Prawo do nauki: raport z monitoringu

Prawo do nauki Raport z monitoringu

Helsiñska Fundacja Praw Cz³owieka Warszawa 2002

edukacja1.p65

1

03-06-03, 08:57

Sponsor:

Open Society Institute, Budapeszt Streszczenie w jêzyku angielskim i rosyjskim: Natalia KuŸmienko Redakcja merytoryczna: Jacek Ciechanowski, El¿bieta Czy¿, Ewa Szewczyk

© Helsiñska Fundacja Praw Cz³owieka

ISBN 83−87300−59−4 Nakład 700 egz. Nadhi, Warszawa

edukacja1.p65

2

03-06-03, 08:57

Spis treœci 1. Wstêp ........................................................................................................................ 11 2. Przedmiot i metodologia badañ ............................................................................. 12 2.1. Prawo do nauki ................................................................................................................. 12 2.2. Metodologia badañ ........................................................................................................... 15

3. Wyniki badañ .......................................................................................................... 19 3.1. Obowi¹zek szkolny i nauki ............................................................................................... Podstawa prawna .............................................................................................................. 3.1.1. Kontrola realizacji obowiązku szkolnego ............................................................... 3.1.2. Kontrola realizacji obowiązku nauki ...................................................................... 3.1.3. Uchylanie się od spełniania obowiązku szkolnego/nauki ...................................... 3.1.4. Egzekwowanie wypełniania obowiązku szkolnego ................................................ 3.1.5. Egzekwowanie wypełniania obowiązku nauki ....................................................... 3.1.6. Wnioski i komentarze ............................................................................................. 3.2. Dowóz uczniów do szko³y ................................................................................................ Podstawa prawna .............................................................................................................. 3.2.1. Uczniowie uprawnieni do bezpłatnego dowozu ..................................................... 3.2.2. Odległość od miejsca zamieszkania dziecka do szkoły .......................................... 3.2.3. Odległość od miejsca zamieszkania dziecka do przystanku ................................... 3.2.4. Czas dowozu dzieci do szkół .................................................................................. 3.2.5. Warunki dowozu dzieci do szkół ............................................................................ 3.2.6. Dowóz dzieci niepełnosprawnych .......................................................................... 3.2.7. Wnioski i komentarze ........................................................................................... 3.3. Organizacja opieki przedszkolnej ..................................................................................... Podstawa prawna .............................................................................................................. 3.3.1. Dostępność opieki przedszkolnej ........................................................................... 3.3.2. Dzieci niepełnosprawne w przedszkolach .............................................................. 3.3.3. Przygotowanie przedszkolne w „zerówkach” ........................................................ 3.3.4. Wnioski i komentarz ............................................................................................... 3.4. Finansowanie szkó³ ........................................................................................................... Podstawa prawna .............................................................................................................. 3.4.1. Zasady podziału subwencji oświatowej ................................................................. 3.4.2. Udział wydatków oświatowych w budżecie samorządu terytorialnego ................. 3.4.3. Koszt kształcenia jednego ucznia ........................................................................... 3.4.4. Przeznaczenie dodatkowych środków budżetowych dokładanych przez samorządy do subwencji oświatowej ............................................................ 3.4.5. Inne zadania finansowane ze środków oświatowych ............................................. 3.4.6. Środki pozabudżetowe szkoły ................................................................................ 3.4.7. Dysponenci środków pozabudżetowych ................................................................ 3.4.8. Przeznaczenie środków pozabudżetowych szkół ................................................... 3.4.9. Fundusze rodziców ................................................................................................. 3.4.10. Wnioski i komentarz .............................................................................................

edukacja1.p65

3

03-06-03, 08:57

19 19 22 27 29 32 34 36 37 37 39 40 41 41 42 44 46 47 47 49 50 50 52 53 53 55 57 58 60 61 62 63 65 65 68

3.5. Stan techniczny bazy szkolnej ......................................................................................... 70 Podstawa prawna .............................................................................................................. 70 3.5.1. Stan techniczny budynków szkolnych .................................................................... 71 3.5.2. Potrzeby i mo¿liwoœci modernizacji budynków i inwestycje oœwiatowe ............... 73 3.5.3. Wyposa¿enie szkó³ w niezbêdne urz¹dzenia i œrodki techniczne ........................... 76 3.5.4. Wnioski i komentarz ............................................................................................... 77 3.6. Organizacja nauki ............................................................................................................. 78 Podstawa prawna .............................................................................................................. 78 3.6.1. Organizacja pracy szko³y ........................................................................................ 79 3.6.2. Dostosowanie wielkoœci budynków szkolnych do liczby ucz¹cych siê ................. 80 3.6.3. Liczba uczniów w oddzia³ach ................................................................................. 81 3.6.4. Czas pracy szkó³ – zmianowoœæ ............................................................................. 82 3.6.5. Baza dydaktyczna ................................................................................................... 84 3.6.6. Biblioteki szkolne ................................................................................................... 87 3.6.7. Dostêp uczniów do komputerów i internetu ........................................................... 88 3.6.8. Wnioski i komentarz ............................................................................................... 88 3.7. Nauczanie etyki w szko³ach ............................................................................................. 90 Podstawa prawna .............................................................................................................. 90 3.7.1. Realizacja podstawy programowej z etyki .............................................................. 91 3.7.2. Uczniowie uprawnieni do uczestnictwa w zajêciach z etyki .................................. 93 3.7.3. Organizacja zajêæ z etyki ........................................................................................ 94 3.7.4. Wnioski i komentarz ............................................................................................... 97 3.8. Nauczanie indywidualne ................................................................................................... 97 Podstawa prawna .............................................................................................................. 97 3.8.1. Organizacja nauczania indywidualnego ................................................................. 98 3.8.2. Dzieci objête nauczaniem indywidualnym ............................................................. 99 3.8.3. Realizacja podstawy programowej ....................................................................... 101 3.8.4. Zajêcia rewalidacyjno-wychowawcze ................................................................... 104 3.8.5. Wnioski i komentarz ............................................................................................. 105 3.9. Pomoc socjalna ............................................................................................................... 106 Podstawa prawna ............................................................................................................ 106 3.9.1. Zakres i rodzaje pomocy socjalnej ........................................................................ 109 3.9.2. Ocena skutecznoœci systemu pomocy socjalnej w szko³ach .................................. 119 3.9.3. Wnioski i komentarz .............................................................................................. 119 3.10. Skargi i opinie .............................................................................................................. 120 Podstawa prawna ............................................................................................................ 120 3.10.1. Skargi .................................................................................................................. 121 3.10.2. Opinie i wnioski .................................................................................................. 122 3.10.3. Wnioski i komentarze ......................................................................................... 123

4. Podsumowanie i rekomendacje ........................................................................... 125 5. Aneks – prawo do nauki osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych ............ 135 Streszczenie w jêzyku angielskim .............................................................................. 161 Streszczenie w jêzyku rosyjskim ............................................................................... 173 Za³¹czniki .................................................................................................................... 183 Publikacje o prawie do nauki. Wybór ...................................................................... 203 Ksi¹¿ki wydane w ramach serii „Raporty, Ekspertyzy, Opinie" ........................... 209

edukacja1.p65

4

03-06-03, 08:57

Contents 1. Introduction ............................................................................................................. 11 2. Object and methods of research ............................................................................ 12 2.1. Right to education ............................................................................................................ 12 2.2. Methods of research ......................................................................................................... 15

3. Results of research .................................................................................................. 19 3.1. Compulsory education ...................................................................................................... Legal grounds ................................................................................................................... 3.1.1. Control of the implementation of compulsory education to age 16 ....................... 3.1.2. Control of the implementation of compulsory education from the age 16 to 18 .... 3.1.3. Avoidance of the implementation of compulsory education .................................. 3.1.4. Enforcement of compulsory education to age 16 ................................................... 3.1.5. Enforcement of compulsory education from the age 16 to 18 ................................ 3.1.6. Conclusions and commentary ................................................................................. 3.2. Transportation of school children ..................................................................................... Legal grounds ................................................................................................................... 3.2.1. School children entitled to public transpotation ..................................................... 3.2.2. Distance between the student's residence and the school ....................................... 3.2.3. Distance between the student's residence and the bus stop .................................... 3.2.4. How long does it take to drive the students to school by a school bus .................. 3.2.5. Conditions of driving the students to school .......................................................... 3.2.6. Driving handicapped students to school by a school bus ....................................... 3.2.7. Conclusions and commentary ................................................................................. 3.3. Organization of preschool care ......................................................................................... Legal grounds ................................................................................................................... 3.3.1. Access to preschool ................................................................................................ 3.3.2. Handicapped children in preschool ........................................................................ 3.3.3. Preschool care in classes for six year olds .............................................................. 3.3.4. Conclusions and commentary ................................................................................. 3.4. School financing ............................................................................................................... Legal grounds ................................................................................................................... 3.4.1. Principles of distribution of subsidies for education .............................................. 3.4.2. Share of expenditures on education in the budgets of self-government authorities ..... 3.4.3. Education costs per student .................................................................................... 3.4.4. Designation of additional budget funds allocated by self-government authorities to education subsidies ............................................................................................. 3.4.5. Other tasks financed from the education budget funds .......................................... 3.4.6. Non-budget funds of the school ............................................................................. 3.4.7. Who disposes of non-budget funds ........................................................................ 3.4.8. Designation of non-budget school funds ................................................................ 3.4.9. Funds of Parents' Committees ................................................................................ 3.4.10. Conclusions and commentary ...............................................................................

edukacja1.p65

5

03-06-03, 08:57

19 19 22 27 29 32 34 36 37 37 39 40 41 41 42 44 46 47 47 49 50 50 52 53 53 55 57 58 60 61 62 63 65 65 68

3.5. Technical state of the school ............................................................................................. 70 Legal grounds ................................................................................................................... 70 3.5.1. Technical condition of school buildings ................................................................. 71 3.5.2. Requirements and opportunities to renovated school buildings and make investments in the education sector ........................................................ 73 3.5.3. Equipment of schools with necessary devices and technical devices ..................... 76 3.5.4. Conclusions and commentary ................................................................................. 77 3.6. Organization of the education process ............................................................................. 78 Legal grounds ................................................................................................................... 78 3.6.1. Organization of the school work ............................................................................. 79 3.6.2. Adjustment of the size of the school buildings to the number of students ............. 80 3.6.3. Number of students in the grades ........................................................................... 81 3.6.4. Time of school classes - working in shifts .............................................................. 82 3.6.5. Equipment of schools with didactic devices ........................................................... 84 3.6.6. School libraries ....................................................................................................... 87 3.6.7. Access to computers and Internet for students ....................................................... 88 3.6.8. Conclusions and commentary ................................................................................. 88 3.7. Teaching ethics at schools ................................................................................................ 90 Legal grounds ................................................................................................................... 90 3.7.1. Implementation of the basic program in ethics ....................................................... 91 3.7.2. Students entitled to participation in classes in ethics ............................................. 93 3.7.3. Organization of classes in ethics ............................................................................. 94 3.7.4. Conclusions and commentary ................................................................................. 97 3.8.Individual education ......................................................................................................... 97 Legal grounds ................................................................................................................... 97 3.8.1. Organization of individual education ..................................................................... 98 3.8.2. Children covered by individual education .............................................................. 99 3.8.3. Implementation of the basic program ................................................................... 101 3.8.4. How the revalidation-educational classes are carried out ..................................... 104 3.8.5. Conclusions and commentary ............................................................................... 105 3.9.Social assistance ............................................................................................................. 106 Legal grounds ................................................................................................................. 106 3.9.1. Scope and types of social assistance ..................................................................... 109 3.9.2. Assessment of the effectiveness of social assistance at schools ............................ 119 3.9.3. Conclusions and commentary ................................................................................ 119 3.10. Complaints and opinions ............................................................................................. 120 Legal grounds ................................................................................................................. 120 3.10.1. Complaints .......................................................................................................... 121 3.10.2. Opinions and conclusions ................................................................................... 122 3.10.3. Conclusions and commentary ............................................................................. 123

4. Summary and recommendations ....................................................................... `125 5. Appendix – right to education enjoyed by national minorities ......................... 135 Summary (in English) ................................................................................................. 161 Summary (in Russian) ................................................................................................ 173 Annex ........................................................................................................................... 183 Selected publications on the right to education. ...................................................... 203 Book published in the "Reports. Expertise. Opinions" series ................................ 209

edukacja1.p65

6

03-06-03, 08:57

Ñîäåðæàíèå

a

1. Âñòóïëåíèå .............................................................................................................. 11 2. Ïðåäìåò è ìåòîäèêà èññëåäîâàíèé ..................................................................... 12 2.1.Ïðàâî íà îáó÷åíèå ............................................................................................................ 12 2.2. Ìåòîäèêà èññëåäîâàíèé ................................................................................................... 15

3. Ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèé ..................................................................................... 19

3.1. Îáÿçàííîñòü õîäèòü â øêîëó è îáÿçàííîñòü ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå .............................. 19 Ïðàâîâûå îñíîâû .............................................................................................................. 19 3.1.1. Êîíòðîëü èñïîëíåíèÿ îáÿçàííîñòè õîäèòü â øêîëó ............................................. 22 3.1.2. Êîíòðîëü èñïîëíåíèÿ îáÿçàííîñòè ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå ................................... 29 3.1.3. Óêëîíåíèå îò èñïîëíåíèÿ îáÿçàííîñòè õîäèòü â øêîëó / ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå ..... 29 3.1.4. Ïóòè âçûñêèâàíèÿ èñïîëíåíèÿ îáÿçàííîñòè õîäèòü â øêîëó ............................... 32 3.1.5. Ïóòè âçûñêèâàíèÿ èñïîëíåíèÿ îáÿçàííîñòè ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå .................... 34 3.1.6. Âûâîäû è êîììåíòàðèè .......................................................................................... 36 3.2. Ïîäâîçêà äåòåé â øêîëó .................................................................................................... 37 Ïðàâîâûå îñíîâû .............................................................................................................. 37 3.2.1. Ó÷åíèêè, êîòîðûå èìåþò ïðàâî íà áåñïëàòíóþ ïîäâîçêó â øêîëó ...................... 39 3.2.2. Îòäàëåííîñòü ìåñòà æèòåëüñòâà øêîëüíèêà îò øêîëû ......................................... 40 3.2.3. Îòäàëåííîñòü ìåñòà æèòåëüñòâà øêîëüíèêà îò îñòàíîâêè ................................... 41 3.2.4. Ñêîëüêî âðåìåíè çàíèìàåò ïîäâîçêà äåòåé â øêîëó ............................................. 41 3.2.5. Óñëîâèÿ ïîäâîçêè äåòåé â øêîëó ............................................................................ 42 3.2.6. Ïîäâîçêà äåòåé-èíâàëèäîâ ..................................................................................... 44 3.2.7. Âûâîäû è êîììåíòàðèè .......................................................................................... 46 3.3. Îðãàíèçàöèÿ äîøêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ .......................................................................... 47 Ïðàâîâûå îñíîâû .............................................................................................................. 47 3.3.1. Äîñòóïíîñòü äîøêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ ................................................................ 49 3.3.2. Äåòè-èíâàëèäû â äåòñêèõ ñàäàõ ............................................................................. 50 3.3.3. Äîøêîëüíîå îáðàçîâàíèå â "íóëåâûõ êëàññàõ" ..................................................... 50 3.3.4. Âûâîäû è êîììåíòàðèè .......................................................................................... 52 3.4. Ôèíàíñèðîâàíèå øêîë ...................................................................................................... 53 Ïðàâîâûå îñíîâû .............................................................................................................. 53 3.4.1. Ïðèíöèïû ðàñïðåäåëåíèÿ ãîñóäàðñòâåííûõ äîòàöèé íà îáðàçîâàíèå ................. 55 3.4.2. Ðàñõîäû ïî ñòàòüå îáðàçîâàíèÿ â áþäæåòàõ îðãàíîâ ìåñòíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ ...... 57 3.4.3. Ñòîèìîñòü îáó÷åíèÿ îäíîãî ó÷åíèêà ..................................................................... 58 3.4.4. Ïðåäíàçíà÷åíèå äîïîëíèòåëüíûõ áþäæåòíûõ ñðåäñòâ, âûäåëÿåìûõ îðãàíàìè òåððèòîðèàëüíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ äëÿ ãîñóäàðñòâåííûõ äîòàöèé íà îáðàçîâàíèå .......................................................................................... 60 3.4.5. Èíûå çàäà÷è, êîòîðûå ôèíàíñèðóþòñÿ èç ñðåäñòâ íà îáðàçîâàíèå ...................... 61 3.4.6. Íåáþäæåòíûå ñðåäñòâà øêîëû ............................................................................... 62 3.4.7. Êòî ðàñïðåäåëÿåò íåáþäæåòíûå ñðåäñòâà â ñèñòåìå îáðàçîâàíèÿ ....................... 63 3.4.8. Ïðåäíàçíà÷åíèå íåáþäæåòíûõ ñðåäñòâ øêîëû ..................................................... 65 3.4.9. Ôîíä ðîäèòåëüñêèõ êîìèòåòîâ ............................................................................... 65 3.4.10. Âûâîäû è êîììåíòàðèè ......................................................................................... 68

edukacja1.p65

7

03-06-03, 08:57

3.5. Òåõíè÷åñêîå ñîñòîÿíèå ìàòåðèàëüíî-òåõíè÷åñêîé áàçû øêîëû .................................... 70 Ïðàâîâûå îñíîâû .............................................................................................................. 70 3.5.1. Òåõíè÷åñêîå ñîñòîÿíèå øêîëüíûõ çäàíèé ............................................................. 71 3.5.2. Ïîòðåáíîñòè è âîçìîæíîñòè ìîäåðíèçàöèè çäàíèé è îñóùåñòâëåíèå êàïèòàëîâëîæåíèé â ñèñòåìó îáðàçîâàíèÿ ............................................................ 73 3.5.3. Îáîðóäîâàíèå øêîë (íåîáõîäèìîå îáîðóäîâàíèå è òåõíè÷åñêèå ñðåäñòâà) ........ 76 3.5.4. Âûâîäû è êîììåíòàðèè .......................................................................................... 77 3.6. Îðãàíèçàöèÿ îáó÷åíèÿ ...................................................................................................... 78 Ïðàâîâûå îñíîâû .............................................................................................................. 78 3.6.1. Îðãàíèçàöèÿ ðàáîòû øêîëû ................................................................................... 79 3.6.2. Ñîîòíîøåíèå ðàçìåðà øêîëüíûõ çäàíèé è ÷èñëà ó÷åíèêîâ â íèõ ....................... 80 3.6.3. ×èñëî ó÷åíèêîâ â êëàññàõ ....................................................................................... 81 3.6.4. Âðåìÿ ðàáîòû øêîëû - ñìåííûé õàðàêòåð îáó÷åíèÿ ............................................ 82 3.6.5. Äèäàêòè÷åñêàÿ áàçà ................................................................................................. 84 3.6.6. Øêîëüíûå áèáëèîòåêè ............................................................................................ 87 3.6.7. Äîñòóïíîñòü êîìïüþòåðîâ è Èíòåðíåòà äëÿ ó÷åíèêîâ ......................................... 88 3.6.8. Âûâîäû è êîììåíòàðèè .......................................................................................... 88 3.7. Îáó÷åíèå ýòèêè â øêîëå .................................................................................................. 90 Ïðàâîâûå îñíîâû .............................................................................................................. 90 3.7.1. Îñóùåñòâëåíèå øêîëüíîé ïðîãðàììû ïî îáó÷åíèþ ýòèêå .................................. 91 3.7.2. Ó÷åíèêè, êîòîðûå èìåþò ïðàâî íà ó÷àñòèå â óðîêàõ ïî ýòèêå ............................. 93 3.7.3. Îðãàíèçàöèÿ çàíÿòèé ïî ýòèêå ............................................................................... 94 3.7.4. Âûâîäû è êîììåíòàðèè .......................................................................................... 97 3.8.Èíäèâèäóàëüíîå îáó÷åíèå ............................................................................................... 97 Ïðàâîâûå îñíîâû .............................................................................................................. 97 3.8.1. Îðãàíèçàöèÿ èíäèâèäóàëüíîãî îáó÷åíèÿ .............................................................. 98 3.8.2. Äåòè, íà êîòîðûõ ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ èíäèâèäóàëüíîå îáó÷åíèå .......................... 99 3.8.3. Îñóùåñòâëåíèå îñíîâíîé ïðîãðàììû ................................................................. 101 3.8.4. Âîñïèòàòåëüíûå çàíÿòèÿ ïî âîññòàíîâëåíèþ òðóäîñïîñîáíîñòè ...................... 104 3.8.5. Âûâîäû è êîììåíòàðèè ........................................................................................ 105 3.9.Ñîöèàëüíàÿ ïîìîùü ....................................................................................................... 106 Ïðàâîâûå îñíîâû ............................................................................................................ 106 3.9.1. Îáúåì è òèïû ñîöèàëüíîé ïîìîùè ..................................................................... 109 3.9.2. Îöåíêà ýôôåêòèâíîñòè äåéñòâèÿ ñèñòåìû ñîöèàëüíîé ïîìîùè â øêîëàõ ....... 119 3.9.3. Âûâîäû è êîììåíòàðèè ........................................................................................ 119 3.10. Æàëîáû è ìíåíèÿ ........................................................................................................... 120 Ïðàâîâûå îñíîâû ............................................................................................................ 120 3.10.1. Æàëîáû ................................................................................................................ 121 3.10.2. Ìíåíèÿ è âûâîäû ................................................................................................ 122 3.10.3. Âûâîäû è êîììåíòàðèè ...................................................................................... 123

4. Ðåçþìå è ðåêîììåíäàöèè .................................................................................... 125 5. Ïðèëîæåíèå – ïðàâî íà îáðàçîâàíèå, êîòîðîå èìåþò ëèöà, ïðèíàäëåæàùèå ê íàöèîíàëüíûì ìåíüøèíñòâàì .......................................... 135 Êðàòêîå èçëîæåíèå ìàòåðèàëà (àíãë. ÿç.) .............................................................. 161 Êðàòêîå èçëîæåíèå ìàòåðèàëà (ðóñ. ÿç.) ................................................................. 173 Ïðèëîæåíèÿ................................................................................................................ 183 Èçáðàííûå ïóáëèêàöèè íà òåìó î ïðàâå íà îáðàçîâàíèå .................................... 203 Êíèãè, èçäàííûå â ñåðèè "Äîêëàäû. Ýêñïåðòèçû. Ìíåíèÿ" ............................. 209

edukacja1.p65

8

03-06-03, 08:57

Dziêkujê wszystkim absolwentom Helsiñskiej Szko³y Praw Cz³owieka, którzy uczestniczyli w programie monitorowania prawa do nauki. Podziêkowania nale¿¹ siê w szczególnoœci autorom raportu: Jackowi Ciechanowskiemu, Jaros³awowi Ciepliñskiemu, Mariuszowi Dobijañskiemu, Jerzemu DuninBorkowskiemu oraz Krystynie Wiœniewskiej. Dziêkujê tak¿e autorom aneksu – „Prawo do nauki osób nale¿¹cych do mniejszoœci”: Agnieszce Mikulskiej i Dominice Walentynowicz oraz autorom bibliografii z zakresu prawa do nauki: Joannie Gadomskiej i Andrzejowi Kremplewskiemu. El¿bieta Czy¿ Koordynator programu „prawa dziecka”

edukacja1.p65

9

03-06-03, 08:57

Schemat systemu edukacji

lata nauki

➟

➟

studia doktoranckie

➟

uzupe³niaj¹ce studia magisterskie

➟ ➟

wy¿sze studia studia zawodowe

studia magisterskie

matura

17 szko³a policealna*

technikum*

➟

➟

zasadnicza szko³a zawodowa od 2 do 3 lat*

➟

liceum profilowane*

➟

liceum ogólnokszta³c¹ce*

technikum uzupe³niaj¹ce*

➟

➟

➟

szko³a policealna*

uzupe³niaj¹ce liceum ogólnokszta³c¹ce*

➟

➟

szko³a policealna*

szko³a policealna*

gimnazjum*

16 15 14 13 12 11 10 9 8

➟

7 6 5

szko³a podstawowa*

4 3 2

➟

1 przygotowanie do szko³y * W tym szko³y specjalne

edukacja1.p65

10

03-06-03, 08:57

1. WSTÊP Trwaj¹ca od kilku lat reforma systemu edukacji wywo³uje wiele kontrowersji, nie ma jednak w¹tpliwoœci, co do koniecznoœci doskonalenia jakoœci kszta³cenia i zwiêkszania dostêpnoœci edukacji na jak najwy¿szym poziomie. Zanim jednak m³ody cz³owiek rozpocznie studia akademickie, pañstwo ma obowi¹zek zorganizowaæ mu odpowiednie warunki edukacji na poziomie podstawowym i œrednim. W Helsiñskiej Fundacji Praw Cz³owieka podjêliœmy dyskusjê, czy pañstwo wywi¹zuje siê z tego obowi¹zku w sposób wystarczaj¹cy. Wœród absolwentów naszej szko³y praw cz³owieka s¹ pracownicy resortu oœwiaty – zarówno urzêdnicy kuratoriów, jak te¿ nauczyciele i dyrektorzy szkó³. To oni, pod kierownictwem profesora Andrzeja Rzepliñskiego, opracowali listê problemów, która by³a podstaw¹ do przygotowania monitoringu realizacji prawa do nauki, którego wyniki prezentujemy w niniejszym opracowaniu.

edukacja1.p65

11

03-06-03, 08:57

12

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Za³¹czniki

2. PRZEDMIOT I METODOLOGIA BADAÑ 2.1. PRAWO DO NAUKI Prawo do nauki reguluj¹: 1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej

1. „Ka¿dy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku ¿ycia jest obowi¹zkowa. Sposób wykonywania obowi¹zku szkolnego okreœla ustawa. 2. Nauka w szko³ach publicznych jest bezp³atna. Ustawa mo¿e dopuœciæ œwiadczenie niektórych us³ug edukacyjnych przez publiczne szko³y wy¿sze za odp³atnoœci¹. 3. Rodzice maj¹ wolnoœæ wyboru dla swoich dzieci szkó³ innych ni¿ publiczne. Obywatele i instytucje maj¹ prawo zak³adania szkó³ podstawowych, ponadpodstawowych i wy¿szych oraz zak³adów wychowawczych. Warunki zak³adania i dzia³alnoœci szkó³ niepublicznych oraz udzia³u w³adz publicznych w ich finansowaniu, a tak¿e zasady nadzoru pedagogicznego nad szko³ami i zak³adami wychowawczymi, okreœla ustawa. 4. W³adze publiczne zapewniaj¹ obywatelowi powszechny i równy dostêp do wykszta³cenia. W tym celu tworz¹ i wspieraj¹ systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów. Warunki udzielania pomocy okreœla ustawa. 5. Zapewnia siê autonomiê szkó³ wy¿szych na zasadach okreœlonych w ustawie”. (art. 70 Konstytucji RP)

2. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Cz³owieka „Nikt nie mo¿e byæ pozbawiony prawa do nauki. Wykonuj¹c swoje funkcje w dziedzinie wychowania i nauczania, pañstwo uznaje prawa rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich w³asnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi.” (Protokó³ dodatkowy, art. 2 Europejskiej Konwencji o ochronie praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci, dalej zwan¹ Konwencj¹ Europejsk¹)

edukacja1.p65

12

03-06-03, 08:57

13

Przedmiot i metodologia badań

3. Konwencja o Prawach Dziecka „1. Pañstwa-Strony uznaj¹ prawo dziecka do nauki i w celu realizowania tego prawa na zasadzie równych szans, w szczególnoœci: a) uczyni¹ nauczanie podstawowe obowi¹zkowe i bezp³atne dla wszystkich; b) bêd¹ popieraæ rozwój ró¿norodnych form szkolnictwa œredniego, zarówno ogólnokszta³c¹cego, jak i zawodowego, uczyni¹ je dostêpnymi dla ka¿dego dziecka oraz podejm¹ odpowiednie kroki, takie jak wprowadzenie bezp³atnego nauczania oraz udzielanie w razie potrzeby pomocy finansowej; c) za pomoc¹ wszelkich w³aœciwych œrodków uczyni¹ szkolnictwo wy¿sze dostêpnym dla wszystkich na zasadzie zdolnoœci; d) udostêpni¹ wszystkim dzieciom informacje i poradnictwo szkolne i zawodowe; e) podejm¹ kroki na rzecz zapewnienia regularnego uczêszczania do szkó³ oraz zmniejszenia wskaŸnika porzucania nauki. 2. Pañstwa-Strony bêd¹ podejmowa³y wszelkie w³aœciwe œrodki zapewniaj¹ce, aby dyscyplina szkolna by³a stosowana w sposób zgodny z ludzk¹ godnoœci¹ dziecka i z niniejsz¹ konwencj¹. 3. Pañstwa-Strony bêd¹ popiera³y i rozwija³y miêdzynarodow¹ wspó³pracê w dziedzinie oœwiaty, w szczególnoœci w celu przyczyniania siê do zlikwidowania ignorancji i analfabetyzmu na œwiecie oraz u³atwienia dostêpu do wiedzy naukowo – technicznej i nowoczesnych metod nauczania. W tym zakresie nale¿y w szczególnoœci uwzglêdniæ potrzeby krajów rozwijaj¹cych siê. (artyku³ 28 Konwencji o prawach dziecka, zwanej dalej kopd)

„Pañstwa-Strony s¹ zgodne, ¿e nauka dziecka bêdzie ukierunkowana na: rozwijanie w jak najpe³niejszym zakresie osobowoœci, talentów oraz zdolnoœci umys³owych i fizycznych dziecka, „rozwijanie w dziecku szacunku dla praw cz³owieka (...), szacunku dla rodziców, to¿samoœci kulturowej, jêzyka (...), przygotowanie dziecka do odpowiedzialnego ¿ycia w wolnym spo³eczeñstwie (...)”. (art. 29)

4. Miêdzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spo³ecznych i Kulturalnych „1. Pañstwa Strony niniejszego Paktu uznaj¹ prawo ka¿dego do nauki. 2. Pañstwa Strony niniejszego Paktu uznaj¹, ¿e w celu osi¹gniêcia pe³nej realizacji tego prawa: a) nauczanie podstawowe bêdzie obowi¹zkowe, bezp³atne i dostêpne dla wszystkich (...)”. (artyku³ 13)

edukacja1.p65

13

03-06-03, 08:57

14

Prawo do nauki − raport z monitoringu

5. Ustawa o Systemie Oœwiaty „System oœwiaty zapewnia w szczególnoœci realizacjê prawa ka¿dego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej do kszta³cenia (pkt 1), mo¿liwoœæ pobierania nauki we wszystkich typach szkó³ przez dzieci i m³odzie¿ niepe³nosprawn¹ oraz niedostosowan¹ spo³ecznie, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami (pkt 5), a tak¿e upowszechnienie dostêpu do szkó³ œrednich, których ukoñczenie umo¿liwia dalsze kszta³cenie w szko³ach wy¿szych ( pkt 7)”. (art. 1 ustawy z 7 wrzeœnia 1991 r. o systemie oœwiaty – Dz.U. z 1996 nr 68, poz. 329 ze zm. O bezp³atnym i obowi¹zkowym nauczaniu mówi¹ art. 15-20 ustawy o systemie oœwiaty.)

Prawo do nauki oznacza, ¿e Pañstwo: •

ma obowi¹zek zapewniæ dostêp do instytucji edukacyjnych (zorganizowaæ sieæ szkó³, kszta³ciæ nauczycieli, zapewniæ podrêczniki, opracowywaæ programy szkolne itp.).

•

powinno stworzyæ mo¿liwoœæ zak³adania szkó³ prywatnych (poza szko³ami publicznymi).

•

Mo¿e ustaliæ wymagania, od których zale¿eæ bêdzie dostêp do poszczególnych etapów edukacji, takie jak okreœlony poziom wiedzy, umiejêtnoœci.

W œwietle orzecznictwa Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka niedostateczna edukacja na podstawowym poziomie lub niska jej jakoœæ s¹ rozumiane nie tylko jako pozbawienie prawa do nauki, ale równie¿ jako zagro¿enie dla realizacji celów ca³ej konwencji. Pozbawieniem prawa do nauki nie jest: • dyscyplinarne skreœlenie z listy uczniów, je¿eli uczeñ mo¿e zapisaæ siê do innej szko³y (orzeczenie Europejskiego Trybuna³u, Yanasik v. Turcja 1993), •

przyjmowanie na studia akademickie tylko tych, którzy spe³niaj¹ okreœlone kryteria (X. v. Wielka. Brytania 1980).

Pañstwo mo¿e te¿ okreœliæ przedzia³ wieku, w którym nauczanie bêdzie obowi¹zkowe. Wprowadzaj¹c obowi¹zek szkolny pañstwo dzia³a w interesie dzieci, których rodzice nie byliby zainteresowani lub wrêcz sprzeciwialiby siê ich edukacji. Jest to zatem obowi¹zek rodziców zadbania o edukacjê dzieci; nie wywi¹zywanie siê z tego obowi¹zku mo¿e byæ zagro¿one kar¹ (grzywna), a nawet ograniczeniem w³adzy rodzicielskiej. Wa¿n¹ kwesti¹ w zakresie prawa do nauki jest zapewnienie poszanowania przekonañ religijnych i œwiatopogl¹du rodziców. Przygotowanie programu szkolnego

edukacja1.p65

14

03-06-03, 08:57

15

Przedmiot i metodologia badań

nale¿y w zasadzie do pañstwa. Pañstwo przy wype³nianiu swojej funkcji w sferze edukacji musi zwracaæ uwagê na to, aby wiedza zawarta w programach by³a przekazywana w sposób obiektywny, krytyczny i pluralistyczny. Nie mo¿e ono realizowaæ celu polegaj¹cego na indoktrynacji oznaczaj¹cej brak poszanowania dla przekonañ religijnych i filozoficznych rodziców. Jest to granica, której nie wolno przekroczyæ (Kieldsen, Busk, Madsen i Pedersen v. Dania 1976). Podsumowuj¹c, prawo do nauki to z jednej strony obowi¹zek zapewnienia przez Pañstwo dostêpu do instytucji edukacyjnych, z drugiej zaœ - obowi¹zek zadbania o dostêp do wiedzy z ró¿nych, ale obiektywnych Ÿróde³ informacji, z poszanowaniem ró¿nych œwiatopogl¹dów. Monitoring dotyczy³ warunków, organizacji i dostêpnoœci kszta³cenia na poziomie podstawowym i œrednim.

2.2. METODOLOGIA BADAÑ Obszary badañ: 1. Realizacja obowi¹zku szkolnego i obowi¹zku nauki Problemy badawcze: mechanizmy kontroli przez szko³y i organy prowadz¹ce, realizacja obowi¹zku szkolnego i nauki, sposoby egzekwowania tych obowi¹zków od rodziców, liczba dzieci nie ucz¹cych siê. 2. Dowóz dzieci do szko³y Problemy badawcze: dostêpnoœæ, organizacja, warunki dowozu, w tym dowóz dzieci niepe³nosprawnych. 3. Organizacja opieki przedszkolnej, w tym tzw. zerówki Problemy badawcze: dostêpnoœæ wychowania przedszkolnego na wsi i w mieœcie, w tym dla dzieci niepe³nosprawnych, realizacja prawa do tzw. zerówki dla szeœciolatków (stopieñ realizacji podstawy programowej). 4. Finansowanie szkó³ Problemy badawcze: zasady podzia³u subwencji oœwiatowej, wydatki na oœwiatê w bud¿etach samorz¹dów, œrodki pozyskiwane od sponsorów i ich wykorzystanie. 5. Warunki pracy szko³y Problemy badawcze: stan techniczny budynków szkolnych, dostosowanie kubatury budynków szkolnych do liczby uczniów, wyposa¿enie szko³y (szatnie, boiska, sale gimnastyczne), warunki sanitarno-higieniczne.

edukacja1.p65

15

03-06-03, 08:57

16

Prawo do nauki − raport z monitoringu

6. Organizacja nauki Problemy badawcze: stopieñ zmianowoœci pracy szko³y (liczba oddzia³ów w stosunku do liczby sal), wyposa¿enie w pomoce dydaktyczne, dostêpnoœæ biblioteki, prasy, internetu dla uczniów i nauczycieli. 7. Nauczanie etyki Problemy badawcze: dostêpnoœæ lekcji etyki, przyczyny ewentualnego nieorganizowania zajêæ etyki, kwalifikacje nauczycieli ucz¹cych etyki. 8. Nauczanie specjalne i indywidualne Problemy badawcze: dostêpnoœæ nauczania indywidualnego, zakres realizacji podstawy programowej, kwalifikacje nauczycieli, stan realizacji zajêæ rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci upoœledzonych w stopniu g³êbokim. 9. Pomoc socjalna Problemy badawcze: formy udzielania pomocy socjalnej (do¿ywianie, bezp³atny internat, stypendia, op³acanie zajêæ dodatkowych), dostêpnoœæ i kryteria udzielania pomocy, odsetek osób korzystaj¹cych z tej pomocy. 10. Skargi i opinie kierowane do organów prowadz¹cych Problemy badawcze: liczba skarg i ich przedmiot, zasadnoœæ skarg w opinii organów prowadz¹cych, procedury rozpatrywania skarg. Charakterystyka badanej populacji Informacje o funkcjonowaniu systemu edukacji uzyskano od dyrektorów szkó³ i dyrektorów (pracowników) wydzia³ów oœwiaty urzêdów gminy i powiatu (organów prowadz¹cych szko³y). Aby zebrane informacje by³y mo¿liwie obiektywne i ró¿norodne prowadziliœmy badania we wszystkich województwach. Ka¿dy ankieter wybiera³ w swoim województwie co najmniej jeden powiat – organ prowadz¹cy szko³y œrednie i specjalne. Nastêpnie w tym powiecie prowadzi³ badania w dwóch szko³ach œrednich (w tym w jednej w mieœcie – siedzibie powiatu). W tym samym powiecie wybieraliœmy dwie gminy, bêd¹ce organem prowadz¹cym szko³y podstawowe i gimnazja – jedn¹ miejsk¹ i jedn¹ wiejsk¹. W ka¿dej gminie badano co najmniej dwie szko³y podstawowe i jedno gimnazjum. W ten sposób z ka¿dego z badanych powiatów uzyskaliœmy dane z: 3 wydzia³ów oœwiaty, w tym 1 powiatowego i 2 gminnych oraz z 2 szkó³ œrednich, 2 gimnazjów i 4 szkó³ podstawowych. Przeprowadzono równie¿ badania w trzech miastach wojewódzkich: Warszawie, Bydgoszczy i Lublinie. Ogó³em przeprowadzono badania w 32 powiatach, 64 gminach, w 127 szko³ach podstawowych, 64 gimnazjach i 64 szko³ach œrednich.

edukacja1.p65

16

03-06-03, 08:57

17

Przedmiot i metodologia badań

W badanych powiatach by³o ogó³em 541 szkó³ œrednich, w których uczy³o siê ok. 87 tys. uczniów. W badanych gminach by³o ogó³em – 521 szkó³ podstawowych kszta³c¹cych 149 tys. uczniów i 253 gimnazja, w których uczy³o siê 88 tys. uczniów. W badanych gminach i powiatach jest ró¿na liczba placówek. S¹ du¿e jednostki terytorialne, prowadz¹ce np. 197 szkó³ œrednich, s¹ te¿ powiaty, w których nie ma ¿adnej szko³y tego typu. S¹ gminy, w których istnieje 1 szko³a podstawowa i 1 gimnazjum, a tak¿e takie, w których liczba szkó³ tego typu przekracza 60. W 20 badanych gminach by³o 1 gimnazjum, w 32 gminach (po³owa badanych) 1-2 gimnazja, w pozosta³ych 12 wiêcej ni¿ dwa. W objêtych badaniem szko³ach podstawowych uczy siê ponad 41 tysiêcy dzieci. Prawie 45% szkó³ liczy mniej ni¿ 200 uczniów; œrednio w ka¿dej z badanych podstawówek uczy siê ok. 325 uczniów. Wœród 17% szkó³ podstawowych maj¹cych mniej ni¿ 100 uczniów, w najmniejszej z badanych by³o tylko 48 dzieci. Wœród gimnazjów przewa¿aj¹ takie, do których uczêszcza 100 – 400 uczniów; szko³y te stanowi¹ niemal 60% ogó³u badanych gimnazjów. Œrednio w szkole tego typu uczy siê 393 uczniów, a w najmniej licznej by³o 82 gimnazjalistów. Poni¿ej 100 uczniów jest tylko w 3% badanych gimnazjów. W liceach œrednia uczniów w szkole wynosi ponad 451 uczniów. WyraŸnie widaæ, ¿e szko³y te s¹ liczniejsze – w 67% licz¹ od 300 do 1000 uczniów, choæ ok. 5% szkó³ nie przekracza setki uczniów. We wszystkich rodzajach szkó³ pewien, niewielki procent stanowi¹ szko³y licz¹ce wiêcej ni¿ 1000 uczniów; w najliczniejszej z badanych uczy³o siê 1185 uczniów. Tabela 1. Liczba uczniów w poszczególnych rodzajach badanych szkó³ ( stan na 20.09.2001 r.)

Rodzaj szko³y

edukacja1.p65

Liczba uczniów we wszystkich placówkach

Œrednia liczba uczniów w jednej szkole

Minimalna liczba uczniów w jednej szkole

Maksymalna liczba uczniów w jednej szkole

Szko³y podstawowe

41229

325

48

1088

Gimnazja

25153

393

82

1022

Szko³y œrednie

28882

450

86

1185

17

03-06-03, 08:57

18

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Narzêdzia i przebieg badañ Po opracowaniu listy obszarów badawczych, a przed przyst¹pieniem do opracowywania narzêdzi, dokonaliœmy szczegó³owego przegl¹du obowi¹zuj¹cych przepisów prawa oœwiatowego w zakresie interesuj¹cej nas problematyki. Analiza prawa pomog³a nam w opracowaniu pytañ kwestionariuszowych. Przygotowaliœmy piêæ rodzajów kwestionariuszy, dotycz¹cych tych samych obszarów badawczych, ró¿ni¹cych siê miêdzy sob¹ pytaniami specyficznymi dla poszczególnych respondentów: dyrektorów szkó³ podstawowych, gimnazjów, œrednich oraz dyrektorów wydzia³ów oœwiaty (organy prowadz¹ce szko³y) gmin i powiatów (przyk³adowe kwestionariusze w aneksie). Badania przeprowadzi³o 37 ankieterów – absolwentów HFPC. Pilota¿ Badania pilota¿owe przeprowadziliœmy w 10 województwach w czerwcu 2001r. Objêliœmy nimi 17 szkó³ podstawowych, 10 gimnazjów, 16 szkó³ œrednich, 9 urzêdów gminnych i 6 urzêdów powiatowych. Badania – poza zebraniem cennego materia³u badawczego – pos³u¿y³y do ostatecznej weryfikacji przygotowanych narzêdzi. Przebieg badañ Badania prowadzono od paŸdziernika 2001 r. do stycznia 2002 r. Ka¿de badanie trwa³o ok. 2-3 godziny. Zdecydowana wiêkszoœæ ankietowanych chêtnie udziela³a informacji. Dane liczbowe pochodzi³y z prowadzonej przez respondentów obowi¹zuj¹cej dokumentacji.

edukacja1.p65

18

03-06-03, 08:57

19

Wyniki badań

3. WYNIKI BADAÑ 3.1. OBOWI¥ZEK SZKOLNY I NAUKI PODSTAWA PRAWNA Prawo krajowe 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Art. 70 ust. 1: „Ka¿dy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku ¿ycia jest obowi¹zkowa. Sposób wykonywania obowi¹zku szkolnego okreœla ustawa.” 2. Ustawa o systemie oœwiaty z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. (Dz. U. z 1996 r. nr 67, poz. 329 ze zm.) Art. 15 ust. 1: Nauka jest obowi¹zkowa do ukoñczenia 18 roku ¿ycia. 2. Obowi¹zek szkolny dziecka rozpoczyna siê z pocz¹tkiem roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym dziecko koñczy 7 lat, oraz trwa do ukoñczenia gimnazjum, nie d³u¿ej jednak ni¿ do ukoñczenia 18 roku ¿ycia. Art. 16 ust. 5: Obowi¹zek szkolny spe³nia siê przez uczêszczanie do szko³y podstawowej i gimnazjum, publicznych albo niepublicznych. 5a. Po ukoñczeniu gimnazjum obowi¹zek nauki spe³nia siê przez uczêszczanie do publicznej lub niepublicznej szko³y ponadgimnazjalnej albo w formach pozaszkolnych. 6. Dyrektorzy (...) szkó³ podstawowych i gimnazjów, a tak¿e dyrektorzy szkó³ specjalnych i oœrodków (...), którym nie ustalono obwodów, o przyjêciu ucznia do szko³y s¹ obowi¹zani powiadomiæ dyrektora publicznej szko³y podstawowej lub gimnazjum, w których obwodzie uczeñ mieszka, oraz informowaæ go o spe³nianiu przez ucznia obowi¹zku szkolnego. 6a. Przepis ust. 6 stosuje siê odpowiednio do dyrektora publicznej szko³y podstawowej i publicznego gimnazjum o ustalonym obwodzie, który przyj¹³ do szko³y ucznia zamieszkuj¹cego w obwodzie innej szko³y publicznej. Art. 1 ust.1: Sieæ publicznych szkó³ powinna byæ zorganizowana w sposób umo¿liwiaj¹cy wszystkim dzieciom spe³nianie obowi¹zku szkolnego (...) Art. 18: Rodzice dziecka podlegaj¹cego obowi¹zkowi szkolnemu s¹ obowi¹zani do:

1) dope³nienia czynnoœci zwi¹zanych ze zg³oszeniem dziecka do szko³y, 2) zapewnienia regularnego uczêszczania dziecka na zajêcia szkolne,

edukacja1.p65

19

03-06-03, 08:57

20

Prawo do nauki − raport z monitoringu

3) zapewnienia dziecku warunków umo¿liwiaj¹cych przygotowywanie siê do zajêæ szkolnych, 4) zapewnienia dziecku realizuj¹cemu obowi¹zek szkolny poza szko³¹, warunków nauki okreœlonych w zezwoleniu (...), 5) powiadamiania organów gminy o formie spe³niania obowi¹zku szkolnego lub obowi¹zku nauki przez m³odzie¿ w wieku 16–18 lat i zmianach w tym zakresie. Art. 19. 1. Dyrektorzy publicznych szkó³ podstawowych i gimnazjów kontroluj¹ spe³nianie obowi¹zku szkolnego przez dzieci zamieszkuj¹ce w obwodach tych szkó³, a gmina kontroluje spe³nianie obowi¹zku szkolnego lub obowi¹zku nauki przez m³odzie¿ w wieku 16–18 lat, a w szczególnoœci: 1) kontroluj¹ wykonywanie obowi¹zków, o których mowa w art. 18 pkt 1, 2 i 5, a tak¿e wspó³dzia³aj¹ z rodzicami w realizacji obowi¹zku, o którym mowa w art. 18 pkt 3 i 4, 2) prowadz¹ ewidencjê spe³niania obowi¹zku szkolnego oraz obowi¹zku nauki. 2. Organ gminy prowadz¹cy ewidencjê ludnoœci jest obowi¹zany w ramach zadañ w³asnych przesy³aæ w³aœciwym dyrektorom szkó³ informacje o aktualnym stanie i zmianach w ewidencji dzieci i m³odzie¿y w wieku 3–18 lat. Art. 20: Niespe³nianie obowi¹zku szkolnego lub obowi¹zku nauki podlega egzekucji w trybie ustawy o postêpowaniu egzekucyjnym w administracji. 3. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i s³uchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szko³ach publicznych z dnia 21 marca 2001 r. (Dz. U. Nr 29, poz. 323 ze zm.)1 „§ 14. 1. Uczeñ mo¿e nie byæ klasyfikowany z jednego, kilku lub wszystkich zajêæ edukacyjnych, je¿eli brak jest podstaw do ustalenia oceny klasyfikacyjnej z powodu nieobecnoœci ucznia na zajêciach edukacyjnych przekraczaj¹cej po³owê czasu przeznaczonego na te zajêcia w szkolnym planie nauczania.” Wyrok SN z 9 listopada 2001 r. (III RN 149/2000) „W wypadku, gdy rodzice (opiekunowie prawni) dziecka objêtego obowi¹zkiem szkolnym dokonali dobrowolnego wyboru odp³atnego trybu realizacji tego obowi¹zku w niepublicznej szkole podstawowej, a nastêpnie nie wywi¹zuj¹ siê wobec szko³y niepublicznej (...) z op³aty kosztów (....) dyrektor mo¿e skreœliæ dziecko z listy uczniów. Jest jednak¿e obowi¹zany poinformowaæ o tym dyrektora szko³y publicznej, w której obwodzie dziecko mieszka, w celu umo¿liwienia skutecznego sprawowania kontroli dope³nienia przez rodziców zapewnienia dalszej realizacji obowi¹zku szkolnego dziecka”.

1

edukacja1.p65

Do czasu wydania publikacji rozporz¹dzenie zmieniono. W zakresie interesuj¹cej nas problematyki zmiana nie by³a znacz¹ca. W § 14 ust.1 dopisano s³owo „obowi¹zuj¹cych” zajêæ edukacyjnych.

20

03-06-03, 08:57

21

Wyniki badań

Obowi¹zek szkolny nale¿y rozumieæ jako koniecznoœæ uczenia siê dzieci w wieku od 7 do 16 (w szczególnych przypadkach 18 lat) na poziomie szko³y podstawowej i gimnazjum. Obowi¹zek nauki oznacza koniecznoœæ kontynuowania nauki do ukoñczenia 18 lat w szko³ach ponadgimnazjalnych lub w formach pozaszkolnych (przyuczenie do zawodu). „Po ukoñczeniu gimnazjum obowi¹zek nauki spe³nia siê przez uczêszczanie do publicznej lub niepublicznej szko³y ponadgimnazjalnej albo w formach pozaszkolnych”. (art. 15 ust. 5a ustawy o systemie oœwiaty)

Za realizacjê obowi¹zku szkolnego i obowi¹zku nauki przez dzieci odpowiedzialni s¹ rodzice lub opiekunowie prawni. Spe³nianie tego obowi¹zku kontroluj¹ dyrektorzy publicznych szkó³ podstawowych i gimnazjów oraz urzêdnicy wydzia³ów oœwiaty urzêdów gminy. Nie mo¿na z ¿adnych wzglêdów – ekonomicznych, spo³ecznych lub innych – pozbawiæ dziecka mo¿liwoœci kontynuowania nauki do uzyskania pe³noletnoœci. Dla rodziców i prawnych opiekunów obowi¹zek szkolny/nauki oznacza zadbanie o uczêszczanie dziecka do szko³y. Je¿eli nie dbaj¹ o to, pañstwo ma podstawê do ingerencji we w³adzê rodzicielsk¹ (ograniczenie w³adzy – art.109 Kodeksu rodzinno-opiekuñczego, dalej kro). Mo¿e te¿ stosowaæ sankcje (kary grzywny) przewidziane w kodeksie postêpowania administracyjnego. Dla pañstwa istnienie tego obowi¹zku oznacza, z jednej strony zorganizowanie systemu edukacji, który pozwoli na realizacjê prawa do nauki, z drugiej, zapewnienie skutecznego sposobu kontroli wype³niania tego¿ obowi¹zku. Prawo nak³ada na organy samorz¹dowe zadania w zakresie tworzenia placówek oœwiatowych i okreœlania obwodów szkolnych tak, aby umo¿liwiæ dzieciom i m³odzie¿y zamieszkuj¹cym na obszarze gminy czy powiatu dostêp do szko³y. Szko³y publiczne – podstawowe i gimnazja – s¹ szko³ami obwodowymi, co oznacza, ¿e w³aœciwa rada gminy specjaln¹ uchwa³¹ ustala obwód szkolny, to jest obszar, z którego zamieszka³e tam dzieci trafiaj¹ do okreœlonej szko³y. Jednoczeœnie istnieje wolnoœæ wyboru szko³y. Rodzice mog¹ zdecydowaæ, ¿e ich dziecko bêdzie uczy³o siê poza obwodem. Szko³y ponadgimnazjalne nie maj¹ obwodu szkolnego; przyjmuj¹ uczniów na podstawie wyboru profilu kszta³cenia, a nie na podstawie miejsca zamieszkania. Na tym etapie kszta³cenia mo¿liwa jest równie¿ nauka w formach pozaszkolnych. Organizacyjnie utrudnia to nadzór nad wype³nianiem obowi¹zku nauki.

edukacja1.p65

21

03-06-03, 08:57

22

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Badaniu poddano: 1. Kontrolê realizacji obowi¹zku szkolnego i obowi¹zku nauki przez dyrektorów publicznych szkó³ podstawowych i gimnazjów oraz dyrektorów szkó³ œrednich, w tym: • prowadzenie wymaganej dokumentacji, • przekazywanie informacji o przyjêciu uczniów spoza obwodu szkolnego, uzyskiwanie i przekazywanie informacji o uczniach podlegaj¹cych obowi¹zkowi nauki, • dzia³ania szko³y wobec uczniów uchylaj¹cych siê od spe³niania obowi¹zku szkolnego i obowi¹zku nauki, • przypadki odmowy klasyfikacji uczniów spowodowanej nieobecnoœci¹ na zajêciach szkolnych, • kontrolê kontynuowania nauki przez uczniów szkó³ ponadpodstawowych, którzy nie ukoñczyli 18 lat i zmienili miejsce zamieszkania 2. Wywi¹zywanie siê organów administracji samorz¹dowej z obowi¹zków w zakresie nadzoru nad wype³nianiem obowi¹zku szkolnego i obowi¹zku nauki, w tym: • przekazywanie szko³om wykazów dzieci zamieszka³ych w obwodzie i podlegaj¹cych obowi¹zkowi szkolnemu, • kontrolowanie spe³niania obowi¹zku nauki przez m³odzie¿ w wieku 1618 lat, zamieszka³¹ na obszarze gminy, • dzia³ania gminy wobec uchylaj¹cych siê od spe³niania obowi¹zku szkolnego b¹dŸ obowi¹zku nauki, w tym skutecznoœæ dzia³añ administracyjnych wobec rodziców.

3.1.1. Kontrola realizacji obowi¹zku szkolnego Prawo oœwiatowe tworzy narzêdzia kontroli realizacji obowi¹zku szkolnego. Ustawa okreœla obowi¹zki rodziców, dyrektorów szkó³, a tak¿e organów administracji samorz¹dowej w tym zakresie (art. 19 ust. 1 ustawy o systemie oœwiaty). Dyrektor szko³y podstawowej i gimnazjum ma obowi¹zek kontrolowaæ wype³nianie obowi¹zku szkolnego przez dzieci mieszkaj¹ce w obwodzie danej szko³y. Prowadzenie ksi¹g ewidencji W jaki sposób dyrektorzy szkó³ kontroluj¹ spe³nianie obowi¹zku szkolnego przez dzieci zamieszka³e w obwodzie szko³y? Z odpowiedzi udzielonych przez ankietowanych wynika, ¿e dla 61% dyrektorów podstawówek i 53% dyrektorów gimnazjów narzêdziem kontroli realizacji

edukacja1.p65

22

03-06-03, 08:57

23

Wyniki badań

obowi¹zku szkolnego s¹ prowadzone w szkole „Ksiêga ewidencji dzieci” i „Ksiêga ewidencji uczniów” – dokumenty zawieraj¹ce dane, mówi¹ce o wszystkich dzieciach mieszkaj¹cych w obwodzie szko³y. Najpowszechniejsz¹ form¹ kontroli jest porównanie danych z wykazów gminnych z danymi uczniów chodz¹cych do danej szko³y. Jest to jednak skuteczne tylko wówczas, gdy do szko³y trafiaj¹ regularnie pe³ne i aktualne dane z urzêdu. Zazwyczaj dyrektorzy próbuj¹ radziæ sobie, zdobywaj¹c lub uaktualniaj¹c dane na w³asn¹ rêkê. Pomocne w nadzorowaniu spe³niania obowi¹zku szkolnego okazuj¹ siê tak¿e listy uczniów z przedszkola, a nawet karty zdrowia dzieci z miejscowej przychodni. Wypowiedzi respondentów W swoich wypowiedziach respondenci opisywali równie¿ takie sposoby: „Dyrektor osobiœcie pobiera listê z urzêdu, bierze wykaz dzieci objêtych opiek¹ przez oœrodek zdrowia, przeprowadza wywiad œrodowiskowy w miejscu zamieszkania, równie¿ telefonicznie uzyskuje potwierdzenie o spe³nianiu obowi¹zku szkolnego w tymczasowym miejscu zamieszkania.” „Dyrektor sprawdza sam, dostaje listê dzieci z przedszkola.” „Zdobywa sam listê dzieci, sekretarka ma w zakresie obowi¹zków sprawdzanie, wysy³anie zawiadomieñ. „Sprawdza na podstawie informacji z list meldunkowych.” „Sprawdza przez wywiad œrodowiskowy, informacje z przedszkola i parafii.” „Dyrektor gimnazjum po¿ycza ksiêgi uczniów szko³y podstawowej, bo obwody siê pokrywaj¹.” Otrzymywanie danych z urzêdu Aby dyrektor szko³y móg³ sprawowaæ kontrolê realizacji obowi¹zku szkolnego, otrzymuje z urzêdu gminy informacje o aktualnym stanie i zmianach w ewidencji dzieci i m³odzie¿y w wieku 3-18 lat (art. 19 ust. 2 ustawy o systemie oœwiaty).

Czy urz¹d miasta/gminy przes³a³ w bie¿¹cym roku szkolnym dyrektorom szkó³ podstawowych i gimnazjów wykazy dzieci i m³odzie¿y w wieku 3-18 lat zamieszka³ych w obwodzie szko³y? (pytanie do urzêdników odpowiedzialnych w urzêdach miasta/gminy za oœwiatê) Na to pytanie twierdz¹co odpowiedzia³o 77% urzêdników, co pi¹ty nie móg³ potwierdziæ, ¿e w jego urzêdzie wywi¹zano siê z ustawowego obowi¹zku.

edukacja1.p65

23

03-06-03, 08:57

24

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Czy dyrektorzy szkó³ otrzymali przed rozpoczêciem bie¿¹cego roku szkolnego z urzêdu miasta/gminy wykazy dzieci i m³odzie¿y w wieku 3-18 lat zamieszka³ych w obwodzie szko³y? (pytanie do dyrektorów szkó³) Zaledwie 47% dyrektorów szkó³ podstawowych i gimnazjów otrzymuje pe³ne wykazy uczniów mieszkaj¹cych w ich obwodzie. A¿ 21% dyrektorów podstawówek i 34% gimnazjów w ogóle nie dostaje takich danych. Do pozosta³ych trafiaj¹ wykazy czêœciowe, np. tylko dzieci szeœcioletnich lub wy³¹cznie pierwszego rocznika gimnazjum. W niektórych gminach: „Szko³a musi zwracaæ siê do Terenowego Banku Danych Urzêdu Wojewódzkiego o wykazy dzieci. Szko³y otrzymuj¹ je odp³atnie, na co urz¹d przekazuje im odpowiednie œrodki.” „Urz¹d odmawia szkole takich danych zas³aniaj¹c siê ustaw¹ o ochronie danych osobowych.” Czy w wykazach znajduj¹ siê aktualne dane? Tylko 79% dyrektorów podstawówek i 62% dyrektorów gimnazjów, którzy takie wykazy otrzymuj¹, potwierdza ich aktualnoœæ. Czy wœród uczniów s¹ dzieci zamieszka³e w obwodzie, a nie ujête w wykazie? 29% dyrektorów szkó³ podstawowych i 25% dyrektorów gimnazjów ma w swoich szko³ach takich uczniów. S¹ to najczêœciej pojedyncze osoby i w ogólnej skali ³atwo je „zgubiæ”. W badanych podstawówkach by³o ogó³em 239 takich uczniów (tj. ok. 0,6% uczniów badanych podstawówek) i 93 gimnazjalistów (tj. ok. 0,4% uczniów gimnazjów). Czy gmina w trakcie roku szkolnego informuje dyrektora o zmianach w ewidencji dzieci zamieszka³ych w obwodzie szko³y? Na to pytanie twierdz¹co odpowiedzia³o jedynie ok. 27% dyrektorów. Ponad 10% wykazów jest aktualizowanych rzadziej ni¿ raz w roku. Dyrektorzy próbuj¹ sami aktualizowaæ dane o uczniach w ich obwodzie: „Stare wykazy aktualizujemy sami, znamy œrodowisko, nauczyciele, wychowawcy i pedagog szkolny sami robi¹ wywiady.” Podsumowuj¹c mo¿na powiedzieæ, i¿ s¹ zasadnicze rozbie¿noœci miêdzy informacjami od dyrektorów szkó³ a informacjami uzyskanymi od urzêdników w sprawie przekazywania wykazów dzieci zamieszka³ych w obwodzie szko³y: 77% urzêdników, z którymi rozmawialiœmy, takie wykazy wysy³a, a tylko 47% dyrektorów, których o to pytaliœmy, takie wykazy otrzymuje.

edukacja1.p65

24

03-06-03, 08:57

25

Wyniki badań

W pierwszym przypadku oznacza to, ¿e co pi¹ty urz¹d gminy nie wywi¹zuje siê z obowi¹zku przekazywania danych, czasami argumentuj¹c to w sposób ca³kowicie niedorzeczny, np. ochron¹ danych osobowych. Nie mo¿na sobie nawet wyobraziæ skutecznej kontroli spe³niania obowi¹zku szkolnego bez dostêpu do informacji o osobach, których ta kontrola ma dotyczyæ. Wykazy, które otrzymuj¹ dyrektorzy, czêsto nie zawieraj¹ aktualnych danych. W co czwartej szkole wœród uczniów s¹ dzieci w wykazach pominiête, mimo i¿ mieszkaj¹ w obwodzie szko³y. Zaniedbania w zakresie aktualizacji wykazów w znacznym stopniu utrudniaj¹ skuteczn¹ kontrolê dyrektorom szkó³. Warto te¿ zastanowiæ siê, czy urzêdowe wykazy s¹ wystarczaj¹cym narzêdziem do kontroli realizacji obowi¹zku szkolnego w œwietle mo¿liwoœci zmiany miejsca zamieszkania bez koniecznoœci meldowania siê. Wspó³praca z rodzicami Nieco ponad 28% dyrektorów podstawówek i niespe³na 19% dyrektorów gimnazjów – za istotn¹ w kontroli spe³niania obowi¹zku szkolnego – uwa¿a wspó³pracê z rodzicami ucznia. „Dyrektor zasiêga pisemnie informacji od rodziców, gdzie dziecko realizuje obowi¹zek szkolny.” „Rodzice zg³aszaj¹ szkole, ¿e przeprowadzili siê wraz z dzieæmi.” Sprawdzanie frekwencji Niektórzy ankietowani dyrektorzy kontrolê realizacji obowi¹zku szkolnego uto¿samiali jedynie ze sprawdzaniem frekwencji uczniów na zajêciach szkolnych. Na pytanie o sposób kontrolowania obowi¹zku szkolnego odpowiadali: „Obowi¹zek kontroluj¹ wychowawcy poprzez sprawdzanie listy obecnoœci z dzienników”. Prawie 4% dyrektorów podstawówek i 2% gimnazjów deklaruje, ¿e nie musi kontrolowaæ spe³niania obowi¹zku szkolnego, bo wszystkie dzieci go wype³niaj¹. „Nie ma innego gimnazjum w terenie, nie ma potrzeby kontrolowaæ.” „Na wsi wszyscy wszystkich znaj¹.” Powiadomienie o przyjêciu do szko³y ucznia spoza obwodu Dyrektorzy, którzy przyjêli do swojej szko³y ucznia zamieszkuj¹cego w obwodzie innej szko³y publicznej, maj¹ obowi¹zek powiadomienia o tym dyrektora szko³y obwodowej (artyku³ 16 ust. 6 i 6a ustawy o systemie oœwiaty)

Na wykorzystywanie takiego narzêdzia kontroli wskazuje 37% pytanych przez nas dyrektorów szkó³ podstawowych i 55% dyrektorów gimnazjów. Na podstawie

edukacja1.p65

25

03-06-03, 08:57

26

Prawo do nauki − raport z monitoringu

potwierdzeñ w „Ksiêdze ewidencji dzieci” dokumentuje siê fakt, i¿ dziecko mieszkaj¹ce w obwodzie danej szko³y realizuje swój szkolny obowi¹zek w innej szkole poza wyznaczonym obwodem. Regu³ê powinna stanowiæ sytuacja, w której dzieci chodz¹ do swojej szko³y obwodowej. Wyznaczenie obwodu szkolnego ma ogromne znaczenie dla planowania organizacji pracy szko³y, pozwala prognozowaæ liczbê dzieci, które w kolejnych latach podejm¹ naukê i którym trzeba do tego zapewniæ w³aœciwe warunki. Trafne okreœlenie granic obwodu szkolnego ma jednak przede wszystkim podstawowe znaczenie dla dziecka i jego rodziców, którzy powinni mieæ gwarancjê, ¿e do szko³y bêdzie niedaleko i uczeñ dotrze tam bezpiecznie. Obwód szkolny ustala Rada Gminy – w sposób umo¿liwiaj¹cy wszystkim dzieciom spe³nianie obowi¹zku szkolnego (art. 17 ust. 4 ustawy o systemie oœwiaty). Powinna kierowaæ siê miarodajnymi informacjami o demografii, odleg³oœciach od szko³y, mo¿liwoœciach dojazdu itp. Jak¹ czêœæ wœród dzieci w wieku szkolnym zamieszka³ych w obwodzie szko³y w roku 2001/2002 stanowi¹ uczniowie innych szkó³, realizuj¹cy obowi¹zek szkolny poza swoim obwodem? Zarówno w szko³ach podstawowych, jak i gimnazjach ok. 13% uczniów uczy siê poza swoim obwodem (nie braliœmy pod uwagê uczniów szkó³ specjalnych). W niektórych szko³ach liczba dzieci ucz¹cych siê poza obwodem jest zadziwiaj¹co du¿a – w prawie 27% podstawówek i 30% gimnazjów przekracza 10% uczniów. Na 127 badanych szkó³ podstawowych, w czterech szko³ach ponad 50% dzieci mieszkaj¹cych w obwodzie szko³y uczy siê poza nim. W stosunku do ilu dzieci w wieku obowi¹zku szkolnego zamieszkuj¹cych w obwodzie jego szko³y dyrektor posiada potwierdzenia uczêszczania ucznia do szko³y poza obwodem? Dyrektorzy 72% szkó³ podstawowych i 69% gimnazjów uzyskuj¹ takie informacje corocznie. Prawie 7% dyrektorów podstawówek i niemal dwukrotnie wiêcej gimnazjów nie otrzymuje w ogóle takich potwierdzeñ, pozostali natomiast uzyskuj¹ je nieregularnie i nie ze wszystkich szkó³. Porównaliœmy w poszczególnych ankietach podane liczby uczniów mieszkaj¹cych w obwodzie, a ucz¹cych siê w innej szkole z liczb¹ uzyskanych przez szko³ê potwierdzeñ. Otrzymaliœmy zaskakuj¹cy wynik: •

edukacja1.p65

w szko³ach podstawowych na ogóln¹ liczbê 4664 uczniów ucz¹cych siê poza obwodem, szko³y obwodowe posiadaj¹ 3836 potwierdzeñ. Brakuje zatem 828 potwierdzeñ.

26

03-06-03, 08:57

27

Wyniki badań •

w gimnazjach na 3632 takich uczniów szko³y uzyska³y 4405 potwierdzeñ. Jest wiêc znacz¹ca nadwy¿ka 773 dokumentów.

Mo¿e to œwiadczyæ o pomy³ce przy podawaniu danych (w ka¿dym przypadku respondenci korzystali z obowi¹zuj¹cej dokumentacji) lub te¿ niestety o ba³aganie i nierzetelnej realizacji art. 16 ust 6 ustawy o systemie oœwiaty. Liczba uczniów ucz¹cych siê poza obwodem pokazuje jak wa¿n¹ rolê w kontroli spe³niania obowi¹zku szkolnego odgrywaj¹ potwierdzenia z innych szkó³. Jednak¿e porównanie liczby uczniów ucz¹cych siê poza swoim obwodem szkolnym monitorowanych szkó³ z liczb¹ potwierdzeñ otrzymanych przez szko³y obwodowe wskazuje, ¿e obecnie nie jest to skuteczne narzêdzie kontroli wype³niania obowi¹zku szkolnego. Byæ mo¿e wynika to z faktu, ¿e przepis nie okreœla ani formy, ani te¿ czêstotliwoœci takiego powiadamiania. Niektórzy dyrektorzy szkó³ podejmuj¹ rozmaite dzia³ania, ¿eby sprostaæ wymogom prowadzenia kontroli realizacji obowi¹zku szkolnego przez dzieci zamieszka³e w obwodzie ich szko³y, poniewa¿ osoby odpowiedzialne za przekazanie im odpowiednich, aktualnych informacji nie wywi¹zuj¹ siê ze swojego obowi¹zku. Z takiej praktyki wynika wiele dzia³añ pozaprawnych, np. siêganie do dokumentacji przedszkola czy przychodni lekarskiej, poszukiwanie informacji w parafii czy u so³tysa. Kontrola obowi¹zku to nie tylko posiadanie ksiêgi uczniów, czy innych dokumentów, ale przede wszystkim dok³adne rozpoznanie, czy w szkole s¹ te dzieci, które powinny, a jeœli nie, to co siê z nimi dzieje. Mia³y temu s³u¿yæ aktualizowane wykazy dzieci w wieku 3-18 lat, wysy³ane z gminy oraz zawiadomienia wysy³ane do szkó³ obwodowych od dyrektorów szkó³, w których ucz¹ siê dzieci spoza obwodu. Pracownicy nadzoru nie sprawdzaj¹, czy dyrektorzy w³aœciwie kontroluj¹ realizacjê obowi¹zku szkolnego, wobec czego niektórzy z nich mog¹ z ca³ym spokojem stwierdziæ, ¿e nie kontroluj¹ wype³niania obowi¹zku szkolnego, poniewa¿ s¹ przekonani, ¿e wszystkie dzieci do szko³y chodz¹.

