Muhasibi'nin Tasavvuf Felsefesi: İnsan, Psikoloji, Bilgi, Ahlak Görüşü

Dr. H OS E Y i N . A Y O i N

MUHASiol'NiN· TASAVVUF FELSEFESi insan - Psikoloji - Bilgii - Ahlak Göruşü

ankara - 1976

Bu eser, A. Ü. İHıhiyatFakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. İbrahim Agah Çubukçu, Doç. Dr. Süleyman Ateş ve Doç. Dr. Kemal Işık'd'an kurulu komisyon tarafından, 1.7.1975 tarihinde doktora tezi olarak kabul edilmiştir.

Manevi

ağabeyim

Necdet Demirer;in aziz ruhuna ...

ÖNSÖZ İslam düşüncesi, alanları, kanları

gün ışığına ile doludur.

henüz gereğince el atılmadık çıkarılmadık değerleri. ve im-

Kariyer çalışmamın daha başında, bu hizmetten bana düşenin ne olduğunu düşünürken, sayın hocam Prof. Dr. ibrahim Agah Çubukçu elimden tuttu. Bir işe. önce başından başlanır ilkesince, bana Muhasibi üzerinde çalışmamı tavsiye etti. isminden başka hiçbir yönünü tanımadığım Muhasibi'de ne bulabileceğim bende bir soru idi. Muhasibi'nin kitablarını toplamaya başladım. "Üzerindeki çalışmalarım ilerlemeye başlaymca, gerçek anlamdave çok yönlü bir düşünür ile karşılaştığı mı gördüm.. Muhasıbi'nin ana problemi insandı. Ve onda insabir bütün olarak buldum. Müşahhas bir bütün olan 'insanın aktivitesini, kausal bağlantılarını ve motivasyon örgüsünü nasıl tasvir ettiğini göstermeğe çalış­ tım. Çalışmam, Muhasibi'nin neler söylediğini değil, asırlaTın ötesinden bize hala neler öğrettiğini göster. meğe çalışma gayretinin bir mahsuLildür. nı

Muhasibi'nin görüşlerini, tasvir eder ve değe1'len­ dirirken, elden geldiğince kendimi okuyucumun 1, H. 523) numaradadır. 15 .- Muhtasar Kitab Fehm as-Salat: Yazma halindedir. Tek nüsha olarak biliniyor. Carullah 1101 (51 b - 58b , H. 523) numaradadır.

16 -- Kitab al-İlm : yazma halind.edir. İki nüshası biliniyor: 1 -- İtalya, Ambrosiana, 204 (18 a - 21 a , H. 1(60); 2 - Ş.ehid Ali 1345 (32 a - 341>, H. Vni. y.y.) numaralardadırlar. Biz her iki nüshanın fotokopisini ten:in ettik. Şehid Ali nüshasım kullandık. 17 - Şerh al-Ma'rife ve Bezl an-Nasiha: Yazma halindedir. Pel{ çok nüshası vardır. Nüshaların bir çoğu ayrı ayrı isimlendirilmiş ve ayrı kitaplar samlmıştır. Gerek Brockelmann, gerekse F'uad Sezgin, bunların muhtevalarına bakmaksızın Muhasibi'nin ayrı kitapları olarak vasıflandırmışlardır. Abdülha!im Mahmud da İskenderiye - Belediye Kitaplığı'nda 3121 no. da, «Risale Fi't-Tasavvuf» adıyla kaydedilen nüshayı ayrı bir kitap sanmış, muhtevaya o da bakmamış ve geçmiştir. (1) Ayrı ayrı adlarda kayda ge(1)

Abdülhalim Mahmud, Üstaz as-Sairln Haris b. Esed al-Muhasibi, s. 87, Kahire 1973.

27

Çen bu kitabın nüshaları şunlardır: a) Risale Fi't-Tasavvuf, İskenderiye - Belediye, 3121. (2) b) al-Murakıabe, Ch. Beatty, 4893. (3) c) Kitab an-Nasiha, İs­ mail Saib, 5281 (La - 8b, H. IX.y.y.) numarada kayıtlı­ dır. Bu nüsha da Fuad Sezgin tarafından Küab anNasiha Fi't-Talibin, İsmail Saib, 3319 (23 a -36 b ) numaradaki kitabın bir diğer nüshası zannedilmiştir. (4) .

18 - al-Kasd va'r-Rucu: Yazma halinde; üç nüsbiliniyor: 1 - Carullah, 1728 (224 v. H. VIII. y. y.) ııı,uTIarada. Sonu eksik. 2 - İsmail Saib, 3319 (37 a - 89 b, 120a , H. 740) numarada. 3 - Bursa. Orhangazi 637 (59 b - 120, H. 740) numarada. Biz İsmail Saib nüshasından yararlandık. Prof. Dr. Şevkiye İnal­ cık bu kitabı tıeşre hazırlamakta olduğunu söylüyor. hası

(5)

ar-Redd Ala Ba'd ,al-Ulema Min al-Ağniya: biliniyor: 1 - Laleli, 3706 (216 - 228, H. XI. y.y.); 2 - çorum, 701 (La - 9a, H. 802) numamlardadır. Biz çorum nüshasından yararlandık. 19 -

İki nüshası

Yararlanma

imkanı bulamadığımız kit.apları:

20 -- Kitab as-Sabr ve'r-Rıda: Tek nüshası biliniyor. O da Bankipor, XIII, 1, Nr. 820 (3 varaklık bir (2) Fuad Sezgin, Geschichte der Arabischen Schrıfttums. Band r, s. 642, Leiden 1967. (3) Aynı yer. (4) Aynı yer. (5) Şevkiye İnalcık, al-Haris b. Esed al- Muhasibi ve Kitab al-Kasd, s. 54, Dipnot: 32, Doğu Dilleri, C. II, sayı; 1, Ankara 1971.

