Parmenides: Teajtet

PLATON

PARMEMDES TEAJTET Przełożył oraz

wstępami

i objaśnieniami

opatrzył:

WŁADYSŁAW

WITWICKI

Ksero tej książki kosztowałoby 10 zł. Zaoszczędzone pieniądze możesz wydać u wydawcy: http://www.wydawnictwoantyk.pl/

K ę t y 2002 Wydawnictwo A N T Y K

Wydanie na podstawie: Platon,

Dialogi,

Wydawnictwo A N T Y K , K ę t y 1999

Przełożył oraz wstępami i objaśnieniami opatrzył: Władysław W i t w i c k i Skład i łamanie tekstu: Dariusz L o r a n c Redakcja: Edyta K u b i k o w s k a Korekta: Zespół Korekta techniczna: Piotr Derewiecki Projekt obwoluty: „Grafikon", Bielsko-Biała D r u k i oprawa: Drukarnia Narodowa S.A. u l . M a r s z a l k a J . P i ł s u d s k i e g o 19 31-110 K r a k ó w

ISBN

83-88524-54-2

Wydawnictwo A N T Y K - Marek Derewiecki ul. S z k o t n i a 29a, 32-650 K ę t y T e l . / f a x (033) 8 4 5 4 1 4 9 , (033) 8455077, 0 6 0 2 4 3 4 2 1 7 E-mail: w y d a w n i c t w o @ a n t y k . k e t y . p l www.antyk.kety.prv.pl D y s t r y b u c j a : F i r m a D y s t r y b u c y j n a A N T Y K , tel. (033) 8 5 6 1 5 8 4 , 0 5 0 2 6 3 7 3 0 5

SPIS TREŚCI

PARMENIDES TEAJTET

5 85

PARMENIDES

WSTĘP TŁUMACZA

Dialog pt. Parmenides stanowi zagadkę dla czytelników Platona i ko­ mentatorów, a ciężki krzyż dla tłumaczów. Zagadka w tym, że główną postacią dialogu jest wielki mistrz szkoły eleatów, poeta Parmenides, któremu Platon wydaje się bliski swoimi poglądami — a tu w dialogu płynie z ust tego mistrza potok niedorzeczności nieskończony, oschły, pusty i tak męczący, że spośród wielbicieli Platona wielu nigdy nie zdołało doczytać tego dialogu do końca, mimo najlepszych chęci, a ci, którzy go doczytali, nie wiedzą, co o tym myśleć i jak zrozumieć to, że autorowi Uczty, Fajdrosa i Państwa nie żal było na ten dialog czasu i papirusu. Nie chce się wierzyć, żeby Platon sam od siebie i poważnie to wszystko napisał i Parmenidesowi w usta włożył. Więc już w ciągu wieku X I X przypuszczali, że ten dialog nie jest autentyczny, tylko ktoś nieznany podpisał go imieniem Platona. Ale nie utrzymało się to przy­ puszczenie i trzeba zostać przy autentyczności dialogu, który ma zresztą osiem, a nawet trzynaście pierwszych rozdziałów bardzo pięknych i jasnych, a tylko długa reszta jest niestrawna. Więc jedni dziś twierdzą, że to wszystko ma być wyśmiewaniem rozumowań eleackich albo megarejskich, aby tym lepiej obronić naukę o ideach. Ale trudno tak pojmować dialog, w którym właśnie naukę o ideach spotykają ataki trudne do odparcia. Inni mówią, że to jest książeczka do wewnętrznego użytku w mu­ rach Akademii, pomyślana jako podręcznik do ćwiczeń dla uczniów, a nie przeznaczona w ogóle dla publiczności. Ale trudno przypuścić, żeby Platon był aż tak złym pedagogiem i napisał dla uczniów podręcz­ nik, k t ó r y i najpilniejszych mógł zrazić do wszelkiej filozofii. O n przecież w swoim Państwie wyraźnie pisał, że nauka nie powinna nigdy być tępą piłą, tylko raczej zabawą, aby się chłopcy uczyli sami nie wiedząc kiedy, a nie w pocie czoła; więc nie stwarzałby właśnie dla młodzieży aż takiego narzędzia tortury, gdyby sam był widział, jak ono jest okrutne i jałowe.

8

Platon

Zatem trzeba jakoś inaczej pojmować tę pracę. A chcąc ją pojąć, trzeba zwrócić uwagę na to, że Platon zwykł żartować częściej, niż to u niego umieli dojrzeć czytelnicy, i w tym dialogu też żartu jest wię­ cej, niżby się wydawało na pierwszy rzut oka, kiedy ktoś od autora ocze­ kuje uroczystego głoszenia natchnionych prawd, a nie zabawy. Parmenides sam w toku dialogu, w rozdziale I X , nazywa to, co następuje dalej, pracowitą zabawką. Rozmawiający mówią w rozdziale VIII wyraźnie, że to wszystko będą w oczach ludzi nie uprzedzonych koszałki opałki, dobre jako ćwiczenia językowe i stylistyczne, nie jako objawienia ani treść nauki. Praca Zenona, która stanowi punkt wyjścia dla dyskusji, i sama postać Zenona jest postawiona humorystycznie, postać Sokra­ tesa również; mówi się tu o ideach włosów, błota i jeszcze gorzej — najwidoczniej nie bez uśmiechu. Młody Sokrates, którego tu spotyka­ my, pozwala się zapędzić w kozi róg razem z nauką o ideach i nie może się ruszyć ani w prawo, ani w lewo. Platon nie był dogmatykiem, nie twierdził, że głosi prawdy niewzru­ szone. Dla niego nauka o ideach była też supozycją, a nie przekona­ niem. Stać go było na to, żeby się nią bawić i odsłaniać trudności, które się z nią wiążą. Bawiły go paradoksy Zenona i tutaj zabawił się nauką eleatów i własną. I nauką, i postawą duchową, i ocenami. W Państwie uważał, że zdolny filozof to dopiero ten, który godzi­ nami potrafi bez zmęczenia mówić wyrazami oderwanymi, nic sobie przy tym nie wyobrażając konkretnego i unikając wszelkich spostrze­ żeń zmysłowych. Tutaj stwarza ten ideał oschłości, który bez końca i bez ustanku mówi o Jednym i o Niejednym, a nie mówi o niczym konkretnym. I nikt z młodych ludzi nie zwraca mu uwagi, że tak sucho, goło jakoś mówią cały czas, bez żadnych przykładów, jak to było powiedziane w Fajdrosie swojego czasu. Młodzieniec, który odpowiada Parmenidesowi, wygląda na nieosobową, tępą maszynę do odpowiada­ nia, monosylabami nieledwie, i daleko mu do bystrości choćby Ktezippa w Eutydemie. Dialog w swojej drugiej części jest pozbawiony wszel­ kiego życia, wszelkiego prawdopodobieństwa psychologicznego, nie ma ani śladu dramatu lub komedii. N i c , tylko słowa i słowa, i zdania bezwstydnie sprzeczne i suche. T o wszystko byłoby nawet zabawne, gdyby było krótsze. I nie stanowiłoby wtedy zagadki. Cała zagadka więc w tym tylko, czemu to takie długie wszystko. Być może, tłumaczy się to późnym wiekiem autora. O n stale zwalczał w sobie artystę i usiło­ wał być pedantem suchym i nie zmęczonym. Udało mu się to w dru­ giej części tego dialogu. O n na pewno należy do ostatnich prac Plato­ na. Nie można wykluczyć i tego, że nie udało mu się już napisanej pracy

Parmenides

— Wstęp

tłumacza

9

zrewidować i poskreślać ustępów martwych i ożywić drugiej części dialogu. W każdym razie te miejsca, które tu wyraźnie pokazują hu­ mor autora, wydają się kluczem do zrozumienia całej postawy dialogu. Jest to humor, który się z niemiecka nazywa szubieniczny. Tak, jakby Platon kiedyś, na starość miał moment, a może i okres zgryźliwego, przekornego spojrzenia na siebie, na Parmenidesa i Zenona, na Sokra­ tesa i dyskusje filozoficzne, na filozofię, i mając wtedy wszystkiego w ogóle dość, napisał swojego Parmenidesa i rzucił go czytającej publicz­ ności: rozplątujcie sobie ten kłębek, kto potrafi. I byłby się śmiał, gdyby mógł był widzieć, jak neoplatonicy doszukiwali się w nim głębokich myśli, ukrytych w zagadkach i łamigłówkach. A skąd u niego ta przekora i zgryźliwość, i śmiech na końcu? Stąd, że w swoim stosunku do eleatów czuł, że zabrnął w poezję i w męty, i sprzeczności, a od czasów znajomości z Sokratesem chciał być jasny i .trzeźwy. Stąd, że się gubił i plątał we własnych rozważaniach, nie ujętych w ramy systemu ponumerowanych zdań z kilkoma wyraźnie określo­ nymi terminami. Nie umiał jakoś jednoznacznie ująć ani tego, czym właściwie są, a czym nie są idee i jaki jest, i na czym polega ich stosunek do przedmiotów konkretnych. T o się wszystko trochę gubiło w prze­ nośniach, w nieokreślonych zwrotach obrazowych. Idee to były i pier­ wowzory, i przyczyny przedmiotów konkretnych, i raz jakby mieszka­ ły w tych przedmiotach, raz im tylko przyświecały jako wzory, raz jakby siedziały w niebie, raz u człowieka w głowie, miały być nierozciągłe i niezmysłowe, a przyczepiały się do nich wciąż cechy przestrzenne; przed­ mioty konkretne raz w nich uczestniczyły, raz je miały przy sobie, raz je tylko naśladowały — wszystko razem tonęło w przenośniach i raz się wydawało takie, raz inne, i trudno było to wszystko przemyśleć odważ­ nie aż do końca w szczegółach. A równocześnie wydawało się rzeczą oczywistą, nieodpartą, że każdej nazwie ogólnej musi odpowiadać coś jednego, rzeczywistego. Zdania wyrażające jakąkolwiek wiedzę wymagały nazw ogólnych, każdy, kto się znał na koniach, potrzebował wyrazu „koń" i umiał o tym koniu powiedzieć wiele twierdzeń prawdziwych. A więc o czymś jednym właściwie, i to się sprawdzało na wielu koniach konkretnych. Więc każdej grupie przedmiotów konkretnych podobnych musiało jednak odpowiadać w jakiś sposób coś jednego, stałego, niezmien­ nego, jakaś „postać rzeczy" niezmysłowa, a rzeczywista. Tylko zbyt łatwo te niezmysłowe postacie przybierały cechy zmysłowe, kiedy zaczynał o nich myśleć i mówić. T o świeciły, to stały wysoko, to się rozpadały na kawałki — trochę jak posągi z kamienia albo z metalu, i stąd się rodziły niedorzeczności męczące i drażniące, i zrażające do rozważań. I śmieszne.

10

Platon

Wszystkiemu winni byli dwaj poeci z Elei: Ksenofanes i Parmenides. O n i pierwsi zaczęli opiewać wierszami jakieś wielkie jedyne Jed­ no, które istnieje, i oprócz niego nie ma nic, tylko złudzenia zmysłów. Ksenofanes (ur. w 570 przed Chr.) tak bystro drwił z naiwnych histo­ rii o bogach, które Hezjod i H o m e r opowiadali. Ksenofanes pierwszy na cały wszechświat spojrzał, powiada Arystoteles, i powiedział, że to J e d n o jest bogiem. Jedno, które żadnym zmianom nie ulega i trwa wiecznie, jak trwają gwiazdy. Mówił o nim rzeczy sprzeczne i dziwacz­ ne. Że ono jest niewidzialne i że jest kuliste. Że nie jest nieskończone i nie jest ograniczone, że nie spoczywa i nie rusza się, że nie jest podobne do ludzi ani z kształtu, ani z cech psychicznych, ale całe widzi i całe myśli, i całe słyszy T o są cechy bardzo ludzkie, psychiczne: widzieć; myśleć i słyszeć. Ale co mogło to Jedno widzieć i słyszeć, skoro oprócz niego miało nie istnieć nic w ogóle? I czym? Skoro oczu i uszu miało nie mieć. W wierszach Ksenofanesa nie było na to odpowiedzi. Była w nich tylko pobudka do tego, żeby się śmiać z bogów homeryckich i przeczuwać jakiegoś jednego, niewidzialnego boga we wszystkim, czy poza wszystkim, czy nad wszystkim, co powstaje i ginie, i co się ułudą zjawia zmysłom. Nie o wiele później od Ksenofanesa, bo około 515 przed Chr. urodził się Parmenides z Elei, też poeta, piszący wierszami o naturze wszech­ świata. O n rozróżniał świat zjawisk, które powstają i giną, i zmieniają się, i są przedmiotem mniemań ludzkich, zmiennych i złudnych, i byt rzeczywisty, przedmiot wiedzy. W wierszach opisuje, jak słoneczne panny go wiozą końmi gdzieś wysoko i tam go nauczają rzeczy zupeł­ nie dziwacznych. Uczą go, po pierwsze, że istnienie istnieje, a nieistnie­ nia nie ma. T a nauka wygląda na tautologię. N a to, że co jest, to jest, a czego nie ma, tego nie ma. Byłby to banał, po który nie trzeba końmi jeździć wysoko. Ale to przypominało wiersze Ksenofanesa i wyglądało znowu na zaprzeczenie istnienia wszystkiemu, co zmysłami spostrze­ gamy, i na wiarę w istnienie czegoś jednego, niewidzialnego. Parmeni­ des też śpiewał, że istnieje tylko Jedno, które jest niezmienne i kuliste, i niezmysłowe, i wieczne, a nic bliższego o nim nie umiał powiedzieć. T o było mętne. Uczono go na górze jeszcze czegoś i to było nie tylko mętne, ale chyba fałszywe. A mianowicie, że tym samym jest myśleć i być. T a k pisze. I, gdy to wziąć dosłownie, to jest jawna nieprawda. B o zdaje się, że kamienie i stołowe nogi nie myślą, a są. Więc rozumia­ no go nieco inaczej. A mianowicie, że być przedmiotem myśli czyjejś i istnieć, to już jest jedno i to samo. Że niby o czymkolwiek ktoś myśli, to już tym samym istnieje. I to nieprawda. B o niejeden myśli o niebie-

Parmenides

— Wstęp

tłumacza

11

skich migdałach a one mimo to wcale nie istnieją. A rzeczy gubione po drogach istnieją, chociaż o nich nikt nie myśli. Więc ta rzekoma identyczność myśli albo przedmiotu myśli i istnienia była tylko złudze­ niem Parmenidesa albo efektem literackim. Gdyby istniało wszystko, co sobie ktoś pomyśli, nikt by nie ulegał pomyłce i nie trzeba by się niczego uczyć —- wystarczałoby puszczać wodze fantazji i myśleć, co się komu podoba, bez obawy, że się czołem kiedyś uderzy o istniejący, a nie pomyślany mur. Wiersze Parmenidesa bardzo się musiały podobać Platonowi, skoro nazywa go wielkim w dialogu pt. Sofista i nazywa go uroczystym i głębokim w Teajtecie. I to naturalne, że Parmenides był mu bliski. Przecież każda idea Platona jest też czymś jednym istniejącym i prze­ ciwstawionym licznym jednostkom zmysłowym, które tylko zdają się istnieć, a nie istnieją naprawdę. Idee Platona są jakby odłamkami wiel­ kiej kuli Parmenidesa. Byt rzeczywisty jest niewidzialny dla jednego z nich i dla drugiego; można go tylko myślami poznawać, zdaniem Parmenidesa, i zdaniem Platona tak samo. Świat zmysłowy jest według nich obu tylko dziedziną złudzeń, więc nie dziw, że Platon Parmeni­ desa nazywał wielkim i głębokim. Musiał w nim odczuwać swego duchowego dziadka tak, jak w Sokratesie znajdował ojca i sam się w Sokratesa wcielał. Wszyscy trzej byli nieprzyjaciółmi Heraklita oraz Protagorasa i Gorgiasza, i innych sofistów, przeciwstawiali się tym, którzy nie uznawali żadnego stałego przedmiotu w świecie; żadnej prawdy rzeczowej, jednej, tylko liczne i różnorodne, i czysto podmio­ towe mniemania, słabsze i mocniejsze, i świat im był podobny do ru­ chliwego płomienia, w którym nie trwa nic, tylko powstaje i ginie, i zmienia się wciąż, i sprzecza się wszystko ze wszystkim. Sprawa Par­ menidesa była własną sprawą Platona. Rozrachunek z nim — rozrachun­ kiem ze sobą samym. Jeżeli w tekście Fajdrosa idee nad sklepieniem niebieskim pokazywał Sokrates, a nie Parmenides, jeżeli w Państwie 0 ideach mówi też Sokrates, to rzecz przypadku serca, żeby tak powie­ dzieć. T o dlatego, że Platon Parmenidesa nie widział na oczy, a Sokra­ tesa kochał, kiedy miał lat osiemnaście. Ale równie dobrze mógł był w dialogach platońskich spełniać rolę mistrza Parmenides. Nawet mniej dziwnie, bo to był poeta i autor, a nie rzeźbiarz, który nic nigdy nie napisał, tylko miał zdrowy rozsądek i lubił jasno wiedzieć, o co chodzi właściwie, kiedy ktoś mówił przenośniami. Więc ma się wrażenie, że pośród dialogów platońskich musiał się znaleźć i Parmenides, skoro był i Protagoras, i Gorgiasz, i Hippiasz, 1 nawet Timaios pitagorejczyk. Znalazł się też Parmenides, ale dopiero

12

Platon

na starość i robi nie wielkie sprzątanie w warsztacie platońskim, ale wielkie zamieszanie. Przewraca, co napotka, i potrąca, i stawia na głowie, i robi to dziwnie beztrosko i nieodpowiedzialnie. Najwyraźniej szuka efektu, popisuje się paradoksami i nie wstydzi się sprzeczności. Widać, jakiś zły przykład. I nie trzeba go szukać zbyt daleko. Jest w dialogu ten sławny, przystojny brunet, Zenon, kochanek Parmenidesa. W obronie poezji swego mistrza wydał słynne paradoksy 0 Achillesie, który nie dogoni żółwia, o strzale, która nigdy nie może dolecieć do celu, o worku pszenicy, który spada bez hałasu, i tam dalej, aby tylko dowieść, że wielu przedmiotów na świecie nie ma i że wszystko, co zmysłami spostrzegamy, jest tylko złudzeniem i nie może istnieć, jak to sam rozum jakoby dyktuje. Wszystko to nie były po­ nure polemiki zapaleńców, tylko pełne humoru supozycje ludzi pogod­ nych, którzy mieli czas wolny i umieli się bawić myślami i mową. 1 tymi paradoksami zaraził się Platon, kiedy pisał swego Parmenidesa. Zaczął grać Zenona i pokazał, że takich opacznych twierdzeń, od których laikom mogłyby włosy stawać na głowie, gdyby się nimi in­ teresowali, potrafi napłodzić więcej niż Zenon. I potrafi pisać sprzecz­ ności grubsze, niż je pisywał Heraklit, i równie trudne do rozgryzienia dla stojących z boku i dla niego samego nawet. Dialog Parmenides nie jest wyrazem jakiegoś bankructwa Platona. O n tak wyglądać może tylko temu, kto by w Platonie widział dogmatyka, gotowego śmierć ponieść za swoje przekonania. Tymczasem on spisywał nie swoje przekonania, tylko swoje supozycje. Przecież, nawykowo już, mawiał stale: „Jak to tam jest naprawdę, to jeden tylko Pan Bóg wie, ale jak się ta rzecz przedstawia i do czego się wydaje podobna, to mogę powiedzieć, jeżeli się tylko nie pomylę. Więc proszę mi patrzeć na palce i uważać, kiedy będę mówił. Zobaczycie, jak mi to zabawnie wychodzi". T o jest typo­ wy wyraz postawy duchowej Platona. Tę samą postawę zajmuje i w Parmenidesie, kiedy nicuje naukę eleatów i własną. O n tu o nic nie kruszy kopii i niczego nie głosi z przekonaniem, tylko rozpatruje sobie i roz­ trząsa takie i inne zdania na chłodno i od niechcenia, i z uśmiechem prze­ kory. Chce znaleźć sprzeczności i u siebie, i u Parmenidesa, i znajduje ich więcej, niż było trzeba. Jak ten, co burzy domki z kart, które sam budował długi czas. Kończy dialog sprzecznymi zdaniami, jakby sprzecz­ ność nie miała w sobie nic niepokojącego, jakby nie była nieomylnym wskaźnikiem jakiegoś fałszu. I tak zostawia czytelnika. Jakby mu język pokazał na końcu. T o na pewno nie był zabieg pedagogiczny, tylko objaw zgryźliwego humoru. W tym świetle Parmenides platoński przestaje być niepokojącą zagadką i można go czytać przy dobrej woli.

PARMENIDES

OSOBY DIALOGU: KEFALOS ADEJMANTOS ANTYFON GLAUKON PYTODOROS SOKRATES ZENON PARMENIDES ARYSTOTELES

Kefalos: Kiedyśmy do Aten z domu, z Kladzomenów przybyli, na 126 rynku spotkaliśmy Adejmanta i Glaukona. O t ó ż mnie chwyta za rękę Adejmant i powiada. — Jak się masz, Kefalosie, i jeżeli ci czegoś tutaj potrzeba z tego, co w naszej mocy, to powiedz. — Ależ tak jest — powiedziałem; — ja właśnie po to przyjechałem, żeby was o coś prosić. — A to może byś powiedział — mówi — co to za prośba. Więc ja powiedziałem: Wasz brat przyrodni po matce jak się nazy­ wał na imię? B o nie pamiętam. O n był chyba jeszcze chłopcem, kiedym B tutaj poprzednio był przyjechał z Kladzomenów. Już długi czas upłynął od tego. B o jego ojciec, mam wrażenie, nazywa się Pyrilampes. -— T a k jest — powiada; — a jemu na imię Antyfon. Ale czemu ty się o niego pytasz właściwie? — Ci tutaj — powiedziałem — to są moi współobywatele i bardzo się interesują ruchem umysłowym. O t ó ż oni słyszeli, że ten Antyfon często się spotykał z niejakim Pytodorem, przyjacielem Zenona, i często słyszał od Pytodora rozmowy, które swojego czasu prowadził Sokra­ tes, Zenon i Parmenides, więc je pamięta. C — T o prawda — mówi. — Więc tych rozmów — powiedziałem — pragniemy posłuchać w całości. — T o nic trudnego — mówi. — B o , jako chłopak, on się nimi bardzo żywo interesował, chociaż teraz wdał się w swojego dziadka 1

1

N a p o c z ą t k u s p o t y k a m y i m i o n a znane z Państwa. A l e Kefalos, k t ó r y dialog r o z p o c z y n a , nie ma nic wspólnego ze staruszkiem Kefalosem z pierwszej księgi Pań­ stwa. T a m t e n nie był z K l a d z o m e n ó w z Azji Mniejszej. T y l k o Adejmant i G l a u k o n t o są ci sami rodzeni bracia Platona, k t ó r z y rozmawiali z S o k r a t e s e m w Państwie. A n t y f o n to p r z y r o d n i brat Platona, bo matka jego P e r i k t i o n e po śmierci A r i s t o n a wyszła za Pyrilampa i stąd ten Antyfon, k t ó r y się w chłopięcych latach obracał między filozofami, a jak dojrzał, t r z y m a ł k o n i e wyścigowe i to m u wystarczało. P l a t o n stwa­ rza fikcję sprawozdania z r o z m o w y bardzo dawnej, sprawozdania p o c h o d z ą c e g o z trzecich ust. Słowa Parmenidesa i Sokratesa opowiadać miał przed laty P y t o d o r o s A n t y f o n t o w i , Antyfon Kefalosowi, a dopiero Kefalos nam. T o może znaczyć, że Platon nie chciał się podawać za tego, k t ó r y c h c e p o r ę c z a ć a u t e n t y c z n o ś ć każdego słowa dialogu; A n t y f o n też, zajęty uzdami, a nie filozofią, nie wygląda na referenta z b y t wiarogodnego, c h o ć miał b y ć taki dokładny w s w y m referacie.

16

127

B

C

D

Platon

126 C

i imiennika, i przeważnie bawi się jazdą konną. J a k trzeba, to chodź­ m y do niego. O n niedawno stąd poszedł tędy do domu, a mieszka blisko, w Melicie. Takeśmy sobie pogadali i poszli. I zastaliśmy Antyfonta w domu. Jakąś uzdę dawał kowalowi do naprawy. Kiedy go odprawił i bracia mu powiedzieli po cośmy przyszli, on mnie poznał z poprzedniego poby­ tu i przywitał mnie. Kiedyśmy go prosili, żeby opowiedział te rozmo­ wy, on się zrazu ociągał. Mówił, że to jest duża robota. Ale potem zaczął opowiadać. Więc powiedział, że Pytodoros mówił, że raz przyjechali na wielkie Panatenaje Zenon i Parmenides. I Parmenides już był bar­ dzo stary — mocno siwy, ale wyglądał pięknie i szlachetnie, a lat miał tak ze sześćdziesiąt pięć najwyżej. Zenon był wtedy blisko czterdziest­ ki, był wysokiego wzrostu i bardzo przystojny. Mówiono, że kochał się w nim Parmenides. O n i mieszkali — powiedział — u Pytodora, za murami, na Keramejku. I tam też przyszedł i Sokrates, i wielu jakichś innych z nim, bo chcieli posłuchać pism Zenona. Oni je wtedy po raz pierwszy tutaj byli przywieźli. Sokrates był wtedy bardzo młody. O t ó ż czytał im swoje pisma sam Zenon, a Parmenidesa jakoś nie było w domu. I zostawało już bar­ dzo niewiele z tej czytanej pracy do końca, kiedy — jak m ó w i ł Pytodoros — przyszedł on sam z miasta, a z nim Parmenides i Ary­ stoteles, który później należał do trzydziestu tyranów, i oni jeszcze troszkę słuchali tego czytania. Ale on sam nie, on jeszcze i przedtem był słuchał Zenona. O t ó ż Sokrates przysłuchiwał się i poprosił, żeby pierwsze twierdze­ nie pierwszej rozprawy jeszcze raz odczytać, a gdy zostało odczytane, powiada: — J a k ty to rozumiesz, Zenonie? Ze jeśli przedmiotów jest wiele, to niby one muszą być i podobne, i niepodobne; a to przecież jest niemożliwe. Bo ani niepodobne nie mogą być podobne, ani podobne nie mogą być niepodobne. Czy nie tak mówisz? 2

II

E

2

M i ł o czytać o czasach, kiedy warto było jeździć przez Morze Egejskie, aby poga­

dać o zagadnieniach niepopłatnych i dowiedzieć się o rozmowach teoretycznych sprzed lat kilkudziesięciu. Nasza rozmowa miała się odbyć jeszcze gdzieś o k o ł o roku 450 przed Chrystusem, kiedy Sokrates miał lat osiemnaście, a więc nie miał brody i łysiny, i brzucha przed sobą, a wyglądał jak młody satyr albo jak Teajtet; z perkatym noskiem i grubymi wargami. Zabawnie. I to są pierwsze akcenty humorystyczne w t y m dialogu. Sokrates odarty z powagi i przyrodni brat Platona, któremu już nie w głowie filozofia. W r ó c i ł do tradycji arystokratycznej rodziny i woli wyścigi k o n n e niż dyskusje. I jedno sport, i drugie. T e m o t y w y pierwszego rozdziału odgrywają rolę klucza na początku pięciu linii w piśmie nutowym. Widać, że jest to klucz h u m o r y s t y c z n y i przekorny.

127 E

Parmenides

17

— T a k jest — powiedział Zenon. — Nieprawdaż, jeśli to niemożliwe, żeby niepodobne były podob­ ne, a podobne niepodobne, to, oczywiście, nie może ich być wiele? B o gdyby ich było wiele, to doznawałyby czegoś, co być nie może. C z y to o to chodzi w twoich słowach — o nic innego, tylko żeby przeprzeć, wbrew wszystkiemu, co ludzie mówią, że nie ma wielu przedmiotów? I masz wrażenie, że każda twoja rozprawa tego dowodzi, więc sądzisz, że tyle na to podałeś dowodów, ileś rozpraw napisał na ten temat, że wielość nie istnieje? Tak myślisz, czy też ja cię niedobrze rozumiem? — N o nie — powiada Zenon — dobrześ zrozumiał intencję całego pisma. — Ja rozumiem, Parmenidesie — powiedział Sokrates — że ten Ze­ non chce być z tobą blisko nie tylko przez inne objawy przyjaźni, ale przez tę rozprawę też. Bo napisał w pewnym sposobie to samo, co i ty. A tylko odwraca kota ogonem i próbuje nas nabierać, że mówi coś innego. Przecież ty w swoich poematach mówisz, że Jednym jest wszyst­ ko, i dowody na to podajesz pięknie i ładnie. A on znowu twierdzi, że nie ma wielości, a sam też podaje na to dowody bardzo liczne i wielkie. Więc kiedy jeden mówi, że Jedno, a drugi, że nie wiele, i na tym sta­ nowisku stoi i jeden, i drugi, więc to, żeby nie miało u nas wychodzić na jedno i to samo, kiedy wasze twierdzenia są prawie że takie same — jeżeli tak mówicie — to będzie — widać — coś ponad nasze pojęcie. — T a k jest — powiada Zenon. — T y , Sokratesie, nie całkowicie dostrzegasz prawdziwy charakter mojej rozprawy, chociaż tak jak psy lakońskie, dobrze biegniesz za śladem i węszysz, o co chodzi w moich słowach. Ale przede wszystkim nie dostrzegasz tego, że moja rozpra­ wa nie ma tak całkiem poważnej miny; nie szło o to, żeby napisać to, co ty mówisz, a przed ludźmi ukryć swój niby to wielki czyn; tyś podniósł pewien szczegół uboczny, a tak naprawdę to ta moja rozpra­ wa jest pewnego rodzaju tarczą dla tezy Parmenidesa przeciwko tym, którzy próbują go wyśmiewać i mówią, że jeśli istnieje tylko Jedno, to dla tej tezy wynika dużo śmiesznych i sprzecznych ze sobą następstw. Więc ta rozprawa przeciwstawia się tym, którzy twierdzą, że istnieje wiele przedmiotów i oddaje im pięknym za nadobne i to z nawiązką. O n a chce pokazać to, że na jeszcze bardziej zabawne konsekwencje byłoby narażone ich twierdzenie, to, że istnieje wiele przedmiotów, ono wyszłoby jeszcze bardziej zabawne, niż to, że istnieje tylko Jedno, gdyby je ktoś należycie przeszedł. Więc to tak; chciało mi się po prostu sprze­ czać, byłem młody, więc napisałem. I ktoś mi to pismo ukradł. Tak, że nawet nie mogłem się namyślić, czy je wynosić na światło, czy nie.

128

B

C

D

E

Platon

128 E

Więc ty nie dostrzegasz tego, Sokratesie, i zdaje ci się, że to pismo powstało nie na tle przekory młodego człowieka, ale na tle ambicji doj­ rzałego męża. Ale, jak powiedziałem, nieźle odgadłeś o co idzie. III — Ależ ja to przyjmuję — powiedział Sokrates — i myślę, że jest tak, jak mówisz. Ale to mi powiedz. Czy nie sądzisz, że istnieje sama 129 dla siebie postać pewna podobieństwa i druga też, tej znowu przeciw­ na, która jest niepodobna. T e postacie są dwie, a ja i ty, i inne rzeczy, które nazywamy wieloma, uczestniczą w nich? T e rzeczy, które 3

3

J e s t i t r z e c i [ h u m o r y s t y c z n y ] m o t y w w t y m s a m y m rodzaju: Z e n o n . S ł a w n y Z e n o n z Elei. M o ż n a b y m y ś l e ć , że ten filozof b y ł p r z e k o n a n y , że nie ma na świecie w i e l u p r z e d m i o t ó w , t y l k o istnieje w i e l k i e J e d n o P a r m e n i d e s a , i że t o p r z e k o n a n i e głosił z głębi duszy. Ze t o b y ł o j e g o szczere s t a n o w i s k o . D z i w n e , ale p o w a ż n e . N i c p o d o b n e g o , powiada P l a t o n . T e n p r z y s t o j n y c z ł o w i e k k o c h a ł się w P a r m e n i d e s i e , k t ó r y b y ł d z i w a k , i ż e b y go sobie zjednać, a na złość t y m , k t ó r z y starszego pana w y ś m i e w a l i , napisał za m ł o d u swoje figlarne p a r a d o k s y , a b y je p o k a z a ć P a r m e n i desowi, a nie ż e b y j e p u b l i k o w a ć . P r z y z n a j e się do tego t e r a z z p e w n y m w s t y d e m , k i e d y go S o k r a t e s bierze z b y t serio. S o k r a t e s jest j e s z c z e n a i w n y i m y ś l i , że każ­ dy, k t o coś p u b l i k u j e , w i e r z y g ł ę b o k o w t o , c o napisał, i nie m a nigdy u k r y t y c h p o b u d e k o s o b i s t y c h . T y m c z a s e m tutaj szło o b r u l i o n y z a k o c h a n e g o m ł o d z i e ń c a , k t ó r e m u k t o ś u k r a d ł i bez p o z w o l e n i a ogłosił. W ten s p o s ó b Z e n o n m i m o w o l i a w a n s o w a ł na c z o ł o w e g o o b r o ń c ę d z i w a c z n y c h p o e z j i P a r m e n i d e s a i t e r a z go pociągają do o d p o w i e d z i a l n o ś c i za m ł o d z i e ń c z e s u p o z y c j e p o d s z y t e p r z e k o r ą , b o ludzie myślą, że jest t o jego dojrzałe s t a n o w i s k o , k t ó r e g o b y ł b y g o t ó w b r o n i ć p o r z e c z o w y m n a m y ś l e . K ł ę b e k n i e p o r o z u m i e ń i z d e m a s k o w a ń jest k o m i c z n y . S o k r a ­ tes stracił b r o d ę ; Z e n o n też nie z y s k a ł powagi. A sama teza i argument Z e n o n a są tak młodociane, że autor słusznie się ich wsty­ dzi. N i e ma w nich żadnej trudności rzeczowej i stąd nie w i a d o m o w pierwszej chwili, o co tu chodzić m o ż e i jaki stąd m o ż e b y ć k ł o p o t , i dla kogo? A to tak, jak b y się mali c h ł o p c y bawili: jeden przekorny, a drugi cichy. I p r z e k o r n y pyta cichego: Powiedz, c z y jest na świecie wiele p r z e d m i o t ó w ? — J e s t ich wiele, powiada c i c h y . — A ja ci pokażę, że to niemożliwe, b o to twierdzenie zawiera sprzeczność. — J a k ą sprzeczność? — Z o b a c z t y l k o : jest wiele p r z e d m i o t ó w p o d o b n y c h , c z y nie? — N o , jest wiele przed­ m i o t ó w p o d o b n y c h , na p e w n o . — D o b r z e . A c z y jest wiele p r z e d m i o t ó w niepodob­ nych? — N o , jest i wiele przedmiotów niepodobnych. — A widzisz! Powiedziałeś zdanie sprzeczne z twoją odpowiedzią poprzednią. P o d m i o t powtarzasz ten sam: „wiele przed­ m i o t ó w " , a orzeczniki doczepiasz sprzeczne; raz mówisz: p o d o b n e , a raz: n i e p o d o b n e o t y m s a m y m podmiocie. T o jest niedorzeczność: m ó w i ć sprzeczne o r z e c z n i k i o jed­ n y m i t y m samym podmiocie. T o tak, jak powiedzieć, że ptak lata i nie lata. D a r e m n i e b y się c i c h y c h ł o p a k t ł u m a c z y ł , że i ptak raz lata, a raz nie lata, i z p r z e d m i o t ó w jedne są do siebie nawzajem p o d o b n e , a inne są do siebie nawzajem niepodobne, zaczem tu śladu sprzeczności i j a k i e g o k o l w i e k k ł o p o t u nie ma, i nie ma 0 c z y m m ó w i ć . P r z e k o r n y wiedział to i sam, ale b y ł p r z e k o r n y i chciał się bawić, 1 chciał się podobać Parmenidesowi, a teraz się t r o c h ę wstydzi, b o już ma czterdzieści lat, a Sokratesik bierze jego tezę i argument zupełnie serio. Platon bawi się i j e d n y m , i drugim. Zaraz w ł o ż y Sokratesowi w usta swoją naukę o ideach i wyposaży go w swoją własną przekorę i złośliwy zamiar w stosunku do nich.

129 A

Parmenides

19

uczestniczą w podobieństwie, stają się podobne; pod tym względem i o tyle, o ile w nim uczestniczą, a które uczestniczą w niepodobień­ stwie, stają się niepodobne, uczestniczące zaś w jednym i w drugim stają się podobne i niepodobne zarazem. Więc jeśli nawet i wszystkie rzeczy uczestniczą w tych obu, przeciwnych sobie postaciach, i są dzięki temu, że mają w sobie jedno i drugie, podobne i niepodobne zarazem jedne do drugich, to co w tym dziwnego? Gdyby ktoś wykazał, że same rzeczy B podobne są niepodobne, albo że niepodobne stają się podobne, to byłby cud, mam wrażenie. Ale, jeżeli ktoś wykazuje, że przedmioty, mające w sobie jedno i drugie, są nacechowane jednym i drugim, to mi się, Zenonie, nie wydaje niczym o s o b l i w y m . Ani, jeśli ktoś wykazuje, że wszystko jest Jednym, dzięki temu, że ma w sobie jedność i że to samo jest wielością dlatego, że ma też w sobie wielość. Jeżeli będzie wyka­ zywał, że to, co jest jednością, że to samo właśnie jest też wielością i na odwrót, że wielość jest przecież jednością — wtedy będę się dziwił. C I ze wszystkim innym już tak samo. Gdyby ktoś dowodził, że same rodzaje i postacie, same w sobie, noszą te sprzeczne znamiona, należa­ łoby się dziwić. Ale jeżeli ktoś wykaże we mnie jedność i wielość, to cóż dziwnego? Powie, jeżeli zechce we mnie pokazać wielość, że co innego mam po prawej stronie, a coś innego po lewej, co innego z przodu, a coś innego z tyłu, i na górze i na dole tak samo. B o uwa­ żam, że ja mam w sobie wielość. A kiedy zechce we mnie pokazywać jedność, to powie, że nas tu jest siedmiu, a ja jestem jeden człowiek, D mający w sobie także i jedność. Ma rację w jednym i w drugim wy­ padku. Więc jeżeli ktoś w takich rzeczach zechce wykazać wielość i jedność zarazem, w kamieniach i w drzewach, i w tego rodzaju rzeczach, to my powiemy, że on wykazuje wielość i jedność, ale nie wykazuje, żeby jedność była wielością, ani żeby wielość jednością, ani też nic dziwnego nie mówi, tylko mówi coś, na co się możemy wszyscy zgodzić. Gdyby 4

4

Sokrates bardzo rozsądnie odpowiada Z e n o n o w i , a wyraża się po platońsku, kiedy m ó w i o uczestniczeniu p r z e d m i o t ó w w podobieństwie i w niepodobieństwie zarazem, w jedności i w wielości. Z e n o n nie imponuje m u zgoła, kiedy znajduje c e c h y sprzecz­ ne w przedmiotach k o n k r e t n y c h . O n jest na to p r z y g o t o w a n y z góry. I tu się m ł o d y Sokrates p o m y l i ł . B o jeżeli pośród wielu p r z e d m i o t ó w jedne są do siebie p o d o b n e , a drugie są do siebie niepodobne, albo jeżeli jeden i ten sam przed­ m i o t jest p o d o b n y do Stasia, a n i e p o d o b n y do Jasia, t o w t y m nie ma żadnego śladu ani p o z o r u sprzeczności wewnętrznej, ani żadnego cudu w t y m nie widać. P o d o b i e ń ­ stwo jest cechą względną i w stosunku do różnych przedmiotów można spokojnie nosić w sobie, c z y mieć równocześnie podobieństwo i niepodobieństwo, nie narażając się na żadną s p r z e c z n o ś ć . W ciągu dialogu r o z m a w i a j ą c y stale zapominają o t y m , że p o d o b i e ń s t w o jest cechą względną i nie robią r ó ż n i c y między cechami bezwzględny­ mi i względnymi — skąd wiele później bałamuctwa.

Platon

20

129 D

ktoś, jak powiedziałem w tej chwili, naprzód rozróżnił osobno postacie same w sobie, jak na przykład podobieństwo i niepodobieństwo, i wieE lość i jedność, i spoczynek i ruch, i wszystkie takie rzeczy, i potem by dowiódł, że one się mogą same w sobie składać i rozkładać, wtedy bym się, Zenonie, cieszył i podziwiał to nadzwyczajnie. T a twoja praca, uważam, jest napisana bardzo odważnie, ale, jak mówię, ja bym wolał raczej tak, gdyby ktoś potrafił tę samą trudność w samych postaciach, 130 rozmaicie uwikłaną, tak, jak wyście ją przeszli na rzeczach widzialnych, wskazać ją tak samo i w przedmiotach myśli. IV Kiedy to mówił Sokrates, powiada Pytodoros, że myślał sobie sam co chwila, że się Parmenides i Zenon będą gniewali, tymczasem oni bardzo uważali na to, co Sokrates mówił i równocześnie spoglądali jeden na drugiego, i uśmiechali się, widocznie zadowoleni z Sokratesa. Toteż i powiedział Parmenides, kiedy Sokrates przestał mówić. B — Sokratesie — powiada — warto cię pochwalić za to, że się tak rwiesz do rozważań. A powiedz mi, czy ty sam tak rozróżniasz, osob­ no pewne postacie same, a osobno te rzeczy, które je mają w sobie? I czym ci się wydaje, że jest podobieństwo samo w odróżnieniu od tego podobieństwa, które my mamy, i jedność, i wielość, i to wszystko, coś przed chwilą słyszał u Zenona? — J a sobie tak myślę — powiedział Sokrates. — A takie rzeczy też — mówi Parmenides — jak: tego, co sprawie­ dliwe postać pewna sama w sobie, i tego, co piękne i dobre, i wszyst­ kich znowu takich rzeczy? — Tak jest — powiada. 5

5

Sokrates wypowiada przy końcu rozdziału pobudki, pisaniu dialogu. O n by się cieszył i podziwiał takiego, wewnętrzną w ideach, wbrew poglądom powszechnym. b y m u z a i m p o n o w a ł znacznie więcej niż Z e n o n . I to

które Platonem kierowały przy k t ó r y by pokazał sprzeczność T o by był ktoś odważny i taki by go dopiero bawiło. Z a t e m

0 to szło. N a przekór zdrowemu rozsądkowi szukać efektownych sprzeczności w przed­ miotach nazw ogólnych. Dla zabawy i dla zaćmienia Zenona. Wcale nie na serio. I ten p r o g r a m bardzo się p o d o b a P a r m e n i d e s o w i i Z e n o n o w i , w b r e w o c z e k i w a ­ n i o m P y t o d o r a . W i d o c z n i e i P y t o d o r o s z b y t serio brał w i e l k i c h e l e a t ó w . P l a t o n powiada: „Ja ich znam lepiej. Bawili się i twierdzili na n i b y r z e c z y n i e w i a r y g o d n e . J a też tak potrafię. N a w e t jeszcze lepiej". I nie żenuje go t o , że S o k r a t e s o w i zupeł­ nie nie do t w a r z y z tą figlarną, p r z e k o r n ą tendencją. O n taki nigdy nie b y ł w dia­ logach p l a t o ń s k i c h . N a w e t w Uczcie, kiedy się p r z e k o m a r z a ł z A g a t o n e m o E r o s a , szukał p r a w d y — dzisiaj szuka paradoksu i to go cieszy. I te szukane p a r a d o k s y będą rosły w r o z m o w i e j a k g r z y b y po deszczu, b o k t o szuka, ten znajdzie. P r o w a d z i te w y ś c i g i za n i e d o r z e c z n o ś c i ą sam m i s t r z P a r m e n i d e s , c z o ł o w y głosiciel J e d n e g o , 1 nabiera r y s ó w starego wygi, k t ó r y klepie po ramieniu m ł o d o c i a n e g o S o k r a t e s a , a sam później zaprzecza samemu sobie, nie rumieniąc się; bez zająknienia i bez pro­ t e s t ó w ze s t r o n y t o w a r z y s t w a .

130 B

Parmenides

— A cóż postać człowieka, w odróżnieniu od nas i od wszystkich takich, jak my, pewna postać sama człowieka albo ognia, albo wody? — Wiesz, Parmenidesie — powiada — ja nieraz z tymi rzeczami popadałem w kłopot, czy wypada o nich mówić tak, jak o tamtych, czy inaczej. — A czy i z tymi, Sokratesie, które mogą się nawet wydawać śmiesz­ ne, jak na przykład włos i błoto, i brud, albo co tam innego najmniej godnego i najpodlejszego, jesteś w kłopocie, czy trzeba przyznać także dla każdej z tych rzeczy istnienie pewnej postaci oddzielnej, która też jest czymś innym niż to, z czym my mamy do czynienia, czy też może nie? — W żaden sposób — powiada Sokrates; — te rzeczy już są takie, jakimi je widzimy. A myśleć, że istnieje jakaś ich postać, byłoby może za głupio. Rzeczywiście, już nieraz mnie to niepokoiło, czy aby i z wszystkimi innymi nie ta sama sprawa. Potem, jak dochodzę do tego punktu, to biorę nogi za pas i uciekam; boję się, żebym nie popadł w jakąś gadaninę bez dna i nie zginął. Idę do tych rzeczy, o których mówiliśmy przed chwilą, że mają swoje postacie i tymi się wciąż zajmuję. — B o ty jeszcze młody jesteś, Sokratesie — powiedział Parmenides; — jeszcze się ciebie filozofia nie chwyta; ona się jeszcze weźmie do ciebie, według mego zdania; nie będziesz wtedy gardził niczym z tych rzeczy. Teraz się jeszcze oglądasz na mniemania ludzkie, boś młody. — A taką rzecz mi powiedz. T o b i e się wydaje, jak mówisz, że istnieją postacie pewne, w których uczestniczą te tutaj inne rzeczy i stąd mają ich nazwy; na przykład te, które uczestniczą w podobieństwie, nazywają się podobne, w wielkości wielkie, a w piękności i sprawiedliwości są sprawiedliwe i piękne?

C

D

E

6

6

N a egzaminie przed Parmenidesem Sokrates wyznaje naukę o ideach i wstydzi

się t r o c h ę , że Platon nie przemyśla! jej aż do k o ń c a . Ł a t w o m u było m ó w i ć , że świecą nad niebem idee sprawiedliwości, piękna, dobra i i n n y c h rzeczy wzniosłych, ale c z y p r z y j m o w a ć r ó w n i e ż takie nieskalane, czyste, wieczne, olśniewające idee dla żywio­ ł ó w , dla w y t w o r ó w materialnych i rzeczy brzydkich, niegodnych wspomnienia? T u się wahał i nie wiedział, co o t y m myśleć, kiedy o c z y od nieba odwrócił, a spojrzał pod krzaki na stokach A k r o p o l i i na górze Aresa. P o d k a ż d y m m ó g ł spotkać to samo, ale powiedzieć, że o c z y m a duszy oglądał przed przyjściem na świat i taką ideę i dla­ tego teraz tak dobrze te „nie istniejące" p r z e d m i o t y rozpoznaje, było mu j a k o ś głu­ p i o . T o s a m o , kiedy szło o u ł o m n o ś c i i wady ludzkie, o w s z y s t k o , c o złe, liche, b r z y d k i e . A tego było dużo przed o c z a m i . Pociesza go Parmenides s a r k a s t y c z n y m żartem, że jak zje z ę b y na filozofii, przestanie się ż e n o w a ć i potrafi wziąć do ręki w s z y s t k o , c z y m się ludzie brzydzą. Zatem i paradoks nie będzie go odstraszał. T e n P a r m e n i d e s m ó w i tutaj za P l a t o n a z p ó ź n y c h lat, a Sokrates spełnia rolę P l a t o n a młodego. I tak jesteśmy świadkami, jak Platon w postaci Parmenidesa m ó w i sam do siebie per ty, kiedy się Parmenides zwraca do Sokratesa.

V

131

22

Platon

131 A

— T a k jest — mówi Sokrates. — Nieprawdaż; albo w całej postaci, albo w jakiejś jej części uczest­ niczy to, co uczestniczy? C z y może istnieć jakieś inne uczestniczenie poza tym? — N o , jakże? — powiada. — Więc, czy wydaje ci się, że cała postać jest w każdym z wielu przedmiotów, zostając jedną, czy jak? B — N o , cóż przeszkadza, Parmenidesie — powiedział Sokrates — co jej przeszkadza być w nich całej? — Więc ona, będąc czymś Jednym i tym samym w licznych przed­ miotach oddzielonych od niej, będzie w nich cała tkwiła i w ten spo­ sób gotowa być oddzielona sama od siebie. — N o nie — powiada; — gdyby była taka, jak dzień, który będąc jednym i tym samym, w wielu miejscach jest równocześnie i zgoła nie jest dzięki temu oddzielony sam od siebie; może w ten sposób i każda postać może być jedna we wszystkich równocześnie i zostawać tą samą. — T y bardzo sympatycznie, Sokratesie — powiada — jedno i to samo równocześnie na wielu miejscach kładziesz; zupełnie jakbyś nad wie­ loma ludźmi jeden żagiel rozpinał i mówił, że oto jeden, a jest cały nad C wieloma. C z y nie myślisz, że twierdzisz coś w tym rodzaju? — Może być — powiada. — A czy wtedy cały żagiel byłby nad każdym, czy też nad każdym inna jego część? — N o część. — Zatem, Sokratesie — powiada — podzielne są postacie same i te przedmioty, które w postaci uczestniczą, każdy w jakiejś jej części, i już nie będzie w każdym tkwiła postać cała, tylko część każdej postaci. — Zdaje się, że tak. — A czy ty byś chciał, Sokratesie — powiada — żeby się nam jedna postać naprawdę dzieliła na części i zostawała dalej czymś Jednym? — W żaden sposób — mówi. — Przecież zobacz — powiada. — Jeżeli wielkość samą podzielisz D i każda z tych wielu wielkostek będzie wielka dzięki cząstce wielkości mniejszej niż wielkość sama, czy to się nie wyda bez sensu? — Owszem — powiada. — N o cóż, a jeżeli każde dostanie małą cząstkę równości, to co będzie miało takiego, dzięki czemu mogłoby być czemukolwiek rów­ ne, skoro ma coś mniej niż równość samą? — Niemożliwe. — Albo ktoś z nas będzie miał cząstkę małości. I od niej małość będzie większa, bo to jest jej cząstka, i w ten sposób małość sama będzie

131 D

Parmenides

23

większa. A komu by przydana była cząstka odjęta, ten się zrobi mniejszy, a nie większy niż przedtem. — A niechże bóg broni — powiada; — coś też! — Więc w jakiż sposób, Sokratesie — mówi Parmenides — będą u ciebie inne przedmioty uczestniczyły w postaciach, skoro nie mogą uczestniczyć w nich ani cząstkowo, ani całościowo? — Nie, na Zeusa — powiada; — nie wydaje mi się to rzeczą łatwą ustalić taką rzecz w jakikolwiek sposób. — N o cóż? A z tym co zrobisz? — Z czym takim? — J a mam wrażenie, że tobie się z takiego powodu wydaje, że każda postać jest jedna. Kiedy uważasz, że jest wiele jakichś przedmiotów wielkich, to, może być, wydaje ci się, kiedy patrzysz na nie wszystkie, 7

7

Platon atakuje stosunek idei do p r z e d m i o t ó w k o n k r e t n y c h , pojęcie ich uczest­ niczenia w ideach. D w o m a argumentami. Pierwszy z nich mówi, że żadna postać, czyli idea, nie m o ż e j a k o całość t k w i ć w każdym z przedmiotów, k t ó r e pod nią podpadają, bo wtedy b y ł o b y tych postaci wiele, a nie jedna t y l k o dla każdego rodzaju przedmio­ t ó w p o d o b n y c h . A nie może też idea tkwić częściami w każdym z przedmiotów, które pod nią podpadają, bo ona cała jest potrzebna, a nie wystarczy jakaś jej część do tego, żeby przedmiot każdy był tym, czym jest. Zatem jednej idei niepodobna ani w całości, ani po kawałku wsadzić w liczne p r z e d m i o t y k o n k r e t n e . W i ę c k t o twierdzi, że idee w j a k i k o l w i e k sposób tkwią w przedmiotach k o n k r e t n y c h , twierdzi coś, czego m o ż ­ liwości sam musi zaprzeczyć i tak popełnia sprzeczność. Widać, jak Platona bawi ten, co to zmalał, gdy dostał jeszcze kawałek małości. W s z y s t k o to prawda, ale t y l k o wtedy, jeżeli idee t r a k t o w a ć jak b r y ł y , a p r z e d m i o t y k o n k r e t n e jak w o r k i . K i e d y m y ś l e ć 0 żaglach, sufitach, kołdrach i uczestniczenie lub podpadanie rozumieć j a k o stosunek p r z e s t r z e n n y między p r z e d m i o t a m i materialnymi. T y l k o wtedy k ł o p o t . M o ż n a się wtedy pytać, czy to uniwersale tkwi w przedmiotach z m y s ł o w y c h w środku, czy siedzi gdzieś poza nimi o s o b n o , c z y je ogarnia, c z y przenika, czy o n o jest jak światło na nich, c z y jak p ł ó t n o nad nimi itd. A l e Platon umiał sobie z tą trudnością radzić w Fajdrosie i w Uczcie^ m ó w i ą c , że tak j u ż m a m y powiązany u m y s ł ze zmysłami, że gdy o c z y m a cielesnymi w i d z i m y przedmiot k o n k r e t n y , potrafimy równocześnie albo później, nieobrazowo myślami ująć jego rodzaj, jego istotę, t o , c z y m on jest, jego postać. I postacie nie siedzą w przed­ m i o t a c h z m y s ł o w y c h ani w całości, ani po kawałku, t y l k o je poznawać m o ż n a my­ ślami, spostrzegając zmysłami przedmioty nacechowane jakimś wspólnym znamieniem. 1 stosunek do licznych p r z e d m i o t ó w z m y s ł o w y c h jest p o d o b n y do stosunku między t ł o k i e m pieczętnym, a odciskami, ale to nie jest stosunek materialny, przestrzenny, b o idee nie są bryłami. N a w e t idea b r y ł y nie jest sama jeszcze bryłą i w t y m nie ma sprzeczności, t y l k o p o z ó r sprzeczności j ę z y k o w e j . W y s t a r c z y bryłę w znaczeniu idei brać w cudzysłów albo ją pisać wielką literą, albo m ó w i ć „bryła w ogóle", albo „bryła sama", i p o z ó r sprzeczności zniknie. I tak Platon r o b i ł nieraz. Ustalać stosunek postaci do k o n k r e t ó w nie jest rzeczą łatwą, ale próbować go ustalać przestrzennie, jak to w tej chwili znosi Sokrates z ust Parmenidesa, jest rzeczą zupeł­ nie c h y b i o n ą .

Platon

24

B

132 A

że jest jakaś jedna i ta sama idea, i dlatego sądzisz, że to, co wielkie, jest czymś Jednym. — Prawdę mówisz — powiada. — A cóż, kiedy spojrzysz na wielkość samą i na te inne przedmioty wielkie, jeżeli tak samo oczyma duszy oglądasz to wszystko razem, czy nie zjawi ci się znowu jakąś jedna wielkość, dzięki której to wszystko musi wydawać się wielkie? — Chyba tak. — Więc pokaże się nowa, inna postać wielkości, obok wielkości samej i tych przedmiotów, które w niej uczestniczą. A oprócz tych wszystkich, jeszcze inna, dzięki której te wszystkie będą wielkie. I w ten sposób nigdy nie będziesz mial w każdym wypadku jednej postaci, tylko ich dostaniesz nieskończoną i l o ś ć . A Sokrates powiada: Parmenidesie, a może każda postać jest myślą o tych rzeczach, i ona nie może tkwić nigdzie indziej, jak tylko w duszach. W ten sposób każda byłaby czymś Jednym i już by się z nią nie działo to, o czym się teraz mówiło. — Więc jak to? — powiada. — Każda jest jedną myślą, ale myślą o niczym? — T o niemożliwe — powiada. — Więc o czymś? 8

VI

8

Drugi argument p r z e c i w k o ideom nosi od czasów Arystotelesa nazwę tritos anthropos, „trzeci człowiek". Podał go Arystoteles w swojej Metafizyce przeciw P l a t o n o ­ wi od siebie. T a k , j a k b y go sam wymyślił, a nie przeczytał go w platońskim Parme­ nidesie. M o ż n a go k r ó t k o sformułować tak: P r z y j m o w a n i e jednej postaci dla każdej grupy p r z e d m i o t ó w p o d o b n y c h prowadzi do p o w t ó r z e ń bez k o ń c a (regressus in infinitum) ponieważ postać i przedmioty jej podporządkowane stanowią, razem wzięte, r ó w n i e ż grupę p r z e d m i o t ó w p o d o b n y c h . y

T e n argument także najłatwiej p r z e k o n a tego, k t ó r y sobie postacie w y o b r a ż a materialnie i myśli, że „koń w o g ó l e " t o ma b y ć jeszcze jeden k o ń ; taki sam, j a k k t ó r y k o l w i e k k o ń , widziany zmysłami. Jeśli jednak zważyć to, że „koń w ogóle" to ma być przedmiot niewidzialny, a t y l k o pomyślany, i że on nie musi posiadać wszyst­ kich cech wspólnych wszystkim k o n i o m k o n k r e t n y m , trudność wydaje się mniejsza. W a ż n i e j s z a wydaje się wtedy jego r ó ż n o ś ć od k o n i k o n k r e t n y c h niż jego do nich p o d o b i e ń s t w o . N i e ma o b a w y , żeby ktoś pomieszał nazwy całej grupy z nazwami jej poszczególnych jednostek i doliczył do stada jeszcze i samo stado j a k o nową jednost­ kę równorzędną. N i e ma p o w o d u szukać nazw n o w y c h , które b y d o t y c z y ł y i samych nazw p r z e d m i o t ó w przez nie nazywanych, i nie ma p o w o d u oglądać się za trzecimi postaciami, k t ó r e b y p a n o w a ł y i nad postaciami, i nad p r z e d m i o t a m i , k t ó r e są im podporządkowane. O b c h o d z i się bez nich i j ę z y k p o t o c z n y , i badania w dziedzinie p r z e d m i o t ó w k o n k r e t n y c h , a logistycy umieją te trudności omijać f a c h o w o . Platon m ó g ł tu m i e ć k ł o p o t p o w a ż n y , bo posługiwał się j ę z y k i e m nie u p o r z ą d k o w a n y m systematycznie i trudności j ę z y k o w e brał często za trudności rzeczowe.

132 C

Parmenides

25

— Istniejącym czy nie istniejącym? — Istniejącym. — Czy nie o czymś Jednym, do czego zmierza ta myśl ogarniająca wszystkie [przedmioty pewnego rodzaju] i co dla niej jest pewną jed­ ną ideą? — T a k jest. — Więc czy to nie będzie postać — to, co się myśli przedstawia jako Jedno, istniejące zawsze i zawsze jedno i to samo nad wszystkimi [przedmiotami pewnego rodzaju]? — T o też wydaje się konieczne. — N o cóż — mówi Parmenides —- a to czy nie wydaje się koniecz­ ne, że jeśli twierdzisz, że inne przedmioty uczestniczą w postaciach, to albo myślisz, że każdy przedmiot jest z myśli [utworzony] i wtedy wszystko myśli, albo też to są takie myśli, co nie m y ś l ą ? — T o też nie ma sensu, Parmenidesie — powiedział Sokrates; — mnie się wydaje, że to najpewniej tak jest: te postacie stoją w naturze jakby pierwowzory, a inne przedmioty są ich odwzorowaniami i są do nich najbardziej podobne. I to uczestniczenie innych przedmiotów w posta­ ciach nie polega na niczym innym, jak tylko na ich odwzorowaniu. — Więc jeżeli coś — powiada Parmenides — odwzorowuje pewną postać, to czy może być, żeby ta postać nie była podobna do swego odwzorowania, które jest jej obrazem? Czyż jest możliwe, żeby to, co podobne, nie było podobne do swojej podobizny? — Nie jest możliwe. — A dwie rzeczy podobne, czy nie muszą bezwzględnie uczestni­ czyć w jednej i tej samej postaci? — Muszą. — A to, w czym uczestnicząc rzeczy podobne są podobne, czy to nie będzie postać sama? — Ze wszech miar przecież. — W takim razie niepodobna, żeby cokolwiek było podobne do jakiejś postaci, albo jakaś postać do czegokolwiek innego. Bo jeżeli tak, to oprócz tej postaci zaraz się pokaże postać inna, i jeżeli ta będzie do czegoś podob-

C

9

10

9

S ł ó w ujętych tutaj w nawiasy nie ma w oryginale, ale trzeba się ich domyślać z tekstu. 1 0

Sokrates próbuje wyjścia z kłopotu; t o wyjście nazywało się w średnich wiekach konceptualizmem: universalia sunt in mente, nazwy ogólne dotyczą pojęć t k w i ą c y c h t y l k o w umyśle ludzkim, a nie poza nami. Parmenides m u zwraca uwagę, że przecież coś rzeczywistego poza nami musi t y m p o j ę c i o m odpowiadać. P r z e d m i o t y pojęć nie są zawsze myślami, a o te p r z e d m i o t y chodzi.

D

E

133

Platon

133 A

na, to wystąpi znowu inna i nigdy nie przestanie występować wciąż nowa postać, jeżeli postać ma być podobna do tego, co w niej uczestniczy. — Świętą prawdę m ó w i s z . — Zatem inne przedmioty uczestniczą w postaciach nie swoim do nich podobieństwem, tylko trzeba szukać czegoś innego, czym uczestniczą. — Zdaje się. — Więc widzisz, Sokratesie — powiada — jaki z tego wielki kłopot, jeżeli ktoś przyjmuje postacie, jako istniejące same w sobie? — Bardzo wielki. — Więc żebyś wiedział — powiada — że ty, aby tak powiedzieć, jeszcze B nawet nie dotykasz tej wielkiej trudności, która się zjawia, jeżeli zawsze wyróżnisz i założysz jedną postać każdego rodzaju przedmiotów. — Jakże to? — mówi. — Trudności jest wiele, innych też — powiada. -— A największa ta. Gdyby ktoś powiedział, że nawet by ich poznawać nie wypadało, gdyby postacie były takie, jakimi twierdzimy, że one być powinny — gdyby ktoś tak mówił, nie potrafiłby mu nikt dowieść, że się myli, chyba, żeby właśnie miał wielkie doświadczenie ten, który by się z nim spierał i gdyby to był nie byle kto, a chciałby prześledzić bardzo liczne i z dalekich dziedzin zaczerpnięte argumenty — a jednak nie dałby się przekonać ktoś, C kto by twierdził uparcie, że postacie są niepoznawalne. — Jakimże sposobem, Parmenidesie —• powiedział Sokrates. — B o widzisz, Sokratesie, ja mam wrażenie, że i ty, i każdy inny, kto przyjmuje istnienie jakiejś istoty samej w sobie dla każdego rodza­ ju przedmiotów, zgodziłby się przede wszystkim na to, że żadna po­ stać nie istnieje w nas. — A, bo jakby wtedy mogła jeszcze istnieć sama w sobie? — powie­ dział Sokrates. — Pięknie mówisz —- powiada. — I nieprawdaż, że które spośród idei dzięki wzajemnemu stosunkowi są takie jakie są, te czerpią swą istotę ze stosunku wzajemnego, a nie ze stosunku do tych odwzoro11

1 1

Sokrates próbuje pojąć uczestniczenie p r z e d m i o t ó w z m y s ł o w y c h w ideach j a k o ich naśladowanie i podobieństwo, ale zbija go z t r o p u drugi raz argument o „trzecim c z ł o w i e k u " i o n i e s k o ń c z o n y m szeregu. B o g i e m a prawdą, nie było p o w o d u tak się wzdragać przed t y m i szeregami idei bez k o ń c a . M ó g ł był Sokrates przyznać, że k t o b y chciał i miał coś ciekawego do powiedzenia o takim trzecim albo n-tym człowie­ ku, albo koniu, k t ó r y b y obejmował i konie żywe, i postać konia w dodatku, to niechby m ó w i ł , i nie stawiać mu rogatki, t y l k o słuchać, czy powie coś ciekawego. D ł u g o b y czekać. Ale i Platon, i Sokrates nie lubili tego, co bez granic. Cenili wyżej t o , co ma kres i sam kres wydawał się im zaletą. A najważniejsze wydawało im się to, że wtedy idea nie b y ł a b y c z y m ś jednym, t y l k o zawsze jakimś m n ó s t w e m .

133 D

Parmenides

wań w nas, czy jak je tam kto nazywa, w których my uczestniczymy D i tak nazywamy każdy rodzaj przedmiotów. I te znowu w nas, nazy­ wające się tak samo, jak tamte, istnieją znowu same w stosunku do sie­ bie samych, a nie dzięki swojemu stosunkowi do postaci, i noszą takie, a nie inne nazwy ze względu na siebie same, a nie na postacie. — J a k to rozumiesz? — powiada Sokrates. — N a przykład — mówi Parmenides — jeżeli ktoś z nas jest czyimś panem albo czyimś sługą, ale przecież nie „pana samego", on nie jest sługą „tego, czym jest pan", ani pan nie jest panem „sługi samego", „tego — czym jest sługa", tylko, będąc człowiekiem, jest jednym i drugim E w stosunku do człowieka. A samo bycie panem jest tym, czym jest w stosunku do bycia służącym i tak samo służba sama jest służbą w sto­ sunku do panowania samego, a nie, żeby te rzeczy w nas miały coś do rzeczy tamtych, ani rzeczy tamte coś do nas, tylko, jak mówię, tamte są same dla siebie i w stosunkach ze sobą, a te rzeczy w nas tak samo: w stosunkach tylko ze sobą. C z y nie rozumiesz, co m ó w i ę ? 13 1 2

— Doskonale rozumiem — powiedział Sokrates. — Nieprawdaż, i wiedza też — powiada — wiedza sama — to, co jest wiedzą — odnosiłoby się do prawdy samej, do tego, co jest prawdą. — Tak jest. — A każda znowu z nauk faktycznych odnosiłaby się do każdego z przedmiotów faktycznych. C z y nie? — Tak. 1 2

Ale zjawia się n o w a trudność. Sokrates, k t ó r y przed chwilą g o t ó w b y ł przyjąć,

że idee są myślami i mieszkają w nas, zgodził się od razu z Parmenidesem, że one na p e w n o nie mieszkają w nas, t y l k o poza nami, same w sobie. I zostają w stosunkach wyłącznie t y l k o jedne do drugich, a nie do nas i do tego, co nasze. T y m s a m y m nie b y ł y b y też p r z e d m i o t a m i poznania, bo b y ć p r z e d m i o t e m poznania znaczy: zostać w p e w n y m stosunku do nas. W i d o c z n i e Platon się wahał, gdzie idee umieścić. I tak się z nimi nosił, jak by nie wiedział, gdzie lampę postawić w mieszkaniu. W jakiej części p r z e s t r z e n i w y o b r a z i ć sobie p e w n e p r z e d m i o t y z m y s ł o w e , rozciągłe, m a t e r i a l n e . Przedtem nie miał tego założenia, że c o k o l w i e k istnieje, musi istnieć gdzieś, w j a k i m ś miejscu i nie miał takiego kłopotu. N a d niebem l o k o w a ł idee t y l k o na n i b y , w ob­ razie p o e t y c k i m — nie naprawdę. I dziś też, k t o stwierdza istnienie np. podobieństwa między dwiema osobami w p o k o j u , nie pyta się, w k t ó r y m kącie p o k o j u to podobień­ stwo stoi albo leży, bo nie uważa, żeby podobieństwo było kawałkiem materiału, bryłą, p r z e d m i o t e m m a t e r i a l n y m . N i e daremnie P l a t o n c z y t a ł D e m o k r y t a . O b l e c i a ł y go wątpliwości materialistyczne. R o b i ą mu się b r y ł y ze wszystkiego. I to go bawi. Z a t e m stosunki między ideami zachodzą i stosunki między przedmiotami z m y s ł o w y m i też. T e p r z e d m i o t y nazywają się teraz naszymi i f a k t y c z n y m i . Ale jedne stosunki nie mają żadnego związku z drugimi. Świat idei o s o b n o , a świat przedmiotów zmysłowych, świat „nasz" — o s o b n o . Sokrates to doskonale rozumie! D e m o k r y t jeszcze lepiej.

