Moja globalizacja, czyli, dookoła świata i z powrotem

Miejsca, do których podró¿uj¹c w latach 1997-2000 d

h dotar³ Autor dooko³a œwiata i z powrotem.

Moja g lobalizacja

UCZNIOM I STUDENTOM oraz wszystkim, którzy siê ucz¹ i studiuj¹

Spis treœci R OZDZIA£ I

Od WIDER-a do TIGER-a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Miêdzy ONZ-tem a Oksfordem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przez okna Banku Œwiatowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uniwersyteckie ¿ycie od Atlantyku do Pacyfiku . . . . . . . . . . . . . . Transformacja widziana z Waszyngtonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W 18 dni dooko³a œwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tygrys a sprawa polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 27 35 45 60 76 92

R OZDZIA£ II

Œwiat, polityka, pieni¹dze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Waszyngtoñski szczyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wygraæ OECD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ba³tyk Œródziemny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poszukiwacze zaginionego konsensusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rosyjski syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pakiet 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Strategia dla Ukrainy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spotkanie z Gorbaczowem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odmro¿enie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gospodarka ery komputerowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103 106 109 112 116 119 122 126 129 132

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42.

Rosyjski wirus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euro-2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czas sprzedawaæ, czas kupowaæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Karnawa³ w Rio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rynki, polityka i ekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kolizje i intrygi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przemeblowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Z Eurolandu do Disneylandu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gaucho i kowboje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwi¹zaæ czy uwolniæ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Default, czyli wspólny jêzyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W poszukiwaniu nowego ³adu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niezale¿ny z³oty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mysz ci¹gnie myszkê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 milionów ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Od szoku do terapii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wêdruj¹c szczytami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podatki a formowanie kapita³u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Królik za tygrysem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kapita³owy swing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tam gdzie roœnie herbata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wszyscy ludzie prezydenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Liberalizacja a redukcja ubóstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Miêdzy IMF a CIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bia³e noce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nie czekaj¹c na Moj¿esza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ani strategia, ani dla Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I strategia, i dla Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Po¿ar buszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ró¿ne oblicza kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wirtualna klasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uwaga, œwie¿o malowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

135 138 141 144 147 150 153 155 158 161 164 167 170 172 175 178 181 184 187 190 193 196 199 202 205 208 211 214 217 220 223 226

43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74.

D³ugi, interesy i rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Po³udniowy Pacyfik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Globalna gospodarka i narodowe interesy . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozs¹dek, polityka i gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przez ró¿ne oczy widziane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spadaj¹ce jab³ko Newtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tego roku w Waszyngtonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak ¿yæ z inflacj¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nowa ekonomia instytucjonalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lot æmy do ognia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Triada zrównowa¿onego rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Si³a s³ów i faktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Po obu stronach muru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . EBOiR przyznaje racjê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Strach przed w³asnym cieniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Syndrom niedostatecznego tempa wzrostu . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak obni¿y³em podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Papers.ssrn.com pod choinkê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prognozy i polityka a rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dwie globalizacje i mi³e oblicze rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fin de millénaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Boom koñca wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ucieczka do dolara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trudno przewidzieæ wczoraj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Drzemi¹cy kontynent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dane dobre, z³a polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Po¿egnanie z Camdessus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przedwioœnie ludów? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nie têdy wiedzie droga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eksperymenty i ekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Architekci i dekoratorzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czekolada a sprawa polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

229 232 235 238 241 244 247 250 253 256 260 263 266 269 273 276 279 283 286 289 292 295 298 302 305 308 312 315 318 322 325 329

75. 76. 77. 78. 79. 80. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97.

Powrót na polskie drogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fundusz z ludzk¹ twarz¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uniwersytecki tryptyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Globalizacja i nierównoœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spekulacje i inwestycje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak w Polsce rosn¹ podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wszystko na sprzeda¿? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bardzo d³ugie cykle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chiñskie otwarcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gmina Centrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kolej rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rosyjskie drogi i bezdro¿a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W pogoni za rozwiniêtym œwiatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chorwacja na zakrêcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Widnokr¹g . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Viva Mexico! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wszystkie barwy zieleni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Od peryferii do peryferii? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sztuka prognoz i polityki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niech ¿yje transformacja! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antyinflacyjna dieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tygrys zdech³. Niech ¿yje tygrys! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

332 335 338 341 345 348 352 356 359 363 366 369 373 377 380 384 387 391 394 398 401 405

R OZDZIA£ III

Wypowiedzi w prasie œwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . 411 1. Zmiana rz¹du nie zaszkodzi polskiej gospodarce Change of government will not hurt Polish economy . . . . . . . . . 411 2. Albania p³aci wysok¹ cenê Albania pays heavy price . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412

3. Post scriptum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Rosja powinna stawiaæ naród na pierwszym miejscu Russia Should Put Its People First . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Polski model redukcji d³ugu dla Rosji Polish model for Russian debt relief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Nie porzucaæ Rosji Don’t abandon Russia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Nie wirtualna gospodarka, lecz niew³aœciwa polityka gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

413 419 421 423 423

R OZDZIA£ IV

Z dziennikarskich notatników . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 1. Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek Puolan palatseista Helsingin hiljaisuuteen . . . . . . . . . . . . . . . . 429 2. Gospodarki nie mo¿na budowaæ na ruchomych piaskach Taloutta ei rakenneta lentohiekalle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 3. Rzecz nie w szoku, lecz w terapii W rozmowie z W³adimirem Popowem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 4. Dobry minister finansów zawsze ma wê¿a w kieszeni Z dyskusji w redakcji Komersanta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434 5. W Rosji by³ najgorszy na œwiecie neoliberalizm W rozmowie ze Swiet³an¹ Babajew¹ i Andriejem Kolesnikowem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 6. Pokojowe rozwi¹zanie problemu Timoru Wschodniego korzystnie wp³ynie na gospodarkê Indonezji . . . . . . . . . . . . . . . 439 7. By³y wicepremier i minister finansów Polski z³o¿y³ kurtuazyjn¹ wizytê Prezydentowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 8. Kontrola to s³uszna decyzja Controls – the right decision . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 9. Liberalizowaæ szybciej, ale ostro¿nie: prof. Ko³odko . . . . . . . . . . . . Liberalise faster, but carefully: Prof. Kolodko . . . . . . . . . . . . . . . 442

10. Ignorancja z Zachodu W rozmowie z Mih¹ Jenko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 11. Nie wierzcie, ¿e przysz³oœæ zale¿y od przesz³oœci W rozmowie z Aleksandrem Iwanterem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 12. Do roku 2004 chorwacki PKB wzrastaæ bêdzie 6 procent rocznie, a za 50 lat dogonicie kraje rozwiniête W rozmowie z Ratko Boœkoviæem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450

Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 Inne ksi¹¿ki Autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467

SERWIS FOTOGRAFICZNY . . . . . . . . . . . . . . . 471

Rozdzia³ I

Od WIDER-a do TIGER-a

1. Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek By³a ju¿ œroda, 5 lutego 1997 roku, gdy o drugiej nad ranem wyszed³em z gmachu Urzêdu Rady Ministrów przy Alejach Ujazdowskich. Wtedy ju¿ po raz ostatni oficerowie BOR-u odwieŸli mnie pustymi ulicami do domu. Gdy w latach 1994-97 by³em w rz¹dzie, czêsto o podobnej porze – prawie zawsze po pó³nocy – wraca³em do domu, aby wczeœnie rano znowu wracaæ do nigdy niekoñcz¹cej siê pracy. Tym razem noc by³a jeszcze krótsza ni¿ zazwyczaj, bo musia³em jeszcze trochê popracowaæ i spakowaæ siê. O wpó³ do siódmej rano ponownie siedzia³em w samochodzie, aby szybko dojechaæ na cotygodniowe spotkanie ze s³uchaczami mazowieckiego „Radia dla Ciebie”. Stamt¹d zaœ jeszcze szybciej na Okêcie, aby o ósmej mieæ zapiête pasy i w chwilê potem wystartowaæ. Ju¿ z prywatnym, a nie z dyplomatycznym paszportem. By³o szaro-buro, pada³ deszcz i nie mia³em najmniejszej nawet ochoty rzuciæ okiem na pierwsze strony gazet, które podsuwa³y mi uœmiechniête stewardesy. Widnia³o na nich du¿e zdjêcie, na którym Prezydent RP, Aleksander Kwaœniewski, wrêcza za zas³ugi w dziele reformowania i rozwoju polskiej gospodarki odchodz¹cemu wicepremierowi do spraw gospodarczych i ministrowi finansów Krzy¿ Komandorski Orderu Odrodzenia Polski. Ciekawe ¿e przez minione dwadzieœcia lat nie otrzyma³em ¿adnego odznaczenia pañstwowego, ale za to tym razem – jedno z najwy¿15

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

szych. Jeœli zaiste koresponduje to z tym, co uda³o siê uczyniæ dla dobra rozwoju Polski, to mo¿na siê tylko cieszyæ. Wtedy jednak trzeba by³o patrzeæ ju¿ w inn¹ stronê. Lecia³em do Helsinek. Zwa¿ywszy na godzinn¹ ró¿nicê czasu, wyl¹dowa³em tam wkrótce po jedenastej. Pada³ œnieg. Na lotnisku powita³ mnie nasz ambasador w Finlandii – Józef Wiejacz. Dyplomata wielce zas³u¿ony nie tylko dla dobrej wspó³pracy polsko-fiñskiej, ale tak¿e dla naszej aktywnoœci na szerszej scenie miêdzynarodowej, wczeœniej bowiem pe³ni³ wiele wa¿nych funkcji, miêdzy innymi radcy na placówce w Waszyngtonie oraz ambasadora we W³oszech, a bezpoœrednio przed swoim wyjazdem do Helsinek by³ wiceministrem spraw zagranicznych. Gdy tylko by³a ku temu okazja, przez ca³y czas pobytu w Helsinkach chêtnie wspó³dzia³aliœmy. S¹dzê, ¿e niektóre z organizowanych, tak¿e z inicjatywy ambasady, spotkañ w krêgach politycznych i naukowych, a zw³aszcza poœród przedsiêbiorców i inwestorów, sprzyja³y intensyfikacji wspó³pracy miêdzy Polsk¹ i Finlandi¹. Na helsiñskim lotnisku – sk¹din¹d niezwykle funkcjonalnym, co okaza³o siê bardzo wa¿ne, poniewa¿ potem przewija³em siê przez nie wiele razy – oczekiwa³ mnie równie¿ profesor Giovanni Andrea Cornia. By³ on (do koñca 1999 roku) dyrektorem WIDER-a, czyli Œwiatowego Instytutu Badañ Rozwoju Gospodarczego funkcjonuj¹cego w ramach Uniwersytetu Organizacji Narodów Zjednoczonych1. W ten sposób te¿ sta³em siê „dyplomat¹”, gdy¿ jako pracownikowi struktur ONZ-towskich przys³ugiwa³ mi taki status. Lec¹c tam nie zdawa³em sobie z tego sprawy, ale skoro mo¿na by³o zostaæ „dyplomat¹”, to dlaczego nie? Nawet kilka razy skorzysta³em z ma³ego parkingu przed lotniskiem Vaanta, co bardzo siê przydawa³o. Samochód chwilê posta³, w tym czasie mo¿na by³o wzbiæ siê w przestrzeñ, po dwudziestu minutach wyl¹dowaæ po drugiej stronie Zatoki Fiñskiej w Tallinie, wyg³osiæ wyk³ad na tamtejszym uniwersytecie i jeszcze wróciæ do WIDER-a przed koñcem dnia.

Strona internetowa WIDER-a informuj¹ca o projektach badawczych, publikacjach i innych formach aktywnoœci naukowej tej placówki znajduje siê pod adresem: 1

http://www.wider.unu.edu

16

Od WIDER- a do TIGER- a

Ta placówka naukowa powsta³a w 1984 roku, miêdzy innymi z inspiracji Amartya Sena, póŸniejszego pracownika instytutu i laureata Nagrody Nobla, któr¹ uzyska³ w dziedzinie ekonomii w 1998 roku2. Nie licz¹c udzia³ów w konferencjach naukowych, mia³em okazjê goœciæ ju¿ tam dwukrotnie wczeœniej – w 1988 i w 1989 roku. Ka¿dy z tamtych pobytów te¿ zaowocowa³ ciekawymi wynikami badañ oraz publikacjami3. Tym razem jednak wyzwania by³y wiêksze, a zakres planowanych studiów i prac badawczych daleko szerszy. Wyjaœniæ jednak trzeba wpierw, dlaczego w³aœnie wtedy – na przedwioœniu 1997 roku – odszed³em z rz¹du? Dlaczego, jak to napisa³ w liœcie przys³anym kilka dni po wyjeŸdzie jeden z pos³ów, zdecydowa³em, ¿e pora odejœæ z aktywnej polityki w³aœnie wtedy, kiedy to wed³ug doœæ zgodnej opinii sejm przyj¹³ najlepszy w latach dziewiêædziesi¹tych bud¿et? Otó¿ w³aœnie dlatego: by³em przekonany, ¿e to co mo¿na by³o dobrego w istniej¹cych warunkach uczyniæ, zosta³o w³aœnie zrobione. Najlepiej jak tylko potrafi³em. Nigdy nie by³em zawodowym politykiem, zawsze zaœ uwa¿a³em, ¿e mo¿na siê ni¹ dla dobra sprawy zaj¹æ, jeœli jednoczeœnie spe³nione s¹ dwa warunki. Po pierwsze, trzeba mieæ rzeteln¹, opart¹ o dobr¹ teoriê ekonomiczn¹ wiedzê, co nale¿y zrobiæ. Po drugie, musz¹ istnieæ niezbêdne warunki polityczne umo¿liwiaj¹ce w sensowym zakresie realizacjê tych zamierzeñ. Jeœli oba warunki nie s¹ spe³nione, ktoœ naprawdê odpowiedzialny nie powinien siê do polityki zabieraæ. Zanim na pocz¹tku 1994 roku przyj¹³em propozycjê pracy w rz¹dzie, dwukrotnie wczeœniej odmówi³em: w sierpniu 1989 roku i ponownie w paŸ-

2 Zgodnie z oficjalnym uzasadnieniem Komitetu Nagrody Nobla – Amartya Sen dosta³ to wyró¿nienie „za wk³ad do ekonomii dobrobytu” (welfare economics). W szczególnoœci chodzi o badania na temat stosunków podzia³u i przeciwdzia³ania ubóstwu. 3 Po wizycie w roku 1988 ukaza³o siê opracowanie pt. Reform, Stabilization Policies, and Economic Adjustment in Poland, WIDER Working Papers, WP 51, UNU/WIDER, Helsinki 1989, a w rezultacie projektu badawczego realizowanego w roku 1989, wspólna z profesorami Marianem Ostrowskim i Dariuszem Rosatim, publikacja pt. Stabilization Policy in Poland: Challenges and Constraints, WIDER Working Papers, WP 81, UNU/WIDER, Helsinki 1990. W oparciu o tamte badania w Polsce ukaza³a siê ksi¹¿ka Kryzys, dostosowanie, rozwój, PWE, Warszawa 1989, s. 148.

17

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

dzierniku 1993 roku. Nie dlatego, ¿e nie wiedzia³em, co czyniæ. Bynajmniej; pisa³em i mówi³em na ten temat bardzo du¿o, tak¿e w latach 1989-914, kiedy to uczestniczy³em w pracach Rady Ekonomicznej Rady Ministrów kierowanej przez profesora Witolda Trzeciakowskiego i póŸniej, gdy nieustannie toczy³y siê debaty na temat sposobów naprawy Rzeczypospolitej, a zw³aszcza wprowadzania mechanizmów rynkowych do gospodarki. Wtedy odmówi³em, poniewa¿ uwa¿a³em, ¿e nie by³y spe³nione warunki polityczne umo¿liwiaj¹ce realizacjê polityki gospodarczej, któr¹ uwa¿a³em za s³uszn¹. A przecie¿ nie mog³o mnie interesowaæ paranie siê inn¹, gdy¿ polityka powinna s³u¿yæ rozwi¹zywaniu na gruncie ekonomicznym problemów spo³ecznych. W kilka miesiêcy po nieprzyjêciu propozycji wejœcia w sk³ad rz¹du, bezpoœrednio po wyborach z jesieni 1993 roku, wyjecha³em za granicê. Gdy wkrótce potem, pewnego póŸnego lutowego wieczoru, w moim mieszkaniu, na jednym z niezliczonych „koñców œwiata”, zadzwoni³ telefon i ówczesny premier rz¹du – Waldemar Pawlak – zapyta³, kiedy wracam, wiedzia³em, ¿e sytuacja siê zmienia. By³em wtedy w Tokio i prowadzi³em badania oraz seminaria w japoñskim Instytucie Polityki Fiskalnej i Monetarnej. Przed sob¹ mia³em dalsze plany zawodowe i zwi¹zane z tym podró¿e, ale wakat powsta³y po niespodziewanej rezygnacji z funkcji ministra finansów Marka Borowskiego stworzy³ nowe okolicznoœci. Telefony z Warszawy odzywa³y siê coraz czêœciej. Z Tokio polecia³em przez Pacyfik na wyk³ad do Los Angeles. Tam dowiedzia³em siê, ¿e kandydatura profesora Dariusza Rosatiego nie zy-

W tamtym czasie ukaza³o siê kilka moich ksi¹¿ek. By³y to nie tylko teoretyczne monografie, ale tak¿e prace ukierunkowane normatywnie pod k¹tem odpowiedzi na wyzwania polityki gospodarczej. Zob. Inflacja, reforma, stabilizacja, Alma-Press, Warszawa 1990, s. 136; Hiperinflacja i stabilizacja w gospodarce postsocjalistycznej (wspó³autorzy Danuta GotzKozierkiewicz i El¿bieta Skrzeszewska-Paczek), PWE, Warszawa 1991, s. 184 (wydanie w jêzyku angielskim: Hyperinflation and Stabilization in Postsocialist Economies, Kluwer Academic Publishers, Boston – Dordrecht – London 1992, s. 206) oraz Transformacja polskiej gospodarki. Sukces czy pora¿ka?, Poltext, Warszawa 1992, s. 200. W ramach studiów prowadzonych przez Instytut Finansów, którym kierowa³em w latach 1989-1994, ukaza³y siê prace zbiorowe pod moj¹ redakcj¹ naukow¹: Polityka finansowa – stabilizacja – transformacja, Instytut Finansów, Warszawa 1991, s. 448 oraz Polityka finansowa – transformacja – wzrost, Instytut Finansów, Warszawa 1992, s. 368. 4

18

Od WIDER- a do TIGER- a

ska³a akceptacji prezydenta Lecha Wa³êsy. Zarazem premier Pawlak ponawia³ swoje propozycje. Podobnie czynili inni liderzy ówczesnej koalicji SLD – PSL. Z Los Angeles polecia³em do Waszyngtonu na seminarium Banku Œwiatowego. Mo¿na wszak¿e by³o ju¿ wyczuæ (tak¿e ze sposobu zadawania pytañ), ¿e bardziej s³uchaj¹ przysz³ego chief economist Polski ni¿ profesora ekonomii zajmuj¹cego siê posocjalistyczn¹ transformacj¹. Ja tak jednak¿e nie uwa¿a³em i robi³em swoje. Polecia³em dalej – do Londynu. Tam z kolei przedstawi³em wyniki prowadzonych badañ na seminarium zorganizowanym w London Business School (LBS). Wreszcie dotar³em do Warszawy. Zakoñczy³a siê moja pierwsza podró¿ dooko³a œwiata i z powrotem. Choæ niezupe³nie „z powrotem”, gdy¿ podró¿owa³em dalej. Po przeprowadzeniu serii rozmów z premierem i wieloma czo³owymi politykami koalicji SLD – PSL zrozumia³em, ¿e tym razem warunki polityczne wydaj¹ siê bardziej sprzyjaæ realizacji mojej linii polityki gospodarczej nakreœlonej w ramach 44 punktów „Strategii dla Polski” kilka miesiêcy wczeœniej, jeszcze w paŸdzierniku 1993 roku5. Polecia³em jednak do Rzymu, gdzie mia³em przebywaæ semestr, prowadz¹c badania i wyk³adaj¹c na Universita di Roma „La Sapienza”. Zd¹¿y³em nawet wynaj¹æ mieszkanko w uroczym zak¹tku ko³o Forum Romanum. Nie na d³ugo. Po kilku dniach wróci³em i odebra³em w Belwederze z r¹k prezydenta Wa³êsy nominacjê na Wiceprezesa Rady Ministrów i Ministra Finansów. S¹dzi³em bowiem, ¿e

5 Program reform systemowych i rozwoju spo³eczno-gospodarczego znany jako „Strategia dla Polski” oparty by³ na wczeœniejszych próbach poszukiwania w³aœciwej polityki gospodarczej. W szczególnoœci wywodzi siê on z analizy przedstawionej w ksi¹¿ce Kwadratura piêciok¹ta. Od za³amania gospodarczego do trwa³ego wzrostu, Poltext, Warszawa 1993, s. 144. Ta z kolei praca oparta jest w du¿ej mierze na opracowaniu wczeœniej przygotowanym dla MFW, gdzie by³em konsultantem w 1991 i 1992 roku. Wtedy to powsta³o miêdzy innymi studium pt. From Output Collapse to Sustainable Growth in Transition Economies: The Fiscal Implications, International Monetary Fund, Washington, DC, December 1992. Jest ono dostêpne w Internecie pod adresem:

http://papers.ssrn.com/paper.taf?ABSTRACT_ID=183497

Co zaœ tyczy siê samych 44 tez, to by³y one wpierw opublikowane w listopadzie 1993 roku w tygodniku Nowe ¯ycie Gospodarcze, a nastêpnie w wersji ksi¹¿kowej. Zob. Strategia dla Polski, Poltext, Warszawa 1994, s. 224. 19

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

zarówno wiem, co i jak nale¿y robiæ na rzecz ustrojowej transformacji w sferze gospodarczej, jak i przekona³em siê, i¿ aczkolwiek nie idealne, to jednak dostatecznie korzystne s¹ polityczne warunki podjêcia tych wyzwañ. Czas mija³, lata bieg³y. By³y to bezsprzecznie dobre lata polskiej gospodarki, co widaæ z perspektywy czasu, jak i w porównawczym ujêciu miêdzynarodowym. Obecnie znajduje to potwierdzenie coraz czêœciej i coraz powszechniej, tak¿e w powa¿nych opracowaniach miêdzynarodowych6. Zaiste, uda³o siê nam wspólnym wysi³kiem osi¹gn¹æ wiele. Jeœli tylko spojrzeæ przez pryzmat piêciok¹ta stabilizacji makroekonomicznej, którego maksymalizacja leg³a u podstaw „Strategii dla Polski”, to jego powierzchnia wzros³a znakomicie7. Wszystkie zatem cele, które postawi³em sobie w odniesieniu do polityki ekonomicznej, zosta³y zrealizowane. £atwo by³o to œledziæ, gdy¿ „Strategia dla Polski”, jak ¿aden inny program, zawiera³a iloœciowe kryteria umo¿liwiaj¹ce obserwowanie postêpu i mierzenia stopnia realizacji wszystkich czternastu programów wêz³owych, które siê na ni¹ sk³ada³y8. A od polityki zamierza³em odsun¹æ siê w³aœnie wtedy, gdy zamierzone cele zostan¹ osi¹gniête. Nadesz³a wiêc ku temu pora. Decyzjê o odejœciu z rz¹du podj¹³em ju¿ latem 1996 roku, przy czym jej wyegzekwowanie warunkowa³em wczeœniejszym spe³nieniem kilku okolicznoœci.

World Economic Outlook 2000 Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego poœwiêca a¿ dwa rozdzia³y kwestiom zwi¹zanym z posocjalistyczn¹ transformacj¹ i integracj¹ tych krajów z gospodark¹ œwiatow¹. Przez pryzmat tej analizy równie¿ ³atwo mo¿na dostrzec, ¿e lata 1994-97 by³y szczególnie korzystne dla polskiej gospodarki i to równie¿ dziêki osi¹gniêciom tego w³aœnie okresu Polska radzi sobie relatywnie lepiej ni¿ inne kraje regionu. Zob. World Economic Outlook 2000, IMF, Washington, DC, October 2000, rozdzia³ III i IV. 7 Zob. Kwadratura piêciok¹ta. Od za³amania gospodarczego do trwa³ego wzrostu, op.cit. Wierzcho³ki tzw. piêciok¹ta stabilizacji makroekonomicznej wyznacza piêæ zasadniczych parametrów ekonomicznych: stopa wzrostu PKB, stopa bezrobocia, stopa inflacji, saldo bud¿etu (w procentach PKB) oraz saldo rachunku obrotów bie¿¹cych (w procentach PKB). 8 Program ten w ca³oœci – wraz z póŸniej przygotowanym i przyjêtym przez rz¹d w 1996 roku Pakietem 2000, który nakreœli³ œcie¿kê postêpowania w sferze polityki fiskalnej pod k¹tem sprzyjania wysokiemu tempu wzrostu – zosta³ opublikowany jako ksi¹¿ka Polska 2000. Strategia dla przysz³oœci, Poltext, Warszawa 1996, s. 160. Ukaza³a siê ona tak¿e nak³adem tego samego wydawnictwa w jêzyku angielskim, niemieckim i rosyjskim. 6

20

Od WIDER- a do TIGER- a

Po pierwsze, zwieñczone, a¿ po nieodwo³aln¹ parlamentarn¹ ratyfikacjê, mia³o byæ dzie³o doprowadzenia Polski do cz³onkostwa w Organizacji Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). To wymaga³o przeprowadzenia wielu trudnych reform strukturalnych. Dzieñ 11 lipca 1996 roku, kiedy to w Pary¿u podpisa³em historyczny akt akcesji do tej wa¿nej organizacji, co podnios³o na trwa³e miêdzynarodowy presti¿ Polski, z pewnoœci¹ jest dniem najwiêkszego sukcesu naszej gospodarki od 1989 roku i zostanie przyæmiony dopiero z chwil¹ naszego wejœcia do Unii Europejskiej. Po drugie, nieustannie mia³a spadaæ inflacja. Jeœli nie dzia³o siê tak z miesi¹ca na miesi¹c, to udawa³o siê po¿¹dany trend utrzymywaæ nie tylko w ujêciu rocznym, ale tak¿e z kwarta³u na kwarta³. Inflacja z okresu na okres by³a konsekwentnie coraz ni¿sza i tak mog³o, i powinno byæ tak¿e w nastêpnych okresach, gdy¿ strukturalne przes³anki ku temu zosta³y stworzone. Po trzecie, obni¿one mia³y byæ podatki. W praktyce okaza³o siê to jednym z trudniejszych celów, jednak¿e zosta³ on koniec koñców pomyœlnie osi¹gniêty. W trzech etapach ca³kowicie wyeliminowany zosta³ szeœcioprocentowy podatek importowy wprowadzony w koñcu 1992 roku. W dwu etapach obni¿one zosta³y podatki od dochodów osobistych – z 45, 33 i 21 do odpowiednio 40, 30 i 19 procent. Wreszcie, decyzjami przes¹dzonymi w „Pakiecie 2000”, w czterech etapach zosta³ obni¿ony podatek dochodowy dla przedsiêbiorstw. Moc¹ przyjêtych przez parlament ustaw by³ on sukcesywnie redukowany o dwa punkty rocznie, z 40 do 32 procent w roku 20009. Po czwarte, wprowadzona w ¿ycie mia³a byæ reforma centrum gospodarczego. Chodzi³o o to, aby uk³ad i struktura ministerstw i centralnych urzêdów gospodarczych sta³a siê bardziej funkcjonalna. Zale¿a³o nam tak¿e na usprawnieniu koordynacji ca³okszta³tu polityki gospodarczej na szczeblu rz¹du i jego komitetów, w tym równie¿ Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, którym jako wicepremier kierowa³em. Mia³o to zmniejszyæ mi-

W roku 1999 parlament podj¹³ decyzjê o dodatkowej redukcji stopy o dwa kolejne punkty, tak wiêc w roku 2000 zosta³a ona obni¿ona do 30 procent. 9

21

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

trêgê biurokratyczn¹, w któr¹ uwik³any by³ mechanizm miêdzyresortowych uzgodnieñ podczas przygotowywania nowych rozwi¹zañ prawnych. I ten cel uda³o siê osi¹gn¹æ, bowiem strona organizacyjna resortów gospodarczych zosta³a g³êboko zreformowana, pewne ministerstwa zniknê³y, funkcje innych zosta³y zintegrowane i zmienione w nowej konfiguracji. Po pi¹te, stworzona mia³a byæ nowa instytucja s³u¿¹ca do rozprzestrzeniania polskich doœwiadczeñ w zakresie reform gospodarczych i polityki rozwoju. Chodzi³o zw³aszcza o dzielenie siê naszymi umiejêtnoœciami (tak¿e przy wykorzystaniu œrodków finansowych pozyskiwanych z Zachodu) na Wschodzie – tak w Europie, jak i poradzieckich republikach centralnej Azji. Decyzjami rz¹du powo³ana zosta³a zatem do ¿ycia fundacja „Wiedzieæ Jak”, a projekt bud¿etu na 1997 rok preliminowa³ na uruchomienie jej dzia³alnoœci dwa miliony z³otych. Z czasem mia³a staæ siê instytucj¹ finansowan¹ bez anga¿owania œrodków z kasy publicznej, ale w pocz¹tkowej fazie takie wsparcie by³o nieodzowne. I chocia¿ w sejmie, ze wzglêdu na politycznie motywowane obstrukcje, skreœlono preliminowane na ten cel kwoty, to jednak inicjatywa ta te¿ ruszy³a z miejsca. Jeszcze w grudniu 1996 roku prezydent Kwaœniewski móg³ zaprosiæ do Pa³acu Namiestnikowskiego liczn¹ grupê ambasadorów krajów przechodz¹cych transformacjê oraz poinformowaæ ich o fundacji i jej celach. W swoim zaœ gronie nie ukrywaliœmy, ¿e ma to s³u¿yæ równie¿ promocji polskich interesów w tej czêœci œwiata, sprzyjaj¹c miêdzy innymi ekspansji naszych firm, a z czasem tak¿e inwestycjom bezpoœrednim lokowanym w tym regionie. Po szóste, mia³ byæ przyjêty przez sejm dobry bud¿et. I to uda³o siê osi¹gn¹æ, gdy w styczniu 1997 roku izba przeg³osowa³a rz¹dowe propozycje w tym zakresie. By³ to wa¿ny fakt, poniewa¿ bud¿et pañstwa – i to w dodatku przy zmniejszonych podatkach! – przes¹dza³ podstawowe proporcje makroekonomiczne oraz wielkoœæ strumieni finansowych na ca³y rok. A by³ to rok szczególny, nadchodzi³y bowiem kolejne wybory parlamentarne. W kontekœcie wczeœniej przeprowadzonych reform przyjêcie rozs¹dnego bud¿etu gwarantowa³o w miarê sprawne funkcjonowanie gospodarki w roku wyborów i rokowa³o jej dobre perspektywy rozwojowe na przysz³oœæ. Mo¿na zatem by³o odejœæ. Wydawaæ siê mog³o, ¿e dalsza ewolucja sytuacji gospodarczej rysowa³a siê korzystnie. Nie zak³ada³em wówczas, ¿e tak szybko i tak wiele 22

Od WIDER- a do TIGER- a

zostanie popsute póŸniej, w latach 1998-2000. Wtedy nie by³o ku temu ¿adnych podstaw, gdy¿ wczeœniejsze reformy, a zw³aszcza lata 1994-97, doprawdy stworzy³y dobre strukturalne i instytucjonalne, finansowe i spo³eczne, wewnêtrzne i zewnêtrzne warunki do d³ugofalowego i zrównowa¿onego wzrostu. Sk¹din¹d ciekawe, ¿e tu¿ po wrzeœniowych wyborach parlamentarnych w 1997 roku ton zagranicznych reakcji prasowych by³ doœæ minorowy. Obawiano siê szybkiego pogorszenia sytuacji finansowej i gospodarczej. Ukaza³y siê wtedy moje polemiczne komentarze, których intencj¹ by³o uspokojenie zagranicznych inwestorów10. Wydawali siê oni niemile zaskoczeni politycznym obrotem spraw w wyniku wyborów i utrat¹ w³adzy przez SLD, który przeszed³szy w latach 1994-97 swoist¹ próbê wody i ognia by³ postrzegany jako pragmatyczna partia reform. Napisa³em o tym artyku³ sugeruj¹cy, ¿e zasadniczo polityka gospodarcza poprzednich lat bêdzie przez jakiœ czas kontynuowana, a to ze wzglêdu na brak pozytywnej alternatywy. Takie by³y fakty. Brak mo¿liwoœci realizacji zarówno b³êdnego, bo zbyt populistycznego podejœcia AWS, jak i z³ej, bo nadmiernie liberalnej polityki preferowanej przez UW, zmusza³ obu partnerów do kompromisu. Nie by³ on wszak¿e chciany i zaplanowany, ale zosta³ wymuszony koniecznoœci¹ podzielenia siê w³adz¹, a nie wspólnot¹ programow¹. Swoj¹ liniê rozumowania wy³o¿y³em na ³amach paryskiej „Kultury”11. Miejsce tej publikacji niektórych zdziwi³o. Mnie te¿, gdy¿ do tego pisma zagl¹da³em, ale nigdy wczeœniej tam nie pisywa³em. W kraju jednak tekstu nie chciano wydrukowaæ na ³amach pisma, dla którego pierwotnie by³ przeznaczony. Gdy zastanawia³em siê, gdzie go og³osiæ, zaprzyjaŸniony od lat wybitny matematyk wyk³adaj¹cy na uniwersytecie w Kapsztadzie zasugerowa³, abym zwróci³ siê w³aœnie do paryskiej „Kultury”. Przecie¿ niejeden opozycyjny tekst ju¿ opublikowa³a – wywodzi³. Zrazu nie potraktowa³em

10 Zob. Hope for Poland, International Herald Tribune, October 2, 1997 oraz Change of government will not hurt Polish economy, Financial Times, October 8, 1997. 11 Zob. Post scriptum, Kultura (Pary¿) 1997, nr 11 (602), s. 72-77. Artyku³ jest przytoczony w trzeciej czêœci ksi¹¿ki.

23

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

tej propozycji zupe³nie serio, ale czasami okazuje siê, ¿e to druga myœl jest lepsza. Gdy tylko nadesz³a – wys³a³em tekst do redakcji na MaisonsLaffitte. Zaskoczenie by³o niema³e, gdy ju¿ po kilku godzinach otrzyma³em odpowiedŸ (faksem, nie e-mailem) od redaktora naczelnego, ¿e tekst jest bardzo ciekawy i idzie in extenso w najbli¿szym numerze pisma. Zatelefonowa³em do redaktora Jerzego Giedroycia i d³u¿ej porozmawialiœmy o sprawach naszej wspólnej, jak siê okaza³o, troski. Zaintrygowa³o mnie to, ¿e bardziej ni¿ ja martwi³ siê o skutki polityki tamtej koalicji, przy czym obaj obawialiœmy siê w wiêkszej mierze dewiacji prymitywnego liberalizmu ni¿ prawicowego populizmu. Najbardziej zaœ tego, ¿e jedno stanie siê po¿ywk¹ dla drugiego. To wszystko jednak by³o ju¿ kilka miesiêcy póŸniej, a wpierw do Helsinek musia³em przylecieæ. Dlaczego akurat 5 lutego? Ano dlatego, ¿e prezydent Kwaœniewski prosi³, abym towarzyszy³ mu jeszcze ten jeden raz jako wicepremier rz¹du na Œwiatowym Forum Gospodarczym w Davos. I tak siê sta³o, choæ zd¹¿y³em przedtem dos³ownie na kilka godzin zawitaæ do rodzinnego Tczewa na imprezê, na któr¹ organizatorzy zaprosili dziesi¹tkê najbardziej znanych i zas³u¿onych tczewian12. Uznano mnie za jednego z nich – obok wybitnej aktorki Teresy BudziszKrzy¿anowskiej, kompozytora i gwiazdy rocka Grzegorza Ciechowskiego, d³ugodystansowca i br¹zowego medalisty igrzysk olimpijskich w Rzymie Kazimierza Zimnego. Znalaz³ siê równie¿ w tym gronie zas³u¿ony dla polskiej estrady Zbigniew Korpolewski, który najbardziej ze swoich m³odych lat pamiêta³ „szneki z glancem”. Tak na Kociewiu mówi³o siê na dro¿d¿ówki z lukrem. Dziêki zapobiegliwoœci organizatorów imprezy dro¿d¿ówek nie brakowa³o, zabra³em wiêc trochê obiecuj¹c, ¿e nazajutrz rano spo¿yjemy je z prezydentem na pok³adzie samolotu po drodze w szwajcarskie Alpy. Tak by³o. Prezydentowi szneki smakowa³y. Podobnie profesorowi Markowi Belce. W Davos niektórzy z naszych rozmówców zostali ju¿ dyskretnie poinformowani o nadchodz¹cej zaraz po forum zmianie na sta-

Ich drogi ¿yciowe opisuje ksi¹¿ka Józefa M. Zió³kowskiego Drogi do sukcesu, Kociewski Kantor Edytorski, Tczew 1997. 12

24

Od WIDER- a do TIGER- a

nowisku ministra finansów13. Zgodnie w tej kwestii wspó³pracowaliœmy z profesorem Belk¹, akcentuj¹c w pe³ni p³ynne przekazanie spraw i to w bardzo korzystnej sytuacji polskiej gospodarki i naszych finansów publicznych. Prezydent Kwaœniewski wspomnia³ o tym podczas swego spotkania z prezesem Banku Œwiatowego – Jamesem Wolfensohnem – i ówczesnym prezydentem EBOiR – Jacques'em de Larosière'em. Byli zaskoczeni, ale w ich „wiêkszych œwiatach” podobne nowiny zdarza³y siê przecie¿ od czasu do czasu. Za to o sznekach siê nie dowiedzieli. Dla mnie nader ciekawa okaza³a siê zupe³nie prywatna rozmowa z Gro Harl Brutland, obecnie dyrektora generalnego Œwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO), a do 1996 roku wieloletnim premierem Norwegii. Pani Brutland te¿ odesz³a z piastowanego stanowiska z w³asnej woli i z poczuciem spe³nienia swej misji. Sta³o siê to równie¿ w dobrej sytuacji gospodarczej jej kraju i tak¿e na kilka miesiêcy przed kolejnymi wyborami parlamentarnymi. Motywacja jej odejœcia wszak¿e by³a inna. Brutland powiedzia³a, ¿e odesz³a przed koñcem kadencji, gdy¿ chcia³a daæ czas swojej partii na rozstrzygniêcie kwestii swojego nastêpstwa na stanowisko szefa oraz przygotowanie siê do nowych wyborów ju¿ pod jego przywództwem. Tak te¿ siê sta³o. W moim natomiast wypadku tylko czêœæ tych argumentów mia³a zastosowanie, choæ bezsprzecznie chêæ umo¿liwienia zawodowym politykom i liderom koalicyjnych partii prowadzenia d³ugotrwa³ej kampanii wyborczej na ich sposób, bez mojego wik³ania siê w tamt¹ walkê, odegra³a tutaj znaczn¹ rolê. Ta rozmowa jednak ostatecznie utwierdzi³a mnie w przekonaniu, ¿e podj¹³em wtedy s³uszn¹ decyzjê. Chocia¿ postanowienie o odejœciu z rz¹du podj¹³em du¿o wczeœniej, a dok³adnie w lipcu 1996 roku podczas pobytu w Pary¿u w zwi¹zku z podpisywaniem aktu przyst¹pienia Polski do OECD, to zakomunikowa³em j¹ na piœmie prezydentowi i premierowi dopiero pó³ roku póŸniej. Prezydenta Kwaœniewskiego konsekwentnie informowa³em o tym zamiarze ju¿ w grudniu, ale nie by³ sk³onny uwierzyæ. Dopiero gdy otrzyma³ w tej sprawie

Przekazanie w³aœnie jemu roli ministra finansów i wicepremiera zosta³o ustalone nieco wczeœniej. Pe³ni³ on z powodzeniem tê funkcjê przez miesi¹ce pozostaj¹ce do koñca kadencji rz¹du kierowanego przez premiera W³odzimierza Cimoszewicza. 13

25

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

oficjalne podanie, zrozumia³, ¿e jest to w pe³ni przemyœlana decyzja, a nie polityczna gra. Moje odejœcie z rz¹du zosta³o przez g³owê pañstwa zaakceptowane. Uda³o siê, tak jak postanowiliœmy, utrzymaæ to w tajemnicy a¿ do przedednia dymisji. Ale w koñcu i ten dzieñ nadszed³. Ju¿ nazajutrz podj¹³em pracê w Helsinkach. Miejscowa prasa odnotowa³a przyjazd jako interesuj¹cy fakt. W koñcu niewiele wtedy siê wokó³ dzia³o i nieoczekiwany przyjazd polskiego wicepremiera (nawet jeœli od kilkunastu godzin ju¿ by³ego) to by³ jakiœ „news”. W œlad za tym pojawi³o siê w fiñskiej prasie kilka artyku³ów i wywiadów. Jeden z nich pod frapuj¹cym tytu³em „Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek”14 mia³ jakoby oddawaæ istotê zmiany miejsca mego pobytu i pracy. Tam w Polsce niby w splendorze rz¹dowych pa³aców, a tutaj – tak cicho. Trochê prawdy w tym by³o. W Helsinkach jest nadzwyczaj spokojnie. Nade wszystko mo¿na by³o iœæ ulic¹, jak czyni to ka¿dy inny cz³owiek. Nieznany. Korzysta³em z tego z przyjemnoœci¹. By³o inaczej i panowa³ spokój, i cisza. Przeciwieñstwo tego, co jeszcze wczoraj dzia³o siê po drugiej stronie morza. Ju¿ w po³udnie by³em w WIDER-ze. Powróci³em do pracy naukowej. W centrum tego piêknego miasta – „córki Ba³tyku” – na Aleksanderinkatu znajduje siê nie tylko ministerstwo finansów, na które nie zwraca³em uwagi, ale jest tam klub sportowy z si³owni¹ „Alexis”, nazwany tak na czeœæ rosyjskiego cara. Jego pomnik stoi nieopodal, na Placu Senackim, i nikomu to nie przeszkadza. To w koñcu w³adaj¹cy imperium rosyjskim w latach 1855-81 car Aleksander II, choæ ciemiê¿yciel, przyczyni³ siê w latach szeœædziesi¹tych XIX wieku do rozkwitu miejscowego uniwersytetu. W tej uczelni mia³em tak¿e kilka okazjonalnych wyk³adów. Codziennie za to chodzi³em æwiczyæ i – a jak¿e – u¿ywaæ fiñskiej sauny. Gdy ju¿ w dniu przyjazdu, w kilka godzin po przybyciu do WIDER-a, wszed³em do ukropu, siedz¹cy tam cz³owiek o coœ zapyta³ w jêzyku fiñskim. Poj¹³em tylko tyle, ¿e chcia³by polaæ wod¹ roz¿arzone kamienie, wiêc odpowiedzia³em po angielsku, ¿e oczywiœcie tak. Po chwili spyta³, czy jestem Amerykaninem. Gdy odpowiedzia³em, ¿e Pola-

Antti Autio, Puolan palatsesista Helsingin hiljaisuuteen, Savon Sanomat, Helsinki, 16 luty 1997. T³umaczenie fragmentów tego artyku³u znajduje siê w czwartej czêœci ksi¹¿ki. 14

26

Od WIDER- a do TIGER- a

kiem, zastanawia³ siê przez chwilê, po czym rzek³: very good economy. Te¿ tak uwa¿a³em. Gdy stwierdzi³em, ¿e tym, aby tak w³aœnie by³o, zajmowa³em siê przez ostatnie lata, bardzo dok³adnie mi siê przyjrza³ i jakby nie dawa³ wiary. Chyba rzeczywiœcie gospodarka wtedy by³a w lepszej formie ni¿ ja sam, z czego siê tylko cieszy³em.

2. Miêdzy ONZ-tem a Oksfordem Tak jak nie odchodzi siê w normalnych warunkach z rz¹du z dnia na dzieñ, bez odpowiedniego przygotowania, tak nie wyje¿d¿a siê w takim trybie do pracy za granicê. To trzeba by³o odpowiednio przygotowaæ. Tak te¿ by³o. Ju¿ pó³ roku wczeœniej nawi¹za³em kontakt z dyrektorem WIDER-a – profesorem Corni¹ – a jeszcze we wrzeœniu 1996 roku, na piêæ miesiêcy przed wyjazdem, z³o¿y³em aplikacjê, ubiegaj¹c siê w konkursowym trybie o upatrzone stanowisko. Nazywa³o siê to bardzo ³adnie, dostojnie i d³ugo: Distinguished Sasakawa Chair and Research Professor in Development Economics. Przyznano mi to stypendium i w œlad za tym nadesz³o zaproszenie do rocznego pobytu w tym ONZ-towskim instytucie. WIDER jest tak zorganizowany, aby goszcz¹cy w nim uczeni pochodzili z wszystkich kontynentów i zajmowali siê zarazem kluczowymi problemami rozwoju. Nie jest to grono liczne, gdy¿ grupa rotuj¹cych siê co rok lub dwa naukowców liczy oko³o piêtnastu uwa¿nie wyselekcjonowanych osób. Z krajów, którym w szczególnoœci poœwiêci³em swoje studia, przebywali tam w tym czasie jedynie W³adimir Popow z Rosji i Lu Aiguo z Chin. Tematy ich badañ, zw³aszcza profesora Popowa, styka³y siê po czêœci z moim obszarem zainteresowañ, dyskutowaliœmy wiêc czêsto. Natomiast za bezpoœrednich s¹siadów na korytarzu mia³em z jednej strony Peruwiankê – doktor Ceciliê Ugaz, a z drugiej profesora z Tanzanii – Nguyuru H.I. Lipumba. Co ciekawe, te¿ wczeœniej zdarzy³o mu siê zajmowaæ polityk¹ i przed przyjazdem do Helsinek zd¹¿y³ nawet przegraæ w wyborach prezydenckich. Ubiegaj¹c siê o Sasakawa Chair przed³o¿y³em projekt badawczy, który zamierza³em realizowaæ podczas swego pobytu w Helsinkach. 27

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Studia mia³y koncentrowaæ siê na zagadnieniach zwi¹zanych z rynkow¹ transformacj¹ w krajach posocjalistycznych, a zw³aszcza na uwarunkowaniach wejœcia w fazê zrównowa¿onego wzrostu. Od pocz¹tku pragn¹³em napisaæ na ten temat ksi¹¿kê obejmuj¹c¹ szerok¹ paletê ekonomicznych, spo³ecznych i politycznych w¹tków dotycz¹cych tego wa¿nego procesu. Chocia¿ by³a to kontynuacja wczeœniejszych badañ, to tym razem by³o to zadanie z wielu powodów bardziej ambitne. Mia³o te¿ odmienny ni¿ poprzednio charakter. Po pierwsze, rodzi³o siê podczas pobytu w instytucie zajmuj¹cym siê problemami rozwoju gospodarczego w skali globalnej. St¹d te¿ od pocz¹tku tak ukierunkowa³em sposób analizy procesów i prezentacji tez, aby transformacjê przedstawiæ na szerszym, œwiatowym tle. Trzeba j¹ przecie¿ widzieæ w kontekœcie intensyfikuj¹cej siê w tym samym czasie globalizacji, która nie by³aby pe³na, ani te¿ nie by³oby to przedsiêwziêcie dostatecznie kompleksowe, gdyby nie uczestniczy³y w nim gospodarki naszej czêœci œwiata. Zarazem sama globalizacja silnie rzutuje na przebieg procesów transformacyjnych. Innymi s³owy mo¿na rzec, ¿e wspó³czeœnie zarówno globalizacja nie mo¿e obejœæ siê bez transformacji, jak i transformacja nie mo¿e obejœæ siê bez globalizacji. Po drugie, WIDER funkcjonuje w ramach specyficznej miêdzynarodowej struktury naukowej, jak¹ jest Uniwersytet Organizacji Narodów Zjednoczonych15. To stawia³o pewne dodatkowe wymagania w podejœciu do badañ, a w szczególnoœci sk³ania³o do pytañ o w³aœciwy sposób ukierunkowania rozwoju spo³eczno-gospodarczego w gospodarce posocjalistycznej. Sk¹din¹d ten w¹tek czêsto by³ i nadal, niestety, bywa niedoceniany w literaturze przedmiotu, która nadmiern¹, a niekiedy wrêcz jednostronn¹ uwagê koncentrowa³a na aspektach zmian systemowych, lekcewa¿¹c koniecznoœæ prowadzenia autonomicznej polityki rozwojowej. Rozwój mia³by pojawiaæ siê niejako samoistnie, gdy tylko osi¹gniêta jest masa krytyczna tych zmian. Tak siê jednak nie dzia³o i to wzbudza³o szczególne zainteresowanie w³aœnie w ONZ-towskiej placówce zajmuj¹cej siê bada-

Szersze informacje o tej instytucji znaleŸæ mo¿na na stronie internetowej pod adresem: http://www.unu.edu 15

28

Od WIDER- a do TIGER- a

niami rozwoju gospodarki œwiatowej. Mia³em okazjê dyskutowaæ o tym z sekretarzem generalnym ONZ Kofi Annanem, gdy odwiedzi³ instytut. I jemu zale¿y, aby z prac naukowych prowadzonych w WIDER-ze jak najwiêcej pragmatycznych wniosków wynika³o dla polityki rozwoju w innych regionach. Sugerowa³ zatem, abym przy okazji realizacji swego projektu zaproponowa³ szerzej, jak borykaæ siê skuteczniej z problemami zrównowa¿onego wzrostu. Po trzecie, przystêpowa³em do pisania tej pracy w zupe³nie innej sytuacji ni¿ poprzednio. Mia³em przecie¿ za sob¹ ju¿ nie tylko lata studiów i rozmyœlañ nad tymi zagadnieniami, ale tak¿e jedyne w swoim rodzaju doœwiadczenie praktyczne. Przecie¿ przez kilka poprzednich lat zajmowa³em siê wdra¿aniem do rzeczywistoœci konkretnych koncepcji polityki gospodarczej, które wywodzi³y siê z okreœlonych przes³anek teoretycznych. By³ to okres tak podejmowania nowatorskich przedsiêwziêæ, jak i zarazem konfrontacji naukowych za³o¿eñ z faktycznym przebiegiem procesów spo³eczno-gospodarczych. Skoro na tej konfrontacji na ogó³ dobrze wychodziliœmy, to tym bardziej warto by³o uporz¹dkowaæ metodologicznie ogrom doœwiadczeñ i uj¹æ je w ramy uogólniaj¹cych koncepcji teoretycznych. Po czwarte wreszcie, ksi¹¿ka mia³a byæ napisana dla miêdzynarodowego czytelnika, na rynek œwiatowy. Ukazaæ mia³a siê za granic¹, st¹d te¿ od pocz¹tku pisana by³a po angielsku. Inaczej jednak pisze siê do tak zdefiniowanego adresata, inaczej zaœ pisaæ nale¿a³oby do czytelnika wy³¹cznie rodzimego. Szybko jednak zrozumia³em, ¿e trzeba pisaæ do obu tych gremiów naraz. A przy okazji jeszcze do kilku innych. I chocia¿ mo¿na by s¹dziæ, ¿e czytelnik œwiatowy jest jeden, to jest to nieprawd¹. Nieprawd¹ bowiem jest i to, ¿e wiedza ekonomistów, tak w ogólnoœci, a ju¿ na pewno zrozumienie dla problemów posocjalistycznej transformacji w szczególnoœci, jest chocia¿by zbli¿ona w ró¿nych miejscach œwiata. Niejednokrotnie mog³em siê o tym przekonaæ po sposobie zadawania pytañ – przez studentów i profesorów – na wyk³adach w tak ró¿nych miejscach jak Rio de Janeiro i Maribor, Berkeley i Baku, czy te¿ Waszyngton i Moskwa. Od pewnego momentu zatem stara³em siê pisaæ tak, aby odpowiedzieæ na pytania nurtuj¹ce potencjalnych czytelników – zw³aszcza studentów – nie tylko za granic¹, ale i w Polsce, nie tylko na Zachodzie, ale i na Wschodzie, nie tylko w Rosji, ale i w Chinach. 29

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Tak wiêc napisanie tej w³aœnie ksi¹¿ki by³o g³ównym celem mego wyjazdu za granicê, a spokój Helsinek stwarza³ ku temu dobr¹ atmosferê. Natomiast liczne podró¿e po œwiecie czasami pomaga³y, czasami przeszkadza³y. Zawsze jednak kszta³ci³y. Podczas rocznego pobytu w Helsinkach odwiedza³em nie tylko czêsto Polskê. Najczêœciej bywa³em w Londynie. Z wyk³adami lub na konferencje i seminaria zawita³em w tym czasie tak¿e do USA, Brazylii, Chin, Indii, Uzbekistanu, Holandii, Francji, W³och, Austrii, Rumunii, Estonii, £otwy i na Litwê. Odwiedzi³em tak¿e Kazachstan, Szwecjê, Daniê i Norwegiê. Ca³y czas jednak powstawa³a nowa ksi¹¿ka. Czasami radzi³em siê innych, jak i o czym pisaæ? Niezale¿nie od wielu m¹drych rad wielu m¹drych ludzi chyba najbardziej pomog³y mi trzy rady nadzwyczaj proste. Profesor Nuti16 radzi³, abym pisa³ i pisa³, gdy¿ jego zdaniem nale¿a³o przede wszystkim przelaæ na papier to wszystko, co ju¿ wczeœniej zosta³o przemyœlane. Niby rzecz prosta, ale jak¿e skomplikowana. Pisa³em wiêc. I to w sposób niekonwencjonalny, jak nigdy przedtem. Poszczególne rozdzia³y, a w ich ramach paragrafy, nie powstawa³y po kolei. Rodzi³y siê w ró¿nej sekwencji, wraz z nat³okiem myœli i przebijaniem siê ró¿nych ujêæ. Mia³o to te¿ bezsprzecznie zwi¹zek z czêstymi podró¿ami, z których wiêkszoœæ dostarcza³a kolejnych obserwacji, prowokowa³a do nowych pytañ, podpowiada³a ciekawe wnioski. Wspó³czesna technika komputerowa powodowa³a jednak to, ¿e „na wierzchu” zawsze by³ tylko zaktualizowany czystopis, który objêtoœciowo nieustannie siê rozbudowywa³, przybywa³o bowiem w stosunku do pierwotnego zamys³u kolejnych w¹tków. Udawa³o siê jednak iœæ nieustannie do przodu i luka pomiêdzy pytaniami a odpowiedziami systematycznie mala³a. W maju 1997 roku, akurat w Dzieñ Zwyciêstwa, zaproszono mnie na Oksford z wyk³adem zatytu³owanym „Post-Communism: from shock

16 Profesor D. Mario Nuti by³ moim doradc¹ w czasie, gdy pe³ni³em funkcjê wicepremiera. Wiele zawdziêczam jego g³êbokiej wiedzy i zaanga¿owaniu w sprawy transformacji, w tym zw³aszcza Polski. Zanim przyst¹pi³em do pisania ksi¹¿ki, razem przygotowaliœmy inne opracowanie dla WIDER-a. Zob. The Polish Alternative. Old Myths, Hard Facts and New Strategies in the Successful Transformation of the Polish Economy, Research for Action, 33, UNU/WIDER, Helsinki 1997. Jego t³umaczenie – uzupe³nione o ostatni¹ czêœæ Strategii

30

Od WIDER- a do TIGER- a

without therapy to therapy without shock”. Zawsze warto tam wyst¹piæ, ale tym razem pojecha³em chêtniej, skoro zapraszali studenci. Gospodarzem by³o uniwersyteckie European Affairs Society i w³aœnie nak³adem Oxford University Press ukazaæ siê mia³a ksi¹¿ka. Gdy przy okazji zapyta³em profesora Chrisa Davisa, czego on spodziewa³by siê po niej najchêtniej, po chwili zadumy odpowiedzia³, abym napisa³ to, czego oni – to znaczy zachodni ekonomiœci, wychowani w duchu neoklasycznej ekonomii – nie rozumiej¹. I tak w³aœnie pisa³em, gdy¿ i tej rady wys³ucha³em. Przy okazji tej wizyty natkn¹³em siê na posadzce koœcio³a w Christ Church College, gdzie spoczywa wielki filozof angielski John Lock, na jego piêkn¹ myœl, która pos³u¿y³a za motto do ca³ej ksi¹¿ki: „I know there is truth opposite to falsehood that it may be found if people will and is worth seeking”17. Szuka³em wiêc nadal. Zaraz potem zawita³em do Waszyngtonu na doroczn¹ konferencjê ABCDE18. To skrót od Annual Bank Conference on Development Economics, któr¹ BŒ organizuje ka¿dej wiosny. Przedstawiany by³ tam referat powsta³y w oparciu o wspomniane opracowanie napisane dla WIDER-a wspólnie z profesorem Nutim. Przy okazji spotka³em siê równie¿ z pierwszym zastêpc¹ dyrektora zarz¹dzaj¹cego MFW – profesorem Stanleyem Fischerem. Choæ to jeden z najwybitniejszych wspó³czesnych ekonomistów, to radê te¿ da³ mi prost¹: pisz, co wiesz. I chyba by³a to najlepsza rada

dla Polski, czyli Euro-2006, które nakreœla œcie¿kê dojœcia Polski do cz³onkostwa we wspólnym obszarze walutowym Unii Europejskiej – ukaza³o siê w jêzyku polskim jako ksi¹¿ka. Zob. Polska alternatywa. Stare mity, twarde fakty, nowe strategie, Poltext, Warszawa 1997, s. 140. Ukaza³y siê tak¿e t³umaczenia tego opracowania na jêzyk chiñski i rosyjski. 17 W polskim wydaniu ksi¹¿ki (Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999, s. 400) motto to jest przytoczone w moim t³umaczeniu, które, jak s¹dzê, wiernie oddaje g³êbiê tej myœli: „Wiem, ¿e istnieje prawda zaprzeczaj¹ca fa³szowi; warto do niej d¹¿yæ, gdy¿ jeœli tylko zechcemy, potrafimy j¹ odkryæ”. Ca³¹ pracê prze³o¿y³ z jêzyka angielskiego Jasper Tilbury, którego osobiœcie nie zna³em, a kontaktowaliœmy siê wy³¹cznie poprzez e-mail. Spotkaliœmy siê dopiero po ukazaniu siê ksi¹¿ki drukiem. Redaktorem polskiego wydania by³ Tomasz Jeziorañski. 18 Przy tej okazji opublikowa³em w wa¿nych gazetach artyku³y propaguj¹ce osi¹gniêcia i perspektywy naszej gospodarki. Zob. Poland’s transformation is a model for others, The European, 1-7 May 1997, s. 6 (wspó³autor D. Mario Nuti) oraz Poland’s path to a strong economy, The Journal of Commerce, 9 May 1997, s. 7. 31

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

z wszystkich, jakie dosta³em. Wróci³em do tych cichych Helsinek i pisa³em, co wiedzia³em. Raz kawa³ek rozdzia³u IX, potem fragment IV. Nied³ugo póŸniej tkwi³em w rozdziale XII, aby zaraz potem przeskoczyæ do VII. I tak przez kolejne miesi¹ce. Po roku pobytu trzon ksi¹¿ki by³ gotowy. WIDER wys³a³ tak zaawansowan¹ robocz¹ wersjê do trzech recenzentów, którzy wkrótce potem przekazali swoje opinie. Tym razem nie by³y to ju¿ proste rady, ale wiele cennych uwag i szczegó³owych spostrze¿eñ, które w tej fazie twórczoœci zawsze mog¹ siê autorowi przydaæ. Choæ sporo ju¿ by³o napisane, sporo tak¿e pozostawa³o do zrobienia. Ale ju¿ nie w Helsinkach i nie w WIDER-ze. Ten pobyt dobiega³ koñca. W przeddzieñ wyjazdu zaprosi³ mnie na d³ug¹ rozmowê prezydent Finlandii – Martti Ahtisaari. Jego pa³ac mieœci siê w pobli¿u WIDER-a. Albo raczej odwrotnie – to WIDER-a znalaz³ sobie now¹ siedzibê nieopodal, nad tym samym nabrze¿em, obok malowniczego targu rybnego, który ka¿dego dnia znika bez œladu (dos³ownie) o drugiej po po³udniu. Do tej zaœ godziny pod oknami prezydenta mo¿na by³o zawsze kupiæ œledzie i ³ososie, a tak¿e inne dobra, czêsto wprost z zacumowanej ³odzi. Rozmowa z prezydentem dotyczy³a trzech zasadniczych w¹tków. Po pierwsze, tendencji w zakresie globalizacji i zmian miêdzynarodowej sytuacji gospodarczej. Gospodarz mia³ w tych sprawach sporo do powiedzenia, tak¿e ze wzglêdu na swoje doœwiadczenia z okresu wczeœniejszego, kiedy to pracowa³ w sekretariacie ONZ w Nowym Jorku. Co do oceny tych tendencji obaj byliœmy raczej pozytywnie nastawieni. Wiedzia³ ju¿ wczeœniej, ¿e przenoszê siê na czas jakiœ za jeszcze wiêksz¹ wodê ni¿ ta za oknami – za Atlantyk. Mówiliœmy zatem i o tym, jak kto widzi rolê wielkich organizacji miêdzynarodowych w kszta³towaniu rozwoju œwiatowej gospodarki. Po drugie, prezydent Ahtisaari interesowa³ siê wynikami badañ oraz wnioskami, jakie z perspektywy mijaj¹cego roku wyci¹ga³em konfrontuj¹c praktyczne doœwiadczenia z polityki z rozwa¿aniami teoretycznymi. W szczególnoœci pyta³ o implikacje tych przemyœleñ dla przebiegu transformacji w Rosji, która zawsze by³a bardzo wa¿nym partnerem jego kraju. Tak by³o za czasów Zwi¹zku Radzieckiego, tak by³o równie¿ w la32

Od WIDER- a do TIGER- a

tach dziewiêædziesi¹tych i dlatego Finlandia by³a, i jest ¿ywotnie zainteresowana powodzeniem zmian systemowych i wejœciem w fazê wzrostu gospodarczego swego wielkiego wschodniego s¹siada. Po trzecie, sporo mówiliœmy o stosunkach dwustronnych i uwarunkowaniach dalszego rozwoju wspó³pracy, zw³aszcza na p³aszczyŸnie gospodarczej. Prezydent Finlandii odwiedzi³ kilka miesiêcy wczeœniej Polskê i oczekiwa³ na nadchodz¹c¹ wkrótce rewizytê, ale nie tylko z tych powodów mia³ niez³¹ orientacjê w sprawie. By³ œwiadom tak¿e mojej, niejako pozaobowi¹zkowej aktywnoœci we wspieraniu tej wspó³pracy i licznych roboczych kontaktów, które w miêdzyczasie nawi¹za³em w ró¿nych miastach Finlandii. Tak zreszt¹ by³o i jest zawsze, i wszêdzie. Niezale¿nie od celów zawodowych podró¿y, gdy tylko istnia³y takie mo¿liwoœci czy potrzeba, stara³em siê pomagaæ i s³u¿yæ naszej polskiej sprawie. Obojêtnie czy by³a to konferencja OECD w Brasilii czy te¿ misja BŒ w Uzbekistanie, seminarium UE w Rzymie czy organizowane przez ING spotkanie inwestorów w Amsterdamie, zawsze mo¿na i warto by³o dzia³aæ na rzecz Polski. Czêsto we wspó³pracy z naszymi placówkami dyplomatycznymi, niekiedy bez takich kontaktów. Z regu³y jednak informowane by³y one o spotkaniach, a niejednokrotnie same je inspirowa³y lub organizowa³y. Przyk³adów mo¿na by przytoczyæ mnóstwo. I tak w Brazylii na proœbê ambasadora Bogus³awa Zakrzewskiego rozmawia³em z „koleg¹ po fachu”, ministrem finansów Pedro Malanem na temat naszych rozliczeñ finansowych. W Chinach przyj¹³ mnie wicepremier Li Lanqing, z którym spotyka³em siê ju¿ dwukrotnie w czasach rz¹dowych – wpierw w Warszawie, potem w Pekinie – by³a to wiêc dobra sposobnoœæ, aby pomówiæ o mo¿liwoœciach wzrostu polskiego eksportu na tamten olbrzymi rynek, o co bardzo troszczy³ siê ambasador Zdzis³aw Góralczyk. Co do Helsinek zaœ – to nadszed³ moment ich opuszczenia. Znowu tonê³y w œniegu jak rok wczeœniej, gdy tam zawita³em. Teraz wyje¿d¿a³em, ale zim¹ ³atwiej siê wyje¿d¿a ni¿ latem, kiedy miasto tonie w zieleni. Wpierw promem odbijaj¹cym dos³ownie spod okien WIDER-a do Sztokholmu, a stamt¹d przez Ystad do kraju. Noc spêdzi³em ju¿ na polskim promie (kiedyœ, w latach siedemdziesi¹tych by³y bezpoœrednie po³¹czenia Helsinek z Gdañskiem), ranek w porcie w Œwinoujœciu, a wieczorem by33

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

³em w domu. Nie na d³ugo jednak. Nastêpna noc znowu w podró¿y, tym razem w samolocie do Kapsztadu. Pobyt w Afryce Po³udniowej mia³ charakter ca³kowicie prywatny; polecieliœmy z ¿on¹ na safari. Odwiedziliœmy tak¿e Namibiê, a póŸniej ju¿ sam dotar³em do „królestwa w chmurach” – Lesotho. W Parku Narodowym Etosha widzieliœmy na wolnoœci lwy i s³onie, nosoro¿ce i ¿yrafy, a one widzia³y nas, bo czasami mo¿na mieæ wra¿enie, ¿e zwierzêta przygl¹daj¹ siê ludziom z takim samym, jeœli nie wiêkszym, zaciekawieniem jak my im. By³o trochê czasu, aby przed udaniem siê w dalsz¹ podró¿ pos³uchaæ tej ciszy, która panuje na sawannie i pustyniach Namibii. Przejechaliœmy je wraz ze znajomym profesorem. Towarzyszy³ on nam tym chêtniej, ¿e dopiero co opuœci³em Helsinki, a tam przebywa³a jego przysz³a ¿ona. Pozna³em j¹ w dniu naszego œwiêta narodowego 3 Maja na przyjêciu w ambasadzie. PóŸniej wielokrotnie dyskutowaliœmy na fascynuj¹ce, filozoficzne najczêœciej, tematy. Z naszym „Afrykanerem” zapozna³em j¹ za poœrednictwem poczty elektronicznej, a pretekstem w pewnym sensie by³a polityka. Pani doktor wyk³ada³a na uniwersytecie jêzyk i kulturê polsk¹. Aczkolwiek zasadniczo zajmuje siê literatur¹ i poezj¹, to przygodnie nakreœli³a w niezwykle ciekawym ujêciu recenzjê mojej napisanej proz¹ „trylogii”, która powsta³a w latach wspó³pracy z redakcj¹ „Polityki” i pracy „w polityce”19. Przes³a³em ten materia³ anonimowo na drug¹ pó³kulê, aby zobaczyæ, jak na taki wywód zareaguje ktoœ z przeciwnego krañca spektrum – tym razem nie zawodowy humanista, a matematyk, choæ te¿ czytuj¹cy poezjê. Zareagowa³ strasznie... Po odpowiednim ocenzurowaniu przes³a³em (anonimowo) autorce ten postponuj¹cy j¹ komentarz. W odpowiedzi otrzyma³em komentarz do komentarza, który po sekundach by³ ju¿ w Kapsztadzie. Po trzech dniach jednak „robienia za listonosza” po³¹czy³em oboje fachowców. Wkrótce okaza³o siê, ¿e mia³o to byæ ju¿ po³¹czenie na zawsze. Internet i w tym wypadku pokaza³ sw¹ potêgê. Co do recenzji zaœ, to nigdy siê nie ukaza³a...

W latach 1994-97 regularnie pisa³em cotygodniowe komentarze dla tygodnika Polityka. By³o ich razem 157. Wraz z innymi wybranymi materia³ami ukaza³y siê w trzech kolejnych tomach. Zob. Rok w polityce, Real Press, Kraków 1995, s. 272; Dwa lata w polityce, Real Press, Kraków 1996, s. 216 oraz Trzy lata w polityce, Realbud, Kraków 1997, s. 278. 19

34

Od WIDER- a do TIGER- a

Choæ wakacyjna, to wizyta na po³udniu Afryki by³a dobr¹ okazj¹, aby pracowaæ. Odwiedzi³em wpierw University of Cape Town, a nastêpnie skorzysta³em z zaproszenia i wyg³osi³em wyk³ad na temat transformacji na University of Pretoria. W Johannesburgu z inicjatywy naszego radcy handlowego spotka³em siê z inwestorami bezpoœrednio lokuj¹cymi w Polsce. Zosta³em tak¿e przyjêty przez ówczesnego gubernatora banku centralnego Republiki Po³udniowej Afryki – Chrisa Stallsa, z którym wczeœniej stykaliœmy siê w trakcie dorocznych szczytów MFW i BŒ. Uwa¿a on, ¿e polska transformacja to przedsiêwziêcie bardziej skomplikowane ni¿ zmiany zachodz¹ce w jego kraju, poniewa¿ w wypadku RPA problem polega g³ównie na w³¹czeniu siê do uk³adu globalnego po latach izolacji, gdy¿ gospodarka rynkowa funkcjonowa³a tam od lat. U nas natomiast trzeba siê i transformowaæ, i integrowaæ. No, ale globalizacja dotyczy nas ju¿ w takiej samej mierze. W spotkaniu tym uczestniczy³a ambasador Polski w RPA, profesor Zofia Kuratowska. Poprzednim razem spotka³em siê z ni¹, gdy sprawowa³a godnoœæ wicemarsza³ka senatu. By³o to w listopadzie 1996 roku podczas trudnej batalii o obni¿enie podatków. Sprzyja³a wtedy moim dzia³aniom, choæ przecie¿ by³a w partii opozycyjnej w stosunku do naszego rz¹du. Zawsze jednak, gdy by³a taka potrzeba, potrafi³a zachowaæ siê pryncypialnie, co nale¿y doceniæ. Niestety, nasze spotkania na krañcu Afryki okaza³y siê ostatnie.

3. Przez okna Banku Œwiatowego Po powrocie z po³udniowej Afryki spêdzi³em w Warszawie znowu tylko jeden dzieñ. Tyle by spotkaæ siê z prezydentem i spakowaæ do nastêpnej d³ugiej podró¿y. Chwilê te¿ spêdzi³em z rodzin¹. Z Al¹, moj¹ ¿on¹, byliœmy co prawda razem w Afryce, ale z córkami – Juli¹ i Gabrielk¹ – wspólne ostatnie d³u¿sze wakacje to by³a zimowa wyprawa na dalek¹ Pó³noc, za ko³o podbiegunowe, do Laponii. Wpierw wziêliœmy udzia³ w tygodniowej wyprawie zaprzêgami psów husky, a potem jeŸdziliœmy na nartach i snowboardach podczas nocy polarnej. T¹ sam¹ rzek¹ Tornio, na granicy fiñsko-szwedzkiej, po której spienionych wodach latem sp³ywaliœmy tratwami, zim¹ pêdziliœmy saniami, a w noc sylwestrow¹ chodziliœmy 35

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

„z roku do roku”, a to dziêki ró¿nicy czasu. Gdy w Finlandii ju¿ by³ rok 1998, to w Szwecji jeszcze przez godzinê 1997. Z ¿on¹ i córkami, niezale¿nie od wielu wzajemnych odwiedzin w Helsinkach i Warszawie, spotkaliœmy siê w ró¿nych miejscach zagranic¹. Gdy dok¹dœ lecia³em, któraœ z nich – a kolejnoœæ by³a troskliwie przestrzegana, bo sprawiedliwoœæ przecie¿ musi byæ – przylatywa³a tam z Warszawy. W ten sposób przekonywaliœmy siê, ¿e Pary¿ jest wart tyle samo co Wilno, a Praga dorównuje Londynowi. Przynajmniej ja stara³em siê lansowaæ takie tezy, pokazuj¹c przy okazji uroki ró¿nych miejsc, a tak¿e samemu poznaj¹c coraz to inne zak¹tki, nawet w tych miastach, w których wczeœniej by³em ju¿ wielokrotnie. Do Waszyngtonu jednak lecia³em sam, ale szybko okaza³o siê, ¿e wczeœniejszy zamiar pobytu jedynie oko³o roku zmienia siê. Realizacja planów zawodowych wymaga³a jego przed³u¿enia o jeszcze jeden rok, mo¿na wiêc by³o sprowadziæ rodzinê i nastêpne dwa lata spêdziæ razem. Chocia¿ te¿ nie do koñca. Do Waszyngtonu wyjecha³em na zaproszenie Josepha E. Stiglitza, g³ównego ekonomisty i pierwszego wiceprezesa Banku Œwiatowego ds. rozwoju. Znaliœmy siê ju¿ jakiœ czas. Poprzednio by³ szefem doradców ekonomicznych prezydenta Clintona, a jeszcze wczeœniej (a tak¿e póŸniej, po odejœciu na w³asne ¿yczenie wiosn¹ 2000 roku z BŒ) profesorem Stanford University, na którym tak¿e odby³em okazjonalne seminarium. Zaprosi³ mnie do odwiedzenia Banku Œwiatowego po naszym spotkaniu w Helsinkach, gdzie wyg³osi³ specjalny wyk³ad na temat konsensusu post-waszyngtoñskiego. WIDER w tamtym czasie zainicjowa³ seriê Annual Lectures i drugi z tych wyk³adów wyg³osi³ akurat profesor Stiglitz20. Pierwszym natomiast goœciem, wiosn¹ 1997 roku, by³ profesor Douglass C. North, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 1993 roku, który mówi³ o znaczeniu instytucji w procesach transformacji. Nie wszyscy w krêgach zachodnich ekonomistów lubi¹ profesora Northa, wytyka on bowiem kolegom zbyt uproszczone, by nie rzec schematyczne, podejœcie do kwestii zmian systemu gospodarczego. W swoim odczycie

Zob. Joseph E. Stiglitz, More Instruments and Broader Goals: Moving toward the Post Washington Consensus, WIDER Annual Lectures, 2, UNU/WIDER, Helsinki, January 1998. 20

36

Od WIDER- a do TIGER- a

w Helsinkach powiedzia³ wprost, ¿e niewielu zachodnich ekonomistów rozumie istotê instytucjonalnych wymagañ, którym trzeba zadoœæuczyniæ, aby rynek kapita³u i towarów móg³ efektywnie funkcjonowaæ. Ekonomia neoklasyczna przyjmuje, ¿e instytucje te w zasadzie istniej¹, a to przecie¿ nieprawda w gospodarkach dopiero tworz¹cych nowy ³ad instytucjonalny. Sama liberalizacja to du¿o za ma³o w takich wypadkach. Prowadzi to te¿ do u³omnoœci neoklasycznej (neoliberalnej) myœli ekonomicznej w odniesieniu do analiz gospodarczych, poniewa¿ gubi ona ze swego pola widzenia wa¿ne segmenty ca³okszta³tu stosunków ekonomicznych21. Roli budowy i doskonalenia instytucji w przechodzeniu do gospodarki rynkowej w posocjalistycznych realiach poœwiêcam szczególnie wiele uwagi w swoich pracach, a na temat tzw. konsensusu postwaszyngtoñskiego w ksi¹¿ce, której zrêby powstawa³y w³aœnie wtedy w WIDER-ze, jest o tym ca³y rozdzia³. Te fakty mia³ na myœli profesor Tadeusz Kowalik, który potem, ju¿ po opublikowaniu pracy, napisa³: „To powa¿na synteza transformacji w œwiecie postkomunistycznym. £ut szczêœcia sprawi³, ¿e Ko³odko znalaz³ siê w twierdzy wspó³czesnej ortodoksji w momencie rewizji jej za³o¿eñ. Móg³ wiêc wspó³tworzyæ postwaszyngtoñski konsensus”22. Tak naprawdê to tym „³utem szczêœcia” by³ trafny wybór miejsca pobytu we w³aœciwym czasie. Otó¿ Stiglitz zna³ moje pogl¹dy i niektóre prace, i dlatego w³aœnie zaproponowa³, bym przyjecha³ popracowaæ w DECRG, czyli Development Economics Research Group. Przesun¹³em zatem na póŸniejszy termin skorzystanie z dwu innych zaproszeñ i tak znalaz³em siê w centrum Waszyngtonu. Dos³ownie. Nie tylko bowiem pracowa³em na 19. ulicy, miêdzy H i G, gdzie znajduj¹ siê organizacje Bretton Woods – Miêdzynarodowy Fun-

Zob. Douglass C. North, The Contribution of the New Institutional Economics to an Understanding of the Transition Problem, WIDER Annual Lectures, 1, UNU/WIDER, Helsinki, March 1997. Otrzyma³ on Nagrodê Nobla „za dokonanie odnowy w dziedzinie badañ historii gospodarczej poprzez zastosowanie teorii ekonomicznej i metod iloœciowych w celu wyjaœnienia zmian gospodarczych oraz instytucjonalnych”. Drugim laureatem by³ wtedy Rober W. Fogel. 22 Opinia ta, wraz z kilkoma innymi, zamieszczona jest na ok³adce polskiego wydania ksi¹¿ki. 21

37

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

dusz Walutowy i Bank Œwiatowy, ale zamieszka³em te¿ w pobli¿u, na rogu 20. i F, maj¹c kilka minut spacerem tak do banku, jak i w okolice Bia³ego Domu, tak do funduszu, jak i na pola National Mall. Krótko mówi¹c, by³o gdzie uprawiaæ jogging. A na dodatek z okien by³ wspania³y widok na iluminowane monumenty Waszyngtona i Jeffersona oraz – nieco dalej – na spokojnie tam p³yn¹cy Potomac. Niewielu mia³em goœci, ale wszyscy panoramê podziwiali. Pierwszym z nich by³ zaprzyjaŸniony jeszcze z czasów pobytu w WIDER-ze w roku 1988 i 1989 wicedyrektor rosyjskiej konstytuanty w MFW – Andrej Wernikow. Nieœwiadom mojej abstynencji przyniós³ – jak na Rosjanina przysta³o – butelkê dobrej, czystej wódki. Sta³a nienaruszona w lodówce a¿ do czasu, gdy odwiedzili mnie prezes PSL – Jaros³aw Kalinowski i kolega z rz¹du, by³y minister obrony narodowej – Stanis³aw Dobrzañski. Ale o mo¿liwoœciach wsparcia przez BŒ finansowania restrukturyzacji polskiego rolnictwa równie¿ dyskutowaliœmy. Mia³em te¿ okazjê pokazaæ okolice El¿biecie Dzikowskiej, a byæ akurat jej przewodnikiem to przecie¿ rzadka frajda23. Ostatnim zaœ goœciem by³ Jerzy Hylewski – polski wicedyrektor szwajcarskiej konstytuanty w BŒ, do której nale¿ymy wraz z Azerbejd¿anem, Kazachstanem, Tad¿ykistanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem. By³o to w dniu amerykañskiego wielkiego œwiêta – Independence Day – przypadaj¹cego 4 lipca. Wtedy przez przeszklon¹ œcianê podziwialiœmy wspania³y pokaz sztucznych ogni, który zosta³ przyæmiony chyba dopiero feeri¹ na zakoñczenie olimpiady w Sydney. Dzieñ tamten jednak by³ specjalny z innego powodu. Otó¿ wtedy w³aœnie zakoñczy³em pisanie ksi¹¿ki rozpoczêtej dok³adnie siedemnaœcie miesiêcy wczeœniej w Helsinkach. By³ on tak¿e nader szczególny dla innych osób. Tego bowiem dnia para, któr¹ wpierw po³¹czy³o zainteresowa-

23 Kiedyœ towarzyszy³a mi w jednej z licznych s³u¿bowych podró¿y po Polsce. Przy okazji zrobi³a piêkne zdjêcia z nisko lec¹cego helikoptera. Razem przejechaliœmy Podkarpacie i dotarliœmy na Dolny Œl¹sk na do¿ynki. Wtedy podsun¹³em pomys³, aby zrealizowaæ serial telewizyjny o piêknie naszej Polski, jej przyrody i ludowej kultury pod nazw¹ „Groch i kapusta”. To oczywiste nawi¹zanie do tytu³u programu, który robi³a razem z Toni Halikiem – „Pieprz i wanilia”. Redaktor Dzikowska z³o¿y³a TVP stosowan¹ propozycjê i czeka na decyzjê. Miejmy nadziejê – pozytywn¹.

38

Od WIDER- a do TIGER- a

nie moimi pogl¹dami na temat transformacji oraz Internet, a potem du¿o wiêcej – pobra³a siê. Chcieli, abym by³ œwiadkiem na ich œlubie, ale tego ju¿ nie da³o za³atwiæ siê klikniêciem komputerowej myszy. Ale do tego te¿ dojdziemy. Znajomy profesor z krañca Afryki potrafi zrobiæ na szybkich komputerach du¿o bardziej wyrafinowane symulacje. Ja zaœ zastanawia³em siê, jak uda³o siê nam za³atwiæ, ¿e na czeœæ tego szczêœliwego zwi¹zku filologa z matematykiem wystrzelono tyle kolorowych rac i sztucznych ogni spod samego Bia³ego Domu... W Banku Œwiatowym mia³em przede wszystkim przygotowaæ seminarium i opracowanie na temat posocjalistycznej transformacji. Kontynuacja prac nad ksi¹¿k¹ by³a niejako dodatkowym zadaniem. Wymaga³o to ogromu czasu i pracy prawie na trzy zmiany. Z regu³y wychodzi³em z gmachu miêdzy pierwsz¹ a drug¹ w nocy. Niesamowity jest wtedy od wewn¹trz gmach banku. Aczkolwiek nie by³ to jedyny powód, to po przyjêciu w poczet cz³onków krajów Europy Œrodkowowschodniej i wszystkich piêtnastu republik poradzieckich instytucja ta rozros³a siê. Tak¿e w znaczeniu dos³ownym. Dobudowano kilka skrzyde³, które otaczaj¹ wielkie patio z ma³ym sztucznym jeziorkiem i wodospadem. A nad tym wszystkim rozpoœciera siê wielki, przeszklony dach. W gmachu œwiat³o wy³¹cza siê automatycznie. Po raz pierwszy o godzinie 1900, ale wtedy w bardzo wielu pokojach natychmiast jest zapalane ponownie przez pracuj¹cych tam ludzi. Ponownie œwiat³a gasn¹ o 2230, ale wtedy ju¿ prawie nikogo nie ma. Pracuj¹ tylko wyj¹tki. I wtedy wewn¹trz jest ciemno, a tylko przez przeszklony, zawsze czysty dach, widaæ niebo. Czasami gwiaŸdziste. I jest cicho. Du¿o nawet ciszej ni¿ w Helsinkach. O ósmej rano znowu jest jasno i gwarno. I znowu mo¿na pracowaæ osiemnaœcie godzin, aby wyjœæ podczas tej niesamowitej ciszy. Ciekawe, ¿e kojarzy³o mi siê to z wnêtrzem pustej œwi¹tyni, a najbardziej ze staro¿ytnym Abu Simbel nad Zalewem Asuañskim, gdzie kiedyœ przez nieuwagê zostaliœmy z ¿on¹ zamkniêci. Tym razem to ca³kowita wspó³czesnoœæ. A nawet przysz³oœæ, gdy¿ moje opracowanie zatytu³owane zosta³o „Dziesiêæ lat posocjalistycznej transformacji. Wnioski dla reform polityki”24 i w koñcowej czêœci zawiera postulaty, tak¿e pod adresem MFW i BŒ, co do po¿¹danych kierunków reform w sferze polityki gospodar39

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

czej. Po uprzednim przeanalizowaniu przebiegu pierwszej dekady wielkich przemian w naszej czêœci œwiata, a tak¿e krytycznej ocenie wp³ywu na realizowane polityki za³o¿eñ konsensusu waszyngtoñskiego, sformu³owane s¹ zalecenia pod k¹tem rewizji tych za³o¿eñ. Przy okazji w du¿ym stopniu kwestionowane jest podejœcie stosowane wczeœniej przez bank, a zw³aszcza fundusz wobec polityki dostosowañ strukturalnych w Europie Œrodkowowschodniej i na terenie Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw (WNP)25. Krytyka ta, jak równie¿ konsekwentnie z niej wynikaj¹ce propozycje reform, w niektórych krêgach establishmentu nie zyska³a zwolenników. Przez wiele miesiêcy nie by³o pewnoœci, czy to opracowanie w ogóle zostanie opublikowane pod winiet¹ Banku Œwiatowego. Chocia¿ jego mury opuœci³em na pocz¹tku wrzeœnia 1998 roku, to ukaza³o siê dopiero

Ten Years of Postsocialist Transition. The Lessons for Policy Reforms, Policy Research Working Paper, No. 2095, The World Bank, Washington, DC, April 1999. Opracowanie to jest tak¿e dostêpne w Internecie pod adresami: 24

http://www.worldbank.org/html/dec/Publications/ /Workpapers/wps2000series/wps2095/wps2095.pdf

Zob. tak¿e Transition to a market economy and sustained growth. Implications for the post – Washington consensus, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 32, No. 3, September 1999, s. 233-61; Transition, Policy Reforms and Sustainable Growth, EMERGO. Journal of Transforming Economies and Societies, Vol. 5, No. 4, Kraków, Spring 1999, s. 2-22 oraz Ten Years of Postsocialist Transition: the Lessons for Policy Reforms, Naše gospodarstvo. Revija za aktualna gospodarska vprašanja (S³owenia), Vol. 45, No. 5-6, s. 321-45. Tekst ten pojawi³ siê tak¿e jako rozdzia³ zatytu³owany Challenges of Economic Policy in PostCommunist Transition w pracy zbiorowej pod redakcj¹ Iliany Zloch-Christy, Economic Policy in Eastern Europe: Were Currency Boards a Solution?, Praeger Publishers, Westport, Connecticut 2000. Opis ksi¹¿ki mo¿na znaleŸæ pod adresem: http://info.greenwood.com/books/0275968/0275968588.html

W krótszej nieco wersji opracowanie zosta³o udostêpnione przez amerykañsk¹ agencjê rz¹dow¹ – Overseas Development Center podczas konferencji w czerwcu 1998 roku. Zob. Transition to a Market and Post-Washington Consensus pod adresem internetowym: http://www.odc.org/programs/kolodko.html

Byæ mo¿e to w³aœnie potrzeba takiego alternatywnego, ale usystematyzowanego i uargumentowanego ujêcia sk³oni³a wiele oœrodków i pism do przet³umaczenia tekstu albo jego skrótu na w³asne jêzyki. Zosta³ opublikowany w wielu krajach. Poza USA i Wielk¹ Brytani¹, Polsk¹, S³oweni¹ i Austri¹, gdzie drukowany by³ po angielsku (w Austrii jako 25

40

Od WIDER- a do TIGER- a

ponad pó³ roku póŸniej – w kwietniu 1999 roku. Chcia³ tego jednak zarówno profesor Stiglitz, jak i prezes Wolfensohn. Mia³em okazjê debatowaæ z nim wielokrotnie i nie mam ¿adnych w¹tpliwoœci, ¿e w tocz¹cych siê fundamentalnych sporach o wzloty i upadki globalizacji, a tak¿e kontrowersjach co do dróg i bezdro¿y posocjalistycznej transformacji, najczêœciej by³ po naszej stronie. Tradycyjny konsensus waszyngtoñski zaleca³ przede wszystkim radykaln¹ liberalizacjê i szybk¹ prywatyzacjê przy równoczesnej twardej polityce finansowej, ale zarazem nie docenia³ znaczenia budowy instytucji niezbêdnych dla sprawnego funkcjonowania gospodarki rynkowej oraz lekcewa¿y³ wagê sprawiedliwszego i bardziej zrównowa¿onego spo³ecznie podzia³u dochodów26. Nie docenia³ on te¿ roli pañstwa i nieodzownoœci jego interwencjonizmu w sterowanie procesami gospodarczymi27. W obli-

Transition to a Market Economy and the Post-Washington Consensus, The Vienna Institute Monthly Report 1999/2, s. 13-18), ukaza³ siê równie¿ w Chinach (Cong Xiu ke Shi bai dao Hou Hua sheng dun Gong shi, Jingji Shehui Tizhi Bijiao [Studia Porównawcze Systemu Ekonomicznego i Spo³ecznego], No. 2, s. 8-3), Chorwacji (Deset godina postsocijalisticke tranzicije: poduka o politickim reformama, Ekonomist, Sijecanj 2000, s. 32-42), na Wêgrzech (A posztszocialista atalakulas tiz eve – a gazdasagpolitikai reformokkal kapcsolatos tanulsagok, Közgazdasági Szemle, Vol. 47, No. 3, Marzec 2000, s. 197-214), we W³oszech (Il ‘consenso di Washington’: il vecchio e il nuovo, Europa Europe, Vol. VIII, No. 4, 1999, s. 99-110), w Rosji (Uroki diesiati let postsocialisticzeskoj transformaciji, Voprosy Ekonomiki, No. 9, Sentiabr 1999, s. 19-32), w Rumunii (Zece ani de tranzitie postsocialista – lecti pentu politicile de reforma, Economist, No. 537/1563/, 14 lutego 2000, s. 5-6) oraz w Bu³garii (Dest godini prechod od socialism; uroki za politiczeskata reforma, Ikonomiczska Missal 2000, No. 5). 26 Zgubne skutki lekcewa¿enia znaczenia instytucjonalnej obudowy rynku najdobitniej unaoczniaj¹ przypadki dwu krajów: wielkiej Rosji, w której latem 1998 roku dosz³o do „kryzysu w kryzysie”, oraz ma³ej Albanii, gdzie jesieni¹ 1997 roku za³ama³a siê ca³a gospodarka na skutek tolerowania przez w³adze „piramid finansowych”. O sprawach tych mówi³em i pisa³em przy ró¿nych okazjach, w tym na temat Albanii w artykule zatytu³owanym Albania pays a heavy price zamieszczonym w tygodniku The European w paŸdzierniku 1997 roku. Jest on przytoczony w trzeciej czêœci ksi¹¿ki. 27 W tym zakresie pogl¹dy ulega³y rewizji. Znacz¹cym wk³adem do ewolucji podejœcia do roli pañstwa i zredefiniowania jego roli we wspó³czesnej gospodarce by³ raport BŒ wydany we wrzeœniu 1997 roku. Jego przygotowanie koordynowa³ wpierw Michael Bruno, a potem Joseph Stiglitz. Zob. World Development Report 1997. The State in a Changing World, Published for the World Bank, Oxford University Press, New York 1997. 41

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

czu nowych wyzwañ obecnej fazy globalizacji oraz transformacji ustrojowej w krajach posocjalistycznych postulowa³em w swoim opracowaniu modyfikacjê dominuj¹cej doktryny i rewizjê stosowanej polityki. Uzasadnione jest to wnioskami p³yn¹cymi z doœwiadczeñ ostatniej dekady. Alternatywne propozycje zg³asza³o szereg innych ekonomistów, a niekiedy tak¿e polityków, st¹d coraz czêœciej i wiêcej mówi siê o konsensusie postwaszyngtoñskim28. S¹dzê, ¿e Wolfensohn by³by nawet bardziej krytyczny wobec dominuj¹cej w krêgach waszyngtoñskich ortodoksji, gdyby nie tocz¹ca siê wówczas w amerykañskim kongresie batalia o przyznanie 18 miliardów dolarów na dokapitalizowanie organizacji Bretton Woods. Pojawianie siê dodatkowych rozdŸwiêków w samym banku, jak i pomiêdzy bankiem a funduszem – mog³oby uzyskanie tego efektu bardziej skomplikowaæ, a tak po wielu trudach œrodki te zosta³y zdobyte. Zdecydowane wiêksze kontrowersje ni¿ studium przygotowane w DECRG wywo³a³a rozmowa, której zapis ukaza³ siê w wydawnictwie Banku Œwiatowego „Transition”29. Jest to periodyk publikuj¹cy analizy, oceny, prognozy, a tak¿e, obok oficjalnego stanowiska instytucji, niezale¿ne opinie o ró¿nych aspektach procesów transformacji. Otó¿ z inicjatywy redaktora tego pisma – Richarda Hirschlera – udzieli³em wywia-

Mo¿e z tej w³aœnie przyczyny krótki artyku³, który syntetyzowa³ studium dla Banku Œwiatowego, zrobi³ zaiste œwiatow¹ karierê? Zob. miêdzy innymi: Transformacija postsocialisticznich ekonomik i post-Waszingtonskij Konsensus, Dieñ, No. 18, 2 lutego 1999 (po ukraiñsku); Zahodna nestrpnost, Delo, 10 lipca 1999, s. 36 (po s³oweñsku); A transiciao pos-komunista e o Consenso de Washington, Monitor Mercantil (Rio de Janeiro), No. 23. 471, 26-28 Juhnio 1999, s. 12 (po portugalsku); Der ‘Washington-Konsens’ zehn Jahre danach. Unterschatzte Rolle marktwirtschaftlicher Spielregeln, Neue Zurcher Zeitung, Nr 320, 4 October 1999, s. 16 (po niemiecku); Tadjdeed Nazar Dar Siyasathayeh, Akhbareh Eghtesad (Teheran), No. 22, 13 Mehr 1378 (14 wrzesieñ 1999), s. 8 (w jêzyku farsi, tj. wpó³czesnym perskim); An unsound consensus, Business India, June 28 – July 11 1998, Rs. 15, No. 556, s. 44; ’Washington consensus’ needs revision, The Jakarta Post, 30 July 1999, s. 4; Post – Socialist Transition and Post – Washington Consensus, EMERGO, Journal of Transforming Economies and Societies, Vol. 5, No. 3, Kraków, Summer 1998, s. 95. Zob. ponadto Economically blessed are the institution builders, The World Paper, January 1999, s. 7-8. Artyku³ ten ukaza³ siê równie¿ w odpowiednikach tego pisma drukowanych po arabsku, chiñsku, francusku, hiszpañsku i rosyjsku. 28

42

Od WIDER- a do TIGER- a

du, który zosta³ opublikowany w czerwcu 1997 roku. Wywo³a³ on wiele niezadowolenia wœród czêœci kierownictwa BŒ, a nawet interwencje amerykañskiego Departamentu Skarbu. Jakby déjà vu... Wywiad ostro wytyka³ u³omnoœci polityk budowanych w oparciu o b³êdne za³o¿enia konsensusu waszyngtoñskiego, zarazem wskazuj¹c, w któr¹ stronê powinny pójœæ zmiany. Krytyka dotyczy³a g³ównie podejœcia wobec Rosji, ale tak¿e wczesnej fazy transformacji w Polsce, kiedy to jej koszty okaza³y siê du¿o wiêksze ni¿ by³o to konieczne, a rezultaty znacznie mniejsze ni¿ by³o to mo¿liwe. Odnios³em siê w nim do b³êdów, jakie w mojej opinii pope³ni³ bank, a jeszcze bardziej fundusz, w stosunku do polityki dostosowañ strukturalnych w krajach tzw. wy³aniaj¹cych siê rynków, nie tylko posocjalistycznych. W pe³ni podtrzymujê sformu³owane wtedy oceny. Choæ z natury rzeczy przedstawione zosta³y w sposób skrótowy, to przecie¿ sta³y za nimi bogate wyniki rzetelnych badañ. Wysuniête argumenty wywo³a³y tak¿e poruszenie i z drugiej strony, czyli poœród zwolenników zaprezentowanego stanowiska. Dziêki Internetowi odezwa³o siê ich sporo, co by³o kolejn¹ okazj¹ do poznania wielu znakomitych fachowców – tak teoretyków, jak i praktyków. W nastêpnym wydaniu „Transition” opublikowa³ kilka opinii, które mocno popar³y mój punkt widzenia, moderuj¹c nieco pocz¹tkow¹ falê niezadowolenia w samym banku30. Opinie te bynajmniej nie by³y tendencyjnie dobierane; nawet pytano mnie, czy nie móg³bym kogoœ poprosiæ,

29 Economic Liberalism Became Almost Irrelevant..., Transition, The World Bank, Washington, DC, Vol. 9, No. 3, June 1998, s. 1-6. Tekst dostêpny jest równie¿ w Internecie pod adresem:

http://www.worldbank.org/html/prddr/trans/june1998/kolodko.htm

Dodaæ warto, ¿e w listopadzie (choæ jest to numer czerwcowy) ukaza³o siê tak¿e wydanie Transition w jêzyku rosyjskim, gdzie tytu³ wywiadu, zw³aszcza dla czytelnika z krêgu kultury s³owiañskiej, zabrzmieæ móg³ jeszcze bardziej wymownie: Ekonomiczeskij neoliberalizm u¿e poczti ni priczom... Wersja internetowa dostêpna jest pod adresem: http://www.worldbank.org/html/prddr/trans/WEB/russian.htm

Zob. Letters to Editor, Transition, The World Bank, Washington, DC, Vol. 9, No. 4, July – August 1998. Opinie te mo¿na znaleŸæ w Internecie pod adresem: 30

http://www.worldbank.org/html/prddr/trans/julaug98/letters.htm

43

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

aby napisa³ coœ przeciwko w³asnej linii argumentacji... Co ciekawe i cenne, opinie te nadesz³y z bardzo ró¿nych miejsc, tak w sensie wyznawanej orientacji i charakteru aktywnoœci zawodowej, jak i dos³ownie – z ró¿nych zak¹tków globu. O znaczeniu równowagi i instytucji pisa³ Gerhard Fink oraz Jean Monnet – profesor mikroekonomii stosowanej z European Integration Institute w Wiedniu. O sprawiedliwszy podzia³ dochodów upomina³ siê Wendell W. Solomons z instytutu Management Research w Colombo. O koniecznoœci pog³êbionego dialogu napomkn¹³ Borislaw Petkow z banku centralnego Islandii. O tym, ¿e klasyczna liberalna szko³a ekonomiczna by³a s³uszna, a jej poniek¹d parodia w wykonaniu neoliberalnym niezupe³nie przekonywa³ Edwin Dolan z American Institute of Business and Economics w Moskwie. O potrzebie wiêkszego pragmatyzmu i przedsiêbiorczoœci wypowiedzia³ siê Richard Suren Keoseian z Privatization Investment Funds w Nowym Jorku. Swe w¹tpliwoœciach co do efektywnoœci forsownej prywatyzacji zg³osi³a Janine Wedel, jedyna obok profesora Finka osoba z tego grona, któr¹ zna³em osobiœcie ju¿ wczeœniej. Ale nie dlatego zaprosi³em j¹ póŸniej na seminarium do Yale, tylko poniewa¿ napisa³a dobr¹, wa¿n¹ i odwa¿n¹ ksi¹¿kê na temat nieprawid³owoœci i „przekrêtów” zwi¹zanych z pomoc¹ Zachodu dla Wschodu31. Ta spontaniczna reakcja zrobi³a swoje. S¹dzê, ¿e sk³oni³a ona niektórych opozycjonistów jeœli nie do zrewidowania w³asnych pogl¹dów, to przynajmniej do utemperowania werwy w ich lansowaniu i narzucaniu innym jako prawd jedynych. Najwa¿niejsze jednak podczas pobytu w Banku Œwiatowym by³y profesjonalne, czêsto techniczne dyskusje z wieloma znakomitymi fachowcami. Jest ich w banku, jak i w funduszu, mnóstwo. Ró¿ne s¹ jednak szko³y ekonomii, ró¿ne s¹ te¿ doœwiadczenia. Odmienne s¹ punkty widzenia, niejednakowe interpretacje. Dlatego te¿ wymiana pogl¹dów jest zawsze bardzo kszta³c¹ca. Sam nauczy³em siê bardzo wiele, ale mam nadziejê, ¿e czegoœ tak¿e mogli z tych dyskusji dowiedzieæ siê inni.