28

parça). Milli Kütüphane aracılığı ile istedik. Getirtmek mümkün olmadı. Otto Spies, İslca 6/1934' da tanıtmıştır.

21 - Muhasebat an-NüfUs: Berlin 2814 (80 b - Sl a , H. a13). 22 -- İhkam et-Tevbe : İki nüshası var: 1 - Berlin, Oct. 1435 (7 b - l1 b ); 2 - İndia office, 4646/2. 23 - Kitab an-Nasiha Li't-Talibin va'l-Farkı Beyn İsmail Saib 3319 (25 b - 36 a , H. 731). Bu kitabı okuma imkanım olmadı. Fuad Sezgin, İsmail Saib 5281 no daki Şerh al-Ma'rife ve Bez! an-Nasiha'nın bir nüshasını, bu kitabın bir diğer nüshası olaDak göstermiştir. Yanlıştır. at-Tıahkik va'l-Muddein:

24 - Başlıksız bir risale, Bursa Genel KitaphğL 1428 (34b - 40 a , H. VIII. y.y.) numarada. Mevcut kitaplıardan bir parça mı, yoksa kayıp kitaplardan birine mi ıait olduğunu tesl:lit edemedim. 25 -- Muhtasar al-Ma'ani: Bengal 1167 (15 - 17, H. XII. y.y.) Bu kitabı dıa Kitab as-Sabr va'r-Rıda ile

birlikte Milli Kütüphane mek mümkün olmadL 26 -

aracılığı

il.e istedik. Getirt-

Kitıab al-Gayba: Muht,asar al-Ma'ani'nin bir

nüshası ile birlikte Amerika, Princenton Üniversitesi

Kütüphan.esi'nde A. H. 758 (A. D. 1357) numaradaki rnecmuada kayıtlı olduğu aynı kütüphanenin kataloğunda zihedilmektedir. Milli ~ütüphane aracılığı il~ istedik. Yok cevabını aldık. 29

27 - at-Tefekkür va'l-'İtibar : İbn an-Nedim, Fihrist'inde Muhasibi'nin kitapları arasında sayar. (6) Fakat şimdiye kadar nerede olduğu bilinmiyordu. Abdulkadir AhmedAta, Kahire Üniversit'esi Kütüphanesinde yazmalar bölümünde, Cahız'a nisbet edilen «Kitıab al-İber ve'l'İtibar» ın Muhasibi'nin Kitab atTefekkür va'l-'İtibar'ı olduğunu söyledi. Ve bize bu kitabı kendi el yazısıyle tahkikli olarak yazıp gönderdi. Yal~ız bu kitap çalışmalarımızın sonunda bize ulaştığı için onu ihtiyaten çalışmalarımıza katmadık.

28 -- Kitab al-Ba's va'n-Nuşur, Paris 1913 (196203) numaradadır. Abdülhalim Mahmud, Muhasibi'nin olmadığı kanaatinde. Biz de aynı kanaata katılıyo­ ruz. Kayıp Kitapları

:

29 -

Fi'd-Dima'

30 -

al-Hubb Li'Ilah,

31 -

Fehm as-Sunan,

32 -

Davada

al-Kuıub.

lVluatebet an-Nefs, el-Ezher III, 632, mağ. 1039 (La - 19b ). Muhasibi'nin müstakil bir eseri olmayıp diğer kitaMarının nefis terbiyesiyle ilgili bölümlerinden seçmeleri ihtiva ediyor.

(6) İbn an-Nedim, al-Fihrist, s. 261, Kahire 1348.

30

II -

İNSAN GÖRÜŞÜ

~. Muhasibi'nin ana konusu insandır. Hayatın içinde hareket ve faaliyette bulunan insandır. Diğer konulara insandan dolayı ve insan için dokunur. Onun için asıl problem, insanın varlık karakterini, kausalbağlantılarını tasvir etmek ve yaşaması gerektiği hayat tarzını aydınlatmaktır'

\.İnsanı müşahhas bir bütün olarak görür. Onu ke-

sin çizgilerle birbirinden ayrılan alanlara ayırmaz. Ona göre insan, bu bütünlüğü içinde Tanrı tarafın­ dan yaratılmış bir terkiptir.}(1) 0, bu terkibin unsurl, No: 1101, İstanbUL. (5) Aynı yer.

