O tempo dos rios (Issue 120 of Monografias)

3

O tempo dos ríos

Francisco Javier Martínez Gil Manuel Soto Castiñeira (eds.)

A Coruña 2006

Universidade da Coruña Servizo de Publicacións

4

O tempo dos ríos Martínez Gil, Francisco Javier; Soto Castiñeira, Manuel (eds.) Tradución a cargo do Servizo de Normalización Lingüística da UDC A Coruña, 2006 Universidade da Coruña, Servizo de Publicacións Monografías, nº. 120 páxinas. 17 x 24 cm. Índice: páxinas 5-12 ISBN: 84-9749-207-2 Depósito legal: C-

/2006

Materia: 5: Ciencias exactas e naturais. 504: Ciencias do medio ambiente. 574: Ecoloxía xeral

Edición: Universidade da Coruña, Servizo de Publicacións, http://www.udc.es/publicaciones ©Os autores ©Universidade da Coruña Distribución: Galicia: CONSORCIO EDITORIAL GALEGO. Estrada da Estación 70-A, 36818, A Portela. Redondela (Pontevedra). Tel. 986 405 051. Fax: 986 404 935. Correo electrónico: [email protected] España: BREOGÁN. C/ Lanuza, 11. 28022, Madrid. Tel. 91 725 90 72. Fax: 91 713 06 31. Correo electrónico: [email protected]. Web: http://www.breogan.org Deseño da cuberta: Julia Núñez Calo Motivo da cuberta: Imprime: Lugami Artes Gráficas

Reservados todos os dereitos. Nin a totalidade nin parte deste libro pode reproducirse ou transmitirse por ningún procedemento electrónico ou mecánico, incluíndo fotocopia, gravación magnética ou calquera almacenamento de información e sistema de recuperación, sen o permiso previo e por escrito das persoas titulares do copyright.

5

Índice

Introdución JAVIER MARTÍNEZ GIL y MANUEL SOTO CASTIÑEIRA ............................................... Prólogo JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR ................................................................................ PARTE I O CONFLITO DA AUGA HOXE Capítulo 1. A AUGA, ALGO MÁIS QUE UN RECURSO ............................ M ANUEL S OTO C ASTIÑEIRA . Profesor titular de Enxeñaría Química. Universidade da Coruña Introdución: por unha nova cultura da auga ............................................ A auga como referente cultural ................................................................ O ciclo da auga e algunhas das súas manifestacións na Galiza .............. A artificialización dos ecosistemas acuáticos: un panorama internacional ....................................................................... A extinción de especies de auga doce ...................................................... Unha administración obsoleta .................................................................. De recurso abundante ou escaso a activo ecosocial ................................ Capítulo 2. A NOVA CULTURA DA AUGA .................................................. JAVIER MARTINEZ GIL. Catedrático de Hidroxeoloxía. Universidade de Zaragoza A miña historia hidrolóxica ...................................................................... Quen sementa ventos, recolle tempestades ............................................. A degradación dos ríos, a manifestación dunha desorde superior .......... A nova cultura da auga ............................................................................. O noso papel de San Manuel bo e mártir ................................................ Capítulo 3. A CRISE DAS GRANDES PRESAS ........................................... PEDRO ARROJO. Profesor titular de Análise Económica. Universidade de Zaragoza Introdución ............................................................................................... Do enfoque presuntuoso da ciencia como «dominadora da natureza» á «mitificación produtivista» ...................................................................

7 11

13

25

41

65

79

93

109

135

6

A crise dun modelo obsoleto .................................................................... As chaves do cambio de paradigma da nova cultura da auga: as tarefas e obxectivos máis urxentes que se van tratar .......................... – A auga como activo ecosocial ......................................................... – Necesidade de valorar e de xestionar con rigor as utilidades produtivas da auga ........................................................................... – Necesidade dunha Política Agraria Común Europea que integre o obxectivo da modernización da explotación familiar agraria no regadío ........................................................................................ – Promover novos criterios de ordenación territorial e urbana nas zonas que ultrapasaron coas súas «demandas» de auga a súa dispoñibilidade sustentábel de recursos .......................................... – Articular estratexias e planos de seca .............................................. – Estudar e articular a xestión integrada de recursos de superficie e acuíferos nunha perspectiva de sustentabilidade, tanto en termos de cantidade como de calidade ............................. – Perseguir como esencial a conservación da calidade dos recursos como chave indisociábel da xestión dos parámetros de cantidade ..................................................................................... – Reordenar e recuperar o dominio público dos nosos ríos .............. – Reformulación das grandes presas previstas .................................. – A estratexia de grandes presas e transvasamentos acelera as dinámicas de insustentabilidade ...................................................... – A democratización e a modernización das confederacións ............ – A preservación e a xestión sustentábel dos nosos ríos .................... Capítulo 4. O INTERESE XERAL COMO ASPECTO ESENCIAL DO DOMINIO PÚBLICO HIDRÁULICO ................................................................ ÁNGEL GARCES. Profesor titular de Dereito Administrativo. Universidade de Zaragoza Introdución ............................................................................................... A xestión da auga e a función ambiental do dominio hidráulico ............ O carácter instrumental da obra hidráulica .............................................. Dereitos dos usuarios e intereses xeral .................................................... A evolución do concepto de interese xeral .............................................. Recapitulación .......................................................................................... Capítulo 5. INVESTIR EN PARTICIPACIÓN PÚBLICA, EN DEMOCRACIA ABEL LA CALLE MARCOS. Avogado. Profesor de Dereito Público. Universidade de Almería Introdución ...............................................................................................

141

147 165

7

A participación pública en materia de medio ambiente no Mundo ........ A participación pública en materia de medio ambiente na Unión Europea ......................................................................................... – O fundamento da participación pública .......................................... – A consolidación do modelo do Convenio de Aarhus ...................... A participación pública en materia de augas na Unión Europea ............ – Os suxeitos da participación e a participación transfronteiriza ...... – A noticia do procedemento de decisión .......................................... – O acceso á información no proceso de decisión ............................. – A opinión da cidadanía no proceso de decisión .............................. – A coherencia da decisión ................................................................. A proposta cara a unha nova participación pública na política de augas .................................................................................................... Capítulo 6. A AVALIACIÓN DE IMPACTO AMBIENTAL: PROBLEMAS NORMATIVOS E APLICACIÓN PRÁCTICA ............................................... ALBA N OGUEIRA L ÓPEZ . Profesora titular de Dereito Administrativo. Universidade de Santiago de Compostela Introdución ............................................................................................... A redacción dos estudos de impacto ambiental: cualificación e independencia dos equipos realizadores .............................................................. Os proxectos que deben someterse a avaliación ..................................... A vixencia dos estudos de impacto ambiental ......................................... O procedemento de declaración de impacto ............................................ Conclusións ..............................................................................................

PARTE II A CALIDADE DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS, FLUVIAIS E COSTEIRAS DE GALIZA Capítulo 7. AUGA E ECOSISTEMAS ACUÁTICOS: CALIDADE E BIODIVERSIDADE ............................................................... FERNANDO COBO. Laboratorio de Hidrobioloxía, Departamento de Bioloxía Animal. Universidade de Santiago de Compostela MARCOS GONZÁLEZ. Laboratorio de Hidrobioloxía, Departamento de Bioloxía Animal. Universidade de Santiago de Compostela Introdución ............................................................................................... Biodiversidade nos ecosistemas de auga doce ........................................ O estado de saúde dos ecosistemas fluviais galegos ............................... Alteracións físicas do hábitat ...................................................................

8

Contaminación orgánica: o déficit de oxíxeno ........................................ As verteduras da minaría ......................................................................... Os contaminantes tóxicos ........................................................................ A introdución de especies foráneas ......................................................... Enfermidades infecciosas ........................................................................ Conclusión ................................................................................................ Capítulo 8. A CALIDADE DAS AUGAS NOS RÍOS DE GALIZA-COSTA .. JUAN M. ANTELO CORTIZAS. Catedrático de Química Física. Universidade de Santiago de Compostela FLORENCIO ARCE VAZQUEZ. Catedrático de Química Física. Universidade de Santiago de Compostela Introdución ............................................................................................... Clasificación da auga de acordo coas directivas comunitarias ............... Calidade da auga para a vida dos peixes ................................................. Calidade das augas para o baño ............................................................... Índice de contaminación químico ............................................................ Índice de calidade xeral ........................................................................... Capítulo 9. CONTAMINACIÓN DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS NO NOROESTE IBÉRICO ........................................................................................ FRANCISCO DIAZ FIERROS. Catedrático de Edafoloxía. Universidade de Santiago de Compostela Estudos globais ......................................................................................... Actividades agrícolas e gandeiras ............................................................ Actividades industriais ............................................................................. Actividades mineiras ................................................................................ Os factores de risco na contaminación das augas subterráneas .............. Capítulo 10. A SAÚDE AMBIENTAL DAS RÍAS .......................................... FIZ FERNÁNDEZ. Instituto de Investigacións Mariñas de Vigo-CSIC LOURDES VILA AMARELLE. Profesora de Ensino Secundario Introdución ............................................................................................... Peculiaridades morfolóxicas e dinámicas das rías e do litoral galego .... Alteracións do medio físico. Recheos e infraestruturas portuarias ........ Contaminación xenobiótica ..................................................................... Contaminación biodegradábel ................................................................. Efectos da contaminación orgánica nas rías ............................................ Problemas ambientais derivados do monocultivo do mexillón .............. Conclusións. Cara a unha xestión integral do ecosistema litoral ............

9

Capítulo 11. RÍO MIÑO: VIVO, MAIS NON MOITO .................................. HELENA CORREIA. ENXEÑEIRA CIVIL. GABINETE TÉCNICO DO VAL DO LIMA, VIANA DO CASTELO Presentación ............................................................................................. Os usos hidroeléctricos ............................................................................ A polución ................................................................................................ Extracción de area, a pesca esquilmardora, a especulación urbanística e outros impactos ................................................................... O potencial ecolóxico do Miño Internacional e algunhas medidas urxentes ...................................................................................... Capítulo 12. O RÍO LIMA E O SEU ENCADRAMENTO REXIONAL ........ FERNANDO JOÃO FERNANDES FONSECA. Enxeñeiro civil A bacía hidrográfica ................................................................................. Intervencións que alteran as condicións do río ....................................... Reflexión final ..........................................................................................

PARTE III A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA NA GALIZA Capítulo 13. A DIRECTIVA MARCO DA AUGA: ASPECTOS XURÍDICOS E INSTITUCIONAIS ...................................................................................... PEDRO BRUFAO CURIEL. Facultade de Dereito. Universidade de Estremadura Introdución ............................................................................................... Aspectos institucionais e administrativos ................................................ Obxectivos medioambientais ................................................................... Recuperación dos custos dos servizos relacionados coa auga ................ Apuntamento final .................................................................................... Normativa nacional afectada pola directiva ............................................ Capítulo 14. A DIRECTIVA MARCO DA AUGA E A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA ............................................................................................. M ANUEL S OTO C ASTIÑEIRA . Profesor titular de Enxeñaría Química, Universidade da Coruña Introdución ............................................................................................... Consideracións de partida da DMA ........................................................ Obxectivos da Directiva Marco ............................................................... Ámbito de aplicación ............................................................................... Definición xeral dos estados ecolóxicos para as augas superficiais .......

10

Indicadores biolóxicos de calidade .......................................................... Indicadores hidromorfolóxicos de calidade ............................................ Indicadores químicos e físico-químicos de calidade ............................... A planificación hidrolóxica segundo a DMA .......................................... Consideración final .................................................................................. Capítulo 15. A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA ................ XOSÉ VEIRAS, Secretario Executivo de ADEGA MANUEL SOTO. Profesor titular de Enxeñaría Química, Universidade da Coruña Introdución ............................................................................................... Datos básicos e configuración administrativa ......................................... Problemas identificados e solucións propostas ....................................... Unha planificación baseada na oferta ...................................................... Máis infraestruturas hidráulicas ............................................................... Por unha planificación hidrolóxica alternativa ........................................ Capítulo 16. XESTIÓN E USOS DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS: SITUACIÓN E PERSPECTIVAS EN GALIZA .............................................. FRANCISCO XAVIER SAMPER. Catedrático de Hidroloxía. Universidade da Coruña Introdución ............................................................................................... As augas subterráneas en España ............................................................ Importancia das augas subterráneas na Galiza ........................................ Hidroxeoloxía da Galiza .......................................................................... Usos e aproveitamentos da auga subterránea .......................................... Problemas detectados ...............................................................................

PARTE IV PROBLEMÁTICA AMBIENTAL E SOCIAL EN DIVERSOS RÍOS Capítulo 17. A SOBREEXPLOTACIÓN HIDROELÉCTRICA DE GALIZA PEDRO BRUFAO CURIEL. Facultade de Dereito. Universidade de Estremadura Introdución ............................................................................................... A ilegalidade estrutural na xestión dos ríos galegos ............................... O Plano Sectorial Hidroeléctrico de Galiza-Costa: onde está o Estado de Dereito? ............................................................................................... Conclusións ..............................................................................................

11

Capítulo 18. IMPACTO DOS PROXECTOS HIDROELÉCTRICOS NO RÍO ULLA ............................................................................................................. XOÁN A. LOUZAO RODRÍGUEZ. Profesor de Economía no IES Xulián Magariños de Negreira Antecedentes ............................................................................................ O proxecto actual. Características básicas .............................................. O impacto ambiental dos encoros ............................................................ Impactos socioeconómicos ...................................................................... O rexeitamento social .............................................................................. A actuación das administracións: Xunta de Galiza e concellos afectados .................................................... A legalidade do proxecto. A sentenza de abril de 2005 .......................... Xullo do 2005: dous aproveitamentos máis no Ulla ............................... A situación actual ..................................................................................... Conclusión ................................................................................................ Capítulo 19. PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS SOCIO-CULTURAIS DOS ENCOROS DO RÍO ULLA ............................................................................................................. XERARDO PEREIRO. Profesor de Antropoloxía Aplicada. Universidade de Trásos- Montes-Alto Douro Introdución ............................................................................................... Vellos e novos encoros na Galiza ............................................................ Da Galiza dos dez mil ríos á galiza dos dez mil encoros: impactos socioculturais ............................................................................ – O río Ulla como metáfora ................................................................ – Encoros e impactos socioculturais no Alto Ulla ............................. – O patrimonio cultural como campo de loita ideolóxica ................. – O río como capital natural ameazado: axentes, riscos e percepcións ................................................................................... Conclusións .............................................................................................. Capítulo 20. O ENCORO DO UMIA ............................................................ PALOMA FERNÁNDEZ. Coordinadora Anti-Encoro de Caldas de Reis, Cuntis e Moraña O patrimonio natural ................................................................................ A declaración de utilidade pública ........................................................... O conflicto social e a seguranza dos veciños .......................................... Estado actual. Consecuencias ..................................................................

12

Capítulo 21. LOITA ECOLOXISTA E SOCIAL CONTRA A DETERIORACIÓN DOS RÍOS GALEGOS POR NOVAS OBRAS HIDRÁULICAS ......... MANUEL SOTO CASTIÑEIRA. Profesor titular de Enxeñaría Química. Universidade da Coruña Introdución ............................................................................................... Infraestruturas hidroeléctricas nos ríos galegos ...................................... A intensiva explotación mini-hídrica nalguns ríos .................................. Vellos e novos proxectos de grandes encoros ......................................... O traballo ecoloxista ................................................................................ O alcance da loita ecoloxista ................................................................... Conclusión ................................................................................................

APÉNDICES A1. Informes e documentación relacionada coa tramitación do encoro do Umia ........................................................................................................ A2. Proposición de lei de iniciativa lexislativa popular para a protección, a conservación e a mellora dos ríos galegos ............................................... A3. Lei 5/2006, do 30 de xullo, para a protección, a conservación e a mellora dos ríos galegos ............................................................................................

13

Introdución JAVIER MARTÍNEZ GIL MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

Os contidos deste libro estrutúranse en catro partes, que tratan os seguintes ámbitos: Parte I. O conflito da auga hoxe: a auga como un ben natural, como un activo ecosocial e como un recurso, a nova cultura da auga, a crise dos grandes encoros e transvasamentos, o interese xeral das obras hidráulicas, a declaración de impacto ambiental e a participación social na planificación hidrolóxica e na toma de decisións. Parte II. A calidade das augas subterráneas, fluviais e costeiras de Galiza: calidade e biodiversidade dos ecosistemas acuáticos galegos, a calidade das augas nos ríos de Galiza, calidade e aproveitamento das augas subterráneas, a saúde das rías, e unha reportaxe dos ríos Lima e Miño vistos desde Portugal. Parte III. A planificación hidrolóxica na Galiza. A Directiva Marco sobre políticas da auga na Unión Europea e a actual planificación hidrolóxica galega. Parte IV: Problemática ambiental e social en diversos ríos: a sobreexplotación hidroeléctrica de Galiza, os estudos antropolóxicos no río Ulla, o impacto das hidroeléctricas no Ulla, o conflito do encoro do Umia, e unha revisión da loita ecoloxista e social contra a deterioración dos ríos galegos, que é unha deterioración que afecta á personalidade do noso territorio e á propia identidade da alma galega. Un primeiro apéndice recolle algúns documentos de indubidábel valor histórico para ilustrar como se levou a política hidrolóxica na Galiza dos anos 90 do século XX e nos primeiros anos deste novo século. Estes documentos, xunto con outros moitos testemuños recollidos neste libro deberían servir para impulsar unha verdadeira democratización na xestión dos recursos, unha rexeneración do pensamento hidrolóxico aínda pendente, e, en último lugar, como lembranza que nos permita non repetirmos no futuro episodios similares, e por fin a unha dinámica de irresponsabilidade que conduce ao holocausto hidrolóxico xeral de Galiza.

13

14

Nun segundo e terceiro apéndice incluímos os textos da Proposición de Lei de Iniciativa Lexislativa Popular para a Protección, a Conservación e a Mellora dos Ríos galegos e da Lei para a Protección, a Conservación e a Mellora dos Ríos Galegos, do 20 de xuño de 2006, á que deu lugar a anterior. Os editores agradecen a colaboración de autores e autoras, así como daquelas entidades que promoveron diversas actividades que finalmente permitiron reunir estes materiais na forma de libro, en particular, o labor da Coordinadora anti-encoro de Caldas, Cuntis e Moraña, COAGRET, FEG, ADEGA, CEIDA, e FNCA. Queremos tamén facer un especial agradecemento ao Servizo de Publicacións da Universidade de A Coruña e ao seu Servizo de Normalización Lingüística.

A Coruña, xuño de 2006

15

Prólogo JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

A RAZÓN DUNHA MOTIVACIÓN Cando o Profesor Javier MARTÍNEZ GIL estando eu en Sevilla en plena canícula bética, propúxome no mes de xullo de 2006 prologar este libro, non souben nin puiden opoñerme. Un libro que el coeditaba co Profesor Manuel SOTO non ía ser un libro calquera. Logo, cando me chegou o texto e comprobei o seu calado, non sen desacougo me preguntei se o prólogo que tan alegremente aceptara escribir podería estar á altura das circunstancias. Hoxe mesmo teño os meus temores de non estar ao nivel da súa mensaxe. Recoñezo que se o seu contido fose diferente, se os autores non me «conmovesen», non me «movesen con eles», cos seus textos, non me embarcaría na realización deste traballo, pois me faltaría inspiración. Porén, hoxe debo dicir que, sen poder evitalo, o seu contido arrastroume… como a corrente dun río libre e cheo de vida. Quero con isto dicir que estamos perante un libro oportuno, rigoroso e necesario, en que se fai un diagnóstico atinado e agudo dunha situación que necesitaba ser analizada sen máis demora. É un libro que proporciona abundante materia para a reflexión; que convida o lector a se preguntar moitas cousas arredor do modelo de territorio e de país cara ao que camiña Galiza, aparece nuns tempos en que desde a coartada do progreso aínda seguimos a destruír os elementos tan importantes da nosa identidade, como os ríos, que sempre definiron parte da personalidade e do carácter distintivo da nosa terra, e até da alma dos galegos. Xunto aos ríos están tamén as nosas rías, as lagoas e os humidais, os bosques e a vexetación natural. Tamén xunto aos horizontes sagrados, como os de Fisterra e a Costa de Cedeira, hoxe industrializados por causa dunha proliferación abusiva e desordenada de aeroxeradores.

15

16

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

Tal como afirma meu caro amigo Javier MARTÍNEZ GIL nunha das pasaxes deste libro, «os ríos son elementos consubstanciais dos territorios polos que nacen e pasan; a súa degradación é moito máis que unha cuestión física; é unha auténtica amputación espiritual que se fai á paisaxe, ao territorio e a nós mesmos». Ese é, en certo modo, a mensaxe principal que nos formula o libro: a despersonalización de Galiza. Aparece xusto cando acaba de ser aprobada polo Parlamento Galego unha lei para a defensa dos ríos, xurdida tras unha encomiábel iniciativa popular, que desde aquí celebramos. Aos aspectos concretos do libro referireime máis adiante. Neste momento, o que quero dicir é que nada máis ollalo, observei que había algo nel que me era profundamente familiar: nada menos que a miña terra, as miñas raíces e os meus sentimentos. Pode crerme o lector se lle digo que dalgunha forma o libro me perturbou, pois se refire á terra en que nacín e me criei, a que quero profundamente. Fala do Miño e do Ulla, uns ríos que tantas veces visitei co meu pai, e dos que tanto oín falar ao longo da miña nenez e adolescencia. O mesmo que do Xallas, do Tambre, e doutros moitos ríos, que non tería sentido enumerarmos aquí, agora. Conmocionoume o feito de poder ter diante de min unhas páxinas que dunha forma ou doutra me traían á memoria non poucos episodios que eu mesmo vivín con intensidade ao longo da miña propia actividade profesional hai xa máis de 20 anos, cando era director da Estación Biolóxica de Doñana, que agora vía reflectidos neste libro, acertadamente titulado O tempo dos ríos.

A NOSA GALIZA E OS SEUS RÍOS En Galiza os ríos foron un elemento relevante da súa personalidade, unha parte da nosa propia identidade. A palabra Miño, por si mesma, está xa cargada dunha forte emotividade. Hoxe vemos como un progreso mal entendido destruíu sen mesura unha boa parte das esencias de algo que era parte consubstancial da alma galega. Por un auténtico prato de lentellas, un enorme patrimonio material e emocional foi vendido e permitida a súa degradación no nome do progreso. Sen a menor consideración aos dereitos das xeracións vindeiras, alguén furtou aos futuros galegos un patrimonio de natureza e un elemento fundamental da súa identidade, deixándolles unha patria descafeinada. E todo iso sen a menor reflexión, convencidos de que Galiza avanza, cando na realidade se está a dar lume a sí mesma. Poucos galegos son capaces hoxe de se preguntaren quen son en verdade os grandes ríos de Galiza, e en que deviñeron. Nunha acertada expresión do profesor MARTÍNEZ GIL, poderiamos responder dicindo que os ríos en Galiza son «un auténtico rosario de cemiterios privados de augas mortas; quilómetros de treitos sen pulso vital, unha grande fábrica privada de enerxía hidroeléctrica, e unha hipoteca imposíbel

PRÓLOGO

17

de desamortizar». Os que explotan os nosos ríos excedéronse na súa explotación, porque alguén así o permitiu. Unha xenerosa concesión entregou no seu día a mans privadas un inmenso patrimonio, e fíxoo por un tempo supraxeracional. Non estamos a avogar polo non ao progreso nin á produción de enerxía eléctrica en Galiza, senón por un si á reflexión; unhas respostas a unhas preguntas tan sinxelas como que estamos a facer cos ríos galegos? A onde imos? ¿Acaso a apetencia pola enerxía hidroeléctrica ten límite de satisfacción posíbel? Até onde queremos chegar co custo da desaparición e da morte de todos os nosos ríos? Hai cuestións en que hai tempo tocamos fondo; unha delas é a degradación do medio natural, que inclúe os ríos. Xa non é cuestión de perdermos tempo en deseñar a forma de lles dar novas voltas de rosca, camufladas de respecto ao medio nin de necesidade de ninguén, e moito menos facelo no nome dun progreso estólido, que pretende identificarse co futuro de Galiza. En Galiza e en toda as partes, estamos xa no «tempo dos ríos». Hai ríos que o seu incuestionábel destino é seguir sendo o que son: simplemente ríos, como o destino da catedral de Santiago é ser catedral, e xamais un centro comercial ou un complexo hoteleiro. O puñado de quilovatios obtíbeis en calquera das presas e minicentrais previstas a custo da hipoteca de natureza e que levarían consigo, non son hoxe comparábeis ao valor e ao significado do que destrúen. Iso é o que aconteceu co recente e polémico encoro sobre o Umia, augas arriba de Caldas de Rei, imposta pola forza do autoritarismo hidráulico en tempos de democracia, con procedementos que pasaron por riba de formas administrativas e de normas, por riba tamén dos tribunais de xustiza, cuxa sensibilidade cara aos valores do medio natural en Galiza, neste e noutros moitos conflitos, deixou –na miña opinión–, moito que desexar. Á hora de defendermos perante a Administración ou a Xustiza os valores ambientais dun territorio fronte aos afáns depredadores humanos, hai que dicir aquilo de «demos coa Igrexa, amigo Sancho!» Que xuíces son hoxe en día capaces de facer fronte a todo o aparato político, administrativo e mediático do Goberno dun país, e ao poder dun mundo organizado de grandes intereses para o que os valores ambientais e os ríos non son senón simple materia de cambio? Galiza ocupa o 5% da superficie de España, ten o 7% da súa poboación e xera o 25% de toda a enerxía hidroeléctrica do país. É a terceira rexión en produción de enerxía termoeléctrica, e a primeira en canto á enerxía eólica. Unha parte moi relevante desa produción sae de Galiza. As grandes empresas hidroeléctricas instaladas desde hai moitas décadas na nosa terra amortizaron amplamente os investimentos feitos no seu día; multiplicaron varias veces o que investiron. As concesións da explotación das presas concedidas con anterioridade á Lei de augas de 1985 eran a 100 anos, e a 75 anos as posteriores; é dicir, unha imprudencia

18

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

tendo en conta o ritmo ao que discorren as cousas. Toda esa realidade debe ser revisada. Mais acontece que o prezo que debemos pagar polo rescate desas concesións é inabordábel, non xa para as arcas dun goberno como o galego senón para as do Estado tamén. Isto fai que os grandes concesionarios sexan hoxe, na realidade, os verdadeiros donos dos ríos de Galiza. Non se trata dunha acusación nin dunha apreciación, senón dunha constatación fáctica As presas, cos seus encoros, foron engulindo baixo as augas vilas enteiras, incluídas moitas das terras máis fértiles. O caso do encoro de Belesar (Lugo), afogado nas súas propias augas nun treito de máis de 35 km. que antano foi río e hoxe remanso, é un exemplo entre tantos. Só na rede hidrográfica principal galega (Miño, Sil, Eume, Tambre, Xallas, Ulla) hai máis de 225 km. de canles outrora vivas, que deixaron de ser aqueles elementos consubstanciais da paisaxe que foron para se converteren neses «fluviocemiterios», neses treitos de augas sen fluxo, en natureza morta. O conxunto de encoros galegos enguliu baixo as súas augas máis de 10.000 Ha de terreo, coas súas vilas e aldeas, as súas veigas, camiños, ermidas e igrexas. Algúns ríos tan carismáticos como o conxunto Miño/Sil, só no seu eixo principal teñen máis de 150 km. de treitos de ríos soterrados. Todo ten un límite e un equilibrio, e en Galiza pasámonos. Por iso estamos xa no «tempo dos ríos». As presas e os encoros son elos dunha cadea de barreiras que fragmentaron as canles galegas en mil anacos, facéndoas inaccesíbeis a numerosas especies, entre outras ao carismático salmón e ás anguías, que están xa ao bordo da desaparición nos nosos ríos. Á súa vez, a mala calidade da auga e das lamas contribuíu de forma directa á redución alarmante da troita autóctona. As bruscas inundacións das beiras augas abaixo das centrais, provocadas pola solta de grandes caudais turbinados no Miño, chegan a orixinar enchentes de até 6 m, que causan serios impactos en toda a zona ribeirá, en que destrúen niños e camadas; contribuíron tamén á crítica situación da lontra. O propio ser humano foi de facto impunemente expulsado dos ríos. Hai letreiros que advirten «é perigoso permanecer na canle, subas rápidas do nivel»; de feito, de cando en vez, prodúcense graves accidentes. Cando acontecen, o autor desas soltas pretende que a responsabilidade recaia na imprudencia de quen estaba previamente «advertido». Habería que preguntarse que dereito legal asiste a ninguén a impedir aos cidadáns acceder a un beneficio tan ancestral como o baño nun río, a un paseo polas súas ribeiras, ou a descender unha canle navegando nunha piragua? Achamos como o turismo fluvial de navegación constantemente se ve cortado polos pretendidos dereitos e coaccións dos concesionarios dos encoros, que non adoitan permitir a navegación nin a aproximación a unha determinada distancia dos encoros, sen que por iso a Administración lles obrigue a construír as infraestruturas viarias necesarias para que os piraguistas poidan salvar as presas mediante un eventual porteo.

PRÓLOGO

19

No cómputo da produción de enerxía, a contribución da enerxía de orixe hidroeléctrica procedente das minicentrais é relativamente baixa; porén, dado o seu número e a súa natureza, a acumulación de impactos que producen acaba sendo grave, sen que por iso haxa unha proporción razoábel entre o beneficio social que reportan esas minicentrais e a perda patrimonial de beleza, natureza e de potencial lúdico que ocasionan. O retroceso espectacular da troita de mar ou reo, está probabelmente relacionado con esas barreiras. A imaxe da lei norteamericana de «ríos escénicos e salvaxes», do exemplo dado a este respecto pola Administración francesa e por unha considerábel relación de países, moitas das minicentrais galegas deberían estar incluídas nos hoxe aínda inexistentes proxectos de demolición dun catálogo de ríos destinados a ser ríos. Lonxe desa actitude, os afáns tecnocráticos seguen na idea de continuar construíndo novas presas e novos encoros para alimentaren outras tantas centrais e minicentrais. O negocio hidroeléctrico primou en Galiza sobre o interese xeral e sobre os valores ambientais. As empresas hidroeléctricas non demostraron até agora en Galiza ningunha sensibilidade relevante cos temas ambientais e culturais ligados aos ríos. Muíños, pesqueiras, corredoiras, ermidas, vilas de pedra, carballeiras e fermosos bosques de galería quedaron engulidos baixo a auga dos seus encoros. Para os cazadores de quilovatios e para os tecnócratas que dirixen o destino dos ríos galegos, aínda son considerados como unha mercadoría, como unha simple materia prima e como un ben concesionábel co que se pode facer negocio; en definitiva, como un botín que ofrece o territorio ao primeiro que consiga adxudicalo. Das persoas que en Galiza padeceron os efectos negativos do desaloxo forzoso das súas casas por causa dos encoros, xentes que viron a desaparición das súas viñas, das súas terras e dos seus lugares máis queridos baixo as augas… é mellor non falar! É unha historia de dor aínda non escrita, que alguén deberá acometer algún día. «Ninguén que non vise por si mesmo o dantesco espectáculo dunha vila emerxendo sobre as augas ao cabo dos anos, poderá saber xamais canta desolación e canta morte albergan no seu fondo os encoros. Ninguén que alí non teña as súas lembranzas, as súas raíces e a súa casa, será capaz de imaxinar canta dor quedou soterrada para sempre neses cemiterios que se podrecen baixo a auga» (Julio LLAMAZARES1. Cementerios bajo el agua).

1 Julio Llamazares é un novelista español dotado dunha especial forza narrativa e que naceu na vila leonesa Vegamián, que hoxe está sepultada baixo as augas da presa do Porma.

20

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

A Lei para a protección dos ríos recentemente aprobada polo Parlamento galego como colofón dun proceso de iniciativa lexislativa popular é, en principio, unha boa noticia que estamos obrigados a saudar. Mais, ollo! De momento son palabras sobre papel. Non hai que esquecer que sempre acaba abríndose un abismo entre a simple promulgación dunha lei e o que logo resulta a súa forma de facela cumprir. Ademais, «feita a lei, feita a trampa». O afectado que poida sentir violados os seus dereitos é probábel que siga como hoxe, caendo nunha situación de indefensión fáctica fronte ao grande poder económico beneficiario, que non ten que se defender de nada porque a propia Administración o fai por el. O que se aveciña cos vixentes planos hidrolóxicos de conca non augura para os ríos de Galiza un futuro sen problemas nin prometedor, senón máis ameaza. Segundo ADEGA, inclúen a construción de até 50 grandes novos encoros hidroeléctricos e máis de 100 minicentrais. Só na conca do Miño/Sil existen xa 46 grandes encoros en funcionamento. Malia todo, os planos actuais seguen a considerar proxectos de novas presas que farán do noso amado, disfuncionado e artificializado Miño, un dos ríos de Europa con máis densidade de presas e de treitos de auga embalsada, é dicir, de auga remansada. Se eses planos se cumpren, os ríos galegos deixarían de selo. Se non reaccionamos a tempo, dentro de pouco o Sor será o único río de Galiza libre de obras hidráulicas. E aínda así, haberá que preguntarse por canto tempo. O apetito por acaparar a concesión de explotación de calquera caudal que poida estar a correr por unha canle en liberdade non ten capacidade de satisfacción posíbel. Non é xa un apetito, é voracidade, auténtica «gula hidráulica», é dicir, un apetito desordenado, como gusta dicir o meu amigo e catedrático de hidroxeoloxía, Javier MARTÍNEZ GIL. É un magro consolo e unha triste herdanza a que imos deixar ás novas xeracións «no país dos dez mil ríos» de Álvaro CUNQUEIRO como as cousas sigan así. Nese contexto, non é de estrañar que se xerase unha crecente oposición popular ante unha situación, que no meu foro interno non dubido cualificar de abuso. Hai un rexeitamento entre a xente sensíbel de Galiza a ese tipo de proxectos que, aínda que autodenominados de «progreso para o país», non deixan de ser auténticas operacións de enriquecemento privado, auténticas políticas de «terra queimada»2, que moitas persoas consideran xa intolerábeis, como amosa o feito de que nunhas poucas semanas se puidesen recoller esas preto de corenta mil sinaturas que fixeron posíbel unha iniciativa de lexislación popular a prol da defensa dos ríos de Galiza, sen máis medios para a difusión da mensaxe que o boca a boca.

2

De Prada, C. (1995). Na Colección España Hoy: Tierra quemada. Políticos y empresarios contra la naturaleza: el negocio verde (Madrid: Temas de hoy).

PRÓLOGO

OS

21

HUMIDAIS ESQUECIDOS

Non podo nin debo desaproveitar a ocasión que me ofrece este prólogo de introdución ao libro para dicir unhas palabras sobre os humidais galegos. Na páxina de Internet da Xunta –que parece seguir os criterios do Convenio de Ramsar ao incluír baixo o concepto de «humidal» dende turbeiras a enseadas de rías–, aparecen inventariados exactamente 1.137 humidais, dos que 83 na realidade son encoros. É de destacar que non figura nesas listaxes a Antela, a que antano fóra a grande lagoa de Galiza, reducida hoxe a unha serie de pequenos fragmentos illados cuxa presenza está mesmo relacionada co afloramento do nivel freático ao que chegan os ocos das extraccións de area. A diversidade dos humidais galegos é enorme, e a súa importancia desde calquera punto de vista é indiscutíbel. O que sucede é que en comparación cos ríos, a súa destrución apenas xerou debate científico, político e social. Non obstante, estamos a asistir á súa triste agonía, silenciosa e silenciada, do que até tempos moi recentes fora un enorme patrimonio de natureza, de vida e de historia, e unha singular paisaxe de Galiza. Non existe enseada na costa galega que non teña unha praia cunha zona plana a que non cheguen unha ou varias canles de diferente entidade que dan lugar a lameiras, xunqueiras, brañas e outros tipos de humidais, conectados dunha ou doutra forma coa dinámica do mar. En boa medida hoxe foron xa destruídos pola man do ser humano até a súa desaparición; no mellor dos casos profundamente degradados. Neles podíase observar a típica seriación e os mosaicos de sistemas ou hábitats, dende os bosques de galería a xeito de orla de salgueiros, chopos e outras árbores propias das zonas interiores de augas máis doces… até a vexetación halófila de praias e dunas costeiras. A fauna seguía o mesmo patrón, desde robalizas a troitas, limícolas mariños ou de esteiro, até as arceas nos bosques. Algo semellante cómpre dicir en canto á presenza de parrulos, mergullóns e un longo etcétera. Os humidais interiores galegos non correron mellor sorte que os humidais do litoral. Dunha ou doutra forma foron vítimas das drenaxes, as canalizacións, as concentracións parceiras e os entullos. Non se salvaron nin as brañas de montaña, a Terra Cha ou as Gándaras de Budiño. Abonda ler a revista Cerna3 para percibir a dimensión do ecocidio do que foron obxecto eses humidais. Ao falar cos meus paisanos sobre a nosa terra, é difícil que non saian a relucir aqueles vellos humidais nosos e a sorte que correron a maioría deles, comezando polos do meu Morrazo natal, seguindo polos bosques e lagoas da enseada de San

3 Cerna: Revista Galega de Ecoloxía e Medio Ambiente. Editada por ADEGA. Santiago de Compostela

22

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

Simón, a xunqueira de Meira-Moaña, a Cantalarrana en Rodeira, as lagoas de Aldán, pasando por Catoira, Baldaio,… e outros tantos lugares vinculados á presenza da auga. Polo seu número e diversidade, e pola propia situación xeográfica de Galiza, os humidais constituíron un conxunto excepcional. Os da costa e os interiores de baixa altitude fórono en razón do seu papel na migración das aves, e como zonas de invernada ou nidificación. E os de montaña porque foron refuxio de poboacións eurosiberianas. Os humidais, foren costeiros ou de interior, teñen sempre un interese científico e unha importancia sociocultural evidente; son auténticas bibliotecas que atesouran moitas cousas escritas sobre a súa flora e a súa fauna, quer nas súas augas quer nos seus sedimentos. A pesar de todo, a maioría foron desecadas, enchidos con cascotes e residuos diversos; en ocasións ocupados despois por vivendas, naves industriais, ou utilizados como vertedoiros de lixo público. Poucos daqueles humidais gozan hoxe dunha situación ambiental aceptábel; case todos perderon a súa estética evocadora e a súa extensión; a súa contribución positiva á paisaxe apenas é xa relevante. Perderon a calidade das súas augas, e a súa dinámica hidrolóxica foi disfuncionada. Os seus ecosistemas gozan de mala saúde. Desapareceron tamén as actividades culturais, e os usos tradicionais que daqueles humidais e do seu ámbito fixeron as xentes. Eu diría que a situación dos nosos humidais é peor aínda que a dos ríos. De moitos apenas se coñece algo máis que o seu nome, en ocasións nin iso, porque non hai conciencia sequera de que existiron. En cambio, dun río, por moi mutilado que estea, sempre queda algo del, cando menos na lembranza plasmada nun montón de historias e de lendas. Isto non acontece cos humidais, que chegan a desaparecer até das lembranzas; borrados da memoria. Por iso é imprescindíbel emprendermos estudos interdisciplinares sistemáticos sobre os humidais galegos, ou o que fica deles. En moitos casos hai aspectos e dinámicas que poden ser doadamente recuperábeis.

ANTELA: UN PARAÍSO E UN PATRIMONIO DE IDENTIDADE PERDIDOS Os que hoxe percorran as pataqueiras cuadriculadas por diques e canles en que se converteu a antiga lagoa de Antela, apenas poderán imaxinar que se achan no que hai soamente unhas décadas era aínda un dos máis importantes humidais de Europa. A lagoa de Antela situábase no fondo dunha grande cubeta, situada no medio dunha extensa planicie dunhas 30.000 Ha: a Chaira limiá, a unha altitude de 620 m sobre o nivel do mar. A zona daquel humidal permanentemente inundado pola auga era da orde de 4.000 Ha; na parte máis fonda a profundidade da auga chegaba até os 3

PRÓLOGO

23

m. Estaba á súa vez orlada por unha zona de transición encharcábel, mesmo inundábel, segundo a época do ano, de até 12.000 Ha máis. Que eu saiba, a penas existe información moderna e científica sobre a historia de Antela antes do seu desecamento; só hai referencias en obras xerais como a de Luis PARDO4 e en crónicas antigas de viaxeiros, en cartografías antigas e nalgúns tratados xerais de xeografía de Galiza, que nos dan unha idea de como era aquel lugar e que vinculación tiñan as xentes con el. Foi necesario chegar á década dos 90 para contarmos coa magnífica obra de Xosé Luís MARTÍNEZ CARNEIRO e colaboradores5, que en razón do seu rigor, do interese e da información que rescata constitúe un documento que xulgo de lectura indispensábel. Neste sentido cómpre citarmos tamén a obra de VILLARINO, GONZÁLEZ e BÁRCENA6 que debería ser lida por todos os naturalistas galegos. Eses libros, cuxa lectura abraia pola cantidade de datos e de información que recollen, permiten entrever a importancia do patrimonio cultural e natural alí perdidos. Segundo testemuñas presenciais de paisanos do lugar e de cazadores, antes do desecamento da lagoa as bandadas de aves chegaban en inverno a nubrar o sol. Se os escasos restos de Antela teñen aínda interese como zona de nidificación, podemos imaxinar cal debeu ser o valor excepcional que chegou a ter antes da súa desaparición. Actualmente, nos restos dos bosques periféricos da vella lagoa aínda se pode achar o lobo, o corzo, o xabaril e a lebre. Sobre a arqueoloxía e a historia da comarca existen moitos datos, tal como se pode ver na obra mencionada de MARTÍNEZ CARNEIRO. A lagoa de Antela era o centro dunha área de importante identidade humana, que albergaba un patrimonio cultural e natural sinxelamente impresionantes. No circo de montañas que enmarcan o lugar existían numerosos castros, ocupados cando chegaron os romanos. A partir do século XI foron transformados en torres militares. Na lagoa acháronse restos de palafitos formando cortellos. As puntas de sílex e outros restos arqueolóxicos son alí abundantes. Todo indica que os poboados palafíticos estaban construídos con cachotes de terróns e usaban o bión ou beón (Scirpus lacustris) como cuberta. Aínda, até hai pouco, existían palleiras de terróns de lama. Dá idea de cal foi a importancia da chaira da Limia o feito de que os romanos recoñecesen co nome distintivo de limici (límicos) os poboadores que habitaban a Limia, e que este nome apareza en lugares e monumentos como na columna conme-

4 Prado, L. (1948). Catálogo de los Lagos de España. Nº 41. (Madrid: Instituto Forestal de Investigaciones e Experiencias). 5 Martínez Carneiro, L. (ed) (1997). Antela, a memoria asolagada. (Vigo: Xerais). 6 Villarino, A. González, S Y Bárcena, F (2002). Vertebrados da Limia I. Aves: Gaviiformes a Piciformes. (Ed. Martínez Carneiro).

24

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

morativa de Chaves, ou en inscricións rexistradas en Zarza de Granadilla (Cáceres), en Tarragona, en Alcalá de Henares ou en Antequera. Houbo unha xurisdición denominada Civitas Limicorum, que chegou a ser unha das máis importantes do NW peninsular, co seu correspondente centro comercial: o Forum Limicorum. A importancia da lagoa fica confirmada pola existencia da Vía Nova romana7, coa súa rede de comunicacións secundarias que cruzaba a Limia de SO a NE, ao longo da cal se chegaron a achar máis de 30 millarios. Existen tamén pontes e canalizacións romanas aínda en bo estado de conservación, xunto a un impresionante acervo arqueolóxico. Até a irrupción no ano 1957 dos tecnócratas e as súas máquinas, conservábase viva alí unha cultura ancestral do noso pobo e uns usos intimamente relacionados coa presenza de aquel grande humidal, tal e como mostran os sistemas de caza e pesca, incluíndo a recolección de ovos, a captura de ras, reclamos de parrulos, botes e barcas, coas moi primitivas dornas planas e chatas,… ademais da colleita e o uso do bión, os teares de liño e a raza de gando limiá. Había unha grande riqueza de vernáculos e topónimos, por non falar da mitoloxía arredor da lagoa. As citas que recolle Martínez Carneiro de vellas crónicas referidas por diversos autores, falan da abundancia de gando maior e menor, do vacún e cabalar, do cabalo asturcón, e dos grandes bois negros de raza ibérica de Limia. Falan da abundancia e da calidade do trigo e do centeo, das pataqueiras e das hortalizas alí cultivados, así como da excepcional abundancia de parrulos. Todo iso, que é parte da nosa historia, foi sinxelamente arrasado a partir de 1957 polo Ministerio de Agricultura. Dos restos que se salvaron –en especial da zona de transición (carballeiras e bosques con árbores centenarias, veigas e ecotonos)–, en tempos xa de democracia se encargou de destruílo todo o propio Servizo de Concentración da Xunta, que alardeaba de defender Galiza. Hoxe de Antela só fican os retallos dunha memoria solagada; os vestixios de bosques e de veigas incluídos hoxe na Reserva da Biosfera da Área de Allariz que salvaron os alcaldes de Vilar de Santos e Reiriz de Veiga. O saqueo de Antela foi completado coas extraccións masivas de area, sobre cuxa legalidade sería mellor non indagarmos moito. A destrución de Antela pola mentalidade «enxeñeiril» e progresista da época do Instituto Nacional de Colonización, reproduciríase milimetricamente, anos máis tarde, nas Marismas do Guadalquivir a mans do IRYDA (Instituto de Reforma e Desenvolvemento Agrario, sucesor do Instituto Nacional de Colonización) e da Confederación Hidrográfica do Guadalquivir.

7

VIA nº 18 do Itinerarium Antonino

PRÓLOGO

25

Os humidais xeran na sociedade menos paixón protectora que os ríos, entre outras razóns porque apenas quedan neles cousas que protexer, e porque os humanos, quizais como mecanismo de supervivencia, somos esquecedizos, de forma que o que non se viviu, non existe. Os que teñen idade para lembrar como foi aquel lugar da Galiza interior antes do comezo das obras, son xentes que se achegan hoxe xa aos setenta anos. Por iso debemos apresurarnos a recuperar a lagoa. Conseguilo é unha cuestión de simple vontade e de sensibilidade. Se houbese interese firme, os fondos necesarios non haberían faltar. A lagoa de Antela debe volver ser o que foi, e os afectados pola súa recuperación resarcidos. Non é menos importante para Galiza a recuperación dun patrimonio natural e cultural desta envergadura, que a construción dun ferrocarril, dunha estrada ou dunha presa hidroeléctrica. Eu diría que moito máis. Antela non era unha lagoa calquera; constituía unha das grandes zonas húmidas de Europa e, por suposto, de España; estaba á par da famosa lagoa da Janda, a Nava palentina, o delta do Ebro, a Albufeira valenciana e, en parte, das marismas do Guadalquivir. Mais, para alén diso, era única por ser unha lagoa continental doce, pola súa situación xeográfica no norte de España e por estar rodeada por un círculo de montañas. Era, por dicilo así, a única grande lagoa setentrional e continental da Península Ibérica, unha das máis relevantes da Europa occidental. Pasaron xa suficientes anos de goberno autónomo como para iniciar por nós mesmos unha restauración integral daquel grande patrimonio de natureza, de memoria, de cultura e de identidade de Galiza. Púidose –e aínda se pode–, conseguir financiamento e subvencións abondas para comprar ou expropiar todo o vaso da lagoa e tratar de a restaurar. Os humidais responden con rapidez ás tarefas de restauración e, por outra parte, requiren técnicas moi sinxelas. En vez de restaurala, preferiuse destruír o que quedaba, co pretexto dunha concentración parceira; é dicir, dunhas quintas de patacas e dun triunfalismo político que utiliza para si a carga emocional de redimir terras para a agricultura, no nome do progreso dunha comarca, que na realidade non foi tal senón «o agosto» dos técnicos e das empresas que traballaron na drenaxe daquel espazo, que sempre foi un patrimonio singular de Galiza, como pode selo, noutra orde de cousas, a catedral de Santiago. Os beneficios económicos (gandaría, turismo, caza, denominacións de orixe, etc. entre outros) derivados do uso axeitado da biodiversidade da lagoa de Antela sorprenderían hoxe a todos. O que parece impensábel e imposíbel está realmente ao alcance da man dende calquera aspecto que se mire. En Galiza hai, ademais, recursos humanos sobradamente preparados para levar a cabo esa recuperación. Nos meus tempos de presidente do Comité Español do Programa Home e Biosfera, propiciamos con D. Anxo QUINTANA, D. Serafín GONZÁLEZ, D. Carlos OUTEIRO e outros, un proxecto para a recuperación de Antela por etapas, que chegou

26

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

a estar moi adiantado; chegouse a acadar un amplo consenso de base entre os representantes dos municipios, a Deputación, os areeiros, e outros sectores sociais. Contratouse unha consultora que elaborou informes e identificou fontes de financiamento. Pensábase constituír unha fundación para impulsar o proxecto, cuxos estatutos estaban tamén redactados. Ao final, todo tivo que ser abandonado polo que xulgo eu foi a actitude do presidente da Deputación de Ourense.

UNHA BREVE LEMBRANZA PARA OS ANCARES Aínda hoxe asusta decatarse do esquecemento, por non dicir do desprezo, dos gobernos galegos, non só da lagoa de Antela senón tamén dos Ancares, dúas zonas emblemáticas e únicas, situadas entre as máis destacadas do seu xénero no mundo, cuxa conservación e cuxo bo uso tanto contribuirían á proxección internacional de Galiza e a conservarmos un valioso elemento de identidade. Xa o catedrático José Luis IGREXAS8 se referiu en 1929 á necesidade de protexer os Ancares como Parque Nacional. Os gobernos autonómicos instaláronse con tempo sobrado para evitaren a perda do patrimonio cultural dos Ancares, onde vilas enteiras, que eran auténticas xoias, se arruinaron literalmente.

O LIBRO O libro que tiven a honra de prologar, á vez que fai unha análise de cuestións xerais relacionadas coa xestión da auga en España, descríbenos con precisión a preocupante situación dos ríos galegos, que a pesar de estaren xa entre os máis intervidos de Europa, aínda seguen ameazados polas políticas estruturalistas vixentes. O lector achará nel información e datos que lle van resultar ás veces difíciles de crer, como as intencións de actuación no Ulla, o Tambre, o Navia, o Miño, o Sil, o Lerez, o Verdugo e outros. A pesar das boas palabras e das retóricas do discurso dominante, o libro amosa como a rede hidrográfica galega, cos seus 690 Km de canles principais xa moi disfuncionados, segue a ser obxecto de graves ameazas. O libro describe a degradación inenarrábel de que foron obxecto os nosos ríos ao longo das últimas décadas. Dígoo literalmente, porque ao estaren aínda mal coñecidos os seus ecosistemas, é posíbel que non poucas especies desapareceran, e outras máis vaian desaparecer en breve, sen que sequera fosen descritas; é dicir, desapa-

8

Iglesias, J.L. (1929). Parque Regional Gallego, Conferencias y Reseñas Científicas de La Real Sociedad Española de Historia Natural, 4.2:49.

PRÓLOGO

27

recerán sen decatármonos. Sabemos que o 99% dos salmóns que antano percorrían os nosos ríos, deixaron de o facer, e que eses ríos albergan aínda hoxe, polo menos, catrocentas especies endémicas de invertebrados. Recentemente foron descritas nos ríos galegos oitenta novas especies para a ciencia. Estamos perante un libro singular e extraordinario; dígoo no sentido máis literal dos dous termos, pois sae do que está ao uso neste tipo de obras. Probabelmente O tempo dos ríos vai marcar un punto de inflexión no quefacer das políticas hidrolóxicas de Galiza, e no espertar dunha sensibilidade social, hoxe perigosamente adormecida. Cando menos vai ser unha referencia obrigada. Ten a virtude de combinar o teórico co aplicado. Unha parte do libro é esencialmente xenérica, como a presentación dos fundamentos da Nova cultura da auga, a figura do interese xeral, ou a participación social no deseño e no seguimento das políticas da auga, a figura do interese xeral, a falta de actualización do réxime concesional, ou a decadencia das grandes presas. A segunda refírese esencialmente á situación dos ríos galegos, ao que fixemos e proxectamos facer con eles. A penas hai problemas aos que no libro non se ofrezan solucións racionais e razoadas, de acordo con criterios modernos e dende un profundo sentido humanístico do saber hidrolóxico. Sen ese enfoque multidisciplinario, sen unha chamada a outras dimensións diferentes dos problemas da auga alén das do saber hidrolóxico e da auga como recurso para explotar, como as dos aspectos culturais, humanos, emocionais, –é dicir, sen a perspectiva da Nova cultura da auga– a batalla está perdida. A situación é tal que non sería de estrañar que nun futuro non moi afastado xurdan carreiras ou especialidades universitarias dedicadas a este novo saber integrador dos ríos, capaz –entre outras cousas– de dar un sentido humanístico á ciencia. Estou convencido –con frecuencia dígoo nas miñas conferencias–, que estamos a asistir ao nacemento dunha nova ciencia de síntese do saber ambiental, produto dunha integración entre as ciencias sociais, as ciencias naturais e as humanidades. Non sei que nome haberá que dar a ese nova ciencia, indispensábel para enfrontármonos á crise ambiental que hoxe nos golpea. Estamos xa nos primeiros balbucidos desa nova era, que me adianto en chamar antrópica, que exixe novas formas de análise das relacións entre o ser humano e a natureza. O presente libro constitúe un bo expoñente desa síntese necesaria. Alén dos aspectos xurídicos, biolóxicos e sociais, e de non descoidar os posíbeis usos sustentábeis dos nosos ríos, non esquece a súa dimensión emocional e cultural, incluídos os aspectos lúdicos vistos como novas formas dunha economía sustentábel. Tamén nisto acerta. Os feitos demostran que no mundo actual, se non se conseguen beneficios económicos conservando a Natureza, axiña chega quen promete conseguilos destruíndoa... E aquí está unha das cuestións esenciais do problema!

28

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

O libro dá na diana cando sinala o difícil que é conseguir o cumprimento das sentenzas xudiciais. Por tanto, alértanos de que non debemos confiarnos dos aparentes éxitos conseguidos asociados aos cambios que se rexistraron no novo discurso da auga, que no fondo poden rematar en simple retórica. Isto di respecto aos cambios legais. Canta sabedoría zumega! Os que hoxe se preocupan polas cuestións ambientais e queren adoptar unha actitude de compromiso deben ser conscientes de que son numericamente poucos, e que contan con escasos recursos; son xentes que con frecuencia van poder dedicar a estas cuestións un tempo escaso da súa actividade cotiá, resgándoo á súa privacidade, á súa vida familia e aos seus propios petos. Deben saber que o «inimigo», en cambio, é sempre moi poderoso; que está constituído por grupos que manexan incontábeis sumas de diñeiro; xentes que non demostraron até agora sensibilidade nin ter demasiados escrúpulos. Teñen capacidade para facer presión e fan presión á Administración, cando non son parte mesmo dela, integrados na súa trama; xentes que pola mañá son funcionarios e pola tarde pluriempregados do negocio tecnocrático que eles mesmos fomentan e controlan dende a Administración. Ese inimigo ten capacidade para pagar elevados contratos aos mellores especialistas mercenarios do saber, nas disciplinas que en cada momento xulguen oportunas, incluídas a educación, a publicidade e a imaxe; pódeno facer dende informes pseudcientíficos e mensaxes á carta abalados por esas sinaturas, que desfiguran a verdade ao analizaren só unha parte da complexa realidade dos problemas. Falo de imaxe, de educación e de publicidade porque é un aspecto crucial que tamén aflora no libro. O profesor MARTÍNEZ GIL asómase con frecuencia aos contidos desas campañas de difusión e de sensibilización ao servizo do permanente e descarado manexo da opinión pública. Suxiro aos lectores interesados algúns dos reveladores traballos do que é coautor, como: «A auga e o sistema educativo español»9 e «A auga e a educación medioambiental»10. A eses poderes, nin máis nin menos, temos que nos enfrontar cada día. Os nosos activos son a independencia, o convencemento que dá saber que estamos a apoiar unha causa xusta e nobre; temos un sentido singular da dignidade; somos «fluviocabaleiros andantes», defensores dos valores dun mundo que desaparece, que se autofagocita pola súa voracidade e unha falta de ética, nunha sociedade que perdeu o sentido do que a natureza significa para o ser humano. Somos tamén solidarios cos

9 Antoraz. M.A e Martínez Gil, F.J. (2003). «El agua y el sistema educativo español». IIIº Congreso Ibérico sobre Gestión y Planificación del Agua. La Directiva Marco del Agua: Realidades y Futuros: 385-422. (Zaragoza: Fundación Nueva Cultura del Agua). 10 Antoraz. M.A e Martínez Gil, F.J. (2004). «El agua y la educación medioambiental». En Agua y educación medioambiental. Nuevas Propuestas para la Acción: 43-60. (Murcia: Caja de Ahorros de Murcia. Obra Social).

PRÓLOGO

29

dereitos das xeracións vindeiras e acreditamos nun mundo de valores e de emocións en que a verdade, a sensibilidade, a beleza e a fraternidade son necesarias. Preocúpannos os nenos cando pensamos no mundo que lles estamos a deixar. Anímanos a forza que ten a razón e, sobre todo, certo sentido deportivo e do humor ante a marcha da vida, que nos salva do desacougo. En fronte están os millóns de euros, as máquinas, o poder frío e organizado, a falsa democracia, o afán de posuír e un modelo de desenvolvemento insensíbel e vandálico, con frecuencia cunha administración cómplice, atrapada pola propia dinámica do sistema, sostida por unha acción política que en boa medida perdeu as esencias da súa nobre función, da súa vocación de servizo, para facer da súa actividade un medio de vida, que aos menos escrupulosos lles permite chegar a amasar auténticas fortunas. Hoxe, as enquisas demostran que a clase política española no seu conxunto carece de credibilidade a uns niveis altamente preocupantes. Como pode a sociedade estar gobernada por uns dirixentes en que non acredita? O libro é integrador dende diferentes puntos de vista; reúne economistas, xuristas, xeólogos, biólogos, químicos, oceanógrafos, edafólogos, antropólogos, enxeñeiros, ecoloxistas e profesores universitarios e de ensino medio. A interacción, a integración e unha linguaxe directa son tres aspectos moi destacábeis da obra, que xunto ao rigor dan ao lector –xa dende as primeiras páxinas–, unha profunda sensación de frescura e de liberdade de pensamento que lle cativan. Acertadamente, o libro comeza explicando porqué estamos no «tempo dos ríos», e non da auga, como non estamos nos tempos da madeira senón do bosque. Explica os fundamentos e o porqué da filosofía hidrolóxica da Nova cultura da auga. O libro coloca de inmediato o lector ante o reto e a aventura dun auténtico rexeneracionismo hidrolóxico, que o engancha porque o sitúa dentro dun marco emocional profundo e o pon ante unha realidade incuestionábel. Percíbese inmediatamente a experiencia e a tenacidade dos autores, baqueteados en mil intentos de achegar o mellor do seu saber á sociedade, a que se deben. Detrás de cada un deles hai un serio traballo de investigación, de docencia e de intentos de mudar a realidade. Esa combinación de experiencia, de nivel científico, de liberdade e de frescura de pensamento dos autores –que destila a obra polos seus catro costados–, é un dos seus maiores activos. O libro fai entrever un rara mestura de racionalidade, firmeza e fe. Fe da máis difícil, que non é precisamente acreditar no que non se ve, senón «acreditar a pesar do que se ve». Sen perdermos a cautela, ábrenos un horizonte de novas esperanzas. Dalgunha forma, o libro é o resultado dunha longa dedicación persoal do profesor Manuel SOTO e das prédicas de Javier MARTÍNEZ GIL como apóstolo da súa Nova cultura da auga, un concepto que constitúe unha colosal achega a un novo ben facer hidrolóxico, que soubo transcender o simple saber da hidroloxía, a economía e a

30

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

ecoloxía. Preséntanos os problemas da auga dende un enfoque en que se mesturan a emoción e a inocencia, que nos fai obriga a lembrar o pasado, cuns ríos vinculados á personalidade dos territorios e á identidade das xentes, aos simbolismos e á maxia da auga; á cultura, a memoria e o lúdico; en definitiva, todo un salto conceptual necesario para calquera modelo de desenvolvemento harmónico, ao que en verdade se lle poida conceder o nobre cualificativo de progreso. O libro está escrito con rigor e amenidade. As cuestións tratadas, aínda as máis áridas, como a contaminación química, sono de tal forma que a súa lectura resulta atractiva. O feito ten especial relevancia, porque a inxente información que achega e as súas mensaxes teñen que ser entendidos polos diferentes sectores da sociedade galega; é dicir, pola «xente». Nese sentido a obra resulta atractiva e intelixíbel porque reborda algo tan simple como o sentido común das cousas, que cando é utilizado dende a inocencia, dende unhas relacións sociais en que a maldade non ten espazo, é unha linguaxe universal. Ao pór de manifesto a penosa situación dos ecosistemas acuáticos en Galiza, os autores dan a voz de alarma sobre a necesidade de cambiar as tendencias actuais, claramente insustentábeis, por non dicir vandálicas. É un libro didáctico, que evidencia que os seus autores son maioritariamente profesores. Ao combinar o teórico e o aplicado, é de indubidábel utilidade para xestores, científicos, estudantes, profesores e ecoloxistas. Contén cuestións xerais baseadas en datos concretos e contrastábeis. Ofrece un panorama da situación dos nosos grandes ríos galegos: Miño, Sil, Ulla, Xallas, Eume, Tambre, Limia, Navia etc., que nos permite achegarnos ao auténtico estado da cuestión, que convida á toma de actitudes comprometidas. En suma, estamos ante un libro do seu tempo, que nace cunha clara vocación de servizo; reúne as mellores tradicións españolas, en que unha elite sae da furna de cristal para se facer voceira e caixa de resonancia dos grandes problemas sociais. Todo o que no libro se di é, no fondo, unha defensa do territorio, neste caso do territorio galego, e dos dereitos dos sectores máis febles, os da sociedade desinformada e do mundo rural. Ese aspecto social do libro é realmente de admirar. A súa vocación de servizo nótase tamén en que demostra e impulsa a necesidade de modernizar a administración da auga en beneficio de todos. A súa preocupación polo ser humano dende unha dimensión holística, o seu afán reformador e rexenerador da actividade política e da administración pública, polo cumprimento dos compromisos coa Directiva marco da auga,… son unha constante ao longo de toda a obra. O libro é moito máis que unha análise crítica; debe ser considerado como unha formulación seria e honesta da necesidade de realizar fondas mudanzas na nosa administración, dende a perspectiva de evitar males maiores. O seu ar fresco sopra por

PRÓLOGO

31

todas as partes. Un bo exemplo é o feito de que se refira sen maiores titubeos á necesidade de se formular a demolición de presas e encoros en que non exista xa proporcionalidade entre o beneficio social que xeran e a perda patrimonial que ocasionan, formulado para que algúns ríos galegos deixen de ser fábricas privadas de electricidade, augas sen fluxo, e volvan ser verdadeiros ríos. Os ríos, as lagoas e humidais son considerados no libro como bens preciosos, como patrimonios colectivos, espazos de benestar e laboratorios para a investigación científica, a cuxa conservación e cuxa restauración habería que dedicar o mesmo trato orzamentario e o mesmo celo que pon noutro tipo de actuacións, que pola súa propia natureza son destrutivas. A conservación da biodiversidade e da paisaxe son suxeitos de interese xeral; deberían exixir como mínimo os mesmos criterios e fondos que a construción de estradas, de camiños de ferro ou de tendidos eléctricos. Non hai xustificación para actuarmos doutra forma. Outro aspecto atractivo e saudábel do libro é que os autores conseguiron, sen se apearen dunha linguaxe académica e respectuosa, facer del un elemento transgresor; é dicir, politicamente incorrecto. Sen deixar de ser radical –no sentido de que os seus autores van á raíz dos problemas máis graves–, pódese dicir que estamos ante un libro correcto en todas as súas formas. Reconforta a necesidade de cambios e de rexeneración profunda das institucións públicas que nel se reclaman. É especialmente aguda a perspectiva que dan nel tres novos profesores universitarios de Dereito sobre cuestións tan relevantes como a figura do interese xeral, a participación, o sistema concesional, e as súas implicacións mutuas. Algunhas das expresións do libro e dos termos nel utilizados son moi elocuentes para o lector, como cando se fala da grande fontanaría hidráulica, para se referir aos planos hidrolóxicos, que a pesar do ar reformista do que se adornan, seguen sendo un máis do mesmo; é dicir, políticas hidráulicas, coas súas listaxes de novas obras como a súa quinta esencia: planos de obras que acaparan a inmensa maioría dos orzamentos dos novos planos hidrolóxicos, planos para acaparar investimento público para determinados sectores, como o da construción, planos da repartición da auga, e novas xanelas abertas ao aumento do patrimonio concesional do grande sector hidroeléctrico. O libro fala longamente do patrimonio natural e cultural que se perde cada vez que se fai un grande encoro. Utiliza termos como o holocausto hidrolóxico de Galiza, para referir o nivel de destrución da funcionalidade e do poder evocador ao que seguen sometidos os nosos ríos. O dos usos comúns que cederon ante as exixencias derivadas dos usos privados, para denunciar esa realidade última que segue inspirando ás sucesivas planificacións hidrolóxicas, que non son outra cousa que afáns de acaparamento de poder sobre a auga. Acaparar a auga é o mesmo que acaparar o poder sobre o territorio. Outro tanto acontece cando fala da inactividade e a inanidade de quen debería velar polos intereses de todos, e non o fai,…, para se referir á actuación submisa da

32

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

Administración hidrolóxica e ambiental aos poderes fácticos e aos intereses organizados, esquecendo o que debería ser a súa misión, que hoxe en día non pode ser outra que a defensa e a preservación do medio natural fronte ás apetencias ilimitadas polo recurso e as accións degradantes. O libro fai referencia ao problema da participación como algo sempre amentado, mais na realidade nunca desexado alén dun marco en que as intencións de quen goberna e os intereses que lle apoian poidan verse perigados: «Estamos, por tanto, perante un modelo de participación do que foron excluídos tradicionalmente quen ten a condición de cedente do recurso... A participación dos usuarios –na realidade estamos a falar das comunidades de regantes, das empresas hidroeléctricas e dos grandes centros urbanos–, é, cando menos, un terzo do total de vogais da Xunta de Goberno e do Consello da Auga nas confederacións e é maioría das xuntas de explotación e nas xuntas de desembalse. Este modelo de participación tende, en aparencia, a dotar de dereitos políticos a quen ten os intereses ou os dereitos patrimoniais sobre este ben de dominio público. Trasladado ao ámbito da protección da natureza, implicaría que no órgano reitor ou no padroado dun parque natural deberían estar representados os cazadores, os gandeiros e ás empresas madeireiras», dinos ou Profesor D. Angel GARCÉS.