Zob. Janine R. Wedel, Collision and Collusion: The Strange Case of Western Aid to Eastern Europe 1989-1998, St. Martin’s Press, New York 1998. 31

44

Od WIDER- a do TIGER- a

Wierzê te¿, ¿e jeœli jeszcze kiedyœ przyjdzie mi znowu na jakiœ czas do tej instytucji zawitaæ, to znowu dostanê pokój z oknem. Takich pomieszczeñ nie starcza dla wszystkich, nawet dla etatowych pracowników. Niektórzy z nich, w chwili zadumy czy intelektualnej refleksji, mog¹ sobie popatrzeæ co najwy¿ej na wewnêtrzne atrium i drzewka w wielkich donicach. Inni jeszcze gorzej; pracowaæ musz¹ w pokojach bez okien. W firmie uwa¿a siê, ¿e niejako wyznacznikiem presti¿u i pozycji jest gabinet z oknami na zewn¹trz. Najlepszy pokój bezsprzecznie ma wiceprezes odpowiedzialny w³aœnie za Europê Œrodkowowschodni¹ i Azjê Centraln¹ – Johannes Linn. To pewnie dlatego, ¿e jesteœmy coraz wa¿niejszym regionem œwiata. Sam zaœ siedzia³em w pokoju nie a¿ z tak piêkn¹ panoram¹ Waszyngtonu za oknami, ale za to mia³em dwa okna. A za nimi kilka drzew i kawa³ek b³êkitnego nieba. Widaæ jednak by³o du¿o wiêcej. W koñcu to œwiatowy bank.

4. Uniwersyteckie ¿ycie od Atlantyku do Pacyfiku Zbli¿a³ siê nowy rok akademicki, który w USA rozpoczyna siê miesi¹c wczeœniej ni¿ w Polsce. Niekiedy w ostatni poniedzia³ek sierpnia, niekiedy w pierwszy wtorek wrzeœnia, jako ¿e na pierwszy poniedzia³ek zawsze przypada Labor Day. Nadszed³ te¿ i czas, aby zmieniæ charakter pracy. Nadal mia³a byæ badawcza, ale teraz by³ to ju¿ epizod uniwersytecki. Z regu³y pracujê przy komputerze on-line, nieustannie zatem nadchodz¹ e-maile z ró¿nych miejsc œwiata. Zwykle staram siê od razu, na bie¿¹co odpowiadaæ. Jeszcze w Helsinkach otrzyma³em t¹ w³aœnie drog¹ propozycjê wyk³adania na Yale. Zaprasza³ profesor Jeffrey E. Garten, dziekan School of Management (SOM)32. Znaliœmy siê ju¿ wczeœniej, a poprzednio spotkaliœmy siê na Œwiatowym Forum Gospodarczym w Davos w 1996 roku, gdzie skonfrontowano nas w tym samym panelu. Aczkol-

32 Informacje o School of Management na uniwersytecie Yale znaleŸæ mo¿na pod adresem: http://mba.yale.edu

45

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

wiek w dyskusji o problemach emerging markets w wielu kwestiach nie zgodziliœmy siê do koñca (a mo¿e w³aœnie dlatego), zapragn¹³ œci¹gn¹æ mnie na Yale przynajmniej na jeden semestr. Z chêci¹ przyj¹³em zaproszenie, planuj¹c wizytê na jesieñ 1998 roku. Myœla³em, ¿e wczeœniej bêdê w MFW i dopiero stamt¹d przeniosê siê na Yale, do „ligi bluszczowej”33 . Ta sekwencja uleg³a jednak zmianie. Gdy jest siê profesorem akademickim, pierwszeñstwo nale¿y dawaæ studentom i ¿yciu uniwersyteckiemu, a organizacje miêdzynarodowe dobre s¹ w miêdzyczasie. Pierwszy raz zetknêliœmy siê z Gartenem, gdy te¿ pracowa³ w rz¹dzie. To on jako podsekretarz handlu w pierwszej administracji prezydenta Clintona by³ twórc¹ koncepcji Ten Big Emerging Markets. Polega³a ona na wytypowaniu spoœród pañstw przechodz¹cych przez fazê liberalizacji i integracji z gospodark¹ œwiatow¹ dziesiêciu krajów i zwrócenie na nie specjalnej uwagi amerykañskich inwestorów. Chodzi³o nawet o wiêcej, co tak¿e potwierdza tytu³ jego pracy. Wczeœniej odszed³ z rz¹du, to i wczeœniej móg³ napisaæ i wydaæ swoj¹ ksi¹¿kê34. Zanim to jednak nast¹pi³o, w styczniu 1995 roku, odby³o siê w Cleveland w stanie Ohio spotkanie znacz¹cej grupy amerykañskich inwestorów oraz czo³owych polityków z wysokiej rangi przedstawicielami rz¹dów tej¿e „wielkiej dziesi¹tki”. Obok Brazylii by³ tam Meksyk, obok RPA Egipt, obok Indii Chiny, obok Argentyny Turcja, obok ASEAN-u Polska. To bardzo wa¿ne, ¿e uda³o siê nam znaleŸæ tam w takiej w³aœnie formule, gdy¿ by³y propozycje, aby i w tym wypadku – podobnie jak w odniesieniu do Stowarzyszenia Pañstw Azji Po³udniowo-Wschodniej (ASEAN) – zaprosiæ jako jeden emerging market cztery kraje z Europy Œrodkowej, a konkretnie ca³¹ ówczesn¹ grupê wyszehradzk¹35. W koñ-

Elitarn¹ „Ivy League” tworzy osiem amerykañskich uniwersytetów, wszystkie ze wschodniego wybrze¿a: Brown, Columbia, Cornell, Dartmouth, Harvard, University of Pennsylvania, Princeton oraz Yale. Okreœlenie wziê³o siê st¹d, ¿e s¹ to uczelnie dostojne i stare, a ich budowle spowija sêdziwy bluszcz. 34 Zob. Jeffrey E. Garten, The Big Ten: The Big Emerging Markets and How They will Change Our Lives, Basic Books, New York 1998. 35 W jej sk³ad wchodzi³y wtedy cztery kraje. Obok Polski, tak¿e Czechy, S³owacja i Wêgry. 33

46

Od WIDER- a do TIGER- a

cu wyró¿niono nas samodzielnie, a w œlad za tym na Polskê zwrócono jeszcze wiêksz¹ uwagê i w nastêpnych latach inwestycje amerykañskie p³ynê³y coraz to bardziej wartkim strumieniem. W Cleveland nadarzy³a siê sposobnoœæ krótkiego spotkania z prezydentem Clintonem. Nasz pierwszy kontakt mia³ miejsce podczas jego oficjalnej wizyty w Polsce w 1994 roku. Merytoryczne rozmowy prowadzi³em jednak g³ównie z prze³o¿onym swego dziekana na Yale, sekretarzem handlu USA, Ronem Brownem36. Na Yale pojecha³em g³ównie po to, aby uczyæ. Wyk³ady dotyczy³y strategii prowadzenia interesów w wy³aniaj¹cych siê gospodarkach rynkowych krajów posocjalistycznych. By³y to zajêcia na studiach podyplomowych. Wszyscy s³uchacze mieli za sob¹ studia podstawowe z zakresu ekonomii, prawa lub finansów, a niekiedy tak¿e nauk politycznych. Posiadali obycie w praktyce, gdy¿ jednym z warunków przyjêcia na cykl czterech semestrów nauki w SOM by³o dwuletnie doœwiadczenie i rekomendacja z miejsca pracy. Najczêœciej by³y to banki lub inne instytucje poœrednictwa finansowego, ale tak¿e – zw³aszcza w wypadku studentów zagranicznych – agencje rz¹dowe paraj¹ce siê polityk¹ rozwojow¹. W tym czasie manuskrypt ksi¹¿ki by³ ju¿ gotowy. Okaza³ siê bardzo przydatny, a studenci na Yale byli pierwszymi jej czytelnikami. Ca³y czas wszak¿e kontynuowa³em prace naukowe37. Wraz z dziekanem Gartenem zorganizowaliœmy specjalne seminarium, na którym przedstawi³em referat porównuj¹cy polskie osi¹gniêcia reformatorskie z rosyjskimi niepowodzeniami. Wtedy by³o ju¿ po podsycanej sztucznie przez d³u¿szy okres euforii wokó³ Rosji, pêk³ bowiem spekulacyjny „balon” na rosyjskim rynku kapita³owym i chêci¹ krytykowania tego co tam siê dzia³o, raptem zapa³ali bez ma³a wszyscy. A jeszcze kilka miesiêcy wczeœniej krytyka patologii rosyjskiej transformacji nie by³a mile widziana ani w Moskwie, ani w Waszyngtonie.

Zgin¹³ on tragicznie w kwietniu 1996 w wypadku lotniczym pod Dubrownikiem. Yale opublikowa³ poszerzon¹ wersjê opracowania przygotowanego w Banku Œwiatowym. Zob. Transition to a market economy and sustained growth. Implications for the postWashington consensus, Yale University, School of Management, January 1999. 36 37

47

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Obok Janine Wedel oraz profesora Gura Ofera z Uniwersytetu Jerozolimskiego referat komentowa³ emerytowany profesor Yale, James Tobin, noblista w dziedzinie ekonomii38. Chocia¿ nigdy bli¿ej nie zajmowa³ siê zagadnieniami zwi¹zanymi z funkcjonowaniem gospodarek centralnie planowanych ani te¿ ich przechodzeniem do systemu rynkowego, to celowo zaprosi³em go do udzia³u w panelu. Uwa¿am, ¿e jego pogl¹dy w sprawach finansowych, zw³aszcza odnosz¹ce siê do potrzeby regulowania miêdzynarodowych przep³ywów krótkoterminowego kapita³u przy u¿yciu instrumentów polityki fiskalnej, s¹ s³uszne. Gdyby tzw. podatek Tobina (Tobin tax) by³ nak³adany na krótkoterminowy kapita³ spekulacyjny, to z pewnoœci¹ mog³oby to zasadniczo zmniejszyæ skalê ryzyka inwestycyjnego, tak¿e w Rosji. Niestety, w praktyce do tego instrumentu rzadko siê siêga39. Yale znajduje siê w New Haven le¿¹cym w stanie Connecticut nad Atlantykiem. Jesieñ jest tam niezwykle barwna, co campusowi dodaje uroku. Zw³aszcza pn¹czom bluszczu. Jest podobny do Oksfordu, bo w czasach, gdy powstawa³, wp³ywy angielskiej kultury, w tym podejœcie do sposobów budowy i organizacji uniwersytetów, by³y znaczne. St¹d zreszt¹ ten region USA znany jest jako Nowa Anglia. Czasami wydaje siê, ¿e jedyna ró¿nica to ta, ¿e jeŸdzi siê inn¹ stron¹ ulicy. Ale jak siê biega wzd³u¿ rzeki czy te¿ mieszka w stuletnim Lawn Club to podobieñstwa s¹ zaskakuj¹ce. Do New Haven doje¿d¿a³em z Waszyngtonu, zatrzymuj¹c siê tylko z rzadka na ca³y tydzieñ. Przecie¿ w Waszyngtonie by³a ju¿ ca³a rodzina

Omówienie referatu oraz ca³ej debaty zatytu³owanej The Russian Malaise and Polish Success: The Economics and Politics of Post-Communist Transition, w tym tak¿e tez wyg³oszonych przez profesora Tobina, znaleŸæ mo¿na w Internecie pod adresem: 38

http://users.erols.com/mietek/kolodko.html

James Tobin otrzyma³ Nagrodê Nobla w 1981 roku za analizy rynków finansowych oraz ich zwi¹zków z decyzjami dotycz¹cymi wydatków, produkcji i cen. 39 W Rosji bynajmniej nie by³o politycznych mo¿liwoœci i gotowoœci do siêgania do tego narzêdzia, tak¿e pod wp³ywem ortodoksji neoliberalnej. W tym samym czasie rozwi¹zanie tego typu skutecznie zastosowano w Chile. Ciekawe, ¿e póŸniej by³y minister finansów Eduardo Aninat (prezentowaliœmy wczeœniej referaty na temat polityki kszta³towania dochodów na konferencji MFW w Waszyngtonie) zosta³ zastêpc¹ dyrektora zarz¹dzaj¹cego funduszu.

48

Od WIDER- a do TIGER- a

– ¿ona i córki, a tak¿e pies Salem. Tylko koñ, nasza klacz Madagaskar, zosta³a „w domu”, czyli w stajni w Bogus³awicach. Te¿ chcia³a do Ameryki, ale bez przesady. Du¿ym problemem by³o wynajêcie domu pod Waszyngtonem ze wzglêdu na wybór szkó³, do których mia³y chodziæ córki oraz w³aœnie ze wzglêdu na psa. Rynek mieszkaniowy zawê¿a siê natychmiast o oko³o czterech pi¹tych, gdy ktoœ ma psa albo kota. Jest to oczywista dyskryminacja rasowa. Dobrze wiêc, ¿e chocia¿ ten koñ zosta³ w kraju... Dom znalaz³em i byliœmy razem. Tyle ¿e, akurat przez wiêkszoœæ czasu do koñca tamtego roku, by³em nieobecny. Czêsto do New Haven lata³em, kilka razy jechaliœmy samochodem (ponad 500 kilometrów), a najczêœciej podró¿owa³em poci¹giem. Wtedy zreszt¹ naj³atwiej pracowaæ czy to przygotowuj¹c wyk³ad, czy to sprawdzaj¹c testy studentów, czy te¿ szkicuj¹c kolejny artyku³. Po drodze przeje¿d¿a siê przez Nowy Jork. Ju¿ kiedyœ doje¿d¿a³em regularnie do pracy poci¹giem, zatem nasuwa³y siê pewne skojarzenia. Otó¿ nie od razu przyjêto mnie na studia do warszawskiej Szko³y G³ównej Planowania i Statystyki. Zanim przy drugim podejœciu powiod³o siê, doje¿d¿a³em przez rok z Tczewa do Gdañska. Pracowa³em jako robotnik przy budowie tunelu pod dworcem g³ównym, aby na te „szneki z glancem” trochê zarobiæ. Wtedy zawsze mija³em Pszczó³ki. Na tamtej trasie by³y one dla mnie tak wa¿ne jak teraz Nowy Jork; jeszcze trochê i bêdê na miejscu, w pracy. Tak wiêc metropolia ta poczê³a mi siê kojarzyæ z Pszczó³kami i za ka¿dym razem, gdy poci¹g stawa³ na peronie, one mi siê przypomina³y. A jak za oknami ju¿ „Pszczó³ki” i Penn Station, to jeszcze trochê i ju¿ zaraz bêdzie Yale. Ale tak naprawdê to jak¿e d³uga by³a ta droga z Pszczó³ek do Nowego Jorku... Teraz jednak, bêd¹c na Yale, trzeba by³o wieñczyæ dzie³o. Nazajutrz po Independence Day, jeszcze z Banku Œwiatowego, wys³a³em do WIDER-a poczt¹ elektroniczn¹ manuskrypt ksi¹¿ki. Wkrótce instytut przyj¹³ pracê i przekaza³ j¹ do opracowania redakcyjnego. Mia³em szczêœcie do dobrego redaktora. Z Robertem Zimmermannem poznaliœmy siê ju¿ wczeœniej, w WIDER-ze w³aœnie, i jemu przypad³o zredagowanie pracy przed przekazaniem wydawcy. I to w³aœnie dzia³o siê w czasie, gdy tak kursowa³em miêdzy Bethesd¹ a Yale, przeje¿d¿aj¹c co rusz przez te „Pszczó³ki”. A wraz ze mn¹ przeje¿d¿a³y te¿ ró¿ne fragmenty ksi¹¿ki, które by³y ostatecznie domykane. 49

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Nie tylko od strony edytorskiej, ale tak¿e merytorycznej, gdy¿ wci¹¿ coœ wa¿nego siê dzia³o, pojawia³y siê bardziej aktualne dane, nasuwa³y siê nowe myœli. Przez wszystkie te miesi¹ce z redaktorem utrzymywa³em wy³¹cznie kontakt elektroniczny; dziœ pytanie, dziœ odpowiedŸ. Ja na wybrze¿u Atlantyku, on we Florencji, ale za to obaj byliœmy ju¿ po stronie new economy. Dziêki temu i ta przedostatnia faza dobieg³a koñca. Sta³o siê to na Thanksgiving, czyli w Dniu Dziêkczynienia – innym wielkim amerykañskim œwiêcie. Dlatego te¿ wczeœniejszy podpis pod podziêkowaniami dla tych, którzy pomogli w realizacji tego projektu: „Washington, DC, Independence Day 1998”, zosta³ zmieniony na „Washington, DC, Thanksgiving Day 1998”. Po zakoñczeniu prac redakcyjnych WIDER wys³a³ wreszcie ksi¹¿kê do wydawcy, a ten do recenzentów40. Ja zaœ, korzystaj¹c z przerwy w zajêciach, polecia³em na dziesiêæ dni do Kijowa i Moskwy. W Kijowie bardzo ¿yczliwie w realizacji programu pomóg³ ambasador Jerzy Bahr, który goœci³ mnie w swojej rezydencji. Tam nie by³o „z³otej jesieni”, musia³em wiêc biegaæ przez zaspy œniegu, co wywo³ywa³o pewne zdziwienie w placówce i w okolicach. Przed czym on tak ucieka, ktoœ zapyta³? Ale to nie ja ucieka³em, tylko czas, stara³em siê przeto jak najlepiej go wykorzystaæ. G³ównie na wyk³ady i dyskusje ze studentami. Tym bardziej, ¿e mia³em przed oczyma salê miejscowego uniwersytetu nabit¹ po brzegi podczas mego poprzedniego tu pobytu, w czasie oficjalnej wizyty, któr¹ z³o¿y³em jako wicepremier naszego rz¹du. Przemarz³em wtedy, gdy¿ by³em jak przysta³o w garniturze, natomiast t³um studentów i profesorów przyby³ w szubach i p³aszczach, bo sale by³y nieogrzewane. Tym razem by³o ju¿ cieplej. Skorzysta³em te¿ ze sposobnoœci i spotka³em siê z wicepremierem Serhijem Tihipko. Do tego dosz³y zainspirowane przez nasz¹ ambasadê rozmowy z doradcami prezydenta Leonida Kuczmy, miêdzy innymi z Ewgenem Berszed¹ z Urzêdu Bezpieczeñstwa Narodowego, który wkrótce potem zosta³ wiceministrem spraw zagranicznych, a obecnie

Oxford University Press o recenzje zwróci³ siê do profesor Marie Lavigne z paryskiego ISMEA (Institut de Sciences Economiques et Mathématiques Appliquées) oraz do profesora Andersa Aslunda z waszyngtoñskiego Carnegie Endowment. 40

50

Od WIDER- a do TIGER- a

jest ambasadorem Ukrainy w Szwajcarii. Dotyczy³y one tak transformacji i wyzwañ stoj¹cych przed Ukrain¹, jak i uwarunkowañ uzyskania przez ni¹ kredytów z MFW i BŒ. Zaraz po powrocie do Waszyngtonu przyj¹³ mnie nowy ambasador Ukrainy w USA, Anton Butejko, do niedawna minister spraw zagranicznych. Podzieli³em siê z nim nie tylko spostrze¿eniami i refleksjami z podró¿y, ale przekaza³em wiele sugestii co do tego, jak najlepiej prowadziæ politykê wobec miêdzynarodowych organizacji finansowych. Tak, aby z kolei ich polityka w stosunku do Ukrainy by³a dla niej samej jak najbardziej korzystna. Ambasador zna³ ju¿ mój artyku³ „Strategia dla Ukrainy” opublikowany w kijowskiej gazecie Dieñ41. Gdy tylko mog³em, stara³em siê pomóc ukraiñskiej sprawie, poniewa¿ w powodzeniu reform tam¿e mamy swoje polskie interesy. Nade wszystko jednak chodzi o to, aby i w wypadku tego kraju, o jeszcze wiêkszej liczbie ludnoœci ni¿ nasz, mo¿liwie szeroko stosowana by³a ta polityka gospodarcza, co do s³usznoœci której jestem g³êboko przekonany. Z Kijowa, gdzie za równowartoœæ trzech dolarów zd¹¿y³em jeszcze pójœæ do opery na „Toskê” Pucciniego, polecia³em do Moskwy. Tam natomiast – ju¿ za równowartoœæ piêædziesiêciu, jako ¿e komercjalizacja kultury zasz³a dalej – poszed³em do Teatru Bolszoj na „Œpi¹c¹ Królewnê” Czajkowskiego.42 By³a Rosja, by³ Zwi¹zek Radziecki, jest Rosja, zobaczymy, co

Zob. Strategija dlia Ukraini, Dieñ, No. 225, 24 listopada 1998. Gazeta ta ukazuje siê równie¿ w jêzyku rosyjskim i angielskim. Wersja internetowa artyku³u jest dostêpna pod adresem: 41

http://www.day.kiev.ua/1998/225/1-page/1p3.htm

PóŸniej jeszcze wielokrotnie publikowa³em artyku³y i komentarze ekonomiczne na tych ³amach, tak¿e na temat poszukiwañ konsensusu postwaszyngtoñskiego i sposobów wykorzystania globalizacji na korzyœæ rozwoju naszego regionu. Kilka z nich ukaza³o siê jesieni¹ 2000 roku, a s¹ to t³umaczenia tekstów prezentowanych w drugiej czêœci ksi¹¿ki. Fragment innego artyku³u dla gazety Dieñ, tym razem t³umaczenie z jêzyka angielskiego komentarza og³oszonego w internetowej Johnson’s Russia List, zaprezentowany jest w trzeciej czêœci ksi¹¿ki. Bilety za dobre miejsca do Washington Opera, któr¹ kieruje Placido Domingo, kosztuj¹ od 106 do 259 dolarów. Mimo ¿e tak drogo, to w trakcie sezonów od 1998/99 do 2000/01 „Toska” nie schodzi³a z afiszy. Ginê³y za to inne bohaterki, jak Dalila, Izolda, Kleopatra czy Leonora. 42

51

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

bêdzie, a „Spiaszcza Krasawica” jak by³a – tak jest. Wystawiano ten balet ju¿ 99. sezon, co, trzeba przyznaæ, sk³ania do zadumy i szacunku. Transformacja trwa³a jednak dopiero sezon dziewi¹ty i bynajmniej nie sz³a tak p³ynnie; nogi siê ci¹gle pl¹ta³y. Ca³y czas trwa³a „bitwa o Rosjê”, rozgrywaj¹c siê przy tym w wielu miejscach, ale przede wszystkim w samej Moskwie. Du¿o rozmawialiœmy o tym z ambasadorem Andrzejem Za³uckim43, troszcz¹c siê przede wszystkim o kszta³towanie dobrych dwustronnych stosunków, ale tak¿e patrz¹c na rosyjsk¹ transformacjê z globalnej perspektywy. Podczas pobytu w Moskwie, niezale¿nie od wielu akademickich wyk³adów, spotkañ, rozmów i wywiadów44, zaprezentowany zosta³ piêtnastopunktowy „Plan dla Rosji”. Mia³ on dosyæ szeroki odbiór nie tylko tam, gdy¿ zaraz po moim powrocie na Yale opublikowa³ go Columbia University45. Dokument zosta³ tak¿e rozpowszechniony przez waszyngtoñski instytut The Jamestown Foundation. Jego g³ówne tezy znane by³y kierownictwu MFW i BŒ. Konsultowa³em go tak¿e z sekretarzem generalnym OECD – Donaldem Johnstonem. Notabene, to jego w³aœnie (oraz Stanleya Fischera z MFW) naj³atwiej zastaæ on-line. Czêsto odpowiada³ mi natychmiast, nawet jeœli w Pary¿u dochodzi³a pó³noc. Pewnie te¿ lubi³ wychodziæ z pracy, gdy by³o ju¿ cicho i ciemno. „Plan dla Rosji” by³ pisany niejako z marszu, w Moskwie, po rosyjsku, ale przecie¿ w oparciu o wiele przemyœleñ i obserwacji. Wkrótce opublikowa³em na ten temat komentarz na ³amach „Financial Times”46 . Mog³em z bliska obserwowaæ ewolucjê pogl¹dów w tej materii, bê-

Ambasador RP w Rosji Andrzej Za³ucki, przed wyjazdem na placówkê by³ wiceministrem obrony narodowej w rz¹dzie, którego by³em wicepremierem, ale znamy siê jeszcze z czasów studenckich. 44 Fragmenty niektórych z tych wywiadów przedstawione s¹ w czwartej czêœci ksi¹¿ki. 45 A Plan for Russia, The Harriman Review, Special Issue, The Russian Economy in Crisis, Columbia University, New York, December 1998, s. 24-27. Tekst ten w jêzyku angielskim dostêpny jest te¿ w wersji elektronicznej pod adresem: 43

http://www.jamestown.org/htm/conf-paper-kolodko.htm

Oryginalna wersja opracowania w jêzyku rosyjskim zatytu³owana P³an wychoda Rosiji iz krizisa dostêpna jest miêdzy innymi pod adresem internetowym: http://www.jamestown.org/htm/conf-paperru-kolodko.htm

52

Od WIDER- a do TIGER- a

d¹c niejednokrotnie indagowany w sprawie i w MFW, i w innych waszyngtoñskich instytucjach. W czasie pobytu w Moskwie mia³em sposobnoœæ przedyskutowania niektórych tez programu z rosyjskimi politykami gospodarczymi z rz¹du Jewgienija Primakowa oraz z ekspertami banku centralnego, a tak¿e z wieloma ekonomistami, miêdzy innymi z Aleksandrem Liwszycem i Aleksandrem Szochinem47. Spotka³em siê te¿ z by³ym prezydentem Michai³em Gorbaczowem i by³ym premierem Jegorem Gajdarem, z którym wczeœniej w ró¿nych miejscach stykaliœmy siê ju¿ wielokrotnie. Wspólnie z Michaelem Ellmanem wydaliœmy po angielsku ksi¹¿kê o transformacji48, która zawiera nasze wyk³ady przedstawione na specjalnej sesji w Rotterdamie, innej jesieni, jeszcze w 1992 roku. Wtedy w³aœnie ówczesny prezydent Rosji, Borys Jelcyn, zaproponowa³ mu koordynowanie polityki gospodarczej. Gdy tylko zakoñczy³ siê pobyt na Yale, znowu pracowa³em na 19. ulicy. Wtedy, wiosn¹ 1998 roku, zaprosi³a mnie na wyk³ad do Rochester profesor Ewa Hauser. Jest twórczyni¹ i wieloletnim dyrektorem centrum zajmuj¹cego siê naszym regionem – jego kultur¹, nauk¹, polityk¹. Center for Polish and Central European Studies na University of Rochester49 mia³ wkrótce staæ siê mi szczególnie bliski, gdy¿ zaraz po tym okazjonalnym wyk³adzie dziekan William Scott Green wystosowa³ zaproszenie na ca³y semestr. Znowu wybra³em jesienny. Tym razem nad inn¹ du¿¹ wod¹. Nad wielkim jeziorem Ontario drugiego brzegu te¿ nie widaæ, a do Kanady najbli¿ej przez wodospady Niagara. Maj¹c tak¿e dwa inne zaproszenia, chêtnie przyj¹³em tê propozycjê, by móc kontynuowaæ badania. Zostawaliœmy

Zob. Polish model for Russian debt relief, Financial Times, December 8, 1998, s. 14. T³umaczenie tego krótkiego tekstu zawarte jest w trzeciej czêœci ksi¹¿ki. 47 Gdy Aleksander Szochin by³ jeszcze wicepremierem, spotkaliœmy siê w Warszawie. Teraz przyj¹³ mnie w gmachu rosyjskiej dumy, w której jest pos³em i od razu w progu obdarowa³ butelk¹ przedniego koniaku. Dla abstynenta jak znalaz³, dolecia³a wiêc nie tylko do New Haven i Waszyngtonu, ale nawet dalej. 48 Zob. Michael Ellman, Egor T. Gaidar, Grzegorz W. Ko³odko, Economic Transition in Eastern Europe, Blackwell, Oxford, UK and Cambridge, USA 1993. 49 Informacje o centrum znaleŸæ mo¿na miêdzy innymi w Internecie pod adresem: 46

http://www.rochester.edu/College/PSC/CPCES/home.html

53

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

wiêc za oceanem na jeszcze jeden rok, dziêki czemu córki mog³y przy okazji ukoñczyæ swoje szko³y – Gabrielka podstawow¹, czyli middle, a Julia œredni¹, czyli high. W ramach swoistego p³odozmianu tym razem zosta³em visiting professor na wydziale nauk politycznych. Na studiach podstawowych wyk³ada³em ekonomiê i politykê posocjalistycznej transformacji, zarazem prowadz¹c dyplomowe seminarium z zakresu globalizacji i integracji gospodarczej. Ksi¹¿ka wci¹¿ jeszcze sk³ada³a siê do druku w Oksfordzie, wiêc i tutaj studenci korzystali z powielonego manuskryptu, niezale¿nie od wielu innych pozycji literatury, gdy¿ staram siê przedstawiaæ przedmiotowe zagadnienia w ujêciu komparatystycznym, omawiaj¹c przy sposobnoœci kontrowersje towarzysz¹ce debatom na temat transformacji i globalizacji50. University of Rochester to ma³a, licz¹ca niewiele ponad cztery tysi¹ce studentów prywatna uczelnia, na której szczególnie wysoki poziom prezentuj¹ pewne dyscypliny medyczne i techniczne, ale tak¿e nauki polityczne. Mo¿e dlatego mieszcz¹ siê w tym samym budynku co ekonomia, ale o piêtro wy¿ej? Uniwersytet powsta³ dok³adnie 150 lat temu, wiele jego budynków jest ju¿ poroœniêtych bluszczem, ale widocznie za ma³o, gdy¿ w sk³ad „ligi bluszczowej” jeszcze nie wchodzi. Gdy póŸniej, w po³owie paŸdziernika 2000 roku, hucznie obchodzono tê okr¹g³¹ rocznicê, wszyscy starali pokazaæ siê z jak najlepszej strony. Profesor Hauser zaproponowa³a, aby szerzej zademonstrowaæ goœciom i spo³ecznoœci akademickiej centrum, organizuj¹c przy tej okazji publiczny wyk³ad. Choæ traf chcia³, ¿e tego dok³adnie dnia ukaza³a siê inna moja ksi¹¿ka z okreœleniem „ciernista droga” w tytule, to mówi³em o polskich osi¹gniêciach, a wyk³ad by³ zaanonsowany pod has³em: „Poland – the Rising Star of Post-Communism”. Uniwersytet s³ynie tak¿e ze znakomitej Eastman School of Music, której doktorat honorowy uzyska³ nasz wielki kompozytor – Krzysztof

Ogóln¹ informacjê o wyk³adzie, który prowadzi³em w semestrze jesiennym 2000 roku, znaleŸæ mo¿na na stronie internetowej University of Rochester pod adresem: 50

http://listener.uis.rochester.edu/cgi-bin/ /Registrar/zippy/PSC*#PSC292

54

Od WIDER- a do TIGER- a

Penderecki. Spotkaliœmy siê tak¿e z pani¹ El¿biet¹ Pendereck¹, w Nowym Jorku w styczniu 2000 roku, gdy w Avery Fisher Hall mistrz dyrygowa³ orkiestr¹ New York Philharmonic wykonuj¹c¹ jego drugi koncert „Metamorphosis”. Wirtuozersko zagra³a go na skrzypcach Anne Sophie Mutter. PóŸniej na kolacjê przysz³a ze swoim instrumentem. Oczywiœcie stradivarius za – bagatela – piêæ milionów dolarów. I spokojnie chodzi³a z tym po mieœcie. Pewnie dlatego nikt na to nie zwraca³ uwagi. Na nas jednak zrobi³o to wra¿enie nie mniejsze ni¿ piêkny koncert. A na koncerty chodziliœmy czêsto, w wielu miejscach. Tak¿e i z tego powodu, ¿e jakby ³atwiej siê potem pracuje. I pisze ksi¹¿ki. W Rochester zatem, podobnie jak w Waszyngtonie i Los Angeles, czêsto zagl¹da³em do sali koncertowej. Najczêœciej jednak do biblioteki i komputera. W rezultacie szybko powsta³a nastêpna ksi¹¿ka. Jeszcze poprzednia siê nie ukaza³a, a ju¿ zosta³a opracowana i z³o¿ona druga praca, tym razem po czêœci zawieraj¹ca wczeœniej przygotowane opracowania – dla ONZ, MFW i BŒ. „Post-Communist Transition. The Thorny Road”51 pokazuje, jak skomplikowana i trudna zarazem jest droga albo raczej wiele dróg, którymi kroczymy podczas budowy nowego ustroju ekonomicznego, spo³ecznego i politycznego. Czasami mo¿e wydawaæ siê wrêcz ciernista, szczególnie dla ubo¿szych grup ludnoœci i w krajach gorzej radz¹cych sobie z wyzwaniami. Praca ta dowodzi, ¿e tak wcale byæ nie musi. Pewne koszty transformacji s¹ nieuniknione, ale znakomita ich czêœæ zawiniona jest b³êdami polityki gospodarczej. Praca „The Thorny Road” („Ciernista droga”) ukaza³a siê dopiero w paŸdzierniku 2000 roku. Choæ ju¿ w trakcie semestru, to jednak¿e nie za póŸno, aby mogli z niej korzystaæ moi studenci. Podczas drugiego pobytu na University of Rochester, by³y zatem dostêpne dwie nowe ksi¹¿ki. W kwietniu bowiem ukaza³a siê wreszcie praca, której zamiar napisania by³a powodem mego czasowego wyjazdu za grani-

51 Zob. Post-Communist Transition. The Thorny Road, University of Rochester Press, Rochester, NY 2000, s. VIII+200. Informacjê wydawcy o ksi¹¿ce mo¿na znaleŸæ w Internecie pod adresem:

http://www.boydell.co.uk/CATURP.HTM

55

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

cê. „From Shock to Therapy. The Political Economy of Postsocialist Transformation” jest w ksiêgarniach52. Ukaza³o siê tak¿e jej polskie t³umaczenie53 oraz w maju chiñskie54, a w sierpniu rosyjskie55. Zaawansowane jest przygotowanie wydania japoñskiego, pojawi³ siê zamys³ t³umaczenia na hiszpañski. Gdy ta najwa¿niejsza dla mnie praca wreszcie wysz³a, by³em ju¿ na UCLA – University of California w Los Angeles. Tym razem „u siebie”, bo na wydziale ekonomii. Gdy w lutym poprzedniego roku mia³em seminarium na temat ewolucji sytuacji gospodarczej w Europie Œrodkowowschodniej oraz lekcji wyp³ywaj¹cych z polskich doœwiadczeñ dla innych krajów regionu, zosta³em zaproszony na d³u¿ej. Jedyne wszak¿e co mog³o wchodziæ w rachubê, to czêœæ roku akademickiego. Dziekan wydzia³u, profesor David E. Levine, oraz dyrektor Center for European and Russian Studies56, wybitny historyk gospodarczy, profesor Ivan Berend57, zaproponowali zatem wiosnê

Zob. From Shock to Therapy. The Political Economy of Postsocialist Transformation, Oxford University Press, Oxford – New York 2000, s. XII+460. Informacje o ksi¹¿ce znaleŸæ mo¿na pod adresami: 52

http://www.oup-usa.org/isbn/0198297432.html

oraz

http://www.oup.co.uk/isbn/0-19-829743-2

Opinie i oceny tego tomu WIDER przedstawia na swojej stronie internetowej pod adresem: http://www.wider.unu.edu/publications/book2000-1.htm 53

s. 400.

Zob. Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999,

Cong Xiu ke Dao Liao fa: Hou she hui zhu yi de Zheng zhi jin gji, Shanghai Far East Press, Sahnghai – Beijing 2000, s. 584. 55 Ot szoka k terapii. Ekonomija i politika transformacji, Ekspert, Moskwa 2000, s. 392. 56 Informacje o aktywnoœci centrum i realizowanych projektach mo¿na znaleŸæ na stronie internetowej pod adresem: 54

http://www.isop.ucla.edu/euro/eastern.html

Do jednej z jego wa¿niejszych prac naukowych poœwiêconych wspó³czesnej historii gospodarczej Europy Œrodkowowschodniej nawi¹zujê w eseju w drugiej czêœci ksi¹¿ki. Zob. Ivan T. Berend, Central and Eastern Europe 1944-1993: Detour from the Periphery to the Periphery, Cambridge University Press, Cambridge 1996. 57

56

Od WIDER- a do TIGER- a

roku 2000. To dobrze domyka³o pe³en rok akademicki i umo¿liwia³o spokojne zwieñczenie realizowanych projektów badawczych. Podobnie jak w Rochester na UCLA prowadzi³em dwa rodzaje zajêæ. Na studiach podstawowych wyk³adów na temat globalizacji i polityki rozwoju s³ucha³a barwna i liczna, ponad 120-osobowa grupa studentów z ca³ego œwiata. Jest to zreszt¹ cech¹ szczególn¹ UCLA. Uniwersytet jest wyj¹tkowo kosmopolityczny albo, jakby dzisiaj lepiej wypada³o powiedzieæ, zglobalizowany. Tak jak bardzo umiêdzynarodowi³a siê ca³a Kalifornia, a szczególnie wielkie Los Angeles licz¹ce ponad 15 milionów mieszkañców, tak te¿ dzieje siê z ¿yciem akademickim. Odnosi siê to zw³aszcza do studentów. Id¹c campusem czasami ma siê wra¿enie, ¿e to Szanghaj albo Bangkok, innym razem, i¿ Banglore albo Lima. W mojej grupie byli studenci z ponad 30 krajów z wszystkich kontynentów, najwiêcej z Azji i Ameryki £aciñskiej. By³o to zatem wymagaj¹ce gremium do dyskusji trudnych kwestii rozwoju w warunkach coraz bardziej zaawansowanej globalizacji. Na studiach dyplomowych realizowane by³o seminarium na temat transformacji, na które uczêszcza³o blisko 20 osób, nie tylko studentów ekonomii, ale tak¿e stosunków miêdzynarodowych oraz nauk politycznych. Ma to znaczenie, ¿e spora przecie¿ grupa dobrze wykszta³conej m³odzie¿y interesuje siê naszymi problemami, zmianami systemowymi i perspektywami rozwojowymi takich krajów, jak Polska i Jugos³awia, Rumunia i Litwa, Kazachstan i Chiny. S¹dziæ mo¿na, ¿e przynajmniej niektórzy z nich póŸniej – ju¿ w trakcie pracy zawodowej – pozostan¹ wierni tym zainteresowaniom i w ró¿nych firmach oraz instytucjach bêd¹ z nami twórczo wspó³pracowaæ. UCLA jest wielkim uniwersytetem, z dziesiêciokrotnie wiêksz¹ iloœci¹ studentów ni¿ Rochester i kilka razy wiêksz¹ ni¿ Yale. Odczuwa siê to tak¿e w intensywnoœci spotkañ naukowych i innych akademickich imprez. Dzieje siê tak wiele, ¿e z rozwag¹ trzeba wybieraæ, w czym uczestniczyæ. Sam te¿ mia³em kilka dodatkowych wyst¹pieñ i prezentacji, miêdzy innymi panelow¹ dyskusjê o problemach naszego regionu z goszcz¹cym tam by³ym ministrem finansów Rumunii – Danielem Daianu. Los chcia³, ¿e na podobnych spotkaniach panelowych dyskutowaliœmy rok wczeœniej w Genewie na konferencji Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ (UNECE) oraz pó³ roku póŸniej na kongresie Europejskiego Stowarzyszenia Ekonomicznych Studiów Porównawczych (EACES) w Barcelonie. 57

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Na innym z kolei spotkaniu wrêczy³em Josephowi Stiglitzowi egzemplarz „From Shock to Therapy”. Zna³ wczeœniej pracê z wydruku komputerowego, ale dopiero teraz mog³em daæ mu gotow¹ ksi¹¿kê z dedykacj¹. Najbardziej chyba podoba³ mu siê tytu³, ale tak naprawdê to podczas jego wyk³adu publicznego s³ychaæ by³o wiele tez, które wspólnie g³osimy. Czasami posuwa siê w swojej krytyce nawet dalej, ni¿ ja to uczyni³em w swoich opracowaniach dla BŒ i MFW oraz w wywiadzie dla „Transition”. Robi to tak¿e dlatego, ¿e odszed³ z banku58 i wróci³ do pracy akademickiej. Wyk³ada ponownie na Stanford. Te¿ uzna³, ¿e w polityce swoje zrobi³, a teraz trzeba pisaæ i mówiæ, aby inni mogli przeczytaæ i wys³uchaæ. I zrozumieæ. Los Angeles le¿y w strefie wysokiej aktywnoœci sejsmicznej, tu¿ obok uskoku San Andreas, ale mnie jakoœ trzêsienia ziemi szczêœliwie ominê³y. W innym, odleg³ym miejscu œwiata w 1966 roku silne wstrz¹sy zniszczy³y miasto. W gruzach leg³ Taszkient. Gdy 30 lat póŸniej, w czerwcu 1996 roku, odwiedzi³em kraje wchodz¹ce wraz z Polsk¹ do szwajcarskiej konstytuanty w MFW i BŒ59, zawita³em tak¿e do Uzbekistanu. Pod pomnikiem upamiêtniaj¹cym ofiary tamtego nieszczêœcia spotka³em starego Uzbeka. Rozmawialiœmy o tym jak jest, jak bêdzie, jak by³o. Z godnoœci¹ mówi³ o swoim kraju, z uznaniem zaœ o Polsce. A nawet, jak wyczu³em, z pewnym sentymentem. A to dlatego, ¿e podoba³o mu siê, gdy by³ w roku 1956 wraz z Armi¹ Radzieck¹ w Œwinoujœciu i, jak powiada³,

58 Jego miejsce w BŒ jako wiceprezesa ds. rozwoju oraz g³ównego ekonomisty zaj¹³ dotychczasowy g³ówny ekonomista londyñskiego EBOiR – Nicholas Stern. Pogl¹dy obu tych ekonomistów s¹ bardzo zbli¿one, tak¿e na transformacjê, któr¹ profesor Stern (Brytyjczyk) zajmowa³ siê wiêcej ze wzglêdu na sw¹ pracê. Natomiast co do sposobu prezentacji tych pogl¹dów to z pewnoœci¹ nowy g³ówny ekonomista BŒ jest du¿o spokojniejszy i ³agodniejszy ni¿ jego poprzednik. Stern w kwietniu 1999 roku zaprosi³ nas obu do Londynu na szczyt EBOiR, gdzie uczestniczyliœmy we wspólnym panelu. Obaj mówiliœmy podobnie, tak co do treœci, jak i formy. 59 Przypomnijmy, ¿e te kraje to Azerbejd¿an, Kirgistan, Tad¿ykistan, Turkmenistan i Uzbekistan. Z tej pi¹tki nie pojecha³em wówczas tylko do Tad¿ykistanu ze wzglêdu na tocz¹ce siê tam walki. O zasadach funkcjonowania konstytuant grupuj¹cych ró¿ne pañstwa, w tym zw³aszcza o sposobie zorganizowania krajów posocjalistycznych, piszê w ksi¹¿ce Od szoku do terapii..., op.cit., s. 259-268.

58

Od WIDER- a do TIGER- a

wolnoœci i pokoju pilnowa³. Teraz natomiast, gdy po drodze do Joshua Tree National Park z córkami tankowaliœmy benzynê pod Palm Springs, m³ody Amerykanin zapyta³ nas, a w jakim to jêzyku mówimy? Podejrzewa³, ¿e po polsku, bo kojarzy³ kilka s³ów. A to dlatego, ¿e zapa³a³ do tego trudnego jêzyka sentymentem, kiedy to w 1997 roku zacumowa³ na korwecie amerykañskiej marynarki wojennej w Œwinoujœciu. Te¿ mu siê podoba³o. I te¿, jak powiada³, wolnoœci i pokoju pilnowa³. UCLA jest piêknie po³o¿ony w dzielnicy Belair. Z okien na wydziale rozpoœciera siê wspania³y widok na wzgórza Hollywood, a uprawiaj¹c jogging szybko mog³em dobiec z domu do Bulwaru Zachodz¹cego S³oñca. Kalifornia jest malowniczym miejscem ci¹gn¹cym siê setkami kilometrów wzd³u¿ wybrze¿a Pacyfiku. To chyba najpiêkniejszy obok Alaski stan z 40, które odwiedzi³em. Wyj¹tkowo wiele tu znakomitych galerii i muzeów, interesuj¹cych okolic i ludzi, a samych parków narodowych a¿ osiem. Pomimo tych wszystkich walorów i sympatii dla samego uniwersytetu nie mog³em przyj¹æ powtórnego zaproszenia na wyk³ady, bo nadchodzi³ zaplanowany czas powrotu. Przedtem jednak spêdzi³em jeszcze jeden semestr ucz¹c ponownie na University of Rochester i pracuj¹c nad kolejn¹ ksi¹¿k¹, a tak¿e realizuj¹c nowe ju¿ projekty badawcze, zainicjowane latem w Polsce. Po jednym z wyk³adów przyszed³ na konsultacje student z proœb¹, abym wraz z dwojgiem innych profesorów wzi¹³ udzia³ w panelowej dyskusji na temat NATO. Oczywiœcie, przysta³em na to natychmiast, tym bardziej ¿e audytorium stanowi³a te¿ 120-osobowa grupa studentów. Ale nie tak barwna jak na UCLA; wrêcz odwrotnie. Sami Amerykanie, wszyscy prawie jednakowi, bo w czarnych mundurach oficerów marynarki wojennej. To s³uchacze specjalnego programu NROTC60, który na zlecenie Departamentu Obrony realizuje uniwersytet. A skoro ja te¿ jestem ju¿ w NATO, to

60 NROTC – Navy Reserve Officer Training Corps. Niebywa³y zbieg okolicznoœci sprawi³, ¿e wyk³ad odby³ siê tego dnia (11 paŸdziernika 2000 roku), kiedy to w Jemenie w wyniku zamachu terrorystycznego zginê³o 17, a rannych zosta³o 38 amerykañskich marynarzy. Ataku dokonano na niszczyciel USS Cole, który zacumowa³ w porcie Aden, by zatankowaæ paliwo po drodze z Morza Czerwonego do Bahrajnu w Zatoce Perskiej. Nie wszêdzie jest tak bezpiecznie jak w Œwinoujœciu.

59

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

poproszono mnie, abym wyjaœni³ ekonomiczne i polityczne implikacje poszerzenia tego ugrupowania o niektóre z pañstw posocjalistycznych. Opowiedzia³em przy okazji i o starym Uzbeku, i o m³odym Kalifornijczyku, ale nade wszystko o tym, ¿e wolnoœæ i pokój najbardziej zale¿y od postêpu spo³eczno-gospodarczego. I dlatego tak wa¿ne s¹ sukcesy w polityce transformacji i rozwoju. Mam nadziejê, ¿e uwierzyli.

5. Transformacja widziana z Waszyngtonu Kolejne uniwersyteckie epizody, tak te na Yale, w Rochester i UCLA, jak i okazjonalne wyk³ady i seminaria, które w miêdzyczasie zdarzy³y siê w Nowym Jorku, Waszyngtonie, Filadelfii, Atlancie, San Francisco, Urbana-Champaign, Tulsa, Bloomington, Stillwater oraz na Cornell i w Stanford, przeplecione by³y licznymi podró¿ami oraz dwukrotnymi pobytami w Miêdzynarodowym Funduszu Walutowym. Spêdzi³em tam pierwszy kwarta³ zarówno 1999, jak i 2000 roku. Za pierwszym razem jako visiting scholar w departamencie polityki fiskalnej (FAD) kierowanym przez Vito Tanziego, za drugim tam¿e, a tak¿e w departamencie badañ (RD), na czele którego stoi profesor Michael Mussa. U³o¿ony w okreœlon¹ sekwencjê pobyt w organizacjach Bretton Woods w latach 1998-2000 by³ integraln¹ czêœci¹ planu dzia³añ po zakoñczeniu misji w rz¹dzie. Pobyt w Waszyngtonie wynika³ z chêci podzielenia siê doœwiadczeniami i przemyœleniami w³aœnie w miejscu, gdzie tak wiele decyduje siê w sprawach posocjalistycznej transformacji. Ktoœ móg³by uznaæ za ironiê historii, ¿e u progu nowego milenium w tak du¿ym stopniu losy spo³eczeñstw Europy Œrodkowowschodniej i republik by³ego Zwi¹zku Radzieckiego zale¿eæ bêd¹ od tego, co dzieje siê w Waszyngtonie. A mo¿e jeszcze bardziej od tego, co tam siê myœli. I dlatego warto by³o akurat tam byæ w tym okresie. Tak Bank Œwiatowy, jak i Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy s¹ z³o¿onymi organizacjami. Ich wp³yw na losy œwiata jest zdecydowanie przeceniany zarówno przez tych, którzy z funkcjonowania tych instytucji ¿yj¹, jak i przez tych, którzy ¿yj¹ z walki z nimi. Zreszt¹ jedni i drudzy równie¿ siê zglobalizowali i w przysz³oœci czêsto bêdziemy ogl¹daæ obrazki 60

Od WIDER- a do TIGER- a

podobne do tych, które telewizje ca³ego œwiata rozpowszechnia³y po kolejnych spotkaniach na szczycie w Waszyngtonie i w Pradze. Pad³o akurat na te organizacje, bo zbieraj¹ siê regularnie na wiosnê i jesieni¹ – nie tak rzadko jak Œwiatowa Organizacja Handlu (WTO), która tym samym daje mniej okazji do demonstrowania przeciwko sobie. Chyba te¿ okreœlenia „bank” czy „walutowy” bardziej kusz¹ do kontestacji ni¿ „handel”. Ponadto WTO jest w Genewie, okreœlanej jako „najwiêksza wieœ Europy”, a Waszyngton to du¿o bardziej ponêtne miejsce do oburzania siê na œwiatowy porz¹dek. Jest to bowiem nie tylko stolica USA, ale tak¿e polityczna stolica kapitalistycznego œwiata. Dlatego tak wiele zale¿y od Waszyngtonu. Ró¿ne s¹ jego oblicza, ale bardzo u¿yteczny jest podzia³ na „Waszyngton polityczny” i „Waszyngton technokratyczny”. Przebiega on tak¿e wewn¹trz organizacji Bretton Woods, które sk¹din¹d pozostaj¹ pod przemo¿nym wp³ywem USA (czyli Waszyngtonu politycznego). Bierze siê to nie tylko z du¿ego udzia³u USA w kapitale tych organizacji, co praktycznie wystarcza do zablokowania ka¿dej strategicznej decyzji61, ale tak¿e z dominacji amerykañskiej czy, nieco szerzej, anglosaskiej myœli ekonomicznej. To ona w³aœnie, œciœle zwi¹zana z monetarystyczn¹ ortodoksj¹ neoliberaln¹, leg³a u podstaw konsensusu waszyngtoñskiego – z wszystkimi tego¿ implikacjami dla polityki tak administracji amerykañskiej, jak i MFW oraz BŒ wobec krajów kiedyœ nazywanych „Trzecim Œwiatem”, a teraz najczêœciej emerging markets. Do tej grupy wy³aniaj¹cych siê rynków do³¹czy³y kraje posocjalistyczne, które zwracaj¹ siê na Zachód po kapita³ i dobre rady. Zachód zaœ odpowiadaj¹c na te potrzeby, chêtnie pos³uguje siê tymi organizacjami. Udzielanie kredytów i u³atwienia w dop³ywie kapita³u warunkuj¹ wys³uchaniem stosownych rad. St¹d te¿ ich pozycja jest tak silna i dlatego niema³o zale¿y od tego, jak tam siê myœli, co doradza, czego wystrzega, o czym decyduje, przy czym zdecydowanie silniejsz¹ organizacj¹ jest MFW, w którego niejako cieniu pozostaje BŒ.

Dla porównania: udzia³y USA i Polski wynosz¹ odpowiednio w Banku Œwiatowym i w Miêdzynarodowym Funduszu Walutowym 16,49 i 0,69 oraz 17,67 i 0,65 procent. Zob. The World Bank Annual Report 2000, The World Bank, Washington, DC 2000, s. 37. 61

61

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

W potocznych dyskusjach, jak i politycznych debatach – od gazetowych komentarzy, poprzez liczne parlamenty, a¿ po ulice starej Pragi – najczêœciej jednym tchem wymienia siê obie te organizacje: Bank Œwiatowy i Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy, albo w odwrotnej kolejnoœci. Tak jak kiedyœ „Jaœ i Ma³gosia” albo „Marks i Engels”. Jakby nieszczêœcia ju¿ zawsze musia³y chodziæ parami... W istocie kierunkowe, strategiczne decyzje finansowe i systemowe podejmuje wpierw MFW pozostaj¹cy pod niema³ym wp³ywem amerykañskiego Departamentu Skarbu, który z kolei pozostaje pod przemo¿nym oddzia³ywaniem interesów zogniskowanych na Wall Street. Bank Œwiatowy natomiast koncentruje siê na wspieraniu polityki rozwoju i walki z zacofaniem oraz ubóstwem, czêstokroæ wspomagaj¹c rz¹dy w ich borykaniu siê z ubocznymi efektami sugerowanej przez MFW polityki stabilizacyjnej. Jeœli zatem ktoœ pragnie, chocia¿by w skromnej mierze, wp³ywaæ na bieg procesów zwi¹zanych z transformacj¹ systemow¹, to najlepiej robiæ to z odleg³ego Waszyngtonu. Tam bowiem nie tylko œcieraj¹ siê polityczne racje i konkretne interesy, ale modne staj¹ siê teorie i w œlad za tym kszta³tuje siê polityka. Przebywaj¹c mnóstwo razy w ró¿nych rewirach tych wy³aniaj¹cych siê rynków – obojêtnie czy wywodz¹ siê one z „Trzeciego Œwiata”, czy ze „Œwiata Drugiego”, czyli by³ych gospodarek centralnie planowanych – mog³em obserwowaæ, jak wielka jest si³a idei „Made in Washington”. Tak¿e i dzisiaj, gdy rozmawiaæ z wp³ywowymi politykami albo po prostu zajrzeæ do gazet – obojêtnie w Warszawie czy Johannesburgu, w Sofii czy Hongkongu, Rydze czy Sao Paulo – czêsto nie mo¿na unikn¹æ wra¿enia, ¿e pogl¹dy s¹ jak moda, a g³osi siê je jakby na ¿yczenie. Jest to skutek do³¹czenia do dominuj¹cego nurtu, któremu nie jest ani ³atwo, ani wygodnie siê przeciwstawiæ. Czêsto te¿ to siê po prostu nie op³aca. Gdy króluje okreœlona ortodoksja i brak jest wobec niej dostatecznej dozy profesjonalnego krytycyzmu, to ró¿nice pogl¹dów sprowadzaj¹ siê do szczegó³ów i spraw technicznych, a nie kwestii fundamentalnych. Ale ortodoksja te¿ nie jest wieczna i gdy ewoluuje myœl teoretyczna, to z czasem i ona ulega modyfikacji. MFW i BŒ nie tylko prowadz¹ dzia³alnoœæ operacyjn¹, ale tak¿e skupiaj¹ w swoich departamentach badawczych ogromny potencja³ intelektualny. Pracuje tam na sta³e i przewija siê okazjonalnie wielu doprawdy znakomitych ekonomistów, a wyniki ich badañ i liczne publikacje œledzone s¹ 62

Od WIDER- a do TIGER- a

z uwag¹ na ca³ym œwiecie. Z tych pionów badawczych da³oby siê stworzyæ wiele instytutów i niejedn¹ radê naukow¹ godn¹ dostojnego uniwersytetu. Korzysta³em zatem z okazji i uczy³em siê, bo na naukê naprawdê nigdy nie jest za póŸno i dobrze jest byæ wiecznym studentem. Przy okazji jednak chodzi³o i o to, aby z innymi podzieliæ siê w³asnymi przemyœleniami. W tym kontekœcie kilka nurtów aktywnoœci mia³o szczególne znaczenie. Po pierwsze, publikacje wyników w³asnych badañ i przemyœleñ oraz ich prezentacje na seminariach i sympozjach. W naukach ekonomicznych wdra¿anie „wynalazków” i „odkryæ” polega na rozpowszechnianiu nowych idei i odmiennych koncepcji. St¹d te¿ trzeba je wprowadzaæ jak najszerzej do obiegu, prowokowaæ innych do dyskusji, zmuszaæ siebie i otoczenie do nieustannego stawiania ciekawych i trudnych pytañ. Najlepiej robiæ to w³aœnie z takiego miejsca, gdy¿ ³atwiej wówczas przebijaj¹ siê one na tym swoistym rynku myœli ekonomicznej. Ale wymyœliæ coœ interesuj¹cego i sensownego to jedna rzecz, a umiejêtnie to sprzedaæ – druga. Potêgê technologiczn¹ i rynkow¹ firmy Kodak stworzy³ George Eastman. To wspania³a postaæ62. W jego domu w Rochester (który odnawia³a polska firma konserwatorska) znajduje siê obecnie muzeum. Twórca Kodaka okreœlany jest tam nie bez powodu jako cz³owiek genialny, kojarz¹cy zdolnoœæ do technicznych inwencji z wielkimi umiejêtnoœciami marketingowymi. To prawda. Jego dzie³o polega³o nie tylko na tym, ¿e wymyœli³ giêtk¹ b³onê filmow¹ i podrêczny aparat fotograficzny, którym móg³ pos³ugiwaæ siê ka¿dy cz³owiek, ale i na tym, i¿ umia³ ten zintegrowany produkt z sukcesem wprowadziæ na masowy rynek. Gdy wielu innych wynalazców siedzia³o w swoich warsztatach i laboratoriach, i narzeka³o, ¿e œwiat nie potrafi ani zrozumieæ, ani doceniæ wielkoœci ich odkryæ, Eastman tworzy³ rzeczy nowe i potrzebne nie tylko jako konstruktor i in¿ynier, ale tak¿e jako mened¿er i rynkowy strateg. I wygra³.

To w³aœnie George Eastman, który ¿y³ w latach 1854-1932, okaza³ siê tajemniczym Mr. Smithem, który anonimowo da³ 20 milionów dolarów na rozbudowê MIT, popieraj¹c w ten sposób naukê i postêp technologiczny. By³ te¿ wielkim sponsorem kultury i zbudowa³ piêkn¹ salê koncertow¹ – Eastman Theatre, gdzie obecnie koncertuje Rochester Philharmonic Orchestra (RPO). To w Eastman School of Music Krzysztof Penderecki otrzyma³ honorowy doktorat University of Rochester. 62

63

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Utwierdza mnie to tylko w przekonaniu, ¿e nie wystarczy mieæ racji. Trzeba jeszcze umieæ pozyskaæ dla niej innych. Trzeba zatem umieæ j¹ „sprzedaæ”. Zw³aszcza tym, od których sposobu myœlenia i decyzji tak du¿o zale¿y. St¹d te¿ publikacje pod takimi szyldami, jak Bank Œwiatowy, Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy, Organizacja Narodów Zjednoczonych, Oxford University Press licz¹ siê szczególnie. Stwarzaj¹ bowiem mo¿liwoœci szerszego obiegu, a zatem równie¿ szerszego odbioru i – w konsekwencji – rozprzestrzeniania siê g³oszonych pogl¹dów oraz przenikania do œwiadomoœci innych argumentów, co do s³usznoœci których samemu jest siê intelektualnie przekonanym. Toczone przy okazji dyskusje nie mog¹ nie mieæ wp³ywu na oceny i analizy, na postrzeganie problemów, którymi siê paramy i na wnioskowanie co do koniecznoœci modyfikacji sposobu podchodzenia do ich rozwi¹zywania. Pisa³em wiêc i publikowa³em intensywnie i niema³o. Niezale¿nie od ju¿ wspomnianego studium przygotowanego w BŒ oraz wywiadu opublikowanego w „Transition” powsta³y w tym czasie trzy opracowania przygotowane dla MFW. Pierwsze by³o napisane jeszcze na wiosnê 1998 roku, podczas pobytu po drugiej stronie 19. ulicy. Z inicjatywy Michela Camdessusa – ówczesnego szefa MFW – zorganizowano du¿¹ konferencjê na temat „Equity Issues in Policy Making”. Do udzia³u w niej zaproszono nie tylko wielu wybitnych uczonych i polityków, ale tak¿e dzia³aczy zwi¹zkowych i przedstawicieli koœcio³ów, w tym wysokiej rangi przedstawiciela Watykanu. W ten sposób chciano podkreœliæ, ¿e wbrew licznym pos¹dzeniom MFW nie jest obojêtny na kwestie nierównoœci w podziale dochodów i zasobów oraz chce tak¿e pomagaæ w walce z niesprawiedliwoœci¹ spo³eczn¹ i ubóstwem. Stanley Fischer uj¹³ to w dwójnasób podkreœlaj¹c, ¿e z jednej strony podzia³ powinien byæ bardziej sprawiedliwy, gdy¿ ludzie maj¹ prawo korzystaæ z efektów wzrostu gospodarczego, z drugiej zaœ dlatego, i¿ relatywnie mniejsze dysproporcje dochodów sprzyjaj¹ samemu wzrostowi. Tak wiêc zosta³ podkreœlony nie tylko aspekt ideologiczny, ale wyeksponowano pragmatyczny pierwiastek, co w jakiejœ mierze mog³oby uwiarygodniæ deklaracje sk³adane przez kierownictwo tej organizacji odnoœnie kwestii podzia³u. W praktyce jednak, gdy tylko przyjrzeæ siê bli¿ej polityce zalecanej, a niekiedy wrêcz narzucanej przez fundusz, troska o sprawiedliwoœæ spo³eczn¹ zawsze pozostaje daleko w tyle za czysto finansowymi kryteria64

Od WIDER- a do TIGER- a

mi. Nawet wtedy, kiedy nie ma takiej koniecznoœci. Wtedy to w³aœnie powiedzia³em, ¿e jeœli MFW ma zajmowaæ siê sprawiedliwoœci¹, a Watykan efektywnoœci¹, to wolê ju¿, aby zosta³o po staremu... W konferencji uczestniczy³ miêdzy innymi Amartya Sen, który kilka miesiêcy póŸniej odbiera³ w Oslo Nagrodê Nobla oraz Ravi Kanbur, który potem koordynowa³ prace nad raportem Banku Œwiatowego na temat walki z bied¹. By³ tam tak¿e aktualnie urzêduj¹cy sekretarz skarbu USA, Lawrence Summers oraz wspomniany wczeœniej minister finansów Chile, Eduardo Aninat, który w nastêpnym roku podj¹³ pracê w kierownictwie firmy. Jej dorobek, który szybko ukaza³ siê w wydaniu ksi¹¿kowym, jest znacz¹cy i liczy siê w literaturze przedmiotu63. Opracowanie przedstawione na konferencji opiera siê o fragment pracy „From Shock to Therapy”, ale mia³o du¿o wiêkszy zasiêg i w ró¿nych wariantach by³o publikowane wielokrotnie po angielsku64, jak i w t³umacze-

Zob. Vito Tanzi, Ke-young Chu i Sanjeev Gupta, Economic Policy and Equity IMF, Washington, DC 1999. Mój rozdzia³ zatytu³owany Equity Issues in Policymaking in Transition Economies znajduje siê na s. 150-188. 64 W ca³oœci tekst dostêpny jest w formacie pdf pod adresem: 63

http://www.imf.org/external/np/fad/equity/kolodko.pdf

oraz – wraz z szeregiem innych opracowañ – w elektronicznej bibliotece nauk spo³ecznych (SSRN – Social Science Research Network) pod adresem: http://papers.ssrn.com/paper.taf?ABSTRACT_ID=183495

Najwczeœniej poza MFW materia³ ten ukaza³ siê w naukowym periodyku poœwiêconym zagadnieniom transformacji. Zob. Nouveaux Riches Vs Nouveaux Pauvres: Equity Issues in Policy – Making in Transition Economies, EMERGO. Journal of Transforming Economies and Societies, Vol. 5, No. 2, Kraków, Spring 1998, s. 2-35. Zob. te¿ Income Distribution and Inequity. Nouveaux Riches Vs Nouveaux Pauvres in Transition Economies [w:] Barbara Wejnert (red.), Transition to Democracy in Eastern Europe and Russia. Impact on Economy, Politics and Culture, Westport, Connecticut 2001. Ukaza³ siê równie¿ skrócony artyku³ w miesiêczniku publikowanym przez MFW. Zob. Income Policy, Equity Issues, and Poverty Reduction in Transition Economies, Finance & Development, Vol. 36, No. 3, September 1999, s. 32-34. W wersji elektronicznej ten tekst znaleŸæ mo¿na pod: http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/1999/09/kolodko.htm

PóŸniej zapraszany by³em na ró¿ne spotkania i konferencje, na których prezentowa³em tezy dotycz¹ce polityki godzenia wymogów efektywnoœci i sprawiedliwoœci. Jedna z tych 65

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

niu na inne jêzyki65. Najwa¿niejsze jest jednak to, ¿e trochê bli¿ej jest obecnie do uznania, i¿ sprawiedliwszy podzia³ jest nie tylko wartoœci¹ sam¹ w sobie, ale tak¿e warunkiem utrzymania na d³ug¹ metê zrównowa¿onego wzrostu. To jest w³aœnie przyk³ad tezy, która powoli przebija siê do obowi¹zuj¹cej doktryny i ma szanse z czasem staæ siê jednym z istotnych elementów wci¹¿ jeszcze wypracowywanego konsensusu postwaszyngtoñskiego. By tak siê jednak sta³o, wpierw zarówno Waszyngton polityczny, jak i technokratyczny musz¹ uznaæ tê tezê za swoj¹. Drugie z opracowañ zosta³o przygotowane podczas pobytu w departamencie polityki fiskalnej w 1999 roku66. Problematyk¹ by³o bardzo odleg³e od poprzedniego, ale pozostawa³o w g³ównym nurcie poszukiwania odpowiedzi na pytania odnosz¹ce siê do gospodarek transformowa-

konferencji odby³a siê w ramach cyklu przygotowañ raportu BŒ na temat walki z bied¹, które to prace koordynowa³ profesor Ravi Kanbur. Wpierw zaprosi³ do siebie na Cornell University, a potem na sympozjum do Berlina (tzw. Villa Borsig Workshop Series). W wyniku tamtej debaty powsta³a praca zbiorowa zawieraj¹ca równie¿ skrócon¹ wersjê studium. Zob. Income Policy, Equity Issues, and Poverty Reduction in Transition Economies [w:] Gurdun Kochendorfer-Lucius i Boris Pleskovic (red.), Inclusion, Justice, and Poverty Reduction, Die Deutsche Stiftung für internationale Entwicklung and The World Bank, Berlin 2000, s. 125-132. Wersja internetowa dostêpna jest pod adresem: http://www.dse.de/ef/poverty/kolodko.htm

Zob. miêdzy innymi Politica de ingresos, cuestiones de equidady reduccion de la pobreza en las economias en transicion, Finanzas & Desarrollo, Vol. 36, No. 3, Septiembre 1999, s. 32-34 oraz Revenus, equite et reduction de la pauvrete dans les economies en transition, Finances & Developement, Vol. 36, No. 3, Septembre 1999 s. 32-34. Fragmenty tekstu zosta³y te¿ przet³umaczone na jêzyk polski. Zob. Problemy równoœci w polityce gospodarczej krajów posocjalistycznych, czêœæ pierwsza: Od gospodarki niedoboru do szarej strefy, Trybuna nr 149, 27-28 czerwca 1998, czêœæ druga: Nie ma rynku bez kapita³u, Trybuna nr 155, 4-5 lipca 1998 (tytu³y poszczególnych czêœci pochodz¹ od redakcji). 66 Zob. Fiscal Policy and Capital Formation in Transition Economies, Fiscal Affairs Department, IMF, Washington, DC, April 1998. Wersja internetowa dostêpna jest pod adresem: 65

http://papers.ssrn.com/paper.taf?ABSTRACT_ID=183496

Studium to zosta³o opublikowane jako artyku³. Zob. Fiscal Policy and Capital Formation in Transition Economies, EMERGO. Journal of Transforming Economies and Societies, Vol. 6, No. 3, Kraków, Summer 1998, s. 33-62. Ponadto tekst ten zawarty jest w pracy zbiorowej pod red. Barbary Wejnert, Transition to Democracy in Eastern Europe and Russia. Impact on Economy, Politics and Culture, op.cit. 66

Od WIDER- a do TIGER- a

nych. Z licznych dyskusji wywnioskowaæ mo¿na by³o, ¿e rozwa¿ania te maj¹ te¿ szersze odniesienie, aktualne równie¿ dla wielu innych wy³aniaj¹cych siê rynków i gospodarek integruj¹cych siê z uk³adem globalnym. Tak to powsta³o studium na temat zwi¹zków pomiêdzy polityk¹ podatkow¹ a oszczêdnoœciami, formowaniem siê kapita³u, finansowaniem inwestycji i stymulowaniem wzrostu gospodarczego. Bezsprzecznie doœwiadczenia wyniesione z Polski okaza³y siê i tu pomocne, ale poszukiwania by³y skierowane raczej w kierunku prawid³owego zinterpretowania procesów akumulacji we wspó³czesnych otwartych gospodarkach oraz implikacji tych wniosków dla polityk prowadzonych w krajach posocjalistycznych. Prawda jest taka, ¿e mo¿liwoœci wykorzystywania instrumentów fiskalnych dla stymulowania oszczêdnoœci s¹ doœæ ograniczone i daleko mniejsze ni¿ to siê czêsto twierdzi w ferworze dyskusji publicznych i politycznych sporów nad wysokoœci¹ podatków. Ale prawd¹ jest te¿, ¿e dobrobyt narodów na d³ug¹ metê budowany mo¿e byæ tylko na wewnêtrznej akumulacji kapita³u. Ten w¹tek niejeden raz powraca³ bêdzie w rozwa¿aniach przedstawionych w nastêpnych czêœciach ksi¹¿ki. Trzecie opracowanie dla MFW powsta³o w departamencie badañ na pocz¹tku 2000 roku67. Aczkolwiek iloœciowo prawie dziesiêciokrotnie mniej obszerne ni¿ „From Shock to Therapy” jest to „najd³u¿sze” opracowanie mego ¿ycia. Zaczyna siê w roku 1950, a koñczy w 2050, obejmuje wiêc swymi ramami czasowymi a¿ 101 lat. Maj¹c za sob¹ wiele debat

Zob. Globalization and Catching-up: From Recession to Growth in Transition Economies, IMF Working Paper, WP/00/100, IMF, Washington, DC, June 2000, s. 54. Wersja elektroniczna w formacie pdf otwiera siê pod adresem: 67

http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2000/wp00100.pdf

Studium ukaza³o siê ju¿ po chorwacku (zob. Ekonomist, No. 7-8, 2000) oraz po rosyjsku (zob. Globalizatsija i sbli¿enie urowni ekonomiczeskowo razwitija: ot spada k rostu w stranach s perechodnoi ekonomiki, Woprosy Ekonomiki, No. 10, s. 4-26) i jest t³umaczone na polski, chiñski, wêgierski, bu³garski, rumuñski i hiszpañski. Uka¿e siê ono tak¿e w tomie zawieraj¹cym materia³y z VI miêdzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej przez Narodowy Bank Chorwacji oraz MFW w Dubrowniku w dniach 22-23 czerwca 2000 roku. W wersji rozszerzonej praca wyjdzie w roku 2001 nak³adem University of Rochester Press. Bêdzie to trzecia ju¿ ksi¹¿ka w jêzyku angielskim powsta³a w trakcie tych podró¿y dooko³a œwiata i z powrotem. 67

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

i publikacji uzna³em, ¿e nale¿y raz jeszcze powróciæ do kompleksowej oceny transformacyjnej recesji pierwszej dekady wielkich zmian i przedstawiæ to na tle procesów wzrostu socjalistycznej gospodarki centralnie planowanej w latach 1950-89. St¹d ta retrospekcja. Wszystko jednak¿e po to, aby pokazaæ alternatywne œcie¿ki d³ugofalowego wzrostu w przysz³oœci oraz opcje polityki gospodarczej, przed którymi bêdziemy stali przez okres nastêpnych dwu pokoleñ. To im w koñcu zadedykowana jest praca „From Shock to Therapy”68. Nie mam bowiem w¹tpliwoœci, ¿e globalizacja oraz œciœle z ni¹ zwi¹zana transformacja stwarzaj¹ daleko wiêcej szans ni¿ barier rozwojowych. A skoro jednego i drugiego nie brakuje, lepiej wiedzieæ jak najwiêcej na temat, jak mo¿e wygl¹daæ wzrost w tej bardziej odleg³ej przysz³oœci. Tym zaœ, którzy czytaj¹ tê ksi¹¿kê w³aœnie w roku 2050, mogê powiedzieæ, ¿e cieszê siê, i¿ moje prognozy i oczekiwania zaprezentowane w studium z roku 2000 tak dalece siê spe³ni³y. Gdyby tylko pope³niono mniej b³êdów w polityce gospodarczej, by³oby jeszcze lepiej! Kto podziela ten pogl¹d, mo¿e przys³aæ mi e-mail na adres: [email protected]

Drugi nurt waszyngtoñskich aktywnoœci to seria spotkañ, konsultacji, dyskusji. Mia³y g³ównie charakter profesjonalny, czêsto technokratyczny, ale czasami równie¿ polityczny. Najwiêcej z tych rozmów odbywa³o siê przy ulicy 19., ale nie tylko. Indagowany by³em czêsto w sprawie Rosji. Dyskusje z Michelem Camdessusem, jak i ze Stanleyem Fischerem, który de facto koordynowa³ politykê MFW wobec naszej czêœci œwiata, utwierdza³y mnie w przekonaniu, ¿e obok spraw technicznych zwi¹zanych z polityk¹ stabilizacyjn¹ i zmianami strukturalnymi jest tak¿e inna polityka. W czerwcu i lipcu 1998 roku fundusz by³ przeciwny udzieleniu Rosji kolejnej wielkiej po¿yczki na podtrzymanie kursu rubla i sztukowanie nie domykaj¹cego siê bud¿etu. Sam te¿ zdecydowanie namawia³em, aby nie udzielaæ tej po¿yczki, gdy¿ nie by³o w tamtych warunkach politycznych i instytucjonalnych szans na jej dobre wykorzystanie. Czyni³em

Za spraw¹ redaktora dedykacja ta – For the next generation – wypad³a z polskiego wydania. 68

68

Od WIDER- a do TIGER- a

to nie tylko w roboczych konsultacjach, ale tak¿e publicznie. Szczególne znaczenie mia³ tutaj artyku³ opublikowany na pocz¹tku lipca w „The New York Times”69. Chodzi³o o to, aby nie wspieraæ zwichniêtego procesu Ÿle ustawionych reform i skorumpowanej rz¹dowej administracji. Niestety, pod naciskiem amerykañskim sta³o siê inaczej70. MFW zorganizowa³ finansowy pakiet „ratunkowy” na kwotê 22,6 miliardów dolarów. Wkrótce potem nast¹pi³o t¹pniêcie: kryzys finansowy dotkn¹³ nie tylko gospodarkê rosyjsk¹, ale mia³ swoje negatywne implikacje dla wielu innych rynków. Oczywiœcie, zobowi¹zania finansowe Rosji musia³y zostaæ zrestrukturyzowane, ale tego typu operacje dokonywane ex post, pod przymusem kryzysowych realiów, zawsze s¹ bardziej kosztowne i mniej skuteczne ni¿ dobrze ex ante ustawione dzia³ania. Przez d³u¿szy czas wywierano polityczn¹ presjê, tak¿e w mediach, aby „ratowaæ Rosjê”. A przy okazji, oczywiœcie, nas wszystkich przed politycznymi nastêpstwami krachu finansowego, jaki mia³by tam nast¹piæ z braku tego ratowania. Wizjê bez ma³a czarnej dyktatury kreœlono grub¹ kresk¹. Gdy pomimo rzucenia tej finansowej „kamizelki ratunkowej” spektakularny krach nast¹pi³, sugerowano dokonanie zwrotu politycznego i pozostawienie Rosji samej sobie z jej olbrzymimi i jeszcze bardziej piêtrz¹cymi siê problemami. Opiniotwórczy i wp³ywowy brytyjski tygodnik „The Economist” zim¹ 1999 roku radzi³ poczekaæ, a¿ Rosja sama siê pozbiera. Zaoponowa³em przeciwko takiemu stawianiu sprawy zdecydowanie, publikuj¹c na tych ³amach krótki komentarz zatytu³owany „Nie

Zob. Russia Should Put Its People First, The New York Times, July 7, 1998. T³umaczenie przedstawione jest w trzeciej czêœci ksi¹¿ki. Artyku³ ten by³ tak¿e komentowany w prasie rosyjskiej. Ta z kolei, najkrótsza z moich publikacji, wywo³a³a najwiêkszy rezonans. Pewnie trzeba pisaæ krócej. 70 Sprawa ta bêdzie jeszcze wracaæ. Jak mo¿na by³o siê spodziewaæ, pojawi³a siê ona tak¿e jako element polemik w trakcie kampanii wyborczej na prezydenta USA jesieni¹ 2000 roku. Republikanin George W. Bush skrytykowa³ tê decyzjê, co by³o wymierzone w jego oponenta – demokratycznego kandydata Ala Gore’a, który jako wiceprezydent USA koordynowa³ w latach 1993-2000 amerykañsko-rosyjsk¹ wspó³pracê. Wypowied¿ Busha musia³a jednak wywo³aæ reakcjê ze strony MFW, który w szczególnoœci zaoponowa³ przeciwko oczywistym pomówieniom, ¿e jakoby œrodki p³yn¹ce z funduszu „wyl¹dowa³y w kieszeni premiera Czernomyrdina”. Sam zaœ by³y premier Rosji Wiktor Czernomyrdin zapowiedzia³ oskar¿enie Busha o znies³awienie. 69

69

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

porzucaæ Rosji”71. Zreszt¹ jej porzuciæ siê nie da. To zbyt du¿a sprawa i ostatecznie kwestia sukcesu lub klêski transformacji tam w³aœnie siê rozstrzygnie. Dlatego te¿ trzeba staraæ siê wygraæ tê swoist¹ „bitwê o Rosjê” i pomagaæ jej reformatorom tak, jak kto potrafi. Naciski polityczne na decyzje ekonomiczne i finansowe s¹ rzecz¹ normaln¹. Problem tylko w tym, ¿e towarzysz¹ce procedury dzia³añ czêsto nie s¹ dostatecznie klarowne i znane, a tym samym nie podlegaj¹ demokratycznej kontroli. Publicznie œledzi siê oficjalne tryby podejmowania rozstrzygniêæ, natomiast masa krytyczna, przes¹dzaj¹ca o wychyleniu siê wahad³a w jedn¹ b¹dŸ drug¹ stronê, przetacza siê poza scen¹ publiczn¹. Tak by³o w wypadku b³êdnej decyzji ratowania Rosji. Ale tak te¿ by³o w wypadku nied³ugo póŸniej, s³usznie podjêtej decyzji w sprawie przyznania Ukrainie kredytu stabilizacyjnego w wysokoœci 2,2 miliardów dolarów. W forsowanie tej decyzji te¿ siê anga¿owa³em, g³ównie z w³asnej woli, ale równie¿ i w kontakcie z polskimi w³adzami zainteresowanymi korzystn¹ ewolucj¹ sytuacji u naszego wschodniego s¹siada. Nie to oczywiœcie przes¹dzi³o pozytywne dla Ukrainy zakoñczenie w po³owie wrzeœnia 1998 roku, lecz sporo rozs¹dnych argumentów dowodz¹cych, jak wiele na polu reform strukturalnych uczyni³ ten kraj w tamtym czasie. Swoje jednak zrobi³y telefony do szefa MFW, w tym zw³aszcza od prezydenta Francji Jaquesa Chiraca, bez których niekiedy sprawy biegn¹ innym torem. Ale Ukrainê warto i trzeba by³o wówczas wesprzeæ, i to by³o m¹dre posuniêcie, co nastêpne lata wydaj¹ siê potwierdzaæ. Trzeci wreszcie nurt dzia³añ to kontakty poza organizacjami Bretton Woods. Mia³y one miejsce zarówno w Waszyngtonie politycznym, jak i technokratycznym. W tym ostatnim polega³y na licznych rozmowach z fachowcami z administracji i organizacji pozarz¹dowych oraz z inwestorami na temat realizacji konkretnych projektów naukowych, finansowych i gospodarczych w krajach transformowanych. Ró¿ny jest zakres wiedzy na temat realiów funkcjonowania tych gospodarek, a zw³aszcza prawdopodobnego tempa i kierunku zmian. Zatem w organizacjach, takich jak

Zob. Don’t abandon Russia, The Economist, February 27, 1999, s. 10. Komentarz ten jest przytoczony w trzeciej czêœci ksi¹¿ki. 71

70

Od WIDER- a do TIGER- a

rz¹dowy Overseas Development Center czy pozarz¹dowy instytut badawczy PlanEcon zawsze dzia³o siê coœ ciekawego. Czêsto te dwie perspektywy przecina³y siê i nak³ada³y. Zaczyna³o siê niby od zagadnieñ technicznych, ale szybko okazywa³o siê, ¿e jesteœmy ju¿ w sferze polityki, rzadziej odwrotnie. Jeœli komunikacja miêdzy tymi dwoma ¿ywio³ami funkcjonowa³a sprawnie, problemy by³y rozwi¹zywane. Jeœli by³y tarcia, jeszcze bardziej siê one komplikowa³y. Tak by³o wiele razy. Zainteresowanie Polsk¹ w Waszyngtonie jest ogromne. Nasz kraj to obecnie strategiczny partner USA w Europie Œrodkowowschodniej i podczas gdy jedni dostrzegaj¹ w Polsce wy³¹cznie interesuj¹cy emerging market, na którym mo¿na dobrze zarobiæ, inni doceniaj¹ ekonomiczne i polityczne znaczenie Polski w tej czêœci œwiata, a znajd¹ siê nawet tacy, którzy po prostu bezinteresownie dobrze nam ¿ycz¹. Nasz niebagatelny na skalê regionaln¹ potencja³ oraz dobre perspektywy rozwojowe zwracaj¹ przeto uwagê wielu œrodowisk. Kiedyœ skontaktowa³ siê ze mn¹ Charles W. Maynes, prezes Eurasia Foundation. Choæ to pozarz¹dowa organizacja, ma ona powi¹zania z amerykañskim Departamentem Stanu (gdzie notabene szef tej organizacji spêdzi³ wiele lat swej kariery) i w du¿ym stopniu jest instrumentem amerykañskiej polityki wobec krajów WNP. Organizuj¹c za rz¹dowe g³ównie pieni¹dze pomoc techniczn¹ dla by³ych republik radzieckich, oczywiœcie czyni to dbaj¹c o interesy amerykañskie, ale przy okazji uruchamia wiele korzystnych inicjatyw, tak¿e w zakresie badañ i ekspertyz ukierunkowanych na rozwój instytucji gospodarki rynkowej i spo³eczeñstwa obywatelskiego. Do wszystkiego jednak potrzebni s¹ ludzie, a zw³aszcza fachowcy. I dlatego nie tylko Eurasia, w œlad za sugestiami Departamentu Stanu i Departamentu Skarbu, zainteresowana by³a polsk¹ inicjatyw¹ „Wiedzieæ Jak”. Pomys³, który wielu z nas lansowa³o: amerykañskie pieni¹dze – polskie doœwiadczenie – poradzieckie zapotrzebowanie na doradztwo – zyskiwa³ akceptacjê. Z jednej strony Amerykanie maj¹ p³ynny kapita³ i swoje interesy, z drugiej strony gospodarki WNP szukaj¹ dobrych strategii i pomocy technicznej w ich realizacji. A poœrodku niejako Polska ma swój kapita³ ludzki i – oczywiœcie – te¿ swoje interesy. Tê zbie¿noœæ celów wszyscy chcieliby wykorzystaæ na swoj¹ korzyœæ, co zrozumia³e. St¹d te¿ poszukiwano pozarz¹dowego partnera w Polsce, który 71

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

móg³by pomóc w transferowaniu naszego specyficznego know-how w zakresie ekonomii i polityki transformacji na Wschód. Idealna do tego wydawa³a siê Amerykanom formu³a „Wiedzieæ Jak”. Ale – jak wiemy – jej uruchomienie zosta³o zablokowane. Sprawa jednak wraca³a coraz czêœciej, a to w zwi¹zku z Ukrain¹, a to w kontekœcie Azji Centralnej, a to w stosunku do Rosji, której jednak postanowiono nie porzucaæ, ale te¿ i nie wyrzucaæ pieniêdzy na wspieranie marnotrawnej polityki rz¹du, lecz przeznaczyæ je raczej na zdecentralizowan¹, p³yn¹c¹ poprzez kana³y pozarz¹dowe pomoc techniczn¹. Kwestia ta wróci³a pewnego dnia ponownie nad wschodnim Ba³tykiem. Tym razem wraca³em z prezydentem Kwaœniewskim z jego oficjalnej wizyty w Finlandii. Ze wzglêdu na dobr¹ znajomoœæ tego kraju i liczne kontakty z czasu niedawnego tam pobytu zaprosi³ mnie do sk³adu delegacji jako swego goœcia i doradcê. Mój przyjazd sugerowa³ tak¿e prezydent Martti Ahtisaari. Wizyta by³a bardzo udana. W drodze powrotnej ówczesny minister spraw zagranicznych Bronis³aw Geremek zapyta³, co siê dzieje z „Wiedzieæ Jak”? Jego bowiem z kolei pyta³ o to wiceprezydent Al Gore. Amerykanie potrzebowali tego rodzaju wehiku³u i to w³aœnie w Polsce, a nie w jakimkolwiek innym kraju. Zreszt¹ podobna inicjatywa nigdzie indziej siê nie pojawi³a. Wyjaœni³em profesorowi Geremkowi, jaki by³ stan rzeczy, sugeruj¹c zarazem, aby przekona³ szefa swojej partii, ¿e czas na odblokowanie tej inicjatywy. Wkrótce tak w³aœnie siê sta³o i „Wiedzieæ Jak” podjê³a dzia³alnoœæ. Szkoda, ¿e dopiero pod naciskiem Amerykanów, a nie zdroworozs¹dkowych argumentów, które tkwi³y u podstaw jej stworzenia. Od tego czasu wiele cennych projektów wesz³o do realizacji z po¿ytkiem dla wszystkich zaanga¿owanych stron. Gdy w sierpniu 2000 roku rozmawia³em z pos³em AWS doktorem Zygmuntem Berdychowskim – dyrektorem Instytutu Wschodniego, który od dekady organizuje ciekawe i potrzebne forum gospodarcze w Krynicy – mi³o mnie zaskoczy³, dziêkuj¹c za pomys³ „Wiedzieæ Jak”. Z tego bowiem miêdzy innymi Ÿród³a finansowana jest czêœæ dzia³alnoœci instytutu, polegaj¹ca miêdzy innymi na szkoleniu pracowników dla terenowej administracji i samorz¹dów lokalnych w Rosji. W³aœnie o tego typu przedsiêwziêcia nam chodzi, gdy¿ jest to korzystne dla wszystkich zaanga¿owanych partnerów. 72

Od WIDER- a do TIGER- a

Pomys³ z „Wiedzieæ Jak” by³ znany nawet w Bia³ym Domu. Latem 1998 roku, na kilka tygodni przed wrzeœniow¹ wizyt¹ prezydenta Clintona w Moskwie, zatelefonowa³ jeden z jego doradców, wypytuj¹c o „Plan dla Rosji” i „Wiedzieæ Jak”. Wtedy ju¿ by³o wiadomo, ¿e fundacja podejmuje dzia³ania, czym strona amerykañska by³a ca³y czas zainteresowana. Akurat tamten wyjazd prezydenta USA do Rosji wiele przynieœæ nie móg³, gdy¿ by³o to bezpoœrednio po krachu finansowym i zgadza³em siê z tymi, którzy tak¿e w publicznych wypowiedziach tê wizytê serdecznie odradzali. W szczególnoœci chodzi³o o to, aby nie powtarzaæ ju¿ wiêcej zgranej amerykañskiej formu³y: stay the course – „tak trzymaæ”, zw³aszcza ¿e w³aœnie dlatego tak wiele siê sypa³o. Ju¿ wczeœniej nale¿a³o dokonaæ g³êbokiego zwrotu w polityce reform w Rosji i wobec Rosji, i to daleko bardziej radykalnego ni¿ ten, który nam uda³o siê z sukcesem przeprowadziæ po 1993 roku w Polsce. Teraz zaœ zmiana taka by³a ju¿ nieodzowna. Czuæ by³o w Waszyngtonie atmosferê tocz¹cych siê bojów pomiêdzy ekspertami i doradcami, urzêdnikami administracji i politykami z kongresu. Czasami zwracali siê z pytaniami czy proœbami o radê, dyskusje wiêc by³y wyj¹tkowo ciekawe. Konieczne by³o wszak¿e wyjœcie z argumentami na jak najszersze pole. To nie by³ czas gabinetowych konsultacji i seminaryjnych dyskusji, lecz publicznej debaty, która toczy³a siê w USA, a w Waszyngtonie i okolicach ze szczególn¹ intensywnoœci¹, pod has³em: „Kto straci³ Rosjê?” Podejœcie to doœæ dobrze charakteryzuje stosunek czêœci amerykañskich elit i establishmentu do œwiata zewnêtrznego. Niby Rosja ju¿ by³a po „naszej stronie” (przynajmniej z punktu widzenia mo¿liwoœci robienia krociowych interesów na Ÿle uregulowanych rynkach finansowych), a tu raptem okazujê siê, ¿e tak nie jest. Ale Rosji zgubiæ siê nie da, nawet gdyby siê chcia³o. Jest za du¿a; wystarczy spojrzeæ na mapê. A có¿ dopiero, gdy zgubiæ siê jej nie chce? Znakomite forum otwartej i zaanga¿owanej, a przy tym profesjonalnej i wywa¿onej dyskusji na temat przemian zachodz¹cych w Rosji stwarza elektroniczny biuletyn „Johnson’s Russia List” (JRL). Inicjatywa jednego cz³owieka – Davida Johnsona – skupi³a wokó³ siebie kilkadziesi¹t tysiêcy zainteresowanych epok¹ poradzieck¹ czytelników z ca³ego œwiata. Kompiluje on dwa, trzy razy dziennie seriê artyku³ów i komentarzy ukazuj¹cych siê 73

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

po angielsku na temat tego, co dzieje siê w Rosji i wokó³ niej. U³atwia to œledzenie tego, o czym mówi¹ politycy, donosz¹ agencje, relacjonuj¹ media. JRL s³u¿y te¿ za forum dyskusyjne oraz stwarza dodatkowy kana³ prezentacji w³asnego punktu widzenia, pomaga nawi¹zywaæ kontakty72. W latach 1998-2000 skorzysta³em z tej mo¿liwoœci kilkanaœcie razy, polemizuj¹c z innymi pogl¹dami lub te¿ argumentuj¹c na rzecz s³usznoœci w³asnych73. Tak te¿ by³o po krachu finansowym a przed amerykañsko-rosyjskim szczytem politycznym w koñcu sierpnia 1998 roku, kiedy to JRL zamieœci³ komentarz zatytu³owany „Hunting for the scapegoats”. Faktycznie, jakby szukano winnych „utraty” Rosji i rozpoczêto sezon polowañ na „koz³y ofiarne”. Problem tkwi³ jednak¿e w tym, ¿e najbardziej winni byli sami myœliwi, którzy zbyt d³ugo realizowali i popierali z³¹ politykê, która z kolei opiera³a siê na z³ej teorii. A dzia³o siê tak, poniewa¿ o stosowanej polityce czêsto bardziej decyduj¹ interesy ni¿ to, czy ma siê racjê. Czasami te¿ po prostu brak wiedzy i rozs¹dku. Jednak¿e przy otwarcie prowadzonych dyskusjach trudniej jest te racje lekcewa¿yæ, a alternatywne koncepcje ignorowaæ. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e tamten okres i tamta faza debaty wnios³a szczególnie wiele do tworzenia zrêbów konsensusu postwaszyngtoñskiego i tym bardziej warto by³o w niej na ró¿ne sposoby uczestniczyæ. W tym trzecim nurcie aktywnoœci – kontaktów poza organizacjami Bretton Woods – przewija³y siê, co zrozumia³e, czêsto i silnie w¹tki polskie.