Camllah

Kitaphğı,

109

ve taşıyıcısı olan real dünyayı Muhasibi ister, fakat günlük yaşantısını devam ettirmeye yetecek kadarıyla bilip tanımasını ister.

di

varlığının dayanağı

tanımasını

Batını

ilim y,ani değerlerin ilmi Muhasibi'de çok bir durum almakta ve varlığını insanın müşahhas bütünlüğünde bulan yüksek etik değerlerin bilgisi olmaktadır. Bu değerlerin yaşan­ ması, içsel (batıni) ibadetleri teşkil eder ve Muhasibi bunların genişçe bir listesini verir : «Ahiret hükümleri, batını ihadetlerdir ve onlardan bazıları: Vera, takva, zühd, sabır, rıza, kanaat, tevekkül, tefvid ... v.d. dir. Bunlıar h.eıaller ile gerçekleşebilir. Di~er p~;çala­ rı ise haramlar ile gerçekleştirilir. Onlar da fakirlikten korkmak, takdir edilmiş olana kızmak, başka­ larının uğradığı felaketlere sevinrnek (ğıll), kin, hased, aldatma, yükselme isteği, makıam s,evgisi, öğünme düşkünlüğü ... kibir, öfk.e, cimrilik, aç gözlüıük. .. v.d. dir.» (6) Bunlar ise olumlu ve olumsuz nitelikteki ah_ laki yüksek değerlerdir. Muhasibi bunları da ilmin konusu olarak görür. daha

açık anlamlı

Muhasibi'ye göre ilmin Son bölümü, «Allah'ı ve O'nun yaratıkları üzerind.eki tedbirini bilmektir. Bu ise derinliğine ulaşılamıyacak bir denizdir ve onu ancak iman sahibi bilginler bilebilir.» (7) İşte bu iİmi Muhasibi gerçek ilim kabul eder ve Peygamberimizin hadisine (8) atıf yaparak «bir takım fetvaları (6) Kitab al-Ilm, v. 32b - 33". (7) a. g:~ e., v. 33a. (8) «Bilginler peygamberlerin varisleridir,» hadisi.

no

bilmekle gerçek bilgi sahibi olduğunu iddia etme. Gerçek ilim Allah'ı bilmektir. Kim bu ilme sahip olduğu kanaiatine varırsa, kendisinin peygamberlerin mirasolanndan olduğunu iddia edebilir.» (9) Muhasibi, Tanrı'yı bir kere ilmin konusu, bir kere de ma'rifenin konusu olarak alır. İlim, kavramsal bilgi olduğu için, ilim yönünden Tanrı'nın bilinmesi konusunda fazla bir şey söyley~mez. Muhasibi'ye göre bilgi, teorik bir ihtiyacı tatmin için ya da toplum içinde bir üstünlük vasıtası (10) değil, bilgi ahlaki yıaşayış içindir; doğru davranışı kazanmak içindir. Yani imana göre yaşamak içindir. Bu nedenle Josef van Ess, «Muhasibi'de imanın objeleri ile bilginin objeleri içiçedirler. Kur'an da, her ikisi arasında kesin bir ayırım yapmamıştır. Bilgi vıah­ yedilmiştir. Vahyedilmiş olan Kelam' dan payalmadır,» (11) der. Muhasibi, Maiyyet al-Akl adlı kitabında aklın için iki ayrı delil görür: T;abiat (ayan-ı zahir) ve Nasslar (haber-i kahir). (12) Bu iki delil aklın varlığına delalet ettiği gibi, aynı zamanda aklın konusu olan realitenin yani varlığın iki ayrı v€chesidir. Aklınkarşısında duran bu reıalitenin önemini akıl açısından o kadar büyük görür ki, bu realiteyi asıl, aklı ise bu asıl olanın bir parçası olarak görür. vıarlığı

(9) Kitab al-Ilın, v. 33b. (LO) Risalet al-Müsterşidin. s. 133. (ll) Josef van Ess, a. g. e.; s. 79. (2) Maiyyet al-Akl, s. 232.

111

(13) Bu goruş ilim nazariyesi ıçın t~mel bir görüş­ tür. Hem tabiat ilimIerine, hem de manevı ilimIere açık oluşun imkanını taşımaktadır. Tabiat ilimIerine açık oluş da, Muhasibi'de bütün açıklığı ile vardır. Bunu da şu dört görüşünden çıkarıyoruz: ı - Bu dünyanın ilmi derken hemen arkasından, «Tanrı bu dünyayı adaletinden dolayı, ebedi hayata rızık olması için bina etmiştir,» (14) der. 2 Maiyyet al-Akl'da, tabiatı aklın varlığına delil ve dolayısiyle de onun konusu olarak görmüştür. (15) 3 - ilmin üçüncü konusunu belirlerken, Allah'ın. yamtıkları üzerindeki hükümlerini bilmek, der ki, bunda da tabiat kanunlarına (SünnetulIah) işaret vardır. (16) 4 tabiatı konu aİan Kitab al-Azama ve Kitıab- at-Tenbih'i yazmış­ br. Bizim ihtiyaten kendisine maletmediğimiz Kitab al-Iber vıa'l-İtibar'ın da onun olduğu kesinlik kazanır­ sa Muhasibi'nin bu yönü hakkında ilerde daha çok şey söyleyebiliriz. (17) Muhasibi'nin tabiata açık olan bu görüşü yanında, onda matematik bilgi ve matematik görüş eksiktir. Matematik görüşün olmadığı yerde tabiatın ilminden süz edilemez. Ve bu tavırla tabiat üzerine eğilmek, ondan söz etmek, tabiat üzerine düşüncelerden ileri gidemez. Muhasibi de bu tavırla tabiat üzerinde durmuş, onun hakkında yukarda belirttiğimiz kitabIarı da yazmıştır. İlerde tabiat konusunda, Muhasisbi'nin Aynı yer. (14) Kitab al-Ilm. v. 32b. (15) Maiyyet al-Akl, s. 232. (16) Kitab al-Ilm, v. 321.