O libro desvélanos que España está á cabeza no número de expedientes incoados debidos ao incumprimento da normativa europea na aplicación dos estudos de impacto ambiental. Fálanos tamén do desaxuste entre a lexislación galega e a realidade, alén de amosar a súa dubidosa eficacia e as súas graves carencias. Os casos dos ríos Oural, Umia, Navia, Lañas e Narla son moi ilustrativos ao respecto. Fálase tamén do concepto de demanda de auga, confundido coa apetencia e co interese organizado disfrazado de interese xeral. O libro recolle o exemplo do caso do estudo de impacto ambiental sobre o encoro do Umia en Caldas de Rei, que alén de grotesco debe ser cualificado de vergoñento e de revelador, pois para perplexidade duns e doutros non era outra cousa que a transcrición precipitada e sen revisar dun texto referido á presa de San Lucas en Puebla de Guzmán (Huelva), que se ía construír na ribeira do Guadiana. En vez de se referir aos salmóns atlánticos e ás troitas, o informe falaba de especies tipicamente mediterráneas, como o meloncillo e o gallipato. Lonxe de o declarar nulo e procesar o responsábel da presunta estafa, o caso foi interpretado como un erro administrativo, que se solucionou mediante a inclusión dunha fe de erratas. Refire o libro a lentitude na aplicación da xustiza, que non en poucos casos dá a razón aos demandantes cando as obras están xa concluídas; que á hora de facer cumprir as sentenzas, levan consigo tal dificultade que a fan imposíbel, unha realidade que convida e incita á Administración a practicar as políticas de feitos consumados,

PRÓLOGO

33

pois acaba resultando difícil para un xuíz condenar unha grande obra hidráulica cando está xa rematada ou a punto de o facer, unha obra que puido custar miles de millóns de pesetas, inutilizándoa por unha cuestión de procedemento ou de natureza ambiental. Ao final, o pretendido interese xeral acaba sendo a coartada para a administración promotora e a escusa para os xuíces. A primacía do uso enerxético, a idea de que un encoro é intrinsecamente bo porque serve para xerar enerxía, xunto ao desprezo ao dereito das vilas ribeirás a conservaren o seu río, a súa cultura, a súa paisaxe e o dereito a outras formas de uso que non sexan o regadío ou a produción hidroeléctrica, foi o habitual en todas as políticas da auga en España. Os ríos e as xentes galegas non escaparon a esa realidade, como ben pon de manifesto Xerardo PEREIRO nos seus estudos sobre o Ulla. No libro recóllense casos de tramitacións aceleradas de proxectos de encoros, renuncias administrativas, permisividades e aprobacións de estudos de impacto ambiental de verdadeiro sainete. Nas actuacións previstas sobre os ríos Ulla e Umia destacan un cúmulo de irregularidades dignas de ter en conta; no caso concreto do estudo do impacto ambiental do río Ulla fálase de innumerábeis ambigüidades e falsidades. O libro lembra que o motivo de extinción dunha concesión pode ser o feito de non a usar ou o incumprimento das condicións de concesión, e que a caducidade das concesións debería adoptarse sempre que se producise o seu incumprimento. Como lector gustaríame saber cantas concesións para obras hidráulicas extinguiron en Galiza por caducidade formulada de oficio. Temo que poucas. En cambio, todo parece indicar que a Confederación Hidrográfica do Norte está a instar de oficio á caducidade de vellos muíños de indubidábel interese cultural. Certo é que eses muíños están en desuso, que son moi antigos ou que, simplemente, no caso dos máis pequenos nin sequera nunca tiveron autorización, pois xa funcionaban moito antes de que existisen as confederacións hidrográficas. Quen vai velar pola súa conservación, se nin sequera teñen dereito á auga? En todo caso se a concesión cesa habería que demoler a súa correspondente presa. O libro analiza a planificación hidrolóxica de Galiza e defínea como exemplo que pode servir para mostrar o que xa non se debe facer; entre outras razóns porque, máis unha vez, elude xestionar a demanda». Resulta paradoxal como os problemas derivados dunhas vellas políticas de oferta pretenden ser resoltos coa construción de novas obras hidráulicas, dende a perspectiva dun estado de punto final, dando a entender que serán as últimas presas que se constrúan. Ignora que cada política de punto final acaba xerando situacións que volven ser resoltas por novas dinámicas de punto final. No fondo responden a situacións de desgoberno crónico que, lonxe de tratar de resolvelas, levan a unha nova fuxida cara a adiante. O propio plano admite que os ríos galegos están nunha situación catastrófica, pero non achega solucións; nas súas formulacións renuncia ir á raíz dos problemas, que para o planificador oficial sería algo politicamente incorrecto, obrigado a facer

34

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

fronte a situacións de abuso e recortar situacións de privilexio que hoxe en día resultan insustentábeis cos compromisos do ben facer e, por suposto, cos da Directiva marco da auga. É así como, en relación á situación do salmón, se fai referencia á calidade da auga, mais se evita mencionar o problema das presas, que son estruturas que impiden o seu acceso ao río. A nova planificación pretende corrixir os desaxustes do alto e baixo Miño con novas obras de regulación. O plano móstrase incapaz de procurar solucións á situación crítica da conca do río Limia, onde nin sequera chega a se formular como alternativas posíbeis a redución da superficie dos cultivos de regadío e/ou o incremento da eficiencia no uso da auga. No libro evidénciase que o afán de regular os ríos foi o único empeño dos que deseñaron os planos en vigor. O termo regulación é utilizado como talismán: con só nomealo serve para xustificar a execución de calquera presa. A regulación, que acaba sendo o centro principal de toda planificación, é presentada como un principio incuestionábel, un obxectivo que se xustifica a si mesmo, que non necesita demostrar a súa razón, o seu custo, nin a súa utilidade. Lémbranos o libro que nos planos hidrolóxicos, o termo biodiversidade nin sequera é mencionado. O plano pasa de puntillas polo arduo problema de delimitación do dominio público hidráulico, convertido nunha especie de quella sen saída, e cualifica á planificación hidrolóxica española na súa globalidade de marxistaorweliana, e de ilusión tecnocrática, que reflicte máis un desideratum técnico sen autoridade científica que unha verdadeira mecánica operativa. Menciónase que o Consello de Contas de Galiza, na súa memoria do ano 2002, indica que o organismo autónomo Augas de Galicia concedeu no período 1998-2001 trinta e seis licenzas de aproveitamento hidroeléctrico «sen xustificación», cando aínda non fora aprobado o plano hidráulico de Galiza/Costa. A cousa chegou a tales niveis que a Xunta, en contra do artigo 137 da Constitución, non dubidou en eliminar as competencias locais en materia de licenzas industriais e urbanísticas mediante un decreto que permitise favorecer os intereses da industria hidroeléctrica. Grazas a O tempo dos ríos descubrimos non só o diagnóstico da situación senón tamén as causas dun mal facer encistado. Alén da crítica destrutiva, os autores demostran perspicacia e tino ao ofreceren unha impagábel contribución á procura urxente de remedios ao actual anacronismo do noso modelo de planificación. O libro indica que as planificacións hidrolóxicas de Galiza, como acontece coas de toda España, acaban por se converteren en oportunidades para o xogo de políticos para os que a degradación dun río e a execución dunha presa que expulsa a xente do seu territorio non significan nada. Fálanos tamén o libro dun «proceso sistemático de manipulación da opinión pública, por parte dos grupos económicos interesados, que utilizan o discurso do pretendido progreso de Galiza como coartada». Deixa claro que «ningunha modificación

PRÓLOGO

35

normativa ten trazos de prosperar se non vai acompañada da correspondente profunda reforma da Administración que a deba aplicar». Denuncia o feito de que as funcións de inspección e de control estean sendo delegadas a empresas privadas. Comenta que «os usos comúns da auga, que non requiren nin autorización nin concesión administrativa, por careceren de connotacións económicas (beber, bañarse en canles públicas) son dereitos de imposíbel exercicio na maioría dos nosos ríos, dado o seu estado de degradación, de forma que os usos comúns foron cedendo ante as exixencias privadas e os usos privativos; «todo isto perante a inanidade e a inactividade de quen debería velar polos intereses de todos». Denuncia o feito de que as confederacións hidrográficas «se inhiben sistematicamente ante a usurpación por terceiros do dominio público hidráulico». Fálase dunha Administración «obsoleta, incapaz de abordar non só unha visión integrada dos problemas da auga e dos ecosistemas acuáticos, senón os compromisos coa política hidrolóxica común dos estados membros da Unión Europea». Fala do «lastre de decenas de anos de xestión ineficaz e viciada», da «primacía da obra hidráulica e da oferta do recurso sobre a xestión sustentábel do uso dos ríos, sobre as políticas de aforro, de eficiencia e de control da demanda». Denúnciase «a falacia do dominio público hidráulico garante da titularidade pública dos ríos, xa que as concesións sempre serán renovadas, polo menos as máis significativas, facendo dos ríos unha auténtica propiedade privada». Menciónase a escasa ou nula eficacia das medidas ambientais, «sobre todo cando a administración ambiental, nun claro exemplo de captura do lexislador, rubrica as ordes ditadas polos que realmente teñen o poder, neste caso o sector eléctrico, e máis concretamente as grandes compañías, que, dun modo oligopólico, vulnerando a libre competencia, se reparten o negocio da enerxía hidroeléctrica, sexa en Galiza ou no resto de España». O libro avísanos de que unha das ameazas maiores está no elevado número de novas minicentrais proxectadas, hoxe en diferentes estados de tramitación, exercendo presión sobre o planificador. Segundo o Libro branco da enerxía de Galiza esas centrais virán a aumentar a produción enerxética nun 1,3%, algo que se podería doadamente conseguir coa simple mellora da distribución e co aforro de enerxía, ou co incremento da enerxía solar ou a eólica, neste caso cuns aeroxeradores respectuosamente dispostos na paisaxe, non como agora, que a tomaron ao asalto, e sobre todo cunhas campañas e unhas políticas que conviden á obriga moral do aforro, e que persigan a dilapidación coa mesma vontade que se perseguen as infraccións na condución tras a entrada en vigor do famoso carné por puntos No libro recóllense «os resultados da apropiación –por parte de certos intereses económicos, da vontade política da Administración pública–, das regras mínimas dun estado de dereito, da paisaxe e da calidade ambiental do territorio, a que ten dereito toda a sociedade».

36

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

Menciónanse situacións de ríos como o Ulla e o Alto Miño, que tras unha maraña de «innumerábeis ambigüidades e falsidades nos estudos de impacto», están abocados a acabar sendo unha sucesión ininterrompida de encoros, a menos que o novo goberno non estea disposto a consentilo. Respecto ao Ulla, –e non sen razón–, pregúntase como alguén pode tratar de resucitar agora vellas concesións feitas en 1962 en tempos de ditadura. Comenta o libro como o discurso da necesidade enerxética non é un argumento sustentábel para apelar ao interese xeral dun país como Galiza que leva máis de 50 anos exportando enerxía. As políticas do formigón e de defensa de vellos privilexios deben ficar definitivamente desterradas, a través dunha administración de mentalidade renovada, allea a toda presión corporativista e libre da presión dos grandes intereses económicos organizados. Nese sentido faise alusión á oportunidade que representa sempre unha mudanza de goberno, obrigado a mellorar os vicios e os erros da situación anterior, neste e en todos os campos. A complicidade da Administración con determinados poderes ficou máis unha vez patente no caso dos encoros aprobados in extremis polo executivo da Xunta antes do relevo nas responsabilidades de goberno xurdido tras as últimas eleccións. Respecto ao goberno saínte, no libro dise que deu sempre a sensación de actuar «como se fosen os xestores dunha empresa, e non como administración pública ao servizo do cidadán», e que «é imposíbel cunha administración así calquera intento de reconducir a situación»; que o país necesita outro modelo de administración, con outras xentes, alleas ao control dos poderes corporativistas que teñan a súa ollada máis posta nos ríos e non na auga, máis na liña da protección e menos na da explotación, que neste caso se trata dunha verdadeira sobreexplotación; é dicir, dunha explotación abusiva. Fálase da «necesidade de dar un xiro radical que permita liberar os ríos galegos dos intereses e a presión constante do sector hidroeléctrico e do chalaneo político, permitindo que cheguen en verdade a ser ríos de todos». Ante a relación de feitos descritos, o lector vese obrigado a se preguntar: quen decide e quen son en Galiza os verdadeiros responsábeis das políticas da auga e do medio con ela relacionado? Quen son os auténticos donos dos ríos? O libro cualifica a situación até agora dominante de «autoritarismo hidráulico», parafraseando o significado da xa popular expresión do «sátrapa hidráulico». Os xuristas que participan no libro fálannos da chamada captura do lexislador, «un mecanismo polo cal se consegue que na práctica as medidas ambientais teñan unha eficacia nula, e que a Administración rubrique as ordes dadas polas grandes compañías eléctricas, constituídas de feito nun verdadeiro oligopolio, vulnerando a libre competencia, como se se tratase dunha contra/organización deseñada para evitar o cumprimento dunha lexislación contraria a determinados intereses. O libro asómase á sólida armazón político/administrativo e da cobiza empresarial, e ao monopolio que sobre a xestión da auga exercen determinados corpos de

PRÓLOGO

37

tecnócratas. Xulgo que aquí está un dos aspectos máis importantes da cuestión, que explica porqué, a pesar dos pesares, se mantén constante a presión para seguir construíndo presas cun e outro goberno, como se Galiza fose un casal dos poderes reinantes.

O FACTOR TEMPO, UN ALIADO DO DESASTRE Aparece hoxe de forma xa meridiana que uns poucos intereses organizados, que contan cos cómplices necesarios, están a facer uns pingües beneficios co custo da destrución dun patrimonio natural que é de todos, nalgúns casos de forma alarmante e irreversíbel. O feito de se enfrontar ao irreversíbel, á desaparición física ou á morte de algo é o que debe facernos meditar antes de actuarmos. A desaparición dunha especie, dunha variedade ou dunha poboación é un grao superior de perda, algo de indicíbel gravidade, porque con iso desaparece o resultado dun proceso evolutivo dun millón de anos, que dalgunha forma interfire no proceso ecosistémico global. Por iso urxe actuarmos; pola contra, o tempo xogaranos unha mala pasada. No prólogo ao meu libro: «Memoria do Mapa do Parque Nacional de Doñana»11 o profesor Federico MAIOR ZARAGOZA di textualmente: «Gustaríame repetir que o diagnóstico máis completo é o que proporciona a autopsia, mais que o mellor é o que permite asegurar a vida, o que permite o tratamento axeitado antes de que se produzan alteracións irreversíbeis. Isto tamén se aplica á saúde da Terra. Hai que tomar a tempo as decisións. Por difíciles que sexan. Hai unha ética do tempo, progresivamente relevante, no axeitado cumprimento das nosas funcións».

Escribín este xa anormalmente extenso prologo de introdución ao presente libro urxido por esa ética do tempo, pois ao me enfrontar no seu momento coa súa mensaxe e ao achar a evidencia de destrucións programadas de difícil solución, o tempo se transforma nun angustioso factor de risco. Chegar tarde representa a desaparición dunha comunidade ou dunha paisaxe, dun mundo cultural, dun espazo evocador, dunha raíz e dun escenario perdido que permite ao ser humano achegarse á beleza, á comprensión profunda da súa vida, e ao misterio da existencia e da súa morte. O tempo é nestes momentos un poderoso aliado do desastre e da perda da lembranza.

11

Castroviejo. J (1993 ). Memoria del Mapa del Parque Nacional de Doñana. (Sevilla: CSICJunta de Andalucía).

38

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

Hai que recoñecer que o panorama non é alentador, e que non caben ilusións inxenuas, por máis que os planos hidrolóxicos e a retórica obrigada do discurso intenten practicar connosco certo ilusionismo. É verdade que xa non se desecan grandes humidais para os converter en terras de labor, como se facía en décadas atrás, mais temo que é debido simplemente a que xa non quedan humidais que desecar. Tampouco se fan presas faraónicas pola mesma razón, porque non hai caudais con que as encher nin que as permitan; non hai xa treitos significativos en que construír grandes encoros de moitos centos de millóns de metros cúbicos de capacidade, coas súas interminábeis colas inundadas de morte. A pesar de todo, a presión especulativa, ao abeiro dalgunha figura de protección, xunto á voracidade por se afanar o pouco que resta, segue sendo enorme. Seino ben por Doñana, polo Delta do Ebro e pola Albufeira de Valencia, unhas experiencias que por razóns profesionais e dos meus propios cargos vivín de preto. Dende unha perspectiva menos negativa, pensando que a botella está media chea e non medio baleira, habería que resaltar que a pesar da historia de destrucións que levamos ás nosas costas, infrinxidas en tan só medio século de desenvolvemento sen rumbo nin ética, aínda fican importantes patrimonios de natureza, tanto en Galiza como no resto de España. Fican non poucos humidais en diferentes estados de conservación cuxas ameazas deben pararse e cuxa restauración debe iniciarse. E aquí hai que volver referirse, aínda que sexa de forma insistente, expresamente á lagoa de Antela. Canto aos ríos, tampouco hai tempo que perder, porque o rodicio segue xirando imparábel para satisfacer unha cobiza insaciábel que non ten límite de satisfacción posíbel. Se permitimos que continúe a tendencia actual, por si mesma só se deterá cando a última gota da última canle deixe de ser obxecto de lucro. De momento non hai límite á destrución, simplemente porque non hai unha ética hidrolóxica. Se noutras concas da España máis árida non se promoven e constrúen novas obras hidráulicas é porque alí non fica auga que explotar. Por sorte, non é esa a situación de Galiza, onde determinados sectores acreditan en que aínda se pode dar un par de voltas de rosca máis aos nosos ríos. De aí a carreira contra o tempo en que estamos. Como adoita dicir o profesor D. Pedro ARROJO, outro dos autores deste excepcional libro, «a última semana da guerra, cando a tregua xa foi anunciada e pactada nos despachos, é a peor; é a última oportunidade para cometer dende a impunidade os últimos crimes, as últimas vinganzas, as últimas violacións, os últimos espolios». Aí estamos, porque a Directiva marco da auga é o pacto comprometido É indispensábel, como queira que sexa, introducir con urxencia as mudanzas que inicien nunha transición hidrolóxica que nos leve a un concepto integrado da auga, á perspectiva do río. Segundo indiquei xa, o libro identifica problemas e achega solucións. Persoalmente apunto a prioridade das seguintes medidas:

PRÓLOGO

39

– Reformar profundamente a administración da auga, incorporando equipos multidisciplinarios que substitúan ao monopolio tecnocrático existente, que garantan a participación, a transparencia e o respecto ás leis, cambiando o enfoque hidráulico polo holístico da auga. – Facer o necesario para frear as ameazas existentes. Os novos encoros, as novas minicentrais, os novos regadíos, o novo cemento e, en fin, a nova contaminación, non deben materializarse e, en consecuencia, deben ser retirados dos planos hidrolóxicos, pois nin as comarcas afectadas nin as xentes poden vivir décadas e décadas baixo a ameaza de obras que nunca se fan nin se deixan de facer. – Deben comezar as tarefas de «conservación», «rexeneración» e «restauración» dos sistemas hídricos de Galiza, un conceptos chaves en relación aos ríos e aos humidais. – É indispensábel atender a calidade das augas con depuradoras e especialmente filtros verdes, hai que derrubar presas sen que nos trema o pulso, como se leva facendo dende hai xa tempo en Estados Unidos (600 xa demolidas), ademais de Francia, o Xapón, Alemaña e Holanda, para que deixen de ser barreiras infranqueábeis para os seres vivos. Galiza debería proporse como obxectivo de ilusión colectiva que os salmóns volvan ocupar a súa área orixinal, un feito que aínda é posíbel.

AGRADECEMENTOS Son consciente de que escribín un prólogo longo e non sei aínda se procedente. A pesar de todo deixei moitas cousas no tinteiro, moitos desexos de expor a experiencia persoal dos meus anos de director da Estación Biolóxica de Doñana, do desastre da presa de Aznalcóllar, e da miña etapa de presidente do Comité Español do Programa Home e Biosfera, todo un material para a reflexión que algún día non afastado agardo poder ofrecer Acho que non me equivoco se digo que aos autores lles encantaría, como a min, que nos demostrasen que estamos profundamente equivocados nas nosas apreciacións; que o que entre uns e outros dicimos neste libro, as nosas percepcións persoais, non ten nada que ver coa realidade; que somos uns alarmistas. Oxalá fose certo... Que suspiro! Só me queda dar os parabéns sinceramente a todos os autores que cos seus textos fixeron posíbel o libro, e de forma especial aos seus editores, os doutores Javier MARTÍNEZ GIL e Manuel SOTO CASTIÑEIRA, polo seu tesón en sacalo adiante. Ao amigo Javier debo, ademais, un agradecemento especial, na medida en que me botou unha man moi apreciábel á hora de dar forma ao texto deste prólogo e achegarme

40

JAVIER CASTROVIEJO BOLÍBAR

algúns elementos para o seu contido, agradézolle que con toda meticulosidade lera e relera pacientemente comigo todas estas páxinas. Os meus parabéns a todos e quixera expresar a miña gratitude por me ofreceren a oportunidade de participar nos contidos deste libro dende unha situación de privilexio, como é a de escribir unha vez que o libro foi xa confeccionado. Entre todos temos que contribuír ao espertar hidrolóxico dun país, até que chegue a ollar con afán e orgullo colectivo a defensa dos seus ríos, do que deles vai quedando, dende a esperanza de que a recuperación dos ríos e das paisaxes da auga ha de contribuír tamén a un espertar da propia identidade galega Xulgo que o presente libro pode chegar a constituír unha ferramenta útil para os universitarios, os interesados na natureza e, sobre todo, para os políticos e as administracións, que agardo saiban aproveitalo. Os meus parabéns e agradecementos á Universidade da Coruña, que editou un texto que reflicte o que debería ser –e non sempre é– un científico: un intelectual independente e comprometido, e unha universidade proxectada na sociedade, inmersa na tarefa do ben facer colectivo. O libro está formulado en boa parte como unha homenaxe aos que no seu día contribuíron coa súa sinatura a unha iniciativa de lexislación popular que coa promulgación por parte do Parlamento galego da Lei 5/2006 do 30 de xuño para a protección, conservación e mellora dos ríos galegos tivo un merecido final feliz, pois a pesar de non ser o texto proposto, contén unha parte substanciosa da súa esencia; en calquera caso, é un notábel paso adiante. Agora só queda ver como o goberno da Xunta e os xuíces van saber lela e aplicala en cada circunstancia. Moitas grazas amigo e paciente lector. Xullo, 2006

41

PARTE I O CONFLICTO DA AUGA HOXE

This page intentionally left blank

43

CAPÍTULO 1

A auga, algo máis que un recurso MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

«A auga doce é un recurso grandioso, excepcional; é o grande tesouro da Terra, a súa grande singularidade cósmica. Polas súas funcións planetarias e de vida, polas súas prestacións ao confort cotidiano e aos sistemas produtivos, polas súas connotacións simbólicas e estéticas, pola profunda vinculación que sempre tivo coa psique humana e coas esencias patrimoniais dos territorios polos que discorreu en forma de correntes fluviais, pola súa capacidade de transmitir emocións profundas, en nada pode ser comparada a auga a ningún outro recurso natural». Javier Martínez Gil (Xornadas sobre os ríos galegos, Federación Ecoloxista Galega, abril 2000, Compostela)

INTRODUCIÓN: POR UNHA NOVA CULTURA DA AUGA Desde o ano 1999, coa creación da Coordinadora Galega en Defensa dos ríos (COGADER), o traballo do ecoloxismo galego a favor da protección destes e doutros ecosistemas acuáticos foi en continuo aumento. En abril de 2000, Javier Martínez Gil impartía unha conferencia en Santiago de Compostela baixo o título «A nova Cultura da Auga», dentro das xornadas «O País dos ríos» organizadas pola Federación Ecoloxista Galega (FEG). Pouco despois, en xuño do mesmo ano, varios expertos reuníronse nunha nova xornada sobre a auga en Compostela, nesta ocasión organizada pola Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza coa colaboración da Coordinadora Anti-Encoro de Caldas de Reis, Cuntis e Moraña e de COAGRET (Coordinadora de Afectados/as por Grandes Encoros e Transvases). A estas actividades seguirían 43

44

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

outras e, en 2002, lanzouse a campaña «Ríos Vivos, Sobran Watios», en que tamén participarían de forma directa ou indirecta algunhas das persoas cuxo traballo se reflicte neste libro. Esta última campaña «conxelouse» a raíz do accidente do Prestige, que levou a centrar a atención de todo o país no litoral galego durante máis dun ano, mais aínda sería retomada en 2004, un ano en que se concibiu unha nova campaña que levaría ao Parlamento Galego unha proposición de lei para a protección, a conservación e a mellora dos ríos galegos. Ao contido e á argumentación científica de todo este traballo contribuíu de forma singular o Manifesto Científico polo que se presentaba unha alegación colectiva ao plano de explotación hidráulica de Galiza, así como outras actividades tais como as Xornadas sobre «A Problemática da Auga» (CEIDA-UDC, 2004) ou o curso «Os ríos galegos, unha ollada multidisciplinar» (Oureol-FEG, 2005). Algunhas das persoas que participaron en xuño de 2000 nas xornadas de Compostela e Caldas, crearon, en 2001, a Fundación Nova Cultura da Auga (FNCA, www.unizar.es/fnca). De ámbito ibérico, esta Fundación tivo un grande protagonismo no debate científco-técnico sobre as políticas da auga, sobre todo nas áreas afectadas directa ou indirectamente polo transvasamento do Ebro. A FNCA continuou a organización dos Congresos Ibéricos da Auga e impulsou de maneira antes impensábel as ideas que o mesmo grupo fundador viña definindo arredor da denominada Nova Cultura da Auga. A FNCA reforzou, aínda que de forma indirecta, o debate e os posicionamentos ambientalistas acerca da xestión e conservación da auga en Galiza, promovidos, como vimos de indicar, polos colectivos ecoloxistas e de afectados e afectadas. Do seu manifesto fundacional tomamos prestadas, aínda que libremente resumidas, as liñas que continúan nesta introdución. Durante o século XX a construción de grandes infraestruturas hidráulicas, xunto con outros elementos da política de augas, foron chaves para o desenvolvemento industrial, agrario e urbano. Os indubidábeis logros atinxidos levaron a mistificar esta consideración produtivista da auga, destinando fortes subvencións públicas a ela, o que xerou unhas espirais insustentábeis de procuras e de ineficiencias, mesmo de irracionalidade económica. Neste contexto deuse un sistemático desprezo dos valores, das funcións e dos servizos ambientais ligados aos ecosistemas fluviais e asumiuse un proceso de degradación sen precedentes dos nosos ríos, das zonas ribeirás e nas húmidas. Hoxe, o progresivo coñecemento destes complexos ecosistemas permite apreciarmos e valorarmos mellor os valiosos servizos que eles xeran, tanto nos leitos como nas áreas ribeirás, nos deltas, nos estuarios e nas plataformas litorais: depuración natural, control de enchentes, conservación da biodiversidade, equilibrios dinámicos de transporte e sedimentación de materiais en leitos, deltas e praias. Tamén a profunda relación entre os ríos, o territorio e a sociedade foi sistematicamente esquecida. A consideración da auga como un factor de produción

A AUGA, ALGO MÁIS QUE UN RECURSO

45

levounos a ignorar os dereitos dos pobos que habitaron durante centenas ou millares de anos en estreita relación cos ríos: o dereito á súa existencia no ámbito territorial en que fundaron as raíces da súa propia existencia. Velaí o sacrificio en masa de patrimonios sociais e da natureza polos encoros e por outras instalacións hidroeléctricas, a sistemática destrución de bosques de ribeira, o enxugo de zonas húmidas e a xeneralizada contaminación das augas continentais. Se hai que resumir esa Nova Cultura da Auga poderiamos dicir que se trata de entendermos os ríos como corpos vivos complexos e dinámicos e non como simples colectores de auga; asumirmos que cantidade e calidade son caras dunha mesma moeda; comprendermos que dispor de augas de calidade pasa por respectarmos e preservarmos a funcionalidade e a vida dos ecosistemas que integran o ciclo natural da auga; recuperarmos o tradicional valor lúdico, estético e simbólico das paisaxe da auga. A conservación, a eficiencia, a economía, a ordenación do territorio, a participación colectiva... son algunhas das chaves desa nova cultura da auga, que ademais require unha profunda reforma das institucións encargadas da súa xestión, a administración das bacías na súa integridade xeográfica e natural, o que require a co-xestión hispano-lusa e luso-galaica, e a integración das augas subterráneas e litorais, as rías galegas, nesa xestión. Mais, se o mercado pode axudar á mellora da eficiencia, móstrase, porén, cego no que se refire á xestión de valores ambientais, sociais, éticos e de equidade interterritorial, o que xustifica e dá relevo ao papel dunha administración reformada. Todo isto exixe certamente unha mudanza cultural, non só na Administración senón que, e sobre todo, no conxunto da sociedade.

A AUGA COMO REFERENTE CULTURAL Segundo a FNCA, vivimos unha etapa de transición, de cuestionamento do modelo de desenvolvemento vixente e da ciencia e da técnica como ferramenta para o dominio da natureza, para promover un contraditorio desenvolvemento baseado no crecemento ilimitado nun mundo limitado. Outro aspecto deste modelo que tentamos mudar é a acelerada destrución de referencias de identidade colectiva e a devastación cultural que o modelo desenvolvementista e o imperio do chamado «pensamento único» veñen impondo. Comezaremos, pois, facendo referencia ao valor simbólico da auga en diferentes culturas e, nomeadamente, na galega. A auga é ela mesma, mais tamén todo o que nela vive, o que dela depende, todo canto simboliza e representa a súa presenza e todo aquilo que con ela pode ser criado e potenciado. Martínez Gil lémbranos a materialización dos valores metafísicos da auga nas obras de escritores como Unamuno ou Hesse, e de científicos como González Bernáldez ou Ramón y Cajal, psicoanalistas como Bachelard, e conclúe que a auga é un símbolo das dúas máis elevadas construcións do pensamento humano: a pureza e a

46

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

fertilidade. Á auga atribúenselle desde antigo poderes curativos (Hipócrates, Galeno), o que hoxe constitúe a hidroloxía médica; na cultura xudeo-cristiá ten un alto poder simbólico; na Roma clásica foi un elemento de benestar e pracer; na cultura islámica é símbolo de purificación e de hospitalidade. O chamado modelo de sociedade occidental baséase no uso indiscriminado da natureza e, no caso da auga, na súa consideración como simple recurso mercantil, como simple factor de produción, mais non todas as culturas concibiron unha relación tal entre a humanidade e a natureza. As panteístas conciben as persoas como parte dun universo ordenado, unhas persoas que carecen de sentido en si mesmas para adquirilo como parte do todo, como se pon de manifesto nas ideas do indio Noah Seatlle: «a auga cristalina que corre polos ríos e regos non é só auga, representa tamén os nosos antepasados. Os ríos son os nosos irmáns... e deben ser tratados coa mesma dozura con que se trata un irmán». A literatura e o folclore fornécennos de referencias á auga, e a cultura tradicional galega é rica nestas alusións. Algúns conceptos como os de hospitalidade (Pasei pola túa porta / Pedinche auga, non ma deches / En pasando pola miña / Farei o que ti fixeche), e o da importancia da auga en relación con outros recursos naturais (Auga que forte eres, / que apagas o lume / que queima ao pau / que malla ao gato /que come ao rato / que fura o muro / que torna o aire / que corre a nube / que cubre a lúa / que turba o sol / que derrete a neve / que no meu pé prende) (recitado recollido por Bouza Brei da parroquia ourensá de Velle) aparecen no noso folclore. Na literatura galega, da que son moi coñecidos os versos de Rosalía de Castro (Adios ríos, adiós fontes...), por veces cantados nas manifestacións ecoloxistas, reparamos nos clásicos versos de Cabanillas que glosan diversos aspectos da auga e nos introducen nos elementos dun complexo ciclo da auga: ¡Ágoa homilde, ágoa irmán, ágoa chea de gracia, de dozura e beleza ¡ágoa maina, ágoa san, que eres toda limpeza, craridade e saúde, e fartura de pan, que eres toda virtude contra o aire do sapo e ferrón do alacrán, a pezoña da cobra e a dentada do can! ¡Ágoa boa que prega, que ri e que canta antre todas as cousas eres bendita e santa! ...

A AUGA, ALGO MÁIS QUE UN RECURSO

47

Nas adoas de orballo de locente feitizo nos pelouros saltóns do pedrizo, nos cristás de xiada no milagre de choiva, na folerpa de neve, bordada como encaixe de noiva, na folerpa de neve, tecida como velo de freira, barbullada nas fontes da vida, lanzal mensaxeira das outras rexiós, ... A auga e os sistemas acuáticos están presentes en varios libros do poeta Manuel María, como son Oráculos para cavaliños-do-demo, Compendio de orballos e incertezas, Poemas para decir-lle a duas lagoas, ou O Miño canle de luz e néboa. Este último exemplifica no Miño a problemática social e ambiental dos grandes ríos na Galiza, mentres que, no primeiro dos citados, os ecosistemas fluviais se elevan a conceptos definidores de nación: «Claro regueiro, alto de músicas, de apaixonados asubios máxicos, médranche as árbores como anceios, vixian o teu tremor as espadanas: nación, ti só, única patria dos cabaliños do demo que te voan coa súa gracia sutil e delicada (...)» En definitiva, unha nova cultura da auga exixe un afondamento no concepto de sustentabilidade, para previr os graves impactos sobre as comunidades locais entre os que se inclúen aqueles de tipo ético, cultural e psicolóxico, e incorporar a vertente dos valores e dos patrimonios socioculturais en algo que se podería chamar sustentabilidade ecosocial, de ética interxeracional, que considerar o patrimonio natural, social e cultural dos pobos como un empréstito das xeracións futuras e non unha herdanza amortizada dos nosos antepasados.

48

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

O CICLO DA AUGA E ALGUNHAS DAS SÚAS MANIFESTACIÓNS NA GALIZA A cultura actual dise dominada polo pragmático mais, aínda así, a auga non se pode reducir a un simple recurso mercantil. A auga é ou continua a ser hoxe o seguinte: – – – – – – –

a parte mais importante da inxestión de todo ser vivo a materia prima e o medio en que se conforma a vida a referencia de identidade para moitas comarcas e vilas (ríos, mares...) o elemento esencial da dinámica e dos equilibrios da natureza é esencial para determinadas necesidades do benestar é insubstituíbel nos procesos produtivos industriais, mineiros e enerxéticos a garantía da produtividade agrícola

Do ciclo da auga depende a regulación térmica do planeta, a distribución dos seus climas e hábitats, os diferentes ciclos xeolóxicos e xeoquímicos e unha multitude de equilibrios naturais de todas as escalas, ordes e transcendencias. O cambio climático está considerado como un dos principais problemas ambientais da actualidade e, sobre todo, das próximas décadas. A importancia ambiental do cambio climático explícase precisamente pola súa incidencia no ciclo da auga e, máis en concreto, pola incidencia na distribución e a temporalidade da auga e das súas formas. Mais se o cambio climático ten a súa orixe principal no uso de enerxías fósiles, a explotación da enerxía hidráulica constitúe outro dos factores de degradación dos ecosistemas acuáticos, mesmo o principal no caso galego. Os ecosistemas acuáticos proporciónannos uns produtos e uns servizos de que dependemos, tais como o control das inundacións, a depuración das augas, a recarga dos acuíferos, a recuperación da fertilidade dos solos, os espazos e as paisaxes para as actividades de recreo, a nutrición e o mantemento das pescarías etc. Ante o fracaso de solucións puramente tecnolóxicas ao problema das inundacións ou da depuración, hoxe inténtase comprender como funciona a natureza para aliármonos con ela e protexérmonos destes problemas. O profesor Díaz-Fierros acha nun texto da Biblia o que considera a primeira referencia ao ciclo da auga: «Como a chuvia e a neve baixan do ceo e non volven alá senón despois de saciar a terra...». O ciclo da auga converteuse no paradigma fundamental da hidroloxía e no marco básico para calquera estudo sobre a auga. A chuvia, como elemento climático de maior importancia xuntamente coa xeoloxía, determina a paisaxe galega, determina os ríos, as brétemas e os orballos, así como o mundo vexetal, e todo isto, xunto ao sol, conforma a conxunción de luz e de cores, a paisaxe, segundo Díaz-Fierros. Así, podemos dicir os galegos e as galegas que o ciclo da auga comeza coa chuvia.

A AUGA, ALGO MÁIS QUE UN RECURSO

49

Galiza é, por agora, afortunada en chuvia e en ríos, uns ríos singulares xa que boa parte dos ríos galegos nacen vellos e van rexuvenecendo co seu percorrer e mesmo algúns deles morren novos: «pensemos no Xallas, quizás o único río de Europa que, nacendo vello morre nunha fermosa e xuvenil fervenza no intre de se botar no mar», suxiren Río Barja e Rodríguez Lestegás. Galiza é afortunada en auga doce como tamén o é en litoral e en auga mariña de elevada produtividade, unha produtividade e unha biodiversidade estreitamente relacionada coa dinámica das augas doces e salgadas, a orografía e o clima, uns factores que conflúen no coñecido fenómeno do afloramento. A liña de costa abrangue en Galiza uns 1200 quilómetros, máis do 35% de toda a costa da península Ibérica. Conta con cantís de até 600 m de altura na Serra da Capelada, os maiores da Península; conta con rasas mariñas e numerosas illas e illotes. Arredor dun 35% do litoral, uns 600 km, está dominado por praias e por outros areais en que se inclúen as áreas dunares. Un rosario de lagoas ornan o litoral galego, algunhas totalmente illadas do mar e outras comunicadas por unha pequena canle. No litoral galego combínanse e coexisten medios de elevada produtividade (rías, lagoas...) con outros medios de condicións difíciles e extremas para a vida (areais, cantís...). Isto explica que se trate de zonas onde se dan elevados índices de biodiversidade xuntamente coa presenza de numerosas especies endémicas que se adaptaron ás condicións especiais dalgunhas destas áreas. Desde este punto de vista, sobresaen as rías como uns elementos básicos dos ecosistemas litorais e de potencialidade económica do litoral. As cifras do ciclo da auga deben axudarnos a comprender a singularidade da auga doce e a delicadeza dos ecosistemas acuáticos de auga doce. No conxunto do planeta máis do 97% da auga áchase nos mares, na forma de auga salgada, cunha concentración media de 35 g/l de sales, maiormente sal común. O restante 2.8% é auga doce, mais só o 0,5-0,65% está en condicións de ser aproveitada polas persoas. Na realidade, a auga doce realmente dispoñíbel fica aínda nun 0,003%, é dicir, uns 30.000 km3 que temos que compartir toda a humanidade. Esa auga doce non mostra unha distribución homoxénea no territorio nin no tempo e as actuacións para a corrección artificial desta distribución, as obras hidráulicas, xa fixeron pagar un alto prezo aos ecosistemas acuáticos.

A ARTIFICIALIZACIÓN DOS ECOSISTEMAS ACUÁTICOS: UN PANORAMA INTERNACIONAL Diferentes causas levaron a nivel mundial a unha situación de non sustentabilidade ou de deterioración ambiental dos ecosistemas acuáticos, segundo Jane Abramovitz:

50

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

– Chuvia ácida, que afecta a masas forestais, solos e lagos, e ao patrimonio artístico – Rotura do delicado equilibrio entre as contribucións dos ríos e o arrastre litoral á causa dos encoros (desaparición progresiva das praias, perda de calidade dos fondos mariños...) – A degradación dos caladoiros litorais e a perda de pescarías – Ríos diminuídos no seu caudal, estancados ou convertidos en cloacas – Grandes desbordamentos, por exemplo en ríos fortemente regulados como o Mississippi (verán 1993) ou o Rhin (1995) – A tecnoloxía da grande obra hidráulica, que desde os anos 30 supuxo unha alteración sen precedentes da orde hidrolóxica natural – Abandono do rural e con el a deterioración dos sistemas humanizados Nos países industrializados produciuse xa unha considerábel fragmentación dos ríos. No terzo norte do globo, incluíndo Europa, a antiga URSS, EE.UU. e Canadá, os encoros, a regulación dos caudais dos ríos mediante encoros, a rega e os transvasamento de auga entre as bacías alteraron de forma significativa o 77% da descarga total de augas dos 139 sistemas fluviais principais. Só nas áreas situadas máis ao norte fican algúns ríos sen alterar. En Estados Unidos só o 2% dos 5,1 millóns de quilómetros de ríos e regatos flúe libremente sen ningún tipo de regulación. Porén, o problema da fragmentación e da regulación dos ríos está tendo lugar en todo o mundo, como reflicte a táboa 1. Táboa 1 Alteración e uso dos sistemas de auga doce a nivel mundial Alteración e usos

1680

1800

1900

1950

1980

1985

Vías fluviais para navegación (km) Canais (km) Grandes presas (>15 m altura) Grandes encoros Número Volume (km3) Detración de auga (103 km3/ano)

A3

A2

A2

A2

A2

A2

A1

A2

A1

A1

A2

A2

A2

A2

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A2

A1

A1

A1

A1

XUBIA

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A2

A1

A1

A1

A1

A2

EUME

A1

A1

A2

A2

A1

A2

A2

A2

A2

A1

A1

A1

MANDEO

A1

A1

A1

A1

A2

A2

A2

A2

A2

A1

A1

A1

MERO

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A2

A1

A1

A1

ANLLONS

A2

A1

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A1

A2

A1

GRANDE

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A2

A2

A1

A2

A1

CASTRO

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

XALLAS

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A2

A2

A1

A2

A1

TAMBRE

A1

A1

A1

A2

A1

A2

A2

A2

A2

A1

A2

A1

DUBRA

A1

A1

A1

A1

A1

A2

A2

A2

A1

A1

A1

A1

TRABA

>A3

A3

A2

A3

A2

A2

A3

A2

A2

A2

A2

A2

FURELOS

A1

A1

A1

A1

A2

A1

A2

A2

A2

A1

A2

A1

ULLA

A1

A1

A1

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A1

A1

A1

ULLA

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A2

A1

DEZA

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A2

A1

A1

A1

A2

A1

UMIA

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A2

A2

A1

A2

A1

LÉREZ

A2

A1

A1

A1

A1

A1

A1

A2

A2

A1

A2

A1

OITAVÉN

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A1

A2

A2

A2

A2

A2

Código das distintas categorías A1 = clara

A2 = gris clara

A3 = gris escura

>A3 = negra

N

pH

N

pH,

146

JUAN M. ANTELO CORTIZAS e FLORENCIO ARCE VÁZQUEZ

comprobar que, de acordo con este parámetro, o 93.8% das mostras teñen un contido en amonio por debaixo do valor guía das augas A1 e só 17 mostras (6.2%) superan o valor de 0.5 mg NH4/l, das cales, só dúas delas, que se mediron no río Traba, superan o valor de 1.5 mg NH4/l. As mostraxes do río Traba recóllense na zona urbana de Noia e en augas debaixo dun importante punto de vertedura de augas residuais urbanas; por esta razón 9 das 12 mostras que se analizaron deste río presentan uns valores de amonio maiores de 0.5 mg NH4/l. Ferro A directiva comunitaria estabelece un valor de 0.1 mg Fe/litro como valor guía das augas da categoría A1; os resultados que se obtiveron indican que 59 mostras (21.4%) determinan un contido en ferro maior que este valor guía, e son os ríos Anllóns, Tambre e Ulla en Santiso os que presentan un maior contido e superan este valor guía en máis da metade das mostras que se analizaron. Porén, só en 10 das mostras determínanse valores por enriba de 0.3 mg Fe/litro que é o valor imperativo estabelecido para augas da categoría A1. As mostras que se recolleron nos meses de agosto, setembro, outubro e decembro de 1999 son as que presentan uns valores de ferro máis altos Sólidos en suspensión En xeral as augas dos ríos galegos teñen un contido moi baixo de materiais en suspensión. Este contido aumenta cando as condicións climatolóxicas foren adversas; neste sentido hai que indicar que se a toma de mostras se realiza despois dun temporal de fortes chuvias, o contido de sólidos en suspensión alcanza valores superiores aos 25 mg/litro, que é o valor guía que estabelece a directiva comunitaria que citamos anteriormente. Durante o período de doce meses a que se fai referencia neste traballo debe indicarse que as mostras dos meses de outubro e decembro presentan uns valores anormalmente altos que se deben precisamente ás fortes correntías ocasionadas polas chuvias que caeron sobre as cuncas o día anterior á toma de mostra. Calidade microbiolóxica da auga O resto dos parámetros fisicoquímicos determinados, como a condutividade, os nitratos, os sulfatos, os cloruros, o % oxixeno, os fluoruros etc., presentan uns valores que están sempre por debaixo e moi lonxe dos valores guía das augas da categoría A1. No caso da temperatura, só nos meses de verán se chega a superar o valor de 22 graos Cº. Por outra banda, debe facerse un comentario particular sobre a calidade microbiolóxica das augas, que se pode definir de forma independente da calidade química. Para iso tense en conta só os valores dos coliformes totais, dos coliformes fecais e dos estreptococos fecais. Na táboa 4 móstrase a súa evolución temporal durante doce meses en que se estudou a calidade microbiolóxica (xullo 1997-xuño 1998).

147

A CALIDADE DAS AUGAS NOS RÍOS DE GALIZA-COSTA

Os resultados que se obtiveron permiten comprobar que, desde o punto de vista microbiolóxico, as augas dos ríos de Galiza-Costa son de moita peor calidade que desde o punto de vista químico. Táboa 4 Evolución da calidade microbiolóxica da auga 1997 Conca

1998

XUÑ XUL AGO SET OUT NOV DEC FEB MAR ABR MAI XUÑ

MASMA

A2

A3

>A3

A3

>A3

A3

A2

A3

A3

A3

A3

A3

OURO

A2

LANDRO

A2

A3

A3

A3

>A3

A3

A3

A3

A2

A3

A3

A3

A3

>A3

A3

A3

A3

A2

A2

A2

A3

A3

A2

SOR

A3

A2

A3

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

MERA

A3

A3

A3

A3

A3

A3

A3

A2

A2

A3

A2

A3

XUBIA

>A3

A3

A3

A3

A3

A3

A3

>A3

A3

A2

A3

>A3

EUME

A3

A3

A3

A3

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A3

MANDEO

A3

A3

>A3

A3

A3

A2

A2

A3

A3

A2

A3

MERO

>A3

A3

>A3

A3

A3

A3

A2

A3

A3

A3

A3

A3

ANLLÓNS

>A3

A3

A3

A3

A2

A3

A3

A3

A2

A3

A3

A3

GRANDE

>A3

A3

>A3

A3

A3

A3

A2

A3

A3

A3

>A3

A3

CASTRO

A3

A2

A3

A3

A3

A3

A2

A2

A2

A2

A2

A2

XALLAS

A3

A2

A2

A3

A3

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

TAMBRE

>A3

A3

>A3

>A3

A3

A3

A3

A3

A3

A3

A2

A3

DUBRA

>A3

A3

A3

A3

>A3

A3

A2

A3

>A3

A2

A3

A3

TRABA

A3

A3

>A3

>A3

>A3

A2

A2

A2

A2

A3

A2

A3

FURELOS

>A3

A3

>A3

A3

A3

>A3

A2

A3

>A3

A2

>A3

A3

ULLA

A3

A3

A3

A3

A3

A3

A3

A2

A3

A3

A3

A3

ULLA

A3

A3

A3

>A3

A3

A2

A2

A2

A2

A2

A3

A3

DEZA

A3

A3

>A3

A3

>A3

A3

A2

A2

A3

A2

A3

A3

UMIA

A3

A3

A3

>A3

>A3

A3

A2

A2

>A3

A3

A3

A3

LÉREZ

A2

A3

A3

A2

A3

A2

A2

A2

A3

A2

A3

A3

OITAVÉN

A2

A2

A3

A3

A3

A2

A2

A2

A2

A2

A2

A2

Código das distintas categorías A1 = clara A2 = gris clara

A3 = gris escura

>A3 = negra

148

JUAN M. ANTELO CORTIZAS e FLORENCIO ARCE VÁZQUEZ

CALIDADE DA AUGA PARA A VIDA DOS PEIXES A Directiva comunitaria, 78/695/CEE, relativa á calidade das augas que requiren a protección ou a mellora para seren aptas para a vida dos peixes estabelece unha listaxe de parámetros que deben ser controlados e fixa uns valores guía e uns imperativos para algún destes parámetros como a temperatura, o oxixeno disolto, o pH, a materia en suspensión, a DBO5, os nitritos, o amonio, o cloro residual, o cinc, o cobre etc. Conforme a esta directiva, entenderase por: a) augas salmonícolas as augas en que viven ou poderían vivir os peixes que pertencen a especies como o salmón e a troita, e b) augas ciprinícolas, as augas en que viven ou poderían vivir os peixes que pertencen aos ciprínidos ou a outras especies como o lucio, a perca e a anguía. Nas táboas 5 e 6 clasificamos as augas como aptas para a vida dos peixes cando todos os parámetros determinados toman uns valores por debaixo dos valores guía estabelecidos na directiva. Serán augas non aptas para a vida dos peixes cando algún dos parámetros supera o valor imperativo. Especifícase tamén aquelas augas que están nunha situación intermedia, que presentan valores por enriba dos valores guía mais que non superan os valores imperativos. AUGAS

SALMONÍCOLAS

Das 276 mostras que se analizaron entre febreiro de 1999 e xaneiro do 2000, 60 (o 21.7%) son augas aptas para a vida de salmónidos, 14 (5.1%) son augas non aptas, e en 202 mostras (73.2%) supéranse os valores guía sen superar os valores imperativos. Se se analizaren cales son os parámetros que obrigan a clasificar 14 mostras como augas non aptas, áchase que en 12 mostras determínanse valores de pH menores de 6 e en 4 mostras a concentración de amonio supera o valor de 1 mg de NH4/l. No caso da acidez, xa indicamos que estes valores baixos do río Sor, do Castro e do Oitavén se deben ás condicións naturais desta auga, mentres que os valores altos do contido en amonio do río Traba se deben a un proceso de contaminación por verteduras urbanas. Nun gran número de mostras supéranse os valores guía estabelecidos para o contido en amonio e/ou nitrito.

149

A CALIDADE DAS AUGAS NOS RÍOS DE GALIZA-COSTA

Táboa 5 Evolución da calidade das augas salmonícolas Ano

99

99

99

99

99

99

99

99

99

99

99

00

Conca

FEB MAR ABR MAI XUÑ XUL AGO SET OUT NOV DEC XAN

MASMA

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

OURO

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

LANDRO

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

NA

>VG

A

>VG

>VG >VG

>VG

SOR

A

A

NA

A

A

A

>VG

NA

NA

NA

A

A

MERA

A

A

A

A

>VG

A

>VG

>VG

A

>VG

A

A

XUBIA

>VG

>VG

>VG

A

>VG

EUME

>VG

>VG

A

A

>VG

A

>VG

A

A

A

A

>VG

A

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

MANDEO

>VG >VG >VG

>VG

>VG >VG A

A

>VG >VG

>VG >VG >VG

MERO

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

ANLLÓNS

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

GRANDE

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

CASTRO

A

A

>VG

A

>VG

>VG

NA

NA

>VG

A

>VG

A

XALLAS

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

TAMBRE

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

DUBRA

>VG

A

>VG

A

A

>VG

>VG

>VG

>VG

TRABA

NA

NA

>VG

NA

NA

NA

NA

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

FURELOS

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

ULLA

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

ULLA

A

A

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

DEZA

>VG

A

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

UMIA

>VG

A

>VG

A

>VG

>VG

>VG

A

>VG

A

>VG

>VG

LÉREZ

A

A

>VG

A

A

A

>VG

A

>VG

A

>VG

A

OITAVÉN

A

A

>VG

A

A

A

>VG

NA

NA

A

A

A

A = augas aptas (cor = clara) >VG = supérase algún valor guía (cor = gris clara) NA= augas non aptas (cor = negra)

A

>VG

A

150

AUGAS

JUAN M. ANTELO CORTIZAS e FLORENCIO ARCE VÁZQUEZ

CIPRINÍCOLAS

Os ciprínidos son especies máis resistentes, polo que os limites guía e o imperativo estabelecidos na directiva para algúns parámetros son máis amplos. Porén, o número de mostras non aptas é o mesmo que no caso de salmónidos (5.1%), por que os valores imperativos de pH e de amonio son os mesmos para salmónidos e ciprínidos. Por outra parte, os valores guía para o amonio (0.2 mg NH4/l) e para os nitritos (0.03 mg NO2-/l) son maiores que no caso de salmónidos, polo que aumenta moito o numero de mostras aptas para a vida de ciprínidos. CALIDADE DAS AUGAS PARA O BAÑO A Directiva comunitaria, 76/160/CEE, relativa á calidade das augas de baño, estabelece unha listaxe de 19 parámetros que deben ser controlados e fixa uns valores guía e uns imperativos para algún destes parámetros. Segundo esta directiva, entenderase por «auga de baño» as augas ou parte destas, continentais, correntes ou estancadas, así como a auga de mar, en que o baño a) está expresamente autorizado polas autoridades competentes de cada Estado membro, ou b) non está prohibido e se practica habitualmente por un numero importante de bañistas. Xa que durante a práctica do baño hai un contacto corporal coa auga e é frecuente a súa inxestión, serán os parámetros microbiolóxicos e os elementos tóxicos para os que se terán que estabelecer maiores restricións. Neste sentido, na táboa 7, en que se mostra a evolución da calidade das augas de xuño de 1997 a xuño de 1998, pode observarse que só 11 mostras (4.0%) son aptas para o baño, nun 44.4% destas supéranse os valores guía estabelecidos para coliformes totais, coliformes fecais e estreptococos fecais, mentres que o 51.6% son augas non aptas para o baño porque se superan os niveis imperativos estabelecidos nesta directiva para os anteriores parámetros. As determinacións realizadas permiten estabelecer que os ríos Sor, Eume, Xallas e Oitavén son os que presentan unha mellor aptitude para o baño xa que o 83.3% das mostras son aptas para o baño. Nun segundo grupo poden incluírse os ríos Landro, Mera, Mandeo, Castro, Ulla en Pontevea e o Lérez. No resto das cuncas máis do 50% das mostras non son aptas para o baño.

151

A CALIDADE DAS AUGAS NOS RÍOS DE GALIZA-COSTA

Táboa 6 Evolución da calidade das augas ciprinícolas Ano CONCA

99

99

99

99

99

99

99

99

99

99

99

00

FEB MAR ABR MAI XUÑ XUL AGO SET OUT NOV DEC XAN

MASMA

A

OURO

A

A

A

A

A

A

A

A

>VG

>VG >VG

A

LANDRO

A

A

A

A

A

NA

>VG

A

>VG

>VG >VG

A

SOR

A

A

NA

A

A

A

A

NA

NA

NA

A

A

MERA

A

A

A

A

A

A

>VG

>VG

A

A

A

A

XUBIA

A

A

A

A

A

A

>VG

A

A

A

>VG

>VG

EUME

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

A

MANDEO

A

A

A

A

A

A

>VG

A

>VG

A

A

A

A

MERO

A

A

A

>VG

>VG

>VG

A

>VG

A

>VG

A

A

A

>VG

A

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

ANLLONS

>VG

>VG

>VG

A

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

A

GRANDE

>VG

A

>VG

A

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

A

>VG

A

CASTRO

A

A

A

A

A

>VG

NA

NA

A

A

A

A

A

>VG

>VG

XALLAS

A

A

>VG

A

A

A

>VG

A

A

TAMBRE

A

A

>VG

A

A

>VG

>VG

>VG

>VG

DUBRA

A

A

A

A

A

A

>VG

>VG

>VG

TRABA

NA

NA

>VG

NA

>VG

NA

NA

>VG

A

FURELOS

A

A

A

A

>VG

>VG

>VG

>VG

A

A

>VG

>VG

ULLA

A

A

A

A

A

A

>VG

A

>VG

A

>VG

A

ULLA

A

A

A

A

A

A

A

A

>VG

A

>VG

A

DEZA

A

A

A

A

A

A

>VG

A

>VG

A

>VG

A

UMIA

A

A

>VG

A

A

A

>VG

A

>VG

A

>VG

A

LÉREZ

A

A

A

A

A

A

>VG

A

>VG

A

>VG

A

OITAVÉN

A

A

A

A

A

A

A

NA

NA

A

A

A

A = augas aptas (cor = clara) >VG = supérase algún valor guía (cor = gris clara) NA= augas non aptas (cor = negra)

>VG >VG A

A

>VG >VG

A >VG A >VG

152

JUAN M. ANTELO CORTIZAS e FLORENCIO ARCE VÁZQUEZ

Táboa 7 Evolución da calidade da auga para o baño 1997

1998

Conca

XUÑ XUL AGO SET OUT NOV DEC FEB MAR ABR MAI XUÑ

MASMA

>VG

NA

NA

NA

NA

OURO

>VG

NA

NA

NA

LANDRO

>VG

NA

NA

NA

SOR

NA

>VG

>VG

MERA

NA

NA

XUBIA

NA

EUME

NA

MANDEO

NA

MERO ANLLONS

NA

>VG

NA

NA

>VG

NA

>VG

>VG >VG

>VG

NA

>VG

A

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

>VG

>VG

NA

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

NA

>VG

NA

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

NA

NA

NA

NA

NA

NA

NA

NA

>VG

NA

NA

>VG

>VG

NA

>VG

>VG

A

A

>VG

A

>VG

>VG

>VG

NA

NA

NA

>VG

>VG

>VG

>VG

A

>VG

NA

NA

NA

NA

NA

NA

>VG

>VG

NA

>VG >VG

NA

NA

NA

NA

NA

>VG

NA

>VG

NA

>VG

NA

NA

NA

GRANDE

NA

NA

NA

NA

NA

NA

>VG

NA

NA

>VG

NA

NA

CASTRO

NA

>VG

>VG

>VG

NA

NA

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

XALLAS

NA

>VG

>VG

>VG

NA

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG >VG

>VG

TAMBRE

NA

NA

NA

NA

NA

NA

NA

NA

NA

>VG >VG

>VG

DUBRA

NA

NA

NA

NA

NA

NA

>VG

>VG

NA

>VG

NA

>VG

TRABA

NA

NA

NA

NA

NA

A

A

>VG

NA

NA

>VG

NA

FURELOS

NA

NA

NA

NA

>VG

NA

>VG

NA

NA

>VG

NA

NA

ULLA

NA

NA

NA

NA

>VG

>VG

>VG

>VG

NA

NA

NA

NA

ULLA

NA

NA

NA

NA

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

>VG

NA

>VG

DEZA

NA

NA

NA

NA

NA

>VG

>VG

>VG

NA

>VG

NA

>VG

UMIA

NA

NA

NA

NA

>VG

>VG

>VG

>VG

NA

NA

NA

NA

LÉREZ

>VG

NA

NA

>VG

>VG

>VG

A

>VG

NA

>VG >VG

>VG

OITAVÉN

>VG

>VG

NA

NA

>VG

A

>VG

A

>VG

A = augas aptas (cor = clara) >VG = supérase algún valor guía (cor = gris clara) NA= augas non aptas (cor = negra)

NA

>VG

NA

A

NA

>VG

NA

>VG

A CALIDADE DAS AUGAS NOS RÍOS DE GALIZA-COSTA

153

ÍNDICE DE CONTAMINACIÓN QUÍMICO Unha forma de resumir a información que se obtivo ao realizar a análise química dunha mostra de auga é calcular un índice que mida a calidade ou a contaminación das augas estudadas. Neste informe imos utilizar o índice de contaminación química (ICQ) para medir a contaminación de todas as estacións de mostraxe. Este índice de contaminación determina unha media ponderada a respecto duns valores máximos fixados como limites e calcúlase por medio da ecuación: ICQ = [E(Ei/Mi)]/n onde: Ei é a magnitude do parámetro i, Mi é o valor máximo fixado para este parámetro e n o numero de parámetros utilizados no calculo do índice. De acordo coa ecuación que empregamos para definir o índice, os distintos termos do sumatorio toman valores maiores da unidade cando o valor de Ei for maior que o valor límite de Mi; por tanto, os valores de Ei / Mi maiores que a unidade indican que se supera o valor límite fixado. Os valores de Ei / Mi menores que a unidade indican que se trata de augas de boa calidade comparadas cos límites estabelecidos e a calidade será tanto mellor canto menor for o valor de cada un destes sumandos. Os valores de Ei / Mi maiores que a unidade indican que a calidade da auga non é a axeitada para o uso para o que están definidos os límites empregados. A análise da calidade da auga debémola facer a partir do valor de cada un dos sumandos Ei / Mi, o valor do índice ICQ mentres que ten sobre todo unha utilidade para realizar a comparación dos resultados que se obtiveron en distintas mostras que teñan composicións similares, xa que nese caso, canto menor for o valor do índice, mellor debe ser a calidade da auga. Despois de realizarmos a determinación deste índice ICQ, se tomamos como valores limites Mi os valores guía para as augas da categoría A1 estabelecidos na directiva 75/440/CEE, e se facemos intervir no cálculo os valores dos parámetros de temperatura, de condutividade, de cloruros, de sulfatos, de nitratos, de amonio, de ferro, de fosfatos e de sólidos en suspensión, obtéñense uns resultados que se resumen na táboa 8, en que pode verse tamén como evoluciona a calidade da auga en cada unha das estacións ao longo de doce meses.

154

JUAN M. ANTELO CORTIZAS e FLORENCIO ARCE VÁZQUEZ

Táboa 8 Evolución do índice ICQA1 Ano

99

99

99

99

99

99

99

99

99

99

99

00

CONCA

FEB MAR ABR

MAI XUÑ XUL AGO

SET

OUT NOV DEC XAN

MASMA

0.14

0.15

0.19

0.22

0.24

0.20

0.26

0.20

0.29

0.21

0.24

0.17

OURO

0.16

0.17

0.19

0.21

0.26

0.21

0.27

0.24

0.22

0.35

0.25

0.16

LANDRO

0.15

0.15

0.19

0.24

0.22

0.19

0.40

0.22

0.20

0.25

0.26

0.16

SOR

0.09

0.11

0.09

0.10

0.14

0.13

0.23

0.17

0.17

0.10

0.09

0.11

MERA

0.13

0.13

0.12

0.15

0.22

0.16

0.38

0.45

0.21

0.15

0.14

0.14

XUBIA

0.20

0.18

0.16

0.16

0.26

0.21

0.40

0.25

0.25

0.18

0.29

0.34

EUME

0.17

0.21

0.14

0.17

0.21

0.16

0.17

0.19

0.20

0.21

0.13

0.19

MANDEO

0.14

0.15

0.20

0.22

0.29

0.23

0.40

0.34

0.46

0.21

0.22

0.17

MERO

0.20

0.26

0.24

0.29

0.28

0.25

0.32

0.34

0.81

0.27

0.20

0.21

ANLLONS

0.38

0.28

0.53

0.33

0.40

0.43

0.51

0.48

0.64

0.28

1.13

0.27

GRANDE

0.25

0.24

0.27

0.24

0.28

0.34

0.39

0.47

0.50

0.20

0.91

0.21

CASTRO

0.14

0.11

0.23

0.18

0.20

0.19

1.00

0.33

0.21

0.14

0.51

0.13

XALLAS

0.17

0.22

0.29

0.20

0.26

0.24

0.31

0.26

0.27

0.21

1.12

0.17

TAMBRE

0.19

0.18

0.37

0.32

0.29

0.47

0.52

0.49

0.81

0.31

1.04

0.29

DUBRA

0.19

0.15

0.21

0.21

0.21

0.17

0.37

0.51

0.33

0.18

0.29

0.16

TRABA

0.66

0.41

0.37

0.42

0.37

0.46

3.50

0.41

0.21

0.15

0.96

0.34

FURELOS

0.15

0.13

0.26

0.24

0.30

0.28

0.47

0.43

0.36

0.19

1.72

0.17

ULLA

0.20

0.20

0.28

0.28

0.33

0.26

0.47

0.36

0.75

0.19

0.51

0.16

ULLA

0.14

0.15

0.25

0.19

0.24

0.21

0.29

0.23

0.98

0.21

0.96

0.17

DEZA

0.13

0.14

0.22

0.19

0.26

0.27

0.71

0.25

0.71

0.15

1.07

0.18

UMIA

0.11

0.14

0.46

0.18

0.24

0.22

0.39

0.19

0.44

0.14

0.66

0.16

LEREZ

0.14

0.10

0.15

0.13

0.13

0.13

0.39

0.13

0.36

0.10

0.61

0.11

OITAVÉN

0.14

0.10

0.15

0.11

0.14

0.12

0.19

0.16

0.39

0.10

0.16

0.09

Cos valores desta táboa realízanse dous tipos de análises: por una parte pode seguirse a evolución temporal do índice de contaminación para cada unha das concas e, por outra parte, pode facerse unha análise espacial do índice de contaminación se comparamos unhas concas con outras. Este tipo de análise permite estabelecer que cuncas son as que teñen maiores problemas de contaminación e en que época do ano estes problemas son maiores.

A CALIDADE DAS AUGAS NOS RÍOS DE GALIZA-COSTA

ÍNDICE

155

DE CONTAMINACIÓN MICROBIOLÓXICA

Dunha forma análoga, determinouse un índice de contaminación microbiolóxico (ICM), que permita resumir a información que se obtivo ao realizar a análise microbiolóxica dunha mostra de auga e que mida a calidade ou a contaminación das augas que se estudaron. Este índice de contaminación determínase ao empregar unha expresión similar ao do ICQ: ICM = [E(Ei/Mi)]/n onde Ei é a magnitude do parámetro i, Mi é o valor máximo fixado para este parámetro e n o numero de parámetros utilizados no calculo do índice. Xa que as determinacións que se realizaron indican que de acordo coa microbioloxía as augas son do tipo A2 e A3, tomamos como valores limites Mi os valores guía para as augas da categoría A2 estabelecidos na directiva 75/440/CEE, e o índice así obtido denominámolo ICMA2, que se calcula ao empregar a seguinte expresión: ICMA2 = (CT/5000 + CF/2000 + SF/1000)/3 Os resultados que se obtiveron entre xuño do 97 e xuño do 98 resúmense na táboa 9, en que pode verse tamén como evoluciona a calidade da auga en cada unha das estacións ao longo do período de tempo estudado. Estes resultados permiten pór de manifesto, máis unha vez, que desde o punto de vista microbiolóxico as augas das cuncas de Galiza-Costa son de moi peor calidade que desde o punto de vista químico.

ÍNDICE DE CALIDADE XERAL O Índice de Calidade Xeral (ICG) é un dos métodos estatísticos que se pode utilizar para expresar a calidade da auga e foi desenvolvido por Provencher e Lamontagne do Ministerio de Riquezas Naturais do Estado de Quebec (Canadá). A expresión matemática utilizada para definir e para calcular este índice é a seguinte: ICG = F1( li) x F2(li,n) onde li son as variábeis ou os parámetros analizados, n é o numero de parámetros que interveñen na operación e F1 e F2 son dúas diferentes funcións que caracterizan a influencia de cada parámetro segundo o uso da auga.

156

JUAN M. ANTELO CORTIZAS e FLORENCIO ARCE VÁZQUEZ

Táboa 9 Evolución do índice ICM A2 Ano CONCA MASMA

97

97

97

XUN XUL AGO 0.2

3.0

97 SET

16.21 2.85

97

97

97

98

98

98

98

98

OUT NOV DEC

FEB MAR ABR MAI XUN

8.47

1.95

0.61

2.56

2.42

1.27

1.61

0.30

OURO

0.4

2.0

3.24

2.39

6.66

1.17

1.01

0.81

0.28

0.80

0.89

0.76

LANDRO

0.3

1.3

6.94

3.84

2.50

0.53

0.08

0.22

0.19

0.66

0.69

0.42

SOR

1.3

0.2

0.44

0.27

0.40

0.12

0.11

0.06

0.08

0.05

0.08

0.08

MERA

1.8

1.3

2.42

0.55

0.87

0.71

0.45

0.35

0.27

0.56

0.21

0.71

XUBIA

8.4

1.7

3.8

3.43

2.32

1.87

2.07

4.83

2.20

0.10

3.10

6.31

EUME

2.3

0.5

0.68

3.15

0.35

0.20

0.04

0.03

0.05

0.03

0.14

0.45

MANDEO

2.7

0.6

4.76

2.38

0.80

0.31

0.25

0.36

0.66

0.02

0.72

MERO

8.9

3.0

5.36

3.46

2.28

0.90

0.46

0.31

1.30

0.69

0.47

1.39

ANLLONS

15.0

1.5

2.44

2.63

0.31

1.42

0.86

1.71

0.58

1.71

4.58

1.62

GRANDE

8.0

1.8

1.41

1.11

3.20

0.87

0.17

0.90

3.00

0.82

5.56

0.96

CASTRO

1.7

0.4

0.51

0.54

1.61

3.22

0.09

0.06

0.38

0.05

0.10

0.25

XALLAS

1.0

0.3

0.23

0.69

2.62

0.27

0.12

0.06

0.26

0.09

0.16

0.28

TAMBRE

5.8

1.7

5.44

4.71

1.68

1.43

1.64

1.47

1.50

1.10

0.36

0.65

DUBRA

14.1

1.4

2.75

2.31

5.13

1.46

0.59

0.53

5.77

0.36

1.86

0.90

TRABA

1.0

3.6

22.71 11.73 10.30 0.02

0.08

0.19

0.97

3.82

0.23

2.96

FURELOS

4.6

3.1

5.71

2.3

0.88

4.77

0.37

1.39

1.67

0.35

6.28

1.03

ULLA

2.5

1.0

3.39

0.78

0.79

0.67

1.38

0.31

2.18

1.55

3.83

1.12

ULLA

0.9

2.3

1.76

5.23

0.66

0.33

0.15

0.14

0.37

0.10

1.05

0.47

DEZA

1.1

1.1

10.64 2.18

4.29

0.59

0.40

0.44

0.53

0.42

1.60

0.73

UMIA

1.5

2.2

4.25

5.77

7.65

0.90

0.50

0.59

7.42

0.86

2.95

5.38

LEREZ

0.2

0.8

1.06

0.35

0.73

0.13

0.04

0.08

0.44

0.07

0.51

0.38

OITAVÉN

1.5

0.3

0.94

0.96

0.57

0.06

0.07

0.01

0.09

0.03

0.15

0.15

Este índice, ICG, é o utilizado para definir a calidade das augas superficiais españolas e calcúlase ao aplicar a ecuación anterior aos resultados das análises de augas tomadas nas distintas estacións de mostraxe da Rede de Vixilancia. Para o calculo do ICG, úsanse 23 parámetros: oxixeno disolto, materia en suspensión, pH, condutividade, DQO, DBO5, coliformes totais, cloruros, sulfatos, fosfatos, calcio, magnesio, sodio, nitratos, deterxentes, cianuros, fenois, cadmio, cobre, cromo VIN, mercurio, chumbo e cinc.

A CALIDADE DAS AUGAS NOS RÍOS DE GALIZA-COSTA

157

Cada un destes parámetros ten un coeficiente ponderal e unha calidade de básico ou complementario (9 básicos e 14 complementarios). Este índice parte dun estudo de niveis de calidade homoxéneos para cada substancia ou determinación analítica. Mediante unhas fórmulas de transformación avalíase entre 0 e 100 o grao de admisibilidade das distintas características da auga. O índice que se obtén é unha media ponderada dos niveis de calidade que así se obtiveron. A definición de calidades de auga é a que se indica na táboa 10: Táboa 10 Escala de calidades da auga ICG

Calidade

100

Excelente

Cor

100-85

Moi Boa

Azul

85-75

Boa

Verde

75-60

Utilizable

Amarela

60-50

Mala, require corrección

Vermella

menor de 50

Pésima

O ingreso de España na CEE obrigou a realizar uns estudos sobre o estado do medio que permitan coñecer a nosa situación, en relación coa regulamentación comunitaria. Estes estudos son dunha gran complexidade debido á diferente cualificación das augas baseándose nos distintos limites que estabelece a CEE e España, polo que probabelmente sexa necesario definir un novo índice ou recalcular o ICG se temos en conta os valores limites que estabelece a normativa da CEE. A composición das augas superficiais sofre variacións cun ritmo case fixo, unhas variacións ao longo do día que tamén as sofre a actividade humana, ou unhas variacións de tipo estacional. Mais hai outras variacións mais irregulares (treboadas, mal funcionamento de depuradoras, verteduras puntuais...) que provocan unhas oscilacións irregulares do índice. Cando se trata da calidade da auga, a observación do fenómeno pódese realizar de dous modos diferentes: espacial e temporal. A primeira delas aplicáse cando interesa coñecer a evolución da calidade da auga segundo o seu discorrer polo leito do río cara ao mar. A observación temporal será especialmente indicada para pór de manifesto o que sucede nun punto concreto do río, en situacións sucesivas e nun certo intervalo de tempo.

158

JUAN M. ANTELO CORTIZAS e FLORENCIO ARCE VÁZQUEZ

Dado o grao importante de contaminación microbiolóxica das augas dos ríos de Galiza-Costa, realizamos o calculo do ICG de dúas formas distintas: a) facendo intervir no ICG só os parámetros fisicoquímicos, e b) facendo intervir no ICG os parámetros fisicoquímicos e os valores determinados para coliformes totais. A inclusión dos parámetros microbiolóxicos no calculo do índice provoca unha diminución moi sensíbel no valor do ICG. Os resultados que se obtiveron permiten estabelecer que cando no calculo do ICG só interveñen os parámetros químicos, o 96.4% das mostras son augas de moi boa calidade con valores do ICG maiores de 85, mentres que cando no calculo se fan intervir os coliformes totais, todos os valores do ICG están por debaixo de 85, e un 78.3% son augas de boa calidade con ICG comprendidos entre 75-85, mentres que o 21.7% son augas de calidade utilizábel con ICG comprendido entre 60-75. A inclusión dos parámetros microbiolóxicos fai diminuír a calidade da auga un ou dous chanzos na escala do ICG. Como comentario final, podemos indicar que a calidade das augas superficiais nas concas de Galiza-Costa é boa. Despois de facermos esta afirmación xeral, hai que introducir algunhas matizacións, por que non todos os aspectos son positivos, como vimos nos parágrafos anteriores, xa que a calidade química é en todos os casos moito mellor que a calidade microbiolóxica e é evidente que existen puntos conflitivos e que estes puntos son cada vez máis numerosos. Debemos salientar tamén que as conclusións que presentamos aquí se refiren exclusivamente á calidade da auga nos tramos de río onde se recolleron as mostras e que en moitos casos non son extrapolábeis a outros tramos do río.

159

CAPÍTULO 9

Contaminación das augas subterráneas no noroeste ibérico FRANCISCO DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA

ESTUDOS GLOBAIS En relación coa calidade química das reservas subterráneas do noroeste a única mostraxe que ten un carácter xeral da zona é o realizado por ITGME-XUNTA DE GALIZA no ano 1991. Realizouse só sobre 70 sondaxes e presentaba unha certa orientación cara ás zonas costeiras, polo que a representatividade dos seus resultados debe ser tomada cunha certa provisionalidade. Como indicios de contaminación só poderían ser considerados os datos que se refiren aos nitratos, cuxos valores se presentan na táboa 1, onde se inclúen outros resultados que corresponden ás augas subterráneas doutras concas españolas. Táboa 1 Contaminación por nitratos das augas subterráneas españolas (datos das concas principais: ITGME, 1998; datos de Asturias e de Cantabria: ITGME, 1991; datos de Galiza: ITGME-XUNTA DE GALIZA, 1991)

Contido en nitratos (mg/l)

Porcentaxe das augas que presenta un contido en nitratos igual ou superior á concentración sinalada Segura Guadiana Sur Xucar Pirineo Douro Texo Ebro Norte Astur. Cantab. Galiza Orien.