72 Bezpoœrednio z architektem tego przedsiêwziêcia skontaktowaæ siê mo¿na i uzyskaæ dostêp do JRL pod adresem e-mailowym:

http://[email protected]

Do Johnson’s Russia List po raz pierwszy trafi³em, gdy przytoczy³ artyku³ z The New York Times w lipcu 1998 roku. Ostatni natomiast raz, gdy umieszczono tam informacjê wydawcy o nowej ksi¹¿ce Post-Communist Transition. The Thorny Road w paŸdzierniku 2000 roku. W miêdzyczasie JRL umieœci³ jeszcze oko³o dziesiêciu krótkich tekstów porównuj¹cych polskie reformy z rosyjskimi, analizuj¹cych przyczyny rosyjskiego kryzysu finansowego, krytykuj¹cych tradycyjny konsensus waszyngtoñski i wskazuj¹cych na podstawowe elementy konsensusu postwaszyngtoñskiego, relacjê z sympozjum na Yale i fragmenty wywiadu dla Transition. Niektóre z zamieszczonych tam polemicznych komentarzy mia³y przedtem albo potem tak¿e swój dalszy ¿ywot. Tak by³o z tekstem na temat tzw. wirtualnej, czyli nierzeczywistej gospodarki, który potem ukaza³ siê jako artyku³ na Ukrainie. Skrót tego tekstu zamieszczony jest w trzeciej czêœci ksi¹¿ki. 73

74

Od WIDER- a do TIGER- a

Niezwykle ceniê sobie tutaj twórcz¹ wspó³pracê przez wszystkie te lata z ambasadorem RP w USA Jerzym KoŸmiñskim74. Jeszcze w czerwcu 1994 roku, tu¿ po swoim przyjeŸdzie do Waszyngtonu, towarzyszy³ mi jako wicepremierowi w wielu rozmowach i spotkaniach, które wtedy by³y dla niego pierwszymi kontaktami w tym rozleg³ym, politycznym Waszyngtonie. Teraz zaœ chêtnie pomaga³em mu w dbaniu o nasze polskie sprawy. Oczywiœcie, czêœciej te ze sfery finansowej i ekonomicznej, ale zdarza³o siê, ¿e i politycznej. Wiele razy we wspó³pracy z polskimi placówkami dyplomatycznymi i handlowymi, gdy tylko by³a taka potrzeba i mo¿liwoœæ, bra³em udzia³ w spotkaniach o rozmaitym charakterze. Od Atlantyku poprzez œrodek Ameryki do Pacyfiku, od Nowego Jorku poprzez Atlantê i Oklahoma City do Los Angeles wyjaœniaæ trzeba by³o niuanse naszych reform, komplikacje sceny politycznej, mo¿liwoœci inwestycyjne, uwarunkowania wspó³pracy naukowej i kulturalnej, geopolityczn¹ specyfikê regionu. Wiosn¹ 1998 roku ambasador KoŸmiñski poprosi³, abym pomóg³ w lobbingu na rzecz naszego przyst¹pienia do NATO. Sam by³em ciekaw, co ja mogê mieæ z tym wspólnego, ale szybko siê dowiedzia³em. Otó¿ jeszcze w 1994 roku pozna³em szefow¹ rz¹dowej agencji wspieraj¹cej amerykañskie inwestycje zagraniczne OPIC – Ruth Harkin75. Natomiast jej m¹¿ jest senatorem ze stanu Iowa z ramienia partii demokratycznej. Z Tomem Harkinem poznaliœmy siê, gdy nowy ambasador obejmowa³ placówkê w Waszyngtonie. Wówczas zaprosiliœmy na kolacjê kilka znacz¹cych osób. Nie tylko Ruth i Toma Harkinów, gdy¿ byli tam tak¿e Stanley Fischer, Vito Tanzi, Jacob A. Frenkel i Micheal Bruno76. No, ale oni nie

Z ambasadorem KoŸmiñskim tak¿e znaliœmy siê jeszcze z czasów studenckich. Bezpoœrednio przed objêciem placówki w Waszyngtonie by³ on wiceministrem spraw zagranicznych, mieliœmy wiêc za sob¹ równie¿ pewne kontakty robocze podczas pracy w rz¹dzie. 75 Overseas Private Investment Corporation. Ruth Harkin po zakoñczeniu pierwszej kadencji prezydenta Clintona przesz³a do sektora prywatnego i jest wiceprezesem dzia³aj¹cej w sferze przemys³ów nowoczesnych technik korporacji United Technologies. Oczywiœcie firma ta sporo inwestuje w naszej czêœci œwiata, tak¿e w Polsce. 76 Profesor Frenkel by³ wówczas dyrektorem departamentu badañ i g³ównym ekonomist¹ MFW (jego nastêpc¹ zosta³ Michael Mussa), a po odejœciu z MFW by³ guber74

75

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

g³osowali w sprawie NATO, byli bowiem raczej po stronie technokratycznego ni¿ politycznego Waszyngtonu. Senator Harkin zaœ – mimo ¿e demokrata – by³ przeciwko naszemu przyst¹pieniu do NATO. Jak wiadomo, ¿ony czêsto maj¹ przemo¿ny wp³yw na mê¿ów, wiêc ambasador KoŸmiñski za³o¿y³, ¿e jeœli przekonam ¿onê senatora, to mo¿e uda siê i mê¿a. Spróbowa³em, lecz bez dobrego skutku. Tom Harkin, sk¹din¹d nam przychylny, twierdzi³, ¿e nie uzyska³ w senacie zadowalaj¹cej odpowiedzi na pytanie, jakie bêd¹ implikacje finansowe poszerzenia NATO. By³ wiêc konsekwentny i zag³osowa³ przeciw. Nam to nie zaszkodzi³o, bo pewnie ¿ony innych senatorów potrafi³y byæ bardziej przekonuj¹ce. Jesteœmy zatem w NATO, zachodnie okrêty zawijaj¹ do naszych portów, a polski profesor na amerykañskim uniwersytecie mo¿e t³umaczyæ ekonomiczne i polityczne zawi³oœci transformacji przysz³ym oficerom marynarki wojennej. Wszystko bardzo siê wyprostowa³o.

6. W 18 dni dooko³a œwiata Aktywnoœæ naukowa ma to do siebie, ¿e udzielenie odpowiedzi na jedne pytania od razu nasuwa nastêpne. Na tym polega jej niew¹tpliwy urok, ale zarazem tam te¿ tkwi przyczyna, ¿e w zasadzie nic nigdy kompletnie siê nie koñczy. Zwieñczenie jednego projektu jest pocz¹tkiem innego, opublikowanie jednej ksi¹¿ki sk³ania do napisania nastêpnej. Wszystko to wydaje siê mno¿yæ jak komórka przez podzia³. OdpowiedŸ ekonomisty okazuje siê pytaniem dla polityka, pytania zaœ polityki s¹ wyzwaniem dla nauki. Domniemywaæ by mo¿na, ¿e w tej fazie rewolucji informatycznej mniej powinno byæ konferencji naukowych, kongresów i sympozjów. Oczy-

natorem banku centralnego Izraela. Od roku 2000 pracuje w banku inwestycyjnym Merryl Lynch. Bezpoœrednio wspó³pracowaliœmy ju¿ w 1991 roku, podczas mego pierwszego pobytu w departamencie badañ MFW. Nie¿yj¹cy ju¿ niestety profesor Bruno, znakomity ekonomista, zajmowa³ stanowisko wiceprezesa BŒ (jego nastêpc¹ zosta³ w 1997 roku Joseph Stiglitz). On z kolei by³ szefem Bank of Israel w czasie przeprowadzania pakietu stabilizacyjnego w koñcu lat osiemdziesi¹tych. Na ten temat zob. G.W. Ko³odko, D. Gotz-Kozierkiewicz, E. Skrzeszewska-Paczek, Hiperinflacja i stabilizacja w gospodarce postsocjalistycznej, op.cit. 76

Od WIDER- a do TIGER- a

wiœcie dzieje siê odwrotnie, poniewa¿ rozwój spo³eczny i wzrost gospodarczy w coraz wiêkszej mierze opieraj¹ siê na wiedzy i jakoœci kapita³u ludzkiego. St¹d te¿ coraz wiêcej osób zajmuje siê nauk¹, badaniami i wdro¿eniami, a organizowanie konferencji i kongresów naukowych przy okazji sta³o siê ga³êzi¹ gospodarki, a dla niektórych miejsc i regionów jest intratnym Ÿród³em dochodów. Internet – to dobrodziejstwo cywilizacji prze³omu wieków – zwiêksza tylko iloœæ i szybkoœæ przekazywanych informacji, ale bynajmniej nie zmniejsza intensywnoœci podró¿y tak zwi¹zanych z badaniami naukowymi i polityk¹ gospodarcz¹, jak i z interesami. Idee dzisiaj podró¿uj¹ najczêœciej i najszybciej Internetem. Osobiœcie bez tego urz¹dzenia nie by³bym w stanie nawi¹zaæ tylu roboczych kontaktów, poznaæ tylu m¹drych ludzi, zdobyæ tak wielu informacji, uzyskaæ takiego ogromu danych. Nie by³oby te¿ mo¿liwe opublikowanie wyników prowadzonych prac w tak wielu miejscach œwiata w tak krótkim czasie. Opracowania, które powsta³y w okresie po odejœciu z rz¹du, to przede wszystkim trzy ksi¹¿ki po angielsku i trzy po polsku. Ponadto ukaza³o siê kilkadziesi¹t opracowañ i artyku³ów naukowych, kilkaset esejów publicystycznych oraz mnóstwo wywiadów, krótkich komentarzy i innych wypowiedzi oraz relacji na ich temat. Opublikowane zosta³y w ponad dwudziestu jêzykach w jeszcze wiêkszej iloœci krajów. Bez Internetu, którym odby³em najwiêcej podró¿y dooko³a œwiata, nie by³oby to mo¿liwe77. Tak oto sam chyba te¿ sta³em siê czêœci¹ new economy, funkcjonuj¹c jako „wykwalifikowana si³a robocza w e-nauce” z niema³ym zapa³em przez wszystkie te lata. Znakomita czêœæ tej ksi¹¿ki równie¿ nie powsta³aby, gdyby nie wirtualne podró¿e tekstów, a te z kolei nie mog³yby byæ napisane, gdyby nie fizyczne podró¿e autora. S¹ bowiem

77 Gdy by³em na Hawajach latem 2000 roku, przysz³o pisaæ kolejne eseje, które znajduj¹ siê teraz w drugiej czêœci ksi¹¿ki. Ró¿nica czasu miêdzy Hawajami a Warszaw¹ wynosi 12 godzin, ale pracuj¹c tam kontaktowa³em siê równie¿ z innymi miejscami, w tym z Rosj¹ i Indiami. Najdalej wszak¿e by³o do Nowej Zelandii, gdy¿ w Auckland by³o a¿ o 23 godziny póŸniej. Gdy jednak po kilku minutach dosta³em odpowiedŸ, nie wiedzia³em, z której nadesz³a strony. Czy „z powrotem” przez te 23 strefy czasowe, czy te¿ mo¿e tylko przez jedn¹, poprzez liniê zmiany daty.

77

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

rzeczy, o których wystarczy przeczytaæ i pomyœleæ, ale s¹ te¿ i takie, których nie sposób poj¹æ i wyjaœniæ, jeœli siê ich na w³asne oczy nie obejrzy i osobiœcie nie prze¿yje. I to w przestrzeni rzeczywistej, a nie wirtualnej. Druga czêœæ tej ksi¹¿ki zawiera eseje pisane w latach 1998-2000 dla „Magazynu Finansowego Prawo i Gospodarka”78. Od koñca 1999 roku artyku³y te drukuje równie¿ nowojorski „Nowy Dziennik”, a od wrzeœnia 2000 roku „Kurier Wileñski”. Ponadto ukazuj¹ siê w elektronicznym biuletynie „Poland Today”79. Czêœæ jest tak¿e t³umaczona i wykorzystywana w kijowskiej gazecie „Dieñ” ukazuj¹cej siê w jêzyku ukraiñskim i rosyjskim. Eseje te napisane by³y w sumie w 50 miejscach w 22 krajach œwiata. Najczêœciej, oczywiœcie, w Waszyngtonie, ale tak naprawdê to ksi¹¿ka ta powsta³a w nieustaj¹cej podró¿y dooko³a œwiata – i z powrotem. W sumie z 90 krajów, do których dotychczas uda³o mi siê zawitaæ, w latach 1997-2000 odwiedzi³em a¿ 40, na wszystkich kontynentach. W kilku by³em po raz pierwszy, w wiêkszoœci ponownie. Rekordowy z pewnoœci¹ pozostanie rok 1999, kiedy to odby³em w sumie 104 loty, w tym kilkanaœcie z nich podczas kolejnej, trzeciej ju¿ podró¿y dooko³a œwiata. Tym razem w 18 dni i – odwrotnie ni¿ Mr. Phileas Fogg ze s³ynnej powieœci Jules'a Verne'a – trac¹c jeden, a to dlatego, ¿e lecia³em na zachód. Choæ po to, by byæ na Wschodzie. W ramach prac studialnych i przygotowañ do wydania raportu Banku Œwiatowego na temat walki z bied¹80 profesor Ravi Kanbur – zaanga¿o-

Ze wzglêdów pozamerytorycznych artyku³ Kolej rzeczy, który by³ napisany po wycofaniu siê Unii Wolnoœci z rz¹du nie ukaza³ siê na tych ³amach. Zosta³ wydrukowany 12 czerwca 2000 roku w dzienniku Trybuna. Adres internetowy, pod którym przez ca³y okres wspó³pracy dostêpne by³y eseje pisane dla czytelników Magazynu Finansowego, to: 78

http://www.mf.pg.com.pl 79

Adres elektroniczny biuletynu to: http://[email protected]

80 To obszerne studium ukaza³o siê we wrzeœniu 2000 roku. Zob. World Development Report 2000/2001. Attacking Poverty. Published for the World Bank, Oxford University Press, Washington, DC, 2000. W wersji internetowej raport jest dostêpny pod adresem:

http://www.worldbank.org/poverty/wdrpoverty/report/index.htm

78

Od WIDER- a do TIGER- a

wany przez zarz¹d jako dyrektor i koordynator tego przedsiêwziêcia – zorganizowa³ kilka regionalnych konferencji. Omawiano na nich ró¿ne aspekty ubóstwa, spektrum jego uwarunkowañ i konsekwencji, a nade wszystko sposoby przeciwdzia³ania temu zjawisku, wci¹¿ tak we wspó³czesnym œwiecie obecnemu i dotkliwemu. Celem tych konsultacji by³o przedyskutowanie na miejscu, w oparciu o prowadzone tam badania i zdobyte doœwiadczenia, przyczyn niedostatków materialnych i kulturowego wykluczenia wielu milionów ludzi z uczestnictwa w pe³nym ¿yciu spo³ecznym, a tak¿e dorobku teoretycznego badañ z tego obszaru oraz praktycznych przyk³adów sukcesów i niepowodzeñ w ograniczaniu biedy. W lutym 1999 roku odby³o siê takie sympozjum w Berlinie. Gospodarzem, we wspó³pracy z rz¹dem federalnym, by³a Die Deutsche Stiftung für internationale Entwicklung (DSE) – niemiecka pozarz¹dowa fundacja rozwoju miêdzynarodowego. W maju zaœ grono ekspertów goœci³ malezyjski Institute for Strategic and International Studies (ISIS) w Kuala Lumpur81. Patrz¹c z amerykañskiego wschodniego wybrze¿a, Malezja le¿y dok³adnie po przeciwnej stronie globu. Dwanaœcie stref czasowych w jedn¹ albo w drug¹ stronê. Postanowi³em lecieæ na zachód. Wpierw przez Nowy Jork i Vancouver do Hongkongu, który dzielnie broni³ siê przed przetaczaj¹cymi siê jeszcze w Azji Po³udniowo-Wschodniej falami kryzysu finansowego zapocz¹tkowanego w Tajlandii dwa lata wczeœniej. Potem dalej – do Kuala Lumpur. Wybór Malezji na miejsce konsultacji nie by³ przypadkowy. Nie tylko ze wzglêdu na regionaln¹ rangê goszcz¹cego nas oœrodka badawczego, ale równie¿ z powodu osi¹gniêæ polityki spo³ecznej prowadzonej w tym kraju, sk¹din¹d czêsto wbrew sugestiom MFW. W okresie minionego dwudziestolecia sukcesy gospodarcze Malezji, tak¿e w sferze prze-

81

Adres strony internetowej instytutu to: http://www.jaring.my/isis

Na tym spotkaniu przedstawione zosta³o studium przygotowane dla Banku Œwiatowego tak¿e po to, aby mieæ lepsz¹ p³aszczyznê porównawcz¹ procesów reform strukturalnych w Azji Po³udniowo-Wschodniej i w krajach posocjalistycznej transformacji. Zob. http://www.worldbank.org/poverty/wdrpoverty/malaysia/kolodko.pdf

79

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

ciwdzia³ania biedzie, s¹ w podstawowej mierze rezultatem aktywnej polityki pañstwa i jego skutecznego interwencjonizmu w procesy gospodarcze, co zapewni³o utrzymanie wysokiego tempa wzrostu produkcji przez ca³e pokolenie. Dodatkowym uzasadnieniem wyboru tego w³aœnie miejsca na konferencjê by³a potrzeba bli¿szego zapoznania siê z nastêpstwami niedawnego kryzysu, a o tym najlepiej mówiæ mogli badacze i eksperci z krajów ASEAN-u. Tak¿e w Malezji z inicjatywy naszej placówki dyplomatycznej i handlowej spotka³em siê z grup¹ przedsiêbiorców i inwestorów zainteresowanych wspó³prac¹ z Polsk¹. Ten kraj powinien byæ naszym coraz wa¿niejszym partnerem, chocia¿by ze wzglêdu na komplementarnoœæ obu gospodarek. Miejscowe media korzystaj¹c z okazji, ¿e przylecia³em z Waszyngtonu, a nie z Warszawy, bardziej jednak ni¿ o perspektywy dwustronnej wspó³pracy wypytywa³y o stosunek do nieortodoksyjnej polityki miejscowego rz¹du82. Wbrew MFW i pod pr¹d naciskom grup interesów zwi¹zanych z miêdzynarodowymi inwestorami portfelowymi Malezja usztywni³a kurs walutowy ringgita i ograniczy³a swobodne transfery kapita³ów. W tym wypadku na wycofuj¹cy siê, krótkoterminowy kapita³ nak³adano podatki, zastosowano wiêc instrument typu wspomnianego podatku Tobina. Malezja wysz³a na tym zupe³nie dobrze, na pewno lepiej ni¿ s¹siad z pó³nocy – Tajlandia czy z po³udnia – Indonezja. Z Kuala Lumpur wraca³em niby „z powrotem”, ale maj¹c nieco czasu lecia³em dalej na zachód, do Indii. Ju¿ od pewnego czasu wraz z ambasadorem Krzysztofem Mroziewiczem szukaliœmy dogodnego terminu przyjazdu. By³em tam z oficjaln¹ wizyt¹ w styczniu 1997 roku, w pocz¹tkowym okresie jego pobytu. Wtedy to, podczas szczytu gospodarczego w Kalkucie (tzw. Partnership Summit), zrodzi³ siê pomys³ zorganizowania podobnej imprezy lansuj¹cej w Indiach Polskê i jej potencja³ gospodarczy. W Kalkucie g³ównym partnerem by³a Wielka Brytania i dlatego te¿ mia³em okazjê spotkaæ siê wtedy z ówczesnym premierem brytyjskim – Johnem Majorem.

Zob. Controls – the right decision, New Straits Times (Kuala Lumpur), 13 May 1999. Fragment tego artyku³u przedstawiony jest w czwartej czêœci ksi¹¿ki. 82

80

Od WIDER- a do TIGER- a

Gdy zaproponowa³em organizatorom – Indyjskiej Konfederacji Przemys³u (CII) – aby na kolejnym forum skupiæ siê na perspektywach wspó³pracy Indii z wy³aniaj¹cymi siê rynkami Europy Œrodkowowschodniej, a Polsk¹ w szczególnoœci, chêtnie na to przystali. Zale¿a³o im tylko na obecnoœci prezydenta Aleksandra Kwaœniewskiego. Szczêœliwie do niej dosz³o i rok póŸniej, w styczniu 1998 roku, odby³ siê kolejny szczyt gospodarczy, tym razem ju¿ z Polsk¹ w roli g³ównej. By³o to w Chennai, sk¹din¹d bardziej znanym jako Madras. Dolecia³em tam z Helsinek na krótko, a CII wyda³ raz jeszcze opracowanie, które przygotowaliœmy wraz z profesorem Nutim dla WIDER-a83. Tak wiêc w maju 1999 roku by³em w Indiach kolejny raz, wykorzystuj¹c ponowne zaproszenie CII oraz kilku uczelni i instytutów do spotkañ i wyk³adów. Odby³o siê ich wiele, w ró¿nych œrodowiskach. Spotkania z przedsiêbiorcami oraz inwestorami w Bombaju i Madrasie, wyk³ady akademickie i dyskusje z politykami i dyplomatami w stolicy, kontakty z mediami. Przy okazji ukaza³ siê artyku³ o konsensusie waszyngtoñskim, który wydawa³ siê trafiaæ w Indiach na szczególnie podatny grunt84. To wielki kraj stopniowo otwieraj¹cy siê na liberalne stosunki z zagranic¹. Od kilku lat proces ten ulega wyraŸnemu przyspieszeniu, jest jednak ca³y czas stopniowy, bardzo wywa¿ony i kontrolowany przez w³adze. St¹d te¿ stopieñ uzale¿nienia Indii od zagranicznego kapita³u jest daleko mniejszy ni¿ innych du¿ych gospodarek krajów rozwijaj¹cych siê, jak na przyk³ad Brazylii czy Indonezji. Z tego powodu Indie, podobnie jak i Chiny, najlepiej poradzi³y sobie z tak dotkliwym dla innych kryzysem finansowym lat 1997-99. Proces szerszego integrowania siê indyjskiej gospodarki z uk³adem œwiatowym uwik³any jest w szereg sprzecznoœci. To konglomerat kultur

Zob. Grzegorz W. Ko³odko i D. Mario Nuti, The Polish Alternative. Old Myths, Hard Facts and New Strategies in the Successful Transformation of the Polish Economy, Confederation of Indian Industry (CII) [w:] On the Occasion of the Forth Partnership Summit, Chennai, 8-10 January 1998. W tym czasie ukaza³ siê równie¿ inny artyku³ prezentuj¹cy hinduskiemu czytelnikowi przemyœlenia i obserwacje dotycz¹ce procesów liberalizacji w naszej czêœci œwiata. Zob. Continuity and Change in the Polish Transformation 1993-2000, Finance India, Vol. XI, No. 4, December 1997, s. 977-992. 84 Zob. An unsound consensus, op.cit. 83

81

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

i chyba najbardziej skomplikowany kraj na ziemi. Tematów zatem do dyskusji akademickich i technokratycznych, naukowych i politycznych, ekonomicznych i finansowych nie brakowa³o. W wielu z nich uczestniczy³ ambasador Mroziewicz. Tym chêtniej, ¿e czêsto pytano o polskie doœwiadczenia na polu liberalizacji i integracji. Interlokutorów interesowa³y zw³aszcza sposoby liberalizacji handlu i przep³ywów kapita³owych oraz kursu walutowego, a w tych ramach sekwencja dzia³añ. Czêsto stawa³y ponadto kwestie relacji naszej gospodarki ze œwiatem zewnêtrznym. Fakt, ¿e przybywa³em z Waszyngtonu, gdzie g³osi³em pogl¹dy id¹ce czêsto pod pr¹d dominuj¹cego nurtu, podobnie jak w Malezji sk³ania³ do pytañ o istotê globalizacji i kierunki jej ewolucji. Media najbardziej zainteresowane by³y radami co do po¿¹danego tempa liberalizacji i otwarcia na penetracjê ze strony kapita³u zagranicznego, a tak¿e zaleceñ co do polityki kursowej wobec rupii. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e trzeba iœæ w kierunku rozluŸniania pañstwowej kontroli i dalszej deregulacji oraz liberalizacji, ale sugerowa³em, by czyniæ to ostro¿nie85. Indie to zbyt du¿y kraj na dokonywanie eksperymentów, na które inni mog¹ – choæ nie musz¹ – sobie pozwalaæ. By³ tak¿e czas na spotkania z ludŸmi, jak¿e daleko bêd¹cymi od tych spraw, a zarazem od ich biegu jak¿e bardzo uzale¿nionymi. Czy to w herbacianych gajach Assamu, czy w slumsach Bombaju, czy to na ulicach starego Delhi, czy w nowych dzielnicach Chennai widaæ globalizacjê (a raczej jej skutki) go³ym okiem. Jeœli tylko wie siê, gdzie spojrzeæ i jak patrzeæ. Potencja³ Indii jest znaczny, ale ogromu problemów gospodarczych i spo³ecznych, jakie ma ten ludny kraj, pozazdroœciæ te¿ nie sposób. Jest to zarazem kraj piêkny i fascynuj¹cy. By³em wiêc bardzo zadowolony, ¿e starczy³o tym razem czasu na to, aby odwiedziæ tak¿e historyczny Jaipur, gdzie towarzyszy³a mi redaktor Alicja Albrecht. O ile w Afryce s³onia tylko z bliska widzia³em, to teraz mog³em na nim nawet pojeŸdziæ. Zastanawiaj¹ce jest to, ¿e Indie da³y œwiatu wielu znakomitych ekonomistów, ale ci z kolei jakby wci¹¿ jeszcze niedostatecznie wiele potrafili

Zob. M. Ramesh, Liberalise faster, but carefully: Prof. Kolodko, The Hindu Business Line (Chennai), 15 June 1999. Fragmenty artyku³u zacytowane s¹ w czwartej czêœci ksi¹¿ki. 85

82

Od WIDER- a do TIGER- a

uczyniæ dla w³asnego kraju. Chocia¿ to mo¿e nie tak. Przypadek Indii bardziej dowodzi tego, ¿e od ekonomistów wcale tak wiele nie zale¿y, jak siê niektórym wydaje. I Amartya Sen, i Ravi Kanbur wywodz¹ siê z Indii, a ich pogl¹dy i m¹dre rady s¹ dobrze znane. Rozwój jednak zale¿y te¿ od dobrej polityki i zasobów, zw³aszcza finansowych. I tego w³aœnie, a nie dobrych ekonomistów, nie starcza. Z Indii polecia³em na Sri Lankê. Ta piêkna wyspa rozdarta jest ci¹gn¹cym siê ju¿ lata konfliktem etnicznym. Jaffna, jej pó³nocno-wschodni rejon, jest poza zasiêgiem turystów ze wzglêdu na tocz¹ce siê tam dzia³ania wojenne. Nie maj¹c takiej ochrony, jak¹ otoczy³y mnie stanowe w³adze w Assamie, kiedy to nie mog³em zrobiæ kroku bez uzbrojonej eskorty, w starej stolicy Kandy, przed wejœciem do pa³acu nie tylko musia³em zdj¹æ buty, ale nawet poddaæ siê rewizji. W przeddzieñ, w wyniku kolejnego ataku terrorystycznego tamilskich „tygrysów”, znowu zginêli ludzie. Ostatnie wybory, które odby³y siê w paŸdzierniku 2000 roku (dok³adnie dwa dni po wyborach prezydenckich w Polsce), bynajmniej tego konfliktu nie za¿egna³y. W takim kontekœcie trudno budowaæ dobr¹ przysz³oœæ, ale gospodarka lankijska mimo to radzi sobie wzglêdnie dobrze, na co w du¿ym stopniu wp³ywa relatywnie wysoki poziom kapita³u ludzkiego. A troskê o oœwiatê widaæ bez ma³a na ka¿dym kroku. W Colombo mog³em spotkaæ siê osobiœcie z autorem jednego z listów, który popar³ moje tezy zaprezentowane prawie rok wczeœniej w wywiadzie dla „Transition”. Wendell W. Solomons okaza³ siê kolejnym cz³owiekiem z krwi i koœci, a nie tylko adresem e-mailowym. Okazuje siê, ¿e i tam w krêgach naukowych oraz w œrodowisku analityków i ekspertów instytucji paraj¹cych siê poœrednictwem finansowym istnieje zainteresowanie rozwojem „wy³aniaj¹cych siê” rynków Europy Œrodkowowschodniej. Jednak¿e mój rozmówca sam okaza³ siê raczej nader powœci¹gliwym zwolennikiem coraz dalej posuwaj¹cej siê globalizacji. Jest ona jednak¿e tak nieub³agana, ¿e agresywnie obejmuje równie¿ Sri Lankê, czemu nawet trwaj¹cy konflikt pomiêdzy Tamil Eelam i si³ami rz¹dowymi nie przeszkadza. Stamt¹d zaœ niedaleko ju¿ by³o na Malediwy – pañstwo, które ma raptem kilkaset kilometrów kwadratowych. Albo a¿ milion, jeœli liczyæ razem z wodami terytorialnymi otaczaj¹cymi mnóstwo ma³ych wysepek. Nie mamy z nim jeszcze kontaktów dyplomatycznych, ale gdy ambasador 83

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Mroziewicz notyfikowa³ miejscowy MSZ o mojej wizycie, zaprosi³ mnie do dawnego pa³acu su³tana prezydent Maumoon Abdul Gayoom86. Rz¹dzi on tym jak¿e spokojnym, zw³aszcza po ha³aœliwych Indiach i sk³óconej Sri Lance, muzu³mañskim krajem prawie absolutnie, ale na pewno w sposób m¹dry. I na pewno jest jeszcze ciszej ni¿ w Helsinkach. Gdy powiedzia³em, ¿e ani stolica Male, miasteczko licz¹ce kilkadziesi¹t tysiêcy mieszkañców na dwu kilometrach kwadratowych otoczonych morzem, ani te¿ Kurumba, wysepka – resort, tak maleñka, ¿e op³ywa³em j¹ w ko³o wiele razy, to nie s¹ prawdziwe Malediwy, tylko enklawy, to tego samego dnia by³em na pok³adzie samolotu Air Maledives. Wraz z ministrem oœwiaty polecieliœmy na po³udniowy kraniec archipelagu na wyspê Gan, kilkanaœcie kilometrów na po³udnie od równika. PóŸnym wieczorem celebrowano tam oddanie prawie szko³y œredniej. Traf chcia³, ¿e by³a zbudowana przy wsparciu finansowym Banku Œwiatowego, wiêc tym bardziej „mia³em dobre wejœcie”. Szko³a by³a prawie œrednia, gdy¿ jedyne pe³ne liceum znajduje siê w stolicy. Kraj jest tak ma³y i tak oryginalny, ¿e na ka¿dej z zaludnionych oko³o dwustu (z oko³o tysi¹ca dwustu) wysepek jest jakaœ szko³a, choæby pod strzech¹ z liœci palmy, choæby trzy elementarne klasy, ale jest. Analfabetyzmu wiêc nie ma. A tam gdzie jest elektrycznoœæ, bo przecie¿ problem to wielki, skoro tyle tych wysp i tak rozrzuconych, bywa ju¿ i Internet. Wiêc i stamt¹d mo¿na by³o s³aæ teksty. Na wyspie Gan pokazano mi zak³ady tekstylne – joint-venture z udzia³em kapita³u z USA i Sri Lanki, które produkowa³y wy³¹cznie na eksport. Malediwy nie s¹ objête systemem kwot ani te¿ innymi regulacjami WTO, które mog³yby ograniczaæ ekspansywnoœæ ich bran¿y odzie¿owej, dlatego te¿ wydaj¹ siê korzystnym miejscem do lokalizacji tego typu zak³adów. Jakie¿ by³o zdziwienie, gdy okaza³o siê, ¿e spodnie, które mia³em na sobie, a które kupione by³y w butiku „Structure” w Bethesdzie uszyte zosta³y akurat tam, na œrodku Oceanu Indyjskiego! Poniewa¿ w miêdzyczasie nieco jeszcze zeszczupla³em, dosta³em w prezencie nastêpn¹ parê, o numer mniejsz¹.

Po naszym spotkaniu i ciekawej rozmowie ukaza³ siê w miejscowej prasie krótki artyku³. Jego t³umaczenie zamieszczone jest w czwartej czêœci ksi¹¿ki. 86

84

Od WIDER- a do TIGER- a

Nie by³bym ekonomist¹, gdybym „darowanemu koniowi nie zajrza³ w zêby”. O ile producent na Malediwach otrzymuje za tak¹ parê spodni 14 dolarów, to nabywca w detalu p³aci 42. Zwa¿ywszy jeszcze na to, ¿e z tych 14 jedynie cztery id¹ na wynagrodzenie pracuj¹cej w prawie koszarowym trybie si³y roboczej, ³atwiej zrozumieæ, sk¹d bior¹ siê protesty przeciwko globalizacji. Z drugiej wszak¿e strony, ponad dziewiêædziesi¹t procent zatrudnionych to pracownice kontraktowe ze Sri Lanki, które s¹ zadowolone, gdy po dwu latach wracaj¹ z oko³o trzema tysi¹cami zaoszczêdzonych dolarów. To ich kapita³, za który uruchamiaj¹ na swojej du¿ej wyspie ma³y interes87. W przeddzieñ opuszczenia archipelagu w tej jedynej w ca³ym kraju pe³nej, ³¹cznie z uznawan¹ miêdzynarodowo klas¹ maturaln¹, szkole œredniej mia³em mieæ wyk³ad na temat globalizacji. Chocia¿ sto³eczna gazeta ju¿ to zaanonsowa³a, to do wyk³adu nie dosz³o. Gdy szykowa³em siê do opuszczenia Kurumby, by szybk¹ ³odzi¹ przep³yn¹æ do Male, zosta³em powiadomiony, ¿e wyk³ad jest odwo³any. Og³oszono bowiem w³aœnie ¿a³obê w zwi¹zku ze œmierci¹ matki ma³¿onki prezydenta. O odwo³aniu wyk³adu poinformowano tak¿e za poœrednictwem centralnej, pañstwowej telewizji. Innej zreszt¹ tam ma, tak ma³y jest ten rozwlek³y i przepiêkny kraj. Kiedyœ jeszcze na ten wyk³ad wrócê. Ostatnim etapem tej podró¿y by³y Zjednoczone Emiraty Arabskie. Choæ problemów rozwojowych i tam nie brakuje, a wiosn¹ 1999 roku ceny ropy nie by³y tak korzystne dla producentów jak rok póŸniej, to po wizycie w Indiach mo¿na mieæ wra¿enie, ¿e w Emiratach panuje bez ma³a sielanka. Nawet polskie m³ode artystki graj¹ na fortepianach i skrzypcach

Na temat przes³anek ekspansji ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw w warunkach liberalizacji i systemowego otwarcia gospodarki przygotowa³em w 1999 roku opracowanie w ramach projektu realizowanego w WIDER. Uka¿e siê ono w pracy zbiorowej pod redakcj¹ Bruno Dallago i Roberta McIntyre'a, a jako artyku³ ju¿ zosta³o opublikowane. Zob. Transition to a Market and Entrepreneurship. The Systemic Factors and Policy Options, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 33, No. 2, June 2000, s. 271-293. Opracowanie to jest tak¿e jednym z rozdzia³ów w ksi¹¿ce pod redakcj¹ Barbary Wejnert, op.cit. W Internecie mo¿na je znaleŸæ pod adresem: 87

http://papers.ssrn.com/paper.taf?ABSTRACT_ID=183497

85

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

podczas soirées w najprzedniejszych hotelach. Nic dziwnego, ¿e ludziom poprawi³ siê tam humor, skoro szejk Zayed bin Sultan Al Nahyan88 sp³aci³ d³ugi swoich podw³adnych. Zad³u¿yli siê oni ponad miarê, zaci¹gaj¹c kredyty konsumpcyjne g³ównie na zakup luksusowych samochodów. Dobry szejk wydoby³ przeto d³u¿ników z tarapatów, zaznaczaj¹c rzecz jasna (z pewnoœci¹ za rad¹ swego ministra finansów), ¿e to ju¿ absolutnie ostatni raz. Ciekawe, ¿e nikt nie spyta³, sk¹d wzi¹³ na to pieni¹dze? W Abu Dhabi spotka³em siê z naszym ambasadorem, w Dubaiu dyskutowaliœmy kwestie wspó³pracy gospodarczej z polskim przedstawicielem handlowym, w Sharjah czasu ju¿ niewiele zosta³o. Trzeba by³o lecieæ dalej. Lot z Dubaiu do Nowego Jorku trwa bez przerwy ponad 14 godzin. A potem jeszcze kawa³ek i po 18 dniach zakoñczy³a siê ta podró¿ dooko³a œwiata. By³em z powrotem w Waszyngtonie. Nie na d³ugo jednak. Wkrótce ponownie dotar³em do Helsinek, gdzie WIDER zorganizowa³ robocz¹ sesjê na temat drobnej przedsiêbiorczoœci, trzeba by³o wiêc przedstawiæ swój raport. Potem wyk³ady w Wiedniu i do Dubrownika. Odbywaj¹ siê tam co roku na powitanie lata znakomite konferencje naukowe przyci¹gaj¹ce szerokie grono ekonomistów. Poœwiêcone s¹ w zasadzie transformacji, a ¿e gospodarzem jest bank centralny Chorwacji, a wspó³organizatorem MFW, to dyskutowane s¹ przede wszystkim problemy finansowe. Rok 1999 by³ jednak szczególny, gdy¿ by³a to okazja do podsumowania minionych dziesiêciu lat posocjalistycznych przeobra¿eñ. I w tym doborowym gronie przedstawi³em opracowanie przygotowane dla Banku Œwiatowego z tymi dziesiêcioma laty w tytule. W konferencjach w Dubrowniku zawsze uczestniczy profesor Robert A. Mundell. By³ i tamtego lata, a jesieni¹ 1999 roku otrzyma³ Nagrodê Nobla w dziedzinie ekonomii89. W konferencji uczestniczyli tak¿e profesorowie: Vito

Szejk Zayed bin Sultan Al Nahyan jako prezydent pañstwa rz¹dzi ZEA – federacj¹ siedmiu emiratów – od 1971 roku, natomiast emirem Abu Dhabi jest jeszcze d³u¿ej, bo ju¿ od 1966 roku. 89 Uzasadniaj¹c sw¹ decyzjê o przyznaniu Nagrody Nobla Robertowi A. Mundellowi, komitet stwierdzi³, ¿e otrzymuje on to wyró¿nienie „za jego analizê polityki monetarnej i fiskalnej w warunkach ró¿nych systemów kursów walutowych oraz za analizê optymalnych obszarów walutowych”. 88

86

Od WIDER- a do TIGER- a

Tanzi, Anders Aslund, Mario Nuti, Jacob Frenkel. Byli tam te¿ miêdzy innymi: poprzedni szef EBOiR – Jaques de Larosière, wiceszef BŒ – Johannes Linn, Jegor Gajdar, Daniel Daianu90. Ma³y jest ten œwiat. Nawet gdyby nie jeŸdziæ nieustannie w ró¿ne jego miejsca, to i tak te „miejsca” zjad¹ siê w jedno. Idee ludzi przyci¹gaj¹. I wtedy, gdy ich dziel¹ i wtedy, gdy ich ³¹cz¹. Wkrótce zamknê³o siê te¿ moje czwarte okr¹¿enie œwiata. W styczniu 1996 roku, na zaproszenie ówczesnego ministra spraw zagranicznych Australii Garetha Evansa91, polecia³em (acz przy dosyæ powœci¹gliwym poparciu premiera Józefa Oleksego) do Australii. Podró¿owa³em na wschód, przez Singapur do Sydney. Teraz zaœ, latem 1999 roku, nadarzy³a siê okazja, aby polecieæ na antypody na d³u¿ej, ³¹cz¹c przy okazji przyjemne z po¿ytecznym. Lec¹c zatem na zachód – z Waszyngtonu przez Los Angeles – zwieñczy³em jeszcze jedn¹ podró¿ dooko³a œwiata. By³em z powrotem w Sydney. Pretekstem do wyjazdu by³a konferencja naukowa w Kanberze zorganizowana przez nowojorsk¹ organizacjê pozarz¹dow¹ Reinventing Bretton Woods Institutions (RBWI) oraz Australian National University (ANU)92, gdzie przy okazji – z inicjatywy naszej ambasady – wyg³osi³em wyk³ad na

90 Dwa tomy zawieraj¹ce referaty z tej konferencji ukazuj¹ siê drukiem. Pierwszy zawiera opracowania problemowe i rozwa¿ania systemowe, drugi natomiast analizy przypadków poszczególnych krajów. O polskich reformach pisze Marek D¹browski. Mój referat wraz z opracowaniami J. de Larosière’a oraz J. Linna zawiera ogólna, wprowadzaj¹ca czêœæ tomu pierwszego. Zob. Post-Communist Transition and Post-Washington Consensus. The Lessons for Policy Reforms [w:] Mario Blejer i Marko Skreb (red.), Transiton. The First Decade, MIT Press, Cambridge, Mass. 2001. Materia³y z kolejnej konferencji Dubrownik 2000 uka¿¹ siê w pracy zbiorowej pod t¹ sam¹ redakcj¹ naukow¹ rok póŸniej. Znajduje siê tam tak¿e mój rozdzia³ oparty o opracowanie dla MFW, analizuj¹ce perspektywy wzrostu gospodarczego krajów posocjalistycznych do 2050 roku. 91 Poznaliœmy siê dwa lata wczeœniej na Œwiatowym Forum Gospodarczym w Davos, a potem spotkaliœmy siê jeszcze na podobnej imprezie w Singapurze w 1995 roku. Od stycznia 2000 roku jest on prezesem pozarz¹dowej organizacji International Crisis Group (ICG) z siedzib¹ w Brukseli. 92 Referaty z tej konferencji, w tym te¿ moje opracowanie na temat konsensusu postwaszyngtoñskiego, opublikowane zosta³y jako praca zbiorowa. Zob. Transition to a Market Economy and Sustained Growth. Implications for the Post-Washington Consensus [w:] Marc Uzan, Dipak Dasgupta i Dominic Wilson (red.), International Capital Mobility and Domestic Stability, Routledge, Canberra 2000.

87

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

temat osi¹gniêæ Polski i przemian systemowych w naszej czêœci œwiata. Zbieg trzech okolicznoœci, a mianowicie czas spotkania, jego miejsce oraz charakter organizatorów, przes¹dzi³, ¿e tym razem dyskusja toczy³a siê wokó³ zagadnieñ przep³ywu kapita³u, potrzeby jego regulacji oraz implikacji nieprzewidywalnych wahañ na rynkach finansowych dla miêdzynarodowego ³adu instytucjonalnego. Wielu australijskich uczonych anga¿uje siê w ten w¹tek badawczy z perspektywy regionalnej, jako ¿e Australia, choæ cz³onek OECD, utrzymuje przede wszystkim œcis³e zwi¹zki gospodarcze z regionem Azji Po³udniowej i Wschodniej. Trzy i pó³ roku wczeœniej Gareth Evans przekonywa³ mnie, ¿e jego kraj w sensie ekonomicznym nale¿y do Azji, ale po rozlaniu siê fal kryzysu finansowego lat 1997-99 Australia jakby znowu bardziej wola³a siê amerykanizowaæ. Pobyt na antypodach by³ d³u¿szy, przeto nie brakowa³o czasu, aby obejrzeæ wiêcej ni¿ tylko sale wyk³adowe czy centra konferencyjne, co najwy¿ej wpadaj¹c jeszcze przy okazji do muzeum albo na koncert. Starcza³o te¿ czasu, aby z t¹ sam¹ szybkoœci¹ (choæ nie id¹c, ale biegn¹c co tchu) co Robert Korzeniowski, póŸniejszy dwukrotny mistrz olimpijski, przemierzaæ olimpijskie œcie¿ki. Bieganie w sercu Australii pod œwiêt¹ ska³¹ Aborygenów Uluru93, jak i w sercu Sydney pod najpiêkniejszym budynkiem œwiata, jakim jest tamtejsza opera, to zaiste wymarzony czas. Ale opera w Sydney nie s³u¿y tylko do biegania wokó³, jak uwa¿a wielu telewizyjnych kibiców, czy te¿ robienia sobie zdjêæ na tle, jak s¹dzi wiêkszoœæ turystów. Opera s³u¿y przede wszystkim do chodzenia na opery. Tak wiêc ju¿ za pierwszym pobytem w Sydney poszliœmy tam z ¿on¹. Na „Toskê” Pucciniego. Aczkolwiek nie by³ to a¿ tak znakomity spektakl jak tamten w Kijowie, to bilety kosztowa³y po sto dolarów. Tutaj bowiem tworzenie gospodarki rynkowej ju¿ dawno siê skoñczy³o. Jak u nas siê skoñczy, to bilety na „Toskê” te¿ bêd¹ po sto dolarów. W Kijowie tak¿e. Podró¿ po Australii przerwana by³a tygodniow¹ wypraw¹ do „pobliskiej” Indonezji. Przez wyspê dziesiêciu tysiêcy œwi¹tyñ i pla¿e Bali dojechaliœmy wpierw do Yogyakarty, a nastêpnie do D¿akarty. W pobli¿u Yogy-

Ten przepiêkny twór natury znany jest tak¿e jako Ayers Rock, choæ ostatnimi laty coraz czêœciej wraca siê do jego oryginalnej aborygeñskiej nazwy. 93

88

Od WIDER- a do TIGER- a

akarty nie tylko znajduje siê s³ynna piramida Borobudur, ale samo miasto jest prê¿nym oœrodkiem uniwersyteckim. Przedstawi³em wiêc dwa wyk³ady: na najstarszej uczelni indonezyjskiej – uniwersytecie Gadjah Mada oraz w instytucie zajmuj¹cym siê demografi¹ i polityk¹ ludnoœciow¹. Spotkania te by³y poniek¹d ci¹giem dalszym niedawnych dyskusji w s¹siedniej Malezji, tyle ¿e tym razem, choæ w œrodku lata, by³y to imprezy akademickie. Podobnie w D¿akarcie, gdzie goœci³ nas ambasador Ksawery Bur94 ski . Tam mia³y równie¿ miejsce spotkania polityczne z ministrami indonezyjskiego rz¹du. Indonezja znajduje siê w szczególnie trudnej fazie swej najnowszej historii i bêdzie w nadchodz¹cej przysz³oœci dostarcza³a nam ró¿nych, nie tylko dobrych wiadomoœci. W tym zlepku kultur i religii nade wszystko skomplikowana jest sytuacja ekonomiczna i uporz¹dkowanie tego frontu oraz powrót na œcie¿kê szybkiego wzrostu, któr¹ ten kraj kroczy³ przez okres ca³ej generacji, nie bêd¹ ³atwe. Sk¹din¹d to bardzo interesuj¹ce, ¿e wkrótce potem jak Bank Œwiatowy w swoim dorocznym raporcie og³osi³ nader optymistyczne prognozy wzrostu gospodarczego dla tak zwanej „wielkiej pi¹tki”95, a¿ w trzech z tych krajów nast¹pi³y bardzo powa¿ne zaburzenia gospodarcze. Tak sta³o siê wpierw w Indonezji, nastêpnie w Rosji, a nieco póŸniej tak¿e w Brazylii, choæ na mniejsz¹ ju¿ skalê. Tylko Indie i Chiny wysz³y obronn¹ rêk¹, a jest to tym bardziej ciekawe, ¿e to one w³aœnie w najmniejszym stopniu opiera³y siê na radach i wp³ywach zewnêtrznych. W tym wypadku realizowana by³a polityka dosyæ odleg³a od ortodoksji starego konsensusu waszyngtoñskiego. I da³o to nie najgorsze rezultaty. Tak ju¿ jest, ¿e chocia¿ na wyk³adach i seminariach mówi siê o kwestiach zwi¹zanych z potrzeb¹ tworzenia nowej globalnej architektury finansowej oraz koniecznoœci zredefiniowania roli pañstwa we wspó³czesnej go-

Obecnie jest ambasadorem RP w Chinach, a jego poprzednik – ambasador Zdzis³aw Góralczyk jest doradc¹ prezydenta. Obaj s¹ znakomitymi fachowcami i znawcami regionu, a ambasador Burski dodatkowo tak¿e koneserem i ekspertem w sprawach chiñskiej kuchni. Wymieniliœmy siê wiêc ksi¹¿kami. Da³em ambasadorowi swoje recepty zawarte w Od szoku do terapii, w zamian natomiast otrzyma³em jego ksi¹¿kê kulinarn¹. Dla wegetarianina jak znalaz³. 95 Zob. World Development Report 1997. The State in a Changing World, op.cit. 94

89

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

spodarce, to i tak pytania dziennikarzy koncentruj¹ siê na aktualnych sprawach politycznych, a ka¿dy kraj ma ich mnóstwo. W D¿akarcie najgorêtsz¹ spraw¹ by³a wtedy kwestia przysz³oœci Wschodniego Timoru, który dzisiaj jest co prawda ju¿ niepodleg³ym pañstwem, ale zarazem regionem zdewastowanym i nadal wyj¹tkowo politycznie niestabilnym. Przy wszystkich ró¿nicach mog¹ nasuwaæ siê pewne skojarzenia z sytuacj¹ Kosowa na naszym kontynencie. Trudno liczyæ, aby w daj¹cej siê przewidzieæ przysz³oœci mo¿na by³o kreœliæ dobre perspektywy przed tym ma³ym pañstwem, które niezwykle trudno staæ bêdzie na samodzielny byt i rozwój96. Z Indonezji wróciliœmy do Australii, a stamt¹d polecieliœmy do Nowej Zelandii. Kilkudniowy pobyt pozwoli³ nie tylko zobaczyæ s³ynnego ptaka kiwi i basen jachtowy zbli¿aj¹cych siê regat America’s Cup, ale tak¿e da³ szanse na spotkania w naszych polskich sprawach. W Auckland, najwiêkszym mieœcie kraju le¿¹cym na Wyspie Pó³nocnej, nie ma oficjalnej polskiej placówki (znajduje siê ona w stolicy Wellington na po³udniu wyspy), ale za to jest polski program radiowy oraz konsulat honorowy. Udzieli³em redaktorowi Bogdanowi Nowakowi, który g³ównie zajmuje siê promowaniem wymiany turystycznej miêdzy Polsk¹ a Now¹ Zelandi¹, wywiadu dla „naszego” radia. Szczególnie fascynuj¹ce by³o spotkanie z niedawno mianowanym konsulem honorowym. Cz³owiek i jego ¿ycie jest jak powieœæ. Jan RojWojciechowski97 dotar³ na Now¹ Zelandiê jako dwunastoletni ch³opiec, wojenny sierota. Potem brn¹³ samodzielnie przez ¿ycie na tym krañcu œwiata, osi¹gaj¹c z czasem znacz¹ce sukcesy w nowozelandzkim narodowym przemyœle, czyli produkcji i handlu we³n¹. Jest wiêc cz³owiekiem statecznym, a nad wejœciem do jego willi, sk¹d widaæ piêkn¹ zatokê Hauraki, dumnie widnieje orze³ w koronie – god³o Polski. Gdy konsul wozi³ nas swoim be¿owym rolls-royce’em po okolicy, za kierownic¹ siedzia³ milcz¹cy kierowca. Dopiero pod sam koniec wycieczki okaza³o siê, ¿e to

96 Taki punkt widzenia przedstawi³em odpowiadaj¹c na pytania mediów, co by³o zrelacjonowane miêdzy innymi na ³amach dziennika Suara Pembaruan. Fragmenty tego artyku³u przedstawione s¹ w czwartej czêœci ksi¹¿ki. 97 Obecnie John Roy-Wojciechowski.

90

Od WIDER- a do TIGER- a

najm³odszy syn konsula, któremu akurat ostatnio nie najlepiej wiod³o siê na studiach. Musia³ wiêc pracowaæ u ojca, je¿d¿¹c t¹ limuzyn¹. Wniosek z tego taki, ¿e warto siê uczyæ (zw³aszcza ekonomii i finansów), bo jak nie, to po zwieñczeniu transformacji jeszcze za karê bêdziemy musieli jeŸdziæ takimi rolls-royce’ami. Ostatnim etapem tej podró¿y dooko³a Pacyfiku by³ tygodniowy pobyt na Fid¿i. Niby mia³ to byæ ju¿ tylko urlop, ale przecie¿ i tam jest uniwersytet... I to w dodatku niezwykle ciekawy. University of South Pacific (USP) jest wspólnym przedsiêwziêciem dwunastu wyspiarskich pañstewek po³udniowego Pacyfiku98. Nastêpna uczelnia na pó³noc to University of Hawaii w Honolulu, a na po³udnie – Auckland. Tak wiêc m³odzie¿ od Vanuatu po Kiribati, od Tonga po Wyspy Marshalla, od Guadalcanal po Wyspê Bo¿ego Narodzenia przyje¿d¿a (to znaczy przylatuje) studiowaæ do Suva, stolicy Fid¿i. Pracuje tam sporo kontraktowych profesorów, g³ównie z krajów anglosaskich, ale goœcia z Polski, przynajmniej na wydziale ekonomii i nauk politycznych, mieli po raz pierwszy. Fakt, odleg³y region, odleg³a problematyka, ale zainteresowanie kwestiami transformacji, a zw³aszcza globalizacji widzianej z naszej perspektywy tak¿e tam trzeba krzewiæ. Niestety, podczas ostatniego roku sytuacja na Fid¿i ponownie siê skomplikowa³a. Wci¹¿ nierozwi¹zane problemy nierównoœci spo³ecznych i sprzecznoœci interesów ekonomicznych, które zosta³y odziedziczone z czasów brytyjskiego kolonializmu, prowokuj¹ konflikty miêdzy dwiema podstawowymi grupami narodowoœciowymi, czyli rodzimymi mieszkañcami wysp oraz Hindusami. Próba zamachu stanu i walki toczone w jej nastêpstwie latem 2000 roku nie tylko sk³óci³y wiele grup spo³ecznych, ale równie¿ podciê³y prosperuj¹cy poprzednio przemys³ turystyczny. Teraz znowu wiele trzeba uczyniæ na p³aszczyŸnie politycznej, aby móc dobrze rozwijaæ siê w sferze ekonomicznej. Z Fid¿i – lot z powrotem do USA. W Los Angeles po 12 godzinach w powietrzu wyl¹dowaliœmy wczeœniej ni¿ wystartowaliœmy z Nadi.

Te pañstwa to: Fid¿i, Kiribati, Nauru, Niue, Samoa, Tokelau, Tonga, Tuvalu, Vanuatu, Wyspy Cooka, Wyspy Marshalla i Wyspy Salomona. 98

91

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

A to dlatego, ¿e z chwil¹ przekraczania linii zmiany daty odzyskaliœmy uprzednio stracon¹ dobê. W tym momencie znowu zastanawia³em siê, czy te¿ t¹ sam¹ drog¹ lecia³ tamten e-mail z Hawajów do Nowej Zelandii, czy te¿ polecia³ on sobie w drug¹ stronê i z powrotem?

7. Tygrys a sprawa polska Do Polski przyje¿d¿a³em wiele razy, przy czym najczêœciej na bardzo krótko, bo tylko na to pozwala³ terminarz. Dwie wizyty by³y jednak d³u¿sze. Wykorzysta³em te okazje na podró¿e po kraju, które okreœlaliœmy jako „Tour de Pologne”. Charakteryzowa³ je bardzo intensywny program – podczas dziesiêciu dni odbywa³o siê oko³o trzydziestu wyk³adów akademickich i spotkañ œrodowiskowych. Pretekstem do obu podró¿y by³o polskie wydanie ksi¹¿ki „Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji”. Pierwsza odby³a siê wiosn¹ 1999 roku, tu¿ po zakoñczeniu pracy w Miêdzynarodowym Funduszu Walutowym, druga zaœ mia³a miejsce rok póŸniej, tak¿e po zwieñczeniu kolejnej serii badañ w tej organizacji. W kwietniu 1999 roku wyg³osi³em wyk³ady na kilkunastu uczelniach – od SGH w Warszawie poprzez Katolicki Uniwersytet Lubelski i Akademiê Ekonomiczn¹ w Krakowie po Uniwersytet £ódzki. By³em wówczas tak¿e w Katowicach, Poznaniu, Pu³tusku, Sopocie, Tarnowie i Wroc³awiu. Rok póŸniej, w trakcie drugiego „Tour de Pologne”, z chêci¹ odwiedzi³em ponownie wiêkszoœæ tych oœrodków i uczelni, zawitawszy przy okazji zarówno do Bydgoszczy, Gdañska, Rzeszowa, Szczecina, Torunia, Tych, jak i do Tyczyna na Podkarpaciu oraz rodzinnego Tczewa. By³a to niezwykle cenna i pouczaj¹ca sposobnoœæ konfrontacji pogl¹dów i wymiany punktów widzenia na tematy zwi¹zane z przebiegiem transformacji od szczebla lokalnego do globalnego. W¹tek „globalizacja a sprawa polska” pojawia³ siê wszêdzie, gdy¿ coraz wyraŸniejsze staje siê przekonanie, ¿e w wyniku transformacji staliœmy siê otwart¹ gospodark¹, a tym samym równie¿ coraz bardziej uwik³an¹ w to, co siê na œwiecie dzieje. Spotkania przyci¹ga³y wielu zainteresowanych i o ile zrozumia³e mog³o byæ pojawianie siê t³umów w aulach uniwersyteckich, to zaskakiwa³o liczne grono obecne na wyk³adach œrodowiskowych i w ma³ych oœrod92

Od WIDER- a do TIGER- a

kach. W Tarnowie – pomimo ¿e wyk³ad odby³ siê w niedzielê i na dodatek w czasie sumy w pobliskim koœciele, jak to k¹œliwie ktoœ zauwa¿y³ – trzeba by³o staæ na schodach i nads³uchiwaæ z korytarza. Najwa¿niejsza obserwacja, któr¹ wynios³em z tych spotkañ, to wysoki poziom i du¿a wiedza naszych studentów. Przy doœæ istotnym zró¿nicowaniu miêdzy poszczególnymi uczelniami i oœrodkami nie odstaj¹ oni poziomem od s³uchaczy, z którymi przez te lata styka³em siê na renomowanych zagranicznych uniwersytetach. To dobrze rokuje na przysz³oœæ, gdy¿ w coraz wiêkszym stopniu rozwój zale¿eæ bêdzie od wysokich kwalifikacji i jakoœci kapita³u ludzkiego. Nie mnie oceniaæ dyscypliny odleg³e od nauk, które uprawiam, ale takie wra¿enie, jeœli wrêcz nie przekonanie, wynosi³em nie tylko z akademii ekonomicznych i stosownych fakultetów uniwersyteckich, ale równie¿ z uczelni humanistycznych, politechnicznych i rolniczych. Kszta³c¹ce okaza³y siê spotkania œrodowiskowe z ekonomistami, przedsiêbiorcami, dzia³aczami samorz¹dów lokalnych i gospodarczych, jak równie¿ z regionalnymi mediami. Tak jak i wczeœniej, podczas aktywnego zaanga¿owania w politykê, tak i tym razem mog³em utwierdziæ siê w przekonaniu, ¿e na tych œrodowiskach i szczeblach aktywnoœci mo¿na próbowaæ oprzeæ dobr¹ strategiê rozwoju ca³ej gospodarki oraz pañstwa i spo³eczeñstwa. To, ¿e narzekañ nie brakuje – a to na zagro¿enia rodzimej przedsiêbiorczoœci ze strony du¿o silniejszego kapita³u zagranicznego, a to lokalnej samorz¹dnoœci ze strony Ÿle skoordynowanej polityki na szczeblu rz¹dowym, a to wszystkiego bez ma³a ze strony nieposkromionej hydry biurokratycznej – nie dziwi. Cieszy zaœ to, ¿e na utyskiwaniach siê nie koñczy i na oddolnej aktywnoœci mo¿na dziœ budowaæ nie mniej ni¿ na odgórnej inspiracji. Konieczne jest jednak i jedno, i drugie. Podczas pierwszego „Tour de Pologne” jeden z wyk³adów wyg³osi³em w warszawskiej Wy¿szej Szkole Przedsiêbiorczoœci i Zarz¹dzania im. Leona KoŸmiñskiego99. Przy okazji rektor WSPiZ, profesor Andrzej

O uczelni, jej organizacji i programie nauczania oraz prowadzonych badaniach i publikacjach informuje strona internetowa pod adresem: 99

http://www.wspiz.edu.pl

93

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

K. KoŸmiñski100 zaproponowa³ nawi¹zanie bardziej regularnej wspó³pracy ju¿ po moim zbli¿aj¹cym siê powrocie do kraju. Niezale¿nie od kursowych wyk³adów dla studentów chodzi³o nam jednak o coœ wiêcej, tak¿e o nowe inicjatywy badawcze le¿¹ce na linii kontynuacji tego, czym zajmowa³em siê zagranic¹ – studiów z zakresu transformacji, integracji i globalizacji. Dobrze jest mieæ du¿o instytutów, oœrodków i centrów badawczych, trudnych pytañ bowiem, przed którymi stoj¹ m³ode gospodarki rynkowe, równie¿ jest bardzo du¿o. St¹d te¿ z pewnoœci¹ warto podj¹æ próbê uruchomienia jeszcze jednej inicjatywy na tym polu. Przez kolejne kilkanaœcie miesiêcy zatem nie tylko koñczy³em wczeœniej zaczête projekty, ale rozwa¿a³em podjêcie nowych, ju¿ w ramach WSPiZ. Tym bardziej, ¿e jest to w pe³ni zgodne z powrotem do wyk³adania na SGH. Pomys³ ten dojrzewa³, a¿ zrodzi³ siê TIGER. Sk¹d raptem tygrys, skoro przedtem by³ orze³? Faktycznie, w trakcie realizacji „Strategii dla Polski” lansowaliœmy nasz¹ gospodarkê jako „wznosz¹cego siê or³a Europy” – the soaring eagle of Europe101. Ju¿ od czasów szczytu Ten Big Emerging Markets w Cleveland w styczniu 1995 roku okreœlenie to zaczê³o przyjmowaæ siê, tak¿e gdy pos³ugiwaliœmy siê nim na kolejnych szczytach gospodarczych w Davos. Inni próbowali wmówiæ nam, ¿e jesteœmy „tygrysem Europy Œrodkowowschodniej”, ale nasz orze³ by³ lepszy. Tak¿e ze wzglêdu na oczywist¹ asocjacjê z narodow¹ symbolik¹. Teraz jednak, podczas wakacji z córkami na Hawajach, w wolnych chwilach miêdzy p³ywaniem i nurkowaniem, wybieraliœmy nazwê centrum badawczego adekwatn¹ do zamierzonej domeny badawczej, a zarazem daj¹c¹ siê uj¹æ w dobry skrót w jêzyku angielskim. Wygra³ TIGER. Rozstrzygnêliœmy, ¿e nazwa „Centrum Badawcze Transformacji, Integracji i Globalizacji” najlepiej ilustruje zakres zainteresowañ i zamiary badawcze przedsiêwziêcia. Odzwierciedlenie tej nazwy w jêzyku angielskim

100 Uprzednio, przez wiele lat, prof. Andrzej K. KoŸmiñski tak¿e wyk³ada³ na UCLA. Do dziœ dobrze tam te wyk³ady wspominaj¹. Mam nadziejê, ¿e podobnie bêdzie z moimi. 101 Pod takim w³aœnie tytu³em opublikowa³em wypowiedŸ w piœmie miêdzynarodowej finansjery po tym, jak uzyska³em od niego tytu³ „najlepszego ministra finansów Europy”. Zob. Poland, the Soaring Eagle of Europe, Euromoney, September 1995.

94

Od WIDER- a do TIGER- a

– Transformation, Integration and Globalization Economic Research – daje w³aœnie skrót TIGER. Tak wiêc TIGER zrodzi³ siê poniek¹d na Hawajach, natomiast na pewno zosta³a tam butelka dobrego koniaku. Otrzymany w prezencie w rosyjskim parlamencie wpierw dojrza³ trochê w Waszyngtonie, a potem dolecia³ a¿ tam, na wyspê Maui, pokonuj¹c po drodze 14 stref czasowych. A to z chwalebn¹ intencj¹ s³u¿enia za prezent przechodni, jak to z dobrymi trunkami bywa. Zostawiliœmy j¹ przeto zaprzyjaŸnionemu przedsiêbiorcy, który – choæ filozof i po KUL-u – te¿ zaanga¿owany jest w transformacjê, a raczej w prowadzenie interesów w naszym regionie. Wybiera siê wiêc i do Moskwy, a lecieæ bêdzie na zachód, bo to stamt¹d bli¿ej; zosta³o przecie¿ ju¿ tylko 10 stref czasowych. Radzê mu, aby od razu z Szeremietiewa zawita³ do dumy, a tam podarowa³ ten koniak by³emu wicepremierowi – Aleksandrowi Szochinowi. Mo¿e wiêc i ta butelka zwieñczy swoj¹ podró¿ dooko³a œwiata – i z powrotem? TIGER ju¿ podj¹³ prace, realizowane s¹ projekty badawcze, przygotowywane seminaria, publikacje, goœcinne wyk³ady wybitnych ekonomistów. Zainicjowa³ je profesor Mundell. By³a to jego pierwsza wizyta w Polsce, ale ju¿ wkrótce potem – po konferencji w Dubrowniku i Zagrzebiu – przylecieliœmy ponownie do Warszawy, a robocze kontakty s¹ nadal utrzymywane102. Z profesorem Mundellem spotkaliœmy siê po raz pierwszy dziesiêæ lat temu w Berlinie na konferencji poœwiêconej problematyce kursu walutowego i polityce stabilizacyjnej. Po wyst¹pieniu referenta z Argentyny powiedzia³ ironicznie, ¿e powinniœmy podziêkowaæ Ameryce £aciñskiej, a zw³aszcza Argentynie za to, i¿ tak bardzo przyczyni³a siê do rozwoju teorii monetarystycznej, dostarczaj¹c poprzez swoje eksperymenty z polityk¹ stabilizacyjn¹ w dekadzie lat osiemdziesi¹tych. mnóstwo ciekawego materia³u nam, badaczom, do przemyœleñ. Skomentowa³em to wówczas

W Zagrzebiu odby³o siê sympozjum zorganizowane przez miejscowy uniwersytet, a przedstawione tam referaty ukaza³y siê drukiem w kwartalniku naukowym. Zob. From Great Depression to Fast Growth in Transition Economies, Zagreb Journal of Economics, Vol. IV, No. 6, 2000, s. 55-90. 102

95

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

mówi¹c, ¿e mam nadziejê, i¿ za lat dziesiêæ nie bêdzie tego mo¿na powiedzieæ o Europie Œrodkowowschodniej, zw³aszcza o Polsce, w kontekœcie wk³adu do teorii reform strukturalnych. Pomyli³em siê. W Dubrowniku nawi¹za³em do tego, pokazuj¹c w jak du¿ej mierze ekonomia sta³a siê tak¿e nauk¹ eksperymentaln¹, iloœæ bowiem doœwiadczeñ z ró¿nymi re¿imami kursów walutowych, rozmaitymi kombinacjami pakietów stabilizacyjnych, a ju¿ nade wszystko technikami prywatyzacyjnymi by³a niebagatelna. Rzecz w tym, ¿e dla jednych mog¹ to byæ frapuj¹ce eksperymenty, dla innych natomiast s¹ to czêsto bolesne doœwiadczenia. Materia³y z berliñskiej konferencji z maja 1990 roku ukaza³y siê drukiem103. Jesieni¹ tamtego roku z kolei wspó³pracowaliœmy ju¿ w realizacji kolejnego projektu w Rzymie. Z tamtych badañ zrodzi³y siê równie¿ interesuj¹ce opracowania104. Ale to wszystko by³o dziesiêæ lat wczeœniej. Teraz zaœ, przy okazji wyk³adu noblisty, Wy¿sza Szko³a Przedsiêbiorczoœci i Zarz¹dzania uruchomi³a now¹ seriê publikacji pod nazw¹ Distinguished Lectures Series, która ma prezentowaæ wyk³ady i relacje ze spotkañ ze znanymi uczonymi105. Bêd¹ przyje¿d¿aæ nastêpni, by dzieliæ siê swoj¹ wiedz¹, a tak¿e – byæ mo¿e – i coœ u nas podpatrzeæ albo odkryæ. TIGER i WSPiZ goœci³ bêdzie miêdzy innymi tej rangi ekonomistów, co profesor Douglass North, Amartya Sen, Joseph Stiglitz, Mario Blejer, Jacob Frenkel, Mario Nuti, Vito Tanzi. Zaproszenia przyjêli te¿ Johannes Linn, wiceprezes Banku Œwiatowego, oraz Donald Johnston, sekretarz general-

Zob. Robert A. Mundell, Stabilization Policies in Developing and Socialist Countries, s. 21-51 oraz Roman Frydman, Grzegorz W. Kolodko i Stanislaw Wellisz, Stabilization Policies in Poland: A Progress Report, s. 89-115 [w:] Emil – Maria Claassen (red.), Exchange Rate Policies in Developing and Post – Socialist Countries, An International Center for Economic Growth Publication, ICS Press, San Francisco 1991. 104 Zob. Mario Baldassarri i Robert A. Mundell (red.), Building the New Europe, St. Martin’s Press, Rome 1991. Mój rozdzia³ pt. Inflation Stabilization in Poland: A Year After znajduje siê w drugim tomie, Eastern Europe’s Transition to a Market Economy. Central Issues in Contemporary Economic Theory and Policy, s. 289-330. 105 Zob. Robert A. Mundell, Nobel Prize Winner in Economics 1999, The International Financial Architecture. The Euro Zone And Its Enlargement in Eastern Europe, Distinguished Lectures Series, No. 1, Leon KoŸmiñski Academy of Entrepreneurship and Management, Warsaw 2000. Moje krótkie uwagi wstêpne zaprezentowane s¹ na s. 2-4. 103

96

Od WIDER- a do TIGER- a

ny OECD. Studenci bêd¹ mieli komu zadawaæ trudne pytania, a i profesorowie z pewnoœci¹ te¿ przy okazji czegoœ bêd¹ mogli siê dowiedzieæ. Najwa¿niejsze jest jednak to, ¿e powstaje dodatkowa p³aszczyzna profesjonalnych – teoretycznych i technokratycznych – dyskusji o frapuj¹cych zagadnieniach transformacji, integracji i globalizacji. Pierwszy z wiêkszych projektów badawczych TIGER-a dotyczy roli „nowej gospodarki” (new economy albo e-economy) oraz technologii informatycznych w stymulowaniu d³ugookresowego wzrostu gospodarczego krajów posocjalistycznych. Zainteresowani rezultatami tych studiów s¹ tak przedsiêbiorcy oraz inwestorzy operuj¹cy w tym czwartym sektorze gospodarki, jak i grono patrz¹cych w przysz³oœæ profesorów. Nade wszystko jednak chodzi o przygotowanie przy sposobnoœci nowych publikacji i materia³ów do studiowania, którymi zainteresowanych jest wielu studentów ekonomii, prawa, finansów, zarz¹dzania, marketingu, a tak¿e innych dyscyplin, ³¹cznie z technicznymi. W¹tek wykorzystania „nowej gospodarki” jako jednej z dŸwigni systematycznego niwelowania luki rozwojowej pomiêdzy najbardziej zaawansowanymi w proces transformacji krajami posocjalistycznymi a czo³ówk¹ wysoko rozwiniêtego œwiata zasygnalizowa³em ju¿ w ostatnim studium dla Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego. Teraz natomiast rzecz ju¿ w bardziej kompleksowych badaniach uwzglêdniaj¹cych implikacje ekspansji „nowej gospodarki” w krajach najbardziej rozwiniêtych dla poprawy efektywnoœci w gospodarkach pozostaj¹cych w tyle, w tym posocjalistycznych, wy³aniaj¹cych siê rynków. Rzecz w tym, by w koñcu „wy³oniæ siê” i staæ siê sprawnie funkcjonuj¹c¹, dojrza³¹ instytucjonalnie i strukturalnie rozwiniêt¹ gospodark¹. Drugi projekt badawczy dotyczy uwarunkowañ i perspektyw rozwoju polskiej gospodarki, w tym zw³aszcza aspektów determinuj¹cych odzyskanie zewnêtrznej równowagi finansowej, która w ostatnich latach zosta³a powa¿nie zagro¿ona. Niezale¿nie od ponownie narastaj¹cego zad³u¿enia pañstwa pojawi³y siê bardzo du¿e – rzêdu 25-26 miliardów dolarów – zobowi¹zania przedsiêbiorstw wobec zagranicy106. Równoczeœnie utrzymuje siê na ryzykownie wysokim poziomie deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych. Przezwyciê¿enie wynikaj¹cych st¹d zagro¿eñ wymaga powrotu na œcie¿kê szybkiego wzrostu wspomaganego przez eks97

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

port (export-led growth) w miejsce wolnego wzrostu ¿ywionego przez import (import-led growth), który spowodowany zosta³ polityk¹ „sch³adzania” koniunktury w latach 1998-2000107. Okazuje siê bowiem, ¿e nie wystarczy mieæ racji. Trzeba jeszcze, aby mieli j¹ ci, którzy prowadz¹ politykê gospodarcz¹ i sprawuj¹ w³adzê. Odchodz¹c z rz¹du w 1997 roku by³em przekonany, ¿e dobre tendencje w odniesieniu do zmian systemowych i korzystne tendencje w sferze procesów realnych bêd¹ kontynuowane. W ksi¹¿ce „Od szoku do terapii...” prognozowa³em dla lat 1998-2000 œrednie roczne tempo wzrostu gospodarczego (w kategoriach PKB) na poziomie 6,1 procent oraz 5,2 procent dla lat 2001-02. Niestety, rzeczywistoœæ okaza³a siê du¿o gorsza. W latach 1998-2000 PKB zwiêksza³ siê w tempie ledwie oko³o 4,5 procent. Na kolejne cztery lata – 2001-04 – prognozuje siê œredni¹ dynamikê nie wy¿sz¹ ni¿ 4,3 procent108. Jeœli prognozy te sprawdz¹ siê to produkt krajowy brutto w roku 2004 wynosiæ bêdzie oko³o 132 procent poziomu osi¹gniêtego w 1997 roku. Gdyby zaœ w latach 1998-2004 utrzymaæ tylko tempo rozwoju, na jakie wprowadzi³a nas „Strategia dla Polski” – a by³o i jest mo¿liwe nie tylko to, ale pod pewnymi warunkami nawet dalsze przyspieszenie tej dynamiki – to PKB w roku 2004 wyniós³by a¿ 154 procent stanu z 1997 roku. W wielkoœciach bezwzglêdnych oznacza to ró¿nicê pomiêdzy mo¿liw¹ do osi¹gniêcia wielkoœci¹ dochodu narodowego, a jego prognozowanym poziomem ponad 32 miliardy dolarów – wiêcej ni¿

Latem 2000 roku zad³u¿enie polskich przedsiêbiorstw (25,7 miliardów dolarów na koniec czerwca) po raz pierwszy przewy¿szy³o poziom oficjalnych rezerw walutowych banku centralnego (25,4 miliardów), natomiast zad³u¿enia pañstwa na koniec III kwarta³u wynios³o 30,2 miliardów dolarów. 107 O ile tempo wzrost eksportu (licz¹c w dolarach) wynosi³o w roku 1997 jeszcze 11,5 procent, to œrednio rocznie w latach 1998-2000 spad³o ono do stagnacyjnego wskaŸnika 1,4 procent. 108 Oczywiœcie, ró¿ne s¹ prognozy. Rz¹d w za³o¿eniach do bud¿etu na rok 2001 przyjmowa³ bardziej optymistyczn¹. Powo³ywana tutaj oparta jest na ocenach dominuj¹cych jesieni¹ 2000 roku w gronie analityków czo³owych zagranicznych banków inwestycyjnych. Miejmy nadziejê, ¿e to oni siê myl¹. 106

98

Od WIDER- a do TIGER- a

wynosi tak dotkliwie obci¹¿aj¹ce podatników zagraniczne zad³u¿enie pañstwa. A przecie¿ to tylko porównanie rocznych strumieni, które kumuluj¹ siê wraz z biegiem lat. To s¹ jakoœciowe ró¿nice. Szans zmarnowanych w latach 19982000 odrobiæ ju¿ siê nie da. Tamten czas jest ju¿ stracony i nie ma co go poszukiwaæ. Mo¿na natomiast lepiej wykorzystaæ ten, który jest wci¹¿ przed nami. Nie mówimy tutaj o nieistotnych modyfikacjach w obrêbie realizowanych reform czy te¿ o drobnych korektach polityki nakrêcania koniunktury, lecz o zasadniczych ró¿nicach co do realizowanych strategii rozwojowych. W jakim tempie? W jakim kierunku? Na czyj¹ korzyœæ? Czyim kosztem? To s¹ pytania, na które trzeba udzieliæ w³aœciwych odpowiedzi. W obecnej fazie przekszta³ceñ, w warunkach daleko zaawansowanej i nieodwracalnej globalizacji, wobec wyzwañ czwartej rewolucji przemys³owej zwi¹zanej z rozwojem Internetu, in¿ynierii genetycznej i biotechnologii, nauka musi podpowiadaæ polityce, jakie realizowaæ strategie rozwojowe i jakimi instrumentami pos³ugiwaæ siê dla ich skutecznego urzeczywistniania. Staæ nas na wiêcej i warto staraæ siê, by tych szans nie zaprzepaœciæ. Doprawdy szkoda czasu. Wymaga to wszak¿e nie tylko tego, aby mieæ teoretyczne racje, ale równie¿ i tego, aby polityka ekonomiczna i finansowa chcia³a i potrafi³a na tych racjach siê oprzeæ. W latach 1998-2000 nie zawsze chcia³a i umia³a, ale na lata 2001-05 – i nastêpne – powinniœmy mieæ nadzieje, ¿e ponownie zechce. Warto wiêc pomagaæ, aby tak w³aœnie mog³o siê staæ. Tak jak by³o kilka powodów, którymi kierowa³em siê w 1997 roku, gdy postanowi³em opuœciæ rz¹d, wyjechaæ na pewien czas za granicê i tam zajmowaæ siê kwestiami transformacji i integracji w szerokim kontekœcie globalizacji, tak te¿ jest i kilka przyczyn, dla których nadesz³a pora powróciæ do kraju w koñcu 2000 roku. Nie tylko dlatego, aby zd¹¿yæ przed prawdziwym nowym milenium, ale z trzech podstawowych przyczyn. Po pierwsze, wszystkie zamierzone projekty badawcze, których wykonanie by³o planowane w tym czasie, zosta³y zrealizowane. Nie mnie oceniaæ ich efektywnoœæ, ale wierzê, ¿e prace te maj¹ pewien pozytywny wp³yw tak na postrzeganie na Zachodzie naszej transformacji, jak i na wiedzê o tym trudnym procesie w szerokim œwiecie. Obserwujemy po¿¹dan¹ ewolucjê 99

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

i pewne przewartoœciowanie pogl¹dów, co daje siê tak¿e dostrzec w pojawianiu siê kolejnych elementów konsensusu postwaszyngtoñskiego. Po drugie, teraz sytuacja w pewnym sensie siê odwraca. O ile prawie cztery lata temu by³o sensowne podjêcie wyzwania przekazania wiedzy i zdobytych w kraju doœwiadczeñ zagranic¹, to teraz jest odwrotnie. Warto nauki wyniesione z zajmowania siê przez wszystkie te dni tymi trudnymi zagadnieniami spróbowaæ przenieœæ na rodzimy grunt. Procesy integracji gospodarki œwiatowej bêd¹ trwa³y przez lata. Globalizacja nastrêczaæ bêdzie problemów, ale nade wszystko trzeba umieæ postrzegaæ j¹ i wykorzystywaæ jako dobrodziejstwo bardziej ni¿ zagro¿enie dla d³ugofalowych procesów rozwojowych. Transformacja musi byæ zwieñczona, ale przy zmniejszeniu jej spo³ecznych kosztów i podwy¿szeniu korzyœci, które mog¹ z niej p³yn¹æ bardziej ni¿ dotychczas obfitym strumieniem. Po trzecie, powtórzê, ¿e dobrze jest byæ we w³aœciwym czasie we w³aœciwym miejscu. To czy tak siê dzieje, czy nie, nie jest kwesti¹ szczêœcia czy przypadku, ale rozwagi i trafnego wyboru. A miejscem tym obecnie jest w³aœnie Polska, gdy¿ znowu wiêcej tutaj pytañ ni¿ odpowiedzi. Mo¿e uda siê na niektóre odpowiedzieæ? Tak wiêc trwa ta ju¿ pi¹ta moja podró¿ dooko³a œwiata. Najwa¿niejszy wszak¿e jest ten jego rodzimy zak¹tek. Dlatego te¿ podró¿ujê – i jestem z powrotem.