(13)

(17)

112

Bkn.

(Kitabıarı

konusu, s.

30.)

tabiat üzerine, kosmos üzerine olan

düşüncelerini

gö-

receğiz.

Diğer

yönden Muhasibi'nin kendi özel ilgi ve enahlaki hayatın bütün safiyeti ile yaşanmasıdır. Bu sebeble o tabiatın bilgisinin ahlaki yaşantıya bir katkısınıgörmez. Muhasibi'ye göre Tanrı, insana tabiatın ilmini elde etmeyi ve onunla hesaplaşmayı bir görevolarak yüklememiştir. Muhasibi'nin devrinde henüz matematik - fizik anlamında birtabiat ilmi doğup, insan hayatına bir katkısı olmadığı ve Muhasibi, ilmi, ahlaki hayattansoyulmuş bir unsur olarak görmediğinden tabiat ilmini, insanın faaliyetlerine, davranışlarına katkısı olmayan bir bilgi olarak görür. Ve onUn elde edilmesi için sarfedilen emeği, veballi bir uğraşı olarak kabul eder. Hayata katkısı olmıyan bu ilme sahip olmak, insanlar arasında üstünlük taslamaya vesile olur. Bu sebeble de kendisinde iyi niyet olmayan bir faaliyettir. «Ey insanlar: V azifelerin sınırla:nnı öğrenmekte ve helalı, hararnı, vera'ı ve davranışlarda Allah'ıamaç edinmeyi bilmekte niyeti başa alın ... Eğer dini vazifelerin sınırlarını bilmezseniz zararlı olursunuz; üzerinize farz olanı öğ­ rendiğiniz ve onları yaptığınız zaman da mutlu olursunuz. Bu, iki kişi arasındaki üstünlük gibidir. Birisi ihtiyacı olmayan ilimIeri öğrenmeğe çalışır. Halbuki kıyamet gününde onlarınbilgisini terkettiğin­ den dolayı sorguya çekilmez. Fakat o bilgilerden ve onları öğrenmek için sarfettiği ernekten sorguya çekilir. Onların bilgisiyle ne istedi! Allah'a yaklaşma­ yı mı yoksa dünya nimeti ve hazıarını mı istedi! . Diğeri ise vazifelerin sınırlarının bilgisini ister ve dişesi,

113

bu bilgileri kim eldeetmezse Allah ona azab eder.»

(18) Bu görüşleri ile Muhasibi, tabiat dünyasına insanın günlük hayatının taşıyıcılığı dışında bir önem vermez ve günlük hayatına girdiği kadariyle onun, etik açıdan, ahlaki yaşantıya yararlı ve zararlı olması açısından bilinmesine önem verir. Bunun ötesinde onun tabiat üzerine düşünce yürütmesi, onunla günlük-pratik bilgilerin ötesinde ilgilenmesi, Tanrı'nın eseri olması, onda Tanrı'nın kudretinin yansıması ve Tanrı'nın varlığına delil olmasından dolayıdır. Muhasibl'nin 2::ı.manındaki tabiat, tıb ve tarih üzerindeki çalışmalardan habersiz olmadığını ve onun nazarında bu çalışmaların ne anlama geldiğini, aşağı­ daki pasaj açık olarak göstermektedir. «Ademoğlu semanın boşluğundaki bir kuşu indirmeyi üzerine almış ve indirmiştir. Denizlerin dibindeki balıkları çıkarm ayı üzerine almıştır ve çıkarmış­ tır. Yerin altında altın ve gümüşü çıkarmayı üzerine almış ve çıkarmıştır. Çöı ve ormanlardan yük hayvanlarını, develeri, vahşi ve yırtıcı ,hayv~mları yakalamayı üzerine almış ve onları yakalayıp ehlileştir­ miş ve kendi hizmetine sokmuştur. Engerekleri ve diğer yı.lanları yakalamayı üzerine ,almış ve yakalamıştır. Şeytanları tedavi etmeyi üzerine almış ve onları tedavi etmiştir. (19) Gökteki yıldızları tanımaal-Vasay:3" s. 35. (19) Biz muhasibi'nln şeytanların tedavisi kavramı ile ne kasteddiğini anlayamadık, kanaatimizce, zamanında tıbbın ve tedavi sanatının diğer ilim dallarına nisbetle hayret uyandıracak ölçüde ileri olduğundan ]önayedir.