28

Platon

134 A

— I wiedza nasza czy nie odnosiłaby się do naszej prawdy, i każda B z naszych nauk byłaby w sam raz nauką o każdym z naszych przed­ miotów? — Koniecznie. — A samych postaci, jak przyznajesz, my ani nie posiadamy, ani też one u nas być nie mogą. — N o nie. — I przecież chyba sama postać wiedzy poznaje rodzaje same, jakie tylko są. — Tak. — Czego my przecież nie mamy. — N o nie. — Więc my, prawda, nie znamy postaci żadnej, skoro nie mamy w sobie wiedzy samej. — Zdaje się, że nie. — Zatem niepoznawalne jest dla nas i piękno samo, to, czym jest C piękno i dobro, i wszystko to, co przyjmujemy, że jest ideą samą. — G o t o w o tak być. — A zobacz no to — jeszcze gorsze od tamtego. — C o takiego? — Zgodziłbyś się, czy nie, że jeśli istnieje jakiś rodzaj wiedzy samej, to on musi być o wiele jaśniejszy niż ta wiedza nasza? I piękność, i wszystkie inne rzeczy tak samo? — Tak. — Nieprawdaż więc, jeżeli cokolwiek innego uczestniczy w wiedzy samej, to przecież nie możesz powiedzieć, żeby ktoś inny raczej niż bóg posiadał wiedzę najjaśniejszą? — Koniecznie. D — A czy bóg potrafi poznawać to, co u nas, skoro posiada wiedzę samą? — Czemu by nie? — Dlatego — powiada Parmenides —- bośmy się zgodzili, Sokrate­ sie, że ani tamte postacie nie mają nic do tego, co u nas, ani to, co u nas, nie ma nic do czynienia z postaciami — każdy rodzaj zostaje w stosunkach tylko sam do siebie. — N o , zgodziliśmy się. — Nieprawdaż więc, jeżeli bóg posiada to najjaśniejsze „panowa­ nie samo" i tę najjaśniejszą „wiedzę samą", to ani to panowanie nad tamtymi rzeczami nie może nigdy panować nad nami, ani ta wiedza E nie może poznawać nas, ani niczego innego, co u nas, i tak samo my

134 E

Parmenides

29

nie panujemy nad tamtymi rzeczami przy pomocy panowania nasze­ go, ani nie poznajemy naszą wiedzą niczego z boga — i w ten sam sposób oni panami naszymi nie są, ani też nie znają spraw ludzkich, skoro są bogami. — E j , czyby to — powiada — nie było stanowisko zbyt dziwne, gdyby ktoś boga pozbawiał wiedzy? — Widzisz, Sokratesie — powiedział Parmenides — takie rzeczy, doprawdy, i jeszcze inne, oprócz tego, bardzo liczne koniecznie pocią- 135 gają za sobą postacie, jeżeli istnieją te idee przedmiotów i ktoś zechce wyróżniać w każdym wypadku postać samą. J a k człowiek to słyszy, to nie wie, co począć, i bije się z myślami, że ani tego nie ma, albo też, gdyby to nawet istniało, to z wielkiej konieczności musiałoby być dla natury ludzkiej niepoznawalne. K t o tak mówi, ten zdaje się, mówi do rzeczy i jakeśmy to przed chwilą mówili, dziwna rzecz, jak jest trudno zbić jego stanowisko i trzeba doprawdy być nie byle kim, żeby móc zrozumieć, że istnieje pewien rodzaj każdego przedmiotu oraz jego istota B sama w sobie. A jeszcze większego podziwu godzien byłby ktoś, kto by to i znaleźć potrafił, i umiał kogoś drugiego o tym nauczyć, prze­ myślawszy to wszystko aż do końca. — Zgadzam się z tobą, Parmenidesie — powiedział Sokrates. — Bardzo mi to po myśli, co mówisz. — Ale znowu widzisz — powiada Parmenides. — Jeżeli ktoś napraw­ dę, Sokratesie, nie dopuści istnienia postaci rzeczy, spojrzawszy na wszystko co teraz i na rzeczy tym podobne, i nie wyróżni żadnej postaci w każdej sprawie szczegółowej, ten ani nie będzie miał dokąd skiero­ wać wzroku duszy, nie dopuszczając, żeby istniała idea każdego przed­ miotu, zawsze jedna i ta sama, i zabije w sobie całkiem zdolność do C mądrej rozmowy. J a mam wrażenie, żeś nieraz u siebie spostrzegał coś w tym rodzaju. — Prawdę mówisz — powiada. — Więc co ty poczniesz z filozofią? Dokąd się obrócisz, kiedy o tym V I I I nie masz pojęcia? — Tak, w tej chwili, zdaje mi się, że nie bardzo widzę drogę. 1 3

1 3

Zatem nie ma co myśleć, jak się to m ó w i ł o w Państwie, że wiedza polega na poznawaniu postaci i stosunków między nimi. T o m o ż e robi ta niedostępna dla nas wiedza sama, idealna, a nasza wiedza chyba d o t y c z y t y l k o „naszych" p r z e d m i o t ó w z m y s ł o w y c h i przynosiłaby „naszą" prawdę. Wiedzę samą może posiada B ó g i świet­ nie zna wszystkie postacie, ale też tyle t y l k o — w o b e c tego nic nie wie o nas i o naszym świecie. Jest panem „człowieka samego" albo „ludzkości", albo „natury ludzkiej" i nie panuje zgoła nad ludźmi k o n k r e t n y m i i tak samo o nich nic nie wie, jak m y nie m a m y pojęcia o ideach i o nim. W s z y s t k o to wyniknie, jeżeli postacie to będą inne kawałki,

Platon

30

135 C

— T o dlatego — powiada — że jeszcze zanimeś się wyćwiczył, Sokratesie, już próbujesz określać jakieś tam piękno i sprawiedliwość, i dobro, i każdą postać z osobna. J a to zauważyłem już i przedtem, D słysząc tutaj twoją dyskusję z tym Arystotelesem. Twój zapał do roz­ ważań jest piękny i boski, bądź tego pewny. Ale podciągnij się wyżej i wyćwicz się lepiej z pomocą tych dyskusji, które się takie niepotrzeb­ ne ludziom wydają i mówią o nich, że to koszałki opałki, ćwicz się, pókiś jeszcze młody. Jeżeli nie, to będzie przed tobą prawda uciekała. — Jakim więc sposobem — powiada — ćwiczyć się, Parmenidesie? — W ten sposób — mówi — jak to słyszałeś u Zenona. Zresztą E podobało mi się to, kiedyś mu powiedział, że nie odpowiada ci jako rozważanie wędrówka po przedmiotach widzialnych i takich rzeczach, tylko byś chciał mówić o tych rzeczach, które przeważnie myślą można uchwycić i uważać je za postacie. —- B o wydaje mi się — mówi — że w ten sposób wcale nietrudno pokazać, że przedmioty są podobne i niepodobne, i jakiekolwiek bądź. — N o pięknie — powiada. — A trzeba, oprócz tego, jeszcze i to 136 zrobić: nie tylko patrzeć, czy istnieje to, co wynika z jakiegoś przy­ jętego założenia, ale także zakładać, że może nie istnieje właśnie to samo, jeżeli chcesz się lepiej wyćwiczyć. 1 4

a p r z e d m i o t y k o n k r e t n e z n o w u inne i gdzieś indziej za m u r e m p o ł o ż o n e . Sokrates się t r o c h ę wstydzi i boi tych w n i o s k ó w . Parmenides ani t r o c h ę . O n nie twierdzi, że tak jest, t y l k o , że tak jakoś wychodzi, jeżeli p r z y j m o w a ć idee, a jak ich nie p r z y j m o w a ć , robi się jeszcze głupiej, więc ani w prawo, ani w lewo. Sokrates j a k b y usiadł na krze. Parmenides się z niego śmieje. Rzeczywiście. K i e d y się z postaci rzeczy, z idei, p o r o b i ł o b r y ł y i założyło się, że o n e nie mają żadnego związku z k o n k r e t a m i , a poznawanie idei zostało pojęte j a k widzenie o c z y m a cielesnymi — nie ma rady. Ale w Państwie, kiedy Sokrates był starszy, umiał bardzo przekonująco opowiadać o t y m , jak t o się idee poznaje myślami, a nie zmysłami, c h o ć przy sposobności spostrze­ żeń zmysłowych. M ó w i ł , że idei dotyczą przedstawienia nieobrazowe, jasne, bo okre­ ślone i ustalone, które m y dziś nazywamy pojęciami. I nie uważał wtedy, żeby myślenie pojęciami miało człowiekowi albo b o g o m utrudniać orientację w konkretach, t y l k o na odwrót. I w Fajdrosie mówił, i w Uczcie, i na wielu innych miejscach, że przedmioty zmysłowe zostają w stosunkach do przedmiotów pojęć, a nie są od nich odgrodzone murem. J a k o ś to szło, c h o ć zwrotami przenośnymi opisywane —- teraz się to mąci i wali, gdy Parmenides bierze te rzeczy dziwnie grubo, zmysłowo, materialistycznie. 1 4

T e n rozdział zawiera apel do młodego Sokratesa, aby się ćwiczył we w n i o s k o ­ waniu i w dowodzeniu, bo inaczej nigdy prawdy nie dojdzie. Apel p i ę k n y niewątpli­ wie i na nim opiera W i l a m o w i t z - M o e l l e n d o r f przekonanie, że cały dialog jest podręcz­ nikiem do ćwiczeń logicznych. Ze bałamuctwa i błędy są umyślne i starsi uczniowie w A k a d e m i i już umieli je wyszukiwać i poprawiać. T r z e b a jednak myśleć, że autor b y ł b y na p e w n o podał sam od siebie, c h o ć b y na k o ń c u , właściwe rozwiązania trudno­ ści, gdyby chciał w ten sposób uczyć młodzież i gdyby te rozwiązania miał pod ręką.

136 A

Parmenides

31

— J a k to rozumiesz? — powiada. — Tak, na przykład, jeżeli chcesz mówić o tym założeniu, które podał Zenon, czy istnieje wiele przedmiotów, to patrzeć, co musi z tego wynikać i dla tych samych wielu przedmiotów w ich stosunku do siebie nawzajem, i do jedności, i co wynika dla jedności w «stosunku do niej samej i do wielu przedmiotów. I z drugiej strony, jeżeli nie ma wielu przedmiotów, zastanowić się znowu, co z tego wyniknie i dla Jednego, i dla wielu w ich stosunku do siebie samych, i w ich stosunku wzajem- B nym. Albo znowu; jeżeli chodzi o to założenie, czy istnieje podobień­ stwo, czy nie istnieje, to co z jednego i z drugiego założenia wyniknie i dla tego, co się zakłada, i dla innych przedmiotów w ich stosunku do siebie samych i w ich stosunku wzajemnym. Jeżeli chodzi o niepodo­ bieństwo, ta sama sprawa, i jeżeli chodzi o ruch i o spoczynek, i powstawanie, i zatratę, i o sam byt, i niebyt. Jednym słowem, cokol­ wiek kiedyś założysz, jako istniejące, czy jako nie istniejące, czy jakie tam bądź inne, trzeba zobaczyć, co stąd wynika dla niego samego i dla każdego innego przedmiotu, który byś naprzód wziął pod uwagę, i dla C ich większości, i dla wszystkich tak samo. I z innymi rzeczami tak: zawsze je rozpatrzyć w stosunku do siebie samych i w stosunku do cze­ gokolwiek innego, co bądź sobie kiedy wybierzesz, czy to coś, coś założył, będzie przyjęte jako istniejące, czy jako nie istniejące, jeżeli chcesz się doskonale wyćwiczyć i prawdę przejrzeć na wskroś. — Nieogarnioną — powiada — opisujesz robotę, Parmenidesie, i ja się nie bardzo orientuję. Ale czemuś mi jej sam nie pokazał, założyw­ szy cokolwiek, abym lepiej zrozumiał, o co chodzi. — Dużą robotę — powiada — zadajesz, Sokratesie, człowiekowi D w tym wieku. —- A to ty, Zenonie — powiedział Sokrates — czemuś ty jej nam nie pokazał? A Zenon, powiada, roześmiał się i mówi: — Sokratesie, musimy prosić samego Parmenidesa. T o chyba nie głupie, co on mówi. C z y ty nie widzisz, jaką robotę zadajesz? G d y b y Zdaje się, że ich nie miał p r z y pisaniu dialogu, c h o ć b y dlatego, że ich nie szukał. Szukał przecież paradoksów. M ł o d y Sokrates wyznaje czemu go interesują p r z e d m i o t y pojęć więcej niż p r z e d m i o t y spostrzeżeń z m y s ł o w y c h . Dlatego, powiada, że w tej dziedzi­ nie m o ż n a w y k a z y w a ć , co się k o m u podoba, m o ż n a pokazać, że przedmioty są i takie, i nie takie, i j a k i e k o l w i e k bądź. Parmenides pochwala ten nihilizm i rozpasanie my­ ślowe. W świetle ostatniej p o c h w a ł y jego zachęta do ćwiczeń logicznych wygląda na złośliwe pokuszenie, podane z uśmiechem, k t ó r y m ó g ł b y b y ć szatański, gdyby w n i m widać b y ł o ostre zęby. Ale te zęby nie są ani zbyt ostre, ani jadowite. Śmiech zresztą adresuje Platon sam do siebie.

Platon

32

136 D

nas tu było więcej, nie godziłoby się go prosić. B o nie wypada wobec licznych świadków prowadzić takich dyskusji — zwłaszcza będąc w tym wieku. Szerokie koła nie wiedzą, że bez takiego przechodzeE nia wszystkich punktów po kolei i bez tego błąkania się tędy i owędy niepodobna natrafić na prawdę i do rozumu dojść. Więc ja ciebie, Parmenidesie, razem z Sokratesem proszę, abym cię i sam posłuchał po tak długim c z a s i e . IX Kiedy to powiedział Zenon, mówi Antyfon, że Pytodoros zaczął sam Parmenidesa prosić i Arystoteles, i inni, aby pokazał na przykładzie, co ma na myśli i nie robił inaczej. Więc Parmenides powiada: trzeba 137 was posłuchać. Chociaż mam wrażenie, że tak mi jest, jak temu konio­ wi u Ibykosa. O n tam siebie raz przyrównywa do konia wyścigowego, który już jest przystary, i kiedy go do wozu zaprzęgają, aby szedł na wyścigi, on drży przed tym, co ma być, bo ma doświadczenie — więc tak samo i on o sobie powiada, że w tak późnym wieku nie chce, ale musi iść w służbę Erosa. J a też mam dobrą pamięć, więc boję się. J a k to trzeba w tym wieku przepływać przez takie i takie wielkie mnóstwo twierdzeń. N o , ale trzeba wam zrobić tę przyjemność; tym bardziej że, B jak i Zenon mówi, jesteśmy sami w towarzystwie. Więc skąd tak zaczniemy? I co założymy naprzód? A może chcecie, skoro już mamy się bawić tą pracowitą zabawką, to ja zacznę sam od siebie i od mojej tezy, zrobię założenie dotyczące jedności: czy istnieje Jedno, czy nie istnieje, i co musi z tego wynikać? — T a k jest — powiada Zenon. — Więc któż — mówi — będzie mi odpowiadał? Może najmłodszy? B o może najmniej będzie miał z tym do roboty i może najprędzej C odpowie to, co myśli. Dla mnie jego odpowiedź będzie zarazem odetchnieniem. 15

16

1 5

M e t o d a k o n t r o l i p o m y s ł ó w za p o m o c ą wysnuwania z nich następstw jest zu­ pełnie słuszna. T r z e b a przy t y m uważać, c z y się nie wprowadza jakichś milczących założeń i c z y się w y r a z y bierze stale w t y m s a m y m znaczeniu. Z e n o n wie z g ó r y i uprzedza, że to wysnuwanie następstw z najrozmaitszych supozycji będzie wyglą­ dało k o m p r o m i t u j ą c o dla Parmenidesa. T o będą dziecinady i błąkanie się tędy i o w ę d y — ale to się przyda j a k o ćwiczenie. K t o nie czytał dalszego ciągu, musi b y ć zdziwio­ ny, dlaczego k o n t r o l a metodyczna pomysłów filozoficznych miałaby być taka nieprzy­ zwoita, że nawet prosić o nią nie wypada poważnego człowieka w o b e c licznych świad­ k ó w . K t o przeczytał całość, pomyśli, że Platon wiedział jednak co tu napisał. 1 6

Skrupuły opadają Parmenidesa — widocznie Platon już miał dalszy ciąg w gło­ wie albo i na papirusie, i wiedział, jak będą wyglądały te wyścigi myślowe względnie gonitwa myśli. Bał się opinii szerokich kół, ale dla filozofów z a r y z y k o w a ł . N a part­ nera w y b r a ł dla Parmenidesa schemat młodzieńca, k t ó r y rzeczywiście m ó w i najmniej

Parmenides

137 C

33

— G o t ó w ci jestem służyć, Parmenidesie — powiedział Arystoteles — bo mnie masz na myśli, kiedy mówisz o najmłodszym. Więc zada­ waj pytania. J a będę odpowiadał. — N o , dobrze — powiada. — Jeżeli istnieje Jedno, to ono nie może być tym samym, co wiele? — Ależ jakim by sposobem? — Zatem ani część jego istnieć nie powinna, ani ono nie powinno być całością. — C o znowu? — Przecież część jest chyba częścią całości. — Tak. — A cóż całość? Czy nie prawda, że to, czemu nie brak żadnej części, to tylko może być całością? — Tak. — Więc z obu względów Jedno musiałoby się składać z części: i całością będąc, i części mając. — Koniecznie. — Więc z obu względów w ten sposób Jedno byłoby wielkością, a nie czymś Jednym. — Prawda. — A trzeba, żeby to nie była wielość, tylko Jedno. — Trzeba. — Zatem ani całością nie będzie, ani części mieć nie będzie, jeżeli jedno będzie J e d n y m . 1 7

i nie robi w tej rzekomej dyskusji nic więcej, j a k t y l k o przestanki między zdaniami. T w a r z y nie ma w i d o c z n e j . D z i w n a p r z y j e m n o ś ć m ó w i ć do t a k i e g o . A u t y s t y c z n a . C h o d z i widocznie o m o n o l o g o mdłych pozorach w y m i a n y myśli i k o n t a k t u . 1 7

Zaczyna się roztrząsanie Jednego, które trwa aż do k o ń c a dialogu. Zaraz pierw­

sze zdanie tego rozdziału m ó w i , że Parmenides wymyśla sobie jakiś dziwny przedmiot i chce o nim m ó w i ć . T o „jedno", o k t ó r y m mowa, to ma być coś, o czym nic więcej powiedzieć nie można, jak t y l k o to, że jest jedno. Przedmiot zatem bardzo nieciekawy. M ó w i się o nim z góry, że to nie może być to samo, co wiele. Zatem to na pewno nic podobnego do naszych metrówek, bo jeden m e t r to jest to samo co wiele centymetrów. I nic podobnego do jakiejkolwiek materii, bo jedna bryła materii to zawsze wiele dro­ bin i a t o m ó w , i e l e k t r o n ó w , a mówiąc ogólnie, cząstek. I nic podobnego do faktów psychicznych, bo te zawsze mają swoją jakość, czas trwania, siłę i o każdym m o ż n a powiedzieć coś więcej niż t y l k o to, że jest jeden. Zatem nie widać, o c z y m właściwie chce m ó w i ć Parmenides, kiedy pyta o J e d n o . P o prostu z liczebnika zrobił rzeczownik, robi z niego podmiot zdań i próbuje, które z takich zdań będą miały p o z o r y sensu, a które nie. N a pewno wyjdzie z tego dużo prawdziwych zdań przeczących i tylko jedno prawdziwe zdanie twierdzące: jedno jest jedno, jeżeli już ktoś przyjmie taki podmiot i nie zapyta, c o to za „jedno": jedno jajko, czy jedno słowo, czy jedno przekonanie, czy

Platon

137 D

— N o nie. — Nieprawdaż? Jeśli ono nie ma żadnej części, to nie może mieć ani początku, ani końca, ani środka. B o to by już były jego części. — Słusznie. — I prawda, że koniec i początek to granice każdej sprawy. — Jakżeby nie? — Zatem Jedno jest nieograniczone, skoro nie ma ani początku, ani końca. — Nieograniczone. E — I chyba bez kształtu. B o ani okrągłości, ani prostości nie może mieć w sobie. — Jakim sposobem? — Okrągłe jest chyba to, czego krańce są ze wszech stron jednako­ wo odległe od środka. — Tak. — A proste jest to, czego środek leży naprzeciw obu końców. — Tak. — Nieprawdaż; części musiałoby mieć Jedno i byłoby wielością, gdyby miało w sobie kształt prosty lub okrągły. — T a k jest. 138 — Zatem nie jest ani proste, ani okrągłe, skoro nawet części nie posiada. — Słusznie. — I rzeczywiście takim będąc, nie będzie nigdzie. B o nie może być ani w czymś innym, ani w sobie. — Jakże to? — Gdyby było w czymś innym, wtedy to coś innego obejmowa­ łoby je naokoło i na wielu miejscach dotykałoby jego licznych cząstek. A czegoś jednego i nie złożonego z części, czegoś, co nie ma powierzchni naokoło, niepodobna w wielu miejscach naokoło dotykać. — Niepodobna. — A może by, istniejąc samo w sobie, mogło samo siebie obejmoB wać, nie będąc niczym innym, jak tylko sobą, gdyby przynajmniej mogło istnieć samo w sobie. B o , żeby coś było w czymś, co go nie obejmuje, niepodobna. co właściwie? M ł o d y Arystoteles nie jest taki samodzielny i naiwnie odpowiada, że jedno nie m o ż e b y ć t y m samym, co wiele. J a k b y wiedział, o co właściwie m o ż e chodzić w m ę t n y m pytaniu Parmenidesa, i j a k b y sobie myślał, że jedno jajko to nie jest wiele jaj. J a k było do przewidzenia, płynąć zaczyna teraz p o t o k zdań sprzecznych, które mają p o z o r y sensu. J e d n o nie ma części, nie jest całością, nie ma początku, środka i końca, nie ma granic, kształtu i nie tkwi ani w c z y m k o l w i e k innym, ani w sobie.

138

B

Parmenides

35

— Niepodobna przecież. — Nieprawdaż; czymś innym byłoby to, co obejmuje, a czymś innym to, co by było objęte. B o przecież jedno i to samo w całości nie potrafi równocześnie doznawać i robić jednego i tego samego. I w ten sposób to jedno już by nie mogło być Jednym, tylko byłyby dwa. — N o , nie byłoby. — Zatem nie ma gdzieś tego Jednego; nie ma go ani w sobie samym, ani w czymś innym. —- Nie ma. — A zobacz no, czy ono, jeśli jest takie, może stać na miejscu albo X I się poruszać. — A czemuż by też nie? — B o poruszając się, alboby zmieniało miejsce, alboby się zmienia- C ło samo. B o tylko takie są ruchy. — N o tak. — Otóż, gdyby się Jedno robiło inne niż jest, niepodobna, żeby dalej zostawało tym Jednym. —- Niepodobna. —- Zatem ono się nie rusza w znaczeniu zmiany jakościowej. — Zdaje się, że nie. — A może w znaczeniu zmiany miejsca? — A może? — Ależ, gdyby się w tym znaczeniu poruszało, to alboby się krę­ ciło w kółko na tym samym miejscu, albo zmieniałoby miejsce z jed­ nego na drugie. — Koniecznie. — Nieprawdaż, co się ma kręcić w kółko, to musi mieć środek stały i musi mieć swoje inne części, które by się naokoło tego środka krę- D ciły. A co nie może mieć środka ani części, w jakiż sposób może się kiedykolwiek kręcić około swego środka? — W żaden sposób. — A więc może ono zmienia miejsce z jednego na drugie i w ten sposób się porusza? — Już, jeżeli jak, to w ten sposób. — Nieprawdaż, pokazało się, że ono nie może być gdzieś, w czymś. — Tak. — A czy nie jest mu jeszcze trudniej dostawać się gdziekolwiek? — Nie rozumiem, dlaczego. — Jeżeli się coś dokądś dostaje, czy nie musi jeszcze nie być w tym, bo się dopiero dostaje, ani też nie może być całkowicie poza tym, skoro się już dostaje.

36 E

Platon

138 E

— Z konieczności. — Więc jeżeli cokolwiek może by w takim stanie, to jedynie tylko to, co miałoby części. B o jakaś jedna jego część już by była w środku, a druga równocześnie jeszcze na zewnątrz. A jeżeli coś nie ma części, to przecież nie potrafi w żaden sposób w całości nie być równocześnie ani w środku, ani na zewnątrz. — T o prawda. — C o ani części nie ma, ani całością nie jest, czy temu nie jest jeszcze trudniej dostać się dokądkolwiek, skoro się tam nie może dostać ani częściami, ani jako całość? — Zdaje się. 139 — Zatem ono ani nie chodzi nigdzie, nie dostaje się nigdzie i miej­ sca nie zmienia, ani się na miejscu nie kręci, ani się jakościowo nie zmienia. — Nie wydaje się. — Więc w każdym znaczeniu ruchu to „Jedno" jest nieruchome. — Nieruchome. — Ale my przecież mówimy, że ono też nie może istnieć w czymś. — A mówimy. — Zatem ono też nie istnieje nigdy w tym samym. — A to czemu? — B o już by wtedy było w tym samym, w czym jest. — T a k jest. —- Więc ani w sobie samym, ani w czymś innym niepodobna mu istnieć wewnątrz. — N o nie. B — Zatem to „Jedno" nigdy nie jest w tym samym. — Zdaje się, że nie. — A przecież to, co nigdy nie jest w tym samym, to ani spokoju nie ma, ani nie stoi. — Nie może. — Więc to Jedno, zdaje się, ani nie stoi, ani się nie rusza. — Nieprawdaż, widać, że tak. —- I ono nie będzie tym samym ani z czymś innym, ani z sobą samym, ani też nie będzie mogło być czymś różnym od siebie samego, ani od czegoś innego. — Jakim sposobem? —- B o chyba, będąc czymś różnym od siebie samego, byłoby róż­ nym od jednego i nie byłoby już Jednym. — Prawda.

139 C

Parmenides

37

— A znowu, będąc tym samym z czymś różnym, byłoby już tam- c tym, a nie mogłoby być sobą. Tak, że i w ten sposób nie byłoby tym, czym jest, tylko czymś różnym od Jednego. — N o , nie byłoby. —- Zatem ono się nie utożsami z czymś różnym, ani się nie zacznie różnić od siebie samego. — N o nie. — Ani czymś różnym od czegoś różnego nie będzie, jak długo będzie Jednym. B o coś, co jest Jednym, nie może być czymś różnym od czegokolwiek — to może być tylko coś, co jest czymś różnym od czegoś różnego, a nic innego. — Słusznie. — Przecież ono przez to, że jest czymś Jednym, nie stanie się czymś różnym. C z y też myślisz, że tak? — Ależ nie. — A jeżeli nie przez to, to nie samo przez się, a jeżeli nie samo przez się, to i nie samo. O n o samo, nie mogąc w żaden sposób być czymś D różnym, nie będzie różnym od niczego. — Słusznie. — Ani też nic nie będzie tym samym samo ze sobą. — Jakże to nie? — Bo nie ta sama jest natura jednego i nie ta sama przecież tego samego. — Więc co? — T o , że jeśli się coś staje tym samym z czymś innym, nie staje się Jednym. — Ależ jak to? — T o , co się staje tym samym z wielością, musi się stawać wielo­ ścią, a nie czymś Jednym. — Prawda. — Ale, jeśli Jedno nie różni się niczym od tego samego, to ile razy by się coś stawało tym samym, stawałoby się może zawsze Jednym. A ile razy Jednym, robiłoby się tym samym. — T a k jest. — Więc jeśli Jedno będzie identyczne z sobą, nie będzie Jednym z sobą. I w ten sposób, będąc Jednym, nie będzie Jednym. A tymcza- E sem to przecież niemożliwe. Zatem i to niemożliwe, żeby Jedno było czymś różnym od różnego i czymś identycznym z sobą. — Niemożliwe. — W takim razie to Jedno ani z sobą, ani z czymś innym nie będzie ani identyczne, ani różne.

Platon

139 E

— N o nie. — Zatem ani podobne, ani niepodobne nie będzie, ani do siebie samego, ani do czegoś innego. — B o co? — B o podobne to chyba to, co nacechowane tym samym. — Tak. 140 — A pokazało się, że natura tego samego jest różna od natury jednego. — N o pokazało się. — A jeżeliby to Jedno było nacechowane czymś różnym od bycia czymś Jednym, to byłoby nacechowane czymś więcej niż tym, że jest czymś Jednym. A to jest niemożliwe. — Tak. — Zatem żadną miarą to Jedno nie może być nacechowane iden­ tycznością ani z czymś innym, ani z samym sobą. — Nie wydaje się to możliwe. — Zatem i podobne nie może być ani do czegoś innego, ani do siebie samego. — Nie wydaje się. — A nie może też być nacechowane różnością to Jedno; bo w ten sposób byłoby nacechowane czymś więcej niż jeden. — N o więcej. — A gdyby było nacechowane różnością albo od siebie samego, albo B od czegoś innego, byłoby niepodobne albo do siebie, albo do czegoś innego, skoro podobne jest to, co jest nacechowane tożsamością. — Słusznie. — Zatem Jedno, jak się zdaje, w żadnym sposobie nie nacechowane różnością, w żadnym sposobie nie będzie też niepodobne ani do siebie samego, ani do czegoś innego. — N o nie. — Zatem to Jedno nie może być ani podobne, ani niepodobne, ani do siebie samego, ani do czegoś innego. — Nie wydaje się. — I prawda, że będąc takim, nie będzie ani równe, ani nierówne, ani sobie samemu, ani czemukolwiek innemu. — Jakże to? — B o gdyby było równe, miałoby te same miary, co tamto, czemu byłoby równe. — Tak. —- A gdyby było może większe albo mniejsze, gdyby było z innyC mi rzeczami współmierne, to miałoby więcej miar niż rzeczy mniejsze, a mniej niż większe.

140 C

Parmenides

— Tak. — A gdyby nie było współmierne, to będzie miało miary mniejsze od jednych, a większe od drugich. — Jakżeby nie? — Nieprawdaż, to niemożliwe, żeby to, co nie ma w sobie tożsa­ mości, miało albo miary te same, albo jakiekolwiek inne znamiona te same? — Niemożliwe. — Zatem nie może być równe ani sobie, ani niczemu innemu, nie mając tych samych miar. — N o nie przecież — pokazuje się. — A jeśli ma więcej miar albo mniej, to ilekolwiek miar posiada, tyle też posiadałoby części. I w ten sposób znowu już nie będzie Jed- D nym, ale będzie go tyle, ile będzie miało miar. — Słusznie. — A gdyby miało jedną miarę, stałoby się równe tej mierze. A to się okazało niemożliwe, żeby ono było czemukolwiek równe. — Pokazało się. — Więc skoro ono nie ma ani jednej miary, ani wielu, ani niewielu, ani w ogóle nie ma w sobie tożsamości, ono, zdaje się, nie będzie nigdy równe sobie ani czemuś innemu, ani nie będzie większe, ani mniejsze, ani od siebie samego, ani od czegoś innego. — Ze wszech miar tak j e s t . — N o cóż? A wydaje się, że Jedno może być starsze albo młodsze, X I I albo tego samego wieku, jak cokolwiek innego? E — A czemuż by nie? 1 8

1 8

J e d n o nie ulega z m i a n o m , nie porusza się w żaden sposób i nie stoi, nie jest ani

t y m samym, ani czymś r ó ż n y m od siebie, nie jest ani podobne, ani niepodobne,

ani

równe, ani n i e r ó w n e c z e m u k o l w i e k na świecie. Z góry m o ż n a b y ł o zgadnąć, że o n o nie będzie też należało ani do pijących, ani do nie pijących, ani do kudłatych, ani do łysych itd. T a k samo j a k „siedemnaście" albo „więc", albo „pod", albo „czarne", albo „nic". J e ż e l i w t y m p o t o k u zdań ktoś ma poczucie niespodzianki albo

wątpliwości

chwilami, c z y m o ż n a c z e m u k o l w i e k odmawiać obu cech sprzecznych, c z y też jedną z d w ó c h cech sprzecznych wypadałoby każdemu przedmiotowi zostawić, t o dlatego, że t r u d n o się zrazu przyzwyczaić do tej myśli, że ci ludzie m ó w i ą o n i c z y m właści­ wie, o żadnym przedmiocie, t y l k o zdania składają tak, j a k b y im o jakiś przedmiot szło. O jakąś kulę dużą, c z y o wszechświat, czy o boga, o c o k o l w i e k . A l e oni o t y m nie mówią, t y l k o o J e d n y m i o n i c z y m więcej. K a ż d y przedmiot posiada jedną z dwóch cech sprzecznych, k t ó r e mogą m u w ogóle przysługiwać; ale takie coś, k t ó r e ma b y ć p o z b a w i o n e wszystkich cech, o p r ó c z tego, że jest jednym, m o ż n a bez troski wskazać za p o z b a w i o n e obu cech sprzecznych i nie uważać go za żaden p r z e d m i o t .

40

Platon

140 E

— Dlatego, że mając ten sam wiek, co samo, albo cokolwiek innego, miałoby w sobie równość czasu i podobieństwo, a mówiliśmy, że te rzeczy nie przysługują Jednemu: ani podobieństwo, ani równość. — Mówiliśmy przecież. — I że mu nie przysługuje niepodobieństwo i nierówność, tośmy też mówili. — N o , tak jest. — Więc jak ono potrafi być od czegokolwiek albo starsze albo 141 młodsze, albo mieć ten sam wiek, skoro jest takie? — W żaden sposób. — Zatem Jedno nie może być ani młodsze, ani starsze, ani tego samego wieku, co ono samo lub cokolwiek innego. — Nie wydaje się. — Czyż zatem nawet i w ogóle istnieć w czasie nie*mogłoby to Jedno, gdyby było takie? C z y to nie musi tak być, że, jeśli coś istnieje w czasie, to robi się wciąż starsze od siebie samego? — T o musi tak być. B — A prawda, że co jest starsze, to jest zawsze starsze od czegoś młodszego? — N o tak. — Cokolwiek się staje starsze od siebie samego, to staje się równo­ cześnie i młodsze od siebie samego, jeżeli ma mieć zawsze od czego robić się starszym. — J a k to myślisz? — W ten sposób. Jeżeli coś jest różne od drugiego, to nie musi dopiero stawać się takim, bo już jest różne. Musi tylko być różne od tego, co jest już różne i musi stać się różne od tego, co się stało różne, i musi istnieć różne od tego, co ma być różne, a od tego, co się staje różne, ani stać się, ani istnieć, ani być jakoś różnym, tylko stawać się C różnym i nic innego nie robić. — Koniecznie. — A być starszym to jest różność w stosunku do młodszego i do nikogo innego? — N o jest. — Więc cokolwiek się staje starszym od siebie samego, to musi równocześnie stawać się młodsze od siebie samego. — Zdaje się. — Ale zarazem ani dłuższego czasu od siebie nie zajmować, ani krótszego, tylko równy czas, tak samo, i być, i powstawać, i powstać kiedyś, i istnieć. — Konieczne i to.

141 C

Parmenides

— Zatem zdaje się, że to musi tak być, że cokolwiek istnieje w czasie i uczestniczy w nim, każde takie coś musi mieć ten sam wiek, co go D ma, i musi stawać się zarazem starsze i młodsze od siebie samego. — G o t o w o tak być. — A to Jedno takich znamion wcale nie posiada. — N o , nie posiada. — Zatem ono też nie uczestniczy w czasie i nie istnieje w żadnym czasie. — N o nie przecież — sam rozum dyktuje. — Więc cóż? T e słowa: „było" i „stało się" i „powstawało" czy te słowa nie zdają się oznaczać uczestniczenia w czasie czegoś, co się stało kiedyś? — I bardzo. — N o a cóż? A to: „będzie" i „stanie się" i „powstanie" czy te słowa E nie oznaczają uczestnictwa w czasie przyszłym, który ma kiedyś nadejść? — Tak. — A to „jest" i „staje się" czy nie w teraźniejszym? — T a k jest. — Jeżeli tedy „Jedno"' w żaden sposób w żadnym czasie nie uczest­ niczy, to ani nie powstało nigdy, ani nie powstawało, ani go nie było nigdy, ani teraz nie powstało, ani nie powstaje, ani nie jest, ani później powstawać nie będzie, ani nie powstanie, ani go nie będzie. — Najzupełniej sza prawda. — A czy może cokolwiek uczestniczyć w istnieniu inaczej niż w którymś z tych sposobów? —- Nie może. — Zatem „Jedno" w żadnym sposobie nie uczestniczy w istnieniu? — Nie zdaje się, żeby. — Zatem w żadnym sposobie nie ma tego Jednego. — Nie widać, jakby. —• Więc nawet i tak go nie ma, żeby było czymś Jednym. Bo już by było będąc i uczestnicząc w istnieniu. Zdaje się, że to Jedno ani nie jest Jednym, ani nie istnieje, jeżeli wypada wierzyć takiemu tokowi myśli. 142 — G o t o w o tak być. 1 9

1 9

J e d n o oczywiście nie jest ani starsze, ani młodsze od c z e g o k o l w i e k i nie istnieje

w czasie. Zabawnie wypada twierdzenie, że każdy, k t o się starzeje, staje się r ó w n o ­ cześnie młodszy od siebie samego. Figiel w t y m , że z w r o t e m „ten sam c z ł o w i e k " obej­ m u j e m y człowieka o p e w n y m imieniu w jego r ó ż n y c h wiekach, a więc i pięcioletnie­ go, i dwudziesto- i trzydziesto- i siedemdziesięcioletniego. K i e d y się c z ł o w i e k robi pięćdziesięcioletni, robi się o dwadzieścia lat młodszy od siebie siedemdziesięcioletnie­ go. D o p i e r o z chwilą śmierci k o ń c z y się to odmładzanie. A l e do samej śmierci m o ż e sobie c z ł o w i e k co rano m ó w i ć : nigdy już nie będę taki m ł o d y jak dziś.

Platon

42

142 A

— A jeżeli czegoś nie ma, to czy takie nie istniejące coś może coś mieć dla siebie albo coś swojego? — N o jakże? — Zatem ono ani nazwy nie ma, ani ścisłego ujęcia, ani jakiejś wiedzy o tym nie ma, ani spostrzeżenia, ani mniemania. — Nie widać, żeby. — Zatem ani się go nie nazywa, ani się o nim nie mówi, ani ono nie jest przedmiotem mniemania, ani poznania, ani go nikt nie dostrzega. — Nie zdaje s i ę . — A czy to możliwe, żeby się tak rzecz miała z tym „Jednym"? — N o nie, tak mi się przynajmniej zdaje. — Więc, jeżeli chcesz, to wróćmy do założenia — na nowo, od początku — może się nam coś inaczej przedstawi, jak będziemy wracali. — Owszem, mam ochotę. — Nieprawdaż? Jeżeli istnieje Jedno, tak mówimy, to jakie tam dla niego następstwa z tego wynikają, to trzeba przedyskutować i uzgod­ nić. C z y nie tak? — Tak. — N o to zobacz od początku. Jedno jeśli istnieje, to czy możliwe jest, żeby istniało, a w istnieniu nie uczestniczyło? — Nie jest możliwe. 2 0

XIII

B

2 1

2 0

R o z m a w i a j ą c y zupełnie słusznie dochodzą do przekonania, że tego J e d n e g o nie b y ł o , nie ma i nie będzie. I że oni, c h o ć mówili tak długo, m ó w i l i właściwie o n i c z y m i nie udzielali sobie ani wiedzy żadnej, ani nawet m n i e m a ń o c z y m k o l w i e k . „Jedno" nie jest nazwą żadnego przedmiotu, t y l k o im tak wyglądało i wygląda dalej. Pomylili się, myśląc, że cokolwiek wydaje się J e d n y m lub jakimkolwiek, to musi tym samym istnieć. Złota góra wydaje się czymś J e d n y m , a nie istnieje. Ludzie umieją przy­ pisywać wiele cech przedmiotom, k t ó r y c h nie ma, i t y m nawet, o k t ó r y c h sami wiedzą, że ich nie ma. 2 1

Arystoteles nie chce wierzyć, żeby J e d n o , ten r z e k o m y przedmiot ich r o z m o w y , nie istniało w ogóle i żeby nie było o c z y m m ó w i ć w o b e c tego. A czemu nie wierzy? Dlatego, że słyszy ten rzeczownik z r o b i o n y z liczebnika i wie, że Parmenides o t y m pisał, więc mu się zdaje, że to jednak musi być coś, jakaś rzecz. T o właśnie jest wielka p o m y ł k a eleatów, że im się zawsze czymś istniejącym, jakimś przedmiotem rzeczywi­ stym wydaje wszystko, o czym ktoś pomyśli albo m ó w i ć zacznie. T a k im wyrazy m o w y rodzą widziadła przedmiotów. Platonowi też. T o się nazywa werbalizm. I to się mści. Zdanie „istnieje J e d n o " zawiera dwa wyrazy. Rozmawiający już myślą, że to są dwie części jednego przedmiotu, zupełnie podobne do całości i dzielące się w nieskończoność na części takie same. T y m samym myślą coś wprost przeciwnego, niż myśleli na początku rozdziału X . „Myśleli" znaczy tutaj tylko: suponowali, a nie zna­ czy: byli przekonani. Suponować rzeczy sprzeczne można bez trudności; dla zabawy, dla ćwiczenia. Myśleć rzeczy sprzeczne przy zdrowych zmysłach w znaczeniu: „wierzyć w nie głęboko i po prostu" — niepodobna.

142 B

Parmenides

— Nieprawdaż, wtedy też istnienie J e d n e g o " nie byłoby tym sa­ mym, co jeden. O n o by nie było jego istotą, ani by to Jedno w istnie­ niu nie uczestniczyło i wychodziłoby na coś podobnego powiedzieć, że Jedno istnieje i powiedzieć, że Jedno to jedno. Tymczasem teraz nie to C mamy założenie, że Jedno to jedno i co z tego musi wynikać, tylko nam chodzi o to, czy Jedno istnieje. Czy nie tak? — T a k jest. — Nieprawdaż? Dlatego, że co innego oznacza wyraz „istnieje", a co innego wyraz „ J e d n o " ? — Z konieczności. — Więc czy to nie znaczy, że Jedno uczestniczy w istnieniu, kiedy ktoś powie razem, że Jedno istnieje? — N o tak jest. — Więc na nowo mówmy, co wyniknie z tego, jeżeli Jedno istnie­ je. Zobacz no, czy to założenie nie oznacza z konieczności takiego Jednego, które ma części. — Jakim sposobem? — Takim. Jeżeli ten wyraz „istnieje" dotyczy jednego istniejącego, D a wyraz „Jedno" dotyczy też jednego istniejącego, a nie jest jednym i tym samym istnienie i Jedno, tylko przysługują właśnie temu same­ mu, cośmy przyjęli w założeniu, a mianowicie temu istniejącemu Jed­ nemu, to czy nie musi to „istniejące Jedno" być całością, a jego częścia­ mi staną się „Jedno" oraz „istnienie". —- Z konieczności. — A czy my każdą z tych dwóch części nazwiemy tylko częścią, czy też część należy nazywać częścią całości? — Całości. — Zatem i całością jest, cokolwiek jest Jednym i ma cząstkę? — T a k jest. — N o cóż? A czy każda z tych części istniejącego Jednego, bo są E dwie: to „Jedno" i to „istniejące", czy na przykład Jedno utraci tę cząstkę „istniejącego", albo to „istniejące" czy utraci cząstkę „Jednego"? — T o nie może być. — Zatem znowu każda z dwóch cząstek ma i to „Jedno", i to „ist­ niejące" i taka cząstka składa się co najmniej znowu z dwóch cząstek, i w ten sam sposób wciąż dalej, jakakolwiek by się zrobiła cząstka to 22

2 2

D o d w ó c h części „Jednego istniejącego" przyrasta im trzecia, a mianowicie: róż­

ność p o m i ę d z y J e d n y m a istnieniem. Widać, że ci ludzie rachują w y r a z y , a tak mó­ wią, j a k b y jakieś polano rozłupywali na t r z y szczypki. I tak się im to J e d n o rozpada w oczach na nieskończoną ilość części, z k t ó r y c h każda jest jednostką.

Platon

142 E

zawsze ma te dwie cząsteczki. Bo to „Jedno" zawsze ma przy sobie 143 „istniejące", a to „istniejące" „Jedno". Zatem to się wciąż dwoi i nigdy nie może być Jednym. — Ze wszech miar. — Zatem to „Jedno istniejące" to byłoby w ten sposób jakieś nie­ ograniczone mnóstwo. — Zdaje się. — Pójdź no jeszcze i tędy. — Którędy? — Mówimy, że Jedno uczestniczy w istnieniu, ponieważ istnieje? — Tak. — I dlatego „Jedno istniejące" okazało się mnóstwem. — T a k jest. — N o cóż? A samo tylko „Jedno", o którym przecież mówimy, że uczestniczy w istnieniu; jeżeli je samo tylko, samo w sobie weźmiemy pod uwagę na rozum, bez tego, w czym ono według nas uczestniczy, B czy ono się wtedy okaże jednym, czy wieloma — jedno i to samo? — Jednym; tak mi się przynajmniej zdaje. — N o , to zobaczmy. Prawda, że czymś innym musi być jego ist­ nienie, a czymś innym ono, skoro „Jedno" nie jest „istnieniem", ale Jedno uczestniczy w istnieniu. — Koniecznie. — Nieprawdaż, jeśli czymś innym jest istnienie, a czymś innym Jedno, to ani to Jedno nie jest czymś różnym od istnienia dzięki jed­ ności, ani istnienie nie jest czymś innym od Jednego dzięki istnieniu, tylko one się różnią od siebie, różnością i innością. — T a k jest. — Tak, że ta różność nie jest ani tym samym, co Jedno, ani tym samym, co istnienie. — N o jakżeby? — C ó ż więc? Jeżeli sobie wybierzemy z nich, co chcesz, może: istC nienie i różność, albo istnienie i J e d n o , albo Jedno i różność, czy w każdym z tych wyborów nie wybieramy czegoś, co można słusznie nazwać parą? — J a k to? — N o tak: czy można powiedzieć „istnienie"? — Można. — I znowu powiedzieć: „Jedno"? — I to można. — I czy nie mówi się, że to para? — Tak. v

143 C

Parmenides

45

— A cóż, jak powiem: „istnienie i Jedno", czy to nie para? — T a k jest. — Nieprawdaż? I kiedy powiem: „istnienie i różność" albo „różność i Jedno" i tak na wszystkie sposoby każdą kombinację nazywam parą. — Tak. — A co się słusznie nazywa parą, czy może być, żeby to były jakieś D „oba", a nie „dwa"? — Nie może być. — A jeżeli są jakieś dwa, to czy istnieje jakaś możliwość, żeby każde z dwojga nie było Jednym? — Żadnej możliwości. — Więc i w tym wypadku, skoro zawsze są dwójki, to i każde z osobna musi być Jednym. — Widać. — A skoro każde z nich jest Jednym, to, jeżeli złożyć którekolwiek J e d n o z którąkolwiek kombinacją, czy nie zrobi się trójka z tego wszystkiego? — Tak. — A czy trzy to nie jest nieparzyste, a dwa parzyste? — Jakżeby nie? — N o cóż? Gdzie są „dwa", czy nie muszą być i „dwa razy", a jeżeli E trzy, to i trzy razy, skoro dwa to jest dwa razy jeden, a trzy to trzy razy jeden. — Koniecznie. — A jeżeli są dwa i dwa razy, to czy nie muszą być i dwa po dwa? A jeżeli trzy i trzy razy, to czy nie muszą być i trzy po trzy? — Jakżeby nie? — N o cóż? A jeżeli są trzy i są dwa razy, i są dwa, i są trzy razy, to czy nie muszą być i dwa razy trzy i trzy razy dwa? — Stanowczo muszą. —- Zatem muszą być i parzyste wzięte nieparzystą ilość razy, i nieparzyste wzięte parzystą ilość razy. 144 — Jest tak. — Jeżeli to tak jest, to czy myślisz, że zostanie jakaś liczba, która by nie musiała być. — W żaden sposób, nigdy. — Więc jeżeli jest jeden, to musi być i liczba. — Koniecznie. — A jeżeli jest liczba, to musi być i wielość, i nieograniczone mnóstwo przedmiotów. Czy nie robi się liczba nieskończonej mnogo­ ści i uczestnicząca w istnieniu?

Platon

46

144 A

— T a k też jest. — Nieprawdaż? Jeśli cała liczba uczestniczy w istnieniu, to i każda cząstka liczby musi w nim uczestniczyć? — Tak. XIV — Zatem istnienie jest rozdzielone na wszystkie przedmioty, któB rych jest wiele i nie opuszcza żadnego przedmiotu, ani najmniejsze­ go, ani największego? A może o to nawet i zapytywać głupio? B o jakżeby istnienie miało odstępować od któregoś z przedmiotów ist­ niejących. — W żaden sposób. -— Więc ono jest rozdrobnione na kawałki możliwie najmniejsze i największe, i wszelkie możliwe; ono się dzieli jak tylko można naj­ bardziej; istnieje nieskończona ilość części istnienia. C — Jest tak. — Więc jego części jest najwięcej. — Rzeczywiście najwięcej. — Więc cóż? Jest pomiędzy nimi taka, która jest częścią istnienia, ale żadną częścią? — I jakżeby się to stać mogło? — Ale mam wrażenie, że jeśli jest jakaś taka, to ona musi być zawsze, jak długo by istniała, czymś Jednym przecież, a nie może być czymś żadnym. — Koniecznie. — Zatem do każdej cząstki istnienia jest przyczepione to „Jedno"; ono nie opuszcza ani mniejszej cząstki, ani większej, ani żadnej innej. D - Tak. — A czy będąc Jednym ono jest równocześnie całe na wielu miej­ scach? T o zobacz! — J a patrzę i widzę, że to być nie może. — Zatem rozdzielone, jeśli nie całe. Bo inaczej chyba w żaden sposób nie będzie przysługiwało wszystkim częściom istnienia, jak tylko roz­ dzielone. — Tak. — A tego rozdzielonego musi być koniecznie tyle, ile jest części. — Musi. — W i ę c czy nie słusznie mówiliśmy przed chwilą, że istnienie musi mieć części najwięcej? I tego rozdzielonego nie ma więcej niż 2 3

2 3

T o zaczyna wyglądać do rzeczy. M ó w i ą tak, j a k b y m ó w i l i o t y m , że każdy

przedmiot materialny m o ż n a w myśli dzielić bez k o ń c a na cząstki coraz drobniejsze, na jednostki coraz niższego rzędu, k t ó r y c h suma musi rosnąć bez k o ń c a .

144

D

Parmenides

47

J e d n o , t y l k o tyle samo, zdaje się, co J e d n o . B o ani istnienie nie opuszcza Jednego, ani J e d n o istnienia, t y l k o ich jest wszędzie po równi, tyle samo. — Ze wszech miar, tak to wygląda. — Więc tego Jednego, rozkawałkowanego przez istnienie, jest mnó­ stwo, nieskończonej mnogości. — Widocznie. — Więc nie tylko „istniejące Jedno" jest mnóstwem, ale i samo Jedno podzielone przez istnienie musi być mnóstwem. — Ze wszech miar przecież. — A znowu, ponieważ cząstki są cząstkami całości, więc Jedno musi być ograniczone jako całość. Czyż całość nie obejmuje części? — Koniecznie. — A przecież to, co obejmuje, musi być granicą. — Jakżeby nie? — Zatem to istniejące Jedno jest i jednym, i mnóstwem, jest to i całość, i cząstki, i coś ograniczonego, i coś nieograniczonej mnogości. — Widocznie. — A jeśli to ograniczone, to czy i krańce posiada? — Z konieczności. — N o cóż? A jeśli to całość, to czy nie musi też mieć początku i środka, i końca? Czy może istnieć jakaś całość bez tych trzech rze­ czy? I gdyby od jednego którakolwiek z nich odpadła, czy ono zechce jeszcze być całością? — Nie zechce. — Zatem zdaje się, że Jedno musi mieć i początek, i koniec, i środek. — Musi mieć. — A prawda, że środek jest jednakowo odległy od krańców? B o inaczej nie byłby środkiem. — N o nie. — Więc kształt jakiś, zdaje się, że musi mieć Jedno, skoro jest takie; albo prosty, albo okrągły, albo jakiś pomieszany z jednego i z drugiego. — Musi chyba mieć. — A będąc takim, czy ono nie będzie istniało i samo w sobie, i w czymś innym? — Jak? — Przecież każda z cząstek jest w całości i żadna nie jest poza całością. — Takim sposobem. — A wszystkie cząstki są objęte całością? — Tak.

E

XV 145

B

C

Platon

D

E

146

145

C

— A przecież wszystkie cząstki to jest właśnie to Jedno i to ani trochę więcej, ani trochę mniej, tylko one wszystkie. — N o nie. — Nieprawda, że Jedno jest też i całością? — Jakżeby nie? — Jeżeli więc wszystkie części są w sam raz w całości, a wszystkie razem to Jedno i sama całość też, a wszystkie są objęte całością, to jedno musi być objęte Jednym i w ten sposób Jedno musi istnieć samo w sobie. — Widocznie. — Ale znowu całość przecież nie istnieje w cząstkach — ani we wszystkich, ani w niektórych. B o gdyby istniała we wszystkich, to istniałaby i w jednej. B o gdyby całości nie było w jakiejś jednej cząstce, to by już nie mogła być we wszystkich. I jeżeli ta jedna cząstka należy do wszystkich, a całości w tej jednej cząstce nie ma, to jakimże spo­ sobem ta całość będzie we wszystkich cząstkach? — Żadnym sposobem. — Ani też w cząstkach niektórych. B o gdyby całość była w cząst­ kach niektórych, wtedy by coś, co jest większe, tkwiło w czymś mniejszym, a to jest niemożliwe. — Niemożliwe. — A skoro całość nie istnieje ani w większej ilości cząstek, ani we wszystkich cząstkach, to czy ona nie musi istnieć w czymś innym albo nie istnieć już nigdzie? — Z konieczności. — Nieprawdaż; gdyby nie istniała nigdzie, byłaby niczym, a sko­ ro istnieje całość, to musi istnieć w czymś innym, skoro nie istnieje w sobie samej. — T a k jest. — Więc o ile „Jedno" jest całością, to istnieje w czymś innym. A o ile są to tylko wszystkie części, to istnieje samo w sobie. I w ten sposób „Jedno" musi istnieć i samo w sobie, i w czymś innym. — Koniecznie. — Kiedy Jedno jest takie, to czy ono nie musi i poruszać się, i stać na miejscu? — Jakim sposobem? — Stoi chyba, skoro jest samo w sobie. Bo będąc w jednym i nie wychodząc z niego, musi być w jednym i tym samym, w sobie. — N o jest. — Przecież to, co zawsze jest w tym samym, musi chyba wciąż stać. — T a k jest.

Parmenides

146 A

49

— N o cóż? A to, co wciąż jest w czymś innym, czy to nie wprost przeciwnie: nie może nigdy być w tym samym, a skoro nigdy nie jest w tym samym, to i nie stoi, a skoro nie stoi, to się rusza? — Tak. — Zatem musi tak być, że Jedno, wciąż będąc w samym sobie i w czymś innym, zawsze się porusza i zawsze stoi. — Widocznie. — I prawda, że musi być samo z sobą identyczne i musi być różne od siebie samego, i tak samo z innymi rzeczami musi być identyczne, i różne od nich, skoro z nim jest tak, jak poprzednio. -Jak? — Wszystko chyba tak się odnosi do wszystkiego, że albo jest z nim identyczne, albo różne. Albo, jeśliby nie było ani identyczne, ani różne, to może być częścią tego, do czego się tak odnosi, albo może być takie, jak całość w stosunku do części. — Widocznie. — A czy Jedno jest częścią siebie samego? — W żaden sposób. — Zatem ono nie może być i całością w stosunku do siebie samego jako swojej części, będąc częścią w stosunku do siebie samego? — T o niemożliwe. — A czy Jedno jest czymś różnym od jednego? — N o nie, przecież. — Więc i nie może być czymś innym od siebie samego? — N o nie. — Skoro więc nie jest w stosunku do siebie ani czymś różnym, ani całością, ani częścią, to czy nie musi już w końcu być czymś z sobą iden­ tycznym? — Koniecznie. — Więc cóż? Coś, co jest gdzieś indziej niż jest, a jest samo w sobie, czy ono nie musi być czymś różnym samo od siebie, skoro i będzie gdzieś indziej niż jest? — T a k mi się wydaje. — Więc w ten sposób się przedstawiło to Jedno: istnieje samo w sobie i równocześnie w czymś innym. —- Przedstawiło się tak. — W ten sposób, zdaje się, że Jedno będzie czymś różnym od siebie samego. 2 4

2 4

O d rozdziału trzynastego począwszy pada szereg twierdzeń sprzecznych z twier­ dzeniami z rozdziału dziesiątego. Zatem J e d n o dostaje teraz granice, bo ich nie miało

50

XVI

E

Platon

146 D

— Zdaje się. — Więc cóż? Jeżeli coś jest od czegoś różne, to czy nie będzie różne od czegoś, co jest różne? — Z konieczności. — Nieprawdaż, cokolwiek nie jest Jednym, to wszystko jest różne od Jednego i Jedno różne jest od Niejednego? — Jakżeby nie? —- Zatem Jedno musi być różne od innych. — Różne. — A zobacz no. Jedno i to samo i różne — czy to nie przeciwne jedno drugiemu? — Jakżeby nie? — C z y więc zechce kiedykolwiek jedno i to samo być w czymś różnym, albo to, co różne, w jednym i tym samym? — Nie zechce. — Więc jeżeli to, co różne, w tym samym nigdy nie będzie, to nie ma takiego przedmiotu w którym to, co różne, byłoby jakiś czas. B o jakikolwiek czas w czymś było, to właśnie przez ten czas b y ł o b y w tym samym — to, co różne. Czy nie tak? — Tak. w rozdziale dziesiątym. Skądże te granice? Stąd, że zostało pojęte p o cichu j a k o bryła, która ma swoje części, a w i a d o m o , że każda bryła ma jakieś granice. Z tego samego p o w o d u dostaje teraz J e d n o jeszcze i jakiś kształt w dodatku. P o t e m p r z y c h o d z i d w u z n a c z n y zwrot: „całość obejmuje części" i z tego wychodzi, że J e d n o istnieje samo w sobie, n i b y we własnym wnętrzu, jak w garnku, którego nie ma n a o k o ł o niego j a k o całości. P o t e m fałszywe twierdzenie, że całość istniejąca we wszystkich cząstkach musi istnieć w każdej cząstce z osobna i w jednej również. Przecież t y l k o wszystkie cząstki z b i o r o w o stanowią całość, a nie stanowi całości żadna cząstka, wzięta z osobna. N i k o m u z rozmawiających nie przychodzi na myśl ta prosta uwaga — i o t o w tej chwili ta nieszczęsna całość, wygnana ze wszystkich cząstek, ponieważ nie siedziała w żadnej cząstce z osobna, dostaje w prezencie środowisko, w k t ó r y m by siedzieć mogła, s k o r o istnieje. C i c h e założenie: każda bryła w c z y m ś siedzi. „Jedno" wygląda od początku rozdziału na bryłę, więc i o n o osiadło gdzieś, w czymś i n n y m . I o n o , j a k o bryła sama w sobie utkwiona, stoi, a j a k o bryła będąca wciąż w czymś i n n y m , porusza się. P r z e z prostą dwuznaczność zwrotu: być wciąż w czymś i n n y m . Pierwsze znaczenie: t k w i ć stale w ś r o d o w i s k u r ó ż n y m od siebie. Drugie znaczenie: b y ć co chwila w miejscu r ó ż n y m od poprzedniego miejsca. T a k i e tanie dwuznaczności świetnie c h w y t a ł m ł o d y Ktezippos w Eutydemie — tutaj sześciu filozofów pozwala Parmenidesowi pleść k o ­ szałki opałki bez przeszkody. I tak J e d n o zrobiło się samo z sobą identyczne i rów­ nocześnie samo od siebie różne. N a upartego m o ż n a b y się dorozumiewać, że to tak jakoś, jak z każdym przedmiotem, k t ó r y się zmienia w czasie. R o b i się r ó ż n y od siebie dawnego, a zostaje wciąż t y m s a m y m . K a ż d y z nas b y ł dzieckiem, a zrobił się dojrza­ ły. W i ę c ten sam, a taki co chwila różny. Ale nie o to szło, bo zbyt łatwo m o ż n a b y to powiedzieć. Szło o suchy, pusty paradoks o J e d n y m .

146 E

Parmenides

51

— A skoro to, co różne, nigdy nie jest w tym samym, przeto nigdy nie może być w żadnym przedmiocie. — Prawda. — Zatem ani w tych przedmiotach, które nie są Jednym, ani w Jed­ nym nie może tkwić to, co różne. — N o nie. — Więc prawda, że nie przez to, co różne, byłoby różne Jedno od Niejednego i Niejedno od Jednego. — N o nie. — I same przez siebie też nie mogą być różne od siebie, skoro w nich nie ma tego, co różne. — Jakżeby? 147 — Więc jeśli ani same przez się, ani przez to, co różne, one się nie różnią od siebie nawzajem, to czy może już w ogóle nie ucieknie to nieróżnienie się ich między sobą? — G o t o w o uciec. — A prawda, że wszystko, co poza Jednym, nie ma w sobie jedne­ go. B o nie b y ł o b y wtedy Niejednym, tylko b y ł o b y jakoś J e d n y m . — Prawda. — I liczby nie stanowi to, co poza Jednym. Bo wtedy by to nie było w ogóle Niejedno, tylko miałoby liczbę. — N o nie. — N o cóż; to, co poza Jednym, czy to może są cząstki Jednego? C z y też wtedy już by te rzeczy uczestniczyły w Jednym? — Uczestniczyłyby. — Jeżeli ze wszech miar to jest Jedno, a tamte rzeczy to Niejedno, B to nawet Jedno nie może być cząstką tych rzeczy, co stanowią Niejed­ no, ani też one nie są jego cząstkami, jako całości. Ani też te rzeczy poza Jednym nie są cząstkami Jednego, ani nie stanowią całości, której cząstką byłoby Jedno. — N o nie. — A mówiliśmy, prawda, że te rzeczy, które w stosunku do siebie nie są ani cząstkami ani całościami, ani nie są od siebie różne, będą ze sobą też same. -— Mówiliśmy. — Więc może powiemy, że i Jedno, i te rzeczy poza Jednym, skoro to tak jest, będą ze sobą te same? — Powiemy. — Zatem Jedno jest, zdaje się, różne od innych rzeczy i od siebie samego, i toż samo z innymi rzeczami, i samo z sobą.

52

Platon

147 B

— G o t o w o się tak wydawać; przynajmniej coś tak wychodzi z tego toku myśli. C — A może ono też jest i podobne, i niepodobne do siebie samego i do innych rzeczy? — A może być. — Skoro się okazało różne od innych rzeczy, to może inne rzeczy też będą różne od niego? — N o czemu? — Nieprawdaż; w ten sposób różne od innych, jak też i inne rze­ czy różne od niego, i ani bardziej, ani mniej? — B o czemu by też. — Więc jeżeli ani bardziej, ani mniej, to podobnie. — Tak. — Nieprawdaż, o ile jest nacechowane różnością w stosunku do innych rzeczy, a inne rzeczy w stosunku do niego tak samo, o tyle też są inne rzeczy nacechowane tożsamością w stosunku do Jednego i Jedno w stosunku do innych rzeczy. — J a k mówisz? D — Tak: Każdą nazwę wypowiadasz czy nie pod adresem czegoś? — N o tak. — Cóż więc; T ę samą nazwę potrafisz wypowiedzieć częściej niż raz? — Potrafię. — Czyż więc, jeśli ją raz wypowiesz, wtedy nazywasz to, czego ona jest nazwą, a jeśli często, to już nie to? Czy też wszystko jedno czy jeden raz, czy wiele razy tę samą nazwę wymówisz, zawsze z nieuchronną koniecznością masz to samo na myśli? — N o , czemu nie. — Nieprawdaż; to „różne", to jest też nazwa czegoś? — Tak jest. — A kiedy tę nazwę wypowiadasz, wszystko jedno: raz czy wiele E razy, to nie pod innym adresem, ani niczego innego tak nie nazywasz, tylko to, czego ten wyraz jest nazwą. — Z konieczności. — A kiedy my mówimy, że inne rzeczy są różne od Jednego, a Jedno jest czymś różnym od innych rzeczy, to dwa razy wypowiadamy ten wyraz „różne". Mimo to, wypowiadamy go zawsze pod adresem nie innej, tylko tej natury, której on jest nazwą. — T a k jest. — Więc o ile Jedno jest różne od innych rzeczy, a inne rzeczy różne 148 są od Jednego, o tyle jednym i tym samym różnym są nacechowane,

148 A

Parmenides

53

a więc nie czymś innym, tylko jednym i tym samym są nacechowane i Jedno i inne rzeczy. A co jest nacechowane jednym i tym samym, to jest podobne. C z y nie? — Tak. — Więc o ile Jedno jest nacechowane czymś różnym niż inne rze­ czy, o tyle właśnie wszystko do wszystkiego musi być podobne. B o wszystko jest od wszystkiego r ó ż n e . — Zdaje się. — A prawda, że „podobne" i „niepodobne" to przeciwieństwa? X V ] — Tak. — Nieprawdaż; I „to, co różne" przeciwieństwem „tego samego". — I to też. — A to się też pokazało, że Jedno jest tym samym, co inne rzeczy. B — Pokazało się. — A to są cechy przeciwne: być tym samym, co inne rzeczy, i być czymś różnym od innych rzeczy. — T a k jest. — I o tyle, o ile różne, okazało się podobne. — Tak. — Zatem, o ile będzie tym samym, to będzie niepodobne, bo to cecha przeciwna tej, która upodobniała. Upodobniała przecież różność? — Tak. — Zatem uniepodobni tożsamość, albo nie będzie przeciwieństwem różności. — Zdaje się. — Zatem Jedno będzie i podobne, i niepodobne do innych, i o ile C będzie różne, o tyle będzie podobne, a o ile toż samo, niepodobne. O n o ma, zdaje się, i taki sens. A ma i taki też. -Jaki? — O ile jest nacechowane tym samym, nie jest nacechowane czymś innym, a nie będąc nacechowane czymś innym, nie jest niepodobne, a nie będąc niepodobnym, jest podobne. O ile ma inną cechę, jest inne, a będąc innym, jest niepodobne. — Prawdę mówisz. — Więc Jedno, będąc tym samym, co inne rzeczy, i dlatego, że jest od nich różne, z obu względów i z każdego z osobna musi być i podobne, i niepodobne do innych. D — T a k jest. 25

2 5

J e d n o robi się rozmawiającym identyczne i różne w stosunku do i n n y c h rzeczy

także. I dzięki tej różności robi się do nich p o d o b n e .

54

E

149

Platon

148

D

— Nieprawdaż; i w stosunku do siebie tak samo, skoro okazało się różne od siebie samego oraz identyczne z sobą. Więc z obu względów i z każdego z osobna okaże się podobne i niepodobne. — Z konieczności. — N o cóż. A jeżeli chodzi o Jedno i o inne rzeczy, i o ich doty­ kanie się, i niedotykanie się. J a k to z tym jest, zastanów się. — J a się zastanawiam. — B o pokazało się jakoś, że Jedno tkwi w sobie samym jako w całości. — Słusznie. — Nieprawdaż, i w innych rzeczach też to Jedno? — Tak. — Więc o ile jest w innych rzeczach, to ich musi dotykać. A o ile samo w sobie, to nie mogłoby ich dotykać, a dotykałoby samo siebie, będąc samo w sobie. — Widocznie. — W ten sposób dotykałoby Jedno i samego siebie, i innych rzeczy. — Dotykałoby. — A cóż w tym sposobie? C z y wszystko, co ma czegoś dotykać, nie musi leżeć obok tego, czego ma dotykać i czy nie musi zajmować miejsca tuż obok niego? — Koniecznie. — Zatem i Jedno, jeżeli ma samo siebie dotykać, musi leżeć tuż koło siebie samego, zajmując miejsce przyległe do tego, które samo zajmuje. —- N o musi. — Nieprawdaż, gdyby go było dwa, to już by ono to zrobiło i znalazłoby się na dwóch miejscach. A jak długo zostanie Jednym, nie zechce? — N o nie. — Więc ta sama konieczność nie pozwala Jednemu ani się podwoić, ani się samemu dotykać. — T a sama. — Ale ono się innych rzeczy też nie dotknie. — C ó ż tam znowu? — B o mówimy, że to, co jest odosobnione, a ma czegoś dotykać, musi być tuż przy tym, czego się ma dotykać i pomiędzy nimi nie może być nic trzeciego. — Prawda. — Zatem muszą być co najmniej dwa przedmioty, jeżeli ma być zetknięcie.

Parmenides

149 A

— Muszą. — A jeżeli się do tych dwóch przedmiotów graniczących ze sobą dołączy trzeci sąsiad, to będą trzy przedmioty, a zetknięcia dwa. B — Tak. — I tak wciąż, kiedy się Jedno dołączy, dołącza się i jedno zetknię­ cie, i wypada, że zetknięć jest o jedno mniej od liczby przedmiotów. Pierwsze dwa przedmioty przewyższały swoją liczbą ilość zetknięć. O t ó ż , o tyle samo i późniejsza liczba przedmiotów przewyższa ilość wszystkich zetknięć. Zawsze dołączający się przedmiot powiększa o jeden liczbę przedmiotów i dołącza się jedno zetknięcie. C — Słusznie. — Więc ile jest przedmiotów, według liczby, zawsze zetknięć jest o jedno mniej. — Prawda. — A skoro istnieje tylko Jedno i dwójki nie ma, nie może zacho­ dzić zetknięcie. — B o jak. —- Nieprawdaż, mówimy, że to, co jest inne od Jednego, ani nie jest Jednym, ani go nie ma w sobie, skoro jest czymś innym. — N o nie. — Dlatego nie ma liczby w tym innym, skoro tam nie ma jednostki. — B o jakże. — Zatem to inne, to ani jeden, ani dwa, ani też to się nie nazywa D żadną liczbą. — Nie. — Więc istnieje tylko samo Jedno i dwójka być nie może. — Nie widać, żeby. — N o to nie ma i zetknięcia skoro nie ma dwójki. — Nie ma. — Zatem ani Jedno nie dotyka innych przedmiotów, ani inne Jed­ nego, skoro zetknięcia nie ma. — N o nie. — W ten sposób i z tego wszystkiego, Jedno i innych, i siebie sa­ mego dotyka i nie dotyka. — Zdaje się. 2 6

2 6

J e d n o wydaje im się różne od innych rzeczy, ponieważ jest z nimi identyczne i ma być podobne i niepodobne do innych rzeczy. N i e dość im tych niedorzeczności. J e d n o musi jeszcze samo siebie dotykać i nie dotykać, a innych rzeczy tak samo. M y l ą się rozmawiający, że zetknięć między bryłami jest zawsze o jedno mniej niż stykających się przedmiotów. T a k i jest t y l k o przy układaniu k a m y k ó w w szereg otwarty. G d y je

56 XVIII

E

Platon

149

D

— A może ono też jest równe i nierówne, sobie samemu i innym? — J a k i m sposobem? — Gdyby Jedno było większe od innych, albo mniejsze, albo też inne rzeczy od Jednego większe, albo mniejsze, to chyba nie dzięki temu, że jedno jest Jednym, a inne rzeczy są od Jednego inne, nie dzięki samym tym swoim istotom byłyby te rzeczy o cokolwiek większe lub o cokolwiek mniejsze jedne od drugich. T y l k o gdyby, oprócz tego, że są takie, miały jeszcze równość, ono Jedno i one drugie, wtedy byłyby sobie równe nawzajem. Jeżeliby zaś one miały wielkość, a ono małość, albo Jedno gdyby miało wielkość, a te inne małość, to którakolwiek postać spośród nich miałaby w sobie wielkość, ta byłaby większa, a która małość, ta mniejsza.