100

0

16

28.6

27.2

22.1

10.4

3

0.6

0.9

0.3

0

1.4

50

22.2

36.7

71.4

38.6

28.6

27.3

11.9

10

0.9

2.1

1.1

7.1

25

47.6

51.9

89.3

54.4

38.6

54.5

35.1

28.5

5.2

6

9.3

22.9

159

160

FRANCISCO DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA

Como se pode apreciar un 7,1% das augas que se analizaron ultrapasan o nivel máximo admitido pola OMS (50 ppm) para augas de bebida e un 22,9% áchase por riba do nivel preventivo (25 ppm). Se se compararen co conxunto das concas españolas a calidade das augas subterráneas galegas, desde o punto de vista do seu contido en nitratos, é moito mellor; porén, se a comparación se realizar con Asturias ou con Cantabria ou con todo o conxunto da conca do Norte, un ámbito tanto climático como agronómico con que se acha vinculada Galiza, a calidade é significativamente peor. Con relación á contaminación microbiolóxica existe un estudo de ARAUJO e outros (1996) realizado entre 1989-1992 sobre 439 mostras (255 pozos e 184 mananciais) da área rural repartidos por 74 concellos de Galiza que pode considerarse xa como unha boa representación da situación sanitaria do noroeste español. Os resultados amosaron que, de acordo cos criterios de potabilidade da auga do RD 1138/901 só un 23% das mostras resultaron aptas para o consumo. Se estes resultados se compararen co estudo realizado por ITGME (1992) sobre a calidade bacteriolóxica das augas subterráneas da zona húmida española (24% de potábeis en Asturias, 4% en Cantabria, 9% en Guipúscoa e 15% en Navarra) os resultados da Galiza poden considerarse similares aos de Asturias e mellores que os do resto das comunidades ou provincias que se analizaron).

ACTIVIDADES AGRÍCOLAS E GANDEIRAS Existen outros estudos da calidade da auga subterránea da Galiza que se refiren xa a áreas máis reducidas mais que poden ter un carácter complementario dos anteriores. Son representativos de zonas cunha forte implantación gandeira, onde os cultivos son predominantemente forraxeiros (prados ou millo) e onde o abono dominante é o orgánico, aplicado case sempre como xurros. Realizouse un estudo na comarca agrícola da Terra Chá, na provincia de Lugo (LOPEZ PERIAGO e outros 1994). Ten unha extensión de 182 Km2 e a súa densidade gandeira media é de 1,8 UG/Ha SAU. Os acuíferos son de dous tipos: non confinados nos extensos aluviais da conca do Miño e confinados como lentellóns de area en que se inclúen nos sedimentos arxilosos terciarios. Estudáronse mumerosos pozos (51 convencionais e 41 de barrena). O contido en nitratos era superior a 50 ppm no 10,8% dos pozos e superior a 25 ppm no 33,9%. O 58,5% dos pozos presentaban algún tipo de bacterias fecais (coliformes ou estreptococos), e, por tanto, son non potábeis. En xeral os pozos de barrena presentaban un grao menor de contaminación que os 1 A concentración máxima admisíbel para que a auga sexa considerada potábel en relación co reconto de coliformes totais, coliformes fecais e estreptocos fecais é de 0 en 100 ml, medidos polo método da membrana filtrante e NPM < 1 polo dos tubos múltiples.

CONTAMINACIÓN DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS NO NOROESTE IBÉRICO

161

convencionais (28,6% de non potábeis fronte a un 66,7% e un contido medio de nitratos de 14,8 ppm. fronte a 25,5 ppm.) En canto aos materiais xeolóxicos que albergaban os acuíferos púidose constatar un nivel máis baixo de contaminación nas terrazas cuaternarias e nos materiais terciarios de textura arxilosa fronte aos depósitos aluviais e aos sedimentos terciarios de textura areosa. O outro estudo realizouse nunha conca de 11 Km2 de extensión próxima a Santiago e tamén cunha alta densidade gandeira, de 2.5 UG/Ha. SAU (GONZALEZ e outros 1995 e VARELA e outros 1995). Os materiais xeolóxicos son esquistos e anfibolitas e os acuíferos, dunha extensión moi pequena, localízanse en fracturas e en zonas de alteración. Estudáronse 23 pozos, tradicionais e de barrena, e o seu contido en nitratos é superior a 25 ppm nun 21,7% e en ningún caso se acharon valores superiores a 50 ppm. Os datos microbiolóxicos foron, en cambio, moito máis alarmantes xa que a maioría dos pozos (o 93,3%) resultaron non potábeis bacterioloxicamente e mesmo unha bacteria, listeria, con riscos demostrados de patoxeneidade para os humanos, foi localizada no 81,1% dos pozos. De forma semellante ao que se achou noutros estudos, os pozos tradicionais resultaron máis contaminados que os de barrena. Con relación ao contido en praguicidas das augas subterráneas non se sabe practicamente nada delas. Por unha parte as analíticas cínguense a grupos moi específicos de praguicidas, como pode ser o dos organocloratos, que non son precisamente os que máis se empregan na actualidade e, por outro, as épocas de mostraxe coinciden poucas veces cos momentos de maior risco de lixiviación destes produtos, como son as chuvias tardías de primavera e de outono. Por iso, as escasas análises realizadas das augas destinadas ao abastecemento de augas potábeis teñen unha limitada representatividade, como ocorre cun estudo actual promovido pola Consellaría de Sanidade nos abastecementos de augas superficiais da provincia de Lugo.

ACTIVIDADES INDUSTRIAIS Son practicamente inexistentes os estudos que relacionan as actividades industriais coa contaminación dos acuíferos subterráneos na Galiza, o que non quere dicir que non existan. De todas as formas, recentemente púxose de manifesto o grave problema formulado polas verteduras realizadas por unha industria de praguicidas na zona do Porriño. Aínda que as verteduras se realizaron hai máis de trinta anos, só nos últimos anos se puxo en evidencia a existencia dunha forte contaminación por lindano e algún dos seus isómeros nos solos da zona. E a partir deles xerouse a contaminación do acuífero subterráneo do río Louro, que forma parte do importante sistema de augas subterráneas do Baixo Miño. Os niveis determinados nesas augas subterráneas amosan unhas concentracións até duascentas veces superiores ás permitidas (EPTISA-XUNTA DE GALIZA, 1999).

162

FRANCISCO DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA

ACTIVIDADES MINEIRAS Os materiais estériles de moitas explotacións mineiras, sobre todo, as de ceo aberto, poden chegar a orixinar tamén uns impactos significativos nas augas subterráneas como consecuencia, fundamentalmente, da importante extensión de terreo que ocupan. Un caso grave na Galiza é o do depósito de escollos da explotación mineira abandonada de Arenteiro-Touro. Neste caso os dous depósitos dan orixe a unha importante contaminación inicial dos ríos que nacen na súa proximidade, que se detecta sobre todo polas importantes concentracións de aluminio das augas fluviais. A partir das augas fluviais, e, probabelmente, como consecuencia da filtración destas augas a través do aluvial contamínanse as augas de moitos pozos da zona, que presentan cantidades inadmisíbeis de aluminio para o seu uso como bebida, tanto para o home como para o gando (PÉREZ OTERO, 1990).

OS FACTORES DE RISCO NA CONTAMINACIÓN DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS Se se ten en conta, segundo o que dixemos, que os contaminantes fundamentais que debemos considerar nesta zona son os nitratos, os microorganismos e, posibelmente, os praguicidas, serán as actividades agropecuarias que os xeren as que se deban de ter en conta, en primeiro lugar, como factores de risco. Secundariamente, o clima e as propiedades hidroxeolóxicas deberían ser tamén considerados como outros tantos factores para valorarmos. Con relación ás actividades agropecuarias será o fertilizado o primeiro proceso para valorarmos: a) o tipo de fertilizante, b) a dose e a frecuencia, e c) a época de emprego. Con relación ao tipo de fertilizado, se se considera que son os que proporcionan nitróxeno os que hai que valorar, pode observarse na táboa 2 que Galiza sería, co resto das comunidades da zona húmida, a que proporcionaría máis nitróxeno por hectárea de SAU (cultivos, prados e pastos) ao solo, ao ser a súa orixe maioritariamente gandeira. O fertilizado mineral empregaríase sobre todo como formas amoniacais.

163

CONTAMINACIÓN DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS NO NOROESTE IBÉRICO

Táboa 2 Proporcións de nitróxeno procedentes de actividades gandeiras en España. Valores por comunidades autónomas (N-total e chuvia útil tomados de NAVARRETE, 1990)

a

N-Total (t/ano)

N de orixe gandeira %

N/ha SAUa (kg)

Chuvia útil (mm)

Galiza Asturias Cantabria Euskadi

108166 29262 24907 23112

84.6 92.3 89.4 73.7

119.5 90.9 148.1 101.8

600 470 786 586

Catalunya Balears

166881 12674

63.6 70.9

123.8 30.5

85 30

Castela León Madrid Castela-A Mancha Estremadura Aragón Murcia

360415 18408 159136 124616 146272 42459

44.4 50.4 41.6 53.5 44.9 52.4

72.1 43.4 27.9 51.7 54.7 67.7

81 59 71 66 51 14

Navarra Rioxa Valencia Andalucía Canarias

47685 26696 124232 283969 14442

38 26.9 19.2 28.9 34

72.4 95.2 89.1 57.7 78.8

341 51 18 80 9

SAU inclúe cultivos, prados, pastos e devesas.

Se se comparan estes valores coas zonas de maior intensificación agrícola da UE (EUROSTAT, 1998) pode considerarse que os da zona húmida española son moderadamente altos e moi inferiores aos 200 ou 250 Kg N /Ha. SAU de Holanda, Francia ou Alemaña. Canto á época e á frecuencia do fertilizado pode constatarse que o nitróxeno mineral se emprega maioritariamente como abono de complemento en primavera para responder á forte demanda de fertilizantes que presentan os cultivos neste momento. O nitróxeno orgánico tamén tende a se empregar en maiores cantidades nesta época, porén, como consecuencia de que son os xurros a forma fundamental de emprego e de que, en xeral, as súas fosas de acumulación están infradimensionadas, o número de aplicacións acostuma ser superior a 4 ou 6 por ano (CARBALLAS e DÍAZFIERROS, 1990) polo que a súa época de emprego pode ser en calquera estación.

164

FRANCISCO DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA

O fertilizado considérase unha forma de contaminación da auga de tipo difuso (NOVOTNY e OLEM, 1994); porén, existen outras actividades agropecuarias que poden dar orixe a focos puntuais que poden chegar a ter unha importancia semellante en canto a riscos de contaminación. Localízanse nas dependencias da explotación e son fundamentalmente: 1) o cortello, co seu patio de exercicio cando o tiveren, 2) a fosa de acumulación dos xurros, 3) o silo, 4) a sala de muxidura e 5) a vivenda. O cortello e sobre todo a fosa, poden non ser perfectamente estancos, o patio é a orixe de importantes escorrentíol:as, os lixiviados de silos son os residuos con maior DBO5 de toda a explotación agropecuaria e as augas de lavado das salas de muxidura presentan un alto contido amoniacal (DIAZ-FIERROS, 1995). Canto ás augas fecais da vivenda os sistemas de tratamento soen ser moi deficientes e poden ser un dos focos fundamentais de contaminación fecal das augas subterráneas; LOPEZ PERIAGO e outros (1994a) nun estudo de contaminación bacteriana dunha zona gandeira constatan, utilizando a relación CF/CF proposta por GELDREICH (1976) que, en aproximadamente a metade dos casos de contaminación, a súa orixe era probabelmente doméstica. O uso de praguicidas na Galiza está xa por riba da media española e con valores similares aos de Francia e o Reino Unido (táboa 3). Por outra parte existe un incremento progresivo con relación á súa utilización media en España, como pode apreciarse na evolución da relación entre gasto e consumo. A ratio de gasto en praguicidas (ptas.) pasou de 0,68 en 1988 a 1,58 en 1990. Á súa vez, a ratio de consumo de praguicidas (kgs.) Galiza/España pasou de 3,12 en 1995 a 3,80 en 1998. Por outra parte as taxas de aplicación, se se analizaren por cultivos, poden chegar a ser moi elevadas nas zonas do viñedo onde o emprego de anticriptogámicos está moi estendido e pode alcanzar unhas taxas de 35 Kg/Ha. Táboa 3 Consumo de praguicidas na UE (en t de produto activo) (ano 1995. Eurostat) 1998 en relación coa superficie arábel e de cultivo permanente. Estado Bélxica Francia Alemaña Irlanda Portugal España Reino Unido Holanda GALIZA

Consumo (t)

Superficie (1000Ha)

t./1000 Ha

10939 84007 34531 2639 11818 27852 33656 10923 2765

947 19216 12015 1097 3081 18237 5990 932 580

11.55 4.37 2.87 2.41 3.84 1.53 5.62 11.72 4.77

165

CONTAMINACIÓN DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS NO NOROESTE IBÉRICO

Táboa 4 Consumo de praguicidas na Galiza en t (fonte: información particular de diferentes servizos comerciais)

a

Tipo

1995 a

1996 a

1997 a

1998 b

Acaricidas Fitoreguladores Funguicidas Herbicidas Insecticidas Molusquicidas Nematocidas Varios

3.7 38.8 1350.5 743.3 392.9 207.7 28.5 12.1

7 29.5 1294.1 803.6 348.4 217.5 27.8 14.5

3.5 25.9 1481 802.4 325.2 191.7 11.6 12.1

5 70 1449 734 500 300 12 300

Total

2765.2

2742.4

2853.4

3370

OLCOSA. A Coruña. bAntonio Taboada (Cyanid Iberica SA)

A alta pluviometría da zona (de 1000 a 2000 mm. por ano) podería ser considerada un factor de risco importante por favorecer o lixiviado dos fertilizantes, mais tamén podería ser interpretada como un factor atenuante da contaminación por incrementar a dilución das formas nitroxenadas. Así o interpreta NAVARRETE e outros (1990) para xustificar o escaso nivel de contaminación por nitratos da zona húmida española e LOPEZ PERIAGO e outros (1994b) estiman a redución da contaminación pola precipitación nunha experiencia piloto, nun cuarto da concentración orixinal nos xurros. En canto ao tipo de acuíferos, a maior parte dos da zona noroeste localízase en fallas, en fracturas e en zonas de alteración, e presentan unha dimensión moi pequena. Aínda cando poden ter un grado variábel de vulnerabilidade, case sempre en relación inversa á súa profundidade, a súa velocidade de renovación é alta, pola súa capacidade de recuperación, ao desaparecer o foco, é boa. Un caso á parte merecen os acuíferos localizados nos aluviais, sobre todo o da Limia e o do Baixo Miño. Son os máis importantes da Galiza, sobre todo o da Limia cunhas reservas de 400 Hm3 e un volume renovábel de 90 Hm3/ano (ITGME-XUNTA DE GALICIA, 1990) e como a súa localización é non confinada ou semiconfinada, o seu risco de contaminación por actividades superficiais é alto. Por outra parte, ambas as zonas son asentamentos de actividades agropecuarias potencialmente contaminantes como toda a zona do viñedo e de invernadoiros do Rosal no Baixo Miño (risco de praguicidas) ou de cultivo intensivo de pataca e granxas de porcino na Limia (risco de nitratos, microorganismos e praguicidas).

166

FRANCISCO DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA

Para concluírmos convén non esquecermos que, á parte das actividades agropecuarias, que son posibelmente as fontes máis importantes de contaminación das augas subterráneas, os asentamentos humanos poden ser unha outra fonte moi importante de contaminación. Por outra parte, na zona rural, cun asentamento de poboación disperso, os sistemas de depuración son claramente insuficientes, na maioría aínda non existen uns sistemas apropiados, e cando existen, ou o deseño do sistema é insuficiente ou, o que é máis frecuente, o seu manexo e o seu mantemento son malos. Por outra parte, nas zonas de poboación concentrada, as redes de sumidoiros teñen moitas deficiencias na súa estanqueidade o que fai que se estabeleza un intercambio entre as augas fecais e as subterráneas. En Santiago de Compostela (DíazFierros Tabernero, F. 2000) demostrouse como nas épocas de inverno entran na rede de sumidoiros case un 40% máis sobre a totalidade das augas residuais xeradas na cidade. Loxicamente, no verán o fenómeno é inverso e as augas fecais deben saír cara ás augas subterráneas, nunha proporción que é descoñecida, mais que non debe ser desprezábel.

CONCLUSIÓN A importante contaminación bacteriolóxica que se detecta nas augas subterráneas de Galiza, que é posibelmente o seu principal problema, ten a súa orixe fundamental nas actividades agrícolas e gandeiras, mais, desde o noso punto de vista, unha fonte tanto ou máis importante desta contaminación biótica podería estar tamén nos asentamentos humanos, tanto nos dispersos como nos concentrados. O problema está en que se descoñece case todo sobre estes procesos, polo que, soamente novos estudos poderían desvelar a verdadeira magnitude deste proceso de contaminación, un proceso que podería chegar a ser o de maior risco de todos os analizados xa que, por unha parte, a capacidade infectiva da contaminación biótica procedente do ser humano é moi superior á dos animais e, por outra, a amplitude de produtos químicos que levan as augas residuais urbanas, non só é variada senón que en moitos casos é totalmente descoñecida.

CONTAMINACIÓN DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS NO NOROESTE IBÉRICO

167

REFERENCIAS Araújo, M.; Sueiro, R. e Garrido, M. (1996). «Contaminación Biótica». En Díaz-Fierros, F. (coord.): As Augas de Galicia. (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega). Carballas, T. e Díaz-Fierros, F. (1990). El Purin de Vacuno en Galicia. (Santiago de Compostela: COTOP, Xunta de Galiza). Diaz-Fierros, F. (1992). «Contaminación de Suelos». En: Actasdo IV Simposio Nacional sobre Nutrición Mineral de las Plantas: 1-30). Universidad de Alicante y Sociedad Española de Fisisología Vegetal. Diaz-Fierros Tabernero, F. (2000) Procesos de Contaminación en la zona urbana y periurbana de la cuenca del Sar. Tese de doutoramento. (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago). Díaz-Fierros, F. e Núñez Delgado, A. (1996) «La contaminación de las aguas en España con origen en actividades ganaderas». En Garrido, S. (Coord.): Prácticas agrarias compatibles con el medio natural: 305-326. (Madrid: Ministerio Agric. Pesca y Alim). PETISA-Xunta de Galicia. (1999). Investigación de los suelos contaminados en el emplazamiento de Torneiros. (Pontevedra: Concello de O Porriño). EUROSTAT (1998). Europe´s Environment: Statistical Compendium for the Second Assesment. (Bruselas: EUROSTAT). Gonzalez, M.S.; Cruz, P.; Amezaga, A.; Sueiro, R.A.; Araújo, M. e Garrido, M.J. (1995). «Salubridad bacteriológica del agua subterránea en un área con claros indicios de contaminación difusa». En Sánchez Morcillo, J e Sánchez-Raya, A.J.: Farmacia y Sanidad Ambiental: 193-198. (Granada: Consejo general de Colegios Oficiales de Farmacéuticos). I.T.G.M.E.-Xunta de Galiza (1991). «Estudio de recursos de agua subterránea de Galicia». (Santiago de Compostela: COTOP. Xunta de Galiza). I.T.G.M.E. (1988). Contenido en nitratos de las aguas subterráneas de España. Distribución espacial y evolución temporal. (Madrid.: ITGME. Dirección de Aguas Subterráneas y Geología Ambiental). I.T.G.M.E. (1991) Estudios de contaminación de acuíferos por actividades agropecuarias. Fase I: Comunidades autónomas de Asturias y Cantabria. (Madrid: Ministerio de Industria y Energía). I.T.G.M.E. (1992). Proyecto para la realización de estudios de contaminación de acuíferso por actividades agrícolas, industriales y urbanas. Estudio metodológicos de los procesos de contaminación bacteriana de las aguas subterráneas. Aplicación a los acuíferos del Norte de España.(Madrid: Ministerio de Industria, Comercio y Turismo).

168

FRANCISCO DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA

López Periago, E.; Núñez Delgado, A. e Díaz-Fierros, F. (1994a). «Estudio piloto de la transmisión en la zona de vadosa de contaminantes procedentes del purín de vacuno». En Rebollo L.F (Ed.): Anáisis y evolución de la Contaminación de las Aguas Subterráneas: 393-408). (Alcalá de Henares: IAH). López Periago, E.; Núñez Delgado, A. e Díaz-Fierros, F. (1994b) «Contaminación biótica y abiótica de pozos en una zona ganadera». En Rebollo, L.F. (Ed): Análisis y evolución de la Contaminación de las Aguas Subterráneas: 379-392. (Alcalá de Henares: IAH). López Periago, E.; Núñez Delgado, A. e Díaz-Fierros, F. (2000) «Groundwater contamination due to ctlle slurry: modelling infiltration on the basis of soil column experiments». Water Res. 34,3: 1017-1029. Nonotny, Y.; Olem, H. (1994). Water Quality, Prevention, Identification and Management of Diffusse Pollution. (New York : Van Nostrand Reinhold). Perez Otero, A. (1990). Caracterización de los suelos de mina e impactos ambientales de la explotación de sulfuros metálicos de Arenteiro (A Coruña). Tese de Doctoramento.( Santiago de Compostela: Universidade). Stanners, D. e Bourdeau, P.H. (1995). Europe’s environment: The Dobris Assessment. (Conpenhagen: European Environment Agency). Varela, C.; López, E. e Díaz-Fierros, F. (1995). «Calidad química del agua ligada al flujo basal y actividad ganadera». En Sánchez Morcillo, J.E.; Sánchez-Raya, A.J. (coords.): Farmacia y Sanidad Ambiental: 199-207. (Garnada: Consejo general de Colegios Oficiales de farmacéuticos).

169

CAPÍTULO 10

A saúde ambiental das rías FIZ F. PÉREZ e LOURDES VILA AMARELLE

INTRODUCIÓN O título deste artigo pretende reflectir a situación real dos ecosistemas costeiros galegos, en contraposición co termo contaminación mariña do litoral que tende a se entender como unha grave deterioración do medio. Acontece que estamos ante uns dos ecosistemas mariños máis privilexiados do mundo, que é capaz de soportar as agresións continuas a que están sometidos. Nas costas galegas ten lugar o fenómeno oceanográfico denominado afloramento, que posibilita que a produtividade das nosas augas sexa unhas cinco veces superior á media oceánica. Este mesmo fenómeno permítelles ás rías teren unha capacidade de rexeneración enorme, e minimizar en parte os graves problemas orixinados polas verteduras urbanas, industriais e mesmo polas actividades profesionais relacionadas co mar (pesca, transporte marítimo, cultivos mariños...). Non só entre os mariñeiros parece estar estendida a idea de que «o mar é tan grande que soporta todo o que lle boten» (Pérez González, 1996), senón que tamén os responsábeis políticos nos múltiples niveis da administración do litoral asocian a noción de inmensidade do mar –no fondo interesadamente– coas ideas de ilimitado, inmune e inesgotábel. No entanto, nós estamos lonxe de restar importancia ás alteracións fisicoquímicas (sen facermos mencións específicas ás degradacións da fauna e da flora) provocadas polo inadecuado uso do litoral. A escaseza dos recursos pesqueiros por sobreexplotación e o incremento de CO2 nas capas superiores do océano procedente do incremento atmosférico veñen a demostrar que as actividades humanas xeradas sobre todo nos países do primeiro mundo poden e están modificando, non só os ecosistemas mariños, senón a globalidade dos ecosistemas terrestres. Tamén no litoral galego as diversas e variadas actividades humanas afectan á calidade ou –en termos vitais– á saúde ambiental das rías: algúns

169

170

FIZ F. PÉREZ e LOURDES VILA AMARELLE

danos son irreversíbeis –aterramentos– e outros inducen efectos patóxenos e perdas na biodiversidade e na produtividade.

PECULIARIDADES MORFOLÓXICAS E DINÁMICAS DAS RÍAS E DO LITORAL GALEGO As rías son formacións xeolóxicas, vales fluviais afundidos, onde se moven e se mesturan augas de orixe continental con augas de orixe oceánica, sendo estas últimas volumetricamente moi dominantes. A circulación, o xeito como se moven e se mesturan as augas existentes nas rías, coñécese xenericamente como circulación estuárica. En ámbitos divulgativos non especializados compáranse as rías con estuarios, e esta é a primeira aproximación non estritamente correcta. Se se cavila no estuario do Miño notaranse claramente as diferenzas. Nas rías, como nos estuarios, a auga menos salgada tende a saír pola superficie mentres que a máis salgada entra polo fondo da desembocadura ou boca. A diferenza substancial está na súa morfoloxía: os estuarios adoitan presentar unha boca moi superficial e dificilmente chegan a acadar unha profundidade de máis dos 10 metros, mentres que as rías presentan unha sección transversal ao seu eixe xeralmente en forma de V, aumentando en fondura e en anchura desde o interior ao exterior e acadando até os 60 m de fondo e os 8 km de longo. Esta especial morfoloxía non só lles permite un amplo intercambio coa auga da plataforma contigua, senón que as fai sensíbeis a todo tipo de perturbacións ou de ondas que se propaguen nelas (Pérez, 2000). Figura 1 Efecto do vento sobre a circulación na plataforma

A SAÚDE AMBIENTAL DAS RÍAS

171

Figura 2 Partición das correntes en mareais e residuais

Igual que as masas de aire tenden a virar á súa dereita no Hemisferio Norte polo feito de estarmos nun sistema non inercial en rotación (efecto Coriolis), as augas que se moven nas rías e na plataforma tenden a se desprazar á súa dereita nos seus longos percorridos (figura 1). Este efecto ten unha dupla proxección sobre a circulación, unha exterior sobre as correntes da plataforma que logo se transmite á circulación propia da ría e outra directamente sobre as súas correntes (Pérez e Vila, 1994). Cando os ventos procedentes do norte puxan a capa superficial do mar na plataforma, crean inicialmente unha corrente cara ao sur, mais o efecto Coriolis desvíaa á dereita, isto é, cara ao mar aberto, e produce un baleiro na costa ou nas bocas das rías que se substitúe por unhas augas máis profundas ou por unhas augas do interior da ría. Por tanto, os ventos do norte activan a saída da auga das rías, –a súa circulación– e orixinan unha renovación máis rápida con augas profundas situadas nas súas bocas –augas frías, limpas e ricas en sales nutrientes–, de xeito que favorecen a actividade fotosintética das microalgas e a dilución dos materiais (contaminantes ou non) achegados desde a costa. Este proceso dinámico é o que se denomina comunmente como ‘afloramento’. Coñécese tamén a súa antítese, o ‘afundimento’. Cando os ventos sopran do sur, as augas da plataforma tenden a se arrimar contra a costa ao mesmo tempo que corren cara ao norte. Este empuxe nas bocas das rías convértese nun freo á saída normal das augas menos salgadas e a circulación estuárica retárdase; como con-

172

FIZ F. PÉREZ e LOURDES VILA AMARELLE

secuencia, prodúcese un empobrecemento na fertilización e un quecemento das augas das rías –asociado a unha menor renovación das augas–, así como unha acumulación dos materiais vertidos desde a costa. Se o proceso de afundimento for moi intenso, ou cando a flotabilidade das augas superficiais for baixa, prodúcese unha inversión da circulación estuárica de xeito que sae a auga polo fondo das rías. Neste caso, aínda que a produtividade biolóxica do ecosistema tamén decae, o efecto de lavado das rías con auga do mar aberto elévase até tal punto que nun par de días se renova a totalidade das augas. Este axustamento dinámico coa plataforma, favorecido pola profundidade das bocas, fai das rías uns ecosistemas moi variábeis pola forte influencia que o vento exerce sobre as correntes da plataforma (Pérez e Vila, 1994). As rías están afectadas por importantes mareas, mais estas, en contra dunha primeira intuición, teñen unha menor relevancia no intercambio de augas que a circulación estuárica. Como exemplo, na figura 2 móstrase a traxectoria dunha partícula durante un ciclo total de marea. Mentres que o desprazamento se debe fundamentalmente á corrente residual (aquela debida á circulación estuárica) a marea produce un desprazamento de dous ciclos de ida e volta con resultado neto practicamente nulo (PROVIGO, 1995). Normalmente, aínda que nas beiras marítimas os residuos ou os efluentes (líquidos ou non) se mesturan e se dispersan moderadamente polo efecto da ondada e das mareas, isto non é máis que un efecto localizado que non produce unha dilución rápida deles. É, pois, o afloramento, o factor que determina o lavado da rías, aínda que a mestura que producen as mareas o favorecen indirectamente.

ALTERACIÓNS DO MEDIO FÍSICO. RECHEOS E INFRAESTRUTURAS PORTUARIAS A Galiza, con 1700 km de costa a pesar da súa reducida extensión, é un país moi vinculado ao mar como consecuencia das súas condicións naturais. As franxas costeiras representan a pel do océano e son os lugares por onde penetra grande cantidade de materiais de orixe continental, sendo moitos deles de orixe antropoxénica. Nas zonas costeiras prodúcense os efectos máis complexos relacionados coa emisión de contaminantes ao medio. Desde o punto de vista biolóxico, as franxas litorais que abundan ao longo da tortuosa costa galega constitúen a principal área de posta de numerosas especies de peixes, algunhas de interese comercial, e de refuxio común para as formas larvais e xuvenís de moitas especies. Estímase que, coa construción de portos, frigoríficos e paseos marítimos, as rías e as súas zonas húmidas próximas perderon uns 50 millóns de metros cadrados en múltiples accións esporádicas e dispersas. Esta cantidade equivale a 1/3 da ría de Vigo, unha cantidade considerábel que pasou desapercibida en certo modo pola reali-

A SAÚDE AMBIENTAL DAS RÍAS

173

zación paseniña no tempo e dispersa no espazo. Esta actividade destruíu moitas zonas de intermareal e xunqueiras que teñen como función ecolóxica a depuración das augas de orixe continental e a de seren a área de cría de moitas especies mariñas e terrestres, así como unhas zonas onde se desenvolve unha importante vida salvaxe de especial interese pola súa escasa ocorrencia natural. Ademais, as novas infraestruturas dificultan a migración de volta ao océano das crías que abeiran no seu camiño por zonas superficiais esquivando os depredadores. A execución dos recheos, que achegan ao público os seus intereses finais, orixina a perda dunha extensión practicamente igual de fondos nas áreas mariñas próximas. Os antigos planos de recheos non incluían a construción dun crebaondas que defendese o resto do medio mariño das verteduras directas ao mar, o que orixinou que os fondos mariños se convertesen en zonas de lamas anóxicas –pola combinación de arxilas con cargas orgánicas de orixe urbana–, e constituíron unha capa que impide a oxixenación dos fondos. Ademais, na columna de auga hai unha perda de transparencia por arxilas que reduce a actividade fotosintética nun 26% por diminución da penetración da luz (Fraga, 1979). Un bo exemplo do anterior aconteceu na ría de Vigo –Bouzas– entre 1972 e 1993. A realización dun recheo para a creación da zona franca implicou a dispersión na ría, por fóra dos límites finais da obra, dun volume aproximado de áridos de 1.800.000 metros cúbicos, equivalente a catro millóns e medio de toneladas. Unha parte substancial deste material formou uns fondos lamacentos de potencia variábel, mais en calquera caso incompatíbeis coa aerobiose, e afectou unha superficie estimábel en medio millón de metros cadrados. O resto, en tanto se mantivo en suspensión na columna de auga, constituíu un importante factor depresor da fotosíntese, segundo demostraron uns estudos específicos que se levaron a cabo precisamente nese mesmo contorno (Fraga, 1979). A área de recheo constitúe a zona cara á que se dirixe, de maneira inequívoca, un gradiente* positivo de sólidos en suspensión, de demanda química de oxíxeno, de contido de coliformes fecais, de altura do sedimento, de proporción nel de compoñentes de granulometría fina e de perda de diversidade biolóxica. Aínda que algúns destes índices, por exemplo o do nivel de coliformes, poida gardar unha relación máis directa cos efluentes urbanos que co recheo propiamente dito, os efectos dos dous tipos de factores contribúen a se potenciar mutuamente, polo que non cabe falar da cantidade de efecto especificamente atribuíbel a uns ou a outros, senón máis ben do efecto do recheo sobre un sistema que inclúe como un dos seus elementos unha cidade litoral. Os recheos teñen uns efectos directos na fauna, pois a presenza de derivados petrolíferos e de materiais arxilosos en suspensión fina conduce á formación de depósitos nas superficies branquiais da fauna, tanto vertebrada como invertebrada, e dificulta a súa respiración. A evolución do banco de ameixa de Bouzas que se localizaba na área de recheo, anteriormente un dos máis produtivos da ría, reflicte claramente

174

FIZ F. PÉREZ e LOURDES VILA AMARELLE

este efecto. Recolléronse nesta zona marisqueira máis de 50 t. en 1967, entre 10 e 15 t. en 1983 e arredor de 1 t., en 1986. Un outro exemplo sobre a falta de planificación e da improvisación administrativa con que actúan os ‘entes portuarios’ foi a ampliación do porto de Vilagarcía para a instalación de depósitos para líquidos combustíbeis (en volume superan a carga do Prestige) e derivados petrolíferos trasfegados desde buques tanque a escasamente 0.5 km dos polígonos de bateas e das áreas de cultivos de bivalvos, que poñen nun grave perigo non só a poboación senón a produción do semicultivo de mexillón que constitúe toda unha tradición, ademais de ser un sector punteiro altamente rendíbel. Actualmente o regulamento comunitario obriga ás novas infraestruturas a cumpriren unha mínima normativa e moitos dos novos recheos fanse cos crebaondas correspondentes. No entanto, continuamos sen un plano de infraestruturas respectuoso co medio e de longo alcance, e así cada porto e cada cidade segue a planificar independentemente o incremento das súas propias infraestruturas portuarias ou deportivas fóra dun marco integral para toda a costa galega. Como mostra, na ría de Vigo estanse a construír máis de catro novos portos deportivos e proxectáronse uns recheos por máis de 200.000 mt2 nos últimos anos. Por outra banda, os grandes portos exteriores da Coruña e de Ferrol representan unhas mastodónticas infraestruturas cuns fortes impactos medioambientais e de dubidosa eficacia socioeconómica. O porto exterior de Ferrol vai representar unha importante alteración da circulación na ría de Ferrol e por tanto vai modificar o seu ecosistema (ADEGA, 2001). Como ocorreu no recheo de Bouzas, tamén na ría de Ferrol a destrución do patrimonio ecolóxico esténdese moito máis lonxe do que a propia infraestrutura proxectaba (Cristobo, 2002) ao non aplicar uns sistemas eficientes de contención das verteduras terríxenas. En resumo, despois de máis dunha década pouco se mellorou, e segue vixente a análise da propia Consellaría de Pesca que se recolle nun informe base sobre a situación ambiental do litoral no ano 1992: «Con non pouca frecuencia, diques, recheos, vías de comunicación etc. teñen efectos non previstos, tales como a modificación de correntes mariñas, que poden alterar o perfil do litoral e afectar a moitos dos seus usos: desaparición de praias, perda de calado en portos, alteración de substratos marisqueiros etc.». Ademais, a aplicación nos novos proxectos da normativa comunitaria non garante unha defensa do medio litoral. Actualmente (ano 2005) estase a construír na ría de Vigo un porto deportivo que inclúe un dique de 235 m que xa está afectando as praias e os bancos marisqueiros próximos. As numerosas alegacións que se presentaron no seu momento que se baseaban en estudos científicos realizados na Universidade de Vigo e no Instituto de Investigacións Mariñas que desautorizaban manifestamente o informe de impacto ambiental realizado por técnicos que descoñecen claramente o

A SAÚDE AMBIENTAL DAS RÍAS

175

que é unha ría como ecosistema (BOE 243, 10 outubro de 2002), non serviu para paralizar o proxecto. En resumo, o incesante incremento do nivel de urbanización das zonas costeiras das rías agudiza o conflito de intereses dispares que conflúen nelas, sen que exista –aínda hoxe– ningún tipo de planificación que conduza ao desenvolvemento sustentábel deste ecosistema altamente produtivo, mais limitado. Desde hai máis dunha década, ao aumento da poboación ribeirá súmase o incremento do tráfico marítimo e, moi especialmente, a ampliación das instalacións portuarias para poderlle gañar superficie ao mar con obras carentes dun consenso social que se basee nun debate sobre os usos e os recursos do sistema litoral.

CONTAMINACIÓN XENOBIÓTICA Aínda que, se se ven as cifras, este tipo de contaminación non constitúe o principal factor na deterioración das nosas costas, as actuacións puntuais, sobre todo en relación coas instalacións portuarias, poden supor e supoñen periodicamente, uns problemas serios na calidade das augas, o que orixina unhas graves repercusións tanto estéticas como nos sectores produtivos que están relacionados co aproveitamento dos recursos naturais. A contaminación por compostos non biodegradábeis que tenden a se acumular nos niveis tróficos e que ademais persisten logo do cesamento das emisións, non está excesivamente xeneralizada de acordo cos datos que o grupo de contaminación do Instituto Español de Oceanografía (IEO) vén recollendo ao longo da costa galega (PROVIGO, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003 e 2004). As análises químicas realízanse normalmente en sedimentos e en organismos vivos como os bivalvos, que usualmente concentran entre mil e un millón de veces estes compostos. Os niveis de hidrocarburos disolutos na auga son relativamente baixos na maioría dos puntos estudados, se exceptuarmos as zonas de grande trasfego marítimo e as zonas de estaleiros e de varadoiros onde son preocupantes os altos niveis de hidrocarburos (22 ppb). Igualmente son preocupantes os altos niveis de clorobifenilos (150 ppb) nos sedimentos nas zonas portuarias. Cómpre subliñar o feito de que máis do 33% da contaminación mundial continua por petróleo procede das trasfegas debidas a innumerábeis perdas motivadas por «pequenas» accións e accidentes –limpeza de tanques, carga de combustíbel,...–, e non polos graves accidentes espectaculares que supoñen un 12%, aínda que estes orixinen un foco contaminante puntual máis intenso con graves efectos inmediatos no medio. Estes accidentes –relativamente frecuentes na Galiza– son debidos ao intenso tránsito próximo ás costas e destruíron reiteradamente importantes bancos pesqueiros e marisqueiros no noso litoral.

176

FIZ F. PÉREZ e LOURDES VILA AMARELLE

Recentemente o accidente do Prestige volveu golpear o noso sistema litoral no que vén sendo o maior evento de contaminación por hidrocarburos no mundo. As condicións naturais evitaron en grande parte uns danos irreversíbeis nas Rías Baixas e a acción do mar e dunha multitude de voluntarios atenuaron uns efectos que, polo de agora, están por coñecer. Na costa aberta, nos coídos, permanece aínda fuel infiltrado ou soterrado e os efectos sobre os ecosistemas mariños estanse a avaliar actualmente. Polo que se coñece do acontecido en catástrofes similares, moitos dos seus efectos sobre as especies observaranse a longo prazo. Se se tiver isto presente, débese considerar que as rías están máis afectadas polos efectos crónicos da actividade industrial do seu contorno. De novo reaparece o vello conflito entre unha economía baseada na explotación dos recursos naturais sustentados nun ecosistema moi produtivo, e o uso oportunista da liña de costa para servizos que poñen en perigo e agriden a calidade da auga sobre a que se sustentan os recursos. Varias instalacións petroquímicas existen ao longo da costa, as cales crean riscos ou minoran a calidade medioambiental. Aínda que pensemos na necesidade destas instalacións para a nosa civilización, cabería obxectar que a integración dos servizos derivados do petróleo suporía a concentración de riscos nun só enclave sen pór en perigo todas as rías ao mesmo tempo. Por que instalar unha estación de servizo para grandes buques na ría de Vigo, outra na ría de Arousa e unha planta gasificadora na ría de Ferrol? Non serán todos eles proxectos especulativos e oportunistas que non favorecen para nada o desenvolvemento sustentábel con base nas propias características naturais das rías? Os metais pesados son tamén contaminantes xenobióticos que se acumulan na cadea trófica e nos sedimentos mariños. Os animais mariños presentan un factor de concentración de 3300 para o As, 4500 para o Cd, 400-7000 veces para o Cu, 1400 para o Pb, e 1000-10000 veces para o Hg. A análise dos sedimentos mariños (PROVIGO 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003 e 2004) por parte do IEO mostra un notábel impacto nas zonas urbanas por contaminación de Pb e Cd na ría de Vigo (de 1 a 1.5 ppb de Cd e 200-250 ppb de Pb na zona portuaria) motivada pola actividade industrial e polo tráfico terrestre, mentres que na ría de Arousa os niveis de Cr son altos (200-350 ppb) e gardan relación coas industrias de curtidos de peles (Soto, 1994). Non nos esquecemos da histórica vertedura de mercurio á ría de Pontevedra desde o complexo industrial de fabricación de pasta de papel que dá lugar a concentracións de Hg en moluscos de orde de 10 a 100 veces superiores aos das especies similares doutras rías, e nos sedimentos concentracións da orde de 1 ppm nas mostraxes obtidas fronte á localización de CELULOSAS (Cela e cols., 1992; Masa, 1994; Pérez e Vila, 1994; Masa, 2001).

A SAÚDE AMBIENTAL DAS RÍAS

177

CONTAMINACIÓN BIODEGRADÁBEL Os residuos derivados das actividades atraídas pola produtividade das rías xeralmente volven ás augas en forma de carga orgánica contaminante en maior ou menor medida. En números redondos, pódese dicir que a poboación, a industria alimentaria e o capítulo de outros (celulosas, industrias de transformación da madeira...) se reparten de maneira similar –aínda que con fortes diferenzas locais–, os tres terzos da carga orgánica que esas augas soportan. Velaí, pois, un bucle ben peculiar dos sistemas complexos: a alta produtividade biolóxica potencia a actividade transformadora humana que produce residuos, e estes deprimen a produtividade biolóxica (Murado, 1996). Un dos máis graves impactos que sofren as rías é a contribución de efluentes urbanos sen depurar en que a carga contaminante máis importante é materia orgánica. Baixo esta xenérica denominación englóbase toda aquela materia que nalgún momento tivo unha orixe biolóxica, mais neste caso, refírese a aquela materia que achegan as redes de saneamento, que non expresa un contaminante específico nin un produto tóxico concreto, senón unha infinidade de compostos que sustentan o desenvolvemento de virus e de bacterias patóxenos, principalmente coliformes. A súa contaminación baséase na degradación da salubridade das augas ao facelas non aptas para o uso alimentario (cultivos mariños) nin para o baño. Os niveis naturais de carbono orgánico disoluto (COD) no mar son baixos, aproximadamente de 1 ppm. A elevación dos niveis naturais de COD serve, por tanto, de indicador para o estudo e para a valoración da contaminación por carga orgánica dun ecosistema, pois esta elevación débese a unha contribución de orixe humana. Á medida que aumentan os valores de COD, o sistema perde saúde e, se estes valores acadaren os 20 ppm, provócase unha perda moi alta de oxíxeno, que pode alcanzar a anoxia e a morte biolóxica. As medidas de COD realizadas en 1994 na ría de Vigo caracterizaron o nivel de contaminación orgánica dos efluentes urbanos nuns 120 ppm, un nivel que diminuía por dilución máis ou menos rápida nas augas salgadas en función da dinámica mariña existente (Pérez e Vila, 1994). Aínda que as verteduras urbanas directas procedentes dunha poboación de máis dun millón de habitantes asentada no litoral galego acadan un volume anual de 153 millóns de m3 e unha carga anual de 18,5 millóns kg de COD, estes non parecen afectar apreciabelmente ao 95% do volume da auga costeira como mostran os baixos valores medidos de COD –menos de 2 ppm– que indican unha aceptábel calidade da auga. Este afortunado contrasentido débese á acción da circulación, que renova rapidamente o litoral con volumes de auga aflorada, arredor dos 3 billóns (3·1012) de metros cúbicos anuais. Os valores de COD medidos nas augas profundas das bocas das rías aproxímanse aos 0.84 ppm, e representan o valor típico das augas mariñas limpas. Esta auga con niveis de COD sistematicamente inferiores

178

FIZ F. PÉREZ e LOURDES VILA AMARELLE

aos existentes nas capas superficiais entra pola parte inferior das bocas das rías e é a responsábel da dilución do COD que achegan as verteduras urbanas. As industrias da conserva e da madeira tamén contribúen notabelmente a aumentar o nivel de COD nas rías, e son as de máis influencia nas Rías Baixas a fábrica de celulosa en Pontevedra e as conserveiras na ría de Arousa. Os únicos datos que se publicaron de COD medidos na ría de Pontevedra amosan uns elevados valores (11 ppm) na zona interior da ría, e no resto uns valores case o duplo dos medidos na ría de Vigo. Estes valores débense á vertedura de materia orgánica extraordinaria procedente de «Celulosas» na ría de Pontevedra, que é aproximadamente tres veces superior ao que se leva a cabo en Vigo (Masa, 1994). Na zona interna da ría de Pontevedra verte a terceira parte da poboación que verte na marxe sur da ría de Vigo, mais os contidos de COD son maiores, o que indica o grao de afección da empresa ENCE no referente á contaminación orgánica. Se descontarmos a compoñente natural de fondo de COD (1 ppm), o COD de orixe antropoxénica é sempre, como mínimo, dúas veces superior na ría de Pontevedra que na ría de Vigo. Na Galiza, a industria conserveira (atún, mexillón, sardiña, cefalópodos e fariña de peixe) acada unha especial relevancia, máis do 75% do total español, e localízase fundamentalmente nas rías de Arousa e de Vigo. Os impactos ambientais desta industria caracterízanse pola vertedura sen depurar de altas cargas de materia orgánica, e son as liñas de mexillón e de atún a máis contaminantes (Soto e Lema, 1996). A industria conserveira ofrece anualmente uns 12,5 millóns de kg de COD, o que equivale a un 70% da carga urbana e a un terzo da carga orgánica total vertida ás rías. Na táboa 1 móstrase, para os efectos comparativos, como as verteduras deste tipo de industria representan unhas cantidades moi importantes de carga orgánica nas rías. O total das verteduras da industria conserveira nas rías de Arousa e de Vigo equivale a unha carga de materia orgánica similar aos efluentes de poboacións de 350 e 200 mil habitantes respectivamente. En cambio, na ría de Pontevedra, onde a implantación da industria conserveira é moito menor, a vertedura de ENDESA/ ENCE S. A. equivale en carga orgánica a unha vertedura dunha poboación de 600 mil habitantes.

179

A SAÚDE AMBIENTAL DAS RÍAS

Táboa 1 Estudo comparativo dos caudais de auga (m3) e das cargas de materia orgánica (kg de carbono) debido a diferentes tipos de efluente TIPO DE EFLUENTE

Verteduras urbanas de VIGO Verteduras urbanas ao litoral galego (1,4 millóns de habitantes) ENCE/ELNOSA Industria conserveira (VIGO) Industria conserveira (AROUSA) Industria conserveira (GALIZA)

Caudal (m3/s)

Carga de COD (kg/s)

Volume anual (millóns m3)

Carga de COD anual (millóns kg)

0.7 4.85

0.084 0.59

21.8 153

2.6 18.5

0.87 0.11 0.16 0.32

0.25 0.060 0.10 0.18

27 3.5 5.2 10

7.7 1.8 3.3 5.7

EFECTOS DA CONTAMINACIÓN ORGÁNICA NAS RÍAS Aínda que os niveis de saturación de oxíxeno disoluto na auga das rías son sempre superiores ao 50% –indicando, por tanto, niveis de eutrofización baixos–, e as cargas de COD son diluídas en maior ou menor medida pola circulación rápida das súas augas, no entanto, os fondos das rías aparecen claramente afectados por este e por outros tipos de contaminación, e son cada vez máis extensas as zonas con lamas anóxicas orixinadas pola deposición de materia orgánica, así como polas contribucións de arxilas que se asocian aos recheos incontrolados, o que impide a cría e o desenvolvemento da vida animal e vexetal. Na ría de Vigo, a zona de Guixar até Bouzas presenta unhas lamas e unha carencia total de vida aerobia. Tamén na parte interior de ría de Pontevedra os residuos procedentes das industrias (Celulosas, Tafisa) e as verteduras urbanas estragaron grandes zonas de pradarías de algas até as converter en terreos lamacentos e cheirentos en que é imposíbel a vida aerobia. A carga de materia orgánica favorece a proliferación de microorganismos patóxenos. Dado o uso das rías para o cultivo intensivo de bivalvos, nos últimos anos comezou a se aplicar o control da calidade das augas para o cultivo seguindo a normativa europea en función dos niveis de coliformes fecais (Diario Comunidades Europeas 7216/1991). Esta recomendación incorporouna tamén a fundación PROVIGO para o control da capacidade depuradora das novas redes de saneamento con Estacións de Depuración de Augas Residuais (EDAR). A calidade das augas para o cultivo de bivalvos está afectada pola carga de augas residuais sen depurar que se verten nas zonas próximas aos polígonos de bateas. Non é casualidade que sexa nalgúns puntos

180

FIZ F. PÉREZ e LOURDES VILA AMARELLE

da ría de Pontevedra onde están situados os lugares con peor calidade microbiolóxica da auga para os cultivos de mexillón e onde son máis frecuentes os peches de polígonos de bateas por toxicidade diarreica. É a normativa europea, xunto coa presión do sector marisqueiro, a que está forzando a execución duns planos de saneamento, algúns proxectados en 1984, e que aínda están por rematar. O seguimento das verteduras de augas residuais á ría de Vigo demostrou que, até a entrada en funcionamento dos sistemas de bombeo de augas residuais e posteriormente da EDAR do Lagares, non baixaron apreciabelmente os niveis de COD na ría, desde os 120 ppm medidos no ano 1994, pasando polos 40-60 ppm dos anos 1995-1998 (PROVIGO, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000), até a ausencia de verteduras detectada desde o primeiro semestre do 2000. As mostraxes cuadrimestrais que rutineiramente se veñen realizando indican que, se exceptuarmos casos puntuais, os contidos e as cargas de COD a ría de Vigo diminuíron fortemente a partir desa data (PROVIGO, 2001, 2002, 2003 e 2004). Tamén desde o 2000, notouse un descenso importantísimo de coliformes fecais na beiramar da ría de Vigo. En 1998 os valores medios de coliformes fecais variaban entre 2·106 e 6·106 (número de coliformes por 100 ml) en Guixar, e entre 2·106 e 12·106 en Bouzas. No ano 1999 os valores medios foron claramente inferiores, sobre todo en Bouzas (entre 0.25·106 e 2·106 en Guixar e en Bouzas entre 1·103 e 5·103). No primeiro semestre de 2000 producíronse uns cambios importantes: a zona de Bouzas baixou o número de coliformes fecais por 100 ml entre febreiro e xuño desde 2000 até 250; en Guixar, no mesmo período, baixaron de 6000 a 1000. Os datos parecen ser esperanzadores (atribuíbeis ao funcionamento da EDAR) mais, con todo, as medidas realizadas en febreiro do 2000 na desembocadura do Lagares en Samil amosaron uns valores aínda moi altos, tanto de coliformes fecais (4.6·106) como de COD (490 ppm), os dous moi por riba dos valores usuais dos anos anteriores (25 e 250 coliformes fecais e 150-190 de COD). A pesar de que a EDAR do Lagares non depura a totalidade das verteduras de Vigo, supón unha mellora substancial na calidade do conxunto das augas da ría. Desde febreiro de 2000 non volveron detectarse uns valores altos de COD e de coliformes, o que indica que o EDAR de Samil vén respondendo ás funcións previstas (PROVIGO 2001, 2002, 2003 e 2004). Despois dos problemas xurdidos co propio emisario da EDAR, os valores lixeiramente máis altos de COD medidos nos últimos dous anos no punto extremo deste, indican que vén a cumprir a súa función. En definitiva, as EDAR da ría de Vigo (Samil e Teis) supuxeron unha importante mellora na calidade das augas da ría, aínda que na súa posta en funcionamento acontecesen moitos problemas en relación á súa localización e ao seu dimensionamento. Este último segue a ser un problema, pois cómpre unha descentralización e unha maior capacidade que evitar os problemas derivados das paradas técnicas ou das interrupcións por fallos.

A SAÚDE AMBIENTAL DAS RÍAS

181

PROBLEMAS AMBIENTAIS DERIVADOS DO MONOCULTIVO DO MEXILLÓN O intensivo semicultivo de mexillón nas rías galegas está xerando tamén uns problemas medio ambientais. A variación estacional e interanual das rías non permite estabelecer cal é o número idóneo de bateas, xa que depende das condicións oceanográficas e logo das meteorolóxicas e climáticas dominantes. Esta estratexia de produción marisqueira está practicamente nas marxes máximas de produción polo feito de que os propios bateeiros controlan a evolución da produción definindo a densidade de cordas que lles permite obter unha produción rendíbel en función da evolución natural do propio cultivo, fortemente dependente da dispoñibilidade de alimento. Nesta última década houbo anos de pouca produción primaria dentro das rías que orixinaron producións baixas de mexillón. O masivo semicultivo do mexillón, practicamente convertido en monocultivo, modifica totalmente a cadea trófica natural das rías, troca a súa poboación faunística natural e contribúe de forma importante ao incremento de grandes áreas con fondos practicamente anóxicos. Unha batea produce uns 190 kg/día de sedimento en forma de biodepósitos, que no total da ría de Arousa representan 475 t por día. O mexillón de batea convértese no segundo nivel trófico da cadea alimentaria e despraza o zooplancto e outros herbívoros. Aproximadamente un terzo da auga que pasa polas bateas é filtrada polos mexillóns, de xeito que se converten estas en puntos de acumulación de enerxía e de biomasa cara ao sedimento que está debaixo, actuando ao tempo de refuxio dos peixes, o que muda, finalmente, a poboación natural faunística das rías e diminúe fortemente a diversidade biolóxica.

CONCLUSIÓNS: CARA A UNHA XESTIÓN INTEGRAL DO ECOSISTEMA LITORAL Se as considerarmos en conxunto, as Rías Baixas galegas constitúen ao mesmo tempo un ecosistema privilexiado desde o punto de vista da súa produtividade e da súa diversidade, e un lugar de asento das poboacións humanas máis numerosas e densas da Galiza. Aínda que historicamente esta segunda característica é consecuencia da primeira, o certo é que, na actualidade, a diversificación e a complexificación da actividade económica do contorno determina numerosas áreas de conflito entre os criterios de utilización do espazo e os intereses ambientais. Un conflito que a usual política de laissez faire tende sistematicamente a resolver de maneira simplista, desaxeitada non só desde unha perspectiva que teña en conta a totalidade dos intereses en xogo, senón tamén desde os puntos de vista simplemente econométricos.

182

FIZ F. PÉREZ e LOURDES VILA AMARELLE

Unha ausencia total de planificación do ecosistema litoral galego, sobre o que teñen competencias catro niveis diferentes de autonomías administrativas (estatal, autonómica, municipal e o ente Puertos Públicos del Estado), aderezado cunha lexislación moi dispersa e moitas veces suxeita a recursos polas demais institucións, conduce a unha realidade de feitos consumados e de trampas administrativas. Os argumentos esgrimidos serven sempre ao fin perseguido. Se interesa instalar unha industria ou non depurar as augas residuais «as rías son ecosistemas que poden soportar calquera carga contaminante». Se interesa facer un novo porto deportivo «a zona está ecoloxicamente moi deteriorada e non merece a pena a súa recuperación». Algunhas xuntas do porto actúan como verdadeiros estados autónomos dentro das propias vilas costeiras. As zonas francas portuarias tratan de impor a súa propia dinámica no desenvolvemento local e costeiro. Aínda queda a Capitanía da Mariña no control da seguranza do tráfico marítimo, mais ninguén controla as verteduras ao mar de refugallos desde as embarcacións. Toda esta maraña de intereses sen articular conduce a uns conflitos: entre mariscadores e industrias, como a da celulosa; entre acuicultores e autoridades portuarias, como no caso de Vilagarcía. O gran perdedor resulta ser o ecosistema mariño, tanto na súa biodiversidade como na súa produtividade. Os bancos marisqueiros como o de Bouzas capitularon fronte ao avance dun recheo salvaxe, ilegal e destrutivo alén dos seus límites, que converteron unhas grandes áreas da rías en zonas enlamadas e implicaron a perda de áreas de posta. Os recheos asociados ao incremento de instalacións portuarias (moitos deles feitos sen o preceptivo informe de impacto ambiental) en case todas as vilas foi un feito xeneralizado durante a década pasada. Agora a última moda é o aterramento para portos deportivos e grandes portos para o trasfego de hidrocarburos. Debido ás súas peculiaridades naturais, practicamente todo o volume de auga mariña das nosas costas conta cuns niveis de calidade altos. Estes niveis de calidade redúcense fortemente nas áreas próximas aos focos contaminantes e aos sedimentos mariños que almacenan por tempos moito máis longos unhna grande cantidade de residuos contaminantes e un exceso de cargas orgánicas que os fan anóxicos nunha grande extensión. Se as expectativas de depuración de augas residuais urbanas e das industrias conserveiras e madeireiras se confirmaren, os niveis de calidade das augas acadarán os graos óptimos para o seu uso en acuicultura e para o desenvolvemento dunha economía sustentábel e diversificada. Porén, a recuperación dos fondos mariños levará moito máis tempo, talvez varios anos ou décadas. Débese lembrar que, no caso da degradación do ecosistema litoral por accidentes petrolíferos, a recuperación dos fondos mariños leva moito máis tempo que a limpeza das augas. As perdas de zonas de posta por invasión do litoral son, desgrazadamente, irreversíbeis. Urxe unha serie de medidas se quixermos preservar a saúde das rías galegas:

A SAÚDE AMBIENTAL DAS RÍAS

•

•

• • • •

183

Recollermos a información científica precisa para coñecermos o funcionamento integral dos ecosistemas do litoral galego e podermos prever os efectos dos distintos usos. Realizarmos unha planificación rigorosa do litoral que conte con todos os sectores implicados (científicos, conserveiros, pescadores e mariscadores, e ecoloxistas). Revisarmos e completarmos a lexislación para regularmos os niveis de impacto admisíbeis. Estendermos a posta en funcionamento de depuradoras para todas as verteduras urbanas e industriais. Facermos cumprir a lexislación estabelecida. Informarmos todos os sectores implicados sobre as limitacións naturais no uso do litoral.

Por último, como dicía Pedro Arrojo en relación aos ríos, preservar a posibilidade de que AS RÍAS SIGAN SENDO RÍAS.

REFERENCIAS Cela e cols. (1992). Enviromental Technology, 13: 11-12. ADEGA (2001). «Porto exterior, nova ameaza para a ría de Ferrol». Cerna, 32: 15-18. Cristobo, F. J. (2002). «A destrucción do patrimonio ecolóxico da ría de Ferrol». Cerna, 35: 8-12. Fraga, F. (1979). «Descenso de la productividad en la ría de Vigo a causa de la atenuación de la luz por la arcilla en suspensión». v:Investigación Pesquera, 43(2): 529-532. Masa, A. (1994). «Celulosas de Pontevedra. 30 anos de degradación da ría». Cerna, 10: 20-25. Masa, A. (2001). «Celulosas comete ‘delito ecolóxico’». Cerna, 32: 32-35. Murado, M. A. (1996). «O sistema litoral. Mitos e camiños. ¿Residuos ou recursos?». AdegaCadernos, 2: 21-31. Pérez González, L. (1996). «¿A costa do mar? Ou de costas ao mar». Adega-Cadernos, 2: 45-49. Pérez F. F. (2000). «La ría de Vigo: patrones de circulación». Investigación y Ciencia, 283: 36-37.

184

FIZ F. PÉREZ e LOURDES VILA AMARELLE

Pérez F. F. e Vila L. (1994). «Morfoloxía e dinámica das rías galegas». En Soto (Ed): A ecoloxía do medio mariño. (Santiago de Compostela, Asociación Adega). Pérez F. F. e Vila L. (1994). «Contaminación e deterioro das rías galegas». Cerna, 12: 10-13. PROVIGO (1996). Observatorio medioambiental de la ría de Vigo. Informe 1995. PROVIGO (1997). Observatorio medioambiental de la ría de Vigo. Informe 1996. PROVIGO (1998). Observatorio medioambiental de la ría de Vigo. Informe 1997. PROVIGO (1999). Observatorio medioambiental de la ría de Vigo. Informe 1998. PROVIGO (2000). Observatorio medioambiental de la ría de Vigo. Informe 1999. PROVIGO (2001). Observatorio medioambiental de la ría de Vigo. Informe 2000. PROVIGO (2002). Observatorio medioambiental de la ría de Vigo. Informe 2001. PROVIGO (2003). Observatorio medioambiental de la ría de Vigo. Informe 2002. PROVIGO (2004). Observatorio medioambiental de la ría de Vigo. Informe 2003. Soto, M. (1994). «A contaminación do litoral». En Soto (Ed): A ecoloxía do medio mariño. (Santiago de Compostela, Asociación Adega). Soto, M. e Lema, J. M. (1996). «Depuración biolóxica de efluentes residuais de industrias conserveiras». Adega-Cadernos, 2: 38-44.

185

CAPÍTULO 11

Río Miño: vivo, mais non moito HELENA CORREIA

PRESENTACIÓN Comeza por un fío de auga cristalina que irrompe, placidamente, do Pedregal de Irima Alta. Así se chama o lugar onde nace o Río Miño, nunha das vertentes da Serra de Meira (Cordilleira Cantábrica), a 759 metros de altitude e a case 40 km ao norte da cidade galega de Lugo. Comeza aquí o seu percorrido, correndo limpo, nun vale verdexante e dun simple regato transfórmase nun río, cuxo estado de graza cesa, sen piedade, a escasas decenas de quilómetros do seu nacemento. A descarga dos efluentes urbanos de Lugo figura como o primeiro aviso serio dunha aventura de 300 km de contrariedades. Até desaugar no Atlántico, setenta e cinco destes quilómetros percórreos en territorio portugués e constitúe a fronteira natural coa Galiza, desde a confluencia co río Troncoso, en Santo Gregório de Melgaço até a foz, en Caminha. O «Pai Miño», como lle chaman os galegos, é, nos días de hoxe, unha imaxe pálida daquilo que foi hai catro décadas atrás. Perdeu o ímpeto do pasado, a calidade irreprensíbel das súas augas, a riqueza piscícola e o enorme capital biolóxico que o caracterizaban e o elixían como o río salmodíneo mais farto da península Ibérica e dos máis importantes de Europa. O seu amorecemento entroncou, esencialmente, na multiplicación das necesidades enerxéticas de España, unha consecuencia do consumo galopante e, globalmente, na explotación salvaxe dos seus recursos naturais. Colorario da concretización dunha política exponencial posta en práctica, desprezou os intereses das poboacións ribeirás e, ao revés de potenciar os recursos endóxenos da rexión, promoveu a súa debilitación e extenuación.

185

186

HELENA CORREIA

OS USOS HIDROELÉCTRICOS En 1955 foi erguido o primeiro muro de formigón no curso principal: a presa dos Peares, na nacente da cidade de Ourense. Era o comezo do uso hidroeléctrico do Miño, que rapidamente se tornou nunha prioridade absoluta sobrepoñéndose á riqueza piscícola, aos usos agrícolas, ao ambiente e ás vontades e aspiracións dos habitantes das súas marxes. Na década dos 60 serán construídas as catro restantes: Belesar (1963), Velle (1966), Castrelo do Miño (1968) e, finalmente, o de Frieira (1969). Con este último estrangulamento artificial, erguido a 100 metros de Santo Gregório de Melgaço, o Miño ficou transformado, na súa parte alta, nunha sucesión de albufeiras (de Portomarín a Frieira). Os custos ambientais desta intervención son inconmensurábeis e os efectos dos impactos producidos son irreversíbeis. Alterouse toda a súa hidrodinámica. Opéranse, a partir de aquí, unhas modificacións na morfoloxía das súas marxes e do seu leito; no clima, ao crear unhas condicións para a formación de néboas nas zonas das albufeiras (o caso de Castrelo de Miño, de Velle e de Frieira); no réxime térmico a través da estratificación e da diminución global da temperatura da auga; nos fenómenos de erosión, de transporte e de sedimentación da materia inerte carrexada; na capacidade de dispersión de carga poluente lanzada, cada vez maior cantidade, no seu leito, doravante máis enfraquecida; no réxime hídrico, coa ocorrencia de flutuacións bruscas de caudal producidas pola descarga de presas españolas, que chegan a orixinar unhas oscilacións na orde dos seis metros –a partir do embalse da Frieira–, constituíndo un impacto tremendo para a fauna e a flora deste río. A acumulación de materia orgánica nas albufeiras propiciou un crecemento anormal de plantas acuáticas e de microalgas, ao facer diminuír o teor de oxíxeno disolto na auga, con prexuízo obvio para a ictiofauna. A destrución causada ao Río Miño e aos ecosistemas que el soporta polo aproveitamento hidroeléctrico realizado en grande escala, non inhibiu os propósitos da empresa española Unión Fenosa e da portuguesa EDP de pretenderen construír no seu curso principal o sexto muro de formigón: a presa de Sela. Refírase que, actualmente, existen na Bacia Hidrográfica do Miño, 46 presas en funcionamento (41 delas repartidas polos afluentes), unha circunstancia que a clasifica como a Bacía lusoespañola coa maior densidade de aproveitamentos desta natureza, seguida do Texo, do Douro e, finalmente, do Guadiana. Baseadas nun acordo que se levou a cabo en 1968 polos gobernos de Franco e de Salazar, sobre o uso e o aproveitamento hidroeléctrico das partes internacionais dos ríos Miño, Lima, Texo, Guadiana, Chanza e os seus afluentes, as referidas empresas produtoras de electricidade, retomaron, nos últimos anos, aquel proxecto, concibido

RÍO MIÑO: VIVO, MAIS NON MOITO

187

para a zona da Valinha, na freguesía de Ceivães, a preto de 10 km de Monção e 50 da foz do Miño. Para alén da ampliación dos efectos xa producidos polas restantes presas cuxa escala terá de ser aferida ao feito de se situar no treito final do río a unha distancia relativamente próxima da desembocadura, tería tamén outras consecuencias dramáticas que sentenciarían o fin irremediábel deste curso de auga: •

•

•

•

a destrución dos leitos naturais de desova das especies piscícolas máis nobres do río (salmón, sável e lamprea), comprendidos entre as localidades de Friestas e Santo Gregório; a formación de micro-climas caracterizados pola formación de néboas a partir da zona da albufeira, que se expandiran por unha grande superficie territorial dos concellos de Monção e de Melgaço (aténdase ao que acontece, actualmente, cos neboeiros que se forman, a partir das albufeiras das presas de Lindoso e de Frieira que chegan, respectivamente, a Castro Leboreiro e á vila de Melgaço). a creación dunhas condicións climáticas adversas á actividade vitícola desta rexión, a primeira en Portugal en exportar viños a Inglaterra (séc. XVI), que porían en perigo o cultivo de determinadas castas de uvas de calidade superior, como é o caso do viño Alvariño (as néboas formadas a partir da Frieira alteraron o calendario de vendimas, debido ao atraso que provocan na maduración das uvas). a desaparición dun valiosísimo patrimonio histórico, cultural e arquitectónico, formado polas máis de 900 pesqueiras existentes nas dúas marxes do río, que ficarían submersas pelas augas da albufeira –as da marxe portuguesa foron obxecto dun estudo exhaustivo e dunha intervención que realizou a CORENAA e xa publicados en libro. un maior asoreamento da zona da foz do Miño e o aumento da influencia mariña debido á diminución do caudal e o enfraquecemento da forza cinética do río provocados pola retención das súas augas.

A suma de todos estes efectos traduciríase nun forte golpe para as actividades económicas (pesca, vitivinicultura, acuicultura e turismo), e ecoloxía, a paisaxe, os valores históricos culturais desta rexión ribeirá, desde Caminha até Melgaço. Desde 1993 que a COREMA vén a desenvolver unha campaña contra a súa construción, á que se adheriron varias asociacións ecoloxistas, pescadores, agricultores (nomeadamente vitivinicultores) e autarcas das dúas marxes do Miño. Aínda que se conseguise gañar a batalla crucial (a Comisión Luso-española para Regular o Uso e o Aproveitamento dos Ríos Internacionais nas súas Zonas Fronteirizas pronunciouse

188

HELENA CORREIA

contra o proxecto na súa reunión do 15 de outubro de 1999) non está gañada a guerra, e mantense a posibilidade das empresas reformularen o proxecto1. Tamén o río Coura (o último afluente na marxe esquerda) estivo na mira dalgunhas empresas auspiciadas por fondos comunitarios, apostadas en se enriqueceren coa produción hidroeléctrica, á costa da apropiación e da destrución dun patrimonio que a todos pertence. Para alén das mini-hídricas de Pagade e Paus, xa construídas, están máis 6 en apreciación por esta actividade. De igual modo, o río Mouro e o río Troncoso (pequenos cursos de montaña) non escapan á voracidade destas empresas que, para os efectos, presentaron no INAG 10 proxectos para a instalación de igual número de minicentrais, de resto, xa contestadas polas Juntas de Freguesia locais e as respectivas Câmaras Municipais.

A POLUCIÓN Noutrora unhas augas impolutas, o Miño é hoxe o río internacional máis poluído á entrada do territorio portugués. Mercé da súa, aínda significativa, capacidade autorexenadora, recupera algúns quilómetros despois de comezar o percorrido en Portugal e, á excepción dun outro treito, clasifícase como «pouco poluído e de calidade razoábel», até alcanzar a foz. Unha realidade ben diferente é, de feito, a que caracteriza a maior parte do seu percorrido na Galiza, onde presenta un elevado grao de contaminación. Na orixe da alteración da calidade da auga está a descarga dos numerosos canos domésticos e industriais, que drenan directamente para o seu leito e para os afluentes de grande cantidade de residuos. Relativamente aos primeiros, destacamos os efluentes dos principais aglomerados urbanos existentes ao longo dos 300 km que totalizan o seu traxecto e, de entre eles, os da cidade de Lugo e de Ourense. A instalación de redes de canos e de estacións de tratamento de augas residuais (ETAR) con orixe doméstica é, na marxe galega, aínda incipiente. Na parte internacional, as poucas ETAR que existen non funcionan. Unha situación diferente verifícase na marxe portuguesa, onde se rexistran uns niveis de antendemento moito elevados. En relación á polución de orixe industrial, o escenario tínxese de cores aínda máis cargadas. Os principais focos de contaminación localízanse no Polígono Industrial das Gándaras (o Porriño) e no Polígono Industrial de San Cibrao das Viñas

1 N.E.: o proxecto foi despois desestimado por unha declaración negativa de impacto ambiental, mais que deixou a porta aberta á presentación dun novo proxecto. Así, as empresas presentaron en 2004 novos preproxectos para a construción de tres encoros con presas de 23 m de alto cada un que asolagarían uns 20 quilómetros de río (véxase: Anxo F. Saborido. O Río Miño en perigo. Cerna núm. 43, páx. 28-29, 1995).

RÍO MIÑO: VIVO, MAIS NON MOITO

189

(Ourense) que transforman, respectivamente, os ríos Louro e O Barbañas en simples receptores de produtos químicos, de metais pesados e doutras substancias de longo espectro contaminante. Espalladas un pouco por todo o lado, varias unidades industriais verten na rede hidrográfica do Miño os seus efluentes, sen calquera tratamento previo ou rudimentariamente depurados. É o caso das minas de carbón de Ponferrada, principais responsábeis pola contaminación do seu maior afluente (o río Sil, con 226 km de longo); da RENFE a través das súas oficinas de desincrustación dos motores dos trens, instaladas en plena cidade de Ourense; das industrias lácteas na zona industrial de Campos 1 en Vila Nova da Cerveira (onde funciona unha tinturaría); das minas de volframio de Covas (Vila Nova da Cerveira) que, a pesar de seren encerradas en 1984, por consecuencia do auténtico vandalismo que produciran na fauna piscícola do río Coura, continúan a escoar para o seu leito detritos perigosos acumulados durante décadas nos seus vertedoiros. Isto porque o Estado non fai aquilo que lle compete facer, ou sexa, proceder ao seu selado. Cómpre citar, finalmente, a polución ocasionada polos produtos químicos que se empregan de forma incontrolada nas actividades agrícolas marxinais (herbicidas, pesticidas, funguicidas) que chegan ao río Miño transportados polas augas de superficie, subterráneas ou pola simple acción do vento, e a grande concentración de nitratos e de nitros nalgúns regatos, coa orixe na urina do gando, lanzada a partir de varias explotacións pecuarias. A explosión poboacional (o «bloom») da microalga (Microcystis aeruginosa), potencialmente canceríxena, ocorrida durante o verán de 1990 e que se recolleu nos anos posteriores é unha boa radiografía do estado de contaminación do río Miño, que non é xeneralizada na parte internacionalmais mais é xa, nalgúns puntos dese traxecto, un motivo para a alarma. O desenvolvemento desta cianobacteria débese á existencia de grandes cargas de nutrientes, de temperaturas elevadas e á alta luminosidade e é típico de ecosistemas acuáticos eutrofiados, como o caso das albufeiras das presas españolas do río Miño. As toxinas que esta «alga letal» produce, constitúen unha ameaza para o ambiente, a fauna piscícola e un enorme risco para a saúde pública.