cı3)

114

yörüngelerini, doğuş ve batış yerleriüzerine almıştır. Güneş ve ayın yerlerini, yörüngelerini, doğup ,hattıkları yerleri ve kendı babasından olmayan çocuğu (n nesebini)bilmeyi üzerine almış ve bütün bu üzerine' aldığı şeylerin hepsini öğrenmiştir. Hastanın hastalığını, hastalığın sebebIerini ve tedavisini, hastanın kendisine bakmaksızın, idrarına bakmakla tanımayı üzerine aldı ve öğrendi. Eski devirlere ait geçmiş kralların hayatları­ nı öğrenmeyi üzerine aldı, onları araştırdı ve yazdı. Fakat insanın bütün bu üzerine alıp yerine getirdiği şeyleri dünyada daha fazla şeye ulaşmayı istediği için yaptı.» (20) Yukardaki parçadagördüğümüz gibi, insan ilgi ve idrakinin ulaşabileceği varlık alanları, Muhasibi'nin de dikkatinden uzak değildir. F,akat bu sahalara gösterilen ilgi ve onların ilmine sarfedilen emek, insana görev değildir ve hiç bir zaman bunlar ahlak bilgisine üstün tutulmamalı ve onları ikinci plana itmemelidir. Henüz tabi at bilimlerinin hiçbir başarısı o;ınadığ'ı bir dönemde, bu ilimIere karşı ilginin henüz uyanmadığı genel tutuma, Muhasibi'nin tutumu uygundur. Muhasibi'ye göre önemli olan, elde edilmesi vazife olan ilim, insanların araştırıp ortaya koyduğu bilgi değil, Allah'ın VGhiy yolu ile bildirdiği vazifelerin' bilgisidir. Tanrı bu bilgileri nass'lar olarak ortaya koymuş ve insanın bilmesinin konusu yapmış­ tır. Çünkü, ,Allah, ilmi koydu ve Allah'ı ve Allah'ın V8zife kıldığı ve sevdiği şeyleri bilmeleri ve onları AIy1 ve

adlarını,

nı öğrenmeyi

115

lah için yerine getirmeleri;

Allah'ın

haram

kıldıkları­

nı bilmeleri ve onlardan kaçınmaları, ve yine Tanrı'1a­ rını

bilmeleri ve ondan korkmaları, (AHah'ın) sevabı­ bilip onu istemeleri, azabımn büyükLüğünü bilip ondan kaçmaları için ilmi kullarına öğ­ retti.» (21) Kur'an'da ilmin tanımının yapılmadığı ve genelolarak bilginin, nelerin bilgisi olduğu belirtilmediği halde, Muhasibi devamla, «kimin kalbine çekinme ve Allah'dan korkma gıalip gelmezse, o ilimde cahildir. Çünkü: Tanrı bilginleri böyle nitelendirdi ve, "ancak kullar-ının bilginleri Allah'dan koi'kanLardır, (22) buyurdu,» (23) der. Bir başka yerde ise daha belirgin olarak, «ilim Allah korkusu ve Ahiret'i dünyaya üstün tutmaktır. Ve Allah'a giden yolu bilmektir.» (24) nın çokluğunu

Özetleyecek olursak Muhasib'i'ye göre ilmin konuları insanın günlük hayatının day,andığı kadarıyla tabiat, ahlaki yaşantısının kategorileri olan değerler, Tanrı ve Tanrı'nın tedbirinin (determination) içinde işlediği tabiat. Bilgi, süje ile obje arasındaki bir bağ olarak tanımlanır. Muhasibi'ye göre bilginin objelerini yukarda belirtmeye çalıştık. Bilginin diğer kutbunu teşkil eden süjenin yani insanın bilme yönünden y,apısı nedir? Bilgiyi nasıl gerçekleştiriyor? Bunu da, «Bilgi Teorisi,» başlığı altında ele alacağız. (21) ar-Riaye, s. 526. (22) Fatır, ayet: 28. (23) ar-Riaye, s. 526. (24)

116

Adab

an-Nufüs, v.

91h.

2 -

Bilgi Teorisi:

Önems.ediği ve bilgisini gerekli

gördüğü alanlar

ne kadar dar olursa olsun Muhasibi bilgiyi, insanın onsuz yaşanamıaz, onsuz görev yapılamaz bir şartı olarak görür. Ve bilginin elde edilmesi konusunda çok önemli düşünceler ortaya koyar. Ona göre insan bilgisi doğuştan gelen herhangi bir unsur taşımaz. Bilgiyi insan kendi tecrübeı:;i ile elde eder. Bilginin konusunu da, daha önce belirttiği­ miz gibi, insanın dışınıa ve karşısına koyar. Buradan ileriye bir adımın atılması gerekirdi. O da, bilginin süje ile obje arasındaki bağ olduğu. Muhasibi bu adı­ mı atm az, ama onun sisteminden de bu tanım çık­ maktadır. Tabii Muhasibi'ye göre, bu süje ve obje, varlık karakteriLeri yönünden Tanrı'nın yaratmış olduğu şeylerdir. Ama bu yaratılmışlık şartları içinde süje ve obje, var - olan şeylerdir. Ve biri diğerinin eseri olmadığı gibi, birinden kalkılarak da diğ.erine varılamaz.