3.1.2. Kontrola realizacji obowi¹zku nauki W szko³ach podstawowych i gimnazjach w przypadku przenoszenia dziecka do innej szko³y wymaga siê od rodziców informacji, gdzie uczeñ bêdzie kontynuowa³ naukê. Od rodziców uczniów szkó³ ponadpodstawowych na ogó³ nikt tego nie wymaga, chocia¿ kontrola winna byæ sprawowana niezale¿nie od rodzaju szko³y, wobec wszystkich uczniów do 18 roku ¿ycia. Wypowiedzi respondentów Ankietowani dyrektorzy pytani o dzia³ania podejmowane wobec uczniów uchylaj¹cych siê od uczêszczania do szko³y mówili m.in.:

edukacja1.p65

27

03-06-03, 08:57

28

Prawo do nauki − raport z monitoringu

„Rozmowy z uczniem, nastêpnie z rodzicami, zagro¿enie zawieszenia praw ucznia, omawianie sprawy na Radzie Pedagogicznej w celu podjêcia decyzji, wywiad szko³y w domu ucznia.” „Prowadzono z rodzicami rozmowy pouczaj¹ce.” „Raz w miesi¹cu odbywa siê zespó³ wychowawczy i problem ten jest monitorowany.” „Rozmowy pedagoga z rodzicami, dyrekcja wysy³a informacje do gminnych oœrodków pomocy spo³ecznej, powiadamia policjê i stra¿ miejsk¹”. Z 64 szkó³ œrednich, w których prowadzone by³o badanie, odesz³o z ró¿nych powodów w roku szkolnym 2000/2001 prawie pó³ tysi¹ca niepe³noletnich uczniów, tj. ok. 2% ogó³u uczniów w badanych szko³ach. W 17% szkó³ usuniêto ogó³em 24 uczniów, skreœlaj¹c ich z listy, aczkolwiek w œwietle obowi¹zuj¹cych przepisów uczeñ niepe³noletni mo¿e byæ jedynie przeniesiony do innej szko³y. 377 osób (ok. 1,5% ogó³u) odesz³o na w³asne ¿¹danie. Z powodu zmian miejsca zamieszkania, przeniesienia do innej szko³y, braku promocji i innych przyczyn odesz³o 56 osób. 83% badanych dyrektorów szkó³ œrednich nie podejmuje ¿adnych dzia³añ, gdy ze szko³y odchodzi niepe³noletni uczeñ. Wypowiedzi respondentów „Zawiadamiam rodziców.” „Po rozliczeniu dokumentacji z rodzicami zamykam sprawê.” „Zdarzy³o siê, ¿e arkusz ucznia pozosta³, ale nie podejmowa³em ¿adnych dzia³añ.” „Wysy³am dokumenty za potwierdzeniem odbioru do domu.” „Uczniowie niepe³noletni odchodz¹ przedstawiaj¹c pisemne oœwiadczenie rodziców o zgodzie na rezygnacjê z nauki, wówczas przesy³am dokumenty do nowej szko³y.” „Podejmujê kontakt z rodzicami, jeœli oni siê tym nie zajm¹, to ja nie podejmujê ¿adnych czynnoœci”. „Nie by³o takiego przypadku, a gdyby by³, to powiadamiany jest organ prowadz¹cy.” (wskazuje to na brak znajomoœci kompetencji urzêdu powiatowego, który nie zajmuje siê kontrol¹ wype³niania obowi¹zku nauki.) „To jest problem rodziców, oni odpowiadaj¹ za dziecko”. Tylko 53% badanych dyrektorów szkó³ deklaruje, ¿e posiada informacje o dalszych losach takich uczniów. W 20% przypadków s¹ to informacje niepe³ne, natomiast 27% dyrektorów nie wie, co dzieje siê z niepe³noletnimi uczniami, którzy odeszli z ich szko³y.

edukacja1.p65

28

03-06-03, 08:57

29

Wyniki badań

Autorzy raportu uzyskali wiarygodne potwierdzenie sytuacji, do której czêsto dochodzi w pogotowiach opiekuñczych (obecna nazwa: placówki interwencyjne). Zdarza siê tam, ¿e w trakcie roku szkolnego przyjmowane s¹ osoby, które w swoich miejscowoœciach uczy³y siê w szkole zawodowej. Po umieszczeniu w placówce nie maj¹ zazwyczaj mo¿liwoœci kontynuowania nauki, poniewa¿ nie ma w pobli¿u szko³y o takim profilu, albo nie mo¿na zorganizowaæ uczniowi praktyk zawodowych wymaganych w danym typie szko³y. W rezultacie osoby takie nie podejmuj¹ ju¿ nauki w danym roku, a czasami rezygnuj¹ z nauki w ogóle. Tylko w pogotowiu opiekuñczym w Krakowie, corocznie kilka m³odych osób nie wype³nia z tej przyczyny obowi¹zku nauki.

3.1.3. Uchylanie siê od spe³niania obowi¹zku szkolnego/nauki Za niespe³nianie obowi¹zku szkolnego/nauki przez dziecko odpowiedzialnoœæ ponosz¹ rodzice. (art. 20 ustawy o systemie oœwiaty)

Jak ju¿ wspomnieliœmy dla niektórych dyrektorów kontrola realizacji obowi¹zku szkolnego jest równoznaczna wy³¹cznie ze sprawdzaniem frekwencji. Absencja jest odnotowywana w dziennikach lekcyjnych i nauczyciele wymagaj¹ wyjaœnienia przyczyn nieobecnoœci. Dzieci opuszczaj¹ce zajêcia bez usprawiedliwienia ponosz¹ konsekwencje w postaci obni¿enia oceny zachowania, a te, których nieobecnoœæ nieusprawiedliwiona przekracza 50 %, nie s¹ klasyfikowane. (§ 14 ust. 1 rozporz¹dzenia MEN z dnia 21 marca 2001 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów – Dz.U. Nr 29, poz. 323 ze zm.)

Przepisy nie okreœlaj¹ jednoznacznie jaki czas nieusprawiedliwionej nieobecnoœci nale¿y traktowaæ jako uchylanie siê od spe³niania obowi¹zku szkolnego. Jaka jest liczba uczniów uchylaj¹cych siê od wype³niania obowi¹zku szkolnego/nauki? Ponad 81% dyrektorów podstawówek i 56% gimnazjów stwierdza, ¿e w ich szko³ach tego problemu nie ma. £¹cznie we wszystkich badanych szko³ach zadeklarowano liczbê 98 uczniów szkó³ podstawowych (0,2% ogólnej liczby), 123 uczniów gimnazjalnych (0,5%) i 494 uczniów szkó³ œrednich (1,7%), którzy uchylaj¹ siê od realizacji obowi¹zku szkolnego. Za³o¿yliœmy, ¿e istniej¹ okreœlone procedury – lub te¿ utrwalone zwyczaje reagowania na d³ugotrwa³¹ nieobecnoœæ ucznia. Poniewa¿ nie ma jakichœ ogólnie przyjêtych kryteriów pozwalaj¹cych ró¿nicowaæ przed³u¿aj¹ce siê wagary od uchylania siê od spe³niania obowi¹zku szkolnego, przygl¹daliœmy siê, jak radzono sobie z tym w ró¿nych szko³ach. Interesowa³o nas zw³aszcza, jaki okres nieobecnoœci

edukacja1.p65

29

03-06-03, 08:57

30

Prawo do nauki − raport z monitoringu

dziecka w szkole uznawano za niepokoj¹cy, jakie dzia³ania podejmuje szko³a, ¿eby wyjaœniæ przyczyny tej nieobecnoœci i sk³oniæ ucznia do powrotu oraz, jakie konsekwencje ponosz¹ uczniowie i ich rodzice za nierealizowanie obowi¹zku szkolnego. Po jakim czasie nieobecnoœci dziecka szko³a wyjaœnia jej przyczyny? W ponad 18% szkó³ podstawowych nie ma okreœlonego terminu nieobecnoœci, po którym nale¿y podj¹æ interwencjê. W gimnazjach i szko³ach œrednich nie ma takich ustaleñ jedynie w ok. 5% szkó³. Ju¿ jednodniowa nieusprawiedliwiona nieobecnoœæ wymaga wyjaœnienia w 16% szkó³ podstawowych, 4% gimnazjów i 8% szkó³ œrednich. W ok. 35% wszystkich typów szkó³ podejmuje siê dzia³ania zanim nieusprawiedliwiona nieobecnoœæ ucznia przekroczy jeden tydzieñ. W przypadku nieobecnoœci powy¿ej tygodnia interweniuje 29% dyrektorów podstawówek, 25% dyrektorów gimnazjów i 38% dyrektorów szkó³ œrednich. Dopiero d³u¿sze, nawet przekraczaj¹ce trzy tygodnie, nieobecnoœci uczniów wyjaœnia siê w ok. 20% podstawówek i szkó³ œrednich i a¿ 36% gimnazjów. Graniczn¹ dat¹, jak¹ przyjmuje siê w niektórych szko³ach s¹ dwa miesi¹ce nieobecnoœci (w szko³ach œrednich – jeden miesi¹c). Jakie dzia³ania podejmowano wobec dzieci w zwi¹zku z zagro¿eniem niewype³niania obowi¹zku szkolnego? Tabela 2. Dzia³ania podejmowane w szko³ach wobec uczniów uchylaj¹cych siê od spe³niania obowi¹zku szkolnego

Dzia³ania podejmowane wobec uchylaj¹cych sie od spe³niania obowi¹zku szkolnego

edukacja1.p65

Dyrektorzy szkó³ podstawowych (w %)

Dyrektorzy gimnazjów (w %)

Dyrektorzy szkó³ œrednich (w %)

Rozmowy z uczniami

6

17

24

Kary statutowe (np. obni¿ona ocena zachowania)

6

16

26

Upomnienia, listy do rodziców

20

42

–

Wezwanie rodziców do szko³y

25

39

45

Wizyty nauczycieli w domu ucznia

11

14

2

Zawiadomienie gminy o uchylaniu siê od wype³niania obowi¹zku

10

12

–

Zawiadomienie s¹du rodzinnego

19

34

–

Zawiadomienie policji

2

9

–

30

03-06-03, 08:57

31

Wyniki badań

D¹¿enie do umieszczenia dziecka w oœrodku wychowawczym lub szkole specjalnej

2

2

–

Anga¿owanie rady pedagogicznej i zespo³ów wychowawczych do rozwi¹zywania problemu

–

–

10

Najwiêcej ró¿norodnych dzia³añ podejmuje siê w gimnazjach, w tym równie¿ restrykcyjnych, takich jak: zawiadomienia s¹du (rodzinnego) oraz policji. Wypowiedzi respondentów Wœród podejmowanych dzia³añ maj¹cych na celu wyjaœnienie nieobecnoœci dziecka w szkole znalaz³y siê równie¿ takie: „Wychowawcy, pedagog i dyrekcja prowadzili rozmowy z rodzicami i uczniami, powiadamiano ich równie¿ pisemnie, zg³aszano dzielnicowemu, zwracano siê do poradni, organizowano pomoc w nauce.” „Uczeñ staje przed szkolnym zespo³em wspieraj¹cym, szukamy rozwi¹zania problemów wychowawczych wraz z rodzicami, utrzymujemy sta³y kontakt z kuratorem s¹dowym, w ostatecznoœci kierujemy sprawy do s¹du rodzinnego.” Wobec ilu dzieci szko³a podejmowa³a takie dzia³ania? W zwi¹zku z zagro¿eniem niewype³niania obowi¹zku szkolnego w roku szkolnym 2000/2001 w badanych szko³ach podjêto ogó³em interwencje wobec 149 uczniów szkó³ podstawowych (0,4% ogó³u uczniów w badanych szko³ach), 227 gimnazjalistów (0,9% ogó³u) i 494 uczniów szkó³ œrednich (1,7% ogó³u). „Dopuszcza siê mo¿liwoœæ nieklasyfikowania ucznia, u którego brak podstaw do ustalenia oceny z jednego lub kilku przedmiotów z powodu nieobecnoœci ucznia na zajêciach edukacyjnych przekraczaj¹cej po³owê czasu przeznaczonego na te zajêcia w szkolnym planie nauczania.” (§ 14 ust. 1 rozporz¹dzenia MEN z dnia 21 marca 2001 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów – Dz.U. Nr 29, poz. 323 ze zm.)

W 84% badanych szkó³ podstawowych, 61% gimnazjów i 55% szkó³ œrednich nie by³o przypadku nieklasyfikowania uczniów na koniec roku szkolnego 2000/2001. W pozosta³ych szko³ach ogó³em stwierdzono 55 przypadków nieklasyfikowania uczniów w podstawówkach (0,1% ogó³u uczniów w badanych szko³ach), 76 przypadków w gimnazjach (0,3%) i 98 przypadków w szko³ach œrednich (0,3%). D³ugotrwa³e wagary, absencja na zajêciach przekraczaj¹ca dopuszczalny – arbitralnie w ka¿dej szkole okreœlany czas – to zachowanie ucznia, które ankietowani

edukacja1.p65

31

03-06-03, 08:57

32

Prawo do nauki − raport z monitoringu

dyrektorzy uznali za uchylanie siê od realizacji obowi¹zku szkolnego. WyraŸnie wystêpuje w gimnazjach – wskazano, i¿ tacy uczniowie s¹ niemal w co drugiej szkole. Narasta w szko³ach œrednich, gdzie dotyczy prawie 2% uczniów. Brak precyzyjnej definicji uchylania siê od wype³niania obowi¹zku szkolnego powoduje, ¿e w niektórych szko³ach toleruje siê d³ugie okresy nieusprawiedliwionej nieobecnoœci uczniów. Nie ma te¿ jednolitych, sprawdzonych i skutecznych form przeciwdzia³ania problemowi. Z jednej strony dyrektorzy ograniczaj¹ siê do oddzia³ywania wychowawczego na uczniów i ich rodziców, z drugiej – szukaj¹ pomocy u policji i w s¹dach. W niewielkim stopniu wykorzystuje siê ustawow¹ mo¿liwoœæ informowania organów gminy o fakcie uchylania siê od wype³niania obowi¹zku szkolnego/nauki.

3.1.4. Egzekwowanie wype³niania obowi¹zku szkolnego Postêpowanie administracyjne powinien podejmowaæ organ gminy na wniosek dyrektora szko³y, w której obwodzie mieszka uczeñ nieuczêszczaj¹cy do szko³y. Po jakim czasie nieobecnoœci ucznia dyrektorzy szkó³ zg³aszaj¹ w³adzom oœwiatowym fakt nierealizowania obowi¹zku szkolnego? W 62% badanych szkó³ podstawowych, 45% gimnazjów i 81% szkó³ œrednich nigdy nie zg³aszano gminie problemów z egzekwowaniem obowi¹zku szkolnego. W pozosta³ych szko³ach zg³oszono ogó³em 24 uczniów szkó³ podstawowych i 24 gimnazjalistów. Po tygodniu nieobecnoœci zawiadamiaj¹ gminê dyrektorzy 6% szkó³ podstawowych i 7% gimnazjów. Powy¿ej dwóch tygodni – 8% szkó³ podstawowych, 9% gimnazjów i 5% szkó³ œrednich. Kiedy nieobecnoœæ przekroczy trzy tygodnie – interweniuje 24% dyrektorów szkó³ podstawowych, 39% gimnazjów, 14% szkó³ œrednich. Za wystarczaj¹cy do wnioskowania o wszczêcie postêpowania administracyjnego okres nieobecnoœci najczêœciej przyjmuje siê: w szko³ach podstawowych 60 dni, w gimnazjach zaœ – 90. Czy urz¹d otrzyma³ w ubieg³ym roku szkolnym od dyrektorów szkó³ podstawowych i gimnazjów informacje o niewype³nianiu obowi¹zku szkolnego i ile by³o takich przypadków? (pytanie do urzêdników gmin) W okresie tym urzêdnicy gmin przyjêli zg³oszenia o nierealizowaniu obowi¹zku szkolnego od 40% dyrektorów szkó³ podstawowych i gimnazjów oraz 10% dyrektorów szkó³ specjalnych. Ogó³em zg³oszenia dotyczy³y 197 uczniów, w tym 14 ze szkó³ specjalnych. Nale¿y przypomnieæ, ¿e ankieterzy pytali urzêdników o sytuacjê we wszystkich podleg³ych im szko³ach.

edukacja1.p65

32

03-06-03, 08:57

33

Wyniki badań

Postêpowanie administracyjne w zwi¹zku z niewype³nianiem obowi¹zku szkolnego podjêto – zgodnie z wiedz¹ naszych rozmówców – wobec 10 rodziców uczniów szkó³ podstawowych i 9 rodziców gimnazjalistów. Wypowiedzi respondentów WypowiedŸ jednego z ankietowanych dyrektorów obrazuje rzeczywist¹ sytuacjê: „W stosunku do jednej osoby orzeczono nawet grzywnê, ale gmina odst¹pi³a od egzekucji”. Zaledwie 30% ankietowanych urzêdników gminnych i 18% powiatowych potwierdzi³o, ¿e urz¹d podejmowa³ dzia³ania wobec rodziców dzieci nierealizuj¹cych obowi¹zek szkolny. Ogó³em wystosowano: 164 upomnienia (162 w gminach, dwa – w powiatach), na³o¿ono 23 grzywny (gminy), zawiadomiono s¹d rodzinny (raz – w gminie, dwa razy – w powiatach). Urzêdnicy starostwa w czterech przypadkach powiadomili gminê, dwa razy podejmowali rozmowy z rodzicami, raz wizytowali dom ucznia, dwa razy powiadomili policjê. W ocenie ankietowanych dyrektorów szkó³ w wyniku dzia³añ, podejmowanych przez gminê, do nauki powróci³o 12 uczniów szkó³ podstawowych i 10 gimnazjalistów, poprawi³a siê frekwencja szeœciorga uczniów szkó³ podstawowych i 14 gimnazjalistów. Wobec skali zjawiska, rezultaty dzia³añ urzêdów s¹ jednak znikome. Niemo¿liwe okaza³o siê zebranie miarodajnych danych iloœciowych na temat dzieci realizuj¹cych obowi¹zek szkolny w OHP. Szko³y kieruj¹ tam zazwyczaj uczniów, którzy ukoñczyli 15 lat, sprawiaj¹ k³opoty wychowawcze i nie rokuj¹ ukoñczenia nauki w normalnym trybie. Prosiliœmy dyrektorów, których uczniowie przebywali w OHP o to, by umo¿liwili ankieterowi sprawdzenie – lub w jego obecnoœci sami zrobili to telefonicznie – czy uczeñ w dalszym ci¹gu przebywa w hufcu. Czêœæ spoœród ankietowanych podjê³a tak¹ próbê, niektórzy odmówili, zas³aniaj¹c siê koniecznoœci¹ ochrony danych osobowych ucznia. W wyniku rozmów telefonicznych nie uda³o siê potwierdziæ obecnoœci w hufcach wszystkich skierowanych tam uczniów. Nie wszyscy kierownicy hufców zg³aszaj¹ przypadki porzucenia nauki. Autorzy raportu znaj¹ przypadek szesnastoletniego ucznia klasy VI, który nie wytrzyma³ presji kolegów oraz dyscypliny panuj¹cej w hufcu i – po kilku miesi¹cach pobytu – uciek³ do domu. Kierownictwo OHP przez dwa lata nie zawiadomi³o dyrektora szko³y obwodowej, ¿e ch³opiec porzuci³ naukê. Dyrektor szko³y przez dwa lata nie próbowa³ sprawdziæ, co dzieje siê z uczniem, chocia¿ mia³ informacjê, ¿e przebywa on w domu. Nie dopuszcza³ mo¿liwoœci powrotu tego ch³opca do szko³y – uznaj¹c, ¿e bêdzie to niekorzystne dla sytuacji wychowawczej w szkole.

edukacja1.p65

33

03-06-03, 08:57

34

Prawo do nauki − raport z monitoringu

W œwietle zebranych informacji mo¿na uznaæ, i¿ nie istnieje spójny, rzetelny system kontroli obowi¹zku szkolnego. Dyrektorzy szkó³ i urzêdnicy rozumiej¹ go przede wszystkim jako koniecznoœæ nadzorowania frekwencji uczniów, bardziej w kontekœcie dyscypliny szkolnej, ni¿ dbania o realizacjê prawa do nauki. Nadzór nad prac¹ dyrektora szko³y w zakresie kontroli realizacji obowi¹zku szkolnego jest bardzo powierzchowny, a przecie¿, jeœli dyrektor szko³y zlekcewa¿y swoje obowi¹zki, to informacja o dziecku, które “wypad³o z systemu” nigdy nie wyjdzie na jaw. Z drugiej strony, dyrektorzy s¹ bezradni w sytuacji, gdy nie dostaj¹ wiarygodnych informacji o dzieciach mieszkaj¹cych w obwodzie szko³y.

3.1.5. Egzekwowanie wype³niania obowi¹zku nauki Gmina ma obowi¹zek kontroli spe³niania obowi¹zku nauki przez m³odzie¿ w wieku 16-18 lat (art. 19 ust. 1 ustawy o systemie oœwiaty). Urz¹d gminy powinien prowadziæ ewidencjê spe³niania obowi¹zku nauki, a tak¿e kontrolowaæ obowi¹zki rodziców w zakresie zg³oszenia ucznia do szko³y, zapewnienia regularnego uczêszczania do niej, oraz powiadamiania organów gminy o formie spe³niania obowi¹zku nauki i zmianach w tym zakresie. W 61% urzêdów nie przewidziano dzia³ania w takiej sytuacji, niemal 4% urzêdników, kieruj¹cych gminn¹ oœwiat¹, o istnieniu takich procedur nie wie nic. Zaledwie 35% respondentów zadeklarowa³o, ¿e w ich urzêdach mo¿na podj¹æ dzia³ania w celu egzekwowania realizacji obowi¹zku nauki, bo przewiduje siê w takich przypadkach m.in. rozmowy z rodzicami, upomnienia, wszczêcie postêpowania administracyjnego, do na³o¿enia grzywny w³¹cznie. Niestety, nie uzyskaliœmy danych, ile takich dzia³añ rzeczywiœcie podjêto. Uczniowie 16-18 letni, podlegaj¹cy obowi¹zkowi nauki, kontynuuj¹ naukê w szko³ach ponadgimnazjalnych (w czasie badania – ponadpodstawowych). Nie znamy ¿adnego przepisu, zobowi¹zuj¹cego dyrektora szko³y œredniej do przekazywania informacji o uczniach uczêszczaj¹cych do szko³y organom nadzoruj¹cym wype³nianie obowi¹zku nauki. Komu dyrektor szko³y przekazuje informacje o uczniach podlegaj¹cych obowi¹zkowi nauki? Oko³o jedna czwarta wszystkich ankietowanych odpowiedzia³a, ¿e informacjami tymi dziel¹ siê z gminami. Podobna liczba dyrektorów przekazuje dane do kuratorium oœwiaty. Oko³o 53% dyrektorów badanych szkó³ œrednich nie przekazuje takich informacji nikomu. Czy tego typu informacje trafiaj¹ do gmin? (pytanie w gminach) Ponad po³owa pytanych odpowiedzia³a, ¿e gmina takimi danymi nie dysponuje. Potwierdzenie posiadania takich informacji uzyskaliœmy w 45% badanych

edukacja1.p65

34

03-06-03, 08:57

35

Wyniki badań

urzêdów gminnych. Prawie 2% urzêdników gminnych odpowiedzialnych za oœwiatê w ogóle nie wiedzia³o, czy w ich urzêdzie zbierane s¹ takie dane. Tylko w 34% badanych urzêdów wskazano pracownika odpowiedzialnego za zbieranie danych o absolwentach szkó³ ponadpodstawowych. Kto jest odpowiedzialny za przekazywanie informacji o uczniach podlegajacych obowi¹zkowi nauki do urzêdu? 35% urzêdników stwierdzi³o, ¿e nikt nie jest obowi¹zany do przekazywania urzêdowi informacji o uczniach spe³niaj¹cych obowi¹zek nauki, 15% wskaza³o na dyrektorów szkó³ œrednich, a 48% na dyrektorów szkó³ podstawowych. Tylko niespe³na 2% stwierdzi³o, ¿e obowi¹zek ten spoczywa na rodzicach, co odpowiada zapisowi w art. 18 pkt 5 ustawy o systemie oœwiaty: „Rodzice dziecka podlegaj¹cego obowi¹zkowi szkolnemu s¹ obowi¹zani do powiadamiania organów gminy o formie spe³niania obowi¹zku szkolnego lub obowi¹zku nauki przez m³odzie¿ w wieku 16–18 lat i zmianach w tym zakresie.” Wypowiedzi respondentów Zanotowaliœmy natomiast niektóre wypowiedzi urzêdników opisuj¹cych przewidywane w takich sytuacjach dzia³ania. „Kroki administracyjne urzêdu wg procedur.” „Tok administracyjny do skutku.” „Dyrektor szko³y przygotowuje wniosek o rozpoczêcie postêpowania, urz¹d wydaje decyzjê o na³o¿eniu grzywny na rodziców, w przypadku nierealizowania – wniosek do Urzêdu Skarbowego o egzekucjê grzywny.” „Egzekucjê prowadzi dyrektor w porozumieniu z urzêdem”. „Urz¹d ma zamiar zorganizowaæ kontrolê realizacji obowi¹zku nauki od 1 wrzeœnia 2002 r. w odniesieniu do absolwentów gimnazjum”. Skoro prawo przewiduje obowi¹zek nauki do ukoñczenia 18 roku ¿ycia, powinien istnieæ system zbierania danych o osobach podlegaj¹cych obowi¹zkowi nauki, aby z kolei móg³ funkcjonowaæ nadzór nad wype³nianiem tego obowi¹zku. Na podstawie naszych badañ stwierdzamy, ¿e takiego systemu nie ma. Ustawowy obowi¹zek rodziców, polegaj¹cy na zawiadamianiu gminy o formie spe³niania obowi¹zku nauki przez ich dziecko pozostaje nieznany tak rodzicom, jak i urzêdnikom. Poza tym nie jest to wiarygodna i skuteczna metoda kontroli, zw³aszcza, ¿e w istocie obowi¹zek dbania o uczêszczanie dziecka do szko³y spoczywa na rodzicach. W trakcie prac nad monitoringiem podjêliœmy kilka prób, dzwoni¹c do urzêdów gminy z pytaniem, komu i w jakiej formie moglibyœmy przekazaæ informacjê o realizacji obowi¹zku nauki przez nasze dzieci. Spotka³o siê to jedynie z bezgranicznym zdumieniem urzêdników gminnych.

edukacja1.p65

35

03-06-03, 08:57

36

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Œwiadczy to o braku jakiegokolwiek praktycznego znaczenia tego przepisu. Zreszt¹ zobligowanie rodziców, ¿eby zawiadamiali gminê o realizacji przez ich dziecko obowi¹zku nauki pokazuje, i¿ w istocie pañstwo nie jest zainteresowane m³odzie¿¹, która siê nie uczy. Tylko w co trzecim urzêdzie gminy wskazano nam, ¿e ktoœ z urzêdników ma w zakresie swoich obowi¹zków zbieranie danych na temat realizacji obowi¹zku nauki. Oczywiœcie zbieranie danych to za ma³o, by mo¿na by³o mówiæ o nadzorze lub kontroli.

3.1.6. Wnioski i komentarz 1. Pañstwo nie ma rzetelnej wiedzy o tym, jak naprawdê realizowany jest obowi¹zek szkolny i obowi¹zek nauki, poniewa¿ nie istnieje wiarygodny system kontroli w tym zakresie. 2. Nie dzia³a system przekazywania przez urzêdników gminy wykazów dzieci w wieku obowi¹zku szkolnego (art. 19. ust. 2 ustawy o systemie oœwiaty). Ponad po³owa dyrektorów szkó³ ma wykazy niepe³ne i nieaktualne, co w istocie uniemo¿liwia rzeteln¹ kontrolê realizacji obowi¹zku szkolnego. W œwietle naszych badañ w¹tpliwa staje siê zatem wiarygodnoœæ danych statystycznych dotycz¹cych wskaŸników skolaryzacji (w sprawozdaniu rz¹du z wykonywania konwencji o prawach dziecka napisano, i¿ zaledwie 0.04% dzieci nie realizuje obowi¹zku szkolnego. Z danych GUS wynika, ¿e 97,6 % absolwentów szkó³ podstawowych kontynuuje naukê). 3. Dyrektorzy prowadz¹ ró¿norodne, czêsto nieformalne dzia³ania, aby ustaliæ faktyczn¹ listê dzieci, które podlegaj¹ ich kontroli w zakresie wype³niania obowi¹zku szkolnego. 4. Nie istnieje jakakolwiek kontrola wype³niania obowi¹zku nauki, a przepis zobowi¹zuj¹cy rodziców do inicjatywy w tej sprawie jest martwym prawem. Urzêdnicy gminy nie s¹ przygotowani (nie ma ¿adnych procedur) do kontroli realizacji obowi¹zku nauki. W istocie nie przywi¹zuje siê do tego wagi. 5. Znaczna czêœæ dzieci realizuje obowi¹zek szkolny poza swoim obwodem. Ustawowe zobowi¹zanie do informowania dyrektorów szkó³ obwodowych o przyjêciu dzieci z ich obwodu nie jest wykonywane rzetelnie, a co za tym idzie – nie stanowi obecnie wiarygodnego narzêdzia kontroli w tym zakresie. 6. Dla niektórych dyrektorów kontrola realizacji obowi¹zku szkolnego ogranicza siê do sprawdzania frekwencji uczniów na lekcjach. Poza ich zainteresowaniem pozostaj¹ dzieci, które do szko³y w ogóle nie trafi³y.

edukacja1.p65

36

03-06-03, 08:57

37

Wyniki badań

7. Powa¿nym problemem jest nasilaj¹ce siê, szczególnie w gimnazjach i szko³ach œrednich, zjawisko uchylania siê uczniów od realizacji obowi¹zku szkolnego i obowi¹zku nauki poprzez d³ugotrwa³¹ nieusprawiedliwion¹ nieobecnoœæ w szkole. Dowolnoœæ w okreœlaniu d³ugoœci okresu wagarów, po którym nale¿y podj¹æ dzia³ania sprzyja tolerowaniu w niektórych szko³ach d³ugich okresów nieusprawiedliwionej absencji uczniów. Rzadko siêga siê po przewidziane prawem dzia³ania, jak informowanie organów gminy o fakcie uchylania siê od wype³niania obowi¹zku szkolnego, b¹dŸ odmowê klasyfikacji. 8. Du¿¹ i przez nikogo nie kontrolowan¹ grupê stanowi¹ dzieci i m³odzie¿ „poza systemem”, które porzuci³y naukê, lub nigdy jej nie podjê³y (tylko w 64 badanych przez nas szko³ach ponadpodstawowych w ci¹gu roku szkolnego odesz³o ponad 500 uczniów – 2% ogó³u uczniów tych szkó³). Stosowane wobec nich okreœlenie „odpady edukacyjne” trafnie oddaje zainteresowanie ich losem ze strony pañstwa i szko³y. 9. Postêpowanie administracyjne przeciwko rodzicom, których dzieci nie uczêszczaj¹ do szko³y prowadzi siê sporadycznie. Niew¹tpliwie brakuje okreœlenia wymaganego okresu nieusprawiedliwionej nieobecnoœci ucznia w szkole czy jasno okreœlonych procedur po wyczerpaniu, których nale¿a³oby wszcz¹æ postêpowanie administracyjne. Wydaje siê, i¿ korzystanie z procedury administracyjnej blokuje powszechne przekonanie o jej uci¹¿liwoœci, d³ugotrwa³oœci i ma³ej skutecznoœci oraz zbyt ma³a waga, jak¹ przywi¹zuje siê do egzekwowania obowi¹zku szkolnego.

3.2. DOWÓZ UCZNIÓW DO SZKO£Y PODSTAWA PRAWNA 1. Ustawa o systemie oœwiaty z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. Art. 17 ust. 1: „Sieæ publicznych szkó³ powinna byæ zorganizowana w sposób umo¿liwiaj¹cy wszystkim dzieciom spe³nianie obowi¹zku szkolnego, z uwzglêdnieniem ust. 2. 2. Droga dziecka z domu do szko³y nie mo¿e przekraczaæ: 1) 3 km – w przypadku uczniów klas I-IV szkó³ podstawowych, 2) 4 km – w przypadku uczniów klas V i VI szkó³ podstawowych oraz uczniów gimnazjów. 3. Je¿eli droga dziecka z domu do szko³y, w obwodzie której dziecko mieszka, przekracza odleg³oœci wymienione w ust. 2, obowi¹zkiem gminy jest zapewnienie bezp³atnego transportu i opieki w czasie przewozu lub zwrot kosztów przejazdu œrodkami komunikacji publicznej.

edukacja1.p65

37

03-06-03, 08:57

38

Prawo do nauki − raport z monitoringu

3a. Obowi¹zkiem gminy jest zapewnienie uczniom niepe³nosprawnym bezp³atnego transportu i opieki w czasie przewozu do najbli¿szej szko³y podstawowej, gimnazjum lub placówki wymienionej w art. 2 pkt 5 (specjalne oœrodki szkolnowychowawcze dla dzieci i m³odzie¿y wymagaj¹cych stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania), do której uczniowie zostali skierowani przez organy wymienione w art. 71b ust. 5-5b (Starosta w³aœciwy ze wzglêdu na miejsce zamieszkania dziecka, dyrektor szko³y, do której uczêszcza uczeñ posiadaj¹cy orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania, w porozumieniu z organem prowadz¹cym szko³ê).

Dowóz dzieci do szko³y, szczególnie na wsi lub na obrze¿ach miast, to warunek dostêpu dla tych, którzy mieszkaj¹ z dala od jej siedziby. W³adze gminy lub miasta, ustalaj¹c sieæ i obwody szkó³, musz¹ uwzglêdniæ odleg³oœci, jakie bêd¹ mieæ do przebycia uczniowie, stan dróg, a tak¿e mo¿liwoœci zapewnienia i op³acenia przez gminê odpowiedniego transportu i opieki nad dzieæmi w trakcie dowozu. Przepis nie pozostawia dowolnoœci – dzieci spe³niaj¹ce ustawowe kryteria musz¹ byæ do szko³y dowiezione bezp³atnie, lub te¿ otrzymaæ zwrot kosztów dojazdu œrodkami komunikacji publicznej. Dla bud¿etów wielu gmin to du¿e obci¹¿enie, poniewa¿ dowóz finansowany jest ze œrodków w³asnych gminy. Reorganizacja sieci szkó³ podstawowych i gimnazjów (zwana te¿ niekiedy racjonalizacj¹), zwi¹zana ze zmianami demograficznymi i sta³¹ tendencj¹ spadkow¹ liczby uczniów, powoduje likwidacjê czêœci placówek i przeniesienie uczniów do wiêkszych, jednak czêsto oddalonych szkó³. Dowóz ma te¿ ogromne znaczenie dla uczniów niepe³nosprawnych; mo¿e byæ dla nich szans¹ na edukacjê w normalnych warunkach, lub te¿ – Ÿle zorganizowany – mo¿e im tê mo¿liwoœæ zamykaæ. Badano: 1. Ilu uczniów jest uprawnionych do bezp³atnego dowozu w poszczególnych szko³ach i gminach, 2. Odleg³oœæ od miejsca zamieszkania dziecka do szko³y oraz odleg³oœæ od miejsca zamieszkania dziecka do miejsca, sk¹d odje¿d¿a szkolny autobus, 3. Organizacjê dowozu dzieci do szkó³ podstawowych i gimnazjów, w tym: czas dowozu, warunki dowozu, 4. Dowóz dzieci niepe³nosprawnych.

edukacja1.p65

38

03-06-03, 08:57

39

Wyniki badań

3.2.1. Uczniowie uprawnieni do bezp³atnego dowozu Do 70 (55%) spoœród 127 badanych szkó³ podstawowych dowo¿ono dzieci. W przypadku gimnazjów to niemal 80%. Ka¿dego roku dyrektor szko³y musi przedstawiæ w dokumencie „Projekt organizacji szko³y na rok...” dok³adn¹ liczbê uczniów uprawnionych do bezp³atnego dowozu. Dane te weryfikuje siê na pocz¹tku roku szkolnego. Wœród 70 szkó³ podstawowych i 51 gimnazjów, w których by³ prowadzony dowóz, dwóch dyrektorów szkó³ podstawowych i dwóch dyrektorów gimnazjów odpowiedzia³o w ankiecie, i¿ gmina nie gwarantuje dowozu wszystkim uprawnionym uczniom. W jednym przypadku, w szkole podstawowej, gmina zwraca koszty dojazdu 28 osobom (jest to zgodne z ustaw¹). W pozosta³ych trzech przypadkach brak dowozu argumentowano tym, ¿e uczniowie nie mieszkaj¹ na trasie przejazdu autobusu szkolnego. Wypowiedzi respondentów Dyrektorzy mówili m.in.: „Czêœæ dzieci mieszka na trasie gimbusa, ale wiêkszoœæ mieszka w rozproszonych po okolicy domach. Gmina zasugerowa³a, ¿eby chodzi³y do innych szkó³, poza rejonem, gdzie bli¿ej.” „Gmina zwraca koszty przejazdu wszystkim, du¿o dzieci dowo¿¹ rodzice. Jak rodzice dowo¿¹, nie ma refundacji.” „Nie s¹ dowo¿one dzieci spoza obwodu oraz dzieci z pojedynczych domów oddalonych od szko³y.” Jeden z naszych rozmówców reprezentuj¹cy gminê stwierdzi³: „Nie mogê pos³aæ tam autobusu, bo tam nie ma odpowiednich dróg umo¿liwiaj¹cych dojazd”. Tabela 3. Liczba uczniów uprawnionych do bezp³atnego dowozu do szkó³ (wg arkusza organizacji szko³y)

Liczba uprawnionych uczniów

edukacja1.p65

Szko³y podstawowe

Gimnazja

Liczba szkó³

w%

Liczba szkó³

w%

0

57

45

13

20

Od 1 do 50

35

22

13

20

Od 51 do 100

19

20

13

20

Od 101 do 200

12

10

16

25

Powy¿ej 200

4

3

9

15

39

03-06-03, 08:57

40

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Zgodnie z prawem zwraca siê koszty dojazdu do szko³y œrodkami komunikacji publicznej. Ustawodawca nie przewidzia³ jednak mo¿liwoœci zwrotu kosztów przejazdu transportem prywatnym, w tym rodzicom, którzy dowo¿¹ dzieci z rejonów, do których nie doje¿d¿a autobus. Jaka jest liczba uczniów dowo¿onych do szkó³? Dyrektorzy 27 szkó³ podstawowych wskazali na wzrost liczby dowo¿onych. A¿ w 22 z nich (21% wszystkich badanych podstawówek) jako przyczynê wskazano zwiêkszenie obwodu szkolnego na skutek likwidacji czêœci szkó³ podstawowych w gminie/mieœcie: „Do obwodu szko³y do³¹czy³y dzieci ze zlikwidowanych szkó³”. W przypadku gimnazjów, na 51 szkó³, do których dowozi siê uczniów, 41 respondentów (80% organizuj¹cych dowóz) potwierdzi³o wzrost liczby uczniów dowo¿onych. G³ównym powodem jest tutaj – w 40 przypadkach – zmiana stopnia organizacji szko³y w zwi¹zku z przyjêciem kolejnego rocznika. W przewa¿aj¹cej czêœci tych gimnazjów nast¹pi³o tak¿e zwiêkszenie obwodu szkolnego. Interesuj¹ce, i¿ w 10 pozosta³ych gimnazjach (16%) nie zwiêkszy³a siê znacz¹co liczba dowo¿onych uczniów. Wypowiedzi respondentów Urzêdnicy gminni organizuj¹cy dowóz zwracaj¹ uwagê na fakt, i¿: „Wiêcej dzieci niepe³nosprawnych objêtych jest obowi¹zkiem dowo¿enia.” „Lepsza jest informacja o uprawnieniach do dojazdu dla zainteresowanych.” „Przestrzega siê przepisów o dowozie.” „Utworzono gimnazjum miêdzygminne.” „Nast¹pi³a poprawa nawierzchni dróg wiejskich”.

3.2.2. Odleg³oœæ od miejsca zamieszkania dziecka do szko³y W 9% szkó³ podstawowych i w niemal 27% gimnazjów, odleg³oœæ ta przekracza³a 10 km. Mniej ni¿ 5 km do szko³y doje¿d¿ali uczniowie w 66% szkó³ podstawowych i 34% gimnazjów. Jaka jest najwiêksza odleg³oœæ dojazdu uczniów do szkó³? Najwiêksza odleg³oœæ z domu ucznia do szko³y wynosi³a 16 km w badanych szko³ach podstawowych i a¿ 30 km w badanych gimnazjach (w trzech gimnazjach odleg³oœæ ta wynosi³a od 20 do 30 km). Odpowiadaj¹c na to samo pytanie urzêdnicy samorz¹dowi wskazali, ¿e w ich gminach s¹ uczniowie, którzy doje¿d¿aj¹ do szko³y nawet 70 km!

edukacja1.p65

40

03-06-03, 08:57

41

Wyniki badań

Wypowiedzi respondentów Pytani o to, t³umaczyli: „W prostej linii odleg³oœci s¹ mniejsze, ale autobus jedzie naoko³o, bo jest tylko jeden do dyspozycji.” „D³ugie trasy s¹ spowodowane promienistym usytuowaniem miejscowoœci wokó³ gimnazjum, a jad¹ od pocz¹tku wszystkie dzieci”. W niektórych gminach deklarowano, i¿ dowozi siê bezp³atnie dzieci z mniejszych ni¿ ustawowe odleg³oœci. Uzasadnieniem jest tu przede wszystkim kwestia bezpieczeñstwa dzieci; bez mo¿liwoœci dojazdu musia³yby iœæ do szko³y ruchliw¹ szos¹, czêsto nawet 2-2,5 km. Wypowiedzi respondentów W jednym przypadku urzêdnik gminy stwierdzi³: „Gmina dop³aca do biletu miesiêcznego dzieciom mieszkaj¹cym poni¿ej 3 km, chocia¿ nie przys³uguje taka dop³ata”.

3.2.3. Odleg³oœæ od miejsca zmieszkania dziecka do przystanku Z wypowiedzi dyrektorów szkó³ wynika, i¿ w wiêkszoœci przypadków odleg³oœci te nie s¹ du¿e. Powy¿ej 2 km musieli iœæ do przystanku uczniowie 16 szkó³ podstawowych – (22%) i 12 gimnazjach (24%), w kilku przypadkach nawet 3-4 km). Autorom raportu znana jest gmina wiejska, w której dowozi siê uczniów do szko³y z kilkunastu miejscowoœci poza jedn¹, do której nie prowadzi utwardzona droga. Kilkunastu uczniów w wieku 6-16 lat codziennie pokonuje 3-kilometrowy odcinek drogi wœród pól, ¿eby dotrzeæ do przystanku szkolnego autobusu, którym jad¹ kolejne 6 km. Wzd³u¿ ca³ej tej drogi nie ma ani jednej latarni, ani jednej wiaty, czy zabudowania, gdzie mo¿na by szukaæ schronienia. Gminy nie staæ na utwardzenie drogi, a ¿aden z przewoŸników nie chce s³yszeæ o wys³aniu tam swoich pojazdów. W czasach istnienia pegeerów dzieci wo¿ono „bud¹” – przyczep¹ ci¹gniêt¹ przez traktor; teraz chodz¹ pieszo.

3.2.4. Czas dowozu dzieci do szkó³ Prawdziw¹ zmor¹ doje¿d¿aj¹cych uczniów jest czas marnotrawiony codziennie na dojazd i oczekiwanie na autobus. Tam, gdzie dowozi siê du¿o dzieci, czêœæ z nich doje¿d¿a do szko³y d³ugo przed rozpoczêciem zajêæ, czêœæ zaœ musi d³ugo oczekiwaæ na odwiezienie po lekcjach. Tak¿e warunki atmosferyczne i zdarzaj¹ce siê awarie autobusów wp³ywaj¹ na wyd³u¿enie czasu oczekiwania. W szko³ach – jeœli pozwalaj¹ na to warunki – organizuje siê dla doje¿d¿aj¹cych uczniów zajêcia œwietlicowe. S¹ jednak te¿ takie szko³y, gdzie nikt siê takimi dzieæmi nie zajmuje.

edukacja1.p65

41

03-06-03, 08:57

42

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Dyrektorzy 12 szkó³ podstawowych (17% organizuj¹cych dowóz) i 11 gimnazjów (22%) stwierdzili, ¿e w ich szko³ach nie ma problemu oczekiwania na autobus. Dzieci przyje¿d¿aj¹ tam bezpoœrednio przed rozpoczêciem lekcji i s¹ odwo¿one tu¿ po ich zakoñczeniu. Maksymalny czas oczekiwania na szkolny autobus wynosi tam do 20 minut dziennie. W 58 szko³ach podstawowych (82% korzystaj¹cych z dowozu) i 39 gimnazjach (76%). by³y dzieci czekaj¹ce na autobus 3 godziny, w pojedynczych przypadkach nawet 4,5 godz. Czas, który doje¿d¿aj¹cy uczeñ musi poœwiêciæ na dojœcie z domu do przystanku, przejazd do szko³y, oczekiwanie na rozpoczêcie lekcji, a nastêpnie powrót do domu wynosi³ od 1,5 do 3,5 godziny dziennie. Wypowiedzi respondentów Dyrektorzy opisywali sytuacjê nastêpuj¹co: „Problemem jest d³ugi czas oczekiwania dzieci na powrót, gdy¿ szko³a nie posiada œwietlicy.” „Dzieci zbyt d³ugo czekaj¹ na autobus i jad¹ okrê¿n¹ drog¹, z kolei rano grupa dzieci czeka w szkole prawie pó³ godziny na rozpoczêcie zajêæ lekcyjnych”.

3.2.5. Warunki dowozu dzieci do szkó³ • Gminy, organizuj¹ce dowóz uczniów do szkó³, korzystaj¹ b¹dŸ to z w³asnych pojazdów, b¹dŸ z us³ug przewoŸnika, wybieranego w drodze przetargu.

Bywa, ¿e do przewozu uczniów wykorzystywane s¹ autobusy „kursowe”. Wypowiedzi respondentów „Korzystamy z autobusów komunikacji miejskiej. S¹ to linie przeznaczone w godzinach pracy szko³y na dowóz dzieci. Kierowca w tym czasie zmienia tabliczkê na autobusie”. Nie nale¿¹ do rzadkoœci sytuacje, gdy autobus przewozi jednoczeœnie uczniów i „zwyk³ych” pasa¿erów. • Wiêkszoœæ dyrektorów szkó³ stan techniczny pojazdów oceni³o jako dobry. Uzyskaliœmy jedynie trzy odpowiedzi z zastrze¿eniami do stanu technicznego pojazdów. Dyrektorzy zwracali jednak uwagê na to, ¿e czasami przewoŸnicy zmieniaj¹ u¿ywane zazwyczaj autobusy na inne, nie zawsze spe³niaj¹ce warunki przewozu okreœlone w umowie, których sprawnoœæ techniczna budzi w¹tpliwoœci.

Jeden z ankietowanych uzna³, ¿e „stan techniczny autobusu to sprawa przewoŸnika, nie szko³y”. • Wa¿nym kryterium jest te¿ dostosowanie liczby przewo¿onych dzieci do wielkoœci pojazdu. Po³owa dyrektorów nie mia³a zastrze¿eñ.

edukacja1.p65

42

03-06-03, 08:57

43

Wyniki badań

Na sta³e przepe³nienie w trakcie dowozu wskaza³o 16% ankietowanych. Wypowiedzi respondentów „Przepe³niony, rejestrowany na 9 osób, zabiera 11.” „Przepe³nienie na niektórych kursach, kilkunastu uczniów stoi.” „Dzieci doje¿d¿aj¹ kursowymi autobusami PKS, które rano s¹ zat³oczone, po po³udniu raczej nie.” „Czasem zdarza siê, ¿e dzieci stoj¹ w autobusie, chocia¿ kierowca dba, aby autobusy nie by³y przepe³nione ponad normê”. Niemal 18% dyrektorów szkó³ zwraca uwagê na brak opieki nad uczniami w trakcie jazdy. Zgodnie z przepisami opiekê tak¹ musi zapewniæ gmina. Najczêœciej opiekê tak¹ pe³ni¹ pracownicy zatrudnieni przez gminê. W wielu gminach zatrudnia siê w ten sposób sta¿ystów i pracowników interwencyjnych. S¹ gminy, w których jedynym doros³ym w autobusie wioz¹cym dzieci jest kierowca. Skar¿¹ siê na to dyrektorzy i rodzice. •

Wypowiedzi respondentów „Nie wszystkie dzieci s¹ odprowadzane na przystanek przed i po lekcjach, brak opieki w czasie jazdy pojazdem.” „Brak w³aœciwej opieki w czasie dowozu, kursowe autobusy wo¿¹ nie tylko dzieci.” „S¹ skargi na jakoœæ dowozu, kulturê osobist¹ kierowców.” „Je¿d¿¹ autosany, nie wiadomo jaki jest ich stan techniczny, poza tym czêsto s¹ prze³adowane, obs³uguj¹ 2 szko³y.” „Wspólne dojazdy uczniów szko³y podstawowej i gimnazjum budz¹ protesty rodziców, m³odsze dzieci s¹ Ÿle traktowane przez starsze.” „Trasy s¹ d³ugie, czas dojazdu jest wyd³u¿ony, lepsze by³yby ma³e busy.” „Podstawowe problemy to: brak opieki w trakcie dowo¿enia, zbyt wczesne godziny dojazdu, za ma³o autobusów.” „Czêœæ dzieci musi dojœæ 2,5 km do przystanku, nie ma drogi, wiêc tej trasy nie mo¿e pokonaæ autobus.” „Zbyt ma³a jest iloœæ autokarów, a du¿a rozleg³oœæ terenu – dzieci dowo¿one s¹ z 16 miejscowoœci.” Zadowolonych z organizacji dowozu by³o 65% dyrektorów szkó³ i 85% urzêdników gminnych. Z³¹ organizacjê dowo¿enia dzieci dostrzega³o 15% urzêdników gminnych i oko³o 35% dyrektorów. W ich opinii równie¿ ok. 40% rodziców nie aprobowa³o organizacji dowozu. •

edukacja1.p65

43

03-06-03, 08:57

44

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Krytyczne uwagi dotyczy³y najczêœciej: – – – – –

zbyt ma³ej liczby kursów, zbyt d³ugiego oczekiwania na dowóz, braku opieki w trakcie dowozu, przepe³nienia w pojazdach, wspólnego dowo¿enia dzieci w ró¿nym wieku,

Wypowiedzi respondentów Przedstawiciele gminy, odpowiedzialni za organizacjê dowozów zwracaj¹ uwagê tak¿e na inne problemy: „Rodzice chcieliby przystanki co 100 m, w nieodpowiednich miejscach (zakrêty)” „Ze wzglêdu na z³y stan techniczny dróg lub ich brak nie wszêdzie mo¿e dojechaæ autobus szkolny.” „Brak taboru transportowego, z³y stan posiadanego autobusu, czêste awarie”. Ze wzglêdu na bezpieczeñstwo uczniów nie mo¿na zaakceptowaæ sytuacji, w której – choæby sporadycznie – do przewozu dzieci u¿ywa siê pojazdów w z³ym stanie technicznym. Podobne obiekcje budzi przewo¿enie wiêkszej ni¿ dopuszczalna liczby uczniów, co jest norm¹ w 16% badanych szkó³ korzystaj¹cych z dowozów. Kolejnym problemem jest brak w³aœciwej opieki nad dzieæmi w trakcie jazdy, co obni¿a poziom bezpieczeñstwa dowo¿onych dzieci.

3.2.6. Dowóz dzieci niepe³nosprawnych „Gminy s¹ zobowi¹zane do zapewnienia uczniom niepe³nosprawnym bezp³atnego transportu i opieki w czasie przewozu do najbli¿szej szko³y podstawowej, gimnazjum lub szko³y specjalnej”. (art. 17 ustawy o systemie oœwiaty). Nie okreœla siê w tym przepisie rodzajów niepe³nosprawnoœci uprawnionych do dowozu dzieci, ani nie ustala jego warunków. Jest spraw¹ oczywist¹, ¿e innych warunków bêd¹ wymagali uczniowie upoœledzeni umys³owo, innych dzieci niepe³nosprawne ruchowo, niewidome czy nies³ysz¹ce. Inaczej musi byæ zorganizowany dowóz takich dzieci do szkó³ masowych, inaczej do szkó³ specjalnych. Nie podjêliœmy siê gruntownego badania wszystkich aspektów dowozu dzieci niepe³nosprawnych, w naszym raporcie jedynie problem ten sygnalizujemy. Wœród badanych 127 podstawówek, tylko do piêciu dowo¿one by³y dzieci niepe³nosprawne. Na 64 badane gimnazja, siedmiu dyrektorów potwierdzi³o, ¿e do ich szkó³ doje¿d¿aj¹ dzieci niepe³nosprawne ruchowo. Liczby te wydaj¹ nam siê zadziwiaj¹co niskie. Nie znamy oczywiœcie lokalnych potrzeb, st¹d formu³owanie krytycznych wniosków by³oby nieuzasadnione.

edukacja1.p65

44

03-06-03, 08:57

45

Wyniki badań

Autorzy raportu znaj¹ przypadek uczennicy II klasy gimnazjum, chorej na dzieciêce pora¿enie mózgowe, poruszaj¹cej siê tylko na wózku inwalidzkim, która przez ca³y dotychczasowy okres swojej edukacji jest nauczana w domu, poniewa¿ nie ma mo¿liwoœci, by dowoziæ j¹ do szko³y. Przeszkod¹ w tym przypadku jest nie tyle jej stan zdrowia, co oddalenie domu od szosy i nieprzystosowanie szkolnego autobusu do transportu dziecka na wózku. Na 12 szkó³, których dyrektorzy potwierdzili dowo¿enie niepe³nosprawnych uczniów, jedynie w piêciu przypadkach odbywa³o siê to w pojazdach do tego dostosowanych. Z odpowiedzi osób kieruj¹cych gminn¹ oœwiat¹ wynika, ¿e tylko w 17 gminach (na 64 podlegaj¹ce monitorowaniu) by³y do szkó³ dowo¿one dzieci niepe³nosprawne ruchowo. Szeœæ gmin dysponowa³o jednym autobusem dostosowanym do przewozu osób niepe³nosprawnych, dwie gminy posiada³y dwa takie autobusy, jedna gmina mia³a ich a¿ trzy. W oœmiu gminach dowóz odbywa³ siê pojazdami nieprzystosowanymi do przewozu osób niepe³nosprawnych. Problemem innego rodzaju jest dostêp uczniów do szkó³ specjalnych. Odleg³oœæ od miejsca zamieszkania do siedziby szko³y specjalnej jest zdecydowanie wiêksza wówczas, gdy dziecko mieszka na wsi lub w ma³ej miejscowoœci, w której takiej szko³y nie ma. Problem ten sygnalizowa³o 28 spoœród 33 pytanych urzêdników powiatowych. Jak¹ odleg³oœæ musz¹ pokonaæ z domu do szko³y specjalnej dzieci doje¿d¿aj¹ce, mieszkaj¹ce najdalej od jej siedziby? (pytanie do urzêdników gmin) – od 3 do 10 km

– w 11% badanych powiatów

– od 11 do 20 km

– w 43% badanych powiatów

– od 21 do 30 km

– w 21% badanych powiatów

– 0d 31 do 40 km

– w 25% badanych powiatów

Nie znamy ogólnej liczby uczniów doje¿d¿aj¹cych do szkó³ specjalnych. W niektórych powiatach dowo¿ono jednak nawet do 200 uczniów. W 36% badanych powiatów organizowano dowo¿enie uczniów do szkó³ specjalnych. Co czwarty powiat mia³ swój autobus szkolny. W pozosta³ych przypadkach dzieci doje¿d¿a³y autobusami komunikacji publicznej, w tym kursowymi PKS, MPK. Przynajmniej troje upoœledzonych dzieci ze znanej autorom raportu gminy wiejskiej, w roku szkolnym 2000/2001 codziennie doje¿d¿a³o do szko³y specjalnej. Rano, razem z innymi dzieæmi ze swoich wiosek, by³y dowo¿one autobusem szkolnym do miejscowej szko³y, ok. 4-6 km. Stamt¹d sz³y na przystanek PKS i kursowym autobusem doje¿d¿a³y 12 km do pobliskiego miasteczka. Tam na dworcu

edukacja1.p65

45

03-06-03, 08:57

46

Prawo do nauki − raport z monitoringu

PKS czeka³ na nie specjalny autobus, którym doje¿d¿a³y do swojej szko³y w miejscowoœci oddalonej o kolejne 3 km. Po lekcjach wraca³y wed³ug tego samego schematu – z tym, ¿e w niektóre dni tygodnia nie zd¹¿a³y ju¿ na gminny autobus szkolny, odwo¿¹cy uczniów i czeka³y na przystanku na inny autobus PKS do swojej miejscowoœci. Nie znamy odleg³oœci, jak¹ musia³y przebyæ jeszcze z przystanku do swoich domów, ani czasu, jaki poch³ania³a im codziennie droga do i ze szko³y.

3.2.7. Wnioski i komentarze 1. Dowóz dzieci do szko³y, szczególnie tam, gdzie jest ona oddalona od domu, u³atwia dostêp do edukacji. Warunki dowozu w monitorowanych szko³ach na wsi i w mieœcie nie ró¿ni¹ siê znacz¹co. 2. Ustawowy zapis o dowozie wydaje siê spe³niaæ swoje zadanie. Aczkolwiek, nawet nieliczne przypadki, gdy uprawnione dzieci nie s¹ dowo¿one, powinny byæ wyeliminowane, a gminy nie organizuj¹ce dojazdu winny ponosiæ konsekwencje. Nie mo¿na zadowoliæ siê wyjaœnieniem, ¿e nie mieszkaj¹ one w pobli¿u trasy przejazdu szkolnego autobusu, albo ¿e dowóz uniemo¿liwia stan dróg. Radz¹ sobie z tym rodzice, dowo¿¹c takie dzieci samodzielnie, chocia¿ – niestety, zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami – nie mog¹ liczyæ na zwrot kosztów z bud¿etu gminy. Cieszy natomiast fakt, ¿e w niektórych gminach dowozi siê uczniów z odleg³oœci mniejszych ni¿ przewidziane w ustawie, kieruj¹c siê wzglêdami bezpieczeñstwa dzieci w drodze do szko³y. 3. Finansowanie dowozu uczniów ze œrodków w³asnych gminy jest dla niektórych jednostek samorz¹dowych du¿ym obci¹¿eniem. Mniej zasobne gminy, szukaj¹c oszczêdnoœci, kieruj¹ siê przy wyborze przewoŸnika g³ównie kosztami, st¹d niepokoj¹ce informacje o zaniedbaniach w zakresie stanu technicznego pojazdów, ograniczania do minimum liczby kursów, co powoduje prze³adowanie i t³ok w autobusach. 4. Wiele dzieci musi pokonaæ spore odleg³oœci i traciæ wiele czasu ka¿dego dnia na dojazd do szko³y. Przedstawione dane o wielokilometrowych trasach dojazdu œwiadcz¹ o z³ej organizacji dowozu lub niew³aœciwej sieci szkó³. Kilka godzin dziennie przeznaczonych na drogê do i ze szko³y oznacza dla konkretnego dziecka utrudniony dostêp do edukacji. 5. Standard dowozu dzieci niepe³nosprawnych, jaki wy³ania siê z zebranych informacji, wskazuje na ogromne zaniedbania w tym zakresie. Mo¿na odnieœæ wra¿enie, ¿e prawie nikomu nie zale¿y na tym, by dzieci te mia³y szansê uczestnictwa w normalnej edukacji.

edukacja1.p65

46

03-06-03, 08:57

47

Wyniki badań

6. Istnieje pilna koniecznoœæ dostosowania warunków dowozu do potrzeb uczniów niepe³nosprawnych – tak jeœli chodzi o tabor przystosowany do transportu niepe³nosprawnych ruchowo, jak i specjalistyczn¹ opiekê w trakcie dowozu dla uczniów upoœledzonych umys³owo.

3.3. ORGANIZACJA OPIEKI PRZEDSZKOLNEJ PODSTAWA PRAWNA Standardy miêdzynarodowe 1. Konwencja o prawach dziecka Art. 18 ust. 2: „W celu zagwarantowania i popierania praw zawartych w niniejszej konwencji Pañstwa-Strony bêd¹ okazywa³y odpowiedni¹ pomoc rodzicom oraz opiekunom prawnym w wykonywaniu przez nich obowi¹zków zwi¹zanych z wychowywaniem dzieci oraz zapewni¹ rozwój instytucji, zak³adów i us³ug w zakresie opieki nad dzieæmi. 3. Pañstwa-Strony bêd¹ podejmowa³y wszelkie w³aœciwe kroki dla zapewnienia dzieciom pracuj¹cych rodziców prawa do korzystania z us³ug instytucji i zak³adów w zakresie opieki nad dzieæmi, do których s¹ one uprawnione.” Prawo krajowe 1. Ustawa o systemie oœwiaty z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. Art.5 ust.5: Zak³adanie i prowadzenie publicznych przedszkoli, w tym z oddzia³ami integracyjnymi oraz przedszkoli specjalnych (...) nale¿y do zadañ w³asnych gminy. Art. 5a ust. 2: Zapewnienie kszta³cenia, wychowania i opieki jest zadaniem oœwiatowym: 1) gmin – w przedszkolach oraz szko³ach, o których mowa w art. 5 ust. 5, Art. 6. Przedszkolem publicznym jest przedszkole, które: 1) prowadzi bezp³atne nauczanie i wychowanie w zakresie co najmniej podstawy programowej wychowania przedszkolnego, 2) przeprowadza rekrutacjê dzieci w oparciu o zasadê powszechnej dostêpnoœci, Art. 14. 1. Wychowanie przedszkolne obejmuje dzieci w wieku 3–6 lat. 2. Przedszkole realizuje podstawê programow¹ wychowania przedszkolnego okreœlon¹ przez ministra w³aœciwego do spraw oœwiaty i wychowania. 3. Dziecko w wieku 6 lat ma prawo do rocznego przygotowania przedszkolnego (rok zerowy). 4. Realizacja uprawnienia okreœlonego w ust. 3 jest obowi¹zkowym zadaniem w³asnym gminy. Odmowa zrealizowania tego uprawnienia nastêpuje w drodze decyzji.

edukacja1.p65

47

03-06-03, 08:57

48

Prawo do nauki − raport z monitoringu

5. Op³aty za œwiadczenia prowadzonych przez gminê przedszkoli publicznych ustala rada gminy, a w przypadku innych przedszkoli publicznych – organy prowadz¹ce te przedszkola, z uwzglêdnieniem art. 6 pkt 1. Art. 14a. Sieæ publicznych przedszkoli, prowadzonych przez gminê, ustala rada gminy. 2. Rozporz¹dzenie MENiS w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkó³ z dnia 21 maja 2001 r. (Dz.U. nr 61, poz. 624 ze zm.) „§ 2 ust. 1 za³.1: Statut przedszkola okreœla: 1) cele i zadania przedszkola wynikaj¹ce z przepisów prawa, w szczególnoœci w zakresie (...): b) organizowania opieki nad dzieæmi niepe³nosprawnymi, 2) sposób realizacji zadañ przedszkola, z uwzglêdnieniem wspomagania indywidualnego rozwoju dziecka oraz wspomagania rodziny w wychowaniu dziecka i przygotowaniu go do nauki w szkole, a w przypadku dzieci niepe³nosprawnych – ze szczególnym uwzglêdnieniem rodzaju i stopnia niepe³nosprawnoœci, § 5. 1. Podstawow¹ jednostk¹ organizacyjn¹ przedszkola jest oddzia³ obejmuj¹cy dzieci w zbli¿onym wieku, z uwzglêdnieniem ich potrzeb, zainteresowañ, uzdolnieñ, rodzaju i stopnia niepe³nosprawnoœci. 2. Liczba dzieci w oddziale nie mo¿e przekraczaæ 25, z zastrze¿eniem ust. 3–5.”

Obowi¹zek prowadzenia przedszkoli maj¹ gminy (art. 5a ustawy o systemie oœwiaty). Przedszkole zapewnia kszta³cenie, wychowanie i opiekê na zasadach powszechnej dostêpnoœci. Dzieci szeœcioletnie maj¹ prawo do rocznego przygotowania przedszkolnego. Opieka przedszkolna ma szczególne znaczenie wówczas, gdy wspomaga rozwój dzieci ze œrodowisk zaniedbanych wychowawczo i spo³ecznie. Podzielamy pogl¹d, ¿e wszelkie oddzia³ywania maj¹ce na celu wyrównywanie szans edukacyjnych powinny byæ podejmowane jak najwczeœniej i w jak najszerszym wymiarze. Pytania dotycz¹ce opieki przedszkolnej kierowaliœmy do urzêdników gminnych. Badano: 1. Liczbê dzieci objêtych opiek¹ przedszkoln¹, liczbê miejsc w przedszkolach, oraz liczbê dzieci w oddzia³ach, 2. Stopieñ dostêpnoœci przedszkola dla zainteresowanych, 3. Opinie, co do przyczyn rezygnacji rodziców z posy³ania dzieci do przedszkoli, 4. Dostêpnoœæ przedszkoli dla dzieci niepe³nosprawnych,

edukacja1.p65

48

03-06-03, 08:57

49

Wyniki badań

5. Liczby uprawnionych i rzeczywiœcie korzystaj¹cych z rocznego przygotowania przedszkolnego w „zerówce”, 6. Spe³nianie przez oddzia³y „0” ustawowego kryterium w zakresie realizacji podstawy programowej.

3.3.1. Dostêpnoœæ opieki przedszkolnej W badanych gminach liczba dzieci objêtych opiek¹ przedszkoln¹ przekracza 34 tysi¹ce. W 375 przedszkolach prowadzonych przez gminy istnieje 891 oddzia³ów. 77% spoœród 64 badanych gmin zapewnia³o w swoich placówkach miejsce wszystkim zainteresowanym. W 21% gmin miejsc w przedszkolach brakuje. Niemal 2% urzêdników odpowiedzialnych za gminn¹ oœwiatê nie mia³o rozeznania potrzeb w tym zakresie. Jaka jest liczba dzieci w oddzia³ach przedszkolnych w danej gminie? Oddzia³y licz¹ce od 10 do 15 wychowanków stanowi¹ jedynie 13%, do 20 wychowanków – 23%. Niemal po³owê – 48% stanowi¹ oddzia³y licz¹ce 21-25 wychowanków. Choæ cytowane wy¿ej rozporz¹dzenie MEN okreœla, ¿e oddzia³ nie mo¿e przekraczaæ 25 dzieci, 16% oddzia³ów przedszkolnych liczy od 25 do 30 dzieci. Opieka przedszkolna organizowana jest jedynie dla dzieci, których rodzice chc¹ dziecko w przedszkolu umieœciæ. Jakie s¹ przyczyny, dla których nie wszyscy rodzice w gminie posy³aj¹ dzieci do przedszkola? (pytanie do urzêdników gminnych) Przeszkodami w upowszechnieniu tej formy edukacji s¹ przede wszystkim: •

du¿e op³aty, które trzeba ponosiæ za pobyt dziecka w przedszkolu, a tak¿e

•

oddalenie placówki przedszkolnej od miejsca zamieszkania.

Wypowiedzi respondentów Wœród przyczyn braku zainteresowania wychowaniem przedszkolnym, wymieniano równie¿ takie: „Brak oddzia³u dla dzieci 3-4 letnich z powodu braku pomieszczenia.” „Brak pieniêdzy w bud¿ecie rodzinnym na op³aty przedszkola.” „3-letnie dzieci pozostaj¹ pod opiek¹ w domu.” „Matki niepracuj¹ce nie musz¹ posy³aæ dziecka do przedszkola, czêsto opiekuj¹ siê dzieæmi babcie.”

edukacja1.p65

49

03-06-03, 08:57

50

Prawo do nauki − raport z monitoringu

W jednej z badanych gmin nie utworzono przedszkola, gdy¿ „Dzieci chodz¹ do przedszkola w oœciennych gminach.” Wielu respondentów wskazuje, ¿e w sytuacji wysokiego bezrobocia zmniejsza siê zainteresowanie opiek¹ przedszkoln¹, gdy¿ niepracuj¹ce matki opiekuj¹ siê dzieæmi w domu. W co pi¹tej gminie objêtej badaniem oferta w zakresie wychowania przedszkolnego jest mniejsza ni¿ zainteresowanie rodziców. Oznacza to, ¿e du¿a grupa dzieci pozbawiona jest mo¿liwoœci uczestnictwa w zajêciach przedszkolnych, a tym samym nie mo¿e liczyæ na instytucjonaln¹ pomoc w wyrównywaniu szans edukacyjnych. A¿ w 16% oddzia³ów przedszkolnych liczba dzieci przekracza 25 osób, co wskazuje, ¿e jakoœæ opieki i oferty edukacyjnej w takiej grupie nie mo¿e byæ najwy¿sza.