EXTRACCIÓN DE AREA, A PESCA ESQUILMADORA, A ESPECULACIÓN URBANÍSTICA E OUTROS IMPACTOS Un dos maiores problemas deste curso de auga internacional foi sen dúbida, a extracción de seixos e de area, arrancados do seu leito, diariamente, ao longo de moitos anos. A campaña que a COREMA desenvolveu durante varios meses a favor da prohibición desta actividade extractiva era para nós todo o máis importante que poderiamos facer nesa altura por este río. O día 1 de marzo de 1989 –data en que cesou a acción das 14

190

HELENA CORREIA

dragas que operaban desde Caminha a Valença– figura como un referencial impagábel na defensa do río Miño, asumida conxuntamente por pescadores, por asociacións e pola poboación en xeral, das dúas marxes. Catro anos despois, pola man da Câmara Municipal de Caminha, regresou esta actividade de mala memoria ao seu estuario. A creación artificial das condicións para a circulación do ferri da cámara, nunha zona en que as condicións lle son totalmente adversas, determinou a abertura dunha virtual canle transversal, cuxa ficticia manutención está a obrigar a unha continuada extracción de area. Esta obra ilegal, realizada sen ningún tipo de estudo de avaliación de impacto ambiental (obrigatorio por lei) levou a COREMA a presentar, en maio de 1993, unha queixa ao DXXI, en Bruxelas, contra as autoridades portuguesas. Os efectos desta acción antrópica fortemente impactante están non só a facerse sentir na zona estuárica, como tamén na parte litoral de Caminha, que acusa unha diminución do seu cordón dunar. Un maná para os areeiros que propoñen abrir máis canais, todo isto en defensa do río e da clase pesqueira local... Con amigos así non é preciso ter inimigos! Un outro dos factores responsábeis polo depauperamento dos recursos naturais do Río Miño é a respecto do esforzo de pesca que está a ser realizado. De acordo cos datos fornecidos pola Capitanía do Porto de Caminha, en 1998 estaban rexistradas nas dúas marxes 870 embarcacións de pesca (470 portuguesas e 400 galegas). O emprego das artes extremadamente agresivas para a fauna piscícola como é o caso do atelá na captura da angula (como é coñecida a anguía en fase de crecemento, cun tamaño máximo de 6,5 cm) dezma, todos os anos gran cantidade de peixe. Esta pesca é escandalosamente permitida no Río Miño. Nos últimos anos, o crecemento urbano desordenado e a especulación do solo provocou, cun ritmo acelerado, o aumento da presión humana sobre o estuario, e conduciu ao aterro e á destrución de áreas marxinais, particularmente sensíbeis do punto de vista biofísico. De nada sérvelles o feito de estaren incluídas en zonas de Dominio Público Marítimo, Reserva Ecolóxica Nacional no programa CORINE/ BIOTOPOS, en Zona de Protección Oficial e, desde agosto de 1997, na Lista Nacional de Sitios da Rede Natura 2000. O suceso desta política de asalto ás zonas REN, nalgúns casos lexitimadas polos propios Planos Directores Municipais, redundou na vandalización da paisaxe e na destrución da biodiversidade. Concominantemente coa intensificación de prácticas recreativas desaxustadas da sensibilidade ecolóxica do medio rural e coherentes coa aplicación dun modelo de turismo masificado –o exemplo da proliferación incontrolada de motos de auga, jetski e barcos equipados con potentes motores que actualmente enchen a zona do estuario– xeneralizáronse unhas pequenas intervencións que, puntualmente, artificializan as súas marxes (construcións de cais, de paredes etc). O impacto que produciu a circulación das referidas embarcacións –so na freguesía de Seixas están ancorados no verán máis de 500 barcos de recreo– provocou entre outros feitos unha erosión fortísima da marxe portuguesa.

RÍO MIÑO: VIVO, MAIS NON MOITO

191

O POTENCIAL ECOLÓXICO DO MIÑO INTERNACIONAL E ALGUNHAS MEDIDAS URXENTES A pesar das disfuncións enumeradas, o río Miño conserva aínda unha gran importancia ecolóxica que se asenta, sobre todo, na produtividade, na extensión e na variedade dos sistemas vivos que congrega. Os seus recursos piscícolas –aínda que acusan unha diminución substancial en relación co pasado–, gozan, mesmo así, dunha prominencia inatacábel. Este río é o hábitat da maioría das especies migratorias de peixes descritas na Europa e das especies típicas das augas salubres, que se desenvolven, simultaneamente, en medios de auga doce e mariños: é o caso das anguías, das troitas, da lamprea (un cilóstomo), do sável (unha especie emblemática no Miño, outrora moi abundante) e do salmón (especie que, actualmente, encontra no Miño o límite sur da súa distribución na Europa). A lamprea, unha especie prehistórica que conseguiu sobrevivir até os nosos días e integrar o patrimonio natural deste curso de auga internacional, alimenta, aínda hoxe, a festa gastronómica máis antiga de Galiza: a festa de Arvo, localidade da marxe dereita, situada fronte a Melgaço. O seu estuario, debido á súa situación xeográfica e ás características biofísicas, desempeña un papel de enorme valía na dinámica migratoria europea das aves. Constituíu un dos escasos elos da cadea migratoria, que comeza no norte de Europa e termina no continente africano. É un refuxio natural de 225 especies de avifauna, 61 das cales son especies acuáticas. Para rematarmos con esta descrición, acrecentamos un mamífero, a londra, que teima en habitar algúns dos locais máis recónditos das súas marxes. Desde 1986 que as diferentes entidades da administración de Portugal e de España discuten na creación dunha área de protección ecolóxica deste estuario, concretizando algunhas medidas avulsas, que demostraron, alén do máis, a falta dunha visión integrada dos problemas de vontade política para defender e valorizar este importantísimo recurso hídrico. Mentres ás medidas de fondo tardan, este riquísimo patrimonio vaise, diariamente, degradando e desclasificando, e réstanlle, despois, agardar pola concretización dunha intervención pretendidamente curativa e simplemente paliativa. O río Miño aínda está a tempo de ser salvado. Non se lle poderán devolver as condicións de que gozou no pasado, mais poderanse crear unhas condicións para tornar perenne a biodiversidade que aínda hoxe posuíu. Para isto tórnase imprescindíbel proceder á realización dun estudo científico da súa bacía, dispor dunha base de datos que constitúa a ferramenta indispensábel para calquera intervención futura. Consideramos, desde xa, fundamentais as seguintes medidas:

192

HELENA CORREIA

• •

• • • •

• • •

Fin da instalación de máis aproveitamentos hidroeléctricos en toda a bacía. Obrigatoriedade das presas instaladas no seu curso principal de garantiren permanentemente un caudal mínimo ecolóxico, cesando as descargas incontroladas. Tratamento dos efluentes urbanos e industriais. Control da utilización de produtos agroquímicos a aplicación do Código das boas prácticas agrícolas. Preservacións das marxes e das zonas adxacentes, que impida a construción e outras intervencións que destrúan a súa cobertura vexetal natural. Extracción de area apenas co obxectivo de rexenerar o río e de potenciar os seus recursos piscícolas, se esta necesidade fose confirmada por estudos críbeis. Alargamento dos límites actuais do «Refuxio de caza do estuario do Miño» a toda a área do sapal do Coura. Regulamentación dos deportes náuticos motorizados e defensa do emprego de embarcacións de recreo á vela e de remos. Defensa do agruturismo, do turismo ambiental e cultural.

Para preservar este conxunto de medidas, é imprescindíbel a clasificación do estuario internacional do río Miño como Espazo Natural Protexido, un obxectivo central polo que loitamos desde a data da constitución da COREMA (en 1988). Só unha política de xestión integrada dos recursos naturais e humanos da súa bacía hidrográfica asumida polos países será capaz de promover un desenvolvemento sustentábel desta rexión transfronteiriza e garantir que o río Miño corra azul e continúe a alimentar o imaxinario común dos pobos das dúas marxes.

193

CAPÍTULO 12

O río Lima e o seu encadramento rexional FERNANDO JOÃO FERNANDES FONSECA

A BACÍA HIDROGRÁFICA No pleno corazón da Galiza, a formar unha bacía dendrítica, nace o río Lima na denominada lagoa de Antela, unha zona plana que tamén está envolvida por diversos conxuntos montañosos, onde nas abas se cruzan as diversas liñas de auga que irán formar as fontes do Lima. O outro brazo principal que orixina a liña da auga vén da Serra de San Mamede. Na análise que se pode efectuar nas cartas xeográficas representativas desta rexión verifícase que se trata dun espazo rodeado por cadeas de montañas que forman unha barreira de condensación onde se verifican unhas caídas pluviométricas na orde dos 2200 mm por ano de media, cuns picos que atinxen dos 1545 metros no cumio da Nevosa e a altura de 1538 en Altar de Cabrões, ambos os dous situados na serra do Gerés. Por se encontrar o primeiro conxunto de altitudes na serra do Soajo a 1416 metros de altitude cunha distancia en relación co océano atlántico de 50 km, os ventos que proveñen do mar ao esbarraren neste conxunto irán dar orixe a unhas chuvias tan importantes que forman unha das rexións da Península Ibérica con maior pluviometría. Cunha bacía hidrográfica en que aproximadamente 2/3 se sitúan en España, e unha extensión total de 108 km, dos que 65 km son en Portugal, practicamente todo o val do río Lima está formado na grande maioría por granitos, e é un lugar que se acha pouco mineralizado cun pH que se sitúa á volta de 6. As formacións rochosas presentan uns niveis de fracturación que permiten a existencia de lenzos freáticos con produtividades en furos verticais cuns valores de 1 l/s. Dentro dos afluentes temos que subliñar na marxe dereita o río Vez, en cuxo terzo superior o río tería como escoamento a dirección do río Miño, mais que por calquera accidente xeolóxico este

193

194

FERNANDO JOÃO FERNANDES FONSECA

camiñou na dirección do río Lima. Neste río temos que sinalar a presenza de moreas laterais de fondo ben como bloques erráticos que proban a existencia de glaciación. Dado o isolamento a que toda esta rexión do lado español estivo sometida, debido á barreira que constituía a liña da fronteira con Portugal que se estende por todo o sur coa rexión de Montealegre coa liña divisoria dos cumes do Gerés e do lado Poente coa liña divisoria da Peneda, ben como macizos montañosos que a separan do resto da Galiza (neste caso os vales dos ríos Sil e Miño), atravesou este século sen que sufrise as intervencións que se fixeran durante a revolución industrial por toda Europa e o desordenamento debido á presión urbanística. É así que toda esta riqueza quer do punto de vista paisaxista e con grandes recursos hidroxeolóxicos chega aos nosos días nunhas condicións que todos podemos usufrutuar se para iso tomarmos as medidas que impidan os atentados que poidan probar uns danos irreversíbeis.

INTERVENCIÓNS QUE ALTERAN AS CONDICIÓNS DO RÍO As análises efectuadas á auga nunha campaña que se prolongou desde xaneiro de 1999 até agosto de 1999, na zona portuguesa a partir de Touvedo para o lado da foz, revelan unha auga cuns valores de CBO de 1,5 a 2,3 mg/l e cuns niveis de oxíxeno que revelan calidade. Nesta parte non sería desbotábel a posibilidade de aproveitar este recurso mineral para o aproveitamento do abastecemento de auga ás poboacións, unha situación que xa está a ser considerada no estudo integrado do Val do Miño. Debemos facer aquí unha chamada de atención para a posibilidade de envolver os municipios galegos no abastecemento da auga. Dentro das intervencións que alteran as condicións do percorrido natural do río Lima temos que sinalar o emprendemento hidroeléctrico das Conchas cuxa construción é de 1949 cunha altura de 46 metros e unha extensión de 304 metros, o emprendemento das Salas nun afluente da marxe esquerda do río Lima e cunha altura de 48 metros e unha extensión de 1040 metros, o Alto Lindoso cunha altura de 110 metros e unha extensión de 297 metros, e o de Touvedo cunha altura de 42.5 metros e unha extensión de 134 metros. Recentemente foi construída unha represa en Ponte Lima para a formación dun plano de auga cunha altura aproximada de 1,0 metro. O aproveitamento do Alto Lindoso foi o que máis impacto trouxo ao nivel das condicións ambientais, coa creación dunha albufeira, cunha área inundada de 1042 km2 e cun volume útil de 42.5 Hm3. Trátase dun embalse construído no terzo medio do río, onde presenta un percorrido nun val encaixado nas marxes abruptas, cuns desniveis que proporcionaba a instalación dunha presa que aproveitase as alturas da caída de auga para a produción de enerxía. Xa que se achaba na rexión do Parque Nacional Peneda-Gerés tomáronse uns coidados especiais no que di respecto ao patrimonio construído que iría ficar somerxido, co embalse provocado pola presa,

O RÍO LIMA E O SEU ENCADRAMENTO REXIONAL

195

nomeadamente no lado galego a igrexa e o cemiterio de Aceredo, unha aldea que se situaba a seis quilómetros da fronteira da Madalena. Por curiosidade, cómpre dicirmos que esta igrexa fora construída, no lugar de Manín, na primeira metade do século XVIII e o seu verdadeiro nome era o de San Salvador de Manin. En 1769 por indicación do bispado de Ourense esta foi transferida para Aceredo. Para esta segunda transferencia que foi realizada o 13 de xaneiro de 1992, foi feito un levantamento fotográfico con 1500 fotografías e filmacións en vídeo, e a numeración de todas as pedras da igrexa, e cuxa obra de remodelación durou 49 días. O emprendemento do Alto Lindoso é o máis potente de Portugal cunhas turbinas do tipo Francis de 2x317 MW cunha turbinación de caudais a plena carga de 2x125 m3/s. Para modular estes caudais foi necesario construír a 17 quilómetros augas abaixo o encoro de Touvedo que regula os caudais turbinados polo Alto Lindoso, para uns valores inferiores a 100 m3/s. Cómpre facermos unha chamada de atención para estes caudais a partir de Touvedo, que ao provocaren unhas oscilacións de preto dun metro do nivel da auga, xa provocaron uns accidentes mortais e é totalmente urxente evitar que mais casos como estes acontezan. De referir na presa do Lindoso a devolución dos caudais turbinados a preto de 5 km para a baixamar, a través dunha galería de restitución revestida en formigón co diámetro de 8,30 metros no sentido de evitar que a parte do río en todo este percorrido fique sen auga, foi previsto instalar nas descargas de fondo, cunhas capacidades máximas de 2x200 m3/s, outros dous condutos dotados cunha válvula de control no sentido de regular o caudal ecolóxico. A polémica instaurouse debido á non permanencia no río do caudal ecolóxico. Son de sinalar as descargas de cheas na marxe dereita que permiten uns baleiros de 2700 m3/s. Estas descargas asociadas á capacidade de amortecemento permiten dominar a enchente milenaria que aquí ten o valor de 3500 m3/s. No terzo inferior en que o río practicamente presenta unhas inclinacións pequenas até a foz, temos que sinalar as zonas lacunares de Bertiandos e Estorãos que serán clasificadas como parque natural, dentro da rede Natura 2000, onde se pode verificar a existencia de numerosas especies piscícolas, como a lamprea, o salmón e outras, como especialmente a lontra. Trátase dunha área de 300 hectáreas dotada de grandes potencialidades onde se poden desenvolver unhas actividades ligadas á investigación científica de campo, ao lecer e ao turismo. Como a intervención que provocou algún impacto no terzo inferior do río, temos a presa de Ponte de Lima que trouxo uns problemas importantes á lamprea e a outras especies que se vén con dificultades en pasar para o lado do nacemento do río. Faise necesario un estudo máis profundizado no sentido de viabilizar este aspecto tan importante para as poboacións que viven do nacemento do río. Ligadas aos fenómenos do litoral oceánico temos as cuestións que teñen que ver coa desaparición das praias e o retroceso da liña de costa. Na costa atlántica cara

196

FERNANDO JOÃO FERNANDES FONSECA

a occidente, os dous primeiros grandes afluentes do océano Atlántico no que di a respecto do caudal sólido son o río Miño e o río Lima. Mentres na costa da Galiza non temos que rexistrar unhas praias con grandes areais, debido ás correntes lonxitudinais que se verifican no océano Atlántico e que teñen a predominancia do sentido nortesur, tanto no Miño como no Lima, ao transportaren o caudal sólido para o Atlántico permiten a reposición dos areais que se confirman ao longo da costa portuguesa, e evitan así a desaparición de extensións de area que se comproban no período de inverno en que as praias para mellor disipación de enerxía toman o chamado perfil de inverno. Esta situación corrobórase coa draga natural que o río posuía, que eran as cheas que se verificaban anualmente. Coa construción das presas e debido á capacidade de amortecemento que estas teñen para os períodos de grandes enchentes, esta posibilidade desapareceu, e débese proceder ás drenaxes controladas, no sentido de evitar o enchemento do leito do río, sobre todo na zona estuaria. Estes dragados deben ser coidadosamente estudados así como a extracción das areas debido á existencia das ovas de lamprea que se encontran nos areais río arriba, e se non se tomaren os debidos coidados estamos a eliminar unha grande riqueza desta rexión e para a que se torna urxente intervirmos. No que di a respecto do transporte do caudal sólido, non se ten rexistro dos volumes transportados polos ríos, no entanto coa erosión acentuada dos solos, coa desforestación debido aos incendios forestais, o cultivo de culturas de grande erosión como o millo asociadas aos emparcelamentos, que eliminan as diferenzas de nivel, e acaban coas liñas de bordadura dos campos, todo isto trae como consecuencia que, unha vez chegados ao talvegue, irán condicionar o aproveitamento das potencialidades deste valioso recurso hídrico.

REFLEXIÓN FINAL As poboacións que durante xeracións sempre viviron en equilibrio coas riquezas que este recurso proporciona, deberán ter unha palabra que dicir sobre as futuras intervencións e loitaren por aquilo que é un patrimonio e non un prezo.

197

PARTE III A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA NA GALIZA

This page intentionally left blank

199

CAPÍTULO 13

A directiva marco da auga: aspectos xurídicos e institucionais PEDRO BRUFAO CURIEL

INTRODUCIÓN A aprobación da Directiva Marco da Auga (DMA), Directiva 2000/60/CE, do Parlamento Europeo e do Consello, do 23 de outubro1, é unha das últimas medidas importantes, se non a máis relevante, no referente á xestión das augas e dos ecosistemas hídricos nos países da Unión Europea (UE), aos que haberá que sumar, dentro duns anos, os que agora se achan nun proceso de adhesión. Para coñecermos a súa verdadeira orixe e o seu alcance é necesario facermos unha breve alusión ao seu proceso de aprobación, onde sairán á luz as diferentes posturas que existen sobre a política e a xestión hidráulicas2. En primeiro lugar, a UE enfocou os problemas que se derivan da auga desde un punto de vista eminentemente sectorial, xa que desde os anos 70 se dirixía principalmente en diversos controis de verteduras contaminantes (emisión) e de obxectivos de calidade (inmisión) das augas receptoras desas verteduras, que é o que se coñece como enfoque combinado. Co transcurso dos anos, aprobouse unha ampla serie de diversas normas do máis variado, como as relativas á calidade das augas destinadas ao baño, ao abastecemento humano, á vida de diversas especies ícticas, ás mostraxes, ás verteduras de substancias perigosas ou aos nitratos procedentes de actividades agropecuarias.

1 Que entrou en vigor o pasado día 22 de decembro de 2000. Publicada no DOCE L 327, de 22.12.2000. Como resulta obvio, recomendamos a lectura directa, persoal e detallada do texto da DMA. 2 Véxase: Barreira, Ana: La evolución de la propuesta de Directiva Marco del Agua, en «La aplicación de la Directiva Marco del Agua en España. Retos y oportunidades». Instituto Internacional de Derecho y Medio Ambiente. Madrid. 2000.

199

200

PEDRO BRUFAO CURIEL

O paso do tempo demostrou que o enfoque sectorial é insuficiente para tratar de corrixir os múltiples e variados problemas de que adoecen as nosas augas. Disto xa se decatou o V Programa Comunitario en materia de Medio Ambiente3, ao sinalar que o traballo comunitario nesta materia ten que se centrar no seguinte: • • •

Evitar a contaminación das augas subterráneas e superficiais, continentais ou mariñas, con especial coidado da contaminación en orixe. Recuperación das augas subterráneas e superficiais, co fin de asegurar unha fonte apropiada de subministración de auga potábel. Adecuar a demanda á subministración de auga por medio dun uso e dunha xestión máis racional dos recursos.

Os primeiros pasos déronse en 1995, cando a Comisión de Medio Ambiente do Parlamento Europeo e do Consello solicitaron a revisión a fondo da política hidráulica da comunidade, un proceso en que interviñeron tamén o Comité das Rexións e o Comité Económico e Social, os que levaron en 1997 á comisión unha proposta de directiva pola que se estabelecía un marco comunitario de actuación no ámbito da política de augas. Esta proposta sufriu diversas modificacións, que foron froito dun intenso e interesantísimo debate, a través do que se puxeron de manifesto as posturas máis ecoloxistas do Parlamento europeo fronte ás máis conservadoras e pro sectores económicos do consello. É preciso subliñarmos neste punto que durante a súa tramitación, a proposta viuse afectada pola adopción do Tratado de Ámsterdan4, o que incidiu de xeito notábel na súa discusión, xa que se pasou dun procedemento baseado na «cooperación» entre estes organismos a outro denominado de «codecisión», en que se lle dá maior protagonismo ao parlamento e se precisa a aprobación por unanimidade do consello, ao se tratar da xestión dos recursos hídricos. Estas disparidades fixeron mesmo que viñese a concurso o ano pasado o Comité de Conciliación, composto por 30 membros a partes iguais do parlamento e do consello. Estas son, en liñas xerais, as características básicas da xestación da DMA.

3 Programa comunitario de política e actuación en materia de medio ambiente e desenvolvemento sustentábel «Cara a un Desenvolvemento Sustentábel». Bruxelas, 20 de maio de 1992. COM (92) 23 final Vol. II. 4 Os novos artigos dedicados ao medio ambiente son o art. 174, 175 e 176, que substituíron aos arts. 130 R, S e T, respectivamente.

A DIRECTIVA MARCO DA AUGA: ASPECTOS XURÍDICOS E INSTITUCIONAIS

201

ASPECTOS INSTITUCIONAIS E ADMINISTRATIVOS Como xa vimos, procurouse con esta directiva a integración dos diversos e dos dispersos puntos de vista sectoriais nunha soa norma xurídica. Este aspecto integrador apréciase nos diversos «considerandos» que anteceden con forza normativa o texto da DMA. Así, fálase de «conca fluvial»5, de «planificación conxunta»6, de «colaboración estreita e unha actuación coherente da comunidade, dos estados membros e das autoridades locais» 7 , «dun enfoque combinado» da contaminación 8 ou o estabelecemento de «definicións comúns do estado da auga en termos cualitativos e cuantitativos»9. Este último aspecto das definicións é un elemento repetido case a diario no mundo do Dereito, ao seren as palabras esencialmente vagas e imprecisas e diferir en incontábeis ocasións da linguaxe ordinaria, e mesmo da especializada, mais empregadas en diversos contextos. Cando a directiva fala de definicións10, aparecen, por exemplo, o que para os efectos da DMA se ha de entender por «augas destinadas ao consumo humano» 11 , «conca hidrográfica» 12 , «demarcación hidrográfica» 13 , «augas superficiais» 14 ou máis concretamente define que é un río, un acuífero ou os importantísimos conceptos de «bo estado das augas «, «bo estado ecolóxico» ou «bo

5 Isto é algo tradicional en España e que se recomenda desde hai tempo en numerosos foros. Véxase o Considerando 9. Á súa vez, o Considerando 24 tradúcea na necesidade de estabelecer unha única entidade administrativa. 6 Tanto de augas superficiais como subterráneas. Considerando 14. Sobre as grandes esquecidas da política hídrica española, as augas subterráneas, a Fundación Marcelino Botín leva a cabo un intenso estudo, baixo a dirección do profesor Ramón Llamas. O seu esquecemento durante decenios resultou en que España conta con 30 grandes presas por cada millón de habitantes, mentres que os acuíferos non reciben, por motivos históricos e de «adicción» aos subsidios públicos das superficiais, case ningunha atención. 7 Considerando 16. 8 Considerando 17. 9 Considerando 20. 10 Coñecidas como interpretacións auténticas na linguaxe legal. 11 Véxase o art. 2. 37. 12 Que coincide coa definición legal española. Véxase o art. 2.14. 13 Que inclúe as zonas mariñas e as costeiras asociadas. Con isto recoñécese politicamente a obviedade de que os ríos han de chegar limpos e libres ao mar, cuxa negación é un dos erros máis arraigados ou hidromitos que perduran na mente dos noso subsidiados regantes e dos nosos organismos de conca. Véxase o art. 2. 15. 14 Con este loábel criterio que no punto anterior, inclúen as augas salobres de transición influídas polo mar e as augas costeiras propiamente ditas, e, no que se refire ao estado químico, tamén mesmo as augas territoriais, segundo o Dereito do Mar. Isto último é de singular importancia para o mar que bordea as rías galegas e cantábricas, o golfo de Cádiz, a foz do Segura, o Ebro ou os ríos das concas internas de Cataluña, degradado a niveis extremos pola agricultura intensiva, as verteduras urbanas e as industriais.

202

PEDRO BRUFAO CURIEL

potencial ecolóxico». Sobre estes últimos, hai que dicir que o grao de compromiso afectou á concreción semántica, xa que estes conceptos se definen por remisión a un anexo, o que á súa vez remite outras interpretacións auténticas. En total, o artigo 2 da DMA inclúe 41 definicións. Antes de tratar os seus obxectivos específicos, a DMA abrangue con certa pausa no seu artigo 3 a coordinación das disposicións administrativas nas demarcacións hidrográficas, e é de capital importancia o principio de unidade de conca fluvial. Isto é así xa que a experiencia nos demostra que sobre o mesmo obxecto material, os ecosistemas hídricos, recaen uns títulos competenciais moi dispares, como xa puxo de manifesto a famosa sentenza do Tribunal Constitucional 227/1988, que recaía precisamente sobre a Lei de augas. Algo semellante pode dicirse da situación que existe noutros países da UE. Mais non só se tratan estes aspectos administrativos no territorio estatal, senón tamén o comunitario e o internacional. É dicir, aínda que se empreguen termos moi pouco vinculantes como «os Estados velarán»15, hase de chegar á coordinación efectiva no ámbito das concas compartidas con outros países membros e con territorios extracomunitarios. O caso hispano-portugués é paradigmático, sendo en menor medida o que existe con Francia. A este respecto, hai que citar o chamado «Convenio da Albufeira» ou Convenio sobre cooperación para a protección e o aproveitamento sustentábel das augas das concas hidrográficas hispano-portuguesas do 30 de novembro de 199816. Outras medidas administrativas e institucionais tratan a creación de organismos nacionais ou internacionais para designar unha autoridade competente. Polo que respecta a España, a figura das confederacións hidrográficas conta con case un século de existencia. Non obstante, a DMA fala dun ámbito superior ao da conca fluvial, a «demarcación», que, como xa vimos, abrangue as zonas costeiras e o mar. Por tanto, faise necesaria unha reforma da estrutura do Ministerio de Medio Ambiente que vaia neste sentido17. No artigo 5 acórdase que cada Estado membro velará por que se efectúe, en cada demarcación demográfica ou na parte dunha demarcación hidrográfica internacional situada no seu territorio, unha análise das carac-

15 As anteriores versións da DMA eran moito máis claras e decididas. Falábase de «garantir» e non «velar», un matiz de vital importancia. 16 BOE de 12.02.2000. Creouse unha comisión para o seguimento deste convenio (BOE de 04.04.2000). Un dos seus esteos é a valoración dos impactos transfronteirizos, a pesar de que un dos seus máximos exemplos é a tristemente célebre presa de Alqueva en construción e que, situada no Guadiana, inundará territorio español. O maior embalse de Europa segue o seu curso a pesar dunha intensa campaña internacional. Acabará con miles de hectáreas de aciñeiras e de terreos agrarios e afectará aos ecosistemas fluviais e aos costeiros da desembocadura. Como pode apreciarse, o máis importante é un cambio de vontade, xa que baixo uns termos iguais, a realidade pode dar un xiro de 180 graos. 17 Véxase o art. 3.5 e seguintes.

A DIRECTIVA MARCO DA AUGA: ASPECTOS XURÍDICOS E INSTITUCIONAIS

203

terísticas da súa demarcación, un estudo das repercusións da actividade humana no estado das augas subterráneas e superficiais e unha análise económica da auga. Isto último é un dos aspectos chaves da política da auga, xa que «tirar con pólvora do rei» levou á degradación de innumerábeis ecosistemas, dada a elusión das externalidades negativas. Máis tarde volveremos sobre iso. A planificación hidrolóxica conta tamén co seu apartado nesta directiva18. Fálase de modo conciso de que os estados «velarán» pola súa aprobación, cuxo contido se acha no anexo VII19. Préstase unha detida atención aos problemas que xurdirán nas concas internacionais. Por outra banda, poderá haber planos de ámbito territorial reducidos a subconcas, a sectores, a cuestións específicas ou a categorías de augas. Este anexo VII inclúe uns aspectos moi detallados que haberán de se incluír na planificación que propugna a DMA: a descrición do medio físico e natural, as presións e as incidencias significativas das actividades humanas, as redes de control, os obxectivos ambientais, a análise económica dos usos, os programas de medidas, os planos de subconcas e de ámbitos menores, as medidas de información e de participación pública; a listaxe de autoridades competentes e actualizacións. Como se pode ver coa análise detallada da DMA, a planificación española áchase moi atrás do que aquí se estabelece, xa que se basea en simples catálogos de obras e pouco máis. Por último, o poder público ten que fomentar non só a información, senón tamén a participación pública. Xa existen diversas normas, como a apoucada Lei 30/ 92, do réxime xurídico das administracións públicas e de procedemento administrativo común e de xeito máis importante a directiva e a Lei española de acceso á información ambiental, cuxo incumprimento é xeneralizado, en especial pola Confederación do Ebro e o Goberno de Murcia. A participación pública, a súa inexistencia, é unha das chaves do desgoberno hidráulico nacional, un exemplo de falta de democracia real e efectiva20 porque un «usuario» é exclusivamente en termos económicos (regante, concesionario urbano ou industrial), mentres que as asociacións ambientais non teñen nin voz efectiva nin voto nos órganos colexiados. Simplemente, hai que lembrar o xeito tramposo e ilegal en que se aprobaron os planos de conca, non xa «con aleivosía», senón con «agostidade»

18 Véxase Brufao, P.: La actual planificación hidrológica incumple el Derecho comunitario europeo, en la revista INTECURBE. Tecnipublicaciones. Julio 2001. 19 Tamén hai que preguntarse se é necesario unha planificación deste tipo. O profesor Ramón Llamas cualifica esta planificación de «marxista-orwelliana» e de «ilusión tecnocrática». Fálase, non sen razón, que estes planos reflicten máis un desideratum técnico, sen autoridade científica que unha verdadeira mecánica operativa. Véxase: Llamas Madurga, Ramón: Comentario a la propuesta de reforma de la Ley de Aguas de 1985, en Diario de Sesiones del Congreso de los Diputados n° 4460, de 19 de enero de 1998. 20 Véxase: Manzini, Enzio y Bigues, Jordi: «Ecología y democracia: De la injusticia ecológica a la democracia ambiental». Edit. Icaria. 2000.

204

PEDRO BRUFAO CURIEL

en pleno verán de 1998 e sen dar a coñecer o seu contido básico no BOE até… máis dun ano despois! A DMA fala da obriga dos Estados de fomentaren a participación activa de todas as partes interesadas, coa inclusión de calendarios e de programas de traballo sobre a elaboración da planificación hidrolóxica.

OBXECTIVOS MEDIOAMBIENTAIS O artigo 4 é un dos máis importantes da directiva. Di que ao poren práctica os programas de medidas especificados nos planos hidrolóxicos de conca, tanto para as augas subterráneas como as superficiais e as zonas protexidas, os Estados membros terán de aplicar as medidas necesarias» para previr a deterioración, en termos xerais. Nun plano particular, en relación coas augas superficias, as augas subterráneas e as zonas protexidas, hai que distinguir o seguinte: AUGAS SUPERFICIAIS (ART. 4.1 A) • Cláusula xeral para evitar a deterioración do estado de todas as masas de auga superficial. • Obriga de protección, de mellora e de rexeneración de todas estas augas, co fin de alcanzar un «bo estado» das augas superficiais. • Obriga de protexer e de mellorar as masas de auga artificiais e moi modificadas co obxecto de lograr un «bo potencial ecolóxico» e un «bo estado químico». • Para todo iso, haberanse de aplicar as estratexias para combater a contaminación do art. 1621. AUGAS SUBTERRÁNEAS (ART. 4.1 B) • Cláusula xeral para evitar ou limitar a entrada de contaminantes e impedir a deterioración do seu estado. • Obriga de protexer, de mellorar, de rexenerar e de garantir un equilibrio entre a extracción e a recarga, co obxecto de lograr un «bo estado» destas. • Aplicación das medidas necesarias para inverter toda tendencia significativa e sostida ao aumento da concentración de contaminantes. • Aplicaranse as estratexias para lograr un bo estado químico destas, segundo o art. 17.

21

Por exemplo a eliminación de substancias químicas prioritarias.

A DIRECTIVA MARCO DA AUGA: ASPECTOS XURÍDICOS E INSTITUCIONAIS

205

ZONAS PROTEXIDAS (ART. 4.1 C) • Reflicte simplemente a obriga de lograr o cumprimento de todas as normas e os obxectivos, «a menos que se especifique outra cousa no acto lexislativo comunitario en cuxa virtude fose estabelecida cada unha das zonas protexidas». Visto isto, hai que dicir que a DMA estabelece unha grande serie de excepcións e de prórrogas para estes obxectivos ambientais que se achan nos apartados 3 e seguintes deste artigo 422. Así mesmo, o artigo 8 ordena a realización dun seguimento destes tres tipos de augas, coas seguintes particularidades: •

•

No caso das augas superficiais, farase un seguimento do volume e do nivel de fluxo «na medida en que sexa pertinente» para o estado ecolóxico e químico e o potencial ecolóxico e o potencial ecolóxico. Se se falar de augas subterráneas, os programas incluirán o seguimento do estado químico e cuantitativo, mentres que para as zonas protexidas estarase ao que digan as especificacións concretas da súa creación. O artigo 21 ocúpase de estabelecer os métodos normalizados de análise. As augas destinadas a consumo humano reciben un tratamento especial no art. 7. O artigo 11 fala dos «Programas de medidas» nas demarcacións hidrográficas, tendo en conta os resultados das análises do art. 5, co fin de acadar os obxectivos do art. 4. Estas medidas divídense en medidas básicas e medidas complementarias:

MEDIDAS BÁSICAS (ART. 11.3) • Recuperación de custos do art. 9. • Cumprimento da normativa anterior comunitaria de augas. • Fomento dun uso eficaz e sustentábel da auga. • Preservación das augas destinadas ao consumo humano. • Medidas de control de captación de augas doces superficiais e subterráneas. • Medidas de control da recarga artificial de acuíferos. • Regulamentación previa para as verteduras localizadas e para as fontes difusas de contaminación.

22 Como son un prezo desproporcionadamente elevado, as augas que se achan moi afectadas pola actividade humana (é dicir, dilapidar os recursos) ou mesmo que o non impedir o deterioro se deba, irrazoabelmente, «a novas actividades de desenvolvemento sustentábel», un caixón de xastre e unha vía de escape para os Estados infractores (art. 4.7).

206

PEDRO BRUFAO CURIEL

•

Medidas para garantir as condicións hidromorfolóxicas das masas de auga23.

MEDIDAS COMPLEMENTARIAS (ART. 11.4 E ANEXO VI. B) • Instrumentos lexislativos, económicos, administrativos ou fiscais. • Acordos negociados e códigos de boas prácticas. • Nova creación e restauración de zonas húmidas. • Xestión da demanda, de controis de extracción, de medidas de eficacia e de reutilización. • Desalinización. • Proxectos de construción e de reconstitución. • Investigación e desenvolvemento, educación e demostración.

RECUPERACIÓN DOS CUSTOS DOS SERVIZOS RELACIONADOS COA AUGA Antes falamos de que tirar con pólvora do rei, é dicir, o subsidio e mesmo a gratuidade xeneralizada dun ben social tan importante como a auga, especialmente a superficial, levou á súa dilapidación e á execución de grandes obras cun impacto social e ambiental enorme como os encoros, e xerou consumos exorbitados que se camuflan en textos oficiais como «demandas» e «déficits estruturais», sen ter en conta as normas económicas. O chamado full cost recovery ou cobramento íntegro dos custos da auga, incluídas as súas externalidades, foi un dos campos de batalla da negociación da DMA. Destacou especialmente a intervención española para evitar a súa aplicación, o mesmo que a actitude do goberno irlandés. De todo isto se encarga o art. 9. Finalmente, o texto recolleu a débil expresión de que «os Estados membros terán en conta» o principio da recuperación dos custos..., incluídos os custos ambientais e os relativos aos recursos». Este principio hai que ligalo ao principio de quen contamina paga e a unha serie de concrecións recollidas no anexo III. Afondando un pouco máis na materia, hase de garantir que a política de prezos proporcione uns incentivos axeitados para que os usuarios empreguen os recursos hídricos de forma eficiente, ao mesmo tempo que estes usuarios, divididos en industria, fogares e agricultura, contribúan á recuperación de custos. A laxitude da linguaxe salta á simple vista, sobre todo cando ademais se permite aos Estados ter en conta os

23 De vital importancia. Até agora, só se falaba da auga como se se falase de mecánica de fluídos: auga que pode levarse, embalsarse etc, sen ter en conta que é o sostemento duns valiosísimos ecosistemas. Con isto axudarase a evitar os dragados, as canalizacións e as alteracións edafolóxicas e xeolóxicas causadas por diversos proxectos.

A DIRECTIVA MARCO DA AUGA: ASPECTOS XURÍDICOS E INSTITUCIONAIS

207

efectos sociais, ambientais, xeográficos, climáticos e económicos de rexións enteiras mentalizadas durante decenios á economía da subvención. É digno de subliñar a contía dos custos para poñerse ao día a respecto da DMA, senón para cumprir de modo real toda a ringleira de normas anteriores24, con que a suma total se amplía enormemente.

APUNTAMENTO FINAL Recomendo a lectura atenta e detida do texto da directiva, dadas as súas numerosas remisións internas que contén e, ás veces, a complexa linguaxe que emprega.

NORMATIVA NACIONAL AFECTADA POLA DIRECTIVA • LEI 29/85 DE AUGAS, do 2 de agosto de 1985. • REAL DECRETO 2473/1985, do 27 de decembro, polo que se aproba as táboas de vixencias a que se refire o apartado 3 da disposición derrogatoria da Lei 29/85. • REAL DECRETO 849/1986, do 11 de abril, polo que se aproba o Regulamento do Dominio Público Hidráulico. • REAL DECRETO 650/1987, do 8 de maio, polo que se definen os ámbitos territoriais dos Organismos de conca e dos Planos Hidrolóxicos. • REAL DECRETO 927/1988, do 29 de xullo, polo que se aproba o Regulamento da Administración Pública da Auga e da Planificación Hidrolóxica. • REAL DECRETO 931/1989, do 29 de xullo, polo que se constitúe o Organismo de conca Confederación Hidrográfica do Ebro. • REAL DECRETO 984/1989, do 28 de xullo, polo que se determina a estrutura orgánica dependente da Presidencia das Confederacións Hidrográficas, modificado parcialmente polo Real Decreto 281/1994, do 18 de febreiro. • REAL DECRETO 117/1992, do 14 de febreiro, polo que se actualiza a composición do Consello Nacional da Auga, modificado polo Real Decreto 439/1994, do 11 de marzo, modificando a composición do Consello Nacional da Auga e do Consello da Auga dos Organismos da conca.

24 Véxase: Porta, Fernando: La Directiva Marco del Agua: aplicación del principio de recuperación de los costes en el sector urbano del auga en España, en «La DMA y sus implicaciones para la gestión del auga en España». CENTA. Sevilla. 2001.

208

PEDRO BRUFAO CURIEL

• REAL DECRETO 1315/1992, do 30 de outubro, polo que se modifica parcialmente o Regulamento do dominio público hidráulico. • REAL DECRETO 419/1993, do 26 de maio, polo que se actualiza o importe das sancións estabelecidas no artigo 109 da Lei 29/ 1985, e modifícanse determinados artigos do Regulamento do dominio público hidráulico. • REAL DECRETO 1541/1994, do 8 de xullo, polo que se modifica o anexo 1 do Regulamento do Dominio Público Hidráulico. • REAL DECRETO 1771/1994, do 5 de agosto, que modifica algúns artigos do Regulamento do Dominio Público Hidráulico. • REAL DECRETO 484/1995, do 7 de abril, sobre medidas de regulación e control de verteduras. • REAL DECRETO 1984/1996, do 2 de agosto, de estrutura orgánica básica do Ministerio de Medio Ambiente, polo que se adscriben as Confederacións a este Ministerio, a través da Secretaría de Estado de Augas e Costas. • REAL DECRETO 2068/1996, do 13 de setembro, polo que se modifica a composición do Consello Nacional da Auga e do Consello da Auga dos Organismos de conca. • LEI 13/1996, do 30 de decembro, de medidas fiscais, administrativas e da orde social, polo que, entre outras medidas, engádese un novo apartado ao artigo 21 da Lei 29/1985, do 2 de agosto, de augas. • REAL DECRETO 1664/1998, do 24 de xullo, de aprobación dos Planos Hidrolóxicos de Conca. • LEI 46/1999, do 13 de decembro, de modificación da Lei 29/1985, do 2 de agosto, de augas. • LEI 10/2001, do 5 de xullo, do Plano Hidrolóxico Nacional. • REAL DECRETO LEXISLATIVO 1/2001, do 20 de xullo, polo que se aproba o texto refundido da Lei de augas.

209

CAPÍTULO 14

A directiva marco da auga e a planificación hidrolóxica MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

INTRODUCIÓN A Directiva 2000/60 Marco para as políticas da Auga (DMA) na UE estabelece un novo modelo de xestión da auga co obxectivo de previr calquera nova deterioración dos ecosistemas acuáticos e atinxir como mínimo o «bo estado» de todas as augas no horizonte do ano 2015. Como lexislación marco, a directiva establece un modelo de xestión e uns obxectivos comúns a nivel europeo, mais que deben ser alcanzados a través de medidas adoptadas a nivel local, con especial atención ao ámbito da bacía fluvial. Neste artigo presentamos un resumo daqueles aspectos que consideramos máis relevantes co obxectivo de comprendermos o xiro radical que debe darse nas actuais políticas da auga e na planificación hidrolóxica na Galiza.

CONSIDERACIÓNS DE PARTIDA DA DMA Entre as consideracións que fundamentan o texto da directiva, están as seguintes: • •

•

A auga non é un ben comercial como os demais, senón un patrimonio que hai que protexer, que defender e que tratar como tal A política ambiental da UE debe contribuír a que se atinxan os seguintes obxectivos: a conservación, a protección e a mellora da calidade do medio ambiente e a utilización prudente e racional dos recursos naturais (art. 174 do tratado da UE) A política ambiental da UE debe basearse no principio de precaución ou cautela, de acción preventiva, de corrección dos atentados ao medio am-

209

210

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

• • •

•

• •

•

•

biente preferentemente na mesma orixe, e no principio de quen contamina paga As decisións deben tomarse ao nivel máis próximo posíbel aos lugares en que a auga é usada ou onde se atopa deteriorada O abastecemento de auga é un servizo de interese xeral, tal como se define na Comunicación da Comisión «Os servizos de interese xeral en Europa» É necesaria unha maior integración da protección e da xestión sustentábel da auga noutros ámbitos políticos comunitarios, tales como as políticas en materia de enerxía, de transporte, de agricultura, de pesca, de política rexional e de turismo Unha política da auga eficaz e coherente debe ter en conta a vulnerabilidade dos ecosistemas acuáticos situados preto das costas e dos estuarios, e dos golfos ou dos mares relativamente pechados, posto que o equilibrio de todas estas zonas depende en boa medida da calidade das augas continentais que flúen cara a elas Os Estados membros deben tratar de lograr o obxectivo mínimo de bo estado das augas O obxectivo último da presente directiva é lograr a eliminación de todas as substancias perigosas prioritarias e contribuír á consecución de concentracións no medio mariño próximas aos valores básicos para as substancias de orixe natural O obxectivo do bo estado das augas debe perseguirse en cada bacía hidrográfica, coordinando as medidas relativas ás augas superficiais e subterráneas Para os efectos de protección do medio ambiente, é necesario integrar en maior medida os aspectos cualitativos e cuantitativos das augas, e ter en conta as condicións de escorrentía natural da auga dentro do ciclo hidrolóxico

OBXECTIVOS DA DIRECTIVA MARCO A implementación da directiva deberá racionalizar os usos da auga, as actuacións na súa protección, reducir os custos de tratamento, incrementar o valor de uso social das augas superficiais, e coordinar as accións das diversas administracións. Ten, así mesmo, a finalidade de harmonizar as diferentes pezas lexislativas sobre a auga (hai 11 directivas relacionadas coa protección da auga), que foron adoptadas ao longo dos últimos 25 anos cunha finalidade de control da contaminación mais que carecían dun obxectivo de sustentabilidade claro. Máis concretamente, os obxectivos da DMA son os seguintes:

A DIRECTIVA MARCO DA AUGA E A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA

211

• Previr toda deterioración adicional e a protección e a mellora dos ecosistemas acuáticos e, con respecto ás súas necesidades de auga, dos ecosistemas terrestres e dos humedais directamente dependentes dos ecosistemas acuáticos. • Promover un uso sustentábel da auga, baseado na protección a longo prazo dos recursos hídricos dispoñíbeis. • Acadar unha redución progresiva das verteduras, as emisións e as perdas de substancias prioritarias, mediante a interrupción ou a supresión gradual das verteduras, as emisións e as perdas de substancias perigosas prioritarias. • Garantir a redución progresiva da contaminación da auga subterránea e evitar novas contaminacións. • Contribuír a paliar os efectos das inundacións e das secas. • Alcanzar o «bo estado» das augas superficiais e subterráneas como moito en quince anos despois da entrada en vigor desta directiva. Os obxectivos de prevención da contaminación teñen como horizonte o ano 2012, e terán en conta non só a cantidade de contaminantes vertidos senón tamén a concentración realmente existente no medio acuático. A metodoloxía inclúe a identificación de substancias perigosas prioritarias para as que deberá haber unha redución gradual das cantidades emitidas até atinxir o nivel cero aos 20 anos de se ter incluído unha substancia na listaxe prioritaria. Outra das accións chave é a introdución de prezos para a auga, que teñen o obxectivo de atinxir usos eficientes e recuperar os custos dos servizos da auga, incluíndo os custos ambientais e de recurso, no horizonte do 2010. Para o ano 2004 han de estar identificadas e rexistradas as áreas que hai que protexer, incluíndo todas aquelas identificadas pola lexislación existente a nivel europeo (directivas das aves, hábitats, sobre nitratos etc) ou a nivel estatal e local, así como as augas destinadas ao consumo e as augas de importancia para a protección de especies acuáticas de interese económico. Outro elemento é a intensificación da participación pública, de todas as partes interesadas, na elaboración dos planos hidrolóxicos de bacía.

ÁMBITO DE APLICACIÓN Desde o punto de vista ambiental, a directiva considera non só a auga senón tamén os ecosistemas acuáticos, dentro do ámbito de cada bacía fluvial. Afecta as augas superficiais e subterráneas, as terrestres, as de transición (augas parcialmente salinas próximas ás desembocaduras dos ríos e que reciben unha notábel influencia dos fluxos de auga doce) e ás costeiras (até 1 milla náutica mar adentro a partir das augas de transición), tanto desde un punto de vista cuantitativo como cualitativo.

212

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

A directiva define os diferentes estados das augas: moi bo estado, bo estado, estado moderado, augas deficientes e augas malas, como unha forma de medir a desviación do estado das augas en relación coas condicións naturais inalteradas (moi bo estado). No relativo ás augas superficiais, o estado é a suma do estado ecolóxico e químico, entendendo por estado ecolóxico a calidade da estrutura e do funcionamento dos ecosistemas acuáticos asociados cunha determinada masa de auga, incluíndo especies, biodiversidade, elementos hidromorfolóxicos como o caudal, e elementos fisicoquímicos como o oxíxeno ou a temperatura. Por outra banda, o estado químico constitúe unha medida da contaminación. Á súa vez, as augas subterráneas cualificaranse principalmente polo estado químico e o de cantidade. A planificación da auga terá que se realizar tendo como ámbito cada unha das bacías fluviais, unificándoas cando estas traspasaren as fronteiras administrativas ou políticas.

DEFINICIÓN XERAL DOS ESTADOS ECOLÓXICOS PARA AS AUGAS SUPERFICIAIS Segundo a DMA, o estado das augas superficiais é a expresión xeral do estado dunha masa de auga superficial, determinado polo peor valor do seu estado ecolóxico e do seu estado químico. Os diferentes estados das augas superficiais defínense da seguinte forma: Moi bo estado. Non existen alteracións antropoxénicas dos valores dos indicadores de calidade físico-quimicos e hidromorfolóxicos correspondentes ao tipo de masa de auga superficial, ou existen alteracións de moi escasa importancia, en comparación cos asociados normalmente con este tipo en condicións inalteradas. Os valores dos indicadores de calidade biolóxicos reflicten os do correspondente tipo de augas en condicións inalteradas, e non mostran indicios de distorsión, ou estes son de escasa importancia. Bo estado. Os valores dos indicadores de calidade biolóxicos correspondentes ao tipo de masa de auga superficial mostran uns valores baixos de distorsión causada pola actividade humana, desviándose só lixeiramente dos correspondentes valores de condicións inalteradas. Estado moderado. Os valores dos indicadores de calidade biolóxicos correspondentes ao tipo de masa de auga superficial desvíanse moderadamente dos correspondentes valores de condicións inalteradas. Os valores mostran uns signos moderados de distorsión causada pola actividade humana, e atópanse significativamente máis perturbados que nas condicións pertencentes ao bo estado. Estado deficiente. Augas que mostran indicios de alteracións importantes e con comunidades biolóxicas que se desvían considerabelmente das asociadas ao tipo de referencia.

A DIRECTIVA MARCO DA AUGA E A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA

213

Figura 1 Estado ecolóxico e estado químico das augas e os seus indicadores

Táboa 1 Indicadores de calidade para a clasificación do estado ecolóxico dos ríos • Indicadores biolóxicos: – Composición e abundancia da flora acuática – Composición e abundancia da fauna bentónica de invertebrados – Composición, abundancia e estrutura de idades da fauna ictiolóxica • Indicadores hidromorfolóxicos que afectan os indicadores biolóxicos: – Réxime hidrolóxico: caudais e hidrodinámica do fluxo das augas; conexión con masas de augas subterráneas – Continuidade do río – Condicións morfolóxicas: variación da profundidade e anchura do río, estrutura e substrato do leito do río, estrutura da zona ribeirá • Indicadores químicos e físico-químicos xerais – Condicións térmicas – Condicións de oxixenación – Salinidade – Estado de acidificación – Condicións canto a nutrientes • Indicadores químicos e físico-químicos específicos – Contaminación producida por todas as substancias prioritarias cuxa vertedura na masa de auga se observa – Contaminación producida por outras substancias cuxa vertedura en cantidades significativas na masa de auga se teña observado

214

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

Mal estado. Augas que mostran indicios de alteracións graves e con ausencia de amplas proporcións das comunidades biolóxicas asociadas ao tipo de referencia. O estado ecolóxico defínese con base directa nos indicadores de estado biolóxico, e auxiliarmente nos indicadores hidromorfolóxicos e fisicoquímicos (figura 1). Isto quere dicir que só se recorrerá ao uso dos indicadores hidromorfolóxicos e fisicoquímicos cando os indicadores biolóxicos non presenten un bo estado. Os indicadores químicos e fisicoquímicos divídense en indicadores xerais e en contaminantes específicos. A presenza de substancias prioritarias e outros contaminantes específicos determina o estado químico. A modo de exemplo, o conxunto de indicadores de calidade para a clasificación do estado ecolóxico dos ríos móstrase na táboa 1.

INDICADORES BIOLÓXICOS DE CALIDADE A Directiva marco da auga estabelece varios factores de calidade biolóxica para avaliar a calidade ecolóxica dos ecosistemas acuáticos, dunha forma diferenciada para cada tipo de masa de auga, segundo se indica na táboa 2. Estes indicadores inclúen en xeral a flora acuática, os macroinvertebrados e os peixes. O fitoplancto e a fauna béntica invertebrada son elementos indicadores empregados para definir calquera tipo de masa de auga. O fitoplancto emprégase como indicador da calidade da auga xa que as súas poboacións son moi sensíbeis a cambios nela. Ademais, ao constituír a base das cadeas troficas nos lagos e en moitos ríos, un impacto sobre as comunidades de fitoplancto ten incidencia no funcionamento do ecosistema. Como indicador de calidade, a DMA fai uso da abundancia e composición das comunidades de fitoplancto. Tábado 2 Factores de calidade biolóxica previstos na DMA para avaliar a calidade ecolóxica dos ecosistemas acuáticos Augas superficiais

Fitoplancto

X

Algas macroscópicas e anxiospermas

Augas de transición

Augas costeiras

X

X

X

X X

Macrofitos e fitobentos

X

Fauna bentónica invertebrada

X

X

Fauna piscícola

X

X

A DIRECTIVA MARCO DA AUGA E A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA

215

Os macrofitos acuáticos proporcionan protección para os peixes e substrato, oxíxeno e alimento para os invertebrados acuáticos. A carencia de macrofitos en sistemas de auga doce correspóndese cunha calidade deficiente da auga, e posibelmente débese a un efecto de contaminación causado por turbidez, salinidade ou substancias herbicidas. Un exceso de macrofitos tamén pode ter lugar, e será debido a un alto nivel de nutrientes. A DMA tamén prevé o emprego das comunidades de fitobentos como indicadores de calidade. O fitoberntos está constituído polas comunidades de plantas acuáticas ligadas ao bentos, polo que só teñen importancia en augas pouco profundas. As algas macroscópicas xogan un papel similar nas augas mariñas costeiras e de transición ao que xogan os macrofitos e o fitobentos nas augas superficias. As anxiospermas (plantas con flores) presentes en augas litorais protexidas e en treitos fluviais próximos á costa constitúen o hábitat e a zona de cría e de refuxio de moitos organismos, do que se deriva parte da súa importancia ecolóxica. Os macroinvertebrados asociados ao bentos constitúen a compoñente principal dos ecosistemas acuáticos, e neste grupo inclúense as larvas de insectos, os anélidos, os crustáceos, os moluscos e os gasterópodos. Como parte esencial da cadea trófica, xogan un papel importante nos fluxos de enerxía e nutrientes, situándose entre a flora e a fauna piscícola. Así, aliméntanse de fitoplancto, bacterias ou detritos orgánicos, e son fonte de alimentación para moitas especies de peixes. A estrutura ou a diversidade da comunidade de invertebrados emprégase como uns indicadores de calidade capaces de integraren a calidade do medio ao longo de meses ou anos, así como diversos factores de impacto, e a DMA prevé o seu uso para calquera das masas de auga. Os peixes constitúen a parte superior da cadea trófica no medio acuático, e dependen do hábitat en xeral e da comunidade de macroinvertebrados, fundamentalmente. Por todo isto, son bos indicadores para avaliar os efectos globais e integrados da actividade humana sobre os ecosistemas acuáticos. Segundo a DMA, a fauna piscícola é un dos indicadores que se deberán empregar para avaliar o estado ecolóxico dos ríos, dos lagos e das augas de transición. Os indicadores biolóxicos combínanse con outros tipos de indicadores para determinar o estado ecolóxico das masas de auga, e todos eles son obxecto na DMA dunha especificación detallada en canto a aspectos cualitativos e cuantitativos que se deben tomar en consideración así como á frecuencia de duración das campañas de avaliación.

INDICADORES HIDROMORFOLÓXICOS DE CALIDADE A DMA tamén seleccionou diversos elementos hidromorfolóxicos como factores de clasificación do estado ecolóxico das augas superficiais, coa consideración de que estes elementos son factores chave no mantemento da calidade biolóxica. Para as augas superficiais, estes elementos son os indicados na táboa 3.

216

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

Táboa 3 Elementos hidromorfolóxicos definitorios do estado das augas superficiais Ríos

Lagos

Réxime hidrolóxico - Caudais e hidrodinámica do fluxo de auga - Conexión con augas subterráneas - Tempo de permanencia

X X

X X X

Continuidade do río

X

Parámetros morfolóxicos - Anchura - Profundidade - Estrutura e substrato do leito - Estrutura das zonas

X X X X

Réxime de mareas - Fluxo de auga doce - Exposición á ondada - Dirección das correntes predominantes

X X X

Augas de transición

Augas costeiras

X X X

X X X

X X

X X

No que se refire ao control, farase un seguimento continuo do réxime hidrolóxico dos ríos e cada mes no caso dos lagos, mentres que os restantes parámetros, tais como a continuidade do río ou as condicións morfolóxicas inspeccionaranse cada 6 anos. O caudal e a hidrodinámica do río, ou a conexión con augas subterráneas, avaliaranse en relación coa situación en condicións inalteradas. A continuidade do río tamén se valorará en relación coas condicións inalteradas e coa presenza de perturbacións antropoxénicas que limiten a migración dos organismos acuáticos e o transporte de sedimentos.

INDICADORES QUÍMICOS E FISICOQUÍMICOS DE CALIDADE Os indicadores químicos e fisicoquímicos xerais para a calidade de augas superficiais (ríos, lagos, augas de transición e augas costeiras) inclúen como parámetros a transparencia (agás en ríos), as condicións térmicas, as condicións de oxixenación, a salinidade, o estado de acidificación (agás en augas de transición e costeiras) e as condicións de nutrientes.

A DIRECTIVA MARCO DA AUGA E A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA

217

Os contaminantes específicos son as substancias prioritarias e outros contaminantes específicos, e son de aplicación a calquera das masas de auga superficial. Segundo a DMA, son substancias prioritarias aquelas que presentan un risco significativo no medio acuático ou a través del. As substancias perigosas son aquelas que son tóxicas, persistentes e que poden causar bioacumulación, incluíndo riscos como a alteración do sistema endócrino e outros. A combinación dos dous conceptos levou á definición de substancias perigosas prioritarias. Despois da entrada en vigor da DMA, confeccionouse unha listaxe inicial con 33 substancias ou grupos de substancias prioritarias, das que 11 foron identificadas como substancias perigosas prioritarias e outras 14 deben ser avaliadas como posíbeis substancias perigosas prioritarias (táboa 4). As restantes 8 substancias son consideradas non perigosas. Táboa 4 Listaxe de substancias prioritarias en relación coas augas Substancias perigosas prioritarias

Substancias prioritarias baixo revisión como posíbeis substancias perigosas prioritarias:

Outras substancias prioritarias

1. Cadmio e os seus compostos 2. Cloroalcanos C10-13 3.Difeniléteres bromados 4. Hexaclorobenceno 5. Hexaclorobutadieno 6. Hexaclorociclohexano (isómero gamma, Lindano) 7. Mercurio e os seus compostos 8. Nonilfenois (4-(para)-nonilfenol) 9. Pentaclorobenceno 10. Hidrocarburos poliaromáticos [Benzo(a)pireno, Benzo(b)flo¡uoranteno, Benzo(g,h, i)perileno, Benzo(k)fluoranteno, Indeno(1,2,3-dc)pireno 11. Catión tributilestaño e os seus compostos

12. Antraceno 13. Antrazina 14. Chlorpyrifos 15. Di(2-etilhexil)ftalato (DEHP) 16. Diuron 17. Endosulfan (alfa-endosulfan) 18. Isoproturon 19. Chumbo e os seus compostos 20. Naftaleno 21. Octilfenois (para-tert-octilfenol) 22. Pentaclorofenol 23. Simacine 24. Triclorobencenos (1,2,4-Triclorobenceno) 25. Trifluralina

26. Alachlor 27. Benceno 28. Clorfenvinfos 29. 1,2-Dicloroetano 30. Diclorometano 31. Fluoroanteno 32. Níquel e os seus compostos 33. Triclorometano (cloroformo)

A Directiva marco supón unha unificación e revisión das directivas existentes até o momento, e procura reforzar as medidas de eliminación das substancias prioritarias das augas europeas. A lista de substancias perigosas prioritarias substitúe á anterior listaxe I (Directiva 76/464/CEE). No horizonte de 20 anos de aplicación da DMA, débese acadar a interrupción e eliminación progresiva das verteduras, emisións ou perdas de substancias perigosas prioritarias, co obxectivo de que as súas concentracións no medio mariño se aproximen aos valores naturais para esas substancias ou a cero no caso de substancias sintéticas. Para o resto das substancias prioritarias deberanse acadar reducións progresivas na súa emisión e concentración no medio.

218

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA SEGUNDO A DMA En relación coa planificación hidrolóxica derivada da DMA, debemos prestarlle especial atención ás definicións de bacía hidrográfica e de demarcación hidrográfica. A bacía hidrográfica é a superficie de terreo cuxa escorrentía superficial flúe na súa totalidade a través dunha serie de correntes, de ríos e, eventualmente, de lagos e chega ao mar por unha única desembocadura, estuario ou delta. A demarcación hidrográfica é a zona mariña e terrestre composta por unha ou varias bacías hidrográficas veciñas e as augas subterráneas e costeiras asociadas (art. 3: os estados membros especificarán as bacías hidrográficas situadas no seu territorio e incluíranas en demarcacións hidrográficas. As bacías hidrográficas pequenas poderanse agrupar con outras para formar unha demarcación hidrográfica... As augas costeiras especificaranse e incluiranse na demarcación ou demarcacións hidrográficas máis próximas ou máis apropiadas). Na Galiza ten especial interese a xestión conxunta das augas costeiras coas augas superficiais, especialmente no caso do ámbito Galiza-Costa. Desde outro punto de vista, deberán acordarse modelos novos de xestión para os ríos galaico-asturianos (Eo, Navia) e, sobre todo, para os galaico-portugueses (Miño, Lima, Támega...), coa dificultade engadida no caso do Miño-Sil, ao terse que definir un modelo de xestión a tres bandas (Galiza-León-Miño portugués). Outro aspecto da planificación hidrolóxica é o seu cronograma de desenvolvemento, xa que os actuais planos terán que ser revisados conforme a un proceso en varias etapas, que resumidamente consisten no seguinte: 1) A determinación das demarcacións hidrográficas, tendo como horizonte o ano 2003. Identificaranse as bacías fluviais individuais dentro de cada territorio estatal e asignaranse a unha demarcación de bacía hidrográfica. As bacías que inclúan ríos con presenza en varios países serán consideradas como bacías internacionais. A administración da auga deberá ser reestruturada para adecuala ás novas definicións das demarcacións, e que garanta que as medidas adoptadas sexan coordinadas en toda a extensión da demarcación. 2) A identificación e a catalogación das características da área de cada nova demarcación, para o ano 2004, mediante a definición e a clasificación das distintas masas de auga en canto ao seu estado de referencia e ao seu estado inicial ou actual, ao empregar uns criterios específicos para cada tipo de masas de auga (ríos, lagos, augas de transición, augas costeiras, masas de auga superficial artificiais moi modificadas e augas subterráneas). Para as augas superficiais empregaranse uns parámetros hidromorfolóxicos, físicoquímicos e biolóxicos, e para as subterráneas uns parámetros físico-químicos e de cantidade.

A DIRECTIVA MARCO DA AUGA E A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA

219

3) A identificación do impacto ambiental para o ano 2004, incluíndo os diferentes tipos de presións antropoxénicas (contaminación de fonte puntual e difusa, extraccións de recurso, incidencia da regulación do fluxo etc) sobre os ecosistemas, co obxectivo de identificar as masas de auga con risco de non cumprir os obxectivos da directiva. Así mesmo, con este horizonte terase elaborado un estudo económico dos usos da auga para a adopción dunha política de prezos, e para identificar as medidas de mellor relación custoefectividade para atinxir os obxectivos da Directiva. 4) O deseño e as aplicacións das medidas básicas e das complementarias. As primeiras correspóndense coas medidas previstas na actual lexislación (control da contaminación e redución progresiva das verteduras de contaminantes prioritarios e da presenza destes na auga, a incentivación da eficiencia, o control de captacións, a avaliación de impacto ambiental etc) convenientemente revisados, e deberán ser adoptadas para o 2009 e estaren completamente operativas para o 2012. As complementarias refírense a medidas adicionais cando as anteriores non abondaren para atinxir os obxectivos, e poden ser acordos ambientais, códigos de boas prácticas, medidas de restauración ou de reconstrución de zonas húmidas, investigación etc. 5) Os programas de seguimento das augas, canto a estado ecolóxico, químico e cuantitativo, e do progreso acadado na política hidrolóxica, que deberán estar operativos a partir de 2006. 6) A revisión e a actualización das medidas adoptadas. Os primeiros planos de bacía adoptados no 2009 serán revisados no 2015 e posteriormente cada seis anos. 7) A información e a participación pública, a través dun proceso que comezará con tres anos de antelación, que deberá someter o proxecto de plano hidrolóxico á información pública cun ano de antelación e un período de seis meses para a presentación de observacións.

CONSIDERACIÓN FINAL A aplicación da Directiva marco na Galiza é á vez un desafío, pola nefasta política hidrolóxica e ambiental que se vén aplicando até hoxe, e unha oportunidade para tirar proveito da elevadísima riqueza en biodiversidade e noutros recursos naturais e paisaxísticos dos nosos ecosistemas de auga doce e do noso litoral. Con todo, as excepcións nos contidos da directiva poden ser numerosas, e afectan tanto aos prazos como aos obxectivos de acadar o bo estado, aos aspectos económicos da directiva etc. A linguaxe xurídica empregada é pouco firme, e recorre moitas veces a termos do tipo «velará», no lugar de «garantirá», por exemplo. Que esta directiva non fique en papel mollado depende, como non pode ser doutra maneira, do interese e da decisión que mostrar a sociedade galega.

This page intentionally left blank

221

CAPÍTULO 15

A planificación hidrolóxica en Galiza XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

INTRODUCIÓN Revisar a planificación hidrolóxica vixente na Galiza é non só unha tarefa complexa, senón que podería considerarse un exercicio inútil, á vista da seriedade con que se elaborou e da súa validez mesmo para as propias administracións que a acordaron. As deficiencias dos datos e dos estudos de partida foi continuadamente denunciada, e a iso vén sumarse á súa antigüidade, correspondentes á década dos 80 ou no mellor dos casos dos primeiros anos 90. Os borradores dos planos foron redactados a comezos da década dos noventa, por máis que non serían aprobados, até pasados os oito ou dez anos da súa redacción, iso sen emendar as deficiencias antes mencionadas. Estamos pois ante documentos que, en boa medida, carecen dun diagnóstico fiábel da situación de partida, mais que responden tamén con claridade a esa política hidrolóxica baseada na simple obra hidráulica proxectada co obxectivo de garantir, a través do almacenamento e do transporte, unha demanda nunca xestionada. Débense a unha concepción da auga como simple factor de produción, ao servizo dos grandes usuarios dese recurso, como son regantes, as industrias e as institucións locais urbanas. Mais tamén reflicten unha planificación e unha ideoloxía hidráulicas aínda vixentes no noso país, que constitúen o punto de partida para unha nova política da auga, como a que se preconiza na Directiva marco da auga. Neste sentido, serviranos para ver o que non se debe facer, e tamén para avaliarmos as resistencias ao cambio que seguen operantes. De acordo coa Lei de augas (na súa versión de 1985), de ámbito estatal, a planificación hidrolóxica «terá por obxectivos xerais acadar a mellor satisfacción das demandas de auga e equilibrar e harmonizar o desenvolvemento rexional e sectorial ao incrementar as dispoñibilidades do recurso, ao protexer a súa calidade, ao econo-

221

222

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

mizar o seu emprego e ao racionalizar os seus usos en harmonía co ambiente e cos demais recursos naturais». A planificación hidrolóxica concrétase mediante os planos hidrolóxicos de bacía ou de demarcación hidrográfica. Así, o contido dos planos hidrolóxicos de bacía deberá ser o seguinte (art. 40 da Lei de augas): 1. Inventario dos recursos hidráulicos, con estimación cuantitativa (caudais), de calidade, e de distribución temporal destes recursos no ámbito de cada bacía (distribución xeográfica). 2. Usos e demandas existentes e previsíbeis, que diferencien cando menos en canto ao abastecemento, ao uso agrario, ao uso industrial, á produción de enerxía, e ás demandas medioambientais (para a protección e a conservación da natureza). 3. Criterios de prioridade e de compatibilidade de usos, que poden ser diferentes para cada bacía, para cada unidade territorial ou mesmo para cada tramo dun río. 4. Asignación e reserva de recursos para a conservación e a recuperación do medio natural, entre eles a fixación do chamado caudal ecolóxico. 5. Calidade das augas e ordenación de verteduras, de forma que a asignación de usos que se realizar deberá ser compatíbel coa calidade das augas exixida para o mantemento da vida acuática, o baño, a potabilización etc., segundo a clasificación ambiental e ecolóxica que se fixer do río ou tramo do río. 6. Medidas para a conservación e a recuperación do recurso e do contorno afectado. 7. Planos hidrolóxico forestais e de conservación de solos da Administración. 8. Directrices para a recarga e a protección de acuíferos. 9. Infraestruturas básicas. 10. Outras determinacións. Porén, moitos destes contidos apenas teñen reflexo nos actuais planos hidrolóxicos. A obriga dunha xestión da auga «en harmonía co ambiente» ficou nunha simple declaración de intencións, sen a máis mínima forza legal. Así, os planos son ante todo catálogos de obras hidráulicas, que priman os usos produtivistas do recurso, e de entre os moitos e diversos problemas ambientais dos nosos ríos e augas superficiais só abordan con certo realismo o problema da contaminación, a través tamén de obras de enxeñaría. Co obxectivo de darmos unha visión xeral destes planos, e ao centrármonos nos dous de maior incidencia na Galiza (Galiza-Costa e Norte I), abordaremos, en primeiro lugar, a descrición dos datos básicos e a configuración administrativa. A continuación, procederemos a unha revisión dos problemas identificados e as solu-

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

223

cións propostas, que nos permitirá afirmar que estamos diante dunha planificación baseada na oferta, e completaremos a descrición dos planos cunha análise das principais infraestruturas hidráulicas que neles se inclúen. Finalmente, achegamos uns apuntamentos para unha planificación hidrolóxica alternativa.