(1)

Bu süje ile obje arasındaki, bu iki kutup arasındıa­ ki ilişkiyi bilgi aktIarı kurar. Bu kavramların hiç birisi Muhasibi'de yoktur. Fakat o tabii (naiv) tavrı içinde hiç bir konstrüksiyon ve zorlamaya gitmed.en, hayat içindeki insıanın, objeler dünyasının kop\ 1)

Hilmi Ziya Ülken, Varlık Ve Oluş, s. 33; Genel Felsefe Dersleri, s. 47, 53, Ankara 1972.

117

olan insanın, bu bilgi aktlarının beiçinde objesine yönelen insanın, kendisini nasıl öğrenmeye vereceğini tasvir eder. Muhasibi'ye göre insan bilgisi, tecrübeden gelir~ İnsan doğuştan hazır bilgi getirmez. Üstelik insanın bilgisini tecrübe ile, kendi imkanları ile elde edemiyeceği, kendisinde ona yetenek olmayan yönü de vardır ki, o da şeyLerin adıdır. İnsan şeylerin adını baş­ kasının öğretmesi ile öğrenir. Tanrı Hz. Adem'e varolan şeylerin adlarını öğretmiştir. (2) Onun nesli de birbirinden öğrenegeımiştir. maz bir

parçası

raberliği

«Akı] .sahibi olan insan, şeylerin adlarmı (doğuş­ tan) bilmez. Ancak çocukluğundan beri gördüğü ve işittiği şeylerin (adlarınm) öğretilmesi ile öğrenir. Şeyleri aklı ile bilir ve onlarınanlamlarmı ayırır.» (3) Muhasibi insanın doğuştan, ne kavram ne de tasavvur getirdiğini kabul eder. Bütün bilgilerimiz süje ile obje arasındaki bağı sağlıyan bilgi aktıarının mahsuıüdür. «Eğer şeylerin adlarını işitmek, sonra da şeyleri görmek demek olan bilgi (duyumlar) yardımı ile akıl yürütme (istidlal) olmasaydı, insan onları rüya ile de bilirdi. Fakat hiç bir ismi ve anlamları arasmdaki hiç bir ayrılığı bilemezdi.» (4) Muhasibi bilginin oluşumunda adlarm öğrenilmesine önem ve Dncelik vermektedir. İnsan, şeylerin adlarını zihninde doğuştan getirmez, ama onları kendi tecrübesiyle de öğrenemez. Onları mutlaka bir başkasından

(2) Bakara, ayet: 3I. (3) Maiyyet al-Akl, s. 206. (4) Aynı yer.

118

öğrenir.

Bu öğrenme, kaynağını ve başlangıcını Tann-Adem ilişkisinde bulur. «Tanrı'nın meleklerini nitelendirişini duymadın mı ?» diye soran Muhasibi, «çünkü Tanrı onlardan, şeylerin isimlerini kendisine bildirmelerini isteyince, onlar da, bizim bilgimiz yoktur, dediler. Bunun üzerine Hz. Adem (A.S.) a /2mrettl. O da meleklere onları bildirdi. Çünkü Tanrı şey·· leri (n adlarını) ona öğretmiştir.» (5) Muhasibi bu görü~ünü Kur'an'a dayatmaktadır. (6) Şeylerin adları bilinmeden onlardan gelen duyu verileri, ancak bir duyumlar yığını olarak kalır. Duyuların konusu ve duyumların kaynağı olan şeylerin adları bilinmeden l(; duyu (akıl yürütme = istidlal), bunlarıişleyip bilgiyi oluşturamaz. Burada Kant'ın, «kavramsız idr,ak kör; idraksiz kavramlar boştur,» düşüncesinin bir başlangıç niteliğindeki durumunu görüyoruz. Muhasibi,

Allah'ın

bilmesi ile

insanın

bilmesi arasındaki farkı gösterrneğe çalışırken, insanın bilgisinin tecrübeden geldiğini açık olarak söyler. «Eğer biz hiç kitap görmemiş olsa idik v,e yazı yazmasını da öğren­ meseydik, anlamlı muhtevası telif edilmiş bir kitabı bahrnin ile yazmanıız .asla mümkün olma;~dı. Bütün yapılan şeyler de tıpkı böyledir, Bir kimse öğrenmek ıçın görmez ve bilmesi amacı ile kendisine göst.erilmezse, asla bir şey meydana getiremez.» (7)

(5) Aynı yer. (6) Bakara, ayet: 31 - 33. (7) Muhasibi, Fehm al-Kur'an, s. 338, Hüseyin Kuvvetli neşri, Beyrut 1971.

1Hı

Muhasibi'nin, insan bilgisinin tecrübeden geldi~ böyle açıkca ortaya koymasının önemini, ahlak bölümünde, insan hürriyeti bahsinde göstermeğe ça-

ğini

[ışıaeağız.

