dTi R - A." - .:\"A = Akk. marratu gök ebe \ru. a •u3 d1 tçm

._

• .. XÎi.3T = X _ nar = ~ - ~a T = aûar kul lamlabilir. b) X - a nar içm . X • i\ dz _ adz, Bu halde türe me hec e okunuslarr söyle olac akttr: . .. a n, a

üa r v ar. keli I ' oksa, 0 3 Eger dilde adz ve ar, iiadz ve nar serbest e une en Y bT ~ fonetik komplement sifanyla, yalmzca okunusu kesin I men a ëadz ve aüar isaretleri kullaumak zorundayrz: .. •Xa nadz "" X _a iiadz = ~ - Bfi ad z "" anadz; a) X '" anadz rçm

b) X = a üa r için X afla r = X - a üar = ~.- ~Da: = a üer . Tûreme ekunuslar: X". a , anadz = üadz, an ar = nar olac~ ". Onemli «ot : Ya:rlq lan n bu sekilde hecelenmesi . en lku~iJ~ heel' !! biriminin ya m sira. dokurucu ögenin de temsil 0 un u ekonomik ve alurna!ifsiz heceleme yoludur. .t Fonetik komplement önde yazlhrsa : _ • aiiadz- X= afia~ - an~ '" anadz. 3) .X = ala Z I·, ,· n a iiadzX" .

' d

anarX = afiar - X = afi~ - afi.a!! ~ an~r • .. Tureme 0kunu~ Iar .. •X · dz ve r • afiadz = ana· : a nar - a na·. 5. Fonetik komplement iki ögeliyse: • • d _ ii d . a X - aiiadz için X_afi _ fiadz = türeme : ~ n-_ n a -a z a a z . . . X -a n- - n-ar "" ,...." ti'- me .' a n- na. -ar_ - anar. b)) X = aDar lçm Ttireme okunu~ lar: X "" afi; aD = na ; nadz = adz ; Ilar - ar . 6. tki fonetik komplement kullamldlysa :. _ _ . . a) X "" afiadz için ali - X - iiad z = ~n -. na - ad~ - ~nad z, . . b) X - ai'iar lçm a n- - X - n" ar -- an - na -ar - anar . Ttireme okunu~lar : X = fia ; fiadz = adz ; fiar = ar. 7 tki ögeli fonetik komplement önde yazlldlysa: _ . a) X _ a Îladz için aîi - iiadz - X = aii - fia - adz = ~na dz; b) X - a Îlar için a n - ii ar-X.= a fi - ~ a -:r =_ ~n a r . Türeme okunu!ilar: X ". adz, ar ; nadz = na ; uar - na . b) X = aiiar için