3.3.2. Dzieci niepe³nosprawne w przedszkolach Jednym z wa¿nych aspektów wychowawczych opieki przedszkolnej jest integracja dzieci zdrowych i niepe³nosprawnych. „Dziecko psychicznie lub fizycznie niepe³nosprawne powinno mieæ zapewnion¹ pe³niê normalnego ¿ycia w warunkach gwarantuj¹cych mu godnoœæ, umo¿liwiaj¹cych osi¹gniêcie niezale¿noœci oraz u³atwiaj¹cych aktywne uczestnictwo dziecka w ¿yciu spo³eczeñstwa. Pañstwo bêdzie zapewnia³o skuteczny dostêp do oœwiaty, nauki, opieki zdrowotnej, opieki rehabilitacyjnej, przygotowania zawodowego oraz mo¿liwoœci rekreacyjnych, realizowany w sposób prowadz¹cy do osi¹gniêcia przez dziecko jak najwy¿szego stopnia zintegrowania ze spo³eczeñstwem oraz osobistego rozwoju.” (art. 23 Konwencji o Prawach Dziecka)

Czy dzieci niepe³nosprawne s¹ przyjmowane do przedszkola? Na to pytanie twierdz¹co odpowiedzieli urzêdnicy z 81% badanych gmin. W 12% gmin stwierdzili, ¿e nie maj¹ rozeznania, w 7% gmin przyznali, ¿e nie przewidzieli miejsc w przedszkolach dla dzieci niepe³nosprawnych. W 11 gminach w roku szkolnym 2001/2002 nie by³o dzieci niepe³nosprawnych w przedszkolach. W 49 gminach opiek¹ przedszkoln¹ otoczonych by³o 419 takich dzieci, tj. 1,2% ogó³u przedszkolaków.

3.3.3. Przygotowanie przedszkolne w „zerówkach” Grup¹ dzieci o szczególnych uprawnieniach w zakresie opieki przedszkolnej s¹ szeœciolatki. „Dziecko w wieku 6 lat ma prawo do rocznego przygotowania przedszkolnego (rok zerowy), a realizacja tego uprawnienia jest obowi¹zkowym zadaniem w³asnym gminy, którego odmowa wymaga wydania decyzji administracyjnej.

edukacja1.p65

50

03-06-03, 08:57

51

Wyniki badań

Zorganizowanie rocznego przygotowania przedszkolnego dla wszystkich uprawnionych dzieci szeœcioletnich jest obowi¹zkiem gminy, natomiast udzia³ dziecka w „zerówce” nie jest obowi¹zkowy i zale¿y od decyzji rodziców.” (art. 14 ust. 3 i 4 ustawy o systemie oœwiaty)

W badanych gminach realizacja „zerówki” odbywa siê zarówno w przedszkolach – publicznych i niepublicznych, jak i w szko³ach. Jaka jest liczba dzieci uczestnicz¹cych w zajêciach „zerówki”? Jaka jest liczba oddzia³ów „0” w gminach? Dwukrotnie w jednej ankiecie zapytaliœmy urzêdników gminnych kieruj¹cych oœwiat¹ o liczbê dzieci uczestnicz¹cych w zajêciach „zerówki” w publicznych placówkach na terenie gminy oraz o liczbê oddzia³ów „0” w gminach. Otrzymaliœmy w wielu ankietach rozbie¿ne dane. Inn¹ liczbê uzyskaliœmy sumuj¹c odpowiedzi na szczegó³owe pytania w ankiecie (pyt. 6.1. – 6.2.2), a inn¹ po zliczeniu danych ze wstêpnej, ogólnej charakterystyki gminy. Poniewa¿ rozbie¿noœci s¹ istotne, podajemy obie liczby w takiej w³aœnie kolejnoœci. Spoœród 819 (781) „zerówek” – 758 realizuje podstawê programow¹, tj. spe³nia wymóg ustawowy (art.14 ust.2 ustawy o systemie oœwiaty). Pozosta³ym 61 oddzia³om organ prowadz¹cy przyzna³ wymiar godzin poni¿ej przewidzianego w podstawie programowej. Wypowiedzi respondentów Urzêdnicy t³umaczyli, ¿e „zerówki” nie realizuj¹ podstawy programowej „Ze wzglêdów ekonomicznych.” „Tyle godzin wychodzi z pensum jednego nauczyciela w szkole, a zerówkê prowadzi jeden nauczyciel.” Na 22067 dzieci szeœcioletnich uprawnionych do rocznego przygotowania przedszkolnego w badanych gminach – 11371(12691) chodzi³o do „zerówki” w publicznym przedszkolu; 4849(5316) do „zerówki” zorganizowanej przy szkole podstawowej, a 2077 do „zerówki” w placówkach niepublicznych. Wynika z tego, ¿e w badanych gminach oddzia³y „0” przygotowywa³y do szko³y 18 297(20084) dzieci szeœcioletnich. Liczby te dowodz¹, ¿e w gminach tych nie korzysta³o z gwarantowanego prawem rocznego przygotowania przedszkolnego 3770 – 17% uprawnionych lub (1983 – 9% uprawnionych) szeœciolatków. Z uzyskanych informacji wynika³o, i¿ w ¿adnej gminie nie odmówiono zorganizowania „zerówki”.

edukacja1.p65

51

03-06-03, 08:57

52

Prawo do nauki − raport z monitoringu

3.3.4. Wnioski i komentarz 1. Brak rzetelnych informacji zarówno o iloœci oddzia³ów przedszkolnych (rozbie¿noœci rzêdu 5%), jak i dzieci korzystaj¹cych z wychowania przedszkolnego oraz zerówek œwiadczy nie tylko o urzêdniczym ba³aganie, ale przede wszystkim o niewystarczaj¹cym zainteresowaniu pañstwa wychowaniem przedszkolnym. 2. Niepokoi du¿a (od 9 do 17%) liczba dzieci, które nie trafiaj¹ do „zerówki”. To dowód na rzeczywisty brak zainteresowania w³adz kwesti¹ wyrównywania szans edukacyjnych, mimo oficjalnych deklaracji. Obecny system edukacji przedszkolnej – to standard minimum, a i tak nierealizowany w pe³ni. Ponad 20% badanych gmin nie zapewnia miejsc w przedszkolach wszystkim chêtnym. Dotyczy to równie¿ dzieci niepe³nosprawnych. 3. W czêœci (8% „zerówek objêtych badaniem) nie realizuje siê przewidzianej prawem podstawy programowej, co oznacza, ¿e w niektórych „zerówkach” dzieci otrzymuj¹ mniejsz¹ ofertê edukacyjn¹ ni¿ w innych, w ramach tego samego ustawowego uprawnienia. Nale¿y s¹dziæ, ¿e zmniejszenie liczby godzin pracy oddzia³ów „0” dotyczy przede wszystkim biednych gmin, a wiêc dotyka te¿ dzieci, którym wsparcie jest szczególnie potrzebne. Brak pieniêdzy w gminie nie mo¿e usprawiedliwiaæ ³amania prawa. 4. Przedszkole traktowane jest komercyjnie; polityka pañstwa nie sprzyja rozwojowi wychowania przedszkolnego. Nie maj¹ w tym równie¿ interesu gminy, obarczone pe³n¹ odpowiedzialnoœci¹ za utrzymanie przedszkoli. St¹d nadmierne zagêszczenie w grupach przedszkolnych i wysokie koszty pobytu tam dziecka. 5. Nieco na marginesie badanej problematyki trzeba stwierdziæ, ¿e w Polsce obecnie to nie koniecznoœæ sprawowania opieki nad dzieckiem powstrzymuje kobiety przed podjêciem pracy zawodowej, a przeciwnie – brak mo¿liwoœci pracy zmusza kobiety do rezygnacji z umieszczenia dziecka w przedszkolu i zapewnienia mu opieki w domu. 6. Pañstwo powinno podj¹æ specjalne dzia³ania, by uczyniæ z wychowania przedszkolnego skuteczn¹ instytucjê wspomagaj¹c¹ rozwój dzieci, od mo¿liwie najwczeœniejszych lat ¿ycia dziecka. Dzia³ania te musz¹ dotyczyæ równie¿ dzieci niepe³nosprawnych, których uczestnictwo w zajêciach przedszkolnych w 20% badanych gmin nikogo nie obchodzi, lub wrêcz blokowane jest decyzj¹ urzêdnika, który nie przewiduje takiej mo¿liwoœci w podleg³ych sobie placówkach. Taka sytuacja wskazuje jednoznacznie na dyskryminowanie dzieci niepe³nosprawnych.

edukacja1.p65

52

03-06-03, 08:57

53

Wyniki badań

3.4. FINANSOWANIE SZKÓ£ PODSTAWA PRAWNA 1. Ustawa o systemie oœwiaty z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. Art.5a ust.3: Œrodki niezbêdne na realizacjê zadañ oœwiatowych (...) w tym na wynagrodzenia nauczycieli oraz utrzymanie szkó³ i placówek, zagwarantowane s¹ w dochodach jednostek samorz¹du terytorialnego.

Art. 39 ust. 1: Dyrektor szko³y lub placówki w szczególnoœci: 5) dysponuje œrodkami okreœlonymi w planie finansowym szko³y lub placówki zaopiniowanym przez radê szko³y i ponosi odpowiedzialnoœæ za ich prawid³owe wykorzystanie(...) Art. 54 ust. 2: W celu wspierania dzia³alnoœci statutowej szko³y lub placówki rada rodziców mo¿e gromadziæ fundusze z dobrowolnych sk³adek rodziców oraz innych Ÿróde³. Zasady wydatkowania funduszy rady rodziców okreœla regulamin(...) Art. 79 ust. 1a: Szko³a publiczna, przedszkole publiczne i placówka publiczna prowadzone przez jednostkê samorz¹du terytorialnego, bêd¹ce zak³adem bud¿etowym, pokrywaj¹ koszty swojej dzia³alnoœci z przychodów w³asnych oraz z dotacji przewidzianej w bud¿ecie tej jednostki na zadania oœwiatowe (...) 2. Przedszkola , szko³y i placówki (...) bêd¹ce jednostkami bud¿etowymi mog¹ tworzyæ œrodki specjalne (...) 3. Plan finansowy œrodków specjalnych (...) zatwierdza dyrektor na wniosek rady przedszkola, szko³y lub placówki.” 2. Ustawa o finansach publicznych z dnia 26 listopada 1998 r . (Dz. U. nr 155, poz.1014)2 Art. 11 ust.1: Finanse publiczne s¹ jawne. 3. Ustawa o dochodach jednostek samorz¹du terytorialnego w latach 19992003 z dnia 26 listopada 1998 (Dz.U. Nr 150, poz.983 ze zm.) Art.1 ust. 1: Ustawa okreœla w odniesieniu do jednostek samorz¹du terytorialnego: pkt 2: zasady ustalania subwencji ogólnych pkt 3: zasady i tryb przekazywania subwencji ogólnych 4. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie zasad podzia³u czêœci oœwiatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorz¹du terytorialnego z dnia 29 grudnia 2000 r. (Dz.U. nr 122, poz.1330) 3 „§3. Podzia³ czêœci oœwiatowej subwencji ogólnej, pomniejszonej o rezerwê bêd¹c¹ w dyspozycji ministra w³aœciwego do spraw finansów publicznych, nastêpuje wed³ug algorytmu okreœlonego w za³¹czniku nr 1 do rozporz¹dzenia.”

edukacja1.p65

2

Po nowelizacji tekst jednolity: Dz.U. z 2003 r. Nr 15, poz.148) Art.11 ust.1 nie uleg³ zmianie.

3

W miêdzyczasie rozporz¹dzenie zmieniano. Nie dotyczy³o to istoty badanej problematyki.

53

03-06-03, 08:57

54

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Ka¿da szko³a i placówka oœwiatowa na realizacjê stawianych przed ni¹ zadañ otrzymuje okreœlon¹ sumê pieniêdzy publicznych. Pieni¹dze te dostaje od w³aœciwej dla siebie jednostki samorz¹du terytorialnego, do której z kolei œrodki te wp³ywaj¹ w postaci subwencji i dotacji. Subwencja oœwiatowa, to œrodki przekazywane jednostkom samorz¹du terytorialnego bezpoœrednio z bud¿etu pañstwa lub innych jednostek samorz¹dowych, przeznaczone do zbilansowania wydatków zwi¹zanych z realizacj¹ zadañ oœwiatowych. Dotacje, to œrodki finansowe przekazywane bezpoœrednio z bud¿etu pañstwa lub jednostek samorz¹dowych, przeznaczone na sfinansowanie konkretnych zadañ lub placówek. Dotacje mog¹ mieæ charakter podmiotowy, przedmiotowy i celowy. Dyrektorzy przygotowuj¹c plan finansowy swojej placówki maj¹ œwiadomoœæ, ¿e œrodki jakie otrzymaj¹ nie zaspokoj¹ wszystkich potrzeb. Ile dostan¹ zale¿y od zasobnoœci gminy, miasta czy powiatu i umiejêtnoœci przekonania cz³onków komisji oœwiaty. W niektórych jednostkach samorz¹du terytorialnego wprowadzono w³asne kryteria dzielenia œrodków finansowych. Powoduje to rywalizacjê pomiêdzy szko³ami o pieni¹dze, nie zawsze opart¹ na uzasadnionych i merytorycznych podstawach. Aby podreperowaæ, a czasem wrêcz ratowaæ bud¿ety, dyrektorzy szkó³ zabiegaj¹ o pozyskanie dodatkowych œrodków. Œrodki te mog¹ pochodziæ z dobrowolnych wp³at na konto szko³y, op³at rodziców np. za dodatkow¹ naukê jêzyków obcych, z wynajmu pomieszczeñ szkolnych czy te¿ drobnej dzia³alnoœci wytwórczej. Przy wykonywaniu bud¿etu obowi¹zuje dyrektora szko³y okreœlony zbiór przepisów i zasad (dyscyplina finansowa), za naruszenie których ponosi on odpowiedzialnoœæ prawn¹. Interesowa³o nas czy szko³y maj¹ œrodki finansowe na wykonanie ustawowych zadañ dydaktycznych i wychowawczych. Za szczególnie wa¿ne uznaliœmy: 1. Jawnoœæ zasad podzia³u pieniêdzy oœwiatowych stosowanych przez organy prowadz¹ce szko³y oraz sta³oœæ i klarownoœæ tych zasad. 2. Udzia³ wydatków oœwiatowych w bud¿ecie samorz¹du terytorialnego, w tym: • udzia³ wydatków na oœwiatê w bud¿etach samorz¹dów w ci¹gu ostatnich lat, roczny koszt kszta³cenia jednego ucznia w szko³ach prowadzonych przez samorz¹dy w latach 2000 – 2001, • dofinansowywanie szkó³ ze œrodków w³asnych jednostek samorz¹du terytorialnego oraz przeznaczenie dodatkowych œrodków dok³adanych przez samorz¹dy, • inne zadania finansowane z pieniêdzy oœwiatowych.

edukacja1.p65

54

03-06-03, 08:57

55

Wyniki badań

3. Zmiany wielkoœci nak³adów na oœwiatê i konsekwencje tych zmian, 4. Œrodki pozabud¿etowe w szko³ach, w tym: • sposoby pozyskiwania, • dysponenci, • przeznaczenie tych pieniêdzy. 5. Fundusze rodziców. Adresatami ankiet byli dyrektorzy szkó³ podstawowych, gimnazjów i szkó³ œrednich, oraz przedstawiciele organów prowadz¹cych te placówki.

3.4.1. Zasady podzia³u subwencji oœwiatowej Jednym z fundamentów reformy oœwiaty mia³a byæ zmiana systemu finansowania szkó³. Mówi³o siê o „bonie oœwiatowym”, o zasadzie kierowania œrodków finansowych „za uczniem” tam, gdzie faktycznie chce siê uczyæ. Mia³o to zapewniæ poprawê warunków w szko³ach o dobrej marce i wysokim poziomie nauczania, a tak¿e wymusiæ na innych szko³ach poprawê jakoœci pracy. Czy subwencja oœwiatowa dzielona jest œciœle wed³ug liczby uczniów w szko³ach? W odpowiedzi niemal 40% dyrektorów szkó³ podstawowych, 44% dyrektorów gimnazjów i ponad 56% dyrektorów szkó³ œrednich stwierdzi³o, ¿e ich zdaniem subwencja oœwiatowa dzielona jest œciœle wed³ug liczby uczniów. Odmiennego zdania by³o odpowiednio 28%, 30% i 19% respondentów. Tylko 32% przedstawicieli urzêdów prowadz¹cych szko³y podstawowe i gimnazja i 36% prowadz¹cych szko³y œrednie i specjalne potwierdzi³o, ¿e dziel¹ subwencjê oœwiatow¹ kieruj¹c siê kryterium iloœci uczniów uczêszczaj¹cych do danej szko³y. Blisko 2/3 pytanych kieruje siê innymi kryteriami. Wynika z tego, ¿e przynajmniej 8% dyrektorów szkó³ podstawowych, 12% dyrektorów gimnazjów i oko³o 20% dyrektorów szkó³ œrednich ma b³êdne przeœwiadczenie, co do sposobu podzia³u subwencji oœwiatowej na poszczególne szko³y i placówki oœwiatowe. Ponad 30 % dyrektorów szkó³ podstawowych i oko³o 25% dyrektorów gimnazjów i szkó³ œrednich nie wiedzia³o, w jaki sposób dzielone s¹ œrodki przeznaczane na funkcjonowanie szkó³. Wypowiedzi respondentów Dyrektorzy wszystkich typów szkó³ zwracali uwagê, ¿e nie maj¹ wp³ywu na podzia³ pieniêdzy (tak mówi³o 14% dyrektorów podstawówek, 26% dyrektorów gimnazjum, 17% dyrektorów szkó³ œrednich):

edukacja1.p65

55

03-06-03, 08:57

56

Prawo do nauki − raport z monitoringu

„Dyrektor nie wie, wg jakiego klucza s¹ dzielone pieni¹dze.” „Gmina nie informuje o kryteriach podzia³u, brak jasnych kryteriów.” „Dyrektor szko³y nie bierze udzia³u w podziale bud¿etu.” „Ze strony szko³y nikt nie uczestniczy w podziale bud¿etu.” Wskazywano na potrzeby ma³ych szkó³. Takie kryterium podzia³u subwencji wymieni³o 23% dyrektorów szkó³ podstawowych, 11% dyrektorów gimnazjum, 9% dyrektorów szkó³ œrednich, 15% urzêdników gmin i 5% urzêdników powiatów. Wypowiedzi respondentów „Ma³e szko³y mog¹ utrzymaæ siê dziêki zmniejszeniu bud¿etów du¿ych szkó³.” „Stosownie do potrzeb minimum dla wszystkich szkó³ w gminie, szko³y ma³e otrzymuj¹ wiêksz¹ subwencjê ni¿ to wynika z liczby uczniów.” „Subwencja dzielona jest wg potrzeb szkó³, np. zwiêkszone œrodki dla szkó³ o mniejszej liczebnoœci klas, brana jest pod uwagê struktura dowozu: trasy dojazdów, wielokrotne powroty, trasy «promieniste»”. „Podzia³ wg potrzeb, ma³e szko³y otrzymuj¹ wiêcej œrodków na ucznia ni¿ du¿e szko³y.” „Zsubwencji przypadaj¹cej danej szkole wg algorytmu s¹ utrzymywane szko³y, które z w³asnej subwencji nie mog³yby siê utrzymaæ.” „Ró¿ny koszt utrzymania poszczególnych szkó³, szko³y wiejskie otrzymuj¹ ok. 18% wiêcej.” Jedn¹ z zasad ustalania wysokoœci œrodków dla danej szko³y w opinii dyrektorów jest utrzymanie wydatków na poziomie z ubieg³ego roku (11% dyrektorów szkó³ podstawowych, 8% dyrektorów szkó³ œrednich i 10% urzêdników powiatów): „Œrodki dzielone s¹ na podstawie wykonania bud¿etu z roku ubieg³ego.” „Jest to przyjêty przez miasto wskaŸnik wykonania bud¿etu w roku poprzednim. Jeœli s¹ problemy, to jeszcze siê ogranicza wydatki bie¿¹ce.” Koniecznoœæ zapewnienia œrodków na p³ace dla pracowników szkó³ – to kryterium wskaza³o 11% dyrektorów podstawówek, 16% dyrektorów gimnazjum, 15% urzêdników gmin i 33% urzêdników powiatów: „P³ace 90%, «reszta» – 10%, ogólny brak finansów.” „Zapewnienie œrodków na wynagrodzenia wraz z pochodnymi dla pracowników oraz na podstawowe media.” Jeden z pytanych urzêdników odpowiedzia³: „Dzieli siê tak, ¿eby wystarczy³o.”

edukacja1.p65

56

03-06-03, 08:57

57

Wyniki badań

Faktyczne potrzeby szkó³ to najczêœciej wymieniane kryterium podzia³u subwencji oœwiatowej. Tak twierdzi 76% urzêdników powiatów i 58% dyrektorów szkó³ œrednich; 54% urzêdników gmin, 54% dyrektorów podstawówek i 42% dyrektorzy gimnazjów. Uzyskane wyniki wskazuj¹ przede wszystkim, ¿e zasady podzia³u subwencji oœwiatowej nie s¹ sta³e, jasne ani zrozumia³e dla dyrektorów szkó³. Sztandarowe has³o reformy, ¿e „pieni¹dze id¹ za uczniem” traktuje jako podstawowe kryterium podzia³u bud¿etu zaledwie co trzeci organ prowadz¹cy, choæ – jak widaæ z uzyskanych odpowiedzi – w zasadê tê wci¹¿ jeszcze wierzy po³owa dyrektorów szkó³.

3.4.2. Udzia³ wydatków oœwiatowych w bud¿ecie samorz¹du terytorialnego Im zamo¿niejsza gmina, tym wiêcej pieniêdzy mo¿e do³o¿yæ do szczup³ych œrodków przekazywanych przez pañstwo. Do³o¿yæ do subwencji musz¹ jednak tak¿e samorz¹dy biedne, nie uzyskuj¹ce wielkich dochodów. O ile procent zwiêkszona by³a w bie¿¹cym roku subwencja oœwiatowa ze œrodków w³asnych samorz¹du? Uzyskane wyniki wskazuj¹, ¿e œrednio w 2001 r. w jednostkach samorz¹dowych prowadz¹cych szko³y podstawowe i gimnazja zwiêkszono o 19% kwotê subwencji oœwiatowej, w jednostkach prowadz¹cych szko³y œrednie i specjalne œrednia dop³ata wynios³a 27%. Wielkoœæ dop³at waha³a siê od 1% bud¿etu dla szkó³ podstawowych i gimnazjalnych oraz niespe³na 3% dla szkó³ œrednich i specjalnych do odpowiednio 78% i 44%. To oznacza, ¿e poziom kszta³cenia zale¿y od zasobnoœci samorz¹dowej kasy. Przedstawiciele samorz¹dów – i tych bogatych, i tych biednych – skar¿¹ siê, ¿e dop³aty do subwencji oœwiatowej znacznie obci¹¿aj¹ bud¿ety gmin i powiatów. Jaki by³ procentowy udzia³ wydatków na oœwiatê w bud¿ecie gminy/miasta/powiatu? – w roku 1999, 2000, 2001 Tabela 4. Udzia³ wydatków oœwiatowych w bud¿etach samorz¹dów terytorialnych Lata

edukacja1.p65

Œredni procentowy udzia³ wydatków oœwiatowych w bud¿etach organów prowadz¹cych szko³y podstawowe i gimnazja

Œredni procentowy udzia³ wydatków oœwiatowych w bud¿etach organów prowadz¹cych szko³y œrednie i specjalne

1999

43,66 %

39,88 %

2000

45,91 %

37,91 %

2001

45,51 %

37,94 %

57

03-06-03, 08:57

58

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Wœród monitorowanych organów prowadz¹cych szko³y podstawowe i gimnazja ró¿nica w udziale œrodków na oœwiatê w bud¿ecie samorz¹dów wynosi³a w roku 2001 w skrajnych przypadkach a¿ 51%. W niektórych gminach udzia³ ten wyniós³ 17%, podczas gdy w innych dochodzi³ do 68%. W organach prowadz¹cych szko³y œrednie i specjalne najni¿szy wskaŸnik udzia³u wydatków oœwiatowych w bud¿etach samorz¹dów wyniós³ 14%, a maksymalny udzia³ – 54%, co oznacza ró¿nicê rzêdu 40%. Dla czêœci samorz¹dów, tych biedniejszych, o niskich dochodach, zadania zwi¹zane z prowadzeniem szkó³ stanowi¹ niemal¿e podstawê dzia³ania. Wydatki oœwiatowe przekraczaj¹ tam po³owê wszystkich wydatków bud¿etowych, dochodz¹c w skrajnych przypadkach nawet do 2/3 wysokoœci bud¿etu.

3.4.3. Koszt kszta³cenia jednego ucznia Wymiernym, choæ dyskusyjnym wskaŸnikiem ekonomicznej sytuacji szkó³ jest wyliczenie kosztów poniesionych na utrzymanie jednego ucznia w szkole w ci¹gu roku. WskaŸnikiem tym pos³uguje siê w ró¿nych sytuacjach wiêkszoœæ w³adz samorz¹dowych, obliczaj¹c go najczêœciej wed³ug prostej zasady: wszelkie koszty poniesione na utrzymanie szkó³ w danym roku dzieli siê przez aktualn¹ liczbê uczniów. Sprawdziliœmy, jak kszta³towa³y siê te koszty w ró¿nych jednostkach samorz¹du terytorialnego. Tabela 5. Œredni roczny koszt kszta³cenia ucznia w szkole Lata

Wg deklaracji organów prowadz¹cych szko³y podstawowe i gimnazja

Wg deklaracji organów prowadz¹cych szko³y œrednie i specjalne

2000

3220 z³

3221 z³

2001

3663 z³

3461 z³

Pomiêdzy poszczególnymi organami prowadz¹cymi wystêpuj¹ ró¿nice w wysokoœci kosztów ponoszonych na utrzymanie jednego ucznia w szkole. Co wiêcej, takie ró¿nice obserwujemy tak¿e w szko³ach na terenie tej samej gminy. Przyk³adem mo¿e byæ zestawienie rocznych wydatków na 1 ucznia w wiejskiej gminie prowadz¹cej 5 szkó³ podstawowych i 1 gimnazjum:

edukacja1.p65

58

03-06-03, 08:57

59

Wyniki badań

Tabela 6. Wydatki roczne na 1 ucznia w gminie S. Szko³y podstawowe

Liczba uczniów Wydatki roczne w szkole na 1 ucznia w roku 2000

Liczba uczniów Wydatki roczne w szkole na 1 ucznia w roku 2001

A

106

3690 z³

87

4430 z³

B

78

3665 z³

85

4023 z³

C

73

5380 z³

62

6038 z³

D

103

3638 z³

89

4026 z³

E

486

3073 z³

384

3592 z³

Gimnazjum

178

2601 z³

258

2791z³

Œrednia na 1 ucznia

3321 z³

3689 z³

Porównuj¹c minimalne i maksymalne dane uzyskujemy obraz g³êbokich ró¿nic w kosztach utrzymania szkó³. Koszt utrzymania ucznia w jednej szkole by³ ponad dwukrotnie ni¿szy ni¿ koszt w innej. Wysokie koszty generuj¹ przede wszystkim ma³e szko³y. W 2001 r. wœród badanych jednostek samorz¹du terytorialnego by³y takie, gdzie œredni roczny koszt kszta³cenia jednego ucznia wyniós³: – w szko³ach podstawowych i gimnazjach – 6030 z³ (w 2000 r. – 5652 z³) – w szko³ach œrednich i specjalnych – 7775 z³ (w 2000r. – 6760 z³). Widaæ zatem, ¿e zasada podzia³u pieniêdzy oœwiatowych oparta na iloœci uczniów w szkole jest fikcj¹. Wzrastaj¹ce koszty utrzymania ucznia w szkole, a tak¿e stwierdzenia przedstawicieli organów prowadz¹cych o coraz wiêkszych dop³atach samorz¹dów do subwencji oœwiatowej wskazywa³yby na to, ¿e coraz wiêcej pieniêdzy trafia do szkó³. Niewielu respondentów stwierdza wzrost nak³adów na oœwiatê – co dziewi¹ty dyrektor podstawówki, co szósty dyrektor gimnazjum i niemal co trzeci urzêdnik gminy. Odwrotna sytuacja by³a w powiatach: tylko co 8 urzêdnik widzia³ realny wzrost bud¿etu, natomiast wœród dyrektorów szkó³ œrednich twierdzi³ tak co pi¹ty ankietowany. Ponad po³owa pytanych dyrektorów szkó³ podstawowych, 42% dyrektorów gimnazjów, 37% dyrektorów szkó³ œrednich i niemal po³owa urzêdników samorz¹dowych stwierdzi³a, i¿ nak³ady pozosta³y na tym samym poziomie. Przekonanie, ¿e poziom wydatków na oœwiatê w porównaniu do roku poprzedniego uleg³ realnemu obni¿eniu wyrazi³o od 34% do 43% dyrektorów i podobny odsetek urzêdników.

edukacja1.p65

59

03-06-03, 08:57

60

Prawo do nauki − raport z monitoringu

3.4.4. Przeznaczenie dodatkowych œrodków bud¿etowych dok³adanych przez samorz¹dy do subwencji oœwiatowej Pytani urzêdnicy gmin i powiatów wskazali przedstawione w tabeli cele realizowane z dodatkowych pieniêdzy. Tabela 7. Przeznaczenie dodatkowych œrodków z bud¿etu samorz¹du terytorialnego Przeznaczenie œrodków

Organy prowadz¹ce szko³y podstawowe i gimnazja

Organy prowadz¹ce szko³y œrednie i specjalne

modernizacja bazy

95 %

46 %

oferta edukacyjna

57 %

30 %

pomoc socjalna

37 %

36 %

kszta³cenie nauczycieli

48 %

30 %

nagrody dla nauczycieli i uczniów

52 %

39 %

inne

63 %

36 %

Jak widaæ priorytetem organów prowadz¹cych szko³y podstawowe i gimnazja jest modernizacja bazy, w tym nie tylko inwestycje i remonty, ale tak¿e zakup pomocy dydaktycznych oraz wyposa¿enie i zakup ksi¹¿ek do biblioteki. Wysoko w hierarchii umieszczone s¹ œrodki przeznaczone na wzbogacenie oferty edukacyjnej szkó³. Ponad 1/3 ankietowanych deklarowa³a, ¿e dodatkowe œrodki s¹ skierowane na pomoc socjaln¹ dla uczniów. Wypowiedzi respondentów Wypowiedzi zebrane przez naszych ankieterów wyra¿a³y nostalgiê za czasami, gdy: „Na remonty, usuwanie awarii, zakupy do pracowni, dofinansowanie kolonii, obozów, wspó³pracê miêdzynarodow¹ kiedyœ dawa³o kuratorium, a teraz musi wystarczyæ gminie”, lecz tak¿e satysfakcjê z lokalnych osi¹gniêæ: „samorz¹d dok³ada nawet na kawiarenkê internetow¹, drugi jêzyk zachodni, zajêcia sportowe, ko³a przedmiotowe, zajêcia pozalekcyjne”; „przed nowym podzia³em administracyjnym kraju gmina prowadzi³a LO. Po reformie postanowi³a prowadzenie LO uznaæ za zadanie w³asne i finansowaæ z w³asnego bud¿etu, spe³niaj¹c przez to oczekiwania mieszkañców i podtrzymuj¹c niejako tradycjê”.

edukacja1.p65

60

03-06-03, 08:57

61

Wyniki badań

3.4.5. Inne zadania finansowane z œrodków oœwiatowych Wiele odpowiedzi na pytanie o przeznaczenie pieniêdzy dok³adanych przez samorz¹dy do bud¿etu oœwiatowego wskazuje inne ni¿ wy¿ej wymienione cele. Chcieliœmy upewniæ siê, czy wszystkie te œrodki trafia³y do szkó³ i placówek. Co, poza szko³ami, jest finansowane z bud¿etu oœwiaty? Ankietowani (dyrektorzy szkó³ i urzêdnicy reprezentuj¹cych organy prowadz¹ce szko³y) wymienili jednak przede wszystkim zadania œciœle zwi¹zane z funkcjonowaniem szkó³, np. • dodatki dla nauczycieli (mieszkaniowy, motywacyjny, wiejski), • fundusz socjalny, • organizacjê dowozów, • utrzymanie przedszkoli, • placówki oœwiatowe (np. poradnie psychologiczno-pedagogiczne), • placówki wychowania pozaszkolnego i programy profilaktyczne (np. bezpieczna droga), • internaty, • do¿ywianie uczniów i utrzymanie kuchni szkolnych, • zajêcia pozalekcyjne i wychowanie przedszkolne. Oko³o 5% pytanych dyrektorów szkó³ oraz 23% urzêdników gminnych i 27% powiatowych. stwierdzi³o, ¿e ze œrodków oœwiatowych utrzymywane s¹ mieszkania s³u¿bowe. Na finansowanie obiektów sportowych z bud¿etu oœwiaty wskaza³o od 8 do 12% dyrektorów szkó³ i ponad 21% przedstawicieli urzêdów. Na inne przeznaczenie œrodków oœwiatowych wskaza³o 12 – 19% dyrektorów szkó³ oraz od 32 do 46% urzêdników. Wymieniano m.in.: utrzymanie oczyszczalni œcieków, oœrodków wypoczynkowo – szkoleniowych, a tak¿e imprezy kulturalne, sportowe i turystyczne. Wypowiedzi respondentów Respondenci informowali o utrzymywaniu z pieniêdzy oœwiatowych np. „Biblioteki wiejskiej, która mieœci siê w budynku szko³y.” „Oœrodka Administracji Kultury, biblioteki gminnej.” „Remizy stra¿ackiej jako zastêpczej sali gimnastycznej.” „Biblioteki powiatowej, Ma³opolskiego Biura Wystaw Artystycznych, Szkolnego Schroniska M³odzie¿owego, M³odzie¿owego Domu Kultury, M³odzie¿owego Oœrodka Sportu, kontaktów zagranicznych.” „Czêœci sportowej tzw. «Ogrodu Jordan», biologicznej oczyszczalni œcieków”

edukacja1.p65

61

03-06-03, 08:57

62

Prawo do nauki − raport z monitoringu

„Budowy drogi dojazdowej do szko³y, chodnika wokó³ szko³y.” „Imprezy kulturalne, zawody sportowe.”

3.4.6. Œrodki pozabud¿etowe szko³y W celu poprawy stanu finansowego dyrektorzy szkó³ staraj¹ siê pozyskiwaæ œrodki pozabud¿etowe. Oczekiwania w tym zakresie stawia przed dyrektorem zarówno œrodowisko szkolne, jak i organy prowadz¹ce, oczekuj¹c dzia³añ mened¿erskich i umiejêtnoœci zdobywania dodatkowych funduszy na utrzymanie szko³y. Ankietowani dyrektorzy szkó³ podstawowych w niemal 90% deklaruj¹ posiadanie œrodków pozabud¿etowych. 67% dyrektorów pozyskuje fundusze od sponsorów, 18% w wyniku dzia³alnoœci gospodarczej, a 51% z wynajmu pomieszczeñ w szkole. 10% ankietowanych stwierdzi³o, ¿e nie posiada œrodków pozabud¿etowych. 73% dyrektorów w badanych gimnazjach posiada œrodki pozabud¿etowe. 63% szkó³ otrzymuje dotacje od sponsorów, 9% zdobywa pieni¹dze w wyniku dzia³alnoœci gospodarczej, a 39% z wynajmu pomieszczeñ. Oko³o 27% nie posiada œrodków pozabud¿etowych. Wyniki ankiet w szko³ach œrednich wskazuj¹, ¿e 97% dyrektorów placówek posiada œrodki pozabud¿etowe. W 70% szkó³ pochodz¹ one od sponsorów, w 30% z dzia³alnoœci gospodarczej, a 89% dyrektorów szkó³ uzyskuje je tak¿e z wynajmu pomieszczeñ. 3% dyrektorów nie ma œrodków pozabud¿etowych. Porównanie deklaracji dyrektorów podstawówek o posiadaniu œrodków pozabud¿etowych w szko³ach miejskich i wiejskich nie pozwala stwierdziæ istotnych ró¿nic. W gimnazjach ró¿nice te s¹ bardzo wyraŸne: na 20 szkó³ usytuowanych na wsi, a¿ w 11 dyrektorzy nie dysponuj¹ œrodkami pozabud¿etowymi, gdy wœród 44 gimnazjów miejskich brak œrodków pozabud¿etowych dotyka tylko 6 szkó³. Tylko dwie spoœród badanych szkó³ œrednich nie posiada takich pieniêdzy, obie mieszcz¹ siê na wsi. Przedstawiciele organów prowadz¹cych szko³y s¹ zainteresowani tym, by placówki pozyskiwa³y dodatkowe fundusze i uwa¿aj¹, ¿e œrodki pozabud¿etowe posiada 85% podleg³ych im szkó³ podstawowych i gimnazjów oraz wszystkie szko³y œrednie i specjalne. W jednej z zamo¿nych gmin rozmówca naszego ankietera poinformowa³ go, ¿e „wójt zabroni³ pozyskiwania œrodków pozabud¿etowych, bo jest to Ÿle widziane w Zarz¹dzie. Gmina woli, ¿eby w zakresie zaspokajania potrzeb zwracaæ siê do wójta.” Jest to jednak sytuacja odosobniona; wiêkszoœæ organów prowadz¹cych w jakiœ sposób wywiera presjê na dyrektorów szkó³ obliguj¹c ich do starañ o dodatkowe œrodki. Znamienne jest, i¿ skutecznoœæ dyrektora w zdobywaniu œrodków pozabud¿etowych jest jednym z kryteriów oceny jego pracy.

edukacja1.p65

62

03-06-03, 08:57

63

Wyniki badań

Zestawienie danych ze szkó³ z opini¹ urzêdników na temat sposobów pozyskiwania przez szko³y dodatkowych œrodków pozabud¿etowych dowodzi, ¿e urzêdnicy nie maj¹ dok³adnego rozeznania, co w tej kwestii dzieje siê w szko³ach. O ponad 10% w gminach i prawie 20% w urzêdach powiatowych przecenia siê mo¿liwoœci szkó³ w zakresie zdobywania pieniêdzy od sponsorów. Ponad 2/3 urzêdników powiatowych uwa¿a, ¿e w podleg³ych im szko³ach pozyskuje siê œrodki dodatkowe z dzia³alnoœci gospodarczej, co potwierdza niespe³na 1/3 ankietowanych dyrektorów szkó³ œrednich. W urzêdach gminy i badanych szko³ach podstawowych i gimnazjach uzyskaliœmy w tym zakresie zbli¿one szacunki. Pozyskiwanie funduszy z wynajmu pomieszczeñ ujawni³o 51% dyrektorów szkó³ podstawowych i 39% dyrektorów gimnazjów. Organy prowadz¹ce oceniaj¹, ¿e z tego Ÿród³a zdobywa fundusze 58% podleg³ych im placówek. Podobnie zawy¿one s¹ oceny urzêdów powiatowych (97%) wobec 89% dyrektorów szkó³ œrednich, którzy potwierdzaj¹ tak¹ formê pozyskiwania pieniêdzy. Nie wszyscy jednak mog¹ skutecznie zabiegaæ o dodatkowe œrodki pozabud¿etowe. Trudniej takie wsparcie uzyskaæ szko³om wiejskim, trudniej te¿ znaleŸæ mo¿liwoœæ wynajmowania pomieszczeñ szkole pracuj¹cej na dwie zmiany. Nale¿a³oby jednak uwa¿nie przyjrzeæ siê konkretnym placówkom, by sprawdziæ, czy wynajmowanie pomieszczeñ, które przede wszystkim powinny s³u¿yæ celom edukacyjnym, nie powoduje koniecznoœci wyd³u¿enia dnia pracy, b¹dŸ czy nie stanowi zagro¿enia dla organizacji zajêæ pozalekcyjnych.

3.4.7. Dysponenci œrodków pozabud¿etowych W prawie oœwiatowym trudno znaleŸæ jednoznaczne przepisy dotycz¹ce mo¿liwoœci wydatkowania pieniêdzy pozabud¿etowych. Œrodki specjalne to m.in. „pieni¹dze gromadzone przez jednostki bud¿etowe z tytu³u spadków, zapisów i darowizn” (art. 21 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych). Nie ma jednak ani s³owa o pieni¹dzach pochodz¹cych z wynajmu pomieszczeñ, b¹dŸ innej dzia³alnoœci gospodarczej. W ustawie o systemie oœwiaty mówi siê w art. 50 o kompetencjach rady szko³y w zakresie opiniowania planu finansowego œrodków specjalnych, a w art. 79 o uprawnieniach dyrektora do zatwierdzania tego planu. Nie znamy ¿adnych uprawnieñ organu prowadz¹cego do dysponowania tymi œrodkami. Z drugiej strony, mamy podstawy s¹dziæ, ¿e w wielu szko³ach nie tworzy siê planów finansowych œrodków specjalnych, poniewa¿ pieni¹dze takie trafiaj¹ do szkó³ sporadycznie, w wysokoœci trudnej do przewidzenia w d³u¿szym okresie czasu. Przypuszczamy wiêc, ¿e pewna czêœæ œrodków pozabud¿etowych nie jest wcale gromadzona na koncie œrodków specjalnych, tylko kierowana na konto Rady Rodziców lub te¿ wydatkowana na bie¿¹ce potrzeby szko³y. S¹dzimy, ¿e wynika to

edukacja1.p65

63

03-06-03, 08:57

64

Prawo do nauki − raport z monitoringu

z braku jasnych regulacji prawnych oraz z chêci unikniêcia koniecznoœci odprowadzania tych œrodków do organu prowadz¹cego. Ponad 48% przedstawicieli badanych jednostek samorz¹dowych prowadz¹cych szko³y podstawowe i gimnazja potwierdzi³o, ¿e dyrektorzy szkó³ przekazuj¹ im zdobyte œrodki pozabud¿etowe. Prawie 52% w³adz samorz¹dowych pozostawia te œrodki do dyspozycji w³asnej dyrektorów szkó³. Organy prowadz¹ce szko³y œrednie i specjalne w 72% przejmuj¹ œrodki pozabud¿etowe gromadzone przez podleg³e im placówki, natomiast 28% jednostek samorz¹dowych pozostawia te œrodki w szko³ach. Jakie mo¿liwoœci dysponowania gromadzonymi œrodkami pozabud¿etowymi maj¹ zatem dyrektorzy poszczególnych szkó³? Tak du¿y odsetek szkó³ odprowadzaj¹cych swoje dodatkowe, czêsto z trudem zdobyte, pieni¹dze do jednostek prowadz¹cych powoduje, ¿e interesuj¹ce staje siê pytanie, Kto okreœla przeznaczenie tych œrodków? W ankietowanych przez nas jednostkach samorz¹dowych, do których dyrektorzy szkó³ odprowadzaj¹ œrodki pozabud¿etowe, g³ównym dysponentem tych œrodków s¹ w³adze samorz¹dowe – 77% (gminy) i 79% (powiaty). Tylko w 12% (gminy) i 8% (powiaty) o przeznaczeniu przekazanych œrodków pozabud¿etowych decyduj¹ dyrektorzy, którzy je zgromadzili. Czêœæ urzêdników nie potrafi nawet wymieniæ dysponenta œrodków pozabud¿etowych wp³ywaj¹cych do organu prowadz¹cego. Z jakiej czêœci œrodków pozabud¿etowych szko³a mo¿e korzystaæ? Z wypowiedzi urzêdników samorz¹dowych wynika, ¿e niemal w 90% przypadków szko³y mog¹ wykorzystywaæ œrodki pozabud¿etowe ca³kowicie na swoje potrzeby. Tylko niewielka czêœæ respondentów (3%) przyznaje, ¿e szko³y mog¹ korzystaæ jedynie z pewnej czêœci „swoich” œrodków pozabud¿etowych – czasem 90%, 70% a nawet 25%. Autorzy raportu spotkali siê z relacj¹ jednego z dyrektorów, który musia³ upominaæ siê o œrodki uzyskane w ramach grantu na projekt edukacyjny prowadzony w jego szkole. Œrodki te wp³ynê³y z fundacji, która nagrodzi³a projekt, na konto organu prowadz¹cego i zosta³y wykorzystane przez w³adze oœwiatowe do sfinansowania zupe³nie innych zadañ. Wiêkszoœæ dyrektorów korzysta w ca³oœci ze zdobytych dla szko³y pieniêdzy. Trudno zrozumieæ jednak tê, jak siê wydaje zbêdn¹, procedurê przekazywania pieniêdzy organom prowadz¹cym. Zastanawia brak jasnych i powszechnych regu³ w sytuacji, gdy szko³y s¹ zmuszone szukaæ dodatkowych pieniêdzy.

edukacja1.p65

64

03-06-03, 08:57

65

Wyniki badań

3.4.8. Przeznaczenie œrodków pozabud¿etowych szkó³ Czy œrodki pozabud¿etowe pozyskiwane przez dyrektorów szkó³ wp³ywaj¹ w jakiœ sposób na rozszerzenie oferty edukacyjnej i podniesienie jakoœci pracy szko³y? Z zebranych odpowiedzi dyrektorów wynika, ¿e w zdecydowanej wiêkszoœci ankietowanych szkó³, nie ma obowi¹zkowych zajêæ edukacyjnych finansowanych ze œrodków pozabud¿etowych. Otrzymaliœmy jedynie sporadyczne potwierdzenia takich faktów w jednej szkole podstawowej i jednej œredniej. Natomiast nieobowi¹zkowe zajêcia edukacyjne – zgodnie z wypowiedziami dyrektorów – finansowane s¹ w 15% szkó³ podstawowych, ponad 13 % gimnazjów oraz 23% szkó³ œrednich ze œrodków pozabud¿etowych. Najczêœciej wymienia siê ko³a zainteresowañ, zajêcia sportowe i profilaktyczne, dodatkowe nauczanie jêzyków obcych i zajêcia komputerowe, ale tak¿e œwietlice socjoterapeutyczne, ró¿norodne terapie, wyjazdy i wycieczki. W niektórych szko³ach oferta zajêæ finansowanych w ten sposób jest naprawdê imponuj¹ca: „Ko³a taneczne, sportowe, muzyczne, informatyczne, regionalne, kultury zdrowotnej, pomocy uczniom, plastyczne.” „Zielona szko³a, jêzyki, jêzyk angielski dla chêtnych przez trzy miesi¹ce, wyjazdy na zawody sportowe i obozy treningowe.” „Zespó³ muzyczny, kursy na prawo jazdy, kursy komputerowe, jêzyki.” Urzêdnicy gminni uwa¿aj¹, ¿e tylko oko³o 7% szkó³ prowadzi zajêcia nieobowi¹zkowe finansowane ze œrodków pozabud¿etowych. Natomiast z odpowiedzi organów prowadz¹cych szko³y œrednie wynika, ¿e a¿ 48% podleg³ych im szkó³ prowadzi takie zajêcia, co ponad dwukrotnie przewy¿sza stan okreœlony przez dyrektorów szkó³.

3.4.9. Fundusze rodziców Jednym ze Ÿróde³ dodatkowych pieniêdzy w szkole jest fundusz Komitetu lub Rady Rodziców. Rz¹dzi siê on swoimi prawami, zgodnie z regulaminem uchwalonym w ka¿dej szkole na podstawie art. 54 ust. 2 ustawy o systemie oœwiaty. Dyrektorzy coraz czêœciej i coraz chêtniej siêgaj¹ do œrodków zgromadzonych na koncie Komitetu/Rady. Czasem te¿ sami gromadz¹ na takim koncie œrodki uzyskane dziêki w³asnej przedsiêbiorczoœci. Podstaw¹ finansow¹ dzia³ania Komitetu/ Rady Rodziców jest jednak dobrowolna sk³adka ustalana przez samych rodziców.

edukacja1.p65

65

03-06-03, 08:57

66

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Ile wynosi roczna sk³adka na Komitet/Radê Rodziców? Tabela 8. Wysokoœæ rocznej sk³adki na Komitet Rodzicielski/ Radê Rodziców

Szko³y podstawowe

Gimnazja

Szko³y œrednie

Œrednia wysokoœæ sk³adki na Komitet/ Radê Rodziców w 2000/2001

34 z³

33 z³

76 z³

Najwy¿sza sk³adka

400 z³

100 z³

300 z³

Zauwa¿yliœmy bardzo du¿¹ rozpiêtoœæ wysokoœci sk³adki – od najni¿szej 12 z³ do najwy¿szej – 100 z³ w gimnazjum, 300 z³ w szkole œredniej i a¿ 400 z³ w jednej ze szkó³ podstawowych. Zwraca uwagê, ¿e najwiêksza rozpiêtoœæ kwot wp³acanych do szko³y przez rodziców wystêpuje w szko³ach podstawowych, choæ œrednio kwoty sk³adek w szko³ach podstawowych i gimnazjach s¹ dwukrotnie mniejsze od sk³adek rodziców w szko³ach œrednich. Jaki procent rodziców p³aci sk³adkê na Komitet/Radê Rodziców? Z odpowiedzi ankietowanych dyrektorów wynika, ¿e w gimnazjach œrednia wp³at wynosi ponad 55%, natomiast w szko³ach podstawowych i œrednich – ok. 60% wszystkich rodziców p³aci sk³adki na Komitet/Radê Rodziców. S¹ szko³y, w których sk³adkê op³aca 7-15% rodziców, s¹ te¿ takie, gdzie „zdyscyplinowanie” rodziców w kwestii op³acania sk³adki przekracza 97%. Zaniepokoi³ nas jednak komentarz jednego z dyrektorów: „Wp³acaj¹ pieni¹dze mimo, ¿e op³aty s¹ dobrowolne, bo musz¹ wype³niæ tzw. obiegówkê na koniec roku”. Zaanga¿owanie rodziców w sprawy szko³y wyra¿a siê przede wszystkim w postaci wp³at na Komitet/Radê Rodziców. Wiemy jednak, ¿e w niektórych przypadkach dobrowolnoœæ sk³adki jest co najmniej w¹tpliwa, a na rodziców i uczniów wywiera siê rozmaite, czêsto pozaprawne naciski, by wnieœli op³atê. W jaki sposób rodzice mog¹ uzyskaæ zwolnienie ze sk³adki na Komitet/ Radê Rodziców? Oko³o 43% dyrektorów szkó³ podstawowych, 45% gimnazjów i 33% szkó³ œrednich deklaruje, ¿e w ich szko³ach rodzice nic nie musz¹ robiæ, aby uzyskaæ zwolnienie z op³at na rzecz szko³y i nie p³ac¹, je¿eli nie chc¹. Dyrektorzy podkreœlali ca³kowit¹ dobrowolnoœæ sk³adki: „Sk³adka nie jest obowi¹zkowa i nie wystêpuje problem zwolnienia. Szko³a jedynie apeluje”.

edukacja1.p65

66

03-06-03, 08:57

67

Wyniki badań

W 9% szkó³ podstawowych, 6% gimnazjów i 3% szkó³ œrednich dyrektorzy informowali o istniej¹cym systemie ulg i zni¿ek uwzglêdniaj¹cym liczebnoœæ rodziny, liczbê dzieci z jednej rodziny w danej szkole, znan¹ trudn¹ sytuacjê materialn¹. W 39% szkó³ podstawowych, 49% gimnazjów i 55% szkó³ œrednich mo¿na uzyskaæ zwolnienie lub obni¿enie op³aty pisz¹c podanie do Rady Rodziców: „podanie do Rady Rodziców potwierdzone przez wychowawcê”; „3-4-te dziecko w rodzinie zwalniane z op³aty, gdy bardzo trudna sytuacja materialna, decyduje o zwolnieniu trójka klasowa”; „rodziny wielodzietne, rodziny bez dachu – na podstawie pisemnego wniosku do Rady Rodziców”; „niektórzy pisz¹ podanie do Rady Rodziców, wiêkszoœæ nie informuje i nie p³aci”; „podanie do Rady Rodziców z odpowiednim uzasadnieniem”. Podanie do dyrektora szko³y z proœb¹ o zwolnienie z op³at nale¿y wnieœæ w 5% szkó³ podstawowych i 6% szkó³ œrednich: „podanie do dyrektora z uzasadnieniem trudnej sytuacji”, „wychowawca decyduje, obni¿a lub rezygnuje ze sk³adki”, „rodzice sk³adaj¹ wnioski do dyrekcji, opiniuje je wychowawca, decyduje dyrektor ze wzglêdu na z³¹ sytuacjê materialn¹. Nie s¹ wyci¹gane ¿adne konsekwencje w stosunku do niep³ac¹cych”. W niektórych szko³ach dopuszcza siê mo¿liwoœæ odpracowania sk³adki: „Czêsto dobrowolnie wykonuj¹ prace na rzecz szko³y.” „Wniosek rodziców skierowany do Rady Rodziców lub dobrowolne odrobienie na rzecz szko³y w formie pracy spo³ecznej.” „Nie ma zwolnieñ, ci którzy nie mog¹ zap³aciæ musz¹ wykonaæ na rzecz szko³y pracê spo³eczn¹ albo wspomóc materia³owo, np. farba, kreda, papier toaletowy.” Zanotowaliœmy te¿ takie wypowiedzi dyrektorów: „Reszta po prostu nie p³aci.” „Rodzice nie traktuj¹ tego jako obowi¹zek.” 2% dyrektorów szkó³ podstawowych w ogóle nie przewiduje mo¿liwoœci zwolnienia rodziców z op³acenia sk³adki. Autorzy raportu znaj¹ wiele przyk³adów z nieodleg³ej przesz³oœci, gdy uczniowie, którzy nie op³acili sk³adki na Komitet czy Radê Rodziców, podlegali w szkole rozmaitym szykanom, w³¹cznie ze wstrzymaniem wydania œwiadectwa szkolnego lub wydania tzw. obiegówki. Nale¿y wyraŸnie podkreœliæ, i¿ jakiekolwiek formy przymuszania do p³acenia b¹dŸ sk³adania jakichœ podañ czy oœwiadczeñ jest naruszeniem zasady dobrowolnoœci sk³adki i zagro¿eniem dla prawa do nauki.

edukacja1.p65

67

03-06-03, 08:57

68

Prawo do nauki − raport z monitoringu

3.4.10. Wnioski i komentarz 1. Dyrektorzy badanych szkó³ oraz urzêdnicy organów prowadz¹cych nie znaj¹ zasad finansowania szkó³, w tym zasad podzia³u subwencji oœwiatowej. Zasady te nie s¹ sta³e ani klarowne. W grê wchodz¹ rozmaite, czasem pozamerytoryczne kryteria, na podstawie których urzêdnicy decyduj¹ o podziale œrodków miêdzy szko³y. Podzia³ bud¿etu nastêpuje zazwyczaj bez udzia³u dyrektorów szkó³, dlatego nie ma pewnoœci, ¿e uwzglêdniane s¹ rzeczywiste potrzeby szkó³, czy te¿ raczej – jak stwierdzi³ jeden z urzêdników „dzieli siê tak, ¿eby wystarczy³o”. 2. Dyrektor szko³y nie ma wiedzy, ani ¿adnych podstaw do tego, ¿eby w d³u¿szej perspektywie planowaæ pracê szko³y, budowaæ strategiê jej rozwoju, bo nie potrafi okreœliæ perspektywy finansowej szko³y w nastêpnych latach. To przek³ada siê na strategiê rozwoju oœwiaty na danym terenie, w danym regionie, której brak bêdzie skutkowa³ negatywnie w przysz³oœci. Podobnie jak negatywne bêd¹ konsekwencje braku komunikacji miêdzy szko³ami a urzêdem. 3. Jedynie co trzeci przedstawiciel organu prowadz¹cego szko³y deklarowa³, ¿e na jego terenie uwzglêdnia siê przy podziale bud¿etu zasadê, ¿e „pieni¹dze id¹ za uczniem”. Oznacza to – szczególnie w przypadku gimnazjów i szkó³ œrednich, ¿e nie ma specjalnego znaczenia poziom kszta³cenia w danej szkole i to, czy o przyjêcie do niej zabiegaj¹ rzesze uczniów, bo nie przyczyni siê to do wzrostu nak³adów finansowych na tê placówkê. 4. O fikcji zasady podzia³u pieniêdzy oœwiatowych w oparciu o liczbê uczniów w szkole dosadnie œwiadcz¹ wyliczenia rocznego kosztu utrzymania ucznia, pokazuj¹ce ogromne ró¿nice nie tylko miêdzy ró¿nymi jednostkami samorz¹du terytorialnego, ale tak¿e w szko³ach, gdzie im mniej uczniów, tym koszty kszta³cenia ucznia s¹ wy¿sze. 5. Coraz wyraŸniej uwidacznia siê prawid³owoœæ zwi¹zana z przekazywaniem szko³om dodatkowych funduszy z bud¿etu gminy. Tam, gdzie s¹ gminy zamo¿ne, szko³y mog¹ liczyæ na znaczne nawet dofinansowanie z samorz¹dowej kasy. W innych rejonach, s³abych ekonomicznie, dodatkowe œrodki s¹ niewielkie, nie daj¹ szansy na rozwój szkó³ i uzyskanie wysokiej jakoœci kszta³cenia. Dla biednych samorz¹dów zadania zwi¹zane z prowadzeniem szkó³ stanowi¹ czêsto niemal¿e podstawê dzia³ania, a wydatki oœwiatowe przekraczaj¹ tam po³owê wszystkich wydatków bud¿etowych, dochodz¹c w skrajnych przypadkach nawet do 2/3 wysokoœci bud¿etu, podczas gdy w zamo¿nych jednostkach samorz¹du terytorialnego zadania zwi¹zane z prowadzeniem i finansowaniem szkó³ stanowi¹ zaledwie margines dzia³alnoœci.

edukacja1.p65

68

03-06-03, 08:57

69

Wyniki badań

6. Realny spadek lub zaledwie utrzymanie dotychczasowego poziomu nak³adów na oœwiatê skutkuje ograniczaniem wydatków na bazê dydaktyczn¹ i zajêcia pozalekcyjne, a tak¿e nadmiernym zwiêkszaniem liczebnoœci klas. To z³y prognostyk dla szkó³ d¹¿¹cych do podnoszenia jakoœci swojej pracy edukacyjnej. 7. Samorz¹dy lokalne, staraj¹ siê w miarê swoich mo¿liwoœci, uzupe³niaæ braki bud¿etowe tam, gdzie nie wystarcza pieniêdzy z subwencji oœwiatowej. Jednoczeœnie obserwuje siê niepokoj¹ce zjawisko przeznaczania czêœci œrodków oœwiatowych na cele nie zwi¹zane z edukacj¹. 8. Wa¿nym Ÿród³em finansowania zadañ oœwiatowych s¹ œrodki pozabud¿etowe pozyskiwane przez szko³y. Nie wszêdzie s¹ jednak mo¿liwoœci zdobycia takich œrodków. Widaæ tutaj istotn¹ ró¿nicê miêdzy szko³ami miejskimi a szko³ami na wsi, którym trudniej takie wsparcie uzyskaæ. Ponadto niejasne regu³y postêpowania z pieniêdzmi pozabud¿etowymi, w tym: brak podstaw prawnych reguluj¹cych mo¿liwoœæ wynajmowania pomieszczeñ szkolnych czy prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej, a tak¿e skomplikowane zasady przekazywania pieniêdzy i decydowania o ich przeznaczeniu budz¹ obawy co do prawid³owoœci tego dzia³ania. 9. Presja na dyrektorów, by sami zdobywali fundusze mo¿e prowadziæ do konfliktu interesów: czym siê bêdzie kierowa³ dyrektor, który ma mo¿liwoœæ zarobiæ wynajmuj¹c szkolne pomieszczenia – czy interesem dzieci, ¿eby chodzi³y na jedn¹ zmianê, czy potrzeb¹ pieniêdzy np. na remonty? Nie wiemy, czy przy niema³ej skali zjawiska odnajmowania pomieszczeñ szkolnych w celu zdobycia dodatkowych œrodków finansowych, nie zdarzaj¹ siê przypadki, ¿e dzieje siê to kosztem mniejszego dostêpu dzieci do tych pomieszczeñ, do zajêæ pozalekcyjnych? 10. Patrz¹c z innej perspektywy: niepisana zasada, ¿e szko³a musi mieæ œrodki pozabud¿etowe oznacza, ¿e pañstwo zgadza siê na to, ¿eby energia dyrektorów zamiast na jakoœæ edukacji, by³a skierowana na zdobywanie pieniêdzy. 11. Bez w¹tpienia po¿yteczne gromadzenie funduszy przez rodziców w celu wspierania pracy szko³y okazuje siê byæ w znacznej czêœci szkó³ obci¹¿one niezgodnymi z prawem nawykami - przymuszaniem do p³acenia sk³adek lub wnoszenia podañ o zwolnienie.

edukacja1.p65

69

03-06-03, 08:57

70

Prawo do nauki − raport z monitoringu

3.5. STAN TECHNICZNY BAZY SZKOLNEJ PODSTAWA PRAWNA 1. Ustawa o systemie oœwiaty z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. Art. 5 ust. 7: Organ prowadz¹cy szko³ê lub placówkê odpowiada za jej dzia³alnoœæ. Do zadañ organu prowadz¹cego szko³ê lub placówkê nale¿y w szczególnoœci: 1) zapewnienie warunków dzia³ania szko³y lub placówki, w tym bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki, 2) wykonywanie remontów obiektów szkolnych oraz zadañ inwestycyjnych w tym zakresie, 4) wyposa¿enie szko³y lub placówki w pomoce dydaktyczne i sprzêt niezbêdny do pe³nej realizacji programów nauczania, wychowania i innych zadañ statutowych. Art. 67 ust 1: Do realizacji celów statutowych szko³a publiczna powinna zapewniæ mo¿liwoœæ korzystania z: 1) pomieszczeñ do nauki z niezbêdnym wyposa¿eniem, 2) biblioteki 3) œwietlicy (...) 5) zespo³u urz¹dzeñ sportowych i rekreacyjnych 2. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeñstwa i higieny w szko³ach i placówkach publicznych z dnia 17 sierpnia 1992 r. (Dz. U. nr 65, poz. 331 ze zm.)4 – obowi¹zuj¹ce do dnia 21 paŸdziernika 2002 roku. “§ 2. 1. Dyrektor szko³y jest zobowi¹zany do zapewnienia uczniom oraz pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy i nauki w czasie ich pobytu w szkole, jak równie¿ podczas zajêæ obowi¹zkowych i nieobowi¹zkowych, organizowanych przez szko³ê poza jej terenem.” 3. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkó³ z dnia 21 maja 2001 r. (Dz. U. nr 61, poz. 624 ze zm.) (za³. 2 ramowy statut szko³y podstawowej) „§ 2. 1. Statut szko³y okreœla w szczególnoœci: 2) sposób wykonywania zadañ szko³y, z uwzglêdnieniem optymalnych warunków rozwoju ucznia, zasad bezpieczeñstwa oraz zasad promocji i ochrony zdrowia (...)”

„Organ prowadz¹cy szko³ê jest zobowi¹zany do zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki, wykonywania remontów obiektów szkolnych” (art. 5 ust 7 pkt 1 i 2 ustawy o systemie oœwiaty). Na terenie konkretnej szko³y obowi¹zek ten realizuje dyrektor. 4

edukacja1.p65

Zosta³o zmienione w grudniu 2002 r. (Dz. U. z 2003 r. Nr 6, poz.69). Zmiany nie dotycz¹ badanej problematyki.

70

03-06-03, 08:57

71

Wyniki badań

Badaniu poddano: 1. Stan techniczny budynków szkolnych. 2. Potrzeby i mo¿liwoœci modernizacji budynków i prowadzenia inwestycji oœwiatowych. 3. Wyposa¿enie szkó³ w niezbêdne urz¹dzenia i œrodki techniczne. Pytania skierowano do dyrektorów szkó³ i urzêdników kieruj¹cych oœwiat¹ w gminach, miastach i powiatach.

3.5.1. Stan techniczny budynków szkolnych Spoœród piêciu skategoryzowanych w ankiecie propozycji odpowiedzi, ankietowani mieli wybraæ odpowiedŸ najbardziej odzwierciedlaj¹c¹ stan faktyczny obiektu. W poszczególnych typach szkó³ odpowiedzi przedstawiaj¹ siê nastêpuj¹co: Tabela 9. Ocena stanu technicznego budynków – szko³y podstawowe i gimnazja stan budynku

Odpowiedzi dyrektorów szkó³ podstawowych (w %)

Odpowiedzi dyrektorów gimnazjów (w %)

Odpowiedzi organów prowadz¹cych (w %)

liczba budynków

%

liczba budynków

%

liczba budynków

%

Bardzo dobry

17

12

13

18

55

9

Dobry

36

25

13

18

173

29

Wymaga drobnych napraw

50

35

30

42

261

43

Wymaga kapitalnego remontu

35

25

14

20

111

19

Zagra¿a bezpieczeñstwu

4

3

1

2

1

0,2

Badaniem objêliœmy 127 szkó³ podstawowych mieszcz¹cych siê w 142 budynkach. Zdaniem dyrektorów szkó³, 3% obiektów zagra¿a bezpieczeñstwu uczniów. Do kapitalnego remontu nadaje siê co czwarty budynek. Ponad jedna trzecia wymaga drobnych napraw. Stan jednej czwartej obiektów dyrektorzy oceniaj¹ jako dobry, a 17 budynków (12%) jest w bardzo dobrym stanie technicznym. W 64 ankietowanych gimnazjach, mieszcz¹cych siê w 71 budynkach, tylko jeden z u¿ytkowanych obiektów zosta³ oceniony jako zagra¿aj¹cy bezpieczeñstwu uczniów. Kapitalnego remontu wymaga jednak co pi¹ty budynek szkolny,

edukacja1.p65

71

03-06-03, 08:57

72

Prawo do nauki − raport z monitoringu

drobnych napraw – niemal po³owa. Dobry i bardzo dobry stan techniczny ma ogó³em 36% budynków. Przedstawiciele organów prowadz¹cych szko³y wskazywali podobnie (wypowiedzi dotyczy³y wszystkich prowadzonych szkó³). Ze wszystkich wypowiedzi wynika³o, i¿ jest tylko jeden budynek zagra¿aj¹cy bezpieczeñstwu uczniów, co stanowi 0,2% budynków nale¿¹cych do szkó³ przez nie prowadzonych. Kapitalnego remontu wymaga niemal co czwarty obiekt, a drobnych napraw – prawie po³owa budynków. W stanie dobrym jest, w ocenie urzêdników, prawie jedna trzecia obiektów, a w bardzo dobrym – co dziesi¹ty. Wypowiedzi respondentów „Okna otwieraj¹ siê przy silnym wietrze, co oznacza bezpoœrednie zagro¿enie oraz du¿y ubytek ciep³a.” „Przecieka dach, odpadaj¹ p³ytki pod³ogowe, wypadaj¹ okna i szyby, sypie siê tynk z elewacji”; “fatalny stan sanitariatów, zepsute zamki i drzwi, brudne pomieszczenia.” „Budynek ma ponad 70 lat, od dziesiêcioleci nie przeszed³ kapitalnego remontu.” „Budynki ponad stuletnie, potrzeby – studnia bez dna.” Tabela 10. Ocena stanu technicznego budynków – szko³y œrednie

Stan budynku

Odpowiedzi dyrektorów szkó³ œrednich (w %)

Odpowiedzi organów prowadz¹cych (w %)

liczba budynków

%

liczba budynków

%

Bardzo dobry

2

3

13

3

Dobry

15

20

109

25

Wymaga drobnych napraw

35

48

189

43

Wymaga kapitalnego remontu

20

27

110

26

Zagra¿a bezpieczeñstwu

1

2

11

3

Badaniem objêliœmy tak¿e 64 szko³y œrednie mieszcz¹ce siê w 73 budynkach. Dyrektorzy tych szkó³ ocenili, ¿e jeden z u¿ytkowanych budynków zagra¿a bezpieczeñstwu uczniów. Jedna trzecia wymaga kapitalnego remontu, a drobnych napraw – ponad po³owa wszystkich obiektów. W dobrym stanie jest niespe³na jedna czwarta obiektów, a w bardzo dobrym zaledwie co trzydziesty. W ocenie ankietowanych przedstawicieli organów prowadz¹cych szko³y œrednie, które mieszcz¹ siê w 432 budynkach, bezpieczeñstwu uczniów zagra¿a 11

edukacja1.p65

72

03-06-03, 08:57

73

Wyniki badań

z nich. Co czwarty budynek szkolny wymaga kapitalnego remontu. Drobne naprawy konieczne s¹ w ponad 43% obiektów. Dobry stan techniczny prezentuje oko³o jedna czwarta budynków, a w stanie bardzo dobrym jest ich tylko 3%. Dyrektorzy szkó³ i urzêdnicy oœwiatowi byli zgodni w ocenie skali problemu, szczególnie w zakresie potrzeb kapitalnego remontu budynków. Z powy¿szych danych wynika, ¿e gorzej oceniane s¹ budynki szkó³ œrednich – mniej jest obiektów w bardzo dobry stanie, wiêcej wymagaj¹cych kapitalnego remontu. Porównaliœmy te¿ dane ze szkó³ wiejskich i miejskich. WyraŸne ró¿nice wystêpuj¹ w szko³ach œrednich. Ponad dwukrotnie mniej budynków szkolnych na wsi zyska³o ocenê dobr¹, ¿aden nie zas³ugiwa³ na bardzo dobr¹. O niemal 10% wiêcej budynków szkó³ œrednich na wsi wymaga remontu kapitalnego. Widaæ wiêc, ¿e stan techniczny bazy szkó³ œrednich na wsi jest gorszy ni¿ stan obiektów w miastach. Inaczej wygl¹da to porównanie na poziomie gimnazjum. 35% dyrektorów wiejskich gimnazjów oceni³o stan swoich obiektów bardzo dobrze. To ponad trzykrotnie wiêcej ni¿ w mieœcie. Remontu kapitalnego wymaga jedynie 10% gimnazjalnych obiektów na wsi i co czwarty budynek w mieœcie.