Bilginin tecrübeden geldiğini söyleyen ve bilginin süje ile obje arasındaki münasebetten doğduğunu gören Muhasibi, bu münasebeti kuran bilgi aktlarının nasıl çalıştırılmıası gerektiğini, sisteminin taşıyıcısı niteliğinde olan ar-Riaye'sine girişte ele alır. «Bilgi probleminde süje ile obje arasında münasebet kuran aktIar, idrak, müşahede, deneme ve sınamadan ibaret olan tecrübe ıakt'ı; izah, anlama, düşünme, mukayese, taklit, terkip, indüktion,d~düktion, seziş ... v.d. gibi aktlardır.» (8) İnsanı tasvir ederken insanın bütünlüğünden kalkan Muhasibi, öğrenme süreci içinde de bilgi aktlarının birlikte görev yaptığını asla gözden uzak tutmaz. «(Tanrı) bizi öyle yarattı ki, okuduğumuz şeye, bütün işitme yeteneklerimizle kulak vermeksizin ne öğrenebilir ne de anlıyabiliriz. Eğer dikkatle dinlers~k, aklımızı dinlediğimiz şeyden başka bir şeyde düşünmekt,en alıkoyar ve iş başında tutarız. Söyleneni içimizde yüceltmeden de anlayamayız.» (9) Muhıasibi'nin bu iki anlayışı, bilgi teorisinde de etkisini gösterir. Ona göre ilmin asıl konusu, Kitab, Sünn~t ve bilginlerin sözleri He, değerlerin duyulup yaşanmasının tasvirleri olduğu için, işitmenin dışın­ da diğer dört duyu organına, öğrenme vetiresinde

(8) Takiyettin Mengüşoğlu, Felsefeye (9) Fehm al-Kur'an, s. 312.

120

Giriş,

s. 225.

fazla önem vermez. Ancak onların dikkati dağıtıcı olan olumsuz ~tkileri üzerinde durur. «İnsan, organlarını zıahiri (real) şeylerle meşgulolmaktan alıko­ yar ve batını şeyler üzerinde gereksiz düşünmeden geri durur; kalbini, 'üzerinde düşünmek istediği şey­ den gayrisinde düşünmekten menederse, dikkati toplu ve aklı iş başında olur.» (LO) İnsan ilgisinin alanının genişliğini belirtmek için, Ebu Hureyre'den biz~ ulaşan şu hadisi zikreder: Peygamberin, «her insanın kalbinden her konuda (vadide) bir bölümü vardır. Kimin kalbi bütün alanlara dağılırsıa, herhangi bir alanda Allah'a önem vermez ve helak olur,» buyurduğunu rivay~t eder. (11)

.

~

_

.

_.._____...

_

Duyu organl,arımız real varlık alanı ile münasebetimizi kuran psiko - fizyolojik fonksiyonlarımızdır. Real dünyanın bilgisi Muhasibi'nin ilgi alanı dışında kaldığından Muhasibi'nin önem verdiği varlık alanları ile münasebetimizi sağlıyan düşünm~, dikkat, anlama ... gibi bilgi ,aktlarımızı, objeleri üzerinde yoğun­ laşmıaktan alıkoydukları için diğer duyu organları­ mıza, bilgi yolunda eng,elleyici gözle bakar. Onları asla reddetme cihetine gitmez. Çünkü mevcud bilgiyi anlamada onlardan yararlanmayı asla ihmal etmez. «Aklımı nasıl toplu tutayım ?» diye konuyu ortaya koyar. Ve, «duyu organlarını aklın meşgulolmadığı şeyle meşgul etmemekl~, her duyunu anlamana yardımı olan şeye kunanmakla, mesela Mushaf'a bakmakla, kendin ve başkasının okumasını dinlemen gibi... Qünkü sen, duyularını aklın meşgul ___ ---_0---

(10) ar-Riaye, s. 79. (11) Aynı yer.

121

olduğu şeyden başkasiyle, meşgul

etmezsen ve akda ondan başkası üzerinde durup düşünmekt.en korunursa, dikkatin toplu ve uyanık olur. Aklın uyanık olunca zihnin keskinleşir, zihnin keskinleşince anlama isteğin de daha kuvvetli olur, böylece de yakin doğar, hatırlama netleşir ve üzerinde düşünme kuvvet bulur.» . (12) Viatta Muhasibi işitme duyusuna o kadar önem verir ki, işitme onun bilgi teorisinin ve eğitim felsefesinin belkemiğini teşkil eder. Çünkü onun ön plana aldığı bilgi sahası ile münasebetimizi işitme duygusu sağlar. Bu görüşünde de Muhasibi yine Kur'an'dan kalkar.: «Doğrusu bunda, kalbi olana veya hazır bulunup kulak verene ders vardır.» (13) «Kur'an okunduğu zaman ona kulak verin, dinleyin ki merhamet olunasınıv>, (14) Sisteminin taşıyıcı­ sı durumunda olan ar-Riaye'sine Muhasibi, telif metodu gereği, muhayyel soru sahibine şu tavsiye ile başlar: «Sordukların hepsini de anladım. Sordukları­ na cevabımdan önce seni, iyi dinlemeye teşvik etmekle cev,ap veriyorum ki, Allah'ı, seni kendisine çağırdı­ ğı herşeyde anlamaya, dinlemen i1~ ulaşman için. Sanıa cevap verdiğim şeyleri dikkatle dinlemeyi başa aL. LJmulur ki, Tanrı sana söylediğim şeyleri anlamanı sanıa faydalı kılar .... Çünkü Allah Kitab'ında, Allah'ın sevdiği ve istediği şekilde dinleyene, dinlediği, şeyde bir ders, bir ibret olduğunu bize bildirdi.» (15) Yine Muhasibi dinlemenin önemini belirtmeye delın