82

8. Bger, yazdrg rrruz dilde yazrlacak kefirnelerin yak las ik aym anlam tasmus süper sekille ri varsa : a) X = a fi adz için X - ta ûad z = :lIi _ ûa dz = aû ad z ; b) X = a iia r için X - ta iia r = :111 _ fia r " aü a r . Türeme okunuslar : X = a li ; tafiadz '" ûadz ; ta ri ar = fiar . 9. Aym nedenle, super sekil Ionenk yazrlacaksa : a) X = aü ad z için X - ta li - üadz = afi - ûa _ adz = aû adz : b) X = afta r için X - tafi - ûar = aft - na - ar = a ûa r • Türeme okunuslar : X = aft : tan = na : ûadz = adz; üa r > ar • 10. 3 ögeli fonetik komplement kullarulacaksa : a) X = a ûadz için X - an - na - adz = a - afi - na - adz = a üadz , b) X = a ûar için X - aii - na - ar = a - aû - na - ar = enar . ifade edilen sesler : X = a ; afi =n ; fia =a ; adz= dz ; ar = r vs. $uni ömeguruzden eçikça görûlmektedir ki, X isareti kompleksteki }'3ZI1rna yertne ba~h olarak, önde. içte ve sonda baska-baska okunuslara sahip bulunuyor. Bunun yaru sira, kullamlan isarer sa}1SI da bu okunuslari tam farkh hecelere d önüstûre bilir. 1. usuldeki adz ve ar tipli müstakil ke1imelerin Arkaik ve Klasik Sumerce'de mevcuüugu dusüncesi mantlksal g örünmediginden dolayr kabul göremez. Eger, Sume rce'de böyle kelimeier bulunmus olseydi, Sumer }'3Z1 sistemi çok krsa bir sûre içerisinde eromank clarak alfabe sistemine dönüsecekti . Çûnkü, afia - ad z , a iia - a r yaz rhslarmdaki ikinci isaretler yalruzca bir ses - dz ve r ifade ernginden, kararlasnrma yoluyla harfe dönüstürülebilme olanagr kazenacakn. Bu da artlk. alfabenin b~langlcl demekti. Ru konuda i. J. Gelb 'in oldukça ilginç ve ele~tirilerimiz için karab eristik buldugumuz bir d%Ülleesi vardn ki. ' Eski çag insam ke1ime1eri anladlgmuz ~eki lde ses1ere a YlIlll1~ olsaydl. alfabeyi ke~fedecel"ti · . Bu tH..i r çagda~ : TUrk. Hint - Amlpa , SalDi dilleri vs prizmasmdan yana~t lkta çok degerli bir dü~üneedir. Alfahe bu diller için tam yeterli ve en uygun olan tek yazl sistemidir. Zannediyoruz, yazar çagda~ alfabeierin SUmerce sözcülderin yazIlmaSI için uygun olup olmamaSI hakkmda hiç dü~ünmemi~tir. Alfabe ilk bala~ta çok iyi bir ~ey olsa da Sumeree tipli diller için tam yarar slZ. Mantlkla dü~ünürsek, a·n, ts· a· fi., a-Îi· a·r vs yazlh~lanmn yiizlerce aJi. tsaJi, aiiar vs kelime1er bulunduran bir dilde anlam a)TllIU saglayabilecek yazth~ lar olmadlgl kolayca göIilJebilir. Hatta, çagda§ bilimse1 numaralama da afi4 ve 3fi4.., a iia r 4 ve afia r 46 kelimelerinin anlamlan

arasmdaki farklan hiçbir ~ e ki lde açlklayamaz. Diger yönden, yer yüzündeki hangi alfabe kelimelerdeki tonlan görüntüleme iktidann a sahiptir?! çagda~ teknik vaSltalar araclbglyla teorik olarak yapabilecegimiz anlam aym el i~aretler YOg1U1 haik kitlesi için kullamrn aÇlsllldan ne kadar pratik olabilir? Binl..:ree ytlIar önee ya!iamI$, okul, 83

ün iversite , akademi vs yaratarak çok büyük bit uygarhga ulasnus Eski Dünya insarum küçümseyerek kelimel eri seslere ayrramamakta, 20 - 30 tane harf bulama makta , hem de esasaz yere suçlama oldukça manuks izdir. Bizim özel karurmza göre, Eski Dünya insaru bireyse l olarak çegdas insanlard an daha zeki, Swne rlilerin ku llandrgr yaZI sisterui ise bizim bayali alfabelerîmizden daka i ek i, daha uygun, daha p ralik ve dah a mükem mel bir sistemdi. Bu kammum geleeek arasurmal arca daha net bir sekilde dogrulanacagma kesinlikle eminiz! Sonuç olarak vurgulamak istedig imiz esas nûans su ki, Sum erce 'nin yaptsl alfahe uygulan maslnl gere ktirm iyordu! . _ . . Arkeik ve klasik Sumerc e'de adz , ar tipli kehmele rm varhguu ispatlayacak hiçbir ipucu yok. Aynca, transkripsiyonlarda da böyle kelime1ere rasüama yacagiz . Altern arif görüsler ilerideki bölümle rde elesririlecektir. Bu baknnd an, örnegimizdeki 1. yazihs ip tal edilrnel idir. 10. usulümüz de çivi yaZlSI sistemin e özgü ekonom i prensih ine aykm olmasin dan dolayi iptal edilecektir . Diger usullerle yazthsla rdan da görüldûgü gibi, X isaretinin komple ksteki yen degi~tiginde ifade errigi okunuslar da degi~ir: a) Îki isaretli komplekste önde aü -, sonda -üadz /I -na r ; b) Üçlü komp lekste önde aû-, içte -üa- , sonda -adz tt -sr . Yapay ömegimiz doga l olarak. mannksal bir som meydana çikanyo r: Acaba, Sumer/i /er böy/e voya. buna bem:er bir p rensip kuUanm :.}/ar mlydl? Soruyu cevapla ndumak amaclyla has i~aretlerin balI okunu~ larma bir göz atahm : 1) A =A 1, '" A.. ; E.\ , :'HEs, 'E .. , ES10 ; 'i.. , iDs