3.5.2. Potrzeby i mo¿liwoœci modernizacji budynków i inwestycje oœwiatowe Jakie s¹ najwa¿niejsze potrzeby szkó³ w zakresie bazy materialnej? Dyrektorzy szkó³ odpowiadali zgodnie: remonty. Wachlarz potrzeb by³ tutaj niezwykle szeroki. Wypowiedzi respondentów Oto kilka charakterystycznych wypowiedzi dyrektorów szkó³: „Adaptacja strychu i poddasza.” „Doprowadzenie ciep³ej wody.” „Wejœcie dla niepe³nosprawnych.” „Wymiana okien, malowanie pomieszczeñ, szafki na ubrania w szatni, boisko do koszykówki, zabudowa patio celem wykorzystania na potrzeby szko³y.” „Przystosowanie pomieszczeñ na aulê szkoln¹, dokoñczenie remontu sanitariatów, renowacja b¹dŸ wymiana okien, wymiana niektórych elementów wyposa¿enia, przystosowanie wejœcia dla niepe³nosprawnych.” „Doposa¿enie kuchni, powiêkszenie sto³ówki.” „Wybudowanie docelowej drogi do szko³y.”

edukacja1.p65

73

03-06-03, 08:58

74

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Mimo niewielkich nak³adów na oœwiatê zdecydowana wiêkszoœæ dyrektorów szkó³ zaplanowa³a prace remontowe. W szko³ach podstawowych prawie 79% ankietowanych, w gimnazjach – 64%, a w szko³ach œrednich ponad 92% dyrektorów (zastanawia, ¿e plany remontowe mieli równie¿ ci, którzy okreœlili wczeœniej stan techniczny ich szkó³ jako dobry i bardzo dobry). Jakie s¹ potrzeby remontowe szkó³? Tabela 11. Zakres najwa¿niejszych potrzeb remontowych – szko³y podstawowe i gimnazja Zakres prac remontowych

Szko³y podstawowe

Gimnazja

Organy prowadz¹ce szko³y podstawowe i gimnazja

Szko³y œrednie

Organy prowadz¹ce szko³y œrednie

Wymiana okien

20%

26%

22%

26%

9%

Remont dachu

19%

23%

22%

20%

17%

Remont sali gimnastycznej

5%

5%

2%

2%

–

Naprawa pod³ogi

9%

18%

5%

7%

8%

Remont instalacji elektrycznej, c.o. i wodno-kan.

14%

5%

13%

13%

8%

Remont sanitariatów

6%

13%

5%

7%

17%

Inne prace

27%

10%

31%

25%

41%

Najczêœciej wymieniane przez dyrektorów plany remontowe to: wymiana okien, • remonty dachu, • wymiana i remonty rozmaitych instalacji, • remonty sanitariatów, pod³óg, sal gimnastycznych. •

Wypowiedzi respondentów W poszczególnych ankietach cytowane wypowiedzi dyrektorów oddaj¹ indywidualny charakter prac remontowych: „Likwidacja wilgoci w salach lekcyjnych." „Renowacja drzwi, malowanie korytarzy, niektórych pomieszczeñ." „Nowe blaty ³awek, renowacja krzese³." „Kitowanie okien."

edukacja1.p65

74

03-06-03, 08:58

75

Wyniki badań

Niestety, z wielu wypowiedzi dyrektorów wynika, ¿e wszystko to mo¿e pozostaæ w sferze planów: „Remonty s¹ zaplanowane, nawet w bud¿ecie mam pieni¹dze, ale gmina zapowiada, ¿e trzeba obci¹æ wydatki, bo nic nie da.” „Do wymiany jest dach w jednym budynku, bo przecieka. Koszt remontu 150 tys., starostwo zapewnia 10 tys., wiêc pewno remontu nie bêdzie.” „Na zaplanowane od trzech lat wymienianie okien, których siê nie da ju¿ wcale zamkn¹æ, nie mo¿na od miasta wyci¹gn¹æ ani grosza, to z czego ma byæ ten remont.” 21% dyrektorów podstawówek, 36% dyrektorów gimnazjów i 8% dyrektorów szkó³ œrednich nie planuje w najbli¿szym czasie ¿adnych, nawet drobnych remontów w swoich szko³ach, argumentuj¹c to zupe³nym brakiem funduszy na ten cel. Ile remontów w podleg³ych im szko³ach przeprowadzono w 2001 r.? (pytanie do przedstawicieli urzêdów gmin/miast/powiatów) Tabela 12. Remonty przeprowadzone w 2001 roku w szko³ach prowadzonych przez monitorowane jednostki samorz¹du terytorialnego Liczba remontów

Organy prowadz¹ce szko³y podstawowe i gimnazja

Organy prowadzace szko³y œrednie

0

12%

6%

1-5

54%

42%

6-10

17%

37%

11-20

10%

12%

powy¿ej 20

7%

6%

Z powy¿szego zestawienia wynika, ¿e w 12% gmin oraz w 6% powiatów w roku 2001 nie by³o ¿adnych prac remontowych w szko³ach. Wiêkszoœæ organów prowadz¹cych przeprowadzi³a w podleg³ych sobie szko³ach od jednego do piêciu remontów. W ponad jednej trzeciej gmin i ponad po³owie powiatów remontowano sporo, choæ nie wiemy, w jakim stopniu zaspokojono potrzeby szkó³. Ile inwestycji budowlanych podjêto w szko³ach w bie¿¹cym roku? (pytanie do urzêdników samorz¹dowych) Z analizy zebranego materia³u wynika, ¿e oko³o jedna trzecia samorz¹dów nie prowadzi w tym roku ¿adnej inwestycji oœwiatowej; 60% realizowa³o w roku 2001 jedn¹-dwie inwestycje;. 10% samorz¹dów – od trzech do piêciu inwestycji.

edukacja1.p65

75

03-06-03, 08:58

76

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Proporcje s¹ identyczne zarówno w gminach, jak i w powiatach, na wsi i w miastach. W dwóch przypadkach realizowano ponad 10 inwestycji oœwiatowych, ale dotyczy³o to du¿ych miast.

3.5.3. Wyposa¿enie szkó³ w niezbêdne urz¹dzenia i œrodki techniczne „Szko³a publiczna powinna zapewniæ mo¿liwoœæ korzystania z: pomieszczeñ do nauki z niezbêdnym wyposa¿eniem, biblioteki, œwietlicy, gabinetu lekarskiego i dentystycznego oraz pomieszczeñ administracyjno-gospodarczych, zespo³u urz¹dzeñ sportowych i rekreacyjnych”. (art. 67 ust.1 pkt 1-5 ustawy o systemie oœwiaty)

„Budynek szko³y powinien byæ zaopatrzony co najmniej w wodê do picia, utrzymania higieny i na potrzeby gospodarcze. Powinien mieæ indywidualn¹ lub centraln¹ instalacjê ciep³ej wody. Je¿eli posiada instalacjê wodoci¹gow¹, powinien mieæ zapewnione odprowadzenie œcieków bytowo-gospodarczych”. (rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 4 wrzeœnia 2000 roku w sprawie warunków, jakim powinna odpowiadaæ woda do picia i na potrzeby gospodarcze. Dz. U. Nr 82, poz. 937).

„Na jeden przybór sanitarny powinno przypadaæ 18 uczniów” (instrukcja o urz¹dzeniach sanitarnych Departamentu Inspekcji Sanitarnej Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej z 14.10.1983 r. EJ-710-69/89).

Aby sprawdziæ stan wyposa¿enia bazy szkolnej zbudowaliœmy katalog elementarnego wyposa¿enia szko³y i badaliœmy, czy placówki spe³niaj¹ okreœlone w nim warunki. Wœród szkó³ objêtych badaniem, bie¿¹cej wody nie ma tylko w jednej szkole podstawowej i w jednym gimnazjum; obie szko³y znajduj¹ siê na wsi. W 19% podstawówek, 14% gimnazjów i 13% szkó³ œrednich nie ma ciep³ej wody. W szko³ach podstawowych dotyczy to zbli¿onego procentu szkó³ wiejskich i miejskich. Natomiast trzykrotnie czêœciej (co niew¹tpliwie zaskakuje) ciep³ej wody brakuje w gimnazjach i szko³ach œrednich w mieœcie ni¿ na wsi (35% dyrektorów gimnazjów na wsi oceni³o stan techniczny budynków jako bardzo dobry). Toalety wewn¹trz budynku szkolnego nie by³o w: dwóch podstawówkach w mieœcie i czterech na wsi, oraz w jednym gimnazjum i szkole œredniej w mieœcie. W badanych szko³ach podstawowych na jeden przybór sanitarny przypada od 6 do 99 uczniów. Œrednio – prawie 23 uczniów na ubikacjê. Warunków okreœlonych w przepisach nie spe³nia 67 z 121 szkó³, z których uzyskaliœmy dane, co stanowi ponad 55 procent. W gimnazjach na jeden przybór sanitarny przypada od 1 do 75 uczniów – œrednio 27 osób. Warunki, okreœlone w przepisach normu-

edukacja1.p65

76

03-06-03, 08:58

77

Wyniki badań

j¹cych te kwestie, spe³nia tylko 13 z badanych szkó³, co oznacza, ¿e normy sanitarne narusza 77% gimnazjów. Centralne ogrzewanie funkcjonuje we wszystkich badanych szko³ach, z wyj¹tkiem jednego wiejskiego gimnazjum, gdzie ogrzewa siê sale za pomoc¹ pieców kaflowych. Szatni na ubrania uczniów nie posiada a¿ 15% szkó³ podstawowych, 11% gimnazjów i ponad 9% szkó³ œrednich; nie ma ró¿nic miêdzy miastem a wsi¹. Jakie s¹ braki w podstawowym wyposa¿eniu szkó³? (pytanie do przedstawicieli organów prowadz¹cych wszystkie typy szkó³) Tabela 13. Braki w podstawowym wyposa¿eniu szkó³ wykazane przez organy prowadz¹ce Szko³y, w których wystepuj¹ braki

Katalog braków

Szko³y podstawowe i gimnazja (w %)

Szko³y œrednie (w %)

Bie¿¹ca woda

0,4%

0,7%

Ciep³a woda

5%

1,1%

Ubikacje wewn¹trz budynku

2,5%

0,9%

Szatnia

4,8%

2,2%

2%

1,7%

Centralne ogrzewanie

3.5.4. Wnioski i komentarz 1. Zbyt du¿y procent szkó³ ma z³y stan techniczny – 20-30% budynków szkolnych wymaga kapitalnego remontu – a poniewa¿ brakuje pieniêdzy na modernizacjê i remonty, mo¿na spodziewaæ siê, ¿e niektóre z tych obiektów nied³ugo nie bêd¹ siê zupe³nie nadawa³y do u¿ytku. Nadal u¿ytkowane s¹ budynki, których stan techniczny jest tak z³y, ¿e zagra¿aj¹ bezpieczeñstwu uczniów – stanowi¹ one oko³o 2% obiektów ujêtych w monitoringu. 2. Dla ponad 80% ankietowanych dyrektorów najwa¿niejsz¹ potrzeb¹ szko³y jest wykonanie prac remontowych. Powszechnie brakuje na to œrodków finansowych. Zamiast nieodzownych gruntownych remontów dokonuje siê w szko³ach tylko drobnych, bie¿¹cych napraw. 3. Ustawa o systemie oœwiaty zobowi¹zuje organy prowadz¹ce szko³y do wykonywania remontów, podejmowania inwestycji, zapewnienia higienicznych i bezpiecznych warunków w szko³ach. Jedna trzecia samorz¹dów nie podjê³a

edukacja1.p65

77

03-06-03, 08:58

78

Prawo do nauki − raport z monitoringu

w 2001 roku ¿adnej inwestycji oœwiatowej, 12% gmin i 6% powiatów, nie przeprowadzi³y w tym czasie ani jednego remontu. 4. Fakt, i¿ funkcjonuj¹ jeszcze w Polsce szko³y bez bie¿¹cej wody, bez szatni, a nawet bez toalet jest kompromituj¹cy.

3.6. ORGANIZACJA NAUKI PODSTAWY PRAWNE 1. Ustawa o systemie oswiaty z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. Art.1 ust. 4: System oœwiaty zapewnia w szczególnoœci: 4) dostosowanie treœci, metod i organizacji nauczania do mo¿liwoœci psychofizycznych uczniów, a tak¿e mo¿liwoœæ korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej, (...). Art. 5 ust. 7: „Organ prowadz¹cy szko³ê lub placówkê odpowiada za jej dzia³alnoœæ. Do zadañ organu prowadz¹cego szko³ê lub placówkê nale¿y w szczególnoœci (...): 4) wyposa¿enie szko³y lub placówki w pomoce dydaktyczne i sprzêt niezbêdny do pe³nej realizacji programów nauczania, wychowania i innych zadañ statutowych. 2. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie ramowych planów nauczania w szko³ach publicznych z dnia 15 lutego 1999 r. (Dz. U. Nr 14, poz. 128 ze zm.) (obowi¹zywa³o w trakcie prowadzenia monitoringu)5 „§3.1. Ramowy plan nauczania okreœla tygodniowy obowi¹zuj¹cy wymiar godzin zajêæ edukacyjnych, w tym godzin do dyspozycji dyrektora szko³y dla poszczególnych etapów edukacyjnych, a tak¿e wymiar godzin zajêæ rewalidacyjnych w przypadku uczniów niepe³nosprawnych, w szeœcioletniej szkole podstawowej i gimnazjum oraz w poszczególnych latach nauki w szko³ach ponadpodstawowych i w ósmej klasie oœmioletniej szko³y podstawowej.” 3. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie organizacji roku szkolnego z dnia 20 lipca 2001 r. (Dz.U Nr 79, poz.844)6 „§4.1. W zale¿noœci od warunków pracy szko³y zajêcia dydaktyczno-wychowawcze mog¹ byæ realizowane przez piêæ lub szeœæ dni w tygodniu, z uwzglêdnieniem ust.2 i 3. 2. Szko³y podstawowe, w których wspó³czynnik zmianowoœci, oznaczaj¹cy stosunek liczby oddzia³ów do liczby pomieszczeñ, w których odbywaj¹ siê zajêcia dydaktyczno-wychowawcze, wynosi co najmniej 2, mog¹ prowadziæ zajêcia w ci¹gu piêciu lub szeœciu dni w tygodniu przez ca³y rok szkolny albo stosowaæ – w zale¿noœci od

edukacja1.p65

5

Zosta³o zmienione 12 lutego 2002 r. (Dz.U. Nr 15, poz.142). Cytowany przepis zosta³ doprecyzowany, nie ma to znaczenia w kontekœcie badanej problematyki.

6

Zosta³o zmienione 18 kwietnia 2002 r. (Dz. U. Nr 46, poz. 432). Cytowane przepisy nie uleg³y zmianie.

78

03-06-03, 08:58

79

Wyniki badań

pory roku – przemienny system organizacji tygodnia pracy. Decyzje w tych sprawach podejmuj¹ dyrektorzy szkó³ po zasiêgniêciu opinii rady szko³y i rady pedagogicznej. 3. Dyrektorzy szkó³ niewymienionych w ust.2 decyduj¹ o organizacji tygodnia pracy we w³asnym zakresie, po zasiêgniêciu opinii rady szko³y i rady pedagogicznej, natomiast w szko³ach prowadz¹cych kszta³cenie zawodowe, organizuj¹cych praktyczn¹ naukê zawodu na podstawie umowy z innymi podmiotami – w porozumieniu z tymi podmiotami. Dyrektorzy szkó³ powiadamiaj¹, przed rozpoczêciem ferii letnich, organ prowadz¹cy szko³ê, uczniów i ich rodziców (prawnych opiekunów) o organizacji tygodnia pracy.” 4. Rozporz¹dzenie MENiS w sprawie ramowych statutów publicznych przedszkoli i publicznych szkó³ z dnia 21 maja 2001 r. (Dz. U. nr 61 poz. 624 ze zm.) Organizacjê biblioteki szkolnej oraz zasady wspó³pracy z uczniami i nauczycielami okreœlaj¹ statuty poszczególnych szkó³.

3.6.1. Organizacja pracy szko³y Szko³a organizuje kszta³cenie na podstawie ramowych planów nauczania, okreœlaj¹cych tygodniowy wymiar godzin zajêæ edukacyjnych. Z zapisów zawartych w ramowych statutach szkó³ publicznych wynika, ¿e szczegó³ow¹ organizacjê nauczania, wychowania i opieki w danym roku szkolnym okreœla arkusz organizacji szko³y, opracowany przez jej dyrektora, z uwzglêdnieniem szkolnego planu nauczania. Na podstawie zatwierdzonego arkusza organizacji szko³y dyrektor, z uwzglêdnieniem zasad ochrony zdrowia i higieny pracy, ustala tygodniowy rozk³ad zajêæ, okreœlaj¹cy organizacjê obowi¹zkowych i nadobowi¹zkowych zajêæ edukacyjnych. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie organizacji roku szkolnego okreœla zasady organizacji zajêæ dydaktyczno-wychowawczych w ci¹gu tygodnia w zale¿noœci od warunków w danej szkole. W rozporz¹dzeniu tym sformu³owana te¿ jest definicja zmianowoœci pracy szko³y, której wspó³czynnikiem jest stosunek liczby oddzia³ów do liczby pomieszczeñ, w których odbywaj¹ siê zajêcia szkolne. Jakoœæ oferty edukacyjnej zale¿y równie¿ od organizacji pracy szko³y. St¹d te¿ nasze zainteresowanie tym zakresem funkcjonowania szkó³. Badaniu poddano: 1. Dostosowanie wielkoœci budynków szkolnych do liczby dzieci, 2. Liczbê uczniów w oddzia³ach, 3. Czas pracy szkó³, zmianowoœæ.

edukacja1.p65

79

03-06-03, 08:58

80

Prawo do nauki − raport z monitoringu

3.6.2. Dostosowanie wielkoœci budynków szkolnych do liczby ucz¹cych siê Jaka jest wielkoœæ budynków szkolnych i jak ma siê ona do liczby ucz¹cej siê tam m³odzie¿y? (pytanie do dyrektorów szkó³) Tabela 14. Dostosowanie wielkoœci budynków szkolnych do liczby ucz¹cej siê w nich m³odzie¿y – odpowiedzi dyrektorów szkó³ Podstawowe

Gimnazja

Œrednie

Adekwatna

58%

42%

81%

Zbyt ma³a

8%

–

3

Zbyt du¿a

34%

58%

16%

Liczba uczniów

Z rozk³adu wypowiedzi wynika, ¿e zbyt wielu uczniów w stosunku do wielkoœci budynków to problem blisko 60% gimnazjów, jednej trzeciej szkó³ podstawowych i co szóstej szko³y œredniej. Jak kszta³tuj¹ siê proporcje liczby uczniów w stosunku do wielkoœci budynków w szko³ach miejskich i wiejskich? Tabela 15. Dostosowanie wielkoœci budynków szkolnych do liczby ucz¹cej siê w nich m³odzie¿y w szko³ach wiejskich i miejskich – odpowiedzi dyrektorów szkó³ Podstawowe

Liczba uczniów

Gimnazja

Œrednie

miasto

wieœ

miasto

wieœ

miasto

wieœ

Adekwatna

46%

70%

39%

45%

77%

100%

Zbyt ma³a

5%

11%

-

-

4%

-

Zbyt du¿a

49%

19%

61%

55%

19%

-

W niemal po³owie badanych miejskich podstawówek jest za du¿o dzieci w stosunku do wielkoœci budynku szkolnego. Na wsi problem ten dotyka co pi¹t¹ szko³ê. W gimnazjach zbyt du¿e zagêszczenie w szko³ach niemal w równym stopniu dotyczy placówek w mieœcie i na wsi. Jedna pi¹ta szkó³ œrednich w mieœcie ma nadmiar uczniów; problemu tego nie ma natomiast ¿adna z badanych szkó³ œrednich, mieszcz¹cych siê na wsi. Niedobór uczniów w stosunku do wielkoœci budynku wystêpuje w co 10 szkole podstawowej na wsi i co 20 w mieœcie. Dotyczy to tak¿e co 25 szko³y œredniej w mieœcie.

edukacja1.p65

80

03-06-03, 08:58

81

Wyniki badań

To samo pytanie zadaliœmy równie¿ przedstawicielom organów prowadz¹cych szko³y. Tabela 16. Dostosowanie wielkoœci budynków szkolnych do liczby ucz¹cej siê w nich m³odzie¿y - odpowiedzi organów prowadz¹cych Liczba uczniów ucz¹cych Organy prowadz¹ce szko³y podstawowe siê w budynkach jest: i gimnazja

Organy prowadz¹ce szko³y œrednie

Adekwatna

63%

68%

Zbyt ma³a

17%

12%

Zbyt du¿a

20%

20%

Z zastrze¿eniem, powtarzanym przy wszystkich poprzednich porównaniach, i¿ dane ze szkó³ nie równaj¹ siê danym z urzêdów, które informowa³y o wszystkich podleg³ych im szko³ach, a nie tylko o objêtych badaniem, wskazujemy pewne prawid³owoœci wynikaj¹ce z tego porównania. Przede wszystkim uwagê zwraca zbie¿noœæ danych procentowych z gmin i powiatów; identyczne proporcje szkó³ z nadmiarem uczniów, zbli¿ona skala szkó³ dostosowanych do liczby uczniów, zaledwie piêciopunktowa ró¿nica procentowa w iloœci szkó³, w których brakuje uczniów. Problem zbyt du¿ej liczby uczniów organy prowadz¹ce szko³y podstawowe i gimnazja dostrzegaj¹ w co pi¹tej podleg³ej sobie szkole, podczas gdy dyrektorzy w co trzeciej podstawówce i czêœciej ni¿ w co drugim gimnazjum. Zbyt ma³a liczna uczniów, zdaniem organów prowadz¹cych, wystêpuje dwukrotnie czêœciej ni¿ deklarowali dyrektorzy szkó³ podstawowych i czterokrotnie czêœciej, ni¿ wskazali dyrektorzy szkó³ œrednich. Ani jeden dyrektor gimnazjum nie stwierdzi³ w swojej szkole niedoboru uczniów. Konsekwencj¹ nadmiernego zagêszczenia w szkole jest pogorszenie warunków nauki, praca na zmiany, zbyt du¿a liczba uczniów w klasach.

3.6.3 Liczba uczniów w oddzia³ach Nie trzeba nikogo przekonywaæ, jak wa¿na dla warunków nauczania w szkole jest liczba dzieci w klasie. Urzêdnicy organów prowadz¹cych maj¹ bezpoœredni¹ mo¿liwoœæ wp³ywu na liczebnoœæ oddzia³ów, akceptuj¹c – lub nie – projekt organizacji szko³y na dany rok szkolny przedstawiany przez dyrektora. Im mniej pieniêdzy w bud¿ecie oœwiatowym, tym wiêksza pokusa, by ograniczaæ liczbê oddzia³ów w szkole, zwiêkszaj¹c ich liczebnoœæ. W obowi¹zuj¹cym w trakcie przeprowadzania monitoringu rozporz¹dzeniu MEN z dnia 29.12.2000 r. w sprawie zasad podzia³u czêœci oœwiatowej subwencji

edukacja1.p65

81

03-06-03, 08:58

82

Prawo do nauki − raport z monitoringu

ogólnej dla jednostek samorz¹du terytorialnego, znajdujemy informacjê o dodatku na racjonalizacjê sieci szkó³ podstawowych i gimnazjów, który jest kalkulowany wed³ug œredniej liczby w oddziale, wynosz¹cej 18 i wiêcej uczniów w szko³ach wiejskich i 24 i wiêcej uczniów w miastach do 5000 mieszkañców. Kieruj¹c siê sobie tylko znanymi kryteriami, niektóre samorz¹dy wprowadzi³y minimalne limity liczby uczniów w klasie, co prowadzi³o niejednokrotnie do ³¹czenia klas. Czy organ prowadz¹cy okreœli³ minimaln¹ liczbê uczniów w klasie - jeœli tak, jaka to liczba? (pytanie do urzêdników samorz¹dowych) Niemal 32% organów prowadz¹cych szko³y podstawowe i gimnazja oraz ponad 30% organów prowadz¹cych szko³y œrednie wyznaczy³o swoim szko³om limit okreœlaj¹cy minimaln¹ liczbê uczniów w oddziale. W jednym tylko przypadku liczba ta przekracza 30 osób w klasie, pozosta³e limity ustanawiaj¹ jednak minimum powy¿ej 25 uczniów w klasie. Z zebranych danych wynika, ¿e w szko³ach podstawowych œrednio na jeden oddzia³ przypada 23 uczniów, w gimnazjach – 25 uczniów, a w szko³ach œrednich zaœ oko³o 30. Analizuj¹c wyniki badañ zwróciliœmy uwagê, ¿e niemal 60% przedstawicieli organów prowadz¹cych szko³y podstawowe i gimnazja i 24% przedstawicieli organów prowadz¹cych szko³y œrednie nie ma rozeznania dotycz¹cego liczebnoœci uczniów w oddzia³ach w podleg³ych sobie szko³ach. W jednym przypadku liczba uczniów w klasie by³a zwi¹zana z organizacj¹ dowozu (w gimnazjum wœród szeœciu równoleg³ych klas by³ w roku szkolnym 2000/2001 oddzia³ licz¹cy 34 uczniów i drugi – licz¹cy zaledwie 16 uczniów). Motywowane ekonomicznie limity okreœlaj¹ce minimaln¹ liczebnoœæ oddzia³ów szkolnych powoduj¹ przeludnienie w klasach i pogorszenie warunków nauki. Dotyczy to szkó³ podleg³ych co trzeciemu spoœród monitorowanych urzêdów samorz¹dowych. Deklarowany przez pozosta³e dwie trzecie urzêdników brak wiedzy w tej kwestii mo¿e œwiadczyæ o niedostatecznym nadzorze i ukrywaæ nieprawid³owoœci w ustalaniu liczby uczniów w klasie w poszczególnych szko³ach.

3.6.4. Czas pracy szkó³ – zmianowoœæ Ewidencjonowaliœmy równie¿ dane o czasie pracy szkó³, zapisuj¹c godziny rozpoczêcia i zakoñczenia zajêæ szkolnych. Z zebranych informacji wynika, ¿e w szko³ach podleg³ych gminom zajêcia szkolne rozpoczynaj¹ siê najwczeœniej o godzinie 7.00, a najpóŸniej o godzinie 8.10. O godzinie 8.00 zajêcia zaczyna 45% szkó³, 55% szkó³ rozpoczyna je przed godzin¹ 8.00.

edukacja1.p65

82

03-06-03, 08:58

83

Wyniki badań

W tych szko³ach wszystkie zajêcia edukacyjne koñcz¹ siê najwczeœniej o godzinie 14.00, a najpóŸniej o 20.00. Spoœród szkó³ podstawowych i gimnazjalnych ok. 7% koñczy wszelkie zajêcia przed godzin¹ 14.30. Miêdzy godzin¹ 14.30, a godzin¹ 16.00 zajêcia koñczy prawie 28% szkó³. Ponad 45% szkó³ pracuje do godziny 18.00, a ponad 10% gimnazjów w mieœcie koñczy zajêcia dopiero o 20.00. NajpóŸniejsze godziny zakoñczenia zajêæ edukacyjnych na wsi to 16.55 w szko³ach podstawowych i 18.10 w gimnazjach. W badanych szko³ach œrednich zajêcia zaczynaj¹ siê najwczeœniej o godzinie 7.00, a najpóŸniej o godzinie 8.15. Przed godzin¹ 8.00 rozpoczyna zajêcia 34% szkó³, o godzinie 8.00 – 59% szkó³. Prawie 7% rozpoczyna lekcje po godzinie 8.00. Zajêcia najwczeœniej koñcz¹ siê o godzinie 14.00, a najpóŸniej o 21.00. Przed godzin¹ 14.30 koñczy zajêcia 14% szkó³ œrednich, miêdzy godzin¹ 14.30, a godzin¹ 16.00 zajêcia koñczy 61% szkó³. Do 18.00 prowadzone s¹ zajêcia w 19% szkó³; 6% szkó³ œrednich prowadzi zajêcia edukacyjne nawet do godziny 21.00. Œciœle z czasem pracy szko³y wi¹¿e siê zmianowoœæ. Kwesti¹ determinuj¹c¹ organizacjê pracy ka¿dej szko³y jest ulokowanie w jednym czasie wszystkich oddzia³ów w salach lekcyjnych. Liczba sal w szko³ach podstawowych i gimnazjach by³a mniejsza, ni¿ liczba oddzia³ów. W obu typach szkó³ prowadzonych przez ankietowane urzêdy oddzia³ów by³o o 9% wiêcej ni¿ pomieszczeñ do nauki. Jedynie w szko³ach œrednich liczba sal lekcyjnych w 2001 r. (ogó³em 1200) przekracza³a liczbê oddzia³ów (980). Wynika³o to jednak z braku naboru uczniów do klas pierwszych, zatem w normalnych warunkach sytuacja by³aby podobna jak w pozosta³ych typach szkó³. Szczególnie trudna jest sytuacja w szko³ach najwiêkszych: na 15% podstawówek prowadz¹cych ponad 25 oddzia³ów, tylko 6% posiada ponad 25 sal; na 17% gimnazjów w takiej sytuacji, odpowiedni¹ liczb¹ sal dysponuje jedynie 8%. Stosunek liczby oddzia³ów do liczby sal okreœla stopieñ zmianowoœci pracy szko³y. „Zmianowoœæ 1” oznacza, ¿e szko³a pracuje na jedn¹ zmianê i wszystkie klasy w tym samym czasie odbywaj¹ lekcje. Wspó³czynnik zmianowoœci powy¿ej 1 oznacza, ¿e czêœæ klas rozpoczyna lekcje w póŸniejszych godzinach. Zestawiaj¹c liczby oddzia³ów i sal lekcyjnych w badanych szko³ach otrzymaliœmy wspó³czynnik zmianowoœci w poszczególnych rodzajach szkó³. Wynika z niego, ¿e zarówno w szko³ach podstawowych (wspó³czynnik 1,1), jaki i w gimnazjach (wspó³czynnik 1,14) pewna, niewielka czêœæ placówek powinna by³a prowadziæ zajêcia w systemie zmianowym. W szko³ach œrednich (wspó³czynnik 0,8) w ogóle nie powinno byæ tego problemu. Ku naszemu zaskoczeniu uzyskaliœmy zupe³nie nieoczekiwane wypowiedzi dyrektorów szkó³ na ten temat.

edukacja1.p65

83

03-06-03, 08:58

84

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Dyrektorzy szkó³, pytani o zmianowoœæ w placówkach przez nich kierowanych, deklarowali, ¿e w systemie zmianowym, powy¿ej jednej zmiany, pracuje 44% szkó³ podstawowych, 31% gimnazjów i 19% szkó³ œrednich. Zajêcia szkolne prowadzone do póŸnego wieczora, trudne do uzasadnienia podtrzymywanie zmianowej pracy szko³y na pewno nie sprzyja uczniom. Organizacja pracy szko³y sprzeczna z naturalnym rytmem dnia dziecka jest czynnikiem utrudniaj¹cym i obni¿aj¹cym jakoœæ nauczania.

3.6.5. Baza dydaktyczna „Organ prowadz¹cy szko³ê lub placówkê odpowiada za jej dzia³alnoœæ, tak¿e w zakresie wyposa¿enia szko³y lub placówki w pomoce dydaktyczne i sprzêt niezbêdny do pe³nej realizacji programów nauczania, wychowania i innych zadañ statutowych.” (art. 5 ust 7 pkt 4 ustawy o systemie oœwiaty) Badaniu poddano: 1. Stan wyposa¿enia szkó³ w pomoce dydaktyczne, 2. Wysokoœæ œrodków finansowych przeznaczanych w bud¿ecie na zakup pomocy dydaktycznych, 3. Funkcjonowanie œwietlic i bibliotek szkolnych, 4. Dostêp uczniów do komputerów i internetu na lekcjach i poza lekcjami, 5. Najwa¿niejsze potrzeby szko³y w zakresie wyposa¿enia w pomoce dydaktyczne. Wyposa¿enie szkó³ w pomoce dydaktyczne Podobnie jak w badaniu stanu technicznego budynków szkolnych, zbudowaliœmy katalog elementarnego wyposa¿enia szko³y. a. sala gimnastyczna Problemem wszystkich typów szkó³ jest brak wymiarowej sali gimnastycznej. W 15% wszystkich badanych podstawówek wiejskich nie ma ¿adnej sali, w której mog³yby odbywaæ siê zajêcia sportowe. Sali gimnastycznej brakuje równie¿ w czterech gimnazjach i czterech szko³ach œrednich spoœród poddanych badaniu. W 48% szkó³ podstawowych w miastach i 64% na wsi zajêcia sportowe odbywaj¹ siê w sali eufemistycznie zwanej “zastêpcz¹”, podobnie jest w 44% gimnazjów miejskich i 60% na wsi oraz 45% szkó³ œrednich w miastach i 64% na wsi. Pozosta³e szko³y – 37% podstawówek, 44% gimnazjów i 47% szkó³ œrednich szczyc¹ siê posiadaniem pe³nowymiarowych sal gimnastycznych.

edukacja1.p65

84

03-06-03, 08:58

85

Wyniki badań

Pytani o sytuacjê we wszystkich podleg³ych im szko³ach urzêdnicy oœwiatowi oceniali, ¿e oko³o 13% szkó³ prowadzonych przez gminy i 7% szkó³ œrednich nie ma w³asnej sali gimnastycznej. W wypowiedziach dyrektorów nie ma istotnych ró¿nic w sytuacji szkó³ wiejskich i miejskich w kwestii posiadania boiska sportowego. Oko³o 80% badanych szkó³ wszystkich typów dysponuje takim boiskiem. Lepiej pod tym wzglêdem wypadaj¹ szko³y podstawowe – niemal 88%, gorzej gimnazja, z których co pi¹te nie ma boiska. Wypowiedzi respondentów Standard bazy sportowej: „Trawiasta ³¹ka i dwie bramki z dziurawymi siatkami.” „Posiadamy dwa boiska do pi³ki no¿nej, jedno do siatkówki i osobno do pi³ki koszykowej, kort tenisowy, bie¿niê i wszystkie elementy do lekkoatletyki. Ponadto uczniowie korzystaj¹ ze szkolnego basenu.” b. biblioteka szkolna Biblioteka szkolna funkcjonuje we wszystkich, poza jedn¹, badanych szko³ach. Cztery spoœród badanych gimnazjów korzystaj¹ z biblioteki szko³y podstawowej, z któr¹ dziel¹ budynek. W wielu szko³ach brakuje natomiast czytelni. Nie ma jej w po³owie badanych szkó³ podstawowych i gimnazjów mieszcz¹cych siê na wsi. W 26% podstawówek i 23% gimnazjów miejskich równie¿ nie ma czytelni. Brakuje jej tak¿e w szko³ach œrednich w 15% w mieœcie i 18% na wsi. W ocenie w³adz oœwiatowych 2,5% szkó³ prowadzonych przez gminy oraz ok. 1% szkó³ œrednich nie posiada biblioteki. c. œwietlica Œwietlic nie ma w 25% szkó³ podstawowych i w 34% gimnazjów. Czêœciej nie by³o œwietlicy na wsi ni¿ w mieœcie – w podstawówkach a¿ czterokrotnie czêœciej brak œwietlicy w wiejskiej szkole. d. pracownie komputerowe Pracownie komputerowe by³y we wszystkich badanych szko³ach œrednich. Brakowa³o ich w co 10 gimnazjum na wsi. Jedna pi¹ta badanych podstawówek nie posiada pracowni komputerowej, z tym, ¿e dotyczy to a¿ 27% szkó³ wiejskich i 12% miejskich. Dostêp do internetu zapewniaj¹ swoim uczniom niemal wszystkie szko³y œrednie i gimnazja; brak go w dwóch gimnazjach i trzech szko³ach œrednich. Nie maj¹ dostêpu do internetu uczniowie w co trzeciej podstawówce, prawie trzykrotnie czêœciej na wsi ni¿ w mieœcie.

edukacja1.p65

85

03-06-03, 08:58

86

Prawo do nauki − raport z monitoringu

e. kserokopiarki Kserokopiarki nie by³o w 11 szko³ach (piêciu w podstawówkach, piêciu gimnazjach i jeden w szkole œredniej) Pytani o to urzêdnicy oœwiatowi ujawnili, ¿e w ok. 3% szkó³ podleg³ych gminie i 1% szkó³ powiatowych nie ma kserokopiarki. Œrodki finansowe na zakup pomocy dydaktycznych Czy szko³a posiada œrodki finansowe na zakup pomocy dydaktycznych? (pytanie do dyrektorów) Z udzielonych odpowiedzi wynika, ¿e œrodków na zakup pomocy dydaktycznych w 2001 r. nie mia³o w ogóle 8% szkó³ podstawowych, 13% gimnazjów oraz 17% szkó³ œrednich. W zdecydowanej wiêkszoœci szkó³ posiadane œrodki s¹ niewystarczaj¹ce. Jakie s¹ najwa¿niejsze potrzeby w zakresie wyposa¿enia w pomoce dydaktyczne? (pytanie do dyrektorów) Ponad 72% dyrektorów szkó³ podstawowych, 86% gimnazjów i 78% szkó³ œrednich stwierdzi³o, ¿e brakuje w ich szko³ach pomocy dydaktycznych do prowadzenia zajêæ lekcyjnych. Odpowiedniego sprzêtu audiowizualnego nie ma w 59% szkó³ podstawowych, 53% gimnazjów i 58% szkó³ œrednich. W nastêpnej kolejnoœci dyrektorzy wskazuj¹ potrzebê doposa¿enia szko³y w pracownie komputerowe: tak jest w przypadku 64% szkó³ podstawowych, 50% gimnazjów i 44% szkó³ œrednich. Ponad 30% szkó³ podstawowych i gimnazjalnych oraz 20% szkó³ œrednich nie ma odpowiednio wyposa¿onych sal gimnastycznych i boisk. Wypowiedzi respondentów „Potrzebne s¹ natychmiast monografie cyfr i liter do kszta³cenia zintegrowanego, sprzêt sportowy, doposa¿enie pracowni komputerowej, zakup programów, urz¹dzenie pracowni przyrodniczej, uzupe³nienie zbiorów biblioteki.” a tak¿e „Gry i zabawy logiczne do œwietlicy i nauczania pocz¹tkowego”, „tablice dwuskrzyd³owe”, „sprzêt muzyczny”, „projektor multimedialny”, „zakup œrodków audiowizualnych, zakup sprzêtu sportowego, zakup lektur szkolnych do gimnazjum”, „wyposa¿enie laboratorium”, „programy komputerowe do poszczególnych przedmiotów”.

edukacja1.p65

86

03-06-03, 08:58

87

Wyniki badań

3.6.6. Biblioteki szkolne Interesowa³o nas funkcjonowanie w szko³ach bibliotek, a tak¿e mo¿liwoœci uaktualniania i uzupe³niania ksiêgozbioru oraz prenumeraty czasopism. Ile dni w tygodniu dzieci mog¹ wypo¿yczaæ ksi¹¿ki z biblioteki szkolnej? Zdecydowana wiêkszoœæ bibliotek udostêpnia uczniom swoje zbiory przez piêæ dni w tygodniu. Dzieje siê tak w 78% szkó³ podstawowych, 82% gimnazjów, 89% szkó³ œrednich. Tam, gdzie zajêcia odbywaj¹ siê przez szeœæ dni w tygodniu, równie¿ w tym czasie dzia³a biblioteka. W oko³o 6% szkó³ œrednich i ponad 15% szkó³ podstawowych biblioteki s¹ czynne przez cztery dni w tygodniu. Wielkoœæ zbiorów jest najczêœciej pochodn¹ wielkoœci szko³y. Rozpiêtoœæ jest tu ogromna i wynosi od 1000 do 20000 woluminów. Nie zaobserwowaliœmy wyraŸnych ró¿nic w iloœci ksi¹¿ek (œrednio na ucznia) na wsi i w mieœcie. W podstawówkach œrednio na jednego ucznia przypada 36 ksi¹¿ek. S¹ szko³y, w których na ucznia przypadaj¹ 134 ksi¹¿ki. Œrednio na ucznia gimnazjum przypada 17 ksi¹¿ek, maksymalnie – 87 ksi¹¿ek. Najlepiej wyposa¿one w ksi¹¿ki s¹ biblioteki szkó³ œrednich. Na ucznia przypadaj¹ w nich œrednio 43 ksi¹¿ki, a w niektórych szko³ach nawet po 137 ksi¹¿ek. Wiêkszoœci szkó³ brakuje pieniêdzy na zakup ksi¹¿ek do biblioteki. Oko³o 20% szkó³ podstawowych, 16% gimnazjów i 6% szkó³ œrednich w roku szkolnym 2000/2001 nie zakupi³o ¿adnej ksi¹¿ki. Szko³y, które dokonywa³y zakupu ksi¹¿ek, wzbogaci³y swoje zbiory od 10 do 150 woluminów. Zakupy wiêkszych iloœci by³y sporadyczne. Znacz¹cym Ÿród³em wzbogacania zbiorów bibliotecznych s¹ darowizny. W badanych szko³ach zdarza³y siê przypadki przyjêcia darów nawet powy¿ej 6000 woluminów w ci¹gu roku. Czy szko³y prenumeruj¹ czasopisma dla uczniów i nauczycieli – a jeœli tak, to ile? W ponad 28% szkó³ podstawowych, 20% gimnazjów oraz 11% szkó³ œrednich nie prenumerowano w 2001 r. ¿adnego czasopisma dla uczniów. Oko³o 15% szkó³ podstawowych, 20% gimnazjów i 8% szkó³ œrednich nie zaprenumerowa³o w tym czasie równie¿ czasopism dla nauczycieli. Wiêkszoœæ szkó³ podstawowych i gimnazjów prenumerowa³o od jednego do czterech czasopism dla uczniów i nauczycieli. Ponad po³owa szkó³ œrednich prenumerowa³a wiêcej ni¿ osiem czasopism dla uczniów i nauczycieli.

edukacja1.p65

87

03-06-03, 08:58

88

Prawo do nauki − raport z monitoringu

3.6.7. Dostêp uczniów do komputerów i internetu Ile komputerów znajduje siê w szkole, ile z nich udostêpnianych jest uczniom na zajêciach lekcyjnych i poza lekcjami oraz ile z nich ma internet? Z wypowiedzi dyrektorów badanych szkó³ wynika, ¿e pracowni komputerowych nie posiada 20% szkó³ podstawowych i 5% gimnazjów. Pracownie takie s¹ we wszystkich badanych szko³ach œrednich. Przygl¹daliœmy siê sytuacji w tych szko³ach, które dysponuj¹ komputerami. Podjêliœmy próbê wyliczenia, ilu uczniów w danej szkole przypada na jeden komputer. Choæ uœrednianie danych w tym wypadku wymaga znacznych uproszczeñ, to tylko w ten sposób mogliœmy przedstawiæ uzyskane wyniki. W badanych szko³ach podstawowych œrednio na jeden komputer przypada 38 uczniów, jedno stanowisko z dostêpem do internetu przypada zaœ na 72 uczniów. S¹ szko³y, gdzie jeden komputer przypada na 172 dzieci. Œrednio 32 gimnazjalistów mo¿e zabiegaæ o dostêp do jednego komputera i 35 do komputera z internetem. W szko³ach œrednich proporcje te wynosz¹ œrednio 26 uczniów na jeden komputer i 57 na komputer z ³¹czem internetowym. S¹ szko³y, w których liczba uczniów przypadaj¹ca na jeden komputer nie przekracza 5-6, s¹ jednak takie szko³y, gdzie o dostêp do jednego stanowiska internetowego mog³oby siê ubiegaæ grubo ponad 500 uczniów.

3.6.8. Wnioski i komentarz 1. Warunki nauczania i wyposa¿enie szkó³ nie gwarantuj¹ prawid³owej realizacji prawa do nauki, poniewa¿: - prawie 60% objêtych badaniem gimnazjów ma zbyt wielu uczniów w stosunku do wielkoœci budynku szkolnego; jest tak te¿ w co trzeciej podstawówce i w co szóstej z badanych szkó³ œrednich; - 30% organów prowadz¹cych szko³y podjê³o uchwa³y o podniesieniu dolnej granicy liczebnoœci oddzia³ów szkolnych; - w systemie zmianowym pracuje 44% szkó³ podstawowych, 31% gimnazjów i 19% szkó³ œrednich, co oznacza nauczanie w godzinach popo³udniowych i wieczornych. W badaniach nie znaleŸliœmy uzasadnienia dla takiej liczby szkó³ pracuj¹cych w systemie zmianowym; - w 48% szkó³ podstawowych w miastach i 64% na wsi zajêcia sportowe odbywaj¹ siê w sali zwanej „zastêpcz¹”, podobnie jest w 44% gimnazjów miejskich i 60% na wsi oraz 45% szkó³ œrednich w miastach i 64% na wsi;

edukacja1.p65

88

03-06-03, 08:58

89

Wyniki badań

- ponad 72% dyrektorów szkó³ podstawowych, 86% gimnazjów i 78% szkó³ œrednich stwierdzi³o brak pomocy dydaktycznych do prowadzenia zajêæ lekcyjnych. Bez dobrych, nowoczesnych œrodków i pomocy dydaktycznych nie bêdzie dobrej, efektywnie ucz¹cej szko³y. 2. W z³ej kondycji s¹ szkolne biblioteki, pozbawione mo¿liwoœci uzupe³niania ksiêgozbioru, zakupu lektur, s³owników czy nowej literatury. Nie prenumeruje siê prasy i czasopism, bo nie wystarcza na to pieniêdzy. W wielu bibliotekach szkolnych, szczególnie na wsi, nie ma czytelni, nie mówi¹c ju¿ o czytelni wyposa¿onej w komputer z ³¹czem internetowym. 3. Powszechny brak pomocy dydaktycznych nie pozwala na stosowanie nowoczesnych metod nauczania i utrudnia dostêp do najnowszej wiedzy. 4. Zbudowany przez nas katalog elementarnego wyposa¿enia szko³y pozwala wskazaæ zaniedbania w zakresie bazy sportowej. Brak sal, brak dostêpu do boisk sportowych, to dla uczniów czêœci szkó³ odciêcie od jakiejkolwiek aktywnoœci fizycznej. Lekcje wychowania fizycznego w takich szko³ach, niezale¿nie od zaanga¿owania nauczycieli i uczniów, musz¹ byæ marnej jakoœci, ponadto nie zapewniaj¹ uczestnikom podstawowego bezpieczeñstwa. 5. Nawet jeœli w co 40 szkole podstawowej i gimnazjum i w co setnej szkole œredniej – jak wynika z ocen w³adz oœwiatowych – nie ma biblioteki, to jest to stan godny po¿a³owania. 6. Trudno mówiæ o w³aœciwej edukacji informatycznej, je¿eli w 20% szkó³ podstawowych brak pracowni komputerowych, 31% szkó³ tego typu nie ma dostêpu do internetu, a na jeden komputer przypada œrednio od 25 do 38 uczniów. Oddala to w czasie osi¹gniêcie celów, za³o¿onych w reformie oœwiaty.

edukacja1.p65

89

03-06-03, 08:58

90

Prawo do nauki − raport z monitoringu

3.7. NAUCZANIE ETYKI W SZKO£ACH PODSTAWA PRAWNA 1. Konstytucja RP Art. 53 ust.1: Ka¿demu zapewnia siê wolnoœæ sumienia i religii. 2. Wolnoœæ religii obejmuje wolnoœæ wyznawania lub przyjmowania religii wed³ug w³asnego wyboru oraz uzewnêtrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwê, uczestniczenie w obrzêdach, praktykowanie i nauczanie [...]. 4. Religia koœcio³a lub innego zwi¹zku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej mo¿e byæ przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie mo¿e byæ naruszona wolnoœæ sumienia i religii innych osób.” 2. Ustawa o systemie oœwiaty z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. Art. 12 ust.1: Publiczne przedszkola, szko³y podstawowe i gimnazja organizuj¹ naukê religii na ¿yczenie rodziców, publiczne szko³y ponadgimnazjalne na ¿yczenie b¹dŸ rodziców, b¹dŸ samych uczniów; po osi¹gniêciu pe³noletnoœci o pobieraniu nauki religii decyduj¹ uczniowie.” 3. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie ramowych planów nauczania w szko³ach publicznych z dnia 15 lutego 1999 r. (Dz. U. nr 14, poz. 128 ze zm.) § 2 ust. 1: Ramowy plan nauczania okreœla tygodniowy wymiar godzin zajêæ edukacyjnych dla odpowiednich okresów kszta³cenia (...) 1. zajêæ z religii/etyki7 4. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego, kszta³cenia ogólnego w poszczególnych typach szkó³ oraz kszta³cenia w profilach w liceach profilowanych z dnia 21 maja 2001 r. (Dz. U. nr 61, poz. 625)8 5. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szko³ach z dnia 14 kwietnia 1992 r. (Dz.U. nr 36, poz. 155 ze zm.) „§ 1 ust.1: W publicznych przedszkolach organizuje siê, w ramach planu zajêæ przedszkolnych, naukê religii na ¿yczenie rodziców (opiekunów prawnych). W publicznych szko³ach podstawowych, gimnazjach, ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych, zwanych dalej «szko³ami», organizuje siê w ramach planu zajêæ szkolnych naukê religii i etyki: 1) w szko³ach podstawowych i gimnazjach – na ¿yczenie rodziców (opiekunów prawnych), 2) w szko³ach ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych – na ¿yczenie b¹dŸ rodziców (opiekunów prawnych), b¹dŸ samych uczniów; po osi¹gniêciu pe³noletnoœci o pobieraniu religii i etyki decyduj¹ sami uczniowie. Rozporz¹dzenie zmienione 12 lutego 2002 r. (Dz.U. Nr 15, poz.142). Zmiana nie ma znaczenia w kontekœcie prowadzonych badañ 8 Nowe rozporz¹dzenie pochodzi z 26 lutego 2002 r. (Dz.U. Nr 51, poz. 458) 7

edukacja1.p65

90

03-06-03, 08:58

91

Wyniki badań

2. ¯yczenie, o którym mowa w ust. 1, jest wyra¿ane w najprostszej formie oœwiadczenia, które nie musi byæ ponawiane w kolejnym roku szkolnym, mo¿e natomiast zostaæ zmienione. 3. Uczestniczenie lub nieuczestniczenie w przedszkolnej albo w szkolnej nauce religii lub etyki nie mo¿e byæ powodem dyskryminacji przez kogokolwiek i w jakiejkolwiek formie. § 3ust. 1: Uczniom, których rodzice lub którzy sami wyra¿¹ takie ¿yczenie (§ 1 ust. 1), szko³a organizuje lekcje etyki w oparciu o programy dopuszczone do u¿ytku szkolnego na zasadach okreœlonych w art. 22 ust. 2 pkt 3 ustawy o systemie oœwiaty. 2. W zale¿noœci od liczby zg³oszonych uczniów zajêcia z etyki mog¹ byæ organizowane wed³ug zasad podanych w § 2.(organizowanie zajêæ w grupie miêdzyoddzia³owej lub miêdzyszkolnej – przyp. autorów) 3. Szko³a jest obowi¹zana zapewniæ w czasie trwania lekcji religii lub etyki opiekê lub zajêcia wychowawcze uczniom, którzy nie korzystaj¹ z nauki religii lub etyki w szkole. Orzeczenia Trybuna³u Konstytucyjnego: z 20 kwietnia 1993 r. (U 12/92) oraz z 5 maja 1998 r. (K 35/97).

3.7.1. Realizacja podstawy programowej z etyki Wraz z powrotem religii do polskich szkó³, wprowadzono tak¿e alternatywne nauczanie etyki. „Uczniowie, których rodzice nie ¿ycz¹ sobie ich religijnego wychowania nie maj¹ obowi¹zku uczêszczania na lekcje religii w szkole. Dla nich w miarê mo¿liwoœci szko³a powinna zorganizowaæ lekcje, których celem by³oby poznanie zasad etycznych lub inne zajêcia, a w ka¿dym przypadku zapewniæ odpowiedni¹ opiekê i bezpieczeñstwo.” (pkt 2 Instrukcji dotycz¹cej nauczania religii do szko³y w roku szkolnym 1990/91). Zaakcentowano potrzebê stworzenia atmosfery tolerancji wœród uczniów i ich rodziców, wykluczaj¹cej wszelkie przejawy dyskryminacji religijnej w duchu Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka. W nastêpnych latach przedmiot „etyka” znalaz³ siê w podstawie programowej kszta³cenia ogólnego we wszystkich typach szkó³. Kolejne rozporz¹dzenia ministra w sprawie ramowych planów nauczania okreœla³y liczbê godzin przeznaczonych na realizacjê tego przedmiotu, natomiast rozporz¹dzenia w sprawie podstawy programowej formu³owa³y cele edukacyjne, zadania szko³y, treœci nauczania i oczekiwane osi¹gniêcia uczniów z etyki. Cele edukacyjne, sformu³owane w podstawie programowej, przewiduj¹ m.in.: •

edukacja1.p65

kszta³towanie refleksyjnej postawy wobec cz³owieka, jego natury, powinnoœci moralnych oraz wobec ró¿nych sytuacji ¿yciowych,

91

03-06-03, 08:58

92

Prawo do nauki − raport z monitoringu •

przygotowanie do rozpoznawania podstawowych wartoœci i dokonywania w³aœciwej ich hierarchizacji,

•

podjêcie odpowiedzialnoœci za siebie i innych oraz za dokonywane wybory moralne,

•

rozwój wra¿liwoœci moralnej,

•

umiejêtnoœæ rozpoznawania wartoœci moralnych oraz zdolnoœæ odró¿niania dobra od z³a,

•

nabycie wiedzy etycznej u³atwiaj¹cej dokonywanie trafnej oceny moralnej podejmowanych dzia³añ,

•

przyjmowanie odpowiedzialnoœci za s³owa i czyny oraz podjêcie samokontroli i pracy nad sob¹.

Etyka Zadania szko³y Szko³a podstawowa: 1. Wspieranie uczniów w poszukiwaniu wartoœci. 2. Ukazywanie uczniom koniecznoœci doskonalenia samego siebie. 3. Ukazywanie sensu praw i obowi¹zków, zasad i regu³, nakazów i zakazów obowi¹zuj¹cych w ¿yciu spo³ecznym. 4. Uczenie szacunku dla siebie i innych. Gimnazjum: 1. Uœwiadamianie wa¿nych problemów moralnych i sposobów ich rozwi¹zywania. 2. Ukazywanie znaczenia zasad moralnych dla rozwoju osobistego cz³owieka, kszta³towania siê relacji miêdzy ludŸmi oraz ¿ycia spo³ecznego, gospodarczego i politycznego. 3. U³atwianie nawi¹zywania wiêzi z w³asn¹ rodzin¹, krajem oraz jego kultur¹, umo¿liwiaj¹cych rzeczywiste otwieranie siê na ró¿norodnoœæ kultur w otaczaj¹cym œwiecie. 4. Umo¿liwienie rozwijania umiejêtnoœci prezentacji w³asnego stanowiska w dialogu z innymi i demokratycznego wspó³decydowania. Liceum profilowane: 1. Uœwiadamianie istotnego znaczenia zasad i wartoœci moralnych w rozwoju osobowym cz³owieka, w kszta³towaniu wzajemnych stosunków miêdzy ludŸmi oraz w ¿yciu publicznym.

edukacja1.p65

92

03-06-03, 08:58

93

Wyniki badań

2. Umo¿liwienie rozumienia w³asnej indywidualnoœci i chronienia osobowej to¿samoœci przed zagubieniem w kulturze masowej. 3. Uœwiadamianie znaczenia samokontroli i koniecznoœci pracy nad sob¹ dla osobowego rozwoju. 4. Pomoc w kszta³towaniu wiêzi z rodzin¹, ojczyzn¹ i kultur¹ na gruncie przyjmowanych wartoœci. 5. Pomoc w kszta³towaniu relacji z otoczeniem opartych o w³aœciw¹ hierarchiê wartoœci. Badaniu poddano: 1. Dostêpnoœæ zajêæ z etyki. 2. Stopieñ przygotowania nauczycieli. 3. Przyczyny uniemo¿liwiaj¹ce prowadzenie etyki. Staraliœmy siê te¿ dociec, czy w ogóle podejmowano jakiekolwiek próby w tym zakresie na terenie szkó³, b¹dŸ w formach pozaszkolnych. Szko³y zobowi¹zane s¹ do organizowania lekcji religii b¹dŸ etyki na ¿yczenie rodziców (opiekunów prawnych) lub pe³noletnich uczniów. Tygodniowy wymiar tych zajêæ, podobnie jak w przypadku religii, wynosi dwie godziny. Zarówno religia, jak i etyka pozostaj¹ jednak przedmiotami nadobowi¹zkowymi.

3.7.2. Uczniowie uprawnieni do uczestnictwa w zajêciach z etyki Ilu uczniów nie uczêszcza na lekcje religii? (pytanie do dyrektorów szkó³) Tabela 17. Udzia³ uczniów w lekcjach religii

edukacja1.p65

Udzia³ w katechezie

Szko³y podstawowe

Gimnazja

Szko³y œrednie

Uczestnicz¹ wszyscy uczniowie

43%

31%

28%

Nie uczestniczy mniej ni¿ 7 uczniów

41%

38%

33%

Nie uczestniczy powy¿ej 7 uczniów

16%

31%

39%

93

03-06-03, 08:58

94

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Tam, gdzie liczba uczniów nie przekracza 7, lekcje etyki powinny byæ organizowane w grupie miêdzyklasowej lub miêdzyoddzia³owej, b¹dŸ organ prowadz¹cy – w porozumieniu z rodzicami – mo¿e zorganizowaæ naukê etyki w formie miêdzyszkolnej, z liczb¹ uczniów nie mniejsz¹ ni¿ trzy. Wskazano, ¿e w ankietowanych szko³ach nie korzysta z nauki religii 627 uczniów szkó³ podstawowych (1,5% ogó³u uczniów w badanych szko³ach), œrednio niemal piêciu w jednej szkole, 788 gimnazjalistów (3,1%), œrednio 12 uczniów w jednej szkole, a tak¿e 661 uczniów szkó³ œrednich (2,3%), œrednio 10 uczniów w jednej szkole. W wielu placówkach s¹ to pojedyncze przypadki, jednak zanotowaliœmy równie¿ takie szko³y, gdzie w katechezie nie uczestniczy 80 (szko³a œrednia), 97 uczniów (szko³a podstawowa), a nawet 209 (gimnazjum). W badanych szko³ach nie wszyscy uczniowie uczestnicz¹ w lekcjach religii. W dwóch trzecich wszystkich typów szkó³ s¹ uczniowie, którzy na religiê nie chodz¹. Liczbê siedmiu uczniów, okreœlon¹ jako minimum uzasadniaj¹ce organizacjê zajêæ, przekroczono w co siódmej szkole podstawowej, w co trzecim gimnazjum i w prawie 40% szkó³ œrednich. S¹ szko³y, gdzie takich uczniów jest kilkudziesiêciu, a nawet ponad 200.

3.7.3. Organizacja zajêæ z etyki Czy szko³a organizuje zajêcia z etyki dla uczniów niekorzystaj¹cych z katechezy? (pytanie do dyrektorów szkó³) Oczekiwaliœmy na odpowiedŸ od dyrektorów 57% szkó³ podstawowych, 69% gimnazjów i 72% szkó³ œrednich – tych wszystkich, gdzie tacy uczniowie s¹. Od odpowiedzi uchylili siê dyrektorzy w 16% podstawówek, 11% gimnazjów i 8% szkó³ œrednich. Potwierdzi³o prowadzenie zajêæ z etyki niespe³na 2% dyrektorów podstawówek, 7% gimnazjów i 8% szkó³ œrednich. W pozosta³ych szko³ach nie prowadzi siê zajêæ z etyki. W ilu szko³ach prowadzone s¹ zajêcia z etyki dla uczniów, którzy nie chodz¹ na lekcje religii? (pytanie do przedstawicieli w³adz samorz¹dowych) Odpowiedzi pozytywne otrzymaliœmy z piêciu organów prowadz¹cych szko³y podstawowe i gimnazja oraz siedmiu prowadz¹cych szko³y œrednie. W pierwszym przypadku dotyczy to lekcji organizowanych w 23 szko³ach, w drugim – 279 szkó³ (z tego – 242 szko³y w jednym mieœcie). Jeœli s¹ zajêcia z etyki, proszê okreœliæ kwalifikacje nauczyciela? Zgodnie z informacjami od dyrektorów szkó³, tylko w jednym przypadku nauczyciel posiada³ pe³ne kwalifikacje do nauczania etyki, w pozosta³ych lekcje te prowadzili na ogó³ nauczyciele historii.

edukacja1.p65

94

03-06-03, 08:58

95

Wyniki badań

Jaka jest liczba uczniów uczêszczaj¹cych na zajêcia z etyki? Tabela 18. Uczniowie uczestnicz¹cy w lekcjach etyki w badanych szko³ach Liczba uczniów, którzy nie chodz¹ na religiê

Liczba remontów

Liczba uczniów, którzy ucz¹ siê etyki

Szko³y podstawowe

627

12

Gimnazja

788

130

Szko³y œrednie

661

95

W szko³ach podstawowych jest to 12 uczniów, co stanowi niespe³na 2% wszystkich, którzy nie chodz¹ na religiê; w gimnazjach uczy siê etyki oko³o 16% tej grupy; w szko³ach œrednich – 14% Co uniemo¿liwia organizowanie zajêæ etyki? Tabela 19. Przyczyny uniemo¿liwiaj¹ce organizowanie zajêæ z etyki

Deklarowane przyczyny

Szko³y podstawowe

Gimnazja

Szko³y œrednie

Brak zainteresowania rodziców i uczniów

73%

62%

72%

Brak wykwalifikowanego nauczyciela

14%

19%

22%

Brak œrodków

8%

9%

7%

Inne powody

25%

32%

24%

Brak odpowiedzi

9%

6%

4%

Zdecydowana wiêkszoœæ ankietowanych jako zasadnicz¹ przyczynê braku lekcji etyki wskaza³a na brak zainteresowania ze strony rodziców i uczniów. Im wy¿szy etap edukacyjny, tym wiêkszego znaczenia nabieraj¹ kwalifikacje nauczyciela. Ci, którzy wskazywali na inne powody mówili o braku lub zbyt ma³ej liczbie chêtnych. W kilku przypadkach jako inn¹ przyczynê wskazano uczestnictwo w lekcjach religii organizowanych w formie pozaszkolnej przez niekatolickie wspólnoty religijne. Podobny problem postawiliœmy przed w³adzami oœwiatowymi. 52% urzêdników gminnych i 61% powiatowych stwierdzi³o, ¿e w prowadzonych przez nich szko³ach nie by³o takiej potrzeby. Odpowiednio – 32% oraz 9% uzna³o, ¿e zajêcia takie nie maj¹ racji bytu z powodu zbyt ma³ej liczby chêtnych. Nigdzie nie stwierdzono, i¿ organizowane by³y miêdzyszkolne zajêcia z etyki.

edukacja1.p65

95

03-06-03, 08:58

96

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Wypowiedzi respondentów Dyrektorzy szkó³: „Ma³a iloœæ uczniów, uczniowie z ró¿nych poziomów.” „1-2 osoby z rocznika – nie ma etyki ze wzglêdów organizacyjnych i op³acalnoœci.” „Nie mo¿na stworzyæ grupy, bo s¹ to pojedyncze osoby w klasach.” „Za ma³o osób, koñcz¹ o ró¿nych porach, nikt z rodziców siê o to nie ubiega.” „Nikt nie wystêpuje o lekcje etyki.” „Nie ma mo¿liwoœci zajêæ miêdzyszkolnych, odleg³oœci 12 km od innego gimnazjum.” Przedstawiciele w³adz oœwiatowych: „Dyrektorzy nie zg³aszaj¹ potrzeb, a w arkuszach organizacji pisz¹ – religia.” „Urz¹d daje pieni¹dze szko³om na to, ale wszystko zale¿y od uczniów i ich rodziców.” „Zwykle po 2-3 miesi¹cach nikt ju¿ nie przychodzi na lekcje etyki.” „To sprawa dyrektora, a oni nie zwracali siê do urzêdu o dodatkowe fundusze.” „Urz¹d chce finansowaæ, szko³y ró¿nie to realizuj¹.” Komu dyrektorzy szkó³ zg³aszali w ostatnim roku szkolnym brak mo¿liwoœci zapewnienia uczniom lekcji etyki? Tylko 12 dyrektorów informowa³o swoje w³adze oœwiatowe o niemo¿noœci zapewnienia uczniom zajêæ z etyki, a 11 dyrektorów potwierdzi³o, ¿e rozmawiali na ten temat z rodzicami uczniów. Pozostali odpowiadaj¹cy nie widzieli potrzeby zg³aszania tej sprawy komukolwiek. Jednak nawet zg³oszenia tych 12 dyrektorów pozosta³y niezauwa¿one w urzêdach, gdy¿ na pytanie skierowane do w³adz oœwiatowych – czy dyrektorzy zg³aszali potrzebê organizacji miêdzyszkolnych zajêæ z etyki – nie uzyskaliœmy ani jednego potwierdzenia. Uzyskaliœmy jedynie trzy potwierdzenia, po jednym z ka¿dego rodzaju badanych szkó³, w odpowiedzi na pytanie, czy w ci¹gu ostatniego roku szkolnego rodzice postulowali zorganizowanie zajêæ z etyki. Potwierdzono organizacjê zajêæ etyki, w zale¿noœci od rodzaju, od 2 do 8% szkó³. 8% gmin i 21% powiatów organizowa³o w podleg³ych im szko³ach lekcje etyki. W szko³ach podstawowych uda³o siê nam potwierdziæ uczestnictwo w takich zajêciach zaledwie 2% uczniów, którzy nie chodz¹ na religiê. W gimnazjach jest to 16%, a w szko³ach œrednich 14%.

edukacja1.p65

96

03-06-03, 08:58

97

Wyniki badań

3.7.4. Wnioski i komentarz 1. W dwóch trzecich badanych szkó³ byli uczniowie, którzy nie chodz¹ na religiê. W przewa¿aj¹cej wiêkszoœci szkó³ nie podejmuje siê w ogóle próby zorganizowania zajêæ etyki uzasadniaj¹c to brakiem zainteresowania ze strony uczniów i rodziców. 2. Alternatywa programowa - albo religia, albo etyka - jest fikcj¹. Nikt nie przywi¹zuje wagi do nauczania etyki. £atwo uzasadniæ, ¿e nie ma wniosków rodziców, jest zbyt ma³o chêtnych, w ró¿nym wieku, z ró¿nych poziomów nauczania, ¿e brak wykwalifikowanej kadry itp. Nie ma te¿ miêdzyszkolnych zajêæ z etyki, do których organizowania powinny czuæ siê powo³ane organy prowadz¹ce. Skoro jednak nie ma chêtnych, to wszyscy bagatelizuj¹ problem. Nie spotkaliœmy siê z sytuacj¹, by z powodu braku zajêæ z etyki ktokolwiek mia³ obawy o jakoœæ kszta³cenia. 3. Naszym zdaniem osoby odpowiedzialne za realizacjê podstawy programowej lekcewa¿¹ nauczanie etyki. Brak zainteresowania ze strony uczniów i ich rodziców jest oczywisty – nikt z nimi o tym nie rozmawia. W sprawie etyki dyrektorzy w wiêkszoœci nie tylko nie uzasadniaj¹ potrzeby realizacji tego przedmiotu, ale nawet nie informuj¹ o nim rodziców.