100

Rozdzia³ II

Œwiat, polityka, pieni¹dze

1. Waszyngtoñski szczyt Dawno ju¿ doroczne spotkanie Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Œwiatowego nie odbywa³o siê na tak interesuj¹cym tle. W poprzednich latach, kiedy to wielokrotnie mia³em okazjê uczestniczyæ w tego rodzaju „szczytach” w innej roli, reprezentuj¹c rz¹d Polski jako wicepremier i minister finansów, atmosfera by³a tyle robocza, co i donios³a, jednak¿e panowa³ ogólny spokój. Nie dzia³o siê bowiem nic nadzwyczajnego. Nawet nasza rynkowa transformacja postrzegana by³a jako coœ oczywistego i w miarê „pod kontrol¹”. Tym razem wszak¿e dyrektor zarz¹dzaj¹cy MFW, Michel Camdessus – w sk¹din¹d œwietnie skomponowanym wyst¹pieniu – musi akcentowaæ i dowodziæ, ¿e: „Nie jesteœmy w 1928 roku”. Równoczeœnie prezes BŒ, James Wolfensohn nie omieszka przyznaæ, ¿e: „Biedni nie mog¹ czekaæ na nasze deliberacje”. Gdzie zatem jesteœmy? Czy tylko w 1998 roku? Tak, ale szczególny to rok dla gospodarki œwiatowej. Wiele procesów nabra³o nieoczekiwanego rok wczeœniej tempa, a co wa¿niejsze skierowa³o siê nie w tê stronê, któr¹ widziano rok temu w Hongkongu. Wówczas MFW, jak i BŒ tryska³y optymizmem. W miêdzyczasie ludzie stoj¹cy na czele tych organizacji oraz autorzy przygotowywanych przez nie raportów nie zmienili siê. Zmieni³y siê natomiast okolicznoœci, a w œlad za nimi tak¿e oceny. Dzisiaj w Waszyngtonie atmosfera jest inna, inne bowiem s¹ te¿ prognozy co do tendencji rozwojowych gospodarki œwiatowej. 103

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Inaczej, a dok³adniej wyraŸnie ju¿ z pesymizmem, widzi siê tak¿e najbli¿sz¹ przysz³oœæ gospodarki amerykañskiej. To jeszcze nie ca³y œwiat, ale a¿ oko³o 25 procent œwiatowej produkcji, st¹d te¿ implikacje tendencji wystêpuj¹cych na skalê globaln¹ dla gospodarki USA – i odwrotnie – maj¹ szczególne znaczenie. O ile rok temu MFW i BŒ zak³ada³ jeszcze znacz¹cy wzrost produkcji – rzêdu a¿ 4 procent w 1998 roku – to teraz mówi siê co najwy¿ej o 2. Zasadniczo zmieniane s¹ te¿ prognozy na nastêpne lata. Co zaœ do dalszej perspektywy – rok temu nakreœlonej tak œmia³o i optymistycznie, ¿e a¿ nierealistycznie – to teraz mniej siê o tym mówi. Wpierw bowiem trzeba mieæ koncepcjê zareagowania na to, co siê obecnie dzieje. A dzieje siê wiele. Kryzys finansowy zapocz¹tkowany ponad rok temu w Azji Po³udniowo-Wschodniej, wpierw w Tajlandii, a potem na daleko wiêksz¹ skalê w Indonezji, przeszed³ w ogólny kryzys gospodarczy w ca³ym regionie. PóŸniej nadszed³ rozleg³y kryzys w Rosji z jego miêdzynarodowymi implikacji, które nadal siê nasilaj¹. Mechanizm œwiatowych rynków finansowych spowodowa³, ¿e krach rosyjski, poprzez oczekiwania inwestorów, powoduje spore trudnoœci na rynkach nie tylko wschodnioeuropejskich, ale równie¿ po³udniowoamerykañskich. A te maj¹ ju¿ zdecydowanie wiêksze znaczenie dla USA, a zatem i dla ca³ej gospodarki œwiatowej. Nie tylko dlatego, ¿e Ameryka £aciñska wytwarza ponad 6 procent œwiatowego PKB, kiedy Rosja tylko 1,2, a ca³y obszar poradziecki i Europa Wschodnia ledwie 3,6 procent. Przede wszystkim dlatego, ¿e w Ameryce Po³udniowej ulokowanych jest zdecydowanie wiêcej zagranicznych, zw³aszcza amerykañskich inwestycji ni¿ w Azji Po³udniowo-Wschodniej czy te¿ w naszej czêœci œwiata. Tak wiêc zaniepokojenie bierze siê z troski o w³asne interesy. Gdy s¹ one wystawione na rosn¹ce ryzyko albo wrêcz na szwank, wtedy wpierw zmieniaj¹ siê nastroje, a potem oczekiwania. Zmieniæ jednak¿e musz¹ siê równie¿ dzia³ania, tj. polityka i jej instrumenty. Od tej strony spodziewano siê wiele po tegorocznym zjeŸdzie w Waszyngtonie, choæ nies³usznie. Wci¹¿ bowiem jeszcze ani amerykañskie interesy nie zosta³y g³êbiej dotkniête, ani te¿ nie dokonano niezbêdnej korekty intelektualnych koncepcji co do zasad funkcjonowania œwiatowego systemu finansowego. Ale i do tego dojdzie, choæ jeszcze nie teraz. Widaæ ju¿ wszak¿e co najmniej 104

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

trzy linie podzia³ów. Po pierwsze, trwaj¹ spory (bardziej polityczne ni¿ merytoryczne) w obrêbie amerykañskiego establishmentu nt. roli, jak¹ USA odegra³y w dopuszczeniu do obecnego kryzysu. Wiêkszoœæ republikañska w kongresie wci¹¿ blokuje dofinansowanie MFW, wskazuj¹c na z³e wykorzystywanie tych œrodków. Po drugie, uwypuklaj¹ siê rozbie¿noœci miêdzy USA a Europ¹ Zachodni¹ i Japoni¹. Nie ma ju¿ jednolitoœci pogl¹dów w obrêbie grupy G-7, a ministrowie i centralni bankierzy UE zwracaj¹ uwagê, ¿e USA nie stanê³y na wysokoœci zadania i nie wywi¹zuj¹ siê nale¿ycie ze swej roli globalnego przywódcy. Zarazem Amerykanie zrzucaj¹ winê na kryzys w Azji na Japoniê, choæ z pewnoœci¹ mieli wiêkszy wp³yw na jego eskalacjê. Z czasem nale¿y spodziewaæ siê relatywnego wzmocnienia UE, zw³aszcza po wprowadzeniu euro, kosztem tak Japonii, jak i USA. Trzecia linia podzia³u, zarysowana wyraŸniej na forum publicznym dopiero w tym tygodniu, to narastaj¹ce rozbie¿noœci w ocenie sytuacji i proponowanych remediach pomiêdzy siostrzanymi organizacjami zrodzonymi na inne potrzeby i w innym œwiecie pó³ wieku temu w Bretton Woods. O ile MFW trzyma siê swoich tradycyjnych ocen i wci¹¿ nie jest w stanie przyznaæ, ¿e jego neoliberalna ortodoksja nie jest w stanie sprostaæ zaburzeniom pojawiaj¹cym siê w funkcjonowaniu œwiatowego rynku, o tyle BŒ dostrzega, ¿e istotnie musi zmieniæ siê podejœcie do œwiatowej gospodarki i miêdzynarodowych przep³ywów finansowych. Jeœli Camdessus ma racjê, ¿e to nie 1928 rok, to jeszcze bardziej ma j¹ Wolfensohn, gdy mówi, i¿ „matematyka nie mo¿e zdominowaæ humanizmu”. Gdyby to chocia¿ by³a dobra matematyka, ale rzecz nie w tym, ¿e s³upki coraz bardziej siê nie zgadzaj¹, tylko ¿e teraz ju¿ widaæ, i¿ stosowana polityka nie przynosi zapowiadanych skutków. Przyznane to jednak bêdzie w pe³ni dopiero wtedy, kiedy kryzys potoczy siê dalej. A potoczy siê, bo w Waszyngtonie, zw³aszcza po stronie amerykañskiej administracji i MFW, mówi siê du¿o na temat koniecznych zmian, ale robi nie najwiêcej. Nie powinno jednak ulegaæ w¹tpliwoœci, ¿e system œwiatowych finansów i globalna polityka gospodarcza musz¹ ulec daleko id¹cym zmianom, skoro doprowadzi³y do tak powa¿nego za³amania równowagi strumieni i zasobów finansowych, i postawi³y nawet najmo¿niejszych tego œwiata w obliczu recesji. Obecny kryzys nie jest ani skutkiem korupcji w Indo105

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

nezji, ani obci¹¿eñ strukturalnych z przesz³oœci w Rosji. Wynika z przeceniania aspektów czysto monetarnych i fiskalnych w polityce dostosowañ strukturalnych, w tym w liberalizacji i integracji, nie docenia zaœ aspektów instytucjonalnych. Dobrze zatem, ¿e BŒ tym razem zaakcentowa³ swoje odrêbne stanowisko. To on ma racjê, bo racjê ma ekonomia instytucjonalna, a MFW siê myli, bo b³êdna jest koncepcja rozwoju opieraj¹ca siê na ortodoksji monetarnej. Gdy to bêdzie zrozumiane, z jednej strony, a interesy tych, którzy decyduj¹ o kursie polityki œwiatowej, zostan¹ tak¿e dotkniête na tyle, ¿e i oni nie bêd¹ tolerowaæ rozlewania siê kryzysu, to wówczas nast¹pi¹ g³êbsze zmiany. W jakim pójd¹ kierunku? Otó¿ z pewnoœci¹ rola instytucji w funkcjonowaniu rynku zostanie wreszcie dostrze¿ona i doceniona. Wzrost bêdzie musia³ byæ bardziej zrównowa¿ony, a jego efekty mniej nierównomiernie dzielone. To zaœ wymaga wiêkszego zaanga¿owania siê pañstwa, a na scenie œwiatowej tak¿e miêdzynarodowych organizacji. Nast¹pi tak¿e reregulacja rynków finansowych, dziœ bowiem ju¿ widaæ, ¿e obecnie funkcjonuj¹ce rozwi¹zania siê nie sprawdzi³y. Nie s³u¿¹ one d³ugofalowemu rozwojowi, a szkodziæ nawet mog¹ krótkoterminowym spekulacjom. Rzecz w tym, aby jedno nie szkodzi³o drugiemu. A ¿e mo¿e szkodziæ, widaæ nie tylko ze szczytów. I nie tylko z Waszyngtonu. Waszyngton, 9 paŸdzier nika 1998

2. Wygraæ OECD Ostatnim, bardziej wa¿kim akordem w ewolucji architektury miêdzynarodowych organizacji gospodarczych i finansowych by³o przekszta³cenie przed kilkoma laty GATT, czyli Generalnego Porozumienia nt. Taryf i Handlu, w WTO, czyli Œwiatow¹ Organizacjê Handlu. Wspó³czeœnie oczekiwaæ jednak trzeba istotnej, acz spokojnej i stopniowej rekonstrukcji œwiatowego systemu tych organizacji. Nie musi ona polegaæ na likwidacji niektórych obecnie istniej¹cych i tworzeniu nowych, ale na zmianie ich funkcji, zakresu dzia³ania i wzajemnych relacji. Na ich forum zmienia siê te¿ znaczenie ró¿nych regionów i pañstw; nasze ju¿ jest nieco wiêksze. Niektórym organizacjom przybywaæ bêd¹ nowe prerogatywy, pod106

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

czas gdy innym bêdzie ich ubywaæ. W œlad za tym relatywna pozycja jednych organizacji bêdzie siê zwiêksza³a, a innych mala³a. Do tych, których ranga bêdzie ros³a, zaliczy³bym OECD. Organizacja Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju powinna rozbudowywaæ zakres swoich funkcji, a tym samym i mo¿liwoœci oddzia³ywania na pewne sfery globalnych stosunków ekonomicznych i finansowych. Dotychczas bowiem funkcjonuje ona jako cia³o bardziej analityczne i opiniotwórcze ni¿ decyzyjne. S¹ jednak obszary, gdzie OECD ma coraz wiêcej do powiedzenia, nie tylko wobec swoich 29 cz³onków. Dotyczy to przede wszystkim zasad reguluj¹cych przep³ywy kapita³u i zagraniczne inwestycje bezpoœrednie, a tak¿e tzw. obroty niewidoczne. W polu widzenia s¹ tak¿e wa¿ne aspekty koordynacji systemów podatkowych oraz ochrony œrodowiska. Ostatnio OECD odegra³o istotn¹ rolê w przeforsowaniu konkretnych rozwi¹zañ instytucjonalnych utrudniaj¹cych korupcjê przy okazji miêdzynarodowych powi¹zañ gospodarczych. Ciekawe, ale na przyk³ad ustawodawstwo amerykañskie a¿ do tego czasu tolerowa³o specjalne gratyfikacje finansowe udzielane partnerom zagranicznym jako dopuszczalny lobbing czy te¿ promocjê, choæ na rodzimym gruncie praktyki takie od dawna s¹ œcigane jako po prostu ³apownictwo. Znaczenie OECD powinno rosn¹æ przede wszystkim ze wzglêdu na zdolnoœæ tej instytucji do okreœlania uwarunkowañ d³ugofalowego rozwoju. Móg³by ktoœ powiedzieæ, ¿e podobne rzeczy potrafi¹ robiæ liczne agencje ONZ czy te¿ organizacje Bretton Woods. W tym pierwszym wypadku wszak¿e prace skupiaj¹ siê bardziej na analizach, ocenach i prognozach, w drugim zaœ programowanie ³¹czy siê bezpoœrednio z finansowaniem. Pomijaj¹c ju¿ to, ¿e zw³aszcza MFW koncentruje siê raczej na krótkookresowej równowadze, to tak on, jak i Bank Œwiatowy musz¹ widzieæ wszelkie zalecane programy przez pryzmat swego potencjalnego zaanga¿owania finansowego. A to obci¹¿a. Czynnik ten nie wystêpuje w wypadku OECD, które nie mo¿e siê pos³ugiwaæ pieniêdzmi ani jako marchewk¹ („damy, jeœli…”), ani kijem („nie damy, bo…”). Potrafi zaœ pomóc w koordynacji dzia³añ na p³aszczyŸnie miêdzynarodowej, gdzie inni zawodz¹. Przymiotem OECD jest umiejêtnoœæ wi¹zania opcji programowych z reformami instytucjonalnymi. To zaœ jest najwa¿niejsze w polityce gospodarczej ukierunkowanej na finansowo, spo³ecznie i ekologicznie zrów107

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

nowa¿ony rozwój. O ile agendy ONZ staraj¹ siê walczyæ z bied¹ i nierównomiernym podzia³em dochodów w skali globalnej, MFW troszczy siê przede wszystkim o pieni¹dze – ich wymienialnoœæ i p³ynnoœæ, a BŒ w swoich wysi³kach na rzecz rozwoju jest pod nieustann¹ presj¹ ¿¹dañ o coraz wiêksze wsparcie finansowe, o tyle OECD nie jest obci¹¿one nadmiernym wychyleniem w ¿adn¹ ze stron. To daje mu szansê wiêkszego wp³ywu na zmiany zachodz¹ce w uk³adzie globalnym. Myœlê, ¿e rekonstrukcja powi¹zañ miêdzy najwa¿niejszymi organizacjami œwiatowymi (a tak¿e regionalnymi, takimi jak np. EBOiR i jego odpowiednicy z innych kontynentów) powinna zmierzaæ do bardziej funkcjonalnego podzia³u zadañ. OECD bêdzie mia³o wiêcej do powiedzenia w sprawie popieranych przez czo³ówkê najbardziej rozwiniêtych gospodarek rozwi¹zañ w sferze regulacji przep³ywów kapita³owych, podobnie jak WTO ma ju¿ sporo do powiedzenia w kwestii handlu. OECD by³oby w stanie nieŸle skoordynowaæ pomoc techniczn¹ dla Rosji, która notabene zg³osi³a przed rokiem jak¿e przedwczesny akces do tej organizacji. Nic przy tym nie by³oby warunkowane – ani okazaniem, ani odmow¹ wsparcia finansowego, bo to nie jej domena. Organizacja ta mo¿e pomagaæ, ale nie jest w stanie wymuszaæ, mo¿e radziæ, ale nie narzucaæ. Choæ OECD jest organizacj¹ elitarn¹, maj¹c¹ ledwie jedn¹ czwart¹ tej iloœci cz³onków co WTO i jedn¹ szóst¹ tego, co organizacje Bretton Woods, to i tak skupia ogromny potencja³. Tak tu, jak i w najwiêkszych organizacjach decyduj¹ nieliczni najsilniejsi, a nie liczni s³absi. Tak jak na olimpiadzie; USA bardzo chcia³y, aby w Atlancie uczestniczy³o a¿ 200 pañstw, ale jeszcze bardziej chcia³y zgarn¹æ jak najwiêcej medali, razem z innymi potêgami G-7 innym niewiele pozostawiaj¹c. Udaje siê to i w sporcie, i w tej jedynej w swoim rodzaju konkurencji, jak¹ jest globalne wspó³zawodnictwo gospodarcze. Polska wypracowa³a sobie miejsce w OECD latami reform i wprowadzeniem gospodarki na œcie¿kê szybkiego rozwoju. Negocjacje o warunkach przyst¹pienia, a nade wszystko przeprowadzanie niezbêdnych dostosowañ strukturalnych i ustawowych regulacji by³y nie³atwe. Po licznych bojach uda³o siê jednak zwieñczyæ je powodzeniem i w lipcu 1996 roku mog³em podpisaæ w Pary¿u historyczne porozumienie z goszcz¹cym w tym tygodniu w Warszawie Sekretarzem Generalnym OECD 108

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

– Donaldem Johnstonem. Znakomicie podnios³o to presti¿ Polski na arenie miêdzynarodowej. Zasady przyst¹pienia do OECD, co dziœ widaæ szczególnie wyraŸnie, wynegocjowaliœmy dobre. Lepsze ni¿ Czesi, którzy zbyt ³atwo akceptowali warunki stawiane przez du¿o silniejszych partnerów. Nie gorsze na pewno ni¿ inni nowi cz³onkowie. A choæ nie jest ich wielu, to sprawiaj¹ sporo k³opotów. Do grona 24 starych cz³onków, najbardziej rozwiniêtych krajów, w minionych piêciu latach do³¹czy³o 5 pañstw, poœród nich Polska. I tylko nasza gospodarka nie przesz³a póŸniej przez kryzys, który w ró¿nej mierze i postaci dotkn¹³ pozosta³ych. Wpierw by³ wielki kryzys w Meksyku, kiedy to po dewaluacji peso PKB spad³ w 1995 roku a¿ o 7 procent. Potem spore k³opoty mieli Wêgrzy, którzy musieli znacznie obni¿yæ wydatki wewnêtrzne, hamuj¹c wzrost. Nastêpnie w maju ubieg³ego roku Czechy by³y zmuszone zdewaluowaæ koronê i nadal znajduj¹ siê w fazie stagnacji. W tym roku Korea Po³udniowa, która do³¹czy³a do OECD ju¿ po Polsce, wesz³a w ostry kryzys i recesjê. Dzieje siê tak nie dlatego, ¿e kraje te przyjê³y regulacje OECD, ale dlatego, i¿ nie potrafi³y odpowiednio wykorzystaæ okolicznoœci szerszego w³¹czania siê w liberalizowan¹ gospodarkê œwiatow¹. Nam siê to – jak dotychczas – udaje. Teraz pora na szersze skorzystanie z mo¿liwoœci wspó³pracy. OECD dostarcza ich sporo, zw³aszcza pod k¹tem przyci¹gania kapita³u zagranicznego i wspó³pracy z nim na rynkach trzecich, o czym za ma³o siê myœli. Warto tak¿e wykorzystywaæ to forum dla poœredniego wp³ywu na to, co dzieje siê na szerszych wodach, po których i my ju¿ ¿eglujemy. Przynale¿noœæ do OECD trzeba umieæ wygraæ i korzystaæ z niej jako z czynnika katalizuj¹cego wysokie tempo rozwoju, tym bardziej ¿e ostatnio nierozwa¿ne wych³adzanie popytu wewnêtrznego je niepotrzebnie hamuje. New Haven, 16 paŸdziernika 1998

3. Ba³tyk Œródziemny Globalizacja nie stoi w sprzecznoœci z regionalizacj¹. Pomimo rozwoju wszelkiego typu stosunków ekonomicznych na skalê œwiatow¹ zawsze najwiêcej dzieje siê miêdzy s¹siadami. Aczkolwiek wspó³czeœnie, w dobie 109

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

niezwykle szybkich przep³ywów kapita³u i informacji, czynnik lokalizacji rynków odgrywa mniejsz¹ rolê ni¿ kiedyœ, to jednak bliskie s¹siedztwo u³atwia wspó³pracê gospodarcz¹, nie tylko wymianê towarow¹. A dla krajów mniej zaawansowanych, w tym dla pañstw przechodz¹cych transformacjê rynkow¹, handel przez wiele jeszcze lat odgrywa³ bêdzie dominuj¹c¹ rolê w miêdzynarodowej wspó³pracy. O ile cech¹ szczególn¹ wspó³czesnej gospodarki œwiatowej jest daleko wy¿sza dynamika przep³ywu kapita³u oraz inwestycji zagranicznych ni¿ handlu towarami, o tyle tak jeszcze nie jest w wypadku wzajemnych, wci¹¿ kszta³tuj¹cych siê na nowo stosunków w gospodarkach transformowanych. Wynika to przede wszystkim z braku kapita³u. Jeœli nie starcza go na finansowanie wewnêtrznych potrzeb rozwojowych, to tym bardziej nie mo¿e starczaæ na ekspansjê zewnêtrzn¹. Tym m.in. ró¿ni¹ siê wy³aniaj¹ce siê rynki naszego regionu od innych, gdzie w normalnych warunkach nie tylko wiele kapita³u zagranicznego dop³ywa, ale tak¿e kraje absorbuj¹ce go netto s¹ ju¿ w stanie kapita³ eksportowaæ. Jest to zjawisko normalne tak w Azji Wschodniej, jak i w Ameryce Po³udniowej, na Bliskim Wschodzie i w Afryce, ale jeszcze nie w Europie Wschodniej czy Azji Œrodkowej. W naszej czêœci œwiata nadal pojêcie „bezpoœrednie inwestycje zagraniczne” odnosi siê prawie wy³¹cznie do inwestycji lokowanych u nas przez zagranicê. Szacuje siê, ¿e w 1997 roku kraje Europy Wschodniej (nie licz¹c Rosji) zainwestowa³y bezpoœrednio zagranic¹ niespe³na miliard dolarów, z czego wiêkszoœæ w³aœnie „na krzy¿” u siebie. Dopiero pojawiaj¹ siê pierwsze bezpoœrednie inwestycje polskie w innych pañstwach transformuj¹cych swoje gospodarki. Wa¿nym impulsem rozwoju tego typu projektów powinny byæ w przysz³oœci przedsiêwziêcia trójstronne, z udzia³em kapita³u z najbardziej rozwiniêtych pañstw regionu. Z takiego punktu widzenia nie powinno byæ rynków, które s¹ niedoceniane. Ka¿dy siê liczy, nawet te najmniejsze. Zreszt¹, co jest ma³e z punktu widzenia naszej gospodarki jako ca³oœci, mo¿e byæ znacz¹ce z punktu widzenia przedsiêbiorstwa produkcyjnego czy firmy handlowej. Tak w³aœnie jest w wypadku naszych pó³nocno-wschodnich s¹siadów, trzech pañstw nadba³tyckich: Litwy, £otwy i Estonii. Kraje ma³e, ale coraz prê¿niej siê rozwijaj¹ce i dobrze rokuj¹ce co do tempa rozwoju na nastêpne lata. Prognozy, przy wszystkich w¹tpliwoœciach, jakie musz¹ nasuwaæ siê ze 110

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

wzglêdu na wci¹¿ zmieniaj¹ce siê uwarunkowania, zak³adaj¹ tempo wzrostu przekraczaj¹ce w latach 1999-2002 przeciêtnie 5 procent. W sprzyjaj¹cych okolicznoœciach powinno byæ to nawet wiêcej. W nastêpnej dekadzie ten ma³y region bêdzie jednym z najszybciej rozwijaj¹cych siê na œwiecie. A to oznacza wiêksze dochody firm i konsumentów, a tym samym rosn¹ce mo¿liwoœci zbytu. Nasze obroty handlowe z pañstwami nadba³tyckimi s¹ jeszcze ma³e, ale powinny szybko rosn¹æ. Wynosz¹ one w tym roku od oko³o 100 milionów dolarów z Estoni¹ do oko³o 500 milionów z Litw¹. Podejmowane w poprzednich latach wysi³ki daj¹ coraz wyraŸniejsze efekty, a zawierana w³aœnie miêdzy Polsk¹ a Estoni¹ umowa o wolnym handlu jest formalnym zwieñczeniem dzia³añ zmierzaj¹cych do stworzenia traktatowych podstaw dla rozwijaj¹cych siê kontaktów. Choæ ca³y rynek estoñski jest mniejszy ni¿ warszawski, to i on jest godny uwagi. Dobrze dyskontuje to na przyk³ad Mostostal Zabrze. Dostrzeg³y sw¹ szansê firmy przemys³u spo¿ywczego, które staraj¹ siê wejœæ ze swoimi produktami. Na odbywaj¹cych siê w tych dniach targach ¿ywnoœci wiele z nich pojawi³o siê po raz pierwszy. Sta³o siê tak pod wp³ywem kryzysu w Rosji, na której rynek mo¿na te¿ próbowaæ dotrzeæ poprzez rynki pañstw nadba³tyckich. Oprócz w¹tku geopolitycznegoe takie w³aœnie kompleksowe myœlenie i dzia³ania wyraŸnie dostrzec mo¿na w strategii Finlandii i pañstw skandynawskich. Ich zaanga¿owanie na rzecz rynkowych przemian u s¹siadów z drugiej strony Ba³tyku od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych. jest ogromne. Gdyby na przyk³ad W³ochy uczyni³y tyle dla Albanii, co Finlandia dla Estonii lub te¿ Grecja dla Macedonii tyle, co Szwecja dla £otwy to sytuacja tych ma³ych krajów na po³udniowo-wschodniej flance transformacji mog³aby byæ niewiele gorsza ni¿ na flance pó³nocno-wschodniej. Tak siê jednak nie sta³o. Pañstwa nordyckie bardzo mocno akcentuj¹ potrzebê wspó³pracy regionalnej i chc¹ fakt rynkowej transformacji wykorzystaæ tak¿e dla swojej ekspansji gospodarczej. I choæ pewne zwi¹zki kulturowe temu sprzyjaj¹, to decyduj¹ jednak interesy. Rzecz w tym, ¿e kraje le¿¹ce wokó³ Ba³tyku maj¹ je po czêœci wspólne; wspólny region rodzi wspólne interesy. Gospodarki bogatsze s¹ Ÿród³em dop³ywu kapita³u oraz wartoœciowej, bardzo konkretnej pomocy technicznej. Jednoczeœnie otwieraj¹ swoje rynki, tym samym wp³ywaj¹ na zasadnicz¹ restrukturyzacjê kierunków 111

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

handlu zagranicznego trzech ma³ych s¹siadów ze wschodu. Z kolei dla pañstw skandynawskich ten ma³y region oznacza nowe rynki oraz daje szansê na wejœcie na rynek rosyjski. Dla Litwy, £otwy i Estonii wsparcie Finlandii, Szwecji, Danii i Norwegii na forum œwiatowym ma kapitalne znaczenie. W BŒ i MFW nale¿¹ one do konstytuanty kierowanej przez Finlandiê. Ostatnio £otwa zosta³a przyjêta do WTO, a lada dzieñ powinna dostaæ siê tam Estonia i ju¿ wkrótce Litwa. W ³onie EBOiR lobby nadba³tyckie te¿ daje o sobie znaæ. W tym tygodniu zaœ odby³a siê w Tallinie du¿a, miêdzynarodowa konferencja nt. rozwoju gospodarczego w regionie Ba³tyku, zorganizowana wespó³ z OECD. Organizacja ta tworzy program rozwoju regionalnego dla pañstw nadba³tyckich i dobrze by³oby, aby Polska odegra³a w jego przygotowaniu i wdro¿eniu znacz¹c¹ rolê. Konferencja skupi³a grono polityków i ekspertów z krajów nadba³tyckich, którzy chcieliby widzieæ Ba³tyk jako nasze pó³nocnoeuropejskie morze „œródziemne”. Bêd¹c zaproszony przez rz¹d Estonii, mia³em okazjê przedstawiæ swoj¹ wizjê rozwoju i uwarunkowania zrównowa¿onego wzrostu w regionie, jak te¿ doœwiadczenia z naszej polityki zmian systemowych i rozwoju. Z tych doœwiadczeñ inni chc¹ korzystaæ, choæ sami te¿ maj¹ coraz wiêcej swoich dobrych doœwiadczeñ. Wskazywa³ na to podczas naszej rozmowy nowy minister spraw zagranicznych Estonii – Raul Malk. Rozumiem jego obawy co do si³y determinacji w ³onie Unii Europejskiej w kwestii jej poszerzania, ale na autentyczne wsparcie skandynawskich cz³onków UE mo¿emy z pewnoœci¹ liczyæ. Konferencja w Tallinie wyraŸnie to potwierdzi³a. Tallin, 23 paŸdziernika 1998

4. Poszukiwacze zaginionego konsensusu S¹ w historii okresy, kiedy zakres porozumienia wokó³ celów i podstawowych instrumentów polityki gospodarczej jest znaczny. Tak by³o z pewnoœci¹ po okresie nowego ³adu ekonomicznego wdro¿onego przez prezydenta Roosevelta ponad 60 lat temu, tak wydawa³o siê byæ niespe³na 10 lat temu, kiedy to dominowa³o podejœcie wywodz¹ce siê z g³ównego nurtu neoliberalnego monetaryzmu. Do zbli¿enia stanowisk w sprawie 112

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

g³ównych metod zajmowania siê problemami strukturalnymi i rozwojowymi dochodzi wówczas, kiedy z jednej strony one piêtrz¹ siê, a z drugiej nauka mo¿e w tym samym czasie podpowiedzieæ coœ rozs¹dnego, co polityka jest w stanie i zrozumieæ, i wdro¿yæ. Szczêœcie wiêc mia³ i Roosevelt, i Keynes. Ten pierwszy dlatego, ¿e znalaz³ siê ekonomista, który potrafi³ coœ podpowiedzieæ, a ten drugi, i¿ trafi³ na polityka, który by³ w stanie to poj¹æ i – co wa¿niejsze – umiejêtnie zastosowaæ. Co ciekawe, po ich pierwszym spotkaniu Keynes powiedzia³, ¿e nie spotka³ jeszcze nikogo tak nieobeznanego z ekonomi¹… Wspó³czeœnie œwiatowe stosunki gospodarcze s¹ bardziej skomplikowane, przy czym wci¹¿ dla ich losów fundamentalne znaczenie ma Waszyngton. Na prze³omie lat osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych – w odpowiedzi na strukturalny kryzys w Ameryce £aciñskiej i jej olbrzymie zad³u¿enie, g³ównie wobec pó³nocnego s¹siada – wy³oni³a siê doœæ zwarta koncepcja reform polityki gospodarczej. Chodzi³o o takie zmiany w jej instrumentach, aby kraje znajduj¹ce siê na granicy niewyp³acalnoœci mog³y wejœæ na œcie¿kê zrównowa¿onego wzrostu. G³ówne akcenty zosta³y po³o¿one na daleko posuniêt¹ liberalizacjê i nieskrêpowane otwarcie na zewnêtrzne kontakty. Mia³o to stworzyæ szansê na wiêksz¹ akumulacjê kapita³u i przy jednoczesnej poprawie efektywnoœci w sferze jego alokacji doprowadziæ do szybkiego wzrostu. Na tym tle oczywiœcie odzyskana mia³a byæ zdolnoœæ do sprawnej obs³ugi zad³u¿enia zagranicznego, a tak¿e stworzone nowe obszary dla ekspansji kapita³u z pañstw, gdzie starcza³o go a¿ z nadmiarem. Nowe ramy polityki gospodarczej podkreœla³y bardzo mocno potrzebê daleko posuniêtej, wrêcz radykalnej liberalizacji handlu i przep³ywów kapita³owych, ograniczenie roli pañstwa i prywatyzacjê. Szczególne znaczenie przypisano nieograniczonej liberalizacji w dop³ywie kapita³u zagranicznego przy równoczesnej eliminacji ograniczeñ w wymienialnoœci pieni¹dza i, oczywiœcie, transferów zysków za granicê. Wszystko to mia³o doprowadziæ do stabilnego, d³ugofalowego rozwoju w warunkach otwarcia i integracji, o ile tylko gospodarka funkcjonuje w ramach twardej polityki finansowej. St¹d olbrzymie znaczenie zrównowa¿onych finansów publicznych, stabilnego kursu walutowego i niskiej inflacji. Taka linia reform nie tyle zosta³a wymyœlona w Waszyngtonie, ile tu w³aœnie zyska³a placet organizacji, bez których nie mia³aby swego znacze113

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

nia i si³y przebicia. Akceptacja – wiêcej, wielkie zaanga¿owanie – amerykañskiej administracji, zw³aszcza Skarbu i Systemu Rezerw Federalnych, oraz uczynienie z tej koncepcji kanonu polityki Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Œwiatowego, a tak¿e wsparcie licznych opiniotwórczych oœrodków badawczych i lobbies uzasadni³o ochrzczenie takiego podejœcia jako „konsensusu waszyngtoñskiego”. PóŸniej, gdy nasza czêœæ œwiata wesz³a w fazê rynkowej transformacji, Waszyngton – tak polityczny, jak i techniczny – na tej w³aœnie koncepcji opar³ swoje podejœcie równie¿ do polityki przemian posocjalistycznych, choæ bynajmniej nie pod tym k¹tem ona siê rodzi³a. Spora jej czeœæ wywodzi siê z ekonomicznego racjonalizmu i st¹d te¿ autorom wydawa³o siê, ¿e zastosowanie tej linii powinno daæ dobre rezultaty. Tak siê jednak nie sta³o i to nie tylko tam, gdzie z marnymi skutkami usi³owano zastosowaæ remedia waszyngtoñskiego konsensusu w jego karykaturalnej formie tzw. „szokowej terapii”. Równie¿ w innych regionach œwiata albo wzrost nadal jest chwiejny, albo nie ma go wcale. Konsensus waszyngtoñski nie sprawdzi³ siê w Ameryce Po³udniowej, dok¹d powracaj¹ problemy z obs³ug¹ zad³u¿enia, jak i w Europie Wschodniej, do której warunków zreszt¹ by³ najmniej przystosowany. O niektórych jego adwokatach móg³bym powiedzieæ to samo, co onegdaj angielski ekonomista o amerykañskim prezydencie: trudno spotkaæ kogoœ tak nieobeznanego ze specyficznymi realiami posocjalistycznymi… Obecnie trwaj¹ poszukiwania nowego konsensusu. O ile jeszcze pó³ roku temu zwolennicy jego tradycyjnej wersji stali twardo na swoich pozycjach, to teraz jednak bardziej s¹ sk³onni zweryfikowaæ wczeœniejsze doktryny. Dzieje siê tak nie tylko pod wp³ywem braku oczekiwanych rezultatów w Afryce i wci¹¿ niestabilnej sytuacji w Ameryce £aciñskiej, ale g³ównie z powodu kryzysu w Azji Wschodniej i za³amania gospodarki rosyjskiej. Oczywiœcie, jak zawsze w takich sytuacjach, zwolennicy mówi¹, ¿e za ma³o by³o liberalizmu i za du¿o pañstwa w gospodarce, krytycy zaœ szukaj¹ pozytywnego rozwiniêcia dotychczasowej koncepcji i eliminacji jej s³abych punktów. Musi to polegaæ na jej uzupe³nieniu o brakuj¹ce elementy oraz weryfikacji niektórych b³êdnych za³o¿eñ. W szczególnoœci konieczne jest lepsze zdefiniowanie celów rozwoju (zrównowa¿ony rozwój i wy¿sza ja114

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

koœæ kapita³u ludzkiego) i niemylenie ich z jego instrumentami (liberalizowany handel, stabilny pieni¹dz, niska inflacja, zrównowa¿ony bud¿et, wymienialna waluta). Chodzi te¿ o wzrost zrównowa¿ony nie tylko w sensie finansowym (brak deficytów), ale i spo³ecznym (sprawiedliwy podzia³ dochodów i akceptacja polityczna dla realizowanej polityki gospodarczej). Nowy, wy³aniaj¹cy siê z trudem model polityki gospodarczej akcentuje te¿ koniecznoœæ aktywnego zaanga¿owania siê pañstwa w procesy zmian strukturalnych. Pañstwo nie tyle ma siê wycofaæ z ingerowania w procesy gospodarcze, ile zredefiniowana musi byæ jego rola. W pierwszej zaœ kolejnoœci, co podkreœlam od lat w badaniach, jak i w polityce, w Warszawie, jak i w Waszyngtonie, bez m¹drego zaanga¿owania pañstwa nie mo¿na zagwarantowaæ niezbêdnej instytucjonalnej obudowy rynku. Gospodarka rynkowa to nie tylko liberalna deregulacja i prywatna w³asnoœæ, ale tak¿e instytucje, w ramach których wolnoœæ gospodarcza mo¿e zaiste byæ twórcza i wzbogacaæ ca³e spo³eczeñstwa, a nie tylko niektórych w wyniku redystrybucji niekoniecznie i nie wszêdzie rosn¹cego dochodu narodowego. Trwaj¹ poszukiwania nowego porozumienia co do g³ównych zasad polityki gospodarczej. Istotn¹ rolê odgrywa tu Bank Œwiatowy. Z inspiracji jego g³ównego ekonomisty – profesora Josepha Stiglitza – ubieg³oroczny raport banku mówi³ o nowej roli pañstwa, a aktualny o znaczeniu nauki i edukacji dla rozwoju. Trwaj¹ ju¿ prace nad kolejnymi raportami; ten na rok 2000 poœwiecony bêdzie znowu – po 10 latach – kwestiom walki z ubóstwem i stosunkami podzia³u. A s¹ to zagadnienia, które przecie¿ zwrotnie kszta³tuj¹ uwarunkowania d³ugofalowego rozwoju. Dziœ te¿ inaczej ocenia siê procesy w ró¿nych regionach œwiata. Ka¿dy szuka argumentów dla poparcia swoich tez. Zdania s¹ i pozostan¹ podzielone, ale jest oczywiste, ¿e tak kryzys indonezyjski, za³amanie rosyjskie, jak i napiêcia w Brazylii ³¹cz¹ siê albo z b³êdami zawartymi w dominuj¹cej dotychczas koncepcji, albo te¿ w braku umiejêtnoœci zastosowania wniosków zeñ wynikaj¹cych. Wiele dostarczaj¹ ich polskie osi¹gniêcia, zw³aszcza dobre skutki odejœcia od z³ej, bo blokuj¹cej wzrost polityki z pocz¹tkowego okresu transformacji. Obecnie te¿ wiêksze jest zainteresowanie i otwartoœæ na argumenty, których dostarczaj¹ nasze doœwiadczenia, nie tylko dla polityki w krajach przechodz¹cych posocjalistyczn¹ transformacjê. Szczególne znaczenie ma stopniowoœæ przemian, wywa¿ona prywatyzacja stero115

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

wana przez pañstwo, integracja z gospodark¹ œwiatow¹ i otwieranie siê na kontakty ze œwiatem, a zw³aszcza instytucjonalna obudowa rynku. Poszukiwanie nowego rozwi¹zania w sferze polityki gwarantuj¹cej d³ugofalowy i zrównowa¿ony rozwój zatem trwa. Nasza rola w tym jest ju¿ zupe³nie inna ni¿ na pocz¹tku dekady. Maj¹c swoje osi¹gniêcia i doœwiadczenia mo¿emy do poszukiwania nowego konsensusu sporo wnieœæ. I choæ sam go w opracowaniu dla Banku Œwiatowego, w œlad za Stiglitzem, okreœlam jako „post-Washington”, to jest oczywiste, ¿e nowe podejœcie do polityki rozwojowej musi polegaæ na porozumieniu na daleko szersz¹ skalê. Dzisiaj nie starcza konsensus intelektualny i polityczny w Waszyngtonie, gdy¿ musi byæ on osi¹gniêty równie¿ w Moskwie i Brasilii, w Pekinie i Johannesburgu, w D¿akarcie i Berlinie. I, oczywiœcie, w Warszawie. Waszyngton, 30 paŸdziernika 1998

5. Rosyjski syndrom Rosyjska transformacja wkroczy³a w now¹ fazê. Choæ najczêœciej o kryzysie s³yszy siê w odniesieniu do obecnej sytuacji finansowej, to w istocie mamy do czynienia z permanentnym kryzysem od pocz¹tku transformacji. Stworzy³a ona zdecydowanie wiêcej problemów po 1990 roku, ni¿ by³a ich w stanie rozwi¹zaæ. St¹d te¿ teraz mo¿emy mówiæ o kryzysie w kryzysie. W Rosji, podobnie jak w Polsce na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych aczkolwiek na daleko wiêksz¹ skalê, dosz³o do kompromitacji tzw. „szokowej terapii”. Bez odpowiedniego przygotowania od strony instytucjonalnej, lekcewa¿¹c koniecznoœæ interwencjonizmu pañstwa i os³abiaj¹c rz¹d praktycznie do granic jego niewydolnoœci, usi³owano narzuciæ dyscyplinê finansow¹ w warunkach nieustannie spadaj¹cej produkcji. Skoro nie by³o to mo¿liwe w Polsce w latach 1989-92, tym bardziej nie mog³o byæ w Rosji w latach 1990-98. Cele polityki gospodarczej, tj. wzrost i rozwój, zosta³y zagubione, a z jej instrumentów, takich jak stabilny kurs waluty czy ma³y deficyt bud¿etowy, usi³owano uczyniæ samodzielne cele. W rezultacie nie tylko ma miejsce spadek produkcji na niebywa³¹ skalê, któremu towarzysz¹ rosn¹ce bezrobocie i pog³êbiaj¹ce siê ubóstwo oraz kryzysowe zjawiska w sferze finansów publicznych i niewyp³acalnoœæ 116

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

pañstwa. Powsta³ równie¿ hybrydowy uk³ad, w którym dawny system nie jest ju¿ w stanie dzia³aæ, a nowego nie stworzono. W myœl bowiem b³êdnej doktryny mia³ on powstaæ sam; wystarczyæ mia³y tylko szeroka prywatyzacja i szybka liberalizacja oraz twarda polityka finansowa. Taka linia, oparta na b³êdnej koncepcji ekonomicznej, by³a skazana od pocz¹tku na niepowodzenie. W odró¿nieniu od Polski wszak¿e, gdzie mechanizmy polityczne umo¿liwi³y odejœcie od b³êdnej œcie¿ki transformacyjnej stosunkowo wczeœnie, bo ju¿ po 3-4 latach, w Rosji kroczono ni¹ zbyt d³ugo. Swoj¹ rolê odegra³o w tym nie tylko poparcie, ale wrêcz sk³anianie do tego ze strony zagranicy, która warunkowa³a zaanga¿owanie finansowe okreœlonym zestawem reform. W rezultacie na ka¿dy dolar, który w latach dziewiêædziesi¹tych dop³yn¹³ do Rosji, 2 dolary z niej odp³ynê³y, a ca³kowite zad³u¿enie siêga obecnie prawie 200 miliardów dolarów. Obecnie rosyjski syndrom bêdzie niezwykle trudno przezwyciê¿yæ. Nadal nie ma zgodnej diagnozy co do przyczyn obecnych trudnoœci. Co wiêcej, ci, którzy powinni poczuwaæ siê do winy za jego spowodowanie, nadal g³osz¹ fa³szywe pogl¹dy co do uwarunkowañ i implikacji obecnego za³amania. To brak stosownych regulacji w wyniku nadmiernego i przedwczesnego liberalizowania gospodarki, szeroka prywatyzacja niewsparta odpowiedni¹ instytucjonalizacj¹ rynku, co pozwoli³o na niezwykle du¿y zakres korupcji i zorganizowanej przestêpczoœci oraz próby wymuszania nierealnych dostosowañ bud¿etowych prowadz¹ce do narastaj¹cego zad³u¿enia wewnêtrznego i zagranicznego, tkwi¹ u Ÿróde³ za³amania. Mo¿na by³o próbowaæ temu zapobiec jeszcze 3-4 lata temu, ale wtedy w³aœnie sk³oniono Rosjê do otwarcia rynku krótkoterminowego d³ugu dla inwestorów zagranicznych. Krajowa zorganizowana przestêpczoœæ ¿eruj¹ca na Ÿle prowadzonej prywatyzacji oraz spekulacje zagranicznych inwestorów portfelowych usi³uj¹cych dyskontowaæ pañstwow¹ piramidê finansow¹ doprowadzi³y do sytuacji, w której rz¹dy nie by³y w stanie utrzymaæ równowagi. Tak jak taka diagnoza wydaje siê byæ bliska obecnemu rz¹dowi premiera Jewgienija Primakowa, tak nie jest ona powszechnie podzielana przez wiele obcych rz¹dów, w tym zw³aszcza administracjê amerykañsk¹. Jej zaanga¿owanie – tak bezpoœrednie, jak i poprzez MFW, Bank Œwiatowy i EBOiR – w rosyjsk¹ transformacjê by³o ogromne. Nie mo¿e te¿ ulegaæ w¹tpliwoœci, ¿e wp³yw na bieg rzeczy, zw³aszcza ze strony MFW, by³ olbrzymi. Niestety, w³aœciwe wnioski nie zosta³y wyci¹gniête na czas ani 117

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

w Moskwie, ani w Waszyngtonie. A teraz wyci¹ga siê w tych miastach wnioski odmienne. W œlad za tym id¹ tak¿e odmienne decyzje. Mo¿e to mieæ ogromne konsekwencje, gdy¿ o ile na pocz¹tku dekady Rosja mog³aby poradziæ sobie sama, gdyby tylko obra³a w³aœciw¹ drogê do rynku, o tyle obecnie sama sobie daæ rady w ¿adnym wypadku nie jest w stanie. To jest ju¿ niemo¿liwe, choæby ze wzglêdu na skalê zad³u¿enia zagranicznego. Obecnie Rosja jest w g³êbokim kryzysie strukturalnym i instytucjonalnym. Kryzysowi ekonomicznemu towarzyszy polityczny. Obok kryzysu finansowego jeszcze groŸniejszy wydaje siê kryzys zaufania. Próby przezwyciê¿enia zatem tego syndromu musz¹ byæ wielotorowe, a kluczow¹ rolê w tym musi odegraæ pañstwo. Potrzebuje ono autorytetu bior¹cego siê ze sprawnych instytucji i kompetentnej polityki rz¹du. Brak takiego w ka¿dej sytuacji musi prowadziæ do upadku gospodarczego. Podkreœli³ to, komentuj¹c moje wyst¹pienie w tym tygodniu na Yale, na seminarium poœwieconym porównaniu transformacji w Rosji i Polsce, amerykañski noblista w dziedzinie ekonomii z 1981 roku – James Tobin. Zaakcentowa³ on te¿, ¿e to Rosja sama musi znaleŸæ wyjœcie ze swoich trudnoœci, a œwiat zewnêtrzny mo¿e co najwy¿ej pomóc w realizacji samodzielnie obranej drogi. A to coœ innego ni¿ wymuszanie reform i warunkowanie zaanga¿owania finansowego przyjmowaniem czêsto nierealistycznych, jak siê póŸniej okazuje, za³o¿eñ. Moim zdaniem, teraz w³aœnie – jak nigdy dot¹d – potrzebne jest miêdzynarodowe wsparcie dla reformatorskich wysi³ków nowego rosyjskiego rz¹du, a tu raczej zanosi siê na niezas³u¿on¹ jeszcze niczym krytykê i dystansowanie. Tak jak du¿ym b³êdem by³o wczeœniej popieranie przez zagranicê skorumpowanej polityki pod pozorem jej liberalizmu i sprzyjania rozwojowi sektora prywatnego, tak teraz jeszcze wiêkszym b³êdem by³oby pozostawienie Rosji samej sobie i ograniczenie siê do gestów w formie wysy³ania „paczek ¿ywnoœciowych”, choæby wa¿y³y one 3 miliony ton zbo¿a. Tak jak MFW nies³usznie udzieli³ wsparcia finansowego poprzedniemu rz¹dowi w lipcu, kiedy to by³o oczywiste, ¿e id¹ce w œlad za tym pieni¹dze zostan¹ natychmiast zmarnotrawione, tak nies³usznie odmawia wsparcia kolejn¹ transz¹ kredytow¹ pierwszych wysi³ków rz¹du Primakowa zmierzaj¹cych do porz¹dkowania frontu gospodarczego. Taka polityka wci¹¿ opiera siê na z³ej diagnozie sytuacji i jej Ÿróde³. Teraz 118

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

w³aœnie MFW powinien poluzowaæ gorset na³o¿ony na finanse publiczne w Rosji i uruchomiæ kolejn¹ transzê. Niekonwencjonalne sytuacje wymagaj¹ niekonwencjonalnych decyzji. Co wiêcej, dziœ ju¿ trzeba pójœæ dalej. Na porz¹dku dziennym trzeba postawiæ sprawê nie tylko zrestrukturyzowania, ale wrêcz zredukowania o co najmniej po³owê rosyjskiego d³ugu zagranicznego. Nie jest to kwestia wyboru, ale koniecznoœci, d³ug ten bowiem i tak nie bêdzie sp³acony. Na seminarium na Yale mówi³em o koniecznoœci przygotowania specjalnego planu redukcji d³ugu w zamian za reformy rynkowe i towarzysz¹cej mu wymianie czêœci d³ugu zagranicznego na udzia³y w prywatyzowanych przedsiêbiorstwach. Wraz ze stopniowymi, acz konsekwentnymi zmianami instytucjonalnymi, stopniowa stabilizacja finansowa mo¿e byæ osi¹gniêta, choæ droga do niej musi ju¿ niestety prowadziæ przez fazê wysokiej inflacji. Rosja teraz w³aœnie, bez dalszego zwlekania, powinna byæ przyjêta do WTO. To pomo¿e jej bardziej ni¿ doraŸna pomoc ¿ywnoœciowa. W tym zaœ zakresie Bank Œwiatowy musi wesprzeæ dzia³ania zmierzaj¹ce do osi¹gniêcia samowystarczalnoœci ¿ywnoœciowej podczas kilku najbli¿szych lat. Skoro Rosjanie na ¿ywnoœæ wydaj¹ oko³o 60 procent dochodów, to poziom produkcji ¿ywnoœci zaiste ma wiêksze znaczenie dla powodzenia transformacji ni¿ tempo prywatyzacji Gazpromu. Bez zrozumienia tego nie ma rozwi¹zania rosyjskiego syndromu. Bethesda, 13 listopada 1998

6. Pakiet 2000 Dobry system podatkowy powinien mieæ dwie cechy. Z jednej strony ma sprzyjaæ formowaniu siê kapita³u, z drugiej zaœ gwarantowaæ sprawiedliwy podzia³ wytworzonego dochodu narodowego. Tak w teorii, jak i w praktyce (albo jak inni wol¹, w ferworze nieustannych sporów politycznych) na obu obszarach jest wiele spornych kwestii. I tak ju¿ pozostanie, poniewa¿ dyskutuj¹c o podatkach, adwersarzy dziel¹ nie tylko pogl¹dy, ale i interesy. Formowanie rodzimego kapita³u, który jest podstawowym Ÿród³em finansowania rozwoju, wymaga wysokiej sk³onnoœci do oszczêdzania. Wiê119

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

cej odk³ada siê, gdy dochody dyspozycyjne s¹ wiêksze, a te z kolei rosn¹æ mog¹ wskutek obni¿ania podatków. Jednak¿e nie zawsze. Dochód do dyspozycji jest funkcj¹ zrealizowanych dochodów, a gdy te nie rosn¹ lub spadaj¹, to niekiedy nawet redukcja skali podatkowej nie prowadzi do wzrostu dochodu netto. Gdy nadmierny pêd za ograniczaniem wydatków pañstwowych w trosce o równowagê bud¿etow¹ poci¹ga za sob¹ spadek dochodów (a wiêc i wydatków) licznych grup spo³ecznych, to w rezultacie spadaj¹ dochody producentów i sprzedawców. Jeœli rz¹d uwa¿a, ¿e konieczne jest ograniczanie tak¿e innych Ÿróde³ krajowego popytu – przede wszystkim inwestycyjnego – i pragnie w tym celu eliminowaæ zachêty systemowe, to spada popyt, ale tak¿e dochody wykonawców i dostawców. Jeœli ogranicza siê nadmiernie popyt konsumpcyjny poprzez zbyt gwa³towne i szerokie wprowadzanie podatków poœrednich (VAT, akcyza), to spaœæ musi popyt gospodarstw domowych i w œlad za tym dochody przedsiêbiorstw produkuj¹cych i importuj¹cych dobra konsumpcyjne. Takiego niebezpieczeñstwa trzeba unikaæ, a ju¿ na pewno nie wolno tworzyæ iluzji, ¿e zmniejszenie wy³¹cznie stawek podatkowych mog³oby skompensowaæ utracone dochody brutto. Nie by³oby tak, gdyby wdro¿one zosta³y nierozwa¿ne zamiary redukcji stawek podatkowych dla wy¿szych grup dochodowych przy jednoczesnym obni¿eniu de facto realnych dochodów grup ni¿ej uposa¿onych poprzez obarczenie ich dodatkowym ciê¿arem podatków poœrednich. Taki zabieg nie prowadzi³by do podniesienia spo³ecznej sk³onnoœci do oszczêdzania i nie sprzyja³by formowaniu kapita³u. Móg³by nawet spowodowaæ tendencje stagnacyjne poprzez ograniczenie popytu. Prowadzi³oby to natomiast do powa¿nych efektów redystrybucyjnych. Bez istotnych zmian we wk³adzie poszczególnych grup ludnoœci do tworzenia produktu globalnego zmieni³yby siê znacz¹co proporcje jego podzia³u. Pojawiaj¹ siê te¿ koncepcje gro¿¹ce zaburzeniami i dysproporcjami innego typu. Z ró¿nie motywowan¹ trosk¹ o sytuacjê materialn¹ (ale pewnie z nie mniejsz¹ o wp³yw na zachowanie siê elektoratu) lansuje siê pomys³y bardziej egalitarnego podzia³u. U nas przybra³o to ostatnio efektowne szaty prorodzinnoœci, choæ od s³usznej troski o to jest polityka dochodowa i bud¿etowa, a nie podatkowa. Nade wszystko zaœ, jak 120

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

kiedyœ ju¿ powiedzia³em, dzieci ma siê na w³asny koszt, a nie na koszt s¹siada – podatnika. Nie mo¿na psuæ systemu podatkowego narzucaj¹c mu funkcje, do których nie jest on powo³any. Trzeba wszak¿e dbaæ o to, aby ludnoœæ z ni¿szych przedzia³ów dochodowych mog³a w odpowiednim stopniu korzystaæ z efektów wzrostu gospodarczego, tego wzrostu wszak¿e przy tym nie hamuj¹c. Tak propozycje zmierzaj¹ce do nadmiernego rozwarstwienia dochodów poprzez radykalne i Ÿle wywa¿one redukcje stawek podatkowych przy równoczesnym obci¹¿eniu na wiêksz¹ skalê podatkami poœrednimi, jak i pêd do antywzrostowego egalitaryzmu pod has³em prorodzinnoœci polityki fiskalnej nie sprzyja³yby ani wiêkszej zdolnoœci do formowania kapita³u, ani te¿ wiêkszej sprawiedliwoœci. Wrêcz odwrotnie. W pierwszym wypadku zwiêkszy³oby to wpierw nierównoœci, a potem szybko os³abi³o dynamikê gospodarcz¹. W drugim wypadku wpierw spad³aby dynamika gospodarcza, w œlad za redukcj¹ zdolnoœci do formowania kapita³u, a potem tak¿e pogorszy³aby siê sytuacja materialna tych, którym intencjonalnie mia³aby zostaæ poprawiona. Dobrze zatem, ¿e oba pomys³y zosta³y odrzucone. Lepiej by³oby, gdyby sta³o siê to na gruncie rzeczowej analizy i merytorycznych argumentów, a nie w wyniku blokady politycznej. To bowiem oznacza, ¿e nadal nie ma pe³nego zrozumienia, i¿ obie koncepcje s¹ niedobre, a jest tylko niemoc rz¹du w ich wdro¿eniu. Ale dobre i to. Jest czas do spokojnej kontynuacji, do sprawdzenia, jak dzia³aj¹ dotychczasowe rozwi¹zania. A dzia³aj¹ dobrze. S¹ one i prorodzinne, i prowzrostowe. Rosn¹ dochody realne wszystkich grup spo³eczno-zawodowych, zwiêksza siê te¿ akumulacja rodzimego kapita³u. S³u¿¹ temu ruchy wykonane ju¿ wczeœniej w ramach „Pakietu 2000”. Wtedy, dwa lata temu, te¿ w ferworze sporów politycznych i publicznych, te¿ przy podzia³ach wewn¹trz rz¹dz¹cej koalicji, uda³o siê jednak si³¹ logicznych argumentów i determinacj¹ ca³oœciowo wprowadziæ obran¹ koncepcjê. Bezwzglêdnie domaga³em siê nadania podjêtym decyzjom mocy ustawowej. I s³usznie, gdy¿ to daje szansê stabilizacji, tak¿e poprzez mo¿liwoœæ przewidywania oczekuj¹cych nas zmian. „Pakiet 2000” znakomicie obni¿a podatki, choæ czyni to w sposób wywa¿ony i dobrze ukierunkowany, etapowo i z w³aœciw¹ kalkulacj¹ – z dba³oœci¹ i o rozwój, i o sprawiedliwoœæ. Wpierw, na trzy raty, zniesiony zosta³ 121

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

podatek importowy, wprowadzony w koñcu 1992 roku (6 procent). Potem obni¿yliœmy podatki od dochodów osobistych, w sumie o 2, 3 i 5 punktów procentowych w latach 1997-98. Ju¿ za pó³tora miesi¹ca, wskutek wtedy przeforsowanych decyzji, spadnie o kolejne 2 punkty (do 34 procent) podatek p³acony przez przedsiêbiorstwa, a za rok wyniesie ju¿ tylko 32 procent. Równoczeœnie stopniowo i ³agodnie poszerzany jest zakres VAT oraz racjonalizowane s¹ ulgi inwestycyjne. To one s¹ jednym ze Ÿróde³ przyspieszenia gospodarczego. Preferowane s¹ dochody kapita³owe, co motywuje do ich reinwestowania. W rezultacie rokrocznie zmniejsza siê bud¿etowa redystrybucja rosn¹cych dochodów. Takie rozwi¹zania dobrze s³u¿¹ urzeczywistnianiu obu funkcji systemu podatkowego. Roœnie zdolnoœæ do formowania kapita³u, a wiêc umacniaj¹ siê przes³anki do trwa³ego wzrostu gospodarczego. Zarazem zahamowane zosta³o wczeœniejsze narastanie zró¿nicowania dochodów, co sprzyja wiêkszej sprawiedliwoœci spo³ecznej i zwiêksza wsparcie dla rynkowej transformacji. Oba zaœ procesy s³u¿¹ d³ugofalowemu zrównowa¿onemu rozwojowi. Dobrze przeto, ¿e nie uda³o siê tego zburzyæ, choæ niedobrze, ¿e znowu destabilizowano oczekiwania co do systemu i polityki podatkowej. A stabilnoœæ taka ma sw¹ wartoœæ, st¹d te¿ próba wyd³u¿enia perspektywy poprzez „Pakiet 2000”. Cieszyæ siê trzeba, ¿e i ten rz¹d, choæ nie chce, ale go realizuje. Bethesda, 13 listopada 1998

7. Strategia dla Ukrainy O ile na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych. dochód narodowy Rosji by³ oko³o 7-krotnie wiêkszy ni¿ Polski, to u ich koñca pozostaje ju¿ wiêkszy tylko 3-krotnie. O ile relacja PKB Ukrainy i Polski na pocz¹tku dekady wynosi³a jak 5 do 3, to pod jej koniec odwraca siê i bêdzie wynosiæ 5 do 3, ale na korzyœæ Polski. To zmienia sytuacjê geopolityczn¹ w regionie jeszcze bardziej ni¿ nasze cz³onkostwo w NATO. Zreszt¹, gdyby w Polsce wystêpowa³y tak negatywne procesy gospodarcze jak u naszych wschodnich s¹siadów, to i w NATO nikt by nas nie oczekiwa³. Te relacje s¹ skutkiem trwaj¹cej od pocz¹tku transformacji w tych dwu najwiêkszych krajach poradzieckich recesji, z jednej strony, i szyb122

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

kiego wzrostu u nas po roku 1993, z drugiej. Kiedy my, realizuj¹c „Strategiê dla Polski”, zmierzamy do osi¹gniêcia w roku 2000 PKB w wysokoœci oko³o 150 procent poziomu z 1989 roku, to w Rosji spada on poni¿ej po³owy, a na Ukrainie nawet do jednej trzeciej. Teraz jednak lepiej ni¿ Rosja bêdzie radziæ sobie Ukraina. Chocia¿ lata 1998-99 cechuje spadek produkcji, to narastaj¹ przes³anki wzrostu po roku 2000. Jednak teraz jeszcze bêd¹ dawaæ o sobie znaæ nastêpstwa za³amania rosyjskiego, gdy¿ uzale¿nienie gospodarki ukraiñskiej od rosyjskiej jest ogromne. Wystarczy wspomnieæ 40-procentowy udzia³ Rosji w obrotach handlowych oraz silne zwi¹zki miêdzy ich rynkami kapita³owymi. Mimo to Ukraina ma szansê. Przy ogólnym zapóŸnieniu wielu reform strukturalnych i instytucjonalnych dokonuje siê postêp. Nurt reformatorki w polityce jest silniejszy ni¿ onegdaj i lepiej przygotowany merytorycznie. Ekipa gospodarcza wie, czego chce i wydaje siê byæ zdeterminowana w realizacji swych zamiarów. Przekona³em siê o tym podczas moich rozmów w Kijowie, zw³aszcza z wicepremierem koordynuj¹cym politykê gospodarcz¹ – Serhijem Tihipko. Odczytaæ to mo¿na z treœci wyst¹pienia prezydenta Leonida Kuczmy w parlamencie (choæ niestety jeszcze nie z rozk³adu g³osów i akcentów w nim samym), jak i z twardej, ale rozwa¿nej polityki banku centralnego kierowanego przez Wiktora Juszczenko. To, co usi³uj¹ robiæ, doprowadzi³o do tego, ¿e dzisiaj Ukraina ma „tylko takie” problemy z perspektywy Rosji, ale „a¿ takie” z naszego punktu widzenia. Wrzeœniowa decyzja MFW o udzieleniu Ukrainie 2,2 miliardów dolarów kredytów – oczywiœcie w ratach i pod licznymi, bardzo trudnymi do spe³nienia warunkami – by³a ryzykowna. Osobiœcie przekonywa³em do jej podjêcia, gdy¿ istnieje przynajmniej szansa, ¿e teraz uda siê ustawiæ bieg spraw na w³aœciwym torze. A zale¿eæ nam musi na tym nie tylko ze wzglêdu na geopolitykê i znaczenie rozwoju Ukrainy dla naszej ekspansji gospodarczej, ale przede wszystkim dlatego, i¿ ¿yje tu 50 milionów ludzi. Dziœ zarabiaj¹ oni swoich hrywnii du¿o mniej ni¿ my naszych z³otych – przypadkowo dok³adnie sobie równych – ale kiedyœ i tu bêdzie lepiej. Trzeba mieæ tylko dobry program. Potrzebna jest „Strategia dla Ukrainy”. Jej zarys omawiam w Kijowie w krêgach politycznych i ekonomicznych, a zg³aszane propozycje tra123

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

fiaj¹ na dobry grunt. Jest otwarcie na dobre koncepcje, które potrafi¹ ³¹czyæ lokalne uwarunkowania z zewnêtrznymi perspektywami, w³asne potrzeby z cudzymi doœwiadczeniami, znajomoœæ wewnêtrznych mechanizmów politycznych z podejœciem organizacji miêdzynarodowych, w¹tki instytucjonalne z finansowymi, stabilizacjê ze wzrostem, teoriê z praktyk¹. U nas siê to uda³o, udaæ siê mo¿e i za Bugiem. „Strategia dla Ukrainy” zawiera dziewiêæ zasadniczych programów. Pierwszy – stabilizacja finansowa i obrona hrywnii. Konieczne jest wypracowanie pierwotnej (tzn. bez kosztów obs³ugi d³ugu publicznego) nadwy¿ki bud¿etowej i finansowanie koñcowego deficytu bez uciekania siê do jego nadmiernej monetyzacji. Kurs walutowy winien oddzia³ywaæ antyinflacyjnie i proeksportowo, st¹d te¿ warto przejœæ wkrótce do mechanizmu krocz¹cej dewaluacji. Organizacje miêdzynarodowe takie dzia³ania wespr¹, o ile tylko bêd¹ podbudowane reformami strukturalnymi, bez których zreszt¹ nie ma mowy o stabilizacji. Drugi – reforma finansów publicznych w po³¹czeniu z decentralizacj¹ systemu administracyjnego. Wci¹¿ skala bud¿etowej redystrybucji i zakres centralizacji alokacji œrodków publicznych s¹ nadmierne. System bud¿etowy musi sprzyjaæ rozwojowi sektora us³ug spo³ecznych i zostaæ odci¹¿ony od bezpoœredniego wspierania niekonkurencyjnych przemys³ów. Trzeci – agresywny rozwój drobnej wytwórczoœci, zw³aszcza w budownictwie i us³ugach oraz otoczeniu rolnictwa. To wymaga dobrej regulacji, prostych rozwi¹zañ prawnych, ale tak¿e wsparcia pañstwa. Nie tylko instytucjonalnego, lecz te¿ finansowego poprzez kierowany kredyt i udogodnienia fiskalne. Agencje rz¹dowe musz¹ zorganizowaæ pomoc techniczn¹ dla ma³ych i œrednich firm, a Bank Œwiatowy poprze to finansowo i programowo, wykorzystuj¹c tak¿e polskie doœwiadczenia i ekspertów. Czwarty – stopniowa, ale zdeterminowana restrukturyzacja wielkich przedsiêbiorstw i starych przemys³ów. Do tego potrzebny jest kapita³, w tym zagraniczni inwestorzy strategiczni. Wpierw konieczna jest pe³na komercjalizacja przedsiêbiorstw pañstwowych, co poprawi zarz¹dzanie i ich konkurencyjnoœæ, a potem stopniowa prywatyzacja, z rosn¹cym udzia³em kapita³u zagranicznego (tak¿e polskiego). Pi¹ty – samowystarczalnoœæ ¿ywnoœciowa w oparciu o szybk¹, opart¹ na prywatnej inicjatywie, restrukturyzacjê rolnictwa. Ukraina bêdzie za 124

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

kilka lat eksporterem ¿ywnoœci netto, z silnym sektorem przetwórstwa rolno-spo¿ywczego, opartym g³ównie o ma³e i œrednie firmy. Ponad po³owa wydatków ludnoœci idzie na ¿ywnoœæ; to okreœla fundamentalne znaczenie tego programu. Szósty – reorientacja zewnêtrznych stosunków gospodarczych. Eksport rosn¹æ bêdzie w dzia³ach najbardziej konkurencyjnych (m.in. metalurgia i przemys³ chemiczny), ale polityka handlowa rz¹du musi preferowaæ nowe rynki. Polska jest jednym z nich. Dop³yw bezpoœrednich inwestycji zagranicznych, zorientowanych na eksport, sprzyjaæ bêdzie takiej reorientacji. To wymaga odpowiedniej regulacji i preferencji systemowych. Siódmy – walka z czarn¹ i absorpcja szarej strefy. W pierwszym wypadku konieczny jest radykalizm, bo korupcja po¿era efekty transformacji i obraca siê przeciwko niej. W drugim – z aktywnoœci gospodarczej trzeba czyniæ cnotê i sojusznika, wprowadzaj¹c j¹ stopniowo i spokojnie do oficjalnego obiegu. Ósmy – inwestycje w kapita³ ludzki. Jest on znaczny, ale te¿ musi siê reprodukowaæ, co wymaga inwestycji publicznych i m¹drej polityki pañstwa oraz samorz¹dów terytorialnych. Metodami ekonomicznymi trzeba ograniczyæ emigracje wysoko wykwalifikowanych kadr. Dziewi¹ty – instytucjonalna obudowa rynku. Postêp liberalizacji i prywatyzacja musz¹ byæ wzmocnione organizacyjnym wsparciem, dobrym prawem gospodarczym i sukcesywnym kszta³towaniem kultury rynkowej. Konieczna jest odwa¿na reregulacja, a nie tylko chaotyczna deregulacja, zw³aszcza w odniesieniu do rynku kapita³owego, bankowoœci inwestycyjnej, promocji eksportu i inwestycji w postêp techniczny. Powodzenie takiej strategii zale¿y nie tylko od dobrze rozpracowanych szczegó³ów. To da siê szybko zrobiæ. Wiele z nich ju¿ jest gotowych, a nawet s¹ one z rosn¹cym powodzeniem realizowane. Sukces jest przede wszystkim uzale¿niony od osi¹gniêcia krytycznego minimum konsensusu politycznego, którego wci¹¿ nie starcza. Dlatego te¿ batalia o „Strategiê dla Ukrainy” rozgrywa siê na scenie politycznej. Jej kszta³t zale¿y od wyników wyborów w 1999 roku, o których decydowaæ bêdzie wizja i pragmatyzm gospodarczy. A przynajmniej miejmy tak¹ nadziejê. Kijów, 20 listopada 1998 125

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

8. Spotkanie z Gorbaczowem Popatrzymy, zobaczymy. Takie podejœcie, pomimo niebywale z³o¿onej sytuacji finansowej i gospodarczej, wydaje siê dominowaæ w Moskwie. Poczekamy, zobaczymy. Takie nastawienie, mimo miêdzynarodowych implikacji rosyjskiego kryzysu, wydaje siê braæ górê w Waszyngtonie. To wró¿y niedobrze, gdy¿ w interesie samej Rosji, jak i jej zagranicznych partnerów, dobrze by³oby szybko podj¹æ niezbêdne dzia³ania prowadz¹ce wpierw do normalizacji sytuacji, a potem do szybkiego i zrównowa¿onego rozwoju. Wpierw jednak trzeba „posprz¹taæ”. Bêd¹c w Moskwie rozwin¹³em swoje wczeœniejsze propozycje i przedstawi³em je tu jako piêtnastopunktowy „Plan dla Rosji”. Sk³ada siê on z dwu czêœci, z których pierwsza zawiera zestaw zasadniczych reform strukturalnych i instytucjonalnych, które musz¹ byæ zrealizowane przez sam¹ Rosjê, druga zaœ odnosi siê do niezbêdnych dzia³añ miêdzynarodowej spo³ecznoœci wobec Rosji. Sama bowiem nie jest ju¿ w stanie piêtrz¹cych siê trudnoœci rozwi¹zaæ, a ju¿ z pewnoœci¹ nie poprzez zorganizowanie sprawnie funkcjonuj¹cej gospodarki rynkowej i zintegrowanie jej ze œwiatem. St¹d te¿ ani podejœcie typu „pasmotrim, uwidim”, ani te¿ w rodzaju „wait and see” nie jest w³aœciwe. Potrzebne jest dzia³anie. Transformacja tego najwiêkszego pañstwa posocjalistycznego nie bêdzie mia³a dobrych perspektyw, jeœli – z jednej strony – Rosja sama nie poradzi sobie z najwiêkszym hamulcem przekszta³ceñ systemowych, jakim jest tu zorganizowana przestêpczoœæ oraz zagranica nie stanie na wysokoœci zadania i nie dokona kompleksowej restrukturyzacji zagranicznego zad³u¿enia – z drugiej. Walka z „kryminalnym biznesem”, jak to siê tu nazywa, wymaga radykalnych, zdeterminowanych i d³ugofalowych dzia³añ, a roboty starczy dla niejednego rz¹du. Jeœli ten obecny – Jewgienija Primakowa – nie dokona prze³omu, to potem bêdzie jeszcze trudniej. Równoczeœnie dokonywaæ musi siê ³agodna, sukcesywna absorpcja szarej strefy, któr¹ trzeba postrzegaæ jako sojusznika zmian ustrojowych. Bez powodzenia w tych sferach proces erozji systemowej bêdzie trwa³. Korupcja po¿era jeszcze ³apczywiej i szybciej rodz¹ce siê owoce reform ni¿ inflacja, która nie jest 126

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

tu wrogiem publicznym numer 1. Jest nim instytucjonalny chaos, na którym ¿eruje przestêpczoœæ gospodarcza. Zagranica zaœ (tak¿e we w³asnym interesie) musi podj¹æ zorganizowany wysi³ek restrukturyzacji d³ugu rosyjskiego. Bêdzie to wszak¿e mia³o sens wtedy, gdy egzekwowane bêd¹ niezbêdne reformy strukturalne i stworzony zostanie elementarny ³ad instytucjonalny. Rosja ju¿ nie jest – i nie bêdzie tak¿e w przysz³oœci – w stanie sp³acaæ w pe³ni swego d³ugu. I choæ rosyjski jêzyk zaabsorbowa³ bez trudu obce s³owo „default”, nadaj¹c mu po prostu swoj¹ pisowniê, to w praktyce bynajmniej nie nale¿y uciekaæ siê do upad³oœci i og³aszania niewyp³acalnoœci. Wierzyciele te¿ lepiej wyjd¹ na tym, jeœli zgodz¹ siê na kompleksow¹ redukcjê rosyjskiego zad³u¿enia. Wtedy odzyskaj¹ wiêcej, a nie mniej. St¹d te¿ nale¿y zredukowaæ w ramach specjalnego programu „d³ug za rynkowe reformy”, 80 procent zad³u¿enia odziedziczonego po Zwi¹zku Radzieckim i 50 procent jego pozosta³ej czêœci. Redukcja d³ugu uzale¿niona musi byæ od realizacji realistycznej koncepcji stabilizacji finansowej i rozwoju spo³eczno-gospodarczego przy równoczesnym pe³nym otwarciu na œwiat. Czy obecny rz¹d rosyjski ma tak¹? Powiedzmy, ¿e wci¹¿ jeszcze jej szuka. I choæby z tego powodu warto podsuwaæ mu dobre pomys³y. Ale tych nie jest za du¿o. ¯yczliwi rz¹dowi ekonomiœci, jak i wyraŸnie wobec niego opozycyjnie nastawieni politycy twierdz¹, ¿e rz¹d takiego programu wci¹¿ nie ma. Z moich zaœ bezpoœrednich rozmów w krêgach rz¹dowych wynoszê wra¿enie, ¿e jest koncepcja, co nale¿y zrobiæ, ale wci¹¿ nie starcza klarownoœci, jak to osi¹gn¹æ. By³y premier Jegor Gajdar uwa¿a, ¿e teraz nie ma szans na przezwyciê¿enie obecnego syndromu. Choæ zgadza siê co do koniecznoœci i pilnoœci walki ze zorganizowan¹ przestêpczoœci¹, to jednak nie ma optymizmu co do szybkich efektów. By³y minister finansów Aleksander Liwszyc s¹dzi, ¿e przez najbli¿sze dwa lata ¿aden z g³ównych problemów nie bêdzie rozwi¹zany. Co ciekawe, jest on przekonany, ¿e obecny rz¹d bêdzie kontynuowa³ reformatorskie dzia³ania swoich poprzedników, choæ retoryka w³adzy i opozycji na ten temat bêdzie zasadniczo odmienna. Natomiast pytania stawiane mi przez najbli¿sze otoczenie wicepremiera Jurija Masljukowa sugeruj¹, ¿e dominuje tam pragmatyzm i rozs¹dek. W œrodowisku akademickim zaœ na pytanie „co robiæ?” jako odpowiedŸ najczêœciej s³yszê wyjaœnienia, co siê sta³o. Gdy wypowiadane pogl¹127

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

dy wik³aj¹ siê politycznie, wyjaœnienia genezy obecnego „kryzysu w kryzysie” s¹ zgo³a przeciwstawne, ale ju¿ tylko niepoprawni grzesznicy w¹tpi¹ w to, ¿e sromotn¹ klêskê poniós³ tu postkomunistyczny liberalizm. Co ciekawe – i jestem przekonany, ¿e s³uszne – profesor Nikolaj Szmielow argumentuje, ¿e ani radykalny liberalizm, ani skrajna lewica nie ma tu przysz³oœci. Brniêcie bêdzie sz³o œrodkiem, przez lata, przy wielkich napiêciach, ale bez ekstremizmów. Widzi on trzy scenariusze ewolucji obecnej sytuacji: z³y, najgorszy i katastroficzny. A ja wci¹¿ jeszcze szukam dobrego. Studenci jakby martwi¹ siê najmniej. A jeœli ju¿, to g³ównie o to, ¿e ju¿ chyba niekoniecznie bêd¹ zaraz po studiach rekinami rosyjskiej finansjery i zwyciêskimi graczami na moskiewskiej gie³dzie. Teraz maj¹ okazjê siêgn¹æ g³êbiej ni¿ tylko do gazetowych notowañ kursów, aby poj¹æ, co naprawdê oznacza gospodarka. A to taki w³aœnie interes, który na d³ug¹ metê kwitn¹æ mo¿e w sferze finansowej tylko wtedy, kiedy kwitnie sfera realna. Jeœli ten w¹tek nie by³ dostatecznie eksponowany dotychczas, to teraz ju¿ bêdzie. Tak na uczelniach, gdzie mam seriê wyk³adów, jak i w mediach. W obu œrodowiskach zreszt¹ widaæ sporo rozs¹dku i mog¹ one odegraæ w dalszej debacie pozytywn¹, twórcz¹ rolê. Podczas serii spotkañ nie tylko mnie pytaj¹ o recepty, ale i ja zadajê fundamentalne trzy pytania: co siê sta³o, co siê dzieje i co robiæ? Porównywanie odpowiedzi jest fascynuj¹ce. Choæ najczêœciej nie wiem jeszcze, jakie zadania bêd¹ rozwi¹zywaæ niektórzy moi rozmówcy w przysz³oœci (a wielu jest tu dobrze rokuj¹cych m³odych fachowców i, byæ mo¿e, przysz³ych polityków sukcesu), ale wszyscy wiemy, jakie najbardziej znani z nich zrealizowali w przesz³oœci. Bez w¹tpienia wielk¹ rolê w stworzeniu politycznych przes³anek do transformacji odegra³ Michai³ Gorbaczow, ostatni przywódca Zwi¹zku Radzieckiego. Bez jego decyzji, tak jak i bez naszego „okr¹g³ego sto³u”, nie bylibyœmy w sytuacji, w jakiej jesteœmy. Rzecz w tym, ¿e my w lepszej, a Rosjanie w gorszej. Gorbaczow podziela ten pogl¹d. Uwa¿a, ¿e powodem tego, co siê sta³o w Rosji, by³a wpierw, w koñcu lat osiemdziesi¹tych, niereformowalnoœæ systemu, a potem partykularyzm nowych elit. To, co siê dzieje, postrzega jako sparali¿owanie prawdziwej przedsiêbiorczoœci poprzez oparcie gospodarki na finansowej fikcji. 128

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

A co robiæ? Jest realist¹ stawiaj¹cym na rz¹d Primakowa, a gdyby mu siê nie powiod³o, to „bêdzie chaos i nie wiadomo, jaka bestia siê pojawi i z jakiego wyjdzie lasu”. Gorbaczow zgadza siê, ¿e choæ diabe³ tkwi w szczegó³ach, to tu, w Rosji, jeszcze bardziej tkwi on w polityce. To z³a polityka stworzy³a obecne problemy i szkoda, ¿e tak ma³o nadziei w tej zimnej Moskwie, i¿ dobra polityka potrafi je z czasem rozwi¹zaæ. Moskwa, 27 listopada 1998

9. Odmro¿enie Przed piêtnastoma miesi¹cami napisa³em, ¿e nowy rz¹d AWS i UW bêdzie kontynuowa³ dotychczasow¹ liniê programow¹, z tak dobrymi skutkami urzeczywistnian¹ po 1993 roku. Ówczesne przejœcie od „szoku bez terapii” do „terapii bez szoku” dobrze przys³u¿y³o siê polskiej gospodarce – przedsiêbiorstwom, inwestorom, gospodarstwom domowym. Artyku³ og³oszony w „Kulturze” (Post scriptum, listopad 1997), uspokaja³ argumentuj¹c, ¿e polityka stabilizacji i wzrostu, przy dalszej postêpuj¹cej integracji z gospodark¹ œwiatow¹, bêdzie kontynuowana. Ale nie dlatego, ¿e nowy rz¹d ma dobry program gospodarczy, lecz dlatego, ¿e rz¹dz¹cy koalicjanci bêd¹ siê nawzajem kontrolowaæ i kontrowaæ. AWS nie pozwoli na zbyt radykalne eksperymenty neoliberalne, czego pragnêliby wp³ywowi politycy ekonomiczni UW, ta zaœ miarkowaæ bêdzie populistyczne zapêdy AWS. Zaprezentowana hipoteza w pe³ni siê sprawdza. Polityka obecnego rz¹du idzie niejako œrodkiem. Chc¹c nie chc¹c, kontynuuje on „Strategiê dla Polski”, która tak ustawi³a instytucjonalnie i od strony parametrów ekonomicznych tendencje rozwojowe, ¿e wrêcz nie sposób doprowadziæ teraz polsk¹ gospodarkê do kryzysu. Zaszkodziæ jej z³a polityka wszak¿e mo¿e. Zdynamizowanie produkcji w oparciu o równe traktowanie wszystkich sektorów w³asnoœciowych, rozwój rodzimej przedsiêbiorczoœci i polityka konkurencji, konsekwentna stabilizacja i dalsze zaawansowanie reform strukturalnych (zw³aszcza komercjalizacja firm pañstwowych) – to 129

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

niektóre tylko posuniêcia, które nada³y impet ca³ej gospodarce narodowej. Uda³o siê wprowadziæ j¹ na œcie¿kê zrównowa¿onego i trwa³ego – wydawa³oby siê – wzrostu, o bardzo wysokim, najwy¿szym w Europie tempie. PKB zwiêkszy³ siê w latach 1994-97 o ponad 28 procent, rosn¹c œrednio rocznie o 6,4 procent. I nie gorzej, a nawet lepiej mog³oby byæ w nastêpnych latach. Niestety, tak nie bêdzie. Lata 1998-2001 przynios¹ mniejszy wzrost produkcji ni¿ poprzednie czterolecie. Gospodarkê charakteryzuje silny trend wzrostowy, swoista pozytywna inercja, która jednak¿e sama z siebie, si³¹ rozpêdu nadanego jej w poprzednim okresie, nie mo¿e trwaæ zbyt d³ugo. ZapowiedŸ, ¿e starczyæ jej mo¿e tylko na rok – dwa ju¿ siê sprawdza. Polityka rozwoju bowiem wymaga, aby od czasu do czasu dynamizowaæ produkcjê specjalnymi dzia³aniami, stosuj¹c te instrumenty interwencjonizmu pañstwowego, które s¹ w gospodarce rynkowej do dyspozycji rz¹du. Temu na przyk³ad s³u¿y wci¹¿ jeszcze dzia³aj¹cy „Pakiet 2000”. Zracjonalizowane w nim ulgi inwestycyjne nale¿y nadal umiejêtnie wykorzystywaæ. Bud¿et musi szerzej finansowaæ inwestycje infrastrukturalne przy wykorzystaniu potencja³u krajowych firm budowlanych i monta¿owych oraz ich dostawców. Eksport musi byæ wsparty przez pañstwo rozszerzanym systemem gwarancji i ubezpieczeñ oraz sprawnym obiegiem informacji. Trzeba chcieæ i potrafiæ siêgaæ do tych instrumentów. Miast tego jednak pojawi³a siê fa³szywa teza o koniecznoœci „sch³adzania” koniunktury. I to natychmiast po ubieg³orocznych wyborach, przed którymi to g³oszono s³uszn¹ tezê o potrzebie i mo¿liwoœci podwojenia PKB podczas kolejnych dziesiêciu lat. To wymaga³oby wzrostu œrednio rocznie o 7,2 procent, co by³oby mo¿liwe, gdyby nie nieskuteczna polityka oparta na b³êdnej diagnozie. Zapowiadany skutek zosta³ osi¹gniêty – „rozpêdzona lokomotywa” zosta³a ostro wyhamowana. Nierozwa¿ne t³umienie popytu wewnêtrznego w sytuacji, gdy spada popyt zewnêtrzny, ograniczanie ekspansji inwestycyjnej krajowych podmiotów gospodarczych, oci¹ganie siê z reformami strukturalnymi (np. s³u¿ba zdrowia), blokowanie prowzrostowych inwestycji strukturalnych (np. autostrady), brak wsparcia instytucjonalnego dla eksportu na rynki wschodnie (np. niedokapitalizowanie KUKE), destabilizacja oczekiwañ i zachwianie zaufania inwestorów zagranicznych wywo³a130

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

ne niepotrzebnymi sporami wokó³ podatków – to wszystko ma swoje negatywne nastêpstwa w sferze realnej. A to, ¿e teraz usi³uje siê zrobiæ z tego „sukces”, który uchroni³ nas jakoby przed rzekomym kryzysem, nie mo¿e byæ traktowane jako powa¿ny argument. Przed wsi¹kniêciem bowiem w fale rozlewaj¹cego siê kryzysu – a to z Azji Po³udniowo-Wschodniej, a to z Rosji – chroni nas nie hamowanie w³asnego rozwoju i ekspansji rodzimej przedsiêbiorczoœci, ale reformy, które z takim trudem realizowaliœmy wczeœniej, czêsto przy aktywnym przeciwdzia³aniu tych, którzy teraz nie potrafi¹ utrzymaæ wysokiego tempa wzrostu. Stopniowe obni¿anie podatków, twarda polityka finansowa, dokapitalizowanie banków, komercjalizacja przedsiêbiorstw pañstwowych, a nade wszystko podporz¹dkowywanie prywatyzacji d³ugofalowej strategii rozwojowej uodporni³o Polskê na zagraniczne wstrz¹sy i t¹pniêcia. To w³aœnie walka o restrukturyzacjê BG¯-tu, PZU i PKO BP, to twarde negocjacje z MFW i OECD, to kontrolowane, spokojne i stopniowe liberalizowanie rynku kapita³owego, to umiejêtna gra na nim z partnerami zagranicznymi uodporni³y nas na powiewy, podmuchy i nawet huragany z bardzo bliskiego i bardzo dalekiego Wschodu. Na pozytywnej inercji stworzonej poprzez realizacjê „Strategii dla Polski” jednak¿e zbyt d³ugo p³yn¹æ siê nie da, tym bardziej gdy siê j¹ œwiadomie ogranicza. Starczy tego jeszcze na rok – mo¿e nieco d³u¿ej – ale wzrost bêdzie coraz wolniejszy. Rz¹d sam to, niestety, ju¿ przyznaje. Bierze siê to z tego, ¿e obecnie nie ma klarownej strategii rozwoju, nie ma jasnej koncepcji polityki wzrostu, a górê wziê³a nierozwa¿na chêæ udowodnienia, ¿e bêdzie inaczej ni¿ by³o. I ma byæ inaczej, choæby mia³oby byæ gorzej? Podczas minionych piêtnastu miesiêcy nie wdro¿ono ¿adnej nowej, istotnej koncepcji rozwojowej. Jedyna wiêksza próba – wprowadzenia liniowego systemu podatkowego – zakoñczy³a siê ca³kowitym niepowodzeniem. I bardzo dobrze. Tu w³aœnie zadzia³a³ wspomniany mechanizm wzajemnego blokowania ekstremalnych pomys³ów koalicjantów. Zastosowanie proponowanych rozwi¹zañ bowiem jeszcze bardziej ograniczy³oby popyt wewnêtrzny, prowadz¹c z czasem nawet do stagnacji. B³êdy polityki gospodarczej s¹ bardzo kosztowne. Miast utrzymywaæ tempo wzrostu gospodarczego blisko ju¿ osi¹ganych 7 procent, spada 131

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

ono w okolice wskaŸnika 5-procentowego. Te dwa punkty procentowe to bardzo du¿o. W odniesieniu do PKB oznacza to utracenie ponad 10 miliardów z³otych w skali roku. O tyle co najmniej mog³oby byæ wiêcej œrodków na inwestycje i konsumpcjê w przysz³ym i nastêpnych latach, gdyby nie b³êdy polityki pope³nione w 1998 roku. Jej kontynuacja prowadzi nie tylko do dalszego „sch³adzania” koniunktury, ale wrêcz do jej swoistego „odmro¿enia”. Waszyngton, 4 grudnia 1998

10. Gospodarka ery komputerowej ¯yjemy w spo³eczeñstwie ery komputerowej. Dotyczy to wszak¿e jeszcze nie wszystkich regionów œwiata, a tak¿e nie wszystkich grup spo³ecznych, nawet w najzamo¿niejszych pañstwach. Prym wiedzie Ameryka Pó³nocna, gdzie oko³o 4 procent ludnoœci ca³ego globu wytwarza ponad 28 procent œwiatowej produkcji, ale inwestuje w kompleks technologii informatycznej (IT) ponad 40 procent wszystkich nak³adów ponoszonych w skali œwiata. Przy nieco wiêkszej liczbie ludnoœci ni¿ w USA i Kanadzie – a tak¿e wy¿szym o kilka punktów poziomie produkcji globalnej – udzia³ Europy Zachodniej w œwiatowych nak³adach na IT wynosi oko³o 28 procent. Szczególnie dobrze prezentuj¹ siê pañstwa skandynawskie, tylko niewiele ustêpuj¹ce pola USA. Wydawnictwo World Times od kilku lat opracowuje „Indeks Spo³eczeñstwa Ery Komputerowej” (ISI). Przez jego pryzmat oceniany jest stan i tendencje rozwojowe potencja³u informatycznego, który nabiera rosn¹cego, a byæ mo¿e nawet rozstrzygaj¹cego znaczenia dla zdolnoœci rozwojowych i konkurencyjnych gospodarki. O ile 55 pañstw objêtych ISI wytwarza 97 procent œwiatowego PKB, inwestuj¹c w technologie informatyczne a¿ 99,5 procent globalnych nak³adów, to pozosta³e ponad 150 krajów z oko³o dwoma miliardami ludnoœci dostarcza mniej ni¿ 3 procent œwiatowej produkcji, inwestuj¹c w IT ledwie 0,5 procent. Dziœ tworzy to kolejn¹ wielk¹ lukê i nierównowagê w uk³adzie globalnym, ale w przysz³oœci ró¿nice powinny maleæ. Po pocz¹tkowym, olbrzymim zró¿nicowaniu nak³ady na infrastrukturê i edukacjê informatyczn¹ ponoszone w tej drugiej grupie krajów powinny rosn¹æ szybciej ni¿ w grupie pierwszej, bardziej ju¿ nasyconej. 132

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

W s³onecznej Kalifornii, w samym sercu s³ynnej Doliny Krzemowej, w siedzibie NETSCAPE w³aœnie zebra³a siê grupa ekspertów dyskutuj¹ca implikacje takiego stanu rzeczy tak dla polityki rozwojowej, jak i dla strategii korporacji narzucaj¹cych bieg technikom komputerowym. Punktem wyjœcia formu³owanych ocen i wniosków jest tegoroczny ranking sporz¹dzony w oparciu o indeks obejmuj¹cy a¿ 27 zmiennych, ilustruj¹cych stan zaawansowania w tworzeniu gospodarki ery komputerowej. O ostatecznej wartoœci indeksu decyduj¹ cztery grupy parametrów. Pierwsza, infrastruktura komputerowa (6 wskaŸników), pokazuje stopieñ nasycenia komputerami, rozwój sieci komputerowych i poziom wydatków na oprzyrz¹dowanie i oprogramowanie. Druga, infrastruktura internetowa, liczy iloœæ indywidualnych i instytucjonalnych u¿ytkowników Internetu oraz zakres handlu elektronicznego. Trzecia, infrastruktura informacyjna (8 wskaŸników), opisuje stopieñ nasycenia urz¹dzeniami telekomunikacyjnymi i audiowizualnymi. Czwarta, infrastruktura socjalna (5 wskaŸników), ocenia ogólny poziom edukacji i swobodê obiegu informacji. Ciekawe, ¿e jeden z najwa¿niejszych wskaŸników na tym polu – wspó³czynnik scholaryzacji na poziomie œrednim – lokuje Stany Zjednoczone na dalekim miejscu 31., pomiêdzy Grecj¹ a Polsk¹. Co do pierwszego wskaŸnika infrastruktury komputerowej – to listê 55 zbadanych pañstw otwiera Singapur i USA, a zamykaj¹ Chiny i Indie. Polska znajduje siê na miejscu 34. – tu¿ po Grecji i Emiratach Arabskich, a przed Brazyli¹ i Arabi¹ Saudyjsk¹. W odniesieniu do drugiego wskaŸnika – infrastruktury internetowej – te¿ prowadzi Singapur, tym razem przed Australi¹, a na koñcu znowu s¹ Indie i Chiny. Polska ma miejsce 35. miêdzy Po³udniow¹ Afryk¹ i Kostaryk¹ oraz Ekwadorem i Wenezuel¹. W wypadku trzeciego wskaŸnika – infrastruktury informacyjnej – najwiêkszym nasyceniem charakteryzuj¹ siê USA, przed Japoni¹, a najmniejszym Indie i Pakistan. Nasz kraj zajmuje pozycjê 31. – po Argentynie i Bu³garii, a przed Malezj¹ i Czechami. Wreszcie czwarty wskaŸnik – infrastruktura socjalna – pierwsze miejsce daje Norwegii, a drugie Szwecji, na przeciwleg³ym krañcu zaœ plasuj¹c Arabiê Saudyjsk¹ oraz Chiny. Co ciekawe, Singapur pod tym wzglêdem wyl¹dowa³ dopiero na miejscu 34., gdy Polska wysoko, bo na 29., tu¿ po Rumunii i W³oszech, a przed Bu³gari¹ i Chile. O wartoœci tego wskaŸnika – obok edukacji na poziomie œrednim i wy¿szym – decyduj¹ swobody obywatelskie, wolnoœæ prasy i zakres jej czytelnictwa. 133

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Co do generalnego indeksu ISI to najwy¿sz¹ lokatê zajmuj¹, oczywiœcie, Stany Zjednoczone. Jego wartoœæ wynosi 4238 punktów. Nastêpne s¹: Szwecja, Finlandia i Singapur. Pañstwa naszego regionu lokuj¹ siê zaraz za Hiszpani¹ i Portugali¹, s¹siaduj¹c z Grecj¹, Argentyn¹, Chile. Na miejscu 26. s¹ Wêgry (1807 punktów), na 28. Czechy (1761 punktów), na 30. Polska (1572 punkty), na 33. Bu³garia (1446 punktów), na 35. Rumunia (1410 punktów). Rosja, z 1283 punktami, wyl¹dowa³a na miejscu 40., miêdzy Panam¹ a Brazyli¹. Kraje Europy Œrodkowowschodniej nie poprawi³y swego po³o¿enia w mijaj¹cym roku, a Rosja spad³a o dwie pozycje w dó³. Choæ to tylko ranking, to wynikaj¹ st¹d ciekawe i wa¿ne wnioski. U progu XXI wieku perspektywy rozwojowe w coraz wiêkszej mierze uzale¿nione s¹ od zdolnoœci konkurencyjnych, te natomiast w rosn¹cej mierze staj¹ siê funkcj¹ zaawansowania w fazê gospodarki ery komputerowej. Prognozy mówi¹, ¿e do roku 2002 Czechy wysun¹ siê przed Wêgry, a Bu³garia wyprzedzi Rumuniê. Polska zwiêkszy swój indeks o ponad 500 punktów – do 2229. Tyle mniej wiêcej obecnie maj¹ Irlandia czy W³ochy. Ale wówczas tak oni, jak i inne kraje nas wyprzedzaj¹ce bêd¹ jeszcze bardziej zaawansowane pod tym wzglêdem. USA przesun¹ siê w górê o nastêpne ponad 2000 punktów, osi¹gaj¹c 6439. Prognozom, zw³aszcza tym dobrym, trzeba jednak pomóc siê sprawdziæ. W tym wypadku wymaga to odpowiedniej polityki u³atwiaj¹cej ekspansjê sektora prywatnego w sferze komputeryzacji i telekomunikacji, ale tak¿e aktywnoœci pañstwa w zakresie edukacji i rozbudowy infrastruktury gospodarki ery komputerowej. Na jej rozwój pañstwo, przedsiêbiorstwa, gospodarstwa domowe musz¹ ³o¿yæ coraz wiêcej. To siê op³aci. Ju¿ siê op³aca, bo z pewnoœci¹ odnotowywany wzrost gospodarczy jest m.in. skutkiem inwestycji w IT – tak w tward¹ infrastrukturê, jak i w ludzki kapita³. Sprzyjaj¹ temu m.in. wprowadzone w ramach „Strategii dla Polski” specjalne zachêty fiskalne i ulgi podatkowe. Nie by³oby tylu PC, a ich oprogramowanie by³oby skromniejsze, gdyby nie te rozwi¹zania. Nie by³oby szybko rosn¹cej iloœci u¿ytkowników Internetu, gdyby nie odpowiednia regulacja na tym polu. Tu jednak sporo trzeba jeszcze zrobiæ, maksymalnie liberalizuj¹c zasady reguluj¹ce dostêp abonentów do sieci oraz demonopolizuj¹c rynek ³¹czy transmisyjnych i serwerów. To niezwykle interesuj¹ce, ¿e IT 134

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

samo w koñcu sobie poradzi z przeregulowaniem i monopolizacyjnym zagro¿eniem, a to ze wzglêdu na naturê dokonuj¹cego siê w tej sferze niebywa³ego postêpu technicznego. Ciekawe kiedy dojdziemy do tego, ¿e bêdê móg³ wys³aæ tekst do „PiG”, zanim jeszcze go napiszê na innym krañcu tego tak skurczonego œwiata… San Francisco, 11 grudnia 1998

11. Rosyjski wirus Dobiegaj¹cy koñca 1998 rok nie by³ dobry dla gospodarki œwiatowej. By³y i bêd¹ lata lepsze. S¹ regiony i kraje, gdzie trudnoœci piêtrz¹ siê szczególnie, nabieraj¹c niekiedy rozmiarów kryzysowych. Przede wszystkim dotyczy to Azji Po³udniowo-Wschodniej oraz Rosji. Z pewnoœci¹ g³êbokie kryzysy w tych gospodarkach maj¹ tak¿e swoje konsekwencje dla innych. Jak zawsze jednak przy przelewaniu siê procesów kryzysowych ponad granicami zamazuj¹ siê uwarunkowania wystêpuj¹cych k³opotów. Czêsto trudno jest odró¿niæ przyczyny od przejawów, natomiast ³atwo jest myliæ mechanizmy wewnêtrzne i zewnêtrzne. Nie inaczej jest w wypadku rozleg³ego kryzysu rosyjskiego. Nie bagatelizuj¹c jego miêdzynarodowych implikacji trzeba podkreœliæ, ¿e oceny tego wp³ywu formu³owane s¹ z du¿¹ przesad¹. Bierze siê to przede wszystkim z naturalnej politykom chêci wyjaœniania w³asnej nieudolnoœci cudzymi grzechami. Jak siê okazuje, zwalanie odpowiedzialnoœci na Rosjê to metoda, do której uciekaæ mo¿na siê bez wzglêdu na to, z jakim systemem mamy do czynienia. Zawi³oœæ zaœ zjawisk kryzysowych i mechanizmu ich rozprzestrzeniania siê prowokuje niektórych do siêgania do takiej metody w przekonaniu, ¿e sprawy s¹ na tyle zagmatwane, i¿ szeroka publicznoœæ i tak w nich siê nie zorientuje. St¹d te¿ trzeba bli¿ej, przez pryzmat profesjonalnej analizy, przyjrzeæ siê, jak naprawdê funkcjonuje swoisty „rosyjski wirus”. Z samego bowiem faktu, ¿e u s¹siada Ÿle siê dzieje, nie wynika jeszcze, i¿ zaraz obok sytuacja musi siê pogarszaæ. Relatywnie zmienia siê ona nawet na korzyœæ, bo na takim tle wygl¹da nieco lepiej. Widaæ to wyraŸnie w wypadku bliskiej Rosji Ukrainy czy dalekiej Brazylii. 135