DATOS BÁSICOS E CONFIGURACIÓN ADMINISTRATIVA ÁMBITO XEOGRÁFICO E DATOS HIDROLÓXICOS BÁSICOS Na situación actual, solápanse coa Galiza catro planos hidrolóxicos, o Plano hidrolóxico de Galiza-Costa, cuxa demarcación inclúe todas as bacías exclusivamente galegas, o Plano hidrolóxico Norte I, correspondente ás bacías dos ríos Miño, Sil, Limia e Cabe, o Plano hidrolóxico Norte II, en que se inclúen os ríos Eo e Navia e, finalmente, o Plano hidrolóxico do Douro, en que entran os afluentes deste río procedentes do sueste galego, como o Támega. Despois da elaboración das chamadas Directrices destes planos hidrolóxicos, a comezos dos anos noventa, no 2001 aprobouse o último deles (Galiza-Costa), así como o marco xeral en que se inxiren, o chamado Plano hidrolóxico nacional. Neste artigo referirémonos unicamente aos ámbitos dos planos Norte I e Galiza-Costa. As bacías de Galiza-Costa ocupan unha superficie total de 13.072 km2. As máis extensas son as dos ríos Ulla e Tambre. Malia representaren o 44 % do territorio, nas bacías de Galiza-Costa viven máis das dúas terceiras partes da poboación do noso país, algo máis de 1.800.000 habitantes. En canto ao ámbito Norte I (ADEGA, 1992; CHN, 1994), a superficie das bacías é de 17.717 km2; a súa poboación é de 893.000 habitantes, e áchase estabilizada ou en decrecemento. O 76,7% da superficie e o 82,5% da poboación deste ámbito corresponde á Comunidade Autónoma de Galiza, e o resto a León, cunha presenza testemuñal de Asturias. O plano considera dous horizontes, o primeiro para o ano 2004, e o segundo para o ano 2014, e ten como referencia (ou situación Actual) o ano 1994. Nos dous casos, as cifras e outras informacións descritivas da situación actual que recollemos neste artigo refírense, a non ser que se indicar outra cousa, á situación que se daba a comezos dos anos noventa do século XX. Segundo as memorias dos planos, os recursos hídricos medios totais das bacías de Galiza-Costa son 12.642 Hm3. A contribución media anual neta (recurso renovábel) da área do plano Norte I ascende a 11.235 Hm3. O volume de auga utilizada en GalizaCosta é de 818,7 Hm3/ano, e na demarcación Norte I de 631,2 Hm3/ano, que se distribúen do xeito que se indica na táboa 1.

224

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

Táboa 1. Volumes de auga e distribución por usos Galiza-Costa Usos

Urbano Industrial Rega Total

Norte I

Volume (Hm3/ano)

%

Volume (Hm3/ano)

%

209,9 76,6 532,2 818,7

25,6 9,4 65,0 100

76,8 65,2 489,2 631,2

12,2 10,3 77,5 100

CONFIGURACIÓN ADMINISTRATIVA E PARTICIPACIÓN PÚBLICA De acordo co actual modelo autonómico do Estado, a Xunta de Galiza exerce plenamente a Administración hidráulica das bacías hidrográficas de Galiza-Costa, que son aquelas situadas integramente en territorio galego. Esta xestión faise a través do organismo Augas de Galicia. A xestión da auga nas bacías «intercomunitarias» (Norte I e II, Douro), as partilladas con outras comunidades autónomas ou con Portugal, vén sendo exercida principalmente polo Goberno central, en concreto pola Confederación Hidrográfica do Norte (CHN), no caso dos ámbitos Norte I e II, un organismo que depende do Ministerio de Medio Ambiente e que ten a súa sede en Oviedo. Augas de Galicia é un organismo autónomo de carácter administrativo adscrito desde a súa creación á Consellaría de Política Territorial, Obras Públicas e Vivenda da Xunta de Galiza, e á Consellaría de Medio Ambiente desde o ano 2002. Na Xunta de Goberno de Augas de Galicia hai unha representación dos usuarios da auga por diversos tipos de aproveitamento e tamén «doutros intereses relacionados coa política hidráulica» (Veiras, 2000). O presidente de Augas de Galicia exerce a máxima responsabilidade da administración do Dominio Público Hidráulico (DPH), e deixa, en teoría, para a Xunta de Goberno «as materias de contido xeral ou que requiran unha deliberación máis ampla, como as concernentes á planificación hidrolóxica e as de carácter orzamentario ou as que afecten ao réxime patrimonial do organismo». É a través deste último órgano como se prevé a participación pública na xestión da auga. Dos 32 membros da Xunta de Goberno, cuxo presidente é o presidente de Augas de Galicia, 10 son designados por diferentes departamentos da Xunta, 16 son representantes dos usuarios da auga e 6 son representantes de entidades interesadas na política da auga, entre eles un representante das Entidades de Protección da Natureza. Desde a súa constitución en outubro de 1997 até 2001, en todo o proceso de elaboración do plano hidrolóxico, o pleno da Xunta de Goberno tan só se reuniu en dúas ocasións. A ausencia de convocatorias de reunións impediu totalmente o desenvolvemento das súas funcións, entre elas a de elevar os orzamentos anuais de

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

225

Augas de Galicia, aprobados sen seren debatidos previamente no seo da Xunta de Goberno. A falta de pluralidade e de representatividade deste órgano e a súa inoperancia impiden o desenvolvemento da función de participación social na política da auga en Galiza-Costa. Outro tanto ocorreu co organismo análogo na Confederación Hidrográfica do Norte (CHN), o correspondente Consello da Auga, constituído en 1994 e do que non houbo coñecemento de novas convocatorias. Unha convocatoria para 2006 puxo de manifesto que non se reunía desde 1999, e que os seus membros, nomeados por un período de dous anos, non foran renovados ao longo dos últimos doce anos. Alén de todo isto, viñemos sufrindo unha administración obsoleta, incapaz de abordar unha visión integrada da problemática da auga e dos ecosistemas acuáticos. Até hai ben pouco o único organismo que tiña a administración galega para levar a cabo a política hidrolóxica era unha «Dirección Xeral de Obras Hidráulicas», e en que non existían outros técnicos que non fosen enxeñeiros de camiños, canais e portos. Coa súa conversión no organismo autónomo Augas de Galicia, dependente primeiramente da Consellaría de Obras Públicas, esta situación mudou ben pouco. En xaneiro de 2002, Augas de Galicia pasou a depender da Consellaría de Medio Ambiente, un paso positivo mais que ao longo dos seguintes tres anos non callou nunha actuación de defensa do uso sustentábel da auga e a conservación dos ecosistemas acuáticos. A actual configuración territorial da administración hidráulica é un outro factor de inoperatividade, especialmente en relación coa aplicación das políticas da auga. Fronte á afirmación de que a xestión da auga no estado español vén facéndose por bacías desde comezos do século XX, a realidade é moi diferente, cando unhas bacías como a do Miño dependen dunha confederación hidrográfica que ten a súa sede moi afastada do territorio e das poboacións que debe xestionar. A inadecuación xeográfica da actual administración vén sumarse, en determinados casos, ao lastre de decenas de anos de xestión ineficaz e viciada, á primacía da obra hidráulica sobre a xestión dos usos e á falta de imparcialidade en relación cos diferentes sectores de usuarios e sociais. A nova configuración administrativa, as demarcacións hidrográficas que se deriven da Directiva marco, deberán, pois, combinar de forma axeitada a xestión integral da bacía natural coa proximidade ás poboacións locais e á súa organización socio-política.

PROBLEMAS IDENTIFICADOS E SOLUCIÓNS PROPOSTAS Na táboa 2 resumimos os problemas identificados nas memorias dos planos e as solucións propostas. A irregularidade considérase simplemente un problema, e non se fai concesión ningunha a que se trate ou se poida tratar dunha característica de naturalidade dos ecosistemas. Estes están ausentes da planificación hidrolóxica, e é o

226

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

único problema ambiental enfrontado o da contaminación ou da calidade química da auga, por máis que o estado de opinión pública sobre os impactos das obras hidráulicas levase a un recoñecemento formal destes últimos no texto dos planos. O verdadeiro problema que ten que resolver o planificador é a baixa dispoñibilidade ou a escaseza do recurso, e as solucións son as obras hidráulicas de regulación, de captación e de transporte. Calquera consideración da demanda como algo que se ten que xestionar e controlar está ausente desta planificación, alén das tímidas referencias á ineficiencia na rega. Táboa 2 Principais problemas identificados polos planos hidrolóxicos de Galiza-Costa e Norte I, e solucións propostas PROBLEMAS

SOLUCIÓNS

Irregularidade con que se presentan os recursos hídricos

Regulación mediante obras de enxeñaría hidráulica

Baixa dispoñibilidade de recurso para satisfacer a demanda; restricións no abastecemento

Regulación mediante obras de enxeñaría hidráulica

Afeccións ambientais causadas polos aproveitamentos hidroeléctricos

Caudais medioambientais

Contaminación das augas

Cumprimento da directiva europea de saneamento urbano

Avenidas ou enchentes

Regulación mediante obras de enxeñaría hidráulica

Seca

Regulación mediante obras de enxeñaría hidráulica

Desertización, erosión

Accións illadas de control

Escaso e deficiente coñecemento dos recursos hídricos e dos seus usos

Non se achega solución clara e estruturada

A pesar de que a memoria do Plano Norte I mostra unha visión catastrófica da situación dos ríos, maiormente como consecuencia dos impactos derivados dos aproveitamentos hidroeléctricos e da contaminación das augas, carece dunha visión ecolóxica global e limítase á descrición dos problemas como uns feitos puntuais e localizados. Así, as solucións propostas nunca se avalían na súa incidencia sobre outros aspectos ou outros elementos do ecosistema. Non estraña, por tanto, que se declare para toda a bacía unhas augas de calidade apta para salmónidos, e non se dea solución ningunha para os efectos das grandes presas sobre as especies migradoras. Pola con-

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

227

tra, prevese a construción de tantos encoros novos que duplicarían o número dos que existen na actualidade, como veremos máis adiante. O termo biodiversidade está ausente do texto do Plano, e non se analiza, no máis mínimo, a situación das diferentes especies que dependen do ecosistema hídrico. Algunhas especies ocupan xa un hábitat sucesorio, aproximadamente un 5% do hábitat orixinal, que non asegura o mantemento a longo prazo das súas poboacións (VV.AA., 2001). Os invertebrados acuáticos, os anfibios, os mamíferos e a vexetación contan con especies en situación precaria á causa da deterioración dos ecosistemas fluviais no seu conxunto. O afán por regular os ríos foi a única tarefa da política hidrolóxica, antes, durante e despois de aprobar os actuais planos. No entanto, diversos autores puxeron sobre a mesa outros problemas incipientes ou graves, moitos deles ausentes nos planos hidrolóxicos, entre os que destacamos os seguintes: – Uso ineficiente do recurso e descontrol do consumo (Soto e Vispo, 2001) – Grave impacto ambiental dos encoros hidroeléctricos (Vales, 1993; Soto e Vispo, 2001) e das minicentrais (González, 1999; VV.AA., 2001) – Deterioración avanzada da calidade das augas fluviais (Antelo e Arce, 1996; Soto, 2000; Cobo e González, 2004) – Invasión do dominio público hidráulico (Lizancos, 2000) – Carencia dunha estratexia de xestión conxunta das augas superficiais e subterráneas Samper, 2000; Díaz-Fierros, 2000b) – Falta de persoal técnico interdiciplinar na administración e de participación pública (Veiras, 2000) – Perda de biodiversidade nos ríos (ADEGA, 2001; Cobo e González, 2004) – Deterioración da calidade dos mananciais de auga potábel (Díaz-Fierros, 2000b) – Afeccións ao litoral (Fernández, 2000; Soto, 2003) – Severos impactos socio-culturais en determinadas comarcas galegas (Pereiro, 2000) – Carencia de estudos hidrolóxicos e de bancos de dados (Díaz-Fierros, 2000). A IRREGULARIDADE CON QUE SE PRESENTAN AS AUGAS Nos dous casos de Galiza-Costa e Norte I, o problema principal detectado polos responsábeis da planificación hidrolóxica é a irregularidade con que se presentan as augas, de maneira que con aproveitamentos sen regulación só se pode aproveitar unha pequena parte (o 3,5% no caso Norte I) das contribucións netas. Trátase, por tanto, dunha baixa dispoñibilidade do recurso para o que se propón como solución á realización de numerosas obras hidráulicas.

228

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

Entre os problemas hidrolóxicos máis importantes que se sinalan nas directrices do Plano de Galiza-Costa, salientamos o escaso coñecemento dos recursos hídricos e dos seus usos, a existencia de infraestruturas de abastecemento urbano «antigas e inadecuadas», as deficiencias en materia de saneamento urbano e industrial, os sistemas de rega «pouco eficaces», o «incumprimento dos caudais mínimos augas abaixo» dos aproveitamentos enerxéticos, a erosión dos solos causada polos incendios forestais, a falta xeneralizada de deslindes do dominio público hidráulico «que favorecen a invasión paulatina das marxes dos leitos, o que provoca problemas no caso de enchentes» ou o escaso control do uso do DPH. No ámbito Norte I, despois da baixa dispoñibilidade de recurso para satisfacer a demanda, os maiores problemas detectados son a baixa calidade da auga causada pola súa contaminación e a existencia de avenidas e inundacións. Repasaremos a continuación algúns aspectos destes e doutros problemas, tais como as restricións no abastecemento ou as afeccións ao ambiente, así como as solucións que se propuxeron, e tomaremos como referencia a situación no ámbito do plano Norte I. RESTRICIÓNS NO ABASTECEMENTO En relación co abastecemento no ámbito Norte I, sofren restricións 39 dos 127 núcleos de máis de 500 habitantes, que contabilizan unhas 57.300 persoas con restricións. Estas cifras soben a 43 núcleos e 131.934 persoas cando nos referimos á calidade. O consumo de auga en usos industriais non é ben coñecido, e, en xeral, a depuración é deficiente, e inutiliza outros aproveitamentos augas abaixo das verteduras. Tampouco é ben coñecido o uso da auga para a rega en regadíos privados, aínda que se lle supón unha maior eficacia que aos regadíos públicos. AFECCIÓNS AMBIENTAIS O plano Norte I identifica os efectos das centrais hidroeléctricas como un grave problema ambiental. A maioría dos aproveitamentos hidroeléctricos, sexan grandes presas de regulación ou pequenas presas e centrais efluentes, non contemplan nas súas cláusulas o mantemento de caudais de servidume medioambiental, polo que soen deixar o tramo de leito aproveitado sen caudal circulante. As exixencias de produción hidroeléctrica de puntas leva consigo uns caudais de turbinación moi variábeis, e provocan unhas limitacións importantes para outros usos augas abaixo, uns riscos humanos e unhas afeccións ambientais. A isto pode sumarse a vertedura de augas anóxicas en encoros eutrofizados. As solucións indicadas son a imposición de servidumes de caudais medioambientais, a non autorización de variacións de caudal turbinado que supoñan unhas afeccións ou o seu condicionamento á existencia de capacidade de encoramento augas abaixo, o condicionamento do manexo de tomas á calidade (oxíxeno disolto), ou a revisión do estado concesional dos aproveitamentos, chegando mesmo á expropiación.

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

229

A CONTAMINACIÓN DAS AUGAS A contaminación é considerada como o problema básico de calidade. As determinacións analíticas correspondentes aos anos 1990 e 1991, con elevados caudais nos ríos, detectaron numerosas zonas de calidade inadmisíbel (inferior a A3 e sen peixes) ou mínima (A3 e ciprínidos). A simulación da calidade das augas para uns períodos de caudais mínimos ofrece unha situación xeneralizada de contaminación. Ao mesmo tempo, varios encoros presentaban eutrofia moderada ou principios de eutrofia. Os obxectivos de xestión no que se refire á calidade son: – Ano 2.000: cumprimento da Directiva 271/91/CEE, que se interpreta como a depuración secundaria de todos os núcleos de mais de 15.000 habitantes que verten en zonas normais, e dos núcleos de mais de 10.000 habitantes que verten en zonas sensíbeis (nótese que, no ámbito do plano Norte I, só existen 13 núcleos de mais de 5000 habitantes, que contabilizan unicamente o 28,4% da poboación). – No segundo horizonte do plano, deberase acadar a depuración das verteduras de todos os núcleos con mais de 500 habitantes equivalentes (127 núcleos, 44% da poboación). Segundo as estimacións do plano, con este último obxectivo a longo prazo, as augas deberán ter unha calidade A2 para o abastecemento urbano e seren do tipo S, aptas para a vida dos salmónidos, e aptas para o baño e a rega. Para o ano 2000 o obxectivo xeral é de calidade A2 e aptas para salmónidos e baño, mais con numerosas excepcións de augas con calidade inferior a mínima, mínima e A3. A atención prestada as verteduras industriais é escasa e mais non se fixan obxectivos de depuración para aquelas industrias ou aqueles polígonos industriais cuxas verteduras non pasan polas depuradoras urbanas. Por outra banda, en Galiza-Costa é frecuente que as augas carezan de calidade adecuada para os salmónidos debido á presenza nas augas dunhas concentracións anormalmente elevadas de compostos nitroxenados reducidos (amonio e nitrito) que proceden de actividades agropecuarias e das verteduras urbanos depurados ou non. Nestas condicións, moitos ríos perden a súa aptitude para a cría de salmónidos, especialmente nos meses de menor caudal, e preséntanse episodicamente en case todos os ríos nalgunha parte do seu curso. Con todo, as valoracións da calidade na memoria do plano é contraditoria e menos catastrófica que no caso Norte I, pois conclúese que a calidade das augas é «boa en xeral, salvo en bacías moi concretas e en intres moi determinados, estiaxe, vertidos puntuais etc». Os obxectivos de depuración son similares aos do plano Norte I.

230

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

OUTROS PROBLEMAS REFERIDOS NOS PLANOS O plano Norte I fai referencia aos problemas ocasionados polas secas, á erosión e á desertización e outros problemas de conservación do medio, de aspectos concesionais e de problemas administrativos. Aínda que o problema das secas non é grave, xa que só se deron dous anos moi secos consecutivos no período 1941-1990, o plano propón a realización de obras de atención ás demandas en anos de secas graves «sen admitir fallos, e tendo en conta que no ámbito do plano hai recursos suficientes para iso», e recorre, máis unha vez, á regulación mediante obras hidráulicas. No que se refire á conservación do medio, prevíase atender as áreas obxecto de especial protección, que poden ser as áreas con augas destinadas ao abastecemento de poboacións, os espazos naturais protexidos ou os ecosistemas de grande valor, e algunhas áreas de uso recreativo. Prevense unicamente unhas actuacións de loita contra a erosión nos leitos nas bacías dos ríos Burbia e Cúa, e estas consisten en simple obras de retención no leito dos ríos. Aínda que a Comunidade Autónoma de Castela-León preve a realización dun plano hidrolóxico-forestal na bacía do río Cabrera, non existe ningunha outra previsión por parte do Estado nin da Xunta de Galiza. Outro tanto ocorre no Plano de Galiza-Costa, que non prevé os fondos para a restauración hidrolóxico-forestal. Non existen unhas accións que se dirixan á conservación e restauración dos bosques ripícolas, e non se mencionan as valiosísimas funcións ecolóxicas dos bosques que bordean os cursos de auga nin a súa función como corredores ecolóxicos.

UNHA PLANIFICACIÓN BASEADA NA OFERTA A planificación baseada na oferta é aquela que se propón actuar sobre a oferta co obxectivo de satisfacer unha demanda que se considera allea á propia planificación hidrolóxica, ao tratala como un parámetro socioeconómico non condicionábel. Así, estúdase o horizonte actual ou a situación de partida, determínanse as demandas existentes, fanse previsións á alza destas demandas para os horizontes futuros, e actúase sobre o recurso e o medio natural, maiormente mediante obras hidráulicas, para incrementar a oferta e garantir que a demanda sexa satisfeita. Este modelo de planificación non cuestiona a racionalidade da demanda nin dos custos de a satisfacer. Así, aínda cando se recoñece o uso abusivo e o desbaldemento da auga, non se procura de forma prioritaria o aforro e a mellora da eficiencia na utilización da auga. Non hai interese por controlar a demanda, por limitar as apetencias de auga freando o seu aumento. Non se ten en conta que neste escenario, a demanda tende a ser insaciábel. O coñecemento da demanda actual, ou mellor, dos consumos actuais, é preciso en calquera tipo de política hidrolóxica, quer para determinar a demanda futura, quer

231

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

para sabermos que medidas son necesarias para xestionarmos a demanda e reducirmos o dispendio de auga e as ineficiencias. Analizaremos, por tanto, a información sobre a demanda actual, maiormente no ámbito Norte I, e as previsións de demanda futura dos planos, que nese enfoque de planificación baseada na oferta son empregadas como obxectivos ou como premisas. DEMANDA CONSOLIDADA E BALANZO DEMANDAS-RECURSO NO ÁMBITO NORTE I As infraestruturas de aproveitamento actuais para os usos consuntivos garanten unha dispoñibilidade de 1.318 Hm3, que fican en 1.103 Hm3 se se teñen en conta os requirimentos ambientais mínimos. Destes recursos, 626 Hm3 corresponden á regulación que ofrecen os encoros hidroeléctricos, até o de hoxe só dispoñíbel para esta finalidade e sen perspectivas de que esta asignación sexa modificada no futuro. Segundo o plano, tras as actuacións previstas, os recursos dispoñíbeis elevaranse á 1.515 Hm3/ano no primeiro horizonte e a 1.572 Hm3/ano no segundo horizonte. A táboa 3 expresa o balanzo global entre recursos e demanda. O concepto de recursos dispoñíbeis inclúe tanto recursos regulados como recursos efluentes que poden ser aproveitados en función do ritmo marcado polos usos existentes ou previstos. O déficit global de 155 Hm3/ano entre a demanda consolidada para usos consuntivos e os recursos dispoñíbeis da situación actual estase a satisfacer con base aos recursos necesarios para a demanda ambiental. Aínda que estas cifras indican unha diminución da demanda ambiental de só o 21%, a situación é considerabelmente máis grave, se temos en conta que este déficit se expresa durante os meses de menor contribución natural. Táboa 3 Balanzo entre recursos e demanda (Hm3/ano) no ámbito Norte I Horizonte

Actual 1º 2º a

Recursos dispoñíbeis A B Totaisa Correspondentes á demanda ambientalb

691,4 902,8 960,3

215,1 304,7 323,2

C Recursos regulados por encoros hidroeléctricos

D Demanda consolidada en usos consuntivos

626,2 611,9 611,9

631,3 522,9 549,5

BALANZO (A-D) (A-B-D) Sen cumprir Cumprindo a demanda a demanda ambiental ambiental

60,1 379,9 410,9

-155,0 75,2 87,6

O plano considera os recursos dispoñíbeis totais susceptíbeis de diferentes usos en que se incluen unha parte dos requiridos para usos ambientais susceptíbeis de dedicárense a outros usos, mais non os regulados por encoros hidroeléctricos. Estes fican exclusivamente destinados a esta finalidade b Máis adiante indícase como estima o plano esta demanda ambiental Fonte: elaboración propia a partir da memoria do plano (CHN, 1994)

232

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

Táboa 4 Balanzo de recursos e demanda por sistemas (cumprindo as demandas ambientais) nos sistemas do ámbito Norte I Sistema

Actual Recursos dispoñíbeis

Miño Alto Sil Superior Sil Inferior Cabe Miño Baixo Limia Total

Segundo horizonte

Excedente (+) ou déficit (-)

Recursos dispoñíbeis

Excedente (+) ou déficit (-)

Hm3/ano

Hm3/ano

% sobre demanda

Hm3/ano

Hm3/ano

% sobre demanda

26,7 306,7 57,8 28,1 53,1 3,9 476,3

-87,9 +115,2 -1,0 -3,2 -134,8 -43,2 -155,0

-76,7 +60,2 -1,7 -10,3 -71,7 -91,7 -24,5

97,9 313,8 50,6 21,0 144,6 9,2 637,1

-2,3 +141,5 -2,5 -1,5 -18,1 -29,5 +87,6

-2,3 +82,1 -4,7 -6,6 -11,1 -76,2 +15,9

Fonte: elaboración propia a partir da memoria do Plano (CHN, 1994)

O ámbito Plano hidrolóxico Norte I foi dividido en seis sistemas (e 13 subsistemas) relativos á planificación hidrolóxica e explotación de recursos: – – – – – –

Miño Alto (Cospeito, Lugo, Sarria, Chantada) Sil Superior (Sil Alto, Bierzo) Sil Inferior Cabe Miño Baixo (Ourense, Avia-Arnoia, Tea, Louro) Limia

A partir do primeiro horizonte, os recursos dispoñíbeis permitirán globalmente satisfacer todas as demandas sen recorrer á demanda ambiental, mais non así cando se analiza o balance por sistemas (táboa 4) dentro do ámbito do Plano, xa que os excedentes son elevados no Sil Superior e existe déficit nos demais sistemas tanto durante o primeiro como no segundo horizonte. Como se verá máis adiante, o plano pretende corrixir os desaxustes no Alto e no Baixo Miño con novas obras de regulación, mais non acha solución para a bacía do Limia, que ademais non pode recibir excedentes doutros sistemas. Na bacía do Limia mantense unha situación crítica en calquera dos horizontes do plano. Mesmo cando non se consideran as demandas ambientais, o déficit actual é de 35,9 Hm3/ano, que supón o 76% da demanda consuntiva. Este déficit resulta de 18,8 Hm3/ano e 48,7% no

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

233

segundo horizonte, e satisfaríase recorrendo aos caudais ambientais. É de destacar o feito de que, mesmo no segundo horizonte, arredor do 90% do consumo de auga no sistema da Limia corresponda á rega, e que ante a situación de déficit e de uso abusivo do caudal ambiental o plano non prevé a redución da superficie regada nin o incremento substancial na eficiencia no uso da auga, asignándose para esta finalidade 5.277 m3/Ha.ano. En resumo, esta planificación baseada en satisfacer a demanda con novas obras de regulación, sen actuar realmente sobre a demanda actual, mostra algunhas deficiencias e incoherencias: – Non resolve en todo o ámbito do plano a detracción de caudais ambientais, mesmo dentro da definición restritiva e artificiosa que o propio plano fai destes. Así, a detracción de caudais ambientais será sistemática na bacía do Lima. No resto do ámbito, son numerosas as excepcións ao mantemento dos caudais ambientais. – Entra na contradición de pretender garantir as demandas ambientais con máis obras de regulación, sen avaliar o impacto ambiental destas novas obras. É dicir, para garantir o obxectivo de manter nos ríos o 10% do seu caudal medio (definición que fai de caudal ambiental), xustifícase a necesidade de máis obras hidráulicas e a modulación artificial do réxime hidráulico natural dos ríos. Nin a consideración do caudal ambiental como un caudal fixo ten unha base ecolóxica, nin a regulación e encoramento de caudais en épocas de augas altas carece de impactos ambientais. – Só achega medidas de eficiencia nos usos para algúns dos novos regadíos, que só serán aprobados cando opten por sistemas de rega eficientes, mentres que os regadíos actuais así como os usos domésticos e industriais carecerán de criterio de eficiencia ningún que se relacionen coa planificación hidrolóxica. A análise das dotacións por usos e o tratamento que se dá aos caudais ambientais mostraranos algúns destes aspectos. DOTACIÓNS PARA DIFERENTES USOS A táboa 5 presenta as demandas totais e porcentuais para os usos consuntivos no ámbito Norte I. No sector urbano previse un incremento da demanda do 15% para o ano 2014, en relación a 1994. As dotacións per capita media pasarán de 236 l/hab.d (1994) a 248 l/hab.d no primeiro horizonte (2004) e 271 l/hab.d no segundo horizonte (2014). Por outra banda, no ámbito de Galiza-Costa, a dotación bruta media para os usos urbanos é de 300 l/hab.día, e preto da metade destes usos teñen lugar nas cinco

234

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

principais cidades (A Coruña, Ferrol, Santiago, Pontevedra, Vigo), e previse e considérase admisíbel un incremento da demanda para o ano 2012 do 51%, o que nos levaría a unha dotación futura de 453 l/hab.día. Desaproveitase calquera política ou acción de reducir o consumo doméstico per capita. Faise caso omiso das diferentes opcións para reducir o consumo doméstico, que globalmente mostran un potencial de redución superior ao 50%, e permiten unhas dotacións, a medio prazo, que rondan os 100 l/hab.día (Soto, 2004). Táboa 5 Demanda total e porcentual en usos consuntivos no ámbito Norte I Horizonte

Urbana

Industrial Refrixeración Total

Demanda (Hm3/ano) Actual 76,8 33,1 1º 80,7 55,1 2º 88,4 55,1 Porcentaxe referida a usos consuntivos Actual 12,2 5,2 1º 15,4 10,5 2º 16,1 10,0

Agraria Gandeira Rega

Total usos Consuntivos

65,2 89,1 90,3

14,1 14,1 14,1

475,1 339,0 356,7

631,2 522,9 549,5

10,3 17,0 16,4

2,2 2,7 2,6

75.3 64,8 64,9

100 100 100

Fonte: elaboración propia a partir da memoria do Plano (CHN, 1994)

No sector industrial, e no ámbito Norte I, o 50,7% da demanda actual corresponde á refrixeración de centrais termoeléctricas, unha porcentaxe que aínda pasa ao 62% no primeiro e segundo horizontes. Os restantes usos industriais nestas bacías supoñen actualmente só o 5% da demanda total, unha porcentaxe que aumentaría ao 6,5% no futuro. Non se toma en consideración o potencial de redución dos consumos de auga en moitos procesos industriais, nos que hai exemplos de até o 90% de redución, e mesmo a instalación de circuítos pechados. As maiores demandas actuais, co 75% do total, corresponden á rega. Esta seguirá contribuíndo co 65% da demanda nos sucesivos horizontes do plano; segundo as previsións do plano Norte I, a superficie regada só se incrementará un 4,3%, mais o incremento na eficiencia só afectaría aos regadíos de titularidade pública hoxe máis dispendiosos. As dotacións en regadío indícanse resumidamente na táboa 6. A situación é similar no ámbito de Galiza-Costa, onde a rega consume actualmente o 65% dos caudais. A redución prevista de dotación para a rega condiciónase á corrección dos defectos estruturais e de infraestruturas que as orixinan, e só serán exixidas tras a

235

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

execución das actuacións correspondentes. Non se prevé o incremento de superficies regábeis, agás no Bierzo, con 2.600 Ha de titularidade pública para o segundo horizonte, e só se atenderán novas concesións destinadas á rega en invernadoiro, en cultivo forzado ou en cultivo por goteo, agás no encoro de Bárcena e no leito do Sil augas abaixo deste encoro, e no leito do Miño no Sistema Miño Inferior. Pola contra, a xeneralización das regas mediante uns sistemas de alta eficiencia levaría consigo unha redución drástica do consumo total de auga para esta finalidade, mesmo no caso de se incrementar a superficie agrícola regada. Cómpre indicarmos, por outra banda, que os planos esquecen abordar o uso de auga subterránea para a rega, tanto no que se refire á avaliación de recursos como á situación dos usos actuais e das posibilidades futuras. Táboa 6 Superficies de rega e dotacións no ámbito Norte I Horizonte

Regadíos públicos Ha

m3/Ha Rango Media

Actual 8.040 6.550-21950 16.898 1º 8.040 6.000-9.250 8.472 2º 10.640 6.000-8.500 8.068

Regadíos privados Ha

52.460 52.460 52.460

TOTAL

m3/Ha Rango Media

5.800-7.060 5.000-5.780 5.000-5.780

6.467 5.164 5.164

Ha

M3/Ha Media

Hm3/ ano

60.500 60.500 63.100

7.853 5.604 5.654

475,1 339,0 356,7

Fonte: elaboración propia a partir da memoria do Plano (CHN, 1994)

CAUDAIS E OBXECTIVOS AMBIENTAIS O plano Norte I fixa o caudal mínimo medioambiental, que non será inferior ao décimo do caudal medio interanual, con un mínimo de 50 l/s en ríos con caudais permanentes todo o ano, ou a totalidade do caudal efluente se este for menor a un décimo ou a 50 l/s. Desta forma, a demanda ambiental teórica ascendería a 1.123 Hm3/ano. Se temos en conta que o caudal natural circulante nas épocas de estiaxe é inferior, a demanda ambiental estimada redúcese á 738 Hm3/ano, un 6,6% do recurso renovábel anual. Os caudais mínimos ambientais fixados da forma anterior están suxeitos a diferentes restricións. Así, nun momento determinado, poderanse autorizar extraccións de caudais sempre que os caudais totais derivados polos diferentes usuarios nun tramo de río non superar a metade do caudal existente ou dispoñíbel nese momento, «incluso se isto require obras no leito para facilitar o paso das especies piscícolas», afírmase na memoria do plano Norte I. Estamos ante unha consideración dos ríos como unha simple autoestrada de auga, só con algunha que outra concesión aos peixes.

236

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

As excepcións ao mantemento de caudais ambientais serán totais en relación co abastecemento a núcleos de menos de 500 habitantes, o 56% da poboación no ámbito do plano, e en xeral permitiranse captacións de até o 75% do caudal ambiental para usos urbanos e industriais de pouco consumo. No caso de Galiza-Costa, o plano propón determinar «un caudal mínimo medioambiental», que será para cada mes superior ao 10% da contribución media anual. Este caudal mínimo aplicaríase sempre nalgúns casos, como augas abaixo dun encoro ou en tramos de ríos que atravesen espazos de interese natural, mais non dunha forma xeral.

MÁIS INFRAESTRUTURAS HIDRÁULICAS Se carecemos, segundo vimos, dunha formulación global sobre a deterioración do ecosistema hídrico e de solucións neste sentido, as propostas dos dous planos Norte I e Galiza-Costa resúmense nunha longa listaxe de infraestruturas que se teñen que reañizar, e reproducen así a cultura do cemento e da grande obra hidráulica. A táboa 7 mostra comparativamente o número de obras hidráulicas nos ríos galegos na situación actual, e as previsións de novas obras dos actuais planos, particularmente no que se refire a presas de diverso tipo, a canalizacións e a transvases. Aínda que xa hoxe os ríos galegos están entre os máis intervidos de Europa, as previsións destes planos duplicarían ou triplicarían a intensidade desta regulación e das obras hidráulicas nos seus leitos. Veremos con máis detalle a planificación dalgunhas destas infraestruturas. No cómputo de instalacións previstas no ámbito Norte I (táboa 8), temos por unha banda as chamadas infraestruturas básicas, requiridas polo Plano para acadar os seus obxectivos, e por outra banda, as obras hidráulicas que poden responder tanto á iniciativa privada (maiormente centrais hidroeléctricas) como pública, como por exemplo o Plano Enerxético Nacional (PEN), e que o plano hidrolóxico incorpora, permite ou alenta. INFRAESTRUTURAS HIDROELÉCTRICAS Non só os 42 encoros hidroeléctricos existentes seguiranse destinando á produción de enerxía eléctrica como función exclusiva, senón que a construción de novos aproveitamentos hidroeléctricos prevista, supeditada ao plano enerxético nacional (PEN), levaría a duplicar o potencial eléctrico xa de por si excesivo (desde o punto de vista ambiental e social) nestas bacías. Aínda que só se indican as potencias de 14 dos posíbeis aproveitamentos, identifícanse e localízanse até 30 novos aproveitamentos.

237

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

Táboa 7 Algunhas infraestruturas existentes e propostas na actual planificación hidrolóxica TIPO DE INFRAESTRUTURA

Norte I (Miño-Sil e Limia) Encoros hidroeléctricos Encoros de regulación Captacións refrixeración de centrais térmicas Conducións de abastecemento Transvasamentos Canalizacións Galiza-Costa Encoros hidroeléctricos Encoros de regulación (A,UI,R) Captacións refrixeración de centrais térmicas Conducións de abastecemento Transvasamentos Canalizacións Toda Galiza Minicentrais hidroeléctricas (137 km 15,5 km 15,8 Hm3, 24 km

151 km de canais e 256 km de regos

51,5 km

Reservas de auga

Finalidade:

-Miño Alto -Miño Alto -Sil Superior -Sil Superior -Cabe -Miño baixo -Miño Baixo Deslindes

Construción do encoro de Mondín, no río Oribio Construción do encoro de Ferreira e central reversíbel (Guntín-Portomarín) 44 Hm3/ano para centrais térmicas de até 1.500 Mw 9,3 Hm3/ano de volumes regulados no Bárcena para novas concesións no Sil Construción do encoro do Cabe (Poboa de Brollón) Construción do encoro de Rioboo no río Arnoia (Vilar de Barrio) Reserva de 2 m3/s na desembocadura do Miño, A+UI de Vigo e Baixo Miño Ao longo de 467 km de leitos correspondentes a un total de 16 tramos fluviais

Redes de control hidrolóxico

Sistema Automático de Información Hidrolóxica (SAIH) e Sistema Automático de Información sobre a Calidade da Auga (SAICA)

A: abastecemento; UI: uso industrial; R: rega. Fonte: elaboración propia a partir da memoria do plano (CHN, 1994)

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

239

Nas bacías de Galiza-Costa estaban en funcionamento no momento de redactar o plano 8 centrais hidroeléctricas de mediana e de alta potencia, cunha potencia total de 332 MW, e 43 minicentrais. Segundo o Plano, existen polo menos 13 saltos susceptíbeis de seren construídos no futuro, cunha potencia total non inferior a 762,5 MW. Non se concretan os posíbeis saltos, que serían promovidos pola iniciativa privada, aínda que algúns dos encoros de abastecemento e laminación de enchentes promovidos por Augas de Galicia tamén serían aproveitados para a produción de electricidade, como acontece co primeiro, e até hoxe único, construído, o de Caldas de Reis, no río Umia. Ao mesmo tempo, o plano deixa aberta a posibilidade da construción de numerosas minicentrais. INFRAESTRUTURAS HIDRÁULICAS DE REGULACIÓN O plano Norte I prevé a construción de 13 novos encoros como obras de regulación básicas, que terán por finalidade o abastecemento, o uso industrial, a rega, a laminación ou a mellora da calidade das augas (táboa 9). Cabe destacarmos o elevado número de encoros na cabeceira do Miño cuxa finalidade declarada é a subministración de auga para a rega ou para o abastecemento urbano. A planificación deste abastecemento no caso de Lugo e o encoro de Narla, finalmente desestimado á raíz dos cambios no goberno central e a oposición social de tipo ambientalista que suscitou, é un exemplo máis de falta de rigor e de como a principal razón que hai detrás desta planificación hidrolóxica é a construción de obras hidráulicas como fin en si mesmas, mentres que as supostas necesidades ou as demandas se empregan como verdadeiras «coartadas» que xustifican a toma de decisións (ADEGA, 2004). En Galiza-Costa proponse a construción de 11 novos encoros de regulación para o abastecemento. Cinco destas presas tamén contribuirían a combater as enchentes, un obxectivo para o que tamén se propón a construción doutras 11 presas específicas. En Galiza-Costa había construídos no momento da aprobación das directrices do Plano 12 encoros de abastecemento, 7 para usos urbanos e 5 para usos industriais. Os encoros de abastecemento urbano eran: Forcadas (río Forcadas, Ferrol), Cecebre (río Mero, A Coruña), Con (río Con, Vilagarcía de Arousa), Pontillón (río Loural, Pontevedra), Eiras (río Oitavén, Vigo), Zamáns (río Zamáns, Vigo) e Bahiña (río Bahiña, Baiona), aos que se sumou posteriormente o de Caldas (río Umia, Caldas de Reis), previsto nas directrices do Plano. Os encoros de abastecemento industrial son: Cobo (río Cobo, Alúmina), San Cosmade (río Vilasenín, central térmica de Meirama), Vilagudín (río Lengüelle, central de Meirama), Meicende (río Pastoriza, Aluminios Galicia) e Rosadoiro (río Arteixo, polígono industrial de Sabón). De todos estes encoros de abastecemento só os de Cecebre e Eiras superan os 20 hm3 de capacidade.

240

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

Táboa 9 Encoros que se construirán como infraestruturas básicas do Plano Norte I ENCOROS • Labrada • Narla Na cabeceira do Miño: • Riolongo • Miñotelo • Quintas • Guimarais • As Rozas • Neira • Boeza • Quiroga • Xunqueira sobre o río Arnoia • Arcos no río Arenteiro • Tea

FINALIDADE Dedicaranse fundamentalmente ao abastecemento de Lugo e da súa comarca Atenderán os regadíos de terras na bacía deste río augas arriba de Rábade

Abastecerá as comarcas de Neira e Sarria Abastecemento e regadío Abastecemento a Quiroga e comarca Abastecemento a Ourense e núcleos da bacía do Arnoia, caudal ecolóxico e dilución Abastecemento ao Carballiño, Dacón, Maside, Cea e á comarca baixa do Avia, caudal ecolóxico e de dilución Ídem para Ponteareas e comarca

TOTAL

Hm3 21,2 9,7

Horizonte 1º 2º

4,0 6,0 2,5 4,0 2,5 29,6 6,9 ¿?

2º 1º 2º

45,0

1º

19,5 ¿?

1º 2º

1º

155,7

Fonte: elaboración propia a partir da memoria do plano (CHN, 1994)

O Plano hidrolóxico propón a construción de 11 novos encoros de regulación para satisfaceren, segundo os casos, as demandas agrarias, as industriais e as urbanas (táboa 10). Trátase dunhas propostas de posíbeis actuacións, cuxa «facilidade deberá establecela o Plano hidrolóxico cos seus estudos e co desenvolvemento por bacía». Porén, un dos encoros propostos, o de Caldas, foi construído antes de se aprobar o plano, a pesar da forte oposición veciñal e do seu elevado impacto ambiental. O Plano contempla a posibilidade de realizar a longo prazo un transvasamento desde o encoro da Espenuca, no río Mandeo, á nova presa que se podería construír na cabeceira do río Mero, augas arriba do encoro de Cecebre, para aumentar a oferta de auga á poboación dos concellos da zona da Coruña. O encoro de Silvoso, no río Verdugo, destinaríase ao abastecemento da zona de Vigo, para o cal tamén se prevé realizar un transvase desde o río Miño. A auga dos encoros de Fornelos, Cernaxeda e Umia sería para rega. Repárese, por exemplo, no feito de como se proxectan novos encoros, novos transvasamentos e tamén a canalización do baixo Mero para satisfacer

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

241

as demandas nunha área, a da Coruña, en que os incrementos per capita no consumo son notábeis, onde se atinxiron unhas ineficiencias patentes e onde aínda non se formulou ningunha medida para favorecer esa eficiencia e limitar a dilapidación do recurso. Táboa 10 Encoros de abastecemento e de laminación propostos en Galiza-Costa Nome

Mero Barcia Fornelos Cernaxeda Umia Espenuca Caldas Dorna Silvoso Tuixe Tronceda Fresulfe Viveiro Loureiro Abarcia Seixeido Lesende Toitín Fontao Vista Alegre Alvedoso

Río

Capacidade (hm3)

Outras utilizacións

Mero Tambre Arnego Deza Umia Mandeo Umia Lérez Verdugo Anllóns Masma Ouro Landro Xubia Mendo Seixeido Soneira Arteixo Sar Ulla Alvedoso

8-16 57,1 176 100 63 17 27,5 34 -

Abastecemento Abastecemento, Enerxía Abastecemento, Enerxía Abastecemento, Enerxía Abastecemento, Enerxía Abastecemento, laminación, enerxía Abastecemento, laminación, enerxía Abastecemento, laminación, enerxía Abastecemento, laminación, enerxía Abastecemento, laminación Laminación Laminación Laminación Laminación Laminación Laminación Laminación Laminación Laminación Laminación Laminación

A maioría dos encoros propostos tamén se utilizaría para a produción de electricidade. De feito, algúns deles, xa antes de se iniciar o proceso de elaboración do Plano Hidrolóxico, eran propostas de encoros consideradas polo sector eléctrico, polo que semella bastante razoábel sospeitar que a produción de electricidade por empresas privadas, (léase Unión FENOSA e outras), talvez obrigándoas a pagaren algún canon, como no caso do encoro de Caldas, máis que un aproveitamento complementario, sería o principal, e que na construción destes encoros podería participar o capital privado, que sería o principal ou único beneficiario.

242

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

Algúns dos encoros propostos degradarían os espazos naturais da Rede Natura 2000. En concreto veríanse afectadas as zonas Natura 2000 dos ríos Ouro, Landro, Grande de Xubia e Lérez, o sistema fluvial Ulla-Deza e os sobreirais do Arnego. INFRAESTRUTURAS DE LOITA CONTRA AVENIDAS E INUNDACIÓNS Ademais dos encoros con funcións de laminación en calquera dos ámbitos Norte I e Galiza-Costa, o plano Norte I identifica oito puntos negros por avenidas e inundacións, en que se construirán as canalizacións que se indican na táboa 11. Táboa 11 Infraestruturas básicas de defensa contra avenidas no ámbito Norte I SISTEMA

ACTUACIÓNS (canalizacións)

Sil Superior

• Sil augas abaixo do azude de Fonte do Xofre (L=6.000 m), e augas arriba da confluencia co Sil en Ponferrada (L = 4.500 m) • Río Cua en Cacabelos (L = 2.000 m) • Regato Barredos (L = 10.000 m) • Río Burbia en Vilafranca do Bierzo (L = 2.000 m) • Ríos Miño (L = 4.000 m), Barbaña (L = 5.000 m) e Barbañica (L = 2.000 m), en Ourense • Tea en Ponteareas (L= 3.000 m) • Louro en Porriño (L = 10.000 m) • Limia en Xinxo de Limia (L = 3.000 m)

Miño Baixo

Limia

Fonte: Elaboración propia a partir da memoria do Plano (CHN, 1994)

No plano de Galiza-Costa destínase unha partida de 8.800 millóns de pesetas, o 4% do orzamento total, para o chamado «medio ambiente hidráulico», en que se inclúe aquí a «adecuación de marxes» que consiste en canalizar os ríos e facer uns paseos fluviais, e a delimitación do dominio público hidráulico. Unha das canalizacións previstas mais que se considera non prioritaria, a do baixo Mero, pasou de súpeto a se cualificar de urxente e proxectarse a súa construción.

POR UNHA PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA ALTERNATIVA Por razóns de clima podémonos abastecer cunha baixa regulación dos ríos. No canto de considerar isto un atraso que se ten que superar, deberiamos aprender a tirar destas condicións climáticas e naturais o máximo proveito para un desenvolvemento sustentábel.

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

243

A situación dos ecosistemas acuáticos na Galiza móstranos como a política hidrolóxica baseada na oferta e na obra hidráulica non garante a continuidade das funcións ambientais da auga e dos ecosistemas hídricos e xera unha elevada conflituosidade social. Neste marco, o uso e as extraccións de auga continuarán a se incrementar, e a artificialización dos ecosistemas hídricos, en particular dos ríos galegos, continuará a medrar a medida que se realizaren máis obras hidráulicas. Isto é debido á ideoloxía que subxace tras o contido dos actuais planos hidrolóxicos. Uns parágrafos como o seguinte «dada a abundancia de recursos planifícase para cubrir con garantías 100% as demandas actuais e futuras, atendendo calquera demanda que poda producirse en calquera lugar do ámbito territorial» abondan para mostrar a concepción do plano baseada na existencia ilimitada de recursos, na non consideración da relación entre a auga e os ecosistemas acuáticos, e na capacidade da tecnoloxía para resolver o principal problema identificado, o da irregularidade con que o recurso aparece distribuído. Chama a atención o feito de que se reproduza, a nivel interno de bacías que no conxunto do Estado son consideradas como excedentarias, o mesmo paradigma de ideas, de problemas e de solucións que a nivel estatal pretenden resolver os chamados desequilibrios hídricos. O problema da irregularidade espacial española transfórmase, a nivel galego, nunha irregularidade estacional, que se emprega como argumento para xustificar todo tipo de obras. Esta planificación esquécese de revisar a realidade dunhas demandas fundamentadas na dispoñibilidade incontrolada e gratuíta ou a moi baixos prezos do recurso, e pasa por alto as graves disfuncións ecolóxicas a que están sometidos hoxe os ecosistemas hídricos. Unha planificación hidrolóxica que teña por obxectivo a restauración, na medida do posíbel, dos equilibrios ecolóxicos dependentes da auga, debe facer necesariamente unha revisión a fondo dos enfoques e das prácticas até hoxe existentes no noso país. Temos que dicir, porén, que non seremos pioneiros nese cambio das políticas hidrolóxicas, xa que outros países e outras rexións, en maior ou menor grao, levan anos andando ese camiño, agora potenciado pola Directiva marco da auga na UE, que establece o «principio de non deterioración», xa en vigor, e obriga á revisión dos Planos existentes, de forma que xa no 2006 se debe facer público o calendario e o programa de traballo para a elaboración dos novos planos, que serán operativos no 2009. Son uns exemplos desta nova política hidrolóxica a derruba de presas en Norteamérica ou en Francia, a recuperación de áreas inundábeis en Holanda ou en Alemaña, ou a redución dos consumos urbanos e industriais en diferentes partes. A nova política hidrolóxica require unha nova cultura da auga, e esta nova cultura pasa por evitar a construción de encoros de abastecemento reducindo o desbaldemento e a ineficiencia na súa utilización. Son ferramentas para isto a educación ambiental sobre a auga, no caso dos usos domésticos, a internalización dos custos ambientais nos usos industriais e agrícolas, e as políticas de prezos da auga nos dous casos.

244

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

Esa nova cultura da auga pasa tamén pola non aceptación da perda de máis ecosistemas e biodiversidade pola construción de novas obras hidroeléctricas, pola recuperación daqueles hábitats ameazados mediante a demolición dalgunhas das infraestruturas existentes, e pola restauración de bosques e de zonas húmidas. O obxectivo de acadar o bo estado das augas e dos ecosistemas acuáticos previsto na Directiva marco non se pode acadar sen dar marcha atrás no proceso de artificialización dos ríos, e menos aínda se se continúa a agravalo. A nova política hidrolóxica debe pasar finalmente por un respecto ao funcionamento natural dos ecosistemas hídricos, o que impón unhas restricións ao uso do territorio, desbotando a consideración da irregularidade espacial ou estacional como un problema que se ten que solucionar mediante as obras hidráulicas, considerando pola contra a irregularidade como unha característica intrínseca á biodiversidade dos ecosistemas e á súa conservación. USOS

DOMÉSTICOS E INDUSTRIAIS

A educación ambiental e a política de prezos pode permitir unha importante redución no uso doméstico da auga. O potencial para esta redución é elevado, e en moitos casos leva consigo modificacións no deseño e no funcionamento das infraestruturas sanitarias do fogar e municipais. Os sistemas de saneamento urbano tamén han ser obxecto dunha importante revisión. No eido industrial existe un forte potencial para a redución do uso da auga, mediante a incorporación de cambios tecnolóxicos que reduzan o consumo de auga por tonelada de produto, e a prevención da contaminación por verteduras de augas residuais das industrias. A necesidade de novos encoros de abastecemento é unha consecuencia directa da non xestión da demanda e da ausencia de control no consumo. Segundo os datos do plano, as carencias en abastecemento no ámbito Norte I afectan a só o 6,4% da poboación; a súa solución non debe pasar por novos encoros, senón pola redución progresiva das dotacións desde os 236 l/habitante.día (1994) no canto de ofrecer 250 ou 300 l/habitante.día para o futuro. REGA Son posíbeis unhas substanciais melloras na rega, tanto no ámbito Norte I como en Galiza-Costa. A rega de 63.000 hectáreas, situadas maioritariamente nas bacías dos ríos Ulla, Tambre e Umia, consome o 65% da auga empregada en Galiza-Costa. O propio plano considera que a metade do volume de auga que se emprega hoxe podería ser aforrado se se acometesen unhas melloras na rega.

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

245

RECUPERACIÓN DOS ECOSISTEMAS DANADOS POR OBRAS HIDROELÉCTRICAS Galiza é hoxe un país excedentario en electricidade. A produción hidroeléctrica galega representa aproximadamente un 25 % da produción hidroeléctrica española. Non é necesario nin ambientalmente aceptábel producir máis electricidade de orixe hídrica á costa dunha maior deterioración dos nosos ríos, e mesmo unha parte da que se produce podería ser substituída polo aforro e a eficiencia enerxética e por enerxías limpas, como a solar, a biomasa ou a eólica. Fronte á idea de construír novos encoros hidroeléctricos, deberemos propor no futuro inmediato a demolición dalgúns dos existentes, aproveitando para iso que moitas das concesións están chegando ao seu vencemento, que a maioría das presas xa foron amortizadas, e que a súa deterioración require de novos investimentos no caso de seguiren en pé. A demolición de presas é necesaria para evitarmos a perda dalgunhas especies de peixes (e doutro tipo) e para recuperar parte do seu ámbito natural de distribución, en moitos casos diminuído a menos do 5%. As minicentrais hidroeléctricas non se deberían construír en tramos fluviais de alto valor ecolóxico, e aqueles proxectos que se tramiten deberían ser sometidas a uns procedementos de avaliación de impacto ambiental rigorosos, e o seu funcionamento a un seguimento serio das medidas preventivas do impacto ambiental. PREVENCIÓN DOS EFECTOS DAS ENCHENTES A primeira acción ou a máis prioritaria está relacionada coa ordenación do territorio. O dominio público hidráulico, definido como as áreas en que se producen avenidas ordinarias (período de retorno de 10 anos), debe ser claramente delimitado. Neste e, en xeral, nas chairas de inundación débense prohibir as edificacións e outras infraestruturas incompatíbeis co réxime natural do río. Así evitariamos os posíbeis danos económicos causados polas enchentes e conservariamos o papel ecolóxico destas zonas de inundación. A restauración hidrolóxico-forestal e a recuperación de zonas húmidas tamén contribúen a previr os efectos das enchentes. MELLORA

AMBIENTAL: RESTAURACIÓN HIDROLÓXICO FORESTAL E RECUPERACIÓN DE ZO-

NAS HÚMIDAS

Se ben todas as accións da política hidrolóxica han ter hoxe un forte compoñente ambiental, e todas as anteriores inciden ben na redución da extracción de recursos hídricos, na mellora da súa calidade ou na recuperación do hábitat de diferentes especies, algunhas actuacións sobre o medio fluvial teñen unha especial función ambiental, ao actuaren sobre os aspectos estruturais básicos do ciclo da auga. Trátase da restauración hidrolóxico forestal e dos bosques de ribeira e da recuperación de zonas húmidas. A pesar de que os planos recoñecen a necesidade de «restaurar ecoloxicamente, no seu caso, os humidais degradados, protexendo as especies autóctonas», estas accións non se tiveron en conta nos orzamentos.

246

XOSÉ VEIRAS e MANUEL SOTO

As finalidades da restauración hidrolóxico-forestal son a protección do solo contra a erosión para diminuír as contribucións sólidas aos encoros e aos ríos, reducir os efectos da contaminación de tipo difuso, a laminación de avenidas e o incremento da regulación natural, retrasando a incorporación das precipitacións aos leitos, e a mellora ambiental. Neste punto, as actuacións no medio fluvial deben considerarse como complementarias das actuacións xerais de protección e de restauración de ecosistemas, dada a importancia ecolóxica da rede fluvial galega e o seu papel como corredor ecolóxico. Por outra banda, as principais zonas húmidas do país foron destruídas totalmente ou en parte. Outras moitas pequenas lagoas e charcas fóronse enchendo gradualmente, así como se reencheron con finalidade agrícola ou urbanística moitas terras baixas. A continuación deste proceso provoca o agravamento do efecto das enchentes, tanto polo entorpecemento da circulación da auga nuns casos, con efectos notábeis augas arriba, como pola redución da superficie de inundación natural, o que incrementa os caudais punta augas abaixo.

REFERENCIAS ADEGA (1992). «Alegacións ao Proxecto de Directrices do Plan Hidrolóxico Norte I». (Santiago de Compostela, Asociación ADEGA). ADEGA (2001). Os peixes dos rios galegos. Calendario ADEGA 2002. (Santiago de Compostela, Asociación ADEGA). ADEGA (2004). «Encoro de Narla, ADEGA espera un cambio no Ministerio de Medioambiente». Cerna 42, 5. Antelo, J.M. e Arce, F. (1996). «As características físicoquímicas das augas superficias». En F. Diaz-Fierros (Ed): As Augas de Galicia. (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega). CHN (1994). Plan Hidrolóxico Norte I. Documento aprovado polo Consello da Auga. (Oviedo: Confederación Hidrográfica do Norte - CHN, Dirección General de Obras Hidráulicas, MOPTMA). Cobo, F. e González, M. (2003). «Auga e ecosistemas acuáticos: calidade e biodiversidade». ADEGACadernos, 11: 13-22.

A PLANIFICACIÓN HIDROLÓXICA EN GALIZA

247

Díaz-Fierros, F (2000). «Coñecimento e evolución do medio físico en Galiza». En ADEGA (Ed.): 25 Anos de Medio Ambiente e Ecoloxismo na Galiza: 39-52. (Santiago de Compostela: Asociación ADEGA). Díaz-Fierros, F. (2000b). «A calidade das augas subterráneas». Xornada Científica sobre a Auga e os Rios. (Santiago de Compostela: Asociación ADEGA). Fernández, F. (2000). «A saude ambiental das rias». Xornada Científica sobre a Auga e os Ríos. (Santiago de Compostela: Asociación ADEGA). González, M.A (1999). «O impacto ecolóxico das minicentrais hidroeléctricas». Cerna, 29: 14-16. Lizancos, P (2000). «Río e cidade». En ADEGA (Ed.): 25 Anos de Medio Ambiente e Ecoloxismo na Galiza: 63-72. (Santiago de Compostela: Asociación ADEGA). Pereiro, X. (2000). «Para umha antropoloxia de urxéncia. Informe sobre os impactos socio-culturais dos encoros do rio Ulla». Xornada Científica sobre a Auga e os Rios. (Santiago de Compostela: Asociación ADEGA). Samper, F.X. (2000). «Xestión e usos das augas subterráneas». Xornada Científica sobre a Auga e os Rios. (Santiago de Compostela: Asociación ADEGA). Soto, M. (2000). «Contaminación fluvial». Xornadas sobre os rios galegos. (Santiago de Compostela, Federación Ecoloxista Galega). Soto, M. e Vispo, D. (2001). «A Planificación Hidrolóxica nas bacias Interiores de Galiza (Ámbito do Plano Hidrolóxico Norte I)». En Una cita europea con la nueva cultura del agua: la Directiva Marco. Perspectivas en Portugal y España. (Zaragoza: II Congreso Ibérico sobre Planificación y Gestión del Agua). Soto, M. (2003). «Problemas e riscos de contaminación nas rias galegas». ADEGA-Cadernos, 10: 15-28. Soto, M. (2004). «Alternativas de saneamento e sustentabilidade». ADEGA-Cadernos, 11: 37-48. Vales, C. (1993). O lobo, a extinción de espécies e outros ensaios sobre conservación. (A Coruña: Laiovento). Veiras, X. (2000). «O Plano Hidrolóxico de Galiza-Costa». Xornadas sobre os rios galegos, (Santiago de Compostela: Federación Ecoloxista Galega). VV.AA. (2001). «Manifesto contra as minicentrais hidroeléctricas». Cerna, 31: 19-29.

This page intentionally left blank

249

CAPÍTULO 16

Xestión e usos das augas subterráneas: situación e perspectivas na Galiza JAVIER SAMPER CALVETE

INTRODUCIÓN Tradicionalmente as augas subterráneas pola súa distribución espacial xogaron un papel importante na subministración á maioría dos pequenos núcleos de poboación da Galiza. A grande diseminación da poboación na Galiza fai difícil a avaliación do grao de emprego e da calidade química da auga subterránea. Segundo as estimacións do IGME (1982), existen máis de 300.000 puntos de auga, aínda que só se dispón dun inventario duns poucos centenares en toda Galiza. A pesar da súa importante magnitude e do seu tradicional emprego para a subministración, os recursos subterráneos da Galiza non foron axeitadamente estudados nin tomados en consideración por parte das diversas administracións hidráulicas. O tipo de abastecemento tradicional dos pequenos núcleos foise substituído progresivamente por medio da construción dunhas infraestruturas custosas para a traída de augas superficiais. Esta tendencia perpetuouse sobre a crenza infundada de que as augas da traída son de mellor calidade, sen realizarse os necesarios estudos económicos sobre as posíbeis alternativas. Os poucos estudos que existen parecen indicar a existencia de contaminación das augas de pozos e de mananciais por efecto das actividades agropecuarias e das fosas sépticas. Neste traballo describimos as principais características dos esquemas de abastecemento dos núcleos rurais da Galiza, e presentamos unha breve diagnose dos principais problemas que se detectan. Tamén describimos algúns dos traballos do Grupo de Hidroloxía Subterránea da Escola de Enxeñeiros de Camiños da Universidade da Coruña que está a realizar para contribuír a paliar o actual déficit de coñecemento sobre o funcionamento hidroxeolóxico das concas galegas.

249

250

FRANCISCO XAVIER SAMPER

AS AUGAS SUBTERRÁNEAS EN ESPAÑA As augas subterráneas en España constitúen un recurso de grande valor socio-económico, estratéxico e ambiental. Un terzo da poboación abastécese con augas subterráneas e case a terceira parte do regadío español –o mais rendíbel– subminístrase con extracción desde os acuíferos. As augas subterráneas son, ademais, un recurso de grande valor estratéxico; en moitas rexións as augas subterráneas constitúen a única fonte natural de subministración. A grande magnitude das reservas subterráneas, que supera amplamente a que poden proporcionar todos os actuais encoros españois, confire aos acuíferos un grande valor estratéxico como unhas reservas de emerxencia en épocas de seca (tan frecuentes en España). Os ecosistemas máis emblemáticos, como os de Doñana e Daimiel, así como un número importante de zonas húmidas e de bosques de galería susténtanse grazas á contribución das augas subterráneas no marco dun fráxil equilibro hidro-eco-biolóxico. O Grupo Español da Asociación Internacional de Hidroxeólogos, GE-AIH, constitúen unha asociación declarada de utilidade pública que levou a cabo nos últimos 25 anos unha intensa actividade encamiñada a promover o papel das augas subterráneas no marco dunha explotación racional e sustentábel da auga respectuosa co medio. O GE-AIH promoveu un grande número de actividades (mesas redondas, xornadas, conferencias, algunha delas reflectidas en publicacións) que tiveron como obxectivo o papel das augas subterráneas na Lei de augas, no Plano hidrolóxico nacional, no Plano nacional de regadíos, na Directiva marco da auga e na reforma da Lei de augas. Cómpre destacarmos as xornadas que se celebraron en maio de 1999 que abordaron o papel das augas subterráneas no Libro Branco da Auga en España (LBAE). As presentacións dos relatores e os resumes dos debates están recollidas nunhas actas editadas pola AIH-GE (Samper e Llamas, 1999). Como resumo das súas conclusións, pode indicarse que a maioría dos seus relatores coincidiron en recoñecer o mérito do Libro Branco canto ao considerábel esforzo de recompilación e de actualización da información hidrolóxica do noso país. Valoraron positivamente a actitude da administración da auga ao someter o documento a un proceso de debate público por parte dos sectores da sociedade española implicado na política da auga. Porén, a súa excesiva extensión, a falta de citas bibliográficas, de glosarios e de referencias temáticas foi valorado negativamente por dificultaren enormemente a súa lectura e a súa asimilación. Aínda que o Libro Branco é certeiro á hora de recoñecer os principais problemas da política da auga en España. «quédase corto» nas solucións propostas, especialmente as relativas ao réxime económico e financeiro da auga. O principio de recuperación íntegra dos custes da auga só é recoñecido –e de forma parcial– nos casos de contaminación. Incomprensibelmente as propostas do Libro Branco renuncian a in-

XESTIÓN E USOS DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS: SITUACIÓN E PERSPECTIVAS EN GALIZA

251

troducir os cambios precisos para adecuar a política da auga en España ás tendencias que marcan as pautas da Directiva comunitaria marco da auga. As augas subterráneas seguen a estar «mal tratadas» e postergadas a un plano moi inferior ao que lles corresponde. O libro omite datos e resultados do Plano nacional de regadíos que amosan claramente as vantaxes do regadío con augas subterráneas que requiren menores investimentos e acadan maiores eficiencias no uso da auga. A comparación de zonas de regadío con augas superficiais e subterráneas indica que nas zonas onde se empregan augas subterráneas se obtén unha maior produtividade e unha maior creación de emprego. A importancia das augas subterráneas como fonte de recursos e de reservas hídricas é infravalorada. O seu papel nas tan frecuentes épocas de seca non é recoñecido nin valorado en termos económicos e sociais. Os aspectos da calidade e da contaminación das augas reciben un tratamento insuficiente, ao non recoñecer a importancia da adopción de políticas de concienciación social sobre a necesidade de protexer os acuíferos fronte á contaminación. Os posíbeis problemas asociados ás augas subterráneas, como a sobreexplotación e a contaminación, son indebidamente magnificados. O Libro recoñecía a situación de «atasco institucional» producida pola incapacidade da administración para elaborar o Rexistro dos case dous millóns de pozos e de captacións que existen en España, mais non analiza en profundidade os posíbeis mecanismos para resolver esta situación. As comunidades de usuarios de augas subterráneas, que están chamadas a xogar un papel preeminente na adecuada xestión dos acuíferos, non son, nin sequera, mencionadas no libro. Todos estes erros do libro distorsionan a correcta visión da política da auga en España. É moi probábel que, se se corrixisen, se comprobaría que non serían precisos máis transvasamentos interconcas en España.

IMPORTANCIA DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS NA GALIZA Galiza é unha rexión con abundantes recursos hídricos superficiais e subterráneos. A maioría dos materiais xeolóxicos existentes ten un potencial hidroxeolóxico limitado (formacións ígneas e metamórficas con caudais de extracción moi baixos) e, porén, a importancia da auga subterránea é moi grande, xa que posibilita, pola súa distribución espacial, a subministración á maioría dos pequenos núcleos de poboación galega. Talvez a mostra máis significativa deste feito está constituída pola enorme proliferación de fontes, de mananciais e de captacións. De feito, é practicamente imposíbel coñecer o número de puntos de auga existentes, mais, como sinala o Instituto Tecnolóxico e Xeomineiro de España (ITXE), a súa cifra non debe de ser inferior aos 300.000 (IGME, 1982). Isto tradúcese nunha densidade dun punto de auga por hectárea (equivalente a unha captación cada 9,2 habitantes), que supera sobradamente calquera outra comunidade autónoma peninsular.

252

FRANCISCO XAVIER SAMPER

Entre as causas que motivan esta excepcional abundancia de pozos, de minas, de galerías, de sondaxes etc é posíbel destacar tres grandes factores. O primeiro é o resultado da grande dispersión da poboación galega. Segundo os datos do censo de 1981, un 30,6% dela habitaba en núcleos diseminados, e do resto, un 47,6% residía en núcleos de menos de 300 habitantes. Das 30.000 entidades que conforman o sistema de asentamentos galego, tan só 34 superan na actualidade os 5.000 habitantes e unicamente 24 superan os 6.000. O segundo factor sería unha consecuencia do minifundismo da Galiza, onde, segundo o Censo Agrario de 1982, o tamaño medio de cada parcela é de só 0,41 ha. Esta compartimentación do territorio, unida a un incesante labor agrícola e gandeiro, propiciou a construción dunha densa rede de captacións, das que moitas delas apenas cumpren as disposicións vixentes canto a distancias mínimas entre captacións. O terceiro factor é a relativa facilidade e economía con que poden extraerse do subsolo uns caudais relativamente modestos de auga subterránea (da orde de 0,1 a 0,5 l/s). O Instituto Tecnolóxico e Xeomineiro de España (ITXE) até 1990 apenas desenvolveu unha decena de traballos sobre aspectos hidroxeolóxicos da Galiza, e os que se fixeron presentaron un carácter moi local. Samper (1993) presenta unha síntese dos estudos hidroxeotermais realizados polo ITXE. Outros estudos tamén de carácter moi local foron realizados por ENADIMSA en 1974 na Illa da Toxa, ou por ENDESA en 1977 na cubeta das Pontes de García Rodríguez. Algúns outros datos de interese á escala municipal aparecen recollidos no Plano de xestión e tratamento de residuos sólidos urbanos realizado pola Xunta de Galiza entre 1989 e 1990. Son poucos os traballos que abarcan todo o conxunto de Galiza. O primeiro deles (IGME, 1982) contén unha síntese a escala 1:200.000 cun inventario de 100 puntos de auga. O seguinte estudo de carácter rexional foi realizado no contexto do proxecto do Plano hidrolóxico das concas de Galiza-costa (Xunta, 1990). Este estudo contén os traballos de caracterización histolóxica das concas intercomunitarias da Galiza. O estudo recoñece explicitamente a existencia de serias lacunas no coñecemento dos recursos subterráneos nesta Comunidade Autónoma. O Estudo de recursos da auga subterránea na Galiza (Xunta, 1991) como complemento aos estudos do Plano hidrolóxico de Galiza-costa, é o primeiro e o único estudo hidroxeolóxico de toda Galiza. O seu alcance é insuficiente xa que só avalan de forma moi preliminar os recursos de augas subterráneas (cífranse os recursos medios anuais nuns 2.000 hm3/ ano) e a súa calidade química. O número de captacións inventariadas é reducido. O informe recoñece que as augas subterráneas poden supor, nalgunhas zonas do litoral con problemas estacionarios de abastecemento, unha alternativa que se debe considerar para o abastecemento. No que respecta aos traballos de carácter máis xeral, mais que inclúen entre os seus apartados e as súas cartografías algunha información sobre a hidroxeoloxía de Galiza, habería que destacar o Estudio básico de recursos hidráulicos de las cuencas

XESTIÓN E USOS DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS: SITUACIÓN E PERSPECTIVAS EN GALIZA

253

del Norte de España (MOPU, 1986). Outros datos de interese sobre algúns aspectos hidroxeolóxicos da Galiza aparecen no estudo sobre infraestruturas sanitariasabastecemento e saneamento das concas intercomunitarias, 1ª fase, que a petición da Xunta de Galiza efectuou a empresa consultora INYPSA (Xunta, 1989-1990). Neste proxecto analizouse o estado de conservación e de operatividade da infraestrutura de abastecemento e de saneamento da auga para os núcleos de poboación con máis de 500 habitantes. Outros estudos son os que está a levar a cabo o grupo de Hidroxeoloxía Subterránea da Escola de Camiños da Universidade da Coruña (Soriano e Samper, 1995; Samper e outros, 1995) no marco de dous proxectos de investigación na conca do río Valiñas, un afluente do río Mero.

HIDROXEOLOXÍA DA GALIZA O estudo até o momento máis completo sobre a hidroxeoloxía da Galiza (Xunta, 1991), inclúe unha clasificación hidroxeolóxica preliminar dos materiais existentes. Os depósitos detríticos constitúen os acuíferos de maior interese da Galiza, aínda que segundo o contido en arxilas e o grao de selección, poden ter permeabilidades baixas. As calcarias e as dolomías do Cámbrico inferior, intercaladas normalmente como niveis pouco potentes dentro das secuencias de lousa tamén presentan unha permeabilidade de media á alta. De semellantes características, aínda que con caudais bastantes menores, as cuarcitas constitúen uns acuíferos locais que poden resolver problemas puntuais de abastecemento. As rochas de maior extensión na Galiza son os granitos e as rochas metamórficas. Os granitos alcalinos de dúas micas son os de maior importancia, e presentan unha certa permeabilidade cando existen zonas de alteración desenvolvidas (sábrego). Estas zonas de alteración en granitos e granodioritas acostuman estar asociadas á rede de fracturación e poden chegar a alcanzar máis de 20 m de potencia, especialmente en zonas de valgadas. Normalmente constitúen pequenos acuíferos de que se poden extraer uns caudais moi modestos. Nestes materiais, a superficie freática adáptase sensibelmente á topografía ondulada do terreo (MOPT, 1993a, 1993b). As rochas metamórficas (lousas e xistos) e as rochas básicas e ultrabásicas poden considerarse como moi pouco permeábeis). A alteración dos xistos dá lugar a solos limosos e limo-areosos, que conservan a estrutura da rocha, e de escaso interese hidroxeolóxico. A súa potencia é variábel, e chega a máis de 15 m de espesor nalgúns puntos (MOPT, 1993b). Non se coñece con precisión a magnitude dos recursos subterráneos da Galiza. No estudo da Xunta (1991) preséntase unha estimación baseada en hipóteses e cálculos moi simplificados, que cifra en 2.000 hm3/ano os recursos subterráneos. Máis recentemente, e coincidindo coa elaboración do Libro branco da auga, preséntase unha estimación que duplica a cifra anterior. As táboas 1 e 2 amosan os valores dos

254

FRANCISCO XAVIER SAMPER

recursos hídricos totais (táboa 1) e subterráneos (táboa 2) nas concas do Norte I e de Galiza-costa. No conxunto da Galiza, os recursos subterráneos ascenden a 4979 hm3/ ano. Pode verse que se trata dunha magnitude considerábel xa que representa case o 18% do total da península. A pesar disto, as perspectivas actuais de atención ás augas subterráneas na Galiza por parte das administración hidráulicas parecen case nulas. Táboa 1 Valores medios anuais simulados da precipitación, evapotranspiración e escorrentía en Norte I, Galiza-costa e a Península, correspondentes ao período 1940/41-1995/96. (segundo Estrela, 1999) Ámbito

Norte I Galiza Costa España a

Superf.