— Koniecznie. — Nieprawdaż; istnieją takie pewne dwie postacie: wielkość i małość? B o gdyby nie istniały, to nie byłyby sobie nawzajem przeciwne i nie 150 tkwiłyby w przedmiotach. — Jakżeby? — A jeżeli się w Jednym pojawia małość, to musi zapewne tkwić w nim całym albo w jakiejś jego części. — Koniecznie. — O t ó ż co, jeżeliby tkwiła w całości? Czy nieprawda, że albo byłaby równomiernie przeciągnięta przez nie całe, alboby je obejmowała? — T o jasne. — A czy małość, wypełniająca bez reszty Jedno, nie byłaby mu równa, a obejmująca je, większa? — Jakżeby nie? — A czy to możliwe, żeby małość była czemukolwiek równa, albo od czegokolwiek większa, i żeby wykonywała robotę wielkości i rów­ ności, a nie swoją własną? B — Niemożliwe. — Zaczem w całości Jednego małość tkwić nie może, tylko, jeżeli gdzie, to w części. — Tak. — Ani też w całej części. B o jeżeli nie, to zrobi to samo, co robiła z całością. Będzie równa albo większa od części, w której by zawsze tkwiła. układać w k ó ł k o , w wielobok, w trójkąt, w szereg zamknięty, trzy k a m y k i dadzą trzy zetknięcia i zawsze będzie tyle samo zetknięć, ile k a m y k ó w . Ale nie trzeba było aż tak daleko sięgać, żeby dowieść, że nie będzie i zetknięcia, gdy nie ma czego dotykać.

150 B

Parmenides

57

— Koniecznie. — Zatem w żadnym przedmiocie nie będzie tkwiła małość, ani w jego części, ani w całości. I nie będzie niczego małego, oprócz mało­ ści samej. — Zdaje się, że nie. — Ani wielkość nie będzie w żadnym tkwiła. B o wtedy coś innego b y ł o b y większe od niej i oprócz wielkości samej — to mianowicie, w czym by wielkość tkwiła. T y m bardziej, że nie byłoby w nim ca­ łości, którą musiałoby przewyższać, gdyby było wielkie. T o jest nie­ możliwe, ponieważ małości nie ma nigdzie. — Prawda. — Więc sama wielkość nie jest większa od niczego, jak tylko od małości, a małość nie jest mniejsza od niczego innego, jak tylko od wielkości samej. — N o nie. — Więc także inne przedmioty nie są ani większe, ani mniejsze od Jednego, bo nie mają ani wielkości, ani małości, ani też wielkość sama i małość nie posiadają w stosunku do Jednego siły przewyższania i bycia przewyższanym; one ją posiadają tylko w stosunku do siebie nawza­ jem. Ani też Jedno nie może być od nich ani od innych większe, ani mniejsze, bo nie posiada ani wielkości, ani małości. — N o nie, widać, że nie. — Czyż więc Jedno, skoro nie jest ani większe, ani mniejsze od innych, nie musi ani ich nie przewyższać, ani nie być przez nie prze­ wyższane? — Koniecznie. — Nieprawdaż; co ani nie przewyższa, ani nie jest przewyższane, musi bezwarunkowo dorównywać, a jeśli dorównywa, musi być równe. — Jakżeby nie? — I prawda, że Jedno musi tak samo odnosić się do siebie samego. Skoro nie ma w sobie ani wielkości, ani małości, to nie może ani siebie przewyższać, ani być przez siebie przewyższane, tylko dorównując sobie, musi być samo sobie równe. — T a k jest. — Zatem jest chyba równe sobie samemu i innym. —- Widocznie. — I prawda, że istniejąc samo w sobie, musi chyba być i na zewnątrz, naokoło siebie, i skoro samo siebie obejmuje, to musi być większe od siebie, a skoro jest obejmowane, to i mniejsze, i w ten sposób. Jedno musi być chyba samo od siebie i większe, i mniejsze.

C

D

E

151

Platon

58

151 A

— Musi chyba być. — Nieprawdaż? I to też jest konieczne, żeby nie istniało nic poza Jednym i innymi przedmiotami? — Jakżeby nie? — Ale jednak istnieć gdzieś przecież musi, skoro istnieje zawsze. — Tak. —- Nieprawdaż, cokolwiek jest w czymś, będzie jako mniejsze w czymś większym? Przecież inaczej chyba jedno w drugim być nie może. — N o nie. — A skoro nie ma niczego drugiego poza innymi przedmiotami i Jednym, a one muszą być w czymś, to czy nie muszą już być w sobie nawzajem: inne przedmioty w Jednym, a Jedno w innych przedmioB tach, albo nie będą istniały nigdzie? — Widocznie. — A skoro Jedno tkwi w innych przedmiotach, to one muszą być chyba większe od Jednego, skoro je obejmują, a ono musi być mniej­ sze od innych, skoro jest obejmowane. A skoro inne przedmioty tkwią w Jednym, musi chyba Jedno na tej samej zasadzie być większe od innych, a te inne od Jednego mniejsze. — Zdaje się. — Zatem Jedno jest równe i większe, i mniejsze samo od siebie i od innych. — Widocznie. — I prawda, że skoro jest większe i mniejsze, i równe, to musi mieć C tyle samo miar i więcej, i mniej, niż ich ma samo i niż mają inne przedmioty, a jeżeli miar, to i części. — Jakżeby nie? — A skoro ma tyle samo miar i więcej, i mniej, to i co do liczby musi być mniejsze i większe samo od siebie, i od innych, i równe musi być samemu sobie, i innym tak samo. — J a k to będzie? — O d których jest większe, od tych też będzie miało więcej miar, a o ile miar, o tyle i części. A od których mniejsze — tak samo. I którym równe, tak samo. — Takim sposobem. 2 7

2 7

J e d n o otrzymuje sprzeczne w y m i a r y , robi się większe, mniejsze i równe w sto­ sunku do siebie samego i do innych rzeczy. W i d a ć przy t y m , jak idea małości prze­ nikać ma i wypełniać rzeczy małe, jak woda gąbkę. Z idei zrobił się rodzaj soku. N i e dziw, że d o m y ś l a n o się jakiegoś złośliwego a n o n i m a j a k o autora dialogu. Musiałby t o b y ć materialista. Ale go nie b y ł o .

151 C

Parmenides

— Nieprawdaż, będąc od siebie samego i większe, i mniejsze, i równe sobie, będzie chyba miało tyle samo miar i więcej, i mniej niż ma. D A jeśli miar to i części. — Jakżeby nie? — A mając tyle samo części, ile ma, będzie chyba równe samemu sobie co do ilości, a mając ich więcej, będzie większe, a mniej — mniejsze co do liczby od siebie samego. — Widocznie. — Nieprawdaż, i do innych w takim samym stosunku będzie zo­ stawało Jedno? Że się wydaje od nich większe, musi być od nich i co do liczby liczniejsze. A że mniejsze, więc mniej liczne. A że równe co do wielkości, zatem i równe co do ilości innym przedmiotom. — Koniecznie. — Więc w ten sposób zdaje się, że Jedno będzie co do liczby i równe, E i bardziej liczne, i mniej liczne samo od siebie i od innych przedmiotów. — Będzie. — A czy i w czasie uczestniczy Jedno, i jest, i staje się młodszym X I X i starszym samo od siebie i od innych, i ani młodszym, ani starszym, ani od siebie, ani od innych; chociaż uczestniczy w czasie? — Jakim sposobem? — Przecież chyba bycie mu przysługuje, skoro ono jest Jednym. — Tak. — A bycie czy to coś innego niż uczestniczenie w istnieniu w czasie teraźniejszym, tak samo, jak „było" w czasie przeszłym, a „będzie", to 152 uczestniczenie w istnieniu w czasie przyszłym? — N o jest tak. — Zatem ono uczestniczy w czasie, skoro uczestniczy w byciu. — T a k jest. — Nieprawdaż; w czasie, który idzie naprzód? — Tak. — Ustawicznie więc ono się robi starsze od siebie samego, skoro idzie naprzód razem z czasem. — Koniecznie. — A czy pamiętamy, że to, co starsze, robi się starsze od tego, co się robi młodsze? 2 8

2 8

Zaczynają się sprzeczne c e c h y czasowe. I wielka p o m y ł k a eleacka wraca: sły­ s z y m y , że c z e m u k o l w i e k przysługuje bycie c z y m k o l w i e k , t e m u też przysługuje istnie­ nie. P o m y ł k a , b o Hefajstos jest podczaszym Zeusa, a nie istnieje ani jeden, ani drugi. Przypisujemy przecież łatwo pewne c e c h y p r z e d m i o t o m , o k t ó r y c h w i e m y , że ich nie ma, ale je sobie tak m a r z y m y . W ten sposób s m o k i są straszne i żarłoczne, a pola elizejskie urocze.

Platon

60

152 A

— Pamiętamy. — Nieprawdaż więc, skoro Jedno robi się starsze od siebie samego, B to musi chyba robić się starsze od siebie, robiącego się młodszym? — Koniecznie. — Zaczem ono robi się młodsze i starsze od siebie samego w ten sposób. — Tak. — A starsze jest czy nie wtedy, gdy powstaje w czasie teraźniejszym, w tym pomiędzy „było" i „będzie"? Przecież ono idąc z przeszłości w przyszłość nie ominie teraźniejszości. — N o nie. — A czy ono wtedy nie przestaje stawać się starszym, kiedy natrafi C na chwilę obecną i już się wtedy nie staje, tylko już wtedy jest starsze? A idąc naprzód, nie może się nigdy pozbyć towarzystwa chwili obec­ nej. T o , co idzie naprzód, zawsze się styka z obojgiem, z chwilą obec­ ną i z przyszłością. O d przeszłości się odrywa, a przyszłości się czepia i pomiędzy nimi staje się; pomiędzy przyszłością i chwilą obecną. — Prawda. — Jeżeli więc, cokolwiek się staje, nie może pomijać chwili obec­ nej, kiedy do niej dojdzie; więc zawsze przestaje powstawać i jest wtedy D tym, czymkolwiek się właśnie staje. — Widocznie. — I tak samo Jedno, kiedy, stając się starszym, natrafi na chwilę obecną, zaprzestaje wtedy powstawania i wtedy jest starsze. — T a k jest. — Nieprawdaż; od czegokolwiek robiło się starsze, od tego też jest starsze. A robiło się starsze od siebie samego? — Tak. — A to, co starsze, jest starsze od młodszego? — Jest. — Zatem i młodsze wtedy jest od siebie samego to Jedno, kiedy robiąc się starszym natrafi na chwilę obecną. — Koniecznie. E — A chwila obecna zawsze towarzyszy Jednemu, przez całe jego bycie. O n o przecież jest zawsze teraz, kiedykolwiek by było. — Jakżeby nie? — Zatem Jedno zawsze jest i staje się starsze od siebie samego i młodsze. 2 9

2 9

J e d n o robi się i młodsze, i starsze od siebie samego, a starsze od i n n y c h rzeczy. B o J e d n o to mniej więcej tyle, c o pierwsze. A j a k pierwsze, to starsze.

152 E

Parmenides

61

— Zdaje się. — A czy ono jest albo staje się przez czas dłuższy, niż samo jest i staje się, czy też przez równy? — Równy. — A tymczasem, cokolwiek w równym czasie staje się albo istnieje, to ma ten sam wiek. — Jakżeby nie? — A cokolwiek ma ten sam wiek, to nie jest ani starsze, ani młodsze. — N o nie. — Zatem Jedno, skoro w czasie równym samemu sobie i powstaje, i jest, nie jest ani nie staje się ani młodsze, ani starsze od siebie samego. — Nie wydaje mi się, żeby. — N o cóż, a od innych? — Nie umiem powiedzieć. — A to umiesz powiedzieć, czy przedmioty inne od Jednego, skoro są inne, a tylko nie są czymś innym, stanowią więcej niż Jedno. Gdyby były czymś innym, byłyby czymś jednym. A skoro one są inne, sta­ nowią więcej niż jedno i muszą mieć swoją ilość. — Muszą chyba mieć. — A ta ilość musi chyba mieć w sobie liczbę większą niż jeden. — Jakżeby nie? — W i ę c cóż? C o do liczb, to powiemy, że te większe powstają i powstały wcześniej niż mniejsze? — T e mniejsze wcześniej. — A najmniejsza to chyba pierwsza. T ą liczbą jest jeden. Czy nie? — Tak. — Zatem, ze wszystkiego, co ma liczbę w sobie, Jedno powstało najpierwej. Wszystkie inne rzeczy też mają swoją liczbę, skoro są inne, a nie są czymś innym. — N o mają. — T o , co pierwsze więc powstało najpierw, a inne potem. A co później powstało, to młodsze od tego, co powstało pierwej. I w ten sposób inne rzeczy muszą być młodsze od Jednego, a Jedno starsze od innych rzeczy. — Może być, że jest. — N o a cóż taka rzecz? C z y mogło Jedno powstać przeciw swojej naturze, czy też to niemożliwe? —- Niemożliwe. — A pokazało się, że Jedno ma części; a jeżeli części, to ma i początek, i koniec, i środek.

153

B

XX

C

62

Platon

153 C

— Tak. — Nieprawdaż, początek zawsze powstaje naprzód. I u tego Jedne­ go, i u każdej innej rzeczy; po początku zaś i wszystko inne aż do końca. — N o cóż? — I my powiemy, że to wszystko inne to są cząstki całości tego Jednego, a ono samo powstaje wraz z końcem jako jedność i całość. — Powiemy. — A koniec, mam wrażenie, powstaje na ostatku. I równocześnie D z nim z natury rzeczy powstaje Jedno. — Widocznie. — Zatem Jedno jest młodsze od innych, a inne rzeczy są od Jedne­ go starsze. — Teraz znowu tak mi się wydaje. — Ale z tym co będzie? Początek albo którakolwiek inna cząstka Jednego, albo czegokolwiek innego, skoro to jest cząstka, a nie cząstki, czy nie musi być czymś jednym, skoro jest cząstką? — Koniecznie. — A prawda, że jedno powstaje równocześnie z powstawaniem E pierwszej cząstki i równocześnie z powstawaniem drugiej, i nie opusz­ cza żadnej z innych cząstek powstających, cokolwiek by przybywało do czegokolwiek, aż doszedłszy do ostatniej powstanie całe Jedno, nie opuściwszy ani środkowej, ani pierwszej, ani ostatniej cząstki, ani żadnej innej w ciągu powstawania. — Prawda. — Zatem Jedno ma ten sam wiek, co wszystkie inne cząstki. Więc, jeżeli Jedno nie ma natury sprzecznej ze swą naturą, to nie powstało ani prędzej, ani później od innych, tylko równocześnie. I zgodnie z tą 154 myślą, Jedno nie może być ani starsze, ani młodsze od innych, ani inne od Jednego. A wedle myśli poprzedniej ono jest starsze i młodsze, a inne od niego tak samo. — T a k jest. — Więc ono takie jest i tak powstało. Ale co to jest znowu z tym jego stawaniem się? Ze ono się staje starsze i młodsze od innych, a inne od niego, i nie staje się ani młodsze, ani starsze? Czy to jest tak samo, jak z Jego byciem, czy inaczej? B — J a nie umiem powiedzieć. —- J a umiem tyle tylko, że chociaż jest starsze jedno od drugiego, to jednak nie może się stać jeszcze starsze, niż było na początku, zaraz przy powstaniu. Tej różnicy wieku nie może wyrównać, i to, co jest młodsze, nie może się zrobić jeszcze młodsze. B o jeżeli do nierównych

154 B

Parmenides

63

ilości dokładać równe porcje, czasu i czegokolwiek innego, to zawsze różnica zostanie ta sama, która zachodziła na początku. — Jakżeby nie? — Więc nigdy przedmiot od przedmiotu nie może się zrobić star­ szy, ani młodszy, jeżeli się wciąż o stałą ilość różni jeden od drugiego C co do wieku. Wtedy jest i zrobiło się jedno starsze, a drugie młodsze, ale już się nie zrobi więcej. — Prawda. — Więc i Jedno istniejące nigdy nie robi się ani starsze, ani młodsze od innych przedmiotów. •— N o nie. — A zobacz no, czy one się nie robią starsze i młodsze w tym sposobie. — W jakimże? — T a k jak Jedno okazało się starsze od innych przedmiotów, a inne starsze od Jednego. — Więc co? — Jeżeli tylko Jedno jest starsze od innych, to powstało chyba dłuższy czas temu niż inne rzeczy. D — Tak. — Więc zobacz znowu. Jeżeli do czasu dłuższego i do krótszego dodamy czas równy, to czy równą swoją częścią będzie się różnił okres dłuższy od krótszego, czy mniejszą? — Mniejszą. — Zatem później Jedno nie będzie się od innych różniło wiekiem tak samo, jak z początku; tak już potem nie będzie; ono będzie brało czas równie długi jak inne przedmioty, a będzie się od nich różniło wiekiem coraz mniej niż poprzednio. Czy nie? — Tak. —- A prawda, że coś, co się mniej niż przedtem różni wiekiem E w stosunku do czegoś, musi stawać się młodsze, niż było poprzednio w stosunku do tych rzeczy, od których było przedtem starsze? —- Młodsze. — A skoro ono młodsze, to czyż znowu tamte inne przedmioty nie zrobią się w stosunku do Jednego starsze, niż były przedtem? — T a k jest. — Zatem to, co powstało później, staje się starsze w stosunku do tego, co powstało wcześniej i co jest starsze. Ale ono nie jest nigdy starsze, tylko robi się wciąż starsze niż tamto. B o tamto idzie do młodszego, a to do starszego. A znowu to, co starsze, robi się w ten 155

Platon

64

155 A

sam sposób młodsze w stosunku do młodszego. J e d n o i drugie idą w kierunkach sobie przeciwnych i robią się sobie przeciwne: to młod­ sze staje się starsze od starszego, a to starsze młodsze od młodszego. Ale stać się takim nie może ani jedno, ani drugie. B o gdyby się stały, to już by się takie nie robiły. T y l k o byłyby. A w tej chwili robią się takie: starsze od siebie nawzajem i młodsze. Więc Jedno robi się młodsze od innych, bo się pokazało, że ono jest starsze i powstało pierwej, a inne B rzeczy robią się od Jednego starsze, bo powstały później. N a tej samej zasadzie inne rzeczy mają się tak do Jednego, skoro pokazało się, że są od niego starsze i powstały pierwej. — Więc tak jest, widać. — Nieprawdaż, o ile Jedno od drugiego ani się starsze nie staje, ani młodsze, bo zawsze się od siebie różnią o tę samą liczbę, o tyle też Jedno nie może się od innych stawać ani starsze, ani młodsze, ani inne rzeczy od Jednego. O ile zaś o coraz to inną część muszą się różnić rzeczy C wcześniej powstałe od późniejszych i późniejsze od wcześniejszych, 0 tyle muszą w stosunku do siebie nawzajem stawać się starsze i młod­ sze inne przedmioty w porównaniu do Jednego, i Jedno w porówna­ niu do innych przedmiotów. — T a k jest. — O t ó ż z tego wszystkiego to Jedno jest i staje się, starsze i młod­ sze od siebie samego i od innych rzeczy oraz ani starsze, ani młodsze nie jest i nie staje się, ani od siebie samego, ani od innych r z e c z y . — Ze wszech miar. — A skoro Jedno uczestniczy w czasie i w stawaniu się starszym D i młodszym, czy ono nie musi też uczestniczyć w niegdyś i w później, 1 w teraz, skoro uczestniczy w czasie? — Koniecznie. — Zatem Jedno było i jest, i będzie, i stawało się, i staje się, i będzie się stawało. 30

3 0

R ó w n o c z e ś n i e to J e d n o ma być i młodsze od innych rzeczy, i ma posiadać ten

sam wiek, co inne, i staje się starsze i młodsze od siebie samego, i od innych rzeczy. C z y t e l n i k t y l k o czeka, kiedy to J e d n o zacznie chodzić na głowie w t y ł i naprzód r ó w n o c z e ś n i e za sobą s a m y m i za i n n y m i . N a razie o n o t y l k o nie jest ani starsze, ani młodsze od i n n y c h rzeczy. W t r ą c o n e trafne uwagi o t y m , że bezwzględna r ó ż n i c a wieku zostaje zawsze stała, a względna z czasem maleje. N i e znaczy t o , że to, c o starsze, staje się z czasem młodsze od młodszego, jak to nieporządnie m ó w i Parmenides, t y l k o znaczy, że t o , co starsze, staje się z czasem mniej razy starsze od tego, co się tymcza­ sem postarzało. N a przykład sześćdziesięcioletni ojciec w stosunku do swego syna, k t ó r y ma lat trzydzieści pięć, jest mniej razy starszy, niż b y ł przed laty dwudziestu pięciu.

155 D

Parmenides

65

— N o cóż? — I ono może mieć coś swego i może go coś dotyczyć, i to tak było, i jest, i będzie. — T a k jest. — Zatem i wiedza o nim może istnieć, i mniemanie, i spostrzeże­ nie, skoro i teraz my o nim to wszystko mówimy. — Słusznie mówisz. — I ono ma swoją nazwę i swój sens, i nazywa się je, i mówi się o nim. I cokolwiek z tego rodzaju rzeczy przysługuje innym rzeczom, E to przysługuje i Jednemu. — Ze wszech miar tak się rzeczy m a j ą . — Jeszcze i trzecią sprawę omówmy. Jeżeli Jedno jest takie, jake- X X I śmy to przeszli, czy ono nie musi, będąc Jednym i mnóstwem, i ani Jednym, ani mnóstwem, i uczestnicząc w czasie, ponieważ jest Jednym, uczestniczyć niekiedy w istnieniu, a ponieważ nie jest, więc znowu niekiedy nie uczestniczyć w istnieniu? — Koniecznie. — A czy ono potrafi nie uczestniczyć wtedy w istnieniu, kiedy uczestniczy albo, kiedy nie uczestniczy, uczestniczyć? —- Nie potrafi. — Zatem może ono w innym czasie uczestniczy, a w innym nie uczestniczy. B o jedynie tylko w ten sposób potrafi w jednym i tym 156 samym uczestniczyć i nie uczestniczyć. — Słusznie. — Nieprawdaż, jest taki czas, kiedy ono przyjmuje udział w istnie­ niu, i taki, w którym go traci? Albo jak mu to będzie możliwe: raz mieć ten sam udział, a raz go nie mieć, jeżeliby go raz nie przyjmowało, a innym razem nie traciło? — Nie ma sposobu. — A tego przyjmowania udziału w istnieniu, czy ty nie nazywasz powstawaniem? — Owszem. — A tracenie udziału w istnieniu, czy to nie zatrata? — O tak. 31

3 1

B a r d z o zabawnie to J e d n o robi się nagle c z y m ś istniejącym w czasie dawniej,

dziś i później, i nabywa wielu rzeczy, i dostaje nazwę, i robi się p r z e d m i o t e m wiedzy, i nabiera r z e k o m o sensu — w ogóle awansowało na jakiś przedmiot rzeczywisty w b r e w rozdziałowi dwunastemu. Arystoteles objawia zanik pamięci i brak reakcji na sprzecz­ ność. W tak m ł o d y m wieku.

Platon

156 A

— Zatem Jedno, zdaje się, przyjmując i odrzucając istnienie, powstaje i zatraca się, ginie. — Koniecznie. B — Zatem skoro ono jest i Jednym, i mnóstwem, i powstaje, i ginie, czy wtedy, gdy powstaje Jedno, ono nie przestaje być mnóstwem, a kiedy się Jedno staje mnóstwem, czy nie zaprzestaje być Jednym? — T a k jest. —- A skoro ono się staje i Jednym, i mnóstwem, to czy nie musi i rozkładać się, i wiązać? — Musi, koniecznie. — A kiedy się staje podobne i niepodobne, czy nie musi upodab­ niać się i wyróżniać? — Tak. — A kiedy się robi większe i mniejsze, i równe, czy nie musi roC snąć, maleć i dorównywać? — T a k jest. — A kiedy poruszając się staje, i kiedy stojąc na miejscu przechodzi w ruch, wtedy ono, chyba, nie może być w żadnym czasie? — Jakimże sposobem? — Kiedy naprzód stało, a potem się porusza i kiedy się naprzód poruszało, a potem stoi na miejscu; takich rzeczy ono nie potrafi doznawać bez pewnego przejścia. — B o jakżeby? — A przecież nie ma takiego czasu, w którym by coś mogło rów­ nocześnie ani się nie poruszać, ani nie stać na miejscu. — N o nie. — A ono też nie przechodzi bez przejścia. — Nie wydaje się. D — I ani stojąc na miejscu, ani poruszając się przechodzić nie może, ani będąc w czasie. — N o nie. — A może jest coś osobliwego, w czym ono mogłoby być wtedy, kiedy przechodzi? 3 2

3 2

T e r a z J e d n o powstaje i ginie, s k o r o ma być takie wewnętrznie sprzeczne, bo proces powstawania wydaje się sprzeczny wewnętrznie. P o d o b n i e j a k zjawisko ruchu. Z e n o n d a w n o się t y m bawił. J e d n o więc wciąż p r z e c h o d z i z jednego stanu w drugi i dlatego jest p o z b a w i o n e w s z e l k i c h z n a m i o n stałych. A przechodzi w m o m e n t a c h , k t ó r e nie należą do czasu. K t o ciekaw, m o ż e zajrzeć do małej rozprawki O Jedności Prawdy i Dobra, w której autor tych objaśnień porusza zagadnienie stawania się. Tutaj za długo b y ł o b y o t y m m ó w i ć .

156

D

Parmenides

— C o takiego? — Moment. Moment, zdaje się, oznacza coś w tym rodzaju, jakby przejście z tamtego w jedno i w drugie. B o przecież ono nie przechodzi ze stanu spoczynku, jak długo jeszcze trwa spoczynek, ani ze stanu ruchu, jak długo jeszcze trwa ruch. T y l k o moment, ta osobliwa natura jakaś, leży pomiędzy ruchem i spoczynkiem. Nie ma jej w żadnym czasie, a w nią i z niej ruch przechodzi w spoczynek i spoczynek w ruch. — G o t o w o tak być. — Zatem i Jedno, skoro i stoi na miejscu, i porusza się, to musi chyba przechodzić w jedno i w drugie. Przecież tylko w ten sposób może robić jedno i drugie. Przechodząc, przechodzi w momencie. I kiedy przecho­ dzi, nie może być w żadnym czasie i nie może poruszać się wtedy, i nie może stać. — N o nie. — A czy nie tak samo się odnosi i do innych swoich przemian, kiedy z istnienia przechodzi w zatratę, albo z nieistnienia w powstawanie, popada wtedy pomiędzy pewne ruchy i spoczynki, i ani wtedy istnie­ je, ani nie istnieje, ani nie powstaje, ani nie ginie. — Zdaje się. — W ten sam sposób też, przechodząc z Jednego w mnóstwo i z mnóstwa w Jedno, ani J e d n y m nie jest, ani mnóstwem, ani się nie rozkłada, ani nie wiąże. I z podobnego kiedy przechodzi w niepodob­ ne, nie jest ani podobne, ani niepodobne, ani się nie upodabnia, ani się nie wyróżnia. I z małego kiedy przechodzi w wielkie i w równe, i w przeciwieństwa kiedy przechodzi, nie jest wtedy ani małe, ani wielkie, ani równe, ani nie rośnie, ani nie maleje wtedy, ani nie dorównywa. — Zdaje się, że nie. —- O t ó ż wszystkie te stany musi przechodzić Jedno, jeżeli istnieje. — Jakżeby nie? — A co się musi dziać z innymi rzeczami, jeżeli Jedno istnieje, czyby tego nie rozpatrzyć? — Rozpatrzyć. — T o powiedzmy, jeżeli Jedno istnieje, to co się musi dziać z rze­ czami innymi od Jednego. — Powiedzmy. — Nieprawdaż; skoro to są rzeczy inne od Jednego, to i Jedno nie stanowi tych rzeczy, bo wtedy by one nie były inne od Jednego. — Słusznie. — Ani też te inne nie są całkowicie pozbawione Jednego, tylko jakoś w nim uczestniczą.

E

157

B

XXII

C

Platon

157 C

— A jak? — Dlatego, że te inne są inne od Jednego przez to, że mają części. B o gdyby nie miały części, to stanowiłyby ze wszech miar Jedno. — Słusznie. — A części, tak powiemy, są częściami tego, co jest całością. — Powiemy. — Ale przecież całość musi być czymś jednym, złożonym z wielu części. Części będą częściami tej całości. Przecież każda cząstka musi być częścią nie wielu części, tylko całości. — J a k to? — G d y b y coś było częścią wielu rzeczy, do k t ó r y c h by i samo należało, to będzie chyba i częścią siebie samego, co jest rzeczą nie­ możliwą, i byłoby częścią każdej z tych innych rzeczy z osobna, skoro i wszystkich razem. Nie będąc cząstką Jednego, będzie częścią tych innych, oprócz Jednego, i w ten sposób nie będzie cząstką każdej rzeczy z osobna, a nie będąc cząstką każdej, nie będzie cząstką żadnej z wielu rzeczy. Nie będąc zaś niczym dla tych wszystkich, ona dla żadnej z nich niczego nie stanowi, nie może być ani cząstką, ani czymkolwiek innym. — N o , to jasne. — Zatem cząstka nie jest cząstką wielu rzeczy, ani wszystkich rzeczy, tylko pewnej jednej idei, czegoś Jednego, co nazywamy całością — to jest doskonała jedność, powstała ze wszystkich rzeczy. Tej cząst­ ką musi być cząstka. — Ze wszech miar przecież. — Więc jeżeli inne rzeczy mają części, to muszą uczestniczyć w całości i w Jednym. —- T a k jest. — Zatem jedność i całość doskonałą, posiadającą części, muszą sta­ nowić rzeczy inne od Jednego. 3 3

D

E

3 3

Z n o w u rzeczy inne od J e d n e g o stają się J e d n y m , i t o dlatego, że mają części,

a więc stanowią całość. Z tego samego p o w o d u to J e d n o przestało być J e d n y m , j a k t y l k o pokazało jakieś części w rozdziale dziesiątym. I z n o w u pomieszanie z b i o r o w e ­ go i rozdzielnego traktowania z b i o r ó w , kiedy m o w a o częściach. Przecież dwójka jest trzecią częścią sześciu jednostek, ale to nie znaczy, że jest trzecią częścią każdej z sześciu jednostek, t y l k o ich wszystkich razem. I teraz te rzeczy inne zaczynają się wydawać tak samo wewnętrznie sprzeczne, j a k i t o przeciwstawione im J e d n o . Parmenides znajduje t o bez trudności, t y l k o c z y t e l n i k znosi to z coraz większą trudnością, jeżeli pamięta jeszcze rozdział dziesiąty i obja­ śnienia do niego.

157 E

Parmenides

69

— Koniecznie. — I prawda, że z każdą poszczególną cząstką ta sama sprawa. B o przecież i ona musi uczestniczyć w jedności. Skoro każda z nich jest cząstką, a „każda" to znaczy jedna w jedną, w oderwaniu od innych, 158 istniejąca dla siebie — jeżeli ma być każdą. — Słusznie. — Zatem musi uczestniczyć w Jednym — to jasna rzecz — będąc czymś innym niż Jedno. B o inaczej nie uczestniczyłaby, tylko byłaby samym Jednym, a tymczasem nic innego chyba nie może być Jednym, tylko samo Jedno. — Nie może. — A więc wszystko inne i cząstka też musi tylko uczestniczyć w Jednym. Jedno będzie całością, której częściami będą części. A każda z osobna cząstka jest jedną cząstką całości tej, której jest częścią. —- T a k jest. — Nieprawdaż, rzeczy inne od Jednego będą w nim uczestniczyły, B o ile któreś w nim uczestniczą. — Jakżeby nie? — A tych rzeczy innych od Jednego jest chyba dużo. B o gdyby rzeczy innych od Jednego nie było ani jednej, ani więcej niż jedna, to nie byłoby ich wcale. — N o nie. — A skoro ich jest więcej niż jedna, tych, które uczestniczą w cząstce Jednego i w całości Jednego, to czy nie muszą stanowić nieogarnionej mnogości same te rzeczy, które przyjmują udział w Jednym? — J a k i m sposobem? — W ten sposób zobaczmy. C z y nie prawda, że one nie są Jednym, ani nie uczestniczą w Jednym wtedy, gdy zaczynają w nim brać udział? — Jasna rzecz. C —- Nieprawdaż; są to mnogości, w których Jednego nie ma? — Mnogości. — W i ę c cóż? Gdybyśmy tak zechcieli w myśli odjąć od takich mnogości najmniej, jak tylko potrafimy, czy nie musiałoby i to, co by zostało odjęte, skoroby nie uczestniczyło w jedności, być też mnogo­ ścią, a nie Jednym? — Koniecznie. — Nieprawdaż; zawsze, kiedy tak rozpatrywać samą dla siebie drugą stronę postaci, o ile my coś z niej za każdym razem dostrzegamy, to zawsze będzie nieograniczone mnóstwo.

Platon

D

E

159

158 C

— Ze wszech miar. — A skoro każda poszczególna cząstka staje się cząstką, już wtedy one mają granice w stosunku do siebie nawzajem i w stosunku do całości, i całość je będzie miała w stosunku do części. — Całkowicie tak. — Więc te rzeczy inne od Jednego mają to do siebie, że z obcowa­ nia ich z Jednym robi się w nich, zdaje się, coś różnego, co stwarza granice pomiędzy nimi wzajemne, podczas gdy ich własna natura, sama dla siebie, to nieokreśloność. — Widocznie. -— W ten sposób te rzeczy inne od Jednego, i jako całości, i co do części są nieokreślone, i uczestniczą w określeniu. — T a k jest. — Nieprawdaż; i podobne są i niepodobne do siebie nawzajem, i sa­ me do siebie? — W jakimże sposobie? — O ile wszystkie są według własnej natury nieokreślone, o tyle są nacechowane tym samym. — T a k jest. — I o ile wszystkie uczestniczą w określeniu, o tyle również wszyst­ kie muszą być nacechowane tym samym. — Jakżeby nie? — O ile zaś są określone i nieokreślone, a to są cechy sobie przeciwne, to są nacechowane tymi znamionami. — Tak. — T o , co przeciwne, jest możliwie jak najbardziej niepodobne. — N o cóż? — Zatem według jednego i drugiego znamienia, muszą być podob­ ne każda do siebie samej i do siebie nawzajem, a według obu znamion muszą być zarazem krańcowo przeciwne i krańcowo niepodobne.

B

— G o t o w o tak być. — W ten sposób rzeczy inne muszą być i same do siebie, i do siebie nawzajem i podobne, i niepodobne. — T a k jest. — I z sobą identyczne i od siebie różne, i poruszające się, i stojące na miejscu, i wszelkimi przeciwnymi znamionami — znajdziemy to bez trudności — muszą być nacechowane rzeczy od Jednego inne, skoro się pokazało, że i te znamiona noszą. — Słusznie mówisz.

159

B

Parmenides

71

— Nieprawdaż; to już zostawmy, bo to są rzeczy jasne, a rozpatrz- X X ] my znowu, czy jeśli Jedno istnieje, jeszcze i tak się nie przedstawiają rzeczy inne od Jednego, czy też tylko w ten sposób. — T a k jest — Więc m ó w m y od początku, jeśli istnieje Jedno, co się musi dziać z rzeczami innymi od Jednego. —- A mówmy. — C z y Jedno nie istnieje odrębnie od innych rzeczy, a inne rzeczy czy nie istnieją odrębnie od Jednego? — Więc co? — T o , że nie ma chyba poza nimi nic innego, czegoś, co by było inne od Jednego i inne od innych rzeczy. B o już wszystko jest powie- C dziane, kiedy się powie: Jedno i inne rzeczy. — N o wszystko. — Zatem już nie ma niczego innego od tych rzeczy, w czym — niby w tym samym, mogłoby istnieć i Jedno, i inne rzeczy. — N o nie. — Zatem Jedno i rzeczy inne nigdy nie są w tym samym. — Zdaje się, że nie. — Zatem osobno? — Tak. — Zatem nawet i cząstek nie posiada, powiemy, takie prawdziwe Jedno? — N o , bo jak? — Zatem i całością nie może być Jedno pośród innych rzeczy, ani cząstek jego nie ma, jeżeli ono istnieje poza innymi rzeczami i części nie ma. — N o , bo jak? — Zatem w żadnym sposobie inne rzeczy nie mogą uczestniczyć D w Jednym i ani jakiejś jego cząstki, ani całości nie mają w sobie. — Zdaje się, że nie. — Więc żadną miarą inne rzeczy nie są Jednym, ani nie mają w sobie nic z Jednego. 3 4

3 4

T u c h y b a i Platon musiał się śmiać, kiedy pisał te słowa: „to już z o s t a w m y , b o

t o są r z e c z y jasne". P r z e c i e ż on w życiu s w o i m nie napisał ani nie zwalczał m y ś l i bardziej m ę t n y c h niż te, k t ó r e ś m y przeszli i p r z e c h o d z i m y . W i ę c apostrofa: „zostaw­ m y t o " jest pociągająca, ale m o t y w się nasuwa wprost przeciwny. T o jest zbyt m ę t n e i puste w s z y s t k o , i jałowe, jak każde m ó w i e n i e o n i c z y m , żeby to m o ż n a z przyjem­ nością czytać aż do k o ń c a . Ale j u ż niedługo. W tej chwili p o t o k sprzecznych z n a m i o n zalewa rzeczy inne od J e d n e g o . J e d n o utonęło w n i m już dawno. „ C i e m n o wszędzie, głucho wszędzie".

72

Platon

159 D

— N o nie. — Zatem i mnogości nie stanowią te inne. B o wtedy każda ich cząstka byłaby jednym składnikiem całości, gdyby ich było dużo. A teraz te inne rzeczy ani nie są Jednym, ani mnogością, ani całością, E ani częściami, skoro żadną miarą nie uczestniczą w jedności. — Słusznie. — Zatem te inne rzeczy to ani dwie, ani trzy, ani one same, i tego w nich nie ma, skoro ze wszech miar są pozbawione Jednego. — T a k jest. — Więc ani podobne nie są i niepodobne same te rzeczy inne do Jednego, ani w nich nie tkwi podobieństwo i niepodobieństwo. B o gdyby one same były podobne i niepodobne, albo gdyby miały w sobie podobieństwo i niepodobieństwo, to miałyby chyba w sobie dwie postacie przeciwne sobie — te rzeczy inne od Jednego. — Widocznie. — A nie sposób, żeby w jakichś dwóch uczestniczyły te rzeczy, które nawet i w Jednym nie uczestniczą. — Nie sposób. — Zatem ani podobne, ani niepodobne nie są, ani Jedno i drugie — 160 te rzeczy inne. B o gdyby były podobne albo niepodobne, to miałyby w sobie jedną z tych dwóch postaci, a gdyby były i takie, i takie, to mia­ łyby w sobie dwie postacie przeciwne. A to się okazało niemożliwe. — T o prawda. — Zatem, one ani nie są te same, ani różne, ani się nie ruszają, ani nie stoją, ani nie powstają, ani nie giną, ani nie są większe ani mniejsze, ani równe. Ani żadnych innych znamion tego rodzaju nie noszą. B o jeżeli one zniosą coś w tym rodzaju, to będą zaraz miały w sobie i jedno, i dwa, i trzy, i to, co nieparzyste i co parzyste, a pokazało się, że one B tego wszystkiego nie mogą mieć w sobie, skoro są ze wszech miar i zupełnie pozbawione Jednego. — Święta prawda. — W ten sposób, jeżeli Jedno istnieje, to ono jest i wszystkim, i niczym, i w stosunku do siebie, i w stosunku do innych rzeczy tak samo. — Ze wszech miar. XXIV — N o dobrze. A jeżeli nie istnieje Jedno, co musi z tego wynikać, czyby się nad tym nie zastanowić po tym w s z y s t k i m ? 35

3 5

Początek tego rozdziału to już bezinteresowne bałamucenie czytelnika, bez po­ z o r ó w związku r z e c z o w e g o z całością t y c h o s o b l i w y c h roztrząsań. T y l k o na żart. I na żart t o nie istniejące J e d n o zostało dopuszczone do istnienia właśnie dlatego, że

160

B

Parmenides

73

— Zastanowić się. — C ó ż by to więc było za założenie takie: „jeśli Jedno nie istnieje"? C z y ono się czymś różni od tego: „Jeżeli nie istnieje nic, co nie jest Jednym"? — Różni się, doprawdy. — C z y tylko się różni, czy też to jest coś wprost przeciwnego po­ wiedzieć: „jeżeli nie istnieje Niejedno" oraz: „jeżeli Jedno nie istnieje"? C — T o wprost przeciwne. — A cóż, gdyby ktoś mówił: „jeżeli wielkość nie istnieje" albo „małość nie istnieje", albo coś innego w tym rodzaju, czy on za każ­ dym razem nie dawałby do zrozumienia, że mówi o czymś innym nie istniejącym? — T a k jest. — Nieprawdaż więc — on i teraz daje do zrozumienia, że ma na myśli nieistnienie czegoś różnego od rzeczy innych, kiedy mówi: „Jed­ no, jeżeli nie istnieje" i my wiemy, co on ma na myśli? — Wiemy. — Zatem on po pierwsze ma na myśli coś poznawalnego, następ­ nie: coś różnego od innych rzeczy, kiedy mówi: Jedno, i czy tam ist­ nienie, czy nieistnienie do niego dokłada. Bo równie dobrze poznaje się coś, o czym się mówi, że ono nie istnieje, i wie się, że to coś różnego D od innych rzeczy. Alboż nie? — Koniecznie. — Więc tak trzeba powiedzieć od początku: Jedno, jeżeli nie istnieje, to co musi być? O t ó ż ono musi naprzód mieć to do siebie, jak się wydaje, że istnieje wiedza o nim. W przeciwnym razie nie poznawalibyśmy nawet, 0 czym mowa, gdyby ktoś powiedział: „Jedno, jeśli nie istnieje". — Prawda. — Nieprawdaż. I to, że inne rzeczy są od niego różne, bo inaczej 1 ono nie byłoby wymieniane jako różne od innych rzeczy. — T a k jest. nie istnieje. T u zgubiona różnica między „być" a „istnieć". P o łacinie: esse i existere lub: habere essentiam i habere existentiam. Wszelkie „cosie", określone jasno, są jakieś, c h o ć b y b y ł y niedorzeczne, sprzeczne, jakie bądź. N i e k t ó r e „cosie", określone jasno, istnieją. T y l k o te, k t ó r e są wolne od sprzeczności i dadzą się bez p o m y ł k i stwierdzić w spo­ strzeżeniach zmysłowych i wewnętrznych. Pegaz jest czymś, ale nie istnieje; bezskrzydłe konie żywe i są czymś, i istnieją, bo je spostrzegamy przytomnie. Parmenidesowe J e d n o m o ż e i jest c z y m ś — c h o ć b y p o m y s ł e m niedorzecznym, ale nie istnieje i m ó w i ć o nim bardzo trudno. T y l e sprzeczności na raz niepodobna strawić i człowiek nie czuje, żeby się od tego robił mądrzejszy, c h o ć pada ze zmęczenia. T o jest mielenie trocin.

74

Platon

160

D

— Zatem ono posiada także i różność, oprócz tego, że istnieje wiedza E o nim. B o przecież nie ma na myśli różności innych rzeczy od niego, ten, kto wymienia Jedno jako różne od rzeczy innych, tylko ma na myśli różność jego własną. — Widocznie. — N o tak. I w owym, i w pewnym, i w tym, i temu, i w tych, i we wszystkich takich uczestniczy to nie istniejące Jedno. B o inaczej nie nazywałoby się Jednym, ani nie mówiłoby się, że coś jest od Jednego różne, aniby ono nic nie miało dla siebie, ani swego, ani nie nazywałoby się czymś, gdyby mu nie przysługiwało ani coś, ani nic innego z tych. —- Słusznie. — Więc istnieć Jedno nie może, skoro przecież nie istnieje, ale 161 uczestniczyć w tym i w owym nic mu nie przeszkadza. T o nawet musi tak być, skoro nie istnieje właśnie to Jedno, a nie jakieś inne. Jeżeli nie będzie ani jednego, ani tego Jednego, tylko będzie mowa o jakimś tam innym, to nie trzeba nawet wymawiać żadnego słowa. A jeżeli chodzi o to, że nie istnieje to właśnie Jedno, a nie inne, to ono musi uczest­ niczyć i w tym, i w wielu innych. — T a k jest. — Więc i niepodobieństwo mu przysługuje, oprócz innych. B o inne rzeczy, będąc różne od Jednego, muszą też być odmienne. — Tak. — A „odmienne" czy to nie „coś innego rodzaju"? — Jakżeby nie? B — A „innego rodzaju" czy to nie tyle co: „niepodobne"? — N o niepodobne. — Nieprawdaż, jeśli coś jest niepodobne do Jednego, to jasna rzecz, że to niepodobne musi być niepodobne do czegoś niepodobnego. — Jasne. — Zatem i Jednemu przysługiwałoby niepodobieństwo, ze względu na które inne rzeczy są do niego niepodobne. — Zdaje się. — A jeżeli mu przysługuje niepodobieństwo do innych rzeczy, to czy nie musi mu przysługiwać podobieństwo do siebie samego? -Jak? — Jeżeli Jednemu przysługuje niepodobieństwo do Jednego, to już by o czymś takim nie mogło być m o w y jako o J e d n y m i już by C w założeniu nie szło o Jedno, tylko o coś innego niż Jedno. — T a k jest. — Więc nie powinno.

161 C

Parmenides

— N o nie. — Zatem trzeba, żeby Jednemu przysługiwało podobieństwo do siebie samego. — Trzeba. — N o tak. I ono też nie jest równe innym rzeczom. Bo gdyby było równe, to już by było i podobne do nich ze względu na tę równość. A to jest niemożliwe jedno i drugie, jeżeli nie istnieje Jedno. — Niemożliwe. — A skoro ono nie jest innym rzeczom równe, czy nie wynika z konieczności, że inne rzeczy też nie są jemu równe. — Z koniecznością. — A co nie jest równe, jest nierówne? — Tak. — A co nierówne, to jest czemuś nierównemu nierówne? — Jakżeby nie. — Zatem i w nierówności uczestniczy Jedno, ze względu na którą D inne rzeczy są mu nierówne? — Uczestniczy. — A do nierówności należą wielkość i małość. — T a k jest. — Zatem takie Jedno ma też i wielkość i małość? — G o t o w o mieć. — A wielkość i małość mają zawsze odstęp między sobą. — T a k jest. — Więc zawsze jest tam coś pomiędzy nimi. — Jest. — A potrafisz wymienić pomiędzy nimi coś innego niż równość? — Nie; tylko to. — Więc czemu przysługuje wielkość i małość, temu przysługuje też i równość, bo tkwi pomiędzy nimi. E — Widocznie. — Więc to nie istniejące Jedno miałoby, zdaje się, w sobie i coś z równości, i z wielkości, i z małości. — Zdaje się. — I doprawdy, że w istnieniu ono też musi jakoś uczestniczyć. —- Jakże to? — O n o powinno być takie, jak mówimy. B o gdyby nie było takie, to m y nie m ó w i l i b y ś m y prawdy, mówiąc, że J e d n o nie istnieje. A jeżeli m ó w i m y prawdę, to jasna rzecz, że mówimy to, co istnieje. C z y nie tak?

76

Platon

161 E

— N o tak niby. — A skoro twierdzimy, że mówimy prawdę, to musimy twierdzić, 162 że mówimy to, co istnieje. — Musimy. — Zatem zdaje się, że Jedno jest czymś nie istniejącym. B o jeżeli nie będzie czymś nie istniejącym, tylko coś z istnienia ustąpi na rzecz nieistnienia, natychmiast będzie czymś istniejącym. — Ze wszech miar. — Zatem wypada, żeby u niego istnienie było związane z nieist­ nieniem, jeżeli ono ma nie istnieć tak samo, jak coś będącego czymś nie będącym musi mieć nieistnienie, aby mogło doskonale istnieć. W ten sposób i to, co istnieje, istniałoby najbardziej, a nie istniałoby to, co nie istnieje, gdyby to, co istnieje uczestniczyło w istnieniu jako coś istniejącego, a to, co nie istnieje, w istnieniu jako coś nie istnieB jącego, jeżeli ma istnieć doskonale. A to, co nie istnieje, żeby nie uczestniczyło w nieistnieniu jako coś nie istniejącego, a za to w ist­ nieniu jako coś nie istniejącego, jeżeli i to, co nie istnieje, ma dosko­ nale nie istnieć. — Święta prawda. — Nieprawdaż; jeżeli i temu, co istnieje, przysługuje nieistnienie, i temu, co nie istnieje istnienie, to i Jednemu, skoro ono nie istnieje, musi przysługiwać istnienie, aby mogło nie istnieć. — Musi. — I pokazuje się, że istnienie też przysługuje Jednemu, skoro ono nie istnieje. — Widocznie. — A nieistnienie też, skoro ono nie istnieje. — Jakżeby nie? — A czy to możliwe, żeby coś nacechowanego w pewien sposób, nie miało tej cechy, nie przechodząc z tego stanu w inny? — Niemożliwe. C — Więc każda taka rzecz oznacza odmianę, rzecz, która jest taka i nie taka. — Jakżeby nie? —- A odmiana to ruch, albo co powiemy? — Ruch. — Nieprawdaż; pokazało się, że Jedno istnieje i nie istnieje? — Tak. — Więc ono się okazuje takim i nie takim? — Zdaje się.

162 C

Parmenides

77

—- Więc i ruch objawia to nie istniejące Jedno, skoro jest w nim prze­ miana z istnienia w nieistnienie. — G o t o w o tak być. — N o tak. Ale jeżeli ono nie jest w żadnym przedmiocie, ponieważ nie istnieje, to jeśli nie istnieje, nie może też przechodzić skądś dokądś. — B o jak. — Więc nie potrafi się poruszać, przechodząc z miejsca na miejsce. D — N o nie. — Ani też nie potrafi się kręcić w jednym i tym samym. B o nigdzie nie dotyka tego samego. T o samo jest już pewnym przedmiotem, a to, co nie istnieje, nie może być w żadnym przedmiocie. — Nie może. — I Jedno nie istniejące nie mogłoby się kręcić w czymś, w czym nie istnieje. — N o nie. — Ani też nie zmienia się chyba Jedno w stosunku do siebie sa­ mego; ani to istniejące, ani nie istniejące. B o już by nie było m o w y o J e d n y m , gdyby ono się zmieniało w stosunku do siebie, t y l k o o czymś innym. — Słusznie. — A skoro się ani nie zmienia, ani się nie kręci w jednym i tym samym, ani nie przechodzi z miejsca na miejsce, to czy mogłoby się E jeszcze w jakikolwiek sposób poruszać? — N o jakże? — A to, co się nie rusza, musi zachowywać spokój, a co zachowuje spokój, to stoi. — Koniecznie. — Zatem zdaje się, że to nie istniejące Jedno stoi oraz porusza się. — Zdaje się. — A jeżeli się porusza, to z nieuchronną koniecznością musi się odmieniać. B o o ile się cokolwiek porusza, o tyle już nie jest takie, jak 163 było, tylko inne. — N o tak. — Zatem porusza się Jedno i zmienia się. — Tak. — I nie poruszając się w żaden sposób, w żaden sposób zmieniać się nie może. — N o nie. — Więc, o ile się porusza to nie istniejące Jedno, o tyle się też zmienia. A, o ile się nie porusza, nie zmienia się.

78

Platon

163 A

— N o nie. — Zatem Jedno nie istniejące zmienia się i nie zmienia. — Widocznie. — A to zmieniające się czy nie musi stawać się inne niż przedtem B i ginąć z poprzedniego stanu? A to nie zmieniające się ani nie powstaje, ani nie ginie? — Koniecznie. — Zatem i to nie istniejące Jedno, zmieniając się, powstaje i ginie, a nie zmieniając się, ani nie powstaje, ani nie ginie. I w ten sposób to Jedno, które nie istnieje, powstaje i ginie oraz ani nie powstaje, ani nie ginie. — N o nie. XXV — T o na nowo chodźmy na początek, zobaczyć drugi raz, czy nam C się będzie widziało tak samo, jak teraz, czy inaczej. — N o , trzeba. — Nieprawdaż, jeśli Jedno nie istnieje, to powiemy, co musi stąd dla niego wynikać? — Tak. — A kiedy mówimy: „nie istnieje", to chyba nic innego nie ozna­ cza, jak tylko nieobecność istnienia w tym, o czym mówimy, że nie istnieje? — N i c innego. — A gdy mówimy, że coś nie istnieje, czy wtedy twierdzimy, że ono w pewien sposób nie istnieje, a w pewien istnieje? Czy też te słowa: „nie istnieje" oznaczają po prostu, że to, co nie istnieje, nie istnieje w żaden sposób i nigdzie, i w żaden sposób nie uczestniczy w istnieniu? — Najprościej przecież. — Zatem ani istnieć by nie mogło to, co nie istnieje, ani w żaden D inny sposób uczestniczyć w istnieniu? — N o nie. — A powstawać i ginąć, to chyba nic innego, jak tylko przyjmo­ wanie udziału w istnieniu i utrata istnienia? — N i c innego. — Coś, co tego wcale nie ma w sobie, nie może tego ani zyskiwać, ani tracić. — Bo jakże? — Zatem Jedno, skoro w żaden sposób nie istnieje, nie może ani posiadać istnienia, ani go tracić, ani zyskiwać w żaden sposób. — Zdaje się. — Więc nie istniejące Jedno ani nie ginie, ani nie powstaje, skoro w żadnym sposobie w istnieniu nie uczestniczy.

163 D

Parmenides

— Nie wydaje się. — Więc i nie zmienia się w żaden sposób. B o już by powstawało i ginęło, doznając zmian. — Prawda. — A jeżeli się nie zmienia, to czy nie musi być też i nieruchome? — Musi. — Ale też nie powiemy, żeby stało to, co nigdzie nie istnieje. B o to, co stoi, musi wciąż być tym samym, w czymś jednym i tym samym. — Jakżeby nie? — Więc w ten sposób znowu mówimy, że to, co nie istnieje, ani nie stoi nigdy, ani się nie porusza. * — N o nie. — I tak ono nawet nie posiada niczego istniejącego. B o gdyby posiadało coś istniejącego, to już by posiadało istnienie. — T o jasne. — Zatem ono nie posiada ani wielkości, ani małości, ani równości. — N o nie. — I nie może posiadać ani podobieństwa, ani różności ani w sto­ sunku do siebie samego, ani w stosunku do innych rzeczy. — Nie widać, żeby. — Więc cóż? Czy coś innego może jakoś dla niego istnieć, jeżeli nic nie ma istnieć dla niego? — Nie może. — Nie będzie zatem nic takiego, co byłoby względem niego podob­ ne albo niepodobne, takie samo albo różne. — Nie będzie. — Więc cóż? A czy będzie istniało coś jego albo dla niego, albo coś, albo to, albo tego, albo innego, albo dla innego, albo kiedyś, albo potem, albo teraz, albo wiedza, albo mniemanie, albo spostrzeżenie, albo ścisłe ujęcie, albo nazwa, albo jakikolwiek inny przedmiot w związku z tym, czego nie ma? — Nie będzie. — W ten sposób Jedno nie istniejące nie przedstawia się w żaden sposób. — N o tak się zdaje przecież, że nie przedstawia się w żaden s p o s ó b . —- A jeszcze, powiedzmy, Jedno, jeśli nie istnieje, co musi dziać się z innymi rzeczami.

E

164

B

36

3 6

T u jakiś p o w i e w zdrowego rozsądku zaprzecza wszelkich m o ż l i w y c h z n a m i o n

t e m u nieszczęsnemu J e d n e m u , zgodnie z duchem rozdziału dziesiątego.

XXV]

Platon

164

B

— N o , powiedzmy. — O t ó ż one muszą być inne. B o jeżeli nawet nie są inne, to nie mówiłoby się o tych innych. — T a k jest. — A skoro się mówi o innych, to te inne są różne. Czy nie to samo nazywasz innym i różnym? — N o tak. C — A o czymś różnym m ó w i m y chyba, że jest różne od czegoś różnego, i że to, co inne, jest inne od czegoś innego? — Tak. — Więc i dla rzeczy innych, jeżeli mają być inne, istnieje coś, od czego będą inne. — Koniecznie. — A co by też to było takiego? Bo od Jednego nie będą inne, skoro Jedno nie istnieje. — N o nie. — T o może one są różne od siebie nawzajem. Bo już tylko to jedno im zostaje, albo nie będą od niczego inne. — Słusznie. — Więc tylko zbiorowo one wszystkie są inne od siebie nawzajem, bo jednostkowo tego nie potrafią, skoro jednostka nie istnieje. I zdaje D się, że każda ich ilość jest nieograniczonej mnogości, choćby ktoś wziął porcyjkę pozornie najmniejszą; jak w marzeniu sennym coś wydawało się Jednym, a tu się pokazuje nagle, że tego jest mnóstwo i zamiast czegoś najmniejszego jakiś ogrom w stosunku do ilości jego drobin. — Zupełnie słusznie. — Więc to w takich masach te inne rzeczy byłyby między sobą inne, jeżeli Jedno nie istnieje, a inne rzeczy istnieją. — Zupełnie tak. — Nieprawdaż, dużo takich mas będzie i każda będzie się tylko wydawała jedną, ale jedną nie będzie, skoro Jednego nie będzie? — T a k jest. E — I będzie się wydawało, że jest ich pewna liczba, skoro ich będzie wiele, a każda z osobna będzie się wydawała czymś Jednym. — T a k jest. — I jedne ilości w nich wydadzą się parzyste, a inne nieparzyste, i tak się będzie wydawało niesłusznie, skoro Jednego nie będzie. — N o nie. — I prawda, przyznamy, że pozornie będzie pośród nich także ilość najmniejsza. Ale ona się wydaje mnóstwem i czymś wielkim w stosun165 ku do każdej z tych wielu rzeczy, które są małe.

165 A

Parmenides

81

— Jakżeby nie? — I każda ilość wyda się równa tym licznym i małym rzeczom. B o przecież nie potrafi przejść z czegoś większego w coś pozornie mniej­ szego, zanim nie przejdzie pozornie w coś pośredniego. A to by było widziadło równości. — Naturalnie. — I w stosunku do innej ilości wyda się, że ma granice, a sama w stosunku do siebie nie ma ani początku, ani granicy, ani środka? — Jakimże sposobem? — B o kiedykolwiek coś z nich ktoś weźmie w myśli pod uwagę, jak gdyby coś z nich istniało, to zawsze się przed początkiem inny B początek zjawia, a po końcu drugi pozostaje koniec, a w środku jesz­ cze bardziej środkowy środek, tylko to mniejsze wszystko, bo niepo­ dobna żadnego z nich z osobna uchwycić, skoro Jednego nie ma. — Święta prawda. — I tak się, mam wrażenie, musi każdy przedmiot rozpaść na kawałki i rozkruszyć na drobiny, którykolwiek by człowiek wziął na rozum. B o zawsze brałby pod uwagę jakąś ilość bez jednostki. — T a k jest. — Nieprawdaż, taka rzecz dla kogoś, kto patrzy z daleka i słabo widzi, przedstawiać się musi jako Jedno, a kiedy z bliska i bystro spojrzeć okiem duszy, każda rzecz wydać się musi mnogością nieogra- C niczoną, skoro w niej nie ma Jednego, bo Jedno nie istnieje? — T o przecież bezwarunkowo konieczne. — W ten sposób każda inna rzecz wydawać się musi czymś bez granic i czymś ograniczonym, i czymś Jednym, i mnóstwem, jeżeli Jedno nie istnieje, tylko istnieją rzeczy inne od Jednego. — Musi przecież. — Nieprawdaż; i wyda się podobna i niepodobna? — Jakże to? — Tak, jak na obrazie malowanym, kiedy odstąpić, wszystko się wydaje jednym i jakby to samo znamię nosiło, i było podobne. — T a k jest. — A gdy przystąpić blisko, wydaje się, że tego jest dużo i to D jest dzięki pozornej różności różnorodne, i niepodobne do siebie samego. — N o tak. — I podobne, i niepodobne same do siebie, i do siebie nawzajem muszą się wydawać ilości. — T a k jest.

Platon

82

165 D

— Nieprawdaż; i te same, i różne pomiędzy sobą, i stykające się z sobą, i oddzielone jedne od drugich, i wykonujące wszelkie możliwe poruszenia, i stojące ze wszech miar, i powstające, i ginące i ani jedno, ani drugie, i wszystko chyba tak samo; co nam już przebiec łatwo, jeżeli E Jedno nie istnieje; a istnieje wiele rzeczy. — Święta p r a w d a . XXVII — Jeszcze raz tedy pójdźmy znowu na początek i powiedzmy, co musi być, jeżeli Jedno nie istnieje, tylko istnieją rzeczy inne od Jednego. — Więc powiedzmy. — Nieprawdaż; Jedno to nie będą inne rzeczy. — Jakżeby? — Ani też wiele rzeczy. B o między wieloma rzeczami istniejącymi znalazłoby się i Jedno. A jeżeli żadna z nich nie jest J e d n y m , to i wszystkie razem są niczym. Dlatego i wielu rzeczy nie mogłoby być. — Prawda. — A skoro Jednego nie ma w innych rzeczach, to te inne ani nie 166 są liczne, ani nie stanowią Jednego. — N o nie. — Ani nie wydają się Jednym, ani wieloma rzeczami. — A to co? — Dlatego, że inne rzeczy z niczym nie istniejącym w żadnym spo­ sobie żadnej wspólności nie mają i nic z rzeczy nie istniejących nie wy­ stępuje w żadnej innej rzeczy, bo, co nie istnieje, to nie ma żadnej części. — Prawda. 37

3 7

T u r o z w i n i ę t e k o n s e k w e n c j e nieistnienia J e d n e g o . J e s t t o z n o w u szereg dwu­ z n a c z n o ś c i i s p r z e c z n y c h twierdzeń na początku, a później coś, c o jest p r z y p a d k i e m p o d o b n e do świata materialnego ze względu na p o d z i e l n o ś ć . N a p r z ó d r z e c z y inne o d J e d n e g o u z y s k u j ą w i e l k ą r ó ż n o r o d n o ś ć . A skąd j ą biorą? Z d w u z n a c z n o ś c i w y r a z ó w „inny", „różny". T e rzeczy inne są zrazu inne od J e d n e g o . A l e , że to J e d n o nie istnieje, zaczem t r u d n o im j a k o b y z a c h o w a ć r ó ż n o ś ć od niego. W i ę c c h y b a będą r ó ż n e od siebie nawzajem. T a k zabawnie rosną r z e k o m o c e c h y p r z e d m i o t ó w z wie­ l o z n a c z n o ś c i w y r a z ó w . Ż e b y p o p e ł n i ć taki k r o k w r o z u m o w a n i u , trzeba z a p o m n i e ć , że r ó ż n o ś ć jest cechą względną, to znaczy, że nic nie jest różne, t y l k o n i e k t ó r e rzeczy są r ó ż n e od p e w n y c h i n n y c h rzeczy, i to o k r e ś l o n y c h , a nie od byle j a k i c h . I t r z e b a nie p a m i ę t a ć , że tu była przed chwilą m o w a o zupełnie innej r ó ż n o ś c i , a inną się na jej miejsce podsuwa. W i d o c z n e osłabienie pamięci albo żarty z n o w u i ż a r t y jesz­ cze. A p o t e m o b r a z o w y opis zmian wyglądu rzeczy p r z e s t r z e n n y c h , k i e d y się uwagę zwraca na coraz t o mniejsze porcje materii. T a k się nam zmienia o b r a z każdej rośliny i z w i e r z ę c i a , i m i n e r a ł u , k i e d y zrazu patrzeć g o ł y m o k i e m , a p ó ź n i e j p r z e z lupę i przez coraz silniejsze o b i e k t y w y m i k r o s k o p ó w , a w k o ń c u poprzez teorie c h e m i c z n e i teorie fizyki. T y l k o , że ta zmiana wyglądu nie ma nic do c z y n i e n i a z n i e i s t n i e n i e m Jednego.

Parmenides

166 A

83

—- Zatem i mniemania o czymś, co nie istnieje, u innych nie ma, ani jakiegoś widziadła, ani w żadnym sposobie i w żadnym względzie to, co nie istnieje, nie jest przedmiotem sądu innych. — N o nie. — Więc, Jedno jeżeli nie istnieje, to nawet nie sądzi nikt, żeby coś z innych rzeczy było Jednym; ani żeby to były liczne rzeczy. B o gdzie B nie ma Jednego, tam niepodobna sądzić, że jest wiele rzeczy. — Niepodobna przecież. — Zatem, jeżeli Jednego nie ma, to inne rzeczy ani nie istnieją, ani nie uchodzą ani za Jedno, ani za wiele. — Nie wydaje się. — Więc ani za podobne, ani za niepodobne. — N o nie. — Ani za te same, ani za różne, ani za stykające się, ani za oddziel­ ne, ani żadnych takich wyglądów nie mają, jakieśmy poprzednio prze­ szli. Inne rzeczy ani niczym takim nie są, ani nie wydają się, jeżeli Jedno nie i s t n i e j e . — Prawda. — Nieprawdaż? I jeżeli powiemy w ogóle, że jeśli Jednego nie ma, c to nic nie ma, to chyba słusznie powiemy? — Ze wszech miar przecież. — T o niechże to będzie powiedziane, a do tego jeszcze i to, że, bodaj, czy tam Jedno istnieje, czy nie istnieje, to ono i te inne rzeczy, i w stosunku do siebie samych, i w stosunku do siebie nawzajem wszystkie na wszelki sposób istnieją i nie istnieją, i wydają się, i nie wydają się. — Święta p r a w d a . 38

39

3 8

N a ostatek z bardzo silnym akcentem p o w t ó r z o n o k o n s e k w e n c j e nieistnienia J e d n e g o . P o w t ó r z o n a też pośród nich wielka p o m y ł k a eleatów. Ze jeśli coś nie istnie­ je, t o nie jest nigdy przedmiotem sądów niczyich. Fatalna p o m y ł k a . O rzeczach nie istniejących ludzie i myślą, i m ó w i ą często, i to przynajmniej nieraz i ciekawiej niż Parmenides z Arystotelesem w t y m dialogu. 3 9

Kiedy się zastanawiać nad konkluzją dialogu: „jeśli Jednego nie ma, to nic nie ma", wypada powiedzieć, że nie zawsze tak jest, ale czasem się tak mówi. T o zależy od tego Jednego. A ostatnie zdanie dialogu wygląda na wyznanie autora. O n stwierdza po prostu, że ma głowę pełną sprzecznych sądów i supozycji sprzecznych wszelkiego możliwego rodzaju. B e z względu na założenia, z których wychodzi. T o było widać aż nadto w ciągu dialogu. I to jest rzeczywiście „święta prawda". Ale trochę smutna. B o jeden z dwóch sądów sprzecznych jest na pewno mylny. Platon b y ł b y się wstydził tak pisać, gdyby nad nim p r z y pisaniu tego dialogu stał, jak w Hippiaszu poważny, rzeczowy, trzeźwo myślący, stary Sokrates, syn Sofroniska. N i c dziwnego, że Sokrates został na czas tej „pracowitej zabawy" chłopcem, k t ó r y tu nie ma nic do powiedzenia. Dziadek Platon ma głos i bawi się. Udaje Heraklita, D e m o k r y t a , Zenona — wszystko m u jedno. y

TEAJTET

WSTĘP TŁUMACZA

Dialog pt. Teajtet zalicza się do średniego okresu twórczości Platona. Kiedy mógł powstać, tego się można z pewnym prawdopodobieństwem domyślać z pewnych szczegółów jego rozdziału pierwszego. W tym rozdziale, w rozmowie wstępnej, mówi się o bitwie pod Koryntem, gdzie Teajtet odniósł ciężkie rany. Jest tam również wzmianka o tym, że rozmowa główna miała się odbyć w czasach, gdy Teajtet był jeszcze bardzo młody. Można więc przypuszczać, że chodzi o bitwę pod K o r y n t e m z roku 368 przed Chr., w której Ateńczycy pod wodzą Chabriasa ponieśli klęskę, walcząc z Tebami. W takim razie musiałby nasz dialog powstać więcej niż w trzydzieści lat po śmierci Sokratesa. Przynajmniej jego rozdział pierwszy. Platon szuka w tej pracy odpowiedzi na pytanie, czym właściwie jest wiedza. Pytanie bardzo żywe w owych czasach. W i a d o m o , że sofiści nie uznawali wiedzy jednej — prawdziwej, a więc i obowiązują­ cej dla wszystkich. Protagoras uczył, że każdy ma swoją prawdę, to znaczy: swoje osobiste mniemanie na równych prawach z mniema­ niami innych ludzi. Mniemania różnych osób mogą być sprzeczne z sobą nawzajem i różnią się nie tym, że jedne są prawdziwe a inne fałszywe, albo jedne bliższe prawdy a inne dalsze, tylko tym, że jedne zwyciężają, a inne upadają w walce. Wielu publicystów podpisze i dziś to samo stanowisko. Gorgiasz uczył, że poznanie rzeczywistości, a więc osiągnięcie praw­ dy, jest w ogóle niemożliwe. Szerzył się wśród publiczności czytającej i dyskutującej sceptycyzm, czyli wątpienie w to, żeby w ogóle można było osiągnąć wiedzę, czyli pewien zbiór twierdzeń prawdziwych w ja­ kiejkolwiek dziedzinie. Szerzył się subiektywizm, czyli to przekonanie, że prawdy obowiązującej wszystkich ludzi nie ma w ogóle, a każdy ma „prawdę" swoją własną, na własny użytek. W rzeczywistości wszystko jest płynne — mówił niegdyś Heraklit — podobnie jest i w poznawaniu ludzkim. T a k sądzono. I dziś myśli tak wielu literatów i polityków.