3.8. NAUCZANIE INDYWIDUALNE PODSTAWA PRAWNA Standardy miêdzynarodowe 1. Konwencja o prawach dziecka Art. 23 ust.1: Pañstwa-Strony uznaj¹, ¿e dziecko psychicznie lub fizycznie niepe³nosprawne powinno mieæ zapewnion¹ pe³niê normalnego ¿ycia w warunkach gwarantuj¹cych mu godnoœæ, umo¿liwiaj¹cych osi¹gniêcie niezale¿noœci oraz u³atwiaj¹cych aktywne uczestnictwo dziecka w ¿yciu spo³eczeñstwa. 2. Pañstwa-Strony uznaj¹ prawo dziecka niepe³nosprawnego do szczególnej troski i bêd¹ sprzyja³y oraz zapewnia³y, stosownie do dostêpnych œrodków, rozszerzanie pomocy udzielanej uprawnionym do niej dzieciom oraz osobom odpowiedzialnym za opiekê nad nimi. 3. Uznaj¹c szczególne potrzeby dziecka niepe³nosprawnego, pomoc, o której mowa w ustêpie 2 niniejszego artyku³u, bêdzie udzielana bezp³atnie tam, gdzie jest to mo¿liwe, z uwzglêdnieniem zasobów finansowych rodziców b¹dŸ innych osób opiekuj¹cych siê dzieckiem, i ma zapewniæ, aby niepe³nosprawne dziecko posiada³o skuteczny dostêp do oœwiaty, nauki, opieki zdrowotnej, opieki rehabilitacyjnej, przygotowania zawodowego oraz mo¿liwoœci rekreacyjnych, realizowany w sposób prowadz¹cy do osi¹gniêcia przez dziecko jak najwy¿szego stopnia zintegrowania ze spo³eczeñstwem oraz osobistego rozwoju, w tym jego rozwoju kulturalnego i duchowego.”

edukacja1.p65

97

03-06-03, 08:58

98

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Prawo krajowe 1. Ustawa o systemie oœwiaty z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. Art. 71b ust.1a: Indywidualnym nauczaniem obejmuje siê dzieci i m³odzie¿, których stan zdrowia uniemo¿liwia lub znacznie utrudnia uczêszczanie do szko³y.” 2. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie orzekania o potrzebie kszta³cenia specjalnego lub indywidualnego nauczania dzieci i m³odzie¿y oraz szczegó³owych zasad kierowania do kszta³cenia specjalnego lub indywidualnego nauczania z dnia 12 lutego 2001 r. (Dz. U. nr 13 poz. 114 ze zm.). „§13.1. Na wniosek rodziców (prawnych opiekunów) ucznia dyrektor szko³y lub placówki, do której uczêszcza uczeñ posiadaj¹cy orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania, organizuje indywidualne nauczanie.” 3. Zarz¹dzenie MEN w sprawie zasad organizowania opieki nad uczniami niepe³nosprawnymi, ich kszta³cenia w ogólnodostêpnych i integracyjnych publicznych przedszkolach, szko³ach i placówkach oraz organizacji kszta³cenia specjalnego z dnia 4 paŸdziernika 1993 r. (Dz. Urz. MEN nr 9 poz. 36, zmiana Dz. U. z 2000 r. nr 2 poz. 20). [Nie powinno obowi¹zywaæ, gdy¿ zgodnie z Konstytucj¹ nie jest Ÿród³em prawa].9 §18 ust.4: Dziecko objête indywidualnym nauczaniem i wychowaniem pozostaje uczniem (wychowankiem) danej szko³y (przedszkola), która organizuje to nauczanie i wychowanie. Rozporz¹dzenie MEN w sprawie zasad organizowania zajêæ rewalidacyjnowychowawczych dla dzieci i m³odzie¿y upoœledzonych umys³owo w stopniu g³êbokim z dnia 30 stycznia 1997r. (Dz. U. Nr 14, poz. 76) § 2: Dla dzieci i m³odzie¿y upoœledzonych umys³owo w stopniu g³êbokim, w wieku od 3 do 25 lat, organizuje siê zespo³owe zajêcia rewalidacyjno-wychowawcze oraz, we wspó³pracy z rodzicami (prawnym opiekunem), indywidualne zajêcia rewalidacyjno-wychowawcze.

3.8.1. Organizacja nauczania indywidualnego Dzieciom, które z powodu choroby, upoœledzenia lub kalectwa nie mog¹ chodziæ wraz ze swoimi rówieœnikami na lekcje, pañstwo musi zapewniæ optymalne mo¿liwoœci edukacyjne. Jedn¹ z form stosowanych w takich przypadkach jest nauczanie indywidualne. Przepisy okreœlaj¹ tryb orzekania o potrzebie indywidualnego nauczania przez publiczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne lub inne poradnie specjalistyczne. 9

edukacja1.p65

Zarz¹dzenie zosta³o uchylone przez rozporz¹dzenie MENiS z dnia 29 stycznia 2003 r. w sprawie sposobu i trybu organizowania indywidualnego nauczania dzieci i m³odzie¿y (Dz.U. Nr 23, poz. 193). Merytorycznie cytowany przepis nie uleg³ zmianie.

98

03-06-03, 08:58

99

Wyniki badań

Dziecko objête takim nauczaniem pozostaje w dalszym ci¹gu pe³noprawnym uczniem swojej szko³y, która organizuje to nauczanie i wychowanie. Indywidualne nauczanie powinno spe³niaæ nastêpuj¹ce warunki: 1. Organizuje siê je w miejscu pobytu dziecka, w szczególnoœci: •

w domu rodzinnym dziecka,

•

w rodzinie zastêpczej,

•

w placówce opiekuñczo-wychowawczej,

•

w zak³adzie opieki zdrowotnej i domu pomocy spo³ecznej, je¿eli nie ma mo¿liwoœci zapewnienia innej formy nauki.

W szczególnie uzasadnionych przypadkach indywidualne nauczanie i wychowanie mo¿e byæ organizowane na terenie szko³y. •

realizuje siê program nauczania szko³y ogólnodostêpnej i dostosowuje siê go do mo¿liwoœci ucznia okreœlonych przez publiczn¹ poradniê psychologiczno-pedagogiczn¹ lub inn¹ poradniê specjalistyczn¹, a w odniesieniu do dziecka upoœledzonego umys³owo i nies³ysz¹cego – odpowiedni program nauczania szko³y specjalnej.

Okreœlono te¿ tygodniowy wymiar zajêæ indywidualnego nauczania oraz sposób jego realizacji. Zalecane jest powierzanie indywidualnego nauczania w klasach I-III jednemu nauczycielowi, a w klasach IV-VIII, w miarê mo¿liwoœci, kilku nauczycielom poszczególnych przedmiotów. Badaniu poddano: 1. Liczbê uprawnionych dzieci i m³odzie¿y do nauczania indywidualnego, a tak¿e formy realizacji tego nauczania, 2. Zakres realizacji podstawy programowej w nauczaniu indywidualnym, 3. Realizacjê uprawnienia do zajêæ rewalidacyjno-wychowawczych. Pytania kierowaliœmy do dyrektorów szkó³ oraz przedstawicieli samorz¹dowych w³adz oœwiatowych.

3.8.2. Dzieci objête nauczaniem indywidualnym O zakwalifikowaniu ucznia do indywidualnego nauczania decyduje poradnia psychologiczno-pedagogiczna lub inna specjalistyczna poradnia. Kwalifikacja odbywa siê na wniosek rodziców dziecka, które z przyczyn zdrowotnych nie mo¿e normalnie uczêszczaæ do szko³y. Tajemnic¹ poliszynela s¹ przypadki odwlekania,

edukacja1.p65

99

03-06-03, 08:58

100

Prawo do nauki − raport z monitoringu

choæby przez krótki czas, decyzji o podjêciu nauczania indywidualnego ze wzglêdów ekonomicznych. Czy wszystkie dzieci zakwalifikowane do nauczania indywidualnego maj¹ zapewnione takie nauczanie? W badanych szko³ach nie by³o w roku szkolnym 2000/2001 ani jednego przypadku odmowy podjêcia indywidualnego nauczania. Porównanie liczby uczniów, wobec których wydano orzeczenie o nauczaniu indywidualnym w roku 2000/2001 z liczb¹ uczniów realizuj¹cych tak¹ formê kszta³cenia, pokazuje nieznaczn¹ przewagê tych drugich, co oznacza, ¿e czêœæ uczniów posiada orzeczenie o d³u¿szym ni¿ rok okresie wa¿noœci. Porównuj¹c liczbê uczniów nauczanych indywidualnie z liczb¹ uczniów w szkole stwierdzamy, ¿e stanowi¹ oni w badanych szko³ach podstawowych ponad 0,5%, w gimnazjach 0,4%, a w szko³ach œrednich 0,2% ogó³u uczniów. Liczby podane przez przedstawicieli w³adz oœwiatowych dowodz¹, ¿e zarówno w gminach, jak i w powiatach dzieci nauczane indywidualnie stanowi¹ oko³o 0,4% wszystkich uczniów. Ilu uczniów jest nauczanych indywidualnie – doraŸnie, a ilu przez wiêkszoœæ dotychczasowego okresu nauki? Tabela 20. Okres nauczania indywidualnego Okres nauczania indywidualnego

% nauczanych indywidualnie w szko³ach podstawowych

% nauczanych indywidualnie w gimnazjach

% nauczanych indywidualnie w szko³ach œrednich

DoraŸnie

17%

17%

15%

Przez wiêkszoœæ okresu nauki w szkole

83%

83%

85%

WyraŸnie widaæ, ¿e znacznie przewa¿a w badanych szko³ach tendencja do utrzymywania nauczania indywidualnego przez wiêkszoœæ lub przez ca³y okres nauki w szkole. Bardzo dobrze, ¿e dzieciom wymagaj¹cym indywidualnego nauczania nie odmawia siê pomocy w tym zakresie. Z drugiej strony, dla ponad 80% indywidualne nauczanie oznacza wykluczenie z “normalnoœci szkolnej” przez wiêkszoœæ lub ca³y okres nauki. Niebezpiecznie blisko st¹d do wniosku, ¿e proœciej zatrzymaæ dziecko w domu ni¿ stworzyæ w szkole warunki umo¿liwiaj¹ce mu w miarê normaln¹ naukê.

edukacja1.p65

100

03-06-03, 08:58

101

Wyniki badań

3.8.3.Realizacja podstawy programowej W ilu przypadkach nauczanie indywidualne odbywa siê w domu ucznia/ w szkole/ w domu i w szkole? Tabela 21. Miejsce realizacji nauczania indywidualnego % nauczanych indywiMiejsce realizacji dualnie w szko³ach nauczania indywidualpodstawowych nego w roku szkolnym 2000/2001

% nauczanych indywidualnie w gimnazjach

% nauczanych indywidualnie w szko³ach œrednich

W domu

59%

59%

46%

W szkole

31%

20%

37%

W domu i w szkole

10%

21%

17%

Wiêkszoœæ uczniów nauczanych indywidualnie ma zajêcia w domu. Jednak, jak wynika z powy¿szych danych, w zale¿noœci od rodzaju szko³y od 20 do 37% dzieci ma nauczanie indywidualne w szkole, co rodzi pytanie o zasadnoœæ orzekania w takich przypadkach o nauczaniu indywidualnym. Z punktu widzenia wychowawczego najlepszym rozwi¹zaniem jest zapewne organizowanie czêœci zajêæ indywidualnych w domu, a czêœci w szkole, w zale¿noœci od mo¿liwoœci ucznia. Kto prowadzi zajêcia indywidualne? Wybór dotyczy³ dwóch mo¿liwoœci: nauczyciele z kwalifikacjami do poszczególnych przedmiotów i nauczyciele innych specjalnoœci, którzy podjêli siê prowadziæ zajêcia. Tabela 22. Kwalifikacje nauczycieli nauczania indywidualnego Kwalifikacje nauczycieli nauczania indywidualnego w roku 2000/2001

% nauczycieli w szko³ach podstawowych

% nauczycieli w gimnazjach

% nauczycieli w szko³ach œrednich

Kwalifikacje do nauczania poszczególnych przedmiotów

57%

69%

38%

Nauczyciele innych specjalnoœci, którzy podjêli siê prowadzenia zajêæ

43%

31%

62%

Stosowne przepisy zalecaj¹ zatrudnienie do nauczania indywidualnego w klasach I-III jednego nauczyciela, a w klasach starszych – kilku nauczycieli. Nie mówi siê nic o kwalifikacjach, bo te¿ trudno uzale¿niaæ podjêcie nauczania indywidualnego od tego, czy podejm¹ siê je realizowaæ wszyscy wymagani specjaliœci.

edukacja1.p65

101

03-06-03, 08:58

102

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Smutn¹ rzeczywistoœci¹ tej formy kszta³cenia jest nauczanie kilku przedmiotów przez nauczyciela, który nie ma niezbêdnych kwalifikacji; zdaniem ankietowanych dyrektorów – 43% nauczycieli ucz¹cych indywidualnie w podstawówkach, co 3 nauczyciel gimnazjum i a¿ dwie trzecie nauczycieli szkó³ œrednich . Ilu uczniom nauczanym indywidualnie przyznano tygodniow¹ iloœæ zajêæ na poziomie: maksymalnym, œrednim, minimalnym, poni¿ej minimum okreœlonego w rozporz¹dzeniu MEN? Tabela 23. Nauczanie indywidualne w szko³ach – iloœæ zajêæ tygodniowo % uczniów % uczniów Tygodniowe godziny % uczniów % uczniów % uczniów nauczanych zajêæ na poziomie: nauczanych nauczanych nauczanych nauczanych indywidualnie indywidualnie indywidualnie indywidualnie indywidualnie w szko³ach w szko³ach w szko³ach w gimnazjach w szko³ach podleg³ych podleg³ych œrednich podstawowych powiatom gminom Maksymalnym

37%

23%

46%

36%

33%

Œrednim

42%

53%

24%

32%

29%

Minimalnym

21%

24%

30%

32%

38%

0

0

0

0,1%

0,2%

Poni¿ej minimum

Zarz¹dzenie MEN, na które powo³ujemy siê powy¿ej okreœla, ¿e tygodniowy wymiar zajêæ indywidualnego nauczania i wychowania wynosi10: 1) dla dzieci w wieku przedszkolnym – od 4 do 6 godzin, 2) dla uczniów klas I-III – od 4 do 8 godzin, 3) dla uczniów klas IV-V – od 6 do 10 godzin, 4) dla uczniów klas VI-VIII – od 8 do 12 godzin, 5) dla uczniów szkó³ ponadpodstawowych – od 12 do 16 godzin, 6) dla uczniów upoœledzonych umys³owo w stopniu umiarkowanym i znacznym – od 6 do 8 godzin bez wzglêdu na poziom nauczania i wychowania. Czas przeznaczony na nauczanie indywidualne musi uwzglêdniaæ mo¿liwoœci chorego ucznia, któremu czêsto trudno wysiedzieæ w skupieniu godzinê czy dwie. Jednak najistotniejszym kryterium, decyduj¹cym o iloœci czasu przeznaczanego 10

edukacja1.p65

W nowym rozporz¹dzeniu MENiS z dnia 29 stycznia 2003 r. w sprawie sposobu i trybu organizowania indywidualnego nauczania dzieci i m³odzie¿y (Dz.U. Nr 23 poz. 193) podniesiono w szkole podstawowej i gimnazjum doln¹ granicê o 2 godziny (§3 ust. 2 pkt 2-4).

102

03-06-03, 08:58

103

Wyniki badań

na indywidualne zajêcia, s¹ finanse. St¹d du¿e zró¿nicowanie czasu indywidualnego nauczania w poszczególnych placówkach. Z przedstawionych danych wynika, ¿e od 21 do 30% dyrektorów (w zale¿noœci od rodzaju szkó³) przydziela najni¿szy z mo¿liwych wymiar godzin nauczania. Zdaniem w³adz samorz¹dowych wskaŸnik ten jest jeszcze wy¿szy – od 32 do 38% S¹ te¿ przypadki, choæ rzadkie, realizowania zajêæ nauczania indywidualnego w wymiarze ni¿szym ni¿ minimum, przewidzianym w przepisach. Kto i na jakiej podstawie decyduje o iloœci godzin przeznaczonych na nauczanie indywidualne dla danego ucznia? Czêœæ odpowiedzi jako dysponenta godzin nauczania indywidualnego w gimnazjum wskaza³o dyrektora szko³y: „Dyrektor na wniosek rodzica w konsultacji z poradni¹.” „Dyrektor na podstawie wytycznych organu prowadz¹cego.” „Dyrektor w zale¿noœci od posiadanych œrodków finansowych.” W wiêkszoœci przypadków, o przyznaniu uczniowi nauczania indywidualnego i liczbie godzin na to przeznaczonych decyduj¹ jednak w³adze samorz¹dowe: „Zarz¹d Miasta i Gminy na podstawie wniosku dyrektora szko³y.” „Dyrektor wystêpuje z orzeczeniem do Zarz¹du Miasta o przyznanie funduszy i godzin na nauczanie indywidualne.” „Gmina zwleka w czasie z podjêciem decyzji, chc¹c zaoszczêdziæ.” „Wójt gminy z dyrektorem szko³y.” Wydaje siê niemo¿liwe, by w³adze samorz¹dowe mog³y trafnie okreœliæ indywidualne potrzeby dziecka, co do iloœci czasu, jakiego potrzebuje na nauczanie. Z drugiej strony, jest czymœ kuriozalnym, by w³adze miasta, gminy czy powiatu zajmowa³y siê rozstrzyganiem, czy przyznaæ uczniowi szeœæ czy siedem godzin lekcji. Niezale¿nie jednak od sposobu podejmowania decyzji, faktem jest, ¿e w trybie nauczania indywidualnego, ze wzglêdu na znacznie ni¿szy wymiar godzin, uczeñ otrzymuje niewielk¹ czêœæ wiedzy, przekazywanej uczniom w szkole. Nie prowadzi siê niektórych przedmiotów, uznaj¹c je za ma³o istotne, b¹dŸ ze wzglêdu na brak kwalifikacji ucz¹cych nauczycieli (w przypadku np. jêzyków obcych). Ogranicza siê treœci programowe, z koniecznoœci rezygnuj¹c np. z przeprowadzania doœwiadczeñ chemicznych, bo nie pozwalaj¹ na to warunki, w jakich prowadzone jest nauczanie.

edukacja1.p65

103

03-06-03, 08:58

104

Prawo do nauki − raport z monitoringu

W ilu przypadkach nauczania indywidualnego nie s¹ realizowane wszystkie przedmioty wymagane w podstawie programowej? (pytanie do dyrektorów szkó³) W 35% przypadków nauczania indywidualnego w szko³ach podstawowych, 50% przypadków w gimnazjach oraz w 19% przypadków w szko³ach œrednich podstawa programowa nie jest realizowana. Autorzy raportu znaj¹ przypadek niepe³nosprawnej absolwentki liceum ogólnokszta³c¹cego, nauczanej w trybie indywidualnym, która nie zosta³a dopuszczona do egzaminu na studia wy¿sze, poniewa¿ jej œwiadectwo maturalne by³o niepe³ne – brakowa³o tam kilku ocen z przedmiotów, które nie by³y realizowane w ramach nauczania indywidualnego. Z zajêæ organizowanych w szkole w trybie indywidualnym korzysta - co trzeci uczeñ szko³y podstawowej (dotyczy oczywiœcie tych zakwalifikowanych do nauczania indywidualnego), co czwarty gimnazjalista i a¿ 37% indywidualnie nauczanych uczniów szkó³ œrednich.

3.8.4. Zajêcia rewalidacyjno-wychowawcze Jeszcze innym problemem, na który chcemy zwróciæ uwagê, s¹ zajêcia rewalidacyjno-wychowawcze dla dzieci i m³odzie¿y g³êboko upoœledzonych. Celem tych zajêæ „jest wspomaganie rozwoju dzieci i m³odzie¿y, rozwijanie zainteresowania otoczeniem oraz uzyskiwanie niezale¿noœci od innych osób w funkcjonowaniu w codziennym ¿yciu.” (§ 3 rozporz¹dzenia MEN w sprawie zasad organizowania zajêæ rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i m³odzie¿y upoœledzonych umys³owo w stopniu g³êbokim)

Opiek¹ pedagogiczn¹ w formie takich zajêæ powinny byæ objête osoby w wieku 3-25 lat. Udzia³ w zajêciach dzieci w wieku obowi¹zku szkolnego uznaje siê za spe³nianie tego obowi¹zku. Zajêcia rewalidacyjno-wychowawcze mog¹ byæ organizowane: 1. w publicznych przedszkolach i szko³ach – w tym specjalnych, publicznych placówkach opiekuñczo-wychowawczych, 2. w zak³adach opieki zdrowotnej, domach pomocy spo³ecznej, 3. w oœrodkach rehabilitacyjno-wychowawczych oraz domach rodzinnych. Wymiar takich zajêæ, w zale¿noœci od mo¿liwoœci psychofizycznych oraz specyficznych potrzeb rewalidacyjnych uczestników wynosi: cztery godziny dziennie na zajêcia zespo³owe i dwie godziny dziennie na zajêcia indywidualne. Rozporz¹dzenie okreœla równie¿ odpowiedzialnoœæ dyrektorów szkó³ za prawid³ow¹ realizacjê tych zajêæ, a tak¿e sposób ich projektowania w arkuszu organizacyjnym szko³y.

edukacja1.p65

104

03-06-03, 08:58

105

Wyniki badań

Autorzy raportu znaj¹ udokumentowany przypadek odmowy kontynuowania zajêæ rewalidacyjno-wychowawczych osobie g³êboko upoœledzonej, która ukoñczy³a 18 lat. Zajêcia te odbywa³y siê – choæ w wymiarze znacznie ni¿szym ni¿ przewiduje to prawo – do chwili uzyskania pe³noletnoœci. Mimo i¿ by³y zaplanowane w³aœciwie w arkuszu organizacji szko³y, która te zajêcia realizowa³a, w³adze samorz¹dowe nakaza³y ich przerwanie, argumentuj¹c, ¿e nie otrzyma³y na to œrodków w ramach subwencji, poniewa¿ podopiecznego nie obejmuje ju¿ obowi¹zek szkolny. Kto finansuje zajêcia rewalidacyjno-wychowawcze z dzieæmi g³êboko upoœledzonymi? (pytanie do przedstawicieli w³adz oœwiatowych) „MEN za poœrednictwem Stowarzyszenia”, „Oœrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy”, „PERON”, „W³adze samorz¹dowe z w³asnych œrodków”, „Oœrodki szkolno-wychowawcze”, „Stowarzyszenie w s¹siedniej gminie.” Tylko w jednym przypadku wskazano, ¿e takie zajêcia finansowane s¹ ze œrodków przekazywanych samorz¹dowi w ramach subwencji oœwiatowej.

3.8.5. Wnioski i komentarz 1. Z naszych badañ wynika, ¿e nie odmawia siê podejmowania nauczania indywidualnego tam, gdzie jest ono orzeczone. S¹ jasne procedury orzekania, wiadomo te¿, kto odpowiada za organizacjê i nadzór nad takimi zajêciami. 2. Problemem jest decyzja o wymiarze godzin nauczania. Powo³uj¹c siê na to samo rozporz¹dzenie zarówno dyrektorzy, jak i urzêdnicy samorz¹dowi, wskazuj¹ siebie jako powo³anych do tych rozstrzygniêæ. Mamy przyk³ady, ¿e próbuje siê na nauczaniu indywidualnym zaoszczêdziæ, np. obni¿aj¹c wymiar do minimalnego, albo nawet w ekstremalnych przypadkach – poni¿ej minimum. Sposobem na „zaoszczêdzenie” jest tak¿e opóŸnianie decyzji o podjêciu nauczania przez organ samorz¹dowy, gdy wp³ywa do niego orzeczenie poradni i wniosek. 3. Ponad 80% dzieci nauczanych indywidualnie pozostaje w tym systemie przez wiêkszoœæ okresu nauki w szkole. Zastanawiaj¹ce jest, ¿e to, co mia³o byæ przeznaczone dla przypadków szczególnych, sta³o siê regu³¹. Nauczanie indywidualne powinno byæ doraŸne, a pañstwo powinno przygotowaæ szko³y do tego, by mog³y w nich znaleŸæ swoje miejsce tak¿e dzieci chore przewlekle, z upoœledzeniem narz¹dów ruchu itp. Byæ mo¿e, w d³u¿szej perspektywie,

edukacja1.p65

105

03-06-03, 08:58

106

Prawo do nauki − raport z monitoringu

dostosowanie szkó³ do potrzeb takich dzieci by³oby tañsze ni¿ nak³ady na kosztowne nauczanie indywidualne. 4. W szczególnych przypadkach, gdy nie ma szans na nauczanie dziecka niepe³nosprawnego w szkole, nale¿a³oby tak rozszerzyæ zakres nauczania indywidualnego, aby jego szanse na edukacjê by³y takie jak dzieci zdrowych. 5. Nauczanie indywidualne realizowane wy³¹cznie w szkole (ok. 30% uczniów nauczanych indywidualnie) mo¿e mieæ uzasadnienie z wzglêdu na potrzeby uczniów, ale nie powinno tyle kosztowaæ co w domu ucznia. 6. Oferta w trybie nauczania indywidualnego jest niepe³na, w ogromnej czêœci zubo¿ona wobec podstawy programowej, na której oparte jest kszta³cenie w szkole. Mo¿emy z pe³n¹ odpowiedzialnoœci¹ stwierdziæ, ¿e jakoœæ i efektywnoœæ nauczania indywidualnego jest o wiele gorsza ni¿ to, co otrzymuj¹ uczniowie w szko³ach. Oznacza to, ¿e czêœæ dzieci, z niezawinionych przez siebie powodów, a nawet pomimo zobowi¹zañ pañstwa w kwestii opieki nad nimi, jest dyskryminowana w realizacji swojego prawa do nauki.

3.9. POMOC SOCJALNA PODSTAWA PRAWNA Standardy miêdzynarodowe 1. Miêdzynarodowy pakt praw gospodarczych, spo³ecznych i kulturalnych Art.9: „Pañstwa Strony niniejszego Paktu uznaj¹ prawo ka¿dego do zabezpieczenia spo³ecznego, w³¹czaj¹c w to ubezpieczenia spo³eczne.” 2. Konwencja o prawach dziecka Art. 27 ust.1: Pañstwa-Strony uznaj¹ prawo ka¿dego dziecka do poziomu ¿ycia odpowiadaj¹cego jego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i spo³ecznemu (...). 3. Pañstwa-Strony, zgodnie z warunkami krajowymi oraz odpowiednio do swych œrodków, bêd¹ podejmowa³y w³aœciwe kroki dla wspomagania rodziców lub innych osób odpowiedzialnych za dziecko w realizacji tego prawa oraz bêd¹ udziela³y, w razie potrzeby, pomocy materialnej oraz innych programów pomocy, szczególnie w zakresie ¿ywnoœci, odzie¿y i mieszkañ.” Prawo krajowe 1. Konstytucja RP Art.71 ust 1: „Pañstwo w swojej polityce spo³ecznej i gospodarczej uwzglêdnia dobro rodziny. Rodziny znajduj¹ce siê w trudnej sytuacji materialnej i spo³ecznej, zw³aszcza wielodzietne i niepe³ne, maj¹ prawo do szczególnej pomocy ze strony w³adz publicznych.”

edukacja1.p65

106

03-06-03, 08:58

107

Wyniki badań

2. Ustawa o systemie oœwiaty Art. 1 pkt 12: „System oœwiaty zapewnia w szczególnoœci: 12) opiekê uczniom pozostaj¹cym w trudnej sytuacji materialnej i ¿yciowej,(...). Art. 91 ust 1: Uczniowi przys³uguje prawo do pomocy materialnej ze œrodków przeznaczonych na ten cel w bud¿ecie pañstwa lub bud¿ecie w³aœciwej jednostki samorz¹du terytorialnego. 3. Ustawa o pomocy spo³ecznej z dnia 29 listopada 1990 r. (Dz.U. z 1998 r. nr 64, poz. 414 ze zm.) Art. 16 ust.1: Pomoc w postaci jednego gor¹cego posi³ku dziennie przys³uguje osobie, która w³asnym staraniem nie mo¿e go sobie zapewniæ. 3. Pomoc, o której mowa w ust. 1, przyznana dzieciom i m³odzie¿y w okresie nauki w szkole mo¿e byæ realizowana w formie zakupu posi³ków. 4. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów w sprawie warunków, form, trybu przyznawania i wyp³acania oraz wysokoœci pomocy materialnej dla uczniów z dnia 4 sierpnia 1993 r. (Dz.U. nr 74, poz.350 ze zm.). „§ 1. 1. Formami pomocy materialnej œwiadczonej ze œrodków bud¿etu pañstwa lub bud¿etu gminy uczniom szkó³ publicznych dla dzieci i m³odzie¿y (...) s¹: 1) stypendium socjalne, 2) stypendium szkolne za wyniki w nauce, 3) stypendium Prezesa Rady Ministrów, (...), 6) zakwaterowanie w internacie lub bursie, 7) korzystanie z posi³ków w sto³ówce szko³y, internatu lub bursy (...), 8) zasi³ek losowy.” 5. Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkó³ z dnia 21 maja 2001 r. (Dz. U. nr 61, poz. 624 ze zm.) „§ 2. 1. Statut szko³y okreœla w szczególnoœci: (...) 8) formy opieki i pomocy uczniom, którym z przyczyn rozwojowych, rodzinnych lub losowych potrzebna jest pomoc i wsparcie, w tym równie¿ pomoc materialna.” 6. Uchwa³a Senatu RP w sprawie stworzenia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych systemu do¿ywiania dzieci z dnia 9 czerwca 1995 r. (Mon. Pol. nr 30, poz. 348) „W tej sytuacji Senat Rzeczypospolitej Polskiej zwraca siê do Rz¹du o niezw³oczne podjêcie dzia³añ zmierzaj¹cych do opracowania miêdzyresortowego programu stwarzaj¹cego warunki systemowe niezbêdne do powszechnej organizacji do¿ywiania, tak aby program ten móg³ wejœæ w ¿ycie z dniem 1 stycznia 1996 r. Program ten powinien nak³adaæ na szko³y i placówki opiekuñcze obowi¹zek zapewnienia warunków organizacyjnych, na co powinny one dysponowaæ odpowiednimi œrodkami, a ponadto zobowi¹zywaæ inne resorty do wspó³dzia³ania w finansowaniu tego zadania, przy czynnym udziale samorz¹du terytorialnego oraz organizacji i instytucji pozarz¹dowych.”

edukacja1.p65

107

03-06-03, 08:58

108

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Szko³a, poza swoimi zadaniami dydaktycznymi, wychowawczymi i opiekuñczymi, pe³ni tak¿e rolê instytucji wspieraj¹cej dzieci i m³odzie¿ w trudnej sytuacji materialnej. Obowi¹zki w tym zakresie nak³adaj¹ na szko³ê przepisy Ustawy o systemie oœwiaty oraz szereg przepisów wykonawczych. Z jednej strony wydaje siê to oczywiste – w szkole przecie¿ naj³atwiej jest rozpoznaæ i okreœliæ potrzeby socjalne uczniów. Z drugiej strony jednak – wieloœæ i waga podstawowych zadañ szko³y oraz powszechna szczup³oœæ œrodków bud¿etowych sk³aniaj¹ do wnikliwego przyjrzenia siê, jak sprawa ta wygl¹da w rzeczywistoœci. Uznaliœmy, ¿e zadania szko³y dotycz¹ce pomocy socjalnej s¹ wa¿nym elementem gwarancji pañstwa w zakresie realizacji prawa do nauki. Oceniamy, ¿e pomoc materialna, udzielana dzieciom znajduj¹cym siê w trudnej sytuacji, mo¿e byæ czynnikiem decyduj¹cym o ich dostêpie do edukacji, a tak¿e o ich mo¿liwoœciach rozwojowych, szczególnie w kwestii wyboru szko³y ponadpodstawowej i dalszego kszta³cenia. Badaniu poddano: 1. Formy i zakres pomocy socjalnej istniej¹cej w szko³ach. 2. Skutecznoœæ aktualnego systemu pomocy. Pytania kierowaliœmy do wszystkich respondentów – dyrektorów szkó³ podstawowych, gimnazjalnych i œrednich oraz urzêdników kieruj¹cych oœwiat¹ na poziomie gminy i powiatu. Czy szko³a zapewnia pomoc socjaln¹ potrzebuj¹cym uczniom? Potwierdzenia udzieli³o nam 87% dyrektorów szkó³ podstawowych i gimnazjów oraz 92% dyrektorów szkó³ œrednich. Czy organ prowadz¹cy udzieli³ w ci¹gu ostatniego roku indywidualnej pomocy socjalnej ze œrodków w³asnych gminy/powiatu – uczniom szkó³ podstawowych i gimnazjów, – uczniom szkó³ ponadpodstawowych – uczniom szkó³ specjalnych? (pytanie do urzêdników samorz¹dowych odpowiedzialnych za oœwiatê) Dok³adnie po³owa ankietowanych urzêdników gminnych twierdzi, ¿e ich urz¹d udzieli³ w ostatnim roku indywidualnej pomocy socjalnej uczniom szkó³ podstawowych i gimnazjów. W 27% gmin ze œrodków w³asnych przekazano równie¿ pieni¹dze na pomoc dla uczniów szkó³ ponadpodstawowych.

edukacja1.p65

108

03-06-03, 08:58

109

Wyniki badań

Uczniowie szkó³ œrednich otrzymali pomoc ze œrodków w³asnych starostwa w co trzecim z badanych powiatów. W 18% powiatów pomoc socjaln¹ przekazano tak¿e uczniom szkó³ specjalnych. Wynika z tego, ¿e w 50% gmin nie przeznaczono ¿adnych w³asnych œrodków bud¿etowych na indywidualn¹ pomoc socjaln¹ dla uczniów szkó³ podstawowych i gimnazjów. W 73% gmin i 67% powiatów nie by³o w ostatnim roku pieniêdzy na pomoc dla uczniów szkó³ œrednich. W 82% powiatów nie wydano ¿adnych œrodków na potrzeby pomocy socjalnej dla uczniów szkó³ specjalnych.

3.9.1. Zakres i rodzaje pomocy socjalnej Zgodnie z przepisami pomoc œwiadczona uczniom szkó³ publicznych to: stypendia, zakwaterowanie w internacie, bezp³atne posi³ki i zasi³ki losowe. Ilu uczniom i w jakiej formie jest udzielana pomoc indywidualna? Z zebranych odpowiedzi wynika, ¿e œrodki przeznaczane s¹ przede wszystkim na posi³ki w szkole, wyprawki szkolne i podrêczniki, zakup ubrania i obuwia, zapomogi, stypendia, op³atê internatu lub koszty dojazdu do szko³y. W jakim stopniu pomoc socjalna udzielana w szkole jest wystarczaj¹ca w zakresie: a) zapewnienia posi³ków w szkole, b) zapewnienia bezp³atnych podrêczników, d) zwolnienia z op³at w szkole, e) bezp³atnego udzia³u w odp³atnych zajêciach, f) korzystania z internatu, g) zasi³ków losowych i pomocy rzeczowej, c) stypendiów? (pytanie do dyrektorów szkó³) a) Posi³ki w szko³ach Kwestia bez w¹tpienia wa¿na – mo¿liwoœæ zapewnienia posi³ku w szkole ubogim dzieciom – powraca co jakiœ czas jako has³o polityczne, inicjatywa organizacji pozarz¹dowych lub nawet sensacja prasowa. Niegdyœ organizowano ogólnokrajowe akcje typu „szklanka mleka dla ka¿dego ucznia”. Dziœ mówi siê o koniecznoœci do¿ywiania dzieci z œrodowisk zagro¿onych ubóstwem, a forma pomocy zale¿y od konkretnej szko³y. Wszyscy znaj¹cy realia szkolne wiedz¹, ¿e szko³y radz¹ sobie z do¿ywianiem dzieci niezale¿nie od aktualnej „akcji”, czy trendu politycznego. Mimo dotkliwych braków finansowych nie s³ychaæ o likwidowaniu szkolnych sto³ówek, chocia¿

edukacja1.p65

109

03-06-03, 08:58

110

Prawo do nauki − raport z monitoringu

stanowi¹ one ogromne obci¹¿enie dla szkolnych bud¿etów: Kuchnia wymaga nie tylko „wsadu do kot³a”, na który pieni¹dze jakoœ siê znajduj¹, lecz tak¿e sporych wydatków na energiê, wodê, sprzêt i jego konserwacjê i modernizacjê, wreszcie na spe³nienie wszelkich wymogów sanitarnych – czêsto i wnikliwie kontrolowanych przez SANEPID. Jesieni¹ 2001 r. minister edukacji og³osi³a rz¹dowy program do¿ywiania uczniów. Trudno z perspektywy naszych badañ oceniæ skutecznoœæ tego programu; tymczasem sprawy dotycz¹ce do¿ywiania dzieci w szko³ach regulowane by³y w dalszym ci¹gu przepisami z 1993 r. Zdaniem dyrektorów szkó³, spoœród wszystkich form pomocy socjalnej zapewnienie posi³ków w szkole funkcjonuje najlepiej. W du¿ym stopniu potrzeby w tym zakresie zaspokaja 49% szkó³ podstawowych, 27% gimnazjów i 6% szkó³ œrednich. Œredni stopieñ zaspokojenia potrzeb deklaruje 27% podstawówek, 42% gimnazjów i 19% szkó³ ponadpodstawowych. Wynika z tego, ¿e przynajmniej do koñca gimnazjum ok. 2/3 potrzebuj¹cych mo¿e liczyæ na posi³ki w szkole. W 14% szkó³ podstawowych, 22% gimnazjów i 12% szkó³ œrednich do¿ywianie istnieje, jednak w zakresie zbyt ma³ym w stosunku do potrzeb. 10% spoœród badanych przez nas podstawówek, 9% gimnazjów i a¿ 63% szkó³ œrednich nie udziela pomocy w tej formie. W odpowiedzi na pytania skierowane do przedstawicieli samorz¹dów terytorialnych, zapewnienie o finansowaniu posi³ków w szkole uzyskaliœmy w 28% gmin, które funduj¹ posi³ki uczniom podstawówek i gimnazjów, w 12% gmin op³acaj¹cych posi³ki uczniom szkó³ œrednich i w 9% powiatów, które przekazuj¹ pieni¹dze na do¿ywianie uczniów szkó³ specjalnych. Czy s¹ ró¿nice w zapewnieniu do¿ywiania w szko³ach na wsi i w miastach? Tabela 24. Stopieñ zaspokojenia potrzeb w zakresie do¿ywiania uczniów Stopieñ zaspokojenia potrzeb w zakresie do¿ywiania uczniów wg oceny dyrektorów

edukacja1.p65

W szko³ach podstawowych

W gimnazjach

na wsi

w mieœcie

na wsi

w mieœcie

Du¿y

39%

59%

25%

29%

Œredni

32%

24%

30%

52%

Ma³y

11%

14%

35%

10%

Brak do¿ywiania

18%

3%

10%

9%

110

03-06-03, 08:58

111

Wyniki badań

Jeœli weŸmiemy pod uwagê jedynie du¿y i œredni stopieñ zaspokojenia potrzeb w zakresie do¿ywiania, to okazuje siê, ¿e przewaga szkó³ miejskich wynosi 12% w podstawówkach i a¿ 26% w gimnazjach. A¿ szeœæ razy czêœciej nie ma do¿ywiania w szko³ach podstawowych na wsi ni¿ w mieœcie. Nawet bardzo pobie¿ne spojrzenie na kwestiê do¿ywiania uczniów - uznawan¹ sk¹din¹d przez dyrektorów za najlepiej funkcjonuj¹c¹ formê pomocy socjalnej pokazuje - ¿e w co pi¹tej szkole podstawowej i w 12% gimnazjów potrzeby s¹ wiêksze ni¿ mo¿liwoœci. W co dziesi¹tej podstawówce i gimnazjum w ogóle nie ma do¿ywiania uczniów. Zdecydowanie gorzej wypadaj¹ szko³y wiejskie; nie tyle dlatego, ¿e trafiaj¹ tam proporcjonalnie mniejsze œrodki, a raczej ze wzglêdu na nieporównywalnie wiêksze potrzeby. b. Bezp³atne podrêczniki Nieocenion¹ pomoc¹ dla niezamo¿nych uczniów s¹ szkolne wyprawki i bezp³atne podrêczniki. Powszechne niegdyœ przekazywanie lub odsprzedawanie u¿ywanych podrêczników nie znajduje dziœ wielkiego zastosowania – ogromna oferta nowych, piêknie wydanych ksi¹¿ek szkolnych, a tak¿e akcje promocyjne wydawnictw skierowane do nauczycieli, zachêcaj¹ do czêstych zmian podrêczników. W ci¹gu dwóch pierwszych lat reformy systemu oœwiaty – tj. w roku 1999 i 2000 – do gmin sp³ywa³y dotacje MEN, przeznaczone specjalnie na zakup nowych podrêczników dla uczniów klas podejmuj¹cych reformê programow¹. Niestety, w 2001r. ju¿ takich dotacji nie by³o, pozosta³y natomiast rozbudzone apetyty uczniów i ich rodziców. Na pytanie o ten zakres pomocy otrzymaliœmy odpowiedzi, z których wynika, ¿e tylko niespe³na 9% podstawówek, 8% gimnazjów i ok. 2% szkó³ œrednich znajduje œrodki na bezp³atne podrêczniki dla uczniów w bardzo trudnej sytuacji materialnej. 24% dyrektorów podstawówek, 27% gimnazjów i 8% szkó³ œrednich ocenia stopieñ realizacji tej formy pomocy jako œredni, natomiast 59% dyrektorów podstawówek, 53% gimnazjów i 20% szkó³ œrednich jedynie w niewielkim stopniu udziela pomocy w tym zakresie. Uczniowie 8% podstawówek, 12% gimnazjów i 70% szkó³ œrednich musz¹ sobie radziæ sami. Wed³ug informacji przekazanych przez urzêdników odpowiedzialnych za oœwiatê, na op³acenie podrêczników i wyprawek szkolnych uczniowie podstawówek i gimnazjów mog¹ liczyæ w 15% gmin, uczniowie szkó³ œrednich w 7% gmin, a uczniowie szkó³ specjalnych w 3% powiatów. c. Zwolnienia z op³at w szkole Stosowan¹ form¹ pomocy socjalnej jest zwolnienie dzieci znajduj¹cych siê w z³ej sytuacji bytowej z rozmaitych op³at ponoszonych przez uczniów w szkole.

edukacja1.p65

111

03-06-03, 08:58

112

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Nie wymaga to zazwyczaj nak³adów finansowych, a jedynie obiektywnego rozeznania w sytuacji ucznia i ¿yczliwych decyzji. Wypowiedzi respondentów Ankietowani dyrektorzy deklarowali nastêpuj¹ce ulgi w zakresie pomocy socjalnej: „Zwolnienie ze sk³adki z tytu³u ubezpieczenia NW, sk³adki na Radê Rodziców, sk³adki na potrzeby szko³y.” „Zwolnienie z op³aty na wycieczki szkolne w ramach zajêæ.” „Nie p³ac¹ za wycieczki, wyjœcia do kina, do teatru, na p³ywalniê.” „Uczniowie zwalniani s¹ z op³at za udzia³ w koncertach filharmonii, z ubezpieczenia, wp³at na Radê Rodziców i op³at na wycieczki szkolne.” „Zwolnienia z op³at za Komitet, zwolnienia ze sk³adki ubezpieczeniowej.” „Zwolnienia z op³at na rzecz Funduszu Pomocy Szkole.” Tak¹ formê pomocy w du¿ym stopniu stosuje siê w co trzeciej szkole podstawowej, co czwartym gimnazjum i co pi¹tej szkole œredniej. Œredni stopieñ zaspokojenia potrzeb w tym zakresie deklaruje 28% podstawówek, 32% gimnazjów i 27% szkó³ œrednich. Nie zwalnia siê z op³at uczniów w 10% szkó³ podstawowych oraz 18% gimnazjów i szkó³ œrednich. Zwolnienie ucznia z op³aty obowi¹zkowego ubezpieczenia nic nie kosztuje. Ka¿da agencja ubezpieczeniowa pozostawia szkole mo¿liwoœæ odst¹pienia od pobrania sk³adki od kilku procent najbiedniejszych uczniów. Jeszcze ³atwiej jest zrezygnowaæ z pobierania sk³adki na fundusz rodziców, gdzie prawo nakazuje dobrowolnoœæ wp³at. Rzeczywist¹ pomoc stanowi mo¿liwoœæ nieodp³atnego udzia³u w szkolnej wycieczce. d. Sponsorowany udzia³ w odp³atnych zajêciach w szkole W wielu szko³ach popularne staj¹ siê dodatkowe, odp³atne zajêcia: jêzykowe, sportowe, komputerowe. Byliœmy ciekawi, czy to nowe zjawisko znajduje swoje odzwierciedlenie w szkolnych systemach pomocy socjalnej. Instytucje i firmy prowadz¹ce takie zajêcia wynajmuj¹ w szko³ach sale, korzystaj¹ ze szkolnego sprzêtu, zatrudniaj¹ nauczycieli. Warunki organizowania takich zajêæ okreœlaj¹ umowy z dyrektorami szkó³, w których mog³yby siê znaleŸæ nie tylko kwoty za wynajem pomieszczeñ, lecz tak¿e zapisy umo¿liwiaj¹ce uczestnictwo w tych zajêciach jakiejœ grupie uczniów niezamo¿nych. Tego typu pomoc (zdaniem dyrektorów w du¿ym zakresie) otrzymuj¹ uczniowie w 6% szkó³ podstawowych oraz 5% gimnazjów i szkó³ œrednich.

edukacja1.p65

112

03-06-03, 08:58

113

Wyniki badań

W ma³ym zakresie stosuje siê tê formê pomocy w 10% szkó³ podstawowych i gimnazjów i 3% œrednich. W niektórych szko³ach nie ma dodatkowych, odp³atnych zajêæ. e. Mo¿liwoœæ korzystania z internatu Uczniowie szkó³ podstawowych i gimnazjów, mieszkaj¹cy poza miejscowoœci¹, w której znajduje siê szko³a, korzystaj¹ z prawa do bezp³atnego dowozu. Inaczej jest w przypadku uczniów szkó³ ponadpodstawowych – alternatyw¹ dla codziennego doje¿d¿ania na w³asny koszt jest mieszkanie w internacie. Wysokoœæ op³at za internat okreœla § 6 pkt 1-2 cytowanego rozporz¹dzenia o pomocy materialnej: op³ata wnoszona przez ucznia nie mo¿e byæ wy¿sza ni¿ 50% kosztu utrzymania miejsca, bez wliczania w to wynagrodzeñ pracowników. Z op³aty tej mo¿na równie¿, ze wzglêdu na trudn¹ sytuacjê materialn¹ ucznia, zwolniæ w ca³oœci lub czêœci. Internat op³acano uczniom szkó³ œrednich w 5% gmin i 9% powiatów; 3% powiatów wnios³o tak¹ op³atê tak¿e za uczniów szkó³ specjalnych. W zebranych przez nas opiniach dyrektorów szkó³ nie znajdujemy potwierdzenia, by wzglêdy materialne w znacz¹cym stopniu wp³ywa³y na rezygnacjê z nauki. Ankietowani dyrektorzy szkó³ œrednich wskazali ogó³em siedem – znanych im – przypadków uczniów, którzy w roku szkolnym objêtym badaniem odeszli ze szko³y z powodu braku internatu i jeden przypadek rezygnacji z nauki na skutek trudnej sytuacji materialnej. Wypowiedzi respondentów „Zapotrzebowanie by³o mniejsze ni¿ najmniejsza grupa w internacie i nakazano likwidacjê internatu jako nieuzasadnionego ekonomicznie.” „Nie ma chêtnych do korzystania z internatu, choæ jest taka mo¿liwoœæ.” „Jest internat, ale od 1993r. m³odzie¿ z niego nie korzysta z powodu braku funduszy.” „Bursa zosta³a zlikwidowana, coraz mniej chêtnych, uczniowie doje¿d¿aj¹.” Ocena korzystania z internatu nie jest, w œwietle naszych badañ, jednoznaczna. Przyjmuj¹c informacje dyrektorów szkó³ trzeba stwierdziæ, ¿e zdecydowanie spad³o zainteresowanie uczniów mieszkaniem w internacie. Uczniowie wol¹ doje¿d¿aæ do szko³y. W tym kontekœcie dane dotycz¹ce pomocy w zakresie op³acenia kosztów dojazdu uczniom szkó³ œrednich i specjalnych nie napawaj¹ optymizmem. Na pomoc samorz¹du terytorialnego w op³aceniu dojazdów do szko³y mogli liczyæ uczniowie szkó³ specjalnych w 3% powiatów oraz uczniowie szkó³ œrednich w 5% gmin i 6% powiatów.

edukacja1.p65

113

03-06-03, 08:58

114

Prawo do nauki − raport z monitoringu

f. Zasi³ki losowe i pomoc rzeczowa Przywo³ywane rozporz¹dzenie Rady Ministrów przewiduje mo¿liwoœæ udzielania zasi³ków losowych dla uczniów, którzy przejœciowo znaleŸli siê w trudnej sytuacji materialnej. Zasi³ek ten mo¿e byæ przyznany w formie pieniê¿nej lub rzeczowej, jednorazowo lub kilkakrotnie w czasie roku szkolnego i nie mo¿e przewy¿szaæ piêciokrotnego zasi³ku rodzinnego. Jak wynika z informacji urzêdników samorz¹dowych, odzie¿ i buty ze œrodków socjalnych kupiono w ostatnim roku uczniom podstawówek i gimnazjów w 5% gmin. Ich starsi koledzy ze szkó³ ponadpodstawowych otrzymali tak¹ pomoc w niespe³na 2% gmin i 6% powiatów. Tylko 3% powiatów przewidzia³o tak¹ pomoc dla uczniów szkó³ specjalnych. Zapomogi otrzymali uczniowie szkó³ podstawowych i gimnazjów, w 8% gmin i w ok. 7% gmin uczniowie szkó³ œrednich; w 9% powiatów. g. Stypendia Rodzaje stypendiów wyp³acane uczniom z bud¿etu s¹ nastêpuj¹ce: a) stypendium socjalne, które mo¿e byæ przyznane, w zale¿noœci od sytuacji materialnej ucznia, w pe³nej lub czêœciowej wysokoœci. Stypendium socjalne w pe³nej wysokoœci stanowi dwukrotnoœæ zasi³ku rodzinnego i jest wyp³acane co miesi¹c z góry. Stypendium socjalne w czêœciowej wysokoœci stanowi od 30 do 80% stypendium w pe³nej wysokoœci. b) stypendium szkolne za wyniki w nauce. Stypendium takie mo¿e byæ przyznane po pierwszym roku nauki uczniowi spe³niaj¹cemu okreœlone warunki. Wyp³aca siê je w wysokoœci dwukrotnego zasi³ku rodzinnego. c) stypendium Prezesa Rady Ministrów, które przyznaje siê uczniowi szko³y œredniej - maturalnej, spe³niaj¹cemu warunki do otrzymania œwiadectwa promocyjnego z wyró¿nieniem, uzyskuj¹cemu przy tym najwy¿sz¹ w danej szkole œredni¹ stopni, albo wykazuj¹cemu szczególne uzdolnienia w co najmniej jednej dziedzinie wiedzy. Stypendium takie przyznaje siê jednemu uczniowi danej szko³y na okres od wrzeœnia do czerwca danego roku szkolnego i wyp³aca siê je ze œrodków bud¿etu pañstwa w wysokoœci 220 z³ miesiêcznie. Rozporz¹dzenie okreœla nawet terminy wyp³at i sposób waloryzacji stypendium. d) stypendium Ministra Edukacji Narodowej dla wybitnie uzdolnionych uczniów, e) stypendium Ministra Kultury i Sztuki za osi¹gniêcia artystyczne. (rozporz¹dzenie Rady Ministrów z 4 sierpnia 1993 r.)

edukacja1.p65

114

03-06-03, 08:58

115

Wyniki badań

Pytani o ocenê stopnia zaspokojenia potrzeb w zakresie pomocy stypendialnej dyrektorzy szkó³ przyznaj¹, ¿e w 69% szkó³ podstawowych i 68% gimnazjów w ogóle nie realizuje siê takiej formy pomocy uczniom. Mniej ni¿ 30% dyrektorów tych szkó³ dysponuje stypendiami jedynie w minimalnym wymiarze. Tylko w pojedynczych przypadkach – 4% szkó³ podstawowych i 3% gimnazjów – pomoc stypendialna zaspokaja potrzeby w du¿ym stopniu. Inaczej wygl¹da to w szko³ach œrednich: 11% dyrektorów deklaruje du¿y stopieñ zaspokojenia potrzeb w zakresie stypendiów w swojej szkole, 34% - œredni, 45% zbyt ma³y w stosunku do potrzeb. Jedynie niespe³na 10% szkó³ œrednich nie wspiera uczniów stypendiami. Jakie s¹ ró¿nice w zakresie pomocy stypendialnej w badanych szko³ach œrednich na wsi i w mieœcie? Tabela 25. Stopieñ zaspokojenia potrzeb w zakresie pomocy stypendialnej Szko³y œredni Stopieñ zaspokojenia potrzeb na wsi

w mieœcie

Du¿y

9%

11%

Œredni

27%

35%

Ma³y

36%

48%

Brak

28%

7%

Nietrudno zauwa¿yæ lepsz¹ sytuacjê uczniów w miastach. A¿ czterokrotnie czêœciej œrodków na stypendia brakuje w szko³ach wiejskich. W roku szkolnym 2000/2001 w badanych powiatach za poœrednictwem starostów otrzyma³o stypendia ogó³em 13 739 uczniów, co stanowi niemal 48% wszystkich uczniów w szko³ach powiatowych. £¹czn¹ wartoœæ stypendiów okreœlono na 3 946 680 z³, z czego wynika, ¿e œrednio na jednego stypendystê przypada³o w ci¹gu roku 287 z³. Uczniowie mog¹ otrzymywaæ tak¿e pomoc materialn¹ od podmiotów nie bêd¹cych organami prowadz¹cymi szko³y, w tym tak¿e ze œrodków nie pochodz¹cych z bud¿etu pañstwa lub bud¿etu gminy.

edukacja1.p65

115

03-06-03, 08:58

116

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Jakie s¹ Ÿród³a finansowania wszelkiego rodzaju stypendiów, udzielanych uczniom? (pytanie do dyrektorów szkó³ i urzêdników samorz¹dowych) Najpewniejszym Ÿród³em pomocy w tym zakresie – zdaniem ankietowanych – jest samorz¹d terytorialny; wskazuje na niego 42% dyrektorów szkó³ podstawowych, 43% dyrektorów gimnazjów, 33% dyrektorów szkó³ œrednich, 61% urzêdników kieruj¹cych w gminie oœwiat¹, 18% urzêdników odpowiedzialnych za szko³y w powiecie. Zwraca uwagê wyraŸna dysproporcja miêdzy ocen¹ roli samorz¹du w tym zakresie na poziomie gminy i powiatu. 19% dyrektorów szkó³ podstawowych, 17% gimnazjów i szkó³ œrednich, oraz co pi¹ty urzêdnik gminny i powiatowy uwa¿a, ¿e œrodki na stypendia pochodz¹ przede wszystkim z Ministerstwa Edukacji. W³adze wojewódzkie – wojewodê lub marsza³ka sejmiku wskazuje 3% ankietowanych dyrektorów szkó³ podstawowych, 4% gimnazjów, 9% szkó³ œrednich i 21% urzêdników powiatowych. Szko³y licz¹ jeszcze na œrodki pozostaj¹ce w dyspozycji kuratora oœwiaty – na urz¹d ten wskazuje 3% podstawówek, 9% gimnazjów i 4% szkó³ œrednich. Urz¹d Prezesa Rady Ministrów – ze wzglêdu na to, ¿e fundowane przez premiera stypendium przeznaczone jest dla uczniów szkó³ œrednich – wskaza³o 74% dyrektorów szkó³ œrednich i 36% urzêdników powiatowych. Nie mo¿na jednak zapominaæ, ¿e to – bardzo wa¿ne i presti¿owe stypendium – otrzymuje tylko jeden uczeñ w szkole. Œrodki bud¿etowe mog¹ pochodziæ tak¿e z oœrodków pomocy spo³ecznej, lecz otrzymuj¹ je w formie indywidualnego stypendium uczniowie tylko 3% szkó³ podstawowych i niespe³na 9% gimnazjów. Spoza bud¿etu pochodz¹ stypendia fundowane przez rady rodziców – funkcjonuj¹ one w co dziesi¹tej podstawówce, 4% gimnazjów i 9% szkó³ œrednich. Œrodki na stypendia dla uczniów przeznaczaj¹ tak¿e Agencja W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa i Agencja Restrukturyzacji Rolnictwa; otrzymuj¹ je dzieci w 11% monitorowanych gmin i 12% powiatów, aczkolwiek te stypendia dostaj¹ dzieci by³ych pracowników PGR, którzy s¹ w trudnej sytuacji materialnej. Fundacje i stowarzyszenia sponsoruj¹ stypendia w 6% badanych gmin i 9% powiatów; na takie Ÿród³o wskazuj¹ dyrektorzy 17% gimnazjów i 14% szkó³ œrednich. 13% szkó³ podstawowych, 9% gimnazjów i prawie 2% szkó³ œrednich uzyskuje stypendia od sponsorów prywatnych, a ponad 4% gimnazjów od Koœcio³a.

edukacja1.p65

116

03-06-03, 08:58

117

Wyniki badań

Wypowiedzi respondentów „Przewodnicz¹cy Rady Gminy z funduszy w³asnych fundowa³ stypendium, jednak zmieni³ siê przewodnicz¹cy i takiego stypendium nie ma.” „W gminie powsta³ gminny fundusz stypendialny.” „S¹ stypendia burmistrza miasta.” „Œrodki w³asne miasta.” „Œrodki na stypendia pochodz¹ z funduszy pozyskanych z programów edukacyjnych pisanych przez pracowników urzêdu gminy.” „Lokalna fundacja kultury zorganizowa³a stypendia dla niektórych uczniów.”

3.9.2. Ocena skutecznoœci systemu pomocy socjalnej w szko³ach 7% dyrektorów w szko³ach podstawowych oraz po 5% w gimnazjach i w szko³ach œrednich uwa¿a, ¿e wszyscy potrzebuj¹cy w ich szkole otrzymuj¹ pomoc. Z kolei dyrektorzy 32% szkó³ podstawowych, 28% gimnazjów i 34% szkó³ œrednich uwa¿aj¹, ¿e pomoc socjalna dla potrzebuj¹cych uczniów jest niewystarczaj¹ca. Jakie s¹ najpilniejsze, zdaniem dyrektorów szkó³, potrzeby w zakresie pomocy socjalnej w szko³ach? Tabela 26. Najpilniejsze potrzeby w zakresie pomocy socjalnej

Potrzeby

Szko³y podstawowe

Gimnazja

Szko³y œrednie

Œrodki na stypendia i zapomogi dla uczniów

28%

30%

36%

Pieni¹dze na podrêczniki

15%

13%

6%

Wiêkszy zakres do¿ywiania uczniów

12%

8%

7%

Wypowiedzi respondentów „Posi³ki to herbata i bu³ka dla wszystkich dzieci, przyda³yby siê obiady, wiêksze fundusze na zakup podrêczników do wypo¿yczania, fundusze na stypendia.” „Poza pomoc¹ na dofinansowanie obiadów, nie istnieje inna pomoc.” „Jedyn¹ form¹ pomocy socjalnej dla uczniów jest mo¿liwoœæ wydawania bezp³atnie dro¿d¿ówki i herbaty dla 6% uczniów finansowanych przez Oœrodek Pomocy Spo³ecznej.” „do ubieg³ego roku w bud¿ecie by³y œrodki na stypendia socjalne, obecnie ich brak. Podobnie ze œrodkami na zakup podrêczników (zakupione s¹ z prowizji od sprzedanych podrêczników)”

edukacja1.p65

117

03-06-03, 08:58

118

Prawo do nauki − raport z monitoringu

„Jest zbyt ma³a, aby zapewniæ do¿ywianie ka¿demu dziecku.” „Brak funduszu, którym mo¿e dysponowaæ dyrektor w sposób sta³y i planowy. Gmina nie partycypuje w organizowaniu pomocy dla uczniów z wyj¹tkiem MOPS i GOPS.” „Tylko jednorazowo w ci¹gu roku mo¿na przyznaæ symboliczne stypendium dla niewielkiej liczby uczniów.” „Pomoc w wymiarze symbolicznym, stawka ¿ywieniowa na ucznia 80 gr.” „Pomoc zdecydowanie za ma³a, a praktycznie ¿adna.” „Kiedy szko³a by³a resortowa, dyrektor dzieli³ ok. 200 000 teraz 20 000.” „Mimo, ¿e pomoc jest du¿a (w porównaniu do lat ubieg³ych) to jednak niewystarczaj¹ca.” Niektórzy respondenci podkreœlaj¹ z³¹ organizacjê pomocy: „Pomoc idzie w innym kierunku ni¿ by³a przydzielona, np. rodzice dostaj¹ z GOPS pieni¹dze na podrêczniki a wydaj¹ na inne cele.” „Pomoc socjalna powinna byæ udzielana w instytucjach wyspecjalizowanych pomocy spo³ecznej.” „Szko³a ma trudnoœci z oszacowaniem sytuacji materialnej ucznia, lepsze by³oby udzielanie stypendium naukowych.” „Brak w pomocy ci¹g³oœci, systematycznoœci, ci¹gle wiêksze potrzeby.” Odmiennie ocenia siê sytuacjê dzieci wiejskich: „Otrzymywane œrodki s¹ niewystarczaj¹ce i tylko w ma³ym stopniu zaspokajaj¹ potrzeby. Dotyczy to szczególnie dzieci wiejskich.” „Dzieci wiejskie to 10% wszystkich uczniów szko³y. Prawie wszyscy dostaj¹ pomoc z funduszu wiejskiego. Tymczasem jest bardzo du¿o biednych dzieci miejskich, które nie mog¹ liczyæ na ¿adn¹ pomoc.” „S¹ uczniowie, gdzie na osobê rodzinie przypada 30 z³ miesiêcznie.” „Du¿a jest grupa dzieci by³ych pracowników PGR.” S¹ te¿ wypowiedzi wskazuj¹ce na dobr¹ organizacjê pomocy socjalnej: „Gmina przyznaje fundusze na dofinansowanie wycieczek szkolnych dla dzieci ubogich. Powinno istnieæ drugie œniadanie.” „Szko³a ma swój wewnêtrzny system pomocy socjalnej dla uczniów. Œrodki pochodz¹ z organizowanych imprez na rzecz szko³y-uczniów. Finansowany jest z tego zakup lektur, paczek œwi¹tecznych. Dobra wspó³praca z MOPR.” „Ok. 40% uczniów pobiera ró¿nego rodzaju stypendia, wszyscy chêtni mog¹ byæ do¿ywiani, okresowo przydzielane s¹ zasi³ki pieniê¿ne”

edukacja1.p65

118

03-06-03, 08:58

119

Wyniki badań

„Przyznawane s¹ zapomogi losowe z funduszu Komitetu Rodzicielskiego” Czêœæ pytanych przez nas urzêdników, których samorz¹dy przeznaczaj¹ swoje œrodki na pomoc socjaln¹, wskazywa³a inne jeszcze ich przeznaczenie, np. 8% gmin z tej puli œrodków finansuje wypoczynek uczniów szkó³ podstawowych i gimnazjalistów, a 3% gmin przeznacza œrodki na wypoczynek uczniów szkó³ œrednich.

3.9.3. Wnioski i komentarz 1. Wœród badanych szkó³ istnieje znaczny odsetek – 13% podstawówek i gimnazjów oraz 8% szkó³ œrednich – w których w ogóle nie udziela siê pomocy socjalnej uczniom. 2. Po³owa spoœród monitorowanych gmin nie przeznaczy³a z bud¿etu samorz¹dowego ¿adnych œrodków na pomoc socjaln¹ dla uczniów prowadzonych przez siebie szkó³, a w trzech czwartych gmin nie ma œrodków na pomoc socjaln¹ dla uczniów szkó³ œrednich mieszkaj¹cych na obszarze danej gminy. 67% samorz¹dów powiatowych nie znajduje œrodków na pomoc socjaln¹ dla uczniów szkó³ œrednich, a w 82% powiatów brak takich œrodków dla dzieci ze szkó³ specjalnych. 3. Fakt, i¿ do¿ywianie uczniów w szko³ach zyska³o u ankietowanych dyrektorów opiniê najlepiej funkcjonuj¹cej formy pomocy socjalnej, nie oznacza w ¿adnym razie, by pomoc ta by³a pe³na i wystarczaj¹ca. Co dziesi¹ta podstawówka i gimnazjum nie prowadzi do¿ywiania uczniów, w wielu szko³ach potrzeby s¹ wiêksze ni¿ mo¿liwoœci. Widaæ przy tym zdecydowanie gorsz¹ sytuacjê uczniów szkó³ wiejskich, gdzie bez w¹tpienia potrzeby nie ustêpuj¹ miastu. Tylko w nieznacznym stopniu posi³ki w badanych szko³ach s¹ finansowane przez samorz¹dy lokalne. 4. W lutym 2002 r. rz¹d zagwarantowa³ specjalnym rozporz¹dzeniem œrodki na do¿ywianie uczniów. Nieodparcie nasuwa siê przypuszczenie, ¿e kolejny raz kwestia do¿ywiania dzieci wykorzystywana jest do partykularnych celów politycznych, ¿e podejmuje siê dzia³ania akcyjne, nie daj¹ce pewnoœci, ¿e pomoc bêdzie trwa³a. Pomoc jest potrzebna, ale docelowo chyba lepiej gdyby organizowa³ j¹ resort pomocy spo³ecznej i w ramach zintegrowanego systemu pomocy rodzinie i w rodzinie, a nie w szkole. 5. Zanika potrzebna i oczekiwana forma pomocy w postaci dostêpu uczniów do bezp³atnych podrêczników i pomocy szkolnych. Tzw. wyprawki otrzymuj¹ uczniowie w 7-15% gmin. Œrodki na podrêczniki dla uczniów szkó³ specjalnych przeznacza jedynie ok. 3% badanych powiatów. 6. W dwóch trzecich badanych szkó³ podstawowych i gimnazjów nie ma stypendiów. Istnieje bardzo wyraŸna dysproporcja w stosowaniu tej formy pomocy

edukacja1.p65

119

03-06-03, 08:58

120

Prawo do nauki − raport z monitoringu

miêdzy szko³ami podstawowymi i gimnazjami a szko³ami œrednimi. W 90% tych ostatnich w jakiejœ mierze wspiera siê stypendiami niezamo¿nych uczniów. Prawie po³owa dyrektorów ocenia jednak, ¿e skala tego wsparcia jest niewystarczaj¹ca. Brakuje regulacji w systemie podatkowym, które zwiêkszy³yby udzia³u „trzeciego sektora” – fundacji, organizacji pozarz¹dowych, instytucjonalnych i prywatnych sponsorów. WyraŸnie widaæ te¿ gorsz¹ pozycjê uczniów szkó³ wiejskich w zakresie pomocy stypendialnej.

3.10. SKARGI I OPINIE PODSTAWA PRAWNA 1. Konstytucja RP Art. 63: „Ka¿dy ma prawo sk³adaæ petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, w³asnym lub innej osoby za jej zgod¹ do organów w³adzy publicznej oraz do organizacji i instytucji spo³ecznych w zwi¹zku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej. Tryb rozpatrywania petycji, wniosków i skarg okreœla ustawa.” 2. Ustawa – kodeks postêpowania administracyjnego z dnia 14 czerwca 1960 r. (Dz.U. z 1980r. nr 9, poz. 26 ze zm.) Art.221 § 3 Petycje, skargi i wnioski mo¿na sk³adaæ w interesie w³asnym, innych osób, a tak¿e w interesie publicznym. Art.222: o tym czy pismo jest skarg¹ albo wnioskiem, decyduje treœæ pisma, a nie jego forma zewnêtrzna Art.223 § 1: Organy pañstwowe, organy samorz¹du terytorialnego i inne organy samorz¹dowe oraz organy organizacji spo³ecznych – rozpatruj¹ oraz za³atwiaj¹ skargi i wnioski w ramach swojej w³aœciwoœci. 3. Ustawa o systemie oœwiaty z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. Art. 50 ust. 2: Rada szko³y lub placówki uczestniczy w rozwi¹zywaniu spraw wewnêtrznych szko³y lub placówki, a tak¿e: 3) mo¿e wystêpowaæ do organu sprawuj¹cego nadzór pedagogiczny nad szko³¹ lub placówk¹ z wnioskami o zbadanie i dokonanie oceny dzia³alnoœci szko³y lub placówki, jej dyrektora lub innego nauczyciela zatrudnionego w szkole lub placówce; wnioski te maj¹ dla organu charakter wi¹¿¹cy, 5) z w³asnej inicjatywy ocenia sytuacjê oraz stan szko³y lub placówki i wystêpuje z wnioskami do dyrektora, rady pedagogicznej, organu prowadz¹cego szko³ê lub placówkê oraz do wojewódzkiej rady oœwiatowej, w szczególnoœci w sprawach organizacji zajêæ pozalekcyjnych i przedmiotów nadobowi¹zkowych.

edukacja1.p65

120

03-06-03, 08:58

121

Wyniki badań

Zakres tej czêœci badania dotyczy³ prawnych i praktycznych gwarancji korzystania z prawa do nauki. Badaniu poddano: 1. Iloœæ, treœæ skarg i opinii. 2. Procedury rozpatrywania skarg i opinii.