Precip.

Precip.

ETP

ETr

Esc.tot.

Cont.tot.

Cont.tot.

(km2)

(mm)

(mm)ª

(mm)

(mm)

(mm)

(hm3/ano) a

(hm3/ano) a

17.600 13.130 506.470

1.284 1.577 684

1.316 1.590 693

709 737 862

563 644 464

721 933 220

13.147 12.245 115.031

12.689 12.250 111.503

Estas cifras, a diferenza das outras, corresponden ao período 1940/41-1985/86

Táboa 2 Recarga aos acuíferos e contribución total en réxime natural no conxunto da Península e nas concas Norte I (parte de Galiza) e Galiza-Costa. Datos tomados de Estrela (1999) e obtidos a partir do modelo de simulación Ámbito

Norte I Galiza Costa Península

Contribución total en réxime natural (hm3/ano)

Recarga en réxime natural (hm3/ano)

Relación Recarga/ Contribución(%)

12.689 12.250 110.116

2.745 2.234 28.719

22 18 26

USOS E APROVEITAMENTO DA AUGA SUBTERRÁNEA As augas subterráneas empréganse maioritariamente para o abastecemento de núcleos pequenos, de aldeas e de vivendas unifamiliares. Os núcleos urbanos de maior poboación abastécense fundamentalmente de augas superficiais, con excepción dalgunhas zonas turísticas. Hai que sinalar tamén que o emprego de augas superficiais nos abastecementos dalgúns núcleos urbanos é relativamente recente; de feito, até hai unha vintena de anos, a maior parte da auga consumida nas principais poboacións, e entre elas as principais cidades como Pontevedra, Vigo, Santiago etc, procedía case exclusivamente dos seus recursos subterráneos. Porén, o constante incremento da

XESTIÓN E USOS DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS: SITUACIÓN E PERSPECTIVAS EN GALIZA

255

demanda urbana ante o progresivo aumento demográfico, urbanístico, industrial etc. fixo en moitos casos que comezasen a explotar os recursos superficiais, aínda que sen abandonar totalmente as vellas captacións e mananciais que aseguran un certo caudal en épocas de seca. O réxime pluviométrico permite uns cultivos que noutras zonas de España precisan regadío, e por iso as áreas regadas non son extensas, e existen tradicionalmente só pequenos regadíos a partir do desvío de regatos e de ríos. Son tan só catro os regadíos planificados na Galiza por parte da Administración Pública, e deles tan só funcionan dous: o da Terra Chá lucense e da Lagoa de Antela na Limia. Nos últimos anos comezaron a construírse pozos de sondaxe para o regadío de pequenas parcelas diseminadas, para cubrir os déficits estivais. O emprego das augas subterráneas con fins gandeiros é importante, xa que o gando non tolera facilmente a auga clorada. A partir dos anos sesenta aumentou considerabelmente o consumo de auga por parte da industria ao se desenvolver a industria química, siderúrxica e de madeira e papel, ao coincidir co aumento do consumo nos sectores que previamente existían. As industrias tenden a se concentrar en enclaves costeiros inconexos. Este sector industrial recorreu ás veces ao emprego de augas subterráneas, normalmente con menor custo que o da subministrada polas redes de abastecemento municipais, mais en xeral abastécese de augas superficiais. Na Galiza son moi abundantes os mananciais de augas minerais e mineromedicinais. Estes mananciais proporcionaron tradicionalmente a instalación de industrias embotelladoras e balnearios. O emprego da auga subterránea na Galiza é difícil de cuantificar, debido á falta de estudos específicos. Os inventarios dispoñíbeis son moi reducidos e non inclúen os núcleos de menor poboación, que son abastecidos maioritariamente con augas subterráneas. Aínda que o estudo do IXME (IGME, 1982) cifraba en 300.000 o número de puntos de auga na Galiza, os inventarios máis recentes (XUNTA, 1991) só inclúen da orde de 400 puntos. As únicas estimacións existentes sobre os usos da auga subterránea en Galiza proporcionan unha cifra da orde de 5 e 10 hm3 /ano (IXME, 1982). Estas cifras, porén, son dunha fiabilidade dubidosa dado o reducido tamaño do inventario empregado para a súa obtención. En xeral son os pozos e as sondaxes os máis empregados (un 51,3% do total) seguidos dos mananciais e das fontes (48,5%) mentres que as galerías e as minas teñen pouca relevancia na Galiza (só un 0,2%). Xeralmente o abastecemento a vivendas illadas realízase por medio dunha pequena arqueta nun manancial, desde onde se leva á casa por medio dun pequeno cano (XUNTA, 1991). Son raros os mananciais cuxo caudal supere os 2 l/s. As casas rurais normalmente sitúanse na zona de ruptura de pendente entre o monte e o val. Neste puntos acostuman existir mananciais, moi sensíbeis ás secas, que soen complementarse coa realización dunha sondaxe de captación. Nos núcleos relativamente importantes (200-400 casas) o abastecemento realízase

256

FRANCISCO XAVIER SAMPER

mediante varios pozos conectados entre si por drenes horizontais que conflúen en arqueta. Os pozos escavados son os máis abundantes (56,6 % do total), realizados principalmente en terreos brandos (zonas de alteración, aluviais etc.) aínda que algúns están escavados en terreos duros. Trátase de pozos entre 1 e 2 m de diámetro e de profundidades normalmente menores de 20 m. Están revestidos con aneis de formigón ou de pedra, os caudais obtidos acostuman ser moi pequenos (1 l/s), e case a metade deles secan en verán. As sondaxes, ou os pozos de barrena a rotopercusión, acostuman ter uns diámetros entre 100 e 120 mm., unhas profundidades entre 20 e 50 m e están entubados con canos de PVC con rañuras. Na maioría dos casos o caudal medio extraído oscila entre 1000-1500 l/h. Menos abundantes son os perforados a rotación (3,5% do total) e a percusión (3,4%). As galerías ou as minas representan unha proporción moi pequena do total de captacións. Trátase de galerías horizontais de entre 10 e 50 m, das que se obteñen até 3 l/s. A pesar de que Galiza é unha rexión con abundante pluviosidade, preséntanse algúns problemas puntuais de abastecemento. As principais causas destes déficits de auga son: (1) o incremento da demanda motivado polo crecemento da poboación e o aumento das dotacións brutas polo incremento do nivel de vida, (2) as infraestruturas inadecuadas para atender a este crecemento e (3) a degradación dos recursos por contaminación das augas superficiais ou subterráneas (fertilizacións, infiltracións dos sumidoiros, fosas sépticas...). Os factores máis importantes que contribúen a estes feitos son: (1) o crecemento urbano e industrial nas áreas de maior aglomeración, (2) a dispersión da poboación (que conduciu a solucións individuais sen criterios técnicos), (3) a proliferación de zonas turísticas e de segunda residencia en zonas costeiras e (4) o deficiente estado do saneamento nos núcleos de poboación. Segundo os estudos que se realizaron para a redacción dos planos hidrolóxicos de conca (Xunta, 1991), dos 71 concellos con problemas de abastecemento, 35 posúen escasos recursos subterráneos, que non superan os 100 mm/ano, ou mesmo menores de 50 mm/ano. O resto dos concellos con restrición (36) presenta uns recursos medios variables, que dependen da litoloxía da zona, e poden oscilar entre os 50 e os 300 mm/ ano. En 9 deles acádanse uns valores superiores a 300 mm/ano. Por tanto, unha boa parte dos concellos deficitarios na Galiza poderá mellorar o seu abastecemento urbano mediante a captación de augas subterráneas ou cando menos solventar algúns problemas concretos e, ás veces, de difícil solución a curto prazo.

PROBLEMAS DETECTADOS De acordo coa caracterización hidroquímica realizada no estudo da XUNTA (1991) a partir da análise de 70 mostras, observamos unha marcada relación entre o quimismo

XESTIÓN E USOS DAS AUGAS SUBTERRÁNEAS: SITUACIÓN E PERSPECTIVAS EN GALIZA

257

e o tipo de litoloxía predominante en cada punto. En xeral trátase de augas brandas, pouco mineralizadas e lixeiramente ácidas. Na Galiza unha consecuencia da grande dispersión da poboación é que resulta moi difícil o establecemento dunha canalización para a depuración conxunta das augas residuais, polo que os residuos fecais son depositados en fosas sépticas particulares ou son vertidos directamente ao terreo que circunda as vivendas. Este feito, unido á importante actividade agrícola e gandeira, fan que a pesar de que, en liñas xerais, a calidade destas augas sexa boa, comeza a se observar algúns problemas de contaminación, con aumentos significativos de compostos nitroxenados. Segundo os datos de diversos autores, recompilados de Araujo e outros (1996), a maior parte da auga de pozos particulares (superior ao 75% do total) non é apta para o consumo humano directo. Esta proporción é sensiblemente inferior nas fontes de auga públicas, aínda que segue a ser elevada, pois aproximadamente a metade destas non son aptas. Este traballo realizouse a partir de 459 mostras de augas subterránea (255 pozos e 184 mananciais) recollidas ao longo dos anos 1989-1992, na área rural de 74 concellos de Galiza, que ocupan unha superficie de 7.377 Km2 (25% da superficie total da Galiza). Os resultados deste traballo demostraron que de acordo cos criterios bacteriolóxicos de potabilidade establecidos no Real decreto 1139/1990, só un 23% do total de mostras analizadas resultou ser apta para o consumo.

AGRADECEMENTOS Os traballos recollidos nesta comunicación enmárcanse dentro do proxecto de investigación XUGA 1180A94 da Consellaría de Educación da Xunta de Galiza e os proxectos AMB95-0997-C02-01 e HID98-282 da CYCIT. Tamén contouse coa xenerosa colaboración do ITXE e do Centro de Estudos Hidrográficos.

REFERENCIAS Araujo, M., Sueiro, R.A. e Garrido, M.J. (1996). «Contaminación biótica». En Díaz-Fierros (Coord.): As Augas de Galicia. (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega). Estrela, T. (1999). «Evaluación de los recursos subterráneos». En Samper e Llamas (ed.): Las Aguas subterráneas en el Libro Blanco del Agua: 23-43. (Madrid: Asociación Internacional de Hidroxeólogos-Grupo Español).

258

FRANCISCO XAVIER SAMPER

IGME (1982). Investigación hidrogeológica básica en Galicia. (Madrid: Empresa consultora IBERGESA). MOPT (1993a). Proyecto de construcción de la autovía del Noroeste Lugo-A Coruña. Tramo Autopista A-9 - Arteixo. (A Coruña: TYPSA). MOPT (1993b). Proyecto de construcción de la autovía del Noroeste Lugo-A Coruña. Tramo Montesalgueiro - Autopista A-9. (A Coruña: INTECSA). MOPTMA-MINER (1994). Libro Blanco de las Aguas Subterráneas. (Madrid: MOPTMA-MINER). MOPU (1986). Plan hidrológico. Estudio básico de recursos hidráulicos de las cuencas del norte de España. (Oviedo: Confederación Hidrográfica del Norte de España; Eyser SA). MOPU (1988). Plan Hidrológico Cuenca Norte I. (Oviedo: Confederación Hidrográfica del Norte de España). Samper, J. (1993). Estudio del Efecto del Aprovechamiento Hidroeléctrico del río Cierves sobre el Afloramiento hidrotermal de Chan de Baño en Prexigueiro. Informe Técnico. (A Coruña: UNIÓN FENOSA INGENIERÍA). Samper, J.; Soriano, G. e Juncosa, J. (1995): «Las aguas subterráneas en Galicia: Estado actual, necesidades y perspectivas». En: Jornadas sobre las Aguas Subterráneas y la Ley de Aguas española: un Decenio de Experiencia: 27-30. (Murcia: AIH-GE). Soriano, G. e Samper, J. (1995). «Las aguas subterráneas en Galicia». Hidrogeología y Recursos Hidráulicos, 19: 349-362. Samper, J. e Llamas, M.R. (ed.) (1999). Las Aguas subterráneas en el Libro Blanco del Agua. (Barcelona: AIH-GE). Xunta de Galicia (1990), Estudio sobre infraestructuras sanitarias-abastecimiento y saneamiento de las cuencas intercomunitarias. 1ª Fase. (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, INYPSA). Xunta de Galicia (1990). Documentación básica del Plan Hidrológico de Galicia-Costa. (Santiago de Compostela: COTOP da Xunta de Galicia, EPTISA-IDASA). Xunta de Galicia (1991). Estudio de Recursos de Agua Subterránea en Galicia. (Santiago de Compostela: COTOP da Xunta de Galicia, EPTISA, ITGE). Xunta de Galicia (1993). Proyecto de Directrices del Plan Hidrológico de las cuencas de GaliciaCosta: Propuesta de Directrices. (Santiago de Compostela: COTOP da Xunta de Galicia).

259

PARTE IV PROBLEMÁTICA AMBIENTAL E SOCIAL EN DIVERSOS RÍOS

This page intentionally left blank

261

CAPÍTULO 17

A sobreexplotación hidroeléctrica de Galiza PEDRO BRUFAO CURIEL

INTRODUCIÓN Galiza, coñecida como o país dos dez mil ríos, viu en poucas décadas como a súa gran riqueza asociada aos ecosistemas fluviais e aos terreos húmidos se reduciu a límites que poñen en grave risco a simple existencia da vida que a eles se asocia. En efecto, as principais cuncas fluviais de Galiza perderon a súa función principal ao vérense afectadas as canles principais e secundarias por unha serie de grandes e pequenas presas, principalmente hidroeléctricas. O apoio público aos sectores empresariais durante a segunda metade do século XX, nun marco coñecido como o «autoritarismo hidráulico» instalado na corrupción institucionalizada (Brufao Curiel, 2000a,b, 2001a,b, 2005), conseguiu que grupos de poder económico se fixesen co control de importantes recursos naturais e do territorio, obviando a realidade social e ambiental existente: vilas inundadas, os seus habitantes expulsados e os ríos convertidos nunha sucesión de encoros para beneficio do accionista do sector eléctrico1.

A ILEGALIDADE ESTRUTURAL NA XESTIÓN DOS RÍOS GALEGOS O resultado de todo o anterior é a falacia do dominio público hidráulico, que garante a titularidade pública dos ríos, xa que as concesións renovadas unha e outra vez converten de feito os ríos en propiedade privada, e a escasa ou nula eficacia práctica das medidas ambientais, sobre todo cando a Administración ambiental, nun claro

1

Recomendamos as páxinas de internet: Ourense Natural (http://sloren.galeon.com), especialmente dedicada á sobreexplotación hidroeléctrica de Galiza.

261

262

PEDRO BRUFAO CURIEL

exemplo de «captura do lexislador», rubrica as ordes ditadas por quen realmente ten o poder, o sector eléctrico, máis concretamente as grandes compañías, que, de modo oligopólico e vulnerando a libre competencia, se reparten o negocio da enerxía en Galiza e no resto de España. É un claro exemplo de «contraorganización» elaborado polo poder político que dirixe a Administración co fin de evitar o cumprimento dunha lexislación contraria aos seus intereses (Nieto, 1997). Por outro lado, cando un particular decide acudir aos Tribunais, estes detéñense na simple nulidade do acto administrativo. Non obstante, nin esta abstracción logra deter o traballo das máquinas, pois a adopción das medidas preventivas é moi difícil, un claro exemplo dos camiños paralelos que percorren a vida real e a administrativa. Incidindo nesta idea, o control da actuación administrativa, que sempre será posterior, se quere resultar válido ten que ser rápido e barato e «que no se detenga en la nulidad de los actos irregulares sino en la responsabilidad de sus autores. Porque actualmente la impunidad administrativa es casi absoluta, pero si en el mejor de los casos se anulan los actos y no se castiga a sus autores, éstos no tendrán motivos para rectificar su comportamiento y reiterarán actos similares a los anulados, sabiendo que, a todo lo más, de cien dictados se anulará uno solo y que a ellos en caso alguno les pasará nada» (Nieto, 2002). Nos últimos anos, sobre todo a partir da última década, medrou o interese so2 cial pola salvagarda dese verdadeiro sinal de identidade galega que son os ríos. Constituíronse diferentes grupos de cidadáns en defensa do seu val, do seu río, da súa fervenza que tiñan as súas orixes no movemento ecoloxista ou no mundo científico. Esta verdadeira revolución silenciosa, baseada na participación pública3, fronte a anos de indiferenza ou de silencio conseguiu numerosos logros4, como o arquivo de proxectos de grave impacto ambiental e social e que aquelas que saen adiante sexan

2 Entre as obras publicadas de difusión xeral, temos: Muñiz de las Cuevas, Ramón: Guía de las cascadas de A Coruña. Edicións do Cumio. Vigo. 2001. Este autor ten no prelo nesa editorial a guía das fervenzas de Pontevedra. La Voz de Galicia: Ríos de Galicia. A Coruña. 2004. 3 Convenio de Aarhus sobre o acceso á información, participación do público na toma de decisións e o acceso á xustiza en materia de medio ambiente. Ratificado por España en febreiro de 2005: BOE de 16 de febreiro de 2005. 4 Vid. www.rios-vivos.org, dedicada especialmente á campaña «Sobran watios, faltan ríos vivos, sobran presas», que desde o ano 2002 se desenvolve en Galiza co fin de derrogar o Plano Hidroeléctrico de Galiza. Participan nesta campaña unha vintena de organizacións de pescadores, ecoloxistas, científicos e agrarias de Galiza, España, a UE, Canadá e os EE.UU. Outro magnífico exemplo de organización da sociedade civil constitúeo a Iniciativa Lexislativa Popular polos Ríos de Galiza (www.ilprios.org), que a finais de 2005 superara as 35.000 firmas. Foron numerosos os actos cidadáns en defensa dos ríos galegos, como podemos comprobar se botamos unha simple ollada ao buscador do principal xornal galego, La Voz de Galicia, coa palabra «minicentral» ou «hidroeléctrica». Destacan tamén as actividades realizadas por piragüistas e polos grupos Cachoeira, a Coordinadora Galega en Defensa dos Ríos (Cogader), ADEGA e a Federación Ecoloxista Galega.

A SOBREEXPLOTACIÓN HIDROELÉCTRICA DE GALIZA

263

na súa práctica totalidade pequenas presas hidroeléctricas, pois as grandes presas están practicamente descartadas ante a forte contestación cidadá. Non obstante, a proliferación de solicitudes de minicentrais, moitas veces unidas nunha longa serie de proxectos, unha tras outra, supoñen unha grave alteración da calidade do ecosistema fluvial afectado5 e o procedemento da concesión pertinente vulnerouse na práctica totalidade delas, protagonizando a Xunta un dos máis graves casos de corrupción administrativa constatados até a data en materia hidráulica (FNC, 2004). Así, o Consello de Contas galego indica na súa memoria de 2002 que a Empresa Pública de Obras e Servizos Hidráulicos, dependente do organismo autónomo Augas de Galiza, concedeu 36 licenzas de aproveitamento hidroeléctrico no período 19982001 «sen xustificación», xa que non se aprobara aínda o Plano Hidrolóxico GalizaCosta. No seu informe de 1997, este consello xa advertía que coa finalidade de evitar a degradación do ámbito, Augas de Galiza debe proceder a efectuar un estudo global sobre o impacto global producido polos aproveitamentos hidroeléctricos. Tamén a Administración Autonómica debe ser máis exixente e rigorosa ao admitir os estudos de efectos ambientais que deben presentar as empresas promotoras deste tipo de aproveitamentos. Polos feitos demostrados, aínda non houbo un cambio desta situación. Despois de atendermos as razóns expostas anteriormente, vemos con preocupación que o novo goberno da Xunta, resultado das eleccións de 2005, se escude en que as concesións outorgadas nas últimas horas do goberno anterior, moitas delas nulas de pleno dereito, e diga publicamente que non serán revisadas. Algúns casos, como a presa do Umia, cuxas expropiacións foron radicalmente nulas, segundo o Tribunal Supremo, as concesións na comarca do Deza a círculos familiares vinculados con Augas de Galicia, ou as presas do Ulla móstrannos a verdade das seguintes palabras do profesor Alejandro Nieto: el desmantelamiento de la contraorganización es la piedra de toque para comprobar la sinceridad de un Gobierno. Porque si se establecen oficialmente nuevos mecanismos para prevenir la represión, pero se mantiene el bloqueo de los que ya existen, no hay razón para suponer que lo nuevo va a funcionar mejor (Nieto, 1997b).

5 Cincuenta investigadores da Universidade de Santiago de Compostela asinaron un manifesto en contra do desmedido apoio público a estas obras, unhas trescentas solicitudes nos últimos anos. Véxase: Investigadores gallegos piden que no se construyan más minicentrales, en: «La Voz de Galicia», de 3 de setembro de 2000. O Plano Sectorial Hidroeléctrico cualifícano como «o maior disparate imaxinable desde o punto de vista da conservación da nosa paisaxe e patrimonio natural, tendo en conta que estes proxectos se emprazan precisamente en áreas que permitiron conservar os nosos hábitats máis valiosos». Dispoñibel este documento en www.rios-vivos.org e no número 31, de primavera de 2000, de Cerna, Revista Galega de Ecoloxía e Meio Ambiente, monográfico dedicado aos ríos.

264

PEDRO BRUFAO CURIEL

O PLANO SECTORIAL HIDROELÉCTRICO DE GALIZA-COSTA: ONDE ESTÁ O ESTADO DE DEREITO? O apoio tradicional dos poderes políticos autonómicos ás empresas de enerxía hidroeléctrica formalizouse nos últimos anos no chamado «Plano Sectorial Hidroeléctrico de Galiza-Costa». Como puxemos de manifesto con ocasión das diversas campañas de protección dos ríos galegos (Brufao Curiel, 2002), a nota principal deste Plano, aprobado pola Xunta o 29 de novembro de 2001, é o fomento da explotación hidroeléctrica dos ríos galegos baixo competencia da Xunta. Para iso, con diñeiro público seleccionáronse os lugares de interese hidroeléctrico, á vez que se protexe un só río, o Sor, das afeccións de presas, tendo en conta que Galiza é coñecido como «o país dos dez mil ríos», porque a súa rede fluvial é extensísima. O plano prevé aumentar un 45% a produción de enerxía hidroeléctrica nun período de 10 anos, sumando unha capacidade de produción de 197 MW aos 346 MW existentes en 2000. Acabamos de ver que só o Sor queda á marxe do ámbito territorial deste plano, e, en cambio, son o Ulla, o Lérez, o Xallas, o Mandeo, o Oitavén e o Verdugo os ríos máis afectados. A lonxitude de ríos afectada é de 690 quilómetros, segundo os datos da propia Xunta6. A cuestión reside en que para conseguir estes fins de favorecer a industria hidroeléctrica non dubidaron en eliminar as competencias locais en materia de licenzas industriais e urbanísticas mediante un decreto, xa que perante os numerosos problemas que ao lobby hidroeléctrico lle ocasionaban os concellos, mediante a denegación das licenzas locais oportunas, a Xunta arremeteu coa invasión das competencias locais protexidas nada menos que polo art. 137 da Constitución, todo baixo o concepto de «supramunicipalidade», é dicir, que o interese «xeral» dunha central hidroeléctrica desborda os límites estritos dun municipio, polo que a competencia administrativa pasa a residir na Xunta. A importancia política reside en que por motivo da construción dunha nova central hidroeléctrica, comezou a romper a disciplina de partido naqueles concellos gobernados polo mesmo partido á fronte daquela da Xunta. A invasión de competencias municipais por parte da Xunta recibiu moi fortes críticas, sendo varios concellos os que alegaron en contra dos seus planos, entre eles, o da capital pontevedresa7. Non obstante, non estamos ante unha simple cuestión de división de competencias, senón da integridade da «garantía institucional dos Entes Locais», pois a Lei

6

Véxase: «Faro de Vigo», do 30 de novembro de 2001. Pontevedra alega al Plan Hidroeléctrico por incidir en el equilibrio ecológico del Lérez, en Faro de Vigo, de 12 de xullo de 2001. 7

A SOBREEXPLOTACIÓN HIDROELÉCTRICA DE GALIZA

265

de bases de réxime local de 1985 (LBRL) (art. 2 e 25) emprégase como «canon de constitucionalidade, mentres que as comunidades autónomas non teñen un rango superior aos Entes Locais», senón que contan con competencias diferentes. É máis, cando a Xunta intente suspender un acordo dun concello que denegue a licenza de obras a un dos proxectos hidráulicos, este intento non sería valido, pois tal como declararon as Sentenzas do Tribunal Constitucional (STC) 4/1981 e 14/1981, as administracións estatal e a autonómica non poden suspender os actos e os acordos locais directamente. Por outra parte, a STC 213/1988, sobre urbanismo e as SSTC 27/ 1987, 259/1988 e 148/1991, sobre protección da natureza, declaran inconstitucionais distintas fórmulas de control administrativo por se oporen á regulación material da LBRL (art. 65 e 66) e porque prima o criterio de primacía da lei básica sobre as leis sectoriais autonómicas, como pode ser a ordenación territorial (STC 213/1988 e 259/ 1988). Hai que ter en conta que a «afectación á autonomía local» é un concepto moito máis amplo que a simple vulneración de competencias, como di o Tribunal Constitucional do 14 de xullo de 1981 e a 84/1982, á vez que esta «afectación» comprende tamén a elemental expedición de licenzas (art. 4 LBRL)8. En poucas palabras, achámonos ante a vulneración directa da Carta Magna, perpetrada por un goberno presidido entón por un dos seus propios relatores para favorecer intereses privados, unha tese avalada por unha moi prolixa xurisprudencia constitucional9. Outras cuestións de grande calado para a viabilidade técnica deste plano10 residen na falta de criterios científicos á hora de empregar expresións como «o seu respecto ao medio ambiente é óptimo, facendo posíbel que o seu impacto sexa nulo» ou é «completamente segura para as persoas, os bens e os animais», en referencia ás minicentrais11. Así mesmo, a «Estratexia Española para a Conservación e o Uso Sustentábel da Diversidade Biolóxica» (MMA, 1999: 126), afirmaba que «actualmente as minicentrais nos ríos se perfilan como unha seria ameaza para a diversidade biolóxica e o medio natural fluvial, xa que vai en aumento a demanda da súa instalación, con frecuencia concatenando varias, nos treitos mellor conservados de moitos ríos ibéricos».

8

Véxase o informe xurídico de Brufao Curiel, Pedro, en www.rios-vivos.org. O simple cumprimento da Lei é unha das alternativas propostas ante o Plano Hidrolóxico Nacional. Véxase: Brufao Curiel (2003). 10 Véxanse as «Alegacións de ADEGA ao Plano Sectorial Hidroeléctrico das Concas Hidrográficas de Galicia-Costa», do 5 de xullo de 2001. Dispoñible en www.adega.info. 11 En xullo de 1999, dúas persoas morreron afogadas polas soltas repentinas dunha minicentral situada no Mandeo. Xa en 1994 se apreciaban os graves danos causados por estas presas: Una minicentral causa una mortandad de peces en el Eo, en La Voz de Galicia, de 5 de maio de 1994. 9

266

PEDRO BRUFAO CURIEL

Sobre todo adoece dunha premisa fundamental: toda actividade futura ha de basearse na análise e na avaliación do que sucede actualmente; non obstante, os redactores do plano exclúen calquera consideración a respecto das presas existentes, para minimizaren o seu impacto ambiental. Máis grave é a situación cando se coñecen desde hai tempo os efectos ecolóxicos das presas nos ríos (Schmidt e García de Jalón, 1999) e o cálculo de caudais de mantemento, non só desde o punto de vista científico, senón tamén xurisprudencial. En decembro de 1999, AEMS-RíOS CON VIDA logrou a primeira sentenza sobre este aspecto. En concreto, o Tribunal Superior de Xustiza de Madrid, sentenciou que os caudais mínimos impostos pola Confederación Hidrográfica do Texo non se baseaban «en ningún criterio científico nin técnico» e que a empresa concesionaria Unión Fenosa, debía adecuar o seu réxime de explotación a un verdadeiro réxime de caudais, unha cuestión xa firme en virtude de sentenza do Tribunal Supremo de xaneiro de 2005. Por outra banda, é público que as empresas concesionarias e as autoridades hidráulicas fan caso omiso dos condicionantes ambientais exixidos nos títulos concesionarios, á vez que esgrimen como vixentes concesións «en carteira» outorgadas hai 50 anos, cando segundo a Lei de augas, aos tres anos de non facer uso dunha concesión por causas imputábeis ao titular, caduca a concesión12. Hai que ter en conta que existen 34 grandes encoros hidroeléctricos en Galiza, que alteraron profundamente as principais cuncas, xunto coas decenas de minicentrais existentes e as previstas por este plano, ademais das contidas no Plano Hidrolóxico do Norte e das propias cuncas de Galiza-Costa. A pesar da súa falta de exixencia daquela, de acordo cos fins da Avaliación Ambiental Estratéxica, non se estudaron os efectos globais nos ecosistemas fluviais e no territorio de tal conxunto de novas concesións, sobre todo a determinación previa dos tramos de interese ambiental, que parece ser que se reducen ao río Sor. Como un exemplo ilustrativo, o hábitat dispoñíbel para o salmón atlántico (Salmo salar), reduciuse nun 95% na segunda metade do século XX. Na táboa 1 vemos a afección actual das presas nos principais ríos galegos, que se incrementa notabelmente coas previsións do plano13.

12 As empresas eléctricas, como Unión Fenosa, e a Xunta non poden ocultar esta realidade xurídica, como así se estabelece nunha sentenza de 6 de maio de 2005, do Tribunal do Contencioso-Administrativo de Pontevedra, sobre diversas concesións no río Ulla. Véxase: López Vispo (2005), Brufao Curiel e Schmidt (2001). 13 Datos obtidos de: www.rios-vivos.org.

A SOBREEXPLOTACIÓN HIDROELÉCTRICA DE GALIZA

267

Táboa 1 Porcentaxe de cada río destruído por presas (inaccesíbel aos salmónidos) ULLA EO LANDRO EUME VERDUGO MIÑO TAMBRE

55 % 65 % 75 % 85 % 88 % 90 % 95 %

Así mesmo, as zonas propostas de interese hidroeléctrico escolléronse en áreas propostas para constituír a Rede Natura 2000 da Directiva 92/43/CEE, de hábitats, ou tamén en áreas cualificadas como espazos naturais en réxime de protección xeral14. Se non fose isto dabondo, a Directiva 2000/60 Marco da Auga, estabelece o principio de non deterioro, polo que xa non é admisíbel xuridicamente degradar aínda máis os ecosistemas fluviais con esta serie de obras e as pertinentes pistas de acceso, tendidos eléctricos etc. Xa falamos dos 690 quilómetros de ríos afectados, segundo datos da Xunta, mais conscientemente faise caso omiso á realidade que suporá a degradación de toda a cunca ao alterar o réxime natural de caudais, a temperatura e calidade química da auga e as contribucións de sólidos e de materia orgánica, ademais da circulación de especies ícticas e de microinvertebrados a través do muro da presa. A falta de correspondencia entre o plano e as necesidades enerxéticas reais faise constar cando o chamado Libro branco da enerxía de Galiza (Xunta, 2000) para o período 2000-2010 fala de instalar como moito 100 MW de potencia eléctrica proveniente da enerxía minihidráulica, á vez que recoñece que a posibilidade de instalación de grandes encoros hidroeléctricos, cunha potencia, polo menos, de 10 MW cada instalación, é practicamente nula, un feito que contrasta coas expectativas da Consellaría de Medio Ambiente de sumar 197 MW, unha diferenza do 97%. A diferenza coas cifras dadas polo Instituto para a Diversificación e o Aforro da Enerxía (IDAE) son aínda maiores, pois o aumento de capacidade planificado para o mesmo tempo é de 50 MW, a pesar do «efecto chamada» e da presentación de proxectos por parte de sociedades mercantís ad hoc cuxo único fin é a obtención dunha prima especial polo quilovatio hidroeléctrico.

14

Orde do 7 de xuño de 2001, da Consellaría de Medio Ambiente e R.D. 1997/1995, sobre medidas para contribuír a garantir a conservación da biodiversidade, que traspón esa directiva.

268

PEDRO BRUFAO CURIEL

Esta disparidade débese a que os organismos especializados son máis precavidos no seu labor planificador e de fomento que os que se encargan de promoveren obras cuxa finalidade dista moito das propias das súas competencias. É dicir, cando a «captura do lexislador» ou da Administración sectorial resulta nun fomento desmesurado dalgún tipo de obras, os obxectivos móstranse exaxerados. Pola contra, os organismos sectoriais especializados, que de verdade coñecen o que alí se trata, móstranse polo xeral moito máis cautos. Algo semellante aconteceu co Plano Hidrolóxico Nacional, que prevía dous millóns de novas hectáreas de regadío, mentres que o propio Plano Nacional de Regadíos as reducía a poucos centos de miles. Ambos os casos mostran unha enorme cota de voluntarismo e un arriscado optimismo na elaboración dos datos por parte dalgunhas administracións. Hai que subliñar que a Xunta de Goberno de Augas de Galicia, o organismo autónomo competente, só se reuniu en dúas ocasións durante o período 1997-2000 e a súa composición é un claro reflexo da política hidráulica estrutural tradicional, máis propia hai 60 ou 70 anos que agora, coa Directiva Marco da Auga vixente15. Con todos estes antecedentes, a pregunta final é a seguinte: despois de vermos os gravísimos problemas de constitucionalidade, de ilegalidade, de supeditación das administracións públicas ao interese particular, de corrupción en suma, e de dano ambiental e social, que agarda contribuír á rede enerxética este aumento de capacidade? O Libro Branco da Enerxía de Galiza estímaa nun 1’3%, unha cifra insignificante que ben se podería aumentar varias veces coa mellora da distribución e co aforro de enerxía, e fomentar ao mesmo tempo a enerxía solar en zonas urbanas e industriais, por exemplo. Ademais de propor a preservación do xa existente, hai que favorecer a restauración fluvial mediante o emprego de técnicas non estruturais na medida do posíbel (Schmidt e Otaola-Urrutxi, 2002) e con actuacións decididas e que van á raíz dos problemas como a eliminación de presas e outras obras hidráulicas (Brufao Curiel, 2001d), un asunto en que Galiza foi unha das rexións pioneiras en España. Trataríase non só de eliminarmos as presas abandonadas, senón de ir executando os planos de aforro de enerxía e de auga. As obras insustentábeis social, económica e ambientalmente, xunto coas que implicaren un risco de seguranza, deben tanto os mesmos propietarios como as administracións implicadas proceder á súa eliminación. Os ríos contan cunha grande facilidade de recuperación, se se lles deixa, e non ha de estrañarnos que até 2005 se derrubasen máis de 600 presas nos EE.UU. e que esta práctica, coñecido como dam decommissioning se puxese en práctica noutros países, como Francia, Alemaña, Xapón, Australia e Holanda. En España xa hai postas

15 ADEGA, Federación Ecoloxista Galega e Sociedade Galega de Historia Natural: «Voto particular ao dictame do Consello Galego de Medio Ambiente sobre o Plano Hidrolóxico de Galiza-Costa». Santiago de Compostela. 2001.

A SOBREEXPLOTACIÓN HIDROELÉCTRICA DE GALIZA

269

sobre a mesa varias decenas de proxectos de eliminación de presas, ao que axuda a figura da revisión e a caducidade de concesións, que desde tempo inmemorial permite o noso Dereito de Augas.

CONCLUSIÓNS As razóns expostas neste artigo serven para amosarmos os resultados da apropiación, por parte de certos intereses económicos, da vontade política dunha administración pública, das regras mínimas dun Estado de Dereito, da paisaxe e da calidade ambiental de toda unha sociedade. En Ciencia Política denomínase con frecuencia esta situación como a obtención dun «botín» fomentado por unhas «subvencións perversas», que como o seu propio nome indica, a súa perversidade radica nun claro prexuízo para o erario público e para o medio. A idea decidida e conscientemente planificada de contravir a ordenación xurídica á hora de protexer determinados protagonistas dun sector económico, prolongando a inercia desenvolvida en tempos de eliminación dos dereitos fundamentais e das liberdades públicas, cualifica por si mesma a responsabilidade das compañías do sector enerxético e a certos cargos políticos. Fica aínda moito camiño por percorrermos na Galiza en materia de participación pública e de acceso á información administrativa, uns instrumentos básicos para forxarmos unha sociedade civil organizada e responsábel, algo que temen o poder económico e o político. A esta pobre situación actual axuda unha xurisdición e un procedemento contencioso-administrativo que entorpecen, máis do que axudan, o cumprimento da norma administrativa, sobre todo na defensa dos chamados «intereses difusos» ambientais. A tardanza e a falta de diálogo e a rapidez nos procesos onde unha administración está implicada, lastran con chumbo as ás dunha xustiza eficaz e «xusta», á vez que a anecdótica adopción de medidas preventivas reais converten o Dereito Ambiental en xustiza de papel sen resultados reais. Avogamos pola eliminación das subvencións á promoción da enerxía hidroeléctrica e criticamos o xogo favorecido pola Lei de ordenación do sector eléctrico de 1997 á hora de impulsar unha frenética carreira por conseguir concesións en carteira con que xogar posteriormente no mercado eléctrico. En todo caso, as novas concesións só haberían de outorgarse en lugares como as saídas de depuradoras, as canles de rego ou outras conducións de auga, onde a afección ambiental é mínima. O cambio de goberno autonómico que tivo lugar en 2005 supón unha grande oportunidade e responsabilidade para mudarmos esta situación. Supón a oportunidade de derrogarmos o Plano Sectorial Hidroeléctrico e de revisarmos as concesións outorgadas e en estudo, e procedermos á adopción de compromisos orzamentarios para a restauración fluvial e para a demolición das presas obsoletas ambiental e so-

270

PEDRO BRUFAO CURIEL

cialmente, ademais da ocasión de responder perante a sociedade pola transfiguración sen antecedentes da mesma paisaxe de Galiza e do atraso inxustificado en controlar a demanda de enerxía e de auga.

REFERENCIAS Brufao Curiel, P. (2000a): «Minicentrales o maxiproblemas». La Nueva España (11-II-2000). Brufao Curiel, P. (2000b): «Abundando en la conservación de los ríos y los efectos de la energía hidroeléctrica». La Nueva España (Oviedo) (11-III-2000). Brufao Curiel, P. (2001a): «Desgobierno hidroeléctrico en Galicia». Faro de Vigo (6-VI-2001). Brufao Curiel, P. (2001b): «Plan Hidroeléctrico gallego y conservación de los ríos». Faro de Vigo (15-XII-2001). Brufao Curiel, P. (2001c): «Demolición de presas». Quercus, xullo de 2001. Brufao Curiel, P. (2002): «Breve informe sobre las posibilidades jurídicas de recurrir el Plan Sectorial Hidroelectrico de Galicia-Costa». Xuño de 2002. Dispoñíbel en www.rios-vivos.org. Brufao Curiel, P. (2003): «La buena gestión del agua. Experiencias y alternativas al PHN». (Madrid: WWF/Adena). Brufao Curiel, P. (2005): «La nueva gestión del agua en Galicia». Faro de Vigo (22-VIII-2005). Brufao Curiel, P. (2006): «La demolición de presas y otras obras hidráulicas en España». Quercus, marzo de 2006. Brufao Curiel, P. e Schmidt, G. (2001): Guía práctica para conservar y restaurar tus ríos y humedales. (Madrid: AEMS-RIOS CON VIDA). FNC (2004): Aguas limpias, manos limpias: Corrupción e irregularidades en la gestión del agua en España. (Zaragoza: Fundación Nueva Cultura del Agua). López Vispo, D. (2005): «Encoros do Ulla. Pola caducidad das concesións franquistas». Cerna, 44: 28-30. MMA (1999). Estratexia Española para a Conservación e o Uso Sustentábel da Diversidade Biolóxica. (Madrid: Ministerio de Medio Ambiente). Muñiz de las Cuevas, R. (2001): Guía das fervenzas de A Coruña. (Vigo: Cumio).

A SOBREEXPLOTACIÓN HIDROELÉCTRICA DE GALIZA

271

Nieto, A. (1997a): La nueva organización del desgobierno. (Madrid: Ariel). Nieto, A. (1997b): Corrupción en la España democrática. (Madrid: Ariel). Nieto, A. (2002): Balada de la Justicia y la Ley. (Madrid: Trotta). Soto, M. e López Vispo, D. (2001): A planificación hidrolóxica en las bacias interiores de Galiza (ámbito do Plano Hidrolóxico Norte I). (Santiago de Compostela: Asociación ADEGA). Schmidt, G. e García de Jalón, D. (coords.) (1999): Manual práctico de minicentrales hidroeléctricas. (Madrid: AEMS-RIOS CON VIDA). Schmidt, G. e Otaola-Urrutxi, M. (2002): Aplicación de técnicas de bioingeniería en la restauración de ríos y riberas. Monografías CEDEX. (Madrid: Ministerio de Fomento y de Medio Ambiente). Xunta (2000): Libro Blanco de la Energía de Galicia. (Santiago de Compostela: Consellería de Industria, Xunta de Galiza).

This page intentionally left blank

273

CAPÍTULO 18

Impacto dos proxectos hidroeléctricos no río Ulla XOÁN A. LOUZAO RODRÍGUEZ1

ANTECEDENTES Para entendermos todo o proceso do aproveitamento hidroeléctrico seguido no río Ulla hai que ir atrás no tempo máis de 40 anos e remontarse ao ano 1962, cando o BOE do 21 de novembro dese ano publicaba unha resolución da Dirección Xeral de Obras Hidráulicas pola que se concedía a Hidroeléctricas de Moncabril, SA, o aproveitamento hidroeléctrico integral da cunca do río Ulla, con base nun proxecto do ano 1957, que constaba de oito grandes saltos hidroeléctricos. Na concesión exixíase que as obras dos oito saltos deberían comezar no prazo de 15 meses, que se contarían desde a data de publicación, e finalizar nun prazo máximo de 15 anos que se contarían a partir desa data. Dos oito saltos concedidos só se construíu o encoro de Portodemouros, que se rematou no ano 1968. Posteriormente, esta concesión foi transferida á Unión Eléctrica, S.A por Orde ministerial de 8 de outubro de 1971 e logo a Fenosa por Resolución de 7 de xullo de 1979 e finalmente a Unión Eléctrica-Fenosa, SA, por Resolución de 18 de maio de 1994. Unión Eléctrica Fenosa, retomando a concesión do ano 62, solicitou no ano 1996, perante Augas de Galicia, o comezo do expediente de modificación das características desa concesión orixinal, e no DOG do 1/III/1999 sométese a información pública este expediente de modificación que constaba de 12 saltos máis o aproveita-

1 Profesor de Economía no IES Xulián Magariños de Negreira (A Coruña). Membro de ADEGA. e de COGADER (Coordinadora Galega pola Defensa dos Ríos), e veciño afectado polo encoro de Touro (salto n.º 2).

273

274

XOÁN A. LOUZAO RODRÍGUEZ

mento do caudal ecolóxico do encoro de Portodemouros. Son trece aproveitamentos en total. Por último, en abril do 2001 Augas de Galicia aproba a concesión de sete dos trece aproveitamentos solicitados no ano 1999.

O PROXECTO ACTUAL. CARACTERÍSTICAS BÁSICAS Os sete saltos concedidos son os de Frádegas, Sexo-Belmil, Lamas I e II (estes dous no Arnego, afluente do Ulla), Brandariz (salto n.º 1) e Touro (salto n.º 2) xunto co aproveitamento do caudal ecolóxico do encoro de Portodemouros, e afectan aos concellos de Palas de Rei e Antas de Ulla en Lugo, Agolada, Lalín e Vila de Cruces en Pontevedra e Santiso, Arzúa e Touro na Coruña. Os cinco primeiros saltos son de tipo fluinte con presas de cinco metros de alto e con canle de derivación que cortocircuitará o río, mentres que os saltos de Brandariz e de Touro encorarán auga con dúas presas de máis de trinta metros de alto cada unha. Temos que adiantar aquí que estes dous encoros van en fervenza: a cola do segundo enlaza coa presa do primeiro e a cola deste coa presa de Portodemouros. Estes dous encoros xustifícanse co obxecto de regularen o caudal turbinado por Portodemouros e curiosamente, e en clara contradición con este fin, son os de maior produción eléctrica.

O IMPACTO AMBIENTAL DOS ENCOROS O río Ulla é o segundo río en importancia de Galiza, tanto por lonxitude como por caudal, por detrás do río Miño, e constitúe a principal cunca fluvial sobre a que a Xunta de Galiza ten competencias plenas. Historicamente destacou pola súa riqueza fluvial, en especial na pesca de salmón (son coñecidos os episodios de pesca desta especie polo «xeneralísimo» durante a ditadura, aínda que isto non fose obstáculo para a concesión do aproveitamento integral deste río). A construción do encoro de Portodemouros marcou un punto de inflexión na situación deste río en canto a súa situación ecolóxica e en canto á situación da súa fauna acuícola. A explotación deste aproveitamento hidroeléctrico (a partir de 1968) non só non foi respectuoso coa conservación do seu ecosistema, senón que incumpriu sistematicamente a lexislación. A inexistencia de mecanismos de remonte (escalas, ascensores, capturadeiros etc) para as especies migratorias deixaron só 70 Km. dos máis de 130 Km. de lonxitude total utilizábeis para estas especies, a apertura e o peche das comportas de xeito brusco, que producen variacións instantáneas de caudal co conseguinte dano tanto para a

IMPACTO DOS PROXECTOS HIDROELÉCTRICOS NO RÍO ULLA

275

fauna como para as persoas, a inexistencia de sinais de advertencias destas variacións de caudal, a inexistencia de caudal «ecolóxico» até hai moi poucos anos, o deterioro da calidade das augas río abaixo como consecuencia dos desaugues de fondo con sedimentos que inhabilitaron ou deterioraron moitos dos lugares de desove dos salmónidos, son algúns exemplos que avalan a afirmación arriba indicada e explican o continuo descenso nas poboacións piscícolas neste río. Todos estes prexuízos serán multiplicados de se concretar na práctica o proxecto que Augas de Galicia concedeu no ano 2001. Os estudos de Impacto Ambiental presentados pola empresa, xunto cos proxectos, non incluían a maioría dos efectos que se causarían e mais presentaban innumerábeis ambigüidades e falsidades, ademais de seren practicamente iguais todos eles. Lonxe de seren uns estudos rigorosos, estaban feitos para cumpriren o formalismo legal e que o seu resultado estivese en consonancia co interese da empresa. Non se trata aquí de enumerarmos os impactos ambientais e os prexuízos no ecosistema fluvial. Soamente queremos citar superficialmente algúns datos de relevancia, que poden dar unha idea aproximada do que representan. O encoro de Frádegas, na cabeceira do Ulla, deixaría sen auga un tramo coñecido como «as torrentes do Mácara», onde o Ulla alcanza o seu máximo desnivel. Nun tramo de tres quilómetros o río salva un desnivel de cen metros cunha sucesión de rápidos e de fervenzas encadeados que constitúen un sistema único en Galiza O salto Lamas II faría desaparecer unha pequena minicentral que vende a súa electricidade ao núcleo de Agolada e ás súas parroquias. A súa presa localizaríase xusto antes da toma de auga de Agolada. Este encoro, xunto co Lamas I, sitúase no val do río Arnego e afectaría ao sobreiral do Arnego, un espazo proposto pola Xunta de Galiza para incluír no proxecto «rede-natura 2.000» da U.E. Os saltos de Brandariz e de Touro asolagarían dez quilómetros do leito do Ulla, xusto á continuación da presa de Portodemouros (non deixan ningún tramo de río entre eles), o tramo máis rápido de todo o baixo Ulla. Afectaría unha zona case virxe de gran beleza paisaxística onde o río baixa serpeando moi encaixado cun bosque de ribeira en bo estado en que destacan as masas de sobreiras ao longo do río. Estamos ante a destrución dun tramo de augas de salmóns, precisamente o máis propicio para a reprodución desta especie, e dos salmónidos en xeral, porque é o tramo máis alto a que teñen acceso as especies migratorias antes de acharen a barreira infranqueábel do encoro de Portodemouros. Respecto ao aproveitamento do caudal ecolóxico deste encoro, aínda que é certo que non suporá un impacto relevante, resulta chocante que se permita turbinar o caudal ecolóxico cando o artigo 74.1 do regulamento que desenvolve a lei de pesca fluvial de Galiza estabelece que os caudais ecolóxicos non poden ser obxecto de aproveitamento hidráulico.

276

XOÁN A. LOUZAO RODRÍGUEZ

Mais só se valorarmos dun xeito conxunto todos os aproveitamentos solicitados, xunto co encoro de Portodemouros, poderemos analizar o impacto ambiental real que provocarán. Así se sumarmos os, aproximadamente 20 Km. de longo do encoro de Portodemouros cos 10 Km. dos dous saltos que van a continuación (Brandariz e Touro) resultan 30 Km. ininterrompidos de encoro, todo o tramo medio da canle do Ulla. A estes hai que engadir o salto de Sexo-Belmil, río arriba, na cola de Portodemouros, e máis río arriba, o de Frádegas. O río Ulla deixa de ser tal e pasa a ser unha sucesión de encoros localizados nas zonas máis sensíbeis, como LIC, augas salmónidas, cabeceira do río, que quedarían danadas irreversibelmente, e en consecuencia todo o río. Dos máis de 130 Km de recorrido que ten o Ulla quedarían sen ser obxecto de aproveitamento hidroeléctrico (que non sen afectar, xa que os efectos repercuten en todo a canle) os 60 km últimos. Porén, como veremos máis adiante, tampouco se ía librar este tramo baixo do río de ser aproveitado para producir enerxía.

IMPACTOS SOCIOECONÓMICOS O río Ulla é un río eminentemente «rural». No seu percorrido apenas hai núcleos de poboación con certa entidade, se exceptuamos Padrón xa moi próximo á súa desembocadura. Por iso precisamente sempre constituíu un activo económico moi importante para todas as localidades por onde pasa. Esa importancia na economía local foi variando co paso do tempo canto aos usos mais non por iso deixou de seguir significando un recurso de moito valor. Así, se no pasado eran a pesca e os innumerábeis muíños os principais usos económicos, na actualidade son, ademais da pesca deportiva, os deportes de turismo activo (rafting, augas bravas etc) e outras actividades de ocio ligadas ao medio ambiente. Calquera destes usos era perfectamente compatíbel coa conservación do río, e mesmo un bo estado do río favorecía estas actividades. Porén a concesión dos aproveitamentos elimina de raíz calquera outro uso e supón a utilización privativa en exclusiva para ese fin. Estamos, por tanto, ante a desaparición de múltiplas actividades e ante a privatización, sen contrapartida, dun recurso público. A economía das comarcas rurais vai perder un activo moi importante, e un recurso de futuro que axudaría a fixar poboación nestas localidades, nun momento de forte despoboamento, e tamén permitiría o desenvolvemento de actividades económicas ligadas ao medio ambiente como complemento ás tradicionais do sector agrario. Alén diso, os aproveitamentos tamén causarían uns importantes danos nas economías agrarias xa que se provocaría un efecto multiplicador, sobre todo no caos dos encoros de Brandariz e de Touro polas súas dimensións, nas néboas que se xeran no encoro de Portodemouros e delas derívase unha diminución nas colleitas de froitas, de viño, de hortalizas etc. cultivadas en todo o val do Ulla.

IMPACTO DOS PROXECTOS HIDROELÉCTRICOS NO RÍO ULLA

277

A isto debemos sumar o asolagamento de moitas terras agrícolas e forestais, as servidumes de paso das liñas eléctricas e a depreciación que van sufrir as terras adxacentes aos encoros e aos tendidos eléctricos. Por outra parte non debemos esquecer que o asolagamento de muíños, moitos deles en uso ou en reconstrución, das tostas que aínda se manteñen en pé, e das pesqueiras, suporán a desaparición dunha parte do patrimonio natural especialmente significativo. En definitiva, observamos que, se analizarmos os impactos tanto ambientais como económico-sociais das minicentrais nos ríos, vaise desfacendo a falsa crenza da súa inocuidade, ou do insignificante impacto. Unha fonte enerxética considerada renovábel deixa de o ser se a súa explotación leva consigo a eliminación doutras actividades económicas e a desaparición dun recurso. Tan só unha necesidade enerxética perentoria e desde unha visión puramente economicista sería xustificación para uns proxectos como este do Ulla. A necesidade enerxética non é un argumento nun país que leva máis de 50 anos exportando enerxía. As políticas de formigón nos ríos e de prevalencia dos intereses privados fronte aos públicos deben quedar definitivamente desterradas.

O REXEITAMENTO SOCIAL Desde que se deron a coñecer os proxectos houbo un rexeitamento social practicamente unánime. Queda patente este rexeitamento nas alegacións que se presentaron. Na primavera de 1999 presentáronse máis de 8000 alegacións individuais contra os saltos. É significativo, non só a cantidade, senón sobre todo que foi a poboación residente nas localidades afectadas a que de xeito unánime se posicionou desde o primeiro momento contra os proxectos, mais, tendo en conta que é unha poboación envellecida e que observa como o seu modelo de vida vai esmorecendo. Posteriormente, no inverno do ano 2004, de novo volvéronse presentar máis de 6000 alegacións contra a aprobación por parte da Consellaría de Industria dos proxectos construtivos. A pesar do tempo transcorrido e do desgaste, o rexeitamento social permaneceu inalterado. A creación da plataforma contra os encoros do Ulla, no ano 1999, que agrupaba todas as localidades afectadas, foi un factor determinante para levar a cabo este labor de recollida de sinaturas, así como para organizar múltiplas actividades diversas que sempre tiñan como obxectivos denunciar os prexuízos dos aproveitamentos e por outra banda poñer en valor o río como recurso.

278

XOÁN A. LOUZAO RODRÍGUEZ

A ACTUACIÓN DAS ADMINISTRACIÓNS: XUNTA DE GALIZA E CONCELLOS AFECTADOS Unha frase de Manuel Fraga referida a estes encoros serve para ilustrar a postura da Xunta. «se os encoros se poden facer non vexo porque non se van facer». O goberno Fraga actuou sempre como se fosen os xestores da empresa e non como a administración ao servizo dos cidadáns. Alén de facer caso omiso das miles de alegacións presentadas, nin o daquela conselleiro de Política Territorial (Xosé Cuíña), do que dependía Augas de Galicia, nin o de Medio Ambiente (Carlos del Alamo) atenderon as nosas solicitudes de entrevista, este último ao argumentar que Medio Ambiente non tiña competencia no asunto! Aínda que era certo que Augas de Galicia non dependía por esas datas desa consellaría, non é menos certo que lle correspondía á Dirección Xeral de Calidade e de Avaliación Ambiental, que si pertencía a esta Consellaría emitir a Declaración de Impacto Ambiental. A única entrevista que conseguimos realizar foi co Presidente de Augas de Galicia (Agustín Hernández) que nos resumiu cal era a política deste departamento en materia de ríos: «Para min o mellor aproveitamento dos ríos é para producir enerxía eléctrica... Iso si, compatíbel co medio ambiente», díxonos literalmente. Como tamén nos insistiu reiteradamente que a empresa tiña uns dereitos adquiridos e eles non podían ir contra os intereses dela. Nun momento desa reunión, e perante a nosa insistencia, o asesor do Presidente de Augas de Galicia preguntounos se realmente tanto nos importaba a nós o río! En fin, que xa vemos que era imposíbel con esa administración calquera intento de reconducir a situación e que ía facer todo o posíbel para favorecer os intereses da empresa e mesmo saltar a legalidade como veremos máis adiante. Con respecto aos concellos, en principio todos os alcaldes se opuxeron aos proxectos, se exceptuamos o alcalde de Arzúa (apenas era afectado) e o alcalde de Vila de Cruces, que se opoñía a algúns mais non a outros. Mesmo moitos deles participaron en diferentes actos de protesta. Porén, esta oposición foise facendo cada vez máis tímida e nalgún caso como o de Touro (afectado polos dous encoros máis grandes) acabou sendo de colaboración. Mesmo chegou a asinar un acordo con Fenosa para axilizar as obras, e dar licenza aos dous saltos e ás liñas eléctricas a cambio de 180.000 € en obras no concello.

A LEGALIDADE DOS PROXECTOS. A SENTENZA DE ABRIL DE 2005 Alén dos preconceptos de todo tipo, nas alegacións que se presentaron había outro argumento de peso que sempre se esgrimiu: o incumprimento da legalidade. Estas ilegalidades podemos concretalas en:

IMPACTO DOS PROXECTOS HIDROELÉCTRICOS NO RÍO ULLA

279

– Caducidade da concesión – Incumprimento da lei de augas – Variacións substanciais e irregularidades no proxecto CADUCIDADE DA CONCESIÓN • Ao abeiro do artigo 64 da Lei de augas e o artigo 161 do Regulamento do dominio público hidráulico, consideramos a concesión como caducada ao non practicar o concesionario obra ningunha, nin facer efectivo este aproveitamento, nun período consecutivo de tres anos. • Na resolución inicial do 21 de novembro do 1962, no seu apartado 5º, estabelecíase un prazo máximo de 15 anos para o remate das obras de todos os saltos, e no apartado 24 engadíase que caducaría esta concesión polo incumprimento dunha das condicións estabelecidas, calquera que for. Por tanto, é máis que evidente que o incumprimento dos prazos leva consigo a caducidade desta concesión. Neste sentido sirva como precedente que Augas de Galicia procedeu á extinción de dúas concesións anteriores á de Fenosa no propio río Ulla, unha nun tramo ocupado polo salto de Touro e outra onde vai o salto de Frádegas, baseadas na caducidade da concesión no primeiro caso e no incumprimento dos prazos polo promotor estabelecidos na concesión no segundo. INCUMPRIMENTO DA LEI DE AUGAS O artigo 151 do Regulamento do dominio público hidráulico estabelece que nas modificacións de concesións de aproveitamentos hidroeléctricos que supoñan unha variación do Índice Concesional –definido como o produto do caudal en metros cúbicos por segundo polo desnivel en metros– en máis ou en menos do 10% respecto do índice da concesión inicial, deben ser sometidas a un novo trámite de competencia, para que a Administración poida elixir aquel proxecto que mellor protexa o contorno e proxecten unha utilización máis racional da auga. Estamos neste caso ante esta situación –a variación entre o índice da concesión de 1962 e a do proxecto actual é moi superior ao 10%– polo cal estamos ante un caso de infracción do principio de publicidade e de tramitación en competencia que se exixe no procedemento de outorgamento de concesións. VARIACIÓNS SUBSTANCIAIS E IRREGULARIDADES NO PROXECTO Os proxectos construtivos sufriron cambios significativos respecto aos iniciais do ano 1999. Aínda que nalgúns saltos esta variación ou non foi significativa ou non empeorou o proxecto inicial, non sucede así cos encoros de Brandariz e o de Touro. Os proxectos destes dous encoros son substancialmente diferentes aos sometidos ao

280

XOÁN A. LOUZAO RODRÍGUEZ

estudo de Impacto Ambiental e ao obxecto de declaración de Impacto no seu momento: ocupan máis tramo de río, a altura das presas é moito maior, e o número de parcelas afectada multiplícase por tres. Convén aclararmos agora algo respecto a estes dous encoros. No proxecto do ano 1999 considerábase que augas abaixo de Portodemouros irían tres saltos (saltos 1, 2 e 3) cuxo obxectivo era regular os caudais turbinados por Portodemouros. Cando Augas de Galicia concede a modificación do 2001 substitúe estes tres saltos por dous, o de Brandariz e o de Touro (saltos 1 e 2). Mais estes dous empeoran con diferenza os tres iniciais, como se sinala no parágrafo anterior. Resulta verdadeiramente sorprendente que para paliar os danos dun encoro (variacións bruscas de caudal) se constrúan dous novos encoros, e máis aínda cando a variación paulatina de caudal en calquera tipo de aproveitamento é unha obriga emanada da actual Lei de pesca fluvial (lei 7/1992) e desenvolvida no Regulamento de pesca fluvial (decreto 130/1997). Coa concesión destes dous encoros prémiase ao infractor. Fenosa leva case 40 anos incumprindo a lei no encoro de Portodemouros, e esta ilegalidade é recompensada con dous encoros máis. A SENTENZA DE ABRIL DO 2005 Despois de tantos anos denunciando todas estas ilegalidades e loitando contra o tándem Fenosa-Xunta, en abril do 2005 dáse a coñecer a sentenza do tribunal contencioso de Pontevedra, en que se aceptaba o recurso presentado por un particular e pola que se declaraba NULA a concesión de abril de 2001 de Augas de Galicia. Así pois, os sete saltos que Augas de Galicia lle concedera a Fenosa quedaban anulados por incumprimento do artigo 151 do regulamento do dominio público Hidráulico na tramitación do expediente de modificación. Abríase por tanto unha nova etapa de esperanza para o río Ulla.

XULLO DO 2005. DOUS APROVEITAMENTOS MÁIS Á alegría que causou a sentenza do contencioso de Pontevedra seguiu outra decepción. En maio do 2005 o goberno Fraga seguindo a súa política de silenciar os nosos ríos e facendo realidade esa triste frase de morrer matando, dá a coñecer novos proxectos de aproveitamentos no Ulla. Contra estes proxectos preséntanse en apenas mes e medio, máis de 3.500 alegacións, que por suposto non foron atendidas e o 29 de xullo, Augas de Galicia, xa co goberno en funcións, concede dous novos aproveitamentos augas abaixo dos encoros de Brandariz e o de Touro. En menos de tres meses tramitouse todo o expediente e outorgouse a concesión, sen atender ningún outro criterio que non fose o interese das empresas promotoras. Foi unha concesión contra reloxo debido

IMPACTO DOS PROXECTOS HIDROELÉCTRICOS NO RÍO ULLA

281

unicamente ao empeño de deixala concedida antes de que se procedese ao cambio de goberno. O trato de favor da Xunta coas empresas eléctricas resultaba xa vergoñento. Pechábase o circulo: todo o río inzado de aproveitamentos hidroeléctricos, desde a cabeceira até o baixo Ulla.

A SITUACIÓN ACTUAL Nestes momentos, novembro de 2005, estamos con sete aproveitamentos concedidos a Unión Fenosa no 2001 –en virtude daquela concesión do ano 1962– que están declarados nulos por unha sentenza xudicial. Esta sentenza está recorrida pola empresa e por Augas de Galicia perante o Tribunal Superior de Xustiza de Galiza. Destes sete saltos, dous, os saltos 1 e 2, están en obras e a pesar de que está suspendido o proceso de expropiación desde setembro por iniciativa da Consellaría de Industria, a Consellaría de Medio Ambiente non procedeu a paralización das obras, a pesar de que lles foi solicitado reiteradamente polos afectados e pola asociación ecoloxista ADEGA. Resulta bastante evidente que a empresa pretende ter rematadas estas presas antes de que se resolva o recurso do tribunal superior e así perante unha eventual resolución contraria aos seus intereses, resulte moi difícil derrubar as presas. Por iso a importancia de facer unha paralización cautelar. Por outra banda, respecto aos dous aproveitamentos concedidos a última hora polo goberno anterior, están pendentes do recurso de alzada que se presentou contra eles e que terá que resolver o novo Conselleiro de Medio Ambiente. Parece que algo está cambiando co novo goberno, por que tanto a Consellaría de Medio Ambiente como a de Industria xa se posicionaron por un cambio na política hidráulica. Agardamos que esta declaración de intencións teña logo plasmación na práctica. De todas as formas, no que respecta aos sete aproveitamentos de Fenosa non entendemos a posición da Consellaría de Medio Ambiente contraria a paralizar as obras mentres o Tribunal Superior de Xustiza de Galiza non resolva o recurso interposto pola empresa e por /Augas de Galicia. Como tampouco se entende que este organismo non retire o recurso presentado polo goberno anterior.

CONCLUSIÓN Se facermos unha breve análise dos aproveitamentos solicitados e concedidos na cunca do río Ulla (Ulla e afluentes) nos últimos anos, podemos comprobar cal era o papel que o goberno de Fraga lle concedía a este río. No propio Ulla hai concedidos os cinco aproveitamentos do ano 2001 e os dous de xullo de 2005.

282

XOÁN A. LOUZAO RODRÍGUEZ

No Deza hai concedidos tres aproveitamentos en xullo de 2005. No Arnego están concedidos dous do ano 2001 e outro en xullo do 2005. No Lañas hai unha concesión que está anulada por unha sentenza, mais pendente da resolución do recurso. No Brandelos outra minicentral concedida no verán do 2005. No Sar unha nova solicitude desde o verán de 2005. En total son dezaseis aproveitamentos, sen contarmos aqueles que xa están en explotación desde hai anos como o de Portodemouros e outras minicentrais. Como é posíbel tamaña barbaridade nun país exportador neto de enerxía eléctrica? Como xustificar que se resucite unha concesión do ano 1962 feita en plena ditadura? Como entender que na actualidade se fale de aproveitamentos hidroeléctricos integrais de todo un río? Calquera referencia á conservación do medio natural ou ao desenvolvemento sustentábel con esta política soa a puro cinismo. Consideramos imprescindíbel un xiro radical que permita rescatar os ríos galegos dos intereses exclusivos das empresas eléctricas e permitir que os nosos ríos sigan sendo iso: ríos e nosos, de todos/as. Por que non debemos esquecer que un río xera máis valor sendo río que sendo unha sucesión de encoros, e ademais por equidade social. Un río xera beneficios que se reparten de xeito máis equitativo entre a poboación e que beneficia especialmente as comarcas ribeirás. Os beneficios dun encoro son apropiados por un reducido grupo con rendas altas e van parar moi lonxe das comarcas rurais.

283

CAPÍTULO 19

Para unha antroploxía de urxencia: inorme sobre os impactos socio-culturais dos encoros do río Ulla1 XERARDO PEREIRO PÉREZ

«Ninguén pode bañarse dúas veces no mesmo río» (Heráclito)

1. INTRODUCIÓN Este texto analiza, desde unha perspectiva antropolóxica, os problemas socioculturais e políticos asociados á construción de encoros na Galiza. Prestaremos unha especial atención etnográfica ao caso dos trece encoros proxectados recentemente para o río Ulla, e máis concretamente, enfocamos a nosa atención no Alto Ulla, no centro da Galiza. Iso é debido, en primeiro lugar, a que nesa zona desenvolvín un traballo de campo antropolóxico desde os anos 1990 (cf. Pereiro, 1994; Pereiro e Conde, 2005; Pereiro, 2005), e, en segundo lugar, pola petición dun informe de impactos dos encoros pola Coordinadora de afectados polos encoros do río Ulla (Pereiro e outros, 1999). Este informe foi concibido como unha avaliación rápida e foi realizado por un equipo de investigación de antropólogos, de xeógrafos e de economistas galegos e portugueses. O informe de que falamos pode ser encadrado no que denominamos antropoloxía aplicada (Chambers, 1985; Weaver, 2000; Van Willigen, 1986) e máis concretamente pode ser pensado como un exercicio de antropoloxía de urxencia (Castro Seixas, 1999) ao servizo da discusión e do debate dos asuntos públicos. O traballo encádrase na liña da antropoloxía social de apoio (Colombres, 1997), que pretende

1

Dedicado a Mari Pepa do Batán, in memoriam

283

284

XERARDO PEREIRO PÉREZ

realizar unha mediación sociocultural entre dous sistemas ou subsistemas culturais. Acho que esta é unha forma de aplicación da antropoloxía como ciencia política, e unha das primeiras veces que se realiza na Galiza. O obxectivo do noso informe era avaliar a complexidade dos impactos e das afectacións dos proxectos en causa, e transferir logo o coñecemento producido ás administracións públicas, á empresa e aos afectados. Estes últimos empregaron o informe para prepararen alegacións aos proxectos que presentou a empresa multinacional Unión Fenosa. O informe foi realizado durante a primavera do ano 1999 e foi publicado meses máis tarde. A metodoloxía que se empregou cruzou a estratexia de visitas ao terreo con contactos in situ cos afectados, a observación participante intensiva, os cuestionarios, o estudo documental (por exemplo xornais, informes de impactos, lexislación), a etnografía audiovisual e as entrevistas semidirixidas. A xustificación desta metodoloxía radica na necesaria adaptación da nosa investigación en equipo ao «tempo administrativo» e ás necesidades sociais, é dicir, os investigados precisaban unha avaliación rápida que lles permitise reaccionar dunha forma ou doutra perante os proxectos en causa. Non podemos esquecer que o tempo administrativo e institucional ten prazos e os afectados tiñan un prazo limitado para presentaren alegacións. Desde o meu punto de vista, isto non diminuíu o rigor da investigación nunha zona onde algúns membros do equipo fixeran un traballo de campo intensivo previamente, o que significaba ter un coñecemento previo do contexto cultural e dos seus actores sociais. Posteriormente ao informe realicei persoalmente un seguimento do proceso de loita entre os afectados, a administración autonómica (Xunta de Galiza) e a empresa multinacional promotora (Unión Fenosa). Iso permitiume coñecer máis profundamente os impactos socioculturais, as mediacións políticas e as reaccións dos afectados, entre as que destaca a reinvención do patrimonio cultural e natural como unha forma de loita e de resistencia. O texto que segue é o resultado de todo este proceso de investigación. En primeiro lugar, paso revista á historia dos encoros na Galiza, ás súas mediacións políticas e ás súas resistencias; seguidamente centro a miña atención nos impactos socioculturais dos encoros do río Ulla para presentar un modelo de análise destes. Logo abro a hipótese de como o patrimonio cultural se reinventa en situacións de risco e de ameaza como estratexia de loita ideolóxica pola apropiación de recursos, para finalmente estudar as diferentes percepcións da natureza e como se estabelece politicamente a súa dominación en nome dos «mitos do progreso».