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

W odniesieniu do Polski rosyjski kryzys przyniós³ nawet jeden wyraŸny – ale i doraŸny, co trzeba mocno podkreœliæ – efekt. Mianowicie bariera zbytu dla ¿ywnoœci przez nas eksportowanej spowodowa³a istotny wzrost poda¿y na rynku krajowym, co radykalnie wyhamowa³o skalê wzrostu cen ¿ywnoœci. Ta przyczyna – wraz z nak³adaj¹cymi siê na to bardzo niskimi (najni¿szymi od wojny Yom Kipur z 1973 roku) cenami importowanej ropy naftowej – ujê³y nam ponad dwa punkty procentowe ze wskaŸnika inflacji. Spad³o niestety nie tylko tempo wzrostu cen, ale równie¿ produkcji, co te¿ próbuje siê t³umaczyæ wp³ywem rosyjskiego kryzysu. Nies³usznie. Waszyngtoñski instytut PlanEcon wskazuje na szeœæ kana³ów, poprzez które kryzys ten mo¿e pogorszyæ funkcjonowanie innych gospodarek posocjalistycznych i spowolniæ ich wzrost. Po pierwsze, spadek poziomu importu wywo³uje trudnoœci zbytu produkcji dotychczas lokowanej na rynku rosyjskim. Przy braku mo¿liwoœci znalezienia alternatywnych rynków poci¹ga to za sob¹ spadek produkcji. Najbardziej dotkniêta tym jest Ukraina. Po drugie, poœrednie ograniczenie mo¿liwoœci ekspansji na inne rynki regionu, na których ju¿ pojawi³y siê trudnoœci na tle du¿ego uzale¿nienia od Rosji. Na przyk³ad dla Mo³dawii kurczy siê rynek zbytu w Bia³orusi, gdy¿ ta nie ma czym p³aciæ za import, sama bowiem mniej eksportuje do Rosji. Po trzecie, pogorszenie siê terms of trade krajów eksportuj¹cych dobra, wobec których Rosja, dostarczaj¹c znacz¹c¹ czêœæ poda¿y, odgrywa pewn¹ rolê w kszta³towaniu cen. Dotyczy to zw³aszcza noœników energii, których eksport po g³êbokiej dewaluacji rubla sta³ siê przejœciowo bardziej op³acalny. Id¹cy za tym wzrost eksportu mo¿e prowadziæ do spadku cen, na czym trac¹ inni eksporterzy, jak Azerbejd¿an czy Kazachstan. Po czwarte, straty z tytu³u tranzytu. Rosyjski kryzys ma tê szczególn¹ cechê, ¿e za³amuje siê import, ale niekoniecznie eksport. Wiêcej nawet, roœnie on w okreœlonych asortymentach towarowych i licz¹c na tony (nie na dolary), Rosja teraz wywozi wiêcej ni¿ poprzednio. Kraje tranzytowe dla rosyjskiego eksportu, zw³aszcza surowców, mog¹ nawet zyskaæ, a te przez które p³yn¹³ wartko import – trac¹. Z tego punktu widzenia pañstwa zakaukaskie nie ponosz¹ uszczerbku, natomiast jest on odczuwany silniej w krajach nadba³tyckich. 136

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Po pi¹te, drastyczna deprecjacja rubla zmniejszy³a wartoœæ transferów przesy³anych przez pracowników zatrudnionych w Rosji do rodzimych krajów. O ile ma to wiêksze znaczenie dla Armenii i Gruzji, to dla £otwy czy Litwy nie ma praktycznie ¿adnego. Po szóste, zmiana oczekiwañ portfelowych inwestorów zagranicznych wobec Rosji przenosi siê, czêsto irracjonalnie, na ich stosunek wobec rynków kapita³owych innych krajów. Praktycznie wszystkie republiki poradzieckie – a do pewnego stopnia tak¿e i niektóre pañstwa Europy Œrodkowowschodniej – s¹ traktowane przez inwestorów zagranicznych podobnie. Za³amanie w Rosji natychmiast odbija siê negatywnie np. na notowaniach w Uzbekistanie, choæby nawet tam w³aœnie sytuacja siê poprawia³a. W komputerach dealerów, podobnie jak na mapie, pañstwa te le¿¹ obok siebie, a modelowe powi¹zania miedzy ich rynkami finansowymi s¹ silniejsze ni¿ faktycznie wystêpuj¹ce. Jeœli wagê tak opisanych, mog¹cych pogorszyæ sytuacjê makroekonomiczn¹, czynników u³o¿yæ na skali od 0 do 3, to ich teoretyczne maksimum wynosi 18 punktów. W rzeczywistoœci w krajach najbardziej wyeksponowanych na dzia³anie rosyjskiego wirusa, tj. na Ukrainie i w Mo³dawi, siêga on 12 punktów. W Bia³orusi wynosi 11, a w Armenii i Tad¿ykistanie 10 punktów. Na drugim krañcu lokuje siê Uzbekistan z 5 i Turkmenistan z 4 punktami. W praktyce oznacza to, ¿e ta ostatnia grupa krajów jest w znikomym ju¿ tylko stopniu podatna na wp³yw rosyjskiego za³amania na ich aktywnoœæ gospodarcz¹. Tym bardziej jest on ma³y lub w ogóle nieznacz¹cy w wypadku Europy Œrodkowowschodniej. Tutaj co najwy¿ej znaczenie mog¹ mieæ czynniki zaliczone do grupy pierwszej i drugiej (obroty handlowe), czwartej (dochody z tranzytu) i szóstej (ryzyko na krótkoterminowych rynkach kapita³owych). W tym kontekœcie Bu³garia i S³owacja s¹ najbardziej nara¿one na jakiœ, sk¹din¹d minimalny ubytek potencjalnego dochodu. Z kolei Czechy, Wêgry i S³owenia s¹ przed wirusem chronione prawie w pe³ni. Co do Polski zaœ, to jedynie nieco zmniejszony eksport (zw³aszcza rolno-spo¿ywczy) oraz ograniczone wp³ywy z tranzytu towarów przywo¿onych z Europy Zachodniej do Rosji maj¹ znaczenie. Jest to jednak w skali ca³ej gospodarki margines, nieistotny statystycznie. Na skali od 0 do 18 suma wszystkich oddzia³ywuj¹cych czynników mieœci siê w prze137

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

dziale od 1 do 2. W kategorii wzrostu dochodu narodowego oznaczaæ to mo¿e utratê rzêdu dziesiêtnych czêœci punktu procentowego PKB. Odrobiæ to zreszt¹ mo¿na z nawi¹zk¹ poprzez nasz¹ ekspansjê na rynki zagraniczne, które Rosja utraci³a. Tak wiêc jesteœmy uodpornieni na rosyjski wirus. Szczepionka zaaplikowana kilka lat temu w postaci zasadniczej reorientacji kierunków handlu i wejœcia w fazê integracji z Uni¹ Europejsk¹ oraz wprowadzenie gospodarki na œcie¿kê szybkiego wzrostu wci¹¿ dzia³a. Jeœli ostatnio coraz wyraŸniej spada tempo rozwoju naszej gospodarki to nie ze wzglêdu na b³êdy pope³niane w Moskwie. Yale, 18 gr udnia 1998

12. Euro-2006 Ró¿nica czasu powoduje, ¿e podczas gdy my tu jeŸdzimy na nartach jeszcze w starym roku, to w zachodniej Europie rozpoczyna siê bez ma³a nowa era. Wprowadzenie wspólnej waluty na obszarze, który od teraz nazywaæ bêdziemy przez kilka lat, dopóki kolejne pañstwa nie przyst¹pi¹ do unii monetarnej, Euro-11 – to jedno z najdonioœlejszych wydarzeñ w historii Europy. Choæ na sprawê patrzymy przede wszystkim od strony ekonomicznych i finansowych uwarunkowañ oraz implikacji tego procesu, to trzeba mieæ œwiadomoœæ, ¿e ma on przede wszystkim niebagatelne znaczenie polityczne. Dwa pokolenia po wyniszczaj¹cej wojnie sytuacja w naszym regionie jest tak diametralnie odmienna, ¿e czêœæ g³êboko kiedyœ podzielonego kontynentu mo¿e mieæ wspólny pieni¹dz. A tym samym wspóln¹ szansê i, oczywiœcie, problemy. ród³a i nastêpstwa pe³nej unii monetarnej i wprowadzenie euro zmieniaj¹ sytuacjê we wspó³czesnym œwiecie. Obok takiej potêgi jak USA konsoliduje siê coraz wyraŸniej równowa¿ny partner – Unia Europejska. Aczkolwiek zawsze bêdzie to w wymiarze kulturowym i politycznym inny twór ni¿ Stany Zjednoczone, to jednak od teraz na scenie gospodarczej dominowaæ bêd¹ ju¿ wyraŸnie dwaj gracze, ka¿dy wytwarzaj¹cy po blisko 25 procent œwiatowej produkcji. Zmiana uk³adu si³ pomiêdzy nimi i podniesienie d³ugofalowej konkurencyjnoœci zachodniej Europy to g³ówna 138

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

si³a motoryczna, która doprowadzi³a z powodzeniem projekt euro do momentu, który nasta³ wraz z Nowym Rokiem. Rosn¹c¹ relatywnie konkurencyjnoœæ Europy mo¿na dostrzec dopiero w d³u¿szej perspektywie czasowej. Na razie, bez zwi¹zku z wprowadzaniem euro, a w wyniku zaburzeñ na œwiatowych rynkach kapita³owych, rok 1999 w porównaniu z 1998 odznaczaæ siê bêdzie wiêksz¹ skal¹ spowolnienia tempa wzrostu w USA ni¿ w Euro-11. W tym pierwszym bowiem wypadku z 3,6 do 2,0 procent, a w drugim z 2,8 do 2,2 procent; w Japonii PKB po spadku o 2,8 w starym roku zmniejszy siê ponownie, ale ju¿ tylko o 0,9 w nowym. Trudnoœci, które nale¿a³o pokonaæ przed uchwalaniem traktatu z Maastricht, by³y ogromne, a jeszcze wiêksze zwi¹zane by³y z jego wdro¿eniem. Najczêœciej postrzegano je przez pryzmat k³opotów, z jakimi boryka³y siê poszczególne kraje z dostosowaniem siê do kryteriów konwergencji walutowej. Najwiêksze przeszkody, nawet u liderów procesu integracji, sprawia³o sprowadzenie na trwa³e deficytu bud¿etowego poni¿ej progu 3 procent PKB. Na tym te¿ tle jeszcze w przysz³oœci wystêpowaæ bêd¹ napiêcia, gdy¿ presja na wydatkowanie œrodków bud¿etowych ponad miarê strumienia bie¿¹cych dochodów nie znika wraz z wprowadzeniem nowej, jednej waluty. Mniejszym problemem by³o zredukowanie do wymaganego poziomu stopy inflacji i, w œlad za tym, stóp procentowych. Dowodzi to zreszt¹, ¿e w okreœlonych warunkach bezpoœredni zwi¹zek pomiêdzy poziomem deficytu bud¿etowego i inflacji jest ograniczony. Stopa inflacji dla grupy Euro-11 w 1998 roku wynios³a 1,2 procent, a w nastêpnym roku nie powinna przekroczyæ 1,3. S¹ to wielkoœci œladowe. W wypadku obu lat wskaŸniki te s¹ mniejsze ni¿ w USA (odpowiednio 1,6 i 2,0 procent) oraz nieco wieksze ni¿ w Japonii (0,4 i minus 0,5 procent). To co nadal bardzo ró¿nicuje kraje Euro-11 to poziom d³ugu publicznego w stosunku do PKB. Na tym polu najmniej uda³o siê osi¹gn¹æ od czasu ustalenia kryteriów w Maastricht i nadal wiele pañstw znacznie, niekiedy nawet dwukrotnie, przekracza zalecany wskaŸnik 60 procent. Wprowadzenie euro jako wspólnej waluty upraszcza transakcje i wzajemne rozliczenia pomiêdzy coraz bardziej zintegrowanymi gospodarkami Unii Europejskiej. S¹ one w pe³ni otwarte, a ich rozwój opiera siê 139

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

o ekspansjê eksportu i jeszcze szybciej rosn¹ce wzajemne przep³ywy kapita³u, w tym zw³aszcza inwestycje bezpoœrednie. I chocia¿ od dzisiaj raptownie znika jeden ze znacz¹cych rynków – rynek wymiany walut pañstw wchodz¹cych obecnie do Euro-11 – to tak¿e pojawiaj¹ siê korzyœci dla wszystkich. Wyeliminowana bowiem zostaje nie tylko czêœæ kosztów rozliczeñ, ale przede wszystkim znika ryzyko kursowe w odniesieniu do wzajemnych kontraktów. Ten czynnik wp³ywaæ bêdzie stabilizuj¹co i stymuluj¹co na procesy przep³ywów towarowych i kapita³owych. Ma to wszak¿e i swój drugi koniec. Otó¿ wprowadzenie euro jest to¿same z rezygnacj¹ z narodowej waluty, a tym samym z atrybutów polityki zwi¹zanej z jej emisj¹. Pañstwa Euro-11 pozbawi³y siebie we wzajemnych stosunkach tak wa¿kiego instrumentu, jakim jest polityka kursu walutowego. Jego znaczenie ulega³o ograniczeniu od dawna, wraz z wprowadzeniem Europejskiego Systemu Walutowego, teraz jednak¿e kurs walutowy wewn¹trz grupy Euro-11 nie istnieje. Tym samym poprawa op³acalnoœci eksportu i realizowany t¹ drog¹ wzrost produkcji oraz zatrudnienia musz¹ byæ osi¹gane wy³¹cznie poprzez poprawê relacji efektywnoœciowych, tak jak na rynku wewnêtrznym. Wydaje siê, ¿e integracja posunê³a siê ju¿ tak daleko, ¿e w sumie wszystkie pañstwa ugrupowania na tym skorzystaj¹. Sprzyjaæ to powinno równie¿ d³ugofalowej strategii naszych eksporterów orientuj¹cych siê na rynek Euro-11. Teraz op³acalnoœæ produkcji eksportowej bêdzie ju¿ wy³¹cznie funkcj¹ efektywnoœci, a nie poddaj¹cych siê wp³ywowi koniunkturalnych i spekulacyjnych czynników wahañ kursów. Cztery pañstwa UE pozosta³y poza euro. Najwa¿niejsza jest Wielka Brytania, bez której euro bêdzie tworem u³omnym. O ile mo¿na sobie wyobraziæ funkcjonowanie nowego obszaru walutowego, przy rosn¹cej na arenie globalnej konkurencyjnoœci, bez Danii (choæ i ona dojrzeje za kilka lat do decyzji o przyst¹pieniu), o tyle pozycja euro nie mo¿e nabraæ pe³nego znaczenia bez gospodarki brytyjskiej. Najbli¿sze lata doprowadz¹ jednak i ten kraj do euro, taka jest bowiem logika procesu integracji. Nie ma sensu pozostawanie na jego marginesie – Wielka Brytania jest przecie¿ cz³onkiem UE – gdy jednoczeœnie pragnie siê w pe³ni korzystaæ z jego zalet. Ta konstatacja wyznaczaæ te¿ musi nasz¹ narodow¹ strategiê integracji europejskiej. Dwa lata temu KERM i KIE przyjê³y program „Euro2006”, który jest integraln¹ czêœci¹ „Strategii dla Polski”. Antycypuj¹c 140

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

powstanie wspólnej waluty, z jednej strony, oraz wejœcie Polski za kilka lat do Unii Europejskiej, z drugiej, program wyznacza œcie¿kê naszego dojœcia do euro. Integracja Polski z UE musi byæ pe³na, gdy¿ wtedy tylko przyniesie nam oczekiwane korzyœci. Wpierw jednak przeprowadzone do koñca musz¹ byæ niezbêdne reformy strukturalne oraz zwieñczony powodzeniem trwaj¹cy wci¹¿ proces stabilizacji gospodarki. Uda³o siê ju¿ kilka lat temu sprowadziæ poziom deficytu bud¿etowego poni¿ej 3 procent i d³ugu publicznego poni¿ej 60 procent PKB. Zejœcie na trwale z inflacj¹ poni¿ej 2 procent wymaga jeszcze kilku lat wytrwa³oœci. Warto przy tym mieæ œwiadomoœæ, ¿e zejœcie z 10 do 1 procenta jest trudniejsze ni¿ z 1000 do 100 czy te¿ ze 100 do 10, choæ w ka¿dym wypadku chodzi o dziesiêciokrotn¹ redukcjê stopy inflacji. Szkoda, ¿e NBP ju¿ rok temu nie zmieni³ kompozycji koszyka walut i nie umieœci³ w nim ecu w miejsce czterech walut europejskich. Teraz natomiast lepiej by³oby ca³kowicie zwi¹zaæ siê z ecu, uniezale¿niaj¹c siê od znacznych wahañ kursu dolara, które spowodowane s¹ bardziej czynnikami spekulacyjnymi ni¿ koniunkturalnymi. Zw³aszcza ¿e nie inaczej bêdzie w 1999 roku. „Euro-2006” pokazuje, w jaki sposób mo¿na doprowadziæ nasz¹ gospodarkê do stanu gotowoœci przyst¹pienia do euro oko³o roku 2004 tak, aby móc je wdro¿yæ u nas do obiegu pocz¹wszy od roku 2006. To ju¿ tylko siedem lat, z których pierwszy w³aœnie siê zaczyna. Do siego Roku! Killington, Vermont, 31 gr udnia 1998

13. Czas sprzedawaæ, czas kupowaæ Pierwszy tydzieñ nowego roku wzbogaci³ Amerykanów. Jeszcze po przerwie œwi¹tecznej interesy w sferze produkcji i us³ug nie rozkrêci³y siê na dobre, a ju¿ notowania na nowojorskiej gie³dzie posz³y wysoko w górê, a w œlad za tym o dziesi¹tki miliardów dolarów wzros³o papierowe bogactwo. Indeks Dow Jones, który podczas 1998 roku wzrós³ o 16 procent, przez pierwsze dni 1999 roku zwiêkszy³ siê o kolejne 4, a indeks NASDAQ – po wzroœcie a¿ o prawie 40 procent w minionym roku – podniós³ siê o kolejne 6. Podobne wzrosty odnotowano na innych 141

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

gie³dach najbardziej rozwiniêtych pañstw, w tym tak¿e w Niemczech, gdzie indeks DAX skoczy³ o ponad 8 procent (w minionym roku podniós³ siê on o 26,6 procent w dolarach, choæ w markach tylko o 17,7 procent). Na gie³dach wschodz¹cych rynków rok zapocz¹tkowany zosta³ w bardziej zró¿nicowany sposób, a zmiany w poszczególnych krajach s¹ ró¿nokierunkowe. Na najwa¿niejszym obecnie z punktu widzenia implikacji dla gospodarki œwiata rynku, tj. w Brazylii indeks Bovespa, który w 1998 roku spad³ o 38,5 procent (w walucie krajowej o 33,5 procent), podskoczy³ przez pierwsze dni tego roku o prawie 8 procent, a nastêpnie, kiedy tylko nastroje zmieni³y siê pod wp³ywem wiadomoœci o jednostronnym zawieszeniu obs³ugi d³ugu jednej z prowincji wobec rz¹du federalnego, spad³ o 6 procent. Mia³o to wiêkszy wp³yw na reakcjê gie³dy w Sao Paulo ni¿ dobre wiadomoœci z Brasilii, gdzie uda³o siê w kongresie dojœæ do porozumienia w sprawie wa¿nych ustaw, które u nas okreœlane s¹ jako „oko³obud¿etowe”. Tak g³êbokie wahania z dnia na dzieñ pokazuj¹, ¿e oceny analityków i id¹ce za tym spekulacje inwestorów bazuj¹ czêsto na w¹tpliwych przes³ankach czy przypadkowych skojarzeniach. Dobrze te¿ wystartowa³a warszawska gie³da. Aczkolwiek nie ekscytuje tak miêdzynarodowych inwestorów ze wzglêdu na relatywnie nik³y rozmiar, to z pewnoœci¹ ich zainteresowanie penetrowaniem naszego rynku kapita³owego w tym roku bêdzie ros³o. Nadal przy tym, w obliczu postêpuj¹cej liberalizacji przep³ywów kapita³owych, silne i bezpoœrednie bêd¹ zwi¹zki pomiêdzy tendencjami na œwiatowym rynku a tym, co bêdzie dzia³o siê u nas. Wiêcej nawet – zwi¹zki te w wiêkszym stopniu determinowaæ bêd¹ notowania na naszej gie³dzie ni¿ procesy ekonomiczne i polityczne zachodz¹ce w kraju. A zatem zupe³nie odwrotnie ni¿ np. w Korei Po³udniowej czy Turcji, nie mówi¹c ju¿ o Brazylii, gdzie zasadnicze znaczenie bêdzie mia³a dynamika procesów wewnêtrznych. Dlaczego? Otó¿ w œwiecie realiów gospodarczych nic siê bardziej nie ró¿ni od podrêcznikowych ujêæ i modelowych prezentacji ni¿ sytuacja na rynkach kapita³owych. Te pierwsze podporz¹dkowane s¹ nieub³aganej logice matematycznej i dyscyplinie naukowego wnioskowania, tymi drugimi zaœ w ogromnej mierze rz¹dz¹ nastroje i emocje chwili. To sk³ania wielu analityków do poszukiwania nieistniej¹cych zwi¹zków miêdzy zjawiskami albo te¿ kreowanie takich pozornych zwi¹zków ex post. Gdyby 142

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

pierwsze robocze dni roku charakteryzowa³y siê znacz¹cym spadkiem, a nie wzrostem notowañ na Wall Street, to s³yszelibyœmy ogrom wyjaœnieñ, jak to oczekiwanie na pocz¹tek procesu prezydenta Clintona przed senatem wp³ynê³o na spadek kursów. Skoro jednak gie³da siê tym razem nie przejê³a, to dobrze, ¿e przynajmniej nie musimy czytaæ wyjaœnieñ odwrotnych. Gdyby u nas ceny akcji po Sylwestrze spad³y, to pewnie t³umaczono by to sporami wewn¹trz rz¹dz¹cej koalicji wokó³ bud¿etu. Skoro jednak start gie³dy okaza³ siê bardzo dobry, to nie akcentuje siê zwi¹zków miedzy brakiem dobrego bud¿etu a œredniookresowymi perspektywami rynku kapita³owego. Czego zatem mo¿na oczekiwaæ w 1999 roku? Czy trwaj¹cego boomu na gie³dach zachodnioeuropejskich i rych³ego przekroczenia mitycznej granicy 10 000 punktów, a potem dalszego, trwaj¹cego ju¿ pi¹ty rok z rzêdu wzrostu notowañ w Nowym Jorku? Otó¿ nie. By³by to b³¹d kalkulacji. Wiêcej nawet, by³by to dowód niezrozumienia istoty sprawy. Wall Street wejdzie nied³ugo w fazê bessy. Próby wyjaœniania hossy ostatnich lat, a zw³aszcza miesiêcy, solidnymi podstawami makroekonomicznymi (tzw. fundamentals) s¹ niew³aœciwe. Na nowojorskiej gie³dzie – w du¿o wiêkszym stopniu ni¿ w zachodniej Europie – mamy do czynienia z „balonem”. Tylko w czwartym kwartale zesz³ego roku ponad 100 miliardów dolarów przep³ynê³o, z motywów czysto spekulacyjnych, z rynku aktywów bankowych na rynek akcji. Mo¿e to potrwaæ jeszcze trochê, ale potem nast¹pi g³êboki spadek notowañ. I wcale nie dlatego, ¿e drastycznie pogorszy siê sytuacja w sferze realnej, nadchodz¹ca bowiem recesja w USA bêdzie stosunkowo ³agodna, jak te¿ i nie dlatego, i¿ pog³êbi siê i rozleje na œwiat kryzys brazylijski. Za³amanie na Wall Street nast¹pi tylko dlatego, ¿e wyœrubowanie Dow Jones powy¿ej 9 500 punktów nie jest w ¿adnej mierze uzasadnione popraw¹ sytuacji w sferze realnej. Przecie¿ raptem tylko 5 miesiêcy temu Dow Jones oscylowa³ wokó³ pu³apu 7 500 punktów, a od tego czasu nic na lepsze w amerykañskiej gospodarce siê nie zmieni³o. Dzisiaj zatem pora, aby na amerykañskiej gie³dzie sprzedawaæ. Rzecz w tym, ¿e tylko bardzo nieliczni zd¹¿¹. A gdzie kupowaæ? Otó¿ miêdzy innymi u nas. Na pozór paradoksalnie, bo te¿ bez zwi¹zku z relatywnie pogarszaj¹c¹ siê sytuacj¹ w sferze 143

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

realnej, WIG bêdzie w tym roku wyraŸnie rós³. Odwrotnie ni¿ w USA czy Brazylii u nas pocz¹tek roku jest zwiastunem ca³orocznej tendencji, oczywiœcie przy licznych „wzlotach i upadkach”. Nie zaszkodz¹ temu – do czasu – coraz powszechniej dostrzegane b³êdy polityki gospodarczej i ich piêtrz¹ce siê skutki, g³ównie g³êboki spadek tempa wzrostu dochodu narodowego, pogarszaj¹ca siê rentownoœæ produkcji, narastaj¹cy szybko deficyt rachunków obrotów bie¿¹cych oraz wytracanie dynamiki antyinflacyjnej w tym roku. Zanim to jednak przeniesie siê na oczekiwania inwestorów gie³dowych, sporo jeszcze oni ulokuj¹ na rynku kapita³owym. Do krajowych inwestorów wartkim strumieniem do³¹cz¹ te¿ zagraniczni. U nas bowiem, odwrotnie ni¿ w USA, wystêpuje ogólne niedoszacowanie wartoœci spó³ek gie³dowych i niektórych innych firm. Taki swoisty „antybalon”. Jeœli nawet amerykañski FED usi³owa³by spuœciæ trochê powietrza tej nadymanej spekulacyjnie koniunktury poprzez podniesienie stóp procentowych, co natychmiast wywo³a³oby recesje w USA, to i tak Dow Jones pójdzie w dó³, tyle ¿e mniej gwa³townie. Jeœli zaœ zdecyduje siê na dalsze obni¿enie stóp procentowych (co powinien uczyniæ), to „balon” pêknie. Uciekaj¹ce st¹d ciœnienie po czêœci pojawi siê u nas, a tak¿e na niektórych innych rynkach. Trzeba umieæ to wygraæ. Najlepiej sprzedaj¹c teraz w Nowym Jorku, a kupuj¹c w Warszawie. Waszyngton, 8 stycznia 1999

14. Karnawa³ w Rio Aczkolwiek brazylijski kryzys by³ w sposób oczywisty do przewidzenia, to jednak wydaje siê byæ dla wszystkich wielkim zaskoczeniem. Tak¿e dla Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego, który nazajutrz po dewaluacji reala wyda³ tylko zdawkowy komunikat, czekaj¹c na dalszy rozwój sytuacji i zastanawiaj¹c siê, co czyniæ w obliczu piêtrz¹cych siê trudnoœci. Podobnie post¹pi³ sekretarz skarbu Robert Rubin, a tak¿e prezydent Bill Clinton, który w tych dniach ma te¿ i inne k³opoty… Tutaj jednak – w MFW i w Waszyngtonie – sprawa brazylijskiego t¹pniêcia ma daleko szersze implikacje. Tym razem z niezwyk³¹ ostroœci¹ oceniana bêdzie nie tylko brazylijska polityka, ale tak¿e jej ukierunkowy144

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

wanie oraz finansowe wspieranie przez administracjê amerykañsk¹ i MFW. Dwa czynniki zadecydowa³y o olbrzymim zaanga¿owaniu siê USA i MFW w pakiet ratunkowy dla Brazylii. Po pierwsze, po za³amaniu w Azji Wschodniej i krachu w Rosji to w³aœnie Brazylia sta³a siê poligonem tocz¹cej siê batalii o to, kto ma racjê. Dyskusje wokó³ roli MFW i Banku Œwiatowego oraz wokó³ sposobów finansowania i kontrolowania tych instytucji trwaj¹. Zw³aszcza MFW, aby obroniæ swoj¹ pozycjê, musi udowodniæ, ¿e jego polityka siê sprawdza. Na tym samym zale¿y administracji prezydenta Clintona, a Brazylia mia³a to udowodniæ. Nawet za du¿e pieni¹dze. Ani jedni, ani drudzy nie s¹ wci¹¿ sk³onni przyznaæ, ¿e pope³niono powa¿ne b³êdy, g³ównie w wyniku nadmiernego rozregulowania œwiatowych rynków finansowych, braku koordynacji polityk kursów walut i wymuszania nierealistycznych dostosowañ bud¿etowych. Po drugie, zwi¹zki Brazylii oraz ca³ej Ameryki £aciñskiej z pó³nocnym s¹siadem s¹ daleko silniejsze ni¿ w wypadku innych „wy³aniaj¹cych siê rynków”. Kryzys i za³amanie w Brazylii uderza bezpoœrednio w interesy amerykañskich producentów i inwestorów. St¹d te¿ wysokie koszty wysi³ków skierowanych na pomoc dla tego kraju by³y ³atwo zaakceptowane w po³owie listopada 1998 roku. Szybko zmontowano wówczas pakiet na kwotê 41,5 miliardów dolarów. 18 miliardów pochodzi ze œrodków MFW, który w miêdzyczasie, po decyzjach kongresu amerykañskiego, uzyska³ wreszcie d³ugo oczekiwany zastrzyk mniej wiêcej na tak¹ sam¹ kwotê. 14,5 miliardów bierze siê z zobowi¹zañ oko³o 20 pañstw. W tej sumie jest 5 miliardów ze specjalnego funduszu utworzonego w amerykañskim Departamencie Skarbu. W odró¿nieniu od meksykañskiego pakietu sprzed czterech lat, który by³ asekurowany przez zastaw czêœci dochodów z eksportu ropy naftowej, tym razem ograniczono siê tylko do wysokiego oprocentowania, tj. 4 procent powy¿ej amerykañskich bonów skarbowych. Drogo. Pozosta³e 9 miliardów w³o¿y³ do pakietu BŒ i Miêdzyamerykañski Bank Rozwoju. A wszystko po to, aby podtrzymaæ bardzo zad³u¿on¹ gospodarkê. I to w okresie kulminacji kampanii wyborczej, która doprowadzi³a do reelekcji prezydenta Fernando Cardoso. On sam zaœ – œwietny sk¹din¹d fachowiec i by³y minister finansów, który wygra³ ponownie wybory m.in. 145

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

dziêki konsekwentnej polityce stabilnoœci reala – przygotowa³ wraz z ministrem finansów Pedro Malanem pakiet stabilizacyjny. By³o to pilne i konieczne, choæ ju¿ wtedy by³o na to za póŸno. Brazylia ma ponad 250 miliardów dolarów d³ugów do sp³acenia w najbli¿szym czasie, g³ównie kredytodawcom i inwestorom z USA. Deficyt bud¿etowy jest tak du¿y, ¿e w ¿aden sposób nie mo¿e byæ sfinansowany ze Ÿróde³ wewnêtrznych. Koszty obs³ugi d³ugu zagranicznego s¹ tak wielkie, ¿e to one tworz¹ ten deficyt. Pomimo to, zamiast podj¹æ zorganizowan¹ na wielk¹, miêdzynarodow¹ skalê restrukturyzacjê ca³ego d³ugu zagranicznego, zdecydowano, ¿e stabilizacjê mo¿na osi¹gn¹æ poprzez wysok¹ stopê procentow¹ przy stabilnym kursie i, oczywiœcie, g³êbokim, kolejnym „zaciskaniu pasa”. A trzeba pamiêtaæ, ¿e Brazylia to kraj o wielkich obszarach biedy i ogromnych rozpiêtoœciach dochodów. Pakiet z listopada 1998 roku zak³ada, ¿e wobec deficytu w granicach 7 procent PKB pierwotna nadwy¿ka dochodów nad wydatkami ma wynieœæ 2,6 procent w 1999 roku, 2,8 procent w 2000 roku oraz 3 procent w 2001 roku. Brazylijski rz¹d przez minione trzy miesi¹ce boryka³ siê z trudnoœciami zwi¹zanymi z wdro¿eniem pakietu. Wiele jego punktów wymaga³o akceptacji parlamentu, której nie uda³o siê uzyskaæ w pe³ni. Przede wszystkim rz¹d zobowi¹za³ siê w porozumieniu z MFW do redukcji wydatków tylko w tym roku o 7,3 miliarda dolarów oraz zwiêkszenia wp³ywów podatkowych o ponad 6 miliardów. Osi¹gniêcie tych celów nie jest ju¿ w tym roku mo¿liwe. Od pocz¹tku uwa¿am, ¿e by³o i jest to nierealne. Nie dziwi zatem decyzja o dewaluacji. Technicznie dokonana zosta³a ona podobnie jak w Rosji, poprzez poszerzenie pasma wahañ, ale de facto sprowadza siê do obni¿enia kursu reala. Brazylia post¹pi³a s³usznie. Tym bardziej, ¿e zdewaluowa³a reala, maj¹c jeszcze wysokie rezerwy, choæ ju¿ o jedn¹ trzeci¹ mniejsze ni¿ przed rokiem, kiedy to wynosi³y one 60 miliardów dolarów. Kryzys brazylijski jest niebezpieczny przede wszystkim dlatego, ¿e rozleje siê po s¹siednich pañstwach. I chocia¿ prezydent Argentyny Carlos Menem zastrzega³ siê, ¿e w jego kraju dewaluacji nie bêdzie, to jednak bêdzie. Sztywny kurs peso w ramach currency board jest ju¿ nie do utrzymania. Kryzys brazylijski zatem mo¿e prowadziæ do kryzysu kontynentalnego, nie pozostawiaj¹c na uboczu Ameryki Pó³nocnej. 146

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Teraz wiele zale¿y od reakcji rynku. Brazylia jest bardzo mocno wyeksponowana na fale odp³ywu i dop³ywy kapita³u. W tym tygodniu by³y dni, kiedy wycieka³o ponad miliard dolarów. Skorzystaæ na tym mo¿e tak¿e i nasz rynek kapita³owy, jeœli tylko polityka finansowa potrafi zatrzymaæ docieraj¹cy do nas kapita³. To jest mo¿liwe. W Rio zaœ, jak co roku o tej porze, wkrótce zaczyna siê karnawa³. Dziêki kryzysowi dla zagranicznych turystów bêdzie nawet taniej. I to jest jedyna pociecha. Waszyngton, 15 stycznia 1999

15. Rynki, polityka i ekonomia Logika procesów ekonomicznych jest nieub³agana. Nie uda³o siê jej oszukaæ w Indonezji, nie powiod³o siê w Rosji, to nie mo¿e i w Brazylii. Problem ten jest jednak¿e daleko szerszy. Nie chodzi tu bowiem tylko o te wielkie kraje ani te¿ o sporo innych gospodarek przechodz¹cych podobne trudnoœci. W istocie mamy do czynienia nie tyle z ³añcuchem kryzysów w grupie „wy³aniaj¹cych siê rynków”, ile z kryzysem samej koncepcji emerging markets. Dominuje uproszczone i podporz¹dkowane mo¿nym tego œwiata podejœcie do tej grupy pañstw. W krajach rozwiniêtych s¹ one postrzegane przede wszystkim jako wy³aniaj¹ce siê a to z Trzeciego Œwiata, a to z realnego socjalizmu nowe rynki kapita³owe. Maj¹ one s³u¿yæ korzystnym inwestycjom portfelowym, a zatem uwaga skupia siê g³ównie na kreowaniu po¿¹danych tendencji w odniesieniu do notowañ i kursów na rynkach finansowych, bez dostatecznej pieczy o to, co siê dzieje w sferze realnej. Najjaskrawszym przyk³adem takiego zwichniêcia jest Rosja, która wpierw by³a okrzyczana najlepszym rynkiem œwiata w 1997 roku, aby zaraz potem zas³u¿y³a sobie na miano rynku najgorszego. Faktycznie zaœ w obu tych latach, jeœli tylko spojrzeæ przez pryzmat procesów realnych, by³a to gospodarka bardzo z³a. Tak nale¿a³o j¹ postrzegaæ i wtedy, kiedy notowania sz³y szybko w górê, jak i wówczas, kiedy ich 147

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

notowania za³ama³y siê kompletnie, gdy¿ przez ca³y czas sfera realna grzêz³a w bardzo g³êbokim kryzysie. W neoliberalnym podejœciu do „wy³aniaj¹cych siê rynków” sfera realna jest zazwyczaj gdzieœ w tle, czêstokroæ pozostaj¹c niedocenian¹, a to co tam siê dzieje, bywa lekcewa¿one b¹dŸ traktowane jako mniej istotne. Faktyczna produkcja mo¿e spadaæ, jej rentownoœæ siê pogarszaæ, bezrobocie rosn¹æ i bieda pog³êbiaæ, a jednoczeœnie kursy walutowe i stopy procentowe mog¹ byæ tak ustawione, ¿e przez pewien czas inwestowanie w tak¹ gospodarkê – a dok³adniej w jej rynek kapita³owy – mo¿e byæ bardzo op³acalne. Do czasu. Otó¿ kr¹¿enie olbrzymiego p³ynnego kapita³u wokó³ gospodarek, które w³¹czaj¹ siê w nurt globalny poprzez daleko posuniêt¹ internacjonalizacjê i liberalizacjê, mo¿e im nie tylko pomóc, ale i zaszkodziæ. Kapita³ ten bowiem w zasadniczej mierze koncentruje swoj¹ uwagê na spekulacjach, a nie d³ugoterminowym inwestowaniu w sferê realn¹. Spekulacje te dla inwestorów zewnêtrznych i powi¹zanych z nimi miejscowych grup interesów s¹ tym bardziej op³acalne, im d³u¿ej udaje siê utrzymywaæ równoczeœnie w miarê stabilny kurs walutowy i wysokie realne stopy procentowe. Oczywiœcie, przy nieskrêpowanej wymienialnoœci pieni¹dza i liberalizowanym dostêpie inwestorów zagranicznych. St¹d tak silny nacisk na utrzymanie kursu rubla w okolicach 6 za dolara a¿ do lata 1998 roku, wczeœniejsze próby st³amszenia kursu indonezyjskiej rupii poni¿ej 4 000 za dolara, czy te¿ utrzymania do niedawna brazylijskiego reala na poziomie jemu równym. W ka¿dym z tych przypadków – a jest ich przecie¿ wiêcej – wartoœæ walut by³a przeszacowana, a próby utrzymywania ich wygórowanych kursów musia³y kosztowaæ mnóstwo. Cen¹ za to jest wysoka stopa procentowa, za co w koñcu p³ac¹ z jednej strony podatnicy (poprzez wy¿sze koszty obs³ugi swego d³ugu publicznego), z drugiej zaœ przedsiêbiorcy (poprzez wy¿sze koszty kredytu). Korzystaæ, aczkolowiek znowu do czasu tylko, mog¹ wszyscy, poniewa¿ takiej polityce towarzyszy relatywnie ni¿sza inflacja. Nadchodzi jednak chwila, kiedy trzeba urealniaæ kurs walutowy, co powoduje zaburzenia na rynkach. Inwestorzy, choæ nie tylko oni, bo 148

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

politycy czêsto tak¿e, panikuj¹ w takich okolicznoœciach. Jeœli w œlad za tym odp³yw kapita³u jest wa¿¹cy, to jednorazowa dewaluacja bynajmniej nie mo¿e przywróciæ bie¿¹cej równowagi; proces dewaluacji i towarzysz¹ca mu destabilizacja trwaj¹. Remedium na tego rodzaju zaburzenia nie jest ortodoksja MFW wed³ug znanych monetarystycznych recept. Jak pokazuje kraj po kraju, kryzys po kryzysie – w ró¿nych okolicznoœciach, w odmiennych uwarunkowaniach instytucjonalnych, na ró¿nych kontynentach – rzecz nie tylko w przejrzystoœci transakcji finansowych, dobrej regulacji rynków i zdrowych finansach publicznych. Nie mo¿na budowaæ dobrej koniunktury na spekulacjach, w oderwaniu od procesów realnych. Krótko: nie ma mowy o dobrym pieni¹dzu w z³ej gospodarce. Nie ma szans na trwaj¹ce nieustannie lukratywne interesy bez inwestowania w sferê produkcji. St¹d te¿ po serii kryzysów i nieuniknionym przeniesieniu siê ich nastêpstw tak¿e do sfery realnej pañstw najbogatszych nadchodzi wreszcie czas zweryfikowania dominuj¹cych doktryn ekonomicznych, które tkwi¹ u podstaw polityki rz¹dz¹cej œwiatem. Teraz trudno ju¿ bêdzie t³umaczyæ zawirowania na œwiatowych rynkach b³êdami lokalnymi. Mo¿na to by³o robiæ jeszcze w wypadku Indonezji i Rosji, ale w odniesieniu do Brazylii i innych pañstw Ameryki Po³udniowej bêdzie trudniej o akceptacjê takich interpretacji. W tym ostatnim bowiem wypadku wiernie przestrzegane by³y recepty neoliberalnego monetaryzmu. Zak³ada on, ¿e stabilizacja finansowa jest najwa¿niejsza i zasadniczo sama z siebie z czasem powinna wymusiæ poprawê efektywnoœci mikroekonomicznej i konkurencyjnoœci. Inne dzia³ania zatem, w tym interwencjonizm pañstwa poprzez politykê handlow¹ i przemys³ow¹ oraz instytucjonalna obudowa rynku, mia³yby byæ nieistotne. A tak nie jest. Myœlê przeto, ¿e nadchodzi czas g³êbszej korekty nie tylko doraŸnych polityk gospodarczych, ale równie¿ doktryn ekonomicznych. Tak jak wspó³czesny monetaryzm rodzi³ siê i pocz¹³ braæ górê wówczas, gdy keynesizm stawa³ siê coraz mniej skuteczny, tak teraz górê zacznie braæ ekonomia instytucjonalna. Szkoda tylko, ¿e takim kosztem. Waszyngton, 22 stycznia 1999 149

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

16. Kolizje i intrygi Amerykañskie widzenia œwiata jest wci¹¿ doœæ stereotypowe. Nadal dominuje przekonanie, ¿e nic dobrego nie mo¿e siê staæ bez USA i zaanga¿owania Amerykanów. Jeœli œwiat zmienia siê na lepsze, to z pewnoœci¹ musi tak siê dziaæ za ich spraw¹, a jeœli gdzieœ dzieje siê Ÿle to dlatego, ¿e Amerykanie nie zjawili siê tam na czas. Nawet przy okazji wizyty papie¿a w St. Louis prezydent Clinton nie omieszka³ podziêkowaæ Janowi Paw³owi II za jego znacz¹cy wk³ad do zmiany duchowego oblicza i systemu wartoœci w Europie Wschodniej, jakby papie¿ w naszej czêœci œwiata realizowa³ jak¹œ ich, amerykañsk¹ misjê. A ciekawsze by³oby, gdyby goszcz¹c papie¿a prezydent USA ustosunkowa³ siê nie do ocen charakteru zmian w krajach posocjalistycznych, ale odniós³ siê do jego myœli wypowiedzianej kilka dni wczeœniej w Meksyku. Otó¿ papie¿ stwierdzi³, ¿e nie mo¿na godziæ siê z tym, aby globalizacja i kapitalizm ³¹czy³y siê z narastaj¹cymi nierównoœciami spo³ecznymi, szerz¹c¹ siê w wielu miejscach œwiata bied¹ oraz niesprawiedliwoœci¹ spo³eczn¹. Niestety, mimo wagi s³ów papie¿a i ich noœnoœci, tak siê nie dzieje. Nie tylko w Ameryce £aciñskiej, ale równie¿ w USA, tak za czasów republikanów, jak i obecnie pod rz¹dami demokratów. Kapitalizm ogarniaj¹cy ca³y prawie œwiat musi w obecnej fazie swego rozwoju przynieœæ dalsze pog³êbianie siê nierównoœci. I nic tu nie pomog¹ wezwania nawet najwiêkszych autorytetów, gdy¿ tak w³aœnie dzia³aj¹ wewnêtrzne mechanizmy redystrybucyjne wolnego rynku. Móg³ przekonaæ siê o tym równie¿ papie¿, porównuj¹c biedê Meksyku z bogactwem USA. Zmiana takiego stanu rzeczy wymaga istotniejszej przebudowy miêdzynarodowego ³adu ekonomicznego. Na pewno trzeba do tego wzywaæ, ale jeszcze bardziej niezbêdna jest wola polityczna tych, co decyduj¹. A niepomiernie wiêcej ma do powiedzenia, a dok³adniej do zrobienia, Waszyngton ni¿ Watykan. Myœlê jednak, ¿e coœ powoli i tu siê zmieni. Nie dlatego, ¿e wzywa do tego papie¿, ale z tej przyczyny, i¿ coraz bardziej narastaæ bêd¹ w¹tpliwoœci co do obecnego ³adu rz¹dz¹cego gospodark¹ globaln¹. A to na tle kryzysu, który nie tylko dotyka biednych, ale ostatnio coraz dotkliwiej tak¿e bogatych. 150

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Ci ostatni tym pierwszym niby zawsze chc¹ pomóc. Z tak¹ wielk¹ fal¹ pomocy krajom posocjalistycznym mamy do czynienia od dziesiêciu lat. Jednak¿e wci¹¿ nie ma jasnoœci co do jej skali i beneficjantów. Nie wiadomo w wielu wypadkach, kto komu pomóg³ i w czym? Brak jest g³êbszych studiów co do efektywnoœci tej pomocy, szacowanej w sumie ju¿ na setki miliardów dolarów. Na tym tle prawdziwie rewelacyjna jest ksi¹¿ka profesor Janine Wedel pt. „Kolizje i intrygi. Dziwny przypadek zachodniej pomocy dla Europy Wschodniej 1989-1998” (Collision and Collusion. The Strange Case of Western Aid to Eastern Europe 1989-1998, St. Martin Press, New York, s. 286). W oparciu o bardzo bogate studia i wnikliw¹ analizê – prowadzon¹ z werw¹ z pozycji antropologa, a nie ekonomisty czy finansisty – autorka pokazuje pokrêtne czêsto drogi, którymi p³ynê³y pieni¹dze, a z nimi ludzie, koncepcje, idee. A pieni¹dze p³ynê³y nie tylko w jedn¹ stronê. Dobrze udokumentowane w wyniku studiów i dziêki ponad tysi¹cu rozmów przeprowadzonych w wielu krajach obserwacje pokazuj¹, ¿e ogrom œrodków dostarczanych w ramach pomocy by³ przechwytywany przez dobrze ustawione osoby i instytucje, czêstokroæ tak¿e z piedesta³u politycznego. Spektakularnym przyk³adem jest sprawa wykorzystywania przez grupê rosyjskich polityków zajmuj¹cych siê finansami publicznymi i prywatyzacj¹ oraz ich doradców z Harwardzkiego Instytutu Miêdzynarodowego Rozwoju wielu milionów dolarów z funduszu pomocy USAID. Dzia³o siê to niezgodnie z przeznaczeniem i w celach czysto prywatnych, poprzez wykorzystywanie wewnêtrznych informacji dla lukratywnych transakcji na rynku kapita³owym i intratnych kontraktów prywatyzacyjnych. Ciekawe, ¿e sprawa ta wci¹¿ nie znajduje w³aœciwego nag³oœnienia – choæby takiego jak wystêpki w ³onie Miêdzynarodowego Komitetu Olimpijskiego. Daleko wiêcej jest przyk³adów dobrze ukierunkowanych transferów finansowych, jak udzia³ Unii Europejskiej w programach rozwoju wielu przygranicznych regionów czy dzia³ania budapesztañskiego centrum ochrony œrodowiska. Œrodki z USA wraz z doradztwem prawnym pomog³y w kilku krajach w rozwoju tzw. ma³ej przedsiêbiorczoœci. Komentuj¹c tezy i opinie autorki na seminarium na George Washington University skupi³em jednak uwagê na sprawach ogólnych, zw³aszcza na stronie makroekonomicznej, jak i techniczne zaanga¿owanie Zachodu w na151

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

sz¹ transformacjê. W nasz¹, bo to my j¹ robimy, choæ wielu Amerykanów nadal jest przekonanych, ¿e to ich pomys³y i ich robota. Otó¿ uwa¿am, ¿e skutecznoœæ pomocy zawsze zale¿y od obu stron; trzeba umieæ dawaæ i trzeba umieæ braæ. Tak jednak¿e, aby s³u¿y³o to sensownym reformom i d³ugofalowemu rozwojowi, a nie jakimœ w¹skim grupom interesu, partiom przychylnym sponsorom czy te¿ podporz¹dkowanym im mediom. Dalej, nie mo¿na traktowaæ jako pomocy inwestycji. A wiele z tego, co do nas dop³ynê³o z szyldem „AID”, w istocie by³o wyrafinowan¹ form¹ wysoko op³acalnych lokat czy te¿ szczególnym rodzajem inwestycji w kapita³ ludzki. Nie bez powodu ogrom œrodków, przy silnym nacisku politycznym, by³ i nadal jest kierowany na „pomoc” w prywatyzacjê przede wszystkim sektora finansowego. Prywatyzacjê banków, telekomunikacji i sektora energetycznego Zachód wspiera³ na du¿o wiêksz¹ skalê ni¿ walkê z ubóstwem. Pomoc¹ te¿ nie s¹ po¿yczki MFW, BŒ czy EBOiR. To s¹ oprocentowane, zwrotne kredyty, udzielane zreszt¹ na bardzo twardych warunkach. Natomiast trzeba umieæ doceniæ pomoc techniczn¹ okazywan¹ przez te i inne organizacje miêdzynarodowe, œwiat³ych ekspertów rozumiej¹cych realia transformacji, wiele rz¹dów pañstw OECD, liczne organizacje pozarz¹dowe. Z takiej pomocy trzeba wszak¿e umieæ korzystaæ, stawiaj¹c w³aœciwe pytania i nie zawsze s³uchaj¹c wszystkich odpowiedzi. Tak wiêc na zachodniej pomocy dla wschodniej Europy jedni wyszli dobrze, choæby Estonia, drudzy fatalnie, zw³aszcza Rosja. Inni, jak Ukraina, maj¹ wci¹¿ jeszcze szansê tego unikn¹æ. Polska, pomimo wielu incydentów, o których tak¿e mowa w ksi¹¿ce Wedel, skorzysta³a z tej pomocy najwiêcej. Z wielu powodów. Po pierwsze dlatego, ¿e by³a pierwsza. Po drugie dlatego, i¿ jest geopolityczne wa¿na. Po trzecie, poniewa¿ jest du¿ym „wy³aniaj¹cym siê rynkiem”. Po czwarte, poniewa¿ uzyska³a jako jedyny kraj regionu pomoc najwiêksz¹, tj. redukcjê zagranicznego d³ugu. Wreszcie po pi¹te – co najwa¿niejsze – z tego powodu, ¿e umieliœmy prowadziæ w tej materii m¹dr¹ politykê. I jeœli przy okazji ktoœ siê „na boku” dorobi³, a wiele strumyków p³yn¹cej „pomocy” by³o faktycznie bardzo op³acalnymi inwestycjami dobroczyñców, to i tak saldo jest dla nas korzystne. Teraz pora pomagaæ ju¿ sobie samemu, ale tak¿e innym. Choæby dobrze u nich inwestuj¹c. Waszyngton, 29 stycznia 1999 152

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

17. Przemeblowanie Minione dziesiêæ lat zmieni³o oblicze œwiata. Ktoœ móg³by powiedzieæ, ¿e zmienia siê ono nieustannie, ale ostatnia dekada jest pod tym wzglêdem szczególna. Z kilku powodów. Zmieni³a siê mapa niema³ego kawa³ka œwiata. W wielu domach wci¹¿ jeszcze widniej¹ nañ stare kontury, dziœ ju¿ o znaczeniu historycznym. Moj¹ najnowsz¹ ksi¹¿kê, która wkrótce siê uka¿e, pt. „Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji”, otwiera w³aœnie taka stara, a zamyka nowa mapa. Dla nas wszystkich najwa¿niejsza jest ustrojowa transformacja zwi¹zana z wprowadzeniem spo³ecznej gospodarki rynkowej. Na ile bêdzie ona spo³eczna i jak konkurencyjny bêdzie to w koñcu rynek, to siê jeszcze oka¿e, jednak¿e postêp dokonany w tej mierze jest niew¹tpliwy. Warto siê od czasu do czasu nad tym zastanowiæ, a zawsze najlepsz¹ okazj¹ ku temu s¹ rocznice. Takie jak dzisiaj, kiedy to mija w³aœnie dziesiêæ lat od Okr¹g³ego Sto³u. Wtedy sta³o siê kilka rzeczy. Po pierwsze, udowodniono, ¿e najlepszym sposobem przezwyciê¿ania ró¿nic pogl¹dów i interesów jest dialog. Jakby nie wydawa³o siê to oczywiste, nie by³o to tak jasne dla wszystkich i wszêdzie ani wtedy, ani teraz. Tej lekcji zatem trzeba uczyæ siê nadal. Przypadkowo tak siê sk³ada, ¿e tak¿e u nas, w Polsce, kiedy to w³adza zastanawia siê, czy z demonstruj¹cymi rolnikami lepiej rozmawiaæ czy te¿ mo¿e walczyæ. Dylematów podobnych nie brakuje równie¿ i gdzie indziej. W Rumunii trzeba rozmawiaæ z górnikami, bo gdy w roku 1990 i 1991 nie rozmawiano, kosztowa³o to wiele. Do Francji zapraszani s¹ – nie bez trudnoœci i przy uciekaniu siê do groŸby u¿ycia si³y – Serbowie i Albañczycy z Kosowa. W Moskwie premier Jewgienij Primakow proponuje wypracowanie konsensusu w trójk¹cie: prezydent – rz¹d – parlament po to, aby ten pierwszy nie chcia³ ju¿ strzelaæ do tego trzeciego. W Chinach zaœ nadal rozbie¿noœci rozwi¹zuje siê bez tego rodzaju dialogu, ale i tam do tego z czasem dojdzie. Po drugie, zrozumiano, ¿e rozwi¹zanie piêtrz¹cych siê trudnoœci gospodarczych nie jest mo¿liwe bez stworzenia ku temu odpowiednich podstaw politycznych. W³aœnie polski Okr¹g³y Stó³ unaoczni³ to innym 153

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

krajom regionu, które – choæ bez uciekania siê do naszego oryginalnego podejœcia – posz³y w tym samym kierunku. Jedni „po czesku”, realizuj¹c swoj¹ „aksamitn¹ rewolucjê”, inni „po rumuñsku”, przy ma³ej dozie dialogu, a sporej przemocy. Po trzecie, zrozumiano, choæ mo¿e nie wszyscy, ¿e nie ma ³atwych recept na przezwyciê¿enie trudnoœci gospodarczych. Mo¿e nie tyle sam proces debat wokó³ Okr¹g³ego Sto³u to wykaza³, ale to, co nast¹pi³o potem. Szybko bowiem okaza³o siê, ¿e wiele postulatów formu³owanych przy tym „narodowym meblu” jest nieracjonalnych. Na dobr¹ sprawê nikt do tej pory nie przeanalizowa³ pod tym k¹tem tego, co wówczas postanowiono. A warto, reperkusje bowiem wczesnych decyzji wci¹¿ daj¹ o sobie znaæ w sposobie myœlenia o sprawach gospodarczych i w wielu dzia³aniach polityki gospodarczej. Aczkolwiek jakoœæ oferty sformu³owanej w odniesieniu do polityki gospodarczej, trzeba przyznaæ, nie by³a najlepsza, bynajmniej nie wolno lekcewa¿yæ znaczenia koñcowego dokumentu w tej materii. Uwa¿am, ¿e du¿o wa¿niejszy w tym wypadku by³ sam proces, debata, artyku³owanie i œcieranie siê argumentów ni¿ zapisany w koñcowym dokumencie kompromis. Bo choæ w rzeczywistoœci by³ to kompromis, to jednak w kilku kluczowych sprawach zosta³ narzucony groŸb¹ odejœcia od sto³u, a strach przed tym by³ silniejszy ni¿ waga rozs¹dku ekonomicznego. Najjaskrawszym przejawem tego by³o narzucenie przez „Solidarnoœæ” powszechnej, pe³nej indeksacji ex post, co w warunkach g³êbokich niedoborów przy równoczesnej liberalizacji cen ¿ywnoœci musia³o prowadziæ wprost do hiperinflacji. Dziœ warto te¿ zrozumieæ, ¿e tak naprawdê to bardziej w kierunku, który z dzisiejszej perspektywy oceniany jest jako reformatorski, par³ ówczesny rz¹d. Natomiast opozycja, z bardzo mocnym w jej ³onie nurtem zwi¹zkowym, wiele z tych wysi³ków reformatorskich, zmierzaj¹cych w stronê dalszej liberalizacji i deregulacji, po prostu blokowa³a. Tak wiêc na efekty debat wyraŸne piêtno wywar³ populizm, którego by³o za du¿o, zaœ liberalizmu by³o wtedy za ma³o. Najbardziej wszak¿e brakowa³o pragmatyzmu, a to z pewnoœci¹ dlatego, ¿e opozycji nie zawsze chodzi³o o to, aby rz¹d zrobi³ coœ dobrze, tylko czasami o to, aby czegoœ nie by³ w stanie póŸniej uczyniæ. I choæ o ten pragmatyzm zabiegali obaj wspó³przewodnicz¹cy debat ekonomicz154

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

nych – profesorowie W³adys³aw Baka i Witold Trzeciakowski – to jednak rozstrzygniêcia zapada³y w cieniu spraw bardziej zasadniczych, fundamentalnych z punktu widzenia polityki. Okr¹g³y Stó³ by³ mo¿liwy nie tylko dlatego, ¿e doros³y do tego ówczesne elity polityczne, ale równie¿ i z tej przyczyny, i¿ dojrza³ do tego trwaj¹cy ju¿ w Polsce od wielu lat proces g³êbokich reform gospodarczych. Widzê to szczególnie teraz, nawet jeszcze wyraŸniej ni¿ dziesiêæ lat temu, gdy zasiada³em przy Okr¹g³ym Stole. Co ciekawe, rzuca siê to w oczy nie tylko z perspektywy Moskwy czy Kijowa, gdzie brak wczeœniejszych reform rynkowych bardzo utrudnia transformacjê systemow¹, ale tak¿e z Berlina. Tam wci¹¿ jeszcze jest Wschód, a w niektórych granicz¹cych z nami landach sytuacja jest chyba nawet mniej korzystna ni¿ w Polsce. I to te¿ dlatego, ¿e w NRD nie by³o takich reform, jakie my jednak przeprowadziliœmy w latach osiemdziesi¹tych. Rocznica ta jest zatem dobr¹ sposobnoœci¹ do docenienia znaczenia tamtych reform. Nie by³oby póŸniejszych sukcesów polskiej gospodarki a¿ na tak¹ skalê, gdyby nie reformatorski kurs wdra¿any przez profesorów Bakê i Sadowskiego, a tak¿e grono wielu innych reformatorów, jak po stronie ekonomicznej – profesor Czes³aw Bobrowski czy te¿ po stronie politycznej – genera³ Wojciech Jaruzelski. A lekcja na przysz³oœæ? Có¿, sprawnie dzia³aj¹ca demokracja nie potrzebuje okr¹g³ych sto³ów. Nasza jednak, niestety, najsprawniejsza wci¹¿ nie jest, choæ system polityczny tak¿e zosta³ gruntownie przemeblowany, bardziej nawet ni¿ instytucjonalna obudowa gospodarki. Coœ jeszcze zosta³o jednak¿e do zrobienia, skoro znowu trzeba wysy³aæ policjê na szosy, niekoniecznie w charakterze drogówki. Warszawa, 5 lutego 1999

18. Z Eurolandu do Disneylandu Tak¿e w epoce globalnej gospodarki i elektronicznej poczty podró¿e kszta³c¹. Wiêcej jest wtedy okazji do obserwacji i porównañ, do konfrontacji i wniosków. Patrz¹c na œwiat przez pryzmat kolejnej, krótkiej podró¿y, widzê, ¿e tych œwiatów nadal jest wiele. Co ciekawe, wiele jest ich 155

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

te¿ po jego najbardziej rozwiniêtej stronie – w Europie Zachodniej i Ameryce Pó³nocnej. Daleko posuniête ujednolicenie systemów gospodarczych i zbli¿enie poziomów rozwoju nie jest w stanie zatrzeæ nadal wystêpuj¹cych ró¿nic. Pomimo niebywa³ej liberalizacji, przep³ywu idei, ludzi, kapita³u i towarów wiele spraw wci¹¿ inaczej ma siê po obu stronach Atlantyku. Po pierwsze dlatego, ¿e nieprzezwyciê¿alne pozostaj¹ pewne ró¿nice interesów. Po drugie zaœ, nadal wyraŸne s¹ odmiennoœci kulturowe. Ró¿nice interesów przejawiaj¹ siê w wielu sferach, przy czym rozbie¿noœci na tle politycznym s¹ ostatnimi laty mniejsze ni¿ te o ekonomicznym pod³o¿u. W Pary¿u ³atwo dostrzec mo¿na, ¿e kierowany przez socjalistów rz¹d premiera Jospina próbuje do polityki ekonomicznej podejœæ inaczej ni¿ poprzednicy i inaczej ni¿ administracja prezydenta Clintona. Dotyczy to nie tylko polityki wewnêtrznej – zw³aszcza w sferze rynku pracy i os³ony socjalnej – ale te¿ spojrzenia na scenê miêdzynarodow¹. Francja teraz bardziej ni¿ onegdaj jest sk³onna przeciwstawiæ siê amerykañskiej gospodarczej dominacji, tak jak kiedyœ robi³a to w odniesieniu do kulturowego „wyzwania amerykañskiego”. Chodzi zw³aszcza o narastaj¹ce wœród elit w³adzy przekonanie, ¿e dotychczasowy miêdzynarodowy ³ad finansowy (choæ ostatnio jakby ba³agan) powinien ulec zmianie. Francuzi silnie popieraæ bêd¹ starania, aby tworzyæ bardziej stabilny system walutowy, wspieraj¹c w tym celu „swoje” euro w odniesieniu tak do dolara, jak i jena. We Frankfurcie i Berlinie, pod rz¹dami kanclerza Schrödera, te¿ czuæ inne powiewy. Minister finansów Lafontaine oficjalnie popiera zamys³ sprzeda¿y czêœci z³ota z rezerw MFW w celu sfinansowania redukcji zad³u¿enia najubo¿szych pañstw œwiata. Kanclerz oœwiadczy³, ¿e Niemcy zredukuj¹ zad³u¿enie tych krajów wobec siebie jednostronnie, nawet jeœli Bank Œwiatowy i USA nie uczyni³yby tego wraz z nimi. Teraz Waszyngton ju¿ bêdzie musia³ poprzeæ ten zamys³, gdy¿ inicjatywa zmniejszania ciê¿aru zad³u¿enia w ramach projektu HIPC, do tej pory wdra¿ana przez grupê G-7, nie sprawdza siê. Prezes BŒ ju¿ opowiedzia³ siê za szybsz¹ i wiêksz¹ redukcj¹ zad³u¿enia. W Amsterdamie, finansowym centrum kraju daleko mniejszego, te¿ patrzy siê z wiêksz¹ otwartoœci¹ i gotowoœci¹ dokonania zmian architektury œwiatowego systemu finansowego. I to nie tylko ze wzglêdu na sentymenty ideologiczne, ale poniewa¿ ta ma³a gospodarka bardzo jest 156

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

uzale¿niona od tego, co siê w œwiecie dzieje, ale zarazem niedu¿y ma na to wp³yw. Teraz (choæ zdarza siê tam, ¿e w ministra finansów rzucaj¹ tortem…) mo¿liwoœci oddzia³ywania s¹ wiêksze dziêki sile euro. Nie tylko w tych trzech zachodnioeuropejskich metropoliach przygotowuje siê czerwcowy szczyt grupy G-7 (z Rosj¹ G-8) w Kolonii. Jego waga roœnie w obliczu trwaj¹cej rezydencji Niemiec w Unii Europejskiej oraz faktu, ¿e w 13 spoœród 15 pañstw UE obecnie rz¹dz¹ formacje na lewo od centrum. I to siê coraz bardziej czuje tak¿e w roz³o¿eniu akcentów wskazuj¹cych kierunki modyfikacji œwiatowego systemu finansowego oraz jego instytucjonalnej obudowy, tj. obowi¹zuj¹cych regu³ gry i zabezpieczaj¹cych je instytucji. Po tym szczycie coœ te¿ zmieni siê po drugiej stronie oceanu, g³ównie w sposobie funkcjonowania MFW i BŒ, gdzie UE i czo³owe pañstwa europejskie bêd¹ chcia³y i mog³y jeszcze wiêcej powiedzieæ i zrobiæ. Francuzom i Niemcom, a tak¿e Brytyjczykom i W³ochom zale¿y na ograniczeniu stopnia uzale¿nienia przep³ywu kapita³u od tego, na co nie maj¹ sami dostatecznego wp³ywu, a co zarazem pog³êbia nierównomierny podzia³ dochodów w skali œwiatowej, destabilizuj¹c uk³ad globalny. Zale¿y im te¿ na zwiêkszeniu pomocy bogatych krajów dla biednych, a transfery te spad³y w ostatnich latach z 0,33 do 0,22 procent PKB. Mia³ to zast¹piæ dop³ywaj¹cy szybciej kapita³ prywatny. Wiemy jednak, ¿e jego niebagatelna czêœæ ucieka, a niekiedy panikuje, wprowadzaj¹c ponownie w obszary nêdzy ogromne rzesze ludzi w wielu krajach, tak¿e tak wielkich i – wydawa³oby siê – ju¿ na krawêdzi wyrwania siê z ubóstwa, jak np. Indonezja, Rosja czy Brazylia. Po drugie, niezatarte s¹ nadal kulturowe ró¿nice miêdzy Europ¹ a Ameryk¹. Nie chodzi tu tylko o to, ¿e zupe³nie innej muzyki s³ucha siê i inne filmy ogl¹da w Nowym Jorku i w Pary¿u, a nawet na pok³adzie jumbo-jetów Delty i Air France, Amerykanie bowiem – w odró¿nieniu od Europejczyków – pokazuj¹ tylko swoje. Nie chodzi te¿ o to, ¿e ¿aden z parlamentów europejskich nie drêczy³by swego prezydenta, dostarczaj¹c telewizji przy okazji zanudzaj¹cy publicznoœæ codzienny serial. Dobrze, ¿e wreszcie siê koñczy przegran¹ konserwatywnych republikanów. Rzecz w tym, ¿e nie jest to do koñca ten sam system wartoœci i mo¿na mieæ wra¿enie, ¿e jednak Europejczycy s¹ bardziej solidarni i wra¿liwsi 157

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

spo³ecznie ni¿ Amerykanie. To bêdzie teraz dawaæ o sobie znaæ coraz silniej w œwiatowej polityce. Te dwa œwiaty wci¹¿ bêd¹ siê przenikaæ i wzbogacaæ, ale równie¿ dyskutowaæ i rywalizowaæ. Wzajemna fascynacja trwa, zw³aszcza ¿e tak wiele siê zmienia. W Berlinie, na Unter der Linden, powstanie wkrótce nowa polska ambasada. Pieni¹dze ju¿ s¹, zgoda na budowê ma byæ. Nieopodal, tu¿ za Bram¹ Brandenbursk¹, Amerykanie wznios¹ swoj¹, du¿o wiêksz¹, jak przysta³o. Problem w tym, ¿e ulica biegnie za blisko, co jest sprzeczne z ich wymogami bezpieczeñstwa. Chc¹ wiêc, by przesun¹æ nieco Bramê Brandenbursk¹. Najlepiej od razu do Disneylandu. Los Angeles, 12 lutego 1999

19. Gaucho i kowboje Okazuje siê, ¿e tak¿e w twardych realiach finansowych w³aœciwe s³owa wypowiedziane we w³aœciwym czasie przez w³aœciwych ludzi znacz¹ wiele. Co ciekawe, mog¹ one na te realia wp³ywaæ zgodnie z intencjami ich autorów, a wbrew doœæ powszechnym oczekiwaniom wynikaj¹cym sk¹din¹d z rzetelnej analizy faktów i prawid³owej oceny wystêpuj¹cych tendencji. Tak w³aœnie dzieje siê ostatnio z wrzaw¹, jaka zosta³a wywo³ana wokó³ losów argentyñskiego peso. A to przecie¿ po brazylijskim realu najwa¿niejsza waluta Ameryki Po³udniowej. Co wiêcej, losy peso mog¹ mieæ istotny wp³yw na zachowanie siê innych walut, nawet w krajach tak odleg³ych, jak Hongkong i Chiny, Polski nie wy³¹czaj¹c. Kiedy to tylko stabilnoœæ brazylijskiego reala zosta³a za³amana – wskutek dokonanej pod ciœnieniem rynku dewaluacji i potem up³ynnienia kursu wobec kryzysu w obs³udze d³ugu publicznego – pojawi³y siê od razu spekulacje o nieuchronnoœci korekty w dó³ równie¿ kursu peso. Wydawa³oby siê to uzasadnione, zwa¿ywszy na znaczny stopieñ zintegrowania obu gospodarek. S¹ one mocno ze sob¹ zwi¹zane w ramach ugrupowania Mercosur, co przejawia siê m.in. w a¿ 40-procentowym udziale Brazylii w obrotach handlowych po³udniowego s¹siada oraz doœæ silnym przenikaniu siê tendencji wystêpuj¹cych na obu rynkach kapita³owych. Najczêœciej notowania w Sao Paulo i Buenos Aires zmieniaj¹ siê w tym 158

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

samym kierunku i w podobnym stopniu. I tak podczas pierwszych dwu miesiêcy tego roku, licz¹c w dolarach, notowania na gie³dzie brazylijskiej spad³y o oko³o 17, a na argentyñskiej o oko³o 12 procent, choæ tendencje tak w sferze realnej, jak i w odniesieniu do rynku d³ugu s¹ inne. O ile Brazylia ju¿ w trzecim kwartale 1998 roku odnotowa³a spadek PKB o 0,1 procent, to w Argentynie rós³ on w tym czasie jeszcze o 2,9 procent. Argentyna wszak¿e ma zakotwiczony kurs peso wed³ug sztywnego parytetu 1:1 do dolara USA. Emisja krajowego pieni¹dza dokonywana jest w ramach regulacji typu currency board, co oznacza, ¿e nie ma tam banku centralnego w klasycznym znaczeniu, a ekspansjê monetarn¹ œciœle okreœlaj¹ rezerwy pieni¹dza zagranicznego. Wynosz¹ one obecnie prawie 25 miliardów dolarów, nieco wiêcej ni¿ rok temu. Przy takim rozwi¹zaniu poda¿ krajowego pieni¹dza jest œciœle limitowana i nie podlega decyzjom (a wiec i presji) politycznym. Jest to rozwi¹zanie doœæ szczególne, wystêpuj¹ce tylko w kilku pañstwach, w ka¿dym z innego powodu. Currency board ma jeszcze Hongkong i – w naszym regionie – Estonia (najd³u¿ej), Litwa (odchodzi od tego), Bu³garia (od niedawna) i Boœnia i Hercegowina (w ramach rekonstrukcji po konflikcie lokalnym). W takim kontekœcie w Argentynie nie mo¿e dojœæ do dewaluacji w tym znaczeniu, jak mia³o to miejsce w Brazylii i wielu innych krajach wczeœniej (zw³aszcza seria dewaluacji w Azji Po³udniowo-Wschodniej w latach 1997-98) czy bezpoœrednio potem (ostatnio w Ekwadorze, który od razu te¿ up³ynni³ kurs sucre). Musia³oby bowiem dojœæ wpierw do zarzucenia currency board. Teoretycznie, oczywiœcie, mo¿na zawiesiæ te instytucje, zdewaluowaæ kurs i wprowadziæ ponownie, ale to nie mia³oby sensu, gdy¿ currency board polega na wiarygodnoœci polityki i w³adz, gwarantuj¹cych tym rozwi¹zaniem, ¿e kurs siê nie mo¿e zmieniæ. Chodzi w³aœnie o to, aby nie podlega³ manipulowaniu w ¿adnych warunkach. W¹tpliwoœci jednak, czy uda utrzymaæ siê to rozwi¹zanie, s¹ powa¿ne. Sam je te¿ ju¿ tu przedstawia³em. Dzisiaj wszak¿e nie chodzi tylko o kumuluj¹ce siê krótkookresowe koszty obrony currency board. Koszty te to du¿e i wci¹¿ rosn¹ce bezrobocie, wyraŸna tendencja do zwalniania tempa wzrostu, no i wysokie koszty pozyskania pieni¹dza. Przy rocznej inflacji, w styczniu tylko 0,5 procent, krótkoterminowa stopa procentowa wynosi a¿ 8 procent. Chodzi tak¿e o wiarygodnoœæ w³adz. W roku wybo159

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

rów prezydenckich o to toczy siê przede wszystkim walka. Faktem bezsprzecznym jednak¿e jest, ¿e sztywny kurs peso przez ostatnie lata przyniós³ tak upragnion¹ stabilizacjê finansow¹, choæ batalia nie jest jeszcze bynajmniej zakoñczona. A problem z currency board – wszêdzie i zawsze, gdy ono funkcjonuje – polega nie tylko na tym, jak to utrzymaæ, ale jak z tego wyjœæ? I tu, w sytuacji, gdy oczekiwano na pêkniêcie currency board utrzymuj¹cego na niezmiennym poziomie nominalny kurs peso, nieoczekiwanie prezydent Carlos Menem i jego szef gospodarki – Roque Fernandez – og³osili œwiatu, ¿e pójd¹ jeszcze dalej. Nie tylko peso ma byæ nadal zwi¹zane na sztywno z dolarem, ale wrêcz pieni¹dz kowbojów z Pó³nocy mia³by zast¹piæ w pe³ni walutê gaucho z Po³udnia. Najbardziej frapuj¹ce jest to, ¿e tê supozycjê potraktowano, jeœli nie do koñca serio, to przynajmniej nie zdyskredytowano jej od razu. Dyskutuje siê o tym, wypowiadaj¹ siê organizacje, eksperci, publicyœci. A w Argentynie zamiast spieraæ siê o to, czy dewaluowaæ jak w Brazylii, czy te¿ nie, k³ótnie tocz¹ siê wokó³ tego, czy mo¿na mieæ cudzych bohaterów na w³asnych pieni¹dzach? Jak s¹ lepsze, to dlaczego nie? W taki oto sposób dokonano, na czas przynajmniej jakiœ, swoistej ucieczki do przodu, no bo przecie¿ s³owa cudów nie czyni¹. Mog¹ jednak, jak siê okazuje, bardzo zasadniczo zmieniæ charakter oczekiwañ, a to ju¿, jeœli nie cud, to pewne faktyczne zmiany uczyniæ mo¿e. Tak te¿ sta³o siê w wypadku dyskusji o wprowadzeniu dolara do obiegu w Argentynie. Teraz ani w³adze USA (nikt ich o to wczeœniej nie pyta³), ani rz¹d w Buenos Aires nie przyznaj¹, ¿e to jest ma³o realne. Argentyna to nie Panama, gdzie – fakt – dolary USA s¹ w cyrkulacji, bo i Panama kiedyœ by³a amerykañska. I chocia¿ dolaryzacja gospodarki argentyñskiej jest daleko posuniêta, to nie na tyle, aby dosz³a a¿ do takiego stanu. Jednak¿e pomys³ jest niby powa¿nie konsultowany, a to po to, aby nie zmieniæ oczekiwañ w niew³aœciw¹ stronê. Argentyna musi tylko w tym roku po¿yczyæ ponad 6 miliardów dolarów, ale teraz bêdzie to ³atwiejsze, gdy¿ – i to jest najciekawsze – rynek i inwestorzy portfelowi przyjêli deklaracjê Menema za dobr¹ monetê. Tak jednak mo¿e byæ tylko wtedy, kiedy jest szansa, ¿e inne reformy strukturalne dadz¹ dobre skutki. I dlatego te¿, gdyby prezydent Borys 160

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Jelcyn og³osi³, ¿e Rosja chce wprowadziæ amerykañsk¹ walutê do obiegu u siebie, nikt z tym nawet nie dyskutowa³by powa¿nie. Jeœli wiêc trudne reformy bêd¹ kontynuowane, to chocia¿ dolarów na pampasach nie bêdzie, to jednak mo¿e siê jeszcze przez czas jakiœ udawaæ wymieniaæ je z peso jak równy z równym, choæ równe nie s¹. Filadelfia, 26 lutego 1999

20. Zwi¹zaæ czy uwolniæ? Sytuacja w Polsce ponownie siê komplikuje. G³êboki i dla wielu zaskakuj¹cy spadek kursu z³otego by³ do unikniêcia, gdyby tylko nie pope³niono b³êdów w polityce gospodarczej. Tak, niestety, siê nie sta³o. I rzecz nie tyle w aktualnym kursie z³otego, ocieraj¹cym siê o psychologiczn¹ barierê 4 z³otych za dolara, ale w sekwencji dzia³añ (i zaniechañ), jakie do tego doprowadzi³y. Tak bank centralny, jak i rz¹d bynajmniej nie spodziewali siê takiego obrotu spraw, zak³adaj¹c inny poziom kszta³towania siê kursu walutowego oraz odmienn¹ od realizowanej œcie¿kê jego zmian. No w³aœnie, kszta³towania siê czy te¿ kszta³towania? Na tym polega problem, ¿e NBP nie do koñca ma jasnoœæ, jakie s¹ cele jego dzia³alnoœci i co jest jej instrumentem, a co œrodkiem. To niezdecydowanie sporo nas wszystkich kosztuje – a to w postaci utraty dochodów bud¿etu wskutek erozji przejmowanego przez pañstwo zysku banku centralnego w œlad za bardzo wysokimi kosztami sterylizacji pieni¹dza, a to w postaci wy¿szej ni¿ nieunikniona inflacji, a to w postaci zwolnienia tempa wzrostu. Oczywiœcie, koszty utraty wiarygodnoœci polityki i id¹ce w œlad za tym zaufania inwestorów, choæ niewymierne, te¿ s¹ niebagatelne. NBP w ostatnich latach miota³ siê miêdzy orientacj¹ na obronê kursu z³otego a chêci¹ ograniczania skali inflacji. Nie powinno ulegaæ w¹tpliwoœci, ¿e to ostatnie jest nadrzêdnym zadaniem ka¿dego banku centralnego, odpowiada on bowiem zawsze za stabilnoœæ pieni¹dza. I jeœli dzisiaj premier i prezes NBP powiadaj¹, ¿e taki spadek kursu z³otego to nie problem, gdy¿ jest on sprowadzony do swej rzeczywistej wartoœci, to musi to co najmniej zdumiewaæ. A to dlatego, ¿e jeœli tak jest (a rzeczywi161

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

œcie w du¿ym stopniu to prawda), to wraca pytanie, dlaczego nie by³o bardziej ³agodnego i sterowanego zejœcia do tego poziomu? Dlaczego polityka monetarna nie roz³o¿y³a tego spadku w czasie, aby daæ mo¿liwoœæ dostosowania siê producentów, zw³aszcza w sektorach otwartych na kontakty z zagranic¹? Otó¿ dlatego, ¿e nie by³o takiego za³o¿enia, a teraz kolejn¹ wpadkê chce siê wyt³umaczyæ niejako urealnieniem kursu. Mo¿na by³o do tego dojœæ bez tak du¿ych kosztów w sferze realnej i bez podwa¿ania zaufania wobec polskiej gospodarki, na które trzeba by³o tyle pracowaæ. Teraz atmosfera siê zagêszcza, spekulacje nasilaj¹ siê, oczekiwania ulegaj¹ destabilizacji. Ankieterzy sonduj¹cy opinie pytaj¹, czy kurs w koñcu tego roku spadnie poni¿ej 5 z³otych za dolara, choæ na jego pocz¹tku nie pytali, czy zejdzie po roku choæby tylko tam, gdzie ju¿ teraz spad³. Taka destabilizacja oczekiwañ jest bardzo niebezpieczna i dlatego te¿ trzeba podj¹æ zdecydowane dzia³ania, aby zapobiec jej eskalacji i nie dopuœciæ do ruchów panikarskich. A ¿e takowe siê zdarzaj¹, to mamy ostatnio a¿ za wiele przyk³adów, od Azji Wschodniej do Ameryki Po³udniowej. Oby ominê³y Europê Œrodkow¹. Dlaczego zatem kurs spad³ teraz i w takim stopniu? Teraz, gdy¿ dopiero w styczniu (aczkolwiek nale¿a³o to uczyniæ ju¿ we wrzeœniu – paŸdzierniku) obni¿one zosta³y przez NBP stopy procentowe. Teraz, gdy¿ musia³y ujawniæ siê po okresie odroczenia zgubne nastêpstwa fatalnej polityki „sch³adzania” koniunktury, choæ nale¿a³o j¹ pobudzaæ w kontekœcie s³abn¹cego popytu zagranicznego. W takim stopniu, poniewa¿ ostatnio redukcja stóp procentowych nie by³a w³aœciwie roz³o¿ona w czasie, nie by³a realizowana na mniejsz¹ skalê, ale za to z wiêksz¹ czêstotliwoœci¹, tylko skokowo, a wiêc i skokowa – bo a¿ o oko³o 15 procent – jest te¿ deprecjacja z³otego podczas kilku ledwie tygodni. W takim stopniu, poniewa¿ zagraniczni inwestorzy funkcjonuj¹cy na polskim rynku s¹ czuli na spory koalicyjne i sygna³y o narastaj¹cym kryzysie polityki gospodarczej. Zw³aszcza ¿e jego symptomy nag³oœni³ oraz wyeksponowa³ tak¿e szef Unii Wolnoœci i zarazem minister finansów w swoim „Raporcie ostrzegawczym”. Zwracaj¹c uwagê na hamowanie reform i rosn¹c¹ nieskutecznoœæ polityki gospodarczej, wskaza³ s³abe strony trac¹cej impet gospodarki. W œlad za tym zaczê³y pojawiaæ siê w bar162

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

dzo opiniotwórczych pismach artyku³y niekorzystne o naszej gospodarce. Tak wiêc w³adze niejako same podpowiedzia³y kr¹¿¹cemu po œwiecie kapita³owi, ¿e pora pospekulowaæ te¿ wokó³ z³otego. Tym bardziej ¿e bank centralny, choæ móg³ i powinien, nie by³ sk³onny go broniæ, licz¹c na to, ¿e tym odwróci wywo³ane wczeœniejsz¹ polityk¹ tendencje stagnacyjne. W polityce wszak¿e jest tak, ¿e nawet jeœli ju¿ wiemy, jak do tego dosz³o, to nadal pozostaje pytanie, jak z tego wyjœæ, a dok³adniej – jak¹ politykê prowadziæ wobec z³otego w przysz³oœci? Oczywiœcie, mo¿na nie podejmowaæ ¿adnych wa¿¹cych decyzji i pozwoliæ sprawom toczyæ siê dotychczasowymi koleinami. By³by to kolejny b³¹d. Teraz w³aœnie polityka finansowa staje wobec wyraŸnego dylematu: usztywniaæ kurs czy te¿ go uelastyczniaæ? OdpowiedŸ na to pytanie zale¿y od okreœlenia celu polityki pieniê¿nej, która w minionych latach mia³a czasami charakter proinflacyjny (poprzez nadmierny wzrost poda¿y pieni¹dza pod¹¿aj¹cy za nadmiernym wzrostem rezerw w latach 1995-96), a czasami antywzrostowy (poprzez wygórowane realne stopy procentowe), a przecie¿ powinno byæ odwrotnie. Celem tym musi byæ stabilny pieni¹dz, a to wymaga tak dalszego obni¿ania inflacji, jak i stabilizacji kursu wymiennego z³otego wobec walut zagranicznych, zw³aszcza w stosunku do euro. Obecnie stoimy w obliczu alternatywy: albo zwi¹zaæ siê silniej z euro usztywniaj¹c kurs z³otego wobec pieni¹dza, który wci¹¿ ma szansê staæ siê i nasz¹ walut¹ za kilka lat, albo te¿ up³ynniæ kurs. Pierwsze rozwi¹zanie wymaga³oby przyspieszenia trudnych reform strukturalnych i dobrej koordynacji polityki fiskalnej i monetarnej (na co siê, niestety, nie zanosi), a tak¿e jednoznacznego konsensusu politycznego (na co zanosi siê jeszcze mniej). Drugie rozwi¹zanie – za którym siê opowiadam, a które tak¿e powinien poprzeæ MFW – uelastyczni system i ustabilizuje z³otego, zarazem oddalaj¹c na zawsze polityczne przetargi o dewaluacjê, o ile tylko bank centralny wykorzysta dla obrony z³otego znaczne, na poziomie 8-miesiêcznego importu, rezerwy zagraniczne. Tak¿e i ich wzrost do obecnych oko³o 27 miliardów dolarów nigdy nie by³ zamierzony przez NBP. Lepiej zatem teraz uwolniæ kurs z w³asnej woli, w sposób œwiadomy i kontrolowany, steruj¹c jego krótko- i d³ugookresowymi implikacjami, buduj¹c przy okazji nowe pok³ady zaufania do naszej gospodarki, 163

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

ani¿eli czekaæ a¿ takie up³ynnienie zostanie wymuszone presj¹ rynku. Wówczas (jak choæby ostatnio w Ekwadorze) sytuacja mo¿e siê wymkn¹æ spod kontroli. A tu chodzi o to, aby z³oty by³ wolny, ale pod kontrol¹. To jest mo¿liwe. Teraz. Nowy Jork, 5 marca 1999

21. Default, czyli wspólny jêzyk Sytuacja Rosji jest trudna. Ale nie³atwe jest te¿ po³o¿enie jej partnerów, a zw³aszcza wierzycieli. I chocia¿ w miêdzynarodowych standardach porównuj¹cych koszty obs³ugi d³ugu z wp³ywami z eksportu zad³u¿enie zagraniczne mog³oby wydawaæ siê do udŸwigniêcia, to tak nie jest. Uwarunkowania s¹ zgo³a odmienne ni¿ przed paru zaledwie laty z kilku powodów. Po pierwsze, w 1999 roku kumuluj¹ siê p³atnoœci, przekraczaj¹c 20 miliardów dolarów (najczêœciej wymieniana jest suma 17,5 mld, ale faktycznie jest to trochê wiêcej). Po drugie, z wielu powodów – w tym tak¿e ze wzglêdu na g³êboki spadek cen ropy naftowej i innych surowców pierwotnych stanowi¹cych podstawê rosyjskiego eksportu – bie¿¹cy strumieñ wp³ywów z eksportu jest du¿o mniejszy ni¿ w latach, dla których powo³ywane s¹ wskaŸniki, a zatem relacja kosztów obs³ugi d³ugu do wartoœci eksportu jest aktualnie znacznie wiêksza ni¿ przedtem. Po trzecie, PKB Rosji liczony w dolarach (wed³ug kursu rynkowego) w 1999 roku ukszta³tuje siê gdzieœ na poziomie trzeciej czêœci jego wielkoœci z 1997 roku. Na tym tle jest oczywiste, ¿e Rosja nie jest w stanie obs³u¿yæ swego zad³u¿enia. Jednak¿e, co trzeba podkreœliæ, ca³y czas p³aci i to sporo. Podczas ostatnich 6 miesiêcy sp³aci³a 4,5 mld dolarów, ale to jest te¿ wszystko, na co j¹ by³o staæ. Zatem brakiem realizmu ekonomicznego i politycznego jest oczekiwanie, ¿e z bud¿etu da siê wycisn¹æ wiêcej. Skoro zaœ nie by³o gotowoœci ze strony wierzycieli, a zw³aszcza MFW, do szybkiego zrestrukturyzowania d³ugu, w tym do odpisania jego niesp³acalnej czêœci, to Rosja tak¹ restrukturyzacjê sama teraz narzuca. Pomimo nieustaj¹cej fali krytyki pod adresem tegorocznego bud¿etu zosta³ on jednak uchwalony. Dla MFW jest on niedostatecznie twardy, a zarazem oceniany jako nierealistyczny od strony dochodów. Dla dumy zaœ bud¿et zak³adaj¹cy znaczn¹, 164

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

pierwotn¹ (a wiêc bez kosztów obs³ugi d³ugu publicznego) nadwy¿kê dochodów nad wydatkami jest du¿ym – do niedawna niewyobra¿alnym – osi¹gniêciem. Koœci¹ niezgody jest to, ¿e bez uzgodnieñ z wierzycielami przyjêto, i¿ jedynie oko³o po³owy tegorocznych nale¿noœci wobec zagranicy zostanie sp³aconych. Takie dictum wynika z braku uzgodnieñ co do sposobu restrukturyzacji zewnêtrznych zobowi¹zañ Rosji, z których czêœæ przecie¿ – stary d³ug tak nierozwa¿nie i bezwarunkowo przejêty po Zwi¹zku Radzieckim – nie tak dawno, po z³o¿onych negocjacjach, zosta³ zrestrukturyzowany. Wynika ono te¿ z twardych, niezwykle twardych, ograniczeñ bud¿etowych, których nie da siê przezwyciê¿yæ w krótkim okresie. Trzeba zatem znowu negocjowaæ i siêgaæ po œmia³e rozwi¹zania, podejmuj¹c odwa¿ne decyzje. Nie powinno ulegaæ w¹tpliwoœci, ¿e jednym z rozwi¹zañ musi byæ redukcja czêœci d³ugu. Rozwi¹zanie takie proponujê w znanym w Rosji, jak i na Zachodzie „Planie dla Rosji”. Nie chodzi tu jednak o proste skreœlenie czêœci d³ugu, ale bardziej o wielki swap: spisanie czêœci zad³u¿enia w zamian za kompleksowe reformy rynkowe i kontynuacjê procesu otwierania siê oraz integracji z gospodark¹ œwiatow¹. Oczywiœcie, polskie doœwiadczenia s¹ tu bardzo pouczaj¹ce, z czego jednak do koñca zdaæ sobie musz¹ sprawê obie strony. Chodzi o to, ¿e redukcja polskiego d³ugu by³a z naszego punktu widzenia po³¹czona z ogromnym wysi³kiem w sferze reform strukturalnych, zaœ dla zagranicy doprawdy bardzo dobr¹ inwestycj¹ strategiczn¹. To nie by³a darowizna, ale interes. I tak musi byæ te¿ w wypadku Rosji. W takim kontekœcie nie mo¿e zadowalaæ podejœcie MFW wobec tej fazy rosyjskiego kryzysu. Upór i trwanie przy naciskach na nierealne dostosowania fiskalne jest b³êdem. Oczywiœcie, b³êdy pope³nia tak¿e Rosja, nie s³uchaj¹c niektórych trafnych rad funduszu, jak chocia¿by o wadliwoœci obni¿ania VAT w sytuacji, gdy to w³aœnie na podatkach poœrednich w du¿ej mierze trzeba oprzeæ wysi³ki zmierzaj¹ce do sanacji bud¿etu. Najwiêkszym b³êdem jednak¿e by³oby pozostawienie Rosji samej sobie, co niektórzy radz¹. Skoro jednak Rosja przy udziale zagranicy – a nie tylko rodzimego, skorumpowanego kapitalizmu poradzieckiego – zosta³a doprowadzona do obecnego za³amania, to te¿ i wspóln¹ spraw¹ 165

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

jest wyprowadzenie jej z tego stanu. Trwaæ to bêdzie przez pokolenie, gdy¿ wielkie b³êdy naprawia siê wielkim nak³adem czasu i œrodków. Ostatnio obserwujemy po¿¹dan¹ ewolucjê w podejœciu do Rosji, choæ kluczowe z tego punktu widzenia Stany Zjednoczone wci¹¿ pozostaj¹ w tyle. Kanclerz Niemiec – Gerhard Schröder – zasygnalizowa³ ju¿ mo¿liwoœæ warunkowej redukcji d³ugu poradzieckiego, prezydent Francji – Jaques Chirac – akcentuje koniecznoœæ aktywnej pomocy wobec Rosji, a Unia Europejska podkreœla koniecznoœæ opracowania kompleksowego programu pomocy dla tego kraju. I ten nurt – a nie czekanie i przygl¹danie siê upadkowi – jest jedynie s³uszny. Rosji trzeba pomóc, choæby z tego wzglêdu, ¿e warto pomóc samemu sobie, a na tym w³aœnie polega kontekst rosyjskiego kryzysu. Czas biegnie. Niewiele ju¿ pozostaje go na przeci¹ganie liny, zw³aszcza pomiêdzy Rosj¹ a MWF. Oczekuje ona od niego (s³usznie) pozytywnej decyzji co do uruchomienia kolejnej transzy z przyznanego w lipcu 1998 roku (wtedy nies³usznie) pakietu. Z ogólnej sumy oko³o 22 mld dolarów chodzi tu o 4,8 mld. Wiedz¹ te¿ wszyscy, ¿e MFW oczekuje od Rosji rych³ej sp³aty 4,5 mld. MFW zawsze jest sp³acany na czas, a jego statut nie zezwala na odraczanie p³atnoœci. I choæby dlatego w koñcu uruchomi wobec Rosji zbyt d³ugo odk³adane finansowanie – i to ju¿ w kwietniu. W œlad za tym podjête zostan¹ rozmowy z Klubem Londyñskim, który ju¿ zdecydowa³, ¿e nie bêdzie og³asza³ niewyp³acalnoœci Rosji, oraz z Klubem Paryskim. Powoli postêpowa³ bêdzie proces odbudowy dostêpu do miêdzynarodowego rynku finansowego. Zacznie te¿ nieco ¿wawiej dop³ywaæ kapita³ prywatny, tak portfelowy, jak i bezpoœredni. W sumie niczego to nie rozwi¹¿e, ale kreuj¹c pewn¹ przestrzeñ ¿yciow¹ i daj¹c trochê czasu, stworzy szansê na to, ¿e bêdzie mo¿na szukaæ rozwi¹zañ na d³u¿sz¹ metê. Z Rosj¹ trzeba umieæ rozmawiaæ. Do tego jest potrzebny wspólny jêzyk, a problem w tym, ¿e wci¹¿ trudno go znaleŸæ. I choæ default wymawia siê tak samo po rosyjsku w Moskwie, jak i po angielsku w Waszyngtonie, to jednak oznacza to w tych dwu miejscach niezupe³nie to samo. Ale ju¿ za 10 dni, kiedy to premier Jewgienij Primakow spotka siê tutaj – w centrali MFW – z jego dyrektorem Michelem Camdessus, ró¿nice te bêd¹ mniejsze. Waszyngton, 12 marca 1999 166