3.10.1. Skargi Czy do w³adz oœwiatowych wp³ynê³y w 2001 r. skargi na dzia³alnoœæ szkó³? Na to pytanie zdecydowana wiêkszoœæ ankietowanych – 85% urzêdników gminy i 72% urzêdników powiatów udzieli³a odpowiedzi negatywnej. Ile by³o skarg ogó³em ? W 2001 r. do 18 urzêdów (9 gminnych, 9 powiatowych) wp³ynê³o ogó³em 37 skarg na dzia³alnoœæ szkó³. W porównaniu z liczb¹ ankietowanych urzêdów, nie mówi¹c ju¿ o liczbie prowadzonych przez nie szkó³, jest to odsetek znikomy. Czego dotyczy³y skargi? Jedynie 11 z nich dotyczy³o dzia³alnoœci dydaktycznej, wychowawczej i opiekuñczej szko³y. Pozosta³e s¹ z naszego punktu widzenia nieistotne, gdy¿ zwi¹zane by³y ze sprawami kadrowymi, wynagradzaniem pracowników, dysponowaniem œrodkami z funduszu socjalnego. Wypowiedzi respondentów Przyjête skargi, zgodnie z relacj¹ naszych respondentów dotyczy³y: – decyzji administracyjnych, np: „Sprawa likwidacji szko³y podstawowej – rodzice sprzeciwili siê tej decyzji”, – organizacji zajêæ i opieki nad uczniami, np: „Zachowanie nauczycieli i brak nadzoru w trakcie «zielonej szko³y»”, – kwestii finansowych, np: „Op³acanie dodatkowych lekcji organizowanych w szkole”, „przydzia³u stypendium socjalnego”, – spraw obyczajowo-prawnych, np: „Wynajmu sal na zabawy i w zwi¹zku z tym, czy mo¿na piæ alkohol na terenie szko³y.” Ile by³o, w opinii urzêdu, skarg zasadnych? W zdecydowanej wiêkszoœci (ponad 90%) urzêdnicy nie potwierdzili zasadnoœci skarg. Jedynie 7 skargi w opinii organów prowadz¹cych okaza³o siê zasad-

edukacja1.p65

121

03-06-03, 08:58

122

Prawo do nauki − raport z monitoringu

nych. Nie mieliœmy mo¿liwoœci sprawdziæ, czy znalaz³y siê wœród nich dotycz¹ce dzia³alnoœci edukacyjnej. Aby stwierdziæ zasadnoœæ skargi musi zostaæ w urzêdzie przeprowadzona stosowna procedura, okreœlona w kodeksie postêpowania administracyjnego. Chcieliœmy sprawdziæ, czy jest ona wykorzystywana. Proszê przedstawiæ tryb rozpatrywania skargi w urzêdzie? (pytanie do urzêdników) Tylko w 2 przypadkach powo³ano siê na kodeks postêpowania administracyjnego: „Urz¹d prowadzi rejestr skarg. Rozpatrywane s¹ w trybie kpa.” W pozosta³ych wymieniano: wizyty kontrolne, sprawdzanie dokumentów, powo³anie komisji, rozpatrzenie i wydanie opinii przez zwierzchników, skierowanie do innego organu, interwencjê w wypadku zasadnej skargi, a nawet: „nie ma ustalonego trybu rozpatrywania”. Zastanawia potrzeba podejmowania decyzji w sprawach tej rangi przez najwy¿sze w³adze samorz¹dowe w gminie czy powiecie: „sprawa trafia na sesjê Rady Miasta lub na Zarz¹d”, „sprawê rozpatruje burmistrz”, „rozpatrywane s¹ na Zarz¹dzie po zasiêgniêciu opinii stron zainteresowanych i sprawdzeniu faktów”. Inni urzêdnicy deklarowali: „szko³a ustosunkowuje siê do zarzutów, zbieraj¹ dodatkowe informacje z innych biur”, „urz¹d zapoznaje siê ze skarg¹, jeœli jest zasadna – interweniuje, jeœli nie – odpisuje „brak zasadnoœci”, „dokonuje siê sprawdzenia rzeczy sprawdzalnych”, a tak¿e: „w wypadku anonimów sk³ada siê czasami wizyty.” 3.10.2. Opinie i wnioski Czy do w³adz oœwiatowych wp³ynê³y w 2001r. opinie lub wnioski organów statutowych szkó³ ? Jeœli tak, czego dotyczy³y? (pytanie do urzêdników) Uzyskaliœmy potwierdzenie ponad po³owy ankietowanych urzêdników, którzy stwierdzili, ¿e przyjêli w tym czasie takie wnioski i opinie. By³o ich wszystkich razem 64, co daje œredni¹ w wysokoœci 0,7 wniosku/opinii na 1 organ prowadz¹cy. Te, których treœæ jest dla nas interesuj¹ca, najczêœciej dotyczy³y: – szeroko pojêtej dzia³alnoœci edukacyjnej szkó³: („wniosek Rady Rodziców w sprawie poprawy warunków nauki w gimnazjum”, „zwiêkszenie liczby godzin nauczania indywidualnego”, „wprowadzenie zajêæ pozalekcyjnych”), – powo³ywania i likwidacji szkó³, zmian organizacyjnych – utworzenia dodatkowych oddzia³ów („utworzenie oddzia³u dla dzieci z autyzmem”, „utworzenie klasy sportowej”, „zmniejszenie liczby uczniów w oddzia³ach”, „wniosek o zatrudnienie pielêgniarki, utworzenie klasy ¿ycia”),

edukacja1.p65

122

03-06-03, 08:58

123

Wyniki badań

– okreœlenia nowej sieci szkó³ („sprzeciw wobec likwidacji szko³y”), – dowo¿enia uczniów („poprawa organizacji dowo¿enia dzieci”), – remontów placówek („potrzeby remontów szkó³ i budowy sali gimnastycznej”, „remont pracowni komputerowej”), – zwiêkszenia œrodków bud¿etowych dla szkó³ („zwiêkszenie œrodków na utrzymanie placówki”, „wniosek w sprawie stypendiów dla uczniów”). Pozosta³e wnioski i opinie zwi¹zane by³y ze sprawami pracowniczymi, a przede wszystkim z ocenianiem dyrektorów placówek. Jakie dzia³ania w powy¿szych sprawach podj¹³ urz¹d? Wœród odpowiedzi s¹ np.: „Urz¹d oceni³ zakres prac dostosowuj¹c do mo¿liwoœci finansowych gminy, co spowodowa³o realizacjê ok. 10% potrzeb” „Urz¹d Gminy powo³a³ komisjê ds. rozwi¹zywania problemu, po rozpatrzeniu wniosku znaleziono zadawalaj¹ce rozwi¹zanie – wynajêto salê katechetyczn¹ w parafii na zajêcia dydaktyczne” „Skierowano pismo do PKS o ustalenie tañszych biletów” „Zalecono prowadzenie rozmów w celu objêcia doradztwa” Najczêœciej jednak w³adze samorz¹dowe stosowa³y dwie procedury: „przekazanie œrodków w miarê mo¿liwoœci” lub „rozpatrzono negatywnie z powodu braku œrodków finansowych.” Kwestie ekonomiczne determinuj¹ stosunek w³adz samorz¹dowych do opinii i wniosków sk³adanych przez statutowe organy szkó³. Pomijaj¹c sytuacje, gdy organ prowadz¹cy ma obowi¹zek zasiêgn¹æ opinii organów statutowych szko³y, jak w przypadku oceny pracy dyrektora, pozostaje niewielki odsetek wniosków, jakie trafiaj¹ do urzêdów w sprawie organizacji i jakoœci pracy szkó³.

3.10.3. Wnioski i komentarze 1. Nie znaleŸliœmy dowodów na to, by skargi, wnioski, czy opinie kierowane do organu prowadz¹cego szko³ê mia³y znaczenie dla poprawy poziomu realizacji prawa do nauki. Wyst¹pieñ, zarówno indywidualnych, jak i sygnowanych przez statutowe organy szko³y by³o w monitorowanych jednostkach samorz¹du terytorialnego tak ma³o, ¿e nie sposób wyci¹gaæ na ich podstawie uogólniaj¹ce wnioski. Mo¿na jedynie stwierdziæ, ¿e urzêdnicy samorz¹dowi nie s¹ przygotowani do przyjmowania tego typu wyst¹pieñ; nie ma w tym wzglêdzie w³aœciwych procedur, panuje dowolnoœæ co do uznania skargi czy wniosku za uzasadniony.

edukacja1.p65

123

03-06-03, 08:58

124

Prawo do nauki − raport z monitoringu

2. Ani skargi, ani wnioski czy opinie nie s¹ wykorzystywan¹ form¹ komunikacji z w³adz¹ samorz¹dow¹. Rodzice uczniów, a tak¿e organy statutowe szkó³ nie szukaj¹ we w³adzach samorz¹dowych sprzymierzeñca do dzia³añ poprawiaj¹cych jakoœæ pracy szko³y. W urzêdach zaœ nie traktuje siê tych nielicznych skarg, wniosków czy opinii powa¿nie, choæ pozór takiej powagi nadaje rozpatrywanie ich przez najwy¿sze w³adze lokalne. Byæ mo¿e lepiej by³oby, gdyby rozstrzygniêcia zapada³y na ni¿szym szczeblu, za to w oparciu o bardziej merytoryczne przes³anki. 3. Nie ma skarg, wniosków, czy opinii nie dlatego, ¿e system jest taki dobry, ale jak siê wydaje dlatego, ¿e rodzice, i indywidualnie i jako organ- rada rodziców nie s¹ powa¿nie traktowani w systemie edukacji. S¹dzimy, ¿e jest to przejaw niespójnoœci polskiego modelu oœwiaty, gdzie tyle siê mówi o poszanowaniu roli rodziców, a jednoczeœnie nie kreuje siê naturalnych p³aszczyzn porozumienia i wspó³dzia³ania z nimi.

edukacja1.p65

124

03-06-03, 08:58

125

Podsumowanie i rekomendacje

4. PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE Badaj¹c przestrzeganie w Polsce prawa do nauki zajêliœmy siê tylko niektórymi jego aspektami. Spróbowaliœmy spojrzeæ na system edukacji z perspektywy realizacji podstawowych zobowi¹zañ Pañstwa wobec osób do 18 roku ¿ycia, objêtych obowi¹zkiem szkolnym (zgodnie z Konstytucj¹ - art. 70 ust 1). Interesowa³o nas w szczególnoœci: •

realizacja i kontrola obowi¹zku szkolnego i nauki,

•

organizacja dowozu dzieci do szkó³,

•

opieka przedszkolna,

•

zasady finansowania szkó³,

•

stan techniczny i baza dydaktyczna szkó³,

•

nauczanie etyki,

•

organizacja nauczania indywidualnego,

•

pomoc socjalna

•

rodzaje skarg i wniosków sk³adanych do organów prowadz¹cych szko³y.

Nasze wnioski sformu³owaliœmy na podstawie wywiadów kwestionariuszowych z 127 dyrektorami szkó³ podstawowych i 64 dyrektorami gimnazjów i 64 szkó³ œrednich oraz urzêdnikami odpowiedzialnymi za edukacjê w 64 gminach i 32 powiatach we wszystkich województwach. Badania przeprowadzono na prze³omie 2001/2002 r. Koncepcjê badañ opracowali pracownicy resortu edukacji m.in. dyrektorzy szkó³, wizytatorzy kuratoriów, bêd¹cy te¿ absolwentami Szko³y Praw Cz³owieka. Realizacja i kontrola obowi¹zku szkolnego i nauki Nasze badania wykaza³y, ¿e Pañstwo nie ma rzetelnej wiedzy ile dzieci nie realizuje obowi¹zku szkolnego: system przekazywania przez urzêdników gminy wykazów dzieci w wieku obowi¹zku szkolnego (art. 19 ust. 2 ustawy o systemie oœwiaty) nie jest sprawny. 53% dyrektorów szkó³ ma wykazy niepe³ne i nieaktualne.

edukacja1.p65

125

03-06-03, 08:58

126

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Z zebranego materia³u wynika, i¿ nie wszyscy dyrektorzy realizuj¹ ustawowe zobowi¹zanie (art. 16 ust. 6 ustawy o systemie oœwiaty) do informowania dyrektorów szkó³ obwodowych o przyjêciu dzieci z ich obwodu (ok.1/3 dyrektorów nie otrzymuje takich potwierdzeñ), a wiadomo, ¿e liczba dzieci realizuj¹cych obowi¹zek szkolny poza swoim obwodem jest znaczna (13% uczniów badanych szkó³ podstawowych i gimnazjów). Trudno zatem mówiæ o rzetelnej kontroli realizacji obowi¹zku szkolnego. W tym kontekœcie w¹tpliwa staje siê wiarygodnoœæ danych statystycznych dotycz¹cych wskaŸników skolaryzacji (w ostatnim sprawozdaniu rz¹du z wykonywania konwencji o prawach dziecka napisano, i¿ zaledwie 0,04% dzieci nie realizuje obowi¹zku szkolnego). Jeszcze gorzej wygl¹da kontrola wype³niania obowi¹zku nauki (dotyczy m³odzie¿y, która uczy siê w szkole ponadgimnazjalnej, na ogó³ w wieku 16-18 lat). Urzêdnicy gminy nie s¹ przygotowani do kontroli realizacji obowi¹zku nauki. Niewielu (niespe³na 2%) zna³o przepis (art. 18 pkt 5 ustawy o systemie oœwiaty) zobowi¹zuj¹cy rodziców do zawiadomienia gminy o wype³nianiu przez ich 16-18 letnie dziecko obowi¹zku nauki. Sk¹din¹d sam przepis œwiadczy w istocie, ¿e do wype³niania obowi¹zku nauki nie przywi¹zuje siê wagi. Wiadomo, ¿e rodzice, którzy nie dbaj¹ o edukacjê swoich dzieci nie bêd¹ sami na siebie „donosiæ”, gdy¿ za realizacjê obowi¹zku nauki w³asnego dziecka oni s¹ odpowiedzialni i mog¹ byæ ukarani. Z badañ wynika, ¿e niemal nie stosuje siê kar administracyjnych (art. 20 ustawy o systemie oœwiaty) wobec rodziców, którzy nie dbaj¹ o wype³nianie przez ich dzieci obowi¹zku szkolnego czy nauki. Zatem dane GUS (rocznik 2001 r.), z których wynika, ¿e 97,6 % absolwentów szkó³ podstawowych kontynuuje naukê, wydaj¹ siê ma³o prawdopodobne. W 64 badanych przez nas szko³ach ponadpodstawowych w ci¹gu roku szkolnego odesz³o ponad 500 uczniów – 2% ogó³u uczniów tych szkó³. Stosowane wobec nich okreœlenie „odpady szkolne” trafnie oddaje zainteresowanie ich losem ze strony pañstwa i szko³y. Podobne konkluzje zawiera raport: „Skala i powody wypadania uczniów z systemu edukacji w Polsce. Raport z badañ odpadu szkolnego na terenie 32 gmin” (B.Fatyga, A. Tyszkiewicz i P. Zieliñski, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2001 r.). Potrzebne jest z jednej strony doprecyzowanie przepisów, zw³aszcza dotycz¹cych kontroli obowi¹zku nauki, ale równie¿ doprecyzowanie pojêæ. Co to jest niezrealizowanie obowi¹zku szkolnego – to na pewno nie zapisanie dziecka do szko³y, ale te¿ nieusprawiedliwiona absencja: jak d³uga?, Kiedy nale¿y wszcz¹æ postêpowanie przeciwko rodzicom?, itd. W tym wzglêdzie nie ma jasnych procedur, co nie sprzyja skutecznej kontroli. Z drugiej strony, wadliwa jest obowi¹zuj¹ca praktyka, pocz¹wszy od urzêdników, którzy nie weryfikuj¹ danych dotycz¹cych dzieci objêtych obowi¹zkiem szkolnym czy nauki, po dyrektorów, którzy dbaj¹

edukacja1.p65

126

03-06-03, 08:58

127

Podsumowanie i rekomendacje

o frekwencjê uczniów zapisanych do szko³y, ale nie zawsze wiedz¹, gdzie ucz¹ siê ci, którzy powinni uczyæ siê w kierowanej przez nich szkole. Wyniki naszych badañ œwiadcz¹, i¿ nadzór pedagogiczny nie wystarczaj¹co wnikliwie interesuje siê realizacj¹ obowi¹zku szkolnego i nauki do czego obliguje art. 33 ust. 2 pkt 3 ustawy o systemie oœwiaty. Zdaniem NIK nadzór w zakresie mierzenia jakoœci pracy szkó³ jest prowadzony w zbyt ma³ym stopniu. Przepisy dotycz¹ce nadzoru wymagaj¹ nowelizacji (Informacja o wynikach kontroli organizacji i funkcjonowania nadzoru pedagogicznego sprawowanego przez kuratorów oœwiaty i dyrektorów szkó³ – NIK, Warszawa 2002 r.) W sprawie kontroli realizacji obowi¹zku szkolnego i nauki wystêpowa³ te¿ do Ministra Edukacji Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO 428299/03/XI, styczeñ 2003 r.). Organizacja dowozu dzieci do szkó³ Znaczny procent dzieci korzysta z ustawowego uprawnienia dowozu do szko³y. Spoœród badanych przez nas szkó³ dzieci doje¿d¿aj¹ce by³y w 55% szkó³ podstawowych i 80% gimnazjów. Generalnie ustawowy zapis o dowozie wydaje siê byæ przez gminy realizowany, chocia¿ finansowanie dowozu uczniów jest dla niektórych jednostek samorz¹dowych du¿ym obci¹¿eniem. W niektórych gminach dowozi siê uczniów z odleg³oœci mniejszych ni¿ przewidziane w ustawie, kieruj¹c siê wzglêdami bezpieczeñstwa dzieci w drodze do szko³y. Zdarzaj¹ siê nieliczne przypadki, gdy uprawnione dzieci nie s¹ dowo¿one, bo nie mieszkaj¹ w pobli¿u trasy przejazdu szkolnego autobusu, albo dowóz uniemo¿liwia stan dróg. Niestety rodzice, którzy, dowo¿¹ takie dzieci samodzielnie, zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami – nie mog¹ liczyæ na zwrot kosztów z bud¿etu gminy. Przepis zezwala na zwrot kosztów przejazdu dziecka œrodkami transportu publicznego (art.17 ust. 3 ustawy o systemie oœwiaty). Wydaje siê, i¿ przepis, w uzasadnionych przypadkach, powinien uwzglêdniaæ refundacjê kosztów dla rodziców. Nierozwi¹zanym problemem jest czas, jaki dzieci doje¿d¿aj¹ce spêdzaj¹ poza domem w zwi¹zku z organizacj¹ dojazdów. W 58 badanych szko³ach podstawowych (82% korzystaj¹cych z dowozu) i 39 gimnazjach (76%) by³y dzieci czekaj¹ce na autobus 3 godziny, w pojedynczych przypadkach nawet 4,5 godz. Mniej zasobne gminy oszczêdzaj¹ ograniczaj¹c do minimum liczby kursów, wyd³u¿aj¹c trasy, co z jednej strony powoduje t³ok w autobusach, z drugiej znaczne wyd³u¿enie siê czasu dojazdu. Kilka godzin dziennie przeznaczonych na drogê do i ze szko³y, oczekiwanie na autobus oznacza dla konkretnego dziecka utrudniony dostêp do edukacji.

edukacja1.p65

127

03-06-03, 08:58

128

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Kolejnym problemem jest organizacja dowozu dzieci niepe³nosprawnych. Do szkó³ ogólnodostêpnych doje¿d¿a zaskakuj¹co ma³o takich dzieci. Spoœród badanych 127 szkó³ podstawowych – do 5, a spoœród 64 gimnazjów – do 7. Z kolei dzieci doje¿d¿aj¹ce do szkó³ specjalnych musz¹ pokonywaæ du¿e odleg³oœci - w niemal po³owie badanych powiatów s¹ dzieci doje¿d¿aj¹ce od 20 do 40 km do szko³y specjalnej. Z drugiej strony to pewnie lepsze ni¿ pobyt w specjalnym oœrodku szkolno-wychowawczym ze wzglêdu na brak mo¿liwoœci codziennego doje¿d¿ania do szko³y. Warto policzyæ choæby koszty ekonomiczne – w oœrodkach szkolno-wychowawczych przebywa ok. 30 tys. dzieci - aby zacz¹æ myœleæ o zmianie koncepcji szkolnictwa specjalnego. Dzieci niepe³nosprawne powinny mieæ zapewniony dostêp do edukacji na równi ze zdrowymi. Obraz jaki wy³ania siê z zebranych informacji wskazuje na ogromne zaniedbania w tym zakresie. Organizacja opieki przedszkolnej Wychowanie przedszkolne realizowane jest w dwóch typach jednostek organizacyjnych: przedszkola obejmuj¹ dzieci w wieku 3-6 lat, szko³y – dzieci 6 letnie w klasach „O”. Systematycznie zmniejsza siê liczba przedszkoli. W latach 1990/91 by³o ich 12308 a w 2000/01 – 8501 (dzieci – 688 633 w tym niepe³nosprawnych zaledwie 7764); oddzia³ów „0” odpowiednio by³o 13 565, i zmniejszy³o siê do 9502 (dzieci – 196 783, w tym niepe³nosprawnych 923). Z naszych badañ wynika, ¿e urzêdnicy odpowiedzialni za oœwiatê w gminach nie maj¹ dobrego rozeznania jaki procent populacji przedszkolaków zamieszka³ych w gminie korzysta z wychowania przedszkolnego. Przedszkole powszechne w czasach komunizmu sta³o siê niemal elitarne. WskaŸnik dzieci objêtych wychowaniem przedszkolnym jest w Polsce jednym z najni¿szych w Europie; dotyczy ok. 30% dzieci w wieku 3-5 lat, a w innych krajach 70-100%. Paradoksalnie dostêp do przedszkola jest ograniczony najbardziej dla dzieci ze œrodowisk zaniedbanych, zatem has³o o wyrównywaniu szans poprzez wychowanie przedszkolne jest fikcj¹. 20% badanych gmin nie zapewnia miejsc w przedszkolach wszystkim chêtnym. Dotyczy to równie¿ dzieci niepe³nosprawnych. Niepokoi du¿a – zdaniem dyrektorów 17% – liczba dzieci, które nie trafiaj¹ do „zerówki”. To dowód na rzeczywisty brak zainteresowania w³adz kwesti¹ wyrównywania szans edukacyjnych, mimo oficjalnych deklaracji. W czêœci (8% „zerówek” objêtych badaniem) nie realizuje siê przewidzianej prawem podstawy programowej co oznacza, ¿e w niektórych „zerówkach” dzieci otrzymuj¹ mniejsz¹ ofertê edukacyjn¹ ni¿ w innych, w ramach tego samego ustawowego uprawnienia. Nale¿y s¹dziæ, ¿e zmniejszenie liczby godzin pracy oddzia³ów „0” dotyczy

edukacja1.p65

128

03-06-03, 08:58

129

Podsumowanie i rekomendacje

przede wszystkim biednych gmin, a wiêc dotyka te¿ dzieci, którym wsparcie jest szczególnie potrzebne. Brak pieniêdzy w gminie nie mo¿e usprawiedliwiaæ ³amania prawa. Polityka pañstwa nie sprzyja rozwojowi wychowania przedszkolnego. Nie maj¹ w tym równie¿ interesu gminy, obarczone pe³n¹ odpowiedzialnoœci¹ za utrzymanie przedszkoli. St¹d nadmierne zagêszczenie w grupach przedszkolnych i wysokie koszty pobytu dzieci. Pañstwo powinno podj¹æ specjalne dzia³ania, tak¿e finansowe, skierowane szczególnie na regiony ubogie, o du¿ym stopniu zapóŸnienia cywilizacyjnego, a tak¿e wysokiej stopie bezrobocia, by uczyniæ z wychowania przedszkolnego skuteczn¹ instytucjê wspomagaj¹c¹ rozwój dzieci, od mo¿liwie najwczeœniejszych lat ich ¿ycia. Na pewno dzia³ania te musz¹ dotyczyæ równie¿ dzieci niepe³nosprawnych, których uczestnictwo w zajêciach przedszkolnych w 20% badanych gmin nikogo nie obchodzi, lub wrêcz blokowane jest decyzj¹ urzêdnika, który nie przewiduje takiej mo¿liwoœci w podleg³ych sobie placówkach. Taka sytuacja wskazuje na dyskryminowanie dzieci niepe³nosprawnych. Od dawna postuluje siê wczeœniejsze rozpoczynanie edukacji ze wzglêdu na du¿e mo¿liwoœci dzieci 4-5 letnich. W wielu krajach europejskich dzieci rozpoczynaj¹ naukê w wieku 5 lat. W projekcie nowelizacji ustawy o systemie oœwiaty proponuje siê objêcie edukacj¹ obowi¹zkow¹ dzieci 6 letnie. Nie wiadomo, czy przewidziano w bud¿ecie œrodki na pomoc dla gmin w realizacji tego zadania. W Instytucie Spraw Publicznych pracuje Zespó³ ds. Wczesnej Edukacji. Na poparcie zas³uguje postulat opracowania narodowego programu wspierania rozwoju ma³ego dziecka oraz wyrównywania szans edukacyjnych uczniów (patrz: Edukacja przedszkolna w Polsce. Szanse i zagro¿enia. Red. M. Zahorska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003 r.). Zasady finansowania szkó³ Reforma systemu edukacji odzwierciedla siê we wzroœcie udzia³u wydatków na oœwiatê i wychowanie w bud¿etach samorz¹dów terytorialnych. W 1991 r. udzia³ ten wynosi³ 16%, a w 2000 r. ponad 38%. Nadal subwencje i dotacje pañstwa stanowi¹ ponad 70%. Udzia³ wydatków publicznych na oœwiatê jest stosunkowo sta³y (4,34% pkb w 1991 r. i 4,36% – w 2000 r. i znacznie ni¿szy ni¿ w wiêkszoœci krajów europejskich. Pog³êbia siê zró¿nicowanie udzia³u wydatków w³asnych samorz¹dów – bogatsze daj¹ nawet kilkadziesi¹t razy wiêcej ni¿ biedne. Jednoczeœnie dla biednych samorz¹dów zadania zwi¹zane z prowadzeniem szkó³ stanowi¹ czêsto niemal¿e podstawê dzia³ania, a wydatki oœwiatowe przekraczaj¹ tam po³owê wszystkich wydatków bud¿etowych, dochodz¹c w skrajnych przypadkach nawet do 2/3 wysokoœci bud¿etu, podczas gdy w zamo¿nych

edukacja1.p65

129

03-06-03, 08:58

130

Prawo do nauki − raport z monitoringu

jednostkach samorz¹du terytorialnego zadania zwi¹zane z prowadzeniem i finansowaniem szkó³ stanowi¹ zaledwie margines dzia³alnoœci. Zasady podzia³u subwencji oœwiatowej nie s¹ sta³e ani klarowne, a idea, ¿e pieni¹dze id¹ „za uczniem” daleka jest od rzeczywistoœci. Jedynie co trzeci przedstawiciel organu prowadz¹cego szko³y deklarowa³, ¿e na jego terenie przy podziale bud¿etu uwzglêdnia siê przede wszystkim zasadê, ¿e „pieni¹dze id¹ za uczniem”. W grê wchodz¹ ró¿ne kryteria, na podstawie których zapadaj¹ decyzje o podziale œrodków miêdzy szko³y. Podzia³ bud¿etu nastêpuje zazwyczaj bez udzia³u dyrektorów szkó³, dlatego w¹tpiæ nale¿y, czy uwzglêdnia siê rzeczywiste potrzeby szkó³, czy te¿ raczej – jak stwierdzi³ jeden z urzêdników „dzieli siê tak, ¿eby wystarczy³o”. Realny spadek lub zaledwie utrzymanie dotychczasowego poziomu nak³adów na oœwiatê skutkuje ograniczaniem wydatków na bazê dydaktyczn¹ i zajêcia pozalekcyjne, a tak¿e nadmiernym zwiêkszaniem liczebnoœci klas. To z³y prognostyk dla szkó³ d¹¿¹cych do podnoszenia jakoœci swojej pracy edukacyjnej. Wa¿nym Ÿród³em dodatkowych funduszy s¹ œrodki pozabud¿etowe pozyskiwane przez szko³y. Niejasne s¹ jednak regu³y postêpowania z pieniêdzmi pozabud¿etowymi, w tym: brak podstaw prawnych reguluj¹cych mo¿liwoœæ wynajmowania pomieszczeñ szkolnych czy prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej. Uregulowania wymaga sposób korzystania przez dyrektorów szkó³ z “zarobionych” pieniêdzy. Presja na dyrektorów, by sami zdobywali fundusze mo¿e prowadziæ do konfliktu interesów: czym siê bêdzie kierowa³ dyrektor, który ma mo¿liwoœæ zarobiæ wynajmuj¹c szkolne pomieszczenia – czy interesem dzieci, ¿eby chodzi³y na jedn¹ zmianê, czy potrzeb¹ pieniêdzy np. na remonty? Nie wiemy, czy przy niema³ej skali zjawiska odnajmowania pomieszczeñ szkolnych w celu zdobycia dodatkowych œrodków finansowych, nie zdarzaj¹ siê przypadki, ¿e dzieje siê to kosztem mniejszego dostêpu dzieci do tych pomieszczeñ, do zajêæ pozalekcyjnych? Doœæ powszechna praktyka przymuszania rodziców do p³acenia sk³adek na radê rodziców (komitet rodzicielski) i stosowanie systemu ulg czy zwolnieñ po wniesieniu stosownego podania jest niezgodna z obowi¹zuj¹cym prawem i winna byæ jak najszybciej zmieniona. Stan techniczny i baza dydaktyczna szkó³ Dla ponad 80% ankietowanych dyrektorów najwa¿niejsz¹ potrzeb¹ szko³y jest wykonanie prac remontowych. 20-30% budynków szkolnych wymaga kapitalnego remontu. U¿ytkowane s¹ budynki, których stan techniczny, zdaniem dyrektorów, jest tak z³y, ¿e zagra¿aj¹ bezpieczeñstwu uczniów – stanowi¹ one oko³o 2% obiektów ujêtych w monitoringu. Ustawa o systemie oœwiaty zobowi¹zuje organy prowadz¹ce szko³y do wykonywania remontów, podejmowania inwestycji, zapewnienia higienicznych i bezpiecznych warunków w szko³ach. Jedna trzecia

edukacja1.p65

130

03-06-03, 08:58

131

Podsumowanie i rekomendacje

samorz¹dów nie podjê³a w 2001 roku ¿adnej inwestycji oœwiatowej, 12% gmin i 6% powiatów, nie przeprowadzi³y w tym czasie ani jednego remontu. Fakt, i¿ funkcjonuj¹ jeszcze w Polsce szko³y bez bie¿¹cej wody, bez szatni, a nawet bez toalet jest kompromituj¹cy. Prawie 60% objêtych badaniem gimnazjów ma zbyt wielu uczniów w stosunku do wielkoœci budynku szkolnego; jest tak te¿ w co trzeciej podstawówce i w co szóstej z badanych szkó³ œrednich. W systemie zmianowym pracuje 44% szkó³ podstawowych, 31% gimnazjów i 19% szkó³ œrednich. Nie znaleŸliœmy w danych liczbowych uzasadnienia dla stosowania zmianowej pracy szko³y na tak wielk¹ skalê. 30% organów prowadz¹cych szko³y podjê³o uchwa³y o podniesieniu dolnej granicy liczebnoœci oddzia³ów szkolnych. Warto w tym miejscu przytoczyæ orzeczenie NSA z marca 2003 r., w którym zakwestionowano decyzjê radnych, którzy nakazali 8 gminnym szko³om po³¹czenie klas „0” z klasami I. Takiego po³¹czenia nie przewidywa³y statuty szkó³. Zdaniem NSA radni nie mieli prawa zmieniaæ statutu szkó³. W 48% szkó³ podstawowych w miastach i 64% na wsi zajêcia sportowe odbywaj¹ siê w sali eufemistycznie zwanej „zastêpcz¹”, podobnie jest w 44% gimnazjów miejskich i 60% na wsi oraz 45% szkó³ œrednich w miastach i 64% na wsi; ponad 72% dyrektorów szkó³ podstawowych, 86% gimnazjów i 78% szkó³ œrednich stwierdzi³o brak pomocy dydaktycznych do prowadzenia zajêæ lekcyjnych. W z³ej kondycji s¹ szkolne biblioteki, pozbawione mo¿liwoœci uzupe³niania ksiêgozbioru. Nie prenumeruje siê prasy i czasopism, bo nie wystarcza na to pieniêdzy. W wielu bibliotekach szkolnych, szczególnie na wsi, nie ma czytelni, nie mówi¹c ju¿ o czytelni wyposa¿onej w komputer z ³¹czem internetowy. Trudno mówiæ o w³aœciwej edukacji informatycznej, je¿eli w 20% szkó³ podstawowych czêœciej na wsi ni¿ w mieœcie, brak pracowni komputerowych, 31% szkó³ tego typu nie ma dostêpu do internetu, a na jeden komputer przypada od 25 do 38 uczniów. Organizacja zajêæ z etyki Alternatywa programowa, zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami – nauka religii, albo etyki – jest fikcj¹. Nikt nie przywi¹zuje wagi do nauczania etyki. W dwóch trzecich badanych szkó³ byli uczniowie, którzy nie chodz¹ na religiê. Liczbê siedmiu uczniów, okreœlon¹ jako minimum uzasadniaj¹ce organizacjê zajêæ, przekroczono w co siódmej szkole podstawowej, w co trzecim gimnazjum i w prawie 40% szkó³ œrednich. S¹ szko³y, gdzie takich uczniów jest kilkudziesiêciu, a nawet ponad 200. Potwierdzi³o prowadzenie zajêæ z etyki niespe³na 2% dyrektorów podstawówek, 7% gimnazjów i 8% szkó³ œrednich. W pozosta³ych szko³ach nie prowadzi siê zajêæ z etyki.

edukacja1.p65

131

03-06-03, 08:58

132

Prawo do nauki − raport z monitoringu

W wiêkszoœci szkó³ nie podejmuje siê w ogóle próby zorganizowania zajêæ etyki, uzasadniaj¹c to brakiem zainteresowania ze strony uczniów i rodziców. Z kolei brak zainteresowania wynika czêsto z faktu, ¿e zajêcia z etyki prowadz¹ nauczyciele nieprzygotowani do prowadzenia tego przedmiotu. Organizacja nauczania indywidualnego W latach 1997/98 – nauczaniem indywidualnym wg rocznika GUS z 2001 r. objêtych by³o 4900 uczniów szkó³ podstawowych i 387 uczniów gimnazjum. Natomiast w roku 2000/01 – liczba ta wzros³a do 9226 w podstawówkach i 2275 uczniów w gimnazjach. Z naszych badañ wynika, ¿e nie odmawia siê realizowania nauczania indywidualnego tam, gdzie jest ono orzeczone. S¹ jasne procedury orzekania, wiadomo te¿, kto odpowiada za organizacjê i nadzór nad takimi zajêciami. Ponad 80% dzieci nauczanych indywidualnie pozostaje w tym systemie przez wiêkszoœæ okresu nauki szkolnej, choæ powinna to byæ forma doraŸna. St¹d zapewne tak znaczny wzrost liczby uczniów objêtych nauczaniem indywidualnym. Pañstwo powinno przygotowaæ szko³y do tego, by wszystkie dzieci mog³y w nich znaleŸæ swoje miejsce, tak¿e dzieci chore przewlekle, z upoœledzeniem narz¹dów ruchu itp., ograniczaj¹c nauczanie indywidualne do przypadków szczególnych. Oko³o 30 % uczniów ma zorganizowane nauczanie indywidualne wy³¹cznie w szkole, co mo¿e œwiadczyæ o nadu¿ywaniu takiej formy nauki.11 Dostosowanie szkó³ do potrzeb takich dzieci by³oby tañsze ni¿ nak³ady na kosztowne nauczanie indywidualne. Ponadto oferta w trybie nauczania indywidualnego jest niepe³na, w ogromnej czêœci zubo¿ona wobec podstawy programowej, na której oparte jest kszta³cenie w szkole. Jakoœæ i efektywnoœæ nauczania indywidualnego jest o wiele gorsza ni¿ nauczanie w szko³ach, a z badañ wynika, ¿e wymiar godzin z oszczêdnoœci obni¿any jest do minimum, w ekstremalnych przypadkach – poni¿ej minimum. Oznacza to, ¿e czêœæ dzieci, z niezawinionych przez siebie powodów, a nawet pomimo zobowi¹zañ pañstwa w kwestii opieki nad nimi, jest dyskryminowana w realizacji swojego prawa do nauki. Pomoc socjalna W 13% podstawówek i gimnazjów oraz 8% szkó³ œrednich w ogóle nie udziela siê pomocy socjalnej uczniom. Po³owa spoœród monitorowanych gmin nie prze11

edukacja1.p65

W nowym rozporz¹dzeniu MENiS z 29 stycznia 2003 r. w sprawie sposobu i trybu organizowania indywidualnego nauczania dzieci i m³odzie¿y (Dz. U. Nr 23 poz. 193) nie przewidziano mo¿liwoœci realizowania nauczania indywidualnego w szkole, co z kolei generalnie nie jest s³uszne. Zakwestionowa³ to Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO 435566-XI-ST/03). Z odpowiedzi Ministra Edukacji wynika, ¿e przywrócone zostan¹ mo¿liwoœci realizowania wybranych zajêæ w szkole, w ramach nauczania idywidualnego.

132

03-06-03, 08:58

133

Podsumowanie i rekomendacje

znaczy³a z bud¿etu samorz¹dowego ¿adnych œrodków na pomoc socjaln¹ dla uczniów prowadzonych przez siebie szkó³, a w trzech czwartych gmin nie ma œrodków na pomoc socjaln¹ dla uczniów szkó³ œrednich mieszkaj¹cych na obszarze danej gminy. 67% samorz¹dów powiatowych nie znajduje œrodków na pomoc socjaln¹ dla uczniów szkó³ œrednich, a w 82% powiatów brak takich œrodków dla dzieci ze szkó³ specjalnych. Co dziesi¹ta podstawówka i gimnazjum nie prowadzi do¿ywiania uczniów; w wielu szko³ach potrzeby s¹ wiêksze ni¿ mo¿liwoœci, szczególnie na wsi, gdzie rzadziej organizowane jest do¿ywianie. W lutym 2002 r. rz¹d wyda³ rozporz¹dzenie w sprawie do¿ywiania uczniów. Nieodparcie nasuwa siê przypuszczenie, ¿e kolejny raz kwestia do¿ywiania dzieci wykorzystywana jest do partykularnych celów politycznych. Podejmuje siê dzia³ania akcyjne, nie daj¹ce pewnoœci, ¿e pomoc bêdzie trwa³a. Pomoc jest potrzebna, ale chyba lepiej gdyby organizowa³ j¹ resort pomocy spo³ecznej i w ramach zintegrowanego systemu pomocy rodzinie i w rodzinie, a nie w szkole. Zanika potrzebna i oczekiwana forma pomocy w postaci dostêpu uczniów do bezp³atnych podrêczników i pomocy szkolnych. Wyprawki dla uczniów rozpoczynaj¹cych naukê, wprowadzone w 2002 r. na pewno nie rozwi¹zuj¹ problemu. Œrodki na podrêczniki dla uczniów szkó³ specjalnych przeznacza jedynie ok. 3% badanych powiatów. W dwóch trzecich badanych szkó³ podstawowych i gimnazjów nie ma stypendiów. Brakuje regulacji w systemie podatkowym, które zwiêkszy³yby udzia³u „trzeciego sektora” – fundacji, organizacji pozarz¹dowych, instytucjonalnych i prywatnych sponsorów. WyraŸnie widaæ te¿ gorsz¹ pozycjê uczniów szkó³ wiejskich w zakresie pomocy stypendialnej bêd¹cej wa¿nym insteumentem wyrównywania szans w dostêpie do edukacji. Warto w tym miejscu wspomnieæ, i¿ Rzecznik Praw Obywatelskich z³o¿y³ wniosek do Trybuna³u Konstytucyjnego w grudniu 2002 r. (RPO-425313-XI/ST) w sprawie niezgodnoœci art. 91 ust.2 ustawy o systemie oœwiaty z art.70 ust.4 i art.92 ust.1 Konstytucji RP. Zdaniem Rzecznika warunki udzielania stypendiów nie s¹ jasne. Powinny byæ okreœlone w ustawie i „nie jest dopuszczalne cedowanie przez ustawodawcê tej materii do kompleksowego uregulowania przez organ w³adzy wykonawczej”. Skargi i opinie w sprawie dzia³alnoœci szkó³ Brak skarg na dzia³alnoœæ szkó³ nie œwiadczy, w naszym przekonaniu o ich dobrym funkcjonowaniu. Rodzice, i indywidualnie i jako organ – rada rodziców nie s¹ powa¿nie traktowani w systemie edukacji. S¹dzimy, ¿e jest to przejaw niespójnoœci polskiego modelu oœwiaty, gdzie oficjalnie siê mówi o poszanowaniu roli

edukacja1.p65

133

03-06-03, 08:58

134

Prawo do nauki − raport z monitoringu

rodziców, a jednoczeœnie nie kreuje siê naturalnych p³aszczyzn porozumienia i wspó³dzia³ania z nimi. Wyst¹pieñ, zarówno indywidualnych, jak i sygnowanych przez statutowe organy szko³y by³o w monitorowanych jednostkach samorz¹du terytorialnego tak ma³o (ogó³em 37 skarg, w tym 11 dotycz¹cych funkcjonowania szkó³, problemów dydaktycznych i opiekuñczych oraz 64 opinie i wnioski), ¿e nie sposób wyci¹gaæ na ich podstawie uogólniaj¹ce wnioski. Mo¿na jedynie stwierdziæ, ¿e urzêdnicy samorz¹dowi nie s¹ przygotowani do przyjmowania tego typu wyst¹pieñ; nie ma w tym wzglêdzie w³aœciwych procedur, panuje dowolnoœæ co do uznania skargi czy wniosku za uzasadniony. W naszym systemie edukacji brakuje tradycji wspó³pracy szko³y i w³adz oœwiatowych z przedstawicielami rodziców. Wspó³praca z rodzicami musi byæ powa¿nie traktowana zarówno na poziomie szkó³, jak te¿ w relacji rodzice – w³adze samorz¹dowe.

edukacja1.p65

134

03-06-03, 08:58

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

135

5. ANEKS – PRAWO DO NAUKI OSÓB NALE¯¥CYCH DO MNIEJSZOŒCI NARODOWYCH 1. MNIEJSZOŒCI NARODOWE W POLSCE Przy okazji prowadzenia monitoringu prawa do nauki zebraliœmy informacje na temat realizacji prawa do nauczania jêzyka ojczystego oraz organizacji nauczania w jêzyku ojczystym dzieci nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych. Termin mniejszoœæ narodowa/etniczna odnosi siê do osób mieszkaj¹cych na terytorium Polski, posiadaj¹cych polskie obywatelstwo, które deklaruj¹ inn¹ ni¿ polska narodowoœæ lub pochodzenie etniczne. Nale¿y tutaj zaznaczyæ, ¿e nie istnieje uniwersalna definicja mniejszoœci narodowej/etnicznej, ka¿dorazowo wypracowuje siê now¹ definicjê przy tworzeniu poszczególnych dokumentów. W deklaracji do konwencji ramowej o ochronie mniejszoœci narodowych Polska oœwiadczy³a, ¿e pod pojêciem mniejszoœci narodowej/etnicznej rozumie mniejszoœci narodowe zamieszka³e na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, których cz³onkowie s¹ obywatelami polskimi. Obecnie w Polsce ok. 1-2 mln. osób deklaruje swoj¹ przynale¿noœæ do mniejszoœci narodowych b¹dŸ etnicznych, co w przybli¿eniu stanowi 2-3 % spo³eczeñstwa. Wed³ug danych rz¹dowych i podawanych przez organizacje zrzeszaj¹ce cz³onków mniejszoœci, przybli¿ona liczebnoœæ poszczególnych grup mniejszoœciowych przedstawia siê nastêpuj¹co: •

Bia³orusini - 200-300 tys.,

•

Czesi - 3 tys.,

•

Grecy - 5-10 tys.,

•

Kaszubi - 200-300 tys.,

•

Karaimi - 200 osób,

•

Litwini - 20-30 tys.,

£emkowie - 60-70 tys., • Niemcy - 300 - 500 tys., •

edukacja1.p65

135

03-06-03, 08:58

136 • • • • • • •

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Ormianie - 5-8 tys., Romowie - 20-30 tys., Rosjanie - 10-15 tys., S³owacy - 10-20 tys., Tatarzy - 5 tys., Ukraiñcy - 200-300 tys., ¯ydzi - 8-10 tys.

Aneks przedstawia jedynie zarys problematyki dotycz¹cej edukacji cz³onków mniejszoœci narodowych i etnicznych w Polsce i stanowi przyczynek do zbadania jej w bardziej kompleksowy i systematyczny sposób. Poni¿szy tekst opracowano na podstawie informacji uzyskanych od cz³onków organizacji dzia³aj¹cych na rzecz mniejszoœci, urzêdników kuratoriów oœwiaty oraz na podstawie dostêpnych dokumentów rz¹dowych dotycz¹cych mniejszoœci. Mowa tu m.in. o raporcie dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolit¹ Polsk¹ Konwencji ramowej o ochronie mniejszoœci narodowych, protoko³ach z posiedzeñ Miêdzyresortowego Zespo³u do spraw Mniejszoœci Narodowych i Etnicznych oraz istniej¹cego w ramach tego cia³a Podzespo³u do spraw Edukacji Mniejszoœci Narodowych.

2. REGULACJE PRAWNE DOTYCZ¥CE PRAWA DO NAUKI JÊZYKA OJCZYSTEGO/W JÊZYKU OJCZYSTYM OSÓB NALE¯¥CYCH DO MNIEJSZOŒCI NARODOWYCH STANDARDY MIÊDZYNARODOWE Miêdzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych „W tych pañstwach, w których istniej¹ mniejszoœci etniczne, religijne i jêzykowe, osoby nale¿¹ce do tych mniejszoœci nie mog¹ byæ pozbawione prawa do posiadania, we wspólnocie z innymi cz³onkami tej grupy, w³asnego ¿ycia kulturalnego, wyznawania i praktykowania w³asnej religii oraz pos³ugiwania siê w³asnym jêzykiem.” (art. 27 Miêdzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych – Dz. U. z 1977, nr 38, poz. 167; za³¹cznik).

Konwencja o Prawach Dziecka „W tych pañstwach, w których istniej¹ mniejszoœci etniczne, religijne lub jêzykowe b¹dŸ osoby pochodzenia rdzennego, dziecku nale¿¹cemu do takiej mniejszoœci lub dziecku pochodzenia rdzennego nie mo¿na odmówiæ prawa do posiadania i korzystania z w³asnej kultury, do wyznawania i praktykowania swojej religii lub do u¿ywania w³asnego jêzyka, ³¹cznie z innymi cz³onkami jego grupy”. (art. 30 Konwencji o Prawach Dziecka – Dz.U. z 1991 nr 120, poz. 526)

edukacja1.p65

136

03-06-03, 08:58

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

137

„Pañstwa –Strony s¹ zgodne, ¿e nauka dziecka bêdzie ukierunkowana na rozwijanie w dziecku szacunku dla jego rodziców, jego to¿samoœci kulturowej, jêzyka i wartoœci, dla wartoœci narodowych kraju, w którym mieszka dziecko, kraju, z którego dziecko pochodzi, jak i dla innych kultur”. (art. 29 ust. 1 pkt c Konwencji o Prawach Dziecka – Dz.U. z 1991 nr 120, poz. 526)

Deklaracja Praw Osób Nale¿¹cych do Mniejszoœci Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Jêzykowych Na gruncie uniwersalnego systemu ochrony praw cz³owieka, aktem, który w ca³oœci poœwiêcony jest ochronie praw osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych, jest przyjêta przez ONZ, Deklaracja Praw Osób Nale¿¹cych do Mniejszoœci Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Jêzykowych. (rezolucja 47/ 135 przyjêta bez g³osowania przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 XII 1992 r., opubl. w: United Nations Guide for Minorities, Geneva 2001, s. 4 – 22)

„Pañstwa powinny podj¹æ œrodki prawne, które zagwarantuj¹ realn¹ ochronê oraz wspieranie to¿samoœci narodowej, etnicznej, religijnej i jêzykowej mniejszoœci zamieszkuj¹cych ich terytoria, na zasadzie pe³nej równoœci z innymi obywatelami.” (art. 1 Deklaracji Praw Osób Nale¿¹cych do Mniejszoœci Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Jêzykowych)

Wezwano pañstwa do stworzenia warunków umo¿liwiaj¹cych osobom nale¿¹cym do mniejszoœci podtrzymywanie ich kultury, jêzyka, religii, tradycji, w szczególnoœci poprzez wprowadzanie „adekwatnych udogodnieñ s³u¿¹cych nauce ich jêzyka lub pobierania nauki w jêzyku ojczystym”. „Pañstwa maj¹ ponadto wspieraæ znajomoœæ historii, tradycji i kultury mniejszoœci istniej¹cych w obrêbie ich terytorium”. (art. 4 pkt 2 i pkt 3 Deklaracji Praw Osób Nale¿¹cych do Mniejszoœci Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Jêzykowych)

Dokument Spotkania Kopenhaskiego Konferencji w sprawie Ludzkiego Wymiaru Konferencji Bezpieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie (dzisiaj Organizacja Bezpieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie) Przyjêcie specjalnych œrodków na rzecz osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych, ma s³u¿yæ równoœci pomiêdzy nimi a reszt¹ ludnoœci. (art. 5 Instrumentu Inicjatywy Œrodkowo – Europejskiej Ochrony Praw Mniejszoœci)

Dopuszcza siê wiêc mo¿liwoœæ zastosowania selektywnej regulacji prawnej, w celu zapewnienia rzeczywistej równoœci praw osób nale¿¹cych do mniejszoœci, nie traktuj¹c takiego rozwi¹zania jako dyskryminacji. St¹d dozwolone jest stosowanie preferencyjnych warunków np. w zakresie minimalnej liczby uczniów

edukacja1.p65

137

03-06-03, 08:58

138

Prawo do nauki − raport z monitoringu

wymaganej do stworzenia szko³y, jeœli tylko zabieg taki ma na celu zapewnienie faktycznej równoœci w prawach miêdzy osobami nale¿¹cymi do mniejszoœci, a grup¹ dominuj¹c¹. Raport ze Spotkania Ekspertów ds. Mniejszoœci Narodowych KBWE w Genewie Nauczanie w jêzyku ojczystym mniejszoœci prowadzone ma byæ z uwzglêdnieniem liczebnoœci, rozmieszczenia geograficznego oraz tradycji kulturowych osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych. (Czêœæ IV punkt 7 Raportu ze Spotkania Ekspertów ds. Mniejszoœci Narodowych KBWE w Genewie w 1991 r., opubl. w: Report of the CSCE Meeting of Experts on National Minorities, Geneva, 1991)

Rekomendacje Haskie Rekomendacje Haskie precyzuj¹ formê edukacji na poszczególnych poziomach nauczania. Przyjmuj¹, ¿e w szczególnoœci na etapie przedszkolnym oraz w szkole podstawowej, zajêcia powinny odbywaæ siê w jêzyku ojczystym dziecka nale¿¹cego do mniejszoœci. Jakkolwiek ju¿ w szkole podstawowej, w ramach oddzielnego przedmiotu, powinna byæ wprowadzona nauka jêzyka oficjalnego pañstwa, jeœli jest on ró¿ny od jêzyka ojczystego dzieci nale¿¹cych do mniejszoœci.12 W dokumencie tym podkreœlona zosta³a jednoczeœnie szczególna rola, któr¹ pe³ni nauczyciel jêzyka oficjalnego pañstwa w klasach, w których nauczanie prowadzone jest w jêzyku ojczystym mniejszoœci. Powinien on przede wszystkim w³adaæ dobrze dwoma jêzykami oraz posiadaæ dobr¹ znajomoœæ rodzimej kultury uczniów. Dokument zaleca ponadto, by jako wstêpn¹ fazê pe³nego nauczania w jêzyku oficjalnym pañstwa, na etapie szko³y podstawowej wprowadziæ naukê niektórych przedmiotów praktycznych w tym jêzyku. Chocia¿ jeszcze w szkole œredniej znaczna czêœæ przedmiotów nauczana ma byæ w jêzyku ojczystym mniejszoœci, to jednak sukcesywnie, ale konsekwentnie nale¿y poszerzaæ zasiêg nauczania w jêzyku oficjalnym. Nieco inaczej na gruncie Rekomendacji Haskich przedstawia siê kwestia nauczania w jêzyku mniejszoœci w szko³ach zawodowych. Jest ona tutaj w pe³ni uzale¿niona od wyra¿enia ¿yczenia pobierania nauki w ich jêzyku ojczystym przez odpowiedni¹ liczbê osób. Jednak¿e ze wzglêdu na 12

edukacja1.p65

§12 The Hague Recommendations regarding the Education Rights of National Minorities, The Foundation on Inter – Ethnic Relations 1996.

138

03-06-03, 08:58

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

139

specyficzny charakter szko³y zawodowej, programy nauczania powinny byæ skonstruowane tak, by bez wzglêdu na to, czy uczniowie pos³uguj¹ siê jêzykiem mniejszoœciowym czy jêzykiem oficjalnym pañstwa, mieli oni mo¿liwoœci i umiejêtnoœci jednakowego wykonywania zawodu. Cz³onkowie mniejszoœci narodowych powinni mieæ tak¿e zagwarantowany dostêp do pañstwowej edukacji uniwersyteckiej w ich jêzyku ojczystym. W Rekomendacjach przewidziano tak¿e mo¿liwoœæ tworzenia i utrzymywania przez osoby nale¿¹ce do mniejszoœci narodowych w³asnych instytucji edukacyjnych na poziomie szkó³ wy¿szych. (Rekomendacje Haskie z 1996 r. (opubl. w: Minority Rights Handbook - Latvian Human Rights Quarterly 5/6 1998, Human Rights Institute of the University of Latvia, faculty of law, 1998, s.179)

Konwencja Ramowa o Ochronie Praw Osób Nale¿¹cych do Mniejszoœci Narodowych (Dz. U. 2000, nr 50, poz. 579) Konwencja ramowa to dokument stworzony przez Radê Europy. Dokumentowi temu nadano charakter konwencji ramowej, nie zaœ formê w pe³ni wi¹¿¹cego dodatkowego protoko³u do Europejskiej Konwencji, wy³¹czaj¹c go tym samym spod dzia³ania systemu indywidualnych skarg do Trybuna³u Praw Cz³owieka w Strasburgu. Konwencja Ramowa zawiera w wiêkszoœci postanowienia o charakterze programowym, pozostawiaj¹c jednoczeœnie jej sygnatariuszom swobodê, co do kolejnoœci i zakresu podejmowanych œrodków ich realizacji. Konwencja ramowa podkreœla prawo ka¿dej osoby nale¿¹cej do mniejszoœci narodowej do nauki w³asnego jêzyka, nie przewiduje jednak na³o¿enia na pañstwo jakichkolwiek pozytywnych obowi¹zków z tym prawem zwi¹zanych. Tak¿e regulacja dotycz¹ca organizacji oœwiaty dla mniejszoœci, pozostawia pañstwom bardzo du¿¹ swobodê. Konwencja uzale¿nia bowiem podjêcie starañ w tym zakresie, od istnienia wystarczaj¹cego zapotrzebowania na terenach zamieszkiwanych tradycyjnie przez osoby nale¿¹ce do mniejszoœci narodowych. Starania te maj¹ byæ podjête na tyle, na ile s¹ mo¿liwe, wiêc dodatkowo dopuszcza siê ich uzale¿nienie tak¿e od mo¿liwoœci finansowych, technicznych czy administracyjnych pañstwa. Europejska Karta Jêzyków Regionalnych lub Mniejszoœciowych (Polska jeszcze nie ratyfikowa³a tego dokumentu) Kolejnym stworzonym przez Radê Europy dokumentem dotycz¹cym mniejszoœci jest Europejska Karta Jêzyków Regionalnych lub Mniejszoœciowych. Karta nak³ada na pañstwa obowi¹zek zapewnienia odpowiednich œrodków i metod nauczania i studiów w jêzykach regionalnych lub mniejszoœciowych na wszystkich stosownych poziomach (art. 7 pkt.1 lit. f).

edukacja1.p65

139

03-06-03, 08:58

140

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Przy czym za stosowne poziomy przyjmuje siê tu etap przedszkolny, oœwiatê podstawow¹, œredni¹, zawodow¹, uniwersyteck¹ oraz kursy dla doros³ych. Na gruncie Wspólnot Europejskich, regulacja ta w pe³ni odpowiada przyjêtym ju¿ w 1981 roku przez Parlament Europejski za³o¿eniom zawartym w Rezolucji Arfe’a, która wzywa pañstwa do podjêcia odpowiednich kroków, umo¿liwiaj¹cych osobom nale¿¹cym do mniejszoœci naukê jêzyka ojczystego literatury i historii kraju pochodzenia na wszystkich szczeblach edukacji. O wadze jak¹ w Unii Europejskiej przywi¹zuje siê do ochrony praw osób nale¿¹cych do mniejszoœci œwiadczy fakt, i¿ ju¿ od pañstw kandyduj¹cych do Unii wymaga siê poszanowania praw osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych. Przy ocenie respektowania tych praw, decyduj¹ce znaczenie ma poszanowanie prawa do tworzenia i utrzymywania przez mniejszoœci narodowe w³asnych instytucji oœwiatowych, kulturalnych i religijnych, organizacji i stowarzyszeñ oraz stworzenie cz³onkom mniejszoœci warunków do pos³ugiwania siê w³asnym jêzykiem w s¹dach i instytucjach publicznych. Sformu³owania te odznaczaj¹ siê jednak wysokim stopniem ogólnoœci, któremu towarzyszy brak wyspecjalizowanych mechanizmów egzekwowania od pañstw realizacji tych praw. Ogólny zakaz dyskryminacji m. in. ze wzglêdu na pochodzenie etniczne, wynika z art. 13 Traktatu ustanawiaj¹cego Wspólnotê Europejsk¹. Ochrona praw osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych jest równie¿ przedmiotem zainteresowania organizacji subregionalnych. Miêdzy innymi Inicjatywa Œrodkowoeuropejska, opracowa³a dokument zwany Instrumentem Inicjatywy w Sprawie Ochrony Praw Mniejszoœci. Tê polityczn¹ deklaracjê podpisa³o siedem (W³ochy, Wêgry, Polska, Macedonia, Chorwacja, Boœnia i Hercegowina oraz Austria) z dziewiêciu pañstw Inicjatywy, a od jej przyjêcia powstrzyma³y siê jedynie Bia³oruœ i S³owenia. Choæ zasadniczo treœæ dokumentu nie ró¿ni siê w za³o¿eniach od zasad przyjêtych w Konwencji ramowej, to istotnym wyró¿nikiem, jest zawarcie w nim definicji mniejszoœci narodowej. WEWNÊTRZNE REGULACJE RP Konstytucja RP 1. Rzeczpospolita zapewnia obywatelom polskim nale¿¹cym do mniejszoœci narodowych i etnicznych wolnoœæ zachowania i rozwoju w³asnego jêzyka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju w³asnej kultury. 2. Mniejszoœci narodowe i etniczne maj¹ prawo do tworzenia w³asnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji s³u¿¹cych ochronie to¿samoœci religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotycz¹cych ich to¿samoœci kulturowej. (art. 35 Konstytucji RP)

edukacja1.p65

140

03-06-03, 08:58

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

141

Ustawa o systemie oœwiaty 1. Szko³a publiczna umo¿liwia uczniom podtrzymywanie poczucia to¿samoœci narodowej, etnicznej, jêzykowej i religijnej, a w szczególnoœci naukê jêzyka oraz w³asnej historii i kultury.2. Na wniosek rodziców nauka, o której mowa w ust. 1, mo¿e byæ prowadzona : a. w osobnych grupach, oddzia³ach lub szko³ach, b. w grupach, oddzia³ach lub szko³ach – z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka oraz w³asnej historii i kultury, c. w miêdzyszkolnych zespo³ach nauczania. 3. Minister Edukacji Narodowej okreœli, w drodze rozporz¹dzenia, warunki i sposób wykonywania przez szko³y zadañ, o których mowa w ust. 1 i 2, w szczególnoœci minimaln¹ liczbê uczniów, dla których organizuje siê poszczególne formy nauczania wymienione w ust. 2 4. W pracy dydaktyczno – wychowawczej szko³y publiczne zapewniaj¹ podtrzymywanie kultury i tradycji regionalnej. (art. 13 ustawy o systemie oœwiaty z 7 wrzeœnia 1991 r. - Dz. U. z 1996 r. nr 95, poz. 425 ze zm.)

Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 marca 1992 r. w sprawie organizacji kszta³cenia umo¿liwiaj¹cego podtrzymanie poczucia to¿samoœci narodowej, etnicznej i jêzykowej uczniów nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych (Dz. U. 1992, nr 34, poz. 150) Naukê uczniów nale¿¹cych do mniejszoœci organizuj¹ dyrektorzy szkó³, natomiast nadzór nad ni¹ sprawuj¹ kuratorzy oœwiaty. Jest ona organizowana na zasadzie dobrowolnoœci, a jej podstaw¹ jest pisemna deklaracja wyra¿aj¹ca wolê kszta³cenia w jêzyku mniejszoœci, z³o¿ona dyrektorowi placówki przez rodziców lub prawnych opiekunów dzieci, b¹dŸ te¿ samych uczniów w przypadku m³odzie¿y uczêszczaj¹cej do szkó³ ponadpodstawowych. Deklaracja taka jest sk³adana jednorazowo i pozostaje skuteczna do chwili wyraŸnego jej odwo³ania lub ukoñczenia nauki. Do zorganizowania nauczania jêzyka mniejszoœci wymaganych jest w szkole podstawowej i gimnazjum przynajmniej 7 uczniów chêtnych do takiej nauki na poziomie jednej klasy, zaœ w szkole œredniej - 14. Projekt ustawy o mniejszoœciach narodowych i etnicznych w RP przewiduje zmianê w tej kwestii, ustalaj¹c tak¿e dla gimnazjum próg 14 osobowy. Gdy liczba chêtnych osób jest mniejsza od wymaganego minimum, nauka jêzyka mniejszoœci mo¿e byæ organizowana w formie zespo³ów miêdzyoddzia³owych grupuj¹cych uczniów z ró¿nych oddzia³ów bêd¹cych na poziomie tej samej

edukacja1.p65

141

03-06-03, 08:58

142

Prawo do nauki − raport z monitoringu

klasy – wówczas liczba uczniów nie mo¿e byæ ni¿sza ni¿ 7 osób lub miêdzyklasowych tworzonych z uczniów z klas z ró¿nych poziomów – w tym przypadku minimalna liczba uczniów wynosi 3, a maksymalna 14. Gdy w szkole nie ma mo¿liwoœci zorganizowania nauczania jêzyka ojczystego (ze wzglêdu np. na zbyt ma³¹ liczbê deklaracji lub brak nauczyciela) alternatyw¹ pozostaj¹ zespo³y miêdzyszkolne. Wtedy organem organizuj¹cym nauczanie jest organ prowadz¹cy szko³ê publiczn¹. Szko³a podstawowa z ojczystym jêzykiem nauczania mo¿e byæ tak¿e szko³¹ bezobwodow¹, je¿eli posiada internat lub organizuje dowo¿enie uczniów. Polskie prawo wewnêtrzne dotycz¹ce edukacji osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych jest zgodne ze standardami miêdzynarodowymi. Obowi¹zuj¹ce przepisy stanowi¹ podstawê do organizacji nauczania osób nale¿¹cych do mniejszoœci w sposób szczególny, uwzglêdniaj¹cy specyfikê sytuacji mniejszoœci narodowych i etnicznych. Mo¿liwoœæ organizacji nauczania jêzyka i w jêzyku ojczystym mniejszoœci jest przewidziana na wszystkich poziomach nauczania, w³¹czaj¹c w to przedszkolny, co wype³nia zalecenia zawarte w dokumentach KBWE, Rekomendacjach Haskich oraz Konwencji Ramowej Rady Europy. Zgodne s¹ z nimi tak¿e rozwi¹zania dotycz¹ce liczebnego progu dla utworzenia klas z mniejszoœciowym jêzykiem nauczania oraz odmiennoœci w programach nauczania, obejmuj¹ce historiê, geografiê i kulturê kraju pochodzenia mniejszoœci.

3. ORGANIZACJA NAUCZANIA DLA DZIECI NALE¯¥CYCH DO MNIEJSZOŒCI Zgodnie z rozporz¹dzeniem, przewiduje siê nastêpuj¹ce formy organizacji nauczania jêzyka ojczystego osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych: •

szko³y i przedszkola z ojczystym jêzykiem nauczania,

•

szko³y i przedszkola dwujêzyczne,

•

szko³y z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka ojczystego cz³onków mniejszoœci oraz

•

miêdzyszkolne zespo³y nauczania tego jêzyka.

Formê nauczania okreœla siê wraz ze sk³adan¹ deklaracj¹ o woli nauki jêzyka ojczystego. W szko³ach i oddzia³ach, w których jêzykiem wyk³adowym jest jêzyk ojczysty danej mniejszoœci, zajêcia odbywaj¹ siê w tym jêzyku. Wyj¹tkiem jest jêzyk, literatura i historia Polski, które prowadzone s¹ po polsku. Nauczanie jêzyka, historii i geografii kraju mniejszoœci odbywa siê na podstawie programów nauczania dopuszczonych do u¿ytku szkolnego przez MENiS. W przedszkolach z ojczystym jêzykiem nauczania wszystkie zajêcia prowadzone s¹ w jêzyku mniejszoœci, ale ju¿ dla dzieci szeœcioletnich wprowadza siê

edukacja1.p65

142

03-06-03, 08:58

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

143

lekcje jêzyka polskiego w wymiarze czterech godzin tygodniowo, co zgodne jest ze standardami miêdzynarodowymi obowi¹zuj¹cymi w tym zakresie. W szko³ach dwujêzycznych zajêcia odbywaj¹ w dwóch równowa¿nych jêzykach – polskim oraz w jêzyku danej mniejszoœci. Lekcje historii i geografii mog¹ byæ w tym przypadku poszerzone o elementy historii i geografii kraju, z którego wywodzi siê mniejszoœæ. Podobna zasada obowi¹zuje w szko³ach z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka ojczystego mniejszoœci. W tych ostatnich placówkach oraz w zespo³ach miêdzyszkolnych, na naukê jêzyka ojczystego mniejszoœci przeznacza siê 3 godziny lekcyjne tygodniowo. Dyrektor szko³y mo¿e tak¿e, w miarê mo¿liwoœci lokalowych, finansowych i kadrowych, organizowaæ inne formy zajêæ umo¿liwiaj¹cych podtrzymywanie tradycji i kultury okreœlonej mniejszoœci. W szko³ach ponadgimnazjalnych z ojczystym jêzykiem nauczania, które koñcz¹ siê matur¹, uczniowie zdaj¹ na maturze dodatkowo jêzyk ojczysty, a ich œwiadectwa maturalne wystawiane s¹ w dwóch jêzykach, b¹dŸ na wyraŸne ¿yczenie, tylko w jêzyku polskim. Uczniowie szkó³ z wyk³adowym jêzykiem mniejszoœci oraz uczniowie szkó³ dwujêzycznych mog¹ zdawaæ maturê w jêzyku polskim lub jêzyku mniejszoœci (z wyj¹tkiem egzaminu maturalnego z jêzyka polskiego, który zawsze przeprowadzany jest po polsku). Prawo polskie nie reguluje w sposób szczególny dostêpu absolwentów szkó³ mniejszoœciowych do edukacji w polskich szko³ach wy¿szych, nie przyznaje jednak¿e cz³onkom mniejszoœci prawa do zdawania egzaminów wstêpnych na uczelnie wy¿sze w ich jêzyku ojczystym. Jak zaznaczono powy¿ej, naukê dla uczniów nale¿¹cych do mniejszoœci organizuj¹ dyrektorzy szkó³, natomiast nadzór nad edukacj¹ mniejszoœci sprawuj¹ kuratorzy oœwiaty. W Ministerstwie Edukacji Narodowej i Sportu nie ma jednak osobnego wydzia³u zajmuj¹cego siê edukacj¹ mniejszoœci, a wszelkie dzia³anie w tym zakresie le¿¹ w kompetencji Wydzia³u Kszta³cenia Specjalnego, w ramach którego na pó³ etatu zatrudniona jest osoba zajmuj¹ca siê problematyk¹ edukacji mniejszoœci. Od czerwca 2001 roku w ramach istniej¹cego Miêdzyresortowego Zespo³u ds. Mniejszoœci Narodowych (od lutego 2002 r. zosta³ on zast¹piony przez Zespó³ ds. Mniejszoœci Narodowych) powo³any zosta³ podzespó³ ds. Edukacji Mniejszoœci Narodowych (dawniej dzia³aj¹cy jako grupa robocza ds. oœwiaty). W roku 2001 odby³o siê szeœæ spotkañ cz³onków Podzespo³u, poœwiêconych: zadaniom edukacyjnym w ramach „Pilota¿owego programu rz¹dowego na rzecz spo³ecznoœci romskiej w województwie ma³opolskim w latach 2001-2003” (dwa spotkania), • oœwiacie mniejszoœci litewskiej (trzy spotkania), •

edukacja1.p65

143

03-06-03, 08:58

144

Prawo do nauki − raport z monitoringu

kwestii nauczania jêzyka i w jêzyku mniejszoœci narodowej, • problemom oœwiaty mniejszoœci narodowych i etnicznych w Polsce. W posiedzeniach tych uczestniczyli tak¿e przedstawiciele mniejszoœci. Najbardziej wymiernym rezultatem owych spotkañ jest zwiêkszenie subwencji oœwiatowej w szko³ach z wyk³adowym jêzykiem mniejszoœci, w których liczba uczniów nie przekracza 42 osób. Ponadto opracowany zosta³ dokument „Strategia rozwoju oœwiaty litewskiej w Polsce.” •

W chwili obecnej z mo¿liwoœci kszta³cenia w jêzyku ojczystym oraz nauki jêzyka ojczystego w szko³ach publicznych korzystaj¹ uczniowie nale¿¹cy do mniejszoœci: bia³oruskiej, kaszubskiej, litewskiej, ³emkowskiej, niemieckiej, s³owackiej oraz ukraiñskiej. Poza tym mniejszoœæ ¿ydowska posiada dwie szko³y prywatne - w Warszawie i we Wroc³awiu. Nauka w tych szko³ach jest prowadzona po polsku, uczniowie ucz¹ siê jêzyka hebrajskiego, historii i kultury ¿ydowskiej. Ponadto we Wroc³awiu istnieje zespó³ miêdzyszkolny, w którym nauczany jest jêzyk grecki.