88

Platon

Platoński Teajtet zwalcza te stanowiska. Dwie trzecie dialogu to polemika z Protagorasem i uczniami Heraklita. Dopiero część ostat­ nia zmierza do sformułowania stanowiska pozytywnego, które Pla­ ton sam wyznaje. Pierwszy rozdział zawiera rozmowę wstępną między Euklidesem i Terpsionem, obywatelami Megary, niegdyś bliskimi znajomymi So­ kratesa. Euklides był mistrzem znanej z historii filozofii szkoły megarejskiej. Spotykają się, być może, na ulicy w Megarze i wstępują do domu Euklidesa, aby tam posłuchać dialogu, który Euklides miał od dawna gotowy w swoim rękopisie. Dialog miał sobie spisać Euklides na pod­ stawie świeżych wspomnień i miał go samemu Sokratesowi przedkła­ dać do korekty. Jeżeli kiedy mógł być czas na te korekty, to chyba tylko w ostatnich dniach życia Sokratesa, bo ostatni rozdział rozmowy głów­ nej świadczy, że się ta rozmowa miała odbyć już w wilię znanego dialogu z Eutyfronem w Portyku Króla. Wszystko to razem wygląda dość nieprawdopodobnie. O d k r y t y z początkiem X X wieku papirus zawiera starożytny komentarz do Teajteta* jest w tym komentarzu podana informacja, że istniał inny jesz­ cze wstęp do naszego dialogu. Scena zawarta w tym wstępie miała się zaczynać od razu w domu Euklidesa. Być może więc, Platon sam zmienił z czasem pierwszy rozdział dialogu, przeniósł akcję na ulicę w Mega­ rze i zamieścił w nim słowa pochlebne dla Teajteta dojrzałego, a nie tylko młodzieńca, który się swojego czasu tak bardzo podobał Sokra­ tesowi.

* Anonymer Kommentar zu Platom Thedtet, bearbeitet von H. Diels, W. ]. L. Heiberg; B e r l i n e r Klassikertexte II. 1 9 0 5 .

Schubart,

TEAJTET

OSOBY

DIALOGU:

EUKLIDES TERPSION SOKRATES TEODOROS TEAJTET

Euklides: Dopiero co ze wsi, Terpsionie, czy dawno? Terpsion: Dosyć dawno. A ja właśnie ciebie szukałem na rynku i dzi­ wiłem się, że cię nie można było znaleźć. Euklides: B o mnie nie było w mieście. Terpsion: Więc gdzie? Euklides: Chodziłem na dół, do portu, i spotkałem Teajteta; nieśli go z obozu, z Koryntu do Aten. Terpsion: Żywego czy umarłego? Euklides: Żywego, ale już ledwie że; on się bardzo źle ma, bo i rany jakieś, a jeszcze bardziej zjada go ta choroba, która w wojsku wybuchła. Terpsion: Czy aby nie dyzenteria? Euklides: Tak. Terpsion: C o ty mówisz, taki człowiek w niebezpieczeństwie? Euklides: Piękny, dzielny człowiek, Terpsionie. T o ż i teraz słysza­ łem, jak bardzo go chwalili, kiedy była mowa o bitwie. Terpsion: N i c dziwnego. Byłoby znacznie dziwniejsze, gdyby taki nie był; ale dlaczego nie zatrzymał się odpocząć tu, w Megarze? Euklides: Spieszył się do domu. Przecież ja i sam prosiłem i dora­ dzałem, ale nie chciał, więc trudno; odprowadziłem go, a wracając, znowu sobie przypomniałem i podziwiałem Sokratesa, jak on dobrze różne rzeczy przepowiedział, a o nim też. Zdaje mi się, że go Sokrates spotkał niedługo przed śmiercią jako młodego człowieka, widywał się z nim i rozmawiał, i bardzo się zachwycał jego naturą. I mnie potem, kiedym przyjechał do Aten, powtarzał rozmowy, które z nim prowadził; rzeczy bardzo godne słyszenia; powiedział, że jak dorośnie, to nie może być inaczej, tylko będzie z niego bardzo wybitny człowiek. 1

1

J e s t e ś m y w Megarze na ulicy. Jest c h y b a rano, s k o r o m o ż n a liczyć na spotkanie z n a j o m y c h na r y n k u . F i l o z o f E u k l i d e s idzie p r z y g n ę b i o n y n i e d a w n y m w i d o k i e m n i e d o b i t k ó w spod K o r y n t u i natrafia na dobrego znajomego, Terpsiona. W r o z m o w i e padają od razu słowa p o c h w a ł y pod adresem wspólnego znajomego, Teajteta. W i d a ć , że go ludzie znają, cenią w y s o k o i lubią nie t y l k o w A t e n a c h . Sokrates zachwycał się też przed trzydziestu laty jego naturą i urodą (bo j e d n o i drugie znaczy w y r a z physis^ u ż y t y w t y m miejscu).

I 14

B

C

D

Platon

142

D

Terpsion: Zdaje się, że prawdę powiedział. Ale jakie to były rozmo­ wy? C z y mógłbyś powtórzyć? Euklides: Nie, na Zeusa, przynajmniej nie tak z pamięci. Ale zapi143 sałem sobie wtedy, zaraz po powrocie do domu to, com zapamiętał, a później w wolnych chwilach przypominałem sobie i zapisywałem, a ile razy przyjeżdżałem do Aten, wypytywałem znowu Sokratesa 0 to, co mi wyleciało z pamięci, a kiedym tutaj powrócił, poprawiałem. Tak, że mam bodajże tę całą mowę spisaną. Terpsion: Prawda, słyszałem to od ciebie już kiedyś i rzeczywiście zawsze chciałem cię prosić żebyś mi to pokazał, i jakoś tak zeszło aż do teraz. Ale cóż nam przeszkadza teraz to przeczytać? I w ogóle, co do mnie, chętnie bym odpoczął, bo ze wsi idę. B Euklides: A ja znowu odprowadziłem Teajteta aż do Erineonu, więc chętnie bym też odpoczął. T o chodźmy. Będziem sobie odpoczywali, a chłopiec równocześnie będzie nam czytał. Terpsion: Słusznie mówisz. Euklides: A ten zwój, Terpsionie, to właśnie to. Zapisałem zaś tę mowę nie tak, że Sokrates opowiada mi ją tak, jak opowiadał napraw­ dę, ale rozmawia z tymi, z którymi mówił, że rozmawiał. A mówił, że C z geometrą Teodorem i z Teajtetem. Aby więc w pisaniu kłopotu nie robiły wtrącone pomiędzy słowa zwroty, dotyczące jego samego, ile razy by się odzywał Sokrates, jak na przykład: i ja powiedziałem, albo: 1 ja rzekłem, albo znowu dotyczące tego, który odpowiada, że przy­ znał, albo się nie zgodził — z tego powodu napisałem tak, jak by on sam z nimi rozmawiał, a usunąłem takie zwroty. Terpsion: I wcale nie od rzeczy, Euklidesie. Euklides: Więc, chłopcze, weź zwój i czytaj. D II Sokrates: Gdybym ja się o tych w Kyrenie bardziej troszczył, Teo­ dorze, to bym cię pytał o tamtejsze stosunki i o ludzi, czy właśnie tam między młodzieżą są tacy, którzy się gorliwie zajmują geometrią albo inną jakąś mądrością; tymczasem mniej przecież tamtych niż tych tutaj kocham, więc bardziej pragnę wiedzieć, kto z młodych u nas pozwala się spodziewać, że na ludzi wyrośnie. Zatem się i sam rozglądam, ile 2

3

P o r t M e g a r y nazywał się Nisaja i łączył się z miastem długimi m u r a m i , p o d o b n i e jak Pireus z A t e n a m i . 2

T e o d o r z K y r e n y w Afryce to sławny m a t e m a t y k grecki, k t ó r y na starość miesz­

kał w A t e n a c h i ż y ł w przyjaźni z Sokratesem. P o r ę c z e n i e wiarygodności dialogu, zawarte we wzmiance o k o r e k t u r a c h p o c h o ­ dzących od samego Sokratesa, nie b r z m i p o w a ż n i e — p o d o b n i e j a k r z e k o m e autor­ stwo Euklidesowe i przyznanie się do k ł o p o t ó w stylistycznych, k t ó r e go n i b y to zmu-

143 D

Teajtet

mogę, i innych wypytuję, jeżeli widzę, że z kimś młodzież chętnie przebywa. A do ciebie się nie tak mało młodych ludzi garnie; i słusz­ nie, boś wart, i w ogóle, i ze względu na geometrię. Jeżeliś więc na kogoś E natrafił, o którym by warto mówić, to chętnie bym się dowiedział. Teodoros: Rzeczywiście, Sokratesie, i mnie mówić, i tobie słuchać naprawdę warto, jakiego u was młodzieńca spotkałem pośród obywa­ teli. Gdyby był piękny, bardzo bym się bał mówić, aby się komuś nie wydawało, że mam do niego pociąg; tymczasem — nie gniewaj się na mnie —- on nie jest piękny, tylko podobny do ciebie; z wklęsłości nosa i z tych oczu na wierzchu, ale mniej to ma niż ty. Mówię to bez oba- 144 wy. Bądź przekonany, że ze wszystkich, których kiedykolwiek spotka­ łem — a poznałem bliżej bardzo wielu — nikogo nigdy nie dostrzegłem, kto by się tak przedziwnie dobrze udał. B o żeby ktoś był taki zdolny, jak rzadko, a równocześnie tak łagodny osobliwie, a do tego jeszcze odważny, jak mało kto — tego bym się był z góry ani nie spodziewał, ani nie widzę, żeby się tacy zapowiadali; przecież ci bystrzy tak, jak on, i zdolni, i z dobrą pamięcią, po większej części i do gniewu skorzy bywają, i miotają się jak okręty bez balastu — szaleni raczej niż odważ- B ni; a znowu takie typy przyciężkie to jakoś powoli i tępo biorą się do nauki i łatwo zapominają; a ten tak spokojnie i tak pewnie, i tak skutecz­ nie bierze się do nauk i badań — z niezwykłą łagodnością — j a k b y strumień oliwy bez szmeru płynął, tak że dziwić się przychodzi, że on już w tym wieku tak to potrafi. 4

szają do f o r m y scenicznej dialogu. O s t a t n i e słowa rozdziału padają n a j w i d o c z n i e j j u ż w d o m u Euklidesa, bo on na p e w n o zwoju ze sobą nie nosił p o d h i m a t i o n e m . E r i n e o n t o miejscowość attycka nad rzeczką Kefissos. O s o b y tego rozdziału już nie wracają w dialogu. Rozdział jest widocznie doklejony. 4

W p i e r w s z y c h słowach [ T e o d o r ] daje do z r o z u m i e n i a półżartem, że liczy się z k o n w e n a n s e m i dba o opinię. N i e chciałby, żeby go posądzono o miłostki z m ł o ­ d y m i ludźmi, a romanse homoseksualne są tak pospolite wśród inteligencji ateńskiej, że w y s t a r c z y dobrze m ó w i ć o p r z y s t o j n y m chłopcu, a już się m o ż e wyglądać na za­ k o c h a n e g o . P o d o b n i e jak dziś o dziewczynie. W i e l k i e p o c h w a ł y pod adresem Teajteta; t r u d n o wiedzieć, c z y m właściwie uspra­ wiedliwione. Miał t o b y ć syn z a m o ż n y c h rodziców z E u b e i z Sunion. W c z e ś n i e stra­ cił ojca, a o p i e k u n o w i e rozdrapali jego majątek odziedziczony. T y l e o n i m w i a d o m o z dialogu. P o z a t y m nic znikąd w i ę c e j . T u , w r o z m o w i e , potakuje S o k r a t e s o w i z beznamiętną wytrwałością i nie objawia nigdzie bystrości ponadprzeciętnej, jeżeli m u P l a t o n niespodzianie własnych myśli wypowiadać nie każe. T r u d n o dostrzec w nim prawie aż do k o ń c a dialogu te nadzwyczajne zalety, o k t ó r y c h słyszymy w pierwszych rozdziałach. B y ć m o ż e , wydawało się P l a t o n o w i , że nawet b e z k r y t y c z n e najczęściej p o t a k i w a n i a tak bardzo p o c h w a l o n e g o chłopca, dodadzą większej siły sugestywnej s ł o w o m Sokratesa. W każdym razie postać Teajteta wypada w dialogu blado i robi nam pewien zawód po ustępach panegirycznych na początku.

Platon

94

144 B

Sokrates: D o b r e rzeczy zapowiadasz. A czyjże to syn, którego z obywateli? Teodoros: Słyszałem to imię, ale żebym pamiętał, to nie. A otóż C właśnie on, między tymi, co nadchodzą, ten w środku. W tej chwili właśnie nacierali się oliwą w zewnętrznym korytarzu, ci jego towarzy­ sze jacyś i on sam, a teraz bodaj że skończyli nacieranie i tu do nas idą. Ale przyjrzyj się, czy go poznajesz. Sokrates: Poznaję. T o syn Eufroniosa z Sunion i rzeczywiście takie­ go człowieka, przyjacielu, jak ty tego chłopaka opisujesz. T o był w ogóle bardzo poważny człowiek, tak jest, i majątek bardzo duży zostawił. Ale imienia nie znam tego młodego człowieka. D Teodoros: T o Teajtet, Sokratesie, jeżeli o imię chodzi. A majątek, zdaje się, o p i e k u n o w i e jacyś zmarnowali. A jednak jeżeli chodzi 0 niezależność wewnętrzną od pieniędzy, to on jest nadzwyczajny, Sokratesie. Sokrates: Więc to bardzo dobrze urodzony człowiek, powiadasz. Po­ prośże go, żeby tutaj usiadł koło mnie. Teodoros: Dobrze. Teajtecie, chodź no tu, do Sokratesa. Sokrates: Bardzo proszę, Teajtecie. Abym się sam sobie przyjrzał, jaką E to ja mam twarz. Bo powiada Teodoros, że mam podobną do twojej. Jednakże, jeżelibyśmy obaj mieli liry, a on by wiedział, że lira jednego 1 drugiego jest nastrojona jednako, to czybyśmy od razu uwierzyli, czy też byśmy rozpatrzyli; czy on to mówi jako specjalista od muzyki? Teajtet: Rozpatrzylibyśmy. 5

5

W i d a ć , że Sokratesa młodzież dobrze zna w A t e n a c h , s k o r o T e o d o r nie musi T e a j t e t o w i w żaden sposób uzasadniać i t ł u m a c z y ć , po co i do k o g o zaprasza go w tej chwili na r o z m o w ę . W i d a ć też, że ze sportowcami w A t e n a c h m o ż n a b y ł o wie­ c z o r e m rozmawiać o istocie wiedzy i nie zasypiali. T r u d n o b y ł o b y dziś znaleźć taki instytut w y c h o w a n i a fizycznego. Sokrates, widocznie uśmiechnięty, słusznie sądzi, że nie należy b e z k r y t y c z n i e ulegać o c e n o m c z ł o w i e k a , o k t ó r y m się nie wie, c z y jest p r z y g o t o w a n y do wydawania pewnego rodzaju ocen. Słuszna b y ł a b y zasada jeszcze ostrożniejsza, że nigdy w ogóle i żadnym o c e n o m nie należy ulegać b e z k r y t y c z n i e , t y l k o sobie zawsze własną ocenę wyrabiać. W a r t o jednak zauważyć, że dziś np. czy­ t e l n i c y gazet i t y g o d n i k ó w literackich zgoła nie pytają r e c e n z e n t ó w i k r y t y k ó w o ich kwalifikacje do wydawania o c e n estetycznych. J e d y n ą kwalifikacją do k r y t y k i współ­ czesnej jest protekcja redaktora, k t ó r y artykuły przyjmuje — co najwyżej styl suge­ s t y w n y , dowcip. P o w s z e c h n i e w i a d o m o , że o obrazach m o ż n a pisać z p o w o d z e n i e m , c h o ć się nie umie głowy narysować z modela, a niejeden popularny k r y t y k literacki nigdy sam żadnej powieści ani wiersza nie napisał i przed nikim nigdy nie dowodził, że wie, j a k i m m e t r e m należy m i e r z y ć dzieła sztuki. M i m o to m i e r z y je s p o k o j n i e i publicznie te p o m i a r y ludziom do wierzenia podaje. Zatem stosunki współczesne na polu k r y t y k i to są dzikie pola w stosunku do tego, czego w t y m miejscu chce od k r y t y k ó w P l a t o n przez usta Sokratesa.

144 E

Teajtet

95

Sokrates: Gdybyśmy go za takiego uznali, dalibyśmy się przekonać, a gdyby się okazał niemuzykalny, nie uwierzylibyśmy? Teajtet: Prawda. Sokrates: Teraz zaś sądzę, jeśli nam idzie o podobieństwo twarzy, po­ winniśmy się przyjrzeć, czy on to mówi znając się na rysunku czy nie. Teajtet: Zdaje mi się. Sokrates: C z y więc malarzem jest Teodor? Teajtet: Nie, o ile mi wiadomo. Sokrates: A geometrą też nie? Teajtet: Ależ i owszem, Sokratesie. Sokrates: I na gwiazdach się zna, i na rachunkach, i na muzyce, i co tam jeszcze do wykształcenia należy? Teajtet: Mnie się tak wydaje. Sokrates: Jeżeli więc on powiada, że my jesteśmy pod jakimś ciele­ snym względem do siebie podobni, i chwali to albo gani, to nie bardzo warto zwracać na niego uwagę. Teajtet: Może i nie. Sokrates: N o cóż, a gdyby tak duszę któregoś z nas chwalił za dzielność i za mądrość, czy nie warto, żeby ten, co usłyszał, zechciał się bliżej pochwalonemu przyjrzeć, a drugi, żeby się chętnie oglądać pozwalał? Teajtet: Owszem, Sokratesie. Sokrates: A zatem czas, kochany Teajtecie, żebyś się zaczął popisywać, a ja, żebym się przypatrywał; bo musisz wiedzieć, że Teodor chwa­ lił wobec mnie bardzo wielu obcych i naszych ludzi z miasta, ale nikogo nigdy tak nie wychwalał, jak ciebie teraz właśnie. Teajtet: Dobrze by to było, Sokratesie, ale uważaj, czy on tego nie mówił żartem. Sokrates: T o nie jest zwyczaj Teodora. Nie cofaj więc tego, na coś się zgodził, pod pozorem, że on żartuje, aby nie był zmuszony jeszcze tego dowodzić. Nikt mu i bez tego wiarygodności nie zaprzeczy. Więc bądź dobrej myśli i wytrwaj przy naszej umowie. 6

I n n a rzecz, że w s t o s u n k u do T e o d o r a S o k r a t e s jest tutaj dziwnie p o b ł a ż l i w y i odstępuje od własnej zasady. B o nie widać, j a k i m sposobem m a t e m a t y c z n e zainte­ resowania T e o d o r a , a c h o ć b y astronomiczne, mają go kwalifikować do oceniania dusz ludzkich ze względu na mądrość i dzielność. B y ć może więc, jest to t y l k o pewien objaw ogólnego uszanowania w stosunku do T e o d o r a , jeśli Sokrates pragnie wziąć jego o c e n y pod baczną rozwagę i s k o n t r o l o w a ć ją własnymi

spostrzeżeniami.

6

Cała ta zachęta uprzejma pod adresem Teajteta jest t y l k o p o z o r e m . N a p r a w d ę wcale nie będzie szło w treści dialogu o rozwinięcie zalet u m y s ł o w y c h młodzieńca, o sprawdzenie opinii T e o d o r a — to są tylko takie dekoracyjne wprawki psychologiczne. Platon miał jeszcze żyłkę sceniczną i dawał jej upust tu i ówdzie.

145

B

III

C

Platon

145

C

Teajtet: A to trzeba tak zrobić, jeżeli tak uważasz. Sokrates: Uczysz się tam czegoś u Teodora z geometrii? Teajtet: T a k jest. D Sokrates: I czegoś z astronomii i o harmonii i rachunków? Teajtet: Staram się przynajmniej. Sokrates: I ja też, chłopcze; i u niego, i u innych, o których myślę, że się cokolwiek na tych rzeczach znają. A jednak ja tam z tymi rze­ czami w ogóle jako tako, tylko drobiazgu jednego nie wiem i ten by warto z tobą, i z nimi tutaj rozpatrzyć. O t ó ż powiedz mi, czy uczyć się to nie jest to stawać się mądrzejszym w tym, czego się ktoś uczy? Teajtet: Oczywiście. E Sokrates: I mądrością przecież, mam wrażenie, mądrzy są mądrzy. Teajtet: T a k jest. Sokrates: A to chyba niczym się nie różni od wiedzy? Teajtet: T o znaczy co? Sokrates: Mądrość. Jeżeli wiemy coś, tośmy w tym i mądrzy. Czy nie? Teajtet: N o może. Sokrates: Więc tym samym jest wiedza i mądrość? Teajtet: N o tak. Sokrates: O t ó ż to jest właśnie to, czego nie wiem i z tym sobie sam 146 rady dać nie potrafię: czym właściwie jest wiedza. Naprawdę, czy po­ trafimy to powiedzieć? C o mówicie? Kto z nas pierwszy potrafi powie­ dzieć? A kto nie potrafi i kto by w to stale nie trafiał, ten zostanie 7

7

Mądrość znaczy u Sokratesa tyle, co wiedza, wiedza zaś to istotna cecha mędrca. C h o d z i o t o , c z y m jest wiedza. T e m u właśnie zagadnieniu p o ś w i ę c o n y jest dialog. M y dziś najpewniej nie uważalibyśmy za jedno i to samo mądrości i wiedzy. Wiedza, j a k o cecha c z ł o w i e k a , wydaje się nam dziś c h y b a t y m s a m y m co erudycja, zapas wiadomości — wszystko jedno, czy ktoś potrafi te wiadomości stosować, czy nie potrafi, czy ma z d r o w y sąd o rzeczach, o tych nawet, o k t ó r y c h się nie uczył z książki, czy go nie ma. Wiedza to jest mniej niż mądrość. A mądrość to będzie coś więcej niż wiedza. Mądry potrafi rozejrzeć się w swych dobrze uporządkowanych, jasnych wiadomościach i stosować je do materiału nowego, nie znanego mu przedtem, jest k r y t y c z n y i by­ stry, umie sprawnie operować t y m , co wie, Dlatego nie ulega p o z o r o m , sięga w głąb, umie dostrzec i t o , co ukryte. D o tego wszystkiego wiedza sama nie wystarcza, c h o ć jest do tego potrzebna. Z n a m y głupich ludzi o niesłychanej erudycji i z n a m y ludzi mą­ d r y c h o w i e d z y mniejszej, c h o ć nie ma c z ł o w i e k a mądrego bez wiedzy, c h o ć b y elementarnej. U Platona mądrość i wiedza są w tym miejscu s y n o n i m a m i . M i a ł wi­ docznie na myśli ludzi inteligentnych i ruchliwych u m y s ł o w o już z urodzenia. C i , i s t o t n i e , zdobywając wiedzę w jakiejś dziedzinie stają się w niej zarazem

mądrzy.

Powiedzieć, że ludzie mądrzy są mądrzy mądrością, to jest pusty platonizm, za­ b a w k a słowna i p o z ó r t y l k o jakiejś informacji. K t o b y tyle t y l k o wiedział o mądrości i o ludziach mądrych, ten by nic właściwie o nich nie wiedział — u m i a ł b y t y l k o przy­ m i o t n i k i p r z e r a b i a ć na r z e c z o w n i k i . G d y b y jeszcze miał t o w r a ż e n i e , że budując

146 A

97

Teajtet

osłem, jak mówią dzieci, które w piłkę grają. A kto nie chybi i wyjdzie zwycięsko, będzie nad nami królem i będzie nam rozkazywał odpowia­ dać, na co tylko zechce. Czemu milczycie? Teodorze, chyba mnie moje zamiłowanie do dyskusji nie ponosi aż do niegrzeczności, kiedy pragnę, żeby się między nami nawiązała wymiana myśli i abyśmy się z sobą zbliżyli w rozmowie? Teodoros: Ależ, Sokratesie, coś takiego nie może być niegrzecznością, ale każ sobie odpowiadać komuś z młodych ludzi, bo ja do takich rozmów nie jestem przyzwyczajony, a przyzwyczajać mi się w tym wieku już nie pora. A im może być z tym do twarzy i z pewnością znacznie więcej skorzystają, bo naprawdę młodość to od wszystkiego rośnie. Więc, jakeś zaczął, nie puszczaj Teajteta, tylko pytaj. Sokrates: Słyszysz, Teajtecie, co mówi Teodor? Nie usłuchać go, mam wrażenie, ani ty nie zechcesz, ani się nie godzi, żeby młodszy nie słuchał, kiedy rozkaz wydaje człowiek mądry w tej dziedzinie. Więc pięknie i śmiało powiedz, czym jest wiedza, jak myślisz? Teajtet: N o , to trzeba, Sokratesie, skoro wy każecie. Zresztą, jeśli w czym błąd popełnię, to wy poprawicie. Sokrates: Oczywiście, jeżeli tylko potrafimy. Teajtet: Wydaje mi się więc, że to jest to, czego się ktoś może na­ uczyć u Teodora. Myślę, że to są rodzaje wiedzy, a więc: geometria i to, coś ty teraz wymienił, i prócz tego, szewstwo i sztuki innych rękodzielników; one wszystkie i każda z nich to nic innego jak tylko pewna wiedza. Sokrates: Doskonale i hojnie, przyjacielu; o jedno cię prosili, a ty dajesz dużo i rozmaitości, zamiast czegoś prostego. Teajtet: J a k ty to właściwie mówisz, Sokratesie?

B

C

8

rzeczownik zamiast przymiotnika poznaje pewną istotę, której przedtem nie znał, b y ł b y z niego j a w n y platonik, ale platonik w grubym błędzie. D o b r z e o t y m pamiętać, kiedy się czyta o r ó ż n y c h „izmach" i „ościach" — w s z y s t k o jedno gdzie. I to dobrze, że Platon nie przestanie na t y m k r o k u , że spróbuje jednak naprawdę dojść, na c z y m polega wiedza, która m u się tutaj wydawała t y m samym co mądrość. 8

Pytanie trudne, nie t y l k o dla t o w a r z y s z y Sokratesa. Sokrates dowcipnie udaje n i e p o r o z u m i e n i e . Udaje, że milczenie t o w a r z y s t w a — z r o z u m i a ł e aż nadto w o b e c trudności zagadnienia — bierze za objaw zgorszenia u towarzyszy, k t ó r z y n i b y to mają mu p o c z y t y w a ć za niedelikatność stawianie zagadnień zbyt trudnych. O n i wcale tego nie robią, jak poświadcza T e o d o r . T e n jednak rezygnuje z góry z odpowiedzi, bojąc się k o m p r o m i t a c j i , a podsuwa młodszych do t y c h ćwiczeń, k t ó r e na p e w n o kształcą, ale powagę zapytanego wystawiają na szwank, jeżeli się ktoś w odpowiedziach popła­ cze. Teajtet pokazuje, że m u na poznaniu prawdy zależy więcej niż na zachowaniu powagi osobistej. G o t ó w p o t y k a ć się i padać na stromej ścieżce, k t ó r a prowadzi na w y ż y n y prawdy, ale chce iść naprzód. W z o r o w o !

IV

D

Platon

98

146

D

Sokrates: N o , może nic, a co mam na myśli, wyjaśnię. Kiedy mówisz szewstwo, to nie co innego wymieniasz jak wiedzę o robieniu butów? Teajtet: N i c innego. E Sokrates: A cóż, jeżeli ciesielstwo? T o nic innego, jak wiedzę o wy­ rabianiu drewnianych rusztowań? Teajtet: N i c innego. Sokrates: Nieprawdaż, w jednym i w drugim to, o czym jedno i drugie jest wiedzą, to określasz? Teajtet: Tak. Sokrates: A w pytaniu, Teajtecie, nie o to szło, czego wiedza doty­ czy, ani ile ich jest; bośmy nie pytali, chcąc je zliczyć, tylko poznać wiedzę, czym też ona sama jest. C z y źle m ó w i ę ? Teajtet: Ależ bardzo słusznie. 147 Sokrates: Zastanów się więc i nad tym. Gdyby nas ktoś pytał o jakiś drobiazg, o coś pod ręką, ot na przykład o glinę, czym też ona jest, to gdybyśmy mu odpowiedzieli, że jest glina garncarzy i glina zdunów, i glina ceglarzy, czy nie bylibyśmy śmieszni? Teajtet: Może być. Sokrates: Przede wszystkim chyba może dlatego, że przypuszczali­ byśmy, że na podstawie naszej odpowiedzi będzie pytający rozumiał słoB wo „glina", dlatego żeśmy dodali słówko „rzeźbiarzy", czy tam innych jakich rzemieślników. Czy uważasz, że ktokolwiek rozumie, choć tro­ chę, nazwę czegoś, jeżeli nie wie, co to jest? Teajtet: Nigdy. Sokrates: Więc i wiedzy o butach nie rozumie ktoś, kto wiedzy nie zna. Teajtet: N o nie. 9

9

Pierwsza odpowiedź na pytanie zasadnicze dialogu c h y b i o n a . Dlatego, że Teaj­

tet w y m i e n i a niektóre rodzaje wiedzy, a nie podaje określenia wiedzy. M y dziś szew­ stwa i ciesielstwa nie n a z y w a m y wiedzą. Raczej m ó w i m y o umiejętnościach tego ro­ dzaju. Istnieją jednak wydane w druku podstawy teoretyczne szewstwa, ciesielstwa, czy krawiectwa i zawierają naukowe dane z dziedziny anatomii i technologii mate­ riałów, wiadomości z chemii i fizyki. Należą takie prace do teorii rzemiosł, do nauk stosowanych. M o ż n a je dobrze znać i dane rzemiosło razem, z jego teorią rozumieć, nie wiedząc, c z y m właściwie jest wiedza. T e g o m o ż e nie rozumieć nawet autor do­ b r y c h prac z dziedziny chemii lub fizyki, c h o ć Sokrates b y ł b y w tej chwili innego zdania. M o ż e m y się z nim jednak zgodzić, że wiedza specjalisty, jeżeli ma b y ć pogłę­ biona, wymaga podstaw filozoficznych, a do t y c h podstaw należy także odpowiedź na pytanie, c z y m właściwie jest sama wiedza. D l a t e g o od d o k t o r a n t ó w na wydziałach h u m a n i s t y c z n y c h i p r z y r o d n i c z y c h wymagają dziś jeszcze e g z a m i n u u b o c z n e g o z filozofii. D o niej zalicza się teoria nauki. T o pożyteczne wymaganie, jeżeli u c z o n y nie ma przy najlepszych chęciach przekraczać granicy, jaka dzieli np. naukę od poezji albo hipotezę od urojenia, i nie należeć do t y c h , k t ó r z y nie wiedzą, co czynią.

147 B

Teajtet

99

Sokrates: Zatem szewstwa nie rozumie, ani żadnej innej sztuki ktoś, kto by wiedzy nie znał. Teajtet: N o nie. Sokrates: Więc to śmieszna odpowiedź, kiedy ktoś pyta czym jest wiedza, podawać mu w odpowiedzi nazwę jakiejś jednej, czy drugiej sztuki, bo się wtedy w odpowiedzi podaje wiedzę o czymś tam, a nie 0 to pytają. Teajtet: Zdaje się. Sokrates: A potem, kiedy można krótko i po prostu odpowiedzieć, ten chodzi naokoło i robi niesłychanie długą drogę. Tak i przy tym pyta­ niu o glinę łatwo i po prostu można powiedzieć, że ziemia z wilgocią zmieszana to by była glina. A już u kogo, to mniejsza o t o . Teajtet: N o , teraz, Sokratesie, to się wydaje łatwe. Ale bodaj że ty pytasz tak, jak się to nam niedawno przydarzyło, kiedyśmy rozmawia­ li, ja i ten twój imiennik, Sokrates. Sokrates: A mianowicie co, Teajtecie? Teajtet: O kwadratach coś nam Teodor pisał i o tym, co miał trzy stopy kwadratowe, oraz o tym, co miał pięć stóp kwadratowych powierzchni, dowodził nam, że co do długości boku nie są współmier­ ne z jednostopowym i tak po jednym każdy kwadrat brał pod uwagę aż do siedemnastostopowego; na tym się jakoś zatrzymał. Nam więc coś takiego na myśl wpadło, bo wydawało się, że tych kwadratów jest nieograniczona ilość, żeby spróbować jakoś je zebrać w jedno i tym jednym wszystkie kwadraty oznaczać. Sokrates: N o i znaleźliście coś takiego? Teajtet: Mnie się przynajmniej zdaje, ale zobacz i ty. Sokrates: M ó w . Teajtet: Liczby naturalne wszystkie na dwie podzieliliśmy grupy 1 taką liczbę, która może być iloczynem dwóch równych liczb, do czwo­ rokąta z kształtuśmy porównali i nazwaliśmy ją czworokątną równo­ boczną (kwadratową). Sokrates: N o i dobrze. Teajtet: A pośród nich rozmieszczone takie, do których i trójka, i piątka należy, i każda liczba, która nie może być iloczynem dwóch równych liczb naturalnych, ale składa się bądź to z mniejszej ilości

C

1 0

1 0

Że m y dziś skład c h e m i c z n y gliny z n a m y lepiej, niż go zna Sokrates w ostat­

nich słowach tego rozdziału, to nie ma żadnego znaczenia dla jego t o k u myśli. G ł ó w n a jego myśl jest w t y m miejscu taka: jeżeli cię pytają, co to jest X , nie wy­ mieniaj niektórych jego rodzajów, t y l k o najlepiej podaj definicję X . T a myśl wydaje się słuszna, bo dopiero wtedy wiemy dobrze, co się nazywa X , a co się tak nie nazywa.

V D

E

148

100

Platon

148

A

większych części, albo z większej mniejszych i zawsze ją jakiś dłuższy i krótszy bok obejmuje — takie do prostokątów z wygląduśmy przy­ równywali i nazwaliśmy je liczbami podługowatymi. Sokrates: Bardzo pięknie, ale cóż potem? Teajtet: T e więc odcinki, które są bokami kwadratów równoważ­ nych prostokątom równobocznym, nazwaliśmy długościami, te zaś odcinki, które są bokami kwadratów równoważnych jedynie tylko różnobocznym prostokątom, nazwaliśmy możnościami, jako że są z tamtymi długościami niewspółmierne, a tylko mogą tworzyć kwadraty B współmiernie co do powierzchni z kwadratami z tamtych odcinków. Podobnie ma się rzecz z sześcianami. Sokrates: T o znakomicie, chłopcy. Zdaje się, że Teodor nie będzie winien fałszywego świadectwa. Teajtet: N o tak, Sokratesie, ale na to twoje pytanie o wiedzę to żadną miarą nie potrafiłbym odpowiedzieć tak, jak o długości i o możności. A ty właśnie, mam wrażenie, czegoś takiego szukasz; tak że znowu się chyba myli Teodor. C Sokrates: Ach cóż, gdyby ciebie za bieg chwalił i powiedział, że nigdy tak dobrego biegacza między młodymi nie spotkał, a potem ty byś bie­ gał, ale zwyciężyłby cię ktoś w sile wieku i najlepszy biegacz, to czy myślisz, że mniej słuszna byłaby jego pochwała? Teajtet: Nie myślę. Sokrates: N o a wiedza czym jest, ty uważasz, że to drobiazg znaleźć — jak ja to sam przed chwilą mówiłem — a nie coś ze wszech miar szczytnego? Teajtet: Tak, na Zeusa, to szczyty, i to najwyższe. Sokrates: Więc dobrze myśl o sobie i uważaj, że jest w tym coś, co D T e o d o r mówi, i staraj się na wszelki sposób chwytać sens rzeczy, a wiedzy też, i dojść, czym też ona właśnie jest. Teajtet: Z największą chęcią, Sokratesie; pokaże się. VI Sokrates: Więc proszę, bo pięknieś przed chwilą pokazywał drogę, spróbuj teraz naśladować tę odpowiedź o kwadratach. J a k tam ich było wiele, a tyś je jedną ideą objął, tak samo i liczne rodzaje wiedzy jed­ nym słowem nazwij. E Teajtet: Ach, żebyś wiedział, Sokratesie, ja doprawdy często próbo­ wałem się nad tym zastanawiać, słysząc pytania, które ty rzucasz, ale ani sam nie mogę dojść do przekonania, że mam słuszność, ani też nie 1 1

1 1

W t y m rozdziale Teajtet na przykładzie wziętym z wykładów geometrii T e o d o ­ ra pokazuje, że zrozumiał, jak to jest wygodnie wiele szczegółowych wiadomości ująć jednym określeniem i związać je jednym terminem. T e o d o r musiał wyrysować uczniom

Teajtet

148 E

101

słyszę, żeby ktoś inny mówił tak, jak ty zalecasz, a chęci naprawdę też się pozbyć nie mogę. Sokrates: Z boleścią rodzisz, kochany Teajtecie, dlatego żeś nie pusty, a płód masz w sobie. naprzód kwadrat o b o k u r ó w n y m jednej stopie kwadratowej, a o b o k szereg kwadratów, z k t ó r y c h każdy miał powierzchnię coraz to większą, a mianowicie większą o jedną stopę kwadratową w stosunku do poprzedniego. B y ł to więc szereg taki mniej więcej:

• ls

2

2s

2

3s

2

4s

2

5s

2

6s

2

R z e c z jasna, że podstawy kwadratu trzeciego i piątego w t y m szeregu nie będą w s p ó ł m i e r n e z podstawą pierwszego, czyli z długością jednej stopy. B o k t r z e c i e g o k w a d r a t u nie ma przecież ani t r z e c h stóp, ani d w ó c h , ani czterech, ani np. t r z e c h p o ł ó w e k jednej stopy. Długość jego w y n o s i yfi. dratu wynosi 4s

P o d o b n i e długość b o k u piątego kwa­

i jest również niewspółmierna z długością jednej stopy. I n n y m i słowy:

nie m o ż n a podstaw t y c h dwóch kwadratów w y m i e r z y ć , kładąc k o ł o nich raz k o ł o razu m i a r k ę j e d n o s t o p o w ą albo jakąś całkowitą część stopy. Zawsze zostanie jakiś osobli­ w y kawałek tej podstawy albo n i e z n o ś n y kawałek miarki będzie przy k o ń c u p o m i a r u sterczał poza m i e r z o n ą podstawę. T e o d o r bierze pod uwagę w y ł ą c z n i e t y l k o t a k i e kwadraty, k t ó r y c h pola mają c a ł k o w i t ą ilość stóp kwadratowych. Rozpatrując je spostrzega, że p o w i e r z c h n i e nie­ k t ó r y c h spośród nich dają się bez reszty p o k r y ć , c z y w y m i e r z y ć kwadracikami jedn o s t o p o w y m i . A mianowicie pierwszy, czwarty, dziewiąty, szesnasty itd. T e kwadra­ t y nazywa liczbami k w a d r a t o w y m i , spostrzegając trafnie, że dadzą się pojąć j a k o ilo­ c z y n y d w ó c h r ó w n y c h c z y n n i k ó w c a ł k o w i t y c h . W t y c h kwadratach przecież podsta­ wa m a tyle samo c a ł y c h stóp, ile ich ma w y s o k o ś ć . M y dziś r ó w n i e ż

nazywamy

c z w ó r k ę , dziewiątkę, szesnastkę itd. kwadratami. W szeregu liczb c a ł k o w i t y c h natu­ ralnych spostrzega rozsiane p o m i ę d z y kwadratami liczby, k t ó r e pojmuje r ó w n i e ż j a k o i l o c z y n y , ale j u ż nie z r ó w n y c h c z y n n i k ó w , j a k tamte, t y l k o z c z y n n i k ó w r ó ż n y c h ; np. 2 razy 1, 3 razy 1, 5 razy 1, 3 razy 2, 7 razy 1 itd. W y o b r a ż a n o je sobie j a k o taśmy prostokątne o szerokości jednej stopy lub dwóch stóp i odpowiedniej długości. T e liczby nazywa p r o s t o k ą t n y m i lub podługowatymi. W y o b r a ż a więc sobie dwójkę j a k b y kost­ kę domina 1 1 I, t r ó j k ę j a k o pasek z trzech k w a d r a t ó w 1 1 1 1 , kwadratów, złożonych w szereg 1 1 1 1

piątkę buduje z pięciu

szóstkę widzi jako dwie trójki, zrośnięte

dłuższym lub k r ó t s z y m b o k i e m , a więc l i i i

albo 1 I 1 1 1

1 I, i słusznie powia­

da, że to są figury — u niego l i c z b y — podługowate. W k o ń c u dzieli także pewne odcinki różnej długości, a mianowicie b o k i wszyst­ k i c h w y r y s o w a n y c h kwadratów, na dwie grupy. D o pierwszej grupy należą u niego te, na k t ó r y c h m o ż n a zbudować kwadraty o jakiejś całkowitej ilości nie p o r o z c i n a n y c h stóp k w a d r a t o w y c h , a więc dające się p o k r y ć bez reszty stopami k w a d r a t o w y m i , np.

102

Platon

148 E

Teajtet:Ja nie wiem, Sokratesie, tylko to, co się ze mną dzieje, to mówię. Sokrates: E j , ty, śmiechu warty, nie słyszałeś, że ja jestem syn aku­ szerki, dzielnej i wspaniałej baby Fajnarety? Teajtet: Już to przecież słyszałem. Sokrates: A czy i to, że się trudnię tą samą sztuką, słyszałeś? Teajtet: Nigdy. Sokrates: A żebyś wiedział, że tak. A tylko mnie nie wydaj przed innymi, bo nikt nie wie, przyjacielu, że ja tę sztukę posiadam. Ludzie odcinek jedno stopowy, dwustopowy, c z t e r o s t o p o w y itd. T e nazywa długościami, b o t o są wielkości mierzalne za p o m o c ą całej miary stopowej; do drugiej grupy zalicza odcinki, na k t ó r y c h m o ż n a wprawdzie budować kwadraty, ale kwadraty już nie da­ jące się bez reszty p o k r y ć całymi stopami k w a d r a t o w y m i , t y l k o r ó w n o w a ż n e co do wielkości swojego pola prostokątnym, podługowatym t a ś m o m całych stóp kwadrato­ w y c h . O d c i n k i tej drugiej grupy nazywa m o ż n o ś c i a m i , dlatego że to nie są wielkości dające się mierzyć w całych stopach, t y l k o m o ż n a dopiero na nich budować wielkości mierzalne w całych stopach kwadratowych, a mianowicie ich kwadraty. T a k ą możnością będzie np. odcinek r ó w n y 4l,

bo na nim potrafi stanąć kwadrat

d w u s t o p o w e j p o w i e r z c h n i , r ó w n o w a ż n y owej kostce z d o m i n a , m o ż n o ś c i ą będzie odcinek r ó w n y ^ 3 , bo na nim stanie kwadrat o polu r ó w n y m trzem stopom kwadrato­ w y m , k t ó r e g o j e d n a k n i k t nie potrafi p o k r y ć t r z e m a k w a d r a t o w y m i

tekturkami

0 wielkości jednej nie rozciętej stopy kwadratowej, c h o ć jego powierzchnia jest rów­ na p r o s t o k ą t o w i o podstawie j e d n o s t o p o w e j a w y s o k o ś c i t r z e c h stóp. N a t o m i a s t o d c i n e k r ó w n y 4A = 2 nie będzie możnością, t y l k o „długością", bo na nim stoi czte­ r o s t o p o w y kwadrat, łatwo mierzalny całą stopą — bez reszty; ale odcinek r ó w n y yfs będzie z n o w u możnością, podobnie następny ^ 6 itd., aż do ^ 9 , k t ó r y jest następną z kolei długością. K w a d r a t y długości i kwadraty możności są współmierne, bo jedne 1 drugie zawierają całkowite ilości stóp kwadratowych, ale same długości nie są współ­ mierne z m o ż n o ś c i a m i , bo długość każda ma całkowitą ilość stóp, a m o ż n o ś ć nie da się w całych stopach w y m i e r z y ć ani w c a ł k o w i t y c h częściach stopy. W y w ó d dla dzisiejszego czytelnika przyciężki. T r z e b a pamiętać, że G r e c y chętnie l i c z b y przedstawiali geometrycznie — mieli niewygodne w użyciu oznaczanie liczb literami i nie znali nauki o liczbach niewymiernych. T o t e ż T e o d o r rozpatruje wyłącznie t y l k o takie prostokąty, k t ó r y c h każdy b o k ma całkowitą ilość stóp. T r z e b a też jeden i ten sam wyraz tłumaczyć raz dosłownie przez „możność", a raz przez kwadrat, k t ó r y się też nazywał dynamis. Cała ta w y c i e c z k a w świat liczb nie w i a d o m o , czy ma ułatwić zrozumienie tej dość prostej prawdy, że czasem dobrze jest kilka faktów określić i nazwać, zamiast rozwa­ żać szczegół po szczególe. J a k na to — objaśnienie b y ł o b y bardziej zawiłe niż zasada objaśniana. M o ż e to więc t y l k o ukłon w stronę T e o d o r a i publikacja p e w n y c h jego zasług m a t e m a t y c z n y c h . G ł ó w n y t o k myśli dialogu nie zyskuje na tej dygresji. T y l e t y l k o , że Teajtet podał sam za T e o d o r e m definicję „długości" i definicję „możności", definicję „kwadratu" i „liczby podługowatej", więc teraz już wie dobrze, o co chodzi Sokratesowi, kiedy ten od niego wymaga definicji wiedzy. T e n rozdział nastręczał od w i e k ó w wielkie trudności t ł u m a c z o m i k o m e n t a t o r o m , o c z y m się p r z e k o n a każdy, k t o spróbuje zajrzeć do tłumaczeń i k o m e n t a r z y Schleiermachera, K i r c h m a n n a , Apelta, C o u s i n a , i stwierdzi, że są o wiele bardziej bałamutne niż tekst grecki dialogu.

149

A

Teajtet

o tym nie wiedzą, więc tego o mnie nie mówią, a tylko to, żem skoń­ czone dziwadło i ludzi w kłopot wprowadzam. Pewnieś i to słyszał? Teajtet: Tak jest. Sokrates: A powiedzieli przyczynę? Teajtet: Owszem, tak jest. Sokrates: Więc zastanów się nad tym wszystkim, jak to się rzeczy mają z akuszerkami, a łatwiej zrozumiesz, o co mi chodzi. Wiesz tam przecie, że żadna z nich, kiedy jeszcze sama w ciążę zajść i urodzić może, dzieci od innych nie odbiera, robią to tylko te, które już rodzić nie mogą. Teajtet: Owszem, tak jest. Sokrates: Powiadają, że temu winna Artemida; sama łoża nie zaznała, a tak się jej złożyło, że opiekunką położnych została. Otóż to bezpłodnym dała dzieci odbierać, bo ludzka natura jest za słaba na to, by posiąść sztukę, w której nam doświadczenia braknie. A tym, które ze starości już nie rodzą, sztukę tę zleciła, własne w nich czcząc podobieństwo. Teajtet: Prawdopodobnie. Sokrates: Nieprawdaż. I to prawdopodobne, a nawet konieczne, że kto jest w ciąży, a kto nie, to lepiej rozpoznają położne niż kto inny. Teajtet: T a k jest. Sokrates: Tak. I te położne potrafią z pomocą leków i zaklęć bóle porodowe spowodować, a jeśli zechcą, umieją je łagodzić i poród spro­ wadzać u tych, które ciężko rodzą, a jeśliby wczesny płód poronić wypadało, to i poronienia sprowadzają. Teajtet: Jest tak. Sokrates: A czy i to u nich zauważyłeś, że i swatki z nich są naj­ lepsze; takie są arcymądre, tak potrafią rozpoznać, jaka kobieta z ja­ kim mężczyzną obcować powinna, żeby najlepsze dzieci rodziła. Teajtet: Nie bardzo to wiem. Sokrates: Ależ wiedz, że na tym się lepiej rozumieją niż na obci­ naniu pępowin. B o zastanów się: myślisz, że należy do jednej i tej samej, czy też do innej sztuki uprawiać i zwozić płody ziemne, a z drugiej strony rozpoznawać, w jaką ziemię co sadzić i jakie w którą rzucać nasienie? Teajtet: N o nie, to do jednej. Sokrates: A jeżeli o kobietę chodzi, przyjacielu, to myślisz, że inna sztuka się takimi rzeczami zajmuje, a zbiory do innej należą? Teajtet: N o , chyba nie. Sokrates: A nie. A b y niesprawiedliwie i nieumiejętnie nie zbliżać do siebie mężczyzn i kobiet — to się przecież nazywa kuplerstwem — unikają położne także sztuki swatania, bo się szanują i boją się, żeby

B

C

D

E

150

Platon

104

150

A

tej winy na siebie nie ściągnąć. A tymczasem właśnie takie prawdziwe położne i chyba tylko one jedne miałyby prawo swatać. Teajtet: Zdaje się. B Sokrates: Więc zawód położnych potąd sięga: nie tak daleko, jak mój, bo kobiety nie mogą raz złudzeń tylko rodzić, a, jak się zdarzy, to i prawdę; te rzeczy niełatwo rozpoznać. Gdyby one to umiały, to naj­ większą i najpiękniejszą robotą położnych byłoby rozpoznawać praw­ dę i nieprawdę. Czy nie zdaje ci się? Teajtet: T a k jest. VII Sokrates: Więc moja sztuka położnicza zresztą tym samym się od­ znacza co i sztuka tamtych kobiet, a różni się tym, że mężczyznom, a nie kobietom rodzić pomaga, i tym, że ich dusz rodzących dogląda, C a nie ich ciał. A największa wartość w naszej sztuce tkwi ta, że ona na wszelki sposób wybadać potrafi, czy umysł młodzieńca widziadło tyl­ ko i fałsz na świat wydaje, czy też myśl zdrową i prawdziwą. B o ja całkiem jestem jak te akuszerki: rodzić nie umiem mądrości i o co już niejeden mnie beształ, że innych pytam, a sam nic nie odpowiadam w żadnej sprawie, bo nic nie mam mądrego do powiedzenia, to słusz­ nie mnie besztają. A przyczyna tego taka: odbierać płody bóg mi każe, a rodzić nie pozwolił. Jestem ci ja sam nie bardzo mądry, nigdym nic 1 2

D

takiego nie znalazł, co by moja dusza urodziła. Ale z tych, co ze mną 1 2

Sokrates jest w d o b r y m h u m o r z e . U s t ę p o sztuce akuszerskiej, k t ó r ą i sobie przyznaje we w z n i o s ł y m znaczeniu, jest s p r y t n y m dowcipem Platona. Z a w ó d m a t k i jeszcze mniej zaszczytu p r z y n o s i ł S o k r a t e s o w i w o c z a c h a r y s t o k r a t ó w , z k t ó r y m i P l a t o n a ł ą c z y ł y w ę z ł y t o w a r z y s k i e i rodzinne, niż zawód jego ojca, r o b o t n i k a . F a k ­ t o w i n o t o r y c z n e m u nie m o ż n a b y ł o zaprzeczyć. J e d y n e b y ł o wyjście: p o t w i e r d z a ć go z naciskiem i z dumą. T o właśnie robi teraz Sokrates z uśmiechem. T w i e r d z i nawet, że sam tę sztukę o d z i e d z i c z y ł po m a t c e i uprawia ją stale, c h o ć ludzie o t y m nie wiedzą. O n pomaga m ł o d y m c h ł o p c o m rodzić myśli. Analogię przeprowadza szczegó­ ł o w o . Z n a n y d o b r z e n i e p o k ó j w e w n ę t r z n y m ł o d y c h ludzi, k t ó r z y m y ś l e ć zaczynają samodzielnie, jest p o d o b n y do dolegliwości ciąży; trudności związane z f o r m u ł o w a ­ n i e m myśli w r o z m o w i e — to bóle p o r o d o w e . P y t a n i a Sokratesa t o c h w y t y akuszerskie. O n sam nic nie pisze, t y l k o pyta drugich i ocenia ich odpowiedzi. Z u p e ł n i e jak akuszerka, k t ó r a sama nie rodzi, t y l k o rodzić pomaga. O n a służy A r t e m i d z i e , on — A p o l l o n o w i . P o r o n i o n y płód to myśl sprzeczna w e w n ę t r z n i e lub z i n n e g o p o w o d u fałszywa, s w a t y — to o d s y ł a n i e m ł o d e g o c z ł o w i e k a do o d p o w i e d n i e g o nauczyciela. O b c o w a n i e u m y s ł o w e nauczyciela z u c z n i e m to n i b y o b c o w a n i e mał­ żeńskie — nauczyciel zapładnia dusze u c z n i ó w i one p o t e m rodzą prace n a u k o w e . J e g o r o b o t a jest zacniejsza od r o b o t y akuszerki o tyle, o ile n o w e twierdzenie praw­ dziwe jest godniejsze czci niż d z i e c k o zdrowe, a twierdzenie fałszywe jest bardziej n i e b e z p i e c z n e niż d z i e c k o , k t ó r e się nie udało. N a w i a s e m mówiąc, to jawna nieprawda, żeby Sokrates jedynie t y l k o pytał, a sam nigdy nic nie m ó w i ł .

150 D

105

Teajtet

obcują, niejeden zrazu wygląda nawet bardzo niemądrze, ale wszyscy w miarę, jak dłużej z sobą jesteśmy jeżeli tylko bóg pozwala, dziwna rzecz, ile zyskują we własnej i w cudzej opinii. I to jasna jest rzecz, że ode mnie nikt z nich niczego się nigdy nie uczył, tylko w sobie sam każdy nosił swój skarb i tam źródło znajdował natchnienia. A od połogu jest bóg — i połóg to moja robota. Stąd to widać: wielu już tego nie widziało, ufali sobie samym, a na mnie z góry patrzeć zaczynali i bądź to sami, bądź też pod czyimś wpływem odchodzili prędzej, niż nale­ żało, i odszedłszy, ronili przez złe obcowanie to, co w nich zostało, com ja z nich wydobył, ginęło, bo pokarm miało zły — oni fałsze i widzia­ dła cenili wyżej niż prawdę a w końcu się niemądrymi okazali i sobie samym, i drugim. Jeden z nich to Arystydes, syn Lizymacha, i innych było wielu. Z nich, jeśli który wraca prosić, żebym z nim znowu ob­ cował, i nie wiadomo co wtedy wyprawia, z niejednym mi duch, którego mam, obcować nie daje, a z niejednym pozwala — tacy wtedy znowu korzystają. A cierpią naprawdę ci, co ze mną obcują; to samo co kobieta rodząc. Męczą się, bezradnego pełni bólu, dniami i nocami — znacznie bardziej niż tamte kobiety. Tę mękę wywoływać i koić moja sztuka potrafi. Więc ci naprawdę tak. A czasem, wiesz, Teajtecie, jeśli mi się jakoś wydaje, że któryś nie bardzo tam ciężarny, i widzę, że mu się na nic nie przydam, wtedy go bardzo życzliwie swatam i — daj Boże tak dalej — doskonale zgaduję, z kim obcując mógłby zyskać najwię­ cej. J u z e m wielu takich odstąpił Prodikosowi, a wielu też innym mędrcom, których nam niebo zsyła. A to ci, dobra duszo, dlatego tak rozwlekle wywodziłem, bo podejrzewam, że ty jak i sam to myślisz — męczysz się, bo coś masz w środku. Więc chodź z tym do mnie, przecieżem syn akuszerki, a sam też jestem akuszer i o cokolwiek cię zapytam, staraj się odpowiadać tak, jak potrafisz. I jeżeli ja rozpatrzę coś z tego, co powiesz, i będę uważał, że to widziadło a nie prawda, i wtedy to sprzątnę i wyrzucę, nie gniewaj się o swoje płody, jak te, co pierwszy raz rodzą. B o do mnie się, mój drogi, niejeden już tak odnosił, że po prostu kąsać byli gotowi, kiedym im jakaś niedorzecz­ ność odbierał — nie myśleli, że ja to z życzliwości robię — daleko im do tej wiedzy, że żaden bóg źle ludziom nie życzy, ani też ja niczego takiego z nieżyczliwości nie robię, tylko mi się na fałsz zgodzić, a prawdę zakryć, żadną miarą nie g o d z i . Więc znowu od początku, 13

1 3

Sokrates objawia w y s o k i e samopoczucie: m ó w i z p o k o r ą sługi bożego. T a po­ stawa duchowa łączy dumę z p o k o r ą . D u m a w stosunku do ludzi „świeckich", k t ó ­ r y c h się ma przed sobą, p o k o r a w stosunku do bóstwa, k t ó r e się czuje za sobą. T r u ­ dno rozstrzygnąć, c z y Sokrates sam miał za życia taki ton, z b l i ż o n y do t o n u urojeń

E

151

B

C

D

106

Platon

151 D

Teajtecie, co też to jest wiedza, próbuj powiedzieć. A że nie potrafisz, wcale tego nie mów. Bo jeżeli bóg zechce, a siły ci doda, to potrafisz. VIII Teajtet: Ależ owszem, Sokratesie. Przynajmniej kiedy tak ducha E dodajesz, to byłaby hańba nie starać się na wszelki sposób powiedzieć, co ktoś ma. Więc wydaje mi się, że człowiek, który coś wie, spostrzega to, co wie, i jak się przynajmniej teraz wydaje, nie czymś innym jest wiedza, tylko właśnie spostrzeżeniem. Sokrates: Dobrze, doprawdy, i śmiało mówisz, chłopcze, niechże mówi, kto się takim okazuje. Więc dawaj no, wspólnie to rozpatrzmy, czy coś z tego będzie, czy nie. Spostrzeżeniem, mówisz, jest wiedza? Teajtet: Tak. 152 Sokrates: Bodaj żeś ty nie byle jakie słowo powiedział o wiedzy, tylko to samo co i Protagoras. O n tylko w jakiś inny sposób powiedział nawet zupełnie to samo. Powiada przecież gdzieś, że miarą wszystkich rzeczy jest człowiek; istniejących, że są, i nieistniejących, że nie s ą . Czytałeś chyba gdzieś? 1 4

w i e l k o ś c i o w y c h — co nie jest w y k l u c z o n e — czy też to Platon i tutaj, i znacznie więcej w Gorgiaszu, w drugiej części, robi zeń świętego i każe mu przemawiać t o n e m , w któ­ r y m głośno brzmi poczucie własnej świętości. Sokrates m ó w i w t y m rozdziale o głosie ducha, którego ma. T a k nazywał i odczu­ wał pewne swoje odruchy negatywistyczne. U k u t o z tego broń przeciw niemu, że jakieś n o w e duchy wprowadza zamiast bogów, k t ó r y c h państwo uznaje. Dlatego c z y t a m y o t y m duchu także i w Obronie Platońskiej. 1 4

D r u g a z kolei odpowiedź Teajteta na pytanie zasadnicze dialogu, a zarazem pierwsza w tej r o z m o w i e definicja wiedzy. Wiedza t o spostrzeżenie. Z a p e w n e nie jakieś j e d n o spostrzeżenie, np. to że: słońce wschodzi, będzie s t a n o w i ł o istotę całej w i e d z y ludzkiej. Słowa Teajteta należy tu r o z u m i e ć tak, że wszystkie spostrzeżenia razem dopiero stanowią całą wiedzę, a j e d n o spostrzeżenie będzie e l e m e n t e m , skład­ n i k i e m wiedzy. Skąd T e a j t e t wziął to twierdzenie, nie m o ż n a wiedzieć na p e w n o . O n o trąci D e m o k r y t e m , k t ó r e g o P l a t o n nigdzie nie w y m i e n i a , a pisma jego nas nie doszły. P l a t o n wiąże t o s t a n o w i s k o z P r o t a g o r a s e m , jednak i on nawet nie przypi­ suje go w y r a ź n i e wprost P r o t a g o r a s o w i . U w a ż a t y l k o , że główna i a u t e n t y c z n a teza Protagorasa, k t ó r ą tu dosłownie przytacza, pociąga za sobą i jest bliskoznaczna z t y m właśnie s t a n o w i s k i e m . P r z e c i e ż k t o spostrzega, t e m u się coś wydaje, a m o ż e i na o d w r ó t t a k ż e : k o m u się coś wydaje, ten t o coś spostrzega, c h o ć t y l k o w m y ś l i . W i e r z y ć więc z P r o t a g o r a s e m , że istnieje w s z y s t k o , c o się k o m u k o l w i e k wydaje, to tyle samo, co wierzyć z Teajtetem w prawdziwość wszelkich spostrzeżeń, a tym s a m y m w spostrzeżeniach widzieć istotę wiedzy. Teza nie do utrzymania. P o pierwsze dlatego, że znamy dobrze spostrzeżenia mylne, czyli złudzenia i halucynacje, a zatem, nie u w i e r z y m y , że wszystkie spostrzeżenia są prawdziwe, i nie z e c h c e m y za źródło wiedzy uważać spostrzeżeń w s z y s t k i c h , lecz jedynie t y l k o spostrzeżenia prawdziwe. P o drugie zaś, będziemy do wiedzy ludzkiej zaliczali także i takie twierdzenia, w k t ó r y c h prawdziwość nie m o ż n a wątpić, kiedy się chce jakąkolwiek wiedzę t w o r z y ć , c h o ć one nie opierają się wcale na spostrzeże-

152

A

Teajtet

107

Teajtet: Czytałem, i nieraz. Sokrates: Nieprawdaż, tak jakoś powiada, że jaką się każda rzecz mnie wydaje, taką też i jest dla mnie, a jaką się wydaje tobie, taką jest znowu dla ciebie. Człowiek ty i człowiek ja? Teajtet: Mówi w ten sposób. Sokrates: T o mądry człowiek; chyba nie bredzi. Więc pójdźmy za B nim. Nieprawdaż, że czasem, kiedy wiatr wieje, jeden i ten sam, to jeden z nas marznie, a drugi nie? I jeden marznie lekko, a drugi mocno? Teajtet: Oczywiście. Sokrates: Więc czy wtedy powiemy, że wiatr jest sam w sobie zim­ ny, albo nie jest zimny? C z y też posłuchamy Protagorasa, że dla tego, k t ó r y marznie, jest zimny, a dla tego, k t ó r y nie marznie, nie jest? Teajtet: Chyba tak. Sokrates: Nieprawdaż? Wydaje się taki jednemu i drugiemu? Teajtet: Tak. Sokrates: A to „wydaje się" to jest spostrzeżenie? Teajtet: Jest tak. Sokrates: Wydawanie się więc i spostrzeganie to jedno i to samo, jeśli C chodzi o rzeczy ciepłe i wszystkie podobne. Więc jak każdy coś spostrze­ ga, takie też ono dla każdego jest? niach z m y s ł o w y c h . T a k i m twierdzeniem jest np. zasada sprzeczności lub zasada przyc z y n o w o ś c i p o w s z e c h n e j . T o są a p r i o r y c z n e , f o r m a l n e składniki naszej w i e d z y , z p o m o c ą k t ó r y c h m i e r z y m y , o c e n i a m y nasze spostrzeżenia, a nie o p i e r a m y ich do­ piero na spostrzeżeniach. Z T e a j t e t e m m o ż n a się zgodzić dopiero w t a k i m sformułowaniu: T r e ś ć wiedzy ludzkiej pochodzi wyłącznie ze spostrzeżeń p e w n y c h , a m i a n o w i c i e ze spostrzeżeń d o k o n a n y c h metodycznie przez ludzi, k t ó r y c h pamięć i uwaga nie uległy zaburzeniom, a spostrzeżeń dokonywali w warunkach k o r z y s t n y c h . W a r u n k i spostrzeżeń wiarygod­ n y c h ocenia się z b i o r o w o pracą wielu u k w a l i f i k o w a n y c h badaczy. Ich p o p r a w n o ś ć formalną ocenia się według p e w n y c h zasad apriorycznych, leżących u podstaw logiki i metodologii, a odpowiadających tzw. zdrowemu rozsądkowi. W ten sposób m y dziś rozgraniczamy wiedzę od urojeń, czyby one były natury literackiej, czy religijnej, c z y b y nawet miały p o z o r y teorii n a u k o w y c h . Dziś sądzimy, że spostrzeżenia m e t o d y c z n i e d o k o n a n e są prawdziwe, to znaczy: stwierdzają coś, co istnieje, byt. Inne spostrzeże­ nia są mylne, ta znaczy: nie odpowiada im żaden byt. Innego zdania byli sofiści, nawiązujący do poglądów Heraklita. Ich zdaniem, żad­ ne spostrzeżenie w ogóle nie ujmuje b y t u , b o nic nie istnieje w ogóle. T a k u c z y ł Gorgiasz. W s z y s t k o staje się t y l k o , dzieje się, płynie, nie trwa ani chwili — tak u c z y ł Heraklit. Świat jest jak ruchliwy płomień albo jak rzeka — nie ma w n i m nic stałego, nic p r z e d m i o t o w e g o , nic trwałego. Wiedza nie ma nic wspólnego z b y t e m i z prawdą — składa się z czysto p o d m i o t o w y c h c z y n n i k ó w , byle t y l k o zwycięskich. T a k i pogląd na poznanie wydawał się P l a t o n o w i wiarą w chaos. D r w i ł z niego i zwalczał go całe życie.

108

D

E

Platon

152 C

Teajtet: Zdaje się. Sokrates: Spostrzeżenie zatem zawsze bytu dotyczy i jako nieomyl­ ne jest wiedzą? Teajtet: Zdaje się. Sokrates: Ach, na Charyty, strasznie jakiś mądry był ten Protagoras i taką nam tu zagadkę powiedział; to tak dla pospólstwa, a uczniom w tajemnicy wielkiej prawdę mówił? Teajtet: Jakże ty to, Sokratesie, myślisz? Sokrates: J a wiem i wcale nie liche słowo. B o przecież jedność sama w sobie nie jest niczym i nie możesz jej nazywać ani czymś, ani jakimś, ale jeśli ją nazwiesz wielką, wyda się i małą, a jeżeli ciężką, wyda się i lekką, i wszystko w ogóle tak, bo jedność sama w sobie nie jest ni­ czym; ani czymś nie jest, ani jakimś. A tylko z ruchu i zmiany, i z mieszania się wzajemnego powstaje wszystko, o czym mówimy, że istnieje. Niesłusznie tak mówimy, bo nie istnieje nigdy nic, a zawsze się tylko staje. I na to wszyscy po kolei mędrcy zgadzają się oprócz Parmenidesa: i Protagoras, i Heraklit, i Empedokles, a z poetów najpierwsi mistrze jednej i drugiej sztuki, komedii — Epicharmos, a tra­ gedii — Homer, który powiada: Bogów rodzicem

Ocean, a matką

ich była

Tetyda.

Wszystko, powiada, z nurtów się urodziło i ze zmiany. C z y nie wy­ daje ci się, że tak mówi? Teajtet: Wydaje mi się. IX Sokrates: K t ó ż by jeszcze mógł przeciw takiemu wojsku występo153 wać i takiemu wodzowi jak Homer, a nie narazić się na śmiech? Teajtet: Niełatwa rzecz, S o k r a t e s i e . Sokrates: O nie, Teajtecie, bo przecież i to będą dla tej myśli świa­ dectwa wystarczające, że to, co się wydaje bytem, i powstawanie jest wytworem zmiany, a niebyt i zanikanie — spokoju. Bo przecież gorąco i ogień, który, jak wiadomo, także inne rzeczy rodzi i nimi rządzi, sam z ruchu i z tarcia powstaje, a to są zmiany. Czy nie takie są źródła ognia? B Teajtet: Takie przecież. 15

1 5

O s t a t n i ustęp tego rozdziału to gorzka ironia, której nie chwyta Teajtet. K o ­

roną tego obrazu jest zdanie, od k t ó r e g o w y d a w c y zaczynają dopiero rozdział następ­ ny, a które p o z w o l i ł e m sobie dlatego włączyć jeszcze do rozdziału ósmego: „ K t ó ż by mógł przeciw takiemu wojsku występować i takiemu wodzowi jak H o m e r , a nie narazić się na śmiech?" P o c z c i w y Teajtet przytakuje. N i e wie, jak daleki jest platoński Sokra­ tes od poglądu, k t ó r y tu z taką powagą referuje. Parmenides był przecież jego o j c e m duchowym.

Teajtet

153 B

Sokrates: A świat zwierzęcy z tych samych źródeł wyrasta? Teajtet: Jakżeby nie. Sokrates: N o cóż, a stan ciał czyż skutkiem spokoju i lenistwa nie marnieje, a pod wpływem ćwiczeń cielesnych i ruchów czyż się po więk­ szej części nie zachowuje? Teajtet: Tak. Sokrates: A stan ogólny duszy pod wpływem uczenia się i gorliwych starań — a to są przecież zmiany — zdobywa i zachowuje sobie wia­ domości, i staje się lepszy, a pod wpływem spokoju, to znaczy niedbal­ stwa i nieuctwa, wcale się dusza nie uczy niczego, a jeśli się czego C nauczy, to zapomina? Teajtet: I bardzo. Sokrates: Zatem to, co dobre, zmianą jest; i jeśli o duszę chodzi, i jeśli o ciało, a tamto jest przeciwieństwem dobra? Teajtet: Zdaje się. Sokrates: A jeszcze ci przytoczę brak wiatru na morzu i na lądzie, i inne tym podobne rzeczy na dowód, iż spokój zawsze gnicie spro­ wadza i zgubę, a tamto zachowuje. A na ukoronowanie wszystkiego powiem, że H o m e r przez ową złotą linę nic innego nie rozumie jak D tylko słońce i powiada, że jak długo istnieje obrót nieustanny i słoń­ ce, to wszystko istnieje i zachowuje się, u bogów i ludzi, a gdyby to stanęło, jakby związane, wszystko by się popsuło i nastałby chaos, jak to m ó w i ą . Teajtet: Mnie się przynajmniej tak wydaje, Sokratesie, że on to ma na myśli, co ty mówisz. Sokrates: Zrób sobie, mój drogi, założenie następujące, przede wszyst- X kim w dziedzinie wzrokowej: to, co nazywasz barwą białą, niech nie będzie czymś oddzielnym, czymś poza twoimi oczami, ani w oczach, 1 6

1 6

Sokrates rozwija poglądy sofistów w sposób, k t ó r y nieco p r z y p o m i n a p r z e m ó ­ wienia literatów w Uczcie Platońskiej. N i e pisze serio, to nie są jego myśli. T o jest mie­ szanina poglądów Protagorasa i Heraklita. Będzie to stanawisko zwalczał aż do roz­ działu trzydziestego włącznie. N a razie gromadzi argumenty w o b r o n i e Protagorasa i rozwija myśli, k t ó r e uważa za niesłuszne. H o m e r a nazwał tragikiem w p o p r z e d n i m rozdziale, b o bardzo wiele tragedii greckich b y ł o o s n u t y c h na podaniach w z i ę t y c h z H o m e r a . Przytacza go i teraz, bo to było w modzie p o w o ł y w a ć się na tę powagę narodową, podobnie jak na P i s m o św. w średnich wiekach; p o w o ł y w a ć się i podawać z m y ś l o n e interpretacje h o m e r y c k i c h przenośni i bajek. U H o m e r a Zeus grozi b o g o m (w ósmej księdze Iliady w wierszu 17, i nast.), że ich wszystkich razem z ziemią po­ trafi w górę pociągnąć z p o m o c ą złotej liny. Sokrates udaje, że j a k o m o d n y u c z o n y , z dużą kulturą literacką, odgadł, co ta lina ma oznaczać: t o niewątpliwie musi b y ć słońce, które nasz układ planetarny utrzymuje w związku. Śmieje się przy t y m Sokrates.