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

22. W poszukiwaniu nowego ³adu Stopniowo, ale nieustannie narasta przekonanie, ¿e nadchodzi pora zmiany œwiatowego ³adu ekonomicznego. O ile jeszcze podczas jesiennego szczytu BŒ i MFW dominowa³y próby trwania w przekonaniu, ¿e jego architektura jest w zasadzie prawid³owa, a tylko polityki niektórych krajów i regionów s¹ wadliwe, o tyle na ostatnim posiedzeniu Miêdzyamerykañskiego Banku Rozwoju górê ju¿ bra³a wiara, ¿e to w³aœnie ta architektura wymaga przebudowy. Podobnych g³osów, choæ na mniejsz¹ skalê, trzeba siê spodziewaæ równie¿ za miesi¹c w Londynie podczas dorocznego spotkania EBOiR. Potem bêd¹ siê one lawinowo mno¿yæ. Ta zmiana nastrojów i ocen, a w œlad za tym tak¿e pojawianie siê kolejnych pytañ, bierze siê z jednej strony z kumulacji zjawisk kryzysowych w kolejnych regionach i gospodarkach (ostatnio m.in. w Pakistanie, Ekwadorze, Rumunii), z drugiej zaœ z ograniczonej skutecznoœci miêdzynarodowych organizacji finansowych i pañstw grupy G-7 w radzeniu sobie z fal¹ kryzysów. Dzisiaj wszak¿e nie chodzi ju¿ tylko o powa¿ne zaburzenia w pañstwach ASEAN-u czy o rozprzestrzenianie siê rosyjskiego wirusa po innych krajach WNP. Problem te¿ nie tylko w wyzerowaniu tempa wzrostu gospodarczego w Ameryce Po³udniowej (oko³o 6 procent œwiatowego PKB) czy w za³amaniu koniunktury po³udniowo-afrykañskiego ugrupowania SADC wytwarzaj¹cego ponad po³owê produkcji kontynentu. Problem tkwi przede wszystkim w nierównowadze strumieni przep³ywaj¹cego z wielk¹ swobod¹ kapita³u, nieprzewidywalnych wahaniach kursów czo³owych walut œwiata oraz niesp³acalnym zad³u¿eniu najbiedniejszych krajów. Amerykañska Rada Miêdzynarodowego Rozwoju (ODC), œwiadoma tych zagro¿eñ nie tylko dla funkcjonowania gospodarki œwiatowej, ale i dla interesów USA, w³aœnie zorganizowa³a w Waszyngtonie konferencjê na temat dalszych losów globalizacji. Otó¿ pojawia siê pytanie: co robiæ (i czego nie robiæ), aby korzyœci z globalizacji przewa¿a³y nad jej kosztami? A w oparciu o ostatnie kilka lat trudno by³oby dowodziæ, ¿e tak jest. Dok³adniej – globalizacja tak funkcjonuje, ¿e 167

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

korzyœci jednych s¹ ju¿ mniejsze ni¿ straty innych. Nietrudno zgadn¹æ, ¿e ci pierwsi zaliczaj¹ siê do bogatszej, a ci drudzy do biedniejszej czêœci tego œwiata, ale niezadowoleni zaczynaj¹ byæ wszyscy. I to w³aœnie daje szansê na powa¿ne zmiany. W któr¹ stronê powinny one pójœæ? Otó¿ przede wszystkim trzeba podkreœliæ, ¿e globalizacja, z takimi jej elementami, jak otwartoœæ, liberalizacja, integracja, jest nieodwracalna. To jest konsekwencj¹ procesów rozwojowych, jak i ich g³ówny motor. Chodzi o to, by poprzez umiejêtn¹ koordynacjê polityki na arenie miêdzynarodowej oraz jej dobr¹ podbudowê od strony infrastruktury instytucjonalnej wykorzystaæ ten proces dla zrównowa¿onego rozwoju. To zaœ wymaga tworzenia nowego œwiatowego ³adu ekonomicznego, który bynajmniej nie mo¿e zmierzaæ w kierunku protekcjonizmu czy kolejnych wojen handlowych. Po pierwsze, uregulowania wymagaj¹ transfery kapita³owe, zw³aszcza zasady przep³ywów krótkoterminowego kapita³u portfelowego o charakterze spekulacyjnym. Jest to postulat wci¹¿ dyskusyjny, ale powoli zaczyna on nabieraæ si³y przekonywania. Ju¿ inaczej podchodzi siê do tego tak w amerykañskim establishmencie finansowym, jak i w MFW. Teraz dyskusje raczej ogniskuj¹ siê wokó³ tego, jak uregulowaæ dzia³anie na zliberalizowanym rynku œwiatowym funduszy wysokiego ryzyka (tzw. hedge funds), a nie czy to w ogóle uczyniæ. W tym nurcie nowych rozwi¹zañ – tak¿e w interesie takich wy³aniaj¹cych siê rynków jak nasz – trzeba tak¿e tworzyæ preferencje systemowe i instytucjonalne dla bezpoœrednich inwestycji zagranicznych, gdy¿ one przyczyniaj¹ siê i do stabilnoœci, i do rozwoju. Choæby dlatego, ¿e inwestorzy bezpoœredni nigdy nie panikuj¹, nawet gdyby chcieli. Ponadto trzeba pamiêtaæ, ¿e kapita³u nigdy nie jest za du¿o, a problem tkwi tylko w niezrównowa¿eniu strumieni jego poda¿y i popytu w czasie i przestrzeni. Uregulowanie przep³ywów pod tym k¹tem to jedno z kluczowych zadañ nowego ³adu. Po drugie, nie do zaakceptowania na d³u¿sz¹ metê s¹ irracjonalne wahania kursów walut. I nie chodzi tu ju¿ o zmiennoœæ kursu na przyk³ad randa czy rupii, soma czy lei, ale o wzajemne kursy walut czo³owych potêg œwiata, wytwarzaj¹cych w sumie ponad jedn¹ trzeci¹ globalnej produkcji. Niczym racjonalnym nie da siê wyt³umaczyæ skrajnych 168

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

wahañ kursu dolara i jena, który tylko w latach 1995-97 zmienia³ siê w przedziale od blisko 150 do 80 i znowu ponad 130, aby teraz (do kiedy, a potem w któr¹ stronê, i w jakim stopniu?) oscylowaæ wokó³ 118. Argumentowano, ¿e gdy tylko inflacja zostanie opanowana, to relatywne kursy te¿ siê wzglêdnie ustabilizuj¹. Dziœ mamy inflacjê (a raczej jej nie mamy) 1,7 procent w USA i 0,2 w Japonii, a kursy ich walut potrafi¹ zmieniæ siê wobec siebie o 60 i wiêcej procent bez g³êbszych zmian fundamentów makroekonomicznych. Wraz z pojawieniem siê euro nadchodzi pora uregulowania i tego newralgicznego elementu œwiatowego ³adu ekonomicznego. S¹dzê, ¿e pójdzie to w stronê utworzenia stref dopuszczalnych wahañ (target zones) pomiêdzy dolarem, jenem i euro. Jaka bêdzie ich szerokoœæ, trudno powiedzieæ, ale myœlê, ¿e gdzieœ w granicach plus-minus 15 procent, mo¿e trochê wiêcej. Oczywiœcie sterowanie takim systemem wymagaæ bêdzie odpowiedniej instytucjonalizacji, co te¿ bêdzie wa¿kim elementem nowego ³adu. Teraz, gdy ju¿ nawet USA nie od¿egnuje siê ca³kowicie od takiego zamys³u, trzeba staraæ siê, aby ta czêœæ reform dokonana zosta³a w miarê szybko. Po trzecie, zad³u¿enie ubogich. W odniesieniu do 41 krajów z najni¿szym poziomem dochodu narodowego wynosi ono oko³o 248 miliardów dolarów. Dla nich jest to w ¿aden sposób nie do udŸwigniêcia, dla krajów najbogatszych odpisanie zasadniczej czêœci tych nale¿noœci jest mo¿liwe do strawienia. W d³u¿szej perspektywie zreszt¹ to im (a tak¿e i nam, bo musimy w tym przedsiêwziêciu uczestniczyæ i to aktywnie) te¿ siê op³aci. Ulga w i tak nieœci¹galnym zad³u¿eniu daje przestrzeñ i kapita³ niezbêdne do rozwoju. Zaraz za tym pójd¹ inwestycje bezpoœrednie, wzroœnie popyt wewnêtrzny w tych krajach, a wiêc i eksport do nich kierowany. Nie chodzi tu zatem tylko o wzglêdy moralne – choæ bardzo chcê i ten ich aspekt podkreœliæ – ale przede wszystkim o pragmatyzm. Tak zarysowane zrêby nowego ³adu ekonomicznego wymagaj¹ œmia³ych decyzji politycznych. Choæ ju¿ ku temu idzie, to jeszcze musimy cierpliwie czekaæ… Rochester, 19 marca 1999 169

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

23. Niezale¿ny z³oty Bywa tak, ¿e zamieszanie pomaga w wyjaœnieniu trudnych, spornych spraw. Ciekawe przy tym jest, ¿e niekiedy to w³aœnie trudne sytuacje sk³aniaj¹ do zwracania siê w stronê prostych rozwi¹zañ. Tak te¿ jest w wypadku polityki kursu walutowego, która w dekadzie lat dziewiêædziesi¹tych obros³a ogromn¹ literatur¹, ilustruj¹c¹ bogactwo rozwi¹zañ, które przynios³o ¿ycie. Na ich krañcach znajduj¹ siê dwa re¿imy walutowe: z jednej strony currency board, czyli ca³kowite usztywnienie kursu i zwi¹zanie go na trwa³e z inn¹, rezerwow¹ walut¹, z drugiej natomiast w pe³ni wolny, p³ynny kurs. Te dwa rozwi¹zania wydaj¹ siê obecnie braæ górê nad wszystkimi innymi poœrednimi systemami, które w wielu wypadkach nie sprawdzi³y siê. I to w tak rozmaitych krajach i regionach, jak Indonezja, Rosja czy Brazylia. Zaczepieniem dla currency board najczêœciej jest dolar, wiêc teraz sporo mówi siê o perspektywach i implikacjach „dolaryzacji” na szersz¹ skalê. Nie w takim sensie, oczywiœcie, w jakim znamy to z koñcowej fazy gospodarki centralnie planowanej, uwik³anej w g³êbokie niedobory, kiedy to za dolary mo¿na by³o kupiæ wszystko, a za z³ote niewiele. Teraz w œwiecie pojawia siê moda na dyskutowanie kwestii „dolaryzacji” w znaczeniu przejêcia przez dolar USA wszystkich funkcji pieni¹dza, do œrodka cyrkulacji na rynku krajowym w³¹cznie. Mia³oby to byæ zatem rozwi¹zanie jeszcze bardziej rygorystyczne ni¿ currency board, polegaj¹ce na ca³kowitej rezygnacji z suwerennej polityki monetarnej w zamian za wprowadzenie do obiegu dolara, na którego pozycjê nie mia³oby siê ¿adnego wp³ywu. Takie rozwi¹zanie praktycznie funkcjonuje tylko w Panamie i Liberii. Co ciekawe, w³adze USA postanowi³y nie dystansowaæ siê od takich zamiarów g³oszonych przez niektóre pañstwa, ale te¿ i tych hase³ nie bior¹ zupe³nie serio. Nie od¿egnuj¹ siê zaœ, poniewa¿ to zaszkodzi³oby w³adzom wychodz¹cym z takimi pomys³ami, a szkód i tak ju¿ narobiono sporo. Przeciwstawn¹ tendencj¹ jest zwrot w kierunku up³ynniania kursu i poddania go w zasadzie swobodnej grze rynkowej. Skoro – jak siê okaza³o od Wschodu do Zachodu – ani nie da siê sterowaæ do koñca kursem w sposób zamierzony, ani te¿ nie udaje siê (co jeszcze wa¿niejsze) wp³ywaæ poprzez manipulowanie kursem na ca³okszta³t procesów gospodar170

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

czych, to najlepiej, aby kszta³towa³ go rynek. Oczywiœcie postulat taki nabiera sensu szczególnie tam, gdzie jeœli jeszcze nie ma stabilizacji finansowej, to przynajmniej jest na ni¹ realna szansa. Na tym tle warto te¿ spojrzeæ na ostatnie decyzje naszej Rady Polityki Pieniê¿nej. Mo¿e warto przy tej okazji przypomnieæ, ¿e gdy kilka lat temu zaproponowa³em w „Strategii dla Polski” powo³anie takiej w³aœnie rady, widz¹c w tym szansê zarówno na podniesienie profesjonalizmu w polityce monetarnej, jak i jej pewne uspo³ecznienie, to pojawia³y siê supozycje o zamiarze jakoby ograniczania niezale¿noœci NBP. Dziœ w pe³ni niezale¿ny bank centralny decyduje o losach z³otego, choæ te¿ nie do koñca. NBP uzale¿niony jest bowiem nie od rz¹du czy ministra finansów, ale od rynku. Ten zaœ wymusi³ styczniow¹, spóŸnion¹ niestety, obni¿kê stóp procentowych. Teraz zaœ, antycypuj¹c procesy zachodz¹ce na tym rynku, NBP podj¹³ kolejne wa¿kie decyzje. I s³usznie. Skoro nie zwi¹zaliœmy siê na sztywno z euro (a mo¿na to by³o zrobiæ jedn¹ œmia³¹ decyzj¹ na pocz¹tku roku), to teraz trzeba pójœæ przez jakiœ czas w druga stronê. Przez jakiœ czas, bo docelowo i tak dojdziemy do euro. S¹dzê, ¿e tak jak nakreœli³em to przed z gór¹ dwu laty w „Euro-2006”, w³aœnie w roku 2006. Jeœli uda³oby siê to osi¹gn¹æ, jak stwierdzi³a niedawno Prezes NBP, ju¿ w roku 2005, to by³oby jeszcze lepiej. Jaki jednak ma byæ re¿im kursowy do tego czasu? Otó¿ powinien to byæ w³aœnie kurs p³ynny. Chocia¿ ostatnie decyzje NBP nie by³y dostatecznie œmia³e, to na pewno posz³y one we w³aœciwym kierunku. Z jednej strony obni¿enie miesiêcznej stopy pe³zaj¹cej dewaluacji (aczkolwiek nale¿a³o to uczyniæ wraz z redukcj¹ stóp procentowych ju¿ w styczniu) do 0,3 procent, a z drugiej poszerzenie pasma wahañ do plus-minus 15 procent daje dwa efekty. Po pierwsze, zmniejsza to oczekiwania inflacyjne, pokazuj¹c jak bank centralny widzi œcie¿kê dalszych zmian wartoœci wymiennej z³otego wobec koszyka walut, pó³ na pó³ euro i dolara. Krocz¹ca dewaluacja o 0,3 procent miesiêcznie oznacza 3,7 procent rocznie (licz¹c procentem sk³adanym), a wiêc prawie dwukrotnie mniej ni¿ zak³adana inflacja. Tym samym, po g³êbokim za³amaniu w minionych tygodniach, z³oty móg³by znowu w sposób kontrolowany aprecjonowaæ. I po drugie, uelastycznia to system. Gdy przedzia³ wynosi a¿ 171

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

plus-minus 15 procent, to jest to du¿o. Mo¿na na takim obszarze swobodnie „p³ywaæ”, podobnie jak w szerokiej rzece. Najczêœciej komentarze zwracaj¹ uwagê na ten w³aœnie aspekt. Aczkolwiek z pewnoœci¹ najlepiej przez inwestorów przyjêta zosta³aby decyzja o ca³kowitym up³ynnieniu z³otego, to jednak jego jakby dalsze, czêœciowe up³ynnienie te¿ raczej zosta³o odnotowane z zadowoleniem. Teraz rynek bêdzie obserwowa³ co dalej. No w³aœnie, co dalej? Otó¿ jest szansa, aby z³oty siê wzglêdnie ustabilizowa³. Co mia³ do stracenia na wartoœci, ju¿ straci³. Paradoks polega na tym, ¿e teraz kurs wymienny naszej waluty we wzglêdnie ma³ym stopniu zale¿y bezpoœrednio od decyzji NBP (z³oty te¿ chce byæ niezale¿ny), natomiast w rosn¹cej mierze od kondycji ca³ej gospodarki i jej otoczki politycznej. A te, niestety, nie s¹ najlepsze i, co wiêcej, nadal siê pogarszaj¹. A mocny i zdrowy pieni¹dz mo¿na mieæ tylko w mocnej i zdrowej gospodarce. Konieczna jest zatem wpierw powa¿na refleksja, a potem powa¿ny zwrot w polityce gospodarczej. Jej sch³adzanie przynios³o ju¿ swoje zepsute owoce. I tak na przyk³ad J.P. Morgan w swoim najnowszym raporcie o Polsce prognozuje na ten rok wzrost PKB ledwie o 1,5 procent. I choæ siê myli (bo bêdzie nieco ponad 3 procent), to opinia tego wielkiego banku ma jednak swoj¹ wymowê. Tym bardziej, ¿e jeszcze niedawno zak³ada³ ponad 5 procent, podobnie zreszt¹ jak nasz rz¹d i bank centralny. Teraz doprawdy potrzebna jest strategia d³ugofalowego rozwoju, a nie wiara, ¿e doraŸnymi manipulacjami, czy to wokó³ kursu, czy to wokó³ sk³adu rz¹du, uda siê lawinowo piêtrz¹ce siê trudnoœci rozwi¹zaæ. Bethesda, 26 marca 1999

24. Mysz ci¹gnie myszkê Okazuje siê, ¿e jest inflacja, która cieszy. O ile proces nieustannego wzrostu cen z regu³y jest powodem do zmartwieñ, to jest tak¿e i taki ruch cen w górê, który raduje. Jeœli nie wszystkich, to przynajmniej znacz¹ce grono, które ostatnimi laty zasadniczo siê zwiêkszy³o. Chodzi tu o posiadaczy wci¹¿ dro¿ej¹cych na rynku amerykañskim akcji, których obecnie jest zdecydowanie wiêcej ni¿ w przesz³oœci. O ile w 1972 roku, kiedy to wskaŸ172

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

nik nowojorskiej gie³dy Dow Jones przekroczy³ 1 000, stanowili oni ledwie kilkanaœcie procent tutejszego spo³eczeñstwa, to obecnie, gdy Dow Jones siêgn¹³ 10 000, odsetek ten przekroczy³ ju¿ 46 procent. Podobnie jest na wielu innych rynkach kapita³owych, zw³aszcza krajów wysoko rozwiniêtych, ale tak¿e i w rosn¹cej mierze poœród tak zwanych rynków wy³aniaj¹cych siê. Teraz, gdy Dow Jones odbija siê od œciany 10 000, ponownie nasilaj¹ siê dyskusje na temat granic ekspansji notowañ i czynników determinuj¹cych wartoœæ akcji. O ile jedni uwa¿aj¹, ¿e 10 000 to sufit, o tyle inni ryzykuj¹ karko³omn¹ hipotezê, i¿ jeœli ju¿ raz zostanie osi¹gniêty, to bêdzie to od tej pory pod³oga. A we wszystkich tych debatach najsilniejsze s¹, co ciekawe, argumenty najs³absze merytorycznie. No bo jak tu komuœ wierzyæ, pytaj¹ drobni i nie tacy drobni inwestorzy, ¿e 10 000 to ju¿ za du¿o, skoro równo dwa lata temu, kiedy Dow Jones d¹¿y³ do „marnych” 8 000, szef FED – Alan Greenspan – przestrzega³ przed nieuchronnoœci¹ spadku irracjonalnie wyœrubowanych notowañ gie³dowych? Ci co go wtedy pos³uchali i nie zainwestowali, nie zarobili 25 procent, co by³o udzia³em tych, którzy wychodz¹ z prostego za³o¿enia, ¿e jak ros³o wczoraj, to i jutro te¿ bêdzie ros³o… Czy s¹ zatem jakieœ racjonalne przes³anki przewidywania ruchu cen na gie³dzie? A mo¿e faktycznie mamy tylko do czynienia z jedyn¹ w swoim rodzaju „radosn¹ inflacj¹”, która, tak d³ugo jak trwa zwy¿ka cen, jest dobrze widziana, bo niby wzbogaca? Fakt, takie bogactwo zwiêkszy³o siê o jedn¹ czwart¹ tylko przez minione dwa lata, ale jest ono papierowe. Jego rzeczywist¹ wartoœæ wyznacza cena, po której mo¿na by aktywa up³ynniæ, ale w³aœnie tego zrobiæ nie mo¿na, gdy¿ cena jest do utrzymania tylko wtedy, gdy papiery s¹ przetrzymywane, a nie sprzedawane na skalê masow¹. Oczywiœcie, w skali indywidualnej jest inaczej – i to jest istota sprawy. Zastanawiaj¹cy i d³ugotrwa³y wzrost cen na gie³dzie amerykañskiej sk³ania niektórych do spekulacji, ¿e tak silny trend zwy¿kowy bêdzie kontynuowany nadal. Czy to jest mo¿liwe? Tak. Czy to jest racjonalne? Nie. A jak bêdzie? Nie wiadomo. Pojawi³y siê opinie, ¿e Dow Jones siêgnie 20 000 w roku 2009. Twórcy jednego z modeli symuluj¹cych wartoœæ rynku, nazwanego ich imieniem Glassman-Hasset, zatytu³owali swoj¹ najnowsz¹ ksi¹¿kê „Dow 36 000”. Dobrze, ¿e wychodzi na dniach, 173

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

bo jeszcze trochê i nikt jej nie kupi, podobnie jak zalegaj¹cych pó³ki ksi¹¿ek o wspania³ym rozkwicie rosyjskiego kapitalistycznego rynku. Inny model, opracowany przy udziale profesora Shillera z Yale School of Management szacuje relacje ceny akcji do dochodu, jaki ona przynosi. Obecnie stosunek ten jest bardzo du¿y, gdy¿ cena przekracza dochód z zesz³ego roku a¿ 33 razy. Natomiast œrednia d³ugofalowa wynosi 15, st¹d te¿ wniosek formu³owany przez innych, ¿e Dow Jones powinien raczej spaœæ do 5 000. Inne jeszcze modele bior¹ pod uwagê premiê za ryzyko, rozumian¹ jako ró¿nica miêdzy zyskiem z lokat w bony skarbowe (w USA 3,8 procent podczas minionych 70 lat) a zyskiem z akcji (11,2 procent). Wynosi ona przeto 7,4. Problem w tym, ¿e ostatnimi laty – w œlad za spadaj¹c¹ inflacj¹ i wiêksz¹ stabilnoœci¹ zysków przedsiêbiorstw – premia za ryzyko wyraŸnie siê obni¿a i wynosi obecnie tylko 3-4 procent, a niektórzy nawet twierdz¹, i¿ zmierza do zera. A wiêc i z tego punktu widzenia notowania powinny raczej siê przepo³owiæ ni¿ nadal iœæ w górê. Problem ten jest zreszt¹ daleko bardziej skomplikowany. Dow Jones bowiem, bêd¹c wypadkow¹ notowañ tylko 30 wielkich firm, odzwierciedla jedynie w¹ski fragment gospodarki amerykañskiej, a mianowicie 20 procent ca³kowitej wartoœci rynku kapita³owego. WskaŸnik S&P 500 obejmuje ju¿ 79 procent tego rynku, przy czym 50 najwiêkszych firm daje ponad po³owê sumy kapitalizacji ca³ej piêæsetki. Co jednak wa¿niejsze, rynek ten jest bardzo zró¿nicowany. Przy ogólnym wzroœcie indeksu notowania wiêkszoœci firm objêtych Dow Jones spadaj¹. Podczas gdy ten indeks wzrós³ w ci¹gu ostatnich 12 miesiêcy o 8,9 procent, to NASDAQ skoczy³ a¿ o 29,6. Dlaczego? Otó¿ z tej przyczyny, ¿e NASDAQ obejmuje g³ównie firmy wysokiej techniki, o bardzo du¿ym udziale najlepiej kwalifikowanego kapita³u ludzkiego i st¹d znacz¹cej wartoœci dodanej. W wartoœci indeksu Microsoft wa¿y a¿ 17 procent, Intel oraz Cisco Systems po 7, MCI WorldCom 6 i Dell Computer 4 procent. Tak wiêc tylko piêæ firm daje ponad 40 procent wartoœci indeksu. Mo¿e zatem ich znakomite osi¹gniêcia uzasadniaj¹ takie windowanie wskaŸników gie³dowych w górê? Mo¿e wraz z trwaj¹c¹ ju¿ dziewi¹ty rok dobr¹ koniunktur¹ amerykañskiej gospodarki tworzy to solidne podstawy i uzasadnia takie silne tendencje zwy¿kowe? 174

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Otó¿ nawet, jeœli komputerowa mysz Microsoft (NASDAQ) ci¹gnie za sob¹ do góry myszkê Miki z Disney (Dow), to generalnie tak nie jest. To jest jednak nadmuchany „balon”. Nawet notowania najlepszych, najbardziej dynamicznych firm s¹ przeszacowane. Ruch cen akcji w górê jest przede wszystkim funkcj¹ jeszcze szybciej ni¿ poda¿ rosn¹cego popytu, a wiêc jest to z istoty swej zjawisko o charakterze inflacyjnym. Jak na razie na takiej swoistej inflacji nikt nie musi traciæ, ale nie mo¿e to ci¹gn¹æ siê zbyt d³ugo i kiedyœ musi pêkn¹æ, podobnie jak zawsze zrywa siê ³añcuszek œwiêtego Antoniego. Dobra forma wielu firm daje pewne przes³anki do ogólnego optymizmu, ale w ¿adnym wypadku to nie wyjaœnia takiego wzrostu notowañ. Jest on przede wszystkim skutkiem chciwoœci przek³adaj¹cej siê na irracjonalnie rosn¹cy popyt w oparciu o ekstrapolacjê trendów z przesz³oœci na przysz³oœæ. Ceny rosn¹ nie dlatego, ¿e roœnie wartoœæ, ale przede wszystkim dlatego, i¿ roœnie popyt. By³aby to jeszcze jedna fala inflacji, gdyby nie powa¿ne zastrze¿enie. Otó¿ w wypadku inflacji ceny, choæ za bardzo, rosn¹, a póŸniej ju¿ nie spadaj¹. A tu – spadn¹. Na obie myszy. Waszyngton, 1 kwietnia 1999

25. 200 milionów ludzi W historyczne dzie³o stworzenia sprawnie funkcjonuj¹cej gospodarki rynkowej i demokratycznego pañstwa zaanga¿owanych jest prawie 400 milionów ludzi. S¹ wszak¿e dwa kraje, które maj¹ znaczenie szczególne, gdy¿ ¿yje tam po³owa tej czêœci œwiatowej spo³ecznoœci. Na Ukrainie i w Rosji 200 milionów ludzi uwik³anych jest, najczêœciej biernie, w proces transformacji, ale tylko niewielka czêœæ jest zadowolona z tego, co uda³o siê do tej pory osi¹gn¹æ. G³ówna batalia o powodzenie transformacji ustrojowej rozgrywa siê obecnie na – w pewnym sensie – froncie wschodnim. Nie nale¿y mieæ z³udzeñ, ¿e wszystko jest ju¿ tam na w³aœciwym torze i wystarczy tylko walczyæ o utrzymanie kursu i nadanie procesowi przemian w³aœciwej dynamiki (a taka by³a do niedawna doktryna amerykañska), aby by³o dobrze. Nie mo¿na stwarzaæ równie¿ iluzji, ¿e trwaj¹ca ju¿ 10 lat transfor175

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

macja zakoñczy siê sukcesem, jeœli w tych dwu wielkich i wa¿nych krajach mia³aby siê ona nie powieœæ. Dlatego te¿ w³aœciwe wspomaganie reform w Rosji, jak i na Ukrainie jest po¿¹dane z punktu widzenia pozytywnej synergii z ca³okszta³tem przechodzenia do rynku w naszej czêœci œwiata. Jednak obu tym krajom i ich reformatorskim elitom warto pomagaæ przede wszystkim dlatego, ¿e ¿yje tam 200 milionów ludzi. Tak siê sk³ada, ¿e sporo zale¿y tu zarówno od USA, jak i od miêdzynarodowych organizacji finansowych. Wiele przy tym dzieje siê nie na pierwszych stronach gazet i w CNN Live, ale w codziennej pracy i licznych przedsiêwziêciach s³u¿¹cych opracowywaniu konkretnych programów dzia³añ, projektów, wymiany doœwiadczeñ, organizowaniu strony merytorycznej, finansowej i logistycznej udzielanej pomocy ekonomicznej i technicznej. Ceni¹c znaczenie tej ostatniej, te¿ staramy siê w to aktywnie anga¿owaæ. Pod tym k¹tem przygotowywane s¹ pewne projekty (np. w zakresie rozwoju drobnej przedsiêbiorczoœci czy samorz¹dów lokalnych) w ramach trójstronnej wspó³pracy amerykañsko-ukraiñsko-polskiej. Ka¿dy ma tu inne interesy, ale w pewnym punkcie one siê zbiegaj¹, gdy¿ wszystkim stronom zale¿y na wyrwaniu Ukrainy z d³ugotrwa³ej transformacyjnej depresji. Amerykanom ze wzglêdu na geopolitykê. Nam tak¿e z tej przyczyny, ale przede wszystkim dlatego, ¿e to potencjalnie wa¿ny partner gospodarczy. Ukrainie, z oczywistych wzglêdów. Amerykanie maj¹ pieni¹dze, a my znacz¹cy ju¿ dorobek w budowie gospodarki rynkowej i spo³eczeñstwa obywatelskiego. Chodzi wiêc o dobre zgranie ukraiñskich potrzeb z polskimi doœwiadczeniami za amerykañskie pieni¹dze. Dyskutowa³em to tak niedawno podczas swego pobytu w Kijowie, jak i ostatnio z prezesem amerykañskiej fundacji Eurasia – Williamem Maynesem – któr¹ rz¹d amerykañski anga¿uje do tych celów. W Polsce g³ównym partnerem powinna byæ utworzona z inicjatywy prezydenta Kwaœniewskiego fundacja „Wiedzieæ Jak”. Podczas pobytu w Waszyngtonie – a ju¿ min¹³ rok! – mocno anga¿ujê siê w rozgrywanie tak zwanej karty rosyjskiej, jak i ukraiñskiej. Nie ukrywam, ¿e bardzo dobrze siê sta³o, i¿ wpierw MFW, a zaraz potem BŒ zdecydowa³ na pocz¹tku wrzeœnia o przyznaniu 2,2 miliardów dolarów kredytu dla Ukrainy. W marcu poszed³ dalej w tym kierunku, przes¹dzaj¹c uruchomienie kolejnej transzy. Ukraina na to zas³uguje. Przy 176

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

wszystkich, olbrzymich wci¹¿ opóŸnieniach w sferze reform strukturalnych, dokona³a wszak¿e przez miniony rok postêpu chyba wiêkszego ni¿ Brazylia, dla której zmontowano szybko pakiet pomocy finansowej 20-krotnie wiêkszy. A ¿e metod¹ targów w ostatniej chwili tak¿e kilka wielkich firm amerykañskich za³atwi³o sobie korzystne kontrakty inwestycyjne na Ukrainie? Có¿, tak dzia³a biznes i polityka, wiêc niech i polskie firmy próbuj¹ te¿ jak najwiêcej uszczkn¹æ. O ile na Ukrainie, która bardzo dobrze poradzi³a sobie ze skutkami krachu rosyjskiego, sytuacja ma szansê na stopniow¹ poprawê, o tyle sytuacja Rosji jest nadal dramatyczna. Dobrze zatem, ¿e podczas minionych tygodni podejœcie do Rosji i sposobów przezwyciê¿ania kryzysu istotnie siê zmieni³o. Nie mówi siê ju¿ o pozostawieniu jej samej sobie. Dramatyczne wydarzenia ostatnich tygodni przynios³y tu wiele nowego. Przed oczekiwan¹ z nadziej¹ wizyt¹ premiera Jewgienija Primakowa w USA usi³owa³em przekonaæ Stanleya Fischera, wiceszefa MFW, ¿e trzeba aktywniej wyjœæ Rosji naprzeciw, a w szczególnoœci odejœæ od nacisków na nierealistyczn¹, 3,5-procentow¹ w stosunku do PKB pierwotn¹ nadwy¿kê w bud¿ecie, zw³aszcza w zamian za dalsze poszerzanie bazy podatkowej i poprawê œci¹galnoœci dochodów fiskalnych. Gdy kilka dni póŸniej, wobec zapowiedzi ataku na Jugos³awiê, rosyjski premier zawróci³ swój samolot znad Atlantyku do Moskwy, wydawa³o siê przez moment, ¿e szansa na sensowy kompromis znowu ucieka. Jednak¿e Primakow zatelefonowa³ osobiœcie z pok³adu samolotu do szefa MFW i wy³o¿y³ swoje racje, zapraszaj¹c do z³o¿enia rych³ej wizyty w Moskwie. Camdessus zrazu siê krygowa³ – wróci³ bowiem dopiero co z d³ugiej podró¿y po Afryce i Bliskim Wschodzie – ale nazajutrz zadecydowa³, ¿e w zaistnia³ych warunkach poleci do Moskwy, akcentuj¹c przy okazji samodzielnoœæ MFW i chêæ wiêkszej niezale¿noœci od politycznie motywowanych decyzji USA i G-7. I s³usznie. By³a to m¹dra decyzja. Rozmowy w Moskwie zbli¿y³y jeszcze bardziej stanowiska. Zupe³nie inna zreszt¹, nasycona pragmatyzmem i odpowiedzialnoœci¹, jest ju¿ wymowa rosyjskich planów finansowych. Zak³ada siê wzrost dochodów bud¿etu o oko³o 1 procent PKB i utrzymanie dyscypliny monetarnej. To wczeœniejsze przepowiednie o hiperinflacji i kursie rubla oscyluj¹cym wokó³ 100 za dolara skompro177

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

mitowa³y siê, a zamiary nowego rz¹du (choæ z poprzednim ministrem finansów) uwiarygodniaj¹ siê równie¿ w krêgach miêdzynarodowej finansjery. Fundusz zaœ zgodzi³ siê, ¿e 2-procentowa pierwotna nadwy¿ka bud¿etowa to i tak nader ambitny cel. MFW podkreœla, ¿e na razie uzgodnione s¹ tylko ramy, a nie konkrety, ale teraz one w³aœnie s¹ rozpracowywane i wkrótce mo¿na oczekiwaæ tak¿e wobec Rosji pozytywnych decyzji MFW i BŒ. Nie dlatego, ¿e w Moskwie nawet patriarcha koœcio³a prawos³awnego – Aleksiej II – prosi³ szefa funduszu o pozytywne decyzje, ale dlatego, i¿ pragmatyzm bierze górê nad polityk¹. Tczew, 9 kwietnia 1999

26. Od szoku do terapii Doroczne zgromadzenie akcjonariuszy Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju oraz grupy inwestorów, bankierów, finansistów i ekspertów odbywa siê tym razem w nie najlepszej atmosferze. Interwencja pañstw NATO w Jugos³awii i przenoszenie siê negatywnych nastêpstw akcji na pañstwa s¹siednie, kryzys w Rosji i jego ujemne implikacje dla wszystkich w zasadzie pañstw WNP, piêtrz¹ce siê problemy w wielu posocjalistycznych gospodarkach uzale¿nionych od niskich cen surowców pierwotnych – to podstawowe czynniki, które uniemo¿liwiaj¹ optymizm, który mo¿na by³o odczuæ na londyñskim szczycie jeszcze dwa lata temu albo podczas spotkania w Sofii przed trzema laty. Teraz jest inaczej. Mia³o byæ lepiej, ale czy jest? EBOiR powsta³ na pocz¹tku dekady w stylu i tempie imponuj¹cym. Grupa kilkudziesiêciu pañstw – kraje OECD oraz Europy Wschodniej i by³ego Zwi¹zku Radzieckiego, a tak¿e Meksyk – utworzy³y tê organizacjê z inicjatywy ówczesnego prezydenta Francji, Francoisa Mitteranda. Choæ z za³o¿enia jest to organizacja wielostronna, to decyduj¹ najwiêksi udzia³owcy. Kraje transformowane niewiele maj¹ w nim do powiedzenia, bêd¹c w istocie bardziej petentami ni¿ partnerami. Sama nazwa banku akcentuje wpierw odbudowê, a potem rozwój. Mia³oby to niejako podkreœlaæ, ¿e wpierw jakoby trzeba odbudowaæ ze 178

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

zniszczeñ, a potem skoncentrowaæ siê na rozwoju. Takie podejœcie bra³o siê z b³êdnego przekonania dominuj¹cego w niektórych krêgach politycznych Zachodu, a wspieranego czasami przez nieopatrzne wypowiedzi wschodnioeuropejskich polityków, ¿e jest jakaœ analogia pomiêdzy powojennymi zniszczeniami w Europie Zachodniej, na które odpowiedzi¹ by³ Plan Marshalla, a spuœcizn¹ tzw. komunizmu w Europie Wschodniej. Odpowiedzi¹ na wyzwania wynikaj¹ce z tej spuœcizny mia³ byæ w³aœnie EBOiR, wspomagaj¹cy finansowanie odbudowy i rozwoju. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e rola tej instytucji w kszta³towaniu oblicza transformacji jest znikoma. Tak s³abe wyposa¿enie kapita³owe, jak i zamierzone de facto uplasowanie go w cieniu MFW i BŒ zmniejszy³o od samego pocz¹tku jego znaczenie i mo¿liwoœci. EBOiR odgrywa pewn¹ rolê w odzyskiwaniu przez kraje regionu zdolnoœci rozwojowych, ale jest ona mniejsza ni¿ w wypadku innych banków regionalnych. Gdy teraz, podczas panelu inauguruj¹cego debaty tegorocznego szczytu w Londynie, przychodzi nam – wraz m.in. z g³ównymi ekonomistami EBOiR i BŒ, Nicholasem Sternem i Josephem Stiglitzem – dyskutowaæ wyzwania stoj¹ce przed now¹ faz¹ transformacji, to ka¿dy musi jednak zacz¹æ od oceny jej dotychczasowego przebiegu. Na spotkaniu EBOiR dominuje raczej powœci¹gliwoœæ, zw³aszcza ¿e kryzys rosyjski i komplikacje po interwencji NATO w Jugos³awii musz¹ rzucaæ swój cieñ. Ale i bez tego bilans dotychczasowego przebiegu transformacji nie mo¿e byæ oceniony pozytywnie. W szczególnoœci zaniedbania w sferze instytucjonalnej obudowy rynku oraz b³êdna sekwencja w zakresie liberalizacji, a tak¿e brak zdolnoœci zredefiniowania roli pañstwa w gospodarce spowodowa³y, ¿e niewiele jest krajów odnotowuj¹cych trwa³y i zrównowa¿ony rozwój. Gdy ju¿ wydawa³o siê, ¿e sta³y siê takimi Czechy czy Polska, to b³êdy polityki gospodarczej zniweczy³y tê szansê. Brak umiejêtnoœci ³¹czenia licznych w¹tków polityki transformacji ustrojowej z polityk¹ rozwoju spo³eczno-gospodarczego to podstawowa przyczyna s³abych rezultatów. Piszê o tym szeroko we w³aœnie opublikowanej ksi¹¿ce pt. „Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji”. Dziœ œwiatli ekonomiœci nie maj¹ ju¿ w¹tpliwoœci, ¿e transformacja to zawsze i wszêdzie proces stopniowy, o wielu w¹tkach politycznych i ekonomicznych, instytucjonalnych i fi179

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

nansowych. Potwierdza to tak seria moich spotkañ i wyk³adów w ró¿nych miejscach w Polsce, jak i dyskusje na dorocznym spotkaniu EBOiR. Ksi¹¿ka by³a pisana dla czytelnika zagranicznego, ale jej polskie t³umaczenie jest wa¿ne. W pewnym momencie prac nad tymi zagadnieniami i prób¹ ich teoretycznego uogólnienia – a chodzi tu o proces obejmuj¹cy prawie 30 krajów i choæ trwaj¹cy ju¿ ca³¹ dekadê, to wci¹¿ jeszcze daleki od zakoñczenia – uzmys³owi³em sobie, ¿e piszê tak¿e do polskiego czytelnika. A to nie³atwe, inaczej bowiem stawia siê pytania w Warszawie, a inaczej w Londynie, choæ ró¿nice s¹ coraz mniejsze, tak jak coraz mniejsze, aczkolwiek wci¹¿ jeszcze olbrzymie, s¹ ró¿nice pomiêdzy gospodarkami wschodniej i zachodniej Europy. Nadal tak¿e wystêpuj¹ znacz¹ce ró¿nice interpretacji co do przyczyn upadku gospodarki socjalistycznej, implikacji jej dziedzictwa dla przysz³ego rozwoju, sposobów sterowania transformacj¹ ustrojow¹, mo¿liwych do zastosowania strategii rozwojowych, d³ugofalowych perspektyw i miejsca w gospodarce globalnej. Pisz¹c jednak ksi¹¿kê o wielkiej transformacji po angielsku, od pewnego momentu stara³em siê j¹ widzieæ zarówno oczami studenta i przedsiêbiorcy, polityka i intelektualisty amerykañskiego, jak i polskiego. Ich wiedza i pytania nie s¹ takie same, choæby dlatego, ¿e inaczej patrzy siê na przesz³oœæ, teraŸniejszoœæ i przysz³oœæ z wewn¹trz, a inaczej z zewn¹trz. Najwa¿niejsze i tak jest to, ¿e zarówno na rodzimej SGH w Warszawie, jak i na goszcz¹cym mnie Yale, zarówno podczas okazjonalnych wyk³adów w zesz³ym tygodniu w Krakowie, Katowicach, Wroc³awiu, Gdañsku, £odzi, Poznaniu i Tarnowie, jak i przy wielu sposobnoœciach w Stanford, UCLA, Rochester, Nowym Jorku, Filadelfii, coraz wiêcej jest zrozumienia dla kompleksowoœci i stopnia z³o¿onoœci transformacji i jej wielow¹tkowych zwi¹zków z rozwojem spo³eczno-gospodarczym. O tym w³aœnie jest ta ksi¹¿ka i dobrze, ¿e jest równie¿ t³umaczona na chiñski i rosyjski. Tam tym bardziej jest wiêcej pytañ ni¿ odpowiedzi. A tu, w Londynie? Có¿, wszystkie kraje po kolei prezentuj¹ swoje problemy i perspektywy. Widz¹ je ró¿nie, ale ka¿dy rzuca swoje oceny na t³o bardzo wygodne (jak im siê wydaje) – piêtrz¹cego siê kryzysu rosyjskiego. To niedobrze. Kluczem bowiem do przezwyciê¿ania w³asnych problemów jest w³asna polityka. O ile Rosjanie zapytani rok 180

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

temu o efekty wspó³pracy z MFW – kiedy to niektórym wydawa³o siê, ¿e idzie dobrze, choæ przecie¿ sz³o bardzo Ÿle – odpowiadali, ¿e MFW przynosi im korzyœci (17 procent), szkodzi jej (19 procent), a pozosta³e 46 procent „nie wiedzia³o”, to teraz „nie wie” ju¿ tylko 28 procent, 14 dostrzega korzyœci, a a¿ 43 uwa¿a, i¿ szkodzi. Mam nadziejê, ¿e EBOiR w takiej ocenie wypad³by lepiej, chocia¿ w tym wypadku z pewnoœci¹ wiêkszoœæ „nie wie”. I to te¿ jest jakaœ ocena. Londyn, 17 kwietnia 1999

27. Wêdruj¹c szczytami Tydzieñ po londyñskim szczycie EBOiR zbiera siê doroczny wiosenny szczyt Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Œwiatowego. A jeszcze niejako po drodze, te¿ w Waszyngtonie, odbywa siê spotkanie na szczycie NATO. Miano celebrowaæ 50-lecie tej organizacji – po raz pierwszy w sk³adzie dopiero co poszerzonym o trzech nowych cz³onków z Europy Wschodniej – ale przychodzi g³ównie troszczyæ siê o sposoby zakoñczenia trwaj¹cego konfliktu politycznego i militarnego w Kosowie. Jego przed³u¿anie siê coraz wyraŸniej stawia na porz¹dku dziennym kwestie finansowania kosztów wojny, co staje siê przedmiotem kontrowersji, zw³aszcza w USA. Piêædziesi¹te urodziny nie s¹ najstosowniejsz¹ ku temu okazj¹, ale koszty siêgaj¹ce kilkudziesiêciomiliardowych sum wymuszaj¹ przeniesienie siê tej dyskusji na p³aszczyznê miêdzynarodow¹. Za wojnê trzeba p³aciæ. Konflikt ten nie ma jednak¿e szerszych implikacji ekonomicznych i nie wp³yn¹³ na stan gospodarki œwiatowej. Z pewnoœci¹ rzuca³ on wiêkszy cieñ na szczyt londyñski, koncentruj¹cy sw¹ uwagê na gospodarkach posocjalistycznych, ni¿ na spotkanie œwiatowych organizacji finansowych w Waszyngtonie. Wiosenne bowiem spotkanie MFW i BŒ odbywa siê przede wszystkim w cieniu kryzysu œwiatowego systemu finansowego. Wiêcej nawet – implikacjom tego kryzysu w zasadniczym stopniu jest ono poœwiecone. W takim kontekœcie da siê zauwa¿yæ kilka szczególnych cech i zjawisk. Po pierwsze, ostroœci nabiera podzia³ czo³ówki rozwiniêtego œwiata na trzy g³ówne strefy walutowe: obszar dolara, strefê jena i euro. Tak siê 181

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

sk³ada, ¿e wbrew oczekiwaniom sprzed kilku ledwie miesiêcy, euro znajduje siê na najni¿szym w swym krótkim ¿ywocie poziomie wobec dolara. MFW ocenia, ¿e obecne proporcje trzech g³ównych walut oddaj¹ doœæ dobrze relacje konkurencyjnoœci najwa¿niejszych centrów ekonomicznych œwiata. Oczekuje siê, ¿e to w³aœnie Euroland – po zwolnieniu z 2,9 procent w roku 1998 do 2,0 w 1999 roku – przyspieszy ponownie tempo wzrostu do 2,9 procent w roku 2000, ci¹gn¹c w górê gospodarkê globaln¹. Drugim regionem stymuluj¹cym jej wzrost powinna byæ ponownie Japonia, przechodz¹c z recesji 2,8 procent w poprzednim i 1,4 w tym roku do wzrostu 0,3 procent w roku nastêpnym. Natomiast USA zwolni swój wzrost z 3,9 procent sprzed roku poprzez 3,3 aktualnie do 2,2 w roku 2000. Wiele zale¿y tu od kszta³towania siê kursów walutowych i mo¿na oczekiwaæ, ¿e banki centralne bêdê dyskrecjonalnie interweniowa³y, aby ich wzajemne wahania by³y w nadchodz¹cym roku jak najmniejsze. MFW przyjmuje tak¿e, ¿e musi dojœæ do za³amania koniunktury na znajduj¹cym siê na szczytach amerykañskim rynku kapita³owym, zastanawiaj¹c siê tylko, czy nast¹pi to drastycznie, czy te¿ stopniowo i w jaki sposób przeniesie siê na sferê realn¹. Po drugie, sytuacja na œwiecie jest niepewna. I to nie ze wzglêdu na konflikty militarne, ale naros³e konflikty interesów destabilizuj¹ce gospodarkê œwiatow¹ w œwietle chaotycznych przep³ywów finansowych. Nie panuj¹ ju¿ nad nimi ani organizacje miêdzynarodowe, ani kontroluj¹ce je pañstwa G-7. MFW niewiele mo¿e w tej sprawie uczyniæ, a nadal w gronie rz¹dów potêg gospodarczych podzielone s¹ zdania, co i jak nale¿a³oby uczyniæ. S³usznie roœnie jednak nacisk – nie tylko ze strony regionów dotkniêtych perturbacjami finansowymi – by przep³ywy kapita³u krótkoterminowego by³y bardziej regulowane. Po trzecie, kraje „wy³aniaj¹cych siê rynków” – poza Rosj¹ i Brazyli¹ – najgorsz¹ fazê kryzysu maj¹ za sob¹. Zak³ada siê, ¿e nowo uprzemys³owione kraje Azji po spadku PKB w 1998 roku o 1,5 procent, w tym roku zwiêksz¹ produkcjê o 2,1 procent, a w kolejnym ten wskaŸnik z gór¹ podwoi siê i wzroœnie do 4,5 procent. W Brazylii zaœ w 1999 roku PKB spadnie o 3,8 procent, aby w nastêpnym mniej wiêcej o tyle siê zwiêkszyæ. Dla krajów transformowanych przewiduje siê po recesji o 0,2 i 0,9 procent w latach 1998-99 powrót na œcie¿kê wzrostu 2,2 procent w roku 182

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

2000. Ciekawe, ¿e najszybciej i najbardziej stabilnie rozwijaj¹ siê kraje, na których politykê G-7 i MFW maj¹ wp³yw najmniejszy. W Chinach PKB ma wzrosn¹æ w tych latach odpowiednio o 6,6 i 7,0 procent, a w Indiach o 5,2 i 5,1. W sumie dynamika produkcji œwiatowej obni¿y³a siê z 4,2 procent w 1997 roku do 2,5 i 2,3 w latach 1998-99 i ponownie powinna siê podnieœæ do 3,4 w roku 2000. Po czwarte, najbardziej niepewnym segmentem gospodarki œwiatowej pozostaje Rosja. Jej udzia³ w globalnej produkcji jest nader mizerny, ale znaczenie dla œwiata bardzo istotne. MFW zak³ada na ten rok g³êbszy spadek (o 7,0 procent), ni¿ przyj¹³ to w swoich prognozach EBOiR (5,0 procent). Na rok 2000 nie ryzykuje siê ¿adnej prognozy, gdy¿ tak niepewna jest sytuacja. Jest to o tyle ciekawe, ¿e nale¿y oczekiwaæ wkrótce tak potrzebnego porozumienia miêdzy MFW i Rosj¹. Otworzy ono jednak dopiero etap negocjacji w sprawie restrukturyzacji zad³u¿enia zagranicznego, co bêdzie bardzo skomplikowane. Do ugody jednak bêdzie musia³o dojœæ, czego coraz bardziej œwiadoma jest równie¿ miêdzynarodowa finansjera z Klubu Paryskiego i Londyñskiego. Sektor prywatny, aby mniej straciæ, musi teraz na wszystkich wy³aniaj¹cych siê rynkach ponownie sporo zainwestowaæ. Po pi¹te, bliska politycznych rozstrzygniêæ jest kwestia zdecydowanej redukcji d³ugu dla pañstw najbiedniejszych. Dotychczasowy mechanizm tzw. HIPC nie sprawdzi³ siê i teraz wreszcie zapadn¹ decyzje o œmia³ej redukcji niesp³acalnego i d³awi¹cego najubo¿sze kraje zad³u¿enia. Towarzyszy temu ¿ywa dyskusja, tak¿e w kuluarach amerykañskiego kongresu, gdzie zaktywizowa³o siê lobby regionów produkuj¹cych z³oto, na temat sprzeda¿y czêœci z³ota z zapasów MFW. Sprawa ci¹gnie siê od kilku ju¿ lat, ale teraz nie uda siê ju¿ tego zablokowaæ. Oczywiœcie, spadn¹ ceny z³ota, które – kosztuj¹c nieco ponad 280 dolarów za uncjê – dalekie s¹ od cen osi¹ganych w okresach szczytowych notowañ. Akurat na takich tendencjach gospodarka œwiatowa nie straci. Po szóste, wyraŸniej, choæ wci¹¿ ze wzglêdu na sprzeczne interesy niedostatecznie ostro, wy³aniaj¹ siê kontury nowego konsensusu, akcentuj¹cego rolê instytucji, sprawiedliwszy podzia³ i now¹, aktywn¹ rolê pañstwa w gospodarce. Rodzi siê te¿ stopniowo koncepcja nowego globalnego ³adu ekonomicznego przy okazji sukcesywnego odchodzenia od dotychczas do183

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

minuj¹cej ortodoksji neoliberalnego monetaryzmu. Nie jest to jeszcze dla zmiany tej ortodoksji szczyt prze³omowy, ale ju¿ go widaæ. Do wszystkiego trzeba dojœæ z mozo³em, zw³aszcza jak siê chodzi po szczytach. Waszyngton, 24 kwietnia 1999

28. Podatki a formowanie kapita³u Strategia szybkiego i zrównowa¿onego rozwoju musi opieraæ siê na solidnych podstawach kapita³owych. Te z kolei stworzyæ mo¿na jedynie w oparciu o w³asny kapita³, dop³ywaj¹cy bowiem z zagranicy strumieñ mo¿e mieæ jedynie znaczenie uzupe³niaj¹ce. Nie lekcewa¿¹c zatem roli, jak¹ maj¹ do odegrania w finansowaniu d³ugofalowego wzrostu inwestycje zagraniczne, trzeba mieæ pe³n¹ œwiadomoœæ, ¿e warunkiem wejœcia na œcie¿kê tzw. samo-podtrzymuj¹cego siê rozwoju musz¹ byæ oszczêdnoœci wewnêtrzne. Wstêpnym warunkiem zwiêkszenia zdolnoœci do formowania kapita³u jest wejœcie na œcie¿kê wzrostu. Dotyczy to tak¿e krajów transformowanych, w których nie sposób zwiêkszyæ na trwa³e sk³onnoœci do oszczêdzania tak d³ugo, jak d³ugo nie roœnie systematycznie poziom realnego dochodu. A tak siê sk³ada, ¿e obecnie dochód narodowy spada a¿ w co trzecim kraju przechodz¹cym transformacjê systemow¹. W sytuacji zaœ, gdy produkcja wkracza ju¿ na œcie¿kê wzrostu, polityka gospodarcza mo¿e i powinna byæ ukierunkowana na zwiêkszenie krañcowej sk³onnoœci do oszczêdzania. Tylko wówczas bowiem wzrost stopy oszczêdzania jest do pogodzenia ze wzrostem poziomu konsumpcji, choæ jej stopa, tj. udzia³ w dochodzie narodowym, obni¿a siê. Oczywiœcie, ktoœ móg³by zapytaæ: po co zwiêkszaæ akumulacyjne obci¹¿enia dochodu narodowego kosztem relatywnie ni¿szego udzia³u konsumpcji, skoro przyspieszenie tempa wzrostu lepiej by³oby osi¹gn¹æ poprzez poprawê efektywnoœci alokacyjnej? Otó¿ dlatego, ¿e stopa inwestycji znacznie siê obni¿y³a w pocz¹tkowej fazie transformacji, a postêp w zakresie poprawy efektywnoœci mikroekonomicznej jest daleko mniejszy ni¿ to zak³adano. Dziœ mo¿na ju¿ stwierdziæ, ¿e jeœli nie klêsk¹, to na pewno wielkim niepowodzeniem koñczy siê pierwsza dekada transforma184

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

cji z tego punktu widzenia. Ca³kowicie b³êdne okaza³o siê za³o¿enie, ¿e sama tylko liberalizacja i prywatyzacja wystarcz¹ do poprawy efektywnoœci alokacyjnej. Dowodz¹ tego nie tylko doœwiadczenia krajów zapóŸnionych w systemowych przemianach jak Ukrainy, ale równie¿ wiod¹cych prym jak Czech. Poprawa taka wymaga jeszcze instytucjonalnego wzmocnienia rynku i œwiat³ego zaanga¿owania siê pañstwa. Gdy jednak okazuje siê, ¿e postêp w sferze efektywnoœci mikroekonomicznej jest niedostateczny, to polityka ma tendencjê powrotu do prób – wydawa³oby siê dostatecznie ju¿ skompromitowanych w czasach centralnego planowania – substytuowania relatywnie niskiej efektywnoœci inwestycji œrubowaniem ich stopy. W zaskakuj¹cy sposób podejœcie takie powróci³o ostatnio w Polsce, gdzie rz¹dz¹ca koalicja wybra³a w sposób ca³kowicie ¿yczeniowy tzw. aktywny wariant strategii rozwoju kraju do roku 2010. To dobrze, ¿e usi³uje siê wracaæ do kwestii rozwoju d³ugofalowo. Fatalnie jednak, ¿e przy okazji czyni siê b³êdne za³o¿enia co do sposobu przyspieszenie tempa wzrostu. Po niepotrzebnym, a nawet szkodliwym jego wyhamowaniu z blisko 7 procent w latach 1994-97 do oko³o 2-3 obecnie, teraz zak³ada siê mo¿liwoœæ jego przyspieszenia ponownie do 7 procent podczas ca³ej nastêpnej dekady. Prowadziæ wszak¿e mia³aby do tego nie tyle poprawa efektywnoœci alokacyjnej, co zasadnicze, skokowe wrêcz zwiêkszenie stopy inwestycji. Mia³aby siê ona zwiêkszyæ z obecnych oko³o 19 procent a¿ do 30 procent (!), przy równoczesnym wzroœcie inwestycji zagranicznych do 5-6 procent PKB. Podejœcie takie bardzo przypomina lata siedemdziesi¹te, które szybko doprowadzi³y gospodarkê do dwu barier. Po pierwsze, ju¿ po kilku latach napotkano barierê konsumpcji, poœwiêcaj¹c dynamikê spo¿ycia na o³tarzu dogmatu o koniecznoœci wielkiego skoku inwestycyjnego. Po drugie, wkrótce potem pojawi³a siê bariera zad³u¿enia zagranicznego. Zreszt¹ ¿adna z nich do tej pory nie zosta³a do koñca wyeliminowana. Teraz sposobem na zwiêkszenie stopy akumulacji mia³oby byæ obni¿enie podatków. Opiera siê ono przy tym na za³o¿eniu, ¿e to g³ównie przedsiêbiorcy popr¹ taki zamys³, gdy¿ w³aœnie w tej grupie najwy¿sza powinna byæ sk³onnoœæ do oszczêdzania, a zatem równie¿ do formowania kapita³u. Rozumowanie to jednak pomija fakt, ¿e szybko napotka siê 185

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

barierê konsumpcji, a ograniczaj¹c znacznie tempo jej wzrostu barierê zbytu. Tak wiêc teoretycznie przy ni¿szych stawkach podatkowych, koñcowe dochody netto szybko okaza³aby siê ni¿sze, a nie wy¿sze, co sugerowaæ mo¿e statyczny punkt widzenia. Czy zatem nie nale¿y obni¿aæ podatków? Ale¿ tak, trzeba to czyniæ, ale w okreœlonych ramach. Po pierwsze, bez dewastacji najcenniejszego kapita³u, tj. kapita³u ludzkiego. Musz¹ byæ przeto zagwarantowane – nie zadeklarowane – odpowiednie nak³ady na inwestycje w kapita³ ludzki, zw³aszcza na oœwiatê i naukê. Po drugie, nale¿y to czyniæ z umiarem tak co do tempa i sekwencji, jak i skali. Jeœli zatem bez uszczerbku dla poziomu finansowania sfery us³ug spo³ecznych mo¿liwe jest redukowanie podatków, to trzeba pos³ugiwaæ siê tym instrumentem. Tak jak od 1996 roku robimy, realizuj¹c „Pakiet 2000”. Decyzje, które uda³o siê przeprowadziæ drog¹ ustawow¹, wyeliminowa³y wpierw podatek importowy, a potem zredukowa³y podatek od dochodów osobistych i nadal zmniejszaj¹ podatek dla firm – o 2 punkty rocznie, a¿ do roku 2000, kiedy to spadnie do 32 procent. Jeœli zatem s¹ mo¿liwoœci wyd³u¿enia tej œcie¿ki – powiedzmy w dó³ do 28 procent w roku 2002 – to warto to uczyniæ. Nie nale¿y jednak mieæ iluzji, ¿e elastycznoœæ inwestycyjna dochodów netto jest wielka. Zbyt daleko posuniêta redukcja podatków nie zwiêksza kapita³u, tylko nierównoœci w podziale dochodów. A dziœ ju¿ nawet MFW przyznaje, ¿e to obraca siê przeciwko samo-podtrzymuj¹cemu siê rozwojowi. G³ówna uwaga powinna byæ przeto zwrócona na takie kojarzenie polityki podatkowej i dochodowej, aby tworzyæ dobrze skomponowane ramy dla szybkiego, zrównowa¿onego i d³ugotrwa³ego rozwoju. Szerzej piszê o tym w przedstawionym w³aœnie na zakoñczenie mego pobytu w MFW opracowaniu pt. „Polityka podatkowa a formowanie kapita³u w gospodarkach transformowanych”. Podstawowe wnioski dla polityki gospodarczej s¹ klarowne. Po pierwsze, niezbêdna jest harmonia, okreœlone proporcje miêdzy formowaniem (rozwijaniem) kapita³u rzeczowego i ludzkiego. Istotna zatem jest nie tylko kwestia wysokoœci podatków i ich wp³yw na oszczêdnoœci i inwestycje rzeczowe, ale tak¿e wydatków bud¿etowych i ich implikacji dla jakoœci kapita³u ludzkiego. 186

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Po drugie, poziom i struktura podatków w rzeczywistoœci bardziej wp³ywa na formy oszczêdnoœci ni¿ na ich absolutny poziom. Gra podatkowa mo¿e wiêc na du¿¹ skalê przesuwaæ strumieñ oszczêdnoœci z sektora bankowego na rynek kapita³owy – albo odwrotnie – ale nie da siê zasadniczo przesuwaæ œrodków ze sfery konsumpcji do inwestycji. Po trzecie, trzeba – spokojnie i stopniowo – zmniejszaæ obci¹¿enia podatkowe, wzmacniaj¹c zarazem polityk¹ pañstwa instytucjonaln¹ odbudowê rynku, nawet jeœli daje to tylko umiarkowane efekty w sferze formowania kapita³u, bo jest on nam bardzo potrzebny. W innym bowiem wypadku stawki podatkowe mog¹ byæ nawet ni¿sze, ale ni¿sze te¿ – a nie wy¿sze – bêdzie tempo wzrostu i poziom dochodów. A przecie¿ w koñcu chodzi nie o to, aby niskie by³y podatki; to jest tylko œrodek. Rzecz w tym, aby wy¿sze by³y dochody. Wiedeñ, 29 kwietnia 1999

29. Królik za tygrysem Jednym z najwiêkszych paradoksów fin de siècle jest to, ¿e ostoj¹ wzglêdnej stabilnoœci gospodarki œwiatowej, jeœli tak mo¿na okreœliæ jej obecny stan, sta³y siê Chiny. Obok Stanów Zjednoczonych, które nie tylko nie zosta³y dotkniête trwaj¹cymi wci¹¿ zaburzeniami na œwiatowych rynkach finansowych, to w³aœnie Chiny najlepiej broni¹ siê przed nimi. Udaje siê im utrzymaæ wysokie tempo wzrostu przy stabilnym kursie juana, choæ nie mo¿na wykluczyæ, ¿e i on bêdzie musia³ byæ zdewaluowany. Gdyby nawet tak siê sta³o to bêdzie to ruch spokojny i kontrolowany. PóŸniej kurs znowu bêdzie stabilny, daj¹c wszak¿e pewien impuls do wzrostu eksportu. Tylko bowiem od tej strony mo¿na dopatrywaæ siê uzasadnienia dla obni¿enia wartoœci waluty, gdy¿ Chiny maj¹ wysoki poziom rezerw walutowych (oko³o 143 miliardów dolarów) i nie s¹ uzale¿nione, tak jak Indonezja czy Brazylia, od koniecznoœci po¿yczania na krótkie terminy zagranic¹. W œlad jednak za fal¹ dewaluacji w krajach Azji Wschodniej i poœród innych wa¿nych partnerów handlowych, konkurencyjnoœæ eksportu chiñskiego uleg³a obni¿eniu. Nie na tyle jednak, aby bezwzglêdnie wymuszaæ dostosowanie poprzez dewaluacjê. Mo¿e do tego dojœæ, ale jeszcze nie jest to nieuniknione. 187

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Udzia³ Chin w œwiatowym handlu nadal szybko roœnie, a ich obroty z zagranic¹ przekroczy³y ju¿ 300 miliardów dolarów. Koniec lat dziewiêædziesi¹tych tym wszak¿e ró¿ni siê od ich pocz¹tku, ¿e coraz wiêksza jest rola partnerów z rozwiniêtego œwiata, natomiast relatywnie spada z tego punktu widzenia znaczenie Hongkongu. Nie jest ju¿ on tym specyficznym oknem na œwiat, którym by³ przez wiele lat, choæ wci¹¿ wiele towarów i kapita³u p³ynie w³aœnie têdy. Dzisiaj Chiny d¹¿¹ do cz³onkostwa w Œwiatowej Organizacji Handlu. No, mo¿e nie tylko dzisiaj, gdy¿ zabiegaj¹ o to ju¿ od 13 lat i – jak mówi premier Zhu Rongji – posiwieæ od tego mo¿na. O ile uda³o siê podczas jego niedawnej wizyty w Waszyngtonie mocno zaawansowaæ sprawê przyst¹pienia do WTO, to postêp osi¹gniêty podczas rozmów z Uni¹ Europejsk¹ w tym tygodniu w Pekinie okaza³ siê mizerny. Nie chodzi tylko o wci¹¿ zbyt wysokie bariery taryfowe dla eksportu europejskich samochodów czy kosmetyków, ale przede wszystkim o niedostateczn¹ liberalizacjê w sferze us³ug (w tym finansowych) oraz utrzymywanie ograniczonego dostêpu do inwestycji w telekomunikacji. S¹dzê jednak, ¿e premier Chin nie zd¹¿y posiwieæ i jest szansa, i¿ wkrótce najludniejszy kraj œwiata do³¹czy do grupy 134 pañstw tworz¹cych WTO. Zale¿eæ na tym bowiem powinno wszystkim ze wzglêdu na ogrom rynku chiñskiego. Powœci¹gliwoœæ Chin co do tempa liberalizacji nie powinna dziwiæ. Z jednej strony, na tle innych gospodarek wychodz¹ one w ostatnich latach zupe³nie dobrze, odnotowuj¹c szczególnie szybkie tempo wzrostu gospodarczego. O ile Rosja przepo³owi³a w latach dziewiêædziesi¹tych swój dochód narodowy, to Chiny go podwoi³y. PKB zwiêkszy³ siê w latach 1997-98 odpowiednio o 8,8 i 7,8 procent, a na lata 1999-2000 MFW przewiduje wzrost o kolejne 6,6 i 7,0 procent. Taka dynamika gospodarcza jest rezultatem umiejêtnego ³¹czenia stopniowych, ale konsekwentnych reform systemowych z m¹dr¹ polityk¹ rozwojow¹. Teraz zaœ nadchodzi okres przyspieszonej liberalizacji handlu, ale naiwnoœci¹ by³oby oczekiwanie od Chin jej nadmiernego tempa w wyniku zewnêtrznych nacisków. I dobrze, ¿e ju¿ tak¿e amerykañska sekretarz stanu przyzna³a, i¿ b³êdem by³o ³¹czenie spraw liberalizacji handlu z liberalizacj¹ polityczn¹. Z drugiej strony, narastaj¹ napiêcia w gospodarce, co sk³ania do podejmowania kolejnych reform strukturalnych, ale z nale¿yt¹ ostro¿no188

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

œci¹. Widaæ wyraŸnie, ¿e doœwiadczenia innych „wy³aniaj¹cych siê rynków” s¹ œledzone z wielk¹ uwag¹ po to, aby reformuj¹c unikn¹æ jednak nara¿enia siê w zbyt wielkiej mierze na ryzyko kaprysów wêdruj¹cego kapita³u. Znaczna ekspansja gospodarki jest tu w du¿ym stopniu finansowana wartko dop³ywaj¹cym kapita³em zagranicznym, ale s¹ to g³ównie inwestycje bezpoœrednie, a wiêc d³ugoterminowe. Chiny siêgnê³y w 1999 roku do znacznego (do 150 miliardów yuanów, tj. ponad 18 miliardów dolarów) zwiêkszenia deficytu bud¿etowego. Chc¹ w ten sposób pobudziæ popyt wewnêtrzny, przede wszystkim przez szeroki zakres inwestycji infrastrukturalnych. Kluczem jednak do utrzymania wysokiego tempa wzrostu jest restrukturyzacja mikroekonomiczna. Niska efektywnoœæ wielu przedsiêbiorstw ju¿ doprowadzi³a do tego, ¿e w portfelach banków pañstwowych nagromadzi³o siê z³ych d³ugów na oko³o 200 miliardów dolarów, czyli jakieœ 20 procent PKB. Chiñska droga do przezwyciê¿enia tych problemów polega w³aœnie na stopniowej deregulacji i postêpuj¹cym otwieraniu siê na miêdzynarodow¹ konkurencjê. Do tej pory dawa³o to dobre efekty w sferze produkcji, ale pe³zaj¹ce pogarszanie siê sytuacji finansowej wielu firm. Nie przek³ada siê to wszak¿e na nierównowagê zewnêtrzn¹ w skali makroekonomicznej. Bilans p³atniczy jest w dobrym stanie, poziom rezerw walutowych taki sam jak przed rokiem, a problemów z inflacj¹ nie ma. Wrêcz odwrotnie. Pojawi³y siê tendencje deflacyjne i st¹d w³aœnie polityka przejœciowego zwiêkszania deficytu bud¿etowego. Ogólny poziom cen jest stabilny. Po spadku o 0,8 procent w 1998 roku, w bie¿¹cym roœnie ledwie o 0,5 procent. Sprzyja³y temu do niedawna niskie ceny paliw, ale przede wszystkim jest to pozytywnym rezultatem rozwa¿nej polityki monetarnej, dobrze skoordynowanej z polityk¹ fiskaln¹. To ciekawe, ¿e nawet MWF bardzo chwali Chiny za ich politykê finansow¹, choæ w istocie jest ona odleg³a od funduszowej ortodoksji. Jednak z punktu widzenia skutecznoœci, a tak¿e wp³ywu na inne kraje i ca³¹ gospodarkê œwiatow¹, jest to polityka po prostu dobra. Teraz gra finansowa toczy siê o to, aby tak ca³e Chiny, jak i Hongkong obroni³y siê przed kolejnymi falami zaburzeñ na œwiatowych rynkach finansowych. U³atwiaj¹ im to zarówno wysokie rezerwy dewizowe, jak i stosowane re¿imy walutowe. Chinom te¿ zale¿y na utrzymaniu w ra189

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

mach currency board sta³ego kursu dolara Hongkongu, a w œlad za tym na ograniczeniu mo¿liwoœci spekulowania na ich w³asnym pieni¹dzu. Do tej pory to siê udaje, ale na dalsz¹ metê sukces zale¿a³ bêdzie od postêpu w odniesieniu do konkurencyjnoœci. Z tego punktu widzenia obecny rok jest szczególnie wa¿ny, podejmowane s¹ bowiem kolejne trudne reformy strukturalne. I choæ w 1999 roku przeszliœmy tu od tygrysa do królika, to prowadzi on swoimi drobnymi, ale zdecydowanymi krokami do przysz³orocznego smoka. Ciekawe, jakie bêdzie jego wejœcie? Królik za tygrysem bowiem wszed³ zupe³nie nieŸle. Hongkong, 8 maja 1999

30. Kapita³owy swing Przep³ywy kapita³u tworz¹cego zobowi¹zania d³u¿ne s¹ nieroz³¹cznie zwi¹zane z ryzykiem kryzysu. Im bardziej bowiem chce siê skorzystaæ z dobrodziejstw dop³ywaj¹cego kapita³u, tym bardziej wystawia siê na ryzyko jego odp³ywu, zw³aszcza jeœli jest to portfelowy kapita³ krótkoterminowy. Tak te¿ by³o w wypadku kryzysu zapocz¹tkowanego w Azji Po³udniowo-Wschodniej dewaluacj¹ tajlandzkiego bahta w lipcu 1997 roku. Ten ruch spowodowa³ gigantyczny zwrot w przep³ywie kapita³u; tak jakby rzeka nagle zmieni³a kierunek swego nurtu. Miêdzy rokiem 1996 i 1998 piêæ krajów azjatyckich – Filipiny, Indonezja, Malezja, Po³udniowa Korea i Tajlandia – dotkniête zosta³y zwrotem w odniesieniu do ich zagregowanego salda rachunku obrotów bie¿¹cych na gigantyczn¹ skalê. Kapita³owy swing wyniós³ a¿ 124 miliardy dolarów, powoduj¹c w tak krótkim czasie przejœcie z nadwy¿ki 55 miliardów do deficytu licz¹cego oko³o 69 miliardów dolarów. To musia³o spowodowaæ za³amanie w sferze produkcji z wszystkimi tego konsekwencjami. Najbardziej produkcja spad³a w Indonezji – o 13,7 procent w 1998 roku. Najmniej na Filipinach, bo tylko o pó³ procent. W dwóch krajach – w Korei Po³udniowej i Hongkongu – recesja trwa i w tym roku. To ciekawe, ¿e tak gwa³towny przechy³ w kierunku przep³ywu kapita³u spowodowa³ tak krótkotrwa³y spadek produkcji. Implikacje kryzysu s¹ jednak bardziej d³ugotrwa³e. Przejawiaj¹ siê one w bardzo skomplikowanej sytu190

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

acji wielu bardzo zad³u¿onych bran¿ i przedsiêbiorstw, jak i w poszerzeniu siê zakresu ubóstwa w regionie, który sk¹din¹d s³usznie chlubi siê najwiêkszymi osi¹gniêciami we wspó³czesnym œwiecie w zakresie walki z bied¹. Obecny kryzys w Azji Po³udniowo-Wschodniej w niczym bowiem nie umniejsza imponuj¹cych osi¹gniêæ tych gospodarek w minionym æwieræwieczu. ¯aden region œwiata nie awansowa³ tak znacz¹co, nigdzie bowiem nie odnotowano takiego tempa wzrostu jak w³aœnie tu. I okreœlon¹ rolê odegra³ w tym równie¿ kapita³ p³yn¹cy przez wiele lat w jedn¹ stronê. Teraz sytuacja siê zmieni³a, choæ tylko przejœciowo. Ju¿ widaæ, ¿e kapita³, który jeszcze w zesz³ym roku szybko st¹d ucieka³, zaczyna wracaæ. Ponownie niezwykle szybko id¹ w górê notowania gie³dowe na nowych rynkach, tak¿e azjatyckich. Licz¹c w dolarach, indeks gie³dowy w Malezji zwiêkszy³ siê od pocz¹tku roku o ponad 21 procent, a w Tajlandii a¿ o 40 procent. Jest to wyraŸne potwierdzenie s³usznoœci tezy, ¿e to w³aœnie ten kr¹¿¹cy kapita³ uprzednio spanikowa³, a teraz znowu poddaje siê euforii. Nie zmieni³y siê bowiem ani wczeœniej a¿ tak na gorsze, ani te¿ obecnie a¿ tak na lepsze podstawy makroekonomiczne, które uzasadnia³yby taki skrajny kapita³owy swing. Nadal jednak k³óc¹ siê dwa ujêcia przyczyn i mechanizmu kryzysu. Pogl¹d wci¹¿ dominuj¹cy w g³ównym nurcie ekonomii neoliberalnej i ortodoksji MFW g³osi, ¿e w istocie mamy do czynienia z kryzysem makroproporcji gospodarczych (fundamentals), co wyra¿a siê w s³aboœci sektora publicznego i nieefektywnym zarz¹dzaniu przedsiêbiorstwami, a tak¿e w niew³aœciwej regulacji i nadzorze bankowym oraz korupcji. Drugie spojrzenie eksponuje w³aœnie irracjonalne wahniêcia przep³ywów kapita³owych, przede wszystkim prywatnego kapita³u krótkoterminowego. Jego transfery dokonywane nie poprzez system finansów publicznych, a za poœrednictwem prywatnych banków zadzia³a³y jako zap³on. W myœl tej interpretacji to nag³y, wrêcz panikarski odp³yw kapita³u wytr¹ci³ tak dobrze dotychczas rozwijaj¹ce siê gospodarki z uderzenia i zepchn¹³ je ze œcie¿ki szybkiego wzrostu. Za tak¹ interpretacj¹ przemawia te¿ i fakt, ¿e kraje najbardziej dotkniête kryzysem charakteryzowa³y siê wzglêdnie dobrymi podstawami makroekonomicznymi. Oczywiœcie, prawdziwe wyjaœnienie tych spektakularnych i kosztownych zaburzeñ musi ³¹czyæ elementy obu tych interpretacji. To raczej 191

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

pêkniêcia w proporcjach makroekonomicznych zadzia³a³y jako zap³on, natomiast panika inwestorów i rynku przerodzi³a wystêpuj¹ce napiêcia w otwarty, lawinowy kryzys. W tym wypadku szczególn¹ rolê negatywn¹ odegra³y banki komercyjne, a nie jak siê powszechnie s¹dzi fundusze agresywnego inwestowania. Po¿ycza³ przy tym g³ównie prywatny sektor, a nie pañstwo. Gdyby nie banki, to nie by³oby tego kryzysu. W wypadku piêciu wspomnianych krajów ten kapita³owy swing w odniesieniu do banków komercyjnych wyniós³ a¿ prawie 100 miliardów dolarów podczas dwu lat. Wahad³o przechyli³o siê od dop³ywu kapita³u w wysokoœci 63 miliardów dolarów netto w 1996 roku do odp³ywu 36 miliardów w roku 1998. Jedynym sposobem ochrony przed takim ryzykiem jest jednak kontrola przep³ywów kapita³owych i regulacja zasad jego transferów. W innym bowiem wypadku, nawet przy solidnych podstawach makroekonomicznych, nie mo¿na siê w warunkach gospodarki otwartej uniezale¿niæ od takiego ryzyka. Oczywiœcie, zmniejszenie tego ryzyka poci¹gn¹æ za sob¹ musi tak¿e wzglêdne zmniejszenie korzyœci, jakie gospodarka czerpie z dop³ywu kapita³u zagranicznego. Jeœli jednak chce siê na d³ug¹ metê korzystaæ z dobrodziejstw takich transferów, to zdecydowanie nale¿y limitowaæ dop³yw kapita³ów kreuj¹cych d³ug, preferuj¹c zarazem kapita³ finansuj¹cy bezpoœrednie inwestycje zagraniczne. Ten strumieñ bowiem okaza³ siê wyj¹tkowo stabilny, tak¿e w fazie obecnego kryzysu finansowego, i równie¿ tu, w pañstwach ASEAN-u. Tym co decyduje o stabilnoœci w odniesieniu do przep³ywu kapita³ów jest zatem nie sama jego wielkoœæ, ale struktura. Gospodarki, które s¹ w stanie jego znacz¹c¹ czêœæ zaabsorbowaæ w formie inwestycji bezpoœrednich, ale zarazem potrafi¹ zabezpieczyæ siê wysokim poziomem rezerw walutowych przed grymasami spekulacyjnego kapita³u, od którego w warunkach gospodarki otwartej w pe³ni odci¹æ siê nie sposób, radz¹ sobie lepiej. Tyle ¿e gromadzenie takich rezerw te¿ jest kosztowne. To co w koñcu decyduje o stabilnoœci w warunkach swobodnego przep³ywu kapita³u, to nie sama wielkoœæ kapita³u krótkoterminowego, ale jego stosunek do poziomu rezerw walutowych. Nie zmienia to wszak¿e faktu, ¿e inne kraje inaczej radz¹ sobie z problemem, nie wystawiaj¹c siê po prostu niepotrzebnie na nadmierne 192

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

ryzyko kapita³owych swingów. I chocia¿ nie mog¹ one wtedy skorzystaæ z zagranicznych oszczêdnoœci w finansowaniu czêœci swoich wydatków przekraczaj¹cych dochody, nie musz¹ równie¿ obawiaæ siê, ¿e pozyskany kapita³ ucieknie. To w³aœnie wyjaœnia w miarê spokojne przejœcie przez kolejne fale obecnego kryzysu gospodarek Chin, Indii, Tajwanu, Indii czy te¿ Chile. Maj¹c nie w pe³ni zliberalizowane transakcje na rachunku obrotów bie¿¹cych i stosuj¹c rozs¹dne metody kontroli ruchów kapita³u krótkoterminowego kraje radz¹ sobie zupe³nie dobrze, nie popadaj¹c przy tym w nadmierne uzale¿nienie od przep³ywów cudzych w koñcu pieniêdzy. Nie maj¹ wtedy u siebie najwy¿szych budowli œwiata – tak jak bliŸniacze wie¿e Petronas w Kuala Lumpur – ale nie maj¹ te¿ i takich k³opotów z utrzymaniem stabilnego wzrostu. Kuala Lumpur, 15 maja 1999

31. Tam gdzie roœnie herbata W czasach studenckich, w SGPiS-owskim akademiku na Madaliñskiego, wkuwaj¹c po nocach ekonomiê, wypijaliœmy morze herbaty. Wiedzieliœmy, gdzie ona roœnie, a z kart podrêcznika ekonomii politycznej w³aœnie dowiadywaliœmy siê, ¿e tak oto weszliœmy w stosunki produkcji z jej wytwórcami. Zwyczajni œmiertelnicy dalej pili herbatê nic o tym nie wiedz¹c, ale my ju¿ tê tajemnicê poznaliœmy. Moj¹ ulubion¹ herbat¹ by³a Assam i teraz oto mam okazjê zobaczyæ drugi koniec tego „stosunku produkcji”. W dos³ownym znaczeniu jest on niezwykle barwny. Kolorowo ubrane, œniade pracownice przesuwaj¹ siê poœród wysokich, intensywnie zielonych krzewów i zbieraj¹ do koszy zarzuconych na plecach liœcie z najlepszego, drugiego wysypu. Akurat do pobliskiej g³êbokiej studni z wod¹ wpad³ ma³y, piêciomiesiêczny s³oñ i akcja ratownicza jest tematem dnia. S³onie wchodz¹ na plantacjê, ale nie na herbatkê, tylko na liœcie drzew akacjowych, które maj¹ rzucaæ cieñ na gêsto posadzone krzewy. Ze s³oniami nie nale¿y walczyæ i si³¹ ich przepêdzaæ, gdy¿ wtedy siê mszcz¹. Nale¿y je traktowaæ ³agodnie, to wtedy robi¹ mniej szkód. Jak w polityce... 193

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Obecny rok nie jest dobry dla rynku herbacianego. Kultura ta potrzebuje nie tylko takiego nas³onecznienia, jak w pó³nocnoindyjskiej prowincji Assam, ale tak¿e okreœlonego poziomu opadów. A tych nie starcza i susza zmniejsza tegoroczne zbiory. Indie dostarczaj¹ oko³o jednej trzeciej œwiatowej produkcji czarnej herbaty (co do zielonej, to potentatem s¹ Chiny), ale eksportuj¹ tylko czwart¹ czêœæ swojej produkcji, resztê konsumuj¹ na miejscu, a ¿yje tu ju¿ prawie miliard ludzi. W 1998 roku produkcja indyjskiej, czarnej herbaty wynios³a ponad 870 tysiêcy ton, z czego na eksport posz³o ponad 206 tysiêcy. Produkuj¹c du¿o mniej, tyle samo oferuje na rynek œwiatowy Kenia (najwiêkszy konkurent Indii), która wywozi zagranicê prawie 95 procent swoich zbiorów. Podobnie znacz¹cym konkurentem jest Sri Lanka, która swoj¹ cejloñsk¹ herbatê równie¿ wytwarza g³ównie dla odbiorców zewnêtrznych. W 1998 roku na aukcjach za kilogram herbaty p³acono œrednio 104,6 rupii. Kurs tej waluty jest stabilny, poniewa¿ bank centralny mocno ingeruje, jeœli tylko pojawia siê jakaœ presja na jego niepo¿¹dane zmiany. Dzisiaj wynosi on 42,74 za dolara, dwa tygodnie temu by³o tyle samo, rok temu zaœ 39,8. Prowadzenie polityki stabilnego kursu umo¿liwia kontrolê inflacji, której stopê w kwietniu sprowadzono w dó³ do 3,7 procent. Wa¿ny jest te¿ relatywnie wysoki poziom rezerw walutowych, przekraczaj¹cy obecnie 28,5 miliarda dolarów, to jest o 4 i pó³ miliarda wiêcej ni¿ rok temu. Tak wiêc w wielkim miêdzynarodowym hurcie za kilogram herbaty p³acono oko³o 2,63 dolara – tyle, ile za fili¿ankê w Waszyngtonie. No bo po drodze w te „stosunki produkcji” uwik³a³o siê jeszcze wiele innych ogniw, zarabiaj¹c co swoje. Pocz¹tkowe z nich – ta niezwykle barwna si³a robocza w herbacianych gajach Assamu – zarabia dziennie 32 rupie brutto. To za zebranie 21 kilogramów liœci herbacianych, z których w koñcu powstanie 5 kg herbaty. Za ka¿de nastêpne 5 kilogramów liœci robotnice dostaj¹ dodatkowe 2 rupie. W sumie jednak, ze wzglêdu na szeroko rozbudowany program socjalny i konsumpcjê w naturze, dzienny koszt si³y roboczej siêga 90 rupii. Plantacja prowadzi szko³y i œwi¹tynie. S¹ dwa szpitale i tygodniowe, bardzo dotowane racje ry¿u i m¹ki dla pracowników, jak i dla ich rodzin. Pracownikom potr¹ca siê z ich wynagrodzenia 12 procent na indywidualny rachunek emerytalny, a pracodawca dok³ada 194

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

do tego drugie tyle. Co rok darmowe plastikowe sanda³ki, co dwa lata parasol, co trzy koc. Taki kapitalistyczny ko³choz. Wa¿ne jednak, ¿e wœród dzieci na plantacji ju¿ prawie nie ma analfabetyzmu. Dlatego te¿ m³odzie¿ czêsto chce siê dalej kszta³ciæ i ju¿ nie tak ³atwo o skrajnie tani¹ si³ê robocz¹. Herbata z czasem bêdzie dro¿sza, nawet jeœli deszczu i s³oñca (po to parasole) bêdzie starcza³o. Na innych gie³dach ró¿nie. Ceny z³ota w Bombaju spad³y w³aœnie z 4 285 do 4 260 rupii za 10 gram, gdy¿ w Londynie p³acono najni¿sz¹ od 20 lat cenê – tylko 272,85 dolarów za uncjê. W Delhi bank centralny zezwoli³ 12 agencjom, g³ównie bankom, na import z³ota, rosn¹ wiêc obawy, ¿e zwiêkszy siê deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych. A dotychczas – wynosz¹c oko³o 8 miliardów dolarów, tyle samo co deficyt handlowy – nie zagra¿a³ on stabilnoœci rupii, z pozytywnym tego wp³ywem na ogóln¹ sytuacjê gospodarcz¹. Przejawia siê to w wysokiej i równie¿ stabilnej stopie wzrostu gospodarczego. PKB zwiêksza siê w latach 1997-99 o oko³o 5,5 procent rocznie. Indie skutecznie ochroni³y siê stopniow¹ tylko liberalizacj¹ przep³ywów kapita³owych i rozs¹dn¹ polityk¹ kursow¹ przed kolejnymi falami kryzysu finansowego przelewaj¹cymi siê przez œwiat. Problem w tym, ¿e pomimo znacz¹cego wzrostu dochodu narodowego biedy i nêdzy tu co niemiara. Widaæ to wszêdzie, skoro PKB na mieszkañca szacowany jest ledwie na 350 dolarów, a w najbiedniejszych stanach – takich jak Biharu – tylko na 200. A w licznych slumsach i to uchodzi³oby za maj¹tek. Tam liczy siê tylko cena herbaty, nie z³ota. W Bombaju zaœ liczy siê wszystko, ale najbardziej tendencje na tutejszej gie³dzie. Notowania id¹ ostatnio mocno w górê. Indeks Sensex podniós³ siê podczas minionych dwu tygodni z 3 557,1 do 4 123,6. Jest to znamienne, bo komplikuje siê sytuacja polityczna, gie³da jednak¿e na to nie reaguje, antycypuj¹c raczej dobre wyniki wiod¹cych przemys³ów, zw³aszcza w sektorach eksportowych. Indie przygotowuj¹ siê do kolejnych, trzecich w ostatnich trzech latach, wyborów parlamentarnych. Na gie³dzie politycznej sytuacja jest najmniej pewna. Z jednej strony administruje odchodz¹cy przed czasem w wyniku wotum nieufnoœci rz¹d premiera Vajpayee, a z drugiej w Partii Kongresowej Sonia Gandhi podaje siê do dymisji, gdy¿ jej w³oskie pocho195

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

dzenie sta³o siê przedmiotem rozgrywek politycznych, tak¿e w ³onie w³asnej partii. Myœlê, ¿e pozostanie ona na stanowisku przewodnicz¹cej kongresu, choæ kwestia jej kandydowania na premiera jest otwarta. Indiom wszak¿e bardzo potrzebna jest stabilnoœæ polityczna, bo brak zwi¹zków pomiêdzy kolejnymi fazami kryzysów gabinetowych a sytuacj¹ finansow¹ i gospodarcz¹ jest z³udny. Na rynkach kapita³owych i Forex jest wzglêdnie dobrze, gdy¿ w poprzednich latach podjêto wa¿ne reformy strukturalne, zw³aszcza w liberalizacji handlu, deregulacji i prywatyzacji. A sektor pañstwowy stanowi tu wci¹¿ a¿ oko³o trzech czwartych ca³ej gospodarki. Reformy musz¹ byæ zatem kontynuowane, a do tego konieczny jest sprawny rz¹d. Mo¿e uda siê, ¿e taki powstanie po wrzeœniowych wyborach, choæ w œrodowisku przedsiêbiorców przewa¿a sceptycyzm. Tak wiêc stosunki produkcji zawi¹zywane s¹ nie tylko za poœrednictwem rzeczy, ale tak¿e i polityki. Ta zawsze mo¿e ich rozwojowi tak pomóc, jak i zaszkodziæ – obojêtnie czy realizuj¹ siê one w herbacianych gajach Assamu czy te¿ na parkiecie gie³dy w Bombaju. Jakie jednak bêd¹ na tej gie³dzie notowania za rok, to dzisiaj wywró¿yæ mo¿na chyba tylko z herbacianych fusów. Bombaj, 22 maja 1999

32. Wszyscy ludzie prezydenta Prezydent Malediwów Maumoon Abdul Gayoom rz¹dzi ju¿ 21 lat. Po raz kolejny zosta³ wybrany na 5-letni¹ kadencjê w ubieg³ym roku, tak wiêc prowadzi swój kraj od su³tanatu, którym Malediwy by³y do 1968 roku, do nowego milenium. A nasze spotkanie i rozmowy odby³y siê w³aœnie w starym pa³acu su³tañskim, który jeszcze s³u¿y jako siedziba prezydenta. Jeszcze, bo w Male, stolicy archipelagu, du¿o siê buduje, trwa bowiem tu wci¹¿ ekonomiczny boom. Ciekawe, ¿e jestem pierwszym Polakiem, którego przyjmuje prezydent Gayoom. Z tym wiêksz¹ chêci¹ przedstawi³em mu nasze osi¹gniêcia i problemy. G³ównie jednak mówiliœmy o tutejszych. Raz jeszcze mo¿na powiedzieæ, ¿e „ma³e jest piêkne”, rzecz jednak w tym, czy jest ma³e? Malediwy rozrzucone s¹ po kilkudziesiêciu atolach w œrodkowej czêœci Oceanu Indyjskiego. Przy szerokoœci do 130 km ci¹196