Liczba i rodzaje szkó³ W tabeli przedstawiamy trzy rodzaje danych: 1) dane uzyskane od stowarzyszeñ mniejszoœciowych. W przypadku dwóch mniejszoœci – ukraiñskiej i niemieckiej – nie uda³o nam siê zdobyæ danych ogólnopolskich od stowarzyszeñ – w tych przypadkach pozostawiliœmy kolumny niewype³nione. 2) dane rz¹dowe zawarte w Raporcie dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolita Polsk¹ Konwencji ramowej o ochronie mniejszoœci narodowych. 3) wojewódzkich kuratoriów oœwiaty – w przypadku mniejszoœci zamieszkuj¹cych obszar kilku województw liczby otrzymane do poszczególnych kuratoriów zosta³y zsumowane. Trudno jest podaæ dok³adn¹ liczbê szkó³, w których prowadzona jest nauka jêzyka ojczystego poszczególnych mniejszoœci. Dane, jakie otrzymaliœmy z kuratoriów oœwiaty nie pozwalaj¹ ani na ustalenie ogólnej liczby szkó³, w których nauczany jest jêzyk mniejszoœci, ani tym bardziej na precyzyjne okreœlenie formy zorganizowania takiej nauki. Trudno jest wiec okreœliæ, czy dana szko³a jest ca³a prowadzona w jêzyku ojczystym mniejszoœci jako wyk³adowym, czy s¹ w niej tylko ci¹gi klas z ojczystym jêzykiem wyk³adowym, czy jest to szko³a dwujêzyczna, czy prowadzona jest dodatkowa nauka jêzyka ojczystego, czy przy szkole istnieje zespó³ miêdzyszkolny, w którym nauczany jest jêzyk ojczysty mniejszoœci.

edukacja1.p65

144

03-06-03, 08:58

145

S – dane stowarzyszeñ R – dane rz¹du K – dane kuratoriów

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

edukacja1.p65

145

03-06-03, 08:58

146

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Liczby te nie zawsze pokrywaj¹ siê z danymi przekazanymi przez organizacje mniejszoœciowe, ani te¿ z liczbami, które rz¹d polski przedstawi³ w Raporcie (na podstawie danych z MENiS) dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolit¹ Polsk¹ Konwencji ramowej o ochronie mniejszoœci narodowych. Najwiêksze ró¿nice dotycz¹ mniejszoœci zamieszkuj¹cych tereny kilku województw, co w praktyce odnosi siê przede wszystkim do mniejszoœci ukraiñskiej i niemieckiej. Dane z raportu rz¹dowego pochodz¹ z roku szkolnego 2000/ 2001, pozosta³e z 2001/2002, ale ró¿nice s¹ zbyt du¿e by mo¿na t³umaczyæ je naturalnymi zmianami demograficznymi. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e niektóre kuratoria oœwiaty nie dysponuj¹ pe³n¹ informacj¹ na temat liczby i rodzajów szkó³, w których nauczany jest jêzyk mniejszoœci. Dotyczy to zw³aszcza punktów miêdzyszkolnych, g³ównie tych funkcjonuj¹cych przy oœrodkach kultury, stowarzyszeniach, koœcio³ach. Niekiedy nauka jêzyka mniejszoœci odbywa siê nie w ramach lekcji, lecz kó³ zainteresowañ (Kaszubi) i przez to mo¿e byæ nieuwzglêdniania w statystykach. Szczególne trudnoœci wystêpuj¹ przy klasyfikowaniu rodzajów szkó³. Mylone s¹ szko³y z jêzykiem wyk³adowym ze szko³ami dwujêzycznymi, a tak¿e szko³y z ci¹gami klas prowadzonymi w wyk³adowym jêzyku mniejszoœci ze szko³ami dwujêzycznymi. Mo¿e to wynikaæ z faktu, ¿e w niektórych placówkach czêœæ przedmiotów jest prowadzona po polsku, a w szko³ach z ci¹gami klas mniejszoœciowych pozosta³e klasy maj¹ zajêcia tylko po polsku, dlatego placówki te postrzegane s¹ jako szko³y dwujêzyczne. Ale nie s¹ to szko³y dwujêzyczne w rozumieniu cytowanego wy¿ej rozporz¹dzenia MEN. Wystêpuje problem z odró¿nianiem szkó³ dwujêzycznych mniejszoœciowych (w których drugi jêzyk wprowadzany jest jako jêzyk mniejszoœci) od zwyk³ych szkó³ dwujêzycznych. Zaskakuje ma³a liczba zespo³ów miêdzyszkolnych podawanych w raporcie rz¹dowym i przez kuratoria. Wydaje siê, ¿e (oprócz nie identyfikowania ich) zachodz¹ przypadki mylenia szkó³ z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka z zespo³ami miêdzyszkolnymi. Do punktów miêdzyszkolnych uczêszczaj¹ dzieci z ró¿nych szkó³. Dyrektorzy tych szkó³, wspó³odpowiedzialni za organizacjê punktów miêdzyszkolnych, zg³aszaj¹ do GUS fakt, ¿e dzieci z danej szko³y ucz¹ siê jêzyka ojczystego mniejszoœci. Wówczas szko³y te liczone s¹ jako szko³y z nauk¹ jêzyka ojczystego mniejszoœci, a nie jeden zespó³ miêdzyszkolny. St¹d przek³amanie zarówno co do liczby placówek, jak i formy nauczania. Zamiast, przyk³adowo, jednego punktu miêdzyszkolnego, gdzie ucz¹ siê dzieci z trzech szkó³, otrzymujemy informacjê, ¿e w trzech szko³ach jest prowadzona nauka jêzyka, a nie istnieje ¿aden zespó³ miêdzyszkolny. Bywa, ¿e szko³a, przy

edukacja1.p65

146

03-06-03, 08:58

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

147

której tylko stworzono miêdzyszkolny zespó³ nauczania, jest liczona jako szko³a z nauczaniem jêzyka ojczystego mniejszoœci. Równie¿ organizacje mniejszoœciowe nie s¹ w stanie podaæ dok³adnych danych, przede wszystkim dlatego, ¿e zwykle nie dzia³aj¹ one na obszarze ca³ego kraju. 1. Szko³y z wyk³adowym jêzykiem ojczystym Szkó³ z wyk³adowym jêzykiem ojczystym mniejszoœci jest stosunkowo niewiele. Z tej formy kszta³cenia korzysta mniejszoœæ litewska, s³owacka, niemiecka i ukraiñska. Najwiêksz¹ liczb¹ szkó³ z ojczystym jêzykiem wyk³adowym, dysponuje mniejszoœæ litewska. W roku szkolnym 2001/2002 istnia³y cztery szko³y podstawowe i jedno liceum ogólnokszta³c¹ce z litewskim jêzykiem wyk³adowym, a oprócz tego w trzech szko³ach podstawowych i dwóch gimnazjach prowadzone by³y ci¹gi klas z wyk³adowym litewskim. S¹ to dane (zgodne) mniejszoœci litewskiej i podlaskiego kuratorium oœwiaty. Rz¹d w tej kategorii podaje 5 szkó³ podstawowych, jedno liceum ogólnokszta³c¹ce i jedn¹ szko³ê zawodow¹. Jêzyk ukraiñski by³ jêzykiem wyk³adowym w 3-4 szko³ach podstawowych, 4-7 gimnazjach i 4 liceach (wg kuratoriów: 3 szko³y podstawowe, 4 gimnazja, 4 licea. Wg rz¹du: 4 szko³y podstawowe, 7 gimnazjów, 4 szko³y œrednie). Mniejszoœæ s³owacka posiada jedn¹ szko³ê podstawow¹ ze s³owackim wyk³adowym (zgodne dane stowarzyszenia i kuratorium. Rz¹d nie podaje ¿adnej takiej szko³y (zapewne zosta³a ona potraktowana jako szko³a dwujêzyczna). Mniejszoœæ niemiecka posiada jedno liceum z niemieckim jêzykiem wyk³adowym (dane rz¹dowe obejmuj¹ tak¿e szeœæ szkó³ podstawowych i jedno gimnazjum – liczb tych nie potwierdzaj¹ kuratoria ani stowarzyszenia). W szko³ach z wyk³adowym jêzykiem ojczystym wszystkie zajêcia oprócz jêzyka polskiego, literatury i historii Polski winny odbywaæ siê w jêzyku mniejszoœci. W praktyce, ze wzglêdu na brak kadr i podrêczników, czêœæ zajêæ odbywa siê jednak po polsku. Natomiast tygodniowa liczba godzin nauki jêzyka ojczystego wynosi cztery godziny lekcyjne. Wed³ug niektórych œrodowisk mniejszoœciowych taki wymiar godzin przeznaczonych na naukê jêzyka ojczystego jest niewystarczaj¹cy do opanowania jêzyka w stopniu bieg³ym. Wskazuj¹ przy tym, ¿e wymiar czterech godzin w tygodniu odpowiada liczbie godzin przeznaczonych na naukê jêzyka obcego. 2. Szko³y dwujêzyczne Szko³y dwujêzyczne s¹ stosunkowo rzadko spotykane – w tej formie nauka prowadzona jest przede wszystkim dla mniejszoœci niemieckiej – istniej¹ 2 dwujêzyczne szko³y podstawowe, 6 gimnazjów i 6 liceum ogólnokszta³c¹cych. Dane

edukacja1.p65

147

03-06-03, 08:58

148

Prawo do nauki − raport z monitoringu

rz¹dowe wskazuj¹ tak¿e na nauczanie dwujêzyczne mniejszoœci s³owackiej i litewskiej, lecz nie zgadza siê to z danymi uzyskanymi od kuratoriów ani organizacji mniejszoœciowych. Zapewne jest to pomy³ka – w przypadku mniejszoœci litewskiej jako szko³y dwujêzyczne zakwalifikowano szko³y z ci¹gami klas z jêzykiem wyk³adowym, zaœ w przypadku mniejszoœci s³owackiej szko³ê z wyk³adowym s³owackim potraktowano jako dwujêzyczn¹. Poza tym wed³ug œrodowisk ukraiñskich Zespó³ Szkó³ w Przemyœlu jest dwujêzyczny, choæ w statystykach rz¹du i kuratoriów figuruje w kategorii szkó³ z ojczystym jêzykiem wyk³adowym (tak¹ formê mia³ pierwotnie). Ide¹ szkó³ dwujêzycznych jest nauczanie w dwóch równoleg³ych jêzykach – polskim i w jêzyku ojczystym mniejszoœci. Znaczy to, ¿e ka¿de zajêcia powinny byæ jednoczeœnie prowadzone w dwóch jêzykach – czêœæ godziny lekcyjnej w jednym jêzyku, druga w drugim. W praktyce jednak czêœæ zajêæ odbywa siê tylko po polsku. Wynika to z braku kadr oraz odpowiednich podrêczników do nauczania dwujêzycznego. Nauczyciele korzystaj¹ g³ównie z autorskich konspektów lekcji - bazuj¹c na podrêcznikach polskich lub zagranicznych, które samodzielnie t³umacz¹. W szko³ach dwujêzycznych tygodniowy wymiar nauczania jêzyka ojczystego mniejszoœci wynosi 3-5 godzin. 3. Szko³y z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka ojczystego mniejszoœci Nauczanie jêzyka mniejszoœci jako jêzyka dodatkowego jest najczêœciej stosowan¹ form¹ organizowania nauki jêzyka ojczystego dla mniejszoœci. Korzystaj¹ z niej wszystkie mniejszoœci, przy czym w przypadku Bia³orusinów i Kaszubów jest to jedyna forma nauczania jêzyka ojczystego. Nie znamy dok³adnej liczb szkó³ prowadz¹cych dodatkow¹ naukê jêzyka ojczystego mniejszoœci (piszemy o tym wy¿ej). Przybli¿one dane wygl¹daj¹ nastêpuj¹co: 13

14

•

Bia³orusini – 26 szkó³ podstawowych , 10-12 gimnazjów , dwie szko³y œrednie;

•

Kaszubi – 4-49 szko³y podstawowe , 2-5 gimnazjów , 1-3 szko³y œrednie ;

•

Litwini – 5-6 szkó³ podstawowych ;

15

16

18

Dane rz¹dowe - 27. Rz¹d podaje 10, mniejszoœci 11, kuratorium 12. 15 Kuratoria – 4, rz¹d 33, mniejszoœci - 49 16 Mniejszoœci i rz¹d podaj¹ 5, kuratoria 2. 17 Mniejszoœci i kuratoria podaj¹ liczbê 5, rz¹d 2 18 Mniejszoœci i kuratorium podaje 5, rz¹d 6 13 14

edukacja1.p65

148

03-06-03, 08:58

17

149

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych 19

20

21

•

£emkowie – 6-13 szkó³ podstawowych , 3-5 gimnazjów , jedna szko³a œrednia ,

•

Niemcy – 249-261 szkó³ podstawowych , 51 gimnazjów ;

•

S³owacy – 7-8 szkó³ podstawowych , 3-4 gimnazja , jedna szko³a œrednia ;

•

Ukraiñcy – 33-69 szkó³ podstawowych , 11-27 gimnazjów , 1 szko³a œrednia ;

22

24

23

25

27

28

26

29

W szko³ach z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka mniejszoœci, tygodniowy wymiar godzin waha siê w granicach od dwóch do czterech godzin , w zale¿noœci od mo¿liwoœci kadrowych i finansowych placówki. Nauka jêzyka, zw³aszcza w ma³ych szko³ach, odbywa siê czêsto w grupach miêdzyklasowych lub miêdzyoddzia³owych. S¹ to, poza nielicznymi wyj¹tkami, zajêcia nieobowi¹zkowe. Niekiedy s¹ prowadzone w formie kó³ek zainteresowañ (Kaszubi). Zgodnie z rozporz¹dzeniem w sprawie organizacji kszta³cenia umo¿liwiaj¹cego podtrzymanie poczucia to¿samoœci narodowej, etnicznej i jêzykowej uczniów nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych, dyrektor szko³y mo¿e tak¿e, w miarê mo¿liwoœci lokalowych, finansowych i kadrowych, organizowaæ zajêcia z historii i geografii kraju ojczystego w wymiarze po jednej godzinie tygodniowo. W niewielkiej czêœci szkó³ prowadz¹cych naukê w omawianym systemie, organizowane s¹ takie zajêcia, zaœ w niektórych elementy tej wiedzy wprowadza siê na zwyk³ych lekcjach danych przedmiotów lub w czasie lekcji jêzyka ojczystego mniejszoœci. Ponadto przy niektórych szko³ach dzia³aj¹ zespo³y artystyczne, muzyczne i folklorystyczne. Ich dzia³alnoœæ jest finansowana z dotacji otrzymywanych z MENiS i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, samorz¹dów terytorialnych oraz organizacji pozarz¹dowych. 4. Zespo³y miêdzyszkolne Zespo³y miêdzyszkolne organizowane s¹ wówczas, gdy liczba chêtnych do nauki jêzyka ojczystego w danej szkole jest niewystarczaj¹ca do zorganizowania

edukacja1.p65

19

Dane mniejszoœci - 13, dane rz¹du - 9, dane kuratorium - 6.

20

Dane kuratorium - 3, dane rz¹du i stowarzyszenia 5

21

Dane stowarzyszenia

22

Kuratoria 249, rz¹d 261

23

Zgodne dane rz¹du i kuratoriów

24

Mniejszoœci i kuratorium podaj¹ 7, rz¹d 8

25

Mniejszoœci podaj¹ 4, rz¹d i kuratoria 3

26

Dane zgodne

27

Kuratoria podaj¹ 33, rz¹d 69

28

Kuratoria podaj¹ 11, rz¹d 27

29

Dane kuratorium

149

03-06-03, 08:58

150

Prawo do nauki − raport z monitoringu

klasy lub oddzia³u miêdzyklasowego lub, gdy w szkole nie ma nauczyciela tego przedmiotu. Zwykle dzia³aj¹ one w jednej z rejonowych szkó³, to znaczy s¹ zarejestrowane przy danej szkole i tam te¿ odbywaj¹ siê zajêcia. Niekiedy jednak zespo³y maj¹ swoj¹ siedzibê przy koœcio³ach lub oœrodkach kultury, a zajêcia odbywaj¹ siê w soboty lub niedziele i s¹ po³¹czone z lekcjami religii – religia jest prowadzona w jêzyku mniejszoœci albo zajêcia odbywaj¹ siê zamiennie: w jednym tygodniu dzieci ucz¹ siê religii, w nastêpnym jêzyka. Zdarza siê, ¿e nauczyciele pracuj¹ nie otrzymuj¹c wynagrodzenia lub s¹ finansowani przez rodziców lub stowarzyszenie dzia³aj¹ce na rzecz danej mniejszoœci. Dojazd do punktów, w których odbywaj¹ siê zajêcia w ramach zespo³ów miêdzyszkolnych organizowany jest spo³ecznie i samodzielnie przez rodziców uczniów. Nikt nie dysponuje precyzyjnymi danymi o liczbie dzia³aj¹cych zespo³ów miêdzyszkolnych. W danych z raportu rz¹dowego wymieniony jest tylko jeden zespó³ miêdzyszkolny. Najwiêcej zespo³ów miêdzyszkolnych organizowanych jest dla mniejszoœci ukraiñskiej – wed³ug danych kuratoriów jest ich 15, organizacje mniejszoœciowe twierdz¹, ¿e wiêcej, lecz nie podaj¹ precyzyjnej liczby30 . Nauka jêzyka litewskiego prowadzona jest w dwóch zespo³ach miêdzyszkolnych31. W toku naszych prac uda³o nam siê zidentyfikowaæ dwa zespo³y miêdzyszkolne, w których nauczany jest jêzyk ³emkowski. Niemniej wed³ug Stowarzyszenia £emków takich placówek jest wiêcej. Tygodniowy wymiar zajêæ z jêzyka mniejszoœci to 1-2 godziny lekcyjne.

Problemy w realizacji prawa do nauki dzieci nale¿¹cych do mniejszoœci 1. Programy nauczania Brakuje programów nauczania dostosowanych do zreformowanego systemu oœwiaty. Zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami, programy nauczania opracowywane s¹ przez szko³y w oparciu o podstawê programow¹ ustalon¹ przez MENiS. Opracowane programy nauczania wraz z dwoma recenzjami – o przydatnoœci dydaktycznej i poprawnoœci merytorycznej – s¹ opiniowane przez zespó³ konsultantów ds. programów nauczania i dopuszczane do u¿ytku szkolnego. Programy nauczania mniejszoœci s¹ opracowywane przez nauczycieli lub pracowników naukowych wywodz¹cych siê z mniejszoœci – niestety, niewielka liczba specjalistów powoduje, ¿e prace nad nowymi programami trwaj¹ d³u¿ej. 30 31

edukacja1.p65

Dane rz¹dowe - 1. Zgodne dane mniejszoœci i kuratorium

150

03-06-03, 08:58

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

151

Oprócz mo¿liwoœci pracy na podstawie programów autorskich, istnieje równie¿ mo¿liwoœæ korzystania z tzw. „programów wzorcowych” dopuszczonych do u¿ytku przez MEN32 . W przypadku niektórych mniejszoœci problematyczne jest uzgodnienie z zespo³em konsultantów zadowalaj¹cej obie strony „wersji” historii. 2. Podrêczniki Od czasu wprowadzenia reformy oœwiaty, trwaj¹ prace nad przygotowaniem nowych, aktualnych podrêczników. Opracowywane s¹ one przez specjalistów z danej mniejszoœci i po pozytywnej opinii recenzentów z MENiS, dopuszczane do u¿ytku. Wed³ug informacji przedstawicieli mniejszoœci, system recenzji podrêczników do nauczania jêzyka/w jêzyku mniejszoœci jest tak uci¹¿liwy i d³ugotrwa³y, ¿e czêstokroæ uniemo¿liwia rzeczywist¹ publikacjê. Wydawaniem podrêczników dla mniejszoœci zajmuje siê kilka wydawnictw:

32

edukacja1.p65

•

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

•

Wydawnictwo Auœra,

Dopuszczone programy nauczania: BIA£ORUSINI Geografia – programu nauczania uzupe³niony o tematykê bia³orusk¹ i regionaln¹ – dla szkó³ podstawowych i liceum ogólnokszta³c¹cego z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka bia³oruskiego [Nr DKO-0146-12/95] KASZUBI Program do nauczania jêzyka kaszubskiego z elementami wiedzy o Kaszubach [DKW-4014-150/00] Jêzyk kaszubski „Domocezna” - dla szkó³ œrednich [Nr DKO-4015-7/96] LITWINI Jêzyk litewski dla klas I-IV liceum ogólnokszta³c¹cego z litewskim jêzykiem nauczania. [Nr DKO4015-7/97] £EMKOWIE Jêzyk ³emkowski (rusiñski) dla uczniów narodowoœci ³emkowskiej w szko³ach polskich [DKW-4014133/99] Program nauczania jêzyka ³emkowskiego (rusiñskiego) dla szko³y œredniej (liceum, technikum, szko³a zawodowa), kurs podstawowy. [Nr DKW-4015-7/00] NIEMCY Program klasy z jêzykiem niemieckim w oparciu o zagadnienia Euroregionu Pomerania i szeroko pojête dzia³ania plastyczne w szeœcioletnim cyklu kszta³cenia [DKW-4014-171/99] Program nauczania jêzyka niemieckiego dla szkó³ z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka mniejszoœci narodowej. I etap edukacyjny (klasy I-III szko³y podstawowej) DKW-4014-116/00 Program nauczania jêzyka niemieckiego na etapie zintegrowanej dwujêzycznej edukacji wczesnoszkolnej DKW-4014-155/00 Jêzyk niemiecki dla klasy wstêpnej oraz klas I-IV liceum ogólnokszta³c¹cego dwujêzycznego. (Eksperymentalnie w kl. VIII SP) 1. Nr DKO 4015-9/93 2. Nr DKO 4035-11-4/92 UKRAIÑCY Program nauczania jêzyka ukraiñskiego w klasach I-III dla szkó³ podstawowych [DKW-4014-143/00] ÁÓÄÚÌÎ! Program nauczania jêzyka ukraiñskiego dla Miêdzyszkolnych Zespo³ów Nauczania Jêzyka Ukraiñskiego oraz szkó³ z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka ukraiñskiego w Polsce [DKW-4014-153/00] Geografia Ukrainy dla liceum ogólnokszta³c¹cego z ukraiñskim jêzykiem nauczania.[Nr DKO-4015-4/95] Historia Ukrainy dla liceum ogólnokszta³c¹cego z ukraiñskim jêzykiem nauczania [Nr DKO-4015-3/95] Jêzyk ukraiñski dla liceum ogólnokszta³c¹cego z ukraiñskim jêzykiem nauczania [Nr DKO-4015-2/95]

151

03-06-03, 08:58

152

Prawo do nauki − raport z monitoringu

•

Wydawnictwo Orthdruk,

•

Wydawnictwo REA.

Wydane podrêczniki kupuje MENiS i przekazuje je nieodp³atnie uczniom nale¿¹cym do mniejszoœci. Zdarza³y siê jednak przypadki, kiedy proces przekazywania podrêczników przez wydawnictwo trwa³ blisko rok, w zwi¹zku z czym uczniowie otrzymali podrêczniki pod koniec roku szkolnego33 . Niektóre mniejszoœci otrzymuj¹ podrêczniki z rodzimych krajów, w darze od instytucji zagranicznych oraz osób prywatnych. Zgodnie z list¹ podrêczników opublikowan¹ przez MENiS, od dnia 10 marca 1999 r. dopuszczono do u¿ytku szkolnego 53 podrêczniki i ksi¹¿ki pomocnicze dla mniejszoœci narodowych i etnicznych. Ogromna wiêkszoœæ z tej liczby to ksi¹¿ki i zeszyty æwiczeñ do nauki jêzyka; ma³o jest podrêczników do nauki innych przedmiotów w jêzyku mniejszoœci. W czêœci szkó³ nauczyciele pracuj¹ przy u¿yciu nieaktualnych podrêczników lub sprowadzanych z zagranicy, co sprawia, ¿e trudno jest realizowaæ obowi¹zuj¹cy program nauczania. Brakuje równie¿ nowoczesnych pomocy dydaktycznych. 3. Nauczyciele Brakuje nauczycieli do nauczania obowi¹zuj¹cych w programie przedmiotów w szko³ach z wyk³adowym jêzykiem ojczystym oraz w szko³ach dwujêzycznych. Mniejszy problem jest z nauczycielami jêzyka – od lat lektorzy jêzyka niemieckiego, litewskiego, bia³oruskiego, ukraiñskiego, s³owackiego mog¹ siê kszta³ciæ w kolegiach nauczycielskich oraz na kierunkach filologicznych na polskich i zagranicznych uniwersytetach. Trudniejsz¹ sytuacjê maj¹ Kaszubi i £emkowie. Nauczyciele jêzyka kaszubskiego byli kszta³ceni na kursach organizowanych przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, w Studium Podyplomowym Wiedzy o Pomorzu na Uniwersytecie Gdañskim, a tak¿e w Studium Edukacji Regionalnej i Alternatywnej dzia³aj¹cym przy Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Gdañskiego. Z kolei Stowarzyszenie £emków, przy wsparciu MENiS oraz Fundacji Batorego, zorganizowa³o w roku 2000 kurs przygotowuj¹cy nauczycieli jêzyka ³emkowskiego. Od roku akademickiego 2001/2002 na Akademii Pedagogicznej w Krakowie jêzyk ³emkowski jest nauczany w ramach filologii rosyjskiej. W niektórych przypadkach, ze wzglêdu na brak wykwalifikowanych nauczycieli (dotyczy to mniejszoœci ³emkowskiej i ukraiñskiej) jêzyka ojczystego ucz¹ ksiê¿a.

33

edukacja1.p65

Informacja od œrodowisk ukraiñskich

152

03-06-03, 08:58

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

153

4. Finanse Trudnoœci, z jakimi borykaj¹ siê szko³y mniejszoœciowe wynikaj¹ z faktu, ¿e s¹ to na ogó³ szko³y ma³e, a zatem kosztowne; dotyczy to w szczególnoœci mniejszoœci ukraiñskiej i ³emkowskiej ze wzglêdu na rozproszenie terytorialne tych grup. Ni¿sze finanse wyrównywaæ mia³ korzystniejszy dla szkó³ mniejszoœci przelicznik, stosowany przy naliczaniu kwoty subwencji oœwiatowej. W przypadku uczniów klas/szkó³ dla mniejszoœci narodowych i grup etnicznych wynosi on 0,20, a dla uczniów klas/szkó³ mniejszoœci i grup etnicznych, w których podstawowym jêzykiem nauczania jest jêzyk mniejszoœci narodowej lub grupy etnicznej, a liczba uczniów w szkole nie przekracza 42 (0,5)34. 5. Specyficzne problemy poszczególnych mniejszoœci Sytuacja poszczególnych mniejszoœci jest zró¿nicowana. Spowodowane jest to wieloma czynnikami: od historycznych poczynaj¹c, na aktywnoœci danej grupy koñcz¹c. Dlatego gwoli uzupe³nienia, poni¿ej przedstawimy bardzo krótk¹ charakterystykê specyficznych problemów poszczególnych mniejszoœci. Kaszubi organizuj¹ naukê swojego jêzyka dopiero od roku szkolnego 1991/ 1992, przy czym przez pierwsze lata nauka ta nie by³a finansowana w ramach zwiêkszonej subwencji oœwiatowej dla mniejszoœci, zaœ starania o subwencjê zakoñczy³y siê powodzeniem dopiero w 1995 roku35. Rok póŸniej pierwsze programy nauczania jêzyka kaszubskiego zosta³y zatwierdzone przez MENiS. Problemy edukacyjne mniejszoœci kaszubskiej s¹ spotêgowane brakiem d³ugoletnich doœwiadczeñ w tym zakresie oraz wystarczaj¹cej liczby wykwalifikowanych nauczycieli. Zdaniem Kaszubów, reforma systemu oœwiaty pozytywnie wp³ynê³a na sytuacje szkolnictwa kaszubskiego. Rozporz¹dzenie o ramowych planach pracy szkó³36 , w którym okreœlony zosta³ wymiar czasu nauczania jêzyka mniejszoœci, u³atwi³o wprowadzanie jêzyka kaszubskiego do szkó³. Podobna jest sytuacja mniejszoœci ³emkowskiej, która rozpoczê³a nauczanie dzieci równie¿ dopiero w roku szkolnym 1991/1992. Co ciekawe, w oficjalnych Wagi P15 i P16 okreœlone w za³¹czniku do rozporz¹dzenia MENiS z dnia 27 XII 2001 w sprawie zasad podzia³u czêœci oœwiatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorz¹du terytorialnego w roku 2002. 35 Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskiego tak relacjonuje tê sytuacjê: „Nikt nie informowa³ szkó³ na temat procedury uzyskiwania subwencji na prowadzenie jêzyka kaszubskiego. Stwierdzaliœmy wówczas przypadki, ¿e terenowe oddzia³y GUS nie udostêpnia³y szko³om druków S15 na wykazanie prowadzenia nauczania jêzyka kaszubskiego (...). Niekiedy tak¿e terenowe oddzia³y GUS nie przekazywa³y do G³ównego Urzêdu Statystycznego druków wype³nionych przez szko³y. Motywowa³y to tym, ¿e jêzyk kaszubski nie jest jêzykiem lecz jedynie „gwar¹” lub ¿e nie jest on jêzykiem obcym. (...) Wycofanie czy wstrzymanie druku by³o za ka¿dym razem decyzj¹ indywidualnego anonimowego urzêdnika”. 36 Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002r. w sprawie ramowych planów nauczania w szko³ach publicznych. (Dz.U. z 2002r. Nr 15, poz. 142) 34

edukacja1.p65

153

03-06-03, 08:58

154

Prawo do nauki − raport z monitoringu

statystykach prowadzonych przez GUS, informacja o szko³ach, w których uczy siê ³emkowskiego pojawia siê dopiero od roku 1997/1998. W okresie PRL £emkowie uczyli siê ukraiñskiego, st¹d te¿ czasami jêzyk ³emkowski jest postrzegany i klasyfikowany jako odmiana ukraiñskiego. Zarówno £emkowie, jak i Kaszubi – ze wzglêdów oczywistych – nie maj¹ mo¿liwoœci otrzymywania pomocy ze strony kraju ojczystego, z jakiej korzystaj¹ inne mniejszoœci (import podrêczników, doszkalanie nauczycieli w rodzimych krajach, wymiana m³odzie¿y). Ponadto na stan i sposób organizacji szkolnictwa £emków oraz Ukraiñców rzutuje rozproszenie terytorialne tych¿e mniejszoœci. Zapewne stworzenie instytucji koordynatora oœwiaty mniejszoœci u³atwi³oby organizacjê i funkcjonowanie tego szkolnictwa, lecz jak na razie, mimo apeli œrodowisk ukraiñskich, taka inicjatywa nie zosta³a podjêta. W innej sytuacji s¹ S³owacy, Bia³orusini i Litwini – szkolnictwo tych mniejszoœci jest skoncentrowane na terenie pojedynczych województw (Litwini i Bia³orusini – województwo podlaskie, S³owacy – ma³opolskie). Oœwiata litewska jest najlepiej zorganizowana (niew¹tpliwie w du¿ej mierze w wyniku dzia³añ samej mniejszoœci). Sieæ szkolna obejmuje wszystkie poziomy nauczania – przedszkola, szko³y podstawowe, gimnazja, szko³y œrednie. Litwini opracowali tak¿e najwiêksz¹ liczbê podrêczników – zarówno do nauki jêzyka, jak i innych przedmiotów – które zosta³y dopuszczone do u¿ytku szkolnego. Wiêkszoœæ dzieci litewskich kszta³ci siê w szko³ach lub oddzia³ach z wyk³adowym jêzykiem ojczystym. Czêœæ z nich podejmuje potem studia wy¿sze na Litwie. Na sytuacjê mniejszoœci niemieckiej rzutuje fakt „popularnoœci” jêzyka niemieckiego w Polsce. Stosunkowo ³atwo jest o nauczycieli jêzyka niemieckiego, jak równie¿ o podrêczniki do nauki jêzyka niemieckiego, jednak s¹ to podrêczniki do nauki niemieckiego jako jêzyka obcego, a nie ojczystego. £atwiejszy jest dostêp do prasy i literatury w jêzyku niemieckim. Negatywnym aspektem tej „popularnoœci” jest postrzeganie niemieckiego jako jêzyka obcego. Œrodowiska niemieckie informowa³y o przypadkach, kiedy dyrektorzy szkó³, w których uczy³y siê dzieci nale¿¹ce do mniejszoœci niemieckiej, nie chcieli wprowadzaæ jêzyka obcego, traktuj¹c jêzyk niemiecki jako jêzyk obcy. Nie istnieje nauczanie dzieci nale¿¹cych do mniejszoœci romskiej (w rozumieniu edukacji dla mniejszoœci przewidzianej w art. 13 ustawy o systemie oœwiaty oraz rozporz¹dzenia w sprawie kszta³cenia umo¿liwiaj¹cego podtrzymanie poczucia to¿samoœci narodowej, etnicznej i jêzykowej uczniów nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych). Zdecydowaliœmy siê jednak w³¹czyæ informacjê na temat edukacji Romów do niniejszego opracowania, ze wzglêdu na specyficzn¹ sytuacjê tej mniejszoœci.

edukacja1.p65

154

03-06-03, 08:58

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

155

Pañstwo, z jednej strony podejmuje dzia³ania ¿eby zachêciæ i u³atwiæ edukacjê dzieciom romskim, z drugiej strony toleruje nieuczêszczanie czêœci dzieci do szko³y i nie usi³uje karaæ rodziców, którzy nie respektuj¹ obowi¹zku szkolnego. Kwestia egzekwowania obowi¹zku szkolnego przez w³adzê w stosunku do rodziców dzieci romskich nie zosta³a do tej pory gruntownie zbadana. Wed³ug rozpoznania, jakie przeprowadzili pracownicy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich w kilku miejscowoœciach (Swarzêdz, Maszkowice, Czarna Góra-Kamienica, Nowy S¹cz) zamieszka³ych przez Romów, naciski na tê mniejszoœæ w sprawie posy³ania dzieci do szko³y s¹ zwykle ignorowane. Natomiast nak³adane kary pieniê¿ne s¹ umarzane ze wzglêdu na trudn¹ sytuacjê materialn¹ rodzin romskich37 . Absencja dzieci romskich w szko³ach jest w du¿ym stopniu uwarunkowana sposobem ¿ycia i obyczajowoœci¹ Romów. Czêsto zmieniaj¹ miejsca zamieszkania lub wyje¿d¿aj¹ na d³u¿szy czas za granicê, co powoduje, ¿e dzieci chodz¹ do szko³y nieregularnie lub przerywaj¹ naukê. Ponadto m³odzie¿ romska stosunkowo wczeœnie wstêpuje w zwi¹zki ma³¿eñskie. Traktowani s¹ wówczas jak osoby doros³e i rezygnuj¹ z nauki w szko³ach. Jak napisano w za³¹czniku do Raportu o Edukacji Dzieci Romskich, przygotowanym przez Stowarzyszenie Romów w Polsce, stosunek Romów do szko³y jest z³o¿ony. Romowie uznaj¹ naukê za potrzebn¹, ale w zakresie umiejêtnoœci praktycznych – czytanie, pisanie, liczenie – natomiast uczenie innych przedmiotów uwa¿aj¹ za zbyteczne. Dlatego czêsto koñcz¹ naukê na szkole podstawowej, zw³aszcza, gdy zbiega siê to z trudn¹ sytuacj¹ materialn¹ i nie ma œrodków na wyposa¿enie dzieci w potrzebne do szko³y rzeczy. Szczególnie dotyczy to grupy Bergitka Roma38 . W ostatnich latach wiele instytucji pozarz¹dowych i pañstwowych przyznaje dotacje na materia³y szkolne oraz posi³ki dla dzieci romskich. Bardzo wa¿n¹ barier¹ w edukacji dzieci romskich jest niedostateczna znajomoœæ jêzyka polskiego oraz brak wiedzy ogólnej wynoszonej z domu, co sprzyja problemom z nauk¹ w szkole w zasadzie od samego jej pocz¹tku. Rodzice dzieci romskich s¹ czêsto niepiœmienni i w niewielkim stopniu mog¹ pomóc dzieciom w zdobywaniu wiedzy szkolnej. Zdarza³o siê te¿, ¿e dzieci romskie by³y kierowane przez poradnie psychologiczne do szkó³ specjalnych (aczkolwiek trudno to zrozumieæ, w sytuacji, gdy skierowanie do szko³y specjalnej musi byæ poprzedzone

edukacja1.p65

37

za: RPO/325456/99/TG; RPO/335791/2000/TG;

38

W Polsce s¹ cztery grupy Romów – tzw. Polska Roma, Lowarowie, Kelderasza i Bergitka Roma (czasem zwani Romami Górskmi

155

03-06-03, 08:58

156

Prawo do nauki − raport z monitoringu

rzetelnym badaniem, w którym psycholog okreœla poziom intelektu, a nie wiedzy). W zwi¹zku z licznymi protestami w tej sprawie, podnoszonymi przez stowarzyszenia romskie, kuratorzy oœwiaty nakazali przeprowadzenie weryfikacji orzeczeñ kwalifikuj¹cych dzieci romskie do kszta³cenia specjalnego w latach 1998/ 1999 i 1999/200039. Kilkakrotnie podejmowano próby rozwi¹zania problemu edukacji dzieci romskich. W roku 1992 z inicjatywy ksiêdza Stanis³awa Opockiego i nauczycieli z Nowego S¹cza zaczê³y powstawaæ eksperymentalne klasy romskie – g³ównie w szko³ach by³ego województwa nowos¹deckiego, ale tak¿e w Radomiu, Olsztynie i Przemyœlu. Do 1998 roku powsta³o oko³o 30 takich klas i uczy³o siê w nich blisko 430 dzieci40 . Program nauczania w klasach romskich nie obejmowa³ zagadnieñ dotycz¹cych kultury i historii Romów. Grupa nauczycieli opracowa³a specjalny program nauczania pocz¹tkowego dla klas romskich, który zosta³ zatwierdzony przez MEN. Planowane by³o opracowanie programu nauczania dla starszych klas, ale ze wzglêdu na reformê edukacji nie zrealizowano tego. Nauka w klasach romskich odbywa³a siê w jêzyku polskim i nigdzie nie prowadzono nauki jêzyka romskiego. Jedynie w Olsztynie jedna klasa by³a prowadzona przez nauczycielkê pochodzenia romskiego, która zna³a i u¿ywa³a jêzyka romskiego. Nale¿y tu jednak zwróciæ uwagê, ¿e polscy Romowie, w zale¿noœci od przynale¿noœci szczepowej i miejsca zamieszkania, pos³uguj¹ siê ró¿nymi dialektami, nie ma wiêc jednego wzorca jêzykowego, wed³ug którego mo¿na stworzyæ podrêczniki i prowadziæ naukê romskiego, ani tym bardziej organizowaæ naukê w tym jêzyku. Ponadto niewiele osób pochodzenia romskiego ma kwalifikacje wystarczaj¹ce do wykonywania zawodu nauczyciela, a jêzyk romski wœród Polaków jest w zasadzie nieznany. Wed³ug niektórych liderów œrodowisk romskich klasy te nie spe³ni³y swojego zadania, poniewa¿ realizowany w nich program nauczania mia³ z za³o¿enia ni¿szy poziom, co zamyka³o dzieciom romskim drogê dalszej edukacji. Stanowisko Romów w tej sprawie jest jednak podzielone, w kilkunastu miejscach klasy romskie funkcjonuj¹, by³y nawet protesty przeciwko likwidowaniu takich klas. W miejscowoœci Czarny Dunajec próby zlikwidowania klasy romskiej spotka³y siê z ogromnym protestem Romów, którzy zwrócili siê z proœb¹ o interwencjê w tej sprawie do Rzecznika Praw Obywatelskich41 . „Zwolennicy” Pismo DOP-425-43/RP/00 Za: S. Opocki, Doœwiadczenia duszpasterstwa Romów, w: U nas dole i niedole, Kraków 1999 r. 41 Romowie odczytali decyzjê o zlikwidowaniu klasy romskiej jako „ukryt¹ nietolerancjê”. Przybyli na spotkanie z w³adzami szko³y oraz przedstawicielami mniejszoœci romskiej przedstawiciele Rzecznika nie znaleŸli potwierdzenia tych zarzutów, natomiast podjêli siê mediacji miêdzy stronami, w wyniku których kompromisowym rozwi¹zaniem uznano stworzenie oddzia³u integracyjnego dla dzieci romskich oraz polskich, z tym, ¿e te ostatnie mia³y skierowania do nauczania specjalnego. (za: RPO/344944/2000/TG) 39 40

edukacja1.p65

156

03-06-03, 08:58

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

157

klas romskich twierdz¹, ¿e pozwoli³y one wielu dzieciom zdobyæ przynajmniej podstawy edukacji, poprawi³y kontakt rodziców ze szko³ami, jak równie¿ frekwencjê dzieci w szko³ach. Do dziœ istnieje jeszcze kilka klas romskich. W lutym 2001 roku uruchomiony zosta³ „Pilota¿owy program rz¹dowy na rzecz spo³ecznoœci romskiej w województwie ma³opolskim na lata 2001-2003”. Program ma charakter kompleksowy, skierowany jest na poprawê sytuacji Romów w nastêpuj¹cych siedmiu dziedzinach – „edukacja”, „przeciwdzia³anie bezrobociu”, „zdrowie”, „sytuacja bytowa”, „bezpieczeñstwo”, „kultura”, „wiedza wœród i o spo³ecznoœci romskiej”. Spoœród tych zadañ edukacja Romów zosta³a uznana za sprawê priorytetow¹. Za dzia³ania maj¹ce poprawiæ edukacjê Romów twórcy programu uznali:

edukacja1.p65

•

dofinansowanie nauki w „klasach zerowych” i mo¿liwoœæ jej wyd³u¿enia o rok;

•

wprowadzenie zajêæ wyrównawczych, umo¿liwiaj¹cych nadrobienie zaleg³oœci;

•

umo¿liwienie odrabiania zadañ domowych w szkole pod nadzorem nauczyciela;

•

zorganizowanie kó³ek zainteresowañ, poszerzaj¹cych elementarn¹ wiedzê o œwiecie, której brak dzieciom romskim;

•

odbywanie zajêæ poœwiêconych kulturze i tradycji Romów,

•

prowadzenie zajêæ edukacyjno - integracyjnych dla dzieci i m³odzie¿y, promuj¹cych postawê tolerancji oraz umo¿liwiaj¹cych adaptacjê Romów w nowym œrodowisku,

•

zachêcanie dzieci do udzia³u w konkursach i olimpiadach szkolnych oraz zawodach sportowych,

•

utworzenie œwietlic œrodowiskowych, w których dzieci mog³yby spêdzaæ czas pod nadzorem pedagogicznym,

•

organizacja pomocy psychologicznej i pedagogicznej dla rodziców i dzieci,

•

organizowanie zajêæ edukacyjnych dla doros³ych Romów,

•

organizowanie kursów zawodowych dla m³odzie¿y i doros³ych,

•

organizowanie spotkañ z rodzicami na temat obowi¹zku szkolnego i obowi¹zku nauki dzieci,

•

organizowanie letniego, integracyjnego wypoczynku w taborze dla dzieci romskich i polskich,

•

umo¿liwienie uczestnictwa dzieci romskich w koloniach i zimowiskach,

•

zatrudnienie rodziców romskich, którzy bêd¹ przyprowadzali i odprowadzali dzieci do i ze szko³y oraz bêd¹ czuwali nad ich zachowaniem podczas lekcji w terenie, wycieczek i imprez,

157

03-06-03, 08:58

158

Prawo do nauki − raport z monitoringu

•

dofinansowanie pobytu w przedszkolach,

•

dofinansowanie zakupu podrêczników, pomocy dydaktycznych i przyborów szkolnych,

•

dofinansowanie dojazdu dzieci do szkó³,

•

dofinansowanie do¿ywiania dzieci w szkole,

•

dofinansowanie ubezpieczenia uczniów od nieszczêœliwych wypadków. (Pilota¿owy program rz¹dowy na rzecz spo³ecznoœci romskiej”, www.mswia.gov.pl)

Zgodnie z za³o¿eniami, „Piolota¿owy program rz¹dowy” mia³ byæ finansowany w du¿ej czêœci z bud¿etu pañstwa. Pieni¹dze te mia³y pochodziæ z rezerwy celowej bud¿etu pañstwa, która niestety, ze wzglêdu na stan finansów pañstwa, nie zosta³a uruchomiona. W zwi¹zku z tym w roku 2001 program w zasadzie nie ruszy³. Uda³o siê tylko uruchomiæ jeden jego komponent – obejmuj¹cy w³aœnie edukacjê. MENiS przekaza³o ze swojego bud¿etu kwotê 500 tys. z³. na realizacjê zadañ edukacyjnych, dodatkowe 60 tys. z³. pozyskano z funduszy Powiatowych Urzêdów Pracy oraz z Brytyjskiego Funduszu „Know How”. Dziêki tym œrodkom w trzynastu gminach i miastach rozpoczêto realizacjê Programu w zakresie niektórych zadañ edukacyjnych (Bukowina Tatrzañska, Czarny Dunajec, Kroœcienko nad Dunajcem, Limanowa, £¹cko, Nowy Targ, Ochotnica Dolna, Szaflary, Limanowa, Nowy S¹cz, Nowy Targ, Szczawnica, Tarnów). Realizacja tych zadañ – w zale¿noœci od lokalnych potrzeb – polega³a na: – szkoleniu i zatrudnianiu asystentów romskich oraz nauczycieli wspomagaj¹cych, – organizowaniu zajêæ wyrównawczych (w tym korepetycje z jêzyka polskiego), – wyposa¿eniu szkó³ w pomoce dydaktyczne oraz pomocy socjalnej dla dzieci (w jednej miejscowoœci zorganizowano i wyposa¿ono oddzia³y przedszkolne). W ramach tych zadañ pomoc¹ objêto ponad 500 dzieci romskich. W roku 2002 – a wiêc drugim roku trwania „Pilota¿owego programu rz¹dowego” – na realizacjê wszystkich zadañ programu bud¿et pañstwa przekaza³ 2 mln z³ (planowano 6 mln z³). MENiS do³o¿y³o 605 tys. z³ na edukacjê dzieci romskich. Podjête dzia³ania poprawi³y sytuacjê w zakresie edukacji dzieci romskich. Niew¹tpliwie du¿¹ rolê odegra³o zatrudnienie nauczycieli wspomagaj¹cych oraz tak zwanych „asystentów romskich”, których zadaniem jest czuwanie nad obecnoœci¹ dzieci w szkole, prowadzenie zajêæ wyrównawczych oraz pomoc w odrabianiu

edukacja1.p65

158

03-06-03, 08:58

ANEKS – prawo do nauki osób należących do mniejszości narodowych

159

lekcji. Osoby pe³ni¹ce funkcje asystentów to Romowie, wytypowani przez Stowarzyszenie Romów z okrêgu nowos¹deckiego, przeszkoleni przez Polsk¹ Fundacjê Dzieci i M³odzie¿y oraz Ma³opolskie Towarzystwo Oœwiatowe. W pozosta³ych czêœciach Polski nie wprowadzono dotychczas podobnych programów. W pojedynczych przypadkach lokalne organizacje pozarz¹dowe organizuj¹ œwietlice dla dzieci romskich. W Suwa³kach z inicjatywy lokalnego nauczyciela i proboszcza tamtejszej parafii w 1994 roku zosta³a za³o¿ona „szko³a romska”. Ma ona status szko³y niepublicznej z uprawnieniami szko³y publicznej. Otrzymuje subwencje zgodnie z obowi¹zuj¹cym prawem, aczkolwiek bez œrodków przekazywanych przez parafiê i ró¿nych sponsorów trudno by³oby j¹ utrzymaæ. W tym przypadku np.: •

pieni¹dze na naukê tradycyjnych pieœni i tañców romskich oraz na warsztaty plastyczne przyzna³o Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego,

•

dzia³alnoœæ œwietlicy szkolnej finansuje Polska Fundacja Dzieci i M³odzie¿y,

•

remont szko³y, oraz pracê mini-oœrodka aktywizacji zawodowej dla doros³ych Romów sfinansowa³a Know How Fund.

W szkole realizowany jest program nauczania pocz¹tkowego (I-III klasa). Po ukoñczeniu trzeciej klasy dzieci powinny kontynuowaæ edukacjê w szko³ach rejonowych. W szkole romskiej pracuje troje nauczycieli i kilku wolontariuszy. Obecnie uczy siê w niej ponad dwadzieœcioro dzieci. Przy szkole dzia³a te¿ ognisko edukacyjno-wychowawcze.

4. PODSUMOWANIE Nauka jêzyka, historii, geografii i kultury w³asnego kraju mniejszoœci, jest jednym z najistotniejszych czynników umo¿liwiaj¹cym podtrzymywanie to¿samoœci osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych i etnicznych. Obowi¹zuj¹ce przepisy tworz¹ ramy prawne dla zorganizowania kszta³cenia dla osób nale¿¹cych do mniejszoœci, zostawiaj¹c przy tym swobodê wyboru takiej edukacji i jej formy samym zainteresowanym (szko³y z wyk³adowym jêzykiem ojczystym, szko³y dwujêzyczne, szko³y z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka ojczystego). Z zebranych przez nas informacji wynika, i¿ brakuje programów nauczania oraz podrêczników, aktualnych i dostosowanych do nowego systemu edukacji. Niewystarczaj¹ca jest kadra nauczycieli-specjalistów w³adaj¹cych dobrze jêzykiem polskim i mniejszoœci oraz niewystarczaj¹ce s¹ œrodki finansowe. Oprócz tego ka¿da z mniejszoœci boryka siê ze specyficznymi dla siebie problemami,

edukacja1.p65

159

03-06-03, 08:58

160

Prawo do nauki − raport z monitoringu

wynikaj¹cymi z przyczyn demograficznych, historycznych, geograficznych czy politycznych. Rozwi¹zanie tych problemów wymaga czasu i odpowiednich nak³adów finansowych. Jak siê wydaje, wskazane by³oby stworzenie instytucji koordynuj¹cej system edukacji mniejszoœci w skali ca³ego kraju. Z naszych ustaleñ wynika, ¿e pañstwo nie ma rzetelnej wiedzy o iloœci szkó³, w których prowadzone s¹ lekcje dla dzieci nale¿¹cych do mniejszoœci. Nie wiadomo te¿ jaka jest skala potrzeb. Trudno jest opracowaæ w³aœciw¹, d³ugofalow¹ politykê w jakiejkolwiek dziedzinie, nie znaj¹c podstawowych danych.

edukacja1.p65

160

03-06-03, 08:58

161

Streszczenie

English summary The reform of the education system which has been carried out for several years causes a lot of controversy. However no one argues about the necessity to improve the quality of education and to increase access to education to the utmost degree. The Constitution guarantees the right to education to each citizen. Helsinki Foundation for Human Rights has opened a discussion as to whether the right to education is ensured to the sufficient degree. Among the graduates of our Human Rights School there are the officers of the Ministry of Education – both the employees of the School Superintendent's Office and the school teachers and directors. Precisely they under the guidance of Professor Andrzej Rzepliñski have drawn up a list of issues pertaining to education which was the basis for the preparation for the holding of the monitoring of the right to education the results of which are presented in this study. The following areas have been subject to our research: 1. How the obligation to go to school and the obligation to study are being carried out the issues which have been the subject of our research: how the schools and appropriate organs implement the obligation to go to school and the obligation to study, what are the ways to enforce the discharge of these obligations from the parents, the number of children who do not go to school. 2. How the children are driven to school by school buses the issues which have been the subject of our research: the access, the organization, and the conditions of driving the children to schools, including the driving of handicapped children. 3. Organization of preschool training, including the obligatory preschool training for all six year olds the issues which have been the subject of our research: access of children to preschool training in the rural and urban locations, including handicapped children; how the right to the obligatory preschool training for all six year olds is being discharged (a degree of implementation of the basic programme).

edukacja1.p65

161

03-06-03, 08:58

162

Prawo do nauki − raport z monitoringu

4. School financing the issues which have been the subject of our research: the principles of distribution of subsidies for education, how the budgets of self-government authorities incorporate the expenditures on education, the funds provided by sponsors and the allocation of such funds. 5. Conditions in which the schools operate the issues which have been the subject of our research: the technical state of the school buildings, the adjustment of the cubature of the school buildings to the number of students, the equipment of schools (cloakrooms, sports grounds, gym halls), sanitary-hygienic conditions. 6. Organization of the process of education the issues which have been the subject of our research: the degree of education being carried out in shifts (the ratio of the amount of grade groups to the amount of class rooms), the equipment of schools with didactic devices; the availability of the library; newspapers and magazines, and access to Internet for the students and teachers. 7. Teaching ethics the issues which have been the subject of our research: availability of the lessons in ethics, the reasons due to which the lessons in ethics have not been organized, qualifications of the teaching staff who teach ethics. 8. Special education and individual education the issues which have been the subject of our research: availability of individual education, the scope of implementation of the basic programme, qualifications of the teaching staff, how the revalidation-educational classes are carried out for the severely handicapped children. 9. Social assistance the issues which have been the subject of our research: the forms of providing social assistance (providing additional meals, free school residence, stipends, funding of additional classes), the availability and criteria of provision of assistance, percentage of those who take advantage of such assistance. 10. Complaints and opinions directed to the educational authorities the issues which have been the subject of our research: the number of complaints and the subject thereof, how the educational authorities assess the grounds for the complaints, how the procedures to examine a complaint look like.

edukacja1.p65

162

03-06-03, 08:58

163

English summary

Characteristics of the population examined As many as 32 poviats, 64 municipalities, 127 elementary schools, 64 junior high schools, and 64 senior high schools were subject to our research. In 32 poviats, we examined a total of 541 senior high schools with approximately 87,000 students. In 64 municipalities, we examined a total of 521 elementary schools with 149,000 students and 253 junior high schools with 88,000 students. Tools and the course of the research We prepared five types of questionnaires regarding the same areas of our research, however the questionnaires differed in specific questions addressed to specific respondents: directors of the elementary schools, junior high schools, senior high schools, and directors of the educational departments (educational authorities) (please find the questionnaires attached hereto in the Annex). The research was carried out by 37 questioners - the graduates of the Helsinki Foundation for Human Rights. The research was carried out from October 2001 to January 2002. The duration of each individual research was approximately two-three hours. The numerical data originated from the mandatory documents maintained by the respondents. When we examined how the right to education is observed in Poland, we dealt with only specific aspects thereof. We looked at the system of education from the prospects of the implementation of the basic obligations of the state toward its citizens under 18 years of age, who, in accordance with the Constitution (Art. 70 (1)), are covered with the obligation to go to school. Implementation and control of the obligation to go to school and the obligation to study The research showed that the state has no reliable knowledge about the number of children who do not carry out the obligation to go to school: the system of transfer of the lists of children of the school age by the municipality employees (Art. 19 (2) of the Act – Law on the System of Education) is ineffective. Fifty three percent of school directors have incomplete and outdated lists of such children. The collected materials show that not all directors carry out their statutory obligation (Art. 16 (6)) to inform the directors of district schools about the admission of children from their districts (approximately 1/3 of directors never obtain such confirmations) while it is a general knowledge that the number of children who carry out their obligation to go to school beyond their district is rather high (13% students of the elementary schools and junior high schools which participated in our research). In this context, the reliability of statistical data concerning

edukacja1.p65

163

03-06-03, 08:58

164

Prawo do nauki − raport z monitoringu

the indicators of scholarisation is doubtful (according to the recent report of the government on the implementation of the Convention on the Rights of the Child, only 0.04% of children do not carry out their obligation to go to school. The supervision of how the obligation to study is carried out provides even poorer results (the young people of 16-18 years of age who study at senior high schools are at issue now). The municipality officers are not ready to carry out the control of the implementation of the obligation to study. Only few of them (less than 2%) were familiar with the provision (Art. 18 (5) of the above-mentioned law) according to which the parents are obliged to report to the municipality on whether their children of 16-18 years of age carry out their obligation to study. In fact, the provision itself shows that no importance is attached to the obligation to study. It is well known that the parents who do not take care about the education of their children will not "report on themselves", because they are responsible for the implementation by their children of the obligation to study and may be subject to penalty. The research demonstrates that administrative penalties are almost not applied at all (Art. 20 of the above-mentioned law) to the parents who do not take care about whether their children discharge their obligation to go to school or to study. Therefore, the data provided by the Main Statistical Office [GUS] (for the year 2001), which show that 97.6 % of the graduates of elementary schools continue their education seem to be of a low probability. During a school year, more than 500 students abandoned 64 junior and senior higher schools which were subject to our research – or 2% of the total number of students of these schools. The provisions of law should be made more precise, in particular, the provisions concerning the control of the obligation to study; besides, the definitions should also be made more precise. In addition, the absence of clear-cut procedures does not encourage the effective control. On the other hand, the binding practice is defective (beginning from the state officials, who do not verify the data concerning the children covered by the obligation to go to school or the obligation to study, to the directors of schools who control the attendance of students who have been enrolled at their schools, but who do not always know where the children who must study at their schools are).

Organization of driving the children to schools A considerable percentage of children use their statutory right to be driven to schools by school buses. Among the schools subject to our research, 55% of elementary schools and 80% of junior high schools had the students who were driven to schools by school buses. Generally speaking, it seems that the statutory provision about the driving of children to school is being carried out by the municipalities, however for certain

edukacja1.p65

164

03-06-03, 08:58

165

English summary

self-government authorities the funding of the driving of children to schools is a huge burden. In specific municipalities, school buses drive to the school even those children who live at smaller distances from the school than is provided by the law - in such cases the children's safety is taken into account. There are occasional cases when the children who are entitled to the driving are not covered by the bus-driving service, because they do not live near the route by which the school bus goes or because of the condition of the roads. Unfortunately, the parents who individually drive such children to school – in accordance with the binding provisions – are not entitled to the reimbursement from the municipality budget of the costs incurred. The provisions allow to reimburse the costs of the child's drive by public transport means (Art. 17 (3) of the abovementioned law). It seems that in justified cases the legal provision shall take into account the reimbursement of costs to the parents who themselves drive their children to school. Another unresolved issue is the time spent by the children beyond their home due to the organization of the driving to school by school buses. In 58 elementary schools subject to our research (82 % of their students take advantage of the driving to school by school buses) and in 39 junior high schools (76 % of their students take advantage of the driving to school by school buses) there were the children who waited for the school bus for more than three hours, and in individual cases for four-five hours. Less wealthy municipalities save up on the amount of school buses' drives while extending the routes (thus making the buses more crowded) and greatly increasing the time of driving. Several hours daily designated for the driving to and from school and the waiting for a school bus mean for a concrete child a more complicated access to education. Another problem is the organization of driving of the handicapped children. To our surprise, only few handicapped children go to the generally accessible schools. There were up to five handicapped children in 127 elementary schools which participated in our research and up to seven handicapped children in junior high schools. In turn, the children who drive to special schools must cover long distances – in almost 50% of poviats which participated in our research there were handicapped children who had to drive from 20 to 40 km to get to a special school. On the other hand, undoubtedly it is much better than the stay in a special educational centre due to the lack of an opportunity to be driven by a school bus to a special school on a daily basis. One should calculate at least the financial costs – about 30,000 handicapped children stay and study in special educational centres – in order to amend the concept for special school teaching.

edukacja1.p65

165

03-06-03, 08:58

166

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Organization of preschool training The preschool training is carried out in two types of organizational units: kindergartens take care of three-six year olds and six-year olds are covered by the obligatory preschool training ("0" grades). The number of kindergartens is going down systematically. In 1990-91, there were 12,308 kindergartens in Poland while in 2000-01 – as many as 8,501 kindergartens (there were 688,633 children, including as many as 7,764 handicapped children); correspondingly, there were 13,565 "0" grades the number of which was reduced to 9,502 (there were 196,783 children including 923 handicapped children). Our research shows that the state employees who are in charge of the education in municipalities do not know well what percentage of preschool-age children who live in the municipality take advantage of the preschool training. Kindergartens which at the time of socialism were an ordinary phenomenon have become now a kind of an elite institution. The indicator of children covered by the preschool training in Poland is one of the lowest in Europe: this concerns some 30% of children of three-five years of age while in the other countries this refers to 70-100%. It is a paradox but access to the kindergarten is most limited for the children from the so-called neglected social groups, therefore the motto of equal opportunities is fictitious. 20% of municipalities which participated n our research do not provide kindergartens for all those children who want to attend them. The same also concerns handicapped children. A high percentage of six-year old children (according to directors' opinions – 17%) who are not subject to the obligatory preschool training is alarming. It is the evidence of the genuine lack of interest of the authorities in the provision of equal educational opportunities, irrespective of their official declarations. A certain portion of the obligatory preschool training grades (8% of "0" grades covered by our research) do not carry out the basic programme which is provided for by the law which means than in certain "0" grades the children obtain a poorer education than elsewhere within the framework of the same statutory right. We presume that the decreased number of working hours of "0" grades is a characteristic feature of primarily financially poor municipalities, therefore, this situation affects the children who are in a particular need of such state support. The lack of the funds in the municipality may not justify the violation of the law. The state policy does not encourage the development of the preschool training. The municipalities which are fully responsible for the maintenance of kindergartens have no interest therein either. This is the reason for the overcrowded kindergartens and high costs of the child's maintenance therein.

edukacja1.p65

166

03-06-03, 08:58

167

English summary

The state must undertake special actions, including financial, and designate them mainly toward the poor regions in order to make the preschool training there an effective institution supporting the development of the children from the earliest possible age. For quite long the early beginning of education has been promoted due to enormous capabilities of the four-five year old child. In many European countries, the children begin to study at five years of age. From September 2003, the obligatory preschool training for all six year olds will be introduced in Poland. Unfortunately, the state budget does not plan any means to support the municipalities to carry out this task. For financial reasons, the changes will again be postponed.

Rules of school financing The reform of the system of education may be seen in the increased amount of expenditures on education and upbringing in the budgets of territorial self-government authorities. In 1991, the share of expenditures on education spent by local self-government authorities accounted for 16% while in the year 2000 - for more than 38%. The subsidies and grants allocated by the state still account for more than 70% of the local expenditures on education. The share of public expenditures on the education is relatively fixed (4.34% of GDP in 1991 and 4.36% in the year 2000) and is considerably lower than in the majority of the European countries. The differentiation between the shares of own expenditures of local self-government authorities is becoming even deeper – the wealthier self-government authorities spend even up to 20% more than their poor neighbours. At the same time, the tasks related to the management of schools constitute the core activities of poor self-government authorities and their expenditures on education exceed 50% of the total amount of all budget expenditures. In specific cases, expenses on education constitute up to two-thirds of the value of local budgets, while in wealthy units of territorial self-government the tasks connected with the management and financing of schools hardly constitute a marginal percentage of the activities. The principles of the distribution of subsidies for education are neither fixed nor clear-cut and the concept that "funds shall follow the students" is far from being realistic. So far only one in every three representatives of educational authorities declared that expenditures on public education constitute the basis for the division of the budget. As a state official declared, "the funds are divided on the basis of sufficiency". The genuine drop in or the maintenance of the existing level of expenditures on public education causes the limitation of expenses on didactical materials and outdoor classes and leads to overcrowded classes. An important source of additional funds is the funds which the school manage to derive from non-budget sources. But still the rules concerning the administration

edukacja1.p65

167

03-06-03, 08:58

168

Prawo do nauki − raport z monitoringu

of non-budget funds are non-transparent, i.e. there are no legal provisions providing for an opportunity to rent school premises or to carry out economic activities. There shall be specific regulations for the administration of the "earned funds" by the school directors. The pressure to earn the money which is being exerted on school directors may lead to the conflict of interests: by what will a school director who can make money by renting school premises be guided - by the benefit of the children (to make it possible for them to study in a one-shift educational system) or by the urgent necessity to carry out the repair of the school building? A quite common practice to compel the parents to make contributions to the Parents' Committee and to apply a system of privileges or exemptions after an appropriate contribution has been made is contrary to the current legislation and must be terminated as soon as possible.

Technical condition and didactical basis For more than 80% of the polled directors the most urgent issue is the performance of repair works. From 20% to 30% of school buildings need capital repair. According to the polled directors, 2% of the school buildings which were covered by the monitoring threaten the safety of students. The Law on the System of Education obliges the managing authorities to carry out repair work, to make investments, and to ensure hygienic and safe conditions at schools. In the year 2001, one-third of self-government authorities made no investments in the system of education; 12% of municipalities and 6% of poviats did not carry out any repair works at the time. Almost 60% of junior high schools in our research are overcrowded in relation to the size of the school building; the same refers to one in every three elementary schools and one in every six senior high schools; 30% of school-managing authorities adopted resolutions to raise the minimum number of students in a grade. Forty four percent of elementary schools, 31% of junior high schools and 19% of senior high schools operate in a shift system. Forty eight percent of elementary schools in the cities and 64% of elementary schools in the rural areas conduct their classes in gymnastics in "alternative" premises. The situation is similar in 44% of urban junior high schools and in 60% of junior high schools in rural areas as well as in 45% of urban senior high schools and 64% of senior high schools in rural areas; more than 72% of directors of elementary schools, 86% of directors of junior high schools, and 78% of directors of senior high schools acknowledged that there is lack of didactical aid for the conduct of classes in their schools. School libraries, which are deprived of an opportunity to expand their stock of books, are in a poor condition. School libraries do not obtain either newspapers or journals, because they have no funds to subscribe therefor. In many school

edukacja1.p65

168

03-06-03, 08:58

169

Streszczenie

libraries, particularly in rural areas, there are no reading rooms, not to mention a reading room equipped with a PC with access to Internet. In addition, it is difficult to speak about any proper computer science education, if 20% of elementary schools have no computer workshops, 31% of elementary schools have no access to Internet, and one PC falls on from 25 to 38 students.

Organization of classes in ethics In accordance with binding legal provisions, there is an alternative programme: teaching either the religion or the ethics. But such alternative programme is fictional. No importance is attached to teaching the ethics. In two-thirds of the schools covered by our research, there were students who did not attend the classes in religion. The number of seven students – a minimum number of students authorising to organize the classes – was exceeded in one of every seven elementary schools, in one of every three junior high schools and in almost 40% of senior high schools. There are the schools where the number of students who to do not attend the classes in religion reaches 20 or there are even schools where more than 200 students do not attend the classes in religion. As many as almost 2% of the directors of elementary schools, 7% of the directors of junior high schools, and 8% of directors of senior high schools confirmed the fact that their schools organized classes in ethics.

Organization of individual classes According to the data provided by GUS 2001 fact book, in the school year 1997-98, 4,900 students of elementary schools and 387 students of the junior high schools were covered by individual classes. But in the school year 2000-01, this number went up to 9,226 in elementary schools and to 2,275 students in junior high schools. Our research shows that individual classes may not be refused, if such individual teaching was the subject of an official decision. There are transparent procedures for the adoption of such official decisions and it is well known who is in charge of the organization and supervision of such classes. More than 80% of children who follow the individual course of studies remain within this system during most of their time at school, however, such individual teaching must be of an emergency nature. Perhaps this is the reason for such a considerable increase in the number of students covered by the individual course of studies. It is the obligation of the state authorities to ensure the preparation of the schools so that the schools can admit all children, also the children with chronic diseases, or the children who are physically handicapped (whose organs of movement are impaired), and so on. The individual course of education shall be limited to special

edukacja1.p65

169

03-06-03, 08:58

170

Prawo do nauki − raport z monitoringu

cases only. For more than 30% of students the individual course of education is organized at school, which may demonstrate the abuse of such form of education. A better and much cheaper way out would be the adjustment of schools to the needs of such handicapped children, in particular, when taking into consideration the fact that the programme for individual education is poorer if compared to the basic programme which is being carried out at school.