110

Platon

153 E

E

i nie przydzielaj mu żadnej powierzchni, bo wtedy by już przecież istnia­ ło w porządku i trwałoby, a nie byłoby czymś, co powstaje. Teajtet: T y l k o jak? Sokrates: Idźmy dalej za poprzednią myślą, więc nie zakładajmy, żeby istniał jakiś jeden byt sam w sobie. W ten sposób będzie się nam wydawało, że czarność i białość, i jakakolwiek inna barwa powstaje z zetknięcia się oczu z odpowiednim ruchem, i to wszystko, co na154 z y w a m y jakąś barwą, ani tym nie będzie, co uderza, ani t y m , co uderzenie odbiera, tylko czymś pośrednim, czymś dla każdego czło­ wieka z osobna swoistym. C z y też upierałbyś się przy tym, że każda barwa jaka się tobie zjawia, tak samo się przedstawia i psu, i jakie­ mukolwiek innemu zwierzęciu? Teajtet: N a Zeusa, ja przynajmniej nie. Sokrates: N o cóż, a człowiekowi innemu czy cokolwiek wydaje się podobne, jak i tobie? Stoisz mocno przy tym przekonaniu, czy też raczej myślisz, że nawet tobie samemu ta sama rzecz zawsze się jednakową nie wyda, bo ty sam nigdy nie jesteś j e d n a k i ? Teajtet: Raczej to mi się wydaje niż tamto. Sokrates: Nieprawdaż, gdyby coś, co mierzymy albo się tego dotyB kamy, było naprawdę wielkie albo białe, albo ciepłe, to ono by się, 17

1 7

Sokrates radzi Teajtetowi przyjąć założenia Protagorasowe, że nic nie istnieje trwale, samo dla siebie, bez względu na poznanie, t y l k o wszystko dzieje się i mija, staje się takie lub inne zależnie od tego, z kim lub z c z y m się coś spotka i sąsiaduje, za­ leżnie od tego, k t o danego zjawiska doznaje. Z a t e m barwy, kształty, w y m i a r y , cało­ ści, wszelkie z m y s ł o w e c e c h y p r z e d m i o t ó w nie są żadne naprawdę i stale, t y l k o są z m i e n n e , zależnie od sąsiedztwa i od podmiotu spostrzegającego. T o , co w tej chwili dla mnie jest błękitne, może być dla kogoś innego równocześnie szare i dla mnie samego w innej chwili zmieni k o l o r , kiedy je na i n n y m tle zobaczę. P o d o b n i e t o , co mi się wydaje wielkie, m o ż e mi się i n n y m razem lub k o m u ś i n n e m u wydawać małe; wymia­ ry są p o d o b n i e płynne, z n i k o m e , p o d m i o t o w e jak barwy lub ilości. M y dziś w i e m y , że w t y m stanowisku jest wiele słuszności. Z n a m y dobrze dalto­ nistów i zjawiska kontrastu współczesnego i następczego, i to w i e m y też, że przypi­ sując j a k i e m u k o l w i e k przedmiotowi jakąś cechę m u s i m y k o n i e c z n i e podać w a r u n k i p r z e d m i o t o w e i p o d m i o t o w e jej spostrzegania. Niebieski naprawdę jest przecież ten przedmiot, k t ó r y się przy jasnym, białym świetle (warunek p r z e d m i o t o w y ) człowie­ kowi wrażliwemu na krótkofalową część widma (warunek podmiotowy) wydaje podob­ n y z k o l o r u do bławatka lub szafiru. W i e m y , że w znaczeniu d o s ł o w n y m , psycholo­ gicznym, nic nie jest niebieskie niezależnie od światła i od o s o b y patrzącej, c h y b a że p r z y m i o t n i k „niebieski" w e ź m i e m y w i n n y m znaczeniu, fizycznym, i p o w i e m y , że niebieski przedmiot to ten, k t ó r y potrafi wysyłać, przepuszczać lub odbijać k r ó t k i e fale widma, jeżeli na niego światło padnie. W i e m y , że błękit w znaczeniu pierwszym powstaje i ginie, zależnie od otwierania i zamykania oczu wrażliwych, a nie trwa na przedmiotach stale. Stale przysługuje p r z e d m i o t o m niebieskim jedynie t y l k o zdolność do wysyłania, odbijania lub przepuszczania k r ó t k i c h fal widma.

154 B

Teajtet

111

natrafiwszy na coś innego, nie mogło stawać inne, o ile by się samo wcale nie zmieniło. G d y b y zaś znowu szło o którąkolwiek rzecz z tamtych, mierzalną lub dotykalną, to przecież żadna z nich, o ile sa­ ma czegoś nie dozna, nie stanie się inna dlatego, że oto coś innego przyłączyło się do niej albo czegoś doznało. Teraz, przyjacielu, dziwne rzeczy i zabawne jakoś łatwo musimy mówić — jak by z pewnością powiedział Protagoras i każdy, kto próbuje mówić to samo, co on. Teajtet: Jakże to więc i co właściwie mówi? Sokrates: Mały przykład weź, a będziesz wszystko wiedział, czego C chcę. W e ź na przykład sześć kostek; jeżeli z nimi porównasz cztery, to powiemy, że tamtych jest więcej niż cztery, i to o połowę więcej, a jeżeli tuzin, to powiemy, że tamtych jest mniej — połowa; nawet nie sposób inaczej powiedzieć. Czy ty może potrafisz? Teajtet: J a nie. Sokrates: C ó ż więc? Gdyby ciebie Protagoras zapytał albo ktoś inny: Teajtecie, czy może coś stać się większym, albo może go zacząć być więcej w inny sposób niż dzięki przyrostowi — to co odpowiesz? Teajtet: Jeżelibym, Sokratesie, miał dać odpowiedź wedle tego, co mi się słuszne wydaje w związku z obecnym pytaniem, odpowiem, że D to niemożliwe, a jeżelibym odpowiadał na poprzednie pytanie, to, bojąc się popaść w sprzeczność, odpowiedziałbym, że to możliwe. Sokrates: Doskonale, na Herę, przyjacielu, boska myśl! T y l k o zdaje się, że jeśli odpowiesz, że to możliwe, to wyjdzie coś tak jak u Eury­ pidesa: język nasz będzie mocny, lecz serce już nie tak. Teajtet: T o prawda. Sokrates: Zresztą, gdyby z nas byli ludzie tędzy i mądrzy, ja i ty, gdybyśmy cały świat myśli przeniknęli, wtedy by jeden drugiego — trzeba czy nie trzeba — wciąż egzaminował, schodzilibyśmy się, jak sofiści, na takie sobie zapasy i jedni by myśli drugiego słowami atako- E wali. A tymczasem, jako żeśmy ludzie prości, naprzód spróbujemy zobaczyć istotę rzeczy: czym też jest to, o czym myślimy, czy się to u nas obu zgadza czy też ani t r o c h ę . 18

1 8

P l a t o n stoi tutaj bodaj że na i n n y m stanowisku. J e ż e l i m o ż n a sądzić według tego, c o tu m ó w i jego S o k r a t e s , to zdaniem P l a t o n a , c e c h y przysługujące naprawdę p r z e d m i o t o m nie p o w i n n y się z m i e n i ć w zależności od sąsiedztwa, od p o r ó w n a n i a z i n n y m i p r z e d m i o t a m i , od w r a ż l i w o ś c i o s ó b spostrzegających, p o w i n n y przedmio­ t o m przysługiwać bez względu na w a r u n k i p r z e d m i o t o w e i p o d m i o t o w e , o k t ó r y c h m ó w i l i ś m y w y ż e j . Zdaje m u się w i ę c , ale m u się niesłusznie zdaje, że np. p ł a t e k n e u t r a l n y nie m o ż e z b ł ę k i t n i e ć , jeżeli go k t o ś nie pomaluje na n i e b i e s k o . M y wie­ m y , że wystarczy dać m u p o m a r a ń c z o w e tło, a zbłękitnieje, c h o ć go nie dotknie żadna farba i żaden pędzel.

Platon

154 E

Teajtet: Owszem, bardzo bym tego chciał. XI Sokrates: I ja też. A skoro tak, to chyba nic innego, tylko spokoj155 nie, bo czasu mamy bardzo dużo, po raz drugi znowu weźmy rzecz pod uwagę, nie żeby się spierać, tylko tak naprawdę, samych siebie wybadać: co też to jest, co się nam zwiduje. T o pierwsze pod uwagę biorąc, powiemy, jak mi się wydaje, że nigdy nic ani się większym, ani mniejszym nie stanie, czy to pod względem masy czy ilości, dopóki będzie równe sobie samemu. C z y nie tak? Teajtet: Tak. Sokrates: A po drugie, że do czego się nic nie dołączy ani mu nic nie ubędzie, to ani rosnąć, ani zanikać nie może; zawsze zostanie równe. Teajtet: N o , oczywiście. B Sokrates: A może i trzecią rzecz, że co nie istniało przedtem, tylko później, to się nie mogło obejść bez powstania i tworzenia się? Teajtet: Zdaje się przecież. Sokrates: Więc te, uważam, trzy twierdzenia walczą jedne z drugimi w naszej duszy, kiedy mówimy te rzeczy o kostkach albo kiedy po­ wiemy, że ja w tym wieku ani nie urósłszy, ani czegoś przeciwnego nie doznawszy od ciebie, młodego człowieka, teraz jestem większy, a póź­ niej będę mniejszy, chociaż nie ubędzie nic z mojej masy, a tylko ty C urośniesz. Więc będę potem czymś, czym przedtem nie byłem, chociażem się taki nie stawał, a bez stawania się niepodobna stać się niczym; a znowu, nic z swojej masy nie utraciwszy, nigdy bym się nie mógł stać mniejszy. Jest tak i w wielu innych jeszcze niezliczonych wypadkach — to były tylko przykłady. Idziesz ze mną chyba, Teajtecie; wydaje się, że nie jesteś bez doświadczenia w tym zakresie. Teajtet: Na bogów, Sokratesie, nie masz pojęcia, jak się dziwię, co też to jest wszystko, i nieraz doprawdy, kiedy na to patrzę, w głowie mi się kręci i ciemno mi się robi w oczach. 1 9

P o d o b n i e ma się rzecz z ilością, z t y m , co w y r a ż a m y słowami: dużo, mało, wielki, m a ł y . T o są, oczywiście c e c h y względne. Ze względu na jeden p r z e d m i o t jest tak, a równocześnie może być inaczej ze względu na inny przedmiot. M o ż e też coś do­ skonale urosnąć w oczach, c h o ć mu nie przybędzie n o w y c h części; wystarczy p o r ó w ­ nać t o z czymś znacznie mniejszym. T a k też myśli zrazu i Teajtet — za chwilę się cofa i już myśli, że to niemożliwe, bo go Sokrates przestraszył: jakże może coś urosnąć, jeżeli m u nic nie przybędzie? N i e p o t r z e b n y był ten strach. N i c mu nie groziło. Pla­ t o n bał się tu sprzeczności, której wcale nie ma, jeżeli t y l k o formułujemy zdania pełne i dokładne. J a k b y wymijająco k o ń c z y się ten rozdział, ale już w następnym na począt­ ku Sokrates formułuje t r z y twierdzenia, na k t ó r y c h się tutaj opierał. 1 9

Pierwsze i drugie założenie tu podane nie wydaje się słuszne. Przedmiot m o ż e bardzo długi czas zostawać r ó w n y sobie samemu, a równocześnie maleć w stosunku

155

D

Teajtet

Sokrates: B o zdaje się, przyjacielu, że Teodor nieźle odgadł twoją naturę. T o stan bardzo znamienny dla filozofa: dziwić się. Nie ma innego początku filozofii, jak to właśnie. Zdaje się, że ten, kto Irydę nazwał córką Podziwu, niezłą wywiódł genealogię. A czy ty już wiesz, czemu to tak jest na zasadzie tych myśli, które Protagorasowi przypi­ sujemy, czy jeszcze nie wiesz? Teajtet: Zdaje mi się, że jeszcze nie. Sokrates: Więc będziesz mi wdzięczny, jeżeli wraz z tobą wybadam prawdy ukryte w myślach tego męża, a raczej mężów? Teajtet: Jakżebym nie był wdzięczny, nawet i bardzo. Sokrates: Uważaj no, rozejrzyj się, aby ktoś niewtajemniczony nie podsłuchiwał. A tacy są ci, którzy uważają, że nie istnieje nic innego, jak tylko to, co mogą mocno w ręce uchwycić, a wcale nie wierzą, żeby istniały jakieś tam działania, powstawania i w ogóle cokolwiek, czego się nie widzi. Teajtet: Doprawdy, Sokratesie, ty jakichś nieużytych i nieznośnych ludzi masz na myśli. Sokrates: Tak, chłopcze, Muzy od nich bardzo daleko. Inni w znacz­ nie lepszym tonie; chcę ci ich tajemnice wyjawić. U nich pierwsza

D

20

E XII

2 1

do o t o c z e n i a , k t ó r e rośnie. P o s p o l i t y to los starych d o m k ó w i ulic w w i e l k i m mieście. M o ż e też podobnie rosnąć w stosunku do czegoś tam, nie zmieniając swego w y m i a r u p i e r w o t n e g o . W y s t a r c z y , żeby otoczenie zmalało. Tysiąc złotych majątku to będzie bardzo wielka suma, kiedy wszyscy zeszli na dziady, a będzie to równocześnie bardzo mała suma w p o r ó w n a n i u do majątku miliarderów. N i c nie jest ani wielkie, ani małe samo dla siebie. W i e l k i m albo m a ł y m m o ż n a być jedynie t y l k o w stosunku do czegoś, do pewnej miarki przyjętej. O t y m zapomina Platon w t y m ustępie i dlatego tak się T e a j t e t o w i mąci w głowie. T r z e c i e założenie będzie słuszne, jeżeli dość s z e r o k o p o j m i e m y p o w s t a w a n i e i tworzenie się. Powstawać mogą przecież i cechy względne, i może się coś stawać takim lub i n n y m ze względu na coś innego. 2 0

Zdziwienie trafnie i pięknie kładzie Platon u źródła filozofii. D z i w i się t y l k o ten, k t o przeczuwa lub ma wyraźnie na myśli jakieś prawo, jakąś k o n i e c z n o ś ć , k t o myśli, że coś b y ć p o w i n n o , więc oczekuje, jest p r z y g o t o w a n y na coś i o t o spostrzega, że nie dzieje się, nie zachodzi t o , czego oczekiwał. W t e d y z d z i w i o n y a myślący pró­ buje s t w o r z y ć nowe prawo alba poprawia dawne. T e g o Platon nazywa filozofem. Na­ łogowego deterministę. N i e dziwi się t y l k o ten, k t ó r y postrzega jedynie t y l k o to, czego z góry oczekiwał, zna racje wszystkiego, co spostrzega — ale takiego nie ma między ś m i e r t e l n y m i ; albo ten, k t ó r y nie odczuwa racjonalności świata, nieuleczalny indeterminista. T e n na p e w n o nie jest filozofem. Iryda t o t y l e , co tęcza. W t y m miejscu: t y l e c o filozofia — w i e l o b a r w n e k o ł o opasujące świat pod o b ł o k a m i . 2 1

C i „niewtajemniczeni" materialiści c z y reiści, k t ó r z y uznają istnienie wyłącznie

t y l k o u c h w y t n y c h brył, a nie uznają żadnych działań, procesów, stosunków, to m o ż e atomiści, a m o ż e A n t y s t e n e s i jego szkoła. P l a t o n w ogóle nie chce się nimi zajmować.

156

114

Platon

156 A

zasada, z której wynika także i wszystko to, cośmy teraz mówili, jest ta, że wszystko jest ruchem, a poza tym nic nie istnieje, a ruchu dwie są postacie, nieskończona co do ilości i jedna, i druga. Jedna z nich ma zdolności czynne, a druga bierne. Z ich wzajemnego obcowania i tar­ cia powstaje nieskończona ilość potomków — zawsze bliźniaki: przed­ miot spostrzeżenia i spostrzeżenie; ono zawsze wspólnie na świat przyB chodzi i rodzi się wraz z przedmiotem spostrzeżenia. A spostrzeżenia noszą takie u nas imiona: spostrzeżenia wzrokowe i słuchowe, i węcho­ we, spostrzeżenia zimna i ciepła, i przyjemności, i przykrości, i pożą­ dania, i obawy, i inne — bez miary jest tych, które imion nie mają, i mnóstwo tych, co imiona noszą. A każdemu z tych spostrzeżeń od­ powiada jakiś rodzaj przedmiotów spostrzeganych, rozmaitym spostrze­ żeniom w z r o k o w y m — rozmaite barwy, a słuchowym — tak samo C głosy, a innym spostrzeżeniom inne przedmioty odpowiadają i wspól­ nie się z nimi rodzą. A co ma ta bajka, Teajtecie, do naszych poprzed­ nich rozważań? C z y zdajesz sobie sprawę? Teajtet: Niezupełnie, Sokratesie. Sokrates: Więc uważaj, czy ona się może jakoś nie zaokrągli. Cho­ dzi w niej o to, że wszystko to, jak mówimy, porusza się, a w tym ruchu tkwi szybkość i powolność. Więc to, co jest powolne, to równocześnie w stosunku do zbliżających się przedmiotów ruch posiada i w ten D sposób rodzi, a to, co się w ten sposób zrodzi, jest szybsze. Bo zmienia miejsce w przestrzeni i na tym zmienianiu miejsca jego ruch polega. Więc kiedy się oko do jakiegoś swego odpowiednika zbliży i urodzi białość i spostrzeżenie razem z nią powstałe, które by się nigdy nie zrodziło, gdyby kazce z rodziców w inną stronę poszło, wtedy ku sobie lecą widzenie od strony oczu, a białość od tego, co wraz z okiem E barwę rodzi. I oto się oko widzeniem napełnia i patrzy, i staje się nie jakieś tam widzenie, ale powstaje oko widzące, a to, co się równocze­ śnie zrodziło, ta barwa, białością się napełnia i powstaje znowu nie białość sama, ale coś białego, czy to drewno, czy kamień, czy ja­ kikolwiek kształt się przypadkiem taką barwą zabarwił. Inne rzeczy tak samo, twardość i ciepło, i wszystko w ogóle w ten sam sposób poj157 mować należy; wszystko to samo przez się niczym nie jest, jakeśmy już i przedtem powiedzieli, a tylko w nazywaniu wzajemnym wszyst­ ko i wszelkiego rodzaju powstaje z ruchu. Czynny pierwiastek i bierny na jednym tylko z nich wyróżnić i dojść, co jest czynne, to, powia­ dają, rzecz niełatwa. B o ani czynny pierwiastek niczym nie jest, zanim się z biernym nie zejdzie, ani ten bierny zanim czynnego nie znajdzie. A to, co się z drugim schodzi i działa, biernym się okazuje, jeśli na

157

Teajtet

A

115

coś innego natrafi. T a k że z tego wszystkiego, jakeśmy to na począt­ ku powiedzieli, niczym nie jest jedno samo w sobie, lecz zawsze powstaje przez coś, więc istnienie w ogóle tu należy skreślić, chociaż B m y ś m y i dopiero co nieraz się nim posługiwać musieli -— to skutkiem nawyku i niewiedzy. O t ó ż tak nie trzeba, powiadają mędrcy; nie należy dopuszczać ani „czegoś", ani „czyjegoś", ani „mojego", ani „tego", ani „owego", ani innej żadnej nazwy, która by coś ustalała, tylko zgodnie z naturą mówić należy o rzeczach „powstających" i „robiących się", i „ginących", i „zmieniających się". Tak, że jeśliby ktoś ustalał cokolwiek w mowie, łatwo zbić jego stanowisko. Trzeba tak mówić i w szczegółowych wypadkach, jak i o licznych jednostkach razem zebranych, a przez te zbiory rozumieją człowieka i kamień, i każdą istotę żywą, i rodzaj. C z y C te rzeczy wydają ci się przyjemne? Skosztowałbyś ich, bo ładne? Teajtet: J a — ja nie wiem, Sokratesie, ja nawet co do ciebie nie umiem zmiarkować, czy ty to mówisz, co myślisz, czy też mnie wystawiasz na próbę. Sokrates: Nie przypominasz sobie, przyjacielu, że ja się na tych rzeczach wcale nie znam i nawet nie udaję, żeby coś z tego było moje; ja takich rzeczy radzić nie potrafię, ja tylko od ciebie płód odbieram i dlatego takie nad tobą czary odprawiam, i tak ci każdego z mędrców do skosztowania podsuwam, pokąd i twego własnego stanowiska też D na światło nie wywiodę. A jak ono już wyjdzie, będę wtedy patrzył, czy ono nic nie warte, czy też się płodne okaże. Więc bądź dobrej myśli, mocno się trzymaj i ładnie, i tak po męsku odpowiadaj, zgodnie ze swoim przekonaniem, na każde moje pytanie. Teajtet: Więc pytaj. Sokrates: T o powiedz mi znowu, czy ci się to podoba, że nie istnie- X I I I je nic, tylko powstaje zawsze i to, co dobre, i to, co piękne, i wszyst­ ko, cośmy przed chwilą przeszli? 2 2

2 2

C i w lepszym tonie t o mają b y ć uczniowie Arystypa. T o , co tutaj Platon im w usta kładzie i nazywa to po prostu bajką, t o zdaje się zawierać jednak pewne przybli­ żenia do prawdy. W dzisiejszym obrazie świata m y też zjawiska t ł u m a c z y m y ruchami cząstek. M y też w i e m y , że widoki powstają równocześnie z aktami widzenia. T y l k o że widoki, to c o innego, a co innego p r z e d m i o t y widziane. I na p e w n o akt widzenia nie leci na spotkanie białości, której jest ojcem, ale że wrażenie b a r w y białej i każdej innej powstaje przez współdziałania oka z falami światła, to wydaje się pewne. Że na świat dany doświadczeniu składają się czynniki podmiotowe i przedmiotowe, to później s z e r o k o rozwinął K a n t , i to też nie wydaje się wątpliwe. N i e d z i w i m y się, że Teajtet niepewny, c z y Sokrates wszystko w tej bajce uważa za fałsz, czy też gotów się pod t y m i o w y m podpisać własnoręcznie. Sokrates wycofuje się i nie daje odpowiedzi. Z r e f e r o ­ w a ł i w y ś m i a ł — nie powiedział, co w t y m w y ś m i e w a i dlaczego. N i e sztuka.

116

Platon

157

D

Teajtet: Ależ owszem. J a k długo ciebie słucham, kiedy tak wywo­ dzisz, to aż dziwne, jak wiele sensu w tym widzę, i zdaje mi się, że trzeba raczej myśleć tak, jak ty mówiłeś. E Sokrates: Więc nie pomijajmy tego, czego tu jeszcze brak. A nie mówiło się jeszcze o marzeniach sennych i o chorobach różnych, i o obłąkaniu, o tym, co się na przykład nazywa przesłyszeniem się i przy­ widzeniem, i o innych złudzeniach zmysłowych. Wiesz chyba, że we wszystkich tych przypadkach, wedle powszechnej opinii, zdaje się upa158 dać to twierdzenie, któreśmy dopiero co przeszli, bo przecież raczej fałszywe są spostrzeżenia, które nam się wtedy przytrafiają, i daleko do tego, żeby — co się każdemu wydaje — to też istniało; przecież wprost przeciwnie: nie istnieje nic z tego, co się tylko wydaje. Teajtet: Świętą prawdę mówisz, Sokratesie. Sokrates: Więc, chłopcze, jakiż argument zostaje dla tego, który spo­ strzeżenie uważa za wiedzę i sądzi, że co się każdemu wydaje, to też istnieje dla tego, komu się wydaje? Teajtet: Ja, wiesz Sokratesie, boję się powiedzieć, że nie mam żadnej odpowiedzi, boś mnie, ot teraz, przed chwilą zganił, kiedym tak mówił. B A ja bym się, doprawdy, nie umiał spierać o to, że obłąkani i ci, któ­ rym się coś śni, nie żywią fałszywych przekonań, kiedy się jednym zdaje, że są bogami, a innym, że mają skrzydła i że we śnie latają. Sokrates: A czy i takiego jakiegoś zagadnienia nie pamiętasz, a mia­ nowicie w sprawie snu i jawy? Teajtet: Jakiego zagadnienia? Sokrates: Myślę, że nie słyszałeś, jak się pytają, na jakie by też świa­ dectwo potrafił się ktoś powołać, gdyby go ktoś drugi, tak w tej chwi2 3

2 3

T u przychodzą argumenty poważne przeciwko tezie, że wiedza to spostrzeże­ nie czyjekolwiek i byle jak dokonane. Sokrates wiąże tezę z wiarą w zmienność wszyst­ kiego i z zaprzeczeniem b y t ó w trwałych, niezależnych. Słusznie teraz zwraca uwagę, że istnieją także spostrzeżenia mylne — u ludzi psychicznie c h o r y c h , śpiących, a nawet i u z d r o w y c h i czuwających, kiedy ulegają złudzeniom. T e spostrzeżenia nie m o g ą przecież stanowić wiedzy. P r z e k o n a ć kogoś, że nie ulegamy złudzeniom, nawet gdy­ ś m y p r z y t o m n i , dowieść, że c z u w a m y , nie m o ż n a . T o wydaje się słuszne. W i a r a w istnienie czegoś poza nami, w jakąś rzeczywistość różną od nas, wiara w to, że nie­ które przynajmniej nasze sądy są i mogą być prawdziwe, czyli zgodne z rzeczywistością, na t y m się t y l k o opiera, że sprzeczne z nią stanowisko b y ł o b y sprzeczne wewnętrz­ nie. A l e już zasadę sprzeczności uzasadnić trudno, bo trzeba się nią samą posługiwać p r z y uzasadnianiu czegokolwiek. T r z e b a więc przyjąć ją z góry — bez d o w o d u , jeżeli się chce j a k i e k o l w i e k twierdzenie uzasadnić. T o tyle znaczy, co ufać z d r o w e m u roz­ sądkowi. N i e ma oczywiście p o w o d u nazywać tego stanowiska d o g m a t y z m e m , dla­ tego, że to nie jest stanowisko przyjęte pod w p ł y w e m czyjejś powagi i nie świadczy o sugestywności człowieka, jeżeli ma odwagę myśleć.

158

B

Teajtet

117

li, zapytał, czy my nie śpimy i wszystko, co mamy na myśli, to może marzenie senne, czy też czuwamy i rozmawiamy z sobą na jawie? Teajtet: Rzeczywiście, Sokratesie, nie wiem, na jakie by się powołać świadectwo, bo wszystko się jakoś tak samo powtarza i odpowiada jedno drugiemu. O t na przykład myśmy teraz rozmawiali, a kto wie, może nam się tylko we śnie wydaje, że rozmawiamy z sobą. Przecież kiedy nam się we śnie zdaje, że sny opowiadamy, dziwne zachodzi podobień­ stwo tych opowiadań do naszych rozmów w tej chwili. Sokrates: Więc widzisz, że nietrudno o ten spór, skoro i to jest sporne, czy się śni, czy się jest na jawie; a że równie długi czas śpimy i czuwamy, więc w jednym i w drugim okresie walczy nasza dusza 0 to, że prawdą jest to, co się jej w każdym z tych okresów wydaje; tak że równie długi czas mówimy, że to oto istnieje, i równie długi czas, że tamto, i jednakowo na jednych i drugich danych polegamy. Teajtet: Oczywiście. Sokrates: Nieprawdaż, jeśli o choroby idzie i o wypadki obłąkania, ta sama sprawa, tylko okresy czasu nie takie same? Teajtet: Słusznie. Sokrates: Więc cóż? Długością czasu i krótkością prawdę będziemy mierzyli? Teajtet: Śmiesznie by to było doprawdy, z wielu względów. Sokrates: A jaki masz inny jasny dowód na to, które z tych dwóch stanowisk jest prawdziwe? Teajtet: Zdaje mi się, że nie mam. Sokrates: A zatem mnie posłuchaj, co by o tych sprawach powie­ dzieli ci, którzy sądzą, że to, co się za każdym razem wydaje, to też 1 jest sprawą dla tego, któremu się wydaje. Oni mówią, uważam, pytając się w ten sposób: Teajtecie, jeśliby coś było ze wszech miar różne od czegoś innego, to może nie będzie miało w żadnym względzie tej samej zdolności, co to drugie? I nie można przyjmować, że to, o co pytam, będzie pod jednym względem tym samym, a pod innym względem różnym, tylko że będzie całkiem różne. Teajtet: Więc to jest niemożliwe, żeby miało cokolwiek wspólnego; czy to jako zdolność, czy inny jakikolwiek wzgląd — skoro ma być całkowicie różne. Sokrates: Czyż więc nie musimy się zgodzić, że coś takiego będzie też i niepodobne?

C

2 4

2 4

Teajtet nie umie dowieść, że nie przeżywa marzeń sennych nawet wtedy, gdy jest p r z e k o n a n y , że nie śpi. Małe zmartwienie. O n udaje przecież, iż wątpi we własny stan czuwania. G d y b y wątpił naprawdę, g d y b y zaczął b y ć s z c z e r y m solipsystą, nie m o ż n a b y go przekonać, że jest w błędzie — trzeba b y go t y l k o o d o s o b n i ć i leczyć.

D

E

159

Platon

159

A

Teajtet: T a k mi się przynajmniej wydaje. Sokrates: Jeżeli na przykład coś staje się podobne lub staje się nie­ podobne czy to do siebie samego, czy to do czegoś innego — to, o ile się upodabnia, powiemy, że to coś stało się tym samym — a w miarę zatracania się podobieństw powiemy, że ono staje się różne? Teajtet: Oczywiście. Sokrates: Nieprawdaż? Przedtem mówiliśmy, że tego, co działa, jest dużo i nie wiadomo ile, a podobnie i tego, co doznaje? Teajtet: Tak jest. Sokrates: I to, że jak się coś z czymś innym złączy — i jeszcze z czymś innym, wówczas się nie to samo, ale za każdym razem coś róż­ nego urodzi? B Teajtet: Naturalnie. Sokrates: Chodzi o takie rzeczy, jak ja i ty, i inne tego rodzaju: Sokrates zdrów i Sokrates chory, i czy powiemy, że to drugie jest podobne do pierwszego, czy niepodobne? Teajtet: Kiedy mówisz: Sokrates chory, to masz na myśli tę całość w przeciwieństwie do tamtej całości: Sokratesa zdrowego? Sokrates: Bardzoś to pięknie wykombinował. Właśnie to mam na myśli. Teajtet: T o przecież niepodobne. Sokrates: I różne więc o tyle, o ile niepodobne? Teajtet: Oczywiście. Sokrates: I o śpiącym, i o wszystkim, cośmy przed chwilą przeszli, C w ten sam sposób będziesz mówił? Teajtet: N o tak. Sokrates: A zatem każdy czynnik zdolny robić z czegoś coś innego, jeśli przychwyci Sokratesa zdrowego, będzie na mnie działał jako na różnego, a jeśli trafi na chorego, to znowu na różnego? Teajtet: Czemu by nie miał i tak? Sokrates: I coś różnego jeden z drugim spłodzimy — niby ja jako doznający, i tamto coś, co działa? 2 5

2 5

Pierwsze założenie, k t ó r e Sokrates wpiera w Teajteta, budzi zastrzeżenia i wy­

daje się sztuczne. J e ż e l i b y tak skrajnie pojąć różność dwóch p r z e d m i o t ó w i chcieć im o d m a w i a ć wszelkiej c e c h y wspólnej — to nie z n a l e ź l i b y ś m y takich d w ó c h przedmio­ t ó w na świecie. N i e ma przecież t a k i c h d w ó c h , o k t ó r y c h b y d o s ł o w n i e nic wspól­ n e g o o r z e c z sensem nie b y ł o m o ż n a . N i e w i a d o m o t y l k o , c z y t o S o k r a t e s m ó w i od siebie, c z y też w i m i e n i u z w o l e n n i k ó w Protagorasa. W k a ż d y m razie t r u d n o się zgodzić, ż e b y S o k r a t e s c h o r y nie b y ł p o d o b n y do Sokratesa z d r o w e g o , albo śpiący ż e b y b y ł tak skrajnie r ó ż n y od czuwającego. T e a j t e t jednak naiwnie staje na t y m sta­ nowisku.

159

Teajtet

C

2 6

Teajtet: Czemu nie? Sokrates: Więc kiedy wino piję zdrów, przyjemne mi się wydaje i słodkie? Teajtet: Tak. Sokrates: A zatem według tego, na cośmy się zgodzili poprzednio, ten czynnik działający i doznający, kiedy się zbiegły razem, zrodził słodkość i jej spostrzeżenie. Spostrzeżenie będąc w tym, który doznaje, zrobiło język spostrzegającym, a słodkość znowu w winie usiadłszy, bo się koło niego kręci, uczyniła wino słodkim dla zdrowego języka, tak że wino dla niego jest, i wydaje się słodkie. Teajtet: Oczywiście. Jużeśmy się na to zgodzili. Sokrates: A kiedy wino trafi na chorego, to przede wszystkim prze­ cież trafia na innego —-nieprawdaż, a nie na tego samego; przychodzi przecież do niepodobnego. Teajtet: T a k jest. Sokrates: N o i teraz ta para coś nowego rodzi, a mianowicie: taki Sokrates i picie wina. W języku to wywoła spostrzeżenie goryczy, a w winie zrobi się gorycz i będzie w nim siedziała: wino nie będzie goryczą, tylko będzie gorzkie, i ja nie będę spostrzeżeniem, tylko spostrzegającym. Teajtet: Zupełnie tak przecież. Sokrates: Nieprawdaż, ja spostrzegając w ten sposób nigdy się niczym innym nie stanę, bo inny przedmiot inaczej się spostrzega i inne spo­ strzeżenie innym robi i odmienia tego, który spostrzega. Ani to coś, co na mnie działa i mnie takim robi, nigdy działając na kogo innego, nie zrobi go takim samym, jak ja, ani samo się takie samo nie stanie. B o ono pod wpływem innego człowieka coś innego urodzi i samo się stanie inne. Teajtet: Jest tak. Sokrates: Zatem ani ja nie będę taki sam, jak przedtem, ani ono nie zostanie takie samo. Teajtet: N o nie. Sokrates: Więc ja z konieczności wejdę w pewien stosunek do cze­ goś, kiedy zacznę spostrzegać: nie sposób przecież, żeby ktoś spostrze­ gał, a nie spostrzegał czegoś. A ono znowu wejdzie w stosunek do kogoś, kiedy się stanie słodkie albo gorzkie, albo jakiekolwiek; niepodobna przecież, żeby coś było słodkie, a dla nikogo słodkie. Teajtet: Ze wszech miar przecież. 2 6

Że pod w p ł y w e m działania takich samych podniet na różne osobniki, albo nawet na tego samego o s o b n i k a w r ó ż n y c h czasach i w r ó ż n y c h stanach, powstają r ó ż n e wrażenia zmysłowe, których treść zabarwia nam przedmioty spostrzegane — to prawda.

D

E

160

B

Platon

120

160

B

Sokrates: Więc wypada, uważam, żebyśmy z sobą wzajem, czy to istnieli, jeśli istniejemy, czy to stawali się, jeśli się stajemy; jakaś koniecz­ ność wiąże nasze istoty, a wiąże z niczym innym poza nami, ani też w nas samych; nie zostaje więc nic innego, jak to tylko, żebyśmy z sobą nawzajem byli związani. Przeto, jeśli ktoś mówi o czymś, że ono ist­ nieje, to powinien powiedzieć, dla kogo ono istnieje, czy ze względu na kogo, czy w stosunku do czego istnieje albo powstaje. A żeby coś C samo w sobie istniało albo się stawało, tego ani samemu mówić nie należy, ani przyjmować, kiedy ktoś drugi tak mówi. Wykazują to rozważania, któreśmy przeszli. Teajtet: Ze wszech miar, Sokratesie. Sokrates: Nieprawdaż, kiedy coś na mnie działa, istnieje dla mnie, a nie dla kogoś innego; wtedy ja je spostrzegam, a inny — nie. Teajtet: Jakżeby nie? Sokrates: Zatem prawdziwe jest dla mnie moje spostrzeżenie: prze­ cież zawsze dotyczy mojej istoty; ja sędzią jestem, według Protagorasa, ja oceniam te rzeczy, które są dla mnie, że istnieją i że nie istnieją te, których dla mnie nie ma. Teajtet: Zdaje się. XV Sokrates: Skoro więc nieomylny jestem i nie mogę podrwić głową, D kiedy chodzi o to, co istnieje albo staje się, to chyba i wiedzę posiadam o tym, co spostrzegam. 2 7

2 8

2 7

I to prawda również, że stwierdzając jakąkolwiek o k o l i c z n o ś ć m u s i m y głośno

lub milcząco zakładać, w jakich warunkach ją spostrzeżono. O rzeczach w ż a d n y m sposobie nie spostrzeganych i niepostrzegalnych, nie ukazujących się w żadnym spo­ sobie ani bezpośrednio, ani pośrednio — nic z sensem m ó w i ć nie m o ż e m y . 2 8

O s t a t e c z n e wnioski tego rozdziału mieszają dwie rzeczy różne: treść spostrze­ żeń i przedmiot spostrzeżeń. M o ż n a się zgodzić, że ja sam jestem sędzią treści m o i c h spostrzeżeń, z t y m zastrzeżeniem, żem d o b r z e uważał. Z n a c z y to np.: że ja sam rozstrzygam, c z y widzę teraz czerwień, c z y zieleń — daltoniści i tego nie umieją nieraz powiedzieć; ale ja sam nie mogę nieraz na podstawie treści mego jedynego spostrze­ żenia rozstrzygnąć, czy przedmiot k t ó r y mi dał raz widok c z e r w o n y lub zielony, jest c z e r w o n y lub z i e l o n y „naprawdę", to znaczy, c z y on p r z y j a s n y m świetle b i a ł y m , p o ł o ż o n y na tło neutralne, da każdemu n o r m a l n e m u c z ł o w i e k o w i w i d o k p o d o b n y do w i d o k u krwi lub trawy. C o innego rzeczy, a c o innego ich widoki. Najprawdopodob­ niej Protagoras mieszał jedno i drugie. T e rzeczy w ogóle nie każdy o d r ó ż n i ć potrafi; w i d o k i w z r o k o w e od p r z e d m i o t ó w widzianych odróżniać zaczyna dopiero ten, k t ó r y się rysunku uczy, i ma z t y m wielki k ł o p o t z początku. N i c dziwnego, że T e o d o r i Teajtet odnoszą teraz wrażenie, że Sokrates nie streszcza poglądu, k t ó r y b y m u b y ł o b c y i nieznośny, t y l k o sam się z Protagorasem zgadza. O b a j czuli, że te myśli b y ł y i m dość bliskie. Platon to widział i takimi chciał ich pokazać, a nie w y m a l o w a ł ich na czarno, c h o ć mógł. T o m o ż e znaczyć, że i sam nie czuł się od nich zbyt daleki.

160

Teajtet

D

121

Teajtet: Nie może być inaczej. Sokrates: Więc bardzo pięknie ci się udało powiedzenie, że wiedza to nic innego jak tylko spostrzeżenie. T o na to samo wychodzi, co Homer mówi i Heraklit, i wszyscy ludzie tego pokroju, że wszystko się rusza jak woda w potoku, a wedle Protagorasa, arcymądrego, że człowiek jest E miarą wszystkich rzeczy. Wedle Teajteta znowu — że wobec tego spo­ strzeżenie jest wiedzą. Serio, Teajtecie, przyznamy, że to jest właśnie twoje, niby nowo narodzone dziecko, przy którym ja byłem akuszerką, czy jak m ó w i s z ? Teajtet: N o tak, oczywiście, Sokratesie. Sokrates: Uważam, że ciężki był nasz poród, cokolwiek tam z tego wyszło. N o ale po urodzeniu trzeba z dzieckiem w kółko po domu pobiegać, naturalnie w myśli, uważając, czy tam, kto wie, może kar­ mić nie warto tego, co na świat przyszło, takie to puste w środku 161 i fałszywe. Czy też uważasz, że w każdym razie twoje dziecko karmić wypada i nie porzucać go, a może nawet: potrafisz spokojnie patrzeć, gdyby je kto zbijał, i nie bardzo się będziesz gniewał, gdyby ci je kto zabrał, chociaż to twój pierwszy poród? Teodoros: Wytrzyma Teajtet, Sokratesie; on nie jest przykrego uspo­ sobienia. Ale, na bogów, powiedz, jakże to znowu? Więc znów nie tak się rzeczy mają? Sokrates: T y , po prostu, kochasz się w dyskusjach i dobra dusza jesteś, Teodorze, kiedy ci się zdaje, że ja jestem jak worek z argumen­ tami, i nic, tylko sięgnę, wyjmę i od razu powiem, że znowu wcale się tak rzeczy nie mają, a nie uważasz, co się dzieje: żaden argument nie B wychodzi ode mnie, tylko zawsze od tego, który ze mną rozmawia, a ja nic więcej nie umiem, tylko, tak pokrótce myśl od drugiego, od mądrego człowieka wziąć i odebrać ją, jak się należy. J a i teraz z nim to spróbuję zrobić, sam nic nie będę mówił. Teodoros: Bardzo ładnie mówisz, Sokratesie, więc zrób tak. Sokrates: Wiesz, Teodorze, co ja podziwiam u twego przyjaciela Pro- X V I tagorasa? Teodoros: C o mianowicie? C 29

2 9

Jeżeli wszystkie spostrzeżenia mają b y ć nieomylne, a tak się wydaje temu, k t ó r y

nie odróżnia w i d o k u od przedmiotu widzianego, to spostrzeżenie m o g ł o b y stanowić istotę wiedzy. J e s z c z e raz s f o r m u ł o w a n i e myśli H e r a k l i t a , P r o t a g o r a s a i T e a j t e t a , ozdabiane p o w o ł a n i e m się na H o m e r a . W t y m miejscu p r z y t y k do Heraklita. P l a t o n zalicza go do ludzi „tego p o k r o j u " c o i H o m e r . T a znaczy, że uważa go za „czcią otaczanego bajarza". Sokrates zapowiada zbijanie t y c h stanowisk. Z o b a c z y m y , c z y d o t r z y m a o b i e t n i c y , że sam nic nie będzie m ó w i ł .

122

Platon

161

C

Sokrates: O n w ogóle bardzo sympatycznie mówi, że co się komu wydaje, to też i jest. Ale mnie uderzył ten początek, że też on od tego swojej Prawdy nie zaczął, że wszystkich rzeczy miarą jest świnia albo pawian, albo inne jakie, jeszcze głupsze zwierzę, zdolne do spostrzega­ nia; on tak dumnie i tak z góry zaczął mówić i oto dowodzi nam, że D myśmy go, jak boga, podziwiali za mądrość, a on tymczasem nie lepiej ma w głowie niż kijanka żabia, nie mówiąc już o jakimkolwiek innym człowieku. Czy też jak powiemy, Teodorze? Przecież doprawdy, jeśli dla każdego prawdą będzie, cokolwiek by mu się wydawało wedle spostrzeżenia, i jeśli nikt niczyjego stanu lepiej rozsądzić nie potrafi niż ten, który go sam doznaje, ani też mniemania cudzego ktoś drugi popra­ wiać nie ma mocy i powiedzieć, czy ono słuszne, czy fałszywe, ale jak to się często mówi, każdy swoje zdanie sam ma i to wszystko będzie słuszne i prawdziwe, to czemu, proszę cię przyjacielu, Protagoras ma być E taki mądry, że go nawet biorą za nauczyciela dla innych (i słusznie, i za grube honoraria), a my niby to mamy być głupsi od niego? I wartoż nam było do niego chodzić po naukę, jeżeli każdy dla siebie jest miarą swojej mądrości? N o jakże nie powiedzieć, że Protagoras tutaj figle stroi, aby mu ostatnie rzędy klaskały? A ja już nic nie powiem o sobie i o mojej sztuce położniczej, jaki ja jestem śmieszny z nią razem; a myślę, że nie tylko ja, ale i cała w ogóle sztuka dyskutowania. Bo kontrolować i zbijać urojenia i mniemania swoje nawzajem, chociaż one u każdego są słusz162 ne, to czyż to nie jest tylko rozwlekłe i donośne mielenie językiem, jeżeli prawdziwa jest Prawda Protagarasa, a nie jest to tylko żart i pusty dźwięk, który dolatuje z tajemnych przybytków k s i ą ż k i ? 30

B

Teodoros: Tak, Sokratesie, to mój przyjaciel, jakeś przed chwilą po­ wiedział, więc wolałbym nie zbijać Protagorasa, zgadzając się z tobą, ani też z tobą bym się nie chciał spierać wbrew przekonaniu. Więc weź się znowu do Teajteta, on przecież i tak, zdaje się, że bardzo uważnie ciebie słuchał. Sokrates: A jakbyś do Lacedemenu przyszedł, Teodorze, i tam się na boisku znalazł i gołych oglądał, nieraz i takich, że przykro patrzeć, czy i ty sam byś wtedy nie miał ochoty rozebrać się też i pokazać, jak wyglądasz? 3 0

[Sokrates] J u ż m ó w i . D o w c i p n i e i słusznie. Jeżeli każcie w ogóle spostrzeżenie ma b y ć p r a w d z i w e , to nie ma p o w o d u brać t y l k o l u d z k i c h s p o s t r z e ż e ń za miarę istnienia rzeczy. P o ś r ó d ludzi zaś nie b y ł o b y też p o w o d u rozróżniać ludzi mądrych i głupich, i nie b y ł o b y sensu p r z e k o n y w a ć k o g o k o l w i e k i uczyć się od kogoś, i do­ wodzić słuszności jednych spostrzeżeń, a m y l n o ś c i innych, jeżeliby wszystkie miały b y ć prawdziwe.

Teajtet

162 B

123

Teodoros: N o , co myślisz, jeżeliby mi t y l k o pozwolili i chcieli mnie słuchać? T a k , jak teraz, to zdaje mi się, że ja was namówię, żebyście mi pozwolili tylko się przyglądać, a nie ciągnęli na środek boiska, b o m już stary i niezgrabny; niech się młodszy mocuje, on zwinniejszy do z a p a s ó w . Sokrates: Jeżeli ci to przyjemność sprawia, Teodorze, to i ja nie będę od tego, jak to powiadają. Więc znowu trzeba iść do mądrego, do Teajteta. Powiedz no, Teajtecie, przede wszystkim w tej sprawie, którąśmy w tej chwili właśnie przeszli, czy i tobie samemu nie dziw, jeśli się nagle pokazuje, żeś ty, co do mądrości, nie gorszy od któregokolwiek z ludzi albo i z bogów? C ó ż myślisz, że ta protagorasowska miara odnosi się w mniejszym stopniu do bogów niż do ludzi? Teajtet: J a wcale nie, na Zeusa, a to, o co pytasz bardzo mnie dziwi. B o kiedyśmy się zastanawiali, jak to rozumieć, że co się każdemu wydaje, to też istnieje dla tego, któremu się wydaje, wydawało mi się, że to bardzo dobrze powiedziane, a teraz nagle coś wprost przeciwne­ go wypada. Sokrates: Boś ty młody, kochany chłopcze, to zbyt łatwo ulegasz efektom krasomówczym. Na to zaraz powie Protagoras albo ktoś inny w jego imieniu: ależ najzacniejsi chłopcy i staruszkowie, usiedliście sobie razem i zabawiacie się krasomówstwem, i bogów do dyskusji wprowa­ dzacie, co do których ja czynię wyjątek i nie pozwalam o nich ani mówić, ani pisać, że istnieją, ani że ich nie ma. W y mówicie rzeczy, które by się może podobały szerokim kołom, że to przecież straszne, jeśli się każdy człowiek nie będzie niczym różnił od jakiegokolwiek zwierzęcia, a oczy­ wistego dowodu na to nie podajecie żadnego, tylko mówicie sobie tak, po literacku. Gdyby w ten sposób Teodor albo ktokolwiek inny z geo­ metrów chciał geometrię uprawiać, to nie byłby w ogóle nic wart. Więc zastanówcie się razem z Teodorem, czy pozwolicie, żeby o tych rzeczach mówić po literacku i przenośniami? 31

32

3 1

T e o d o r w z a b a w n y m k ł o p o c i e . O b j a w i a jaskrawo w p ł y w uczuć przyjaźni na sądy, boi się tego w p ł y w u i po raz drugi zasłania się swym p ó ź n y m w i e k i e m przed niebezpieczeństwami konsekwentnego myślenia. C a ł y rozdział zabarwiony k o m i c z n i e . 3 2

Protagoras miał naprawdę zajmować takie, zbyt ostrożne, stanowisko w spra­ wie istnienia bogów. B y ć m o ż e w y c h o d z i ł na k o m p r o m i s między ślepą wiarą t ł u m ó w a w ł a s n y m z d r o w y m rozsądkiem. G d y b y b y ł k o n s e k w e n t n y , powinien b y twierdzić, że bogowie dla wierzących istnieją, a dla niewierzących nie istnieją. B y ł o b y to stano­ wisko konsekwentne, c h o ć niesłuszne. Prawdą b y ł o b y to, że nie istnieją na p e w n o tacy, k t ó r z y b y mieli posiadać c e c h y sprzeczne. O takich właśnie szło. N i e zaprzeczył ich istnieniu Protagoras, a m i m o t o skazano go za b e z b o ż n o ś ć . N i e opłacił m u się k o m ­ promis. N i e zaprzeczył też ich istnieniu Platon ani Sokrates. C z e m u ? T o żywe do dziś zagadnienie tak zwanej wiary ludzi o ś w i e c o n y c h .

XVII

C

D

E

163

124

Platon

163

A

Teajtet: Ależ przecie tak nie można, Sokratesie, nie godzi się. Ani ty byś na to nie pozwolił, ani my. Sokrates: Więc chyba inaczej trzeba to traktować. Tak myślisz ty i Teodor? Teajtet: Oczywiście że inaczej. Sokrates: A zatem tak to weźmy: czy wiedza i spostrzeżenie jest tym samym czy też czymś różnym? Przecież do tego jakoś zmierzała cała myśl nasza i dlategośmy puścili w ruch to wszystko, takie dziwne i nie wiadomo do czego podobne. N o nie? Teajtet: Ależ tak. Sokrates: Czyż więc zgodzimy się, że cokolwiek spostrzegamy wzrokiem albo słuchem, wszystko równocześnie też i wiemy? Na przykład, zanim się ktoś nauczy języka cudzoziemskiego, czyż powie­ my, że i słyszy, i wie co mówią? A kiedy abecadła nie znamy, to patrząc na litery będziemy utrzymywali, że ich nie widzimy, czy też, że zna­ my je, skoro widzimy? Teajtet: Powiemy Sokratesie, że właśnie to, co widzimy i słyszymy z tych rzeczy, to też i wiemy równocześnie; bo w pierwszym wypad­ ku kształt i barwę widzimy, i wiedzę o nich mamy, a w drugim wy­ padku wysokość i niskość głosu słyszymy, i wiedzę o nich mamy rów­ nocześnie; a tego, co dopiero nauczyciele języka i tłumacze o tych słowach nauczają, tego ani nie spostrzegamy wzrokiem albo słuchem, ani też wiedzy o tym nie p o s i a d a m y . Sokrates: Doskonale, Teajtecie, i nie wypada ci się na tym punkcie sprzeciwiać; trzeba, żebyś raczej nabrał ducha. Ale zobacz no i to coś innego, co nadchodzi, i przypatrz się, jak sobie z tym damy rady. Teajtet: C o takiego niby? Sokrates: Coś w tym oto rodzaju: gdyby ktoś zapytał, czy to moż­ liwe, żeby ktoś, nauczywszy się czegoś i mając to jeszcze zachowane w pamięci, nie miał wiedzy o tym, co pamięta, wtedy, gdy pamięta. J a przydługo mówię, zdaje się, a chciałbym się zapytać, czy człowiek, który się nauczył czegoś i pamięta to jeszcze, wiedzy o tym nie posiada? Teajtet: Jakże to, Sokratesie? T o by dziwoląg był, to, co mówisz. Sokrates: J a chyba nie plotę od rzeczy. Zobacz no. C z y widzenia nie nazywasz spostrzeganiem, a widoku spostrzeżeniem? 33

3 3

Sokrates wysnuwa teraz nieuniknione wnioski tezy Teajteta, że każde spostrze­ żenie jest wiedzą, a brak j a k i e g o k o l w i e k spostrzeżenia — brakiem wiedzy. W n i o s k i okażą się w e w n ę t r z n i e sprzeczne — t y m samym teza Teajteta upadnie. W tej chwili zbliżamy się do stwierdzenia, że pewnych przedmiotów i sytuacji mogą dotyczyć różne spostrzeżenia, a zatem n i b y to różne stany wiedzy.

163

D

Teajtet

Teajtet: Owszem. Sokrates: Nieprawdaż? Człowiek, który coś zobaczył, posiada wie­ dzę o tym, co ujrzał, wedle tego, co się dopiero co mówiło? Teajtet: T a k jest. Sokrates: N o cóż? Pamięcią chyba nazywasz coś? E Teajtet: Tak jest. Sokrates: Ona dotyczy niczego, czy czegoś? Teajtet: Czegoś przecież. Sokrates: Nieprawdaż, tego, czego się człowiek nauczył i co spo­ strzegł, czegoś z tych właśnie rzeczy? Teajtet: N o , może. Sokrates: I co człowiek zobaczył, o tym pamięta czasami? Teajtet: Pamięta. Sokrates: C z y nawet, kiedy oczy zamknie? C z y , kiedy to zrobi, zapomina? Teajtet: Ależ to strach, Sokratesie, coś takiego powiedzieć. Sokrates: A jednak trzeba, jeśli mamy ocalić myśl poprzednią; a jeśli 164 nie, to ona sobie pójdzie precz. Teajtet: Ja, na Zeusa, coś przypuszczam, ale jasno sobie sprawy nie zdaję; więc mi powiedz, jak to jest. Sokrates: Tak to jest: mówimy, że człowiek, który widzi, zyskuje wiedzę o tym, co widzi; zgadzamy się przecież, że widok i spostrze­ żenie, i wiedza jest tym samym. Teajtet: Najzupełniej. Sokrates: A ten, co widzi i zyskał wiedzę o tym, co zobaczył, jeśli oczy zamknie, wtedy pamięta, a nie widzi tego. C z y prawda? Teajtet: T a k jest. Sokrates: A to „nie widzi" to znaczy „nie wie" skoro „widzi" zna- B czy „wie"? Teajtet: T o prawda. Sokrates: Więc wypada, że jeśli ktoś zyskał wiedzę o czymś, to choć jeszcze to pamięta, już tej wiedzy nie posiada, skoro nie widzi; a myśmy to dziwolągiem nazywali, gdyby to było możliwe. Teajtet: Najzupełniejszą masz słuszność. Sokrates: Zdaje się, doprawdy, że wynika coś niemożliwego, jeżeli­ by ktoś powiedział, że wiedza i spostrzeżenie jest tym s a m y m . 34

3 4

Sokrates p r z y p o m i n a , że wiedzieć znaczy również nauczyć się i pamiętać coś, czego się w danej chwili nie spostrzega. Teajtet musiałby w takich wypadkach m ó w i ć , że w nich zachodzi wiedza bez wiedzy, co jest sprzeczne, a zatem za ciasno pojął wiedzę j a k o spostrzeganie. J e d n o o k i , patrząc, m u s i a ł b y też, j a k z o b a c z y m y w n a s t ę p n y m

126

Platon

164 B

Teajtet: Zdaje się. Sokrates: Więc trzeba powiedzieć, że jedno jest czym innym i drugie. Teajtet: Zdaje się. C Sokrates: Więc czymże nareszcie może być wiedza? Znowu chyba od początku trzeba zacząć mówić. Więc co poczniemy, Teajtecie? Teajtet: Z czym? Sokrates: Mam wrażenie, że my tak, jak lichy kogut, piejemy przed zwycięstwem, odbiegłszy od tematu. Teajtet: Jakże to? Sokrates: Zdaje się, żeśmy przyjęli jakąś sprzeczną umowę co do zgodności nazw i cieszymy się, żeśmy zwyciężyli tym środkiem, i choć m ó w i m y , że nie jesteśmy zapaśnikami, tylko filozofami, sami nie D wiemy, że postępujemy zupełnie tak, jak ich wspaniałe osoby. Teajtet: J a jeszcze nie rozumiem, co ty mówisz. Sokrates: Więc ja się spróbuję jasno wypowiedzieć w tych sprawach, co naprawdę mam na myśli. Pytaliśmy więc, czy nie posiada wiedzy ktoś, kto się pewnej rzeczy nauczył i pamięta ją, a wziąwszy pod uwagę człowieka, który zobaczył coś, potem oczy zamknął i pamięta, co widział, ale już nie widzi, pokazaliśmy tym samym takiego, k t ó r y pamięta coś, a wiedzy o tym nie posiada; tymczasem to niemożliwe. I w ten sposób przepadła bajka Protagorasa i twoja również, ta o wiedzy i o spostrzeżeniu, że jedno i drugie jest tym samym. E Teajtet: Widocznie. Sokrates: Nie byłoby tak z pewnością, przyjacielu, gdyby ojciec tej myśli żył — z pewnością bardzo by jej bronił. A teraz my ją, sierotę, z błotem mieszamy. Nawet ci jej opiekunowie, których Protagoras zostawił, poma­ gać jej nie chcą — nasz Teodor jest jednym z nich. Więc, doprawdy, samym nam wypadnie jej pomagać, aby się sprawiedliwości zadość stało. Teodoros: Przecież nie ja, Sokratesie, to raczej Kalias, syn Hipponi165 ka, jest opiekunem jego myśli. A ja tam prędko z tymi suchymi wywodami zerwałem i zabrałem się do geometrii. Więc będziemy ci bardzo wdzięczni, jeżeli ty zechcesz być tej myśli obrońcą. Sokrates: Pięknie mówisz, Teodorze. Więc przyjrzyj się tej mojej obronie. B o wiesz, że gotów się ktoś zgodzić na rzeczy jeszcze gorsze niż te przed chwilą, jeżeliby nie zwracał uwagi na słowa, tylko tak

rozdziale, j e d n o i t o samo j e d n y m o k i e m wiedzieć, a r ó w n o c z e ś n i e drugim tego sa­ m e g o nie wiedzieć, co wydaje się nie do przyjęcia, zatem upada T e a j t e t o w e i P r o tagorasowskie p o j m o w a n i e wiedzy. A l e zapowiada się o b r o n a tego stanowiska. P r z y j ­ dzie d o p i e r o w rozdziale X X . A t y m c z a s e m : S o k r a t e s w y s n u w a dalsze w n i o s k i , wynikające ze stanowiska, k t ó r e rozpatrują; przyjąć ich nie m o ż n a , stanowisko upada.

165

A

Teajtet

127

odpowiadał, jak to my zwykle zgadzamy się lub zaprzeczamy. T o b i e mam powiedzieć, jak to jest, czy Teajtetowi? Teodoros: Więc tak do wszystkich raczej, a niech odpowiada ten, kto B młodszy. Jeżeli się pomyli, mniej mu będzie wstyd. Sokrates: Więc ja zadaję to najgorsze pytanie. A ono brzmi tak mniej X I X więcej: czy jest możliwe, żeby jeden i ten sam człowiek, który coś wie, nie wiedział zarazem tego, co wie? Teodoros: C ó ż my na to odpowiemy, Teajtecie? Teajtet: T o chyba niemożliwe, tak się przynajmniej mnie wydaje. Sokrates: N o nie, jeżeli założysz, że widzieć to tyle, co wiedzieć. B o jak sobie dasz rady z nieuniknionym pytaniem, jeżeli cię w pułapkę schwycę? A co, jeżeli ci jakiś nieustraszony mąż ręką jedno oko zasło­ ni i zapyta, czy widzisz płaszcz tym okiem, co zasłonięte? C Teajtet: Powiem chyba, że nie widzę; tym okiem przynajmniej, tylko tym drugim. Sokrates: Nieprawdaż, widzisz i nie widzisz równocześnie jednego i tego samego? Teajtet: N o tak jakoś. Sokrates: Zupełnie mi o to nie chodzi, powie tamten, i nie pytałem się o to, jak widzisz, tylko o to, czy równocześnie wiesz i nie wiesz tego samego. A teraz pokazuje się, że widzisz to, czego nie widzisz. A zgodziłeś się właśnie, że widzieć to tyle, co wiedzieć, a nie widzieć to tyle, co nie wiedzieć. Więc z tego wywnioskuj sobie, co ci wynika. Teajtet: Więc wnioskuję, że wynika coś sprzecznego z tym, co D założyłem. Sokrates: Z pewnością, dobrodzieju osobliwy; gdyby cię ktoś jesz­ cze w dodatku zapytał, czy wiedza bywa ostra i bywa przytępiona, i czy można coś wiedzieć z bliska, a z daleka nie, a z głośnym i z cichym to samo, i tysiące innych takich pułapek by na ciebie nastawiał, taki lekkozbrojny, a za pieniądze słowami żonglujący rycerz, gdybyś zało­ żył, że wiedza i spostrzeżenie to jedno i to samo, on by cię zapędził na pole słuchu i węchu, i innych takich spostrzeżeń, i zbijałby cię, i nastawiał, i nie puściłby cię prędzej, aż byś się jego wytwornej mą- E drości dziwić zaczął. A on by z ciebie niewolnika zrobił i ty, pokona­ ny i w kajdany zakuty, taki byś mu okup ofiarowywać musiał, jaki by on w umowie z tobą wyznaczył. Więc może byś powiedział, jaką to mowę wygłosiłby Protagoras na obronę swoich myśli? Może to spróbujemy powiedzieć? Teajtet: I owszem. Sokrates: Będzie mówił to wszystko, co my mówimy na jego obro- X X nę, a równocześnie, sądzę, odwróci się z pogardą i powie: T e n oto 166

Platon

166 A

poczciwiec, ten Sokrates, pytania chłopakowi zadaje, czy jest możliwe, żeby ten sam człowiek równocześnie pamiętał i nie wiedział tego sa­ mego; chłopak się przeraża i ze strachu zaprzecza, bo nie jest w stanie przewidzieć, co dalej będzie, a wtedy ten moją własną osobę na pośmie­ wisko wystawia. Tymczasem, mój arcylekkomyślny Sokratesie, rzeczy się tak mają: jeżeli jakąś moją myśl z pomocą pytań rozsądzasz, wów­ czas moje stanowisko słusznie pada jedynie tylko wtedy, jeśli zapytany B pobłądzi, ale odpowiadając tak, jak bym ja sam odpowiadał; jeżeli zaś odpowiada inaczej, wtedy pada w dyskusji tylko sam zapytany. B o czy myślisz, że zgodziłby się z tobą ktokolwiek, że gdy ktoś posiada pa­ mięć stanu dawniej doznanego, to ona jest jakimś takim samym stanem jak tamten poprzednio doznany, a dziś już nie doznany? Daleko do tego. A l b o znowu, że wahałby się ktoś przyznać, iż jest rzeczą zupełnie możliwą dla tego samego człowieka wiedzieć coś i nie wiedzieć tego samego? Albo jeśliby się tego bał, to czyżby się kiedykolwiek zgodził, że ktoś odmieniony jest naprawdę ten sam, co przed odmianą? A l b o że zgadzałby się raczej, że może jest ktoś jeden taki, ale że nie ma takich wielu i to niezmiernie wielu, skoro przecież panuje w świecie C zmienność? A jeżeli tak, to czyż nie wypada nam się wystrzegać między sobą pułapek słownych? O n powie: szlachetnie się, poczciwy człowieku, bierz do rozbioru mojego stanowiska i jeżeli możesz, to wykaż, że każdy z nas nie posiada osobnych, sobie tylko właściwych spostrzeżeń, albo skoro takie spostrzeżenia posiadamy, wykaż, że to, co się wydaje poszczególnej jednostce, mimo to czymś więcej stać się może albo być, jeśli trzeba mówić o bycie, niż tylko dla tego, któ­ remu się właśnie wydaje. A kiedy ty o świniach i o pawianach mówisz, nie tylko sam się po świńsku zachowujesz, ale i swoich słuchaczów nakłaniasz, żeby to samo D z moimi pismami robili; bardzo to nieładnie z twojej strony. B o ja powiadam, że prawda ma się tak, jak napisałem: że miarą jest każdy z nas; tego, co istnieje, i tego, co nie. Niezmiernie się przecież różni jeden z nas od drugiego tym właśnie, że dla jednego coś innego istnieje i wydaje mu się, a dla drugiego znowu coś innego. A jeśli o mądrość chodzi i o mędrca, to najdalszy jestem od twier­ dzenia, że ich w ogóle nie ma, tylko właśnie takiego człowieka na­ zywam mądrym, który, jeśli się komukolwiek z nas coś wydaje złem i jest złem, rzecz potrafi odwrócić i sprawić, że się ta rzecz i wydaE

wać będzie dobra, i będzie dobra. A myśl moją znowu nie t y l k o samymi słowami ścigaj, ale tak oto jaśniej jeszcze próbuj zrozumieć, co myślę.