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

gn¹ siê przez ponad 830 km z pó³nocy na po³udnie, a¿ poni¿ej równika do atolu Addu. 1 200 wysp to w sumie niespe³na 300 km kwadratowych l¹du. Reszta to woda. Ale ca³kowita powierzchnia atoli to ju¿ 100 000 km kwadratowych, a wraz z wodami terytorialnymi wy³¹czna strefa ekonomiczna daje powierzchniê a¿ miliona kilometrów. Jest to wiêc taki ma³y – wielki kraj, gdzie 199 wysp jest zamieszka³ych, a 991 wci¹¿ jeszcze bezludnych. Wiele z tych wysp mo¿na ³atwo obejœæ w ko³o; niektóre w kilkanaœcie minut, inne – jak tê ze stolic¹ Male – w pó³torej godziny. Wyspiarski charakter pañstwa odzwierciedla siê nie tylko w tym, ¿e w miejscowym jêzyku dhivehi istnieje kilka s³ów na okreœlenie wyspy, ale g³ównie w specyfice problemów gospodarczych. Infrastruktura, komunikacja, elektryfikacja, desalinacja wody morskiej, oœwiata to tylko niektóre z nich. Gospodarka opiera siê na morzu, które jest tu dos³ownie wszêdzie, a ca³y kraj nie wystaje nigdzie ponad jego poziom na wiêcej ni¿ metr. Dwie g³ówne ga³êzie gospodarki to tradycyjne rybo³ówstwo i turystyka z komfortow¹, nowoczesn¹ baz¹. Rozwija siê ona szybko, a ostatnie kryzysy w innych regionach nie wywar³y tutaj swego piêtna. 78 procent turystów przyje¿d¿a z Europy (z tego z Polski ledwie 0,2 procent), 10 procent z Japonii. Fala dewaluacji w krajach Azji Po³udniowo-Wschodniej odbi³a siê nawet korzystnie na koniunkturze gospodarczej, gdy¿ import z tamtego regionu relatywnie potania³, a importuje siê tu prawie wszystko. Oczywiœcie, z wyj¹tkiem ryb. Tych bowiem jest pod dostatkiem zarówno do jedzenia oraz na eksport, jak i do ogl¹dania podczas nurkowania na rafach koralowych. A nie bez powodu Malediwy uchodz¹ za najlepsze do nurkowania miejsce na œwiecie, ale zarazem nie jest ono i najtañsze. G³ówny problem rozwojowy, co podkreœla tak prezydent, jak i ministrowie jego rz¹du, to dywersyfikacja gospodarki. Proces ten wspomaga m.in. Bank Œwiatowy i Azjatycki Bank Rozwoju, a tak¿e rosn¹cy strumieñ bezpoœrednich inwestycji zagranicznych. Inwestuje siê w infrastrukturê i ma³y przemys³, g³ównie tekstylny, czasami z pogranicza rêkodzie³a, ale zmniejsza to uzale¿nienie od ryb i turystów. Ci ostatni te¿ wartko tu p³yn¹, bo kraj to przepiêkny. Malediwy odwiedza rocznie wiêcej osób ni¿ tu ¿yje. Naród ten bowiem liczy sobie oko³o 270 tysiêcy ludzi (z czego 70 tysiêcy mieszka 197

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

w Male), a turystów w zesz³ym roku przyjecha³o 380 tysiêcy. Ka¿dy przebywa œrednio 10 dni i p³aci swoiste pog³ówne, czyli podatek do bud¿etu pañstwa w wysokoœci 6 dolarów dziennie. Oczywiœcie, nawet o tym nie wie, ale w ten sposób – wraz z 10-cio dolarow¹ op³at¹ lotniskow¹ – ³o¿y w formie podatków poœrednich swoje 70 dolarów do kasy Malediwów. I jeszcze wyje¿d¿aj¹c, przekonany jest, ¿e oto opuszcza raj na ziemi. Malowniczoœæ wysepek jest bowiem zaiste urzekaj¹ca, klimat wspania³y, przyroda piêkna, spokój kompletny. Brakuje tylko anio³ów. Rajem tak¿e mog¹ wydawaæ siê te wyspy dla Malediwczyków, poœród których ju¿ prawie wcale nie ma analfabetów, bo ka¿da wyspa ma 7-letni¹ szko³ê, a którzy w ogóle nie p³ac¹ podatków bezpoœrednich. Tradycyjnie, jak za su³tana, nie ma tu ani podatku od zysków przedsiêbiorstw, ani te¿ od dochodów indywidualnych gospodarstw domowych. Nie ma te¿ ³atwego Ÿród³a dochodów w postaci akcyzy na alkohol, gdy¿ siê go tu nie sprzedaje (poza wyspami – resortami dla turystów zagranicznych), ani te¿ na benzynê, no bo gdzie tu jeŸdziæ samochodami? A paliwo do ³odzi to podstawa funkcjonowania infrastruktury, wiêc opodatkowane nie jest. I mimo to minister finansów cieszy siê, ¿e ma nadwy¿kê bud¿etu. Wydawaæ by siê mog³o, ¿e to ju¿ nie tylko raj, ale nawet cud! Tak jednak nie jest. Nie tylko dlatego, ¿e przygotowuje siê ju¿ wprowadzenie powszechnego podatku poœredniego typu GST, podobnie jak zrobiono to na Sri Lance, gdzie wynosi on 12,5 procent. A tu prawie ca³y import ob³o¿ony jest c³ami i to one w³aœnie – wraz w dochodami z turystyki – zasilaj¹ bud¿et. Ale jeszcze przed 1993 rokiem by³ on w g³êbokim deficycie, przekraczaj¹cym 20 procent PKB. Wówczas deficyt podlega³ monetyzacji z oczywistymi tego skutkami inflacyjnymi. Obecnie inflacja spad³a poni¿ej 3 procent, do czego doprowadzi³a polityka pos³ugiwania siê sta³ym kursem walutowym. Rufija s³u¿y ju¿ od piêciu lat jako kotwica nominalna i kurs jest niezmienny (1 USD równa siê 11,72 rufiji). Ciekawe ¿e nie ma przy tym równoleg³ego rynku walutowego i to przy pe³nej liberalizacji rachunku obrotów kapita³owych. Jest to zatem kurs równowagi podtrzymywany poprzez w³aœciwe kszta³towanie poda¿y pieni¹dza i rezerwy walutowe w wysokoœci 4-miesiêcznego importu. Równoczeœnie utrzymuje siê oko³o dwu-procentowy deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych, który jest finansowany po czêœci pomoc¹ 198

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

zagraniczn¹, po czêœci bezpoœrednimi inwestycjami zagranicznymi. Móg³by i nasz kapita³ coœ tu zainwestowaæ, zaludniaj¹c na przyk³ad polskimi turystami jedn¹ z wysp albo buduj¹c przetwórnie ryb czy te¿ kilka maleñkich elektrowni (ka¿da wyspa musi mieæ w³asn¹!). Warto, bo dobra koniunktura bêdzie tu trwa³a nadal. Tempo wzrostu gospodarczego jest na Malediwach podobnie wysokie i w latach 1995-99 wynosi œrednio 6,5 procent. Doprowadzi³o to ju¿ do dochodu narodowego rzêdu 800 dolarów na g³owê, co wkrótce mo¿e wyeliminowaæ ten kraj z listy ubo¿szych pañstw rozwijaj¹cych siê i tym samym pozbawiæ mo¿liwoœci korzystania z finansowych linii pomocowych. Tak wiêc wszyscy ludzie prezydenta korzystaj¹ z postêpu, jaki daje dobra kombinacja polityki rozwoju z polityk¹ stabilizacji finansowej. Koordynacja tych polityk jest o tyle ³atwiejsza, ¿e to w³aœnie sam prezydent Gayoom jest równie¿ w jednej osobie zarówno ministrem finansów, jak i gubernatorem banku centralnego. Gdyby tak zrobiæ i u nas, to mo¿e te¿ mielibyœmy raj... ? Atol Addu, Malediwy, 29 maja 1999

33. Liberalizacja a redukcja ubóstwa W latach dziewiêædziesi¹tych w myœli ekonomicznej, jak i w praktyce polityki gospodarczej wielu krajów wydaje siê dominowaæ doktryna, ¿e liberalizacja stosunków ekonomicznych s³u¿y rozwojowi. Istotnym w¹tkiem liberalizacji jest deregulacja handlu, co wed³ug tej doktryny powinno poci¹gn¹æ za sob¹ wzrost efektywnoœci. Sukcesywne otwieranie siê narodowych rynków na miêdzynarodow¹ konkurencjê sprzyjaæ winno poprawie efektywnoœci alokacyjnej, w œlad za czym szybciej roœnie wydajnoœæ pracy. Oczywiœcie, po drodze wiele ga³êzi gospodarki mo¿e byæ nara¿onych na szwank i ponieœæ straty, a zatrudnieni (albo te¿ niekiedy trac¹cy pracê) w nich ludzie mog¹ pogorszyæ swoj¹ sytuacjê materialn¹. Ogólnie jednak, w d³u¿szym horyzoncie czasowym, liberalizacja – w tym tak¿e handlu miêdzynarodowego, którego obroty rosn¹ dwu-, trzykrotnie szybciej ni¿ wielkoœæ œwiatowej produkcji – sprzyjaæ winna zrównowa¿onemu rozwojowi. 199

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Pytanie jednak w tym, co nale¿y rozumieæ przez „rozwój zrównowa¿ony”? W w¹skim, by nie rzec prymitywnym ujêciu, pojêcie to ogranicza siê tylko do zbilansowania finansowych strumieni i zasobów. W ujêciu szerszym – nie gubi¹cym z pola widzenia celów polityki rozwoju – dostrzega siê tak¿e aspekty ekologiczny i spo³eczny. Chodzi tu o równowagê w sferze zasobów naturalnych i przyrody, z jednej strony, oraz sprawiedliwy podzia³ rosn¹cego dochodu, z drugiej. St¹d te¿ w nowoczesnej myœli ekonomicznej, oceniaj¹c skutki liberalizacji handlu, trzeba braæ pod uwagê nie tylko samo tempo rozwoju, ale tak¿e jego wp³yw na stosunki podzia³u, w tym na ograniczanie obszarów ubóstwa. Wiêcej, trzeba dostrzegaæ i to, ¿e w pewnych sytuacjach liberalizacji towarzyszyæ mo¿e poszerzanie siê biedy, nawet w warunkach wzrostu gospodarczego. Teoretycznych argumentów na to, ¿e daleko posuniêta liberalizacja handlu mo¿e przyœpieszyæ tempo wzrostu jest wiele. Ale tak¿e wiele jest doœwiadczeñ pokazuj¹cych, ¿e niekoniecznie przyczynia siê do zmniejszania nierównoœci spo³ecznych. A to z kolei na d³u¿sz¹ metê obraca siê przeciwko wzrostowi gospodarczemu. O ile mog¹ tego nie dostrzegaæ (choæ rozumieæ to powinni) przedsiêbiorcy i inwestorzy operuj¹cy na szczeblu mikro, to wiedzieæ i liczyæ siê z tym musz¹ politycy dzia³aj¹cy w skali makro. Zatem rezultaty postêpuj¹cej liberalizacji handlu trzeba analizowaæ i od tej strony, a przede wszystkim uwzglêdniaæ p³yn¹ce st¹d wnioski w polityce gospodarczej. O ile w posocjalistycznych gospodarkach transformowanych obraz jest bardzo z³o¿ony, gdy¿ pojawienie siê nowych obszarów biedy jest skutkiem wielu równoczeœnie wystêpuj¹cych procesów w sferze produkcji i dystrybucji, o tyle w rynkowych gospodarkach mniej zaawansowanych w rozwoju zale¿noœci te s¹ nieco wyraŸniej zarysowane. Mo¿na je na przyk³ad przeœledziæ porównuj¹c kraje SARRC, czyli Regionalnego Stowarzyszenia Wspó³pracy Pañstw Po³udniowej Azji. W odró¿nieniu od ASEAN-u, który grupuje kraje o tak krañcowym poziomie dochodów, jak Singapur i Kambod¿a, SARRC skupia pañstwa na zbli¿onym poziomie gospodarczym. S¹ to: Indie, Sri Lanka, Pakistan, Bangladesz, Nepal, Bhutan i Malediwy. Przy ogromnym ich wewnêtrznym zró¿nicowaniu spo³ecznym i politycznym cechuj¹ siê one tym, ¿e liberalizacja w tym regionie postêpuje 200

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

stopniowo i wolniej ni¿ w ASEAN-ie czy te¿ Europie Œrodkowowschodniej. SARRC usi³uje przy tym zdecydowanie lepiej ni¿ nasz region koordynowaæ swoj¹ strategiê dalszej liberalizacji w ramach WTO i przygotowuje wspólne stanowisko na zbli¿aj¹cy siê szczyt w Seattle. Korzyœci bowiem z liberalizacji handlu bynajmniej nie rozk³adaj¹ siê równomiernie i o to, aby wyjœæ na tym jak najlepiej, trzeba nieustannie zabiegaæ. Jest to szczególnie wa¿ne obecnie, gdy w ramach WTO podjête zostan¹ nowe inicjatywy co do dalszej liberalizacji, m.in. w odniesieniu do us³ug finansowych, inwestycji i ochrony w³asnoœci intelektualnej. Czy zatem nale¿y obawiaæ siê, ¿e nieuchronnie postêpuj¹ca liberalizacja – bo taka jest logika globalizacji – poci¹gnie za sob¹ dalsze narastanie nierównowagi spo³ecznej? Otó¿ niekoniecznie, nie ma bowiem takiego prostego zwi¹zku przyczynowo-skutkowego. Zarazem studia porównawcze nie wykazuj¹ te¿, ¿e liberalizacja handlu sama z siebie prowadzi do redukcji obszarów ubóstwa. To zale¿y. Wp³yw liberalizacji handlu na redukcjê sfery niedostatku jest funkcj¹ ogólnego poziomu dochodu i polityki pañstwa. Gdy poziom ten jest relatywnie wy¿szy (jak na Sri Lance, w Estonii czy Czechach), to liberalizacja mo¿e sprzyjaæ zmniejszaniu biedy, jeœli jest to zarazem autentycznym celem polityki. Jeœli zaœ poziom ten jest bardzo niski (jak w Bhutanie, Kirgistanie czy Albanii), to szybka liberalizacja musi poci¹gn¹æ za sob¹ dalsze rozwarstwienie i narastanie biedy. Sukcesy pañstw Azji Po³udniowo-Wschodniej z okresu poprzedzaj¹cego ostatni kryzys finansowy pokazuj¹, ¿e liberalizacja daje dobre efekty, jeœli towarzyszy jej odpowiedni system os³ony socjalnej, wyprzedzaj¹ce inwestycje w kapita³ ludzki oraz reforma rolna, a wszystko to jest podparte siln¹ instytucjonaln¹ obudow¹ rynku. Doœwiadczenia ASEAN-u, z których uczyæ siê mog¹ tak pañstwa SARRC, jak i naszego regionu, pokazuj¹, ¿e te same polityki, które redukuj¹ nierównoœæ i biedê, stymuluj¹ te¿ wzrost gospodarczy. Warunkiem wszak¿e jest sterowana i stopniowa liberalizacja handlu. Mo¿na dostrzec i to, ¿e kraje, które nieumiejêtnie usi³owa³y chroniæ swoj¹ si³ê robocz¹ przed natarciem konkurencji zagranicznej poprzez przeinwestowanie przemys³u przy jednoczesnym niedostatku nak³adów na restrukturyzacjê rolnictwa (Tajlandia albo Indonezja) oraz nadmiernym zatrudnieniu w sektorze publicznym w koñcu wesz³y w fazê kryzysu ju¿ nie koniunkturalnego, ale strukturalnego. 201

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Nie nale¿y wszak¿e mieæ z³udzeñ, ¿e podejmuj¹c daleko id¹ce reformy strukturalne – a nasze przecie¿ id¹ dalej ni¿ w Azji – musz¹ pojawiaæ siê tak nowe obszary ubóstwa, jak i dostatku. Chodzi o to, aby polityk¹ zrównowa¿onego sensu largo rozwoju ograniczaæ maksymalnie te pierwsze, a sprzyjaæ szerzeniu siê tych drugich. To wymaga nie tylko œwiat³ej polityki wewnêtrznej, lecz tak¿e koordynacji dzia³añ w skali regionalnej i twardych negocjacji na arenie miêdzynarodowej. Pod tym wzglêdem, niestety, Europa Œrodkowowschodnia radzi sobie gorzej ni¿ regionalne ugrupowania Azji i innych kontynentów. A czas ucieka. Colombo – Dubai, 4 czer wca 1999

34. Miêdzy IMF a CIA Raz jeszcze potwierdza siê pogl¹d, ¿e w wypadku transformacji nie tylko trudno przewidzieæ przysz³oœæ, ale tak¿e i przesz³oœæ. Zw³aszcza w wypadku Rosji, wobec której opinie zmieniaj¹ siê radykalnie. O ile do lata 1998 roku rosyjska droga do kapitalizmu wzbudza³a ma³o zastrze¿eñ, a w niektórych krêgach nawet sk³ania³a do apologetyki, to teraz jej ostra krytyka jest powszechna. Nie ma jednak wci¹¿ zgody wœród profesjonalistów co i dlaczego tak naprawdê siê sta³o? Okazj¹ do pog³êbienia wiedzy na ten temat by³a konferencja zorganizowana przez The Jamestown Foundation. To forum dyskusyjne jest o tyle ciekawe, ¿e rzadko tak otwarcie i publicznie dyskutuj¹ fachowcy prezentuj¹cy nie tylko ró¿ne teoretyczne i polityczne punkty widzenia, ale zarazem tak ró¿ne instytucje. Otó¿ konferencja skupi³a nie tylko intelektualn¹ czo³ówkê amerykañskich uczonych – ekonomistów, politologów, historyków, socjologów, antropologów – z najlepszych uniwersytetów i instytutów USA, ale tak¿e przedstawicieli krêgów rz¹dowych i organizacji miêdzynarodowych, choæ ci ostatni byli skromnie reprezentowani. Jakby byli uprzedzeni, ¿e tym razem, i w tak doborowym gronie, niewiele dobrego o swojej aktywnoœci wobec Rosji mog¹ us³yszeæ. Konfrontacja dobrze znanych pogl¹dów ludzi MFW z opiniami teraz ju¿ otwarcie g³oszonymi przez ludzi CIA jest wielce pouczaj¹ca. Okazuje siê, ¿e CIA nie tylko wiedzia³a od pocz¹tku (a chyba powinno to 202

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

byæ oczywiste) o brudnych interesach towarzysz¹cych prywatyzacji, transferze kapita³u i mechanizmach jego prania na miêdzynarodowym rynku finansowym, ale równie¿ informowa³a o tym w³adze amerykañskie, a za ich poœrednictwem tak¿e organizacje miêdzynarodowe, gdzie USA maj¹ decyduj¹c¹ pozycjê. Sygna³y te jednak by³y lekcewa¿one. Dlaczego? To jest pytanie, na które nie ma zadowalaj¹cej odpowiedzi. Z jednej bowiem strony widaæ, jak zacietrzewienie ideologiczne – na podobieñstwo fundamentalizmu religijnego – odbiera zdolnoœæ zdrowej oceny rzeczywistoœci. Gdy bowiem ju¿ ewidentne by³o, ¿e rzeczy biegn¹ w z³ym kierunku, nadal wspierano dzia³ania tzw. m³odych reformatorów. Teraz niektórzy z amerykañskich ekspertów radz¹ znaleŸæ dla nich szybko pracê w USA, bo inaczej wró¿¹ im raczej wiêzienn¹ przysz³oœæ... Ideologiczny fundamentalizm rynkowy okaza³ siê jednak bardzo siln¹ przes³ank¹ polityki, gdy¿ zak³ada³, ¿e w d³ugim okresie nawet na bazie niekoniecznie uczciwie gromadzonego prywatnego kapita³u mo¿na spokojnie budowaæ gospodarkê rynkow¹. A ¿e kapita³ ten ucieka³? Có¿, jednych to wcale nie martwi³o, a odwrotnie, bo ucieka³ on tam, dok¹d uciec mia³, a wed³ug innych – zgodnie z ich doktryn¹ – mia³ wróciæ, gdy tylko dojdzie do stabilizacji makroekonomicznej, do której ma doprowadziæ polityka kontrolowana przez MFW. Co ciekawe, reminiscencje takiej „realpolitik” nadal s¹ wyraŸne, gdy¿ politycy odpowiedzialni za kurs obrany wobec rosyjskiej transformacji s¹ wci¹¿ u w³adzy i obstaj¹ przy swoich pogl¹dach. No w³aœnie; czy chodzi tu tylko o pogl¹dy? Bynajmniej. Chodzi przede wszystkim o interesy. I to jest druga przes³anka, dla której niekoniecznie chce siê dotrzeæ do pe³nej prawdy, dlaczego dzieje siê to, co siê dzieje. Wiêcej; to ma siê dziaæ, ale niekoniecznie wszyscy i wszystko o tym musz¹ wiedzieæ. To zmusi³oby do odpowiedzi na trudne pytania. A coraz wiêcej siê ich pojawia. Jeœli prawdziwych fachowców – obojêtnie czy z MFW, czy z CIA, z uniwersytetów czy banków – nie mo¿e dziwiæ to, ¿e wielka polityka najczêœciej jest podporz¹dkowana interesom wielkiego kapita³u i zatem pod tym tak¿e k¹tem ustawia siê politykê zagraniczn¹ oraz dzia³ania zdominowanych przez najsilniejsze pañstwa i ich rz¹dy organizacji miêdzynarodowych, to nie mo¿na siê te¿ dziwiæ, i¿ pewne polityki s¹ kontynuowane nawet wtedy, gdy faktycznie ju¿ siê doszczêtnie skompromitowa³y. A to dlatego, ¿e nadal w miarê dobrze s³u¿¹ one okre203

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

œlonym grupom interesu, a wtedy pogl¹dy s¹ drugorzêdne. Dorabia siê je i to te¿ jest wielki interes. Jeœli wiêc pomin¹æ topniej¹ce przekonanie, ¿e Rosja mia³a sensowny, powsta³y przy udziale zagranicy, program transformacji ustrojowej, a tylko ze wzglêdów kulturowych nie by³a w stanie go zrealizowaæ, to teraz ju¿ jest oczywiste, ¿e zaaplikowane tam reformy by³y zasadniczo Ÿle pomyœlane. Nacisk na zbyt szybk¹ prywatyzacjê i liberalizacjê przy formalnie twardej polityce finansowej i otwarciu na spekulacje kapita³u zagranicznego, ale przy równoczesnym zlekcewa¿eniu aspektów instytucjonalnych, a nade wszystko warunków startu, musia³ doprowadziæ nie tylko do d³ugotrwa³ej depresji w sferze produkcji i szerz¹cej siê biedy, ale tak¿e do g³êbokiego kryzysu finansowego. Zanim on jednak siê przejawi³ w formie otwartej, robiono krociowe interesy. Gdy niedawno spyta³em jednego z bankierów, ile stracili w Rosji po sierpniu zesz³ego roku, odpowiedzia³, ¿e jakieœ 300 milionów dolarów. Gdy zaœ zapyta³em, ile tam¿e przedtem zd¹¿yli zarobiæ, odrzek³, i¿ nieco ponad miliard. Otó¿ ja uczê swoich studentów, ¿e taki bank nie straci³ 300 milionów, ale zarobi³ ich a¿ 700. Bo mia³ zarobiæ i temu s³u¿y³y rady i naciski na „kontynuacjê reform”. Warto przy okazji pamiêtaæ, ¿e w Polsce niekiedy oskar¿ani byliœmy w latach 1994-97 a to o hamowanie reform, a to o spowalnianie prywatyzacji. W istocie m¹dr¹ polityk¹ nie tylko przeciwstawialiœmy siê wtedy doktrynerstwu ekonomicznemu, ale dbaliœmy po prostu o formowanie siê uczciwymi metodami rodzimego kapita³u i rozwój polskiej gospodarki, co dzisiaj tak wyraŸnie widaæ. Notabene, odniesienia do Polski pojawiaj¹ siê tutaj czêsto. Rosyjskie niepowodzenia trzeba postrzegaæ we wzglêdnym wymiarze, a polski sukces stanowi odpowiednie ku temu t³o. Dobrze zatem, ¿e tak¿e i tu (choæ szkoda, i¿ szybciej w CIA ni¿ MFW) ju¿ dominuje przekonanie o b³êdnoœci i szkodliwoœci tzw. szokowej terapii. Nie jest ono jeszcze zupe³nie powszechne, co jest jasne, jeœli teraz ju¿ wiadomo, kto na tym skorzysta³, a kto straci³, rzecz bowiem bardziej w ró¿nicach interesów ni¿ pogl¹dów. Teraz nikt nie widzi dobrze przysz³oœci rosyjskiej gospodarki, nawet w œrednim okresie. Dobrze jednak, ¿e dokonany zosta³ znacz¹cy krok w kierunku zrozumienia, co i dlaczego posz³o Ÿle. Ani wczeœniejsze pro204

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

blemy rumuñskie, ani albañskie takiej refleksji nie wywo³a³y, bo tam chodzi³o i o ma³e kraje, i o ma³e pieni¹dze. A tu s¹ one olbrzymie. Zdumiewaj¹ce jest przy tym, ¿e gdy uznany autorytet w sprawach geopolityki Zbigniew Brzeziñski mówi publicznie na konferencji w Waszyngtonie, ¿e najprawdopodobniej w amerykañskiej polityce funkcjonuje wiêcej pieniêdzy pochodz¹cych ze z³odziejskiej, rosyjskiej prywatyzacji ni¿ ze Ÿróde³ chiñskich, to nie ma ¿adnej reakcji. Jestem przekonany, ¿e u nas by³aby ona niezwykle ¿ywa. Nie dziwiê siê zaœ, gdy moja supozycja, ¿e z pewnoœci¹ zachodnim, a zw³aszcza amerykañskim elitom politycznym i finansowym zdecydowanie bardziej zale¿y na sukcesie transformacji w Polsce ni¿ w Rosji, spotyka siê z aprobat¹. Tak bowiem naprawdê by³o i jest. Nasze szczêœcie. Waszyngton, 11 czer wca 1999

35. Bia³e noce Podczas gdy na wybrze¿u malowniczej morskiej przystani w ONZtowskim Œwiatowym Instytucie Badañ Rozwoju Gospodarczego WIDER odbywa siê miêdzynarodowa konferencja na temat roli przedsiêbiorczoœci i ma³ych firm w rozwoju krajów transformowanych, tu¿ obok rozgrywa siê kolejna karta wielkiej polityki. W secesyjnym pa³acyku, w którym, gdy opuszcza³em WIDER-a i Helsinki w lutym zesz³ego roku, przyj¹³ mnie prezydent Martti Ahtisaari, teraz goœci on czo³owych polityków rosyjskich i amerykañskich. Zreszt¹ nie po raz pierwszy i nie ostatni. Finlandia bowiem umiejêtnie od czasu do czasu odgrywa rolê dobrego poœrednika miêdzy Zachodem a Wschodem. Tak¿e ostatnio, gdy ten pierwszy nam siê nieco powiêkszy³, a ten drugi jeszcze bardziej skurczy³. Do bia³ej nocy trwaj¹ dyskusje pomiêdzy amerykañskimi i rosyjskimi ministrami spraw zagranicznych, Albright i Iwanowem, oraz obrony narodowej, Cohenem i Sergiejewem, co dalej zrobiæ od strony polityczno-militarnej w Kosowie i wokó³ Jugos³awii. Podczas gdy teraz, po bombardowaniach NATO, czas ju¿ myœleæ o powojennej odbudowie i sposobach jej sfinansowania (a bêd¹ to wydatki rzêdu 50-100 miliardów dolarów, w zale¿noœci od tego, jak szeroki bêdzie program odbudowy), to 205

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

zaskakuj¹ce wejœcie wojsk rosyjskich do Prisztiny na krótko przesunê³o g³ówne akcenty w dyskusji. I w³aœnie tu, w Helsinkach, przygotowuje siê rozstrzygniêcia, które potwierdz¹ spotkanie prezydentów USA i Rosji podczas szczytu G-7 i Rosji w Kolonii. Notabene, mia³ on byæ poœwiecony zasadniczo sprawom ekonomicznym, ale konflikt wokó³ Kosowa przes¹dza, ¿e bêdzie on te¿ na³adowany kwestiami politycznymi. Finlandia zatem odgrywaæ mo¿e rolê dobrej misji w ³agodzeniu miêdzynarodowych napiêæ, gdy¿ tak¹ wypracowa³a sobie pozycjê. Podczas gdy my – wst¹piwszy do NATO i bêd¹c wci¹¿ daleko (a nawet dalej ni¿ jeszcze rok – dwa temu) od cz³onkostwa w UE – musimy teraz zap³aciæ swoj¹ czêœæ za nieswoj¹ wojnê, to Finlandia, wszed³szy w 1995 roku do UE, ale s³usznie pozostaj¹c poza NATO, mo¿e teraz coœ autentycznie znaczyæ na scenie miêdzynarodowej mimo tego, ¿e jest krajem ma³ym. Ale piêknym. I tak¿e dobrze prowadzonym przez m¹drych polityków, co daje skutki nie tylko polityczne, lecz równie¿ ekonomiczne. Utrzymuje siê tu wysokie tempo wzrostu gospodarczego przy niskiej inflacji, a skutki integracji europejskiej s¹ wyraŸnie widoczne w sferze rozwoju rynku kapita³owego. W tych w³aœnie dniach helsiñska gie³da pobi³a rekordy swych notowañ. Indeks Hex osi¹gn¹³ a¿ 7 417 punktów, g³ównie wskutek znakomitej fali osi¹gniêæ technologicznych i produkcyjnych, a wiêc tak¿e i finansowych (choæ nie spekulacyjnych) Nokii. Finowie tak¿e korzystaj¹ z cz³onkostwa w Eurolandzie. Wprowadzili pó³ roku temu euro (i znowu s³usznie) jako jedyny kraj nordycki, ale dobrze to dyskontuj¹. Ponadto przynale¿noœæ do unii walutowej s³u¿y jako swoista tarcza przed szokami zewnêtrznymi, w tym potencjalnym wp³ywem skutków kryzysu rosyjskiego. Fiñscy politycy gospodarczy wrêcz wykorzystali ten kryzys, chocia¿by przejmuj¹c obs³ugê pewnych transakcji, czêœæ tranzytu czy te¿ absorbuj¹c pewne zagraniczne inwestycje bezpoœrednie, które nie zosta³y ulokowane za wschodni¹ granic¹. Teraz rola Finlandii wzroœnie jeszcze bardziej. W polityce europejskiej przez najbli¿sze pó³ roku ten ma³y kraj odgrywa³ bêdzie wielk¹ rolê, Finlandia bowiem przejmuje prezydencjê w UE z pocz¹tkiem lipca. W³aœnie dzisiaj w parlamencie premier Paavo Lipponen przedstawia „Za³o¿enia Prezydencji Fiñskiej”. To dla nas bardzo wa¿ne, tym bardziej ¿e Finlandia Polsce bardzo sprzyja. Umiejêtnie wykorzystuje to w swej misji 206

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

dyplomatycznej ambasador RP Józef Wiejacz. Kilka lat systematycznej pracy daje owoce tak polityczne, jak i ekonomiczne. Trzy bêd¹ g³ówne elementy nadchodz¹cej prezydencji Finlandii w Unii Europejskiej. I ka¿dy trzeba teraz dobrze rozgrywaæ z naszego punktu widzenia. Po pierwsze, kwestia poszerzania UE. Finlandia bêdzie zmierzaæ (choæ raczej do tego nie dojdzie), aby w koñcu jej kadencji, na szczycie sumuj¹cym prezydencjê w grudniu, zapad³a decyzja o poszerzeniu listy kandydatów o kolejne 5 pañstw, a mianowicie dwa (Estonia ju¿ otrzyma³a zaproszenie) pozosta³e kraje ba³tyckie (to przede wszystkim tutejszy priorytet), a tak¿e S³owacjê oraz Bu³gariê i Rumuniê. Niedobrze jednak, ¿e na tej liœcie mo¿e nie byæ Chorwacji. Pod tym k¹tem oceniona zostanie tak¿e koñcz¹ca siê prezydencja niemiecka, podczas której najwiêkszy postêp w formalnych negocjacjach w sprawie przysz³ego cz³onkostwa osi¹gn¹³ Cypr, a nie któryœ z krajów naszego regionu. Prezydencja fiñska wniesie tak¿e 7 lub 8 nowych rozdzia³ów do negocjacji cz³onkowskich, z których gospodarz sam najbardziej eksponowa³ bêdzie kwestiê ochrony œrodowiska naturalnego. Po drugie, oceniony zostanie dog³êbnie traktat amsterdamski i warunki dalszej realizacji jego ustaleñ. Chodzi tu zw³aszcza o polityczne aspekty funkcjonowania UE. Finowie jako kraj ma³y s¹ zdecydowanie za utrzymaniem zasady: jeden kraj, jeden komisarz. Ale rozstrzygniêcia wymaga kwestia mechanizmu g³osowania i podejmowania decyzji. Wci¹¿ tylko i wy³¹cznie konsensus? Z pewnoœci¹ ju¿ nie. Wiêkszoœæ? Z pewnoœci¹ tak, ale jaka i w jakich sprawach? Tu musi i bêdzie liczyæ siê nie tylko iloœæ obywateli, ale te¿ poziom produkcji. Po trzecie, mocno zostanie postawiony tzw. pó³nocny wymiar integracji UE w po³¹czeniu ze strategi¹ wobec Rosji. Ta Rosja zawsze wraca; jak nie komandosi na lotnisku w Prisztynie albo ministrowie prezydenta Jelcyna w pa³acu obok, to oczekiwanie na konieczne decyzje MFW albo te¿ priorytety polityki UE. W listopadzie zjad¹ siê tu ministrowie UE oraz pañstw nadba³tyckich, a tak¿e Norwegii i Islandii. Polska musi dobrze byæ do tego spotkania przygotowana, bo jesteœmy wa¿nym partnerem w tak zdefiniowanym wymiarze pó³nocnym. Dobrze siê te¿ sk³ada, ¿e od sierpnia Sekretarzem Generalnym Komisji Helsinskiej zostaje polski fachowiec – Mieczys³aw Ostojski. 207

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

HELKOM to nie ONZ, ale cieszy, ¿e ktoœ z Polski staje na czele regionalnej organizacji miêdzynarodowej, dzia³aj¹cej g³ównie w sferze ochrony œrodowiska i zasobów wód Ba³tyku. A piêknie wygl¹da on ze wszystkich stron, choæ szczególnie st¹d w bia³e noce. Helsinki, 18 czer wca 1999

36. Nie czekaj¹c na Moj¿esza Pamiêtam, jak w Berlinie, w maju 1990 roku, na konferencji poœwieconej polityce kursu walutowego, profesor Robert Mundell z Columbia University podziêkowa³ Roque Fernandez (obecny minister finansów Argentyny) za wk³ad jego kraju dokonany w poprzednim dziesiêcioleciu do rozwoju teorii monetarystycznej. Powiedzia³em wówczas, ¿e mam nadziejê, i¿ za 10 lat nikt nie bêdzie musia³ dziêkowaæ Polsce za wk³ad do rozwoju teorii transformacji systemowej. Teraz, w Dubrowniku, na zorganizowanej przez MFW i Narodowy Bank Chorwacji miêdzynarodowej konferencji oceniaj¹cej pierwsze dziesiêciolecie transformacji, przypomnia³em mu to. Otó¿ trzeba Polsce dziêkowaæ, gdy¿ uczonym z ca³ego œwiata dostarczyliœmy co nie miara materia³u badawczego... Ale nie tylko my, bo inne gospodarki te¿. Czasami mo¿na mieæ wra¿enie, ¿e dla niektórych ekonomia sta³a siê przez to wrêcz nauk¹ eksperymentaln¹. W zakresie polityki finansowej czy te¿ prywatyzacji tyle co w naszym regionie œwiata nie naeksperymentowano siê nigdzie. Nawet w tak znakomitym gronie referentów, jakie œci¹gnê³a konferencja odbywaj¹ca siê w tej œródziemnomorskiej „perle”, nie ma wci¹¿ jasnoœci, dlaczego sprawy potoczy³y siê takim w³aœnie torem. Po dziesiêciu latach transformacji w przewa¿aj¹cej czêœci krajów nadal poziom produkcji znajduje siê poni¿ej wielkoœci z 1989 roku, naros³y obszary biedy i nierównoœæ, nie rozwinê³y siê konkurencyjne ga³êzie wytwórczoœci, niska jest zdolnoœæ do akumulacji kapita³u. Dlaczego tak siê sta³o? Dlaczego te¿ nikt tego nie przewidywa³ przed dekad¹, pytaj¹ siê dzisiaj. Otó¿ to nie jest tak, ¿e nikt tego nie przewidywa³. Ostrze¿eñ by³o sporo, ale ich nie s³uchano. Zreszt¹ Zachód wci¹¿ widzi raczej Wschód i resztê œwiata przede wszystkie swymi oczyma. Nie czyta siê i nie s³ucha 208

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

dostatecznie wnikliwie zagranicznych ekonomistów, a tych, którzy krytykuj¹, jakoœ ma³o siê zaprasza. Raczej przyje¿d¿aj¹ ci, co potakuj¹. Rzecz jednak w tym, ¿e faktycznie chyba nikt nie przewidywa³, ¿e ca³y obszar od Odry do Pacyfiku po dziesiêciu latach zmagañ o wdro¿enie gospodarki rynkowej bêdzie produkowa³ a¿ o jedn¹ czwart¹ mniej. A to dlatego, ¿e o ile niektórzy z nas przestrzegali przed negatywnymi skutkami zbyt radykalnej liberalizacji, przestrzelenia stabilizacji i lekcewa¿enia destrukcyjnej roli pustki systemowej powsta³ej po szybkim rozmontowaniu instytucji gospodarki planowej, to nie przewidywano, i¿ b³êdne podejœcie bêdzie tak d³ugo kontynuowane. Zaskakuj¹ce jest te¿, ¿e wci¹¿ trzeba wracaæ do punktu wyjœcia. Teraz podkreœla siê du¿e zró¿nicowanie krajów transformowanych w punkcie startu do wielkich przemian. Na pocz¹tku jednak b³ednie to zró¿nicowanie potraktowano, stosuj¹c doœæ zbli¿one terapie dla odmiennych schorzeñ. Z jednej strony przyznaje siê wreszcie, ¿e polski wzglêdny sukces to tak¿e rezultat reform poprzedzaj¹cych 1989 rok. Z drugiej strony nadal wyraŸnie przecenia siê znaczenie spuœcizny z tamtego okresu dla piêtrz¹cych siê rosyjskich trudnoœci, te bowiem s¹ g³ównie skutkiem b³êdów pope³nionych w latach dziewiêædziesi¹tych. Ale trudno to przyznaæ komuœ, kto w ich pope³nieniu w jakimœ stopniu sam uczestniczy³. Teraz tak¿e wydaje siê oczywiste, ¿e punkt dojœcia bêdzie ró¿ny dla ró¿nych krajów. Konieczne jest odrêbne traktowanie poszczególnych grup krajów wy³aniaj¹cych siê z tego krajobrazu po bitwie. Jedne wysforowa³y siê do przodu i s¹ doprawdy zaawansowane w przejœciu do systemu rynkowego, inne s¹ wci¹¿ daleko z ty³u. Ciekawe ¿e teraz ju¿ wszyscy na wszystkie przypadki odmieniaj¹ okreœlenie „budowa instytucji”, akcentuj¹c ich rolê w transformacji. Przez wiele lat tak nie by³o, co ³atwo sprawdziæ w ka¿dej porz¹dnej bibliotece. Kluczowa zawsze jest jakoœæ polityki, ale jej skutecznoœæ limitowana jest dojrza³oœci¹ instytucji. S¹ to zasady gry na rynku, obs³uguj¹ce go organizacje i strzeg¹ce honorowanie tych zasad prawo. Rozwój instytucji wymaga nie tylko czasu, ale wiedzy i przede wszystkim determinacji polityki, a nie naiwnej wiary, ¿e liberalizacja i prywatyzacja rozwi¹¿¹ problemy same z siebie. W Rosji udzia³ prywatnego sektora w gospodarce jest wiêkszy ni¿ w Polsce, a w Albanii wiêkszy ni¿ w S³owenii. A to w³aœnie Polska 209

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

i S³owenia s¹ w czo³ówce tak reform strukturalnych, jak i poziomu produkcji, bo stworzy³y sobie stopniowo, ale konsekwentnie, sprawniejsz¹ instytucjonaln¹ odbudowê rynku. O ile pierwsza dekada transformacji minê³a pod ciœnieniem procesów liberalizacji i prywatyzacji, to w nastêpnej dominowaæ bêdzie budowa instytucji i rozwój przedsiêbiorczoœci. Rzecz bowiem w tym, ¿e mamy coraz wiêcej prywatnej w³asnoœci, ale niekoniecznie przedsiêbiorczoœci. Tym samym w wielu przedsiêbiorstwach i sektorach – a z innej perspektywy tak¿e w wielu krajach – osi¹gniêto marny postêp w efektywnoœci alokacyjnej i konkurencyjnoœci. To wci¹¿ trzeba jeszcze zrobiæ, rozwin¹æ i utrwaliæ. Myœlê, ¿e dyskusje o transformacji nadal wywo³ywaæ bêd¹ wiele emocji, a tak¿e nieporozumieñ. Co do jednych i drugich, to trzeba mieæ œwiadomoœæ (a o dziwo jak¿e¿ czêsto jej nie starcza!), ¿e bior¹ siê one nie tylko z ró¿nic pogl¹dów naukowych na temat biegu spraw i rz¹dz¹cych tym mechanizmów, ale tak¿e – a niekiedy przede wszystkim – z ró¿nic interesów. A o tym dyskutuje siê ma³o i niechêtnie. Jednak bez umiejêtnej analizy sprzecznoœci interesów nie da siê wyjaœniæ wielu zawi³oœci transformacji – tak tej jej fazy, która ju¿ za nami, jak i tego, co nas jeszcze oczekuje. Chocia¿ szkód narobiono sporo, to jednak proces transformacji jest na w³aœciwym szlaku. S¹ wszak¿e i tacy, którzy uwa¿aj¹, ¿e potrzebujemy Moj¿esza, aby przeprowadzi³ nas z marnej przesz³oœci do œwietnej przysz³oœci. Profesor Arye Hillman z Tel Awiwu widzi tê przesz³oœæ po prostu jako... niewolnictwo. A przysz³oœæ, co sugeruje tytu³ jego referatu zaprezentowanego w Dubrowniku („W przejœciu do Ziemi Obiecanej. Dziesiêæ lat na pustkowiu bez Moj¿esza”), widzi raczej œwietlan¹. Có¿, g³êboko siê myli. Od czegoœ innego wysz³y kraje Europy Wschodniej – a i wœród nich by³y znaczne ró¿nice – od czegoœ innego republiki by³ego ZSRR. I do czegoœ innego dojdziemy, ale nie bêdzie to ziemia obiecana ani ta z biblii, ani ta z Reymonta. I to nie czekaj¹c na Moj¿esza, który sk¹din¹d sam nie zadba³ o w³aœciwy rozwój instytucji i móg³by te¿ prowadziæ lepsz¹ politykê. Do tego trzeba jednak dobrych ekonomistów i jeszcze lepszych polityków. A tych nie zawsze starcza. Nie tylko na pustyni. Dubrownik, 26 czer wca 1999 210

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

37. Ani strategia, ani dla Polski Gdy ponad dwa lata temu zakoñczy³em pracê w rz¹dzie, tempo wzrostu produkcji by³o imponuj¹ce. W drugim kwartale 1997 roku, w porównaniu z analogicznym kwarta³em roku poprzedniego, PKB zwiêkszy³ siê a¿ o 7,5 procent. Utrzymanie takiej dynamiki prowadzi³oby do z gór¹ podwojenia siê dochodu narodowego w ci¹gu dekady. Niestety, po dwu kolejnych latach z³ej polityki gospodarczej PKB roœnie piêciokrotnie wolniej, zwiêkszy³ siê on bowiem w pierwszym kwartale tego roku o mizerne 1,5 procent. Pewne zwiêkszenie tempa wzrostu w póŸniejszym okresie nie zmienia wymowy tego faktu; nast¹pi³o zasadnicze wyhamowanie impetu rozwojowego polskiej gospodarki. Ma to daleko id¹ce implikacje. Zwa¿ywszy na cechuj¹c¹ Polskê, podobnie jak inne kraje przechodz¹ce transformacjê, strukturê spo³eczno – gospodarcz¹, zejœcie dynamiki produkcji poni¿ej 3-4 procent rocznie musi za sob¹ poci¹gaæ narastanie sprzecznoœci interesów ekonomicznych. Jeœli zaœ rodz¹ce siê na tym tle napiêcia spo³eczne nie s¹ rozwi¹zywane w³aœciwymi metodami, to przeradzaj¹ siê one w sytuacje konfliktowe. To w³aœnie obecnie, po raz pierwszy od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, obserwujemy w Polsce. Straty s¹ jednak¿e daleko wiêksze ni¿ wynika³oby to tylko z samych konfliktów, które przecie¿ niezale¿nie od tego, ¿e s¹ same w sobie zjawiskiem negatywnym, obracaj¹ siê tak¿e przeciwko wzrostowi gospodarczemu. Taka linia – jeœli jest to jak¹œ lini¹ – szkodzi ju¿ samej transformacji ustrojowej. Jeœli a¿ 59 procent spo³eczeñstwa twierdzi, ¿e „sprawy id¹ w z³ym kierunku”, to oznacza, i¿ doprawdy biegn¹ one w niew³aœciw¹ stronê. Lekcewa¿enie tego faktu przez w³adze jest nie tylko przejawem ignorancji i braku zrozumienia istoty procesów rozwojowych i sensu transformacji, ale tak¿e objawem arogancji. A to jeszcze bardziej zwiêksza konfliktogennoœæ i tak ju¿ dostatecznie z³o¿onej sytuacji. Kolejny ju¿ raz nie sprawdza siê niedopasowana do realiów posocjalistycznych w Polsce doktryna ekonomiczna i oparta na niej polityka gospodarcza. Z jednej strony przyjêto, ¿e przyspieszone wycofywanie siê pañstwa z odpowiedzialnoœci za tworzenie dobrych warunków do efektywnego gospodarowania bêdzie jemu sprzyja³o. A tak nie jest, co widz¹ nie 211

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

tylko pielêgniarki, choæ one maj¹ prawo nie rozumieæ zawi³oœci polityki finansowej, ale przede wszystkim przedsiêbiorcy. To przecie¿ oni w koñcu s¹ ofiarami stagnacji wywo³anej polityk¹ gospodarcz¹, gdy¿ nie mog¹ wytworzyæ wiêcej, skoro tylko o marne 1,5 procent wiêcej sprzedaæ mog¹. Zastój w produkcji uderza szczególnie w ludzi przedsiêbiorczych. Jeœli zaœ przedsiêbiorczoœci wci¹¿ jeszcze nie starcza, to polityka pañstwa musi j¹ pobudzaæ, a nie t³amsiæ t³umi¹c popyt ponad miarê. Z drugiej bowiem strony teraz ju¿ w pe³ni widaæ b³êdnoœæ i szkodliwoœæ koncepcji „sch³adzania” gospodarki. Skutki tego nieszczêsnego zamys³u zbieg³y siê z nastêpstwami kryzysu rosyjskiego. By³ on sk¹din¹d do przewidzenia, a jego faktyczny wp³yw na polsk¹ gospodarkê jest ma³y; zabra³ nam on nie wiêcej jak pó³ procent potencjalnego PKB. Reszta to skutek za³amania koniunktury „na ¿yczenie” polityki. W pierwszej kolejnoœci nie nale¿a³o „sch³adzaæ” koniunktury, tylko d¹¿yæ do jej utrzymania. A gdy ju¿ nie uczyniono tego, to mo¿na by³o ten b³¹d skorygowaæ wkrótce potem, jak kryzys rosyjski wszed³ w kolejn¹ fazê latem 1998 roku. Skutki za³amania koniunktury przenosz¹ siê ze sfery realnej, gdzie tak silne s¹ obecnie tendencje stagnacyjne, do sfery finansowej. Nie bez powodów tak mocno podkreœla siê narastaj¹c¹ nierównowagê bud¿etow¹ i zbyt szybkie wykonywanie przez ministra finansów planu rocznego deficytu bud¿etowego. Dalej mechanizm dzia³a w ten sposób, ¿e próby ratowania bud¿etu w obliczu zawê¿enia siê realnej bazy podatkowej przerzucane s¹ na oszczêdnoœci (dyscyplinowanie) wydatków bud¿etowych. I tu w³aœnie pojawiaj¹ siê jesieni¹ rolnicy, zim¹ górnicy, na wiosnê pielêgniarki, a pod koniec lata mog¹ g³os zabraæ nauczyciele. Dalej, konflikty spo³eczne przechodz¹ w konflikty polityczne; koalicja trzeszczy, opozycja podkreœla jej niezdolnoœæ do rz¹dzenia. A ca³a ta sekwencja znowu przyczynia siê do pogarszania ogólnego klimatu i utrudnia ekspansjê gospodarcz¹. Trac¹ wszyscy. No, prawie wszyscy, najbardziej przedsiêbiorczy bowiem radz¹ sobie nawet pomimo tak niesprzyjaj¹cych ram tworzonych przez politykê. Zadowoleni mog¹ byæ tak¿e ci, którzy korzystaj¹ na rozgardiaszu instytucjonalnym, nieudolnoœci administracji, Ÿle przygotowanych i jeszcze gorzej wdra¿anych reformach. Niezale¿na organizacja, Transparency 212

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

International, zwraca uwagê na narastanie zakresu korupcji w polskiej gospodarce. Zastrze¿enia ponownie, jak na pocz¹tku dekady, budz¹ nieprzejrzyste procedury prywatyzacyjne. To powinno niepokoiæ, zw³aszcza sektor przedsiêbiorczoœci zorientowany na d³ugoterminow¹ ekspansjê, co wymaga dobrej strategii, klarownej polityki i przejrzystych regulacji. Wszystkiego brakuje w coraz wiêkszym stopniu. Niektórzy pocieszaj¹ siê tym, ¿e nie jest chyba jednak Ÿle, skoro zagranica wci¹¿ tak dobrze ocenia Polskê. Otó¿ nie jest to tak jednoznaczne. Po pierwsze, oceny te s¹ coraz bardziej powœci¹gliwe w obliczu twardych, niepodwa¿alnych faktów, zw³aszcza konfrontuj¹cych osi¹gniêcia lat 1994-97 ze s³abymi efektami reform i za³amaniem ekspansji w latach 1998-99. Po drugie, ze wzglêdów politycznych oceny te, przy takich samych faktach, by³yby druzgoc¹ce, gdyby do obecnego stanu doprowadzi³y partie rz¹dz¹ce uprzednio. Po trzecie, nawet marna sytuacja w Polsce lœni na tle wielkiej depresji i upadku gospodarczego w Rosji. To bardzo silny (i wyj¹tkowo niekorzystny dla nas na d³ug¹ metê, bo z³udny) czynnik, zniekszta³caj¹cy punkt widzenia na to, co faktycznie dzieje siê w naszej gospodarce. Po czwarte, zagraniczne media czêsto oceniaj¹ sytuacjê przez pryzmat witryn. Ostatnio „Business Week” zachwyca siê nasz¹ transformacj¹ podziwiaj¹c warszawsk¹ Starówkê. My cieszyliœmy siê ni¹ ju¿ przed transformacj¹. Po pi¹te wreszcie, polskie pielêgniarki maj¹ swoje zmartwienia, a zagraniczni inwestorzy swoje interesy i zyski. Problem w tym, ¿e polityka finansowa musi dostrzegaæ zwi¹zki miêdzy jednym a drugim i jednak s³u¿yæ krajowym interesom i poszczególnym grupom w³asnego spo³eczeñstwa. Ma³a skutecznoœæ polityki monetarnej, uwidoczniaj¹ca siê w wahaniach kursu walutowego, jest dogodna dla spekulacyjnych ruchów kapita³u krótkoterminowego. Jemu to sprzyjaj¹ wysokie stopy procentowe, które utrudniaj¹ z kolei formowanie rodzimego kapita³u. Grupê bankow¹ PeKaO S.A. konsolidowaliœmy z myœl¹, aby przej¹³ j¹ rodzimy, prywatny kapita³, ale tak siê, niestety, nie sta³o. Obecna polityka gospodarcza musi zatem zostaæ poddana gruntownej rewizji. Nie nale¿y przy tym przez jakiœ czas jeszcze oczekiwaæ w tym wzglêdzie nacisku z zagranicy, bo ta jest w miarê zadowolona. Obiektywnie jednak sytuacja staje siê coraz trudniejsza, ale jest z niej wyjœcie, choæ 213

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

nie w tym kierunku, w którym d¹¿y polityka gospodarcza rz¹du. Ta ma przed sob¹ ju¿ tylko przesz³oœæ. Waszyngton, 3 lipca 1999

38. I strategia, i dla Polski Polsce bardzo potrzebna jest dobra strategia d³ugofalowego rozwoju spo³eczno-gospodarczego. Przekonaliœmy siê o tym ju¿ raz w po³owie lat dziewiêædziesi¹tych, przekonujemy siê ponownie u ich schy³ku. Tak pocz¹tkowe lata rynkowej transformacji, jak i minione prawie dwa lata pod rz¹dami obecnej koalicji pokazuj¹ dobitnie, ¿e brak strategii rozwoju nie mo¿e byæ substytuowany ani krótkookresow¹ polityk¹ ukierunkowan¹ przede wszystkim na stabilizacjê finansow¹, ani te¿ reformatorsk¹ – czy te¿ czêstokroæ quasi -reformatorsk¹ – szarpanin¹. Postêp instytucjonalny jest wówczas niewielki, a sfera realna gospodarki rozwija siê bardzo wolno, jeœli w ogóle. Jest to szersze zagadnienie, wystêpuje ono bowiem tak¿e z du¿¹ ostroœci¹ w innych krajach transformowanych. Problem bierze siê st¹d, ¿e nie zawsze rozró¿nia siê politykê zmian systemowych (czyli reform) od polityki rozwoju (czyli zwiêkszania iloœci i jakoœci produkcji), wychodz¹c z b³êdnego za³o¿enia, ¿e samo reformowanie poniek¹d rozwi¹zuje kwestiê ekspansji gospodarczej. A tak nie jest, gdy¿ w ka¿dym systemie gospodarczym – tak¿e takim, który podlega radykalnym zmianom – nieodzowna jest aktywna polityka rozwojowa. To jej musz¹ byæ podporz¹dkowane wszystkie inne polityki, a jeœli tak nie jest, to myli siê œrodki z celami. Oczywiœcie, liczne dobrze dopracowane elementy strategii rozwojowej s¹ obecne w naszej polityce gospodarczej. Rzecz jednak w tym, ¿e w odró¿nieniu do lat 1994-97 s¹ to tylko elementy w³aœnie. Co wiêcej, kompleksowoœæ polityki wymaga odpowiedniej koordynacji na najwy¿szych szczeblach politycznych, a z tym jest coraz gorzej. W³aœciwie trudno ju¿ mówiæ o dobrej koordynacji polityki strukturalnej i finansowej, fiskalnej i monetarnej, przemys³owej i handlowej, dochodowej i socjalnej, a ju¿ z pewnoœci¹ wszystkich tych polityk razem wziêtych. W takich warunkach oddolnie pojawiaj¹ca siê w wyniku liberalizacji przedsiêbiorczoœæ po czêœci wchodzi na ja³owe biegi, a wiele ludzkiej aktywnoœci jest marno214

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

trawione. Widaæ to w braku poprawy miêdzynarodowej konkurencyjnoœci, a w ujêciu zsyntetyzowanym w stagnacji dochodu narodowego. Elementy „Strategii dla Polski”, w tym tak¿e strategii integracji naszej gospodarki z Uni¹ Europejsk¹, s¹ w jakiejœ mierze nadal urzeczywistniane, ale teraz brakuje ju¿ nie tylko kompleksowoœci i dobrej koordynacji. Brakuje nowych, dobrych pomys³ów, jak przyœpieszyæ rozwój. Pojawiaj¹ siê odmienne uwarunkowania – tak nowe szanse, jak i wyzwania. Te pierwsze trzeba umieæ wykorzystywaæ, tym drugim stawiaæ czo³a. A jak¹ now¹ szansê wykorzystano dla stymulowania rozwoju w latach 1998-99? Jakim nowym wyzwaniom rozwojowym skutecznie sprostano w tym okresie? Powoli nadchodzi czas stworzenia nowej strategii rozwoju polskiej gospodarki. Trzeba w niej umiejêtnie wykorzystaæ wszystko to, co nadal jest aktualne z wczeœniej wypracowanych programów, ale teraz trzeba pójœæ ju¿ dalej. Skoro priorytety polityki zosta³y rozmyte, cele pomieszane ze œrodkami, a koniunktura zasadniczo wyhamowana, to teraz pora wyci¹gaæ z tego wnioski. Jest ich wiele, a kluczowe trzeba ju¿ teraz zaakcentowaæ. Po pierwsze, s³usznie nieustannie podkreœla siê koniecznoœæ stabilizacji finansowej jako warunku zrównowa¿onego rozwoju. Trzeba przeto przejœæ do konsolidacji stabilizacji w stabilnoœæ. Nie mo¿na wszak¿e tego osi¹gn¹æ dalszym t³umieniem popytu wszystkich sektorów – z przedsiêbiorstwami w³¹cznie – to bowiem obraca siê przeciwko wzrostowi gospodarczemu i w koñcu tak¿e przeciwko samej stabilizacji. Tak jak nie uda³o siê jej osi¹gn¹æ na pocz¹tku dekady na œcie¿ce g³êbokiej recesji, tak nie jest realne jej utrzymanie na d³ug¹ metê przy przed³u¿aj¹cej siê stagnacji. St¹d te¿ polityka rozwojowa musi siêgn¹æ do aktywnego pos³ugiwania siê bud¿etem i wydatkami pañstwa jako instrumentem stymulowania koniunktury. Po drugie, w ¿adnym wypadku nie wolno na o³tarzu stabilizacji poœwiêcaæ inwestycji w kapita³ ludzki. Postêp na polu stabilizacji dokonywany kosztem ograniczania realnego (czy tylko relatywnego) poziomu nak³adów na ten kapita³ – zw³aszcza na edukacjê na poziomie œrednim i wy¿szym oraz na naukê i wdro¿enia – jest budowany na bardzo kruchym gruncie. Polska musi du¿o wiêcej ³o¿yæ na oœwiatê i badania. Po to m.in. przyœpieszaliœmy w poprzednich latach tempo wzrostu, aby by³o z czego dodatkowe nak³ady finansowaæ. Zaniedbania w tej sferze bêd¹ dawa³y o sobie znaæ coraz silniej w nadchodz¹cych latach. Potrzeb215

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

ny jest narodowy program inwestycji w kapita³ ludzki, co nie oznacza, ¿e tylko pañstwo ma go finansowaæ. Po trzecie, olbrzymia energia polityki musi byæ zorientowana na rozwój przedsiêbiorczoœci. To jest czynnik decyduj¹cy o rozwoju. Zafascynowanie prywatyzacj¹ doprowadzi³o do zaniedbania dzia³añ pobudzaj¹cych innowacje, ekspansjê i konkurencyjnoœæ. Prywatyzowaæ trzeba nadal, ale problem tkwi gdzie indziej. Dziœ o sukcesie gospodarczym nie decyduje jeszcze jedna sprzeda¿ pañstwowej firmy, ale poprawa zarz¹dzania firmami i wyzwolenie zdolnoœci do akumulacji kapita³u. W wielu prywatnych firmach zarz¹dzanie jest na mizernym poziomie i – co gorsza – nie ma naturalnego kapitalizmowi pêdu do maksymalizacji d³ugookresowego zysku, wzrostu oszczêdnoœci, a wiêc i inwestycji. Dzia³alnoœæ sektora prywatnego polegaj¹ca przede wszystkim na zwiêkszaniu konsumowanego dochodu w³aœcicieli to nie przedsiêbiorczoœæ, która mo¿e prze³o¿yæ siê na wzrost gospodarczy. Jeœli ma byæ on trwa³y i szybki, nieodzowne jest akumulowanie w³asnego, rodzimego kapita³u, zagraniczny bowiem mo¿e go tylko uzupe³niaæ. Przecie¿ ju¿ widaæ, ¿e mimo rekordowego dop³ywu bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w minionych latach tempo wzrostu uleg³o drastycznemu za³amaniu. Te tendencje trzeba szybko odwróciæ. Po czwarte, z ca³¹ konsekwencj¹ nale¿y realizowaæ rz¹dowy program integracji europejskiej. Zosta³ on dobrze przygotowany i teraz trudnoœæ polega – znowu – na kompleksowoœci podejœcia i koordynacji dzia³añ. To robota dla ca³ego niby rz¹du, ale ktoœ w nim powinien ogarniaæ ca³oœæ frontu gospodarczego. Tej zdolnoœci brakuje coraz wyraŸniej. A w rozstrzygniêciach zapadaj¹cych podczas negocjacji naszego przysz³ego cz³onkostwa w UE jest sporo do wygrania. Jednak¿e jeszcze trudniejsz¹ spraw¹ – daleko bardziej z³o¿on¹ ni¿ koordynacja polityki, która doprowadzi³a Polskê w 1996 roku do OECD – jest sukcesywne rozwi¹zywanie piêtrz¹cych siê problemów strukturalnych i instytucjonalnych. Po pi¹te, w œlad za programem „Euro-2006”, przedstawionym na pocz¹tku 1997 roku, nale¿y jasno postawiæ jako cel polityki wejœcie do systemu euro. Formalnie wprowadziæ je bêdziemy mogli dopiero oko³o roku 2006, ale porzucaj¹c na zawsze z³otego dopiero wtedy, z euro na sztywno trzeba zwi¹zaæ siê ju¿ wczeœniej. To uczyni dla stabilizacji finansowej i integracji z UE du¿o wiêcej ni¿ ograniczanie skali redystrybucji 216

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

bud¿etowej. Przy okazji wyeliminuje siê te¿ mo¿liwoœci spekulacji na kursie walutowym z³otego, bo go nie bêdzie. Wówczas te¿ nie bêdzie takiej sytuacji, ¿e przy pó³tora-procentowym wzroœcie dochodu narodowego zyski z inwestycji gie³dowych wynosiæ bêd¹ a¿ 17-18 procent. Nie bêdzie te¿ odwrotnie, ale z pewnoœci¹ bêdzie to z korzyœci¹ dla Polski. I tej od pracy, i tej od kapita³u. Los Angeles, 10 lipca 1999

39. Po¿ar buszu Australiê fala kryzysu finansowego przewalaj¹ca siê przez okolice niedalekiej st¹d Azji Po³udniowo-Wschodniej ominê³a. Sta³o siê tak przede wszystkim ze wzglêdu na mniejsz¹ podatnoœæ tutejszej wysoko rozwiniêtej gospodarki na spekulacyjne ataki na dolara australijskiego, a to z kolei wi¹¿e siê ze stosunkowo niewielkim jego uzale¿nieniem od ruchów kapita³u zagranicznego. W szczególnoœci rola kapita³u krótkoterminowego o charakterze portfelowym jest tu znacznie mniejsza ni¿ w s¹siednich krajach ASEAN-u. Z drugiej strony, w wyniku zaistnia³ej paniki, to tak¿e i australijski kapita³ ucieka³ z krajów Azji Po³udniowo-Wschodniej, a najproœciej by³o powróciæ na w³asne podwórko, równowa¿¹c przy okazji strumieñ odp³ywaj¹cego do innych regionów kapita³u tak rodzimego, jak i obcego. W zasadzie nale¿a³oby powiedzieæ nie „na w³asne podwórko”, a „do w³asnego buszu”, Australia to bowiem. W jej stolicy Kanberze odby³a siê w³aœnie interesuj¹ca konferencja, zorganizowana przez Australian National University wraz z nowojorskim Reinventing Bretton Woods Organization Committee, poœwiecona miêdzynarodowym przep³ywom kapita³u. Tym razem temat zosta³ sformu³owany pod k¹tem zale¿noœci miêdzy miêdzynarodow¹ mobilnoœci¹ kapita³u a krajow¹ stabilnoœci¹ gospodarek. W takim kontekœcie przedyskutowane zosta³y doœwiadczenia kilkunastu krajów z ca³ego œwiata, m.in. Brazylii i Meksyku, Wêgier i Polski, Rosji i Chin, Tajlandii i Korei, a tak¿e Turcji i Australii. Poza t¹ ostatni¹ najlepiej wydaj¹ sobie radziæ z tym wyzwaniem chyba Chiny i Polska, choæ prowadz¹ w tym celu doœæ ró¿n¹ politykê. Równie¿ Indie i Chile poradzi³y sobie z zagro¿eniem nadmiernego uzale¿nienia siê od ryzyka gwa³townego odp³ywu kapita³u, stosuj¹c w tym celu odmienne 217

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

instrumenty. W ka¿dym wszak¿e z tych przypadków wystêpuje pewna cecha wspólna, a mianowicie przezornoœæ. Wi¹¿e siê to ze stopniem wra¿liwoœci na szoki zewnêtrzne. Otó¿ samo uwra¿liwienie nie oznacza, ¿e negatywne procesy musz¹ nast¹piæ. Oznacza natomiast, ¿e gdy niekorzystne zjawiska ju¿ wyst¹pi¹, to wtedy maj¹ daleko id¹ce konsekwencje i bardzo z³e implikacje. To w³aœnie tak, jak z po¿arem buszu: nie musi siê zdarzyæ, choæ podatnoœæ nañ jest du¿a (teraz nie, jest bowiem tu œrodek zimy). Gdy jednak ju¿ siê przytrafi, to skutki mog¹ byæ fatalne. Eskalacja jest szybka i trudna do opanowania, a ¿ywio³ siê rozprzestrzenia, siej¹c spustoszenie na obszarze niepomiernie wiêkszym od tego, na którym siê zacz¹³. I wtedy nie jest ju¿ wa¿ne, dlaczego do tego dosz³o – czy ktoœ nierozwa¿ny rzuci³ niedopa³ek papierosa, czy te¿ kawa³ek szk³a zadzia³a³ jak soczewka. Najwiêksze nieszczêœcia zdarzaj¹ siê jednak dopiero wtedy, gdy nie ma odpowiedniego pasa ochronnego miêdzy p³on¹cym buszem a domowiskami. I nawet jeœli tak¹ analogiê mo¿e przytoczyæ tylko ktoœ patrz¹cy z tego koñca œwiata, to jest ona pouczaj¹ca. Wypadki siê zdarzaj¹ – na œwiatowym rynku kapita³owym te¿. Podobieñstw tu wystêpuj¹cych mo¿na by znaleŸæ wiêcej i m¹droœæ polega na tym, aby odpowiednio siê zabezpieczyæ. Najlepiej zawczasu, bo póŸniej czêsto mo¿na ju¿ nie zd¹¿yæ. Co do sporów wokó³ kontroli przep³ywu kapita³u, to nie ma wci¹¿ jednoznacznej opinii. Nie ulega ju¿ w¹tpliwoœci, zw³aszcza po doœwiadczeniach ostatnich lat, ¿e przep³yw ten mo¿e przyczyniaæ siê tak do finansowania d³ugofalowego rozwoju, jak i do powa¿nej destabilizacji wewnêtrznej, ³¹cznie z destabilizacj¹ polityczn¹, jak na przyk³ad w Indonezji. Kontrola taka da³a jednak dobre skutki w niektórych krajach. Jako przyk³ad najczêœciej wymienia siê Chile, choæ ostatnio brak dop³ywu kapita³u zagranicznego w wyniku wysuszenia strumienia inwestycji bezpoœrednich spowodowa³ tendencje stagnacyjne. Co ciekawe, odwo³uje siê tak¿e do naszych doœwiadczeñ z poœredni¹ i umiarkowan¹, ale s³usznie wprowadzon¹ kontrol¹ w formie koniecznoœci rejestracji pewnych form inwestowania zanim s¹ one zrealizowane. Co do dzia³añ zaœ bardziej radykalnych, jak zamro¿enie kursu ringitta i daleko posuniêta kontrola wywozu kapita³u w Malezji, to zdania s¹ bardzo podzielone. W moim przekonaniu by³o to posuniecie 218

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

s³uszne. Busz ju¿ p³on¹³ i nale¿a³o podj¹æ próbê okopania siê, zanim straty by³yby jeszcze wieksze. Problem w tym, jak z tego przejœæ do kolejnej fazy? Wkrótce nast¹pi koniecznoœæ powtórnej liberalizacji (kontrola nie mo¿e bowiem trwaæ nieustannie) i obecnie najwa¿niejsza jest strategia wyjœcia. Polegaæ ona powinna na podatku typu Tobina, tj. wprowadzeniu op³at od wchodzenia, a najlepiej tylko wychodzenia z rynku kapita³u krótkoterminowego. Wówczas rozwa¿a on swe ruchy i wykonuje je du¿o roztropniej, a wiêc i korzystniej z punktu widzenia stabilnoœci gospodarki danego kraju. Najciekawsze jest to, ¿e dwa najludniejsze „wy³aniaj¹ce siê rynki”, czyli Chiny i Indie, nie pad³y ofiar¹ paniki na miêdzynarodowych rynkach finansowych. Dlaczego? Otó¿ pomimo postêpuj¹cej (choæ bardzo stopniowej) i kontrolowanej liberalizacji nie otworzy³y siê one w pe³ni na przep³ywy kapita³u. Chiny – inaczej ni¿ Indie – uczyni³y to, ale tylko w odniesieniu do d³ugoterminowych inwestycji bezpoœrednich. Podobnie powinny uczyniæ te¿ Indie, gdy¿ wtedy mo¿na korzystaæ z dobrodziejstwa dop³ywu cudzych oszczêdnoœci, nie nara¿aj¹c siê zanadto na ich szybk¹ ucieczkê, czasami bez zwi¹zku ze stanem w³asnej gospodarki. A tak w³aœnie jest w wypadku paniki rynkowej, której mechanizm jest podobny jak trudny do opanowania po¿ar buszu. Oczywiœcie, kontrola przep³ywu kapita³u nie mo¿e zast¹piæ dba³oœci o fundamenty makroekonomiczne i silne instytucje rynkowe. Nie nale¿y liczyæ na ratunek w postaci okopywania siê, ale trzeba zatroszczyæ siê o jak najdalej posuniête zmniejszenie stopnia owego uwra¿liwienia na to, co dzieje siê na miêdzynarodowych rynkach finansowych, tego buszu wspó³czesnej gospodarki globalnej. Podatnoœæ na tego rodzaju szoki zewnêtrzne mo¿na zredukowaæ, jeœli odpowiednie s¹ rezerwy walutowe, nie dopuszcza siê do nadmiernej skali realnej aprecjacji waluty krajowej i nie dochodzi do nadmiernego nara¿enia sektora bankowego na ryzyko dewaluacji. Ró¿nymi metodami nie dopuœci³y do tego i Chiny, i Indie, i Polska, i Chile, choæ ka¿dy ma swoje k³opoty. My mamy o tyle dobr¹ sytuacjê, ¿e relatywnie niski jest poziom zad³u¿enia krótkoterminowego i udzia³u kapita³u krótkoterminowego w ca³ej jego masie dop³ywaj¹cej do nas. Jeœli nawet po t¹pniêciu rosyjskim odp³ynê³o go blisko miliard dolarów, to – po pierwsze – szybko zacz¹³ wracaæ i – po drugie – dokona³o siê to 219

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

przy komfortowym poziomie rezerw, których narastanie wczeœniej by³o Ÿród³em dodatkowej presji inflacyjnej. Teraz panika na rynkach finansowych ju¿ siê skoñczy³a. Ale to naprawdê tak jak z po¿arami buszu w Australii. Przyjdzie lato, bêd¹ po¿ary. Trzeba byæ na to przygotowanym, bo unikn¹æ ich siê nie da. Wiêcej nawet; ani busz nie mo¿e istnieæ bez po¿aru od czasu do czasu, ani rynek nie mo¿e funkcjonowaæ, jeœli od czasu do czasu nie spanikuje. Kanbera, 17 lipca 1999

40. Ró¿ne oblicza kryzysu Wiele jest Indonezji, podobnie jak i wiele jest obliczy kryzysu, który przetacza siê przez ten kraj. Inaczej odczuwa go Indonezja miejska, z doœæ rozwiniêtym przemys³em, inaczej regiony wiejskie, z których wci¹¿ jeszcze ponad dwie trzecie nie ma elektrycznoœci. Regiony wiejskie, zatrudniaj¹ce wiêkszoœæ si³y roboczej, w zasadzie nie zosta³y dotkniête kryzysem, a nawet na nim skorzysta³y, wzros³y bowiem – licz¹c w rupiach – ceny na produkty rolne. Na wyspie Sulawesi rolnicy s¹ zadowoleni, bo ceny goŸdzików i kopry, kawy i kakao posz³y w walucie krajowej bardziej w górê ni¿ ceny produkcji. Podobnie zadowoleni s¹ rybacy ¿yj¹cy z po³owów owoców morza, ale niekoniecznie ju¿ firmy ¿yj¹ce z turystyki na piêknej Bali. Najbardziej dotkliwie odczuwany jest brak turystów z Tajwanu, Hongkongu i Singapuru. Na drugim koñcu ekonomicznego spektrum – na gie³dzie w D¿akarcie – wielu inwestorów ponios³o znacz¹ce straty, ale ostatnio indeks wraca do rekordowego poziomu, a wiêc s¹ i tacy, którzy w trakcie kryzysu sporo zarobili. Czêœæ kapita³u, która na skutek paniki i spekulacji wokó³ kursu rupii uciek³a, g³ównie do chiñskojêzycznych krajów regionu, powoli wraca. Powoli te¿ odbudowywane jest zaufanie do gospodarki ze strony inwestorów zachodnich. W najwiêkszym stopniu jednak kryzysem dotkniête zosta³y przemys³y przetwórcze i sektor finansowy, w tym zw³aszcza banki. W pewnym sensie sprawiedliwoœci sta³o siê zadoœæ, banki bowiem odegra³y istotn¹ rolê w powstaniu przes³anek za³amania, alokuj¹c kredyty w sposób daleki od ekonomicznej efektywnoœci. 220

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

W gospodarce i polityce ekonomicznej jednak rzecz nie tyle w sprawiedliwoœci, co w efektywnoœci w³aœnie. Dzisiaj zatem wa¿ne jest pytanie, na ile wyci¹gniête zosta³y prawid³owe wnioski co do Ÿróde³ i mechanizmów g³êbokiego kryzysu? Czy rz¹d Indonezji i MFW – a bez jego udzia³u, podobnie jak w Rosji czy Brazylii, tak przyczyn, jak i skutków kryzysu usun¹æ siê nie da – maj¹ trafn¹ diagnozê powodów zaburzeñ i ich implikacji? W du¿ej mierze tak, ale w œrodowiskach profesjonalistów wci¹¿ jeszcze daleko do konsensusu. Powiedzia³bym, ¿e bli¿ej do niego w Waszyngtonie ni¿ tu – w D¿akarcie. Co jednak wa¿ne, dominuje pragmatyzm i daje to ju¿ pewne pozytywne skutki. Sporo jednak pozosta³o do posprz¹tania. Na czym polega istota kryzysu indonezyjskiego? Czy jest to, jak twierdzi siê niekiedy zagranic¹, przejaw ogólnej niewydolnoœci daj¹cego przez wiele lat tak znakomite rezultaty w sferze wzrostu gospodarczego azjatyckiego modelu rozwoju, czy te¿ mo¿e, jak chc¹ inni, proste nastêpstwo panosz¹cej siê tu przez lata korupcji poœród zbyt silnie wp³ywaj¹cej na losy gospodarki biurokracji i elity politycznej? O ile ten drugi aspekt musi byæ wziêty z ca³¹ powag¹ pod uwagê, o tyle pierwsza interpretacja by³aby b³êdna. Kryzys przetaczaj¹cy siê przez kraje Azji Po³udniowo-Wschodniej nie przekreœla wielkich osi¹gniêæ gospodarek tego regionu. By³y one w stanie wysforowaæ siê jak ¿aden inny region do przodu, zajmuj¹c zdecydowanie bardziej korzystn¹ pozycjê na mapie œwiata i wyrywaj¹c przy okazji olbrzymie masy spo³eczeñstwa z nêdzy. Myœlê te¿, ¿e kraje te, w tym ponad dwustumilionowa Indonezja, wróc¹ rych³o na œcie¿kê szybkiego wzrostu. To wymaga jednak g³êbokiego przeorientowania strategii rozwoju. Mam okazjê dyskutowaæ o tym podczas serii wyk³adów i seminariów w kilku instytutach i uniwersytetach, jak i podczas spotkañ z czo³owymi politykami. Minister finansów Subianto jest przekonany, ¿e wyraŸna aprecjacja rupii – po za³amaniu siê jej kursu i katastrofalnym spadku z 2 450 za dolara dwa lata temu do 16 000 w maju zesz³ego roku – utrzyma swój obecny kurs oko³o 6 700, a nawet mo¿e dalej aprecjonowaæ a¿ do oko³o 6 000 w koñcu roku, nie zagra¿aj¹c przy tym ekspansji ponownie rosn¹cego eksportu. Jest to m.in. skutkiem powrotu zagranicznego kapita³u, ale przede wszystkim postêpu osi¹gniêtego w realizacji uzgodnionego z MFW programu reform strukturalnych. Choæ opornie, idzie on do przodu. Zamkniêto kilkanaœcie banków, dokonano postêpu w dostosowa221

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

niach fiskalnych, obni¿a siê inflacja. Polityka mierzy na sprowadzenie jej byæ mo¿e nawet poni¿ej 10 procent w koñcu roku. Minister planowania rozwoju Budiono s³usznie podkreœla znaczenie reform instytucjonalnych jako przes³anki powrotu na œcie¿kê szybkiego wzrostu. Nie wierzy on w odzyskanie d³ugookresowego trendu rozwojowego na poziomie 7-8 procent – jak w dekadzie poprzedzaj¹cej kryzys – ale widzi szansê na wzrost rzêdu 5-6 procent po roku 2000. Podzielam ten pogl¹d, ale zaznaczaj¹c, ¿e obok wzmocnienia instytucjonalnego i zredefiniowania roli pañstwa w gospodarce, Indonezja (podobnie zreszt¹ jak Polska) musi oprzeæ swój d³ugofalowy rozwój na formowaniu w³asnego, prywatnego kapita³u, który dop³ywaj¹ce z zagranicy inwestycje mog¹ tylko wspomagaæ. Wypracowanie jednak nowej strategii rozwoju wymaga prawid³owej diagnozy kryzysu. Otó¿ s¹dzê, ¿e najlepiej opisaæ go przy u¿yciu modelu tzw. ataku spekulacyjnego drugiej generacji. Jego istota polega na obawach co do niew³aœciwej polityki makroekonomicznej rz¹du w obliczu niekorzystnych zmian w gospodarce. Mo¿e to byæ kataklizm naturalny, choæ to nie wulkany na Jawie wybuch³y, ale mo¿e to te¿ byæ impuls w postaci szoku zewnêtrznego. W tym wypadku takim szokiem by³a dokonana latem 1997 roku dewaluacja tajlandzkiego bahta. Potem by³ ju¿ tylko ci¹g wydarzeñ, który eskalowa³ kryzys. Spekulacyjny atak drugiej generacji polega na oczekiwaniach, ¿e rz¹d (i bank centralny) wkroczy do akcji, odreagowuj¹c na zak³ócenia p³yn¹ce z zewn¹trz, w sposób prowadz¹cy do drastycznego wzrostu poda¿y pieni¹dza. To z kolei powoduje obawy (dla niektórych nadzieje) na dewaluacjê, co dalej prowokuje spekulacje walutowe. Potem dzia³a ju¿ mechanizm samonapêdzaj¹cych siê oczekiwañ i samosprawdzaj¹cych siê prognoz. Nastêpuje dewaluacja, bo jest oczekiwana, a jest oczekiwana, bo ju¿ staje siê nieunikniona. I nie ma nic nieracjonalnego w takich oczekiwaniach, przyjmuj¹c, i¿ racjonalne s¹ oczekiwania co do sposobów reakcji rz¹du na szoki egzogeniczne. Reakcje rz¹du by³y z³e. Próbowano naraz osi¹gn¹æ cele niemo¿liwe: stabilizacjê nominalnego kursu walutowego, spadek stopy inflacji, kontrolê poda¿y pieni¹dza, okreœlone stopy procentowe i saldo rachunku obrotów bie¿¹cych. B³êdom rz¹du pocz¹tkowo sprzyja³a te¿ polityka MFW, 222

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

który ¿¹daj¹c publicznie zamkniêcia pewnych banków, wzmocni³ jeszcze tendencje panikarskie. Co gorsza, nalega³ on na ochronê kursu œrubowaniem stóp procentowych. A jak bezsensownie wysokie musia³yby one byæ, skoro ex post liczona w dolarach stopa zysku (w stosunku rocznym) z trzymiesiêcznych spekulacji na rupiach zakupionych na pocz¹tku listopada 1997 roku wynosi³a sporo ponad 6 000 procent?! Teraz kryzys wymusi³ nowe podejœcie do liberalizacji i roli pañstwa w gospodarce. Nacisk MFW te¿ robi swoje, zw³aszcza ¿e w oczekiwaniu na wybory prezydenta pewne niezbêdne reformy strukturalne mog³yby znowu zostaæ opóŸnione. A to by³aby strata czasu po tym, jak w 1998 roku stracono a¿ 13,7 procent PKB. Teraz zaczyna ponownie rosn¹æ, ale trzeba siê jeszcze raz dobrze rozpêdziæ. I do tego potrzebna jest nowa strategia. D¿akar ta, 24 lipca 1999

41. Wirtualna klasa Nie wszêdzie s¹ wakacje. Podczas gdy na pó³kuli pó³nocnej panuje letnia kaniku³a, tu – pod Krzy¿em Po³udnia – niby zima. Niby, bo to te¿ zale¿y gdzie. Australia jest najmniejszym kontynentem, ale te¿ i najwiêksz¹ wysp¹ œwiata. Tak wielk¹, ¿e z Sydney do œrodka Australii, gdzie le¿y najwiêksza ska³a œwiata Ayers Rock przejechaæ trzeba prawie 3 tysi¹ce kilometrów w jedn¹ stronê. I jeszcze po drodze trzeba uwa¿aæ, aby nie potr¹ciæ a to kangura, a to wombata, a to dromadera. Nie mówi¹c ju¿ o królikach. A zima tu doœæ upalna. Ayers Rock, wysoka na 3,6 kilometry, w dwu trzecich ukryta jest w piasku. A i tak wystaje jeszcze 348 metrów kolorowego kamienia. Dla miejscowych Aborygenów z plemienia Anangu jest to miejsce o znaczeniu kultowym. Oni te¿ s¹ formalnie w³aœcicielami parku narodowego Uluru-Kata Tjuta, który wraz ze ska³¹ wynajmuj¹ rz¹dowi federalnemu. To tak jakby podhalañscy górale byli w³aœcicielami Tatr i wydzier¿awili je rz¹dowi, a ten administrowa³ i udostêpnia³ je turystom z ca³ego œwiata. Przyje¿d¿a ich tu „zim¹” te¿ sporo, choæ jest w³aœnie œrodek roku akademickiego. Miejscowi studenci, a w Australii znacz¹ca czêœæ absolwentów szkó³ œrednich kontynuuje naukê, musz¹ jeszcze ca³y semestr 223

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

wkuwaæ, aby pojechaæ na swoje wakacje. Najchêtniej na wyspy po³udniowego Pacyfiku albo do Europy. Dzisiaj jednak, aby mieæ aktywny kontakt z australijskimi studentami, niekoniecznie trzeba lecieæ na wyk³ady a¿ do Melbourne czy Perth. Fakt ten ma wszak¿e szerszy wymiar. Otó¿ niezwyk³e mo¿liwoœci wymiany myœli stworzy³ Internet i poczta elektroniczna. Dziœ miliony studentów nie s¹ ju¿ w stanie pisaæ prac studialnych i realizowaæ swoich projektów badawczych bez kontaktu z innymi zainteresowanymi zbli¿on¹ problematyk¹. Nawi¹zuj¹ oni znajomoœci nie tylko pomiêdzy sob¹, ale równie¿ œl¹ e-maile do profesorów. Ot, takie elektroniczne konsultacje w przestrzeni wirtualnej. Mnie odnalaz³o w przepastnym ogromie tej przestrzeni wielu studentów i badaczy z ca³ego œwiata, równie¿ st¹d – z Australii. Impulsem by³y artyku³y opublikowane m.in. w „The New York Times” oraz „Financial Times”, podczas gdy wyk³ada³em na Yale, w klasie realnej, w School of Management. Ponadto du¿e znaczenie mia³o kilka opracowañ przygotowanych i opublikowanych przez Bank Œwiatowy i MFW, a tak¿e seria artyku³ów i komentarzy og³oszona w elektronicznej „Johnson’s Russia List”. Jest to niezwykle cenna inicjatywa amerykañskiego politologa – Davida Johnsona – który kompiluje dwa, trzy razy dziennie zestaw artyku³ów i analiz na temat Rosji, rozsy³aj¹c je poczt¹ komputerow¹ do wielu tysiêcy subskrybentów ([email protected] ). Trudno obejœæ siê bez tej lektury, jeœli ktoœ chce dobrze œledziæ ewolucjê sytuacji politycznej i gospodarczej w tym kraju, nie zatapiaj¹c siê przy tym samemu w zalewie materia³ów. Nadsy³ane na mój elektroniczny adres pytania z zakresu polityki, ekonomii i finansów, a tak¿e zapotrzebowania na opracowania i publikacje zaowocowa³y w licznych wypadkach bardziej ju¿ systematycznymi kontaktami. Z czasem obok próœb o wyjaœnienia i dodatkowe materia³y zaczê³y nadchodziæ tak¿e opracowania, którymi móg³ byæ zainteresowany inny uczestnik tego wirtualnego dialogu. Ktoœ z MIT podes³a³ swego doktoranta. Profesor Stiglitz zasugerowa³ skontaktowanie siê ze mn¹ swojej studentce pisz¹cej o roli instytucji w transformacji systemowej. Ola z Rio de Janeiro w³aœnie skoñczy³a i obroni³a pracê dyplomow¹, szeroko korzystaj¹c z intensywnych wirtualnych konsultacji, a Amy z Dallas ma tylko 224

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

wakacje w studiowaniu opracowañ na temat restrukturyzacji sektora finansowego w Europie Wschodniej. Niedawno goszcz¹c na uniwersytecie w Lubljanie spotka³em osobiœcie adiunkta, z którym zetknêliœmy siê wirtualnie, gdy by³ jeszcze na stypendium w Stanford. Odzywaj¹ siê, oczywiœcie, nie tylko studenci, ale tak¿e profesorowie, dziennikarze, a nawet politycy. Ostatnio, po kolejnym tekœcie og³oszonym w „Johnson’s Russia List”, o inne opracowania zapyta³ by³y senator USA – G. Humphrey. Po artykule opublikowanym w Brazylii w „Monitor Mercantil” odezwa³a siê jeszcze jedna studentka, a tekst opublikowany w „The Business India Line” doprowadzi³ do kolejnego roboczego kontaktu. Gdy jednak Suk Yun, doktorant z Seulu, zapyta³ o opracowanie na temat tzw. kwadratury piêciok¹ta stabilizacji makroekonomicznej, napisanego jeszcze w 1992 roku, i o to samo poprosi³a Christina, Estonka przebywaj¹ca na stypendium w Lund, doszed³em do wniosku, ¿e nie tylko trzeba ich ze sob¹ bezpoœrednio skontaktowaæ, ale tak¿e zorganizowaæ nieco szerzej dyskusjê i uporz¹dkowaæ obieg literatury oraz wymianê innych materia³ów. Przede wszystkim zaœ nale¿y „zebraæ” w jednej grupie grono osób z tak odleg³ych miejsc (co tu akurat nie ma znaczenia), jak Kapsztad i Helsinki, Kijów i Rejkiawik, Buenos Aires i Toronto, Madras i Katowice, Pekin i Boston, Moskwa i Pary¿, Bruksela i Yogyakarta. Tak w³aœnie powsta³a wirtualna klasa 1999. I choæ tego typu dydaktyka nie liczy siê do ¿adnego pensum, to jednak daje wiele satysfakcji. Teraz ju¿ nie tylko studenci kontaktuj¹ siê z profesorem pytaj¹c czasami o interpretacje, rady, Ÿród³a, ale przede wszystkim dyskutuj¹ sami pomiêdzy sob¹. Jest to o tyle fascynuj¹ce, ¿e niektórzy póŸniej poznaj¹ siê te¿ osobiœcie, a ich kontakty trwaj¹ nadal, ju¿ po zrealizowanych projektach, napisanych tezach, zakoñczonych studiach. Gdzie trafiaj¹ póŸniej ci eksperci od naszej posocjalistycznej transformacji i jakie s¹ pocz¹tki ich kariery zawodowej? Otó¿ g³ównie do bankowoœci i finansów, nauki i badañ oraz polityki i dyplomacji, mniej natomiast do przedsiêbiorstw wytwórczych czy handlu. Dotychczas uda³o mi siê spotkaæ osobiœcie tylko kilku moich wirtualnych studentów i doktorantów, m.in. w Helsinkach, Colombo, Rio de Janeiro, Los Angeles, New Delhi i tu, w Australii. W mojej klasie wirtualnej w ogóle nie ma wakacji, a nauka idzie ca³y rok, na okr¹g³o. Z innej 225

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

strony patrz¹c, ci¹gle jednak ktoœ jest na jakichœ wakacjach; mnie te¿ pomiêdzy wyk³adami uda³o siê dojechaæ do tego czerwonego kamienia. Podczas gdy jedni moi wirtualni studenci zostali ju¿ absolwentami, inni pewnie wkrótce siê pojawi¹ w klasie 2000. Tak wiêc obok zajêæ na wydziale nauk politycznych University of Rochester, gdzie bêdê wyk³ada³ podczas jesiennego semestru, nadal trwaæ bêd¹ seminaria w klasie wirtualnej. Okazuje siê, ¿e nie tylko globalizacj¹ i poszukiwaniem nowego ³adu ekonomicznego, ale tak¿e transformacj¹ systemow¹ oraz perspektywami rozwoju w naszym regionie œwiata interesuj¹ siê ludzie w ca³ej pozosta³ej jego czêœci. Nawet poœród kangurów. Alice Springs, 31 lipca 1999

42. Uwaga, œwie¿o malowane Matka królowej brytyjskiej, która w³aœnie obchodzi 99 urodziny, jest o rok starsza od Australii, ta bowiem swoje stulecie czciæ bêdzie dopiero w Nowy Rok 2001. Wpierw jednak – w listopadzie – odbêdzie siê referendum, czy kraj ten nadal pozostawaæ ma pod koron¹ angielsk¹, czy te¿ winien przeistoczyæ siê w republikê i sam odt¹d wybieraæ g³owê swego pañstwa. Na pozór sprawa to formalna, gdy¿ system polityczny i tak pozostanie gabinetowo-rz¹dowy, ze s³ab¹, reprezentacyjn¹ tylko pozycj¹ prezydenta. W istocie jednak, przy okazji zmiany konstytucji, na porz¹dku dziennym staje wiele innych spraw zwi¹zanych ze sposobem sprawowania w³adzy. Implikacji ekonomicznych jednak¿e referendum mieæ nie bêdzie, bieg bowiem procesów gospodarczych i finansowych zale¿y od innych czynników. Najwa¿niejszy z nich to charakter i struktura rynku australijskiego. Ten kraj, o powierzchni 25-ciokrotnie wiêkszej od Polski, ale z ludnoœci¹ dwukrotnie mniej liczn¹, jest ca³y czas in status nascendi. Tu wszystko wci¹¿ siê dzieje albo nawet ledwie zaczyna, nic nie jest jeszcze zakoñczone ani te¿ dojrza³e do samego koñca. Rozstrzyga siê nie tylko konstytucyjny ³ad na nastêpne stulecie, ale i oblicze narodu, który jak ¿aden inny na œwiecie wci¹¿ w bardzo du¿ej czêœci sk³ada siê z imigrantów. Nadal wartko tu nap³ywaj¹, g³ównie z Azji, w tym zw³aszcza z Chin i Wietnamu, co ma 226