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

285

VELLOS E NOVOS ENCOROS NA GALIZA Galiza importa todo o petróleo que consume, mais exporta electricidade. Galiza xa produce nestes momentos unha cuarta parte da enerxía hidroeléctrica española e unha terceira parte da enerxía eólica española (fonte: El Progreso, 7-07-2002, páx. 34); ademais exporta un terzo da enerxía eléctrica, a maior parte producida nas centrais térmicas das Pontes e de Meirama. Segundo o Informe da Rede Eléctrica Española de 2002 (véxase: www.ree.es ), Galiza é a terceira rexión de España en produción eléctrica e a primeira en enerxías renovábeis, e líder na produción de enerxía eólica. Galiza produce máis enerxía eléctrica da que consume e na actualidade a política rexional está a apostar pola enerxía eólica e pola minihidraúlica, que aumentou a produción e compensou o aumento do consumo. A enerxía de orixe hidroeléctrica é aparentemente máis limpa e ecolóxica que aquela que ten orixe en combustíbeis fósiles como o carbón, aparentemente é renovábel e non inflúe no efecto invernadoiro, mais produce outro tipo de impactos negativos como veremos máis adiante. Por outro lado está o problema do transporte e da distribución da enerxía eléctrica. Por pormos un exemplo, na Galiza a fábrica AluminaAluminio, situada na Mariña lucense, consume aproximadamente un terzo de toda a enerxía eléctrica consumida en Galiza (Soto, 1996), mais a produción de electricidade realízase en lugares distantes, coa consabida perda no seu transporte. Na Galiza podemos rastrexar a introdución da enerxía hidroeléctrica no século XIX. De acordo con algúns autores (De Torres Lúa e outros, 1988: 77) a primeira iniciativa hidroeléctrica na Galiza foi obra de Laureano Salgado, que construíu en 1874 a central de Segade, próxima a Caldas de Reis (Pontevedra), e que funcionou até 1952. O destacábel é que o proceso de electrificación da Galiza foi nos seus comezos obra de pequenas iniciativas familiares (De Torres Lúa e outros, 1988: 79), mais pouco a pouco estas iniciativas foron adaptándose á penetración do mercado capitalista. Máis tarde, concretamente en 1930, a SXGE («Sociedade Xeral Galega de Electricidade»), fundada en Madrid en 1900, chegará a liderar o 90% da electricidade galega. En 1943, Pedro Barrié de la Maza funda FENOSA («Forzas Eléctricas do Noroeste SA»), mais tamén a época dos grandes encoros, o primeiro deles será o das Cunchas (Ourense), no río Limia, inaugurado en 1948. En 1955 FENOSA absorberá á SXGE e liderará o mercado hidroeléctrico galego (De Torres Lúa e outros, 1988: 81). Hoxe en día, é ben coñecido que Fenosa é unha multinacional do sector hidroeléctrico con grande peso na economía española e doutros países. Este proceso de que falamos non se produciu sen oposicións e sen resistencias. Na Galiza temos algúns antecedentes coñecidos no século XIX, como os acontecidos na parroquia de Santa María de Tebra (Tui-Pontevedra), mais durante o período da política hidráulica franquista o temor ás autoridades condicionaba en boa medida os movementos sociais de protesta contra os grandes encoros: «Unha palabra e xa non

286

XERARDO PEREIRO PÉREZ

che pagaban ou pagábanche a metade»2. Os grandes encoros foron construídos non só para produciren electricidade, senón tamén para regadíos e para o abastecemento das cidades. A agonía da xente, a «grande Apocalipse», como a definiu o escritor Xosé Fernández Ferreiro3, foi narrado literariamente co obxectivo de recuperar unha memoria do conflito e das resistencias. Chegado o período democrático, algúns proxectos de grandes encoros da época franquista volveron ser retomados na Galiza. Un bo exemplo disto é o proxecto do encoro de Sela, na fronteira galaico-portuguesa do río Miño, que non levou a cabo grazas á resistencia da identidade local e á solidariedade transfronteiriza luso-galaica (Wateau, 1999: 231-234). Outro que si se levou a cabo foi o de Lindoso, na zona portuguesa do río Lima e que afectou o sur de Galiza. Hoxe en día as grandes presas son postas en cuestión no mundo occidental, mais non así en países en desenvolvemento como a India ou China4. Non obstante, a política hidráulica da democracia actual utiliza nalgúns casos os mesmos métodos coercitivos que no pasado; un exemplo é o de Buscalque –Lobios, 1992– outro o do río Umia –1998–. Estes métodos coercitivos adoitan estar acompañados dun discurso retóricotecnicista5 que –intenta adormecer e anestesiar as consciencias dos afectados6. No caso da Galiza, a Xunta de Galiza, a través do organismo autónomo «Augas de Galiza» xestiona as cuncas hidrográficas galegas, con excepción das internacionais e as compartidas con outras comunidades autonómicas, é dicir, xestiona os ríos e os afluentes que nacen e desembocan na Galiza. O seu obxectivo é racionalizar o uso da auga e defender a súa calidade, para satisfacer as necesidades de auga de forma equi-

2

Amalia Porto Quintela, unha afectada polo encoro das Conchas –Ourense–, que asolagou o campamento romano de Aquis Querquennis e que inaugurou a produción de electricidade por parte de FENOSA, en El Correo Gallego, 29-5-1997, p. 18. 3 Fernández Ferreiro, X. (1978): Morrer en Castrelo de Miño. Sada. A Coruña: Ediciós do Castro. Prohibiuse a súa publicación en 1975, e só foi editada en 1978. Esta obra relata o proceso social de loita contra a construción do encoro de «Castrelo de Miño» (Ourense), na segunda metade dos anos 1960. Esta área é denominada polo autor como o «Delta do Nilo galego» pola fertilidade das terras, especialmente orientadas para a produción de viño do Ribeiro. O encoro será inaugurado en 1968. Outra obra literaria que relata eses procesos na Galiza, é a novela de Daniel Cortezón publicada por Xerais no año 1981: A vila asolagada, en que se narra literariamente a traxedia de «Castromiño». 4 Coles, P. (2000): «As grandes presas, ¿a fin dunha época?», en O Correo da Unesco (maio de 2000), páxs. 10-11. Citando a CIGP –Comisión Internacional de Grandes Presas–, di que en China existen máis de 22.000 grandes presas –altura superior a 15 metros–, case a metade das do mundo, e na India unhas 3.000, o terceiro construtor do mundo. 5 Cando falo de «retórica tecnicista» refírome ao emprego de nomes técnicos como «minicentral» para se referir a encoros que pretenden ser construídos no curso alto dos ríos, e que na realidade son máis «maxicentrais» de que minicentrais. Aquí observamos unha tentativa de control da ética pola técnica e pola «ciencia». 6 Concepto tomado de Zonabend, F. (1989): La Presque´île au Nucleaire. Paris: Editions Odile Jacob. Sobre os impactos socioculturais das centrais nucleares en Normandía.

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

287

librada. Na actualidade este organismo aplica a lei estatal de augas do ano 1985 e desenvolve o plano hidrolóxico de Galiza-Costa, un plano iniciado no ano 1997 e aprobado polo goberno do Estado español no ano 2003. Mais, alén de políticas hidraúlicas, a Xunta de Galiza, por medio da Consellaría de Industria, desenvolve unha política hidroeléctrica. Nos últimos anos, as políticas hidroeléctricas na Galiza plasmáronse na presentación ante a Xunta de Galiza de máis de 300 proxectos do que denominaron «minicentrais» que afectan a máis de 1600 núcleos de poboación (Veiras, 2000). Unha minicentral é unha central hidroeléctrica que ten unha potencia non superior a 5000 quilovatios (Soto, 1996: 11). Estes proxectos pretenden ser situados no corazón mesmo dos ríos, máis concretamente nos cursos medios e altos, onde a pesar do menor caudal se obtén unha vantaxe no maior desnivel necesario para a produción eléctrica. Observamos un proceso de cambio tecnolóxico mais tamén político que vai das minicentrais tradicionais dos nosos avós, pasa polos grandes encoros da época franquista, até a actualidade, en que asistimos a unha política de «minicentrais» que distribúe desigualmente a riqueza, tanto territorial como socialmente. Analizaremos isto con detalle máis adiante, mais tamén as prácticas políticas, que son claramente contrarias á Directiva Marco da Auga (Directiva da Unión Europea 2000/60/CE). Neste cadro político os concellos ven como a autonomía municipal se ve cuestionada non só polas declaracións de interese público que estes proxectos levan consigo en moitos casos, senón tamén porque a Xunta de Galiza estabeleceu na lexislación a figura de «proxectos de interese supramunicipal, que resta poder aos propios concellos á hora de decidir a ordenación do seu territorio e exercer o seu dereito de rexeitamento» (Brufao, 2004).

DA GALIZA DOS DEZ MIL RÍOS Á GALIZA DOS DEZ MIL ENCOROS: IMPACTOS SOCIOCULTURAIS «Os ríos cando van cheos, levan carballos e follas, tamén podían levar as línguas marmuradoras» (Cantiga popular)

O RÍO ULLA COMO METÁFORA O río pode ser pensado como unha metáfora dos modos de vivir, sentir e facer humanos. Unha metáfora é o desprazamento do sentido literal dunha cousa cara ao seu sentido figurado, ela simboliza algo por medio doutra cousa e a súa simbolización aumenta os sentidos do que simboliza e invita a sentir e ver máis profundamente. É por iso que o río, como espazo metafórico, pode axudarnos a entender mellor os modos de vida humanos, pois un río é unha metáfora da vida dun pobo ou grupo humano, así o expresou o escritor galego Álvaro Cunqueiro:

288

XERARDO PEREIRO PÉREZ

«Galiza é ou país dos dez mil ríos: algúns grandes, outros medianos, outros pequenos, outros regatos que baixan dos montes ás valiñas e vales, que nunha parte do curso seu atorrentan e brincan, escumexan, e noutras remansan e apozan» (Cunqueiro,1983: 87).

Este relato emotivo do escritor Álvaro Cunqueiro condensa a importancia que o río tivo na organización social e territorial de Galiza. As culturas da auga (Lisón Tolosana, 1986), ás cales o río está asociado, foron fundamentais na construción das economías agrarias: na transformación do cereal (millo, centeo e trigo) para alimento humano e animal, no rego dos campos, na bebida, no lavado da roupa, da xente, na obtención de alimento (ex.: troitas, salmón), nos sistemas de transporte, no sagrado etc. O río Ulla é, despois do río Miño, o río de cunca máis extensa de Galiza (Cabeza Quiles, 1984), que pon en contacto a Galiza interior lucense co litoral. E se o río Miño serve, no seu curso final, como liña de fronteira entre dous estados (España e Portugal), o Ulla serve no seu tramo final como liña divisoria entre as provincias da Coruña e Pontevedra. O río Ulla nace na bisbarra da Ulloa, no centro interior da Galiza. Esta área, tamén coñecida por Alto Ulla, coincide coa cunca alta do río Ulla e experimenta desde hai décadas un proceso de perda de poboación, que se matizou recentemente polo retorno estacional de fin de semana, o retorno definitivo de emigrantes -de primeira e segunda xeración- de Suíza, de Euskadi e de Cataluña, os novos poboadores e a nova economía rural (turismo rural, agricultura ecolóxica, agricultura tradicional, o Camiño de Santiago etc). Na Ulloa, o patrimonio cultural e natural convertéronse en fundamentais á hora de vender o territorio por medio da etiqueta turismo cultural (Smith, 1992; Pereiro, 2001; Pereiro e Prado, 2005). Estes matices apuntan a un proceso de reconversión social destes espazos rurais, algo que desde o noso punto de vista obedece a ciclos históricos de media e longa duración. Na bisbarra da Ulloa viven aproximadamente 10.000 persoas, repartidas entre os municipios de Palas de Rei, Monterroso e Antas de Ulla, e as súas actividades socioeconómicas estaban centradas na gandaría, a agricultura e o pequeno comercio nas vilas ou capitais municipais. Nesta zona, o río serviu historicamente como fonte de vida para as poboacións das súas ribeiras, proporcionou auga á xente, ao gando, axudou a moer o pan nos seus muíños, permitiu a produción de electricidade para os habitantes da zona, deu os seus peixes, permitiu o baño, a curación e o repouso nos seus balnearios, o lavado da roupa, preparar o liño nos seus batáns, a recreación festiva estival nas súas carballeiras, o rego dos pastos e dos cultivos, o paseo e a comunicación entre as xentes. Estes usos sociais deixaron unhas intensas pegadas materiais no seu contorno, desde presas a muíños, pasando por lavadoiros, canles de rego, pontes, balnearios, beados, camiños, batáns, pesqueiras etc. Mais tamén deixaron moitas memorias. Esas memorias, lonxe de seren unívocas e uniformes, obedecen a unha pluralidade de visións.

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

289

A partir de Frádegas, onde se sitúan os restos do balneario «As Augas» (Ares Güimil e Vila González, 1996), o río Ulla discorre durante aproximadamente 6 quilómetros entre rochas e fervenzas cheas dunha romántica beleza na visión das novas xeracións. O sitio é coñecido como «As Torrentes de Mácara», «As Torrentes», «As Torrentes de Ramil» ou os «Cachóns», unha zona interprovincial a cabalo entre as provincias de Lugo e Pontevedra, e ao mesmo tempo moi preto da liña divisoria coa provincia da Coruña. Este lugar é frecuentado polos máis novos, sobre todo no verán, e representa para eles un lugar de lecer, de baño, de iniciacións amorosas, de evasión e de transgresión do cotián. Fronte a esta visión, as xeracións máis vellas lembran este sitio como un local de difícil acceso ao cal se ía buscar leña cando non había nas proximidades da casavivenda. Unha señora de 98 anos, residente no Batán (Ramil) afirmaba que «non daba un peso por ir alá ao cume, non sei que lle ven a aquel sitio»..., significando así a memoria do traballo duro e a pelexa diaria co medio pola subsistencia. O pastoreo era outra das actividades do seu contorno, a maior parte monte comunal das parroquias de Ramil (Agolada-Pontevedra), Pambre e Cabana (Palas de Rei-Lugo), Santa Mariña (Antas de Ulla-Lugo). Esta zona tamén albergaba zonas de baño («Pozo branco»), fontes e nacentes mineiro-medicinais (ex.: Frádegas), zonas onde algunhas persoas se suicidaban («Pozo negro») e pesqueiras onde se pescaban peixes para alimentación humana. A pesca foi e é unha actividade fundamental no curso alto do río Ulla e os seus afluentes. Os produtos do río son menores que os do mar, mais foron moi importantes na economía doméstica destes espazos rurais. Hoxe en día a pesca converteuse nun deporte e nunha actividade recreativa, un exemplo é a asociación de pescadores da bisbarra de Ulloa que reúne preto de 500 asociados. Pescar era unha actividade principalmente masculina, desde o punto de vista da construción do xénero e até hai pouco realizábase a man, con veleno, con redes, cordas e explosivos (Lorenzo, 1982). Na actualidade definíronse espazos acoutados e existen regras sobre tamaños dos peixes e número de capturas. O río Ulla tamén pode ser entendido como un emblema da identidade da bisbarra da Ulloa, un referente identitario que condensa a identidade comarcal e representa esta micropatria galega contra os que queren expropiar o seu patrimonio cultural e natural co único obxectivo de acumular máis lucro económico. O río Ulla é tamén unha metáfora da loita pola definición identitaria destes espazos rurais. Para uns estes espazos só teñen valor de cambio e uso mercantil seguindo os patróns do capitalismo salvaxe. Para outros estes espazos teñen outros valores de uso e poden, nun contexto de globalización, optar por unha estratexia de desenvolvemento máis artesá, ecoloxicamente sustentábel e socialmente máis xusta, igualitaria e comunitaria.

290

XERARDO PEREIRO PÉREZ

ENCOROS E IMPACTOS SOCIOCULTURAIS NO ALTO ULLA Os antecedentes dos actuais proxectos de encoros no río Ulla hai que situalos no ano 1962, cando o goberno español concede a Hidroeléctrica de Moncabril S.A., o aproveitamento integral da cunca do río Ulla (BOA do 21-11-1962), transferido logo a Unión Eléctrica S.A, en 1971 (Orde ministerial do 8-10-1971), despois a Forzas Eléctricas do Noroeste S.A. (Resolución do 7-7-1979) e finalmente a Unión Eléctrica-Fenosa (Resolución do 18-5-1984). Mais o único grande encoro que se construíu na cunca do río Ulla foi o de Portodemouros (1968), unha obra que provocou fortes impactos negativos na agricultura da zona, de acordo coa autopercepción anamnésica dos afectados e que partiu a cunca do río Ulla en dous. En compensación a zona recibiu diñeiro público para turismo rural e turismo naútico deportivo na albufeira do encoro. A mediados dos anos 1990 un conxunto de rumores sobre a construción de encoros estendeuse pola bisbarra de Ulloa (Alto Ulla), algúns alcaldes alertaron dos proxectos a algúns posíbeis afectados directos, mais nada se concretou até o ano 1997, data na cal a Comisión Galega de Medio Ambiente acepta o proxecto presentado pola empresa Unión Fenosa para a construción de 13 encoros na cunca do río Ulla7. 7

Véxase El Correo Gallego, xoves, 21-1-1999, p. 46 (Área de Compostela) e A Nosa Terra, 28-11999, páx. 11. Varios son os paradoxos desta proposta: a) O primeiro é que ten como base unha concesión do ano 1962 para construír oito grandes encoros e non minicentrais. b) O segundo é que a data da concesión é anterior á Lei de augas e sen as previsións de consumo enerxético actuais. c) O terceiro é que, para o encoro de Frádegas existía unha concesión dos anos 20, atribuída ás familias García-Ouro e Vázquez de Leilón (San Cibrao da Repostería-Palas de Rei). Resultado deste proxecto foi a construción dunha canle de derivación da auga, a ceo aberto, pola marxe esquerda do río Ulla, na zona coñecida como Torrentes de Mácara. Posteriormente nos anos 30 hai unha transferencia da concesión da viúva de Xulio García para Ascensión Santos. Posteriormente, coa creación de Augas de Galicia (Xunta de Galiza), esta concesión é caducada pola administración, ante a que os herdeiros presentan varios recursos. A idea dos herdeiros era construír unha central hidroeléctrica que subministrase enerxía eléctrica á zona. d) Por que non caducou tamén a concesión do ano 1962? e) Nos anos 80 existiu unha proposta para construír un encoro en Frádegas. Leandro Quintas, un empresario agrícola, pretendía levar auga desde Frádegas até a súa grande explotación gandeira da Madanela (Melide, A Coruña). A Xunta de Galiza non autorizou a proposta ao argumentar que a concesión pertencía á familia Ouro (naturais de Leilón –San Cibrao–, Palas de Reis) f) Algunhas das zonas afectadas polos encoros están propostas para a Rede Natura 2000 da Unión Europea, como a zona do Sobreiral do Río Arnego. g) Favorécese unha empresa que expropia a riqueza da zona a cambio dun canon eléctrico e de moi pouca creación de emprego. Tamén non podemos esquecer que o promotor fundamental destes proxectos é a empresa multinacional Unión Fenosa, con sede en Madrid, onde paga os seus impostos. Privatízanse os beneficios mais colectivízanse as perdas. h) O proxecto ten como base un estudo de impacto medioambiental que non ten unha adecuación coa realidade, como ben demostrou o informe de antropólogos, de xeógrafos e de economistas (Pereiro e Bessa, 1999).

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

291

O problema regresa á palestra pública a comezos de 1999, cando Unión Fenosa presenta a exposición pública no organismo Augas de Galicia (Xunta de Galiza) e nos 9 municipios afectados os proxectos para construír 13 encoros en toda a cunca do río Ulla. A información recóllena os xornais8, que tamén se fan eco dunha primeira reunión de alcaldes e doutra dos afectados en Melide (A Coruña)9. Despois da presentación de 8000 alegacións aos proxectos, en abril do ano 2001 farase pública a declaración de impacto ambiental do proxecto de aproveitamento hidroeléctrico integral do río Ulla, en que se declararán como de impacto ambiental negativo 4 dos 13 proxectos iniciais. Durante o inverno do ano 2003 foron sometidas a exposición pública as autorizacións administras de construción dos encoros aprobados, a declaración de utilidade pública e a aprobación do proxecto de execución de instalacións. Á raíz da presentación pública do proxecto de construción de trece encoros no río Ulla, creouse unha coordinadora de afectados que reuniu varias asociacións culturais, ecoloxistas e colectivos veciñais. Como referimos na introdución esta coordinadora encargounos un informe de avaliación rápida. O que fixemos foi estudar os efectos ou as consecuencias actuais e potenciais da proposta de construción de encoros sobre as estruturas sociais e a cultura dunha poboación afectada, isto é, os seus impactos socioculturais específicos (Mairal Buil e outros, 1997; Pereiro e Bessa, 1999; Willigen, 1986; Goldman, 2000). Na táboa 1 sintetizamos o modelo de impactos socioculturais co cal traballamos para nos apartados seguintes analizar algúns dos tipos de impactos. O PATRIMONIO CULTURAL COMO CAMPO DE LOITA IDEOLÓXICA O patrimonio cultural é o conxunto de bens culturais materiais e inmateriais que definen e representan simbolicamente a identidade dun grupo humano. A definición do que merece ou non merece ser patrimonio cultural xunto cos seus valores, implica unha loita ideolóxica entre diferentes axentes sociais. No problema que nos ocupa, a posibilidade ou risco de perda de patrimonio cultural é ás veces un xesto dramático para os afectados10, máis aínda cando o que está en xogo é a expropiación

8

Véxase El Correo Gallego, xoves, 21-1-1999, páx. 46 (Área de Compostela). Véxase El Progreso, domingo, 7-2-1999, páx. 17. 10 O embalse de Iliso, en Turquía, vai somerxer 52 aldeas e desprazar 72.000 kurdos. Véxase: Revista Vidas –Semanário «Expresso», 18-8-2001. A presa de Cerro del Oro desprazou máis de 500.000 persoas en México. Véxase: Bartolomé, M. e Barabás, A. (1990): La presa Cerro de Oro y El Ingeniero «El Gran Dios». Relocalización y etnocidio chinanteco en México. México: Instituto Nacional Indigenista / Consejo Nacional para la Cultura y las Artes. A presa das «Tres Gorxas» (no río Amarelo) na China somerxerá 1.045 quilómetros cadrados, destruirá 800 lugares culturais e desprazará un millón de persoas. En Iugoslavia, a presa de Studenica modificou a situación prevista no proxecto, por se situar a 20 quilómetros do mosteiro de Studenica (declarado patrimonio mundial da humanidade), ao que afectaría 9

292

XERARDO PEREIRO PÉREZ

Táboa 1 Impactos socioculturais específicos dos encoros 1. Incerteza, inseguranza – Estado de ánimo colectivo que ten como base a dúbida dos afectados sobre a actuación da administración e da empresa, o seu futuro e a das súas vidas. Ex.: «Que vai pasar?». – Dinámica inducida que crea unha sombra de percepción de riscos. – Desinformación por parte da administración, ou información só despois dunha acción (ás veces agresiva) dos afectados. 2. Desorganización socioeconómica – Pode potenciar a crise económica. – Contra a reorganización social (retornos, segundas residencias, turismo rural etc). – Fuga de capitais. – Menor investimento exterior. – Pode crear rupturas na economía da memoria e da paisaxe. – Ecocidio. 3. Desorganización demográfica – Desestimula o arraigo da xuventude e potencia o envellecemento. – Inflúe directamente na emigración. – Resta valor aos fluxos migratorios de retorno (de grande importancia cualitativa). 4. Desarticulación política – Os políticos locais pode que sirvan os intereses políticos do seu partido e non os da súa comunidade. – Ruptura dos lazos de solidariedade comunitaria. – Fatalismo e resignación como expresións de imposicións de arriba a abaixo. – Anestesia das consciencias. – Desigualdades sociais e territoriais. 5. Crise de identidade – Posíbel desarraigamentoo e agonía psíquica, a pesar de que o proxecto sexa unha realidade virtual. – Risco de perda de elementos simbólico-identitarios fundamentais: casa, terras, aldeas. – Emotividade expresada en metáforas do tipo vida/morte, saúde/ enfermidade. Ex.: «a morte do río». – Símbolos agónicos, percepcións culturais dos riscos. 6. Ruptura de sociabilidades – Destrución e expropiación de espazos-ponte locais e translocais (ex.: caza, pesca, regas, paseos, baños, deportes fluviais etc.). – Ruptura dos mapas mentais emocionais, non compensados na transacción. – Topocidio. 7. Destrución do patrimonio cultural e natural – Loito pola paisaxe e perda de capital natural cultural. – Risco de destrución de signos colectivos con fortes significados. – Perda de atractivo turístico e de valor acrecentado do territorio. – Morte de signos evocadores de memorias colectivas xeracionais.

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

293

de espazos-ponte locais (Del Valle, 1997). Nun nivel hipotético podemos afirmar que o seu risco de perda leva a que os grupos humanos loiten pola súa reinvención, conservación e valorización (Ariño, 2001). O patrimonio cultural convértese así nun patrimonio social tutelado polos seus lexítimos donos, mais que enfronta un risco de topocidio, de morte da ecomemoria e da patrimemoria. Ao mesmo tempo, o patrimonio cultural en risco enfronta a posíbel ruptura de mapas comunitarios mentais e emocionais. Isto crea entre os afectados unha sensación de loito, porque signos evocadores de memorias colectivas xeracionais están en situación de ameaza. O que para os enxeñeiros é «un paseo máis pola campiña galega», como así chegou a afirmalo unha da empresa Unión Fenosa nunha reunión cos afectados do municipio de Agolada, para os afectados directamente pola sombra inmediata de percepción dos riscos, como por exemplo os veciños do municipio coruñés de Santiso11 significa un previsíbel e agónico ecocidio (Rifkin, 2001) e patrimonicidio. O que para a administración pública autonómica é «progreso e modernización», para a maioría dos afectados12 significa unha perda irreparábel e unha involución na proposta de definición dos espazos rururbanos como espazos de recreación, lecer e sociabilidade. Unha señora chegou a afirmar: «Que o fagan na súa casa» (muller, 40 anos aproximadamente, Pontecampaña-Meixide, 5-06-2004). No folleto da «Coordinadora de Afectados polos Encoros do Ulla» podemos ler o seguinte:

polo incremento da humidade. «Em Epupa, junto às quedas de água do rio Cunne e à fronteira com Angola, são as culturas ancestrais a carecer de protecção. O povo Himba, que continua a viver como há séculos, conseguiu inviabilizar a construção de uma barragem que destruia os seus lugares sagrados» (UNICA, revista do Expresso, 10-01-2004, p. 41). Outro exemplo de resistencia achámolo na familia Garcés de Jánovas (Huesca), quen sufriu un proceso de proxecto de construción dun embalse. Iberduero expropiou con métodos coercitivos propios dos anos 1950 as terras e a aldea; nos anos 60 dinamitaron a aldea. Os veciños marcharon, mais a familia Garcés resistiu alí todo o tempo, mais finalmente abandonaron a aldea por outra próxima. As familias da aldea regresaban polo San Miguel (patrón da aldea) para rememorar vellos tempos. No ano 2002, o Estado español confirma que non se construirá o embalse e agora regresan para cultivar a terra. «Navia vence al embalse, pero ya no quedan vecinos para celebrarlo» es el titular de una noticia del periódico de Lugo «El Progreso» (25-04-2004, Cantón, p. 3). Outros exemplos poden ser consultados en http://www.dams.org/ 11 Asemblea de veciños celebrada en febreiro de 1999. Cómpre destacarmos que este concello se viu moi afectado pola construción do grande encoro de Portodemouros (1968), sobre o río Ulla. 12 Cuestionario de preguntas abertas realizado a 100 persoas dos concellos de Palas de Rei, Monterroso, Antas de Ulla e Santiso entre marzo do ano 1999 e maio do ano 2000. O cuestionario foi elaborado co obxectivo de coñecer a autopercepción local dos impactos mais tamén de concienciar a xente, ao estilo de Paulo Freire. Agradezo sinceramente a Marcial Barral Vázquez e a Xosé Manuel Pérez Paredes a súa estimábel e importantísima axuda neste proceso de investigación. Entre as respostas alternativas aos encoros destacan: a recuperación do patrimonio cultural e o seu uso social, o turismo rural, a potenciación das segundas residencias e de ecomuseos.

294

XERARDO PEREIRO PÉREZ

«Veríase afectado o ámbito de lugares de grande interese etnográfico e histórico, como o que rodea ás numerosas mámoas que salpican o territorio dous nosos concellos, que son patrimonio histórico-artístico de grande interese».

No informe de impactos medioambientais13 presentado por Unión Fenosa ante Augas de Galicia (Xunta de Galiza) óptase por silenciar a existencia de moitos bens culturais catalogados e inventariados, como por exemplo, o castelo de Pambre. O informe de Unión Fenosa describe unha natureza sen historia nin memoria e sen protagonistas humanos da súa construción, ademais de utilizar constantemente unha retórica tecnicista acientífica, con base nunha idea neoevolucionista e etnocéntrica do progreso. Este informe falta ao rigor científico, como así demostra a análise do informe realizado polo noso equipo de investigadores (Pereiro e outros, 1999), mais ao mesmo tempo demostra a implantación política dun medioambientalismo sen consideración polas persoas. Os informes de impactos ambientais consultados son obrigatorios, mais acaban por se converter nun simple trámite. No folleto da «Coordinadora de Afectados Polos Encoros do Ulla» podemos ler: «Frádegas e Pambre: Lugares a protexer». No informe antropolóxico solicitado pola coordinadora de afectados, un dos aspectos que máis se destaca é o dos impactos sobre o patrimonio cultural. A estratexia retórica do non recoñecemento do patrimonio cultural por parte de Unión Fenosa confróntase con varias iconas patrimoniais da identidade territorial local, algunhas das cales están declaradas legalmente «Bens de Interese Cultural» (BICs), como o castelo de Pambre. Fronte a estas iconas, a empresa e a administración autonómica potencian os encoros como unha icona do desenvolvemento económico, algo que paradoxalmente entra en contradición co «mo-

13 Unión Fenosa Ingeniería (1998): Aprovechamiento Hidroeléctrico Integral. Río Ulla. Documento de Análisis de Sinergias Ambientales. Madrid: Unión Fenosa. - Unión Fenosa Ingeniería (1998): Aprovechamiento Hidroeléctrico Integral. Río Ulla. Estudio de impacto ambiental. Madrid: Unión Fenosa. Este informe está cheo de incongruencias, por citarmos só algunhas diremos que nos encoros que se proxectaron para o río Arnego –afluente do río Ulla– (Lamas I e II) dise que se vai producir electricidade cun caudal de 12 metros cúbicos por segundo, cando na realidade só hai 3 meses por ano en que se alcance ese caudal. Na Ponte Toiriz (río Arnego) e con datos de 1960 acádase de media anual 10 metros cúbicos por segundo (Fonte: Antonio Presas, xeógrafo, profesor no Instituto Mestre Laxeiro de Lalín). No caso do encoro de Frádegas, o descoñecemento da xeografía galega por parte de Unión Fenosa, mais tamén pola Dirección Xeral de Industria, Minas e Enerxía (Xunta de Galicia), leva a lapsus como afirmar que os concellos de Palas de Rei e Antas de Ulla pertencen á provincia da Coruña e non á de Lugo como así sucede. Na páxina 80 afírmase referente ao Sistema territorial de asentamiento, características arquitectónicas y tipología urbana que a organización agraria é de «bancales y terrazos... debida a la presencia del viñedo y el regadío, entre bosques y pastizales». Porén, nas Torrentes de Mácara non hai nin viñas, ni bancais nin terrazos.

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

295

delo de desenvolvemento endóxeno e sustentábel» vendido polas fundacións comarcais promovidas pola Xunta de Galiza e os concellos como verdadeiras axencias de desenvolvemento local sobre o territorio galego. Mais a conservación e defensa do patrimonio cultural tamén é precisa entendela dentro de procesos identitarios estratéxicos. No caso etnografado, o propietario do Castelo de Pambre vaise posicionar cos afectados pola afectación do seu ben patrimonial de propiedade particular; vai axudar aos locais e vai argumentar a necesidade de conservación do castelo e do seu contorno. Paradoxalmente este actor nunca recoñeceu a tutela pública deste BIC, e nunca se mostrou aberto a colaborar na valorización turístico-patrimonial do castelo. Tamén paradoxalmente o «señor» únese aos «servos» na defensa do seu signo encarnado de distinción aristocrática, pois é un dos nobres co título de «Grande de España». Tradicionalmente o patrimonio cultural foi utilizado para promover o propio «patrimonio» das elites e negar a importancia do «patrimonio» dos subordinados. Mais neste caso, o «señor» únese puntualmente ao «pobo» e ao «do reivindicativo» como estratexia de conservación do seu «patrimonio». Esta será unha das chaves para entender a declaración de impacto ambiental negativo do encoro proxectado en Pambre, ao lado mesmo do castelo, na aba dun castro prehistórico. Por tanto, a activación ou desactivación do patrimonio cultural pode ser unha fonte de cohesión e de identidade, mais tamén de disputa e conflito, como sucedeu en moitas cidades poscoloniais que destruíron grande parte da súa arquitectura patrimonial14. Fronte a este risco de perda do patrimonio cultural, reactivar e conservar patrimonio cultural convértese nun medio de obxectivar a tradición, mais tamén nun argumento empírico e emotivo das identidades colectivas, pois é a través deste proceso que os grupos humanos reinventan os seus modos de vida e as súas identidades. E se para algúns membros da coordinadora de afectados todo estaba perdido e pouco había que facer, outros membros máis posibilistas e resistentes chamaron equipos de antropólogos, xeógrafos e economistas para realizar informes de impactos socioculturais, organizaron «ráftings», rutas de camiñadas, obras de teatro, debates, charlas informativas, mesas redondas, concentracións en Santiago de Compostela, elaboraron alegacións asesoradas por expertos, presentaron procesos contenciosoadministrativos, realizaron manifestacións etc. A adhesión social a estas accións simbólicas teñen un sentido profundo e intenso: os riscos de destrución do patrimonio cultural afectan a memoria colectiva do que fomos no pasado e do que queremos ser no futuro. Así o expresaba un intelectual galego nun artigo xornalístico titulado «Os ríos son sagrados»:

14

É o caso da parte medieval da cidade do Cairo na época inmediatamente despois da independencia, cando dominaba o paradigma modernizador en arquitectura.

296

XERARDO PEREIRO PÉREZ

«Si en la Xunta hay y funciona algo de Cultura, Medio Ambiente, Ordenación del Territorio... ya saben por dónde tienen que empezar: ley urgente para bloquear la propagación de la peste minicentralera/maximierdera, ley urgente para dejar en paz a Ulla, Deza, Arnego, Pambre, Boente, etc. cuya riqueza e importancia solamente en el ruido del agua que corre vale muchísimo más que todos los electrones del mundo en frenesí de calambre. Bueno lo anterior me ha salido un tanto extraño o chorra, pero el Ulla y adláteres que no me lo toquen. Aviso, soy capaz de ir a pescar con pistola porque, con otro poeta, los ríos están dentro de mí y, ya sin poeta, a mí no me embalsa nadie» (Moralejo Álvarez, 1999a).

Mais o proceso de marxinación da poboación do seu propio patrimonio cultural continúa, e fronte a ese discurso emotivo e afectivo, a empresa promotora dos encoros elabora un discurso tecnicista arrogante e burlesco, sempre en conivencia coa administración pública autonómica: ‘Eu só son un mandado, pero cando veñan os que mandan...’ (Técnico de Unión Fenosa a una veciña de Ramil-Agolada). «Existe unha relación estreita entre as compañías eléctricas, como Unión Fenosa, Iberdrola ou Endesa, coa Xunta».(Pedro Brufao, AEMS-Ríos con vida, premio nacional de Medio Ambiente 1998, en El Progreso, 7-07-2002, p. 34). ‘O contorno familiar de Cacharro Pardo –presidente de la diputación provincial de Lugo– ten empresas de construción de presas e colocou un dos seus, o antigo director da reserva da Biosfera nos Ancares, na Dirección Xeral de Medio Ambiente’, (home, 28 anos, Mesa redonda, Palas de Rei, 3-01-2004).

Velaquí algúns discursos dos «desenvolvementistas» (Moralejo Álvarez, 1999b) que ben expresan e ben representan os intereses e a posición da empresa e da administración autonómica: «En decembro de 2003, UNION FENOSA vendeu á eléctrica italiana ENEL o 80% do capital de UNION FENOSA Energías Especiales por 168 millóns de euros. Ademais, a empresa vendedora percibirá unha prima doutros 10 millóns de euros se antes de 2007 pon en operación novos 300 MW de potencia», (en www.unionfenosa.es/jsp/index.jsp, Consultado o 31-1-2004). «Non nos interesan as tres minicentrais de abaixo de Portodemouros, pero fomos obrigados por Augas de Galicia para regular o leito dos ríos», (enxeñeiro de Unión Fenosa, reunión en Santiso cos veciños, decembro de 1999).

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

297

«Non foron convocados todos os propietarios de terreos afectados porque non presentaron alegacións»(técnico de Augas de Galicia, reunión informativa, Agolada, 20-12-1999). «¡Vimos coñecer a campiña galega!» (enxeñeiro de Unión Fenosa, Agolada, 2012-1999). «Pode acompañarnos alguén que coñeza o terreo?» (técnico de Augas de Galicia, reunión informativa, Agolada, 20-12-1999).

Este discurso hexemónico do «Mercado» invértese nalgúns contextos e vólvese ambiguo. Un exemplo témolo na seguinte afirmación dun alto responsábel de Unión Fenosa en Galiza ante un dos líderes dos afectados: «Se fose a miña aldea eu tamén faría o mesmo que vós... mais quen ten que decidir decidirá» (Palas de Rei, 29-06-2004).

Despois de seren presentadas aproximadamente unhas 8.000 alegacións ao proxecto, o discurso político arrogante continuará tamén na declaración de impacto ambiental do proxecto15, que recoñecendo «carencias observadas na documentación ambiental» e que «os estudos realizados referentes á flora e fauna, especialmente acuática, resultan pobres e imprecisos», declara positivamente o impacto ambiental do aproveitamento hidroeléctrico do río Ulla, con algunhas notábeis excepcións, como a «non viabilidade ambiental do Salto de Pambre», pois «o azude proxéctase a uns 100 metros do Castelo de Pambre, polo que se considera que existe unha importante afección paisaxística a un ben patrimonial». Disto último despréndense varias ideas, mais unha importante para a nosa interpretación, e é que o poder dominante ten unha idea monumentalista do patrimonio cultural, o monumento é utilizado para se lexitimar, mais tamén para evitar unha negativa rendibilidade política resultado do rexeitamento social ao proxecto. Ademais, este discurso do poder dominante exterioriza unhas presenzas e oculta outras ausencias importantes desde unha lectura social do patrimonio cultural: balnearios como o de Sambreixo no contorno próximo, casas de turismo rural, sistemas de regadío »torrar» -, rutas patrimoniais en recuperación etc. É dicir, a administración autonómica tende a crear os seus lugares da memoria oficial, para autolexitimarse, mais pouco ou nada lle interesan os lugares da memoria cotiá da xente. 15 A declaración de impacto ambiental do aproveitamento hidroeléctrico integral da conca do río Ulla é aprobada pola Resolución do 18 de abril de 2001 (Diario Oficial de Galicia, 20-6-2001, páxs. 8309-8330).

298

XERARDO PEREIRO PÉREZ

En relación co discurso do poder dominante, temos o do Mercado (Sierra Rodríguez, 2000: 416), representado pola empresa multinacional Unión Fenosa, quen converxe co discurso político hexemónico, e fronte aos dous, o discurso veciñal rebélase apoiado por elementos translocais como algúns intelectuais e grande parte da opinión pública16. Deste xeito os herdeiros reclaman a herdanza (Sierra Rodríguez, 2000: 412) e autoelaboran un discurso social experiencial e resistente (González Millán, 2000) que xustifica a súa ancoraxe ao patrimonio cultural en risco. Desde o ano 1999, os afectados polos encoros reinventaron o patrimonio cultural como estratexia de afirmación identitaria. Eles van estudar o patrimonio cultural da zona, a poñelo en valor a través de rutas, sinaléctica e divulgación á opinión publica a través de exposicións fotográficas, mesas redondas, congresos sobre o patrimonio cultural da zona, publicacións, rutas pedestres etc. Fronte ao modelo hiperdesenvolvementista dos encoros, os afectados apoiarán ás casas de turismo rural, a proxectos neorurais como o balneario do río Pambre, as queixarías tradicionais da denominación de orixe Arzúa-Ulloa, ou os proxectos ecomuseísticos do ámbito do castelo de Pambre e as Torrentes de Mácara. Ao mesmo tempo organizarán actividades deportivas e de lecer como ráftings, percorridos pedestres, campionatos galegos de kaiak etc., que unen un espírito reivindicativo de defensa do río como patrimonio cultural e natural que hai que conservar. Non podemos esquecer a elaboración dunha cartografía cultural e ambiental dos ámbitos afectados, elaborada por biólogos (Mouriño, 2004) e antropólogos (Pereiro e Bessa, 1999), co obxectivo de coñecer para revalorizar. É a través destas accións sociais de resistencia como os afectados reconstrúen e revalorizan o patrimonio cultural, até entón bastante esquecido, descoñecido e desatendido. Por tanto, o papel que ocupa o patrimonio cultural dentro dos discursos, accións sociais e mapas cognitivos dos diferentes protagonistas é un tropos central á hora de entender as dinámicas sociais ante estes proxectos hiperreais (Baudrillard, 2002: 190). Desde unha perspectiva de dinámica social, o patrimonio cultural converteuse en iconografía de territorios, nacións e grupos sociais específicos, e foi fundamental á hora de redefinir os espazos rurais como neorurais e rururbanos17. O patrimonio cultural

16 O periódico provincial El Progreso emitiu unhas reiteradas reportaxes sobre o asunto desde febreiro de 1999, e publicou de maneira destacada a opinión de decenas de opositores ao proxecto. A postura do periódico foi de apoio os afectados, e exerceu de verdadeiro cuarto poder. A causa desta postura combativa une razón, emoción e corazón, e radica desde o noso punto de vista na relación afectiva co Alto Ulla (provincia de Lugo) e a postura crítica dos redactores xefe. Ao mesmo tempo a liña política do periódico volvérase algo contra hexemónica desde finais dos anos 90. 17 Empreguei este concepto para me referir aos modos de vida característicos das «vilas» ou pequenas cidades galegas e os seus contornos, nestes espazos mimetízanse os modos de vida rurais e urbanos. Véxase: - Bauer, G. e Roux, J. M. (1976). La rurbanisation ou la ville éparpillée, Seuil: Paris.

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

299

non só vai evocar memorias que pretenden ser recuperadas, como se vai manifestar no ritual das sociabilidades -ex.: «Festa do Río», Cornella, entre Santiso e Agolada-, senón tamén no testemuño legado que se desexa transmitir ao futuro e ás novas xeracións. O patrimonio cultural é un campo de loita ideolóxica e os sentidos que o patrimonio cultural ten para os afectados son plurais. Para algunhas persoas o problema da instalación de encoros «é un problema de turbinas»18, é dicir, un problema exclusivamente tecnolóxico, pois para eles o patrimonio cultural é sinónimo de cultura, entendida esta como un saco sen fondo, no cal todo cabe, e sen posibilidade de ser utilizado como estratexia retórica ou xurídica contra os proxectos. Fronte a esa postura, a coordinadora de afectados utilizou o «patrimonio cultural» como un instrumento de defensa afectiva mais tamén xurídica contra os encoros. O patrimonio cultural foi unha ferramenta discursiva central das oito mil alegacións presentadas aos proxectos19. Esta ferramenta discursiva uniuse ao discurso ambientalista e ecoloxista, que acabou por se centrar nos posíbeis impactos sobre o medio. Analizaremos isto con detalle no seguinte apartado. O RÍO COMO CAPITAL NATURAL AMEAZADO: AXENTES, RISCOS E PERCEPCIÓNS A mercantilización da natureza ten a ver co aproveitamento dos recursos e coa creación humana de bases materiais e inmateriais de existencia. Ante a mercantilización exacerbada da natureza poden aparecer actitudes e visións conservacionistas que reinventan esta. A natureza constrúese socialmente por medio de relacións sociais, ideolóxicas e políticas entre axentes que loitan por definir o tipo de produción e transformación a que debe someterse a natureza. O «Mercado» e a «Política» xustifican a expropiación a que se someten ríos e paisaxes polo incremento do consumo de enerxía eléctrica, mais oculta o lucro

- García de León, M. A. (1992). La ciudad contra el campo, Diputación de Ciudad Real: Ciudad Real. - Pereiro Pérez, X. (2005): Galegos de vila. Antropoloxía dun espazo rurbano. Santiago de Compostela: Editorial Sotelo Blanco. É significativa neste modelo «rururbano» a inversión de ideas, xa que se antes a cidade era pensada como o lugar da calidade de vida, agora é pensado o «campo», un concepto en si cada vez máis connotado de urbano e de rururbano, menos «aldea» e menos «ager». 18 Home, de 50 anos aproximadamente, propietario do «Muíño dos Canizos», no río Ulla, e cun proxecto en curso de minicentral hidroeléctrica. Cómpre lembrar que na zona próxima, e concretamente no río Furelos, atópase a minicentral hidroeléctrica «Pita», proxecto familiar que subministra electricidade para unha boa parte da «vila» coruñesa de Melide. 19 Una copia do conxunto de alegacións aos proxectos está en mans da coordinadora de afectados. A asociación cultural «Os Lobos», de Vilar das Donas –Palas de Rei– foi unha das máis activas na defensa do patrimonio cultural como estratexia de oposición ao proxecto. Agradezo ao seu presidente, Xosé Manuel Pérez Paredes, toda a súa axuda no desenvolvemento desta investigación.

300

XERARDO PEREIRO PÉREZ

mercantil duns poucos, derivado destes proxectos de produción de enerxía aparentemente limpa. Os subsidios da Unión Europea a este tipo de proxectos, mais tamén á produción deste tipo de electricidade xustifican por si só os investimentos. Estas propostas de encoros («minicentrais») disfrázanse de enerxía verde, renovábel e limpa, mais, como demostraremos, son socialmente inxustas e ecoloxicamente moi agresivas co medio. E se xa comprendemos algo mellor o sentido dos impactos socioculturais e o papel que xoga o patrimonio cultural na resistencia dos afectados, cal é a percepción da paisaxe do río? A resposta pasa por entender que a paisaxe implica unha forma de mirar que é plural e culturalmente construída (Hirsch e O´Hanlon, 1995). Non é o mesmo ver se o río ten auga para regar os «prados» ou para moer o trigo, que ver se te podes bañar nel, ou ver o río para te deleitares e para te emocionares esteticamente na contemplación do seu curso e o seu ámbito. Tampouco é o mesmo ver no río un simple ben mercantil, unha simple canle de H2O, ou un espazo de lecer. Non obastante, si que podemos afirmar que o río é un capital natural disputado nos seus usos e significados, é dicir, o río é un activo resultado da interrelación histórica entre os humanos e a natureza, mais tamén da atribución de valores económicos, sociais e culturais a este. No caso dos encoros do río Ulla hai un exemplo que nos pode axudar a entender mellor esta idea. Ao longo do informe de impactos ambientais elaborado por Unión Fenosa, afírmase o escaso valor do toxo e da matogueira baixa así como a escasa ou nula afectación do terreo que ocupa. Esta visión obedece a unha estratexia de desvalorización da paisaxe ao servizo dun exercicio de violencia ambiental. A visión da empresa contrasta coa visión dos pequenos agricultores locais tradicionais para quen o toxo foi importantísimo na economía agraria doméstica. O toxo serviu para múltiples usos, algúns dos cales son: a) preparar a cama do gando; b) facer excelente abono mesturado con palla, xestas, fentos e excremento do gando vacún; c) aliviar as dores de cabeza e as articulares, ao cocer as súas flores amarelas; d) recuperar o chan despois dun incendio; e) alimento das mulas e das vacas; f) combustíbel para quentar os fornos. A visión do informe de Unión Fenosa, que tende a pensar un bosque como un almacén de madeira e o río como un almacén de auga, contrasta tamén co saber científico sobre o medio, para o cal a «ulex europaeus» ou toxo é unha leguminosa asociada á bacteria «rizhobium leguminossarum», a cal fixa nitróxeno atmosférico, enriquece o chan de nitróxeno, e axuda a construír os aminoácidos necesarios para as proteínas. Alen diso o toxo ten a capacidade de crear chan ao quebrar as pedras e preparar así un bo terreo para a sementeira de trigo ou de centeo (Figueroa, 2004). Podemos afirmar que construír unha paisaxe é dotar de identidade e memoria un espazo representado en imaxinarios colectivos e evocado en prácticas sociais. Ao mesmo tempo a construción da paisaxe non está exenta de conflitos e dialécticas entre

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

301

actores sociais. Estes conflitos son en grande medida conflitos de lexitimación entre saberes dominantes e dominados. É na loita por esta lexitimación onde podemos entender mellor como os humanos domestican e dominan a natureza de acordo con algúns principios ou normas morais. Como observamos en apartados anteriores, os proxectos de obras públicas xeran nalgúns casos dramáticos impactos socioculturais, expresados nos riscos culturais autopercibidos (Douglas e Wildawsky, 1982; Lutz, 1988; Beck, 1992; Douglas, 1996; Mairal Buil e outros, 1997). Unha situación de risco sociocultural cruza factores sociais e naturais que poden dar lugar a catástrofes (Douglas e Wildawsky, 1982; Douglas, 1996). Mais as formas de percibir este tipo de situacións é diferente se se trata dos enxeñeiros de Unión Fenosa, dos políticos e técnicos da Xunta de Galiza ou dos afectados. Os primeiros e os segundos manexan unha noción probabilística do risco, segundo a cal que algo malo suceda é incerto e improbábel. Na súa forma de ver, os impactos socioculturais e ambientais son menores e pouco importantes, sobre todo se os compararmos coa produción de electricidade e a riqueza xerada. desde esta óptica os accidentes son improbábeis e xestionábeis, aínda que cando se producen se atribúen e explican emocionalmente a través da mala sorte –unha explicación sociocultural non tomada en serio pola ciencia «dura»–. Paradoxalmente a ciencia e a técnica son incapaces de controlar e dominar todos perigos xerados pola tecnoloxía que elas mesmas producen (Granja, 2001). Porén, os afectados por este tipo de obras manexan unha noción de risco permanente e imprevisíbel, asociada á percepción dun perigo sempre presente co cal teñen que se relacionar. Esta segunda visión ten como base a experiencia próxima e directa coa obra ou elemento creador dos impactos. Mais lonxe de compartir unha visión unívoca e unitaria, os afectados manexan plurais e matizadas visións e reaccións. Observemos isto no caso estudado dos encoros do río Ulla. Ante os proxectos de encoros, as comunidades locais, en asociación de grupos ecoloxistas, reaccionan afirmando os valores do patrimonio natural e cultural, e utilizando esta como estratexia de defensa das identidades en risco. Porén, o patrimonio cultural e natural tende a ser ocultado e ignorado polas grandes empresas hidroeléctricas á hora de desenvolveren os seus proxectos de explotación eléctrica. Paradoxalmente, algunhas destas empresas invisten grandes capitais en fundacións que conservan vellos patrimonios culturais e que acumulan outros novos -ex.: Museo de Arte Contemporánea de Unión Fenosa na Coruña. Despois das primeiras reunións de afectados, e do estudo dos proxectos, as posicións dos líderes sociais e políticos locais foron expresadas claramente: oposición frontal aos proxectos en virtude dos seus impactos ambientais, sociais, culturais e económicos negativos. Esta oposición será matizada no decurso do tempo. En cada bisbarra da cunca do río Ulla, os líderes contrarios ao proxecto son persoas de entre 25 ou 45 anos con alto grao de consciencia ecolóxica e con valores afectivos moi

302

XERARDO PEREIRO PÉREZ

fortes pola terra en que viven ou queren vivir. Isto é moi importante porque representa unha inversión das relacións xerárquicas tradicionais entre dous grupos de idades: mozas/adultos. Por tanto, non son xa os pais –segunda xeración– os que deteñen o liderado social, por outro lado acostumados a aceptaren imposicións arbitrarias e autoritarias, senón que son os mozos os que protagonizan publicamente a oposición aos proxectos, expresan dese xeito o seu desexo de reinverter a dinámica estrutural que condena ao abandono demográfico destas zonas do interior galego. Un grupo contrario ao proxecto dos encoros é o dos pescadores, organizados na bisbarra da Ulloa arredor da «Asociación de Pescadores da Ulloa», unha asociación de ao redor de 500 socios, que traballa desde hai anos pola revalorización do río. Recentemente reconstruíron un refuxio para pescadores na cola do proxectado encoro de Frádegas. Para o seu presidente, Xosé Antonio Rodríguez Guerra, o encoro de Frádegas «é unha putada» porque os deixa sen río e sen pesca, algo que forma un eixe central nas súas vidas. Xosé Antonio sintetiza a visión local de que o río é «a vida», «a nosa vida» e «o encoro é como un cancro» (Mesa redonda, Monterroso, 7-01-2005). O río é pensado desde este punto de vista como patrimonio cultural: «Son un namorado do Ulla, un dos mellores ríos de Galiza, onde máis alimento teñen as troitas... a presa vai crear unha barreira infranqueábel» (Mesa redonda, Pas de Rei, 3-01-2004). A importancia da pesca na zona do Alto Ulla é ben destacada polo grande coidado do couto de pesca de Monterroso, e pola realización de campionatos galegos e españois de pesca na zona onde se pretende construír o encoro de Frádegas, que ficaría sen auga por efecto da presa e a canalización do río, o que remataría coa vida dos peixes e afectaría radicalmente o ecosistema e a vida da xente. Outro grupo contrario ao proxecto son os ecoloxistas (exemplos: ADEGA – Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza–, Colectivo Ecoloxista Sobreira de Lalín. Véxase: www.rios-vivos.org), para os que o río é «para a vida», un corredor interhábitat fundamental para a biodiversidade, un ecosistema de gran valor. Os ecoloxistas, ao igual que os afectados en xeral non están en contra das minicentrais, mais en contra dos proxectos presentados pola súa falta de respecto co medio e as zonas de interese paisaxístico. Os ecoloxistas intentan durante anos concienciar as poboacións locais do maleficio dos proxectos de encoros. Eles desenmascararon a empresa e a administración pública autonómica, demostrando a pouca electricidade que vai ser producida (ex.: a electricidade que vai producir o encoro de Frádegas é a mesma que 3 aeroxeradores eólicos). Para eles a paisaxe do río e o seu contorno son un patrimonio cultural que hai que preservar coma se fose un ben patrimonial. En alianza con sectores locais patrimonialistas e culturalistas promovéronse propostas de declaración de novos bens de interese cultural (dolmens, petroglifos, sitios de interese paisaxístico...), co obxectivo de defender o territorio afectado e loitar contra o que eles chaman «filosofía do quilovatio e do formigón». Como alternativas

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

303

defenden o aforro enerxético e a utilización de enerxías renovábeis de forma racional e planificada. As empresas de turismo activo e de aventura tamén se posicionaron contra estes proxectos, porque destruirían zonas de río fundamentais para as súas actividades. Así por exemplo, algunhas actividades de piragüismo de aventura e de risco atraen deportistas estranxeiros –ex.: italianos– a esta zona do Alto Ulla porque é unha zona ideal e exclusiva para a súa práctica. Estas empresas colaboraron na organización de ráfting, paseos e outras actividades de mobilización social como o primeiro campionato galego de kaiak extremo. En alianza con estas empresas temos os propietarios de casas de turismo rural do Alto Ulla, asociados maioritariamente contra os proxectos, son vendedores de patrimonio cultural e natural que se sente ameazado, o que implicaría coartar as actividades dos seus hóspedes na zona, que pretenden consumir patrimonio cultural. De entre os actores sociais cunha posición ambigua destacan os axentes de desenvolvemento local e os alcaldes das zonas afectadas. Os primeiros, mentres que manteñen unha postura ambigua, contrarios persoalmente aos proxectos, institucionalmente non están en contra, pois traballan para a Xunta de Galiza (defensora dos proxectos). Os segundos defenderon a súa postura contraria en 1999 e a maioría reafirmáronse, mais algúns como o de Touro manifestáronse de forma favorábel. O papel dos alcaldes como axentes de control político local non rompeu o medo da xeración adulta, que mostrou temores á hora de asinar alegacións contra os encoros. No contexto político autonómico, o PP (daquela o partido gobernante na Xunta de Galiza) móstrase favorábel aos proxectos, non así a oposición (PSOE e BNG). Mais a ambigüidade é unha constante entre algúns políticos do PP, que en canto pescadores e cidadáns se mostran contra os encoros, mais como militantes dun partido e responsábeis políticos están a favor. A oposición dos afectados aos encoros do río Ulla contrasta coa non oposición ou oposición minoritaria á instalación do Parque Eólico do Careón, unha montaña bastante baldía entre os municipios de Palas de Rei (provincia de Lugo), Toques e Melide (provincia da Coruña). Aquí o monte non representa para os habitantes locais un patrimonio ameazado ou en risco, como é a auga, o río e o seu contorno no caso dos encoros. O Careón é un monte que no século XVIII chegou a producir viño, mais que hoxe é un monte ermo na súa parte máis alta, de pouco aproveitamento agrario e con incendios frecuentes. O diñeiro producido polo aluguer dos terreos chega a ser entendido como un bo complemento para a reprodución social das familias. Ademais, o patrimonio non é expropiado como no caso dos encoros, senón que é negociado nos seus usos sociais, algo máis satisfactorio para as dúas partes. No caso dos encoros, estes son percibidos como un perigo e unha ameaza que representa a expropiación de terras, vales e recursos necesarios para a supervivencia e a conservación das identidades.

304

XERARDO PEREIRO PÉREZ

Mais se a maioría dos afectados directos20 no Alto Ulla se manifestan contra a posíbel construción de encoros, unha minoría pensa e actúa doutro xeito. Esta minoría pensa o «patrimonio» desde a ideoloxía da casa-familia e unha visión econometrista de curto prazo. Os propietarios de terreos afectados polo encoro de Frádegas no lugar de Os Batás (Pidre-Palas de Rei), moitos deles emigrados nas cidades galegas, atopan no encoro unha excelente oportunidade de se liberaren do que para eles son unhas parcelas sen moito valor, que están dispostos a vender por pouco diñeiro. Curiosamente esa zona está poboada de «mámoas» (dolmens) –a primeira arquitectura que fai visíbel a morte en Galiza–, e de petróglifos. A este sentido histórico hai que engadir o seu sentido como «lugar de memoria» (Nora, 1984), pois foi alí onde os adultos da parroquia de Pidre xogaban ao escondedoiro, cando eran novos e tiñan que coidar o gando no monte. A coordinadora de afectados, os ecoloxistas e culturalistas defenden a catalogación, estudo, escavación arqueolóxica, conservación e posta en valor dese patrimonio, como alternativa ao encoro. Reivindícase o dereito á invención do patrimonio cultural e ao seu aproveitamento local. Outro caso que cómpre referir é o dunha señora de Santa Mariña (Antas de Ulla) que tiña varios prados afectados polo proxecto de encoro nas «Torrentes de Mácara», e que os vendeu a un comprador a un prezo superior ao «normal» no mercado de terras, co obxectivo de comprar un coche á súa filla, que traballa na cidade de Lugo, e que co coche poderá regresar diariamente á casa da súa nai, para así coidala. Outro exemplo é o dun empresario local que subministra tecnoloxía eléctrica para Unión Fenosa, e que defende a boa utilidade dos proxectos, na espera de continuar a gañar patrimonio nas súas relacións comerciais coa empresa. Outros dous exemplos explicitan mellor esta percepción cultural. O primeiro é o dunha propietaria dunha casa de turismo rural que pensa que os encoros traerán máis clientes ao seu estabelecemento. O segundo é o do propietario dunha minicentral no río Ulla, que se posiciona en contra dos proxectos se non lle respectan os seus dereitos, ou se non se lle aboa ou compensa economicamente á súa empresa. Nestas resemantizacións, os usos fundamentais do patrimonio son privados e subliñan a necesidade de acumulación económica e de reprodución da forza de traballo, mesmo a custo de riscos como a degradación da natureza ou da perda de patrimonio cultural colectivo. Non obstante, entre os afectados opositores, a noción de patrimonio cultural e natural tende a destacar o sentido público e o colectivo, distinguindo as nocións de propiedade e de tutela, e ligando esa noción coas de desenvolvemento endóxeno e sustentábel. Esta última corresponde en primeira instancia aos habitantes locais, na súa versión dos dereitos sobre o patrimonio cultural e natural. A resemantización que

20

Cuestionario da UTAD que citamos máis arriba.

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

305

eles fan do patrimonio cultural e natural leva a matizar profundamente a súa oposición aos encoros, eles non están en contra das minicentrais, senón en contra das «maxicentrais» proxectadas por Unión Fenosa. As primeiras poden producir enerxía recuperando e preservando patrimonio cultural e natural21. As segundas expropian o patrimonio cultural e natural, mais tamén a ecomemoria e a patrimemoria. Ademais, as segundas non dan oportunidade aos locais de competir con proxectos endóxenos que revertan a riqueza nos tropos locais e que xeren unha sustentabilidade.

CONCLUSIÓNS «Água corrente não mata gente» «A auga de correr e a xente de falar non se pode privar»

Desde o inicio do noso texto defendemos a necesidade dunha antropoloxía de urxencia que axude a debater democraticamente os asuntos públicos. Esta antropoloxía de urxencia non ten por que ser menos rigorosa nos seus métodos, nas súas aplicacións e nos seus resultados. Posteriormente reflexionamos sobre un exercicio deste tipo de antropoloxía de urxencia aplicada aos impactos socioculturais da construción de encoros no río Ulla, logo continuado por un traballo de campo extensivo no tempo e no territorio. En relación coa produción hidroeléctrica, analizamos o cambio tecnolóxico, económico e político operado en Galiza desde o século XIX, xunto coas súas resistencias e as reaccións dos afectados. Centrámonos máis tarde no caso do río Ulla, para estudar os usos e significados do río, os impactos socioculturais dos encoros, a utilización do patrimonio cultural como terreo de loita ideolóxica e finalmente as diferentes percepcións e reaccións ante o proxecto de construción de «minicentrais» no Alto Ulla. Concluímos como a cosmovisión política defende cada vez máis na Galiza os negocios das multinacionais e menos os dereitos dos cidadáns a participaren democraticamente en decisións transcendentais sobre o patrimonio cultural e o desenvolvemento. O aumento do poder do Mercado en detrimento da Política fai que os cidadáns se autoorganicen na defensa dos intereses públicos colectivos fronte ao espolio mercantil e ao hiperdesenvolvementismo. A recuperación do patrimonio cul-

21 Durante o pasado século XX existiron no Alto Ulla minicentrais de baixo impacto ambiental como a de «Coello» –río Pambre–, no contorno de Pambre. Uns exemplos actuais de minicentrais son a de Ponte Vilariño –río Arnego–, e a Hidroeléctrica Pita –río Furelos–; en breve funcionará como minicentral o «muíño das Canizas» –río Ulla–, tamén dedicado a mesón-restaurante.

306

XERARDO PEREIRO PÉREZ

tural para usos sociais colectivos é un obxectivo cidadán lexítimo e cada vez máis importante para a sociedade civil. Para iso rescatan democraticamente o patrimonio cultural para uso e goce de todos, aínda que sen mobilización social non hai percepción desas necesidades cotiás por parte dos gobernos. A mobilización social da sociedade civil pola defensa do patrimonio cultural foi chave na declaración negativa dalgún encoro como o previsto ao lado do castelo de Pambre, mais tamén é certo que a visión predominante foi a monumentalista, que é propia das administracións públicas en Galiza, pois é unha heráldica máis visíbel e emblemática, capaz de estruturar con gran potencia imaxes icónicas do poder dominante. ao mesmo tempo, esta heráldica serve para representar unha memoria que lexitima a orde social do presente e a memoria oficial fronte á memoria popular (Connerton, 1989). O patrimonio cultural é para os afectados unha síntese simbólica dos valores identitarios do grupo, a través do que se recoñece, do que se presenta a outros grupos e do que lle mercantiliza a retórica da paisaxe. Así, o patrimonio cultural está indisolubelmente unido ao patrimonio natural, e de aí que para os afectados o río constitúa un patrimonio social que debe ser conservado en nome das xeracións antepasadas e futuras. A patrimonialización (Serra Rodríguez, 2000) deste é unha reacción que responde en situacións de risco de esquecemento do pasado, unha ferramenta utilizada ante un futuro que se presenta incerto. A súa activación preséntase tamén como unha fuxida ao risco da monocultura homoxeneizadora (Levi-Strauss, 1988). O definido como risco de «morte» do patrimonio cultural provoca a revitalización e reconstrución da memoria inscrita nel, evitando que se borren as pegadas e revalorizando o legado, pois é o patrimonio un dos tropos onde se condensa a historia vivencial. Mais este proceso non está exento de seleccións, perdas e renuncias co fin último de fixar e garantir a definición da permanencia dos grupos humanos. É por iso que nalgúns casos o patrimonio se impón ao patrimonio cultural e o seu sentido público colectivo. A reconstrución de patrimonio cultural en situación de risco é unha forma cultural de reaccionar fronte a un sentimento de perda provocada polo «progreso» (Ariño, 2001), creando así unha máquina de produción de raíces e de memorias. O patrimonio cultural convértese así nunha figura retórica espacial para reivindicar a identidade local (Silvano, 1998). Os riscos socioculturais autopercibidos pola sociedade civil e derivados dos impactos producidos polos encoros contribúen decisivamente á reconstrución e a redefinición do patrimonio cultural, relativizando así o discurso etnocéntrico do «Mercado» e da «Política». Ao mesmo tempo, e a pesar dos litixios e loitas sociais internas, os riscos sobre o patrimonio cultural contribúen para a reconstrución social e a auto-organización comunitaria na defensa da súa ecomemoria e patrimemoria, porque como afirmaba Weber (1964: 938), moitas veces, a acción comunitaria só sucede en momentos de perigo común.

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

307

REFERENCIAS Ares Güimil, T. e Vila González, M. X. (1996): Guía de balnearios e fontes de Galicia. (Vigo: Galaxia). Ariño Villarroya, A. (2001): «A invención do patrimonio cultural e a sociedade do risco». Grial, (39)149: 67-82. Ashworth, G.J. (1994): «From History to Heritage – From Heritage to Identity. In Search of concepts and models». En Asworth, G.J. e Larkham, P. J. (eds.): Building a new heritage: 13-29. (London: Routledge). Baudrillard, J. (2002) (1983): «El éxtasis de la comunicación». En Foster, H. (ed.): La posmodernidad: 187-197. (Barcelona: Kairós). Beck, U. (1992): Risk Society. Towards a New Modernity. (London: Sage). Brufao Curiel, P. (2004): «Autonomía local y Plan Sectorial Hidroeléctrico». La Voz de Galicia (29-X-2004): 6. Cabeza Quiles, F. (1984): «Ulla». En Gran Enciclopedia Gallega, XXIX: 174-176. Castro Seixas, P. (1999): «Outros mapas: Impactes Socioculturais e Antropologia de Urgência», en Pereiro, X., e Bessa, F. (coords.): Para unha antropoloxía de urxencia. Informe sobre os impactos socioculturais dos encoros do Ulla (Miranda do Douro: UTAD). Colombres, A (1997): «La antropología social de apoyo», en Guerrero, P. (comp.): Antropología Aplicada: 469-518 (Quito: Universidad Politécnica Salesiana). Connerton, P. (1989): How societes remember. (New York: Cambridge University Press). Cunqueiro, A. (1983): A cociña galega. (Vigo: Galaxia). Del Valle, T. (1997): Andamios para una nueva ciudad. Lecturas desde la antropología. (Madrid: Cátedra). De Torres Luna, M. P.; Pazo Labrador, A. J. e Santos Solla, J. M. (1988): Los embalses de Fenosa y la Geografía de Galicia en el centenario de Don Pero Barrié de la Maza 1888-1988. (A Coruña: Fundación Barrié de la Maza). Douglas, M. E Wildawsky, A. (1982): Risk and Culture. An essay on the selection of technological and environmental dangers. (Berkeley: University of California Press). Douglas, M. (1996, or. 1986): La aceptabilidad del riesgo en las ciencias sociales. (Barcelona: Paidós). Fernández Paz, E., Agudo Torrico, J. (coords.) (1999): «Patrimonio Cultural y Museología: Significados y contenidos», en Actas do VIII Congreso de Antropoloxía. (Santiago de Compostela: Federación de Asociaciones de Antropología del Estado Español).

308

XERARDO PEREIRO PÉREZ

Figueroa, A. (2004): «Nunca Máis ou o lobby do toxo», en A Nosa Terra n.º 1131 (3-VI2004): 7. García Canclini, N. (1999): «Los usos sociales del patrimonio cultural», en Aguilar Criado, E. (coord.): Patrimonio Etnológico. Nuevas perspectivas de estudio: 16-33 (Sevilla: IAPH). Goldman, L. R. (ed.) (2000): Social Impact Analysis. An Applied Anthropology Manual. (Oxford: Berg). Gómez Pellón, E. (1999): «Patrimonio Cultural, Patrimonio Etnográfico y Antropología Social», en Fernández de Paz, E. e Agudo Torrico, J. (coords.): Patrimonio Cultural y Museología. Actas del VIII Congreso de Antropología: 17-29 (Santiago de Compostela: AGA-FAAEE). González Millán, X. (2000): Resistencia cultural e diferencia histórica (Santiago de Compostela: Sotelo Blanco). Granjo, P. (2001): «Trabalhamos sobre um barril de pólvora – apropriações e factores sociais do perigo numa refinaria portuguesa», en www.ics.ul.pt/corpocientifico/paulogranjo/ (Consultado o 30-05-2004). Hirsch, E. e O´Hanlon, M. (1995): The anthropology of landscape (Oxford: Oxford University Press). Levi-Strauss, C. (1988) (1955): Tristes Trópicos (Barcelona: Paidós). Lorenzo, X. (1982): O Mar e os Ríos (Vigo: Galaxia). Lutz, C. A. (1988): «The Cultural Construction of Danger», en Unnatural Emotions. Everyday Sentiments on a Micronesian Atoll and Their Challenge to Western Theory: 183-208 (Chicago: The University of Chicago Press). García Canclini, N. (1990): Culturas híbridas. Estrategias para entrar y salir de la modernidad. (México: Grijalbo). Lisón-Tolosana, C. (1986): «Variaciones en agua ritual (Antropología Social e Historia I)», en Antropología social: Reflexiones incidentales: 49-79 (Madrid: Centro de Investigaciones Sociológicas). Mairal Buil, G. ; Bergua Amores, J. A. e Puyal Español, E. (1997): Agua, tierra, riesgo y supervivencia. (Zaragoza: Prensas Universitarias de Zaragoza). Moralejo Álvarez, J. (1999a): en La Voz de Galicia, (16-III-1999): 16. Moralejo Álvarez, J. (1999b): «Río Ulla, R.I.P.», en La Voz de Galicia (10-II-1999). Mouriño Lourido, J. (2004): Informe sobre a flora, a vexetación, os hábitats naturais e a fauna das Torrentes do Ulla. (Palas de Rei: Centro de Documentación e Interpretación da Comarca da Ulloa) (inédito). Nora, P. (1984): Lex Lieux de Mémoire. (París: Gallimard).

PARA UNHA ANTROPOLOXÍA DE URXENCIA: INFORME SOBRE OS IMPACTOS...