166 E

Teajtet

129

Więc tak, jak się poprzednio mówiło, przypomnij sobie, że chore­ mu jadło gorzkie się wydaje i jest gorzkie, a dla zdrowego i jest prze­ ciwne, i wydaje się. Żadnego z nich nie trzeba robić mądrzejszym. T o nawet niemożliwe. I nie należy twierdzić, że chory jest głupi, jako iż 167 tak mniema, a zdrowy jest mądry, dlatego że mniema przeciwnie. T y l k o jeden stan zamieniać na drugi, bo ten drugi stan jest lepszy. T a k samo i w wychowaniu trzeba ten drugi stan zamieniać na stan lepszy. Lekarz zmienia stany z pomocą lekarstw, a sofista — z pomocą słów. B o człowieka, który fałszywie sądzi, nikt nigdy nie doprowadzi do tego, żeby później prawdziwie sądził, bo ani sądów nie ma tam, gdzie rzeczy nie ma, ani też sądzić nie można inaczej, niż się czuje, a to, co się czuje, jest zawsze prawdziwe. Uważam, że jeśli ktoś dzięki temu, że z jego duszą źle, żywi złe mnie­ mania, temu stanowi duszy pokrewne, wtedy dusza zdrowa potrafi tak zrobić, że ten człowiek nabierze innych mniemań, lepszych, w tym samym rodzaju. T o będą też tylko widziadła, choć je niektórzy — niedoświadczeni — nazywają prawdą. A ja uważam, że lepsze są jedne mniemania od drugich, ale prawdziwsze — wcale nie. A jeśli o mędrców idzie, kochany Sokratesie, to daleki jestem od tego, żeby ich żabami nazywać, tylko mówię, że to niby lekarze dla ciał i niby rolnicy dla roślin. Twierdzę bowiem, że i ci roślinom, jeśli która z nich zasłabnie, zamiast złych wrażeń, dobre i zdrowe wrażenia — niby prawdy — wpajają, a mędrcy i dobrzy mówcy sprawiają, że się państwom rzeczy zdrowe, zamiast lichych, wydają sprawiedliwe. B o jakiekolwiek by rzeczy dane państwo za sprawiedliwe i piękne uważa­ ło, takimi też one dla niego będą, jak długo państwo w nie wierzy; mędrzec sprawia, że w każdym wypadku zamiast tego, co jest dla państwa złe, przychodzi to, co jest dobre i dobre się wydaje. Tak samo i sofista potrafi swoich wychowanków prowadzić. Mądry jest i godzien grubych pieniędzy z ręki tych, których wychował. Tak oto mądrzejsi są jedni od drugich i nikt nie żywi mniemania mylnego, a ty — chcesz, czy nie chcesz — zgodzić się musisz, że miarą jesteś sam. Ostaje się w tym wszystkim ta moja myśl. T y zaś, jeśli z nią chcesz od początku walczyć, to zwalczaj ją i powiedz mowę, skierowaną przeciwko niej, a jeśli wolisz robić to za pomocą pytań, to używaj pytań. B o i tego unikać nie trzeba; owszem, człowiek rozumny powinien ich szukać jak najbardziej. Więc rób tak. A tylko się nie dopuszczaj niesprawiedliwości w pytaniu. T o bardzo niemądrze, żeby człowiek, który mówi, że mu zależy na cnocie, nic, tylko się wciąż w dyskusjach niesprawiedliwości dopuszczał. Niespra­ wiedliwość w tej dziedzinie polega na tym, że ktoś nie oddziela roz-

B

C

D

E

130

Platon

167 E

mówek prowadzonych tak sobie, dla sportu, od dyskusji poważnych, że nie osobno się bawi, drugich w pole wywodzi, jak tylko potrafi, a o s o b n o dyskutuje i wtedy rzecz traktuje serio i poprawia tego, z k t ó r y m rozmawia, te tylko wykazując mu błędy, w które on sam 168 z własnej winy popada albo w nich trwa pod wpływem swego daw­ niejszego towarzystwa. Jeżeli tak będziesz postępował, samym sobie, a nie tobie będą przy­ pisywać winę ci, którzy z tobą rozmawiają, jeżeli się który mieszać zacznie i popadnie w kłopot. Za tobą będzie chodził jeden z drugim i będzie ciebie kochał, a siebie samego nienawidził i będzie przed sobą samym uciekał do filozofii, aby się stał innym człowiekiem i zrzucił z siebie tego, którym był poprzednio. A jeżeli będziesz postępował prze­ ciwnie, jak to czyni wielu, czeka cię coś wprost przeciwnego. Wtedy B pokażesz, że ci, którzy z tobą rozmawiali, zamiast kochać mądrość, nienawidzić jej zaczną z latami. Jeśli więc mnie posłuchasz, to, jak się poprzednio mówiło, bez nie­ chęci i bez nastroju zaczepnego, tylko zniżywszy się trochę, i łagodnie, i rozsądnie rozpatrywać będziesz, co też to my mówimy, twierdząc, że wszystko jest w ustawicznym ruchu i że, co się każdemu wydaje, to też i jest — dla prywatnego człowieka i dla państwa. Dopiero potem i stąd zobaczysz, czy tym samym, czy też czymś innym jest wiedza i spostrze­ żenie. T a k trzeba, a nie tak, jak przed chwilą: wnioski wysnuwać C z codziennego użytku zwrotów i słów, które szerokie koła naciągają, jak się im podoba, i stąd u nich najrozmaitsze kłopoty w rozmowach. T a k to ja, Teodorze, twojemu przyjacielowi na odsiecz ruszyłem wedle moich sił; niewiele tego, bo mnie na niewiele stać. Gdyby on sam żył, o wiele by wspanialej swoich myśli bronił. 3 5

3 5

Wielką m o w ę obrończą w duchu Protagorasa wygłasza Sokrates bardzo zabaw­ nie podrabiając uroczysty styl czcigodnego sofisty i drwiąc przy t y m z samego siebie. T o bardzo zajmujące miejsca. B o w nich widać, jak się osoba i metoda dyskutowania Sokratesa musiała przedstawiać literacko wykształconym czytelnikom dialogów platoń­ skich, zostającym pod wpływem na przykład Protagorasa. Platon i tu, i w Gorgiaszu, i w Fajdrosie, i w wielu innych dialogach z wielkim upodobaniem i umiejętnością umie oświetlać jedną i tą samą sprawę z o w y c h przeciwnych stanowisk. U c z o n o tego we współczesnych szkołach w y m o w y . Platon znakomicie i w y m o w n i e umie spojrzeć na swego Sokratesa, a więc i swoje własne stanowisko, nie swoimi oczami i chętnie takie ujemne charakterystyki kładzie w usta samego Sokratesa, k t ó r y przez to pokazuje, że nic sobie z nich nie robi. T a k oto i jego powaga zachowana, i Platoński rachunek sumienia tu i ówdzie p r z e m y c o n y , i uzyskany efekt k o m i c z n y . P r o t a g o r a s trafnie podpatruje t e c h n i k ę dyskusji S o k r a t e s a i n a i w n o ś c i T e a j t e t a . W i d a ć , że P l a t o n d o b r z e wiedział, j a k ą m i n ę dał T e a j t e t o w i , m i m o w i e l k i c h po­ c h w a ł na p o c z ą t k u dialogu. U w a g i m e t o d y c z n e , d o t y c z ą c e l o j a l n o ś c i w o b e c poglą-

168

C

Teajtet

Teodoros: Żartujesz, Sokratesie, przecież bardzo dziarsko stawałeś X X I u boku tego męża. Sokrates: D o b r e twoje słowo, przyjacielu. Ale powiedz mi, zauwa­ żyłeś może, jak przed chwilą mówił Protagaras i wyrzuty nam robił o to, że z młodym chłopcem rozprawiamy i obaw chłopca jako argu- D mentu przeciw niemu używamy; powiedział, że to jakieś żarty, ujął się poważnie za tą miarą wszelkich rzeczy i prosił nas, żebyśmy poważnie jego myśli brali? Teodoros: Jakżeż mogłem nie zauważyć, Sokratesie? Sokrates: Więc co? Radzisz go słuchać? d ó w r e f e r o w a n y c h i o c e n i a n y c h , n a d z w y c z a j trafne. Zdaje się, że P l a t o n j u ż t e r a z l o j a l n i e daje głos n i b y t o s a m e m u P r o t a g o r a s o w i i f o r m u ł u j e j e g o t w i e r d z e n i a p o ­ przednio przemilczane. Z a t e m pierwsza, i t o słuszna, teza Protagorasa b r z m i tak mniej więcej: 1. żadne p r z y p o m n i e n i e nie jest spostrzeżeniem. K t o pamięta dziś t o , co wczoraj spostrzegał, chociaż tego już dziś nie spostrzega, ten wcale nie musi przeżywać czegoś sprzeczne­ go wewnętrznie, jak się wydawało Sokratesowi w rozdziale X V I I I . B y ł o b y tak dopie­ ro wtedy, gdyby p r z y p o m n i e n i e było t y m samym, co wcześniejsze spostrzeżenie tego samego p r z e d m i o t u . Z a t e m d o s k o n a l e m o ż n a coś wiedzieć, pamiętając t o , i rów­ nocześnie nie wiedzieć o t y m — w i n n y m znaczeniu, w innej formie, w postaci ak­ tualnego spostrzeżenia. N i e uratuje się Protagoras swoją słuszną tezą pierwszą. Będzie musiał wiedzę pojąć szerzej niż wyłącznie t y l k o spostrzeżenie, jeżeli zechce wiedzę przyznawać i t e m u , c o t y l k o pamięta, c h o ć już nie spostrzega. O n stawia drugą tezę: 2. M o ż n a r ó w n o c z e ś n i e wiedzieć coś i tego samego nie wiedzieć. T a jest jawnie sprzeczna, a więc fałszywa, jeżeli wyraz wiedzieć ma mieć jedno t y l k o znaczenie. Jeżeli będzie miał dwa, musi się rozszerzyć określenie wiedzy i objąć coś więcej o p r ó c z spostrzeżenia albo coś innego w ogóle. A o t o Sokratesowi szło. T r z e c i a teza brzmiałaby: 3. C z ł o w i e k nigdy w d w ó c h r ó ż n y c h m o m e n t a c h nie jest jeden i ten sam. T e j nie przyjmie nikt, k t o chce zostać przy pojęciu tożsamości jakie­ g o k o l w i e k przedmiotu z m i e n n e g o . J e ż e l i b y prawdą b y ł o t o , że c z ł o w i e k nie b y ł b y nigdy w d w ó c h r ó ż n y c h m o m e n t a c h jeden i ten sam, nie istniałyby fakty p r z y p o m i ­ nania sobie ani o b o w i ą z k i d o t r z y m y w a n i a u m ó w . B o przecież p r z y p o m n i e n i e zacho­ dzi jedynie t y l k o wtedy, gdy sobie p r z y p o m i n a coś ten sam człowiek, k t ó r y przed­ m i o t pewien spostrzegał. P o d o b n i e o b o w i ą z e k d o t r z y m a n i a u m o w y ciążyć m o ż e jedynie t y l k o na t y m samym człowieku, k t ó r y u m o w ę zawierał. Jeszcze raz Protagoras formułuje i rozwija w długich i p ł y n n y c h zdaniach swoje pragmatystyczne stanowisko w sprawie prawdy i fałszu, i szkicuje rolę mędrca w pań­ stwie i w wychowaniu. Jego teza główna jest na pewno nie do utrzymania, b o na pewno nie jest prawdą, ż e b y każdy człowiek był zawsze miarą istnienia wszystkich rzeczy. T a k ą miarą jest jedynie t y l k o c z ł o w i e k inteligentny (o n o r m a l n y c h funkcjach intelek­ tu) w k o r z y s t n y c h warunkach spostrzegania. C o się takiemu wydaje, że jest, t o też p r a w d o p o d o b n i e i jest, c z y b y ktoś chciał uznać, c z y b y nie chciał. Protagoras k o ń c z y swe uroczyste, a nie p o z b a w i o n e h u m o r u p r z e m ó w i e n i e traf­ n y m i w s k a z ó w k a m i m e t o d y c z n y m i i zachętą, żeby nigdy w dyskusji nie p r o w o k o w a ć błędów u uczestnika r o z m o w y , b o t o rani i zraża do dyskusji. Słusznie.

132

Platon

168

D

Teodoros: Nawet i bardzo. Sokrates: Widzisz przecież, że to wszystko tutaj, oprócz ciebie, to dzieci. Zatem, jeśli mamy posłuchać tego męża, to ja i ty musimy sobie E nawzajem pytania zadawać i odpowiadać; brać całkiem serio jego myśli, aby nie miał powodu się skarżyć, żeśmy tu z chłopcami żarty stroili i znowu tak samo jego myśli roztrząsali. Teodoros: Ach cóż, czy Teajtet nie potrafiłby lepiej iść za tokiem rozważań niż wielu z tych, którzy długie brody noszą? Sokrates: Ale przecież nie lepiej od ciebie, Teodorze. Niech ci się 169 nie zdaje, że ja powinienem twojego nieboszczyka przyjaciela bronić na wszelki sposób, a ty na żaden. Więc śmiało, przyjacielu, natęż się nieco, pokąd się nie dowiemy, czy w sprawie figur geometrycznych ty masz być miarą, czy też wszyscy ludzie zarówno i każdy sobie za miarę starczy w dziedzinie astronomii i w innych, w których ty się masz czym wyróżniać. Teodoros: Niełatwo, Sokratesie, koło ciebie siedzieć i nie być zmu­ szonym do odpowiedzi. Na wiatr ja przed chwilą mówiłem, kiedym się spodziewał, że mi się nie każesz rozbierać i nie będziesz gwałtem do walki zmuszał jak Lacedemończycy. A ty, mam wrażenie, tak troszkę B do Skirona ciągniesz, bo Lacedemończycy każą albo iść precz, albo się rozbierać, a ty sobie raczej poczynasz tak jakoś jak Anteusz. J a k kto do ciebie przyjdzie, nie puszczasz go, zanim go nie zmusisz, żeby się rozebrał i z tobą się argumentami m o c o w a ł . Sokrates: Wiesz, Teodorze, że to doskonały obraz mojej choroby, tylko ja jestem mocniejszy od tamtych. Ze mną się już tysiące Hera36

37

3 6

Miał Platon humor, kiedy pisał ten rozdział. Sam to czuje i wyznaje, że figlował, pisząc dotychczasową r o z m o w ę Sokratesa z Teajtetem. T o nie jest żaden grzech; żar­ tując, można m ó w i ć nie t y l k o połowę prawdy, ale i całą prawdę, i uzasadnić ją wystar­ czająco. Ponieważ jednak ludzie najczęściej przestają myśleć, gdy się śmieją, i twierdze­ nia, które ich bawią, nie wydają się im żadnymi twierdzeniami w ogóle, zdaje się im, że nie ma powodu liczyć się z tym, co ich rozśmieszyło, „bo to był przecież żart", przeto Sokrates postanawia poprawić się i dyskutować w poważnym tonie. T e poważne zapew­ nienia padają na tle k o m i c z n e j sceny z T e o d o r e m , k t ó r y się boi dyskusji jak ognia, a jednak ulega n a m o w o m i k o m p l e m e n t o m Sokratesa i pozwala się wlec „na boisko", jak na pewną śmierć. T e o d o r w pierwszej części dialogu jest wciąż figurą k o m i c z n ą . 3 7

S k i r o n miał to b y ć o l b r z y m z bajki, k t ó r y siedział na w y b r z e ż u m o r s k i m mię­

dzy A t e n a m i a Megarą i zmuszał wszystkich przechodzących do zapasów z sobą. P o ­ k o n a n y musiał m u nogi o b m y w a ć , a p o t e m go S k i r o n wrzucał do morza. D o p i e r o T e z e u s z p o k o n a ł S k i r o n a i sam go wrzucił w morze. A n t e u s z to o l b r z y m libijski, k t ó r y tak samo postępował z p r z y c h o d z ą c y m i , j a k Skiron, pokąd go Herkules nie pokonał: podniósł go w powietrze i w powietrzu zadusił, a b y nie m ó g ł dotknąć swojej m a t k i , ziemi, od k t ó r e j m u siły w y c z e r p a n e w r a c a ł y .

169

B

Teajtet

133

klesów i Tezeuszów nieraz potykało, mocnych w dyskusji, bardzośmy się gwałtownie ścierali, ale ja mimo to nie ustępuję ani na krok. Taka we mnie jakaś straszna żądza siedzi do zapasów tego rodzaju. Więc ruszaj C i ty do starcia — z pożytkiem dla siebie i dla mnie. Teodoros: N o już się nie sprzeciwiam, prowadź, dokąd chcesz. Nie ma rady — trzeba podjąć tę nić przeznaczenia, którą ty wysnujesz, i dać się zbijać. Ale doprawdy nie będę ci mógł służyć swoją osobą dłużej niż tylko do tej granicy, którąś naznaczył. Sokrates: Wystarczy i potąd. A bardzo uważaj na to, abyśmy nie­ postrzeżenie nie nadali humorystycznego zabarwienia rozmowie, D a potem ktoś by nam znowu o to robił wyrzuty. Teodoros: Ależ naprawdę będę próbował, jak tylko potrafię. Sokrates: Zatem weźmy się naprzód znowu do tego, co poprzednio, X X ] i zobaczmy czy słusznie, czy niesłusznie zżymaliśmy się na tę myśl i brali jej to za złe, że każdemu przyznawała samowystarczalność w dziedzinie rozumu. I zgodził się z nami Protagoras, że jeśli chodzi 0 to, co lepsze i gorsze, to niektórzy ludzie wybijają się jednak i to właśnie są ludzie mądrzy. C z y nie tak? Teodoros: T a k jest. Sokrates: Gdyby więc on sam był tutaj obecny i zgadzałby się z nami sam, a nie tylko my w jego imieniu i stając w jego obronie, nie trzeba E by rzeczy na nowo rozpoczynać i utwierdzać się w przekonaniu. A teraz łatwo ktoś mógłby nam odmówić kompetencji do zgadzania się w jego zastępstwie. Więc łatwiej będzie jeszcze jaśniej się co do tego tutaj punk­ tu porozumieć, bo to nie mała różnica, czy tak się rzecz ma, czy inaczej. Teodoros: Mówisz prawdę. Sokrates: Więc szukajmy tego porozumienia nie w cudzych, ale w jego własnych słowach; tak będzie najkrócej. 170 Teodoros: Jak? Sokrates: W ten sposób: on powiada, że co się komu wydaje, to też 1 jest — dla tego, któremu się wydaje. Teodoros: Powiada przecież. Sokrates: Nieprawdaż, Protagorasie, przecież i my mniemania ludz­ kie, i to nawet powszechne, wypowiadamy, i mówimy, że nie ma ta­ kiego człowieka, który by się pod jakimś względem nie uważał za mą­ drzejszego od innych, a pod innymi względami drugich nie miał za mą­ drzejszych od siebie. Przecież w największych niebezpieczeństwach, na wyprawach, w chorobach, albo na morzu, kiedy burza napadnie, lu­ dzie spoglądają jak na bogów na tych, co pracują w każdej z tych dziedzin, za zbawców ich uważają, a ci się przecież niczym innym nie B

134

Platon

170 B

odznaczają jak tylko wiedzą. Przecież we wszystkich sprawach ludz­ kich pełno tych, co szukają nauczycieli i kierowników dla siebie, i dla innych istot żywych, i dla ich robót; wszyscy uważają, że ci ludzie po­ trafią uczyć i potrafią rządzie. W tym wszystkim cóż innego widać, powiemy, jak nie to, że ludzie sami sądzą, że jest w nich i mądrość, i niewiedza? Teodoros: Nic innego. Sokrates: Nieprawdaż zaś, że mądrość uważają za myśl prawdziwą, a niewiedzę — za sąd fałszywy? C Teodoros: N o , może być. Sokrates: C ó ż więc, Protagorasie, poczniemy z tym zdaniem? C z y powiemy, że ludzie zawsze słusznie mniemają, czy też, że raz słusznie, a raz mylnie? Z obu bowiem jakoś wynika, że nie zawsze mniemają słusznie, lecz raz tak, a raz inaczej. B o zastanów się, Teodorze, czy zechciałby ktoś z otoczenia Protagorasa, albo i ty sam, walczyć o to, że nikt nikomu nie przypisuje braku wiedzy ani mniemań fałszywych? Teodoros: Ależ to nie do wiary, Sokratesie. D Sokrates: Doprawdy, do takich następstw nieuchronnie prowadzi twierdzenie, że wszystkich rzeczy miarą jest człowiek. Teodoros: Jakże to? Sokrates: Kiedy ty u siebie do jakiegoś sądu dojdziesz i objawisz mi swoje mniemanie o czymś, to, wedle zdania Protagorasa, ma to być dla ciebie prawdą; ale nam, innym, czyż o tym twoim sądzie sądzić nie wolno? Czyż zawsze będziemy sądzili, że twoje mniemanie jest słusz­ ne? Czy też mnóstwo ludzi za każdym razem zwalcza cię i przeciwne wypowiada twierdzenia, myśląc, że twoje sądy i mniemania są mylne? E Teodoros: Na Zeusa, Sokratesie, nawet i wielkie mnóstwa, jak Homer powiada, i ja wielkie stąd mam kłopoty, przez tych ludzi właśnie. Sokrates: Cóż więc, chcesz, byśmy mówili, że twoje mniemanie jest wtedy dla ciebie samego prawdziwe, a dla tych tysięcy mylne? Teodoros: Chyba że tak być musi; przynajmniej na podstawie tego toku myśli. Sokrates: A cóż wynika dla samego Protagorasa? Czyż nie koniecz­ nie to, że jeśli nawet on sam nie sądził, że człowiek jest miarą, ani szerokie koła (one też wcale tak nie myślą), to chyba dla nikogo nie 171 istnieje ta prawda, którą i on napisał? Jeżeli zaś on sam tak mniemał, a tłum się z nim nie zgadza, to wiedz przede wszystkim, że im więcej jest tych, którym się tak nie zdaje, niż tych, k t ó r y m się tak zdaje, 0 tyle bardziej tak nie jest, niż jest. Teodoros: Oczywiście, jeśli według każdego mniemania z osobna 1 ma być tak, i tak nie być.

171

Teajtet

A

Sokrates: Następnie tkwi w tym wszystkim coś bardzo zabawnego. O n zgadzając się, że wszyscy mniemają tak, jak jest, przyznaje tym samym niejako, że prawdziwe jest mniemanie przeciwników jego własnej opinii; tych, którzy uważają, że on jest w błędzie. Teodoros: Zapewne. Sokrates: Nieprawdaż, musiałby się zgodzić, że jego własna opinia B jest mylna, jeżeli się zgadza, że prawdziwa jest opinia tych, którzy myślą, że on jest w błędzie? Teodoros: Z konieczności. Sokrates: A inni znowu nie przyznają się do tego przed sobą, że są w błędzie? Teodoros: N o nie. Sokrates: A on zgadza się, że i to mniemanie jest prawdziwe wedle tego, co napisał? Teodoros: Zdaje się. Sokrates: Wszyscy więc, od Protagorasa począwszy, będą to zwal­ czali, a może nawet i on sam się zgodzi, ilekroć przeciwnikowi swo­ jemu przyzna rację; wtedy i Protagoras to powie, że ani pies, ani pierw­ szy lepszy człowiek nie jest miarą w żadnej sprawie, w której sobie C wiedzy nie zdobył. Czy nie tak? Teodoros: N o tak. Sokrates: Nieprawdaż, jeżeli wszyscy będą go zwalczali, to dla ni­ kogo nie będzie prawdą Prawda Protagorasa — ani dla nikogo innego, ani dla niego s a m e g o . Teodoros: Jakoś my może zanadto zjeżdżamy naszego przyjaciela, So­ kratesie? Sokrates: T y l k o to rzecz niejasna, przyjacielu, czy aby sami nie mijamy się z prawdą. O n przecież starszy od nas, powinien chyba być D mądrzejszy. G d y b y się tak Protagoras tu w tej chwili spod ziemi wynurzył po szyję, m o c n o by mnie zbeształ, że plotę byle co — z pewnością — a ciebie, że się zgadzasz; schowałby się znowu pod zie­ mię, uciekł i tyle byśmy go widzieli. Więc m y musimy chyba liczyć 38

3 8

Stanowisko Protagorasa jest sprzeczne wewnętrznie, a więc fałszywe. Przyznając słuszność każdemu mniemaniu bez wyboru, musiałby sam sobie słuszności o d m ó w i ć — na podstawie mniemania swoich p r z e c i w n i k ó w . O n na p e w n o i sam nie przyznaje w praktyce równouprawnienia wszystkim m n i e m a n i o m wszystkich ludzi, t y l k o zgod­ nie z opinią powszechną rozróżnia ludzi mądrych i głupich, i wie, że t y l k o mądry może być miarą wszystkich rzeczy, a głupi być nią nie może i nie jest, choć też ma swoje mnie­ mania i swoje spostrzeżenia posiada. Teza Protagorasa jest też niezgodna z opinią po­ wszechną, a zatem i z tego powodu jest wedle samego Protagorasa mylna. Tutaj jednak Sokrates zmusza nieobecnego sofistę do posługiwania się pojęciem prawdy i fałszu — Protagoras zastrzegł się niedawno przeciw t y m wyrazom. Nie dałby się teraz przekonać.

136

Platon

171

D

tylko na siebie nawzajem, wszystko jedno, jaki tam każdy z nas jest, i to mówić, co się nam samym za każdym razem wydaje. Więc i teraz cóż innego powiemy jak nie to: zgodzi się na to każdy, że bywa czło­ wiek mądrzejszy jeden od drugiego, a bywa czasem i g ł u p s z y . Teodoros: Mnie się przynajmniej tak zdaje. XXIII Sokrates: Więc może i tak najlepiej będzie ustalić tę myśl, jakeśmy ją E podpisali pomagając Protagorasowi, że nieraz, jakie się coś wydaje, takie też ono i jest dla każdego, więc, jeżeli chodzi o to, co ciepłe, suche, słodkie i wszystko inne w tym rodzaju. Jeżeliby zaś przyznał, że w niektórych punktach różni się jeden człowiek od drugiego, to, jeżeli chodzi o to, co zdrowe, a co chore, zechciałby może on nam przyznać, że przecież nie każda babka, nie każde dziecko i zwierzątko potrafi leczyć, bo niby to samo poznaje, co dla niego zdrowe, ale że w tym zakresie przecież jeden czło­ wiek różni się od drugiego, jeżeli w którymkolwiek? Teodoros: Mnie się przynajmniej tak wydaje. 172 Sokrates: Nieprawdaż, i w sprawach państwa, jeżeli chodzi o to, co piękne i szpetne, sprawiedliwe i niesprawiedliwe, zbożne i bezbożne, jak je każde państwo wedle swego mniemania dla siebie prawem ustali, to takimi już te rzeczy są naprawdę dla każdego ustroju i w tych sprawach wcale nie jest mądrzejszy jeden człowiek prywatny od dru­ giego, ani jedno państwo mądrzejsze niż inne. Jeżeli zaś chodzi o usta­ lenie tego, co pożytek przynosi państwu albo mu pożytku nie przy­ nosi, to pod tym względem, jeżeli pod jakimkolwiek -— zgodzi się znów Protagoras — różni się jeden doradca od drugiego i różni się mniemaB nie jednego państwa od mniemania drugiego ze względu na słuszność. I nie ośmieliłby się powiedzieć, że cokolwiek państwo wedle swego mniemania ustali jako pożyteczne dla siebie, to mu też ze wszech miar pożytek przynosić będzie. W tym zakresie, o którym mówię, w dzie­ dzinie sprawiedliwości i niesprawiedliwości, zbożności i bezbożności, uparcie twierdzą niektórzy, że żadna z tych rzeczy z natury swojej nie posiada jakiejś istoty, tylko to, co się powszechnie wydaje, to staje się prawdziwe wtedy, kiedy się wydaje, i tak długo, jak długo się wydaje. 39

3 9

N a z a k o ń c z e n i e widać, jak t r u d n o b y ł o tu P l a t o n o w i u t r z y m a ć się w t o n i e p o w a ż n y m , c h o c i a ż t o uroczyście przyrzekał. Urządza p r z y k o ń c u rozdziału efekt teatralny, godny Arystofanesa. Protagoras we własnej czcigodnej postaci w y n u r z a się spod ziemi po szyję; t y l k o po t o , ż e b y S o k r a t e s a nabesztać, z a n u r z y ć się z n o w u i uciec. O n i po śmierci, p o d o b n i e j a k za życia, przeciwstawia powagę i swadę ar­ g u m e n t o m . W o b l i c z u tego widma przyjaciele ustalają prawdę dosyć prostą i niewąt­ pliwą: że nie w s z y s c y ludzie są mądrzy. W tej chwili, po j a s k r a w y m w y ś w i e t l e n i u s p r z e c z n o ś c i u k r y t y c h w s t a n o w i s k u P r o t a g o r a s a , ta prawda nabiera żądła w y c e ­ l o w a n e g o za b r a m y Hadesu.

Teajtet

172 B

137

Ci, którzy zresztą niezupełnie podzielają stanowisko Protagorasa, taką mniej więcej wyznają filozofię. Myśl za myślą goni, Teodorze, i coraz szersze myśli po mniej obszernych przychodzą. Teodoros: Nieprawdaż, mamy czas, Sokratesie. Sokrates: Zdaje się. Ja, wiesz, mój kochany, często i przy innych spo­ sobnościach zauważyłem, a teraz także, że ci, którzy długi czas na dyskusjach filozoficznych strawili, jak do sądu przyjdą, to śmiesznymi się, po prostu, okazują mówcami. Teodoros: Więc jak ty to mówisz? Sokrates: Bodaj że ci, którzy się w sądach i tam dalej od młodości obracają, mają się tak do tych, co wzrośli wśród rozstrząsań filozoficznych i podobnych, jak niewolnicy do ludzi wolnych. Teodoros: Pod jakim względom? Sokrates: Pod tym względem, że ci zawsze posiadają to, coś powie­ dział, a mianowicie czas wolny, i rozmawiają w spokoju i przy wolnej głowie. Tak jak my teraz, trzecią już myśl jedną po drugiej bierzemy pod uwagę, tak i oni robią, jeżeli im się jakaś ciekawsza myśl nasunie od tej, którą się zajęli — podobnie jak my przed chwilą. Nie o to im chodzi, czy się mówi długo, czy krótko, byleby tylko uchwycić to, co jest. A tamci nigdy nie mają czasu mówić — krępuje ich klepsydra — nie pozwala mówić o tym, o czym by chciał, bo przeciwnik ma prawo w ręku i nad głową im stoi, krępują ich ramy odczytanej skargi, od tematu odbiegać nie wolno. R a m y stanowi przysięga przeciw oskarżeniu (tak zwana antomozja). W tych mowach zawsze jeden i drugi niewolnik zwraca się do pana, który siedzi i wymiar sprawiedliwości ma w ręku. Tam w zapasach nie idzie nigdy o inną jakąś sprawę, zawsze o osobistą. Często gonią o śmierć lub o życie. Fakt, że z tego wszystkiego wielkiej nabierają tężyzny i bystrości, umieją swojemu panu słowami i czynami schlebiać i wdzięczyć się, a dusze w nich małe i nieproste. Bo im wzrost i prostotę, i postawę wolnego człowieka zabrała niewola, którą od młodości znoszą; ona ich zmusza do chodzenia na ukos, ona dusze jesz­ cze bardzo nieokrzepłe na wielkie niebezpieczeństwa i strachy wystawia; one się w nich przy sprawiedliwości i prawdzie ostać nie umieją, prędko się zaczynają chwytać kłamstwa, krzywdy ludzkiej i zemsty, przez co się same krzywią i łamią, tak że w nich śladu zdrowej duszy już nie ma, kiedy nareszcie dorosną. Typy mocne i mądre, jak im się samym wydaje. Tacy to są ludzie, T e o d o r z e . A my tu w naszym chórze wolisz, żebyśmy 40

4 0

[ W rozdz. X X I I I ] Sokrates formułuje raz jeszcze s t a n o w i s k o Protagorasa i za­ r z u t y , k t ó r y m i je zbija. S f o r m u ł o w a n i e pozwala się d o m y ś l a ć , że P l a t o n sam g o t ó w z g o d z i ć się z P r o t a g o r a s e m na s u b i e k t y w i z m w dziedzinie w r a ż e ń z m y s ł o w y c h .

C

D

E

17

B

138

C

Platon

173 B

tę rzecz przeszli po kolei, czy też dajmy im pokój, a wróćmy znowu do naszej myśli, aby znowu, jak się to właśnie mówiło, nie zanadto nad­ używać wolności i odmiany tematu? Teodoros: O nie, Sokratesie, przejdźmy już tę rzecz po kolei. Bardzoś dobrze to powiedział, że nie my jesteśmy sługami myśli, my, którzy w tym chórze śpiewamy, ale myśli są jakby naszymi służącymi i każda z nich będzie czekała na dokończenie, pokąd się nam podoba. Ani sędzia, ani widz żaden — myśmy przecież nie poeci — nie stoi nad nami z naganą i nic nam nakazywać nie będzie. 4 1

W t y m zakresie nie ma wedle niego w ogóle w i e d z y i prawdy o b i e k t y w n e j . P l a t o n sam g o t ó w jest więc podpisać twierdzenie, że o t y m , c o k o m u ciepłe, suche, słodkie itd., każdy jest dla siebie sam miarą i sędzią. D o p i e r o w sprawach zdrowotności, dobra lub p o ż y t k u , sprawiedliwości lub pięk­ na nie m o ż e decydować ani każda poszczególna jednostka do woli, ani nawet państwo, t y l k o ten, k t ó r y się zna na rzeczy. T e k s t brzmi tu jednak nie całkiem wyraźnie. N i e wydaje się w y k l u c z o n e i to rozumienie, że Platon gotów jest uznać autorytet beza­ pelacyjny państwa każdego w sprawach piękna, sprawiedliwości i kultu, natomiast nie m o ż e się z Protagorasem zgodzić t y l k o na to, żeby w sprawach p o ż y t k u i szkody także decydować mogła każda opinia każdego państwa i każdego m ó w c y . T o daleko idące ustępstwa, k o m p r o m i s pewien i ugoda z nieżyjącym sofistą. Za to nie ma ugody żadnej z jego czcicielami i wyznawcami pośród k a r i e r o w i c z ó w ateńskich, k t ó r z y do rządów w państwie zmierzają albo już mają rządy w ręku. Pla­ t o n c h c e , ż e b y w państwach rządzili ludzie najwyższej inteligencji i n a j w y ż s z e g o wykształcenia, chciał organizować państwo sam; nie tylko na papierze, kiedy pisał swoje Państwo, ale naprawdę, na Sycylii, w Syrakuzach. Nienawidził d e m o k r a t ó w osobiście całą siłą swej arystokratycznej tradycji d o m o w e j . Załatwiwszy się teraz z ich sztandarową teorią i z ich mistrzem, którego słusznie ośmieszał, c h o ć m u i szacunku nie o d m ó w i ł , nie m o ż e się o p r z e ć dygresji, k t ó r a w s a m y m środku dialogu t r z y długie rozdziały zajmuje. T o pełne pogardy i bezrad­ nego gniewu odgryzanie się d e m o k r a t o m rządzącym za ich pogardliwe spojrzenia i uśmiechy z t y c h intelektualistów niepraktycznych, k t ó r z y z P l a t o n e m nawiązywali do postaci Sokratesa, a k t ó r y m Platon pragnąłby oddać rządy w państwie. Platon pamię­ tał Chmury Arystofanesa i tutaj się mści za ich ordynarne, tępe błazeństwa. T ł u m i o n y , bezsilny gniew trochę go nawet zaślepia. B o , chyba to nie jest żart, kiedy P l a t o n daje do zrozumienia, że szlachcic zawsze gawędzi, t y l k o c h a m m ó w i ściśle do rzeczy. T r z y m a n i e się tematu w rozprawie wydaje mu się w tej chwili jakąś nawyczką sądową. D u m n a postawa filozofa i pogarda skrajna dla sprawności życiowej za cenę własnej godności i czystych rąk. 4 1

Platon w t y m ustępie p r z y p o m i n a czymś Protagorasa. T a m t e n mówił: ja decy­ duję o t y m , co istnieje, i o t y m , co dobre i złe — nie krępuje mnie żaden wzgląd na rzeczywistość. Platon mówi: ja decyduję o t y m , co kiedy m ó w i ę w dialogu, w j a k i m porządku i jak dużo — nie krępuje mnie żadna dyspozycja, żaden wzgląd na podjęty temat. W o l n o mi robić dygresje, kiedy mi się podoba i jakie mi się podoba, bo jestem pan, m a m czas i nie zależy mi na sądzie czytelnika. T r u d n o mu r o b i ć z tego zarzut — przez to przecież jego dialogi stają się ż y w y m odbiciem nie t y l k o jego myśli, ale jego uczuć, jego usposobienia również.

173 C

Teajtet

139

Sokrates: M ó w m y więc, jeżeli tak uważasz, o tych, co c h ó r o m przodują. B o cóż można powiedzieć o tych biednych typach, które się filozofią zabawiają? O n i tam już od młodych lat nie wiedzą, któ­ rędy droga na rynek, ani gdzie sąd stoi, ani gdzie gmach Wielkiej Rady, ani gdzie się jakiekolwiek inne zbiorowe obrady w państwie odbywają. Praw i uchwał ustnych i pisanych nie widują i nie słuchają. N a za­ biegi partyjne o urzędy, na polityczne schadzki, uczty i włóczenia się z flecistkami nawet w snach sobie nie pozwalają. A czy kto w mie­ ście jest zły, czy dobry, jaką kto plamę po przodkach dziedziczy, czy tam po mieczu, czy po kądzieli, o tym taki jeszcze mniej wie niż o liczbie kropel w morzu. O n tego wszystkiego nawet nie wie, że nie wie. O n się od tego wszystkiego trzyma z daleka. N i e , żeby dbał 0 dobrą sławę, ale naprawdę tylko ciało jego w mieście tkwi, jak by tu w gościnie bawił, a jego dusza wszystko to ma za drobiazgi i po prostu za nic; gardzi tym i lata sobie którędy bądź, jak Pindar powia­ da, i to, co pod ziemią ukryte, i to, co na ziemi, mierzy sobie i bada, gwiazdom na niebie prawa wyznacza, natury każdego bytu dochodzi, a nie wdaje się zgoła w to, co najbliższe. Teodoros: J a k ty to myślisz, Sokratesie? Sokrates: Tak, jak to o Talesie powiadają, Teodorze, że gdy gwiaz­ dy badał i w niebo patrzył, a w studnię wpadł, wtedy pewna fertyczna pokojówka z Tracji miała go wyśmiewać, że mu się zachciewa wiedzieć, co się dzieje na niebie, a nie widzi tego, co ma przed nosem i pod nogami. T a sama satyra dobra jest na wszystkich, którzy się filozofii oddają. Taki się naprawdę ludźmi nie interesuje, o najbliższym sąsie­ dzie nie tylko nie wie tego, co on robi, ale bez mała tego nawet nie wie, czy to człowiek, czy też jakie inne stworzenie. A tylko co to właściwie jest człowiek i jakie natura ludzka posiada zdolności czynne 1 bierne w odróżnieniu od innych natur — tego on dochodzi i to z wielkim trudem bada. Rozumiesz chyba, Teodorze, czy nie? Teodoros: Rozumiem; prawdę mówisz. Sokrates: T o ż ci też, przyjacielu, taki w prywatnym obcowaniu z poszczególnymi ludźmi i w publicznych występach, jak to z począt­ ku mówiłem, kiedy mu w sądzie albo gdzieś indziej wypadnie mówić o tym, co tuż pod nogami albo przed nosem, na śmiech się naraża — nie tylko u dziewcząt trackich, ale i u jakiego bądź innego tłumu, kiedy w różne studnie i wszelkiego rodzaju kłopoty wpada, bo doświadcze­ nia nie ma; strasznie to brzydko wygląda i najgorsza opinia stąd. B o kiedy do besztania przyjdzie, wtedy on żadnej własnej obelgi na niko­ go rzucić nie potrafi, bo o nikim nic złego nie wie; nie dba o to i nie

140

D

E

175

B

Platon

174

C

dowiedział się. Nie wie, więc śmieszny się wydaje. A kiedy znowu o pochwały idzie i z innych każdy się sam wychwala, on wtedy nic nie udaje, ale śmieje się naprawdę i jawnie, i zaraz na błazna wygląda. Kiedy jakiegoś tyrana albo króla chwalą, on ma wrażenie, że słyszy pochwa­ ły pasterza, na przykład świń albo krów, którego wielbią za to, że dobrze doi; on uważa, że znacznie gorsze bydlę od tamtych zwierząt i chytrzejsze ci ludzie pasą i doją, dzikie i niewychowane, bo rozpróżniaczone nie mniej niż i pasterze ludu, zepsuci, co na górze siedzą w zamku otoczonym murami. A kiedy usłyszy o kimś, że ktoś dziesięć tysięcy morgów albo i więcej jeszcze kupił, więc nieprawdopodobnie wielki majątek posia­ da, jemu się wydaje, że o jakimś drobiazgu słyszy — on na całą ziemię przywykły spoglądać. A kiedy ludzie o pokoleniach swoich przodków h y m n y pieją i ktoś tam z butną miną siedmiu dziadków bogatych wyliczyć sobie potrafi, on ma wrażenie, że to pochwała od tępych krótkowidzów pochodzi, którym kultury brak, więc nie mogą wciąż całego świata mieć na oku i wyliczyć sobie, że dziadków i przodków niezliczone tysiące ma z nas każdy, a pośród nich bogatych i ubogich, i królów, i niewolników, i barbarzyńców, i Hellenów — nieraz dzie­ siątkami tysięcy — byle kto sobie znaleźć potrafi. Kiedy się ktoś chlubi wykazem dwudziestu pięciu przodków i wywodzi się od Heraklesa, syna Amfitriona, jemu się to niewłaściwą skromnością wydaje; był przecież jeszcze przodek 25 od Amfitriona wstecz i był taki, jakim mu być los pozwolił — ten 50 z rzędu, od niego samego licząc. O n się śmieje z tych, którzy rachować nie umieją i pozbyć się pychy ze swej leniwej, nie­ rozsądnej duszy. Przy wszystkich takich sposobnościach tłum śmieje się z takiego człowieka, że raz dumnie głowę do góry podnosi —- tak wygląda przynajmniej — a drugi raz nie widzi tego, co ma tuż pod nogami, i na każdym kroku popada w kłopoty. Teodoros: Ze wszech miar, Sokratesie; mówisz tak, jak jest. Sokrates: A jeśli on kogoś, przyjacielu, do góry podciągnie i zechce się ktoś dla niego wznieść ponad takie zagadnienia jak: czy to ja ciebie w czymś krzywdzę, czy ty mnie, do rozważania sprawiedliwości samej 4 2

XXV C

4 2

C h a r a k t e r y s t y k a filozofa w t o n i e p o c h l e b n e j k a r y k a t u r y . N i e p r a k t y c z n y i nie interesujący się ż y c i e m p o l i t y c z n y m filozof, widziany wzgardliwymi o c z y m a spro­ śnego d e m o k r a t y , k t ó r y ma w p ł y w y , b o się ich d o r o b i ł , i t e r a z ceni s p r a w n o ś ć ż y c i o w ą nade w s z y s t k o . G ł ę b o k a i uzasadniona pogarda dla wielu w a r t o ś c i docze­ s n y c h i t r a d y c y j n y c h ocen nawet dla arystokratycznego pochodzenia. Zdumiewająco k r ó t k i e i dosadne ujęcie stosunku rządzących do rządzonych: pasterze dojący b y d ł o . Trudno krócej.

175

Teajtet

C

i niesprawiedliwości, pod jakim względem każda z nich różni się od wszystkiego innego i czym się one różnią od siebie nawzajem, i od zagadnienia, czy szczęśliwy jest król albo człowiek, który posiadł wiele złota, wzniesie się ktoś do rozważań nad władzą i w ogóle nad szczę­ śliwością i nędzą człowieczą, jakie też one są, jedna i druga, i jak to właściwie naturze ludzkiej przystoi jedną z nich zdobywać, a drugiej unikać — o tym wszystkim, kiedy mówić będzie musiał tamten czło­ wiek o małej duszy, tamten pieniacz chytry i zacięty, wtedy on dla D odmiany da widowisko takie, jak tamten dawał poprzednio. Głowa mu się kręcić zacznie, tak wysoko się znajdzie w przestworzu zawieszony, tak bardzo mu z góry patrzeć wypadnie — nieprzyzwyczajonemu; bardzo będzie smutny i zakłopotany i pleść zacznie byle co, na śmiech nie dziewczętom trackim ani komukolwiek z ludzi niewykształconych — ci tego nie zauważą — śmiać się z niego będą wszyscy wychowani tak, jak wolnym ludziom przystało. O t o jest charakter jednego i dru­ giego, Teodorze. Jeden naprawdę wyrósł wolny już od dziecka i cho­ wał się bez przymusu, tego ty filozofem nazywasz; takiemu wcale E ujmy nie przynosi, kiedy się wyda naiwny i do niczego, jeśli mu służebne posługi spełniać wypadnie, jeśli nie potrafi tłumoka porząd­ nie spakować, ani obiadu przyrządzić, ani układać czołobitnych mów. Drugi takie służby znakomicie i sprawnie wypełniać potrafi, ale płasz­ cza na ramię nie zarzuci, jak człowiek wolny, ani w dziedzinie myśli harmonii nie uchwyci, ani prawdziwego życia bogów i ludzi szczę- 176 śliwych opiewać nie potrafi. 4 3

Teodoros: Gdybyś tak wszystkich, Sokratesie, tym, co mówisz, przekonał jak mnie, więcej by pokoju, a mniej zła między ludźmi było. Sokrates: Ale zginąć zło nie może, musi zawsze istnieć jakieś prze­ ciwieństwo dobra. U bogów zła nie umocujesz, ono się koniecznie koło natury śmiertelnej plątać musi i po tym świecie chodzić. Dlatego się też starać potrzeba, żeby stąd uciec tam jak najprędzej. Ucieczka — to B upodobnienie się do boga, według możności. Upodobnić się do niego to stać się sprawiedliwym i pobożnym, przy zachowaniu rozsądku. A tylko, mój kochany, nie tak to łatwo przekonać kogoś, że to nie tak, jak szerokie koła mówią, że trzeba zbrodni unikać, a do dzielności dążyć i do jednego się brać, a od czego innego się wstrzymywać jedynie tylko dlatego, żeby się człowiek nie wydawał złym, ale żeby się wydawał dobry. T o jest, jak to mówią, babskie gadanie; tak ja uważam. A prawdę 4 3

N i e d o ł ę s t w o t y p ó w nastawionych czysto praktycznie na polach walk o praw­ dy ogólne i doniosłe dla życia zasługuje na większą pogardę niż ż y c i o w e niedołęstwo teoretyków.

142 C

Platon

176

C

tak ujmujemy: Bóg nie jest w żadnym względzie i żadną miarą niespra­ wiedliwy, ale jest jak tylko można sprawiedliwy i nic nie jest do niego tak podobne, jak ten spośród nas, który się stanie jak najsprawiedliw­ szy. O k o ł o tego punktu się obraca i prawdziwa dzielność człowieka i podłość, i niemęstwo wszelkie. Poznanie tego stanowi mądrość i dziel­ ność prawdziwą, a niewiedza o tym — głupotę i złość oczywistą; wszelkie inne zalety pozorne i mądrością objawiane w życiu politycz­ nym, to rysy niegodne wolnego człowieka, a objawiane w sztuce — to podłe rzemiosła. Więc jeśli ktoś zbrodnie i bluźnierstwa popełnia 4 4

D

słowem lub czynem, to niewątpliwie najlepiej nie przyznawać, że to człowiek wybitny, bo to jest typ zdolny do wszystkiego. O n się prze­ cież tą obelgą ucieszy; ma wrażenie, że uchodzi za kompletne zero — on niegodzien, że go święta ziemia nosi, on się uważa za męża, jakiego państwo potrzebuje, za męża, który ma przyszłość. Więc trze­ ba prawdę powiedzieć, że tacy ludzie o tyle bardziej są właśnie tym, za co się nie uważają, że wcale się nie uważają za coś podobnego. B o oni nie wiedzą, jaka kara ściga zbrodnię, a nie wiedzieć o tym naj­ mniej wypada. T o nie ta kara, o jakiej oni myślą: te bicia i wyroki

E

śmierci, te nieraz dotykają ludzi zgoła niewinnych — tylko kara, której uniknąć nie sposób. Teodoros: T y o jakiej mówisz? Sokrates: Przecież, mój kochany, dwa pierwowzory w łonie bytu rze­ czywistego stoją: z jednej strony to, co boskie i najszczęśliwsze, a z dru­ giej to, co bezbożne i najnędzniejsze. O n i nie widzą, że tak jest —- tak 177 są głupi i tak całkowicie z rozumu obrani. Nie dostrzegają, jak się do jednego z tych pierwowzorów zbliżają przez swoje postępki zbrod­ nicze, a oddalają się od drugiego. Ponoszą za to karę, bo wiodą życie podobne do swego własnego pierwowzoru. A jeślibyśmy im powie­ dzieli, że jeśli się swej złości nie pozbędą, to i po śmierci ich nie przyjmie tamten świat, czysty, w o l n y od wszelkiego zła, t y l k o tu zawsze będą nosili swoiste piętno swego postępowania i sami zbrod­ niarze ze zbrodniarzami będą przestawali, oni, te typy niepospolite, a do wszystkiego zdolne, przyjmą nasze słowa jakby z ust jakichś ludzi obranych z rozumu. 4 4

T e n bóg, do k t ó r e g o się u p o d a b n i a ć w a r t o , bo jest najsprawiedliwszy, to nie jest ani Zeus ani t y m mniej H e r m e s , t y l k o ideał c z ł o w i e k a d o s k o n a ł e g o , k t ó r y po­ w i n i e n budzić cześć. T e n bóg urodził się właśnie z w y s o k i e g o s a m o p o c z u c i a inte­ lektualisty, śmiesznego w o c z a c h ludzi p r a k t y c z n y c h . Intelektualista, k t ó r y m ó w i o sobie, że pragnie się do boga z b l i ż y ć , uzurpuje sobie t y m s a m y m cześć, której m u świat z w y k ł o d m a w i a ć .

177

A

Teajtet

Teodoros: Całkiem na pewno, Sokratesie. Sokrates: J a wiem, przyjacielu. Ale jedno się im, doprawdy, trafia. B Jeżeli im kiedyś wypada w prywatnej rozmowie rozprawiać o tym, co ganią, i zechce który mężnie długi czas trwać na placu, a nie uciekać podwinąwszy ogon, wtedy przedziwnie, przyjacielu, zaczynają się w końcu nie podobać nawet samym sobie w tym, co mówią, i ta ich wymowa jakoś cię kurczyć zaczyna i schnąć, tak że bodaj niczym się od małych dzieci nie różnią. Ale dajmy im już pokój, bo i tak mówi­ my to tylko na marginesie niejako. Jeżeli nie, to napływa coraz to C obfitszy materiał, gotów on zalać rozważania rozpoczęte. Więc wróć­ m y do tego, co przedtem, jeżeli i ty masz ochotę. Teodoros: J a takich rzeczy słucham nie bez przyjemności. Mnie, w tym wieku, nawet łatwiej teraz dotrzymać kroku. Ale, jeśli wola, to wróćmy do poprzedniego tematu. Sokrates: Nieprawdaż, gdzieś tutaj byliśmy w rozważaniu: mówili- X X V śmy o tych, którzy przyjmują zmienność istoty rzeczy, i że to, co się każdemu wydaje, to też istnieje — dla tego, któremu się wydaje. Poza tym uparcie twierdzą przede wszystkim w dziedzinie zagadnień morał- D nych — że z całą pewnością, cokolwiek państwo przyjmie za sprawie­ dliwe, wedle swego mniemania, to też i jest sprawiedliwe dla niego, pokąd obowiązuje. A tylko jeśli o dobro chodzi, to jeszcze nikt nie był taki odważny i nie ośmielił się walczyć o to, że cokolwiek państwo przyjmie u siebie jako pożyteczne, wedle swego mniemania, to też i jest pożyteczne, jak długo obowiązuje. Chyba żeby szło tylko o słowo. Ale to by były kpiny z naszych rozważań. Więc nigdy? Teodoros: Oczywiście. Sokrates: Więc nie mówmy o słowach, tylko o rzeczy, którą w szacie E słów rozważamy. Teodoros: Nie m ó w m y więc o słowach. Sokrates: T y l k o o tym, co one znaczą. D o tego przecież zmierza państwo, które prawa ustanawia. Państwo wszystkie prawa układa według najlepszej wiedzy i wedle możności, bo je uważa za możliwie najbardziej pożyteczne. C z y coś innego ma państwo na oku, kiedy prawa ustanawia? Teodoros: Nigdy w świecie. 178 Sokrates: A czy i trafia za każdym razem, czy też i chybia celu — niejedno? Teodoros: Myślę, że i chybiają nieraz. Sokrates: A jeszcze i z tego punktu widzenia mógłby każdy łatwiej zgodzić się na to stanowisko, gdyby się ktoś zapytał o cały ten rodzaj,

144

Platon

178

A

do którego właśnie należy i to też, co pożyteczne. Przecież ono doty­ czy także czasu przyszłego. B o kiedy ustanawiamy prawa, stanowimy je jako coś, co ma być pożyteczne w czasie przyszłym. Ten czas na­ zywamy chyba słusznie przyszłością. B Teodoros: Tak jest. Sokrates: N o więc, zapytajmyż tak Protagorasa albo kogoś innego, kto mówi to samo co on: wy powiadacie, że wszystkiego miarą jest człowiek nieprawdaż, Protagorasie? Miarą rzeczy białych, ciężkich i lekkich — nie wyjmując żadnej tego rodzaju. Człowiek ma w sobie ich kryterium; jak czuje, tak mniema, a więc uważa je za prawdziwe dla siebie i za istniejące. Czy nie tak? Teodoros: Tak. Sokrates: A czy i tych rzeczy, które się dopiero stać mają, też nosi w sobie kryterium — jak powiemy, Protagorasie? I cokolwiek mu się wyC daje, że będzie, to mu się też dzieje, temu, który mniema? Na przykład, ciepłota. Ktoś nie zna się na rzeczy i mniema, że złapie gorączkę i że nastąpi ciepłota. A drugi, lekarz, jest przeciwnego mniemania. Powiemy, że przy­ szłość wypadnie według mniemania którego z nich? Czy wedle opinii jednego i drugiego zarazem? I ten dla lekarza ani nie będzie ciepły, ani nie będzie gorączkował, a dla siebie samego będzie i jedno, i drugie?

D

E

Teodoros: T o by doprawdy było śmieszne. Sokrates: J a też sądzę, że w sprawie słodyczy i cierpkości wina mniemanie rolnika będzie górą, a nie opinia kitarzysty. Teodoros: N o pewnie. Sokrates: Ani znowu w sprawie przyszłej dysharmonii i harmonii na­ uczyciel gimnastyki nie będzie miał lepszego mniemania niż muzyk o tym, co się później i samemu nauczycielowi gimnastyki wyda harmonijne. Teodoros: Nigdy. Sokrates: Nieprawdaż? I mniemanie tego, który ma być na przyjęciu, a nie jest kucharzem, kiedy ucztę gotują, mniej jest ważne w sprawie przyszłej przyjemności niż mniemanie kucharza. Bo w sprawie już doznawanych albo przeżytych przyjemności nie spieramy się w dyskusjach, a tylko w sprawie tego, co się ma w przyszłości i wydawać, i być; otóż czy każdy dla siebie jest sam najlepszym sędzią, czy też ty, Protagorasie? Jak się każdemu z nas powiedzie w sądzie przekonać wymową sędziów, to lepiej ty potrafisz przepowiedzieć czy też pierwszy lepszy ladaco? 45

4 5

T e z a Protagorasa okazuje się jaskrawo mylna, jeżeli chodzi o zdarzenia przy­ szłe, o przewidywanie i przepowiadanie. Jeżeli chodzi o wrażenia z m y s ł o w e , Sokrates z n o w u gotów się zgodzić z Protagorasem.

178 E

Teajtet

145

Teodoros: O, właśnie, Sokratesie, właśnie pod tym względem on bardzo stanowczo zapewniał, że różni się od wszystkich innych; sam jeden. Sokrates: N a Zeusa, mój kochany! Inaczej by nikt z nim nie był gadał, ani mu grubych pieniędzy nie dawał, gdyby on tych, co z nim obcowali, nie był przekonał, że o tym, co się ma stać i co się będzie wydawać, ani wieszczek, ani nikt inny, lepiej sądzić nie potrafi niż on sam właśnie. Teodoros: Święta prawda. Sokrates: Nieprawdaż, i czynności ustawodawcze, i to, co pożytecz­ ne, ma związek z przyszłością, i każdy chyba się zgodzi, że państwo układając prawa niekiedy z konieczności nie trafia w to, co najbardziej pożyteczne? Teodoros: Nawet i bardzo chybia nieraz. Sokrates: Więc może w sam raz tak odpowiemy twojemu nauczy­ cielowi, że on się koniecznie musi zgodzić na to, iż jeden człowiek jest mądrzejszy od drugiego i taki dopiero jest miarą, a ja, który wiedzy nie posiadam, nie muszę zgoła zostawać miarą, jak mnie do tego niedawno zmuszała mowa wypowiedziana w jego obronie, bez względu na to, czybym chciał, czybym nie chciał być tą miarą. Teodoros: Mam wrażenie, Sokratesie, że to najsłabszy punkt w tej mowie, a slaby i ten, że przyznaje walor mniemaniom innych ludzi, a pokazało się, że oni wcale nie uznają słuszności jego stanowiska. Sokrates: T o stanowisko, Teodorze, ma jeszcze wiele innych sła­ bych punktów. Łatwo dowieść, że nie każde mniemanie każdego czło­ wieka jest prawdziwe. Ale jeżeli chodzi o doznania właściwe każde­ mu z osobna, z których się rodzą spostrzeżenia i mniemania z nimi zgodne, to już trudniej dowieść, że one nie są prawdziwe. A może i nie mam racji. B o nie sposób ich przychwycić na kłamstwie, jeżeli dobrze trafiam. I ci, którzy im przypisują oczywistość, gotowi je ła­ two wziąć za ta samo, co wiedza. Nasz Teajtet może nie chybił celu, kiedy powiedział, że spostrzeżenie i wiedza to jedno i to samo. Więc trzeba podejść bliżej, jak zalecała to mowa w obronie Protagorasa, przyjrzeć się tej zmienności istoty rzeczy i popukać, jak też to brzmi: całe to czy pęknięte; walka przecież godna zachodu i niejednego obchodzi. Teodoros: Jakżeby nie godna była zachodu — w Jonii o tym coraz głośniej. C h ó r y pieją na ten temat pod dzielnym kierownictwem przy­ jaciół Heraklita. Sokrates: Dlatego też, kochany Teodorze, tym uważniej się tym zająć trzeba i to od początku, tak jak oni rzecz stawiają.

Platon

146

179

E

Teodoros: Ze wszech miar Sokratesie. B o o tych heraklitejczykach, czy jak ty mówisz, homerydach, i jeszcze starszych zupełnie mowie nie można z tymi tam koło Efezu; oni robią takie miny, jakby się na doświadczeniu opierali, a w rozmowie — jak by ich szerszeń ukłuł. Po prostu nosi ich coś, oni nawet tak piszą. A to, żeby zostać przy jednej myśli, żeby wytrwać przy zagadnieniu, żeby spokojnie punkt po punk180 cie odpowiadać i pytać — tego u nich jest mniej niż nic. T o może zresztą przesada powiedzieć, że mniej niż nic, ale w każdym razie spokoju w tych ludziach nie ma ani odrobiny. Jeżeli którego o coś zapytasz, ten ci zaraz jak z kołczana powiedzonka zagadkowe dobywa i strzela nimi jak z łuku, a jak próbujesz w tym sens uchwycić, co on powie­ dział właściwie, dostaniesz zaraz drugim po łbie, jakąś nową przeno­ śnią, a nie dojdziesz nigdy do niczego z żadnym z nich. Nawet i oni B sami ze sobą nawzajem; oni bardzo pilnie przestrzegają, żeby nie dać istnieć niczemu, co stałe, ani w myślach, ani w duszach własnych, bo im się zdaje, tak ja uważam, że to byłby zastój. A z tym walczą zacię­ cie i gdzie tylko mogą, stamtąd go wyrzucają. Sokrates: A możeś ty, Teodorze, widział tych ludzi tylko podczas walki, a nie obcowałeś z nimi, gdy byli pokojowo usposobieni? J a mam jednak wrażenie, że oni takie rzeczy z całym spokojem wykładają swoim uczniom, których chcą upodobnić do siebie samych. Teodoros: Jakim tam uczniom, Pan Bóg z tobą! Przecież pomiędzy C takimi ludźmi nie może zostać jeden uczniem drugiego, tylko tak — sami z siebie rosną; wszystko jedno, skąd tam przypadkiem w którego jaki bóg wstąpił; każdy z nich myśli, że drugi nie ma o niczym pojęcia. Z tymi, jak mówiłem, nigdy końca nie dojdziesz, ani gdy chcą, ani gdy nie chcą. Ich samych trzeba wziąć pod uwagę jako problem i rozpa­ trywać. Sokrates: T y w sam raz mówisz. A to zagadnienie, skądinąd, dostaD liśmy w spadku po starożytnych; oni w poetyckiej formie, aby ich szero4 6

4 6

Nagle jakiś duch oświecił T e o d o r a . D o t ą d b y ł t y l k o figurą k o m i c z n ą , służył wyłącznie do zabawy autora i czytelnika, a tu raz i drugi odzywa się do rzeczy i po raz pierwszy m ó w i stylem platońskim; dowcipnie, o b r a z o w o charakteryzuje s z k o ł y filozoficzne jońskie, zostające jeszcze pod w p ł y w e m Heraklita. Widać, że to byli raczej literaci niż n a u k o w c y , poeci, nie uczeni. Słusznie Platon atakuje formę literacką roz­ praw mających się p r z y c z y n i ć do poznania czegokolwiek — t y l k o że nie m a m y t y c h pism, przeciw k t ó r y m ten swój zarzut zwraca. J e ż e l i b y ci ośmieszani tutaj filozofo­ wie twierdzili tyle tylko, że cząstki świata materialnego są w ustawicznym ruchu, trzeba b y się nam z nimi zgodzić, bo tego samego u c z y nas fizyka dzisiejsza. Z drugiej stro­ ny, m y w i e m y także, że materia trwa, m i m o zmian cząstkowych, i dalecy jesteśmy od zaprzeczania wszelkiej stałości w świecie. W i e m y , że pewne prawa stale dotyczą wszystkiego, c o się dzieje.

180

D

Teajtet

kie koła nie rozumiały, śpiewali, że źródłem wszechrzeczy Ocean jest i Tetyda, a więc płynny nurt, i nic nie stoi na miejscu. A od później­ szych też słyszeliśmy — ci już są mądrzejsi i piszą bez osłonek, aby i siewcy ich mądrość mogli pojąć, usłyszawszy, i by przestali głupio myśleć, że jedne rzeczy spośród istniejących stoją, a inne się ruszają — niech się dowiedzą, że wszystko się rusza, i niech ich czczą. A byłbym zapomniał, Teodorze, że inni znowu wprost przeciwne objawienia głosili, jak na przykład to, że nieruchome jest to, czemu na imię wszech- E świat, i inne rzeczy, które Melissowie i Parmenidesowie uparcie utrzy­ mują wbrew tamtym; że wszystko jest jednością i stoi na miejscu samo w sobie, bo nie ma miejsca, w którym by się ruszać mogło. Więc z nimi wszystkimi, przyjacielu, co poczniemy? B o tak powolutku na­ przód idziemy i nie zauważyliśmy, żeśmy wpadli w środek pomiędzy jednych i drugich, i jeżeli się nam nie uda jakoś szczęśliwie umknąć, to 181 będzie z nami źle, jak z tymi, co na placu przy samej linii dzielącej gra­ ją, a tu ich jedna i druga partia chwyta i na swoją stronę przeciąga. J a mam wrażenie, że naprzód lepiej rozpatrzyć tamtych, przeciw którym ruszyliśmy zrazu, tych, co to płyną. I jeżeli się pokaże, że coś do rzeczy mówią, to damy się przeciągnąć na ich stronę, a będziemy próbowali uciec przed tamtymi. A jeżeli znowu wydawać się będzie, że raczej prawdę mówią ci, co to wszechświat umocowują na miejscu, to znowu do nich uciekniemy od tych, co poruszają rzeczy nie do poruszenia. B A jeżeli się pokaże, że ani jedni, ani drudzy nie mają racji, to będziemy śmieszni, ponieważ się nam zdawało, że mówimy do rzeczy, a jesteśmy do niczego. A próbowaliśmy strącić z ołtarza powagi najznamienitsze wiekiem i mądrością. Więc patrz, Teodorze, czy się opłaci narażać na tak wielkie niebezpieczeństwo. 4 7

Teodoros: N o , trudno, jakoś wytrzymamy, Sokratesie. Rozpatrzmy, XXV co mówi jedna i druga strona. Sokrates: Wypadnie chyba wziąć się do rozważania, skoro tak za­ chęcasz. Więc ja mam wrażenie, że najlepiej zacząć rozważania nad ruchem stąd, co to takiego właściwie mają na myśli oni, którzy twier- C dzą, że wszystko się rusza. Mam ochotę powiedzieć coś w tym rodza­ ju: czy oni mają na myśli jakąś jedną postać ruchu, czy też, jak mnie się wydaje, dwie postacie? Ale niech się to nie wydaje tylko mnie —4 7

Melissos, Parmenides i Z e n o n stali na p r z e c i w n y m biegunie niż H e r a k l i t . Na­ leżeli do s z k o ł y tzw. eleatów (od miasta Elei w południowej Italii) i głosili poglądy, k t ó r e tu Platon k r ó t k o streszcza — znacznie mu bliższe i milsze niż poglądy Hera­ klita. Platon chce widocznie stanąć p o ś r o d k u między jednymi i drugimi.

148

Platon

181

C

ty też trzymaj razem ze mną, abyśmy wspólnie cierpieli, jeżeli wypadnie. Powiedz mi: czy ty nazywasz ruchem to, kiedy coś zamienia jedno miejsce na inne, albo też kręci się na tym samym miejscu? Teodoros: J a tak. Sokrates: Więc niech to będzie jedna postać. A kiedy coś trwa na D tym samym miejscu, ale starzeje się, albo się staje czarne z białego, albo twarde z miękkiego, albo jakąś inną zmianę jakościową przechodzi, czy nie godzi się nazwać tego drugą postacią ruchu? Teodoros: Mnie się wydaje, że tak. Sokrates: T o konieczne. Zatem wyróżniam i nazywam te dwie postacie ruchu: zmianę jakościową i ruch przestrzenny. Teodoros: Słusznie mówisz. Sokrates: Więc kiedyśmy to tak rozróżnili, to rozmawiajmy już z tymi, którzy mówią, że wszystko się rusza, i zapytajmy: czy wy mówicie, że E wszystko się rusza na oba sposoby, a więc i przestrzennie, i jakościowo, czy też jedno się rusza w oba sposoby, a drugie tylko w jeden? Teodoros: Ale, na Zeusa, sam nie wiem, jak powiedzieć, chyba wszystko na oba sposoby. Sokrates: B o jeżeli nie, przyjacielu, to tamci musieliby uznać ruch i bezruch zarazem i nie słuszniej byłoby powiedzieć, że wszystko się rusza niż że jest w bezruchu. Teodoros: Najzupełniejszą prawdę mówisz. Sokrates: Nieprawdaż; jeżeli się to ma ruszać, a bezruch nie przy182 sługuje niczemu, to wszystko musi zawsze zostawać we wszelkim rodzaju ruchu. Teodoros: Z konieczności. Sokrates: Więc weźmij tę ich myśl pod uwagę. Mówiliśmy, że cie­ pło albo białość czy cokolwiek innego powstaje, zdaniem ich, w ten sposób, że wszystko to jakoś się w chwili spostrzeżenia porusza pomię­ dzy pierwiastkiem czynnym i biernym i ten bierny staje się spostrze­ gającym acz nie spostrzeżeniem samym, a czynny staje się jakimś tam, choć nie samą jakością. A może ci się ta jakość wydaje wyrazem nieco B niesamowitym i nie chwytasz zwrotów tak ogólnych. N o , to słuchaj po kawałku. T o , co czynne, nie staje się ani ciepłotą, ani białością, tylko się staje ciepłe i białe, i inne rzeczy tak samo. Pamiętasz z pewnością i z tego, co przedtem, że takeśmy mówili: nie jest samo w sobie jed­ nym ani to, co czynne, ani to, co bierne, tylko z obcowania wzajem­ nego ich obu rodzą się spostrzeżenia i to, co spostrzegalne, i jedne rzeczy stają się jakieś tam, a inne stają się spostrzegające. Teodoros: Pamiętam, jakżeby nie?

Teajtet

182 B

Sokrates: Więc zostawmy na boku resztę — wszystko jedno, czy oni tak mówią, czy inaczej — a tylko tego pilnujmy, o czym mówimy, C i zapytajmy: Porusza się i płynie wszystko, tak mówicie, czy nie? Teodoros: N o tak. Sokrates: I to w oba sposoby, któreśmy rozróżnili: ruchem prze­ strzennym i przez zmiany jakościowe? Teodoros: Jakżeby nie. Skoro się to ma poruszać w sposób doskonały. Sokrates: Jeżeliby się więc rzeczy poruszały jedynie tylko przestrzen­ nie, a nic nie zmieniałoby się przy tym jakościowo — to moglibyśmy chyba zawsze powiedzieć, jakie to jest to, co płynie i rusza się. C z y jak powiemy? Teodoros: N o tak. Sokrates: Ale skoro nawet i to nie trwa bez zmiany, to, żeby na D przykład białe płynęło, tylko się i to zmienia jakościowo tak, że i sama białość też jest płynna, a zmienia się na inną barwę — abym tylko nie wpadł, jeżeli przy tym zostanę — to czy wolno, czy można cokolwiek nazywać barwą tak, żeby to słusznie nazywać? Teodoros: N o jakżeby można, Sokratesie. Albo i cokolwiek inne­ go z takich rzeczy; wszystko się wtedy nazywaniu w y m y k a , bo przecież płynie. Sokrates: A co powiemy o spostrzeganiu jakimkolwiek, na przykład o widzeniu albo słyszeniu? Czy widzenie lub słyszenie trwa kiedykolwiek? E 4 8

4 8

J e ż e l i b y założyć, że wszystko ustawicznie się zmienia w przestrzeni i zarazem j a k o ś c i o w o , to nie m o ż n a by niczego nazywać j a k ą k o l w i e k stałą nazwą ogólną i o n i c z y m twierdzić, że istnieje. Dlatego, że nazwy ogólne i stałe dotyczą zawsze czegoś jednego, c o się p o w t a r z a w wielu o s o b n i k a c h i trwa — jedno i to samo — c h o ć się zmieniają n i e c o o s o b n i k i nazwą o b j ę t e i c h o ć jedne z nich giną, a inne powstają. W ten sposób nazwa „człowiek" d o t y c z y tego czegoś, co i w Platonie b y ł o , i w T e o ­ dorze, i w k a ż d y m z nas dzisiaj t k w i , c h o ć się zestarzał Platon i T e o d o r , i p o m a r l i w k o ń c u , i starzejemy się m y dzisiaj, i p o m r z e m y niedługo. W y r a z „człowiek" będzie dalej znaczył t o samo, co dziś i co znaczył dawniej. P o d o b n i e pies i gmach, i roślina, i rak, i p r z y c z y n a itd. Powiedzieć znowu, że coś istnieje — t o znaczy tyle, co powiedzieć, że coś trwa, c h o ć b y k r ó t k o . N i e można b y i tego robić z sensem, gdyby naprawdę nic nie trwało ani chwili. I n n y m i słowy, m a m y nieodpartą skłonność do wierzenia w jakieś b y t y trwałe, m i m o licznych zmian, które na nich spostrzegamy; tej skłonności dajemy wyraz tworząc i sto­ sując nazwy i twierdzenia ogólne. Przy niej chce Platon zostać i nie sądzi, żeby ta skłon­ ność zawsze prowadziła do złudzeń. Przeciwnie, ma do niej zaufanie i polega na niej. Inna rzecz, że czasem polega z b y t n i o , kiedy za k a ż d y m r z e c z o w n i k i e m domyśla się jakiejś wiecznej istoty, czyli idei, i snuje poezje na ten temat. Szczęście, że robi t o z u ś m i e c h e m ; nie r ę c z y i nie każe przysięgać, że tak jest na p e w n o . J e s t to p o e t a o s o b l i w y : o s t r o ż n y i k r y t y c z n y — m o ż e dlatego właśnie nie chce uchodzić za poetę. P r z e z y w a t y m imieniem H e r a k l i t a razem z H o m e r e m .

150

Platon

182

E

Teodoros: Nie powinno, skoro się wszystko rusza. Sokrates: T o i widzeniem niczego nie trzeba nazywać raczej niż nie­ widzeniem, ani jakimkolwiek innym spostrzeganiem raczej niźli nie, skoro się wszystko pod każdym względem zmienia i porusza. Teodoros: N o nie można. Sokrates: A tymczasem spostrzeganie to wiedza, jak mówiliśmy ja i Teajtet. Teodoros: Było tak. Sokrates: Więc myśmy w odpowiedzi podali równie dobrze wiedzę, jak i niewiedzę, kiedy nas pytano, co to jest wiedza? 183 Teodoros: Zdaje się, że tak. Sokrates: A to by się nam przydało, jako piękna podpora naszej od­ powiedzi, gdybyśmy się starali dowieść, że wszystko się rusza. A b y się nasza odpowiedź wydawała słuszna. Widać przecież, że jeśli wszystko się rusza, to każda odpowiedź, na jakiekolwiek pytanie, będzie jedna­ kowo słuszna i można zawsze powiedzieć, że jest tak i że nie jest tak, a jeśli wolisz, to, że dzieje się tak, abyśmy im nie narzucali stanu trwa­ łego w dowodzeniu. Teodoros: Słusznie mówisz. Sokrates: T y l k o jedno, Teodorze: powiedziałem „tak" i „nie tak". B A nie wolno mówić nawet tego „tak", bo to by już nie był ruch. T y l k o jakiś inny wyraz powinni ustanowić ci, którzy wyznają to stanowisko. Na razie nie mają zwrotów dla własnej teorii — chyba ten jeden: „Ani tak". Najlepiej by im odpowiadał tak zwany bezkres.