2) Az =AHs • AHÎ z ; ED; iD ;

3)

pi

Aj

, AM " MA,; ME 8; A -AJ"I/ = A 4 , AM j ; 5) AG = As, NA) ; ;\1E6 ; 6) U =A6 . ÎlA J ; GEI.\; 7) HA = A" HA , P ES l1 8) UR = Ag , AÎA) :

=

i 16 , Mis;

4)

9) SUG ' "' . Ai A. ; 10) SA 6 = A lO' PA 9 , AAD 3 ; 11) AN =A ' A.l'Ii, Al"A u z; E~~Uz; H) UD = AI! ' AH), HAs . HASj ; Eg, HES 13) iTi = Au ;

14) Ez = At.. , ' A3; Ez , ' E J ; Min .

84

Okunuslan karsrlasnrdrgumzda ses yükleri arasmda bir paralell ik kaydettigirniz prensibe benzes bir prensip görebihriz: ' a) Bütün A isaretleri nin hepsinin ses yükü genel olarak, aû -, - fiä-, _ adz , -iiadz /I éü-, -ü é-, - édz, -ûêdz /I iû-, - ül-, -id z, -fiidz çerçeve si içerisinde olup, Ana Türkçe'deki gibi, agir, nonnal, inee sekilleri hanrlatan aiiadz ll éii.édz ll iiiid z kelimelerinin pozisyon okunuslan olabilir . b) Isareuerm bazrlan nda gözleml enen bu veya baska hece ~kunu~larmm tespit edilmemesi, onlan n yoklugu anlamma gelmez. Omegin. A = E 4 = éü-; = :\I E ve ' E ~ -ii.é-; '" ES = -êdz s 4 10 o~lL'jil an varken'A-fléd z ckun usunun olmamast; AI! = AÎ:l = a ü-, 3 = HA s .. -oa- ... HAS) = - ûad z okunusl anmn varhgl ortanunda _ adz heee okunusunun yoklugu rrenuga zn. A = aû -, =>0 ' A.. = -iiaortammda A = -fiadz . -adz; pi = A;,\17 = a û-, = i\l A = -na9 ortannnda pi = -adz, - ûadz ; A = éü -, -Ïlé-. -édz ve Al = ED '"' -éd z ortammda Az = ê û - , - û é-, -û édz vb okunusl ann olmama sr kaydenigimiz sebeple rden dolayr mümkün degil. [htimallerimiz güvenceliyse, umumilestirmeler yoluyla, böyle bir genel kural var olmnsluguna karar verebiliriz: Tüm A tsare üen önde aii- /I éfi· /I i û- ; içte -n a- IJ - îié- /l -iii· ; sonda: a) ikiIi komp/ekste -nadz IJ -néd z l1 ·iiidz ; b) iiçlü Iromp lekste -adz /1 édz /I · id z ; aynltkta aii /I éJi /I in (yalm eins) ve aiiadz // éiiéd z /I ifiidz (kadm cinsi) okun~'/arma \Ie kU$kusuz ki, deg4ik zaman, mekan. aglz varyant lanndan türeyen okunzqlara sahip bu/ulImU$lardl_ Teorik kurahtlllzm gerçekligîni yoklamak için mutlaka tespil ettigimiz okunu~laTin uygulanmasl gerekiyor . Bu amaçla. birinci A ~ aretini alalun. Sumo A = Akk.. ahu baba; A - A zo ahu ayn. (Deim - TIJ : 3) . Kurahn uza göre A a aiiadz ; A - A = aÏl-iiad z = aiiadz ; kelimel er aynl olup, de~ik yazJ usulü sergîler . A)Tlca, Sum. AD = Akk. abu a}1l. (Deim - lIl : 9); AD = aiiadz; K ar~ . AD = A - AD (Deim - I: no 274) '" aiiadza nadz veya a il-iiadz " aîiadz. Diger bir ~ifrenin A - A = Ai çüzümlelUIlesi de kuralumzl dogrulayacak nîtelikte: Ai = A - i = A NADz = aii·iiad z = ai'iadz. Böy\ece A - i = AÎ ok1.mma kla a) dokuma prensib inin varhgJ inkar o lunmu~ ; b) yer prensib inin bozu1masma yol veri lmi~, neticede yanl~ ~i freleme ortaya ç lknu~tlr. A - A = Ai A ~i fres i de aym yolJa çözümlenebilir: AiA = A - t - A = A - NAD 2- A = (kurahnuza uygun) aii-na-ad z = a Îladz. yam. A - A = A - i - A ~ifresi aii-nad z = ari-iill-a d z denkleminden ba~ka bir ~ey degildir . Söylene nler açlsmdan A. AA, Ai , AÎA. AD ok\mu~lan yal1li~ ~i fre leme ürünler i