Social aid In 13% of elementary schools and junior high schools and in 8% of senior high schools the students do not obtain any social aid at all. Fifty percent of municipalities participating in our research did not designate any funds from the self-government budget for the social aid to be granted to the students of their schools; three-fours of the municipalities have no funds for social assistance for the students of senior high schools of their districts. Sixty seven percent of poviat self-government authorities have no funds to provide social aid to the students of junior high schools and 82% of the poviats lack such funds for the children from special schools. In February 2002, the government issued an ordinance authorising to provide additional meals for the students. We may not but assume that yet another time the issue of providing additional means for the students is used in specific political purposes. Such financial aid is necessary, however, perhaps it should be better, if such assistance is organized by the Ministry of Labour and Social Policy within the framework of the integrated system of rendering aid to the family, within the framework of the family, not within the framework of school. The necessary and expected form of aid in the form of students' access to free study books and school tools is vanishing. Undoubtedly, the provision of a set of school books and basic school items for the children who begin their education, which was introduced in the year 2002, will not resolve the existing situation. Approximately only 3% of monitored poviats designate the funds to purchase text books for the students of special schools. Two-thirds of monitored elementary schools and junior high schools do not provide any stipends to their students. The tax legislation lacks the provision which would increase the share of the "third sector" - the foundations, non-governmental institutions, and private sponsors - in the funding of schools. In addition, it is obvious that the situation of students of rural schools in terms of stipend aid is much poorer. A well organized system of provision of stipends is an instrument to make equal the students' opportunities of access to education at each level, irrespective of the place of their residence and the financial situation of their families.

edukacja1.p65

170

03-06-03, 08:58

171

English summary

Complaints and opinions of school activities In the monitored units of territorial self-government there were very few complaints, either individual or from the statutory school organs. According to the information provided by 18 officers of the school managing authorities, in the year 2001, as many as 37 complaints were filed. Only 11 complaints concerned the didactical activities of the schools. According to the information provided by other state officers, there were no complaints at all. The research showed that the officers of self-government authorities are not prepared to accept the complaints or opinions; there are no clear-cut procedures in this aspect; there is anarchy in terms of whether the complaint or the opinion should be recognized as grounded or not. Such occasional complaints, motions, or opinions are not treated with due attention or respect, although the consideration thereof by local authorities provides at least a semblance of such attention and respect. The lack of complaints regarding the school activities means that the parents, as individual persons and as a school organ (the Parents' Committee), are not convinced that their complaints or opinions will exert any substantial impact on the activities of their schools. We think that despite official declarations, the parents are not treated in the system of education with sufficient attention and respect.

edukacja1.p65

171

03-06-03, 08:58

172

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Ðåçþìå Ðåôîðìà ñèñòåìû îáðàçîâàíèÿ, êîòîðàÿ ïðîäîëæàåòñÿ óæå íåñêîëüêî ëåò, âûçûâàåò ìíîãî ðàçíîãëàñèé, îäíàêî íèêòî íå ñïîðèò ïî ïîâîäó íåîáõîäèìîñòè ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ êà÷åñòâà îáðàçîâàíèÿ è ðàñøèðåíèÿ äîñòóïíîñòè îáðàçîâàíèÿ íà áîëåå øèðîêîì óðîâíå. Êîíñòèòóöèÿ íàøåé ñòðàíû ãàðàíòèðóåò êàæäîìó ãðàæäàíèíó ïðàâî íà îáó÷åíèå. Õåëüñèíêñêèé Ôîíä ïî Ïðàâàì ×åëîâåêà ÿâëÿåòñÿ èíèöèàòîðîì ïðîâåäåíèÿ äèñêóññèè íà ñëåäóþùóþ òåìó: â äîñòàòî÷íîé ëè ñòåïåíè îáåñïå÷åíî ïðàâî íà îáó÷åíèå. Ñðåäè âûïóñêíèêîâ íàøåé Øêîëû ïî Ïðàâàì ×åëîâåêà áûëè ðàáîòíèêè Ìèíèñòåðñòâà Îáðàçîâàíèÿ – êàê ÷èíîâíèêè óïðàâëåíèÿ ïî äåëàì îáðàçîâàíèÿ, òàê è ó÷èòåëÿ è äèðåêòîðà øêîë. Èìåííî îíè ïîä ðóêîâîäñòâîì Ïðîôåññîðà Àíäæåÿ Æåïëèíüñêîãî ðàçðàáîòàëè ñïèñîê âîïðîñîâ, êîòîðûé ïîñëóæèë îñíîâîé äëÿ ïðèãîòîâëåíèÿ ìîíèòîðèíãà ïî èññëåäîâàíèþ ïðàâà íà îáó÷åíèå. Ðåçóëüòàòû ýòîãî èññëåäîâàíèÿ ìû ïðåäñòàâëÿåì â äàííîé ðàáîòå. Èññëåäîâàíèþ ïîäâåðãàëèñü ñëåäóþùèå îáëàñòè: 1. Êàê âûïîëíÿåòñÿ îáÿçàííîñòü õîäèòü â øêîëó è îáÿçàííîñòü ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå âîïðîñû, êîòîðûå èññëåäîâàëèñü âî âðåìÿ ìîíèòîðèíãà, áûëè ñëåäóþùèå: ìåõàíèçìû êîíòðîëÿ, îñóùåñòâëÿåìîãî øêîëîé è óïðàâëåíèÿìè ïî äåëàì îáðàçîâàíèÿ, âûïîëíåíèÿ îáÿçàííîñòè õîäèòü â øêîëó è îáÿçàííîñòè ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå; ïóòè âçûñêèâàíèÿ èñïîëíåíèÿ ýòèõ îáÿçàííîñòåé ñî ñòîðîíû ðîäèòåëåé, ÷èñëåííîñòü äåòåé, êîòîðûå íå õîäÿò â øêîëó. 2. Êàê îñóùåñòâëÿåòñÿ ïîäâîçêà äåòåé â øêîëó âîïðîñû, êîòîðûå èññëåäîâàëèñü âî âðåìÿ ìîíèòîðèíãà, áûëè ñëåäóþùèå: äîñòóïíîñòü ïîäâîçêè äåòåé â øêîëó, îðãàíèçàöèÿ è óñëîâèÿ ïîäâîçêè äåòåé â øêîëó, âêëþ÷àÿ ïîäâîç äåòåé-èíâàëèäîâ. 3. Êàê îñóùåñòâëÿåòñÿ îðãàíèçàöèÿ äîøêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ, âêëþ÷àÿ òàê íàçûâàåìûé "íóëåâîé êëàññ" âîïðîñû, êîòîðûå èññëåäîâàëèñü âî âðåìÿ ìîíèòîðèíãà, áûëè ñëåäóþùèå: äîñòóïíîñòü äîøêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ â ñåëüñêîé ìåñòíîñòè è â ãîðîäå, âêëþ÷àÿ äîñòóïíîñòü äîøêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ äëÿ äåòåé-èíâàëèäîâ, îñóùåñòâëåíèå ïðàâà íà òàê

edukacja1.p65

172

03-06-03, 08:58

Ðåçþìå

173

íàçûâàåìûé "íóëåâîé êëàññ" ïî îòíîøåíèþ ê äåòÿì øåñòèëåòíåãî âîçðàñòà (ñòåïåíü âûïîëíåíèÿ îñíîâíîé ïðîãðàììû). 4. Ôèíàíñèðîâàíèå øêîë âîïðîñû, êîòîðûå èññëåäîâàëèñü âî âðåìÿ ìîíèòîðèíãà, áûëè ñëåäóþùèå: ïðèíöèïû ðàñïðåäåëåíèÿ ãîñóäàðñòâåííûõ äîòàöèé íà îáðàçîâàíèå, ðàñõîäû ïî ñòàòüå îáðàçîâàíèÿ â áþäæåòàõ îðãàíîâ ìåñòíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ, ñðåäñòâà, ïîëó÷àåìûå îò ñïîíñîðîâ è èõ èñïîëüçîâàíèå. 5. Óñëîâèÿ ðàáîòû øêîëû âîïðîñû, êîòîðûå èññëåäîâàëèñü âî âðåìÿ ìîíèòîðèíãà, áûëè ñëåäóþùèå: òåõíè÷åñêîå ñîñòîÿíèå øêîëüíûõ çäàíèé, ñîîòíîøåíèå êóáàòóðû øêîëüíûõ çäàíèé è êîëè÷åñòâà ó÷åíèêîâ, îáîðóäîâàíèå øêîëû (ãàðäåðîáû, ñïîðòèâíûå ïëîùàäêè, ãèìíàñòè-÷åñêèå çàëû), ñàíèòàðíî-ãèãèåíè÷åñêèå óñëîâèÿ. 6. Îðãàíèçàöèÿ îáó÷åíèÿ âîïðîñû, êîòîðûå èññëåäîâàëèñü âî âðåìÿ ìîíèòîðèíãà, áûëè ñëåäóþùèå: êîëè÷åñòâî ñìåí â øêîëå (ñîîòíîøåíèå êîëè÷åñòâà êëàññîâ è êîëè÷åñòâà êëàññíûõ êîìíàò), ñíàáæåíèå øêîëû äèäàêòè÷åñêèìè ìàòåðèàëàìè, äîñòóïíîñòü áèáëèîòåêè, ãàçåò, æóðíàëîâ, Èíòåðíåòà äëÿ ó÷åíèêîâ è ó÷èòåëåé. 7. Îáó÷åíèå ýòèêå âîïðîñû, êîòîðûå èññëåäîâàëèñü âî âðåìÿ ìîíèòîðèíãà, áûëè ñëåäóþùèå: äîñòóïíîñòü óðîêîâ ïî ýòèêå, ïðè÷èíû îòñóòñòâèÿ óðîêîâ ïî ýòèêå, êâàëèôèêàöèÿ ó÷èòåëåé, êîòîðûå ïðîâîäÿò óðîêè ïî ýòèêå. 8. Ñïåöèàëüíîå è èíäèâèäóàëüíîå îáó÷åíèå âîïðîñû, êîòîðûå èññëåäîâàëèñü âî âðåìÿ ìîíèòîðèíãà, áûëè ñëåäóþùèå: äîñòóïíîñòü èíäèâèäóàëüíîãî è ñïåöèàëüíîãî îáó÷åíèÿ, îáúåì îñóùåñòâëåíèÿ îñíîâíîé ïðîãðàììû, êâàëèôèêàöèÿ ó÷èòåëåé, êàê îñóùåñòâëÿþòñÿ âîñïèòàòåëüíûå çàíÿòèÿ ïî âîññòàíîâëåíèþ òðóäîñïîñîáíîñòè äåòåé ñ âûñîêîé ñòåïåíüþ èíâàëèäíîñòè. 9. Ñîöèàëüíàÿ ïîìîùü âîïðîñû, êîòîðûå èññëåäîâàëèñü âî âðåìÿ ìîíèòîðèíãà, áûëè ñëåäóþùèå: ôîðìû îêàçàíèÿ ñîöèàëüíîé ïîìîùè (äîïîëíèòåëüíîå ïèòàíèå, áåñïëàòíûé èíòåðíàò ïðè øêîëå, ñòèïåíäèè, îïëàòà äîïîëíèòåëüíûõ çàíÿòèé), äîñòóïíîñòü è êðèòåðèè îêàçàíèÿ ïîìîùè, ïðîöåíò ó÷åíèêîâ, ïîëó÷àþùèõ òàêóþ ïîìîùü. 10. Æàëîáû è îòçûâû, íàïðàâëåííûå â îðãàíû ïî äåëàì îáðàçîâàíèÿ âîïðîñû, êîòîðûå èññëåäîâàëèñü âî âðåìÿ ìîíèòîðèíãà, áûëè ñëåäóþùèå: êîëè÷åñòâî æàëîá è èõ ïðåäìåò, îñíîâàíèÿ äëÿ æàëîá – ñ òî÷êè çðåíèÿ óïðàâëåíèé ïî äåëàì îáðàçîâàíèÿ, ïðîöåäóðû ðàññìîòðåíèÿ æàëîá.

edukacja1.p65

173

03-06-03, 08:58

174

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Õàðàêòåðèñòèêà èññëåäóåìîé ïîïóëÿöèè  öåëîì íàìè áûëè ïðîâåäåíû èññëåäîâàíèÿ â 32 óåçäàõ, 64 âîëîñòÿõ, 127 íà÷àëüíûõ øêîëàõ, 64 ãèìíàçèÿõ è 64 ñðåäíèõ øêîëàõ. Îáùåå êîëè÷åñòâî ñðåäíèõ øêîë îõâà÷åííûõ ìîíèòîðèíãîì â èññëåäóåìûõ óåçäàõ - 541, â êîòîðûõ ó÷èëîñü îêîëî 87 òûñÿ÷è ó÷åíèêîâ. Îáùåå êîëè÷åñòâî íà÷àëüíûõ øêîë îõâà÷åííûõ ìîíèòîðèíãîì â èññëåäóåìûõ âîëîñòÿõ - 521, â êîòîðûõ ó÷èëîñü 149 òûñÿ÷ ó÷åíèêîâ. Îáùåå êîëè÷åñòâî ãèìíàçèé 253, â êîòîðûõ ó÷èëîñü 88 òûñÿ÷ ó÷åíèêîâ.

Èíñòðóìåíòû è õîä èññëåäîâàíèÿ Ìû ïðèãîòîâèëè ïÿòü òèïîâ îïðîñíûõ ëèñòîâ, êàñàþùèõñÿ îäèíàêîâûõ îáëàñòåé èññëåäîâàíèÿ, îòëè÷àþùèõñÿ îò ñåáÿ òîëüêî âîïðîñàìè, êîòîðûå áûëè ïðåäíàçíà÷åíû äëÿ ðàçëè÷íûõ ðåñïîíäåíòîâ: äëÿ äèðåêòîðîâ íà÷àëüíûõ øêîë, äèðåêòîðîâ ãèìíàçèé, äèðåêòîðîâ ñðåäíèõ øêîë è ðóêîâîäèòåëåé óïðàâëåíèé ïî äåëàì îáðàçîâàíèÿ (îðãàíû, ðóêîâîäÿùèå îáðàçîâàòåëüíûì ïðîöåññîì) âîëîñòåé è óåçäîâ (îïðîñíûå ëèñòû íàõîäÿòñÿ â ïðèëîæåíèè). Èññëåäîâàíèÿ áûëè ïðîâåäåíû 37 àíêåòåðàìè – âûïóñêíèêàìè Õåëüñèíêñêîãî Ôîíäà ïî Ïðàâàì ×åëîâåêà. Èññëåäîâàíèÿ ïðîâîäèëèñü ñ îêòÿáðÿ 2001 ãîäà äî ÿíâàðÿ 2002 ãîäà. Êàæäîå èññëåäîâàíèå ïðîäîëæàëîñü îêîëî äâóõ-òðåõ ÷àñîâ. Öèôðîâûå äàííûå áûëè ïîëó÷åíû íà îñíîâå îôèöèàëüíûõ äîêóìåíòîâ, êîòîðûå èìåëèñü ó ðåñïîíäåíòîâ. Èññëåäóÿ êàê ñîáëþäàåòñÿ ïðàâî íà îáðàçîâàíèå â Ïîëüøå, ìû ñîñðåäîòî÷èëè íàøå âíèìàíèå òîëüêî íà íåêîòîðûõ åãî àñïåêòàõ. Ìû àíàëèçèðîâàëè ñèñòåìó îáðàçîâàíèÿ ñ ïåðñïåêòèâû îñóùåñòâëåíèÿ îñíîâíûõ îáÿçàííîñòåé ãîñóäàðñòâà ïî îòíîøåíèþ ê ñâîèì ãðàæäàíàì â âîçðàñòå äî 18 ëåò, â ñîîòâåòñòâèè ñ Êîíñòèòóöèåé (Ñò. 18 (1)), íà êîòîðûõ ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ îáÿçàííîñòü õîäèòü â øêîëó.

Îñóùåñòâëåíèå è êîíòðîëü îáÿçàííîñòè õîäèòü â øêîëó è îáÿçàííîñòè ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå Èññëåäîâàíèÿ ïîêàçàëè, ÷òî ãîñóäàðñòâî íå èìååò äîñòîâåðíîé èíôîðìàöèè î òîì, ñêîëüêî äåòåé íå îñóùåñòâëÿåò ñâîåé îáÿçàííîñòè õîäèòü â øêîëó: ñèñòåìà ïåðåäà÷è ÷èíîâíèêàìè âîëîñòè ñïèñêîâ äåòåé øêîëüíîãî âîçðàñòà, ÿâëÿåòñÿ íåñîâåðøåííîé (Ñò. 19 (2) Çàêîíà î ñèñòåìå îáðàçîâàíèÿ). 53% äèðåêòîðîâ øêîë èìåþò íåïîëíûå èëè óñòàðåâøèå ñïèñêè òàêèõ äåòåé. Ñîáðàííûé íàìè ìàòåðèàë ïîêàçûâàåò, ÷òî íå âñå äèðåêòîðà îñóùåñòâëÿþò ïðåäóñìîòðåííîå çàêîíîì îáÿçàòåëüñòâî (Ñò. 16 (6)) ïðåäîñòàâëÿòü èíôîðìàöèþ äèðåêòîðàì îáëàñòíûõ øêîë î ïðèíÿòèè â øêîëó äåòåé èç èõ îáëàñòåé (îêîëî 1/3 äèðåêòîðîâ íå ïîëó÷àþò òàêèõ ïîäòâåðæäåíèé), â òî âðåìÿ êàê èçâåñòíî, ÷òî êîëè÷åñòâî äåòåé, êîòîðûå îñóùåñòâëÿþò îáÿçàííîñòü õîäèòü â øêîëó âíå ïðåäåëîâ ñâîåé îáëàñòè, äîâîëüíî çíà÷èòåëüíî (13% ó÷åíèêîâ èññëåäîâàííûõ íà÷àëüíûõ øêîë è ãèìíàçèé).  ýòîì êîíòåêñòå

edukacja1.p65

174

03-06-03, 08:58

Ðåçþìå

175

ñòàíîâèòñÿ ñîìíèòåëüíîé äîñòîâåðíîñòü ñòàòèñòè÷åñêèõ äàííûõ, êàñàþùèõñÿ ïîêàçàòåëåé ïîñåùåíèÿ øêîëû (ñîãëàñíî íåäàâíåìó äîêëàäó ïðàâèòåëüñòâà îá èñïîëíåíèè Êîíâåíöèè ïî Ïðàâàì Ðåáåíêà, òîëüêî 0.04% äåòåé íå îñóùåñòâëÿþò ñâîåé îáÿçàííîñòè õîäèòü â øêîëó. Åùå õóæå âûãëÿäèò êîíòðîëü çà èñïîëíåíèåì îáÿçàííîñòè ïî ïîëó÷åíèþ îáðàçîâàíèÿ (ýòî êàñàåòñÿ ìîëîäåæè, êîòîðàÿ ó÷èòñÿ â øêîëàõ, ÿâëÿþùèõñÿ ñëåäóþùåé ñòóïåíüþ â îáðàçîâàíèè ïîñëå ãèìíàçèè, â ñðåäíåì ìîëîäåæè â âîçðàñòå ñ 16 äî 18 ëåò). ×èíîâêè âîëîñòè íå ïðèãîòîâëåíû ê ïðîâåäåíèþ êîíòðîëÿ íàä îñóùåñòâëåíèåì îáÿçàííîñòè ìîëîäåæè ïîëó÷àòü ñâîå îáðàçîâàíèå. Íåìíîãèå èç íèõ (ìåíüøå 2%) çíàëè î òîì, ÷òî ñóùåñòâóåò ïîëîæåíèå (Ñò. 18 (5) âûøåóïîìÿíóòîãî çàêîíà), ñîãëàñíî êîòîðîìó ðîäèòåëè îáÿçàíû ñîîáùàòü â âîëîñòíîå óïðàâëåíèå î òîì, ÷òî èõ ðåáåíîê â âîçðàñòå 16-18 ëåò îñóùåñòâëÿåò îáÿçàííîñòü ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå. Âïðî÷åì, ñ äðóãîé ñòîðîíû, ñàìî ýòî ïîëîæåíèå çàêîíà ôàêòè÷åñêè ïîêàçûâàåò, ÷òî ìàëî âíèìàíèÿ óäåëÿåòñÿ ôàêòó îñóùåñòâëåíèÿ îáÿçàííîñòè ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå. Èçâåñòíî, ÷òî ðîäèòåëè, êîòîðûå íå çàáîòÿòñÿ îá îáðàçîâàíèè ñâîèõ äåòåé, íå áóäóò ñàìè íà ñåáÿ "äîíîñèòü," ïîñêîëüêó îíè íåñóò îòâåòñòâåííîñòü çà îñóùåñòâëåíèå îáÿçàííîñòè ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå ñâîèì ðåáåíêîì è ìîãóò áûòü çà ýòî íàêàçàíû. Íàøè èññëåäîâàíèÿ ïîêàçàëè, ÷òî ïðàêòè÷åñêè íå ïðèìåíÿþòñÿ ìåðû àäìèíèñòðàòèâíîãî íàêàçàíèÿ (Ñò. 20 óïîìÿíóòîãî âûø çàêîíà) ïî îòíîøåíèþ ê ðîäèòåëÿì, êîòîðûå íå çàáîòÿòñÿ î òîì, ÷òîáû èõ äåòè îñóùåñòâëÿëè îáÿçàííîñòü õîäèòü â øêîëó èëè îáÿçàííîñòü ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå. Ïîýòîìó äàííûå ïðåäîñòàâëåííûå â Ñïðàâî÷íèêå Ãëàâíîãî Ñòàòèñòè÷åñêîãî Óïðàâëåíèÿ çà 2001 ãîä (ñîãëàñíî ýòèì äàííûì, 97.6 % âûïóñêíèêîâ íà÷àëüíûõ øêîë ïðîäîëæàþò ñâîå îáðàçîâàíèå) êàæóòñÿ íàì ìàëîäîñòîâåðíûìè.  64 øêîëàõ îõâà÷åííûõ íàøèì ìîíèòîðèíãîì (ãèìíàçèÿõ è ñðåäíèõ øêîëàõ) â òå÷åíèå îäíîãî øêîëüíîãî ãîäà øêîëó îñòàâèëè áîëåå 500 ó÷åíèêîâ -2% âñåõ ó÷åíèêîâ ýòèõ øêîë. Íåîáõîäèìî ïîëîæåíèÿ çàêîíà îá îáðàçîâàíèè ñäåëàòü áîëåå êîíêðåòíûìè, îñîáåííî òå ïîëîæåíèÿ, êîòîðûå êàñàþòñÿ êîíòðîëÿ íàä îáÿçàííîñòüþ ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå; êðîìå ýòîãî, íåîáõîäèìî òàêæå è ñäåëàòü îïðåäåíèÿ îñíîâíûõ ïîíÿòèé áîëåå êîíêðåòíûìè. Áîëåå òîãî, îòñóòñòâèå òî÷íûõ ïðîöåäóð íå ñïîñîáñòâóåò áîëåå åôôåêòèâíîìó êîíòðîëþ èñïîëíåíèÿ îáÿçàííîñòè ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, èìåþòñÿ äåôåêòû â ñîâðåìåííîé ïðàêòèêå, íà÷èíàÿ îò ÷èíîâíèêîâ, êîòîðûå íå ïðîâåðÿþò äàííûõ, êàñàþùèõñÿ äåòåé, êîòîðûå îõâà÷åíû îáÿçàííîñòüþ õîäèòü â øêîëó èëè îáÿçàííîñòüþ ïîëó÷àòü îáðàçîâàíèå, êîí÷àÿ äèðåêòîðàìè øêîë, êîòîðûå çàáîòÿòñÿ î òîì, êàê ïîñåùàþò øêîëó ó÷åíèêè, êîòîðûå õîäÿò â ýòó øêîëó, íî íå âñåãäà çíàþò, ãäå ó÷àòñÿ òå äåòè, êîòîðûå äîëæíû õîäèòü â øêîëó, êîòîðóþ îíè âîçãëàâëÿþò.

Îðãàíèçàöèÿ ïîäâîçêè äåòåé â øêîëó Çíà÷èòåëüíîå êîëè÷åñòâî äåòåé ïîëüçóåòñÿ ïðåäóñìîòðåííûì çàêîíîì ïðàâîì ïîäâîçêè â øêîëó. Ñðåäè âñåõ øêîë, êîòîðûå ïðèíèìàëè ó÷àñòèå â íàøåì èññëåäîâàíèè, 55% íà÷àëüíûõ øêîë è 80% ãèìíàçèé îñóùåñòâëÿëè ïîäâîçêó ñâîèõ ó÷åíèêîâ.

edukacja1.p65

175

03-06-03, 08:58

176

Prawo do nauki − raport z monitoringu

 öåëîì, âîëîñòè âûïîëíÿþò ïðåäóñìîòðåííîå çàêîíîì ïîëîæåíèå î ïîäâîçêå äåòåé â øêîëó, õîòÿ ôèíàíñèðîâàíèå ïîäâîçêè äåòåé â øêîëó äëÿ íåêîòîðûõ îðãàíîâ ìåñòíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ ÿâëÿåòñÿ î÷åíü îáðåìåíèòåëüíûì.  íåêîòîðûõ óåçäàõ äåòåé ïîäâîçÿò â øêîëû äàæå êîãäà îíè æèâóò çíà÷èòåëüíî áëèæå ê øêîëå, ÷åì ýòî ïðåäóñìîòðåíî çàêîíîì, ÷òî îáúÿñíÿåòñÿ çàáîòîé î áåçîïàñíîñòè äåòåé ïî äîðîãå â øêîëó. Èìåþòñÿ ðåäêèå ñëó÷àè, êîãäà äåòåé, êîòîðûå èìåþò ïðàâî íà ïîäâîçêó äî øêîëû, íå ïîäâîçÿò â øêîëó, ïîñêîëüêó îíè æèâóò âäàëåêå îò òðàññû ñëåäîâàíèÿ øêîëüíîãî àâòîáóñà èëè êîãäà ïîäâîçêà íåâîçìîæíà â ñâÿçè ñ ñîñòîÿíèåì äîðîãè. Ê ñîæàëåíèþ, ðîäèòåëè, êîòîðûå ñàìîñòîÿòåëüíî ïîäâîçÿò òàêèõ äåòåé â øêîëó, â ñîîòâåòñòâèè ñ ñóùåñòâóþùèìè ïîëîæåíèÿìè çàêîíà, íå ìîãóò íàäåÿòüñÿ íà òî, ÷òî èì êîìïåíñèðóþò èõ çàòðàòû èç áþäæåòà óåçäà. Ïîëîæåíèå çàêîíà ïîçâîëÿåò òîëüêî íà êîìïåíñàöèþ çàòðàò íà ïðîåçä ðåáåíêà ñðåäñòâàìè îáùåñòâåííîãî òðàíñïîðòà (Ñò.17 (3) çàêîíà îá îáðàçîâàíèè). Ìû ñ÷èòàåì, ÷òî ïîëîæåíèå çàêîíà, â îáîñíîâàííûõ ñëó÷àÿõ, äîëæíî äîïóñêàòü âîçâðàò ðîäèòåëÿì èõ ðàñõîäîâ íà ïîäâîçêó ðåáåíêà â øêîëó. Íåðàçðåøåííûì âîïðîñîì ÿâëÿåòñÿ âðåìÿ, êîòîðîå äåòè ïðîâîäÿò âíå äîìà â ñâÿçè â îðãàíèçàöèåé èõ ïîäâîçêè â øêîëó è äîìîé.  58 èññëåäîâàííûõ íàìè íà÷àëüíûõ øêîëàõ (82% äåòåé ýòèõ øêîë ïîëüçóþòñÿ øêîëüíûìè àâòîáóñàìè) è â 39 ãèìíàçèÿõ (76% äåòåé ïîëüçóþòñÿ øêîëüíûìè àâòîáóñàìè) áûëè äåòè, êîòîðûå æäàëè àâòîáóñ òðè ÷àñà à â îòäåëüíûõ ñëó÷àÿõ – äàæå 4.5 ÷àñà. Îðãàíû ñàìîóïðàâëåíèÿ ìåíåå áîãàòûõ óåçäîâ ýêîíîìÿò äåíüãè è ïîýòîìó îãðàíè÷èâàþò äî ìèíèìóìà êîëè÷åñòâî øêîëüíûõ àâòîáóñîâ, óäëèíÿÿ èõ òðàññû, ÷òî, ñ îäíîé ñòîðîíû, ïðèâîäèò ê ïåðåïîëíåííîñòè àâòîáóñîâ à ñ äðóãîé ñòîðîíû çíà÷èòåëüíî óâåëè÷èâàåò âðåìÿ ïðîåçäà â øêîëó. Íåñêîëüêî ÷àñîâ â äåíü íà ïðîåçä â øêîëó è îáðàòíî è âðåìÿ îæèäàíèÿ àâòîáóñà îçíà÷àåò äëÿ êîíêðåòíîãî ðåáåíêà áîëåå óòðóäíåííûé äîñòóï ê îáðàçîâàíèþ. Ñëåäóþùèì âîïðîñîì ÿâëÿåòñÿ îðãàíèçàöèÿ ïîäâîçêè äåòåé-èíâàëèäîâ. Óäèâèòåëüíî ìàëî òàêèõ äåòåé-èíâàëèäîâ äîáèðàåòñÿ â îáùåîáðàçîâàòåëüíûå øêîëû. Ñðåäè èññëåäîâàííûõ íàìè 127 íà÷àëüíûõ øêîë òàêèõ äåòåé-èíâàëèäîâ áûëî ìåíåå ïÿòè ÷åëîâåê à ñðåäè 64 ãèìíàçèé – ìåíåå ñåìè ÷åëîâåê.  ñâîþ î÷åðåäü, äåòè, êîòîðûå äîáèðàþòñÿ â ñïåöèàëüíóþ øêîëó ñðåäñòâàìè òðàíñïîðòà, äîëæíû åçäèòü î÷åíü äàëåêî – â ïî÷òè 50% èññëåäóåìûõ íàìè óåçäîâ â ñïåöèàëüíûå øêîëû äîáèðàþòñÿ äåòè-èíâàëèäû, êîòîðûå æèâóò íà ðàññòîÿíèè 20-40 êì îò òàêîé ñïåöèàëüíîé øêîëû. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, ýòî çíà÷èòåëüíî ëó÷øå, ÷åì íàõîæäåíèå â ñïåöèàëüíîì øêîëüíî-âîñïèòàòåëüíîì öåíòðå ïî ïðè÷èíå îòñóòñòâèÿ âîçìîæíîñòè åæåäíåâíîãî èõ ïðèåçäà â øêîëó. Ñëåäóåò ïðîèçâåñòè ôèíàíñîâûå ïîäñ÷åòû: â ñïåöèàëüíûõ øêîëüíî-âîñïèòàòåëüíûõ öåíòðàõ íàõîäèòñÿ îêîëî 30 òûñÿ÷ äåòåé. Íåîáõîäèìî íà÷àòü äóìàòü îá èçìåíåíèè êîíöåïöèè ñïåöèàëüíîãî øêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ.

edukacja1.p65

176

03-06-03, 08:58

Ðåçþìå

177

Îðãàíèçàöèÿ äîøêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ Äîøêîëüíîå îáðàçîâàíèå îñóùåñòâëÿåòñÿ íà îñíîâå äâóõ òèïîâ îðãàíèçàöèîííûõ ñòðóêòóð: â äåòñêèõ ñàäàõ äëÿ äåòåé â âîçðàñòå îò 3 äî 6 ëåò è â "íóëåâûõ" êëàññàõ äëÿ äåòåé øåñòèëåòíåãî âîçðàñòà. Êîëè÷åñòâî äåòñêèõ ñàäîâ ðåãóëÿðíî óìåíüøàåòñÿ.  1990-91 ãîäàõ èõ êîëè÷åñòâî äîñòèãàëî 12.308 a â 2000-01 ãîäàõ – 8.501 (êîëè÷åñòâî äåòåé - 688.633, âêëþ÷àÿ 7.764 äåòåé-èíâàëèäîâ); ñîîòâåòñòâåííî êîëè÷åñòâî "íóëåâûõ" êëàññîâ ñîñòàâëÿëî 13.565 è óìåíüøèëîñü äî 9.502 (êîëè÷åñòâî äåòåé – 196.783, âêëþ÷àÿ äåòåé-èíâàëèäîâ 923). Íàøè èññëåäîâàíèÿ ïîêàçûâàþò, ÷òî ÷èíîâíèêè, êîòîðûå îòâå÷àþò çà âîïðîñû îáðàçîâàíèÿ â âîëîñòÿõ, ïðàêòè÷åñêè íå çíàþò, ñêîëüêî ïðîöåíòîâ äåòåé äîøêîëüíîãî âîçðàñòà, ïðîæèâàþóùèõ â ýòîé âîëîñòè, ïîëüçóåòñÿ óñëóãàìè äîøêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ. Äåòñêèå ñàäû, êîòîðûå âî âðåìåíà ñîöèàëèçìà áûëè ðàñïðîñòðàíåííûì ÿâëåíèåì, òåïåðü ñòàëè ïðàêòè÷åñêè ýëèòàðíûìè ó÷ðåæäåíèÿìè. Ïîêàçàòåëè êîëè÷åñòâà äåòåé, íà êîòîðûõ ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ äîøêîëüíîå îáðàçîâàíèå, ÿâëÿþòñÿ ñàìûìè íèçêèìè â Åâðîïå; â íàñòîÿùåå âðåìÿ äîøêîëüíûì îáðàçîâàíèåì â Ïîëüøå îõâà÷åíî îêîëî 30% äåòåé â âîçðàñòå îò 3 äî 5 ëåò à â äðóãèõ ñòðàíàõ – îò 70% äî 100%. Ïàðàäîêñàëüíî, íî äîñòóï ê äåòñêîìó ñàäó íàèáîëåå îãðàíè÷åí äëÿ äåòåé èç íàèìåíåå îáåñïå÷åííûõ ñåìåé, ïîýòîìó ëîçóíã î âûðàâíèâàíèè âîçìîæíîñòåé ïîñðåäñòâîì äîøêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ ÿâëÿåòñÿ ôèêöèåé.  20% èññëåäîâàííûõ íàìè âîëîñòåé íå âñå æåëàþùèå ìîãëè ïîëó÷èòü ìåñòà â äåòñêèõ ñàäàõ äëÿ ñâîèõ äåòåé. Ýòî òàêæå êàñàåòñÿ äåòåé-èíâàëèäîâ. Ïî ìíåíèþ äèðåêòîðîâ øêîë, âûñîêèé ïðîöåíò äåòåé, êîòîðûå íå ó÷àòñÿ â "íóëåâûõ" êëàññàõ - 17% – òàêæå ÿâëÿåòñÿ òðåâîæíûì. Òàêîå êîëè÷åñòâî äåòåé äîêàçûâàåò, ÷òî â äåéñòâèòåëüíîñòè âëàñòè íå çàèíòåðåñîâàíû â âûðàâíèâàíèè âîçìîæíîñòåé ïîëó÷åíèÿ îáðàçîâàíèÿ, íåñìîòðÿ íà âñå ñâîè ìíîãî÷èñëåííûå îôèöèàëüíûå çàÿâëåíèÿ.  íåêîòîðûõ íóëåâûõ êëàññàõ (8% "íóëåâûõ" êëàññîâ îõâà÷åííûõ íàøèì èññëåäîâàíèåì) íå îñóùåñòâëÿåòñÿ ïîëíîñòüþ îñíîâíàÿ ïðîãðàììà ïî îáðàçîâàíèþ, ÷òî ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî â íåêîòîðûõ "íóëåâûõ" êëàññàõ äåòè ïîëó÷àþò áîëåå íèçêîå îáðàçîâàíèå, ÷åì â èíûõ ïîäîáíûõ ó÷ðåæäåíèÿõ, õîòÿ çàêîí ãàðàíòèðóåò âñåì äåòÿì îäèíàêîâîå ïðàâî íà ïîëó÷åíèå îáðàçîâàíèÿ. Ñëåäóåò ïðåäïîëàãàòü, ÷òî óìåíüøåíèå êîëè÷åñòâà ÷àñîâ ðàáîòû "íóëåâûõ" êëàññîâ ïðåæäå âñåãî èìååò ìåñòî â áåäíûõ âîëîñòÿõ, ñëåäîâàòåëüíî, êàñàåòñÿ òåõ äåòåé, êîòîðûå îñîáåííî íóæäàþòñÿ â ïîääåðæêå ãîñóäàðñòâà. Îòñóòñòâèå ôèíàíñîâûõ ñðåäñòâ â âîëîñòè íå ìîæåò îïðàâäûâàòü íàðóøåíèå çàêîíà. Ãîñóäàðñòâåííàÿ ïîëèòèêà íå ñïîñîáñòâóåò ðàçâèòèþ äîøêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ.  ðàçâèòèè äîøêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ íå çàèíòåðåñîâàíû òàêæå è óåçäû, íà êîòîðûõ ëåæèò ïîëíàÿ îòâåòñòâåííîñòü çà ñîäåðæàíèå äåòñêèõ ñàäîâ. Îòñþäà ñëåäóåò ÷ðåçìåðíàÿ ïåðåïîëíåííîñòü äîøêîëüíûõ ãðóïï è âûñîêàÿ ñòîèìîñòü ïðåáûâàíèÿ ðåáåíêà â äåòñêîì ñàäó. Ãîñóäàðñòâî äîëæíî ïðåäïðèíÿòü îñîáûå äåéñòâèÿ, âêëþ÷àÿ ôèíàíñîâóþ ïîìîùü, êîòîðóþ ñëåäóåò íàïðàâèòü â ôèíàíñîâî áåäíûå ðåãèîíû, ÷òîáû äîøêîëüíîå îáðàçîâàíèå ñòàëî ýôôåêòèâíûì èíñòðóìåíòîì ðàçâèòèÿ ðåáåíêà, íà÷èíàÿ ñ ñàìîãî ìëàäøåãî âîçðàñòà.

edukacja1.p65

177

03-06-03, 08:58

178

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Èçäàâíà ñóùåñòâóþò òåîðèè, ñîãëàñíî êîòîðûì ñëåäóåò íà÷èíàòü îáðàçîâàíèå ðåáåíêà ñ êàê ìîæíî áîëåå ðàííåãî âîçðàñòà, ÷òî îñíîâàíî íà îãðîìíûõ âîçìîæíîñòÿõ 4-5 ëåòíèõ äåòåé. Âî ìíîãèõ åâðîïåéñêèõ ñòðàíàõ îáðàçîâàíèå äåòåé íà÷èíàåòñÿ â âîçðàñòå 5 ëåò.  ñåíòÿáðå 2003 ã. áóäåò ââåäåíî îáÿçàòåëüíîå äîøêîëüíîå îáðàçîâàíèå äëÿ øåñòèëåòíèõ äåòåé. Ê ñîæàëåíèþ, áþäæåò íå ïðåäóñìàòðèâàåò íèêàêèõ ôèíàíñîâûõ ñðåäñòâ íà îêàçàíèå ïîìîùè âîëîñòÿì â îñóùåñòâëåíèè ýòèõ ïëàíîâ. Âñëåäñòâèå ýòîãî, ââåäåíèå â æèçíü ïðåäóñìîòðåííûõ çàêîíîì èçìåíåíèé ñíîâà áóäåò îòëîæåíî.

Ïðèíöèïû ôèíàíñèðîâàíèÿ øêîë Ðåôîðìà ñèñòåìû îáðàçîâàíèÿ îòðàæàåòñÿ â ðîñòå äîëè ðàñõîäîâ íà îáðàçîâàíèå è âîñïèòàíèå â áþäæåòàõ òåððèòîðèàëüíûõ îðãàíîâ ñàìîóïðàâëåíèÿ.  1991 ãîäó äîëÿ ðàñõîäîâ íà îáðàçîâàíèå è âîñïèòàíèå â áþäæåòàõ ëîêàëüíûõ îðãàíîâ ñàìîóïðàâëåíèÿ ñîñòàâëÿëà 16% à â 2000 ãîäó – áîëåå 38%. Äîëÿ ãîñóäàðñòâåííîé ïîìîùè è ñóáñèäèé è ñåé÷àñ ñîñòàâëÿåò áîëåå 70%. Äîëÿ ðàñõîäîâ ãîñóäàðñòâà íà îáùåñòâåííûå íóæäû (â ÷àñòíîñòè íà îáðàçîâàíèå) ñðàâíèòåëüíî ïîñòîÿííà (4,34% ÍÏÁ â 1991 ãîäó è 4,36% – â 2000 ãîäó) è çíà÷èòåëüíî íèæå àíàëîãè÷íîãî ïîêàçàòåëÿ â áîëüøèíñòâå åâðîïåéñêèõ ñòðàí. Ðàçëè÷èÿ ìåæäó äîëåé ñîáñòâåííûõ ðàñõîäîâ íà îáðàçîâàíèå ëîêàëüíûõ îðãàíîâ ñàìîóïðàâëåíèÿ ïðîäîëæàþò óãëóáëÿòüñÿ – ðàñõîäû áîëåå çàæèòî÷íûõ èç íèõ ïðåâûøàþò ðàñõîäû áåäíûõ ñòðóêòóð áîëåå ÷åì â 10 ðàç. Îäíîâðåìåííî äëÿ áåäíûõ îðãàíîâ ìåñòíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ èñïîëíåíèå èõ çàäà÷, ñâÿçàííûõ ñ ñîäåðæàíèåì øêîë, ÷àñòî ÿâëÿåòñÿ îñíîâîé èõ äåÿòåëüíîñòè à ðàñõîäû íà îáðàçîâàíèå ïðåâûøàþò ó íèõ ïîëîâèíó âñåõ áþäæåòíûõ ðàñõîäîâ, â îòäåëüíûõ êðàéíèõ ñëó÷àÿõ ñîñòàâëÿÿ äàæå äâå òðåòè âñåõ ðàñõîäîâ áþäæåòà, â òî âðåìÿ êàê â áîãàòûõ ñòðóêòóðàõ ìåñòíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ çàäà÷è, ñâÿçàííûå ñ ñîäåðæàíèåì è ôèíàíñèðîâàíèåì øêîë ñîñòàâëÿþò òîëüêî íåçíà÷èòåëüíóþ ÷àñòü èõ äåÿòåëüíîñòè. Ïðèíöèïû ðàçäåëåíèÿ ãîñóäàðñòâåííîé ïîìîùè íà îáðàçîâàíèå íå ÿâëÿþòñÿ ïîñòîÿííûìè èëè ÿñíî âûðàæåííûìè à êîíöåïöèÿ "äåíüãè ñëåäóþò çà ó÷åíèêîì" äàëåêà îò äåéñòâèòåëüíîñòè. Òîëüêî êàæäûé òðåòèé ïðåäñòàâèòåëü îðãàíà ïî äåëàì îáðàçîâàíèÿ îòìå÷àë, ÷òî ýòîò ïðèíöèï ÿâëÿåòñÿ ãëàâíûì ïðè ðàçäåëå áþäæåòíûõ ðàñõîäîâ. ×àùå, êàê îòìåòèë îäèí èç ÷èíîâíèêîâ, ðàçäåë äåíåã ïðîèñõîäèò ïî ïðèíöèïó, "÷òîáû âñåì õâàòèëî." Ðåàëüíîå ïàäåíèå èëè ñîõðàíåíèå ñóùåñòâóþùåãî óðîâíÿ ðàñõîäîâ íà îáðàçîâàíèå ïðèâîäèò ê îãðàíè÷åíèþ ðàñõîäîâ íà äèäàêòè÷åñêóþ ïîìîùü è âíåêëàññíûå çàíÿòèÿ à òàêæå ê ÷ðåçìåðíîìó óâåëè÷åíèþ êîëè÷åñòâà ó÷åíèêîâ â êëàññå. Âàæíûì ñðåäñòâîì äîïîëíèòåëüíîãî ôèíàíñèðîâàíèÿ øêîë ÿâëÿþòñÿ íåáþäæåòíûå ñðåäñòâà, êîòîðûå øêîëû îáåñïå÷èâàþò ñåáå ñàìîñòîÿòåëüíî. Îäíàêî íåïîíÿòíû ïðàâèëà ðàñõîäîâàíèÿ íåáþäæåòíûõ ñðåäñòâ, â òîì ÷èñëå îòñóòñòâóåò ïðàâîâîå ðåãóëèðîâàíèå âîçìîæíîñòè ñäà÷è âíàåì øêîëüíûõ ïîìåùåíèé èëè îñóùåñòâëåíèå ýêîíîìè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè. Êðîìå ýòîãî, ïðàâîâîìó óðåãóëèðîâàíèþ ïîäëåæèò è ñïîñîá èñïîëüçîâàíèÿ äèðåêòîðàìè "çàðàáîòàííûõ äåíåã." Äàâëåíèå, îêàçûâàåìîå íà äèðåêòîðîâ, ÷òîáû îíè ñàìè

edukacja1.p65

178

03-06-03, 08:58

Ðåçþìå

179

äîáûâàëè ôèíàíñèðîâàíèå äëÿ øêîëû ìîæåò ïðèâåñòè ê ñòîëêíîâåíèþ èíòåðåñîâ: ÷åì áóäåò ðóêîâîäñòâîâàòüñÿ äèðåêòîð, êîòîðûé èìååò âîçìîæíîñòü çàðàáîòàòü äîïîëíèòåëüíûå ñðåäñòâà ïóòåì ñäà÷è âíàåì øêîëüíûõ ïîìåùåíèé: èíòåðåñàìè äåòåé, îðãàíèçóÿ èì çàíÿòèÿ â îäíó ñìåíó èëè íåîáõîäèìîñòüþ ïðîèçâåñòè ðåìîíòíûå ðàáîòû â øêîëå? Äîâîëüíî ðàñïðîñòðàíåíà ïðàêòèêà ïðèíóäèòåëüíîãî âçûñêàíèÿ ñ ðîäèòåëåé ðåãóëÿðíûõ âçíîñîâ íà ðîäèòåëüñêèé êîìèòåò è ïðèìåíåíèå ñèñòåìû ïðèâèëåãèé èëè îñâîáîæäåíèé ïîñëå òîãî, êàê ðîäèòåëè çàïëàòèëè òàêèå âçíîñû, ÷òî ïðîòèâîðå÷èò ñóùåñòâóþùåìó çàêîíîäàòåëüñòâó è äîëæíî áûòü íåìåäëåííî ëèêâèäèðîâàíî.

Òåõíè÷åñêîå ñîñòîÿíèå øêîë è äèäàêòè÷åñêàÿ áàçà Äëÿ áîëåå ÷åì 80% äèðåêòîðîâ, êîòîðûå ïðèíÿëè ó÷àñòèå â íàøåì ìîíèòîðèíãå, ñàìîé ãëàâíîé ïîòðåáíîñòüþ øêîëû ÿâëÿåòñÿ ïðîâåäåíèå ðåìîíòíûõ ðàáîò. 20-30% øêîëüíûõ çäàíèé íóæäàåòñÿ â êàïèòàëüíîì ðåìîíòå. Ïî ìíåíèþ äèðåêòîðîâ, 2% âñåõ îáúåêòîâ, êîòîðûå áûëè ÷àñòüþ íàøåãî ìîíèòîðèíãà, íåáåçîïàñíû äëÿ ó÷åíèêîâ. Çàêîí î ñèñòåìå îáðàçîâàíèÿ îáÿçûâàåò îðãàíû ïî äåëàì îáðàçîâàíèÿ ïðîèçâîäèòü ðåìîíò, äåëàòü êàïèòàëîâëîæåíèÿ ñ öåëüþ îáåñïå÷åíèÿ áåçîïàñíîãî è ãèãèåíè÷åñêîãî íàõîæäåíèÿ äåòåé â øêîëå.  2001 ãîäó, îäíà òðåòüÿ ÷àñòü ìåñòíûõ îðãàíîâ ñàìîóïðàâëåíèÿ íå ñäåëàëà íèêàêèõ êàïèòàëîâëîæåíèé â ñôåðó îáðàçîâàíèÿ, 12% âîëîñòåé è 6% óåçäîâ íå ïðîèçâåëè â ýòîò ïåðèîä âðåìåíè íèêàêîãî ðåìîíòà øêîëüíûõ ïîìåùåíèé. Ïî÷òè 60% ãèìíàçèé â íàøåì ìîíèòîðèíãå èìååò ñëèøêîì ìíîãî ó÷åíèêîâ ïî îòíîøåíèþ ê ðàçìåðàì øêîëüíîãî çäàíèÿ; òàêàÿ ñèòóàöèÿ íàáëþäàåòñÿ òàêæå è â êàæäîé òðåòüåé íà÷àëüíîé øêîëå è â êàæäîé øåñòîé ñðåäíåé øêîëå; 30% îðãàíîâ ïî äåëàì îáðàçîâàíèÿ ïðèíÿëè ðåøåíèÿ î ïîâûøåíèè ìèíèìàëüíîãî êîëè÷åñòâà ó÷åíèêîâ â îäíîì êëàññå. 44% íà÷àëüíûõ øêîë, 31% ãèìíàçèé è 19% ñðåäíèõ øêîë ðàáîòàþò íà äâå ñìåíû.  48% íà÷àëüíûõ øêîë â ãîðîäàõ è â 64% íà÷àëüíûõ øêîë â ñåëüñêîé ìåñòíîñòè ñïîðòèâíûå çàíÿòèÿ ïðîâîäÿòñÿ âî "âðåìåííûõ" ïîìåùåíèÿõ; òàêàÿ æå ñèòóàöèÿ íàáëþäàåòñÿ â 44% ãîðîäñêèõ ãèìíàçèé è 60% ãèìíàçèé â ñåëüñêîé ìåñòíîñòè à òàêæå â 45% ñðåäíèõ øêîë â ãîðîäàõ è â 64% ñðåäíèõ øêîë â ñåëüñêîé ìåñòíîñòè. Áîëåå 72% äèðåêòîðîâ íà÷àëüíûõ øêîë, 86% äèðåêòîðîâ ãèìíàçèé è 78% äèðåêòîðîâ ñðåäíèõ øêîë ïîä÷åðêíóëè îòñóòñòâèå äèäàêòè÷åñêîé ïîìîùè äëÿ ïðîâåäåíèÿ çàíÿòèé â øêîëå. Øêîëüíûå áèáëèîòåêè, êîòîðûå íå èìåþò âîçìîæíîñòè ïîïîëíÿòü ñâîè çàïàñû êíèã íàõîäÿòñÿ â ïëà÷åâíîì ñîñòîÿíèè. Íå ïðîâîäèòñÿ ïîäïèñêà íà ãàçåòû è æóðíàëû, ïîñêîëüêó íà ýòî íå õâàòàåò ôèíàíñîâûõ ñðåäñòâ. Âî ìíîãèõ øêîëüíûõ áèáëèîòåêàõ, îñîáåííî â ñåëüñêîé ìåñòíîñòè, íåò ÷èòàëüíîãî çàëà, íå ãîâîðÿ óæå î ÷èòàëüíîì çàëå ñ êîìïúþòåðîì è äîñòóïîì ê Èíòåðíåòó. Òðóäíî ãîâîðèòü î ñîîòâåòñòâóþùåì êîìïúþòåðíîì îáðàçîâàíèè, åñëè â 20% íà÷àëüíûõ øêîë îòñóòñòâóþò êîìïúþòåðíûå êëàññû; 31% íà÷àëüíûõ øêîë íå èìåþò äîñòóïà ê Èíòåðíåòó à íà îäèí êîìïúþòåð ïðèõîäèòñÿ 25-38 ó÷åíèêîâ.

edukacja1.p65

179

03-06-03, 08:58

180

Prawo do nauki − raport z monitoringu

Îðãàíèçàöèÿ çàíÿòèé ïî ýòèêå  ñîîòâåòñòâèè ñ ïðîãðàììîé îáðàçîâàíèÿ, àëüòåðíàòèâîé çàíÿòèé ïî ðåëèãèè ÿâëÿþòñÿ çàíÿòèÿ ïî ýòèêå, îäíàêî â äåéñòâèòåëüíîñòè ýòî îòñóòñòâóåò. Íå óäåëÿåòñÿ äîñòàòî÷íîãî âíèìàíèÿ îáó÷åíèþ ýòèêè.  äâóõ òðåòüèõ øêîë, ïðèíèìàþùèõ ó÷àñòèå â íàøåì ìîíèòîðèíãå, áûëè ó÷åíèêè, êîòîðûå íå õîäèëè íà çàíÿòèÿ ïî ðåëèãèè. Ìèíèìàëüíîå êîëè÷åñòâî ó÷åíèêîâ äëÿ îðãàíèçàöèè çàíÿòèé – ñåìü. Îäíàêî â êàæäîé ñåäüìîé íà÷àëüíîé øêîëå è â êàæäîé òðåòüåé ãèìíàçèè è ïî÷òè â 40% ñðåäíèõ øêîë ýòîò ìèíèìóì áûë çíà÷èòåëüíî ïðåâûøåí. Èìåþòñÿ øêîëû, ãäå èìååòñÿ áîëåå äåñÿòè òàêèõ ó÷åíèêîâ èëè äàæå áîëåå 200 ó÷åíèêîâ, êîòîðûå íå ïîñåùàþò óðîêîâ ðåëèãèè. Òîëüêî îêîëî 2% äèðåêòîðîâ íà÷àëüíûõ øêîë, 7% äèðåêòîðîâ ãèìíàçèé è 8% äèðåêòîðîâ ñðåäíèõ øêîë ïîäòâåðäèëè, ÷òî â èõ øêîëàõ ïðîâîäÿòñÿ çàíÿòèÿ ïî ýòèêå.

Îðãàíèçàöèÿ èíäèâèäóàëüíîãî îáðàçîâàíèÿ Íà îñíîâàíèè äàííûõ ñïðàâî÷íèêà Ãëàâíîãî ñòàòèñòè÷åñêîãî óïðàâëåíèÿ, â 1997-98 ãîäó èíäèâèäóàëüíûì îáðàçîâàíèåì ïîëüçîâàëèñü 4.900 ó÷åíèêîâ íà÷àëüíûõ øêîë è 387 ó÷åíèêîâ ãèìíàçèé. Îäíàêî â 2000-01 ãîäó ýòî êîëè÷åñòâî óâåëè÷èëîñü äî 9.226 ó÷åíèêîâ â íà÷àëüíûõ øêîëàõ è äî 2.275 ó÷åíèêîâ â ãèìíàçèÿõ. Íàøè èññëåäîâàíèÿ ïîêàçûâàþò, ÷òî íåëüçÿ îòêàçàòü â ïðîâåäåíèè èíäèâèäóàëüíîãî îáó÷åíèÿ â òåõ ñëó÷àÿõ, êîãäà èíäèâèäóàëüíîå îáó÷åíèå ÿâëÿåòñÿ ïðåäìåòîì ñïåöèàëüíîãî îôèöèàëüíîãî çàêëþ÷åíèÿ. Ñóùåñòâóþò ÷åòêèå ïðîöåäóðû ïðèíÿòèÿ òàêîãî çàêëþ÷åíèÿ è, êðîìå ýòîãî, èçâåñòíî, êòî îòâå÷àåò çà îðãàíèçàöèþ è íàäçîð íàä òàêèìè èíäèâèäóàëüíûìè çàíÿòèÿìè. Áîëåå 80% äåòåé, îõâà÷åííûõ òàêîé ñèñòåìîé îáðàçîâàíèÿ, îñòàåòñÿ â ýòîé ñèñòåìå â òå÷åíèå áîëüøåé ÷àñòè ïðîöåññà ñâîåãî îáðàçîâàíèÿ â øêîëå, õîòÿ ïîìîùü òàêàÿ äîëæíà áûòü âðåìåííîé, ïî ìåðå íàäîáíîñòè. Ýòî è ïðèâîäèò ê òàêîìó çíà÷èòåëüíîìó ðîñòó êîëè÷åñòâà ó÷åíèêîâ, îõâà÷åííûõ èíäèâèäóàëüíîé ñèñòåìîé îáðàçîâàíèÿ. Ãîñóäàðñòâî äîëæíî ïðèãîòîâèòü øêîëû ê òîìó, ÷òîáû âñå äåòè ìîãëè íàéòè ñâîå ìåñòî â íèõ, òàêæå è äåòè ñ äëèòåëüíûìè õðîíè÷åñêèìè çàáîëåâàíèÿìè îãðàíîâ äâèæåíèÿ, è èíäèâèäóàëüíîå îáðàçîâàíèå äîëæíî áûòü îãðàíè÷åíî äî îñîáûõ ñëó÷àåâ. Îêîëî 30% ó÷åíèêîâ ïîëó÷àþò îðãàíèçîâàííîå èíäèâèäóàëüíîå îáðàçîâàíèå òîëüêî â øêîëå, ÷òî ìîæåò ñâèäåòåëüñòâîâàòü î çëîóïîòðåáëåíèè òàêîé ôîðìîé îáðàçîâàíèÿ. Ïðèñïîñîáëåíèå øêîë ê ïîòðåáíîñòÿì òàêèõ äåòåé îáîøëîñü áû ãîñóäàðñòâó ãîðàçäî äåøåâëå è áûëî áîëåå ýôôåêòèâíî, òåì áîëåå ÷òî ïðîãðàììà èíäèâèäóàëüíîãî îáó÷åíèÿ áîëåå óáîãà ïî ñðàâíåíèþ ñ ïðîãðàììîé îáó÷åíèÿ, êîòîðàÿ ðåàëèçóåòñÿ â ñðåäíåîáðàçîâàòåëüíîé øêîëå.

Ñîöèàëüíàÿ ïîìîùü  13% íà÷àëüíûõ øêîë è ãèìíàçèé à òàêæå â 8% ñðåäíèõ øêîë ó÷åíèêè âîîáùå íå ïîëó÷àþò íèêàêîé ñîöèàëüíîé ïîìîùè. Ïîëîâèíà âîëîñòåé, îõâà÷åííûõ íàøèì ìîíèòîðèíãîì, íå çàïëàíèðîâàëà â áþäæåòàõ ñâîèõ îðãàíîâ ñàìîóïðàâëåíèÿ íèêàêèõ

edukacja1.p65

180

03-06-03, 08:58

Ðåçþìå

181

ñðåäñòâ íà ñîöèàëüíóþ ïîìîùü ó÷åíèêàì èç øêîë èõ ðàéîíà à òðè-÷åòâåðòè âîëîñòåé âîîáùå íå èìååò ñðåäñòâ íà îêàçàíèå ñîöèàëüíîé ïîìîùè ó÷åíèêàì øêîë, ðàñïîëîæåííûõ íà òåððèòîðèè èõ âîëîñòè. 67% îðãàíîâ ìåñòíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ â óåçäàõ íå èìåþò ñðåäñòâ äëÿ îêàçàíèÿ ñîöèàëüíîé ïîìîùè ó÷åíèêàì ñðåäíèõ øêîë à 82% óåçäîâ íå èìåëè òàêèõ ôèíàíñîâûõ ñðåäñòâ íà îêàçàíèå ïîìîùè äåòÿì èç ñïåöèàëüíûõ øêîë.  ôåâðàëå 2002 ãîäà ïðàâèòåëüñòâî èçäàëî óêàç îòíîñèòåëüíî äîïîëíèòåëüíîãî ïèòàíèÿ äëÿ ó÷åíèêîâ øêîë. Íåèçáåæíî âîçíèêàåò ìûñëü î òîì, ÷òî îïÿòü âîïðîñ äîïîëíèòåëüíîãî ïèòàíèÿ äëÿ ó÷åíèêîâ øêîë áûë èñïîëüçîâàí â îïðåäåëåííûõ ïîëèòè÷åñêèõ öåëÿõ. Òàêàÿ ïîìîùü äåéñòâèòåëüíî íåîáõîäèìà, îäíàêî áûëî áû ëó÷øå, åñëè áû òàêóþ ïîìîùü îðãàíèçîâàëî Ìèíèñòåðñòâî Òðóäà è Ñîöèàëüíîé Çàùèòû â ïîðÿäêå èíòåãðèðîâàííîé ñèñòåìû îêàçàíèÿ ïîìîùè ñåìüå, è êðîìå ýòîãî, ÷òîáû òàêàÿ ïîìîùü áûëà îêàçàíà â ñåìüå, à íå â øêîëå. Èñ÷åçàåò òàêàÿ íåîáõîäèìàÿ è îæèäàåìàÿ ôîðìà ïîìîùè äåòÿì êàê äîñòóï ó÷åíèêîâ ê áåñïëàòíûì ó÷åáíèêàì è øêîëüíûì ïðåäìåòàì. Î÷åâèäíî, ÷òî áåñïëàòíîå ñíàáæåíèå êîìïëåêòîì ó÷åáíèêîâ è ïðåäìåòîâ ïåðâîé øêîëüíîé íåîáõîäèìîñòè ó÷åíèêîâ ïåðâîãî êëàññà, ÷òî áûëî ââåäåíî â 2002 ãîäó, íå ðàçðåøèò ýòîé ïðîáëåìû. Ñðåäñòâà íà ó÷åáíèêè äëÿ ó÷åíèêîâ ñïåöèàëüíûõ øêîë âûäåëÿþò òîëüêî îêîëî 3% óåçäîâ îõâà÷åííûõ íàøèì ìîíèòîðèíãîì. Äâå òðåòè íà÷àëüíûõ øêîë è ãèìíàçèé îõâà÷åííûõ íàøèì ìîíèòîðèíãîì íå âûäàþò ñòèïåíäèé ñâîèì ó÷åíèêàì. Îòñóòñòâóþò ñîîòâåòñòâóþùèå ïîëîæåíèÿ â íàëîãîâîé ñèñòåìå, êîòîðûå áû óâåëè÷èëè äîëþ "òðåòüåãî ñåêòîðà" – ò.å. ôîíäîâ, íåïðàâèòåëüñòâåííûõ îðãàíèçàöèé, ó÷ðåæäåíèé è ÷àñòíûõ ñïîíñîðîâ. Êðîìå ýòîãî, î÷åâèäíî, ÷òî ó÷åíèêè øêîë â ñåëüñêîé ìåñòíîñòè èìåþò ìåíüøå âîçìîæíîñòåé íà ïîëó÷åíèå øêîëüíûõ ñòèïåíäèé. Õîðîøî îðãàíèçîâàííàÿ ñèñòåìà ñòèïåíäèé ÿâëÿåòñÿ èíñòðóìåíòîì äëÿ âûðàâíèâàíèÿ âîçìîæíîñòåé äîñòóïà ê îáðàçîâàíèþþ íà êàæäîì óðîâíå, íåçàâèñèìî îò ìåñòà æèòåëüñòâà è ìàòåðèàëüíîãî ñòàòóñà ñåìüè. Æàëîáû è îòçûâû î ðàáîòå øêîë  îðãàíû ìåñòíîãî òåððèòîðèàëüíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ, îõâà÷åííûå íàøèì ìîíèòîðèíãîì, ïîñòóïèëî íåçíà÷èòåëüíîå êîëè÷åñòâî æàëîá è îòçûâîâ êàê îò èíäèâèäóàëüíûõ ëèö òàê è îò øêîëüíûõ îðãàíîâ. 18 ÷èíîâíèêîâ îòäåëîâ ïî äåëàì îáðàçîâàíèÿ îòìåòèëè, ÷òî â 2001 ãîäó îíè ïîëó÷èëè â öåëîì 37 æàëîá, èç ÷åãî òîëüêî 11 æàëîá êàñàëîñü äèäàêòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè øêîë. Îñòàëüíûå ÷èíîâíèêè ñêàçàëè, ÷òî îíè íå ïîëó÷àëè íèêàêèõ æàëîá. Èññëåäîâàíèÿ ïîêàçàëè, ÷òî ÷èíîâíèêè îðãàíîâ ìåñòíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ íå ïðèãîòîâëåíû ê ïðèíÿòèþ æàëîá èëè îòçûâîâ; â ýòîì ïëàíå íå ñóùåñòâóþò êàêèå-ëèáî òî÷íûå èíñòðóêöèè; ãîñïîäñòâóåò àíàðõèÿ îòíîñèòåëüíî òîãî, ïðèçíàòü ëè äàííóþ æàëîáó èëè îòçûâ îáîñíîâàííûì èëè íåò. Íåò ñåðüåçíîãî ïîäõîäà ê ïîäàííûì íåìíîãî÷èñëåííûì

edukacja1.p65

181

03-06-03, 08:58

182

Prawo do nauki − raport z monitoringu

æàëîáàì èëè ïðåäëîæåíèÿì, õîòÿ âíåøíå ñàì ôàêò ðàññìîòðåíèÿ òàêèõ æàëîá è îòçûâîâ îðãàíàìè ìåñòíîãî ñàìîóïðàâëåíèÿ âûãëÿäèò î÷åíü ñåðüåçíî. Îòñóòñòâèå æàëîá íà ðàáîòó øêîë ïîêàçûâàåò, ÷òî ðîäèòåëè, èíäèâèäóàëüíî è êàê îáùåñòâåííûé îðãàí (ðîäèòåëüñêèé êîìèòåò øêîëû) íå óâåðåíû, ÷òî èõ æàëîáû èëè ìíåíèÿ îêàæóò ñóøåñòâåííîå âëèÿíèå íà ðàáîòó øêîë. Íàì êàæåòñÿ, ÷òî â ñèñòåìå îáðàçîâàíèÿ, íåñìîòðÿ íà ðàçëè÷íûå îôèöèàëüíûå çàÿâëåíèÿ, ðîäèòåëåé âñå åùå íå ïðèíèìàþò âñåðüåç.

edukacja1.p65

182

03-06-03, 08:58

ZAŁĄCZNIKI

aneksy.indd

183

03-06-03, 09:11

184

Prawo do nauki - raport z monitoringu

A. PYTANIA SKIEROWANE DO DYREKTORA SZKOŁY PODSTAWOWEJ

1D]ZD V]NRá\ BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB $GUHV V]NRá\ BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB Telefon/fax/mail ____________________________________________________________________________

2UJDQ SURZDG]F\ V]NRá BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB ,PL L QD]ZLVNR G\UHNWRUD V]NRá\ BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB &KDUDNWHU\VW\ND V]NRá\

liczba uczniów(stan na 20.09.2001r.) ..............................................................................................................

VWRSLH RUJDQL]DFML ........................................................................................................................................... OLF]ED RGG]LDáyZ ............................................................................................................................................... liczba sal lekcyjnych ........................................................................................................................................

]PLDQRZRü ....................................................................................................................................................... QDMZF]HQLHMV]H JRG]LQ\ UR]SRF] FLD L QDMSy(QLHMV]H JRG]LQ\ ]DNRF]HQLD ]DM ü HGXNDF\MQ\FK Z tutejszej szkole .................................................................................................................................................. 2%2:,=(. 6=.2/1< 1.

(:,'(1&-$ '=,(&, : :,(.8 2%2:,=.8 6=.2/1(*2

&]\ 3DVND 6]NRáD RWU]\PDáD SU]HG UR]SRF] FLHP ELH*FHJR URNX V]NROQHJR ] 8U] GX 0LDVWD*PLQ\ Z\ND]\ G]LHFL L PáRG]LH*\ Z ZLHNX  ±  ODW ]DPLHV]NDá\FK Z REZRG]LH V]NRá\ " &]\ Z Z\ND]DFK ]QDMGXM VL DNWXDOQH GDQH "

TAK

NIE

6=(&,2/(7

TAK

NIE

NIE WIEM

TAK

NIE

NIE WIEM

1.3.1

&]\ ZUyG XF]QLyZ V G]LHFL ]DPLHV]NDáH Z REZRG]LH D QLH XM WH Z Z\ND]LH" -HOL WDN WR LOH MHVW WDNLFK G]LHFL"

1.4.

Czy Gmina w trakcie roku szkolnego informuje dyrektora o zmianach w

1.1.

1.2. 1.3.

1.5.

TYLKO DZIECI NICH

HZLGHQFML G]LHFL ]DPLHV]NDá\FK Z REZRG]LH V]NRá\"

............ dzieci TAK

NIE

: MDNL VSRVyE G\UHNWRU NRQWUROXMH VSHáQLDQLH RERZL]NX V]NROQHJR SU]H] G]LHFL ]DPLHV]NDáH Z REZRG]LH V]NRá\ DUW 8VWDZ\ "  .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................

2. 2.1. 2.1.1. 2.1.2. 2.2.

aneksy.indd

5($/,=$&-$ , (*=(.:2:$1,( 2%2:,=.8 6=.2/1(*2

/LF]ED G]LHFL Z ZLHNX RERZL]NX V]NROQHJR ]DPLHV]NDá\FK Z REZRG]LH 6]NRá\ ZJ $UNXV]D RUJDQL]DFML V]NRá\ QD URN  w tym XF]QLRZLH LQQ\FK V]Nyá Z W\P V]Nyá VSHFMDOQ\FK : VWRVXQNX GR LOX ] G]LHFL Z ZLHNX RERZL]NX V]NROQHJR ]DPLHV]NXMF\FK Z REZRG]LH 6]NRá\ G\UHNWRU SRVLDGD SRWZLHUG]HQLD XF] V]F]DQLD XF]QLD GR V]NRá\ SR]D REZRGHP"

184

............ dzieci % ............ dzieci % ............ dzieci .................. SRWZLHUG]H

03-06-03, 09:11

185

Załączniki

2.2.1.

&]\ 6]NRáD X]\VNXMH WH SRWZLHUG]HQLD FRURF]QLH"

2.3.

/LF]ED XF]QLyZ 6]NRá\ Z GQLX U

2.3.1.

: W\P  OLF]ED XF]QLyZ UHDOL]XMF\FK SURJUDP V]NRá\ VSHFMDOQHM

2.4.

,OH MHVW Z 6]NROH G]LHFL NWyUH XFK\ODM VL RG Z\SHáQLDQLD RERZL]NX

2.5.

3R MDNLP F]DVLH QLHREHFQRFL G]LHFND 6]NRáD Z\MDQLD MHM SU]\F]\Q\"

TAK

NIE

NIE WSZYSTKIE

........... dzieci ............ dzieci .... % ........... dzieci

szkolnego ?

...........................................

2.6. 2.6.1.

:REHF LOX G]LHFL 6]NRáD SRGHMPRZDáD Z XE URNX V]NROQ\P G]LDáDQLD Z ]ZL]NX ] ]DJUR*HQLHP QLHZ\SHáQLDQLD RERZL]NX V]NROQHJR" wobec ................ dzieci -DNLH WR E\á\ G]LDáDQLD" 

.................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... 2.7.

2.8. 2.8.1. 2.9. 2.9.1.

2.9.2.

,OX XF]QLyZ E\áR QLHNODV\ILNRZDQ\FK QD NRQLHF XELHJáHJR URNX V]NROQHJR ] SRZRGX QLHXVSUDZLHGOLZLRQ\FK QLHREHFQRFL SU]HNUDF]DMF\FK  ZV]\VWNLFK ]DM ü " 3R MDNLP F]DVLH QLHREHFQRFL XF]QLD '\UHNWRU 6]NRá\ ]JáDV]D ZáDG]RP RZLDWRZ\P IDNW QLHUHDOL]RZDQLD RERZL]NX V]NROQHJR" :REHF LOX XF]QLyZ '\UHNWRU 6]NRá\ ]JáDV]Dá Z XE URNX V]NROQ\P gminie fakt QLHUHDOL]RZDQLD RERZL]NX V]NROQHJR"

............... uczniów ........................................... wobec ............ uczniów

W ilu przypadkach gmina

SRGHMPRZDáD ZREHF URG]LFyZRSLHNXQyZ G]LHFND SRVW SRZDQLH DGPLQLVWUDF\MQH Z VSUDZLH nierealizowania RERZL]NX V]NROQHJR" ]DZLDGRPLáD VG URG]LQQ\ R QLHUHDOL]RZDQLX RERZL]NX

............ razy ............. razy

szkolnego

2.10. 2.10.1. 2.10.2.

-DNL VNXWHN SU]\QLRVá\ G]LDáDQLD JPLQ\" ]D]QDF] Z\EUDQ RGSRZLHG( LOX XF]QLyZ SRZUyFLáR GR V]NRá\

.............. uczniów

LOX XF]QLyZ UHDOL]XMH RERZL]HN V]NROQ\ Z LQQHM IRUPLH

.............. uczniów

(jakiej?) ................................................................................ ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... 2.10.3.

Z LOX SU]\SDGNDFK QLH QDVWSLáD SRSUDZD

w .............. przypadkach

DOWÓZ UCZNIÓW GRW\F]\ W\ONR W\FK V]Nyá Z NWyU\FK GRZy] RUJDQL]XMH JPLQD

3. 3.1. 3.2. 3.3.

'267 312û 6=.2à< '/$ 8&=1,Ï: =$0,(6=.$à