C

XXIX

D

Teodoros: T o zwrot u nich bardzo powszechnie używany. Sokrates: Więc, Teodorze, pożegnajmy się z twoim przyjacielem i jeszcze się z nim nie zgadzajmy, że każdy człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, chyba że to będzie ktoś mądry; i nie zgodzimy się, że wiedza jest spostrzeganiem, według tej teorii powszechnego ruchu, chyba że nasz Teajtet coś innego powie. Teodoros: Doskonaleś powiedział, Sokratesie. Kiedyśmy się z tym za­ łatwili, to i ja mogę ci przestać odpowiadać — zgodnie z naszą umową, skoro rozważania nad Protagorasem skończone. Teajtet: Nie, Teodorze, nie prędzej, aż Sokrates i ty przejdziecie tych, co to mówią, że wszystko stoi w miejscu — jakeście dopiero co zamierzali. Teodoros: Młodyś, Teajtecie, a starych uczysz niegodziwości, chcesz, żeby się umów nie trzymali. Ale gotuj się, żebyś na resztę już i ty So­ kratesowi odpowiadał. Teajtet: Oczywiście, jeżeli on zechce. Ale najchętniej, to bym słu­ chał tego, o czym mowa.

183

D

Teajtet

Teodoros: Jeźdźców na równinę zapraszasz, kiedy Sokratesa prosisz do dyskusji. T y l k o pytaj, a będziesz słuchał. Sokrates: Mam wrażenie, Teodorze, że ja nie posłucham Teajteta E w tym wypadku. Teodoros: A czemuż nie posłuchać? Sokrates: Melissosa i tam innych, którzy mówią, że wszechświat jest czymś jednym i stałym, wstyd mi, aby nasze rozważania nie wypadły grubo i niezgrabnie, ale mniej się ich wstydzę niż Parmenidesa, który jest jeden. Parmenides mi wygląda tak, jak to H o m e r powiada: cześó budzi całą postawą i strachu napędza wyglądem. J a obcowałem prze­ cież z tym człowiekiem jako bardzo młody chłopak; on już był bardzo stary. Odniosłem wrażenie pewnej głębi w bardzo szlachetnym rodza­ ju. Więc ja się boję, że, po pierwsze, gotowiśmy nie rozumieć jego słów 184 i nie dojść, co właściwie miał przy nich na myśli, i przepadnie nasze rozważanie o głównym temacie naszej dyskusji, o tym, co to jest wiedza — tyle się będzie nastręczało myśli, jeżeli ktoś za nimi pójdzie. Zresztą to zagadnienie, które poruszamy, jest niesłychanie obfite; jeżeliby je ktoś tak mimochodem poruszał, to szkoda tematu, a jeżeli należycie, to rozwlekłe wywody zaciemnią istotę wiedzy. A że jedno i drugie złe, więc trzeba Teajteta popróbować; on chce coś urodzić w związku z za- B gadnieniem wiedzy; więc trzeba mu pomóc sztuką akuszerską. 4 9

Teodoros: Jeżeli wola, to i trzeba tak zrobić. Sokrates: Więc jeszcze trochę, Teajtecie, pomyśl o tym, co się po­ wiedziało. Spostrzeganie to jest wiedza, mówiłeś. C z y nie tak? Teajtet: Tak. Sokrates: Więc gdyby cię ktoś tak zapytał: czym białe i czarne widzi człowiek i czym słyszy głosy wysokie i niskie? Powiedziałbyś, przypusz­ czam, że oczami i uszami? Teajtet: J a tak. Sokrates: Pewna niedbała zgrabność słów i zwrotów, nie wykłada- C nych zbyt wyraźnie, to nieraz znamię dobrego stylu; przeciwieństwo tego jest raczej w złym guście, ale nieraz i tego trzeba. N a przykład i teraz trzeba wziąć do ręki odpowiedź, którą dajesz; może nie jest całkiem poprawna. B o zobacz, która odpowiedź lepsza: to, czym wi­ dzimy, to są oczy, czy też to, przez co widzimy? I to czym słyszymy, to są uszy, czy też to, przez co słyszymy? 4 9

Parmenidesa nie chce Sokrates omawiać, t y l k o m u składa hołd bez zastrzeżeń. G d y b y się wdał w bliższe rozważanie nad nim, musiałby rozwinąć platońską poezję na temat idei. R o b i to w wielu i n n y c h dialogach. W o l i teraz w r ó c i ć do tematu, cho­ ciaż i teraz ma czas, i nikt mu nad głową nie stoi, a panem być nie przestał.

152

Platon

184

D

D

Teajtet: T o , przez co każdy rodzaj spostrzeżeń odbieramy —- tak mi się zdaje, Sokratesie. Raczej niż to, czym. Sokrates: T o by straszna rzecz była chłopcze, gdyby w nas tak, jak w drewnianych koniach, dużo spostrzeżeń siedziało, a jakoś by się to wszystko nie ściągało do pewnej jednej postaci, czy to duszy, czy jak to tam nazwać to coś, czym za ich pośrednictwem, jakby za pomocą narzędzi, postrzegamy wszystko, co się da s p o s t r z e c . Teajtet: Raczej mi się tak wydaje niż w poprzedni sposób. Sokrates: A dlaczego ja ci to tak jasno wyłuszczam? Jeżeli my jakąś cząstką nas samych, jedną i tą samą, przez oczy dochodzimy do barw białych i czarnych, a przez inne tam jakieś do innych jakości, to gdyby E cię ktoś pytał o to, czy mógłbyś to wszystko odnieść do ciała? A może lepiej, żebyś ty to mówił, odpowiadając raczej na pytania, niż żebym ja miał za ciebie tyle zachodu. Więc powiedz mi: Tego, przez co czło­ wiek spostrzega rzeczy ciepłe, twarde i lekkie, i słodkie, czy ty tego wszystkiego nie zaliczasz do ciała? C z y może do czegoś innego? Teajtet: D o niczego innego. Sokrates: A może byś się zechciał zgodzić na to, że co za pomocą 185 jednej zdolności spostrzegasz, tego nie można spostrzec z pomocą innej zdolności, na przykład: to, co spostrzegasz za pomocą słuchu, spostrzec przez wzrok, albo to, co za pomocą wzroku, przez słuch? Teajtet: Jakżebym nie miał chcieć? Sokrates: Więc jeżeli coś sobie myślisz o jednym i drugim, to chyba nie przez jeden z tych dwóch zmysłów, bo przecież nie mógłbyś przez jeden tylko z dwóch spostrzegać czegoś, co dotyczy obu. Teajtet: N o nie. Sokrates: Więc o głosie i o barwie naprzód tu na pewno sobie myślisz, że jedno i drugie istnieje. Teajtet: J a myślę. Sokrates: Nieprawdaż, i to, że każde z tych dwojga jest od drugiego różne, a samo z sobą identyczne? B Teajtet: N o pewnie. Sokrates: I że oboje razem to dwa, a każde z osobna jedno? Teajtet: I to myślę. 50

5 0

Bardzo zabawnie ujmuje swój stosunek do ścisłości wyrażania się. Ścisłość bie­ rze ze stanowiska estetycznego k o n w e n a n s u i powiada, że zbytnia jest w z ł y m guście. N i e w i a d o m o , c z y sam tak sądzi naprawdę, czy t y l k o udaje modnego pisarza i śmieje się p r z y t y m . Odrzuca aktualistyczną teorię duszy, wedle której nasze życie psychicz­ ne jest t y l k o wiązką spostrzeżeń. W s z y s t k i e spostrzeżenia są raczej własnością duszy, jednego przedmiotu, k t ó r y z ich p o m o c ą poznaje świat. T u ma słuszność.

185

Teajtet

B

Sokrates: Nieprawdaż? I to, czy one są podobne do siebie, czy nie­ podobne, zdolny jesteś zauważyć? Teajtet: Oczywiście. Sokrates: A to wszystko myślisz sobie o nich przez co, za pomocą czego? Przecież ani za pomocą słuchu, ani za pomocą wzroku nie sposób uchwycić tego, co jest im wspólne. A jeszcze i to dowodzi tego, co mówimy: Gdyby było możliwe porównać jedno i drugie, czy są oba słone, czy nie są, to potrafisz odpowiedzieć, czym je będziesz porów­ nywać? T o nie będzie ani wzrok, ani słuch, tylko coś innego. C Teajtet: A czemu by to nie miała być ta zdolność, ta z pomocą języka? Sokrates: Pięknie mówisz. A z pomocą czego działa ta zdolność, która ci odsłania to, co wspólne tym dwom i wspólne wszystkim, mocą której mówisz, że coś jest i że czegoś nie ma, i to, o cośmy się przed chwilą pytali w związku z tym wrażeniami? Dla tych wszystkich czynności, jakie wyznaczysz narzędzia, za pomocą których nasza cząstka spostrze­ gająca spostrzega to za każdym razem? Teajtet: T y masz na myśli na przykład istnienie i nieistnienie, po­ dobieństwo i niepodobieństwo, i tożsamość i różność, a także jedność D i jakąkolwiek inną liczbę tych rzeczy. Oczywista, że pytasz tak samo o parzystość i nieparzystość i inne takie cechy, które za tymi idą: za pomocą jakiego narządu cielesnego takie rzeczy duszą spostrzegamy. Sokrates: Znakomicie, świetnie dotrzymujesz kroku, Teajtecie, to jest właśnie to, o co ja pytam. Teajtet: Ale, na Zeusa, Sokratesie, ja bym nie potrafił odpowiedzieć. T y l k o tyle, że moim zdaniem początkiem tego nie jest żadne narzędzie swoiste, jak w poprzednich wypadkach, tylko dusza sama przez się spostrzega to, co wspólne we wszystkim. E Sokrates: T y piękny jesteś, Teajtecie, wcale nie brzydki, jak mówił Teodor. B o kto pięknie mówi, ten jest piękny i dobry. I nie tylko piękny jesteś, ale bardzo byłeś dla mnie łaskaw, boś mi bardzo długie­ go wywodu oszczędził, skoro uważasz, że jedne rzeczy dusza spostrze51

5 1

N i e ma słuszności Teajtet, gdy się zbyt prędko zgadza, że co za p o m o c ą jed­ nego zmysłu spostrzega, tego nie spostrzeże i n n y m zmysłem. M y przecież odległości i r o z m i e s z c z e n i a b r y ł w przestrzeni m o ż e m y spostrzegać i w z r o k i e m , i s ł u c h e m , a nawet zmysłem m i ę ś n i o w y m i d o t y k i e m . J e ż e l i b y tyle t y l k o miał na myśli, że barw nie m o ż n a słyszeć ani d ź w i ę k ó w widzieć, m i a ł b y słuszność. M a słuszność, gdy się zgadza, że p o r ó w n y w a ć r ó ż n y c h wrażeń z m y s ł o w y c h ani s t o s u n k ó w między nimi stwierdzać nie m o ż e m y za p o m o c ą organów z m y s ł o w y c h — to nie jest sprawa wrażeń, do tego potrzeba aktów sądzenia, p o r ó w n y w a n i a , k t ó r e są i n n y m i od wrażeń czynnościami psychicznymi.

154

Platon

185 E

ga sama przez się, a inne za pomocą zdolności ciała. T o było właśnie 186 to, co mi się samemu zdawało, a chciałem, żeby i tobie. Teajtet: N o mnie się tak zdaje przecież. XXX Sokrates: A do której grupy zaliczasz istnienie? B o przede wszyst­ kim ono się wiąże ze wszystkim. Teajtet: Wedle mnie ono należy do tych, co je dusza sama przez się chwyta. Sokrates: C z y i podobieństwo i niepodobieństwo, i tożsamość i różność? Teajtet: Tak. Sokrates: N o cóż, a piękno i brzydota, i dobro, i zło? Teajtet: Mam wrażenie, że i tych istotę dusza najlepiej chwyta w sto­ sunkach wzajemnych między rzeczami, kiedy zestawia i porównywa B w sobie to, co się stało, z tym, co się dzieje teraz i co się stać ma kiedyś. Sokrates: Czekaj no! Nieprawdaż, że dusza spostrzega twardość rzeczy twardych dotykiem, a miękkość rzeczy miękkich tak samo? Teajtet: Tak. Sokrates: A istnienie i to, czym te obie rzeczy są, i ich przeciwień­ stwo wzajemne i samą istotę przeciwieństwa dusza już sama stara się nam ocenić, wnikając i porównując rzeczy jedne z drugimi? Teajtet: T a k jest. C Sokrates: Nieprawdaż jedne stany powstały prędko i z natury przy­ sługują jako spostrzeżenia ludziom i zwierzętom. T o są te stany, które za pośrednictwem ciała do duszy zmierzają. Ale porównania ich doty­ czące, związane z istnieniem, z istotą i pożytkiem — do tych się do­ chodzi z trudem i w ciągu długiego czasu, drogą licznych zabiegów i kultury duchowej, jeżeli ktoś do tego w ogóle dochodzi. Teajtet: Ależ ze wszech miar. Sokrates: Więc czy może prawdę osiągnąć coś, co nawet istnienia nie sięga? Teajtet: Nie może. Sokrates: A kto prawdy czegoś nie osiągnie, to czy posiądzie wiedzę o tym? D Teajtet: Jakimże sposobem, Sokratesie! Sokrates: T o w tych wrażeniach zmysłowych nie ma wiedzy, tylko w rozumowaniu, które się z nimi wiąże. Bo istoty rzeczy i prawdy, zdaje się, że tu dopiero można dotknąć, a tam nie można. Teajtet: Okazuje się. Sokrates: Więc czy nazywasz jednym i tym samym te dwie rzeczy, które tyle różnic objawiają? Teajtet: Chyba nie godzi się. v

Teajtet

186 D

155

Sokrates: Więc jaką nadasz nazwę widzeniu, słyszeniu, wąchaniu, czuciu zimna i ciepła? Teajtet: T o spostrzeganie, uważam. C ó ż by innego? Sokrates: I to wszystko razem nazywasz spostrzeżeniem? Teajtet: Koniecznie. Sokrates: I temu, powiemy, nie przysługuje dotykanie prawdy. B o istoty rzeczy też nie. Teajtet: N o nie. Sokrates: Zatem i wiedzy nie. Teajtet: A nie. Sokrates: Zatem, Teajtecie, spostrzeżenie nie może być tym samym, co wiedza. Teajtet: Nie wydaje się tym samym, Sokratesie. W tej chwili oka­ zało się najjaśniej, że spostrzeżenie to coś innego niż wiedza. Sokrates: T y l k o , że myśmy się może nie po to zeszli na rozmowę, aby dojść, czym wiedza nie jest, tylko czym jest. W każdym razie posunęliśmy się o tyle naprzód, że nie będziemy jej szukali w ogóle w spostrzeżeniu, tylko pod tą nazwą, którą zyskuje dusza, kiedy sama w sobie rozważa byty. Teajtet: T a k jest, Sokratesie. T o się nazywa zdaje mi się, czynnością sądzenia. Sokrates: Słusznie ci się zdaje, przyjacielu. Więc patrzajże znowu teraz od początku; wszystko, co dotąd zmaż — może teraz wyraźniej widzisz, kiedyś aż dotąd doszedł. I powiedz znowu czym właściwie jest wiedza. Teajtet: Powiedzieć, że nią jest wszelki sąd nie sposób, Sokratesie, bo przecież i mylne bywają sądy. A wiedzą gotów być tylko sąd prawdziwy. Więc niech to będzie moja odpowiedź. Jeżeli się nam w dalszym toku wyda prawdą co innego niż teraz, spróbujemy inaczej odpowiedzieć. 52

53

5 2

W e wrażeniach z m y s ł o w y c h nie uwzględniamy istnienia p r z e d m i o t ó w . Dlate­ go one nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. Sokrates posługuje się tu w y r a z e m ajstesis, k t ó r y o d p o w i a d a naszemu „spostrzeżeniu" i dlatego został w tekście t ł u m a c z e n i a . J e d n a k ż e w terminologii psychologicznej polskiej wyraz spostrzeżenie oznacza fakt p s y c h i c z n y z ł o ż o n y , w k t ó r y m sądy już są zawarte. Dlatego tutaj trzeba pamiętać, że te platońskie „spostrzeżenia" nie zawsze odpowiadają spostrzeżeniom naszej psycho­ logii. W t y m miejscu odpowiadają „wrażeniom z m y s ł o w y m " . R o z w a ż a n i e k o ń c z y się więc w t y m rozdziale słusznym twierdzeniem, że wrażenia z m y s ł o w e , ponieważ nie są ani prawdziwe, ani fałszywe, nie mogą stanowić wiedzy. Wiedza będzie się zaczy­ nała dopiero tam, gdzie się zacznie c z y n n o ś ć sądzenia. 5 3

N o w a teza Teajteta: wiedza składa się z sądów prawdziwych, czyli sąd praw­ dziwy stanowi istotę wiedzy. Teajtet jest na dobrej drodze. M i m o to zaczynają się zaraz wątpliwości niepotrzebne, skrupuły nie bardzo zrozumiałe, błądzenia, w k t ó r e trud-

156

Platon

187 B

Sokrates: Tak potrzeba, doprawdy, Teajtecie, odpowiadać, a chętnie C raczej — niż tak, jak poprzednio, kiedyś się wahał odpowiadać. Jeżeli będziemy tak robili, to jedno z dwojga: albo znajdziemy to, na cośmy wyszli, albo się nam nie będzie zdawało, że wiemy coś, czego zgoła nie wiemy. T o by była nagroda nie do pogardzenia. Więc teraz co powia­ dasz? W o b e c tego, że są dwie postacie sądu: jedna prawdziwa, druga fałszywa, ty określasz sąd prawdziwy jako wiedzę? Teajtet: J a tak robię. B o tak mi się znowu teraz wydaje. Sokrates: A czy warto jeszcze zacząć na nowo mówić o sądach? Teajtet: C o , niby, masz na myśli? Sokrates: N i e p o k o i mnie coś w tej chwili, podobnie jak nieraz D przy innych sposobnościach, tak że kłopot mam i sam ze sobą, i z drugimi — nie umiem powiedzieć, co to za stan u nas i w jaki sposób w nas powstaje. Teajtet: Jaki stan? Sokrates: T o , że ktoś wydaje mylny sąd. J a i teraz jeszcze się zasta­ nawiam i nie wiem, czy dać temu pokój, czy rozważać to w inny sposób niż przed chwilą. Teajtet: N o czemuż, Sokratesie —- jeżeli potrzeba — to tak lub inaczej. Przed chwilą nieźle mówiliście, ty i Teodor, o wolnych chwilach, że nie ma gwałtu w takich rzeczach. E Sokrates: Dobrześ przypomniał. Może w sam raz nie od rzeczy byłoby teraz zawrócić i znowu iść jak po śladzie. Lepiej chyba pójść, choćby kawałek, dobrą drogą, niż zajść daleko a źle. Teajtet: Owszem. Sokrates: Więc jakże? C o twierdzimy? Mówimy, że istnieją wypad­ ki sądów fałszywych i że ktoś z nas sądzi mylnie, a ktoś inny praw­ dziwie. B o taki jest naturalny stan rzeczy? Teajtet: Twierdzimy tak. 188 Sokrates: Nieprawdaż, my tak zawsze w stosunku do wszystkich przedmiotów i do każdego z osobna: albo wiemy, albo nie wiemy? n o w n i k n ą ć , poprawiane c z ę ś c i o w o zaraz po n a s t ę p n y m rozdziale, j a k b y ś m y mieli przed sobą brulion, a nie gotowe wydanie dialogu. Sokrates najwidoczniej nie wie, do czego zmierza, i błądzi tędy i owędy. Zdaje się, że w ostatnich rozdziałach zostawił P l a t o n u c h w y c o n y na gorąco obraz tworzenia się p o m y s ł ó w jeszcze nie skrystalizo­ w a n y c h . J a k b y rękopis z kreśleniami przed ostateczną korektą. T o często nieznośne w czytaniu, jeżeli ktoś szuka w y n i k ó w ostatecznych i chciałby jasno wiedzieć, co Platon właściwie twierdzi i czego chce w końcu. Ale bardzo ciekawe, jeżeli ktoś ma czas w o l n y i chce się przysłuchać, jak się P l a t o n o w i myśli tworzą, roją, chwieją, walczą i ciągną go w różne s t r o n y . O n pisze teraz tak, j a k b y naprawdę z a p o m n i a ł o c z y t e l n i k u , a sam ze sobą rozmawiał.

188

Teajtet

A

Pomiędzy tymi stanami leży uczenie się i zapominanie, ale mniejsza o to — ja to pomijam na razie. W tej chwili nam to zgoła nie jest po­ trzebne do rozważania. Teajtet: N o dobrze, Sokratesie. Więc nic więcej nie zostaje w odnie­ sieniu do każdego, jak tylko to, że wie albo nie wie. Sokrates: A teraz, czy nie musi ten, który sąd wydaje, wydawać go 0 tym, o czym coś wie, albo też o czymś, o czym nie wie? Teajtet: Koniecznie. Sokrates: I żeby znający coś nie znał tego samego, albo nie znający B znał, to niemożliwe? Teajtet: N o tak, jakżeby nie? Sokrates: A czy ten, który fałszywie sądzi o czymś, co zna, mnie­ ma, że to nie jest to, tylko coś innego, co też zna, i tak, znając jedno 1 drugie, nie rozpoznaje jednego i drugiego? Teajtet: T o niemożliwe, Sokratesie. Sokrates: Więc może ktoś o tym, czego nie zna, myśli, że to jest coś innego, czego też nie zna, i to się dzieje wtedy, kiedy ktoś nie zna ani Sokratesa, ani Teajteta, a do głowy mu przychodzi, że Sokrates jest C Teajtetem, a Teajtet Sokratesem? Teajtet: Jakżeby to miało być? Sokrates: A przecież jeżeli ktoś coś zna, to chyba nie myśli, że to jest coś, czego nie zna, ani znowu, że to, czego nie zna, jest czymś, co on zna. Teajtet: T o by dziwne było. Sokrates: Więc jak ktoś może jeszcze wydawać sądy fałszywe? Prze­ cież gdzieś poza tym nie można sądów wydawać, skoro każdą rzecz albo znamy, albo jej nie znamy, a w tym zakresie pokazuje się, że nigdzie niepodobna wydać sądu fałszywego. Teajtet: Święta prawda. 5 4

5 4

P i e r w s z y k ł o p o t sprawia m u pojęcie sądów fałszywych. C o to jest sąd fałszywy i kiedy się w nas zjawia, i skąd się bierze? F a ł s z y w y sąd to tyle, co p o m y ł k a , sąd myl­ ny. Zrazu próbuje pojąć sądy m y l n e j a k o skutki pomieszania w myśli d w ó c h rzeczy z n a n y c h . N a t y m naprawdę polega cały szereg p o m y ł e k . T a k się dzieje przecież, kiedy prostokąt z b l i ż o n y do kwadratu biorę za kwadrat, kiedy d w u z ł o t ó w k ę biorę za pięćdziesięciogroszówkę, stiuk za m a r m u r , itd., chociaż znam przecież jeden i drugi ele­ m e n t w każdej w y m i e n i o n e j parze, t y l k o jestem c h w i l o w o roztargniony, nie przyj­ rzałem się dokładnie, światło b y ł o słabe, czasu nie miałem i uległem złudzeniu. T o sprawa dość prosta. Ale tu właśnie przychodzi P l a t o n o w i przekorna myśl i powiada: J a k to? S k o r o mieszasz jakieś dwie rzeczy, to najwidoczniej ich nie znasz. N i e roz­ poznajesz ich przecież, nie odróżniasz jednej od drugiej, a to właśnie znaczy nie znać czegoś: nie m ó c go odróżnić i rozpoznać. Zatem nigdy nie można pomieszać d w ó c h r z e c z y naprawdę z n a n y c h . C o znasz naprawdę, t o zawsze r o z p o z n a j e s z . A czego k i e d y k o l w i e k nie rozpoznajesz, tego, widać, nie znasz.

158

D

E

Platon

188

C

Sokrates: A może to nie tą drogą trzeba iść do tego, czego szukamy, biorąc pod uwagę to, czy się coś zna, czy nie zna, tylko trzeba się raczej trzymać istnienia i nieistnienia? Teajtet: J a k ty to myślisz? Sokrates: T o przecież prosta rzecz, że ktoś, kto o czymkolwiek sądzi coś, czego nie zna, musi koniecznie wydawać sądy fałszywe — wszyst­ ko jedno, jak by się tam poza tym miał jego umysł. Teajtet: Oczywiście, Sokratesie. Sokrates: Więc jakże? C o powiemy, Teajtecie, jeżeli nas ktoś zapy­ ta: czy to w ogóle u kogokolwiek możliwe, to, o czym się mówi, i czy ktokolwiek z ludzi potrafi sądzić coś, czego nie ma — wszystko jedno, czy by o cechy szło, czy o byty same w sobie? Wtedy my na to po­ wiemy zapewne: T o się dzieje wtedy, gdy ktoś żywi mniemania nieprawdziwe. C z y jak powiemy? D l a t e g o Teajtet tak stanowczo zapewnia, że niemożliwe jest pomieszanie d w ó c h rzeczy znanych. Wydaje mu się, że to by b y ł o sprzeczne. Wydaje mu się źle. Z n a n ą n a z y w a m przecież tę rzecz, k t ó r ą potrafię rozpoznać w dogodnych warunkach pod­ m i o t o w y c h i p r z e d m i o t o w y c h , a nie kiedy bądź. I dlatego nic prostszego jak t o , że nie rozpoznaję przy niedogodnych warunkach rzeczy nawet dobrze znanych. N i e ma w t y m śladu sprzeczności. Sokrates bierze drugą ewentualność pod uwagę i pyta, c z y m o ż e błędy nie powsta­ ją w ten sposób, że ktoś miesza w myśli dwie r z e c z y nieznane. W y d a j e m u się to n i e m o ż l i w e , b o o zgoła n i e z n a n y c h rzeczach nie m o ż n a w ogóle wydawać sądów, a więc i mieszać ich z sobą nie m o ż n a . T a k jak k a c y k m u r z y ń s k i nie m o ż e pomieszać węgla k a m i e n n e g o z k a m i e n i e m węgielnym, bo nie słyszał ani o j e d n y m , ani o dru­ gim, i nie zna ich — zatem i nie miesza. T o ostatnie prawda; jednak często p o m y ł k i rzeczywiście powstają w ten sposób, że mieszamy w myśli dwie rzeczy niedostatecz­ nie znane. T a k miesza nieraz c z ł o w i e k n i e u c z o n y emulsję i e m u l a c j ę , s z k o p u ł y i skrupuły, bo dobrze nie zna t y c h w y r a z ó w , t y l k o je gdzieś, kiedyś słyszał. Teajtet myśli, że mieszać dwóch rzeczy nieznanych niepodobna, bo to byłaby jakaś sprzeczność. W k o ń c u ustalają obaj z Sokratesem, że nie m o ż n a r ó w n i e ż pomieszać w myśli d w ó c h rzeczy, z k t ó r y c h jedna b y ł a b y nieznana, a druga znana. Dlaczego? P o n i e w a ż nieznana rzecz w y m y k a się i tutaj spod wszelkich operacji m y ś l o w y c h , s k o r o ma b y ć naprawdę nieznana w całej pełni. P o d o b n i e j a k rzecz znana w y m y k a się w s z e l k i m p o m y ł k o m , s k o r o ma być znana w całej pełni. W y n i k taki, że pomieszanie nigdy nie m o ż e b y ć źródłem ani istotą błędu, ponie­ waż nie m o ż e się przytrafić ani na rzeczach znanych, ani na nieznanych. W y n i k jawnie m y l n y i nieuzasadniony. R o z m a w i a j ą c y zapomnieli określić, co rozumieją przez rzecz znaną i przez rzecz nieznaną, i nie rozejrzeli się za przykładami k o n k r e t n y m i . Zado­ walali się operacjami na wyrazach nie określonych należycie, bez oglądania się na fakty. Stąd bałamuctwo, które się Teajtetowi wydaje świętą prawdą. Prawdą b y ł o b y to t y l k o , że doskonała, aktualna znajomość jakichś rzeczy wyklucza r ó w n o c z e ś n i e p o m y ł k i c o do nich oraz że całkowita nieznajomość jakiejś rzeczy, która zatem nawet na myśl k o m u ś przyjść nie m o ż e , nie potrafi również p o w o d o w a ć sądów m y l n y c h o tej rze­ czy. T a k a myśl b y ł a b y słuszna, ale o b e s z ł o b y się i bez niej.

Teajtet

188 E

Teajtet: Tak. Sokrates: A czy i poza tym gdzieś bywa coś podobnego? Teajtet: Jakiego? Sokrates: Jeżeli ktoś coś widzi, a nic nie widzi. Teajtet: J a k to? Sokrates: N o tak, jeżeli ktoś widzi coś jednego, to widzi coś, co jest czymś? Jakiś byt. C z y ty myślisz może, że jedność należy do nieby­ tów, do tych, co nie są niczym? Teajtet: J a wcale nie. Sokrates: Więc kto widzi coś jednego, ten widzi coś, co jest? Teajtet: Widocznie. Sokrates: I kto coś słyszy, ten słyszy coś jednego, więc coś jed- 189 nak, co jest. Teajtet: Tak. Sokrates: I kto się dotyka czegoś, ten się jednego dotyka, a więc czegoś, co jest czymś, skoro jest jednym? Teajtet: I to też. Sokrates: A kto sądzi, czy nie coś jednego sądzi? Teajtet: Koniecznie. Sokrates: A sądząc coś jednego, ten sądzi chyba coś, co jest czymś. Teajtet: Zgadzam się. Sokrates: A kto sądzi coś, czego nie ma, ten nic nie sądzi. Teajtet: Wydaje się, że nic. Sokrates: Ależ, doprawdy, kto nic nie sądzi, ten w ogóle nie wydaje sądu. Teajtet: T o jasne, zdaje się. Sokrates: Zatem nie można sądzić czegoś, czego nie ma, ani gdy idzie B o coś, co jest czymś, ani o rzecz samą w sobie. Teajtet: Zdaje się, że nie. Sokrates: Więc coś innego jest wydawać sądy fałszywe i sądzić coś, czego nie ma? Teajtet: Coś innego chyba. Sokrates: Więc ani w tym sposobie, ani tak, jakeśmy przed chwilką próbowali, nie ma w nas sądów fałszywych. Teajtet: Więc nie m a . 5 5

5 5

Następna, bodaj że równie ciężka i nie bardzo jasna [myśl]. C h o d z i o t o , że sąd m y l n y wydaje się tutaj przez chwilę Sokratesowi takim sądem, w k t ó r y m c z ł o w i e k orzeka o p e w n y m przedmiocie coś, co nie istnieje. W i ę c tak, na przykład, gdyby ktoś myślał, że księżyc jest boginią, która jeździ w o z e m p o niebie, ten orzekałby o księ­ życu coś, czego nie ma, bo przecież nie ma takiej bogini z w o z e m . R z e c z y w i ś c i e , n i e k t ó r e p o m y ł k i na t y m polegają, że przypisujemy p r z e d m i o t o m jakieś c e c h y nie-

Platon

160

189 B

Sokrates: Ale może tak to zjawisko nazwijmy. Teajtet: Jak? Sokrates: Przesunięciem sądu, powiemy, jest sąd fałszywy. Kiedy ktoś zmieni coś na coś innego w umyśle i powie, że to istnieje. W ten sposób zawsze sądzi coś, tylko coś innego zamiast czegoś innego, chybia celu, który brał na oko, i chyba słusznie można o nim mówić, że wydaje sąd m y l n y ? 5 6

rzeczywiste, sprzeczne, p o z b a w i o n e sensu. T u jednak, P l a t o n o w i p r z y c h o d z i na myśl skrupuł: przecież c o k o l w i e k m o ż n a przypisać czemuś, t o już t y m s a m y m c z y m ś jest, s k o r o m o ż n a z t y m w ogóle coś r o b i ć , m o ż n a to przypisywać czemuś innemu. N a w e t ta bogini z w o z e m t o jest przecież coś, c z y m ś tam ona jest, c h o ć b y m i t e m , a nie m o ż n a p o w i e d z i e ć , że nie jest n i c z y m w ogóle. Z a t e m nawet o t y m c z ł o w i e k u , k t ó ­ ry wydaje sąd m y l n y , nie m o ż n a powiedzieć, że on przypisuje jakiemuś przedmio­ t o w i c o ś , czego nie ma. J u ż t o coś jest, s k o r o je k t o ś przypisać m o ż e c z e m u k o l w i e k na świecie. K t o b y o c z y m k o l w i e k o r z e k a ł n i c , naprawdę nic, ten b y właśnie nic nie o r z e k a ł , czyli nie w y d a w a ł b y żadnego sądu w ogóle. S k o r o j u ż wydaje jakiś sąd, c h o ć b y m y l n y , to j u ż t y m s a m y m coś tam o czymś orzeka. O r z e k a coś, a nie nic. Z a t e m coś innego jest wydawać sądy fałszywe, a coś innego b y ł o b y : sądzić coś, czego nie ma. T a k i m n i e j więcej t o k m y ś l i zdaje się przeglądać z t e k s t u drugiej części rozdziału X X X I . W y n i k taki, że sądów m y l n y c h nie m o ż n a p o j m o w a ć ani j a k o mieszaniny w myśli rzeczy znanych z nieznanymi, ani j a k o przypisywania r z e c z o m czegoś, czego nie ma. W y w ó d słaby, bo wkradła się do niego dwuznaczność. Słowo „coś" jest dwuznaczne. I zwrot „coś, czego nie ma" również. Wyraz „coś" oznacza raz „coś, co istnieje napraw­ dę", „coś rzeczywistego", a drugi raz oznacza „cokolwiek może komuś przyjść na myśl, c h o ć b y to wcale nie istniało naprawdę". W pierwszym znaczeniu takim „coś" będzie np. człowiek, zwierzę, roślina, kamień, obłok i wiele, wiele innych rzeczy i cech istniejących naprawdę, w drugim znaczeniu wyraz „coś" obejmuje więcej, bo i wilkołaki, i centaury, i bogów-ludzi, i życie bez życia, i cokolwiek się komukolwiek kiedyś w głowie uroi, choćby to nie istniało naprawdę. T e pierwsze „cosie" nazywano w średnich wiekach: existentia, byty rzeczywiste, te drugie entia, czyli byty myślowe. Podobnie zwrot: „coś, czego nie ma", oznacza raz non existens, a drugim razem coś znacznie szerszego: non ens. Drugie twierdzenie Sokratesa, do którego on w t y m rozdziale doprowadza Teaj­ teta, m o ż n a , b y ć m o ż e , i tak wyrazić: W n i e k t ó r y c h sądach fałszywych zaliczamy przedmiot jakiś do klasy pustej, ale t o jest coś innego, niż nie zaliczać go do żadnej klasy w ogóle. T o drugie znaczy tyle, co nie wydawać żadnego sądu. A l b o tak krócej: Sądy m y l n e istnieją, ale nie polegają na zaliczaniu p r z e d m i o t ó w do klas nie istnieją­ c y c h w ogóle. T o wydaje się słuszne. 5 6

T r z e c i a p r ó b a określenia sądów m y l n y c h : Sąd m y l n y to przesunięcie sądu. M y l i m y się wtedy, gdy zamiast sądzić o t y m , c o ś m y chcieli i powinni byli wziąć pod uwagę, wydajemy sąd o czymś i n n y m . Są p o m y ł k i , które m o ż n a w ten sposób opisać. K i e d y człowieka średniego wzrostu uważam za niskiego, ponieważ spostrzegłem go w towarzystwie w i e l k o l u d ó w i ule­ głem złudzeniu, bo zamiast oceniać stosunek jego wzrostu do m e t r ó w k i , j a k e m był p o w i n i e n , o c e n i ł e m właściwie s t o s u n e k jego w z r o s t u do w z r o s t u jego o t o c z e n i a . P o d o b n i e łudzi się k t o ś , k t o patrząc na rzeźbę figuralną m ó w i , że jest piękna, b o

Teajtet

189 C

Teajtet: Zdaje mi się, że teraz zupełnie słusznie powiedziałeś. Prze­ cież, jeśli ktoś zamiast sądzić, że coś jest piękne, sądzi, że coś jest brzyd­ kie, albo zamiast, że brzydkie, sądzi, że piękne, wtedy prawdziwie sądzi mylnie. Sokrates: Widać, Teajtecie, że mnie masz sobie za nic i wcale się mnie nie boisz. Teajtet: C ó ż znowu? Sokrates: Przypuszczasz, że się nie ujmę o te sądy prawdziwie mylne, że cię nie zapytam, czy może coś być powoli szybkie albo ciężko lekkie; D albo i inne jakieś przeciwieństwa. Czyżby mogły tkwić w czymkolwiek wprost przeciwne sobie natury? Ale ja ci to już daruję, kiedyś taki odważny. A podoba ci się, powiadasz, to, że wydawanie sądów fałszy­ wych to przesuwanie s ą d ó w ? Teajtet: Podoba mi się. Sokrates: Więc można, wedle twego zdania, w myśli brać coś za coś innego? Teajtet: Można, oczywiście. Sokrates: Więc kiedy czyjaś myśl to robi, to czyż nie musi wtedy myśleć o jednym i drugim, albo przynajmniej o jednym z dwojga? E Teajtet: Koniecznie. Albo razem, albo z osobna. Sokrates: Bardzo pięknie. A myśleniem nazywasz to samo, co i ja? Teajtet: A ty co tak nazywasz? Sokrates: Rozmowę, którą dusza sama z sobą prowadzi, cokolwiek weźmie pod uwagę. Objawiam ci to, chociaż sam dobrze nie wiem. T y l k o tak mi się przedstawia dusza, kiedy rozmyśla, że niby rozmawia — sama sobie zadaje pytania i odpowiedzi daje, i mówi „tak", i mówi 190 57

zapomniał lub nie potrafi ocenić, czy w niej nie ma śladów jakiegoś kalectwa, a za­ uważył t o t y l k o , że jest modna i niezwykła. A l b o na odwrót, sądzi ktoś, że pewna rzeźba jest brzydka, chociaż odtwarza doskonałe kształty i proporcje człowieka, a sądzi tak dlatego, bo zauważył, że jest staromodna. Zgódźmy się, że piękno nie jest t y m samym, co wygląd m o d n y i niezwykłość. Bywają przecież na pewno rzeczy modne i niezwykłe, a brzydkie. Mówiąc ogólnie: myli się ten, k t o przedmiot x uważa za non x. 5 7

T u P l a t o n wtrąca żart, niezbyt d o n i o s ł y , j a k sam zaznacza. S o k r a t e s , n i b y t o , p r z y g a n i a T e a j t e t o w i , że m u się w y m k n ą ł z w r o t o t y m , c o t o p r a w d z i w i e sądzi m y l n i e . O c ó ż chodzi? O t o , że są w t y m z w r o c i e p o z o r y sprzeczności w e w n ę t r z ­ nej. P o z o r y bardzo błahe. Platon, pisząc słuszne pytanie retoryczne: „ c z y ż b y m o g ł y t k w i ć w c z y m k o l w i e k dwie p r z e c i w n e natury?", nie p r z e c z u w a ł jeszcze średniowiecznej nauki K o ś c i o ł a o dwóch, wprost przeciwnych sobie naturach w Chrystusie. Zdawało mu się, że ludzie nigdy nie potrafią żywić sprzecznych przekonań. T y m c z a s e m żywią i wcale się z t y m nie kryją. W starożytności równie dobrze, jak dziś, m i m o że dwie sprzeczne natury na p e w n o w n i c z y m t k w i ć nie mogą.

162

Platon

190

A

„nie". A kiedy granice pewne pociągnie — dusza czasem wolniej, cza­ sem szybciej miarkuje — kiedy w końcu jedno i to samo powie, i już się nie waha na obie strony, uważamy to za jej sąd. Zatem ja sądzeniem nazywam mówienie, a sądem nazywam myśl, tylko nie do kogoś in­ nego, ani głosem, tylko po cichu, do siebie samego. A ty jak? Teajtet: I ja tak samo. Sokrates: Więc kiedy ktoś sądząc bierze jedno za drugie, wtedy chyba mówi do siebie, że coś jest czymś innym. B Teajtet: N o czemu? Sokrates: Przypomnijże sobie, czyś kiedykolwiek mówił do siebie, że to, co piękne, jest właściwie brzydkie, albo to, co niesprawiedliwe, że jest sprawiedliwe, albo w ogóle uważaj, czyś kiedy próbował w siebie wmówić, że cokolwiek jest czymś całkiem innym, czy też wprost przeciwnie: nawet i we śnie nigdy nie ośmieliłeś się i powiedzieć sobie, że to, co nieparzyste, jest parzyste, albo coś innego w tym rodzaju? Teajtet: Prawdę mówisz. C Sokrates: A jak myślisz, czy ktoś inny — zdrowy czy obłąkany — śmiałby kiedykolwiek powiedzieć sobie serio i z usiłowanym przeko­ naniem, wół musi być koniem, a dwa to jeden? Teajtet: Na Zeusa, nie myślę żeby. Sokrates: Nieprawdaż, jeżeli sądzenie jest mówieniem do siebie, to nikt mówiąc o dwóch rzeczach i sądząc, i dotykając duszą jednej i drugiej, nie powie i nie będzie mógł sądzić, że coś innego jest czymś innym. Daruj mi to słowo „coś innego", bo chodzi mi o dwie rzeczy różne, a jedno i to samo słówko „coś innego" powtarzam dwa razy. D J a mam na myśli to, że nikt nie wydaje sądu, że to, co brzydkie, jest piękne, i inne tym podobne. Teajtet: Ależ proszę bardzo, Sokratesie, mnie się wydaje tak, jak mówisz. Sokrates: Więc kto sąd wydaje o jednym i o drugim, nie może wziąć jednego za drugie? Teajtet: Zdaje się. Sokrates: Więc, wydając sąd o jednym i drugim, niepodobna wziąć jednego za drugie? Teajtet: Prawdę mówisz. B o musiałby się człowiek natknąć i już żadną miarą nie wyda takiego s ą d u . 58

5 8

N i e ma Sokrates słuszności, kiedy myśleniem nazywa m ó w i e n i e w e w n ę t r z n e ,

a sądem — powiedzenie ciche, pomyślane t y l k o . Przecież i głuchoniemi myślą, a nie m ó w i ą nic, nawet w e w n ę t r z n i e , i ludzie m ó w i ą c y potrafią m y ś l e ć bez słów i sąd

190

D

Teajtet

Sokrates: Więc ani wydając sąd o jednym i drugim, ani o jednym z dwojga, nie sposób ulec przesunięciu sądów. Zatem, jeśli ktoś określi E sąd mylny jako przesunięcie sądu, to będzie na nic. Więc ani w tym spo­ sobie, ani na poprzedni sposób zdaje się, że nie ma u nas sądów mylnych. Teajtet: Zdaje się, że nie. Sokrates: Jednak wiesz, Teajtecie, jeśli się pokaże, że ich nie ma, to X X X będziemy musieli przyjąć wiele różnych następstw i to bez sensu. Teajtet: Jakichże? Sokrates: J a ci nie powiem, zanim się nie rozejrzę na wszystkie strony. B o wstydziłbym się za nas obu, gdybyśmy w tej kłopotliwej sytuacji musieli przyjąć to, co mam na myśli. J a k się uda wybrnąć z kłopotu na wolność i minie niebezpieczeństwo śmieszności, wtedy 191 będziemy to samo mówili o drugich. A jeżeli nie wybrniemy, to upo­ korzeni poddamy się jak ci, co cierpią na morską chorobę — niech nas to twierdzenie depce i robi z nami, co chce. A czy ja widzę dla nas jakieś wyjście z tej matni, to p o s ł u c h a j . 59

wydawać, nie formułując powiedzeń, nawet w myśli. Dzisiejsi behawioryści idą w t y m p u n k c i e za Sokratesem. M y l i się g r u b o , k i e d y sądzi, że ani na j a w i e , ani we śnie, ani w z d r o w i u , ani w obłąkaniu nikt nie m o ż e wydawać sądów sprzecznych i twierdzić, że x jest non x. R o b i ą to przecież ludzie w snach, kiedy przeżywają tak zwane zbitki senne i śni się im, że ciasny p o k ó j jest łąką pod lasem, po której skaczą k o z y , które są o s o b a m i zna­ j o m y m i , itd. R o b i ą to i na jawie, kiedy rozmawiają z osobami m a l o w a n y m i w ramach i w albumach, robią to jeszcze jaskrawiej schizofrenicy, kiedy myślą o sobie s a m y c h i o swym otoczeniu rzeczy jawnie sprzeczne. Ileż sprzeczności wewnętrznych bez trudu przeżywała ta p o b o ż n a rodzina ubogiego człowieka, którego przed wielu laty p o c h o ­ w a n o po operacji z p r o s e k t o r i u m warszawskiego i w n ę t r z n o ś c i zostały w szpitalu w słojach. Zgłosili się jego krewni do dyrekcji szpitala po kilku dniach z prośbą, ż e b y n i e b o s z c z y k o w i zawieźć wnętrzności na c m e n t a r z i w ł o ż y ć je do grobu, bo on przy­ chodzi do k r e w n y c h w snach i prosi o zwrot wnętrzności — nie m o ż e bez nich pójść na sąd b o ż y . N a razie więc wierzyli ci ludzie, że ten c z ł o w i e k nie żyje, a jednak prosi i m a p o t r z e b y , że jest r ó w n o c z e ś n i e w grobie i p r z y ł ó ż k a c h r o d z i n y lub że j e g o niewidzialna dusza jest widzialna, że się na sąd b o ż y idzie z w n ę t r z n o ś c i a m i , nie opuszczając grobu, a do k u z y n ó w m o ż n a przyjść i prosić nawet i bez w n ę t r z n o ś c i , i na m a r t w y c h nogach itd. U m y s ł ludzi n i e o ś w i e c o n y c h jest p o d o b n y do umysłu ludzi śpiących, m a ł y c h dzieci i n i e k t ó r y c h s c h i z o f r e n i k ó w . P l a t o n głosi tu tak zwaną psychologiczną zasadę sprzeczności, ale w jej sformułowaniu dawnym, m y l n y m : nikt nie m o ż e twierdzić i p r z e c z y ć jednego i tego samego o c z y m k o l w i e k . Sądy m y l n e próbuje pojąć j a k o w y k r o c z e n i a przeciw zasadzie sprzeczności. W i e m y dziś, że lu­ dzie m o g ą w y d a w a ć sądy sprzeczne i robią t o bardzo często; ile razy nie służy im należycie p a m i ę ć i uwaga. J e d y n i e t y l k o ci, k t ó r z y czuwają w całej pełni, unikają sprzecznych sądów, ale stany pełnego czuwania nie są u ludzi regułą. 5 9

Z a w i o d ł y r ó ż n e p r ó b y z r o z u m i e n i a i s t o t y sądów m y l n y c h . N i e w y n i k a z tego w c a l e , ż e b y ich nie b y ł o w o g ó l e . W i e m y na p e w n o , że m y l i m y się n i e r a z ,

Platon

164

191

A

Teajtet: M ó w tylko. Sokrates: Powiem, żeśmy się niesłusznie zgodzili wtedy, gdyśmy przyznawali, że kiedy ktoś coś zna, to nie może tego wziąć za coś, czego B nie zna i pomylić się. B o to jest jednak w jakiś sposób możliwe. Teajtet: Może ty myślisz to, co i mnie wtedy na myśl przychodziło, kiedyśmy mówili, że to tak jest: że nieraz ja znam przecież Sokratesa, a później widzę z daleka kogoś, kogo nie znam, i oto zdaje mi się, że to jest Sokrates, którego znam. Przecież zdarza się w takich razach to, co ty mówisz. Sokrates: Ale myśmy to zarzucili, bo wynikało stąd, że my czasem nie wiemy tego, co wiemy, nie poznajemy tego, co znamy. Teajtet: N o tak. Sokrates: Więc nie przyjmujmy tego, tylko tak powiedzmy. Może C się nam zgodzi, a może wypadnie wprost przeciwnie. Wpadliśmy tak, że musimy wszystko przewracać do góry nogami i próbować ścisłego ujęcia. Więc uważaj, czy mówię do rzeczy. Czy można czegoś naprzód nie wiedzieć, a później się tego nauczyć, poznać? Teajtet: Można, oczywiście. Sokrates: Nieprawdaż; i znowu czegoś nowego i znowu czegoś innego? Teajtet: Czemuż by nie. Sokrates: Więc przyjmij, dla naszych rozważań, że w naszych du­ szach jest tabliczka woskowa. U jednego większa, u drugiego mniejsza, u jednego z czystego wosku, u drugiego z brudniejszego i twardszego, D u niektórych z miększego, a bywa, że z takiego w sam raz. Teajtet: Przyjmuję. 6 0

c h o c i a ż m o ż e b y ć t r u d n o p o w i e d z i e ć k r ó t k o , k i e d y właśnie p o p e ł n i a m y p o m y ł k i . S o k r a t e s n i e p o t r z e b n i e b o i się w n i o s k u , k t ó r y m u n a p r a w d ę w c a l e nie zagraża, że m y l n y c h sądów nie m a w o g ó l e , s k o r o nie w i a d o m o na razie, na c z y m b y t a k i e sądy m o g ł y p o l e g a ć . O c z y w i ś c i e , że za t a k i m w n i o s k i e m k r y ł y b y się n i e m i ł e i niemądre następstwa. Z g u b i ł a b y się r ó ż n i c a m i ę d z y prawdą i fałszem, m ą d r o ś c i ą i głupotą, s n e m i jawą, bajką i nauką, z d r o w i e m u m y s ł o w y m i o b ł ą k a n i e m . K o n ­ sekwencje upokarzające. 6 0

Szczęście, że Sokrates i Teajtet poprawiają w tej chwili swą tezę z pierwszej części rozdziału X X X I . Teajtet oprzytomniał. P r z y p o m i n a sobie — dobrze, że chociaż teraz — k o n k r e t n e wypadki z życia i sprawdza z ich p o m o c ą zasadę, którą obaj p o p r z e d n i o mylnie ustalili, operując t y l k o nagimi słowami, a nie oglądając się na k o n k r e t n e przy­ kłady. O b a j wiedzą teraz, że m o ż n a przecież niekiedy nie poznać znajomego na ulicy, albo nieznajomego wziąć za osobę znajomą. Jeszcze i teraz boją się opisywać te nie­ w i n n e i pospolite fakty słowami, b o im się te opisy wydają sprzeczne wewnętrznie. J a k t o : „nie p o z n a w a ć z n a j o m e g o " to b r z m i sprzecznie, prawie tak, jak owe sądy prawdziwie m y l n e przed chwilą.

191

Teajtet

D

165

Sokrates: Powiedzmy, że to jest dar matki Muz, Mnemozyny. Jeżeli z tego, co widzimy albo słyszymy, albo pomyślimy, chcemy coś zapa­ miętać, podkładamy tę tabliczkę pod spostrzeżenia i myśli, aby się w niej odbijały tak jak wyciski pieczęci. T o , co się w niej odbije, pamię­ tamy to i wiemy, jak długo trwa jego ślad w materiale. Jeżeli się ten ślad zatrze albo nie sposób go wypieczętować, zapominamy i nie wiemy. Teajtet: Niech tak będzie. Sokrates: Więc jeżeli ktoś coś wie, a bierze pod uwagę coś z tych rzeczy, które widzi lub słyszy, zauważ, czy on może w taki sposób nie wydać sądu fałszywego? Teajtet: W jakiż to sposób? Sokrates: Zdaje mu się raz, że to, co zna jest czymś znanym, a drugi raz, że to nieznane. B o przedtem nieładnie zgodziliśmy się, że to jest niemożliwe. Teajtet: A teraz jak mówisz? Sokrates: Trzeba tak powiedzieć o tych rzeczach, robiąc z góry pewne rozróżnienie. Więc, (1) jeżeli ktoś coś zna i ma tego obraz w duszy, a tylko tego nie spostrzega, ten nie może tego wziąć za coś innego, co też zna i ma również jego odbicie, choć go teraz nie spo­ strzega. Następnie, (2) nie można rzeczy znanej brać za nie znaną i nie wypieczętowaną w duszy, ani (3) rzeczy nie znanej znów za rzecz nie znaną i (4) nie znanej za znaną, ani (5) spostrzeganej brać za coś innego niż rzeczy spostrzegane, ani (6) nie spostrzeganej za coś (in­ nego) nie spostrzeganego, ani (7) nie spostrzeganej za spostrzeganą. A jeszcze i to: (8) coś znanego i spostrzeganego, i wyznaczonego da­ nym spostrzeżeniem uważać za coś innego, znanego i spostrzeganego i również wyznaczonego spostrzeżeniem. T o jeszcze mniej możliwe niż tamto, jeżeli w ogóle możliwe. Również (9) rzeczy znanej i spostrze­ ganej, i dobrze zapisanej w duszy nie sposób brać za inną znaną. Także (10) rzeczy znanej i spostrzeganej, i tak samo zapisanej za coś (innego) spostrzeganego. Albo (11) rzeczy nie znanej i nie spostrzeganej za (inną) nie znaną i nie spostrzeganą. Ani (12) czegoś nie znanego i nie spostrzeganego za coś (innego) nieznanego. T a k samo (13) czegoś nieznanego i nie spostrzeganego za coś innego nie spostrzeganego. W e wszystkich tych wypadkach mowy być nie może o tym, żeby tu ktoś wydał sąd fałszywy. Coś takiego może więc zajść, jeżeli gdziekolwiek, to w nastę­ pujących wypadkach.

E

61

6 1

R a t u n e k znajduje Sokrates; t ł u m a c z y m y l n e sądy zaburzeniami pamięci lub uwagi. N i e k t ó r e sądy m y l n e są to m y l n e r o z p o z n a n i a , m y l n e p r z y p o r z ą d k o w a n i a p r z e d m i o t ó w spostrzeganych ich o b r a z o m p o c h o d n y m , w y p i e c z ę t o w a n y m w duszy.

192

B

C

Platon

166

192 C

Teajtet: W których? Może z nich czegoś lepiej się dowiem, bo teraz nie bardzo podążam. Sokrates: Kiedy się coś zna, mniemać, że to jest coś innego, co się też zna i spostrzega. 6 2

6 2

Ledwieśmy nieco odetchnęli przy tej, tak plastycznej tabliczce woskowej, kiedy So­ krates zaczyna sypać bardzo suchym deszczem regułek, które mu się wydają oczywiste, i nie próbuje ich nawet sprawdzać na przykładach. Teajtet i czytelnik z nim razem gubi się w tekście i trudno, żeby z tej posuchy słów cokolwiek wyniósł. Trzeba je sobie dopiero przekładać na jakiś język mniej pedantyczny, żeby je móc zrozumieć i ocenić, ile są warte. W i ę c pierwsza regułka głosi, że nie m o ż n a pomieszać z sobą w myśli d w ó c h rze­ czy z n a n y c h i zapamiętanych, chociaż się nie spostrzega żadnej z nich. Zapewne, że nie m o ż n a , jeżeli się każdą z tych dwóch rzeczy doskonale zna i wyśmienicie pamięta. Ale z n a j o m o ś ć rzeczy i pamięć ma różne stopnie. T o t e ż myli się niejeden i miesza K o n c e r t Jankiela z Konradem Wallenrodem i oto deklamuje, że „wiara się skupia dokoła starca, w z r o k po chwili gasnął i drżące usta piana mu okryła i zasnął". M y l i się wła­ śnie dlatego, że zna oba u t w o r y i pamięta oba, t y l k o je pamięta niedokładnie. Druga reguła powiada, że nie sposób rzeczy znanej wziąć kiedykolwiek za nie znaną i nie pamiętaną. M y l n a reguła, jeżeli zważyć, że Linneusz na starość własne u t w o r y czytał j a k cudze — nie umiał ich rozpoznać, a znał je przecież. Ileż razy przedstawia się c z ł o w i e k p o raz drugi swoim p r z y g o d n y m z n a j o m y m sprzed dwóch lat. T r z e c i a jeszcze trudniejsza: nie m o ż n a rzeczy nie znanej brać za nie znaną z n o w u . T u może tekst zepsuty, może lapsus jakiś. B o tyle t y l k o m o ż n a przyznać, że nie potrafi wziąć obrazu G i o r g i o n a za obraz T y c j a n a ktoś, kto nie słyszał nigdy ani o G i o r g i o nie, ani o T y c j a n i e . Z t y m m o ż n a się zgodzić. C z w a r t a jest fałszywa: nie m o ż n a rzeczy nie znanej wziąć za znaną? M o ż n a . Dzieje się tak w znanych zjawiskach fałszywego rozpoznawania w paramnezjach. Ileż razy zresztą ktoś powiada, że zna melodię, k t ó r ą zasłyszał w tej chwili, a myli się, bo to jest melodia zupełnie nowa, nie znana, t y l k o częściowo p o d o b n a do znanej. Piąta reguła nie lepsza. Bywają i takie p o m y ł k i : ktoś słyszy cichnące d z w o n y i o t o zdaje m u się, że już t y l k o pamięta dźwięk, a słyszy go t y l k o w myśli, w w y o b r a ż e n i u p o c h o d n y m , c h o ć naprawdę fale głosowe jeszcze go dochodzą. K t o ś inny przeciera o c z y w p e w n y m m o m e n c i e i pyta sam siebie: c z y ja śnię? Brał przed chwilą rzeczy spostrze­ gane za marzenia senne. O b r a z y k i n o w e b i e r z e m y łatwo za rzeczywistość plastyczną. T e wypadki p r z e c z y ł y b y regule piątej, jeżeli t y l k o dobrze ją r o z u m i e m y . I szósta nie p r z e k o n y w a : rzeczy nie spostrzeganej nie m o ż n a wziąć za coś innego nie spostrzeganego. B o np. może ktoś współczesny przez p o m y ł k ę wziąć Z e n o n a z Elei za stoika, k t ó r y się też nazywał Z e n o n , t y l k o p o c h o d z i ł z K i t i o n , a nie z Elei. Siódmy rodzaj wypadków mamy, być może, w halucynacjach, choć siódma reguła zdaje się je wykluczać. Powiada, że nie można rzeczy nie spostrzeganej brać za spostrzeganą. Ó s m a reguła, c h y b a słuszna — tu podkreślona z akcentem: nie m o ż n a pomieszać z sobą d w ó c h p r z e d m i o t ó w spostrzeganych równocześnie, jeżeli każdy z nich z n a m y d o b r z e i dobrze go pamiętamy. N a p e w n o tak będzie. D z i e w i ą t a i dziesiąta powtarzają t y l k o poprzednią. T r u d n o zgadnąć, dlaczego. Jedenasta i dwunasta powtarzają też to samo, co już było w nieco innej postaci, ostat­ nia nie budzi wątpliwości, jeżeli w y r a z y brać w ich pełnym znaczeniu. W rezultacie Sokrates wraca do zarzuconej niedawno tezy i zupełnie słusznie w y m i e n i a jeden rodzaj sądów m y l n y c h : pomieszanie dwóch znanych p r z e d m i o t ó w .

192

Teajtet

D

Teajtet: Teraz jeszcze dalej zostałem w tyle za tobą niż przed chwilą. Sokrates: A to tak posłuchaj, jeszcze raz: J a znam Teodora i pamię­ tam w sobie, jaki on jest, a Teajtet tak samo, i raz ich widzę, a raz nie, i czasem ich dotykam, a czasem nie, i słyszę albo w jakimś innym spostrzeżeniu ich spostrzegam, a innym razem nie mam w związku z nimi żadnego spostrzeżenia, mimo to pamiętam was równie dobrze i wiem o was sam w sobie. Teajtet: Naturalnie. E Sokrates: Więc pamiętaj sobie naprzód to, co chcę jasno powiedzieć, że zdarza się nie spostrzegać tego, co się zna, a bywa też, że się to spostrzega. Teajtet: Prawda. Sokrates: A często też zdarza się nie spostrzegać tego, czego się nie zna, a bywa, że się to tylko spostrzega. Teajtet: Bywa i tak. Sokrates: Zobaczże, może się teraz trochę więcej wysilisz. Sokrates 193 zna Teodora i Teajteta, a nie widzi żadnego z nich, ani ich żadnym innym sposobem nie spostrzega. Przecież żadną miarą nie potrafi są­ dzić w sobie, że Teajtet jest Teodorem. Mówię do rzeczy, czy nie? Teajtet: Tak, prawdę mówisz. Sokrates: Więc to było pierwsze z tych rzeczy, które mówiłem. Teajtet: N o było. Sokrates: A drugie to, że jeśli tylko jednego z was znam i nie spo­ strzegam żadnego, żadną miarą nie mogę mniemać, że ten, którego znam, jest tym, którego nie znam. Teajtet: Słusznie. Sokrates: A trzecia ta, że jeśli żadnego z was nie znam i żadnego nie B spostrzegam, to żadną miarą nie mogę mniemać, że ten, którego nie znam, jest jakiś inny niż tamten, którego też nie znam. I te inne wypadki poprzednie po kolei wszystkie niech ci się zdaje, że na nowo słyszysz. W żadnym z tych wypadków ja nie będę o tobie i o Teodorze wyda­ wał sądu mylnego ani znając, ani nie znając was obu, ani też znając jednego, a nie znając drugiego. A ze spostrzeżeniami tak samo — jeżeli dotrzymujesz k r o k u . 6 3

6 3

Z n o w u Sokrates, t y m razem na przykładzie k o n k r e t n y m , wymienia Teajtetowi trzy okazje, w k t ó r y c h nie może, jego zdaniem, wystąpić sąd mylny. Pierwsza istotnie wyklucza błąd, jeżeli dobrze znamy obie osoby. P r z y powierzchownej znajomości jed­ nak nic łatwiejszego jak twarz jednego znajomego powiązać w myśli z nazwiskiem innego. D r u g i rodzaj błędów też w y k l u c z o n y , jeżeli jedną z d w ó c h o s ó b dobrze znam, a o drugiej nawet nie słyszałem. P r z y p o w i e r z c h o w n e j znajomości jednego c z ł o w i e k a i niedostatecznej znajomości drugiego m o ż n a ich jednak pomieszać.

Platon

168

193 B

Teajtet: Dotrzymuję. Sokrates: Zostaje zatem możliwość sądu mylnego w takim wypadC ku, kiedy ja znam ciebie i Teodora, i mam w tej tabliczce woskowej wasze dwa odbicia, niby dwóch pieczątek, i teraz z wielkiej odległości i niewyraźnie widzę was obu i próbuję przyporządkować każde z odbić do właściwej twarzy, każdą wsadzić, gdzie należy, i przypasować ją do jej śladu, aby powstało rozpoznanie. T o mi się nie udaje, i jak ten, co wdziewa lewy but na prawą nogę — przykładam twarz każdego z was do niewłaściwego śladu. W lustrach się coś podobnego przydarza wzrokowi, kiedy strona prawa przechodzi w lewą — podobnie i ja D wtedy błądzę. Wtedy to przytrafia się przesunięcie sądów i wydawanie sądu fałszywego. Teajtet: Zdaje się, Sokratesie. Przedziwnie opisujesz stan sądzenia. Sokrates: A bywa jeszcze i wtedy, kiedy znam was obu i jednego nie tylko znam, ale go w dodatku spostrzegam, a drugiego nie, ale moja znajomość tamtego nie zgadza się za spostrzeżeniem, co już poprzed­ nio mówiłem, aleś mnie wtedy nie rozumiał. Teajtet: Nie rozumiałem. Sokrates: T o przecież mówiłem, że jeśli się kogoś zna i spostrzega, E a ta znajomość jest oparta na spostrzeżeniu, nigdy nie można mniemać, że to jest ktoś inny, znany i spostrzegany, którego znajomość byłaby również oparta na spostrzeżeniu. Było to przecież? Teajtet: Tak jest. Sokrates: Więc został chyba tylko obecny wypadek, w k t ó r y m mówimy, że sąd mylny powstaje, kiedy jedno i drugie znamy i jedno 194 i drugie widzimy, albo też mamy jakieś inne spostrzeżenia jednego i drugiego, ale oba spostrzeżenia nie zgadzają się ze swymi znakami, i człowiek tak jak zły łucznik strzela, a nie trafia, chybia celu —- wła­ śnie to nazywa się pomyłką, błędem. Teajtet: Prawdopodobnie. Sokrates: Kiedy więc jeden znak ma odpowiednie spostrzeżenie, a drugi go nie ma, wówczas w braku właściwego spostrzeżenia przy­ kładamy go do tego spostrzeżenia, które jest. Zawsze w takich waB runkach myli się dusza. Jednym słowem, jeżeli się o czymś nie wie i nigdy człowiek tego nie spostrzegał — o tym też mylnie sądzić nie może, nie wyda o tym mylnego sądu, jeżeli tylko m y w tej chwili m ó w i m y do rzeczy. Dopiero około rzeczy, o których wiemy i spoTrzecia, oczywiście, błąd wyklucza, jeżeli się przyjmie nieznajomość zupełną o b u o s ó b . P r z y nieznajomości częściowej właśnie najłatwiej o pomieszanie d w ó c h rzeczy — niedostatecznie

znanych.

194 B

Teajtet

strzegamy je. W nich samych t y l k o plącze się i wije sąd m y l n y . Prawdziwy sąd powstaje, gdy wprost naprzeciw siebie i prosto pada­ ją na siebie te tłoki i odbicia, które do siebie należą. W t e d y sąd prawdziwy. Kiedy padają skośnie albo na poprzek — sąd fałszywy. Teajtet: T o piękna myśl, prawda, Sokratesie? Sokrates: Jeżeli jeszcze czegoś posłuchasz, tym bardziej to powiesz. C B o wydawać sądy prawdziwe jest pięknie, a mylić się — brzydko. Teajtet: Jakżeby nie? Sokrates: O t ó ż mówią, że to się stąd bierze: Kiedy u kogoś wosk w duszy jest głęboki i obfity, i gładki, i dobrze wyrobiony, wtedy to, co idzie przez spostrzeżenia, zaznacza się w tym ośrodku duszy (dla­ tego H o m e r tak tajemniczo serce i wosk podobnymi wyrazami na­ zywa). Niekiedy i u niektórych czyste się tworzą odbicia i dość głę- D bokie, i długotrwałe. Tacy ludzie przede wszystkim uczą się łatwo, potem pamiętają długo, a w końcu nie przesuwają znaków i spostrze­ żeń, ale wydają sądy prawdziwe. U nich odbicia są wyraźne i miejsca między nimi dużo, dlatego szybko przydzielają każdą rzecz, czyli byt każdy do jego własnego odbicia. T y c h nazywamy ludźmi mądrymi. Czy nie wydaje ci się tak? Teajtet: Ależ nadzwyczajnie. Sokrates: Więc czasem ktoś ma serce kosmate, co pochwalił poeta E mądry we wszystkich dziedzinach, albo zapaskudzone i nie z czystego wosku, albo bardzo miękkie, albo za twarde. K t o ma za miękkie, ten się uczy łatwo, ale zapomina, a kto za twarde, ten przeciwnie. A kto ma kosmate i szorstkie, i wosk pomieszany z kamieniami, z ziemią, z gnojem, u tych odbicia wypadają niewyraźnie. A niejasne i u tych, k t ó r z y mają wosk za twardy. B o nie dość głębokie. Niewyraźne w twardym wosku i niewyraźne w miękkim, bo zalewają się prędko i stają się nieczytelne. A jeżeli do tego wszystkiego pada jedno na drugie, 195 bo ciasno i miejsca nie ma —• taką ma niejeden małą duszyczkę — wtedy powstają odbicia jeszcze mniej wyraźne niż tamte. U wszystkich takich ludzi mogą powstawać sądy mylne. B o kiedy coś widzą albo słyszą, albo pod uwagę biorą, nie mogą prędko poprzydzielać, co do czego należy, są powolni, przydzielają do siebie rzeczy niestosowne, przywiduje się im i przysłuchuje niejedno i przymyśla się najczęściej. O tych się mówi, że mylnie byty pojmują i są głupi. Teajtet: Nikt tak słusznie nie mówi jak ty, Sokratesie. 6 4

6 4

Figlarne przypomnienia z H o m e r a i żartobliwe etymologie. Ker znaczy po grec­ ku wosk, a kear znaczy u H o m e r a serce. N i c wspólnego nie mają z sobą serce i w o s k — Platon je miesza umyślnie. J a k o p r z y c z y n y sądów m y l n y c h słusznie podaje, obra-

B

170

Platon

195 B

Sokrates: Więc czy powiemy, że bywają w nas sądy fałszywe? Teajtet: Nawet i bardzo. Sokrates: I prawdziwe też? Teajtet: I prawdziwe. Sokrates: Więc chyba już dostateczna zgoda między nami, że na pewno istnieją te dwa rodzaje sądów? Teajtet: Ależ doskonale. XXXV Sokrates: Wiesz, Teajtecie, że to doprawdy straszna rzecz i niezno­ śna gadulstwo u mężczyzny. Teajtet: A to co, dlaczego to mówisz? C Sokrates: Gniewa mnie moja głupota i doprawdy gadulstwo. Bo jak to można nazwać inaczej, kiedy ktoś kręci i ciągnie tędy i owędy, bo jest głupi i nie sposób go przekonać, a od żadnego zdania oderwać go nie można? Teajtet: Ależ czemuż się gniewasz? Sokrates: Nie tylko się gniewam, ale i boję się, co odpowiem, jeżeli mnie ktoś zapyta: Sokratesie, odkryłeś, że fałszywy sąd nie zdarza się na tle wzaD jemnego stosunku spostrzeżeń ani na tle samych myśli, że występuje dopiero na tle zetknięcia się spostrzeżeń z myślami. I ja powiem chyba, że tak, i będę bardzo dumny, jak gdybyśmy coś pięknego odkryli. Teajtet: Mnie się wydaje, Sokratesie, że to wcale niebrzydkie — to, co się teraz wykazało. Sokrates: Nieprawdaż, powie ktoś, ty mówisz, że człowieka, o którym tylko myślimy, a nie widzimy go, nigdy byśmy nie potrafili wziąć za konia, którego też ani nie widzimy, ani nie dotykamy — myślimy o nim tylko i nie spostrzegamy go w żadnym innym sposo­ bie? I ja powiem, że właśnie to twierdzę. Teajtet: I słusznie. E Sokrates: Więc jakże, powie ktoś, więc jedenastki, którą ktoś wy­ łącznie ma na myśli, nigdy nie można wziąć za dwunastkę, również tylko pomyślaną? C z y tak wynika z tego wywodu? N o , proszę cię, odpowiadaj! Teajtet: Owszem, odpowiem, że widząc lub dotykając można jede­ naście wziąć za dwanaście, ale gdy się te liczby ma tylko w myśli, to żadną miarą nie można wydać o nich takiego sądu. Sokrates: Więc cóż? C z y myślisz, że ktokolwiek, kiedykolwiek 196 potrafi sam w sobie, biorąc pod uwagę pięć i siedem, ale ja myślę nie pięć i siedem osób, tylko samo pięć i siedem, o których mówimy, że z o w o opisane, niedomagania pamięci i uwagi. Wiele słów stracił na rzecz, k t ó r a się nie t y l k o nam dziś wydaje prostsza. N a w e t samemu P l a t o n o w i , jak świadczy począ­ tek rozdziału następnego.