8'

olup, lek bir ke lime okunusuna ( aii a d z) sahipli r. Swn. A (= a iiadz) = Akk. aplu oguL erkek çoc uk, A - A (= a ii-iiad z ) = aplu ayn. [Labat :

na 579), AS ( .. aàadz , ileride bkz) - Akk . ap lu 3 )TI . (Labat : no 1) kelimesi ve yazihsla n da kurahnnza uygundur. Sum. Az (= aûadz] = Akk. ahu yan, taraf ; el; kol; (hayvanlarda) ön ayak vs; AS - AS; PA.. ; PAP =alÎu ayn.(Deim - III : 4). AS = A- AS (Deim - I : no I), kurahrruza göre A - AS = aü - üadz = a üadz ; AS - AS = a û- üadz '" ail ad z ok..una caknr. PA 4 ve PAP sifrelerinin çözüm!enmes i ise brr az daha karmas ik olup, kur alumza aykmhk olusturmayacak niteliktedir: PA 4 = PA - A ; PAP=PA-AB (Deim -I : no lOl ). I'À -A ::: fIAn - A = kaûadz - aüadz = (kura hnuza göre) keü-üadz = kaüadz ; PA - AB '" HAD - AS 6 (veya ABBA "" aûadz} » kafiadz - a iiad z = kaàii.adz '"' kaûadz ; yani, PA.. ve PAP sifreleri aym kelime (kaû ad z) ifade etmistir. Transkripsiyon ertigimiz ka è adz ke1imesi a üadz sözcügünün süper sekli olup , ana anlamlan 'el; kol; kanat > yan, taraf cenah, kanat vs' olmustur. Aym semenrik gelisim aüadz kelimesine de özgüdür. Kars. Sum. A 2 (= aiiadz) = Akk. kappu el; kanat (Deirn III : 4) ; PA (= fiAD = kaûadz lts) = kappu kanat (Deim III : 183) vs. Düsüncemiai Akkad ca 'daki almn lar da destekler : Sum. afi, afiadz » All. aJÎu ; Sum. éü édz IJ iilidz »Akk. idu el; kol ; yan, taraf vs [Gen. T. el f él lJ iI lJ al 'el; pençe; hayva nlarda ön ayak; el taragl; parmak vs' (ESTY - I : 260, 26 1) kelimest uygun olarak a üar IJ *éfiér IJ *ifiir arketiple rinden gelisme olup, tahminen aym anlamlar ta$llna kla, erkek eins kahntllandu.] ; Sum. ~aliadz lts el; kol ~~ Akk.. qiitu ayn. vb kelirneler bunu parlak bir $eldlde sergileyebi lir. Kuralmuza aykll1.hk olu~turan bananistik okunu;;lardan bit Ia.snu da BA-A =BA; DA -A=DA; GA -A=GA; HA -A -HA; KA -A "" KA; LA-A = LA ; .MA - A = :\IA ; ~A - A = :\".A ; PA - A = PA ; R~ -A =RA ; SA - A ==SA ;SA - A =SA; T A -A==TA ; ZA -A= ZA gibi yanh~ ~ i freI e meierdir ki , bunl ar da kolayca transkripsiyon edilebilir. Artl k biliyoruz ki, A i~aret i ildIi kompkkste kelime son u nadz ses yiiküne sahiptir . 0 halde, ilk öncc kelimclerin son seslerinin yerine konmasl gerekecektir : I. BA = BA - A - bafi - i1 adz = b afiad z; yani, BA i$aretinin kelîme okunu;;u bafi adz, önde bail~ , içte -fia· , sonda: ikili kompleksre -fiadz , üçlü de ~adz olmahdlt. Ok"llnu$lar konusundaki bu d~üneeler biT sonraki i~are l1ere de ait oldugundan, her defa yinelenmeyecektir. 2. DA "" DA - A = dzali - fiats = dzaliats ; 3. C::A -