309

Pereiro Pérez, X. e Bessa Ribeiro, F. (coords.) (1999): Para unha antropoloxía de urxencia. Informe sobre os impactos socioculturais dos encoros do río Ulla (Galicia). (Miranda do Douro: Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro). Pereiro Pérez, X. (2001): «Turismo cultural: Leituras da Antropologia», en Congreso internacional de Turismo Cultural, organizado por Naya (Argentina: Notícias de Antropologia e Arqueologia, www.naya.org). Pereiro Pérez, X. e Prado Conde, S. (2005): «Turismo e gastronomia na comarca da Ulloa. Análise de uma experiência de desenvolvimento local», en Revista Pasos «Turismo e Património Cultural», em www.pasosonline.org Pereiro Pérez, X. (2005): Galegos de vila. Antropoloxía dun espazo rurbano. (Santiago de Compostela: Sotelo Blanco). Prats, LL. (1997): Antropología y patrimonio. (Barcelona: Ariel). Rifkin, J. (2001): Ecocidio. (Milano: Mondadori). Rodríguez Becerra, S. (1997): «Patrimonio cultural, patrimonio antropológico y museos de antropología», en Boletín del Instituto Andaluz del Patimonio Histórico, 21: 42-52. Sierra Rodríguez, X. C. (2000): «Procesos de patrimonialización», en González Reboredo, X. M. (coord.): Proxecto Galicia. Antropoloxía, tomo XXIX:. 382-470 (A Coruña: Hércules). Smith, V. L. (1992, or. 1977): Anfitriones e invitados. (Madrid: Endymion). Soto, M. (1996): «O impacto ecolóxico das minicentrais na Galiza». Adega-Cadernos 1: 7-28 Valcuende Del Río, J. M. (2003) : «Algunas paradojas en torno a la vinculación entre patrimonio cultural y turismo», en Quintero, V. y Hernández E. (coords.): Antropología y patrimonio: investigación, documentación e intervención: 96-109 (Granada: Junta de Andalucía (IAPH)Editorial Comares). Veiras, X. (2000): «Plano Hidrolóxico de Galicia-Costa: 24 encoros máis», Cerna, 31: 31-32. Wateau, F. (1999): «Barajes, identités et frontières. Des barajes sur rivières frontalieres (Sela et Alqueva», en Pujadas Muñoz, J. J.; Martín Díaz, E. y Pais de Brito, J. (coords.): Globalización, Fronteras Culturales, Políticas y Ciudadanía. Actas del VIII Congreso de Antropología: 229-244 (Santiago de Compostela: AGA-FAAEE). Weber, M. (1964) (1921): Economía y Sociedad. Esbozo de sociología comprensiva (México: FCE). Willigen, J. V. (1986): Applied Anthropology: An Introduction (South Hadley: Bergin and Garvey Publishers).

This page intentionally left blank

311

CAPÍTULO 20

O encoro do Umia PALOMA FERNÁNDEZ

O PATRIMONIO NATURAL Desde que en 1995 foi coñecido o proxecto do encoro do Umia, as denuncias formuladas pola Coordinadora Anti-Encoro sobre a falsa utilidade pública, as irregularidades do estudo de impacto ambiental, a inexistencia de estudos xeolóxicos e xeotécnicos, a posíbel afección do encoro nas augas termais etc., estiveron baseadas en estudos e en informes técnicos e xurídicos de persoas cualificadas e independentes. O cúmulo de irregularidades que contén o proxecto, comezando pola declaración de utilidade pública para un falso abastecemento urxente de auga a que nos referiremos máis adiante, ten o seu máximo expoñente no Estudo de impacto ambiental que foi obxecto de multitude de denuncias e de informes de distintas procedencias. Así, a primeira partiu dos propios veciños despois de detectaren as referencias a topónimos da provincia de Huelva -Puebla de Guzmán, rio Guadiana- e ao observaren que o inventario faunístico estaba referido integramente ao sur peninsular. No mesmo sentido presentou alegacións o doutor en Bioloxía e profesor da Universidade de Santiago de Compostela Marcos González González, onde pedía a retirada do estudo por non referirse á zona de afección do encoro. Este estudo tamén foi obxecto dun pronunciamento do Valedor do Pobo que o censurou na Resolución, do 31 de xullo de 1998, en que se inclúe un ditame do decano da Facultade de Bioloxía da Universidade de Santiago de Compostela. Esta resolución foi trasladada ao organismo autónomo Augas de Galicia sen máis éxito que o resto das alegacións e das denuncias presentadas. Resulta anecdótica e, ao mesmo tempo, ilustrativa da falta de rigorosidade deste expediente a contestación do presidente de Augas de Galicia e autor do anteproxecto, Agustín Hernández-Fernández de Rojas, ás denuncias dos veciños sobre as irregulari-

311

312

PALOMA FERNÁNDEZ

dades do Estudo de impacto ambiental, unha resposta que se materializou mediante o envío dun fax o 12 de novembro de 1995, que denominou «fe de erratas», redactado da seguinte forma: «Donde DICE Presa de Sanlúcar DEBE DECIR Presa de Caldas ... Donde DICE Puebla de Guzmán DEBE DECIR Caldas de Reis ... Donde DICE Ribera de Guadiana DEBE DECIR Riberas del rio Umia ... etc.». Dunha simple lectura da lexislación vixente pode deducirse que esta singular maneira de emendar o que denomina simples «erros» ten que merecer como mínimo o cualificativo de «irregular», cando non un máis grave, xa que estamos a falar de documentos que teñen os seus efectos legais e polos que se pagan grandes cantidades con cargo no erario público. Non debemos esquecer que un estudo de impacto ambiental, pola súa esencia, é un estudo de campo, polo que non pode admitirse que para un encoro no noroeste peninsular se presente un informe que diga que «...el meloncillo, el gallipato, la lagartija colirroja, el abejaruco ... etc. no se verán afectados por el Embalse de Caldas...». En consecuencia, ao ignorar o grao de afección do encoro nas especies propias da zona (salmón atlántico, troita, anguía, lontra, picapeixe, merlo rieiro...), este estudo debía terse por non feito. Alertando tamén sobre os prexuízos do encoro, foron presentados outros informes (Julio Martín Herrera da Universidade de Vigo; o doutor Araujo Armero do CSIC, Mark Young da Universidade de Aberdeen, Gerar Bauer da Universidade de Friburgo, estes últimos denunciando a existencia no río Umia da especie en perigo de extinción Margaritiferae margaritiferae ... etc.), así como as denuncias de ADEGA, a FEG e outras organizacións e grupos ecoloxistas. A Xunta de Galiza non respondeu ningún destes informes. Con posterioridade a este traballo social, tivemos ocasión de saber que a propia administración autónoma contaba con informes internos contrarios á construción do encoro, como mostraron os documentos reproducidos no Apéndice 1. Estes documentos foron enviados por un anónimo á Coordinadora anti-encoros pola súa importancia, reprodúcense no Apéndice 1. Convén sinalar que o dereito a un medio ambiente axeitado e á calidade de vida é un dereito constitucional. Igualmente é unha obriga constitucional dos poderes públicos a de velaren pola utilización racional dos recursos naturais, e consideraren sancións penais e administrativas para o caso de que así non se faga (art. 45 da Constitución). Con ese mesmo sentido existen preceptos na Lei de expropiación forzosa e no Código Penal. En calquera caso, aínda que as leis positivas non recollesen esta cuestión, está claro que só invocando o que os clásicos denominarían «dereitos naturais da persoa» sería dabondo para protexer da especulación o que non pode nin debe ter dono, por ser de todos e mesmo das xeracións futuras, como é un río e o seu contorno.

O ENCORO DO UMIA

313

A DECLARACIÓN DE UTILIDADE PÚBLICA A práctica administrativa de utilizar indebidamente o concepto de utilidade pública tamén tivo o seu exemplo no caso do Umia. A Xunta de Galicia, ao alegar unha falsa urxencia de abastecemento de auga na Comarca do Salnés, declarou as obras do encoro de utilidade pública xunto coa ocupación urxente de terreos, mediante o Decreto 375/1996. Que o encoro non era para auga estaba acreditado nun informe elaborado polo profesor Francisco Díaz Fierros e o hidrólogo Manuel Álvarez Enjo, da Universidade de Santiago, en que, despois de argumentaren cientificamente que as necesidades de auga estaban cubertas na zona e que no caso de existiren serían aconsellábeis outras alternativas menos agresivas co medio ambiente, afirmaron que o deseño do encoro demostra claramente que estaba pensado para un aproveitamento hidroeléctrico e non para un abastecemento de auga. Este informe, do mesmo xeito que o resto de informes que se presentaron contra o proxecto, tampouco mereceu a resposta da Xunta de Galiza. A verdadeira finalidade das obras –o aproveitamento hidroeléctrico– foi negada reiteradamente pola Xunta até que en outubro de 1998 foi publicada no Diario Oficial de Galiza a concesión de dúas centrais hidroeléctricas, unha a pé de presa e outra pouco máis abaixo, á altura dos Muíños de Segade, unha paraxe natural privilexiada. A empresa que recibiu a concesión foi Hidroeléctricas Cortizo S.A. Porén, o 7 de abril de 1999 o Tribunal Superior de Xustiza de Galiza emitiu dúas sentenzas, noutros dous recursos promovidos pola Coordinadora e polos veciños, en que ditaminou que a Xunta «non demostrara a urxencia de auga alegada» e en que anulou todas as resolucións de Augas de Galicia sobre a ocupación de terras. No mes de xullo seguinte o mesmo tribunal concedeu a execución provisional das sentenzas, que se concretou na devolución das terras aos seus lexítimos propietarios, á espera do pronunciamento do Tribunal Supremo diante do que presentou uns recursos de casación a Xunta de Galiza. Cando, como é o caso, se demostrou que unha declaración de utilidade pública está baseada nunha afirmación falsa, os propios órganos xudiciais deberían de ter os mecanismos para investigaren de oficio cal é a verdadeira finalidade desa obra, e actuaren en consecuencia. Se están en xogo intereses tan dignos de protección como o patrimonio natural, o patrimonio privado e mesmo a seguranza de persoas, non pode deixarse só en mans dos veciños afectados a súa defensa.

O CONFLITO SOCIAL E A SEGURANZA DOS VECIÑOS Outro argumento que a coordinadora e os veciños puxeron en contra da obra foi a situación do encoro a respecto do núcleo urbano de Caldas de Reis, dados os problemas que presenta o terreo.

314

PALOMA FERNÁNDEZ

Foron os máis vellos do lugar os que alertaron sobre esta cuestión xa que é coñecido que o terreo onde se executou o muro da presa ten unha base de xabre. Esta circunstancia foi a que levou á coordinadora a solicitar un informe técnico á Universidade de Vigo, un informe elaborado por Enrique Orche García, doutor enxeñeiro de Minas. As conclusións non poden ser máis alarmantes pois chega a afirmar que a falta de estudos xeolóxicos e xeotécnicos que presenta o anteproxecto pon en perigo a integridade dos veciños de Caldas de Reis. Despois de se trasladar á Presidencia da Xunta e ás consellarías de Obras Públicas e de Medio Ambiente, así como a Protección Civil, tampouco este informe mereceu contestación. E é así que o conflito social, que comezou coa discusión sobre a verdadeira finalidade da obra e os prexuízos irreversíbeis no patrimonio natural, na paisaxe e nos aspectos socio-económicos da comarca, viuse incrementado co tempo polos intentos de ocupación de terras sen a existencia dun procedemento legal de expropiación tal e como acreditou o Tribunal Superior de Xustiza de Galiza, que tres anos despois das primeiras ocupacións anulou as actas redactadas ilegalmente por Augas de Galicia.

ESTADO ACTUAL. CONSECUENCIAS Na actualidade, cos pronunciamentos do Supremo sobre a nulidade do expediente por falta de motivación da urxencia do encoro, a Xunta –é dicir todos nós– está obrigada a pagar aos propietarios afectados unhas cuantiosas indemnizacións por ocupación ilegal que non debería asumir o erario público senón os responsábeis daquela chapuza. Tamén convén lembrar que os fondos do FEDER que segundo o señor Cuíña ían financiar o encoro non foron librados pola Unión Europea por mor do expediente de infracción de dereito comunitario aberto pola Comisión Europea (petición nº 79/ 98) en virtude da denuncia da Coordinadora. Os fondos retidos até que finalice o procedemento son de 6.466.318,02 euros, un feito polo que debería tamén pedirse responsabilidades. A última comunicación da Comisión Europa comunicada á Coordinadora Anti-Encoro é a decisión de continuar adiante co expediente de infracción, tendo en conta que a Xunta de Galiza –por medio do goberno central– non é quen de desvirtuar as nosas denuncias sobre a falta de cumprimento da normativa europea en materia ambiental. Ferido de morte o río Umia pola actuación dos ex-responsábeis da Xunta, a maiores á día de hoxe o que tamén pode percibirse é o estado da auga que se subministra aos veciños de Caldas, con cheiros e cor castaña a meirande parte dos días, como así o acreditan as reiteradas denuncias dos veciños e das veciñas no propio Concello e na Delegacións de Sanidade.

315

CAPÍTULO 21

Loita ecoloxista e social contra a deterioración dos ríos galegos por novas obras hidráulicas MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

INTRODUCIÓN A auga e os ríos son referencia de identidade e marco de relacións sociais para moitas comarcas e pobos de todo o planeta, e de forma específica para a Galiza e para o pobo galego. Varios escritores e escritoras galegas, desde Rosalía de Castro a Manuel María, até pasar por Cunqueiro ou por Cabanillas fixéronse eco deste feito singular da Galiza e levaron á literatura o que profusa e difusamente xa se encontraba no folclore e na tradición. Por Álvaro Cunqueiro, Galiza é coñecida como o país dos mil ríos. Rosalía de Castro simboliza na perda dos ríos o drama dos galegos e das galegas que emigran. Cabanillas versifica o ciclo da auga e Manuel María refírese aos ecosistemas acuáticos como os conceptos definidores da nación. Arredor dos usos tradicionais da auga xurdiron unhas relacións sociais e culturais integradoras que permanecen na forma de recursos histórico-culturais e etnográficos, uns recursos que corren hoxe a mesma sorte que os ríos. Xa na poesía de Manuel María aparece con toda a súa crueza a actual desfeita ambiental en xeral, e a dos ríos galegos en particular. Moitos dos nosos ríos poden considerarse máis mortos que vivos, estrangulados por presas en que a auga se encontra encorada e contaminados por todo tipo de verteduras. A fragmentación e a regulación dos ríos galegos polas instalacións hidroeléctricas é tal que máis do 70% dos seus leitos fluviais son inaccesíbeis ao salmón, ao reo e á zamborca. O salmón é o mellor indicativo da perda das poboacións de peixes nos nosos ríos (ADEGA, 2001). Segundo algunhas estimacións, as capturas no Estado español nos séculos XVII e XVIII situábanse entre os 600 e os 900 mil salmóns por ano e a finais dos anos 20 do século pasado reducíranse a uns 20.000 salmóns por ano, dos que a metade, uns 10.000, correspondían aos ríos galegos. Nos anos corenta do século XX aínda se capturaban

315

316

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

10.000 salmóns nos ríos galegos, que xa serían só 1000 arredor de 1980 e aínda caerían até só un centenar a finais do século XX. Estamos pois diante dunha redución de máis do 99% das capturas de salmón, só nos últimos 50 anos, e agravouse ao longo da última década do século XX. Porén, se a situación dos peixes nos ríos galegos foi ignorada até moi recentemente, a ignorancia do planificador hidrolóxico afecta por completo outras compoñentes da biodiversidade e dos ecosistemas fluviais, de tal forma que a aplicación dos principios e obxectivos da Directiva marco da auga, de se levaren a cabo, significaría unha verdadeira revolución. Como puxeron de manifesto recentes estudos (Cobo e González, 2003), nas cabeceiras dos ríos galegos viven algunhas especies e formacións vexetais, e numerosas especies de animais, principalmente pequenos invertebrados, cuxo valor biolóxico é incalculábel: preto de 400 especies endémicas de invertebrados, 80 especies novas descubertas neles para a ciencia, só nos últimos 30 anos. En definitiva, os ríos galegos caracterízanse por unha elevada biodiversidade dentro do seu contexto ibérico e europeo, e a súa grande biodiversidade e a súa porcentaxe de endemismos concédenlle un valor excepcional na actual situación mundial de crise ecolóxica. Estes mesmos estudos constatan que a situación actual dos ríos galegos está moi lonxe de se achegar á cualificación de «bo estado», segundo o define a Directiva marco da auga. A alteración física, a perda e a degradación dos hábitats, a sobreexplotación, a contaminación e a introdución de especies non nativas, son os factores que máis contribúen á diminución da súa biodiversidade. Na actualidade, centenares de proxectos hidroeléctricos ameazan os cursos altos dos ríos, aqueles tramos que permitiran a supervivencia da mencionada riqueza biolóxica. Estes aproveitamentos foran tramitados de acordo coas previsións da actual planificación hidrolóxica (táboa 1) aínda que moitos deles non agardasen a que o Plano hidrolóxico e o Plano sectorial hidroeléctrico fosen oficiais.

INFRAESTRUTURAS HIDROELÉCTRICAS NOS RÍOS GALEGOS O éxito das primeiras infraestruturas hidráulicas levaron a mistificar a consideración produtivista da auga con que xustificar decenas de grandes encoros hidroeléctricos que ao longo dos anos cincuenta e sesenta do pasado século, alagaron moitos dos vales dos grandes ríos galegos, especialmente no sistema Miño-Sil, mais tamén no Tambre, no Ulla ou no Eume. Tras a caída dos anos setenta e oitenta, coa nova planificación hidrolóxica da última década do século XX volveu o interese pola enerxía minihídrica.

317

LOITA ECOLOXISTA E SOCIAL CONTRA A DETERIORACIÓN DOS RÍOS GALEGOS...

Táboa 1 Infraestruturas existentes e propostas na actual planificación hidrolóxica

Norte I (Miño-Sil e Lima) Encoros hidroeléctricos Captacións de refrixeración de centrais térmicas Encoros de regulación Conducións de abastecemento Transvasamentos Canalizacións para construír Galiza-Costa Encoros de regulación (A,UI,R) Encoros hidroeléctricos Toda Galiza Minicentrais hidroeléctricas ( 10 Mw < 10 Mw Total

Número

Potencia (Mw)

Produción estimada (Mwh/ano)

7 50 57

382,5 97,5 480,0

1225 325 1550

Autorizadas que non están en explotación Número Potencia Produción (Mw) estimada (Mwh/ano)

7 39 46

92,4 135,9 228,2

210 334 544

Fonte: elaboración propia a partir de datos da Consellaría de MA da Xunta de Galiza (http://www.xunta.es/conselle/cma/CMA12Augas/CMA1205Aproveitamentos/ aproveitamentos.htm)

En xaneiro de 2004, a Consellaría de Medio Ambiente da Xunta de Galiza informaba que, para o conxunto da Galiza, un total de 38 solicitudes de aproveitamentos hidroeléctricos estaban en tramitación ou en construción. Destes, 32 correspondían a Galiza-Costa e 6 á Confederación Norte I (conca Miño-Sil). Outras 19 solicitudes máis recentes (10 en Galiza-Costa e 9 no ámbito da Confederación Norte I) estaban na fase inicial de tramitación. O período pre e postelectoral de abril-xullo de 2005 significou unha nova avalancha de solicitudes e de concesións. Por outra banda, todos estes proxectos ou a súa maioría foron resoltos antes de que fose aprobado o correspondente plano hidroeléctrico e o plano hidrolóxico, nun moi deficiente proceso de participación cidadá. En 2001 sométese a exposición pública por primeira vez un plano hidroeléctrico para Galiza-Costa, elaborado polo ente augas de Galiza, entón dependente da Dirección Xeral de Obras Hidráulicas da Consellaría de Obras Públicas. Este deficiente documento estima a construción de 60 novas minihídricas nos ríos de Galiza-Costa (apenas o 40% do territorio galego), cunha potencia de 197 Mw, duplicando a estimación de 100 Mw do Libro branco da enerxía de Galiza (Consellaría de Industria, 2000) e cuadruplicando as previsións de 50 Mw para Galiza do Plano de fomento das enerxías renovábeis aprobado polo goberno español en decembro de 1999 con base ás estimacións do IDAE.

LOITA ECOLOXISTA E SOCIAL CONTRA A DETERIORACIÓN DOS RÍOS GALEGOS...

319

O Plano sectorial hidroeléctrico sinala cales son as partes dos ríos de interese hidroeléctrico con base en criterios puramente produtivos e de rendibilidade económica (pendentes maiores do 2%) e exclúe só as zonas de reserva para infraestruturas hidráulicas básicas (aínda que, como veremos, moitas destas levan aparellados uns aproveitamentos hidroeléctricos de promoción pública). Exalta as vantaxes das minicentrais, a que non atribúe uns custos ambientais de ningún tipo, axiliza os trámites para as concesións, e declara a supramunicipalidade e o interese xeral destes proxectos, para obrigar os concellos a daren licenza e mesmo a modificaren as súas normas urbanísticas. A través da figura da supramunicipalidade vulnérase o principio de autonomía dos concellos e elimínanse as trabas formais que estes puidesen pór. Ambos os planos reflicten a aposta sen impedimentos da administración autónoma galega de entón polas hidroeléctricas.

A INTENSIVA EXPLOTACIÓN MINI-HÍDRICA NALGUNS RÍOS A incidencia das minihídricas ten lugar dunha forma acusada nalgúns ríos en particular, como son o Ulla, o Lérez, e o Verdugo. Nestes e noutros casos, a construción das minihídricas non só causa unha alteración ambiental e ecolóxica nos ecosistemas fluviais, mais tamén un forte impacto paisaxístico, ao afectar os principais saltos naturais de auga (Férvida da Freixa no río Xesta, do Toxa, do Barbantiño, do Outón (bacía do Anllóns), de Mácara (Ulla), do Xallas...) que existen nos ríos galegos, e por conseguinte están a se percibir como un factor que favorece o despoboamento das zonas rurais afectadas, ao limitaren o desenvolvemento de actividades como o turismo de natureza e o turismo rural en xeral. Os impactos económicos, socioculturais e psicolóxicos directos reforzan esta resposta das poboacións locais. Con 132 km de longo e unha bacía de 2803 km2, o Ulla é o segundo río do país en extensión e caudal, despois do Miño, e xunto co Eo foi un dos principais ríos ricos en salmón. A presa de Portodemouros converteuse nunha barreira imposíbel para esta e outras especies migratorias, ademais de incidir no clima da zona e no seu desenvolvemento socioeconómico. Este precedente explica a forte oposición desatada tras a publicación en 1999 por Unión Fenosa de 12 novas presas no río (Louzao, 1999). Os 9 concellos afectados manifestaron a súa discrepan-cia co proxecto, e mobilizáronse asociacións de todo tipo (ecoloxistas, de veciños, de pesca, culturais, deportivas,...) e persoas particulares. Presentáronse varios milleiros de escritos de alegación. Conseguiuse que varios dos proxectos fosen desestimados, e a loita continuou contra os seis que foran autorizados polos órganos ambientais. Finalmente, estes seis proxectos foron confirmados en xullo de 2004, como xesto do Consello da Xunta diante das interrupcións da subministración eléctrica en cidades como Sevilla.

320

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

A loita do alto Ulla continúa, baseada non só nos valores ecolóxicos, mais tamén nos importantes recursos paisaxísticos e turísticos que se perciben como a base para un futuro desenvolvemento sustentábel desta zona hoxe fortemente deprimida, onde xurdiron nos últimos anos algunhas iniciativas de turismo rural e agricultura ecolóxica. Destaca, en relación ao resto do país, a loita activa da Asociación de pescadores do río Ulla (Vasconcelos e outros, 1999; Pereiras e outros, 2004). O Lérez nace a 900 m. de altura na Serra do Candán, e tras percorrer 57 km dá lugar á ría de Pontevedra, á altura desta cidade. Unha concesión hidroeléctrica de 1977 á Unión Fenosa acelerou o despoboamento do concello de Cerdedo, no corazón da bacía do Lérez. En 2000, Unión Fenosa solicitou a renovación desta concesión para construír seis novos aproveitamentos, publicitados como minicentrais mais con presas que, nalgúns casos, atinxen os 24 metros de altura, e que no total afectan de forma directa a 12 km de río. Algúns importantes bosques de ribeira e especies de interese comunitario serán afectados, e hai que ter en conta que parte do leito fluvial aparecía incluído na proposta inicial da Xunta para a Rede Natura 2000. Numerosas paraxes naturais e elementos patrimoniais resultaron estragados: muíños, fervenzas, pontes romanas ou medievais etc. As medidas correctoras para paliar os impactos deste tipo incluían o traslado dalgúns destes elementos, como a ponte romana de Pedre. A problemática nesta bacía complícase coas máis de vinte solicitudes de minicentrais, unha en construción e catro en funcionamento desde anos atrás. Mentres se autorizaban estes proxectos, a Consellaría de Medio Ambiente procedía á solta de crías de salmón no Lérez, nun intento baldío de recuperar a especie. Para a recuperación do río Lérez para uso e aproveitamento da cidadanía foi creada a Coordinadora pola defensa do río Lérez, que está integrada por 24 colectivos veciñais, ecoloxistas, comunidades de montes e algúns partidos políticos. No río Verdugo temos hoxe outros seis proxectos, un en construción e os restantes en tramitación. Os ríos Verdugo e Oitavén, este afluente do anterior, conforman unha pequena bacía de menos de 40 km de lonxitude (Verdugo) que remata na ría de Vigo. Dunha forma máis acusada que no caso do Lérez, estes ríos presentan un perfil accidentado e elevadas pendentes, o que os fai moi apetecíbeis para as empresas eléctricas. Contan con carballeiras únicas na provincia pola súa extensión e calidade ambiental, así como vizosas fragas de ribeira. A loita contra as minicentrais nestes ríos abrollou en 2004, cando algún dos novos proxectos se encontraba en fase de construción, como o que afecta a fervenza da Freixa, no río Xesta, un afluente do Oitavén. A Coordinadora contra as presas na Lama creouse en xuño de 2004 para se opor á instalación de dúas centrais hidroeléctricas en lugares da máxima relevancia ambiental nos ríos Verdugo e Xesta, nos lugares de Abelaido e Liñares, respectivamente, ambos no Concello da Lama. O lugar de Abelaido é coñecido pola súa espectacularidade, pois o río discorre entre impoñentes canóns graníticos, nunha sucesión de fervenzas e de pozas, que forman un conxunto paisaxístico de especial

LOITA ECOLOXISTA E SOCIAL CONTRA A DETERIORACIÓN DOS RÍOS GALEGOS...

321

beleza. Os proxectos afectan de novo uns espazos considerados como lugares de interese comunitario (Rede Natura 2000). Ao igual que no Ulla ou no Lérez, nesta zona rural e de montaña enfróntase o potencial dun desenvolvemento orientado para o turismo rural e natural cos intereses hidroeléctricos.

VELLOS E NOVOS PROXECTOS DE GRANDES ENCOROS Dous proxectos cunha antigüidade de máis de medio século continúan a ser unha ameaza para as poboacións locais: o de Sela, no Baixo Miño, e o de Navia de Suarna. Tras diversas campañas ecoloxistas, coa colaboración dun e doutro lado do Miño, a declaración de impacto ambiental para o encoro do Sela foi negativa, mais as empresas resolveron presentar un novo proxecto con tres presas no canto dunha. Por outra banda, a promotora do encoro de Navia de Suarna está agora obrigada á realización do estudo de impacto ambiental, mais a concesión continúa vixente, e os danos socioeconómicos provocados na comarca pola simple presenza do proxecto ao longo de varias décadas non serán compensados nin paliados. A estes e outros grandes encoros virán sumarse 37 novos encoros que a vixente planificación hidrolóxica prevé para os ríos galegos (véxase a táboa 1), argumentados nas necesidades de satisfaceren demandas de abastecemento ou de regulación que na súa grande maioría levan aparellado un aproveitamento hidroeléctrico. Serve como exemplo o encoro de Caldas no río Umia, xa construído. As irregularidades de todo tipo na tramitación deste proxecto foron amplamente difundidas, e a forma en que se realizou e deu por bo o seu falso estudo de impacto ambiental é un caso de manual (FNCA, 2004). Con todo, non é a excepción nin moito menos. En novembro de 2003, a Confederación Hidrográfica do Norte fixo público o proxecto de abastecemento de auga a Lugo que inclúe a construción no río Narla (Alto Miño) dunha presa de 38 m de altura, unha estación de tratamento de auga potábel ao pé de presa, en substitución da actualmente existente, e outras obras, entre as que se inclúen conducións por un total de 14 km. Ademais, o encoro levaría asociado unha central hidroeléctrica de 2,45 Mw. A campaña que desenvolveu a asociación ADEGA puxo de manifesto que esta solución aos problemas de abastecemento a Lugo se viñan fraguando sen a participación da administración local, e supuña abandonar unhas históricas reivindicacións de saneamento integral do río Miño (augas arriba de Lugo e ao seu paso por esta capital) como solución á baixa calidade da actual subministración de auga. Curiosamente, a decisión de optar por esta nova fonte de auga potábel para Lugo fundaméntase nos riscos de inundación da actual estación potabilizadora, ampliada aínda en 1996 sen ter en conta estes riscos. As inundacións do ano 2000, cun período de retorno duns 90 anos, foran utilizadas como argumento a favor do novo encoro e da nova localización da potabilizadora.

322

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

O proxecto do Narla afecta de cheo o Lugar de Interese Comunitario PargaLadra-Támoga e nos tramos do río afectados existen especies catalogadas como prioritarias no anexo II da Directiva 92/43/CE, algo recoñecido polo propio estudo de impacto ambiental, polo demais, inzado de numerosas deficiencias. Non obstante, o organismo de bacía seguiu adiante coa tramitación do proxecto. Finalmente, en setembro de 2004, as presións ecoloxistas e sociais, xunto co xiro na política de augas no goberno central do Estado español, deron os primeiros froitos, ao se emitir a declaración de impacto ambiental negativa por parte do Ministerio de Medio Ambiente.

O TRABALLO ECOLOXISTA Entre 1994 e 1995 tiveron lugar numerosas manifestacións de protesta, concentracións e marchas lideradas polas poboacións afectadas, e ás que o movemento ecoloxista se sumou ou mesmo promoveu. En 1995 a asociación ADEGA elaborou un informe sobre unha ducia e media de proxectos fortemente lesivos, en que se inclúen algunhas minihídricas en operación que estaban a causar evidentes danos nos ríos (Soto, 1995). Nese informe púñase de manifesto como a maioría dos novos emprazamentos correspondían cos cursos altos dos ríos, e afectan, por tanto, as escasas partes dos ríos ben conservadas até o momento. Tamén afectaban en numerosos casos saltos naturais de auga: as fervenzas ou cachoeiras. A fervenza do Xallas, un dos poucos ríos que desemboca en fervenza directamente no mar, ficou sen auga desde hai anos, afectada por un proxecto hidroeléctrico ao igual que algunhas outras das máis salientábeis de toda a Galiza, como a do Toxa e a do Barbantiño. Novos proxectos afectarán outras fervenzas, como a da Freixa no río Xesta (afluente do Oitavén), os torrentes de Mácara no Alto Ulla ou a fervenza do río Outón, afluente do Anllóns. A percepción popular do valor paisaxístico destes enclaves converteuse nunha axuda de importancia para a denuncia do impacto ambiental das hidroeléctricas. Para finais da década dos noventa tivo lugar a creación da Coordinadora Galega en Defensa dos Ríos (COGADER), o que deu un forte impulso ao traballo do ecoloxismo galego a favor da súa protección. En 2000, algúns membros de COAGRET visitaron a Galiza e achegaron o seu apoio aos veciños e ás veciñas da Coordinadora contra o encoro do Umia, unha das loitas máis intensas que existiron. Ao longo de 2001 Santiago de Compostela rexistrou unha concentración semanal de protesta, en que ducias de colectivos afectados, coordenados na COGADER, fixeron patente a denuncia dun proxecto hidráulico particular e en 2002 xurdiu a campaña «Ríos vivos», focalizada contra «Unión Fenosa», que recibiu a adhesión de milleiros de persoas e atinxiu proxección internacional. A marea negra do Prestige, iniciada en novembro de 2002, causou unha caída na loita en defensa dos ríos xa que o ecoloxismo centrou a atención durante mais dun ano no litoral galego. Xa no verán de 2004, coa nova

LOITA ECOLOXISTA E SOCIAL CONTRA A DETERIORACIÓN DOS RÍOS GALEGOS...

323

ofensiva das hidroeléctricas, impulsouse de novo a campaña «Ríos vivos» e iniciáronse os preparativos para unha campaña de iniciativa lexislativa popular centrada na protección dos ríos galegos. A creación de COGADER foi o resultado dunha convocatoria feita pola asociación ecoloxista ADEGA en xullo de 1999, co obxecto de intercambiar información e de xuntar esforzos entre os diversos colectivos que se viñan enfrontando aos proxectos hidroeléctricos. O seu obxectivo primeiro é procurar unha maior eficacia na conser-vación dos valores naturais dos ríos, para centralizar información e para facilitar a súa difusión entre os colectivos participantes. Ao longo dun ano (novembro 2000-2001), COGADER coordinou un total de 50 concentracións en Santiago de Compostela, todos os sábados do ano, en que participaron un total de 28 colectivos, que incluían cinco grupos ecoloxistas, 16 colectivos de veciños e veciñas afectadas e diversas entidades máis, tais como sindicatos, colectivos de pescadores e empresas de turismo natural e turismo rural (táboa 3). A participación en COGADER e nas coordinadoras locais pon de manifesto que, se ben os grupos ecoloxistas nuclearon as respostas máis organizadas, esta loita non se mantería nin tería alcance sen a implicación de colectivos locais afectados, o que en moitos casos se traduciu nun posicionamento dos concellos en contra dos proxectos en resposta ás demandas da veciñanza. Esta compoñente presenta un peso específico e así foi percibido polos intereses hidroeléctricos, que obtiveron do poder político instaurado na Xunta a declaración de interese supramunicipal dos proxectos, prescindindo desta forma das autorizacións municipais. A campaña «Sobran vatios. Faltan ríos vivos. Sobran presas» (http://www.riosvivos.org/) naceu en 2002 para defender a densa e extensa rede fluvial da Galiza da cobiza sen límites dalgunhas empresas eléctricas como Unión Fenosa. Propón o aforro e o control da demanda de auga e de electricidade e avoga polo ordenamento racional dos aproveitamentos hidroeléctricos. É unha campaña similar á impulsada por «AEMSRíos con vida» en Asturias durante os anos 1999 e 2000, que no caso galego está promovida por diversas organizacións sociais galegas, españolas e internacionais. Para alén dunha páxina web, a campaña requiriu a distribución de máis de 70.000 exemplares dun folleto e a recollida de miles de sinaturas en que se demandou a revisión dos planos hidrolóxico e hidroeléctrico de Galiza. Co obxectivo de erosionar o argumento de que os promotores actúan en cumprimento dos mandatos de Quioto e o suposto interese xeral destes aproveitamentos, todas as campañas formularon dúas cuestións de importancia: quen precisa máis enerxía eléctrica na Galiza?, e quen gaña co uso hidroeléctrico abusivo dos ríos galegos?. Galiza, con tan só o 5% do territorio e o 7% da poboación, xera o 25% de toda a electricidade de orixe hídrica do Estado español. Mais unha parte importante desta electricidade (o 34% en 2000) vai fóra do país, cunhas perdas no transporte que superaron toda a produción eólica na Galiza dese ano, e sen que redundase nun mellor

324

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

Táboa 3 Colectivos implicados nas actividades de COGADER ao longo de 2001 Grupos ecoloxistas e ambientalistas: ADEGA Amigos da Terra Coordinadora Pro-natureza Ourensá (Maside, O Carballiño,...) FEG (Federación Ecoloxista Galega) SGHN (Sociedade Galega de Historia Natural) Colectivos de afectados/as: Afectados por proxectos nos ríos Vilacoba, San Xusto e Tines (Lousame) Coordinadora antiencoro do Umia Coordinadora antiencoros do Ulla (Baixo Ulla) (Touro, Santiso, Vila de Cruces,...) Afectados por proxecto no río Liñares (A Estrada) Afectados por proxectos no río Arnego (afluente do Ulla) Coto do Frade e Plataforma Outeiro-Brul (ríos do Ribeiro) Afectados polos encoros do Alto Ulla: encoros de Pambre, Frádegas Afectados por proxectos no río Mandeo Afectados por proxectos na Comarca do Deza Coordinadora río Lérez Afectados por proxecto río Ferreira (Guntín) Afectados minicentral Arca-Cequeril Afectados por proxecto no río Santaballa (Serra de Outes) ADENCO (grupo ecoloxista e afectados polo encoro do Sela) Afectados por proxectos nos ríos Pedras e Barbanza Afectados por proxecto en Arca-Cequeril Colectivos diversos: Empresas de turismo activo (varias entidades) SLG (Sindicato Labrego Galego) Colectivos de Pescadores CXT (Central Xeral de Traballadores) Venatoria Santiago Casas de Turismo Rural Plataformas en Defensa das Rías

LOITA ECOLOXISTA E SOCIAL CONTRA A DETERIORACIÓN DOS RÍOS GALEGOS...

325

abastecemento ás vilas e ás comarcas galegas. Para o ecoloxismo galego, os argumentos a favor da hidráulica como unha enerxia limpa e renovábel carecen de peso. Os mesmos colectivos ecoloxistas e de afectados/as polas obras hidráulicas denuncian os nulos beneficios sociais para a Galiza no seu conxunto e para as comunidades locais, na consideración de que a subministración eléctrica en toda a Galiza rural é altamente deficiente, sen que o apoio con fondos públicos á xeración de electricidade servise para paliar esta situación. Saliéntase tamén a nula creación de emprego por parte deste tipo de proxectos, polo que o impacto socioeconómico local é negativo, ao reducírense outras potencialidades que se basean no turismo natural e no turismo rural, ou mesmo na pesca. Denúnciase que só as empresas construtoras e as eléctricas aparecen como auténticas beneficiadas, todo isto fomentado polo actual mercado ibérico da electricidade.

O ALCANCE DA LOITA ECOLOXISTA Un primeiro respaldo de importancia á loita ecoloxista pola protección e a conservación dos ríos galegos veu da man dun manifesto científico, que asinaron máis de medio centenar de investigadores da Universidade de Santiago de Compostela e promoveu a Federación Ecoloxista Galega (FEG). Presentado baixo o título de Síntese de argumentos desestimatorios do plan de explotación hidráulica da rede hidrográfica galega baseándose na degradación que supón dos nosos hábitats naturais e especies que a súa conservación é de interese comunitario, estaba constituído por unha alegación e un anexo que relaciona un total de 140 minicentrais e as especies de flora e de fauna que afectan (VV.AA., 2000). Como conclusión dos argumentos técnicos que o documento expón, afirma que «tratar de construír 300 minicentrais na rede fluvial galega constitúe o maior disparate imaxinábel desde o punto de vista da conservación da nosa paisaxe e do noso patrimonio natural, se temos en conta que estes proxectos se emprazan precisamente nas áreas residuais que permitiron conservar os nosos hábitats máis valiosos logo das alteracións xeneralizadas sufridas noutras áreas: encoros, canalizacións, incendios, repoboacións etc. Estas instalacións só se xustificarían por unha necesidade urxente de enerxia, o que evidentemente non sucede na Galiza. Trátase, na realidade, dun negocio particular duns poucos que vai representar unha mínima fracción da nosa produción de enerxia e que, no entanto, está arruinando unha parte substancial do patrimonio natural de todos os galegos/as». Desde o punto de vista técnico, a alegación cinxíase estritamente á incidencia sobre as especies e os ecosistemas naturais (efectos sobre os ecosistemas fluviais, os invertebrados acuáticos, os peixes, os anfibios, os mamíferos e sobre a vexetación), indicaba a vulneración de figuras legais de protección da natureza e que as medidas correctoras nunca chegarán a paliar o conxunto

326

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

de efectos que se menciona, en especial se se considera o efecto sinérxico debido á proliferación de proxectos. Aínda que sen efectos directos no contido do Plano sectorial hidroeléctrico en elaboración, o documento foi unha grande axuda aos colectivos opositores aos proxectos hidroeléctricos, tanto desde o punto de vista conceptual como procedemental, pois facilitaba a elaboración e argumentación das alegacións a proxectos particulares. En primeiro lugar, puña en valor a biodiversidade dos ríos galegos, até moi recentemente descoñecida, e informaba dunha forma xeral sobre o seu estado de conservación (táboa 4). Táboa 4 Situación da flora e fauna ameazada ligada a medios fluviais galegos Número de especies

En perigo Vulnerábeis Raras Menor risco Especies ameazadas presentes na Listaxe II da Directiva 92/43/CE

Flora

Fauna

3 4 9 4* 3

1 16 2 3 12

* Incluídas raras ou vulnerábeis, segundo diferentes estudos. Fonte: elaboración propia a partir do manifesto científico mencionado (VV.AA., 2000)

Ademais, o documento incluíu unha relación das principais especies de flora, de fauna e de hábitats naturais de bosque, vulnerábeis ou en perigo, posibelmente afectados polas 140 minicentrais que foron construídas ou solicitadas até 1999 na rede hidrográfica galega. Cando menos en 118 localizacións considerouse probábel a existencia de especies de flora ameazadas, e en 100 estarían presentes especies pertencentes á Listaxe II da Directiva 92/43/CE. Os dous feitos daríanse en, cando menos, 130 das localizacións, no que se refire á fauna. Por último, en 52 destas localizacións serían afectados directamente uns bosques riparios de importancia. Por outra banda, o Consello de Contas de Galiza, na súa memoria de fiscalización do ente autónomo Augas de Galicia para o ano 2000, finalizada e asinada en marzo de 2003, incluíu como propias algunhas das reclamacións que estaban a facer os colectivos ecoloxistas e de afectados (Consello de Contas de Galiza, 2003). Considerou o Consello de Contas que:

LOITA ECOLOXISTA E SOCIAL CONTRA A DETERIORACIÓN DOS RÍOS GALEGOS...

327

– A importancia do impacto ambiental das minicentrais eléctricas nos ríos, na liña da estratexia estatal para a conservación e o uso sustentábel da biodiversidade, promovida polo Ministerio de Medio Ambiente, e que o problema se agrava co aumento da demanda da súa instalación e, en particular, ao concatenar varias nos tramos mellor conservados de moitos ríos ibéricos. – O sistema de concesións das minicentrais hidroeléctricas –realizado caso a caso– non permite dispor dunha visión do impacto global, necesaria para evitar os efectos ambientais negativos, como recolle a Directiva 2001/42/ CE. Recomenda unha avaliación ambiental de acordo cos contidos desta directiva. – Recomenda aproveitar os dispositivos que estabelece o dereito ambiental para responsabilizar o promotor do aproveitamento hidroeléctrico dos custos que xera cara á sociedade a externalización dos gastos de eliminación dos danos ambientais. – Indica que a enerxia primaria xerada pola auga en minicentrais hidroeléctricas representa tan só o 7 % sobre a xerada nas grandes centrais hidráulicas e a súa contribución ao balance enerxético de Galiza é máis ben escasa, e que a decisión de promover a enerxía minihidráulica na Galiza non pode ampararse nos obxectivos do cumio de Xohanesburgo, xa que na Galiza non se consume toda a enerxía eléctrica producida polos aproveitamentos existentes, exportándose grande parte da dispoñíbel e para prever maiores excedentes no futuro. – Existen carencias no contido dos estudos de impacto ambiental que presentan os promotores dos aproveitamentos hidroeléctricos: a avaliación do impacto sobre o patrimonio arqueolóxico, a inexistencia de estudos de integración paisaxística, as deficiencias na estimación do réxime de caudais ecolóxicos e nos dispositivos de franqueo, a non especificación das características dos dispositivos de protección da fauna terrestre e acuática, as modificacións no proxecto construtivo tras a concesión etc. E concluía que, a pesar de todas as incidencias na tramitación dos proxectos, ao final todos saen adiante, sen plena garantía de viabilidade ambiental. Unha terceira expresión do alcance desta loita é a relativa aos recursos xudiciais. O ecoloxismo raramente practicou esta vía, mais diversos colectivos de afectados conseguiron en ocasións pararen ou atrasaren a execución de diversos proxectos e noutros conseguiron fallos ao seu favor, mais con certo retraso. Trátase, en xeral, de aspectos formais da tramitación dos proxectos. Destacan neste sentido os contenciosos presentados pola Coordinadora antiencoro do Umia, que continúa a gañar recursos dous anos despois de o encoro estar concluído. Os feitos reflicten o mal

328

MANUEL SOTO CASTIÑEIRA

funcionamento da xustiza e a situación de desamparo en que están tanto os afectados particulares como os colectivos que loitan pola protección dos ríos. Outro caso neste sentido é o fallo a favor do Concello de Navia que obriga á elaboración previa dun estudo de impacto ambiental para un proxecto que vén dos anos 50 e que a empresa pretendía executar na década dos noventa sen cumprir ese requisito. Un terceiro é o fallo (6 de maio de 2005) do Contencioso-Administrativo de Pontevedra que vén anular a Resolución de Augas de Galiza pola que se concedeu a Unión Fenosa unha concesión para a construción de sete encoros no alto Ulla. A importancia e a singularidade desta sentenza derívase do feito de se producir en tempo de previr os efectos irreversíbeis das obras, mais tampouco nesta ocasión tivo os efectos prácticos esperábeis, como a prohibición de comezar as obras ou mesmo a súa paralización. Un último aspecto que debemos considerar é o dos froitos concretos que esta loita foi dando. A mobilización da sociedade galega en defensa dos seus ríos xa conseguiu evitar a construción dos grandes encoros hidroeléctricos do río Eume (no corazón do hoxe Parque Natural das Fragas do Eume), de Sela (no tramo galegoportugués do río Miño) e de Navia de Suarna (ambos os dous polo momento), impedir a instalación dalgunhas minicentrais e reducir o impacto ambiental negativo de numerosos proxectos de minicentrais. Non obstante, non se conseguiu un cambio perceptíbel na política hidrolóxica, o que levou o ecoloxismo a un reforzo da loita cunha iniciativa lexislativa popular, lanzada no outono de 2004. Após a elaboración deste artigo, o cambio político rexistrado na Xunta de Galiza no verán de 2005 veu acrecentar os froitos deste traballo, coa anulación de mais dunha trintena de proxectos concedidos nos últimos tempos. Con todo, un verdadeiro cambio nas políticas hidrolóxicas e na xestión da auga só pode vir da toma en consideración do proxecto de lei de iniciativa popular ou, en todo caso, da verdadeira aplicación dos contidos da Directiva marco da auga no noso país.

CONCLUSIÓN Na Galiza estase a librar unha intensa batalla en favor do uso social e a conservación do dominio público hidráulico que, no último ciclo político, veu camiñando cara á súa crecente privatización a través de centenares de proxectos hidroeléctricos. As entidades promotoras destes proxectos contaron, desde hai anos, cunha prezada axuda como foi a submisión aos seus intereses do poder político instaurado na Xunta de Galiza durante a era Fraga. No entanto, xa nos últimos anos se percibiron algúns éxitos nesta loita, en que se paralizaron diversos proxectos, tanto de grandes encoros como de minihídricas. O cambio político operado a mediados de 2005 é unha oportunidade para mudar as políticas da auga que a sociedade galega non pode deixar pasar.

LOITA ECOLOXISTA E SOCIAL CONTRA A DETERIORACIÓN DOS RÍOS GALEGOS...

329

REFERENCIAS ADEGA (2001). Os peixes dos ríos galegos. Calendario ADEGA 2002. (Santiago de Compostela: Asociación ADEGA). Cobo, F. e González. M. (2003). «Auga e ecosistemas acuáticos». ADEGA-Cadernos, 11: 13-20. FNCA (2004). Aguas limpias, manos limpias: Corrupción e irregularidades en la gestión del agua en España. (Zaragoza: Fundación Nueva Cultura del Agua). Louzao, X (1999). «Doce encoros ameazan ao río Ulla». Cerna, 27: 18-21. Pereiras, X., Louzao, X. e Pérez, R. (2004). «Loita contra os encoros de Fenosa no Alto Ulla», Cerna, 25: 24-27. Soto, M. (1995). «O impacto ecolóxico das minicentrais na Galiza». ADEGA-Cadernos, 1: 7-28. Vasconcelos, X.; Pereiro, X. E Bessa, F. (1999). Para unha antropoloxía de urxencia: Informe sobre os impactos socioculturais dos encoros do río Ulla (Galiza). (Miranda do Douro: UTAD). VV.AA. (2000). «Manifesto científico contra as minicentrais hidroelétricas». Cerna, 31: 19-29. Consello de Contas de Galiza (2003). Informe de fiscalización. Exercicio 2000: fiscalización selectiva relativa ós programas de actuación en materia de concesións de dominio público hidráulico e do plano de saneamento de Galicia. Augas de Galicia. (Santiago de Compostela: Consello de Contas de Galiza).

This page intentionally left blank

331

APÉNDICE 1 INFORMES E DOCUMENTACIÓN RELACIONADA COA TRAMITACIÓN DO ENCORO DO UMIA

This page intentionally left blank

333

UNTA hl:D

DE GALICIA

~

CONSELLERIA DE AGRICULTURA, GANDERIA E MONTES Delegación Benito Corb:lI,47

Provinc i al rol.lono

eo 54 00 - Fax eo 54 05

J6071 PONTEVEDRA

INFORME SOBRE LA DECLARACiÓN DE EFECTOS AMBIENTALES DE LA CON?TRUCCIÓN DE UN EMBALSE EN EL Río UMIA, EN CALDAS DE REIS, SEGUN ACUERDO DE 23 DE MAYO DE 1.996 DE LA COMISION GALLEGA DE MEDIO AMBIENTE _

Antes de analizar dicha declaración, SE) resume el documento: INFORME SOBRE LA PRETENDIDA CONSTRUCCiÓN DE UN EMBALSE EN EL Río UMIA enviado a la Subdirección Xeral de MAN., Caza e Pesca Fluvial, por el Servicio de MAN: de Pontevedra el 6 de mayo de 1.996. En cuanto al ESTUDIO DE EFECTOS AMBIENTALES presentado en el anexo 8 del anteproyecto, en la parte que corresponde a la fauna, flora y ecosistemas fluviales, se observa una absoluta carencia de rigor. Por lo tanto, no es posible realizar un análisis serio de los futuros efectos que tendria la construcción de un embalse sobre el río y su flora y fauna asociadas. A continuación se enumeran una serie de motivos que aconsejan el rechazo del Estudio de Efec:os Ambientales presentado: a.- Se garantiza et ciclo biológico en el río basándose únicamente en la construcción de desagües de fondo para evacuar caudales ecológicos, cuya función real es la limpieza del vaso del embatse. b.- El inventario floristico incluye especies que no existen en la zona (Buxus sempe/Virens, t-Ialimium viscosum, etc.), y no menciona otras que son comunes en los areates GAlJ'.ICO-MIÑENSE e ISERICO-OCCIDENTAL. c. - El inventario faunistico no se puede considerar como válido, siendo claro reflejo de la no realización de un trabajo de campo serio. Presenta carencias importantes en cuanto a especies presentes. Se enumeran una serie de especies piscicolas migradoras limitadas por el obstáculo natural que constituye la cascada de Segade. Entre ellas se encuentra la anguila (Anguilla anguilla), de la que se tiene constancia de presencia (inventario piscicola) en Graña de Umia, 21 por encima del lugar donde quieren ubicar la cerrada. d. - No considf';ran necesaria la construcción de un paso para peces, argumentando la cercaní a del saito natural de Segade. Sólo el hecho de la existencia de anguila por encima de este obstáculo natural, debería obligarles a la construcción de pasos para peces, ascendente y descendente, de forma que se asegure el trafico en ambos sentidos de esta especie. En el caso de que la presa se fuese a construir a unos metros del sallo natural, seria necesario dotarla de un paso descendente (este salto de agua provocará una mortalidad elevada sobre la parte de la población que intente alcanzar el tramo bajo del rio), ya que es fundamental que exista un flujo genético entre las poblaciones piscicolas que se encuentran por encima y por debajo de un obstáculo. No obstante, se recuerda que la distancia entre el salto de Segade y el punto de cerrada es de 1.000 m. e.- Considerar la creación de una gral1 masa de agua embalsada como positivo para -las aves acuáticas y anfibios, es asociar, de una forma primitiva, animal con elemento, sin distinción de hábitats. Es evidente que la eliminación de 8.500 m de corrientes fluviales entre corriente principal y afluentes, supone la desaparición de unos 17.000 m de orillas, superficies de transición entre el medio acuático y terrestre que son intensamente utilizadas por muchas especies asociadas al ecosistema nuvial (peces, anfibios, nutria, garza, etc.). Para algunas aves acuáticas esta gran masa de agua servirá como lugar de reposo e incluso de alimentación. pero nunca como lugar de nidificación. f.- El anteproyecto valora la zona como de alto intercs desde el punlo de vista ecológico, pero no es consecuente a la hora de tomar las medidas oportunas para evitar que los efectos de la creación del embalse sean altamente impactan tes sol"1re los ecosistemas representados en la zona .

km

AG.

o

101

333

dlqitalia e 'Ii'll.\'

gllu

il

J,

334

APÉNDICE 1

g.- Se habla de medidas compensatorias por la pérdida de habitat de las nutrias y otras especies acuálicas pero no se concreta nada. La futura compartimentación de las poblaciones de nutria a uno y otro lado det obstáculo no será evitada. h.- La evaluación de impacto ambiental mediante matrices no pasa de ser un análisis subjetivo de los efectos que podrian desencadenarse tras la ejecución del proyecto. Mientras cada una de las opiniones sobre tipo e importancia de los efectos considerados no sean argumentados, la matriz de impactos carecerá de valor. i.- En el anteproyecto no se presenta un estudio de cuál es el estado actual de todas las corrientes (Umia y afluentes) en cuanto a calidad de las zonas de freza, presencia de macro invertebrados, proporción microhábitats (rapidos, corrientes finas, tablas y remansos), etc .. Así dificilmente se puede evaluar la magnilud del impacto que causaria la ejecución del proyecto. Sobre los efectos ambientales, el INFORME referido concluye: 1.- Se reduciran las poblaciones de todas las especies piscicolas migradoras, tanto aguas arriba como aguas abajo del obstáculo como consecuencia de: a.- Creación de una barrera infranqueable para la anguila. Esta especie quedara atrapada entre Segade y la presa. Unicamente podrá sortear el obstaculo por tierra, y esto reducira drasticamente el número de individuos que superen el obstáculo. La existencia de dos obstáculos seguidos supondrá la acumulación de migradores en el tramo comprendido entre ellos y por tanto, el aumento de la probabilidad de transmisión de enfermedades y de reducción de efectivos por depredación. b.- La utilización de desagües de fondo como dispositivos de evacuación del caudal ecológico supone un aporte de aguas de diferente calidad al que viene de la cuenca situada por encima del obstaculo. Esto implica la alteración en el comportamiento de los salmónidos en etapas muy delicadas como el desove o el alevinaje, que están fuertemente asociadas a ciclos estacionales de temperatura. Crisp (1.987), ofrece un caso práctico de este tipo de efectos, en el que un adelanto en la emergencia de alevines provocado por caudales ecológicos a diferente temperatura de la usual, supuso una mortalidad elevada por inanición al no darse aún la temperatura a la que los alevines de trucha empiezan a alimentarse. C. - Compartimentación total del rio en tramo bajo desde la cascada de Segade hasta la desembocadura, y tr;;]mo alto desde la presa hasta su nacimiento. La no existencia de flujo genético descendente en lo referente a las poblaciones de salmónidos, supondrá el empobrecimien¡o del genotipo de las poblaciones de trucha en el tramo bajo. . d.- Desnaturalización del régimen de caudales aguas abajo de la presa, con aumento de la capacidad erosiva de las aguas, mayor efecto de la sequia por derivación de parte del caudal en verano, y' desprendimiento por los desagües de fondo de productos nocivos derivados de materia orgánica acumulada en ausencia de oxigeno. 2.- En cuanto a las poblaciones piscícolas situadas aguas arriba de la presa, verán fuertemente reducidos sus efectivos por lo siguiente: a.- Aterramiento del lecho de los 6 km de curso principal y de 2.5 km de afluentes. provocando una pérdida de la capacidad productiva de macroinvertebrados, y la colmatación de los frezaderos existentes, con lo que se limita la capacidad de sustentar una población de trucha en estos tramos. b.- UliIización de alguicidas para luchar contra. la eutrofización, lo que provocará mortalidad en las poblaciones de peces. 3.- Destrucción de un espacio vinculado al rio Umia en un tramo que por sus especiales condiciones de aislamiento y conservación (inexistencia de aprovechamientos agresivos), soporta poblaciones faunisticas y formaciones vegetales de interés. La presencia de especies animales protegidas en esta zona, así como la posible inclusión de formaciones vegetales de la zona (alisedas, robledales) en la Directiva de Hábitats Europea, aconsejan no alterar de forma definitiva este paraje natural. Los efectos que la creación del embalse 1endrá sobre la población de nutrias no pU8den, de ninguna manera, reducirse a una mudanza. La destrucción del hábitélt es una de las razones fundamentales de la desaparición de las especies, y no cabe ninguna duda de que

dlqitalia e 'Ii'll.\'

gllo

il

J,

INFORMES E DOCUMENTACIÓN RELACIONADA COA TRAMITACIÓN DO ENCORO DO UMIA

335

el represamiento eliminará 8.5 km de hábitat adecuado para esta especie. Esto unido a la dificultad que supone para la movilidad de la nutria la creación de un obstáculo, implicará sin duda algo más que una mudanza.

En cuanto a la Declaración de Impacto Ambiental, en ella se mencionan las deficiencias que presenta el Estudio de Impacto Ambiental, sobre todo en cuanto a inventario de fauna y en cuanto a medidas correctoras; sin embargo consideran que el estudio presenta la información necesaria para la emisión de una Declaración de Impacto Ambiental. Dentro de las obras que la Declaración obliga a ejecutar como mitigadoras del fuerte impacto ambiental que supondrá la creación del embalse, se incluyen: - Construcción de una torre de bombeo. - Construcción de un capturadero de salmónidos y otras especies aguas abajo de Segade. - Construcción de un capturadero de truchas en la cola del embalse. - Construcción de una unidad de alevinaje de salmónidos en un afluente aguas arriba del embalse. Creemos que la construcción de un capturadero de peces aguas abajo de Segade podría facilitar el ascenso de algunas de las especies allí atrapadas, utilizando un sistema muy usado en Estados Unidos y Canadá: "trapping and trucking" (elay, 1.995), consistente en la construcción de estructuras donde se capturan los peces y se trasladan a camiones que llevarán los peces a puntos del mismo río situados aguas arriba del obstáculo o de los obstáculos considerados. En nuestro caso estamos obligados a trasladar las anguilas aguas arriba de las 2 carreras, ya que naturalmente éstas llegaban 21 km aguas arriba de Sega de. Una vez las anguilas se encuentran aguas arriba del obstáculo artificial que se quiere construir, es necesario facilitar el paso a través del mismo en el proceso migratorio reproductor de esta especie catádroma. Por lo tanto es necesario construir un paso descendente que posibilite la segunda fase del ciclo de la anguila, de lo contrario estaremos provocando una mcrtalidad eievada causada por una caida de más de 30 m (impacto físico, sobresaturación de gases).

Pontevedra, 1 de julio d El Ingeniero de Monte

1.996

dlqitalia 'liI'/.VC

glld a JS

This page intentionally left blank

337

INFORMES E DOCUMENTACIÓN RELACIONADA COA TRAMITACIÓN DO ENCORO DO UMIA

CONSELLERIA DE AGRICULTURA, GANDERIA E MONTES Delegación Benita Carbal, 47

Provincial Telefono 8054 OC, Fax 80 54 85

36071 . PONTEVEORA

INFORME SOBRE LA PRETENDIDA CONSTRUCCfON DE UN EMBALSE EN EL Río UMIA .-

1.-ANTEPROYECTO: ANEXO 8- ESTUDIO DE ErECTOS AMBIENTALES 2.- ESTADO ACTUAL DE LA CUENCA AFECTADA DEL Río UMIA 3.- EFECTOS AMBIENTALES SEGÚN ESTUDIO PRESENTADO 4.- ANÁLIS IS DE LOS POSIBLES EFECTOS AMBIENTALES. 5.- CONCLUSiÓN.

1.- ANTEPROYECTO: ANEXO 8- ESTUDIO DE EFeCTOS AMBIENTALES.

:Jf

::i

"

. ."

1

~!

~.

'J

"

'","

''; -.' ~

~

!...~\

r

.'·~ .t

" .~ ~.

'"tIiL

Los ebjetivos que persigue la redacción ce este' anteproyecto son : - Reguiación ael recurso para aoas¡ec:miente de la Comarca del Saines. - Ayudar a paliar el problema que presentan las. inundaciones en Caldas ce Reis. - Pasible aprovechamiento hidráulico. En 1.s92 la C.P.T.O.P.V. inicia estudies sobre el régimen de avenidas del Rio Umia. I/egando a la conclusión de que un embalse aguas arriba de Caldas no es la solución a es¡e problema, cebido a la gran inc:cencia que tienen los ríos Chaín, Bermaña y Fol/ente (pág. 2 ANTEP.ROYECTO ). SegL:n dates extra idos de ·Os Ríos Galeges" (Rio Baria. Rocris,t.:ez Lest~as, 1.992), el C2udal medio anual en :a desambccaaura se estima en 10.4 m" .ls, mieniras que el rio Umia a su paso por Caldas tiene por médula interanual S,3 mJ /s (cates 1.970-1.S87 C.H.N .). La capacidad del embalse sería de 6.28 Hm] Se reg\jlará el 100% de la aportación media para garantizar el SS%. de la demanda. El embalsa tiene una aportación media anual ce J 290 Hm . Esto signiñca que el caudal medio anual en la sección de la cerrada es de 9.2 m);s. Con ·este volumen garantizan la existencia continua de un caudal ecológico que mantiene él desarrollo del ciclo biológico del rio y el flujo de agua en las cascadas. Dejan abierta la posibilidad para otros usos del agua. 2 Supemcie de la cuenca de 192 km Situación de la presa 500 m aguas arriba de las cascadas de Segade. Lengitud anegada: 6 km. La presa estará dotada de aliviacero, 2 desagües de fondo (cota 99 m;caudal máximo de desagüe 41,6 m3/s) canal de descarga y cuenco amortiguádor. Su longitud en coronación es de 160,5 m, su cota 126,5 m, siendo la cota de cauce variable entre 88 y 123,5 m (altura de la presa 35,5 m). La cota de Máximo Embalse normal se sitúa en 122 m, mientras que la de M. E. extraordinario es de 1'24,7 m. La supemcie anegada es de 81,6 Ha. , . Dentro de la superr1cie a expropiar se incluyen: 98.074 m- de matorral, 280.513 ce monte, 63.719 ae fobleoal. El tOlal de terreno expropiado suma 113,8 Ha. La vegetación es muy densa y de raíces profundas, formándose suelos vegetales que alcanzan los 2 m de potencia (limos arenosos y arcillas). Se hace referencia a que este tipo de suelos petenecería al grupo rankers húmedos, lo que es poco probable, dado lo poco evolucionado de estos suelos (A-(B)-C). La vegetación de la zona corresponde a mosaico de pradería, cultivos, bosques de pinos y eucaliptos, fragas, matorral de tojo y xiesta, y grandes zonas de bosques ripicolas . En cuanto a calidad de las aguas, sagún estudio realizado por CPTOPV (1 .989-1.991), sa habla de calidad aita. Se encuentran diatomeas bénticas caracteristicas de aguas limpias. AG .

Q 1 c~

338

APÉNDICE 1

· En /0 reierente a flora se habla de serie .colina galaico-portuguesa acidófila. del rcible (Rivas Martínez). En cuanto a clasificación fitosociológica: -Rusco-aculeati- querceto roboris sigmetum. En la zona se encuentran carballos (O. fobur), . melojos (O. pyrenaica) , acebos (l/ex aquifolium), castaños (Castanea saliva), laureles (Laurus nobi/isl, alcornoques (O. suber;. Sotobosql:Je: Teucrium scorobonia,. Aquilegia vulgaris, Holcus mollis; Ruscus aculeatus, .~ubia peregrina, Pyrus cordata, Frangula alnus, Crataegus monogyna, Corylus avellana. Dentro del bosque ·galeria: Alnus glurinosa, Populus alba, Belula pubescens, ,craxJnus excelsior, Salix sp. También se encuenira P. pinaster. Se habla de Buxus sempeNirens, Viburnum se: entendemos·que cultivac;fo de forma anificia!. Se le da importancia a las formaciones de Ufex europaeus por aponar refugio a ia fauna. El inventario floristico demuestra falta de rigor en el estudio de impacto ambientaL pues incluye especies que no existen en la zona (Buxus sempeNirens, Genista colyanthcs. Halimium viscosum, Phlcmis. purpurea. etc.), y no menciona otras que son .:om~nes en lcs areales GALAICO-MIÑENSE e ISERICO-CCCiDENTAL (Silva Panda; com. per). El valer eCOlógico de la zona se cemra en !a exis¡encia de fragas. No se ,esalta ,2 impor:ancia Ce la '/efietación ripicola, ameriormente mencionada. En cuamo a fauna. se habla en la pág. 72 ce que se realiza un estuCio de tOdas ¡as peblacienes de las especies existentes. El inventario faunístico no se aUeCe considerar como v¿lido, siendo ciara refleio de ,a no realización ée un tracajo ce cc;m'c c sar:o. P~ssanta C2renc:as i~pcl1an¡es sn c~anto e especies presentes. No · ces¡ante, Ce ser: cier:o tCCO lo que se afirma en cic;-¡a relac:ór. ce espec;es, haoria razones scoradas para cec!arar la zona Parque Nacional. Especies pisc:colas prese~tes : Salmo trJrta, Chondrostoma pciylepis. Leucisc:.;s cepnalus, Limitadas por ia preser.cia ce las cascadas de Segade: Anguilfa anguiila. Petromyzon marinus, Salmo salar, Salmo tr:;tta . Se habra de !.ina sarie de proceses :-;aturales que ¡:loerían emrar en func¡onamie,,¡c con la construcción de la presa: Erosión y socavación en laderas y :er.ómenos ce éeslizamiento. Erosión, calmatación vaso. limpieza cel 'laso del embalse mediante cesagüe de fer.co. Problemas eutroñzación. En la relación de los impactos que CGusar¿ !a eJecución del proyecto, se habla de efectos sobre clima y microclima (an¿lisis de temperaturas del agua cel embalse correspondiente a otra latitud), sobre hidrolcfesa~~Gít!6nto de ía capacidad erosiva al desprender el embalse de pa¡:!é>~,~}¿a.~a;~g~~dal líquido

ce

circulante.

O:(::~1~i';';~;~:~;;L~~ .;~~;.~:.

C~·.

I

"

..

¡\:../{:/' 1('/·

I / ¿ / ""\".

j

•

1-

I

...

)

As .. ' ..:-;: . ._ .:.:::'.::~ ~~:..'] =::J ; -

-";.

a

INFORMES E DOCUMENTACIÓN RELACIONADA COA TRAMITACIÓN DO ENCORO DO UMIA

345

L- AterralT!iento del lecho, con la consiguiente ' pérdida de capacidad productiva de macroinvertebrados al convertir en remanso los 6 km de río a9-1as arriba d,e la cerrada. j.- Progresiva eutroñzación del embalse y desprendimiento por los desagües de fondo de materia Qrganica acumulada en ausencia de oxigeno en el fondo del vaso der embalse, c:Jn la consiguiente producción de sustancias nocivas. k.- Utilización de alguicidas para luchar C:Jntra la eutrofización del embalse cen las consiguientes mortalidades ae peces. /.- Anegado de los tramos finales (coníluencia con curso principal del Umia) de 2.500 m de afluemes. m.- Mayor efedo de la sequía sobre la parte baja del Umia debido a la derivación de parte de su caudal en el verano. cuando mas demanda 'biológica de agua hay, ccincidiendo con la afluencia masiva de turistas a la !ona del Sainés. 5.- CONCLUSIONES. - Dada la poca rigurcsiaad oreScnt2Ca en !a parte ::el c?sH.!cio ce impac.o émclernai referente a la flora y fauna, se considera neceserio un estucio oroiundo ae es¡as ces C:Jmpcnemes para poder evaiuar los efec:os ce la C:Jns¡ruc:::ón de esta presa. No pecemes evaluar los efec:os de la ejeCldón de 8S¡e proyec:o Sin e::>nocer la fauna y la flora cel lugar. - Es necesario un estucio p2ra sobre e! aporte ,d e efec:ivcs de las pobl2ciones ce lrue.,a situadas aguas' arriba del obstáculo a 12S existentes aguas abajO del mismo. - En caso de ejecut2rsa este prcyec:o se debe tener en.cuenta el diser,o no sóio ce '..ir, paso para peces sscencente, sino ce ctíO ~t.;e facilite el paso ce 105 peces ce arílca hac:a abajo, ya que un salto ce mas ce 30 m ce altura será letal para les peces que ir.tenten e; descenso. No olvicar

·:t..:e un pase para ;Jecas únlC2merrte soh.:cicna ce forma parc:al 21

preblema de la compar¡imem2cicn ce las pcbi2cicnes pisc:e::>ias, y ceja sin resolver el res¡c ce fas modiñC3cicnes que sueone la cons,rucoión de ur.a barrera ~n el rio (Clay, 1.955). - La prasencia de esoec;es animales protegicas en es ,a z:ona. asi COr7:? la posib.e inc!us;ón ce las ro;-;-:-¡acicr.es '/ e~e~2!es ~e la .:~r.a (alisec2s, rcblecales) en !a DIR~-;;V;'. ~= ~Á8ITATS eurcpea, asumica pcr la legislación propia ,aC:Jnsejan no AL TEP-A~ ce fcr:-::a ceñnitiva este paraje natt.;ral ce 988 ~a (espacia c::mprendido entre 12s cc:rreteras N-h/"c 'os "".0» rí". " "c"oi''':",a. ,le doc~: c!illli" a,·i{",.lc ~"""S dc i""".!"eión. ,1".lnlc ió" das hm;,,,s,, ",m'''rtci"i • . ,lmg",I",. ca""li."ei"u •. "p"',·ei"""~,,,o. hitlrocU"Clri._ e me,,, ',, alg,irt' I'.:l.e". e 1'''''''' nu,iui s. A. i"fmCSln,lu"O hi.I"~' ¡"'.:lri"" ••0" "";;I~",.a_ hle. tia. I'fi"'"'!,,,i. "f.-c,·ió". ; r",euente, .¡., """I,u"in", 'iím ".-¡:,í_ "i,·a. '1'''' af."
"~~UlY.l. ~ "!"'!'! 'I! S,oU!I~ O""',,''!" .op ,uJ.nlll . "" 9,,,~,,,,I,,,,,., '''I'up!,,,,,,,, "1' 9'!'''0., "" "P'I"!:> "1' ll!lph~I!"!u,~1 "1' "!I!""X""I"",II"S

'3:)/09/0007, n.,!,.J"-'!(] "1' >,,,, "1'1"~!ld" ~ !"I R'03 ·"9!·... a!I,lu "P "'!'I"'Y'·"I"IIlll."S .!"I """1' o''''''''·'·'lo·\IJ'·'.~ I' " ,w¡d '''1' """-'"'01' "y!"'U¡O! "!"'pe \'

~"!J"'"'''''' "><J"~'lJ

·oO".m.''''' "1' "9!"u,n(I ",u!~'''U, 1 '!""QI~!I'" "''l'~,'ffl'''W~I'''''' V .¡; ';II~ '~u()(I'''''JI'' ',,',U~'''oj'' '''''''!~''I

'IJ,""

" "",I,u :0< ""b '" '''_'~['' ~'lJ"':"'" "1' ""'0.' I,,,ax \la ""!I'1')d "1' o,,,,,, ...... """~"! '''p",I •., s"l' "o~!J",1 ,;o ' '''1''' "9!JU!J"~!j"0., "1' ."""uikucI (.,

~1".11'!P' J

"Y!J"u.L ''''~d O'I!'''::I 0"01' "1'

"unx

.~!~~ I!'" "1' al"!') ' ul"I"O(ltuo3 "1' oiln!l"''S

. U1;)1/":) ~I' I"!~ifo O!'''!(/ "" "9!"""! 1'1,,,1 al" "1' ow ""'!'Ula. ulI' \'JIU'"'' !"I "' .".' "'}P!I""''''':' "" ,,,,,,,,,, .",[, O~""J

JO!'''J''! "" 1""3! "1' .""UOII sup"bu :o.url'fl'.>O

I"·"'X "9!"L>S'W"