196 A

Teajtet

to są te znaki w wosku i że na ich tle nie można wydawać sądów mylnych, więc czy już kiedykolwiek ktoś z ludzi brał pod uwagę te liczby same i mówił do siebie, i pytał się, ile to jest razem, i wtedy ktoś tam jeden powiedział zgodnie z własnym mniemaniem, że to jest jede­ naście, a drugi, że dwanaście, czy też wszyscy mówią i mniemają, że to jest dwanaście? Teajtet: N o nie — na Zeusa — niejeden mówi, że jedenaście. A jeśliby B większe liczby ktoś brał pod uwagę, tym łatwiej się pomylić. B o ja mam wrażenie, że ty raczej mówisz o każdej liczbie. Sokrates: Słuszne wrażenie. I zastanów się, czy się wtedy nie dzie­ je właśnie to, że sama dwunastka —- ta odbita w wosku — wydaje się jedenastką? Teajtet: Bodaj że tak. Sokrates: A prawda, że powracasz znowu do poprzednich twierdzeń. B o oto ktoś, kto doznaje tego, co zna, bierze to za coś innego, co też zna. A mówiliśmy, że to niemożliwe, i właśnie dlatego zaprzeczyliśmy istnieniu sądów fałszywych, aby jeden i ten sam człowiek nie musiał C jednego i tego samego znać i nie znać zarazem. Teajtet: Najzupełniej sza prawda. Sokrates: Zatem musimy wykazać, że mylne sądzenie jest czymś innym niż chybionym zestawieniem myśli ze spostrzeżeniem. B o gdy­ by tak było, nigdy byśmy się nie mylili w dziedzinie samych myśli. Zatem albo nie ma sądów mylnych, albo też można nie wiedzieć tego, co się wie. Którą z tych ewentualności wybierasz? Teajtet: Przed bardzo kłopotliwym w y b o r e m mnie stawiasz, So­ kratesie. Sokrates: Jednego i drugiego zarazem, z sensem, bodaj że przyjąć nie D sposób. A jednak ważmy się na wszystko —• no co? Gdyby tak zary­ zykować bezczelność? Teajtet: Jak? Sokrates: Ośmielić się powiedzieć, co to właściwie jest: wiedzieć coś. Teajtet: A cóż to tak bezczelnego? Sokrates: T y tak, jak gdybyś zapomniał, że cała nasza rozmowa od początku to szukanie wiedzy; bośmy nie wiedzieli, co to jest. Teajtet: Ależ ja pamiętam. 6 5

6 5

Sokrates wyrzuca sobie gadulstwo i trudno nie podzielić tej jego uwagi. Streszcza nawet k r ó t k o swoje odkrycie: fałszywy sąd występuje t y l k o na tle kolizji myśli i spo­ strzeżeń, a nie na tle kolizji samych myśli, ani samych spostrzeżeń. Jest to myśl jawnie fałszywa, jak świadczą błędy popełniane np. w rachunkach, kiedy liczymy tylko w myśli. Zaraz to spostrzega Sokrates i sam p r z e c i w k o sobie słusznie ten argument wytacza.

172

Platon

196

D

Sokrates: Czy nie uważasz, że to bezczelność, nie wiedząc, co to jest wiedza, brać się do wyjaśnienia, na czym polega to, że się coś wie? Ach E wiesz, Teajtecie, na nas od dawna ciąży grzech nieczystej dyskusji. Tysiąc razy mówiliśmy, że poznajemy i że nie poznajemy, że wiemy i że nie wiemy, jak gdybyśmy się rozumieli nawzajem, a tu jeszcze nie posiadamy pojęcia wiedzy. Jeżeli chcesz, to i teraz, w tej chwili, uży­ wamy znowu wyrazów „nie wiedzieć" i „rozumieć", jak gdyby wypa­ dało ich używać, kiedy nam brak pojęcia wiedzy. Teajtet: Ale w jaki sposób będziesz dyskutował, Sokratesie, jeżeli sobie na to nie pozwolisz? 197 Sokrates: W żaden sposób; jak długo jestem taki, jak jestem. A gdybym był specjalistą od zbijania, gdyby tu zresztą był z nami ktoś inny taki, nie pozwoliłby nam na to i bardzo by nas hańbił za moje mówienie. Ale skoro już jesteśmy jeden z drugim ladaco, to, jeżeli chcesz, ja się ośmielę powiedzieć, co to jest: wiedzieć coś. B o mi się wydaje, że to się na coś przyda. Teajtet: Więc ośmielże się na Zeusa! Jeżeli się znowu od tego nie po­ wstrzymasz — będzie ci przebaczone, na pewno! XXXVI Sokrates: Czyś ty słyszał, jak dzisiaj mówią, co to znaczy wiedzieć? Teajtet: Może być, ale w tej chwili nie przypominam sobie. B Sokrates: Powiadają, że to niby tyle, co mieć wiedzę. Teajtet: Prawda. Sokrates: Więc my troszeczkę zmieńmy i powiedzmy, że to tyle, co posiadać wiedzę. Teajtet: A czymże się, uważasz, to różni od tamtego? Sokrates: Może i niczym. Ale co mi się zdaje, posłuchaj i razem ze mną oceń. Teajtet: Jeżeli tylko potrafię. Sokrates: Więc mnie się nie wydaje, że to jest to samo: posiadać i mieć. N a przykład, gdyby ktoś sobie kupił zarzutkę i mógłby nią 6 6

6 6

[Sokrates] Zauważył, że w swoich próbach wyjaśnienia sądów m y l n y c h , wciąż się po cichu posługiwał pojęciem wiedzy, k t ó r e zamierzał dopiero określić. B o m ó w i ł przed chwilą, że myli się ten, k t ó r y nie wie, jaki przedmiot należy do obrazu pamię­ ciowego, a nie myli się ten, k t ó r y to wie. Zarzuca więc samemu sobie tautologię, k t ó r ą m o ż n a b y tak sformułować: wiedza polega, zdaniem Sokratesa, na tym, że się wie, k t ó r y p r z e d m i o t odpowiada k t ó r e m u o b r a z o w i , a niewiedza na t y m , że się tego nie wie. Przecież i ta w o s k o w a tabliczka na niewiele się przyda komuś, k t o b y nie wiedział, co z nią z r o b i ć , a nawet ten, k t ó r y to wie, jeszcze miewa z nią k ł o p o t y , bo nie wie nieraz, co gdzie odbite. Z a t e m tak się wiedza nie da wyjaśnić, b o t o będzie wyjaśnie­ nie tautologiczne, czyli powtarzanie jednego i tego samego w k ó ł k o . Teajtet propo­ nuje przyjąć wiedzę j a k o wyraz znany, bez definicji. Ale Sokrates nie ustępuje. Będzie p r ó b o w a ł jeszcze.

Teajtet

197 B

rozporządzać, aleby jej nie nosił, to nie powiemy, że on ją ma (na sobie), tylko że ją posiada. Teajtet: I słusznie. Sokrates: Więc zobacz, czy i wiedzy można też tak samo: nie mieć, chociaż się ją posiada. Tak jak by kto dzikie ptaki — gołębie, czy jakieś inne — złowił, urządziłby im w domu gołębnik i tam by je chował. Więc w jakimś sposobie, powiedzielibyśmy, że on je ma zawsze, bo je prze­ cież posiada. C z y nie? Teajtet: Tak. Sokrates: A w innym sposobie nie ma żadnego gołębia, tylko ma w stosunku do nich moc, skoro je w swoim ogrodzeniu pod ręką trzy­ ma, żeby je, kiedy zechce, brać do ręki i mieć, i znowu je puszczać. T o mu wolno robić, ile razy mu się podoba. Teajtet: N o bywa tak. Sokrates: Więc znowu tak jak poprzednio umieściliśmy w duszach jakiś tam utwór woskowy, tak znowu teraz zróbmy w każdej duszy pewnego rodzaju gołębnik; w nim różnorodne ptaki. Jedne stadami latają osobno od innych, inne po kilka sztuk razem, a inne pojedynczo pomiędzy wszystkimi latają, którędy bądź. Teajtet: J u ż zrobione. Ale co z tego? Sokrates: Kiedyśmy byli dziećmi, powiemy, był ten gołębnik pusty. Te ptaki to wiadomości, cząstki wiedzy. Jeżeli ktoś jakąś wiadomość posiądzie i zamknie ją w tym gołębniku, powiemy, że się nauczył albo odkrył tę sprawę, której ta wiadomość dotyczyła, i jeżeli się coś wie, to właśnie na tym polega. Teajtet: Niech będzie. Sokrates: Więc żeby na nowo dowolną wiadomość złowić, wziąć i mieć ją, i znowu wypuścić, zobacz, jakich to wymaga nazw; czy po­ przednich, kiedy je człowiek zdobywał, kiedy wchodził w ich posia­ danie, czy innych? A lepiej w ten sposób zrozumiesz, o co mi cho­ dzi. Arytmetyka, uważasz, że to sztuka? Teajtet: Tak. Sokrates: Więc przyjmij, że to jest polowanie na wiadomości o wszystkim tym, co parzyste i nieparzyste. Teajtet: Przyjmuję. 6 7

6 7

P o r ó w n a n i e z gołębnikiem uplastycznia słuszne twierdzenia, że posiadamy wie­ dzę potencjalną i że wiadomości potencjalne raz łatwiej, a raz trudniej aktualizować. B y w a , że ktoś je posiada, ale zaktualizować ich w pierwszej chwili nie m o ż e . W t e d y zachodzi ten wypadek, k t ó r y się przedtem wydawał niemożliwy, bo n i b y to sprzecz­ n y w e w n ę t r z n i e , że ktoś nie wie tego, co wie.

C

D

E

198

174

B

C

XXXVII

D

E

199

Platon

198

A

Sokrates: Mam wrażenie, że dzięki tej właśnie sztuce człowiek sam trzyma pod ręką wiadomości, dotyczące liczb, i udziela ich drugim, jeśli udziela. Teajtet: Tak. Sokrates: I tego, który ich udziela, nazywamy nauczycielem, a kto je przyjmuje, ten się uczy. A jeżeli je ktoś posiadł i ma je w tym gołębni­ ku, to ten wie, ma wiedzę. Teajtet: T a k jest. Sokrates: Więc uważaj na to, co dalej. Doskonały arytmetyk wie wszystkie liczby, bo ma w duszy wiadomości o wszystkich. Teajtet: Więc co? Sokrates: Więc taki ktoś może czasem rachować sam do siebie albo licz­ by same, albo jakieś tam zewnętrzne przedmioty, które posiadają liczbę? Teajtet: Czemuż by nie? Sokrates: A rachować to nic innego, przyjmiemy, jak szukać, jak też ta wielka liczba wypada. Teajtet: Tak. Sokrates: Więc on wygląda tak, jakby nie wiedział tego, co wie, skoro szuka. A zgodziliśmy się, że on wie wszystkie liczby. Słyszysz przecież nieraz spory tego rodzaju. Teajtet: J a słyszę. Sokrates: Prawda, że my, rozwijając ten obraz z posiadaniem gołębi i polowaniem na nie, powiemy, że dwojakie bywa polowanie. Jedno przed nabyciem, aby posiąść. Drugie, kiedy się już posiada, a chce się wziąć do ręki to, co się kiedyś dawniej zdobyło. W ten sposób trzeba się z powrotem wyuczać tego, o czym człowiek dawno zdobył sobie wiadomości i już to wiedział raz; znowu podejmować wiedzę o każ­ dym szczególe z osobna i mieć ją na świeżo — zdobyło się ją dawno, ale jej dusza nie miała pod ręką. Teajtet: Prawda. Sokrates: Więc właśnie o to pytałem się przed chwilą, jakimi wyra­ zami należy się posługiwać, mówiąc o tym, kiedy na przykład rach­ mistrz chce liczyć albo gramatyk ma co czytać i oto wiedzący w takim wypadku idzie do siebie samego po naukę; o tym, co wie. Teajtet: T o osobliwe, Sokratesie. Sokrates: Czyż powiemy, że on będzie czytał i liczył to, czego nie wie, kiedyśmy mu przyznali, że wie wszystkie litery i wszystkie liczby? Teajtet: Bez sensu i to. Sokrates: Więc, jeżeli chcesz, ta powiedzmy, że na wyrazach nic nam nie zależy, jak tam ktoś będzie wolał naciągać wyraz „wiedzieć" i „uczyć

199 A

Teajtet

się", skorośmy określili, że coś innego jest posiadać wiedzę, a co inne­ go mieć ją. Mówimy, że nie można nie posiadać tego, co ktoś posiada, a więc nigdy nie zdarza się, żeby ktoś nie wiedział tego, co wie, ale może się zdarzyć, uchwyci o tym sąd fałszywy, bo może nie mieć o tym wiedzy, tylko mieć inną, zamiast tamtej, właściwej. O n polował na wiadomości, one latały, więc chybił i chwycił jedną zamiast drugiej; wtedy myślał, że jedenastka to dwunastka, bo wiedzę o jedenastce chwycił w sobie, zamiast wiedzy o dwunastce, jakby turkawkę złapał zamiast gołębia. Teajtet: T o ma sens. Sokrates: A kiedy chwyci tę, którą chce, wtedy się nie myli, wtedy w sądach ujmuje to, co istnieje. T a k więc, istnieją sądy prawdziwe i są­ dy mylne, a to, co nas przedtem tak gniewało, już nam wcale nie przeszkadza. Może się więc zgodzisz ze mną? C z y jak zrobisz? Teajtet: N o tak. Sokrates: I jużeśmy się pozbyli tego „wiedzieć o czymś, czego się nie wie". B o nie zdarza się nie posiadać tego, co się posiada — czy tam się mylimy co do czegoś, czy nie. Ale oto gorsza bieda zaczyna mi się przywidywać. Teajtet: Jaka? Sokrates: C z y z pomieszania wiedzy jednej z drugą może się kiedy zrodzić sąd fałszywy? Teajtet: Jakże to? Sokrates: Naprzód to, żeby ktoś, mając wiedzę o czymś, właśnie tego samego nie wiedział i to nie przez niewiedzę, ale przez własną wiedzę. Następnie, żeby uważać to za tamto, a tamto za to tutaj — to przecież wielka niedorzeczność, żeby dusza dlatego, że posiada wiedzę, nie poznawała nic, tylko cierpiała niewiedzę wszystkiego. Jakże to? W takim razie nie przeszkadza nic, żeby i na niewiedzę cierpiąc, właśnie przez nią coś wiedziała, a skutkiem ślepoty widziała, skoro wiedza może powodować to, że ktoś czegoś nie wie. Teajtet: A może, wiesz, Sokratesie, nieładnieśmy te ptaki pojęli, zakładając, że te są jedynie tylko wiadomości. Trzeba było założyć, że niewiadomości też tak samo z nimi latają w duszy i ten, co poluje, raz bywa, że uchwyci wiadomość, a innym razem niewiadomość o tym sa­ mym. Wtedy wydaje sąd fałszywy przez niewiadomość, a prawdziwy przez wiadomość, czyli wiedzę. Sokrates: Niełatwo jest ciebie nie pochwalić, Teajtecie. A coś powie­ dział, to na nowo rozpatrz. Więc niech tak będzie, jak mówisz. Zatem kto uchwycił niewiadomość, ten wyda sąd fałszywy. C z y tak?

B

C

D

E

200

Platon

200

A

Teajtet: Tak. Sokrates: Ale chyba nie będzie przy tym myślał, że sądzi fałszywie? Teajtet: Jakże? Sokrates: T y l k o prawdziwie. I będzie mu tak, jakby wiedział to, co do czego się myli. Teajtet: N o cóż? Sokrates: Więc mu się będzie zdawało, że upolował wiedzę, a nie niewiadomość. Teajtet: T o jasne. Sokrates: N o widzisz, dalekośmy okrążali, a tu przed nami ten sam B kłopot, co na początku. Bo ten dialektyk zacznie się śmiać i powie: jakże to, moiściewy, to ktoś zna jedną i drugą: wiedzę i niewiedzę, a teraz jedną, którą zna, bierze za drugą, którą też zna? C z y też nie zna ani jednej, ani drugiej, i teraz jedną, której nie zna, bierze za drugą, której też nie zna? Czy też jedną zna, a drugiej nie zna i tę, którą zna, bierze za tę, której nie zna? C z y też tę nieznaną bierze za znaną? C z y też mi może znowu powiecie, że naszych wiadomości i wypadków niewiedzy dotyczą znowu osobne wiadomości, które trzeba mieć w postaci innych C znowu jakichś tam zabawnych gołębi czy wycisków woskowych pod kluczem. I jak długo człowiek je posiada, to wie, choćby ich nawet w duszy nie miał pod ręką. W ten sposób będziecie musieli bez końca biegać w kółko i nic więcej z tego nie wyjdzie. C o my na to odpowie­ my, Teajtecie? Teajtet: Na Zeusa, Sokratesie, ja przynajmniej nie wiem, co trzeba odpowiedzieć. 6 8

6 8

P o k r ó t k i m odetchnieniu n o w y kłopot. T a k i , czysto słowny jeden, a r z e c z o w y drugi. S ł o w n y ten, że trzeba będzie teraz m ó w i ć o człowieku, k t ó r y c h w i l o w o nie m o ż e sobie p r z y p o m n i e ć czegoś, co wie, że on tego nie wie, ponieważ to wie t y l k o poten­ cjalnie. A to wygląda sprzecznie: m ó w i ć , że się czegoś nie wie, ponieważ się coś wie c h o ć b y t y l k o potencjalnie. Wiedza, c h o c i a ż b y t y l k o potencjalna, podana za przyczy­ nę chwilowej niewiedzy, wydaje się Sokratesowi czymś sprzecznym i n i e d o r z e c z n y m . N a m się zgoła dziś nie wydaje niedorzecznością m ó w i ć o wiedzy nieświadomej czy podświadomej, zatem t r u d n o nam podzielać i ten skrupuł Sokratesa. P o t e n c j a l n o ś ć pewnej wiedzy m o ż n a śmiało uważać za p r z y c z y n ę chwilowej niewiedzy. Druga trudność, k t ó r ą mistrz i uczeń tutaj napotykają, wiąże się z o b r a z e m gołęb­ nika i jest p o d o b n a do poprzedniej z odciskami w o s k o w y m i . Zwracają uwagę na t o , że człowiek, k t ó r y owe gołębie czy t u r k a w k i łowi we własnej głowie, musi w k a ż d y m wypadku złowienia właściwej wiadomości jeszcze wiedzieć, c z y ona jest właściwa, czy nie. A co to znaczy wiedzieć — tego dotąd nie uchwycili. Zatem popadli w nowe błędne k o ł o . N i e poradzą sobie tłumacząc o w ą wiedzę o gołębiach j a k o n o w e polowanie: na mniejsze gołąbki, bo t o by groziło łańcuchem n i e s k o ń c z o n y m takich stad i ł o w ó w , b y ł b y to tzw. regressus in infinitum. Potrzeba więc znowu, coraz to bardziej piekąca, jakiegoś określenia wiedzy bez sprzeczności wewnętrznej i bez tautologii.

200

C

Teajtet

177

Sokrates: Czyż niesłusznie nas, moje dziecko, ta dyskusja hańbi i do­ wodzi, że niesłusznie szukamy pojęcia sądu mylnego prędzej niż poję­ cia wiedzy — tośmy zaniedbali. A tego nie można poznać prędzej, zanim się nie uchwyci należycie, co to właściwie jest wiedza. Teajtet: Koniecznie, Sokratesie, trzeba w tej chwili być tego zdania, co ty. Sokrates: Więc znowu od początku, co też to mógłby ktoś nazwać wiedzą? Przecież nie ustaniemy w drodze. Teajtet: Wcale nie, chyba żebyś ty ustał. Sokrates: N o powiedz, co by tak o niej najlepiej powiedzieć, aby się wcale nie sprzeczać sami ze sobą? Teajtet: T o , co próbowałem, Sokratesie, przedtem; ja przynajmniej nie mam nic innego. Sokrates: Więc jakżeż to? Teajtet: Że wiedza to jest prawdziwy sąd. Przecież sądzenie praw­ dziwe jest wolne od błędu i wszystko, co pod wpływem prawdziwego sądu powstaje, jest piękne i dobre. Sokrates: Jednym słowem, Teajtecie, „jakoś to się samo pokaże" — jak mówił ten, co przez rzekę prowadził. Jeżeli będziemy szukali, idąc naprzód, to zaraz jakaś przeszkoda wyrośnie pod nogami i pokaże to, czego szukamy, a jak stać na miejscu, nic wyraźnego nie widać. Teajtet: Słusznie mówisz. Więc idźmy i patrzmy. Sokrates: T o krótkie rozpatrywanie. Cała sztuka ci wskazuje, że wiedza to nie jest to. Teajtet: J a k to? Któraż to? Sokrates: Sztuka ludzi największych w dziedzinie mądrości, których nazywają mówcami i adwokatami. Przecież oni tam swoją sztuką wy­ wołują sądy ludzkie, a nie uczą nikogo. Wywołują sądy jakie chcą. C z y też myślisz, że to są tacy jacyś tędzy nauczyciele, że jeśli ktoś wcale nie był przy tym, jak tam kogoś obrabowywano z pieniędzy albo mu jakiś inny gwałt zadawano, to oni w krótkim czasie potrafią nauczyć należycie o tym, podać prawdę tego, co zaszło? Teajtet: J a wcale nie myślę, żeby uczyli, tylko wmawiają. Sokrates: A wmawianiem nie nazywasz wywoływania sądów? Teajtet: N o cóż, może tak. Sokrates: Kiedy sędziom sprawiedliwy sąd zostanie w m ó w i o n y w sprawie, o której wiedzieć coś może jedynie tylko ten, który ją widział i nikt inny, i oni wtedy rzecz tylko ze słyszenia rozstrzygną, wówczas uchwycą i wydadzą sąd prawdziwy, ale bez wiedzy. W m ó w i o n o im tylko słuszność, jeżeli dobrze rozstrzygnęli. Nieprawdaż?

Platon

178

D

201

C

Teajtet: Zupełnie słusznie. Sokrates: Prawda, przyjacielu, gdyby jednym i tym samym był sąd prawdziwy i wiedza, to znakomity sędzia, sądząc słusznie, nigdy by się bez wiedzy nie obywał. Tymczasem zdaje się, że jedno będzie czymś innym i drugie. Teajtet: J a to już, Sokratesie, raz od kogoś słyszałem, tylkom zapo­ mniał, a teraz sobie znowu przypominam. O n mówił, że wiedza to jest sąd prawdziwy, ściśle ujęty. A sąd nieściśle ujęty nie należy do wiedzy. I czego ściśle ująć nie można, tego i wiedzieć nie można. A tylko to, co się da ująć ściśle, to można wiedzieć. O n też i tak to nazywał. Sokrates: Doprawdy, pięknie mówisz. Ale powiedz, jak on rozgra­ niczał to, co można wiedzieć i czego nie można wiedzieć; czy myśmy to obaj jednakowo słyszeli? 6 9

6 9

Teajtet proponuje poprzednią definicję, która mu się m i m o wszystkie powyż­ sze trudności wydaje bez zarzutu: wiedza to jest sąd prawdziwy. O k a z u j e się jednak słusznie, że bywają sądy prawdziwe, w y w o ł a n e w p ł y w e m sugestywnym — t y c h nie chcą rozmawiający zaliczać do wiedzy. Dlatego, że wiedzę zdobywa się przez ucze­ nie, a nie przez wmawianie, a oni powiadają, że to, c o się przez wmawianie uzyskuje, nie p o w i n n o się nazywać wiedzą. Z o s t a w m y im to ograniczenie, jeżeli tak chcą — mniej­ sza o t o — nadchodzi ziarno dialogu: wiedza t o jest sąd prawdziwy ściśle ujęty. B e z ścisłego ujęcia nie ma wiedzy. Sokrates i Teajtet oświadczają, że słyszeli tę definicję od kogoś trzeciego. N i e t r u d n o zgadnąć, że t y m trzecim jest sam Platon. Z w y k l e tak w swoich dialogach zaznacza myśli, k t ó r y c h nie chce przypisywać Sokratesowi. Podobnie jak to zrobił w Uczcie, gdzie Sokrates piękne uwagi o miłości słyszał od D i o t y m y , albo w Fajdrosie, gdzie mu jakiś duch dyktuje poglądy platońskie. Inni domyślają się tu Protagorasa, tak robi Kirchmann, lub Antystenesa, jak Apelt. Uwa­ żam jednak, że z tymi hipotezami nie dadzą się żadną miarą pogodzić pełne radości słowa Sokratesa przy k o ń c u rozdziału X X X I X : „czyżbyśmy Teajtecie, tak teraz dzisiaj wła­ śnie, uchwycili to, czego od dawna wielu mędrców szukało i zestarzeli się, a nie zna­ leźli?". Kiedy te słowa Teajtet potwierdza, Sokrates upewnia go przez chwilę raz jeszcze 0 słuszności zajętego stanowiska. W ten sposób nie mógłby Platon pisać o myśli, którą by od kogoś innego zaczerpnął. Zatem to jest najwidoczniej myśl jego własna. Zresztą nie t y l k o dlatego. Przecież cała jego działalność to walka o ścisłe ujmowa­ nie myśli, w b r e w sofistom i H e r a k l i t o w i . N a u c z y ł się tego od Sokratesa. Lwią część tego właśnie dialogu p o ś w i ę c i ł satyrze na niejasność i nieścisłość pisarzy j o ń s k i c h 1 Protagorasa. W e własnym pojęciu wiedzy, zgodnie z zasadniczą własną tendencją, żąda od niej ścisłości i w t y m właśnie widzi jej istotę. Definicja wiedzy, którą tutaj mamy, brzmi w greckim oryginale: Dóksa alethes meta logu. T ł u m a c z e n i e m i e c c y mają z jej oddaniem kłopot wielki, jak to sami wyznają w komentarzach. Próbują ten logos zawarty w niej oddawać jako Erklarung, Begriindung, Rechtfertigung, Rede Rechenschaft (Nie mniejszy kłopot ma z tym Anglik, F . M . Cornford, k t ó r y logos tłumaczy jako account jako explanation. Wyznaje, że musi go tłumaczyć raz tak, raz inaczej. Z o b . : Platos Theory of Knowledge. The Theaithetus and Sophist of Plato. B y F . M . Cornford. L o n d o n 1935. str. 142.) W s z y s t k o na nic, bo żaden z tych t e r m i n ó w nie da się z sensem podstawić w t y m dialogu we wszystkich miejscach, w których Platon }

201

D

Teajtet

Teajtet: J a nie wiem, czy tu odnajdę, ale gdyby ktoś drugi mówił, to myślę, że potrafiłbym nadążyć. Sokrates: A to posłuchaj, co znowu mnie się śniło. Zdawało mi się, że słyszałem od kogoś tam, jak mówiono, że pierwsze składniki proste czegokolwiek, z których i my się składamy, i wszystko inne, ująć się ściśle nie dają. Każdy taki pierwiastek sam w sobie można tylko nazwać, a nic innego więcej nie można o nim powiedzieć; ani że jest, ani że go nie ma. B o to by znaczyło doczepiać mu istnienie lub nieistnienie, a tu nic mu nie wolno dodawać, skoro ktoś tylko sam pierwiastek wy­ mienia. Zatem, ani że to jest to samo, ani że tamto, ani każde, ani samo jedno, ani to tutaj, tego mu doczepiać nie można, ani wielu innych takich określeń. Bo te słowa, będące w powszechnym obiegu, przysługują wszyst­ kim rzeczom, a są czymś innym niż to, czemu przysługują. A tu, jeśliby to było możliwe, trzeba, żeby taki pierwiastek miał swoje własne ścisłe ujęcie i żeby się w jego nazwie obywać bez wszystkiego innego. Otóż nie ma możliwości, żeby którykolwiek z pierwiastków ściśle ująć słowami, bo on nie ma ścisłego ujęcia, on się tylko nazywa i koniec. Ma jedynie tylko nazwę. Dopiero rzeczy z tych pierwiastków złożone tak, jak same są układami, splotami, tak i nazwy ich stanowią ujęcia złożone. Bo splecenie wyrazów stanowi istotę ścisłego ujęcia. W ten sposób pierwiastki nie nadają się do ścisłego ujmowania i poznawać ich nie można; można je tylko spostrzegać. Dopiero układy pierwiastków można poznawać i wypowia­ dać, i w sądach prawdziwych je oceniać. A kiedy ktoś uchwyci o czymś sąd prawdziwy, ale bez ścisłego ujęcia, wtedy jego dusza dotyka prawdy w tym przedmiocie, ale go nie poznaje. Bo kto nie potrafi dać i przyjąć m ó w i tu o logosie. Spełnia to zadanie jedynie t y l k o polski termin: „ścisłe ujęcie", któ­ rym też oddałem tutaj wszędzie termin platoński „logos" sądząc, że dopiero tak należy rozumieć intencję autora. Jeżeli mi się w t y m wypadku nie udało uchwycić tego, czego od dawna tylu mędrców szukało i zestarzeli się, a nie znaleźli, jestem przekonany, że fachowa k r y t y k a łatwo to sprostować potrafi i znaleźć termin odpowiadający lepiej duchowi Platona i dający się z sensem i zgodnie z duchem Platona wstawić we wszyst­ kie miejsca dialogu zamiast oryginalnego terminu „logos". J a wyznaję, że dla mnie tekst ostatnich rozdziałów dopiero teraz zaczął być bardziej zrozumiały i jasny. T o „ścisłe ujęcie" okaże się później definiowaniem per genus proximum et differentiam specificam, i jeszcze c z y m ś , o p r ó c z tego. P l a t o n sądzi, że są p e w n e składniki wiedzy, k t ó r y c h nie m o ż n a definiować przez podanie rodzaju i r ó ż n i c y gatunkowej, m o ż n a je t y l k o nazywać. U w a ż a je dlatego za n i e p o z n a w a l n e , c h o ć spostrzegalne. Części ich również nie można wyliczać, c o by też było rodzajem ścisłego ujmowania. A nie m o ż n a dlatego, że to są składniki proste. B y ć m o ż e , ma tutaj na myśli jakości z m y s ł o w e i jakieś inne, proste c e c h y p r z e d m i o t ó w . P o n i e w a ż ograniczył sobie t e r m i n „poznanie" do t y c h wyłącznie w y p a d k ó w , w k t ó r y c h dadzą się tworzyć definicje i wyliczać wszystkie części składowe, nic dziw­ nego, że proste jakości zmysłowe nazywa niepoznawalnymi. Będzie z t y m miał kłopot.

XXX E

202

B

c

Platon

202

C

ścisłego ujęcia czegoś, ten nie posiada wiedzy o tym. Dopiero gdy się do tego dołączy ścisłe ujęcie, może się to wszystko zrobić i człowiek staje się doskonalszy, bo osiąga wiedzę. Czyś ty tak ten sen słyszał, czy inaczej? Teajtet: Ależ tak, najzupełniej. Sokrates: A podoba ci się i przyjmujesz to, że wiedza jest sądem praw­ dziwym, ale w ścisłym ujęciu? Teajtet: Ależ całkowicie. D Sokrates: Czyżbyśmy, Teajtecie, tak teraz, dzisiaj właśnie uchwycili to, czego od dawna wielu mędrców szukało i zestarzeli się, a nie znaleźli? Teajtet: Mnie się przynajmniej wydaje, Sokratesie, że to, co się teraz powiedziało, to jest dobrze powiedziane. Sokrates: I może być, że naprawdę tak się rzecz ma. B o cóż by to była za wiedza bez ścisłego ujęcia i bez słusznego sądu? T y l k o jedno mi się nie podoba w tym, co powiedziano. Teajtet: N o cóż takiego? Sokrates: T o , co najdowcipniej w tym wygląda: że pierwiastki są nie­ poznawalne, a świat układów jest poznawalny. Teajtet: C z y to niesłuszne? Sokrates: Trzeba się dowiedzieć. Mamy przecież jakby zakładników tego ujęcia, mamy przykłady, którymi się posługiwał ten, co to wszystE ko powiedział. Teajtet: Jakie to przykłady? Sokrates: Pierwiastki liter i zgłoski. C z y myślisz, że coś innego miał przed oczyma ten, który powiedział to, co mówimy? Teajtet: N o nie; pewnie to właśnie. XL Sokrates: A to i my weźmy je pod uwagę i spróbujmy; a lepiej przyj203 rzyjmy się sobie samym czy tak, czy nie tak nauczyliśmy się liter. Więc naprzód: czy zgłoski mają ścisłe ujęcie a inne pierwiastki nie? Teajtet: Może być. Sokrates: J a też jestem tego zdania. Tak jest. Więc gdyby ktoś ciebie tak pytał o pierwszą zgłoskę słowa Sokrates: Teajtecie, powiedz, co to jest So? C o odpowiesz? Teajtet: Że to S i O . Sokrates: Prawda? Takie masz ścisłe ujęcie zgłoski? Teajtet: T a k jest. B Sokrates: A proszę cię, daj tak samo ścisłe ujęcie litery S. Teajtet: Jakże można podawać pierwiastki pierwiastka? I to jeszcze, Sokratesie, S należy do tych bezgłośnych. Nic, tylko szmer jakiś, jak­ by język syczał; a B to ani głos, ani szmer, podobnie jak większa część pierwiastków. Tak, że najlepiej powiedzieć, że one nie mają ścisłego

203

B

Teajtet

ujęcia. Jeszcze najwyraźniejsze z nich to tych siedem — tylko te mają głos, ale ścisłego ujęcia żadnego. Sokrates: Więc tośmy, przyjacielu, poprawili w określeniu wiedzy. Teajtet: Zdaje się, że tak. Sokrates: A jakże to? Pierwiastek jest niepoznawalny, tylko zgłoska. Czyśmy tego słusznie dowiedli? Teajtet: Wydaje się. Sokrates: A proszę cię, zgłoską nazwiemy dwa pierwiastki albo i wszystkie, gdyby ich było więcej niż dwa, czy też pewną jedną postać, powstałą z ich syntezy? Teajtet: J a myślę, że wszystkie razem. Sokrates: A zobacz te dwie: S i O. Obie stanowią pierwszą zgłoskę mego imienia. Więc kto ją poznaje, ten poznaje jedną i drugą literę? Teajtet: N o , może. Sokrates: Więc poznaje S i O ? Teajtet: Tak. Sokrates: J a k to? Nie zna żadnej z tych dwóch liter, nie ma wiedzy o żadnej, a poznaje obie? Teajtet: T o straszne i sensu nie ma, Sokratesie. Sokrates: A więc, jeżeli poznanie obu razem wymaga znajomości każdej z dwóch z osobna, to musi koniecznie naprzód znać oba pier­ wiastki ten, który ma poznać zgłoskę. I oto tak nam ucieknie i prze­ padnie tamto piękne ujęcie. Teajtet: I to bardzo nagle jakoś. Sokrates: B o go nie pilnujemy, jak wypada. Trzeba było może przyjąć, że zgłoska to nie są pierwiastki, tylko jakiś jeden kształt z nich powstały, który ma sam swoją postać i jest różny od pierwiastków. Teajtet: N o dobrze. I zaraz gotowo być raczej tak niż na tamten sposób. Sokrates: A to uważajmy i nie puszczajmy z ręki tak nie po męsku twierdzenia tak wielkiego i poważnego. Teajtet: Nie puścimy go za nic. Sokrates: Więc niech tak będzie, jak teraz mówimy: zgłoska to jest jedna postać, powstała z poszczególnych, dopasowanych do siebie pierwiastków. Równie dobrze w literach, jak i wszędzie indziej. Teajtet: T a k jest. Sokrates: Zatem części jej nie powinny istnieć. Teajtet: J a k to? Sokrates: B o jeżeliby istniały części czegoś, to całością byłyby wszyst­ kie części razem. Albo też myślisz, że całość to jest też pewien jeden kształt, powstały z części, różny od wszystkich części?

C

D

E

204

Platon

182

204

A

7 0

Teajtet: J a , tak. B Sokrates: A wszystko i całość nazywasz jednym i tym samym, czy też jedno co innego i drugie. Teajtet: Nie mam nic jasnego w odpowiedzi, ale ponieważ prosisz, żeby odpowiadać chętnie, więc może bym odpowiedział, że to nie jest jedno i to samo. Sokrates: Chęci, mój Teajtcie, bardzo piękne, a czy odpowiedź też, to zobaczymy. Teajtet: Trzeba naprawdę zobaczyć. XLI Sokrates: Zatem gotowa zachodzić różnica pomiędzy wszystkim i całością wedle obecnego stanu rozważań? Teajtet: Tak. Sokrates: N o dobrze. A wszystkie części i ogół — czy może być, żeby to się różniło. Tak na przykład, kiedy mówimy: jeden, dwa, trzy, cztery, C pięć, sześć albo jeśli powiemy dwa razy trzy, albo trzy razy dwa, albo cztery i dwa, albo trzy i dwa i jeden. C z y we wszystkich tych wy­ padkach mówimy jedno i to samo, czy za każdym razem coś innego? Teajtet: T o samo. Sokrates: A czy coś innego niż sześć? Teajtet: N i c innego. Sokrates: A prawda, że w każdym z tych powiedzeń wymieniliśmy wszystko sześć? Teajtet: Tak. Sokrates: A czy znowu nie wymieniamy czegoś jednego, kiedy wy­ mieniamy wszystko? Teajtet: Koniecznie. Sokrates: Albo cośkolwiek innego, niekoniecznie sześć? Teajtet: T o nic. D Sokrates: Więc we wszystkich tych rzeczach, które się składają z pewnej liczby czegoś tam, wychodzi na to samo tak zwany ogół i wszystko razem? Teajtet: Wydaje się. Sokrates: T a k przecież o nich mówimy. Przecież liczba morgów i morgi to to samo. Czy nie? Teajtet: Tak. 7 0

N a przykładzie m o w y ludzkiej objaśnia Sokrates tę niepoznawalność pierwiast­ k ó w . Twierdzi, że głosek definiować nie m o ż n a . M i m o że sam równocześnie definiu­ je głoskę S. Następnie szkicuje bardzo dziś m o d n ą i „nową" teorię układów spoistych, czyli postaci (Gestalttheońe). Zgłoska okazuje się w niej czymś i n n y m niż ogół, czyli z b i ó r jej pierwiastków. Jest to nowa całość, różna od sumy pierwiastków składowych. N i e p o w i n n a nawet posiadać części.

204 D

Teajtet

Sokrates: I podobnie ze stadiami? Teajtet: T a k . Sokrates: I podobnie liczba wojska i wojsko, i wszystko inne tak samo; bo liczba czegokolwiek to przecież wszystko, ile tego jest. Teajtet: Tak. Sokrates: A liczba czegoś, to przecież nic innego jak części? E Teajtet: Nic innego. Sokrates: A cokolwiek ma części, to się chyba składa z części? Teajtet: Widać, że tak. Sokrates: A wszystkie części to będzie ogół. Na to zgoda, skoro i wszystka liczba to też będzie ogół? Teajtet: Tak. Sokrates: W i ę c całość nie składa się z części. A ogół to byłyby wszystkie części razem. Teajtet: Zdaje się, że nie tak. Sokrates: A część, czy może być częścią czegoś innego, czy też t y l k o całości? Teajtet: Przecież częścią ogółu. Sokrates: Dzielnie walczysz, Teajtecie. A ogół, o ile mu czegoś nie 2 0 5 brakuje, jest tym samym ogółem? Teajtet: Koniecznie. Sokrates: A ogółem czy nie będzie właśnie to, czemu pod żadnym względem nic nie ubyło? A czemu coś ubyło, to ani ogółem nie będzie, ani wszystkim, bo jedno i drugie zarazem tylko wtedy zachodzi, gdy coś tym samym się staje z tego samego? Teajtet: W tej chwili mam wrażenie, że niczym się nie różni ogół i całość. Sokrates: Czyśmy nie mówili, że jeśli cokolwiek ma części, wtedy całość i ogół będą to wszystkie części razem? Teajtet: T a k jest. Sokrates: A w takim razie na nowo, jak przed chwilą próbowałem, jeżeli zgłoska to nie to samo co pierwiastki, to z konieczności te pier­ wiastki nie będą jej częściami, albo jeśliby ona miała być tym samym, B co jej pierwiastki — musiałaby być tak samo poznawalna jak one. Teajtet: Tak. Sokrates: I prawda, że chcąc tego uniknąć, przyjęliśmy, że ona jest czymś od nich różnym. Teajtet: Tak. Sokrates: C ó ż więc? Jeżeli pierwiastki nie są częścią zgłoski, to czy potrafiłbyś wymienić coś innego, co byłoby częścią zgłoski, a nie jej pierwiastkiem?

184

Platon

205

B

Teajtet: Nigdy. B o gdybym się, Sokratesie, zgodził na jakieś jej cząstki, to byłoby śmieszne porzucać pierwiastki, a szukać jakichś in­ nych na to miejsce. Sokrates: Zatem ze wszech miar, Teajtecie, wedle obecnego stanu na­ szych rozważań, zgłoska będzie chyba jakąś jedną postacią nierozdzielną? Teajtet: Zdaje się. Sokrates: Więc czy pamiętasz, przyjacielu, że przed małą chwilką przyjęliśmy, jako zdanie słuszne, że pierwiastki nie mają ścisłego uję­ cia, te, z których się wszystko inne składa, ponieważ każdy z nich jest sam w sobie niezłożony i nawet istnienia nie można im słusznie przy­ pisać, ani tego, że są różne i obce sobie, jak się to mówi. Z tej przy­ czyny nie dają się ująć ściśle i poznawać ich nie można. Teajtet: Pamiętam. Sokrates: Więc ta sama czy jakaś inna przyczyna sprawia, że to jest zawsze niezmienne i niepodzielne? B o ja nie widzę innej. Teajtet: N o nie wydaje się, żeby inna. Sokrates: Nieprawdaż, że i zgłoska podpada pod ten sam kształt, jeżeli części nie ma i jest jedną postacią? Teajtet: Ze wszech miar. Sokrates: Jeżeli zatem zgłoska to tyle, co wiele pierwiastków i ca­ łość pewna, i to są jej części, to podobnie będą poznawalne zgłoski i nazywać się dadzą, jak i pierwiastki, skoro wszystkie części i całości wydają się tym samym. Teajtet: Bardzo dobrze. Sokrates: A jeżeli zgłoska jest czymś jednym i niepodzielnym, to za­ równo ona i tak samo pierwiastek będzie czymś nie ujętym ściśle i niepo­ znawalnym. B o ta sama przyczyna sprawi jedno i drugie. Teajtet: Nie mogę powiedzieć inaczej. Sokrates: Więc tego nie przyjmujemy, gdyby ktoś powiedział, że zgłoska jest poznawalna i mówić o niej można, a pierwiastek wprost przeciwnie. Teajtet: N o nie, jeżeli posłuchamy naszego toku myśli. Sokrates: C ó ż znowu? A gdyby ktoś wprost przeciwnie mówił, czy nie łatwiej byś się zgodził na podstawie tego, czego jesteś sam sobie świa­ dom po własnej nauce liter? Teajtet: Czego właściwie? Sokrates: Żeś się długo właśnie niczego innego nie uczył, jak tylko pierwiastków; próbowałeś je rozpoznawać wzrokiem i słuchem każdy z osobna, aby ci się ich układ nie mieszał przy mówieniu i pisaniu. Teajtet: Świętą prawdę mówisz.

206 A

Teajtet

Sokrates: A u kitarzysty cel nauki czy nie na tym polegał, żeby się nauczyć w każdym wypadku iść za jednym z dwóch dźwięków B i wiedzieć, do której struny by należał? A chyba każdy się zgodzi, że to są pierwiastki muzyki. Teajtet: N i c innego. Sokrates: Więc jeżeli wolno także o czym innym wnioskować na pod­ stawie tych pierwiastków i zgłosek, które znamy z własnego doświad­ czenia, to powiemy, że poznanie pierwiastków jest bardziej oczywiste i ważniejsze niż zgłosek, jeżeli się ma doskonale pojąć każdą naukę. Jeżeli zatem ktoś powie, że zgłoska jest poznawalna, a pierwiastek nie, to my będziemy uważali, że on żartuje — umyślnie albo niechcący. Teajtet: Na pewno. Sokrates: J a mam wrażenie, że na poparcie tego stanowiska znała- X L I I złyby się jeszcze i inne dowody, ale przede wszystkim nie zapomnijmy C zobaczyć, co to znaczy właściwie, że gdy się do sądu prawdziwego dołączy ścisłe ujęcie, powstaje wiedza najdoskonalsza. Teajtet: Słusznie, trzeba zobaczyć. Sokrates: A więc co też to ma znaczyć to „ścisłe ujęcie"? B o ja mam wrażenie, że to znaczy jedną z trzech rzeczy. Teajtet: Z których trzech? Sokrates: Pierwsza to byłoby: myśl swoją ujawnić głosem z pomocą D zdań i nazw. Słowa wtedy odbijają sąd w potoku płynącym przez usta, jakby w zwierciadle albo w wodzie. Czy nie myślisz, że coś takiego to będzie ścisłe ujęcie? Teajtet: Myślę, jeżeli ktoś to robi, ten mówi. Sokrates: Prawda, że to każdy może zrobić, szybciej lub wolniej: wskazać, co mu się zdaje o każdej rzeczy, jeżeli nie jest niemy albo głu7 1

7 1

O g ó ł , zbiór, suma — to znaczy wszystkie części razem. Całość t o coś innego; całość jest c z y m ś niepodzielnym — przeto też tak samo niepoznawalnym właściwie, jak i jej pierwiastki. T a k sprawa wygląda na początku rozdziału i w środku. K o n i e c przynosi ujęcie wprost przeciwne: pierwiastki są poznawalne, poznanie ich jest nawet bardziej oczywiste i ważniejsze w każdej nauce niż poznanie całości. Bodaj że to ostatnie będzie jednak bliższe autorowi, s k o r o zapewnia nas na początku następnego rozdzia­ łu, że na poparcie tego stanowiska znalazłyby się jeszcze inne d o w o d y . J a k jest naprawdę? W dzisiejszym j ę z y k u nie ma p o w o d u ograniczać tak w y r a z u „poznanie", j a k t o robi P l a t o n . M y m ó w i m y s p o k o j n i e o p o z n a w a n i u p i e r w i a s t k ó w . C a ł o ś ć , czyli układy spoiste, u w a ż a m y , zgodnie z P l a t o n e m , za nie t o samo, co s u m y e l e m e n t ó w . M o ż e m y je doskonale p o z n a w a ć i chcąc j e d o b r z e z n a ć , m u s i m y rów­ n i e ż znać ich e l e m e n t y . W d a w n y c h s z k o ł a c h u c z o n o naprzód liter, a później zgło­ sek — w dzisiejszych uczą naprzód zgłosek, a dopiero później uczą w y r ó ż n i a ć ich e l e m e n t y . W k a ż d y m razie nie ma dokładnego poznania j a k i e j k o l w i e k całości b e z z n a j o m o ś c i jej e l e m e n t ó w .

186 E

Platon

206 E

chy z urodzenia. W ten sposób, kto by tylko sądził o czymś słusznie, każdy miałby ten sąd ściśle ujęty — to widać — nigdy słuszny sąd nie utworzyłby się bez wiedzy. Teajtet: Prawda. Sokrates: Ale nie potępiajmy zbyt łatwo, nie mówmy, że w ogóle nic do rzeczy nie powiedział ten, który objawił w istocie wiedzy to, co teraz rozpatrujemy. Może być, że on mówiąc o ścisłym ujęciu nie to miał na myśli, tylko to, żeby zapytany o każdy szczegół czegoś umiał 207 w odpowiedzi podawać pierwiastki temu, który pyta. Teajtet: C o ty masz na myśli, Sokratesie? Sokrates: Coś takiego, jak Hezjod wymienia: sto części składowych u wozu. J a bym ich nie potrafił ponazywać, a myślę, że i ty byś też tego nie potrafił. Gdyby nas ktoś pytał, co to jest wóz, cieszylibyśmy się, gdybyśmy potrafili powiedzieć, że to koła, oś, pudło, okucia, uprząż. Teajtet: N o tak. Sokrates: Ale może by pytający myślał, że my śmieszni jesteśmy, bo to tak, jak by nas ktoś o twoje imię pytał, a my byśmy mu odpowiaB dali po zgłosce. Nasze sądy byłyby słuszne i mówilibyśmy to, co mó­ wimy, mniemając, że jesteśmy gramatykami i potrafimy ściśle grama­ tycznie Teajteta ująć słowami. A nie sposób nic powiedzieć umiejętnie, zanim się w szeregu słusznych sądów nie przejdzie wszystkich pierwiast­ ków — jak się to i poprzednio mówiło. Teajtet: Mówiło się. Sokrates: T a k i o tym wozie my mamy wprawdzie słuszny sąd, ale C dopiero ten, który za pomocą tych stu składników potrafi wyłuszczyć istotę wozu, dopiero ten dołącza tym samym ścisłe ujęcie do swego prawdziwego sądu i nie tylko ma swój sąd, ale jako technik nabiera wiedzy o istocie wozu, bo przenika całość — pierwiastek za pierwiastkiem. Teajtet: T o dobrze ci się zdaje. Prawda? Sokrates: Jeżeli tak uważasz, przyjacielu, i jeśli przyjmujesz, że wy­ liczenie wszystkich pierwiastków czegokolwiek to ścisłe ujęcie, a kto tylko głoski albo i większe kompleksy umie podać — ten jeszcze nie D ujmuje rzeczy ściśle — powiedz mi, czy to przyjmujesz, abyśmy to rozpatrzyli. Teajtet: Tak, ja jestem bardzo za tym. Sokrates: Czy ty myślisz, że ktoś posiada wiedzę o czymś, jeżeli mu się raz wydaje, że to coś należy raz do tego, a raz do czegoś innego, albo też sądzi, że do czegoś raz należy to, a raz coś innego? Teajtet: N a Zeusa, ja tak nie myślę. Sokrates: A czyś zapomniał, że kiedyś się uczył liter, to z początku nieraześ tak robił, a inni też tak samo?

207

D

187

Teajtet

Teajtet: T y myślisz to, że mi się tę samą zgłoskę raz chce zaczynać od tej litery, a raz od innej, i to też, że się tę samą literę raz wpasuje do właściwej zgłoski, a raz do innej? Sokrates: T o właśnie mówię. Teajtet: Na Zeusa, nie zapomniałem i wcale nie myślę, żeby posia­ dał wiedzę ktoś, kto jeszcze tak robi. Sokrates: A więc gdyby przy sposobności ktoś pisał imię Teajtet i myślał, że trzeba napisać naprzód T a potem y i tak by napisał, albo znowu mając napisać imię Teodor, uważałby, że trzeba położyć naprzód T, a potem y> i tak by napisał, czy powiemy, że on zna, ma wiedzę o pierwszej zgłosce, waszych imion? Teajtet: Zgodziliśmy się dopiero co, że kto tak robi, ten jeszcze nie ma wiedzy. Sokrates: A czy on nie może tak samo chcieć postąpić i z drugą zgłoską, i z trzecią, i z czwartą? Teajtet: Nic nie przeszkadza. Sokrates: A czy mając przejść całość — pierwiastek po pierwiastku — napisze czasem imię Teajtet wedle słusznego sądu, kiedy będzie po kolei pisał? Teajtet: Oczywiście; napisze czasem. Sokrates: Ach tak, jeszcze nie posiadając wiedzy, a tylko słusznie sądząc, jak mówimy? Teajtet: Tak. Sokrates: Będzie miał teraz i ścisłe ujęcie przy swoim słusznym sądzie. Przechodził przecież pierwiastek za pierwiastkiem, kiedy pisał, a zgodzi­ liśmy się, że to właśnie jest ścisłe ujęcie. Teajtet: Prawda. Sokrates: Zatem, zdarza się, przyjacielu, prawdziwy sąd w ścisłym ujęciu, którego jeszcze nie trzeba nazywać wiedzą. Teajtet: Chyba tak. Sokrates: Więc zyskaliśmy jeden sen więcej w naszym majątku, kiedy się nam zdawało, że mamy najprawdziwsze a ścisłe ujęcie wiedzy. Albo nie narzekajmy jeszcze. Bo może być, że ktoś nie tak określi to ścisłe ujęcie, tylko je pojmie w kształcie ostatniej z trzech ewentualności. Mówiliśmy, że to jedną z nich przyjmuje ktoś jako ścisłe ujęcie, kiedy określa wiedzę jako sąd słuszny ze ścisłym ujęciem. Teajtet: Dobrześ przypomniał. Jeszcze jedna zostaje. Pierwsza to było jak gdyby odbicie myśli w głosie, drugie to, w tej chwili omówione, dochodzenie poprzez pierwiastki do całości, a trzecie to co, jak myślisz? Sokrates: T o , co by niejeden tak nazywał: umieć podać jakieś zna­ mię, którym się różni dana rzecz od wszystkich innych. y

E

208

B

XLII

C

188

D

E

Platon

208

C

Teajtet: Na przykład mógłbyś mi podać jakieś ścisłe ujęcie czegokolwiek? Sokrates: Na przykład; jeżeli chcesz, to weźmy słońce. Wystarczy ci, jeżeli powiem, że to najjaśniejsze ze wszystkich ciał, krążących około ziemi po niebie? Teajtet: T a k jest. Sokrates: Weźże teraz, dlaczego się tak mówi. T o tak, jakeśmy przed chwilą mówili: jeżeli uchwycisz różnicę, która każdą rzecz od innych wyróżnia, wtedy ujmiesz tę rzecz ściśle, jak powiadają n i e k t ó r z y . A jeżeli dotykasz jedynie tylko czegoś, co wspólne wielu rzeczom, wtedy będziesz miał ścisłe ujęcie t y l k o tych rzeczy, które posiadają tę cechę wspólną. Teajtet: Rozumiem i zdaje mi się, że to dobrze nazywać coś takiego ścisłym ujęciem. Sokrates: Więc kto w słusznym sądzie o jakimkolwiek przedmiocie potrafi uchwycić cechę, którą on się różni od innych, ten zacznie posiadać wiedzę o tym, o czym poprzednio miał tylko sąd. 7 2

7 2

T u m a m y w y m i e n i o n e t r z y rodzaje ścisłego ujęcia, k t ó r e się musi dołączyć do sądu prawdziwego, żeby się z niego mógł zrobić składnik wiedzy. Pierwszy rodzaj — P l a t o n m u przypisuje mniejsze znaczenie, uważa, że on sam nie w y s t a r c z a — t o wyrażenie dokładne swoich sądów w powiedzeniach, tak żeby się w nich myśl odbi­ jała j a k w zwierciadle. T r z e b a się zgodzić z P l a t o n e m o tyle, że udostępnianie wiedzy i n n y m ludziom rzeczywiście zaczyna się tam, gdzie się zaczyna wyrażanie się dokład­ ne i jasne. B e z tego nie ma wiedzy w znaczeniu w y t w o r u pracy naukowej, dostępnego wszystkim przygotowanym. D r u g i rodzaj ścisłego ujęcia r z e c z y złożonej to w y l i c z e n i e w s z y s t k i c h jej części składowych. Inaczej: p o p r a w n y opis. W i d a ć tutaj jasno, że ani j e d n o , ani drugie, nie jest t o ani Erkldrung, ani Begrundung, ani Rede, ani explication d o t y c h c z a s o w y c h tłu­ m a c z ó w Teajteta. P l a t o n dodaje, że ten p o p r a w n y opis nie powinien b y ć p r z y p a d k o w y ; t y l k o do­ k o n a n y świadomie, planowo. M a słuszność. T r z e c i rodzaj ścisłego ujęcia: to podanie c e c h y charakterystycznej danego przed­ m i o t u . Zaliczenie go do rodzaju jakiegoś i podanie r ó ż n i c y j e d n o s t k o w e j , to z n a c z y c e c h y , k t ó r ą on się różni od i n n y c h o s o b n i k ó w zaliczanych do tego samego rodzaju. T o samo i m y dziś za Arystotelesem n a z y w a m y ścisłym ujęciem rzeczy, tego Platon stale p r ó b u j e w k a ż d y m s w o i m dialogu, to właśnie stanowi w i e k o p o m n ą zasługę Sokratesa. D a ł początek naszej wiedzy, żądając w r o z m o w a c h , z a n o t o w a n y c h i sfin­ g o w a n y c h u Platona, takiego właśnie ścisłego ujęcia każdej rzeczy, o której się m ó w i . R z e c z ciekawa, że pośród i g n o r a n t ó w i specjalistów, atakujących w o s t a t n i c h la­ tach postać Sokratesa j a k o filozofa, k t ó r y zyskał sobie sławę, a n i c z y m się j a k o b y nauce nie przysłużył, s p o t y k a ł o się też nazwiska p o p u l a r y z a t o r ó w wiedzy, zwanej n i e p o t r z e b n i e ścisłą. N i e p o t r z e b n i e , b o każda wiedza, j a k w i e m y od czasów Plato­ na, musi b y ć ścisła, i c o nie jest ścisłe, nie jest wiedzą. S t o p i e ń tej ś c i s ł o ś c i jest w r ó ż n y c h gałęziach wiedzy r ó ż n y , ale granica między wiedzą a literaturą t z w . „pięk­ ną" jest w y r a ź n a , c h o ć nie jest ostra.

208 E

Teajtet

189

Teajtet: Zatem powiemy, że tak. Sokrates: Wiesz, Teajtecie, że ja całkiem tak jakbym się do perspek­ tywicznego obrazu zbliżył. Teraz nic a nic nie rozumiem — a jak długo to wszystko było trochę dalsze ode mnie, zdawało mi się, że to coś znaczy, to, co się tu mówi. Teajtet: J a k to? C o takiego? Sokrates: J a ci powiem, jeżeli potrafię. Jeżeli ja mam słuszny sąd o tobie, a dodam do tego ścisłe ujęcie twojej osoby, to ja cię poznaję —- a jeżeli nie, to tylko mam sąd o tobie. Teajtet: Tak. Sokrates: A to ścisłe ujęcie to było podanie twojej cechy charakte­ rystycznej. Teajtet: Tak. Sokrates: Nieprawdaż, kiedym tylko miał sąd o tobie, wtedy nie do­ tykałem umysłem żadnej z tych cech, którymi ty się różnisz od innych? Teajtet: Zdaje się, że nie. Sokrates: Myślałem tylko o cechach wspólnych, które posiadasz równie dobrze ty, jak i ktokolwiek inny. Teajtet: Oczywiście. Sokrates: Ależ na Zeusa! Jakżem w takim razie mógł wydawać sąd o tobie raczej niż o kimkolwiek innym? Czy uważasz, że ja, myśląc sobie, że to jest Teajtet, myślałem tylko tyle, że to jest człowiek i ma nos i oczy, i usta, i tam dalej każdy członek po kolei? C z y taka myśl może sprawić żebym raczej Teajteta miał na myśli niż Teodora albo jakiegoś ostatniego z mieszkańców Myzji, jak to powiadają? Teajtet: N o cóż. Sokrates: Jeżeli zaś mam na myśli nie tylko kogoś, kto ma nos i oczy, ale wklęsły nos i wypukłe oczy, to czyż nie mam wtedy na myśli ra­ czej ciebie albo siebie samego, albo innych takich? Teajtet: Równie dobrze mnie, jak ciebie lub innych takich. Sokrates: J a mam wrażenie, że nie pierwej we mnie wystąpi sąd 0 Teajtecie, zanim ta jego wklęsłość nosa nie wywoła we mnie i nie zostawi jakiejś pamiątki osobliwej, która by ją wyróżniała od innych wklęsłych nosów, jakie widziałem. I z innymi twoimi składnikami tak samo. T a pamiątka, kiedy cię jutro spotkam, przypomni mi ciebie 1 pozwoli mi wydawać o tobie sądy słuszne. Teajtet: Święta prawda. Sokrates: Zatem prawdziwy sąd o każdej rzeczy wiąże się z jej różnicą jednostkową. Teajtet: Okazuje się.

190

E

Platon

209

D

Sokrates: Więc co by to w końcu miało być, to dołączenie ścisłego ujęcia do sądu prawdziwego? B o jeżeli to znaczy dołączać sąd o tym, czym się coś różni od innych rzeczy, to bardzo zabawne byłoby polecenie. Teajtet: J a k to? Sokrates: B o ono nam przecież zaleca dołączać sąd o różnicy jednost­ kowej do słusznego sądu o różnicy jednostkowej. T o jest obracanie moździerżą albo bieganie w kółko za własnym ogonem, czy jak to się tam mówi — nawet więcej, to jest, powiedzmy lepiej: wskazówka ślepego. B o każe nam dołączać coś, co już mamy, abyśmy się nauczyli tego, co właśnie sądzimy. T o bardzo miło przypomina ślepego. Teajtet: Więc, jeżeli tak — to co teraz innego położysz na drugim miejscu? Sokrates: Gdyby tak, chłopcze, w tym zalecanym dołączaniu ścisłe­ go ujęcia szło o dołączanie poznania, a nie tylko sądu o różnicy jednostkowej, to by była bardzo miła rzecz i doskonałe ujecie wiedzy. B o poznać coś to tyle, co osiągnąć wiedzę. C z y nie? Teajtet: T a k . 7 3

210

7 3

O s t a t n i a wątpliwość Sokratesa w związku z jego trafnym określeniem wiedzy, k t ó r e tu podał, nie wydaje się doniosła żadną miarą. Chodzi mu o to, że budując zdania o wartości naukowej nie dołączam dopiero r ó ż n i c y gatunkowej w r o z w i n i ę t y m orze­ czeniu, t y l k o muszę ją spostrzegać już wtedy, gdy buduję p o d m i o t zdania. Z a t e m już, wtedy muszę posiadać wiedzę o podmiocie, a nie t w o r z ę jej dopiero przez dołączenie rozwiniętego orzeczenia. T o skrupuł raczej błahy. Zdania, czyli powiedzenia, sploty słów, stanowią t y l k o z e w n ę t r z n y wyraz wiedzy badacza. J e g o wiedza nie powstaje w miarę b u d o w y zdań i nie będzie nie d o k o ń c z o n a , gdyby on któregoś zdania pisać lub m ó w i ć nie d o k o ń c z y ł . Badacz posiada wiedzę o p e w n y m przedmiocie, jeżeli g o t ó w jest wydawać o nim sądy prawdziwe w ścisłym ujęciu, c h o ć b y ich wcale nie wypowia­ dał ani w r o z m o w i e , ani w książce, ani nawet sam do siebie. M o ż n a myśleć także i bez słów. Wiedza zaś, j a k o w y t w ó r nauki, będzie wiedzą, jeżeli t y l k o istnieć będzie z b i ó r z n a k ó w spostrzegalnych, k t ó r y ludziom p r z y g o t o w a n y m u m o ż l i w i wydawanie sądów prawdziwych o p e w n y c h przedmiotach — z n o w u w ścisłym ujęciu. A sprawa budowania zdań n a u k o w y c h nie jest sprawą powstawania wiedzy. Zdania są t y l k o środkiem n a u k o w y m , p o d o b n i e j a k tabele lub wykresy; służą do przekazywania wie­ dzy od jednostki do jednostki, ale z b i ó r zdań sam nie jest wiedzą. Platon zupełnie słusznie zauważył, że zanim p o w i e m lub napiszę orzeczenie zda­ nia prawdziwego, które ma wskazywać cechę charakterystyczną jakiegoś przedmiotu, muszę już wtedy, gdy mi dopiero p o d m i o t na myśl przychodzi, zwracać uwagę na indywidualne znamiona tego, o c z y m mówię. Zatem, wymieniając cechę charaktery­ styczną dopiero w orzeczeniu, w y m i e n i a m t y l k o wyraźnie to, co już miałem na myśli, mówiąc podmiot zdania. M y l n e p o z o r y błędnego koła powstać mogą tutaj t y l k o wtedy, gdy ktoś nie odróżnia myślenia i mówienia, gdy miesza sąd i zdanie wypowiedziane. A przecież sąd powinien być d o k o n a n y , zanim jeszcze usta o t w o r z ę lub w e z m ę p i ó r o do ręki. Dlatego Sokrates niesłusznie robi sobie w y r z u t y na k o ń c u i przekreśla wy­ nik, do k t ó r e g o doszedł po takich trudach.

Teajtet

210 A

Sokrates: Zatem na pytanie, co to jest wiedza, odpowie się chyba, że to sąd prawdziwy z dołączeniem wiedzy o różnicy jednostkowej. B o to właśnie było dołączeniem ścisłego ujęcia, według poprzednich słów. Teajtet: Zdaje się. Sokrates: I w ogóle, to naiwność z naszej strony: szukać, co to jest wiedza i powiedzieć, że to sąd słuszny wraz z wiedzą o różnicy jednostkowej, czy o czymś tam. Zatem ani spostrzeżenie, Teajtecie, ani sąd prawdziwy, ani do sądu prawdziwego dołączane ścisłe ujęcie — wiedzy nie stanowią. Teajtet: Zdaje się, że nie. Sokrates: Więc czy jeszcze coś chcemy urodzić, przyjacielu, na te­ mat wiedzy i cierpimy bóle porodowe, czy też urodziliśmy już wszystko? Teajtet: Na Zeusa, ja za twoją pomocą powiedziałem nawet więcej, niżem miał do powiedzenia. Sokrates: Widzisz, nasza sztuka położnicza pokazała, że to wszyst­ ko puste w środku, jak dziurawy orzech, i chować tego nie warto. Teajtet: Ze wszech miar. Sokrates: Więc jeżelibyś kiedyś w przyszłości chciał coś innego rodzić, to jeślibyś rodził, czegoś lepszego będziesz pełen po dzisiejszym rozważaniu, a jeślibyś był dalej próżen, mniej będziesz nieznośny dla tych, z którymi będziesz obcował, będziesz raczej łagodny i skromny, nie będzie ci się zdawało, że wiesz coś, czego nie wiesz. Tyle tylko moja sztuka potrafi — więcej nic. J a nie umiem tego, co inni mężowie wielcy i podziwu godni — dziś i wczoraj. T ę sztukę położniczą ja i moja matka od bogaśmy dostali w udziale — ona pomagała kobietom, a ja ludziom młodym, dzielnym i pięknym. W tej chwili czas mi iść do Portyku Króla, zająć się skargą, którą na mnie Meletos wnosi. J u t r o rano, Teodorze, spotkamy się tutaj znowu.

B

7 4

7 5

7 4

Teajtet zaś słusznie wyznaje, że powiedział nawet więcej, niż miał do powie­ dzenia. T o stąd, że m ó w i ł przy k o ń c u myśli Platońskie, o b o k potakiwań własnych. J a k k o l w i e k k r y t y k a własnej pracy wypadła u Platona w t y m rozdziale niesłusznie, podziwiać potrzeba s a m o k r y t y c y z m tego człowieka i odwagę cywilną, i miłość praw­ dy — większą niż ambicja autorska. N i e każdy autor potrafi w przedostatnim rozdziale r o z p r a w y oświadczyć, że dużo się nachodził, a z miejsca się nie ruszył i do niczego nie doszedł. C h o ć b y dlatego, ż e b y go k t o nie zapytał, po c o w t a k i m razie napisał i wydał to w s z y s t k o . 7 5

P o co w takim razie napisał i wydał to w s z y s t k o . Platon właśnie na to pytanie odpowiada w ostatnim rozdziale. U w a ż a ten dialog za lekcję a u t o k r y t y c y z m u i skrom­ ności dla m ł o d y c h myślicieli; nie przywiązuje wagi do jego w y n i k ó w p o z y t y w n y c h . Dialog mógł spełniać to zadanie również. Przecież był pisany w czasach, gdy umysły m ł o d z i e ż y deprawowało od najwcześniejszych lat studium j ę z y k a i literatury ojczy-

XLI\ C

D

192

Platon

stej, kiedy otępienie, wyniesione dzięki temu ze szkoły, wykańczała kultura literacka. P r z e c i e ż H o m e r i H e z j o d , Ajschylos czy Eurypides, c z y j a k i k o l w i e k poeta nie m o ż e b y ć nauczycielem ścisłości w myśleniu. A kultura literacka w dalszym ciągu zaprawia do t o l e r o w a n i a w i e l o z n a c z n o ś c i w y r a z ó w , do w y c z u w a n i a głębi w sprzecznościach i mętach, do mieszania snu i j a w y , do stanów znajdujących się na pograniczu j a w y i snu, do igrania słowami w sposób u r o c z y i przynoszący zaszczyt. Z t y m w s z y s t k i m P l a t o n łamie się, jak potrafi; także i w t y m dialogu. Jeżeli współczesny czytelnik trudzi się i nudzi nieraz, przyglądając się t y m ł a m a ń c o m , niech nie zapomina, że t o rzecz pisana przed d w o m a tysiącami lat, u p o c z ą t k ó w nauki europejskiej. O n a jednak przy­ nosi pod k o n i e c ziarna zdrowe: dziś równie dobre, j a k przed w i e k a m i .