2) Fehm al-Kur'an, s. 319. (L3) K:H, üyet: 37. (14) Araf, üyet : 204. (5) ar-Riaye, s. 32.

(J

122

va:inla, «kim Allah'ın hitabını veya bir hikmeti veya bir ilmi veya bir nasihatı, kendini, dinlediğinden baş­ ka bir şey ile ilgilendirm~ksizin dinler ve dinlediği şeyi kalbi ile de gözetlerse, dinlediği şeyde ona ders vardır.» (16) Dinlemenin (işitmenin); bizi obje ile münast2bete getiren akt modusu olarak nasıl gerçekleştirileceğini de, çok etkisinde kaldığı Vehb b. Münebbih'den bir rivayet ile tasvir eder. «Vehb b. Münebbih'den rivayet edildi ki, organların sükun,eti, gözün konusu dışına çıkarılmaması, kulakla dinleme, aklın o anda konu içinde olması ve öğrenileni yapmağa azmetme, işitmenin gereklerindendir.» (17) Bilgi, ne bir tek bilgi aktının ne de bir tek insan kabiliyetinin başarısıdır. Bilgi, bilgi aktlarının birlikte ortaya koydukları bir başarıdır. Bilgi aktlarından birisi de düşünme aktıdır. Düşünme ,aktı sadece duyu organle.rının konu~u olan idrak aktının bize verdiği şeylerle de y~tinmeyip ideal varlık alanına da uzanır. Ama düşünmeyi, hayal dünyasında başıboş bırakma­ mak için, başa işitmeyi yani ona göre idrak aktını koyar. İşitmenin konusu olan şeyler, var - olan şeyler­ dir. İşitmenin şartları yerine getirilince dikkat, önemseme gerçekleşiyor; bu da insanın' o konuda bütün zihni ve bedeni ile yoğunlaşmasıdır. Muhasibi'nin hayal dünyasında başıboş dolaşmasını da önlediği düşün­ me aktı iş başındadır. «Dikkat toplu olunca, sonra da aklına değil Allah'a tevekkül ederek düşününc~, AIlah'ın lutfu ile düşünme yolu ona açılır.» (l8) Düşü(L6) Aynı yer. (17) Aynı yer. (18) a. g. e., s. 79.

123

nen bir

varlık

olarak insan,

düşünmeden insanlığını

gerçekleştiremez. «İbret almasının

(i'tibar) çoğalma­ sı, bilgisinin artması ve fazilette yüks~lmesi için insan, düşünme, görme (nazar) ve hatırlamaCLan müstağni olamaz. Kim az düşünürse ibret alması da azalır; ibret alması ,azalınca ilmi, azalır, ilmi azalın­ ca bilgisizliği artar ve noksanlığı ortaya çıkar. Böylec~ iyiliğin hazzını, yakinin serinliğini (sükununu) ve hikmetin ruhunu bulamayıacaktır.» (19) Bilgi, insan kabiliyetlerinin tümünün bir mahsulü ve Muhasiblde insanın bütünlüğünden kalktığına göre, anl,ama aktını, hem de şartlarına uygun bir anlama aktını, bilginin oluşumu 'içinde asla ihmal etmez. «Kim anlamayı gerçekleştirirse ilimd~ ileri (bftriz) olur.» (20) Ve Tanrı, «kullarına konuşmayı bırakmak ve akıllarını uyanık bulundurmakla Kitab'ını dinlemeyi, kullarının O'nu anlamaya ulaşabilme­ leri için emretti. Buna aykırı davranıp dikkatli olmayanları da kötüledi,» (21) diyen Muhasibi, anlama aktının gerçekl~şmesi için o şeyi sevmemizin, onu sevgi ile karşılamamızın, ona açık olmamızın da şart olduğunu, anlaşılması istenen şeye karşı sevgisiz ve soğuk bir tavırla yönelmekle anlamanın gerçekleşemi­ yeceğini, «sevmek için anlamanın, anlamak için de sevmenin,» şart olduğunu ve bunun insanın fıtratm­ dan geldiğini, kendisine göre en halis bilgi kaynağı olan Kur'ıan'ın anlaşılmasını tasvir ederken söyler. olduğuna

(9) Maiyyet al-Akl, s. 235. (20) Kitab al-Ilm, v. 32h. (21) ar-Riaye, s. 33.

124

yüceltcm;;: ~Jüyüy~l.nce senin yanında, Allah'ı büyültüp sevdiğinde:ı -,