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

swoje kulturowe i ekonomiczne implikacje. Zmienia siê tak¿e dos³ownie wygl¹d wielu miast, a niektóre wrêcz siê rodz¹. Zdarza siê, ¿e nawet na nowo wydanej mapie pewne powstaj¹ce w outbacku miejscowoœci (a raczej ich namiastki) nie s¹ jeszcze w ogóle zaznaczone. Oczywiœcie, najbardziej zmienia siê Sydney – miasto przysz³orocznej olimpiady, wyrównuj¹ce w ten sposób swoje historyczne rachunki z Melbourne, które goœci³o igrzyska w 1956 roku. W obu tych miastach ¿yje a¿ 6 milionów ludzi, tj. trzecia czêœæ ca³ego spo³eczeñstwa. To te¿ nadaje Australii specyfikê. Kosmopolityczny charakter Sydney œwietnie pasuje do takiego wydarzenia jak olimpiada, ale jego infrastruktura jeszcze nie w pe³ni. Wiele siê zatem buduje, poprawia, odnawia. Widaæ to na ka¿dym kroku; œwie¿o malowane, jak ca³y kraj zreszt¹. A miasto têtni i z pewnoœci¹ igrzyska odbywaæ siê bêdê nie tylko w atmosferze sportowej walki, ale i w bogatym kulturowo otoczeniu, inaczej ni¿ w Atlancie. Swoje robi nie tylko s³ynna opera, wielkie dzie³o architektoniczne Jorna Utzona, ale równie¿ liczne muzea, galerie i inne atrakcje, ³¹cznie z akwarium i pla¿ami. Olimpiada mieæ bêdzie jednak dalej id¹ce implikacje dla gospodarki australijskiej, co wi¹¿e siê ze znaczeniem turystyki dla rozwoju kraju. Zmagania sportowe w Sydney przyci¹gn¹ za rok uwagê ca³ego œwiata na miesi¹c, ale i potem przyje¿d¿aæ tu bêd¹ t³umy. Australia od lat jako kraj wysokorozwiniêty jest cz³onkiem OECD, ale w jej strukturze gospodarczej szczególn¹ rolê wci¹¿ odgrywa rolnictwo (4 procent PKB) i górnictwo (8 procent). Przemys³ przetwórczy daje tylko oko³o 16 procent, a reszta to us³ugi. Mieszkaj¹c w podziemnym hotelu zaadoptowanym w wyeksploatowanej kopalni opali, mog³em przekonaæ siê, jak turystyka rozwija siê m.in. w miejsce wypieranego górnictwa. Dziœ region ten bardziej utrzymuj¹ turyœci ni¿ górnicy. Przy kursie tutejszego dolara, za który p³aci siê oko³o 65 centów amerykañskich, Australia wydaje siê atrakcyjna dla turystów, a zarazem jej eksport jest konkurencyjny. Dla jego ekspansji szczególne znaczenie ma region Azji Po³udniowo-Wschodniej i Pacyfiku; st¹d te¿ Australia by³a jednym z inicjatorów formu³y wspó³pracy regionalnej APEC. Ponad po³owa eksportu Australii kierowana jest do Azji, dlatego te¿ przejœciowe os³abienie popytu z tego regionu ma wp³yw na tutejsz¹ koniunkturê 227

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

gospodarcz¹. Coraz wiêcej zale¿y od stosunków z Chinami, które z czasem stan¹ siê najwiêkszym rynkiem dla produktów australijskich. Istotne znaczenie ma ca³y czas eksport ¿ywnoœci. St¹d te¿ ponownie piêtrz¹ siê k³opoty w obliczu sporu z USA o narzucone przez partnera z drugiego koñca oceanu ograniczenia co do importu baraniny. Korea zosta³a zaskar¿ona do WTO w zwi¹zku z restrykcjami na³o¿onymi na wwóz australijskiej wo³owiny. Z Japoni¹ toczy siê spór o ryby. Z nami konfliktów nie ma, rachityczne bowiem s¹ zwi¹zki handlowe, czego nie da siê wyjaœniæ tylko odleg³oœci¹ geograficzn¹. Potrzebny jest du¿y wysi³ek promocyjny i organizacyjny po obu stronach. Dalszy rozwój wymaga jednak dodatkowych impulsów i samo zafascynowanie w roku olimpijskim nie wystarczy. Z tego powodu podejmowane s¹ wysi³ki na rzecz reform strukturalnych nie tylko na scenie politycznej. Ostatnio zrealizowano kolejny etap najwiêkszej transakcji prywatyzacyjnej, sprzedaj¹c dalsze pakiety akcji telekomunikacyjnego giganta Telstra. Uczyniono to dopiero teraz, dbaj¹c o odpowiedni¹ g³êbokoœæ i dojrza³oœæ rynku kapita³owego oraz gwarantuj¹c preferencje dla rodzimego kapita³u. Rzucenie na rynek wielomiliardowej oferty bynajmniej na zachwia³o notowañ na gie³dzie. Ta ma siê dobrze i jej notowania stoj¹ obecnie o oko³o 15 procent wy¿ej ni¿ przed rokiem. Lal Ordinaries Index wynosi 3 019 punktów. Jest on bardzo silnie zwi¹zany z amerykañskim NASDAQ, którego niedawny spadek da³ siê i tu odczuæ. Podczas gdy notowania 477 firm wzros³y, a 296 pozosta³y bez zmian, to ceny za akcje 415 przedsiêbiorstw spad³y. Wiele spoœród z nich to firmy high-tech, których notowania zmieniaj¹ siê w podobnym kierunku jak indeks NASDAQ w USA. Podobnych zale¿noœci nale¿y te¿ oczekiwaæ w przysz³oœci. Do rozwoju rynku kapita³owego przyczyni³y siê sprzyjaj¹ce rozwi¹zania fiskalne. Umiarkowane opodatkowywanie zysków kapita³owych amerykañskich funduszy emerytalnych inwestowanych na gie³dzie w Sydney przyci¹ga kapita³ zagraniczny, który dofinansowywuje nowe, konkurencyjne przedsiêwziêcia, m.in. w przemys³ach high-tech oraz w turystyce. Dlatego te¿ rz¹d zapowiada dalsze udogodnienia w ramach szerszej reformy podatkowej. Przypomina ona nasz „Pakiet 2000” realizowany od 1996 228

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

roku, który te¿ zagwarantowa³ na wiele lat preferencyjne traktowanie dochodów kapita³owych. Podobnie proponuje siê i tu obni¿enie podatku dochodowego dla przedsiêbiorstw. O ile u nas schodzi on z 40 procent w 1996 roku do 32 procent od roku przysz³ego, w Australii proponuje siê roz³o¿on¹ na fazy obni¿kê z obecnych 36 procent do 30 procent. Ubytki wp³ywów do bud¿etu maj¹ byæ czêœciowo równowa¿one zmniejszeniem skali odpisów z tytu³u przyspieszonej amortyzacji i – oczywiœcie, jak zawsze i wszêdzie – popraw¹ funkcjonowania rachunkowoœci i administracji podatkowej, czyli ich œci¹galnoœci. A z tym s¹ i tu k³opoty, zwa¿ywszy zw³aszcza na rolê ma³ych firm na scenie gospodarczej. Dzieje siê na niej bardzo wiele, a szeroko dyskutowana reforma podatkowa proponowana przez ministra skarbu Petera Costelloma ma j¹ jeszcze bardziej o¿ywiæ. Na scenie zaœ opery w Sydney „Toska” Pucciniego ze wspania³¹ ari¹ Cavaradossiego. I choæ bilet kosztuje 145 dolarów, to nadal trzeba do opery sporo dok³adaæ. Dobrze, ¿e przynajmniej jest z czego. Sydney, 7 sierpnia 1999

43. D³ugi, interesy i rozwój Od czasu, gdy na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych. pojawi³ siê problem nadmiernego zad³u¿enia gospodarek mniej zaawansowanych w rozwoju (powszechnie nazywanych „Trzecim Œwiatem”), szczególnie ostro przedstawia siê kwestia redukcji zad³u¿enia krajów najubo¿szych. Organizacje miêdzynarodowe zaliczaj¹ do tej grupy oko³o 40 pañstw – najwiêcej z Afryki, ale tak¿e z Azji oraz z Ameryki Po³udniowej i Œrodkowej. G³ównie ich zad³u¿enie odnosi siê do pañstw bogatych oraz organizacji miêdzynarodowych – Banku Œwiatowego, MWF, regionalnych banków rozwoju. Ile s¹ one faktycznie winne, to wbrew pozorom kwestia dyskusyjna. Szacunki s¹ rozbie¿ne od oko³o 70 do ponad 200 miliardów dolarów, w zale¿noœci od sposobu liczenia. Obecnie sprawa zasadniczej redukcji zad³u¿enia pañstw najubo¿szych nabra³a rumieñców. Trzeba by³o zabiegaæ o to przez wiele lat, 229

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

aczkolwiek w¹tpliwoœci co do s³usznoœci takiego przedsiêwziêcia s¹ nadal mno¿one. Sceptycy argumentuj¹, ¿e jest wiele innych, du¿o wa¿niejszych problemów, od rozwi¹zania których zale¿y wejœcie krajów zacofanych na trajektoriê rozwoju. Na przyk³ad profesor Robert J. Barro twierdzi, ¿e skreœlenie d³ugów niewiele mo¿e pomóc, jeœli nie ma dobrze funkcjonuj¹cych instytucji, w³aœciwej polityki sprzyjaj¹cej rozwojowi gospodarki rynkowej, stabilizacji makroekonomicznej i odpowiedniego poziomu edukacji. Pomija on jednak oczywisty fakt, ¿e nie sposób zadoœæuczyniæ tym uwarunkowaniom rozwoju, jeœli pañstwa dusz¹ siê w pêtli zad³u¿enia. Jak zapewniæ stabilizacjê makroekonomiczn¹, skoro obs³uga d³ugu – nawet tylko czêœciowa, no bo jest on niesp³acalny w pe³ni, co przyznaj¹ wszyscy – po¿era znakomit¹ czêœæ wydatków bud¿etu? Jak dbaæ o podnoszenie poziomu edukacji, skoro same odsetki od zakumulowanych zobowi¹zañ wobec zagranicy poch³aniaj¹ wiêcej œrodków z kasy pañstwowej ni¿ wynosz¹ wydatki na oœwiatê? Jak prowadziæ przyjazn¹ rynkowi politykê, skoro nie ma pieniêdzy publicznych na jego instytucjonalne wzmocnienie? Na te pytania odpowiedŸ mo¿e byæ tylko jedna: wpierw nale¿y zredukowaæ zad³u¿enie. Oczywiœcie, musi to byæ powi¹zane z równoleg³ym przeprowadzaniem stosownych reform strukturalnych, które uniemo¿liwi¹ odrodzenie siê garbu niesp³acalnego d³ugu. Dotychczasowe podejœcie do sprawy redukcji nadmiernego zad³u¿enia pañstw najubo¿szych w ramach tzw. inicjatywy HIPC nie sprawdzi³o siê. By³o to ju¿ oczywiste od kilku lat, ale pañstwa G-7, bo one tu decyduj¹, tkwi³y w swoim uporze. Dopiero bardziej pod wp³ywem nacisków czêœci opinii publicznej ni¿ wskutek logiki argumentów czysto ekonomicznych podejœcie to ostatnio zosta³o doœæ radykalnie zmienione. Argumenty ekonomiczne s¹ klarowne. D³ugi nominalne nale¿y urealniæ, sprowadzaj¹c je do rzeczywistej wartoœci rynkowej. Wówczas pañstwa oraz instytucje – wierzyciele nie strac¹ przecie¿ wiêcej ni¿ w alternatywnej sytuacji wymagania niewymagalnego. Co mia³y straciæ, ju¿ straci³y, bo d³ug po czêœci, a w skrajnych wypadkach w ca³oœci, jest nieœci¹galny. Wiele bardziej przenikliwych banków spisa³o je ju¿ dawno na straty. Uznanie zaœ tego otworzy nowe mo¿liwoœci udzielania ewentualnych kredytów na gruncie rozs¹dku ekonomicznego i rachunku finansowego, a nie decyzji motywowanych politycznie, co w wielkiej mierze le¿y u podstaw kryzysu zad³u¿enia. 230

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Ciekawe, ¿e przypadek Polski rzadko jest w dyskusjach przytaczany jako najlepszy, obok Egiptu, przyk³ad na skuteczn¹ i m¹dr¹ redukcjê d³ugu. A przecie¿ Zachód zrobi³ w ten sposób jeden z najlepszych interesów tej dekady. Nie tylko ma Polskê po swojej stronie, ale w ten sposób otworzy³ sobie dostêp do znacz¹cego rynku, na którym mo¿e plasowaæ rocznie towary o wartoœci kilkudziesiêciu miliardów dolarów. Wiêcej; gdyby nie redukcja zad³u¿enia, nie by³oby ani dop³ywu ponad 30 miliardów dolarów bezpoœrednich inwestycji zagranicznych, ani te¿ tak korzystnych a zarazem stabilnych mo¿liwoœci lokowania na rynku inwestycji portfelowych. Zachód redukuj¹c d³ug Polski nic na tym nie straci³, a wiele zarobi³. Na decyzjê o nowym podejœciu do redukcji d³ugu wp³yw mia³y konsekwentne naciski ró¿nych lobby oraz indywidualnoœci. Szczególnie pozytywn¹ rolê odgrywaj¹ tu Oxfam i komitet Jubilee 2000. Licz¹ siê te¿ wypowiedzi papie¿a Jana Paw³a II, choæ jeszcze bardziej gwiazdy zespo³u U-2, Bono. Jest on wyj¹tkowo aktywnie i z podziwu godn¹ konsekwencj¹ zaanga¿owany w walkê o redukcjê zad³u¿enia biednych wobec bogatych, a jego zabiegi o tê sprawê s¹ równie szeroko znane jak „The sweet thing”. Co ciekawe, uzasadnia on tê koniecznoœæ rozs¹dniej ni¿ niektórzy ekonomiœci i politycy, uciekaj¹c siê nie tylko do argumentów moralnych. Aby nast¹pi³o przesilenie, musia³o wpierw dojœæ do niezbêdnego przesuniecia w lewo na scenie politycznej, co sta³o siê po wyborach we Francji, Wielkiej Brytanii, Niemczech i W³oszech. Dopiero po jednoznacznych deklaracjach politycznych – zw³aszcza ze strony Tony Blaira i Jaques'a Chiraca, a tak¿e Gerhardta Schrödera, choæ by³ on mniej zdeterminowany – zwrot dokona³ siê i w Waszyngtonie. Bill Clinton og³osi³, ¿e Ameryka jest te¿ zwolennikiem g³êbokich ciêæ zad³u¿enia krajów najbiedniejszych. Teraz przyk³ad Mozambiku, gdzie na obs³ugê ³o¿y siê wiêcej ni¿ w sumie na ochronê zdrowia i edukacjê, podaj¹ ju¿ nie tylko postêpowi ekonomiœci czy Bono, ale robi¹ to te¿ prezydenci i premierzy najzamo¿niejszych pañstw. Niektórym przychodzi to ³atwo, bo niewiele musi to kosztowaæ ich podatników. Na wierzchu s¹ olbrzymie kwoty, a u spodu drobne pieni¹dze. Gdy jeszcze przed decyzjami szczytu G-7 w Kolonii prezydent USA zaproponowa³ podczas afrykañskiego tournèe zwiêkszenie sumy d³ugu podlegaj¹cego redukcji, w ramach niedro¿nego projektu HIPC, do 100 231

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

miliardów dolarów, to dobrze wiedzia³, ¿e tylko 3 miliardy z tego wynosz¹ zobowi¹zania wobec USA. Faktyczne koszty bud¿etowe nie przekraczaj¹ przy tym 190 milionów dolarów, gdy¿ wiele po¿yczek zosta³o ju¿ wczeœniej umorzonych albo spisanych w straty jako nieœci¹galne. Szczyt koloñski posun¹³ sprawy jakoœciowo do przodu. Postanowiono obci¹æ 27 miliardów z ca³kowitego zad³u¿enia szacowanego na 71 miliardów dolarów. To jest jego obecna wartoœæ rynkowa, tyle bowiem trzeba by³oby zap³aciæ, gdyby zad³u¿enie mia³o byæ uregulowane dzisiaj za jednym zamachem w gotówce. Czêœæ kosztów tych operacji przenoszona na barki organizacji miêdzynarodowych zostanie sfinansowana sprzeda¿¹ z³ota z rezerw MFW. To, ¿e przy okazji ceny z³ota jeszcze bardziej spadn¹, biednym krajom nie zaszkodzi, choæ dla niektórych z nich – na przyk³ad dla Afryki Po³udniowej – ma to znaczenie. Nie biedni wszak¿e s¹ w³aœcicielami kopalñ z³ota. Dodatkowo anulowane maj¹ byæ tzw. pomocowe kredyty na oko³o 20 miliardów. Redukcja d³ugu musi jednak byæ jeszcze bardziej radykalna. W zasadzie nale¿a³oby go umorzyæ prawie w ca³oœci. I tu zgadzam siê bardziej z Bono ni¿ z Barro. To nie tylko kwestia moralna i polityczna, ale tak¿e koniec koñców dobry interes s³u¿¹cy d³ugofalowemu rozwojowi gospodarki œwiatowej. A¿ dziwne, ¿e dochodzenie do tej oczywistej konkluzji zabiera mo¿nym tego œwiata tyle czasu. Trac¹c go, wszyscy tracimy w sumie jeszcze wiêcej. Auckland, 14 sierpnia 1999

44. Po³udniowy Pacyfik Gospodarkê po³udniowego Pacyfiku w sposób oczywisty dominuj¹ Australia i Nowa Zelandia. Jako jedyne kraje tej czêœci œwiata zaliczaj¹ siê do pañstw najbardziej rozwiniêtych i jako takie wchodz¹ w sk³ad OECD. Australia obecnie odnotowuje najwy¿sze obok USA tempo wzrostu PKB poœród pañstw wysoko rozwiniêtych. Szacuje siê, ¿e w latach 1998-2000 roœnie on œrednio rocznie o 3,7 procent. Znaczenie tych krajów jest jednak wiêksze, gdy¿ odgrywaj¹ wiod¹c¹ rolê poœród mnóstwa pañstewek rozproszonych na archipelagach i wyspach po³udniowego Pacyfiku – od Marianów do Polinezji. 232

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Pamiêtam, jak kilka lat temu – w 1995 roku na regionalnej imprezie zorganizowanej w Singapurze przez Œwiatowe Forum Gospodarcze z Davos – ówczesny minister spraw zagranicznych Australii, Gareth Evans, zapewnia³, ¿e Australia nale¿y do Azji. Znalezienie siê bowiem w takim doborowym co do ekspansji gronie nobilitowa³o. Wtedy jeszcze pañstwa ASEAN-u kwit³y, nie oczekiwano nadchodz¹cego kryzysu gospodarczego, który takim piêtnem zaznaczy³ siê w nastêpnym okresie, nie omijaj¹c swymi poœrednimi skutkami tak¿e wysp Oceanu Spokojnego. Australia i Nowa Zelandia w sposób oczywisty ró¿ni¹ siê zarówno od gospodarek azjatyckich, jak i od swych ma³ych s¹siadów z po³udniowego Pacyfiku. S¹ to wysoko rozwiniête gospodarki, o bardzo zliberalizowanych re¿imach gospodarczych. Odnosi siê to szczególnie do Nowej Zelandii, która w latach dziewiêædziesi¹tych. posunê³a siê poœród pañstw OECD najdalej w liberalizacji handlu. Co ciekawe, mia³o to znacz¹cy wp³yw nie tylko na niektóre kraje regionu, ale równie¿ na Mongoliê. W ramach swoistego rozdania ról w kwestii pomocy technicznej dla pañstw, które wesz³y na drogê tworzenia systemu rynkowego, Nowa Zelandia zaktywizowa³a siê w³aœnie w Mongolii, która wkrótce zaaplikowa³a sobie najbardziej liberaln¹ regulacjê handlu wœród krajów posocjalistycznych. Dzisiaj ju¿ ani Australia, ani Nowa Zelandia nie chc¹ chyba tak bardzo nale¿eæ do Azji, ale ta chêæ wróci, tak jak wróci dynamiczny rozwój na azjatyck¹ mod³ê. Jest on jakimœ punktem odniesienia tak¿e dla maleñkich pañstewek tego regionu, choæ ich specyfika limituje mo¿liwoœci ekspansji gospodarczej. Kraje te s¹ tak ma³e, ¿e z trudem mog¹ funkcjonowaæ samodzielnie. Wyspiarski charakter, olbrzymie oddalenie od wiêkszych gospodarek (z Auckland leci siê do Nandi na Fid¿i – wy³¹cznie nad wod¹ – 3 godziny, a z Nandi do Los Angeles ponad 11 godzin), monokultura, brak rozwiniêtych struktur gospodarczych – to wszystko czynniki bardzo limituj¹ce tempo rozwoju. Jednak¿e docieraj¹ tu i kapita³y, i towary, i ludzie, tak z Azji, jak i z Australii oraz Nowej Zelandii, nie mówi¹c oczywiœcie o dawnych kolonizatorach, w tym zw³aszcza Wielkiej Brytanii. Abel Tasman odkry³ Fid¿i – „Wyspy Kanibalów” – dla Europejczyków w roku 1643. Polinezyjczycy zaœ odkryli je dla siebie ju¿ oko³o 1500 lat przed nasz¹ er¹. Spoœród 322 wysp archipelagu na ponad 100 zamieszkuje prawie 800 tysiêcy ludzi. Obok rodzimej ludnoœci wyspiarskiej przekraczaj¹233

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

cej 51 procent populacji, znacz¹c¹ czêœæ (prawie 44 procent) stanowi ludnoœæ pochodzenia hinduskiego. S¹ to potomkowie œci¹gniêtej tu przed wiekiem przez Brytyjczyków taniej si³y roboczej z Biharu i Bengalu. Niestety Anglicy – a by³a to ich kolonia w latach 1874-1970 – nie pozostawili tu po sobie wiele, nie licz¹c jêzyka, w którym tak¿e wyk³ada siê w stolicy Suava na University of South Pacific, otwartym dopiero w roku 1968. Dla tutejszych studentów przedstawienie istoty transformacji posocjalistycznej „po drugiej stronie” œwiata wydaje siê pocz¹tkowo tematem tak egzotycznym, jak wyk³adanie w SGH o roli snorkellingu, czyli nurkowania w rozwoju ma³ej prywatnej przedsiêbiorczoœci. A kwitnie ona tutaj i g³ównie na niej opiera siê miejscowa gospodarka. Gdy jednak spojrzeæ bli¿ej na te zagadnienia, to pojawiaj¹ siê i wspólne problemy i podobne pytania, zw³aszcza odnosz¹ce siê do przedsiêbiorczoœci, roli pañstwa, zakresu i tempa liberalizacji czy roli kapita³u zagranicznego. Fid¿i rozwija siê jednak w oparciu o w³asne zasoby i kapita³. Gospodarka tego kraju na tle s¹siednich archipelagów jest doœæ zdywersyfikowana. Kluczow¹ rolê odgrywa turystyka, która daje oko³o jednej trzeciej PKB. Przy powierzchni zbli¿onej do Hawajów turystów przybywa tu 20 razy mniej – 8 procent z nich przylatuje z Wielkiej Brytanii, 9 z kontynentalnej Europy, 23 z Australii, 19 z Nowej Zelandii, 13 z Japonii. W sumie oko³o 360 tysiêcy nieopalonych ludzi rocznie. Opaleni wyje¿d¿aj¹ wszyscy. NieŸle, jeœli zwa¿yæ, ¿e pierwszy znacz¹cy resort turystyczny otwarty zosta³ raptem w 1967 roku. Konkuruj¹c z „s¹siednimi” Tahiti i Tonga, Fid¿i œci¹ga odpowiednio dwukrotnie i 15-tokrotnie wiêcej turystów. Turystyka daje zatrudnienie dla 40 tysiêcy ludzi i przynosi dochody przekraczaj¹ce æwieræ miliarda dolarów USA. Seria dewaluacji dolara fid¿ijskiego, ³¹cznie z ubieg³oroczn¹ o 20 procent, potani³a turystykê, podnosz¹c relatywn¹ konkurencyjnoœæ tego sektora w regionie. Inne dzia³y gospodarki to ma³e plantacje trzciny cukrowej uprawianej g³ównie przez ludnoœæ pochodzenia hinduskiego. W rolnictwie liczy siê tak¿e ry¿. Do tego dochodzi przetwórstwo drewna. Górnictwo to wydobywanie z³ota. Zatem woleliby tu, by MFW i Brytyjczycy nie wyzbywali siê teraz jego zapasów, bo zbija to ceny. No i oczywiœcie liczy siê rybo³ówstwo, jak zreszt¹ wszêdzie na po³udniowym Pacyfiku. Ale jest tak¿e trochê przemys³u, g³ównie tekstylnego. Aby by³ to jednak przemys³, a nie cha³upnictwo na 234

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

zbyt ma³y rynek wewnêtrzny, rz¹d prowadzi agresywn¹ politykê proeksportow¹. Firmy eksportuj¹ce co najmniej 95 procent produkcji s¹ zwolnione z podatku dochodowego przez 13 lat. Import surowców jest wolny od podatków, a transfer kapita³u i zysków jest zliberalizowany. Ocean Spokojny wbrew swej przewrotnej nazwie jest czasami niespokojny, nie tylko wtedy, gdy siê po nim ¿egluje. Na Fid¿i sytuacja stabilizuje siê po burzliwym okresie, kiedy to w latach 1987-97 kraj ten by³ wykluczony z Commonwealth po zamachu stanu dokonanym przez pu³kownika Sitiveni Rabuke. Od zesz³ego roku obowi¹zuje nowa konstytucja, a kraj dŸwiga siê z kryzysu finansowego spowodowanego chybionymi, motywowanymi politycznie (wed³ug preferencji etnicznych dla Fid¿ijczyków) kredytami. Ratowanie Narodowego Banku od ciê¿aru z³ych d³ugów tylko w 1997 roku poch³onê³o 17 procent bud¿etu, wysysaj¹c œrodki przeznaczone na projekty rozwojowe. Wysokie bezrobocie, zw³aszcza wœród m³odzie¿y, te¿ stwarza problemy. Niespokojnie zaœ zrobi³o siê „obok”, dwa tysi¹ce kilometrów na pó³nocny-wschód, gdzie na Wyspach Solomona dosz³o do rozruchów na tle etnicznym. Na wyspie Guadalcanal, s³ynnej z walk toczonych podczas II wojny œwiatowej, teraz dosz³o do staræ, które poci¹gnê³y za sob¹ nawet ofiary œmiertelne. Na proœbê premiera Wysp Solomona Commonwealth wys³a³ tam jako emisariusza w³aœnie by³ego premiera Fid¿i – teraz ju¿ genera³a – Rabuke. Powinien on dobrze wiedzieæ z w³asnego doœwiadczenia, ¿e najlepsz¹ drog¹ do spokoju na po³udniowych wyspach Oceanu Spokojnego jest szybki rozwój gospodarczy. Wtedy ludzie wszêdzie s¹ mniej sk³onni do k³ótni – tak w œrodkowowschodniej Europie, jak i na po³udniowym Pacyfiku. Nananu-i-ra, Fid¿i, 21 sierpnia 1999

45. Globalna gospodarka i narodowe interesy Podró¿uj¹c ostatnio bardzo wiele po szerokim œwiecie ponownie mam okazjê przekonaæ siê, jak wiele obliczy ma wspó³czesny kapitalizm, eufemistycznie nazywany gospodark¹ rynkow¹. Tylko niepoprawni fundamentaliœci i aroganci mog¹ trwaæ w b³êdnym przekonaniu, ¿e jedna jest 235

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

tylko jego forma gwarantuj¹ca efektywnoœæ i wszelkie odstêpstwa od jej kanonów s¹ jakoby naruszeniem zasad wiary. Taki dogmatyzm szkodzi rozwojowi i interesom w³asnego spo³eczeñstwa. Szczególne niebezpieczeñstwo dla skutecznej ewolucji systemu i d³ugofalowego rozwoju spo³eczno-gospodarczego niesie z sob¹ „kapitalizm zale¿ny”. Powstaje on w coraz liczniejszych zak¹tkach globu na obszarach poprzedniego „Trzeciego Œwiata” i by³ych krajów socjalistycznych. Pod has³em „wy³aniaj¹cych siê rynków” (emerging markets) patrzy siê z perspektywy najbardziej rozwiniêtych krajów na niedojrza³e twory rynkowe – o s³abo wykszta³conych strukturach i niedorozwiniêtych instytucjach oraz niedostatku kapita³u – staraj¹c siê przy okazji wykorzystaæ je dla realizacji swoich celów. Jest to naturalne we wspó³czesnej, zliberalizowanej gospodarce œwiatowej. Co wiêcej, jest to nieuniknione, gdy¿ taka jest w tej fazie historycznej logika rozwoju. Alternatywnie mo¿na by siê tylko od œwiata odizolowaæ, ponosz¹c jeszcze wiêksze straty. Jest wszak¿e wiele sposobów i mo¿liwoœci w³¹czania siê do uk³adu globalnego. Trwa walka i to niezwykle zaciêta. Dzisiaj jej fronty tocz¹ siê zupe³nie inaczej ni¿ dawniej, ale to jest naprawdê za¿arta walka. Trwa nawet w obrêbie najbardziej rozwiniêtych krajów OECD. Broni¹ one ró¿nymi dostêpnymi i akceptowanymi w praktyce miêdzynarodowej metodami dostêpu do swego rynku. Handel jest wolny, ale w miarê – subwencje podnosz¹ce konkurencyjnoœæ s¹ ograniczane, bo wci¹¿ siê je stosuje. Wystarczy przyjrzeæ siê bli¿ej rozpoczynaj¹cym siê w Auckland w tych w³aœnie dniach obradom grupy 21 pañstw APEC, doœæ luŸnego stowarzyszenia krajów obrze¿a Pacyfiku. Przep³ywy kapita³u s¹ zliberalizowane, ale dostêp do wielu sektorów jest regulowany. Na przyk³ad w Australii prywatyzuj¹c telekomunikacjê stworzono specjalne preferencje dla rodzimego kapita³u. Dobra polityka gospodarcza to taka, co dba o rozwój w³asnych grup kapita³owych i wzmacnianie klasy œredniej, a nie troszczy siê o rozwój gospodarki kapitalistycznej „w ogóle”. „W ogóle” to ona siê rozwinie i bez naszej troski, a my ten rozwój musimy chcieæ i umieæ wykorzystaæ dla siebie. Jeœli tak nie jest, to piêtrz¹ siê problemy. Ca³y kryzys w Azji Po³udniowo-Wschodniej mo¿na by przeœledziæ z takiego w³aœnie punktu widzenia. Dlaczego tyle uwagi przykuwa na przyk³ad w koñcu ma³a gospodarka Malezji? Teraz, gdy premier Maha236

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

tir znosi wprowadzon¹ przed rokiem kontrolê przep³ywów kapita³owych, analitycy i politycy przygl¹daj¹ siê implikacjom tych nieortodoksyjnych posuniêæ, gdy¿ mog¹ je w przysz³oœci zastosowaæ inni w trosce o swoje narodowe interesy. I czasami powinni, interes bowiem w³asnej gospodarki musi byæ nadrzêdny. Gospodarka zaiste jest ju¿ globalna, ale interesy s¹ lokalne. W takim kontekœcie nie mo¿e nie dziwiæ narastanie nastrojów niechêtnych wprowadzaniu gospodarki rynkowej równie¿ w wielu krajach naszego regionu. Tutaj bowiem pod has³em reform powstaje „kapitalizm zale¿ny”. Trzeba dostrzec i doceniæ, ¿e spo³eczeñstwa krajów posocjalistycznych wykazuj¹ doprawdy podziwu godn¹ cierpliwoœæ dla udrêk towarzysz¹cych przebudowie ustrojowej, a tak¿e wielk¹ tolerancjê dla jak¿e czêsto nieudolnej polityki ich nowych elit. Zniecierpliwienie i zawód jednak narasta. W Polsce te¿. I nie bez racji. Nie chodzi ju¿ o to, ¿e mia³o byæ inaczej, co niektórzy z bryluj¹cych na scenie polityków obiecywali ju¿ dwa razy, a niektórzy próbuj¹ nawet po raz trzeci. Rzecz w tym, ¿e mog³o – i nadal mo¿e, co jeszcze wa¿niejsze – byæ lepiej. Polska droga do rynku nie musi prowadziæ do utworzenia „zale¿nego” kapitalizmu, ale do spo³ecznej gospodarki rynkowej. Aby tak jednak by³o, nie mo¿na doprowadzaæ b³êdami systemowymi i makroekonomicznymi do koniecznoœci taniej wyprzeda¿y aktywów pañstwowych (tj. narodowych) w obliczu niedostatku œrodków w bud¿ecie. Spokojnie mog³oby byæ ich du¿o wiêcej, gdyby nie dogmatyzm i b³êdy w postaci œwiadomego hamowania koniunktury, podczas gdy nale¿a³o j¹ podtrzymywaæ. Szerokie otwarcie gospodarki narodowej na dop³yw zagranicznych towarów i kapita³u ma g³êboki sens. By³ to przecie¿ równie¿ jeden z filarów „Strategii dla Polski”. Traktowa³a ona jednak oszczêdnoœci (inwestycje) zagraniczne jako uzupe³niaj¹ce Ÿród³o finansowania rozwoju, a preferowa³a interesy rodzimych producentów. Jeœli dzieje siê odwrotnie, to nie nale¿y siê dziwiæ, ¿e ma siê dobr¹ prasê zagranic¹, choæ marn¹ opiniê we w³asnym kraju. Zreszt¹ zagranica te¿ coraz mniej ma ju¿ uznania dla takich dzia³añ, bo choæ doktrynalnie niby s¹ one s³uszne, gdy¿ sprzyjaj¹ realizacji ekonomicznych i politycznych interesów bogatszych krajów i zagranicznych partnerów, to praktycznie pole interesów siê zawê¿a, skoro doprowadzano do stagnacji gospodarczej. 237

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Teraz zatem nie pora zrzucaæ odpowiedzialnoœæ za strategiczne b³êdy transformacji i brak koncepcji rozwoju oraz nieumiejêtnoœæ koordynacji ró¿nych w¹tków polityki gospodarczej na prawicê czy lewicê, na nacjonalizmy czy spuœcizny, na szoki zewnêtrzne czy z³e uk³ady wewnêtrzne. Decyduje wizja (albo jej brak), uk³ad interesów a zw³aszcza polityka. A ta jest z³a, skutki czego widaæ ju¿ wszêdzie go³ym okiem. Trzeba podj¹æ próbê zmiany takiego biegu rzeczy. Na pocz¹tku 1997 roku, na fali szybkiego wzrostu gospodarczego i reform instytucjonalnych dbaj¹cych o spo³eczne oblicze gospodarki rynkowej, a¿ 80 procent naszego spo³eczeñstwa opowiada³o siê za integracj¹ z Uni¹ Europejsk¹, widz¹c w kontynuacji tamtej polityki szansê na poprawê swojej pozycji. Tylko 8 procent by³o przeciw. Obecnie, ledwie dwa lata póŸniej, ponad 25 procent jest przeciwko, a ju¿ tylko 55 opowiada siê za. Trudno siê dziwiæ. To nie ksenofobia i zaœciankowoœæ. To przewidywalna przecie¿, bo racjonalna reakcja ludzi na marn¹ skutecznoœæ polityki gospodarczej. Trzeba zmieniæ te opinie, zmieniaj¹c politykê, inaczej bowiem powstanie sytuacja trudna tak do akceptacji, jak i do odwrócenia. Gdañsk, 28 sierpnia 1999

46. Rozs¹dek, polityka i gospodarka Polityka i gospodarka nieustannie przenikaj¹ siê nawzajem. Nie rz¹dz¹ siê one jednak tymi samymi prawami. O ile w polityce chodzi o sprawowanie w³adzy, któr¹ rz¹dz¹cy próbuj¹ z wiêksz¹ czy mniejsz¹ udolnoœci¹ wykorzystywaæ tak¿e do rozwi¹zywania nieustannie piêtrz¹cych siê problemów ekonomicznych, o tyle w gospodarce chodzi przede wszystkim o efektywnoœæ. Ktoœ móg³by powiedzieæ, ¿e przecie¿ w polityce idzie o to samo – liczy siê nade wszystko skutecznoœæ – jednak¿e logika, której polityka jest podporz¹dkowana, czêsto jest inna ni¿ w wypadku gospodarki. Gospodarka winna kierowaæ siê zasadami racjonalnego gospodarowania, polityka zaœ mo¿e byæ z nimi na bakier. Zw³aszcza jeœli przyœwieca jej zasada: „cel uœwiêca œrodki”. Do refleksji tych nie sk³ania mnie fakt, ¿e w tym semestrze wyk³adam jako profesor nauk politycznych na University of Rochester. Dla odmia238

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

ny, po wyk³adach na Yale w School of Management, warto spojrzeæ na œwiat i ewolucjê jego ekonomicznych struktur z innej strony. Pobyt na czo³owym w zakresie nauk politycznych uniwersytecie amerykañskim jest kszta³c¹cy nie tylko dla studentów, a dysputy o politycznych aspektach globalizacji i transformacji mog¹ byæ równie fascynuj¹ce jak rozprawa o kursach walutowych czy koniunkturze na rynkach finansowych. Kluczow¹ rolê polityki w kszta³towaniu procesów ekonomicznych przypominam dlatego, ¿e ktoœ zapatrzony w formu³y matematyczne i teoretyczne modele opisuj¹ce zale¿noœci finansowe mo¿e nie dostrzec, i¿ bieg procesów gospodarczych niekiedy wyznaczony jest nie tyle zasadami racjonalnego gospodarowania, co brakiem rozs¹dku w decyzjach politycznych. Przypomnia³ nam o tym w swojej niedawnej wypowiedzi Aleksander Paszyñski, zawsze zaanga¿owany w sprawy reform gospodarczych – kiedyœ jako publicysta „Polityki”, potem jako minister w rz¹dzie Tadeusza Mazowieckiego, póŸniej jako przedsiêbiorca i twórczy dzia³acz gospodarczy. Otó¿ w swoim wywiadzie dla „Rzeczypospolitej” z dnia 28-29 sierpnia, nawi¹zuj¹c do obrad „Okr¹g³ego Sto³u” z 1989 roku, przypomnia³, jak dosz³o do przyjêcia szkodz¹cych gospodarce decyzji o powszechnej indeksacji p³ac. Aleksander Paszyñski podkreœla, ¿e tylko ja przeciwstawia³em siê konsekwentnie i do koñca zamiarowi wprowadzenia powszechnej indeksacji ex post jako metody niby chroni¹cej pracowników przed skutkami i tak ju¿ nasilaj¹cej siê inflacji. Przypomnijmy, ¿e w pierwszej po³owie 1989 roku wynosi³a ona „tylko” oko³o 160 procent (w przeliczeniu rocznym). To dopiero masowa i pe³na (a w istocie nadwy¿kowa) indeksacja – narzucona przy „Okr¹g³ym Stole” z motywów politycznych, wbrew rozs¹dkowi ekonomicznemu – doprowadzi³a nas do fali hiperinflacji. Okreœli³em to w jednej ze swoich wczeœniejszych ksi¹¿ek jako „indukowana quasi -hiperinflacja”, gdy¿ nie zrodzi³a siê w polskich warunkach jako samoistny proces ¿ywio³owy, lecz by³a skutkiem œwiadomych decyzji politycznych. Zbieg g³êbokiej nierównowagi na rynku z liberalizacj¹ cen ¿ywnoœci (sierpieñ 1989), wzmo¿ony dodatkowo powszechn¹ indeksacj¹ p³ac, musia³ prowadziæ do hiperinflacji. Czy inni ekonomiœci i politycy tego nie rozumieli? Oczywiœcie ¿e wiêkszoœæ by³a œwiadoma tego, jakie to 239

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

niesie ryzyko. Jedni wszak¿e akceptowali zgubne rozwi¹zania, by tylko zwieñczyæ sukcesem prowadz¹ce do prze³omu politycznego negocjacje „Okr¹g³ego Sto³u”, inni zaœ nie zdawali sobie sprawy z tego, ¿e wkrótce sami bêd¹ musieli paraæ siê katastrofalnymi skutkami tak nierozs¹dnie wymuszanej indeksacji. Gdy wówczas zapyta³em przewodnicz¹cego strony solidarnoœciowej przy „stoliku ekonomicznym” – profesora Witolda Trzeciakowskiego – dlaczego godzi siê na taki nonsens ekonomiczny, odpowiedzia³, ¿e nie ma wiele do powiedzenia w tej sprawie, gdy¿ przewodnicz¹cy „Solidarnoœci”, Lech Wa³êsa, postawi³ kwestie wprowadzenia indeksacji jako niezbywalny warunek podpisania jakiegokolwiek porozumienia. Przewodnicz¹cy strony rz¹dowej – profesor W³adys³aw Baka – te¿ godzi³ siê pod politycznym przymusem, gdy¿ to on decydowa³, a nie rozs¹dek ekonomiczny. Takie podejœcie skaza³o nas na wejœcie w fazê hiperinflacji, czego przecie¿ mo¿na by³o jeszcze wtedy unikn¹æ. PóŸniej opanowanie tego ¿ywio³u by³o du¿o trudniejsze, a towarzysz¹ca temu destrukcja sfery realnej – zw³aszcza w kontekœcie przestrzelenia polityki stabilizacyjnej ju¿ w 1990 roku – daleko id¹ca. Straciliœmy 20 procent PKB i sporo czasu. Winni zatem wprowadzenia polskiej gospodarki na falê hiperinflacji przed dziesiêciu laty znajduj¹ siê po obu stronach. To nie tylko nieudolnoœæ ówczesnych rz¹dów do niej doprowadzi³a, ale sta³o siê tak przede wszystkim dlatego, ¿e próby ratowania sytuacji by³y skutecznie pogarszane przez polityczn¹ opozycjê. Czêsto w myœl zgubnego has³a: „im gorzej, tym lepiej”. Dowodzi to równie¿, ¿e liderzy opozycji nie liczyli faktycznie na to, ¿e oto nadchodzi czas przejêcia w³adzy. I odpowiedzialnoœci. Gdyby bowiem tego siê spodziewali, nie by³oby narzucania posuniêæ prowadz¹cych do wyniszczaj¹cej hiperinflacji, któ¿ bowiem sobie szykowa³by taki grunt do rz¹dzenia? Reminiscencje tego jeszcze dzisiaj odczuwamy. Wniosków z tych obserwacji jest kilka. Przede wszystkim zdarzaæ siê mo¿e, ¿e polityka kieruje siê nie g³osem zdrowego rozs¹dku, a potrzeb¹ polityczn¹, choæby wkrótce mia³a ona okazaæ siê w swych skutkach katastrofalna. Tak czêsto siê ju¿ zdarza³o, tak zdarzyæ jeszcze siê mo¿e. Wspó³czeœnie w Polsce takim destrukcyjnym procesem mog³aby byæ na przyk³ad narzucana z motywacj¹ polityczn¹, ale bez podstaw finansowych, daleko 240

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

posuniêta reprywatyzacja. Na to gospodarki nie staæ, choæ niektórych polityków na pewno tak. Po drugie, czasami nawet przyt³aczaj¹ca wiêkszoœæ nie ma racji. Co wiêcej, potrafi ona sama sobie zaszkodziæ i naraziæ na szwank w³asne interesy ekonomiczne. W warunkach demokracji jest to zagadnienie szczególnie wa¿ne, o ile ta wiêkszoœæ jest w stanie b³êdne decyzje przeprowadziæ. Wtedy – zwa¿ywszy na to, ¿e demokracja z jednej strony jest wartoœci¹ sam¹ w sobie, a z drugiej koryguje z czasem swoje wczeœniejsze ekscesy na niwie gospodarczej – trzeba przebrn¹æ przez nastêpstwa górowania polityki nad ekonomi¹. Trzeba wszak¿e powracaæ do oceny tych zjawisk i dlatego tak cenne jest to, ¿e m.in. Aleksander Paszyñski czyni to teraz w kontekœcie dyskusji o ekonomicznych skutkach ustaleñ „Okr¹g³ego Sto³u”. To nie tylko oceny przesz³oœci, poniewa¿ ma to istotne znaczenie dla przysz³oœci. Brak zdolnoœci w polityce do nazywania rzeczy po imieniu i rozmywanie odpowiedzialnoœci za ewidentne b³êdy w przesz³oœci mœci siê poprzez pope³nianie nowych b³êdów w przysz³oœci, niekiedy przez tych samych polityków. Po trzecie, doprawdy trzeba wiêcej profesjonalizmu tak w polityce, jak i w gospodarce. Mo¿e nawet w tej pierwszej jeszcze bardziej. A z pewnoœci¹ najbardziej potrzebny jest on tam, gdzie go wci¹¿ nie starcza – w polityce gospodarczej. Rochester, 4 wr zeœnia 1999

47. Przez ró¿ne oczy widziane W USA trwa dobra koniunktura. Zarówno w realnej sferze gospodarki, jak i na rynkach kapita³owych. Oczekiwany w 1999 roku wzrost PKB mo¿e wynieœæ a¿ 4 procent, a na rok nastêpny zapowiada siê dalszy wzrost o 2,8. Na nowojorskiej gie³dzie zaœ, te¿ ku zaskoczeniu wielu, utrzymuj¹ siê wysokie notowania. Dow Jones jest wy¿szy o blisko 20 procent ni¿ na pocz¹tku roku, zaœ wskaŸnik S&P wzrós³ o ponad 8 procent. I chocia¿ wiêkszoœæ ekonomistów nie ma w¹tpliwoœci, ¿e kursy akcji s¹ znacznie przewartoœciowane, to faktem jest, i¿ jedn¹ z kluczowych przyczyn ich znacznego wzrostu jest znakomita kondycja amerykañskiej gospodarki. 241

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Inna sprawa, jak d³ugo uda siê utrzymaæ wygórowane notowania, nie s¹ one bowiem tylko nastêpstwem dobrej koniunktury w sferze realnej, ale tak¿e spekulacji. Alan Greenspan – szef Systemu Rezerw Federalnych – powiada, ¿e wo³a³by nie byæ poœród tych, którzy odpowiadaj¹, ale zadaj¹ pytanie, czy bank centralny powinien manipulacjami stopy procentowej przebiæ „balon” nadymany na rynku kapita³owym? Aczkolwiek zdania w kwestii odpowiedzialnoœci banków centralnych za inflacjê na rynku papierów wartoœciowych – zw³aszcza akcji – s¹ podzielone, to wydaje siê jednak, i¿ uciec od odpowiedzialnoœci za za³amanie rynku im siê nie uda. Czêsto jest tak, ¿e w okreœlonej fazie (tak jak teraz w USA) nie s¹ one w stanie temu zapobiec. A to dlatego, ¿e nie mia³y dosyæ odwagi, aby zahamowaæ irracjonalny – bo nie wynikaj¹cy z realiów gospodarczych, tylko z charakteru spekulacyjnych oczekiwañ – wzrost wczeœniej. Notowania na rynkach kapita³owych dostosowuj¹ siê do tendencji w sferze produkcji na wiele sposobów. W USA biegn¹ one w tym samym kierunku, choæ w ró¿nym tempie. Z czasem zatem musi nast¹piæ dostosowanie na rynku kapita³owym, co oznacza koniecznoœæ korekty w dó³ notowañ gie³dowych. Dziwnym trafem wci¹¿ jeszcze do tego nie dosz³o, ale uciec przed tym siê nie da. Pytanie tylko, czy da to impuls do za³amania, jaka bêdzie jego ostroœæ i d³ugotrwa³oœæ, a tak¿e jak bêdzie to oddzia³ywaæ na sferê produkcji. W Polsce sekwencja dostosowañ jest inna, choæ logika dzia³ania mechanizmu podobna. Znaczenie dla procesów realnych jest relatywnie daleko mniejsze ni¿ w wysoko rozwiniêtych gospodarkach rynkowych, zw³aszcza poprzez du¿o mniejsze oddzia³ywanie boomu gie³dowego na poziom wydatków konsumpcyjnych i skalê budownictwa mieszkaniowego. U nas tak¿e rok 1999 charakteryzuje siê znacznym wzrostem notowañ gie³dowych. WskaŸnik WIG wzrós³ w pierwszych oœmiu miesi¹cach (licz¹c w dolarach) o ponad 17 procent. Sta³o siê tak jednak w g³ównej mierze w wyniku poœlizgu w reakcjach rynku na zmiany nastêpuj¹ce w sferze realnej. Wzrost notowañ na gie³dzie nie tyle antycypowa³ dobr¹ koniunkturê gospodarcz¹, ile z pewnym opóŸnieniem dyskontowa³ silny wzrost gospodarczy poprzedniego okresu. W istocie móg³ tu zadzia³aæ tak¿e motyw antycypacji, gdy¿ wielu inwestorów liczy³o na znacznie wiêkszy ni¿ w rzeczywistoœci postêp w sferze realnej. 242

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Niestety, tak siê nie dzieje. Co wiêcej, sytuacja siê relatywnie, a na niektórych obszarach wrêcz bezwzglêdnie, pogarsza. Sprowadzenie b³êdn¹ polityk¹ tempa wzrostu w granice 2 procent w pierwszym pó³roczu musi przenieœæ siê swymi skutkami na koniunkturê na gie³dzie. Wydaje siê, ¿e wyczerpa³a ona ju¿ na ten rok swoje mo¿liwoœci wzrostu. W œwietle realiów i sytuacji finansowej poziom notowañ wydaje siê nawet nadmierny. Tego mo¿na by³o unikn¹æ, gdyby nie tak drastyczne wyhamowanie tempa wzrostu poprzez nadmierne ograniczenia popytu zarówno konsumpcyjnego, jak i inwestycyjnego. Logicznie, po konsumentach, teraz konsekwencje musz¹ ponieœæ równie¿ inwestorzy – tak¿e gie³dowi. Symptomów pogarszania siê sytuacji w sferze realnej jest wiele. Rz¹d w zasadzie nie potrafi ju¿ na nie w³aœciwie zareagowaæ, co Ÿle wró¿y. Rada Polityki Pieniê¿nej na razie reaguje – nie reaguj¹c. Niekorzystne tendencje w sferze produkcji jednak siê nasilaj¹. Zapowiadanie w tym œwietle wzrostu PKB o 3,5 procent w ca³ym roku – a przypomnijmy, ¿e wed³ug planów rz¹du i NBP mia³o byæ wpierw 5,8, a potem 5,2 procent – wydaje siê nadmiernie optymistyczne. Podobnie jak osi¹gniecie wskaŸnika 5,2 procent w roku przysz³ym. Roœnie ponad miarê deficyt bud¿etowy, w tym jego „ukryta” czêœæ w postaci narastaj¹cych, wymagalnych zobowi¹zañ pañstwa. „Sch³adzanie” mia³o zmniejszyæ deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych, podwaja siê on natomiast w porównaniu z rokiem 1996 i siêgnie 6-7 procent PKB. Trudno siê dziwiæ, skoro polityka œwiadomego spowalniania wzrostu produkcji spowodowa³a te¿ i to, ¿e po raz pierwszy od czasu odbicia siê od dna recesji lat 1989-91 spadaj¹ absolutne rozmiary eksportu. Rz¹dowe Centrum Studiów Strategicznych przewiduje, ¿e wartoœæ eksportu w tym roku spadnie ponownie poni¿ej 30 miliardów dolarów. To jest dowodem szkodliwoœci polityki prowadzonej w ostatnim okresie. Przecie¿ intencjonalnie – wed³ug autorów – mia³a daæ ona odwrotne skutki! To eksport mia³ rosn¹æ, a deficyt w handlu zagranicznym spadaæ... Na tym tle dziwiæ musia³oby dalsze trwanie inwestorów w b³êdnym przekonaniu, ¿e nadal mog¹ rosn¹æ zyski na gie³dzie. Obrotem spekulacyjnym mo¿na „balon” nieco nadmuchaæ, ale powietrza w nim nie da siê na d³u¿ej utrzymaæ. Pogarszanie siê tendencji w sferze realnej musi przenieœæ siê wpierw na sferê finansow¹, a potem na ocze243

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

kiwania. Rezerwy walutowe ju¿ spad³y o oko³o pó³tora miliarda dolarów. Po lekkim wzroœcie (w wyniku zastrzyku z tytu³u zagranicznych dochodów z prywatyzacji) spadn¹ jeszcze bardziej. Kurs z³otego obni¿y³ siê do najni¿szego poziomu w historii. Mo¿e on siê nieco poprawiæ, ale mo¿e spadaæ dalej. To, jak faktycznie bêdzie, zale¿y od notowañ polskiej gospodarki. Obserwuje j¹ wiele oczu. Polscy przedsiêbiorcy nastawieni s¹ bardzo pesymistycznie, dostrzegaj¹c, ¿e pogarsza siê ich konkurencyjnoœæ. Wiêkszoœæ obywateli – i tych oceniaj¹cych sytuacjê przez pryzmat stagnacji w sferze produkcji, i tych oceniaj¹cych wzrost konsumpcji daleko mniejszy od obiecywanego i mo¿liwego do osi¹gniêcia – patrzy te¿ z narastaj¹cym pesymizmem. Nic dziwnego, ¿e teraz, jeœli nie nast¹pi g³êboki zwrot w nieskutecznej polityce gospodarczej, tak¿e inwestorzy krajowi i zagraniczni popadn¹ w jeszcze wiêkszy pesymizm. Jeœli i w ich oczach obraz naszej gospodarki rysowa³ bêdzie siê coraz mniej korzystnie, podobnie bêdzie z tendencjami na rynku kapita³owym. Teraz jego kolej, aby zap³aciæ swoje za cudze b³êdy. Bethesda, 11 wr zeœnia 1999

48. Spadaj¹ce jab³ko Newtona Procesy gospodarcze zawsze i wszêdzie przebiegaj¹ w okreœlonym klimacie spo³ecznym. Odzwierciedla siê on na wiele sposobów, w tym zw³aszcza w ewoluj¹cej wraz ze zmianami w gospodarce opinii publicznej. W istocie jest ona czêœci¹ procesów gospodarczych, gdy¿ to co ludzie myœl¹ o stanie gospodarki ma na ni¹ wp³yw. Z jednej strony, realne i finansowe procesy kszta³tuj¹ te opinie, z drugiej zaœ, to opinie – oceny, pogl¹dy, nastroje – zwrotnie wp³ywaj¹ na to, co siê w gospodarce dzieje. Dlatego te¿ nie jest dobrze, gdy dzieje siê Ÿle w gospodarce, bo psuje to nastroje. Ale niedobrze jest tak¿e, gdy oceny s¹ bardzo negatywne, bo wp³yw pesymistycznych oczekiwañ na faktyczny bieg procesów ekonomicznych pogarsza jeszcze bardziej sytuacjê. Takie niekorzystne sprzê¿enia zwrotne z coraz wiêksz¹ si³¹ daj¹ o sobie znaæ obecnie w Polsce. 244

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Powodów do zadowolenia nie ma wielu. A te co s¹, dotycz¹ z kolei niewielu. Odczytaæ to ³atwo mo¿na z regularnie przeprowadzanych badañ opinii publicznej. Drastyczne wyhamowanie dynamiki gospodarczej, spadaj¹cy wolumen eksportu i narastanie deficytu na rachunku obrotów bie¿¹cych, kryzys finansów publicznych i niebilansuj¹cy siê bud¿et pañstwa, zahamowanie procesu obni¿ania siê inflacji (po raz pierwszy od 10 lat inflacja na koñcu roku bêdzie wiêksza ni¿ na jego pocz¹tku), dekoniunktura na gie³dzie i g³êboki spadek (o oko³o 20 procent od kwietnia do wrzeœnia!) wartoœci z³otego – to tylko niektóre powody narastaj¹cego pesymizmu. Jest ich wiêcej, a w odniesieniu do pewnych sektorów gospodarki, regionów kraju i grup spo³eczno-zawodowych piêtrz¹ siê one szczególnie. Tak byæ nie musia³o. Ale, niestety, jest, skoro prowadzi siê b³êdn¹ politykê. Byæ mo¿e – ale jest to du¿e „mo¿e” – zostanie ona skorygowana pod naciskiem opinii publicznej. Pocieszanie siê, ¿e w Rosji jest gorzej, a gdzie indziej trwa recesja czy te¿ nierównowaga finansowa jest jeszcze wiêksza, ma³o ju¿ daje. To coraz mniej skuteczny instrument propagandy rz¹dowej i s³u¿¹cych jej komentatorów. Fakty s¹ nieub³agane i teraz trzeba, niestety, oczekiwaæ kumulacji niezadowolenia spo³ecznego. Zmienia siê przy tym te¿ jego geografia spo³eczna, gdy¿ narasta niezadowolenie ze sposobów sterowania transformacj¹ równie¿ wœród grup, które generalnie s¹ beneficjantami posocjalistycznych przemian. Jeœli w ogóle mo¿na jeszcze tu mówiæ o jakimœ sterowaniu, skoro procesy wymykaj¹ siê spod kontroli. Teraz, po „przech³odzeniu”, niezadowolone s¹ ju¿ nie tylko pielêgniarki i rolnicy, ale tak¿e inwestorzy i przedsiêbiorcy. W analizach podkreœla siê, ¿e w najbli¿szych kwarta³ach nie górnicy czy s³u¿ba zdrowia, ale wygasaj¹ca koniunktura i narastaj¹ce problemy przedsiêbiorstw sektora prywatnego bêd¹ sprawiaæ najwiêcej k³opotów. Konfliktów zatem mo¿e byæ coraz wiêcej, o ile nadal bêd¹ zaprzepaszczane osi¹gniêcia dotychczasowej fazy polskiej transformacji, a zw³aszcza lat 1994-97, kiedy to PKB zwiêkszy³ siê a¿ o 28 procent. Drzwi do lepszej przysz³oœci zamkniête s¹ na trzy zamki. Aby przez nie przejœæ, potrzebne s¹ zatem trzy klucze. Konieczny jest nie tylko g³êboki zwrot w polityce wobec sfery realnej i skuteczne zreformowanie funkcjonowania finansów publicznych, ale te¿ i zmiana nastrojów na optymistyczne. Teraz wszak¿e sytuacja ju¿ nie mo¿e szybko zmieniaæ siê 245

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

na lepsze, skoro nie wierz¹ w to zanadto nawet najbardziej wykszta³cone, aktywne i przedsiêbiorcze grupy ludnoœci. Odebranie im tej wiary to wiêcej ni¿ b³¹d. Ocena klimatu gospodarczego jest najgorsza od maja 1993 roku. Obecnie ponad 60 procent spo³eczeñstwa twierdzi, ¿e sytuacja pogorszy³a siê podczas minionego roku. Jedynie co dziesi¹ty z nas dostrzega jej poprawê. Ciekawe sk¹d bierze siê ta ostatnia grupa? Otó¿ nieprzypadkowo wskaŸnik optymizmu konsumentów WOK (mieœciæ siê on mo¿e w przedziale od zera do 200) zwiêkszy³ siê jedynie wœród elektoratu UW – ze 107 do 112 punktów. Poœród zwolenników AWS spad³ on znacznie, bo do 86, a jeszcze bardziej poœród elektoratu SLD, gdzie wynosi ledwie 65. Jeœli przy tej okazji czytamy, ¿e: „Jest to niew¹tpliwie wynikiem kampanii prowadzonej przez tê partiê kontestuj¹c¹ niemal wszystkie posuniêcia rz¹du”, to pisze to bezsprzecznie zwolennik UW. Spada przecie¿ optymizm prawie wszystkich grup ludnoœci, a wkrótce spadnie tak¿e poœród elektoratu UW. On najbardziej korzysta³ z polityki prowadzonej ostatnio – podobnie jak i na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych – ale teraz te¿ bêdzie traci³, co najmniej wzglêdnie. Ju¿ zreszt¹ traci, pogarsza siê bowiem sytuacja studentów i profesorów, artystów i dziennikarzy, graczy gie³dowych i przedsiêbiorców. Ich opinie zmieni¹ siê nie w wyniku akcji opozycyjnego SLD, ale faktów tworzonych przez nierozs¹dn¹ politykê strukturaln¹ i finansow¹ realizowan¹ pod skrzyd³ami UW. Niektórzy profesjonaliœci – na przyk³ad ostatnio Wojciech Misi¹g – suchej nitki nie zostawiaj¹ na sposobie konstrukcji i realizacji tegorocznego bud¿etu. A przecie¿ nie z SLD on jest, tylko spoœród niezale¿nych fachowców! Akcentuje on – i s³usznie – nierealnoœæ czynionych przez ministra finansów za³o¿eñ bud¿etu na rok przysz³y. Nie chcia³bym jednak, aby teraz wszyscy popadali w ton wielce krytyczny i œcigali siê w kreœleniu szaroburych scenariuszy. Albo czarnych nawet. Polska gospodarka ma przed sob¹ dobr¹ przysz³oœæ, ale nie pod t¹ ekip¹ gospodarcz¹. Aby jednak do tej dobrej przysz³oœci przejœæ, trzeba zmieniæ zasadniczo liniê polityki gospodarczej. A przecie¿ nie s¹ w stanie zmieniæ jej ci, którzy psuj¹ gospodarkê, nie mog¹c oderwaæ siê od swego doktrynerskiego do niej podejœcia. Dziesiêæ procent zadowolonych z sytuacji gospodarczej i minorowa poprawa nastrojów równie w¹skiej grupy elektoratu pokazuje, do czego prowadzi z³a polityka. Budowanie kapitalizmu dla „swoich” dziesiêciu 246

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

procent kosztem wiêkszoœci spo³eczeñstwa musi tê wiêkszoœæ obracaæ przeciwko takiemu biegowi procesów gospodarczych, jaki obserwujemy ostatnio w Polsce. To co najmniej 60 procent ma byæ zadowolonych, a najwy¿ej 10 psioczyæ na sytuacjê gospodarcz¹, a nie odwrotnie. To trzeba i potrafiæ, i chcieæ. Jeœli zaœ umiejêtnoœci prowadzenia polityki gospodarczej nie starcza, a i chce siê czego innego, o zaspokajanie grupowych interesów bowiem chodzi, to nic dziwnego, ¿e roœnie pesymizm, a w œlad za nim jeszcze bardziej gromadz¹ siê trudnoœci w sferze realnej i finansowej. Nic dziwnego te¿, ¿e coraz wiêcej tych procesów wymyka siê spod si³y oddzia³ywania polityki. Dzia³aj¹ bowiem nieub³aganie prawa – spo³eczne i ekonomiczne. Jeœli najwiêksza grupa ludnoœci, jak¹ jest elektorat SLD, widzi g³êbokie pogorszenie siê sytuacji, to nie w wyniku jakiejœ propagandy, ale poprzez proste porównanie osi¹gniêæ okresu, kiedy to ta formacja polityczna z du¿¹ skutecznoœci¹ kszta³towa³a nowe oblicze polskiej gospodarki. I dla pielêgniarek, i dla przedsiêbiorców. Jeœli zaœ Citibank, komentuj¹c postêpuj¹c¹ deprecjacjê pieni¹dza, zauwa¿a, ¿e z³oty – jak jab³ko Newtona wskutek grawitacji – spad³ pod wp³ywem pogarszaj¹cych siê relacji makroekonomicznych, to wskazuje zarazem, ¿e sta³o siê to ju¿ nieuchronne. A przecie¿ nie by³o to nie do unikniêcia nie tak dawno temu. Tym bardziej teraz potrzebny jest optymizm. Jab³ko przez to z powrotem na ga³¹Ÿ nie wróci, ale mo¿e rz¹d rêkoma ministra finansów nie podetnie sobie do koñca tej, na której ledwie ju¿ siedzi. Rochester, 18 wr zeœnia 1999

49. Tego roku w Waszyngtonie Jak co roku, w koñcu wrzeœnia, odbywa siê szczyt Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Œwiatowego. Przemiennie œwiatowa finansjera i szerokie gremium polityków finansowych – ministrów i prezesów banków centralnych oraz ekspertów ze 182 krajów cz³onkowskich – spotyka siê gdzieœ w szerokim œwiecie jednego roku, a przez dwa kolejne w stolicy USA i œwiata zarazem. Cztery lata temu debatowaliœmy w Ma247

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

drycie, przed dwu laty w Hongkongu, a tego roku znowu w Waszyngtonie. Za rok zaœ spotkanie odbêdzie siê w Pradze i jest nadzieja, ¿e bêdzie odbywa³o siê w mniej minorowych nastrojach. Teraz bowiem, drugi ju¿ rok z rzêdu, powodów do optymizmu nie ma. W gospodarce œwiatowej nast¹pi³y powa¿ne zaburzenia. Ani BŒ, ani MFW wczeœniej tego nie przewidywa³y. Co wiêcej, instytucje te spodziewa³y siê jeszcze dwa-trzy lata temu zgo³a innego biegu spraw ni¿ ten, z którym faktycznie mamy do czynienia. Obie organizacje w swoich dorocznych raportach z 1996 i 1997 roku kreœli³y doœæ œwietlan¹ wizjê œwiatowej gospodarki. Bank Œwiatowy posun¹³ siê w swoim optymizmie nawet bardzo daleko, rysuj¹c perspektywy dalszego przyspieszenia tempa wzrostu w koñcowych latach dekady. Tak siê nie sta³o. Pojawi³y siê g³êbokie perturbacje na œwiatowych rynkach finansowych i du¿e regiony, jak Azja Po³udniowo-Wschodnia, wesz³y w fazê ostrego kryzysu, a jego finansowe fale przewalaj¹ siê po œwiecie. Jeszcze nie jest spokojnie. S¹ regiony, gdzie stare problemy wróci³y z now¹ si³¹, jak chocia¿by w Ameryce Po³udniowej. S¹ wreszcie wielkie kraje, jak Rosja i Ukraina, gdzie rzeczy powinny biec w zgo³a odmiennym kierunku. Dlaczego tak siê sta³o? I dlaczego MFW i BŒ tego nie przewidzia³y? Czy to by³ tylko b³¹d prognozy, czy te¿ b³¹d diagnozy? Niestety, tak ubieg³oroczne, jak i tegoroczne raporty nie daj¹ na te pytania zadowalaj¹cej odpowiedzi. Jest ona udzielana z uporem w duchu starego konsensusu waszyngtoñskiego, który nadmiernie akcentuje znaczenie liberalizacji dla postêpu gospodarczego. Nadmiernie tak¿e polityka oparta o tê doktrynê podporz¹dkowana jest globalnym interesom ekonomicznym g³ównych udzia³owców organizacji Bretton Woods, a zw³aszcza interesom amerykañskim. Mówi siê o tym otwarcie, ale nie na szczycie waszyngtoñskim, lecz na przes³uchaniach na temat ucieczki rosyjskiego kapita³u poprzez amerykañskie banki, które zbiegiem okolicznoœci (i dobrze) trwaj¹ w tym samym czasie w³aœnie przed kongresow¹ komisj¹ bankowoœci. Gdzie indziej zaœ s³ychaæ wci¹¿, ¿e MFW i BŒ to organizacje 182 pañstw. A jak¿e; jest tam i Haiti, i Fid¿i, Tad¿ykistan i Paragwaj, a nawet Egipt i Polska. I ka¿dy mo¿e zabraæ g³os, tylko czy on siê liczy? Problem przede wszystkim w tym, ¿e fundusz nie jest sk³onny odejœæ od swojej ortodoksji. Zmienia siê trochê retoryka, ale gdy siê g³êbiej 248

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

wczytaæ w prezentowane analizy i oceny, to okazuje siê, ¿e MFW mia³ racjê, tylko nie by³ wys³uchiwany przez rz¹dy a to w D¿akarcie, a to w Moskwie. Oczywiœcie, jest w tym wiele prawdy, tak samo jak prawd¹ jest, ¿e rozwa¿na polityka reform strukturalnych i prywatyzacji, z jednej strony, oraz rozs¹dne bud¿etowanie finansów publicznych i dobrze funkcjonuj¹cy nadzór bankowy, z drugiej strony, wiele by pomog³y. Ale pomog³oby te¿ lepsze uregulowanie funduszy wysokiego ryzyka i zadbanie o instytucjonalne aspekty funkcjonowania rynku zanim liberalizacja posunie siê za daleko. Pomog³oby te¿ sk³onienie zawczasu do zdeterminowanej walki z korupcj¹, a nie ciche tolerowanie tej dewiacji pod has³em popierania reformatorów. Pomog³oby warunkowanie uruchamiania kolejnych transz kredytów nie tylko reformami strukturalnymi, ale równie¿ inwestowaniem w kapita³ ludzki, znaczenie czego sk¹din¹d nieustannie podkreœla Bank Œwiatowy. MFW broni siê przed zarzutami o z³e podejœcie tak do problemu reform strukturalnych w krajach gospodarczo zacofanych, jak i w transformowanych gospodarkach posocjalistycznych. W obu wypadkach jednak nie by³o b³êdu prognozy, tylko b³¹d polityki, która opar³a siê na fa³szywych przes³ankach teoretycznych. Z³a diagnoza sytuacji wyjœciowej i mechanizmów rz¹dz¹cych biegiem procesów finansowych i realnych by³a tylko pochodn¹. Widaæ to bezpoœrednio w przypadku tak Indonezji, jak i Rosji, i nie da siê odpowiedzialnoœci za tamtejsze rozleg³e kryzysy zrzuciæ wy³¹cznie na miejscowe w³adze. Przecie¿ zbyt d³ugo pomagano im w trwaniu w ich b³êdach. Widaæ to te¿ poœrednio w najludniejszych krajach œwiata – Chinach i Indiach, gdzie ¿yje a¿ co trzeci z nas. W³aœnie te gospodarki nie tylko by³y w stanie obroniæ siê przed rozprzestrzeniaj¹cym siê kryzysem finansowym, ale to one w³aœnie rozwijaj¹ siê najszybciej. Dziêki temu te¿ wskaŸniki wzrostu gospodarki œwiatowej w szacunkach MFW i BŒ mog¹ byæ nieco bardziej buduj¹ce. WyobraŸmy sobie tylko, co by to by³o, gdyby rady i wynikaj¹ce z nich polityki zastosowaæ w tych wielkich krajach? Wówczas doprawdy kryzys by³by œwiatowy. Radz¹ sobie wszak¿e one nieŸle i szkoda, ¿e nie do koñca rozumie siê uwarunkowania tego faktu. Swoj¹ drog¹ b³¹d prognozy, przynajmniej w odniesieniu do posocjalistycznych gospodarek transformowanych, jest ju¿ „specjalnoœci¹” MFW. Nie by³o w ca³ej dekadzie jednego jedynego roku, w którym coroczny 249

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

„World Economic Outlook” nie pomyli³by siê. I to nie co do szczegó³ów, tu bowiem myl¹ siê wszyscy, choæ w ró¿ne strony, ale w tak podstawowej materii, jak oczekiwane zmiany dochodu narodowego. Dotychczas zawsze, pocz¹wszy od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, niedoszacowywano skalê spadku produkcji lub te¿ przeszacowywano rz¹d jej oczekiwanego wzrostu. Zawsze mia³o miejsce skracanie perspektywy przejœcia od recesji do o¿ywienia czy te¿ od o¿ywienia do przyspieszenia wzrostu. Jak bêdzie tym razem? Otó¿ tegoroczny raport szacuje wzrost PKB w transformowanych krajach Europy Wschodniej i poradzieckich na 0,8 procent. Jest to wypadkow¹ bardzo zró¿nicowanych zmian; od minus 5 procent w Mo³dawii do plus 18,5 w Turkmenistanie, od minus 4 w Macedonii do plus 8 w s¹siedniej Albanii. W roku 2000 ma nast¹piæ przyspieszenie do 2,8 procent. Decydowaæ o tym wzroœcie bêdzie Europa Wschodnia, choæ i dla Rosji zak³ada siê wzrost PKB o 2 procent. Byæ mo¿e tak bêdzie, ale jeœli znowu bêdzie gorzej ni¿ to widzi MFW to tak¿e dlatego, ¿e wci¹¿ patrzy on na œwiat nie tyle przez ró¿owe, co Ÿle dopasowane okulary. Waszyngton, 25 wr zeœnia 1999

50. Jak ¿yæ z inflacj¹ Na wspó³¿ycie z inflacj¹ godz¹ siê w zasadzie wszyscy, tak¿e w najbardziej zaawansowanych i ustabilizowanych gospodarkach wspó³czesnego œwiata. Najnowszy „World Economic Outlook” Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego przewiduje, ¿e w 28 krajach wysoko rozwiniêtych skala wzrostu przeciêtnego poziomu cen konsumpcyjnych zwiêkszy siê z 1,4 procent w 1999 roku do 1,8 procent w roku 2000. O ile w 1999 roku stopa inflacji ma siê wahaæ miêdzy minus 3,4 i minus 0,4 procent w Hongkongu i Japonii oraz 3,5 i 5,5 w Izraelu, to jej poziom oczekiwany w kolejnym roku powinien oscylowaæ miêdzy zerem w Japonii i 0,6 procent w Singapurze, a 3,8 w Australii i 4,6 procent w Izraelu. Dla krajów Unii Europejskiej przewiduje siê inflacjê 1,3 w tym roku i 1,5 procent w nastêpnym. Zjawisko spadku ogólnego poziomu cen w 1999 roku w Hongkongu i Japonii ma przy tym charakter incydentalny, stano250

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

wi swoiste echo ubieg³orocznej recesji; PKB spad³ wówczas odpowiednio o 5,1 oraz 2,8 procent, co przejœciowo wywo³a³o tendencje wrêcz deflacyjne. W d³u¿szym jednak horyzoncie czasowym, przeciêtnie bior¹c, inflacja oscyluje w tych krajach w pobli¿u progu 2 procent. Sprowadzenie jej na trwa³e do takiego poziomu nie by³o ³atwe. Nie jest te¿ ³atwe jej ustabilizowanie na bardzo niskim poziomie, przy czym dzisiaj nikt odpowiedzialny nie stawia ju¿ celu zerowej inflacji. To nie jest ani mo¿liwe, ani potrzebne. Mo¿liwe nie jest, poniewa¿ ka¿dy kraj wyeksponowany jest na zewnêtrzne szoki, szczególnie w fazie wszechogarniaj¹cej globalizacji. Rzadko maj¹ one pozytywny wp³yw na tendencje w zakresie kszta³towania siê cen, choæ i to siê niekiedy zdarza, jak choæby w ubieg³ym roku, kiedy to bardzo nisko (ale i bardzo przejœciowo) spad³y ceny ropy naftowej. Najczêœciej jednak szoki maj¹ wp³yw negatywny. Potrzebne nie jest, gdy¿ inflacja nadaje gospodarce pewn¹ niezbêdn¹ dla utrzymywania konkurencyjnoœci i tendencji wzrostowych elastycznoœæ. To prawda, ¿e inflacja zawsze wywo³uje nieuzasadnion¹ zmianami w wydajnoœci pracy i produktywnoœci œrodków trwa³ych redystrybucjê, ale ujemne tego¿ konsekwencje w postaci os³abiania bodŸców pobudzaj¹cych poprawê efektywnoœci mog¹ byæ z nawi¹zk¹ niwelowane korzyœciami p³yn¹cymi z relatywnie wiêkszego uelastycznienia procesów reprodukcji. Aby tak jednak by³o, inflacja musi byæ bardzo niska, a jej stopa musi byæ pod skuteczn¹ kontrol¹ w³adz monetarnych i fiskalnych. Co prawda s¹ we wspó³czesnej ekonomii pogl¹dy, ¿e w pewnych przedzia³ach dalsza walka z inflacj¹ poci¹ga za sob¹ tylko dodatkowe koszty spo³eczne, natomiast ona sama nie szkodzi utrzymywaniu po¿¹danego tempa wzrostu. Wybitni ekonomiœci, jak Robert Barro czy Joseph Stiglitz, podkreœlaj¹, ¿e inflacja rzêdu 10-20 procent nie musi szkodziæ wzrostowi, a w pewnych okolicznoœciach mo¿e mu wrêcz sprzyjaæ. Barro nawet tego wprost dowodzi w swojej ostatniej ksi¹¿ce. Czy zatem trzeba mêczyæ siê trudami sprowadzania inflacji o kolejne punkty w dó³, a¿ w okolice 1-2 procent, jak to siê uda³o tylko nielicznym? Otó¿ z pewnoœci¹ tak, ale z innego powodu. Istot¹ inflacji jest to, ¿e ma ona tendencje do wymykania siê spod kontroli. Zw³aszcza wtedy, gdy utrzymuje siê na wy¿szych poziomach. To jest zatem g³ówny powód, dla którego inflacja musi byæ zduszona do akceptowalnej wielkoœci. 251

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Do tego wci¹¿ jednak¿e daleko w gospodarkach posocjalistycznych. Dla 26 krajów tej grupy MFW szacuje inflacjê a¿ na 39 procent w tym roku, a wynosi³a ona ju¿ „tylko” 21 procent rok temu. Ulega ona przyspieszeniu podczas bie¿¹cego roku a¿ w oœmiu krajach, przy czym najbardziej w najwiêkszych – w Rosji z 28 do 88 procent i na Ukrainie z 11 do 26 procent. Najni¿sza natomiast jest w Bu³garii, gdzie oczekiwany jest jednoprocentowy spadek poziomu cen, oraz w Azerbejd¿anie, gdzie ceny maj¹ spaœæ a¿ o 5 procent. Ale to znowu zjawiska o charakterze incydentalnym, wynikaj¹ce z zadzia³ania czynników wyj¹tkowych. Na przyzwoitym poziomie inflacja kszta³tuje siê te¿ w kilku innych krajach. Wed³ug szacunków MFW powinna ona nie przekroczyæ: w Chorwacji i Estonii 4, w Armenii i Czechach 3, w Mo³dawii, na Litwie i £otwie 2 procent. Czy s¹ to jednak w tym ostatnim przypadku trwa³e osi¹gniêcia? To siê dopiero oka¿e w nastêpnych latach. Proces dysinflacji i stabilizacji daleki jest wci¹¿ od zwieñczenia. To wymaga przejœcia przez etap, który (w swojej ostatniej ksi¹¿ce „Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji”) okreœlam jako konsolidacjê stabilizacji w stabilnoœæ. Analizuj¹c ten proces, trzeba potwierdziæ, ¿e Polska radzi sobie zupe³nie nieŸle, wcale nie gorzej ni¿ a¿ czternaœcie krajów naszego regionu, które maj¹ podobn¹ lub nawet wyraŸnie mniejsz¹ inflacjê. Sk¹d taka ocena? Otó¿ Polska jako jedyny kraj posocjalistyczny w ka¿dym kolejnym, pocz¹wszy od 1989, roku odnotowuje coraz to ni¿sz¹ stopê inflacji. Rok bie¿¹cy podtrzymuje tê korzystn¹ tendencjê, choæ, patrz¹c z innej strony, jest to rok najgorszy, gdy¿ po raz pierwszy inflacja w koñcu roku jest wy¿sza, ni¿ by³a na jego pocz¹tku. O ile bowiem podczas pierwszego kwarta³u wynosi³a œrednio 6,2 procent, to w kwartale ostatnim ukszta³tuje siê œrednio miesiêcznie na poziomie a¿ o jeden punkt wy¿szym. Nie jest to jednak skutkiem b³êdów w polityce banku centralnego czy rz¹du, tak jak g³êbszy ni¿ w ostatnich latach spadek inflacji w zesz³ym roku nie by³ ich zas³ug¹. To w³aœnie jest nastêpstwo wspomnianych szoków zewnêtrznych, z jednej strony, oraz œwiadomych dzia³añ polityki gospodarczej, z drugiej. Szoki zewnêtrzne – zw³aszcza szybko spadaj¹ce ceny ropy i taniej¹ca wskutek kryzysu rosyjskiego ¿ywnoœæ – zbi³y znacznie inflacjê. Teraz zaœ przenosz¹ siê na ceny wewnêtrzne 252

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

skutki dro¿ej¹cej na œwiecie ropy, a ¿ywnoœæ dro¿eæ bêdzie szybciej, równie¿ i z tej przyczyny, ¿e rz¹d tak chce, wprowadzaj¹c wy¿sze taryfy importowe chroni¹ce rodzimych producentów rolnych. To w³aœnie jeden z instrumentów uelastyczniaj¹cych gospodarkê, do których trzeba siêgaæ, gdy jest to niezbêdne dla osi¹gniêcia innych celów. A celów w polityce gospodarczej jest wiele. Wiele te¿ jest œrodków. Nie nale¿y ani tych pierwszych myliæ z tymi drugimi, ani te¿ Ÿle ich definiowaæ i niew³aœciwie siê nimi pos³ugiwaæ. Dlatego te¿ dobrze, ¿e cele polityki antyinflacyjnej na przysz³y rok zakreœlone s¹ w przyjêtym przez rz¹d projekcie bud¿etu skromnie, a zarazem realistycznie. Najwa¿niejsze by nadal kroczyæ œcie¿k¹ stopniowego, ale sukcesywnego zbijania inflacji. W przyjêtym przez poprzedni rz¹d jeszcze w 1996 roku „Pakiecie 2000” wyznaczy³em na ten rok cel antyinflacyjny rzêdu 6-8, a na przysz³y 5-7 procent. I dobrze, ¿e NBP i obecny rz¹d trzymaj¹ siê tej œcie¿ki. Do tego bowiem, aby na trwa³e mieæ inflacjê tak nisk¹ jak w najbardziej rozwiniêtych gospodarkach OECD, mamy jeszcze d³ug¹ drogê. I trzeba iœæ ni¹ z sensem, bez ponoszenia zbytecznych kosztów, ale i bez wystawiania siê na pokusê stabilizacji inflacji na zbyt wysokim poziomie. ¯yæ bowiem z ni¹ siê da, ale tylko wtedy, gdy jest bardzo niska albo gdy konsekwentnie spada. Waszyngton, 2 paŸdziernika 1999

51. Nowa ekonomia instytucjonalna Ponoæ wszystko co nowe rodzi siê w bólach. Podobnie jest, jeœli rozterki intelektualne i dotkliwoœci nieustannych sporów i debat mog¹ „boleæ”, z rodzeniem siê nowych myœli. Jeœli zaœ rodzi siê ich odpowiednio wiele i zaczynaj¹ z czasem uk³adaæ siê w coœ wiêcej, tworz¹c pewien nowatorski sposób widzenia i opisywania skomplikowanej rzeczywistoœci, to mamy do czynienia z powstawaniem nowej szko³y teoretycznej. Tak te¿ dzieje siê w ostatnich latach w ekonomii, gdzie wy³ania siê alternatywne podejœcie do interpretacji procesów ekonomicznych, które mo¿na okreœliæ jako „now¹ ekonomiê instytucjonaln¹”. W odró¿nieniu od zrodzonej i dominuj¹cej na zachodzie ekonomii neoklasycznej nowe podejœcie toruj¹ce sobie powoli drogê nie pomija 253

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

znaczenia instytucji w funkcjonowaniu gospodarki i jej rozwoju. Ekonomia neoklasyczna po prostu przyjmuje za oczywiste, ¿e owe instytucje istniej¹ i s¹ gotowe, daj¹c automatycznie po¿ywkê do sprawnego dzia³ania rynku kapita³u i produktów. St¹d te¿ góruje i tryumfuje ona w krajach najbardziej gospodarczo rozwiniêtych, nie dostrzegaj¹c wszak¿e, i¿ s¹ one bardzo rozwiniête nie tylko z punktu widzenia efektywnoœci i poziomu produkcji, ale tak¿e dojrza³oœci instytucji. Tak jednak¿e wci¹¿ jeszcze nie jest w przyt³aczaj¹cej wiêkszoœci wspó³czesnych gospodarek, zarówno tych wy³aniaj¹cych siê z „Trzeciego Œwiata”, jak i ze „Œwiata Drugiego”, czyli realnego socjalizmu. Problem polega na tym, ¿e to Zachód w zasadzie rz¹dzi œwiatow¹ gospodark¹, ale tylko niewielu zachodnich ekonomistów rozumie i docenia w pe³ni rolê instytucji w gospodarce. St¹d te¿ ich naturalne przegiêcie w stronê przeakcentowywania znaczenia liberalizacji i prywatyzacji przy równoczesnym niedostrzeganiu, a czasami nawet lekcewa¿eniu roli pañstwa i rynkowych instytucji. Tê wadê wypomina swoim kolegom równie¿ amerykañski noblista w dziedzinie ekonomii z 1993 roku – Douglas North. Wagê instytucji z ca³¹ moc¹ podkreœla te¿ Joseph Stiglitz, staraj¹c siê swoj¹ pozycjê w Banku Œwiatowym, gdzie jest wiceprezesem, wykorzystaæ w celu prawid³owego ukierunkowania reform i polityki ich wspierania w krajach rozwijaj¹cych siê i transformowanych gospodarkach posocjalistycznych. Obecnie z mozo³em, ale wyraŸnie, podejœcie siê zmienia. Przyczyniaj¹ siê do tego nie tyle nowe argumenty intelektualne i teoretyczne, tych bowiem nie brakowa³o i uprzednio, ale bezlitosna wymowa faktów. Tak przeci¹gaj¹cy siê kryzys strukturalny w Ameryce £aciñskiej, jak i dla wielu zaskakuj¹cy przebieg i rezonans kryzysu w Azji Po³udniowo-Wschodniej, tak trwaj¹cy letarg wiêkszoœci krajów Afryki, jak i marne osi¹gniêcia pierwszej dekady posocjalistycznych zmian (a zw³aszcza trwaj¹cy rozk³ad gospodarki rosyjskiej) zmuszaj¹ do rewizji wielu koncepcji teoretycznych i politycznych. W historii najczêœciej jest tak – przynajmniej w odniesieniu do ekonomii i teorii spo³ecznych – ¿e nowe myœlenie przebija siê lepiej w warunkach perturbacji, zamieszania, kryzysów. To s¹ w³aœnie te naturalne bóle porodowe towarzysz¹ce wy³anianiu siê nowego. O ile North dosta³ Nagrodê Nobla za akcentowanie roli instytucji w rozwoju postrzeganym z perspektywy historycznej, to teraz wydaje siê byæ 254

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

nieco bardziej sprzyjaj¹cy czas do docenienia ich znaczenia w teorii i polityce odnoœnie kszta³towania wspó³czesnoœci i przysz³oœci. Instytucje to zasady gry ekonomicznej, ujmuj¹ce je w okreœlone kanony prawne oraz organizacje i kultura, wymuszaj¹ce stosowanie siê do tych zasad. To dopiero odpowiednia kombinacja politycznych i ekonomicznych instytucji, umo¿liwiaj¹ca stosowanie zasad racjonalnego gospodarowania oraz wiarygodne anga¿owanie siê polityki gospodarczej, daæ mo¿e gwarancjê, ¿e efektywnie dzia³aj¹cy rynek doprowadzi do zrównowa¿onego rozwoju. Do pocz¹tkuj¹cych studentów najlepiej przemawia porównanie z ruchem ulicznym, w którym uczestniczy masa pojazdów, ale ca³y ruch jest bardzo uregulowany i opiera siê na niezbêdnej kulturze i wzajemnym poszanowaniu praw (i bezpieczeñstwa) innych; to s¹ w³aœnie instytucje. Ale studenci te¿ s¹ ró¿ni. Inaczej reaguj¹ ci ukszta³towani w dojrza³ej instytucjonalnie gospodarce rynkowej, inaczej zaœ ci, u których dopiero ona siê rodzi. Gdy opowiadam anegdotycznie, ¿e w Londynie nikt nie zaparkuje samochodu w miejscu zakazanym, nawet jeœli jest wolne i nie ma w pobli¿u policjanta, a w Moskwie, nawet gdy policjant jest obok, w takiej sytuacji nie zaparkowa³by tylko naiwniak, to widzê, ¿e w zupe³nie innym momencie œmiej¹ siê studenci na przyk³ad w Stanford, a w zupe³nie innym na przyk³ad w Poznaniu. I nie jest to kwesti¹ odmiennego poczucia humoru, tylko w³aœnie ró¿nej dojrza³oœci instytucjonalnej ca³ego otoczenia. A przecie¿ gospodarka jest niepomiernie bardziej z³o¿onym organizmem ni¿ ruch uliczny nawet w najbardziej zat³oczonym mieœcie. To instytucje powoduj¹, ¿e choæ samochodów jest du¿o wiêcej w Nowym Jorku ni¿ w Warszawie, to korków na pewno du¿o wiêcej jest u nas. Nawet wobec najdalej posuniêtej liberalizacji niedostatek licznych instytucji – na przyk³ad odpowiedniej regulacji rynków kapita³owych czy sprawnie dzia³aj¹cego s¹downictwa gospodarczego – prowadzi do degeneracji systemowej i zaburzeñ w procesie reprodukcji. W skrajnych wypadkach, jak w maleñkiej Albanii czy wielkiej Rosji, pustkê instytucjonaln¹ wype³niaj¹ instytucje nieformalne, jak korupcja, zorganizowana przestêpczoœæ, mafia. St¹d te¿ nieodzowna jest okreœlona harmonia pomiêdzy tempem oraz intensywnoœci¹ liberalizacji, z jednej strony, a budow¹ instytucjonalnych podstaw rozwoju, z drugiej. Brak tej harmonii przyczynia siê do hamowania tempa wzrostu i w koñcu 255

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

obraca siê tak¿e przeciwko integracji gospodarek otwieraj¹cych siê na œwiat z uk³adem globalnym, co widaæ od Kuala Lumpur do Pragi, od Caracas do Taszkientu, od Kairu do Johannesburga. Dostrzega siê to tak¿e w Waszyngtonie, choæ zaiste w zbyt wolnym tempie. Niedorozwój instytucjonalny wielu obszarów wspó³czesnej gospodarki œwiatowej – a dotyczy to równie¿ krajów posocjalistycznych, liderów transformacji nie wy³¹czaj¹c – jest miêdzy innymi rezultatem historycznej spuœcizny, nad ka¿dym bowiem ci¹¿y jakiœ duch przesz³oœci. Jeœli nie jest to stare prawo i z³e nawyki biurokracji, to jest to brak rozmaitych organizacji wspieraj¹cych funkcjonowanie rynku i pañstwa, a tak¿e rynkowej kultury i wielu, bardzo wielu regulacji, których w istocie gospodarka rynkowa wymaga. S³aboœci instytucjonalne s¹ te¿ nastêpstwem ma³ej skutecznoœci polityki b¹dŸ opierania siê jej na niew³aœciwych fundamentach teoretycznych. Dyskutujemy o tym w Mariborze w S³owenii na miêdzynarodowej konferencji naukowej. Organizatorzy, plasuj¹c mnie s³usznie w g³ównym nurcie nowej ekonomii instytucjonalnej, który uprawiam od kilkunastu lat, zaproponowali, abym wyg³osi³ g³ówny referat na temat lekcji wynikaj¹cych z doœwiadczeñ lat dziewiêædziesi¹tych. Tak siê sk³ada, ¿e to akurat mija rok, jak systematycznie dzielê siê przemyœleniami na ten temat na ³amach „Prawa i Gospodarki”. Nie bez przyczyny, bo nowa ekonomia instytucjonalna uczy, ¿e gospodarka to prawa. Obowi¹zuj¹ce nale¿y przestrzegaæ, hamuj¹ce przedsiêbiorczoœæ zmieniæ, nowe rozs¹dnie wdro¿yæ, ale nade wszystko te rz¹dz¹ce rozwojem trzeba dobrze poj¹æ. Maribor, 9 paŸdziernika 1999

52. Lot æmy do ognia Wiele jest nauk, w których coraz szerzej i g³êbiej siêga siê do teorii chaosu, aby wyjaœniæ, co i dlaczego siê zdarza wtedy, gdy siê zdarza. Ekonomia do nich siê nie zalicza. Przywi¹zanie ekonomistów do racjonalnoœci i logiki formalnej, z jednej strony, oraz do analiz zale¿noœci przyczynowo-skutkowych i sprzê¿eñ zwrotnych, z drugiej, jest na tyle silne, ¿e w zasadzie nie wykraczamy poza tak nakreœlone ramy w celu interpretowania tego, co i dlaczego siê wokó³ nas dzieje. Jednak¿e niekiedy elemen256

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

ty teorii chaosu wydaj¹ siê byæ przydatne do prób interpretowania trudnych kwestii, zw³aszcza z pogranicza ekonomii i polityki. By wyjaœniæ zgubne zjawisko lotu æmy do ognia w ujêciu dos³ownym, nie jest potrzebna teoria chaosu; to da siê ³atwo wyt³umaczyæ przy u¿yciu klasycznych kanonów wiedzy. By jednak¿e wyjaœniæ taki lot w przenoœni, czasami ma siê wra¿enie, ¿e tradycyjne podejœcie naukowe nie starcza. Tak te¿ jest z rosyjsk¹ transformacj¹, która w istocie jest pasmem kryzysów. Oczywiœcie, nawet na firmamencie rosyjskich przemian mo¿na dostrzec blaski. Jakoœ funkcjonuj¹ instytucje demokracji, daleko posuniête s¹ swobody obywatelskie, niektóre reformy strukturalne nabra³y nieodwracalnego charakteru, rodzi siê nowa mentalnoœæ spo³eczeñstwa. Od strony czysto ekonomicznej pojawiaj¹ siê zwiastuny o¿ywienia w sferze produkcji, pozytywnych dostosowañ w odniesieniu do jej struktury, postêpu na polu stabilizacji finansowej. Od kilku miesiêcy roœnie produkcja przemys³owa, a jej struktura zmieni³a siê w stronê wiêkszego wykorzystania krajowych mocy wytwórczych. To jednak nie zmienia faktu, ¿e Rosja ani sama nie zatrzyma³a siê w swoim locie æmy do ognia, ani te¿ otoczenie zewnêtrzne jej tego nie uniemo¿liwi³o. Nie chodzi o to, ¿e Rosja i jej miêdzynarodowi partnerzy pope³nili jakiœ jeden monstrualny b³¹d. Tak nie by³o, by³a za to ca³a masa chaotycznie siê uk³adaj¹cych b³êdów na wszystkich odcinkach polityki, która w efekcie doprowadzi³a rosyjsk¹ gospodarkê do niezwykle g³êbokiego i z³o¿onego kryzysu. Ma on swój wymiar finansowy i ekonomiczny, spo³eczny i polityczny, kulturowy i psychologiczny, krajowy i œwiatowy, bie¿¹cy i pokoleniowy. Ta æma jest ju¿ w ogniu i nie da siê jej uratowaæ. Teraz trzeba od nowa tworzyæ spo³eczne zaufanie do gospodarki rynkowej, formowaæ kapita³ krajowy finansuj¹cy zrównowa¿ony rozwój, tworzyæ nowoczesne instytucje wspieraj¹ce twórcz¹ przedsiêbiorczoœæ. I nie mo¿na tego czyniæ ani z prezydentem, któremu ufa 2 procent spo³eczeñstwa, a nie darzy zaufaniem a¿ 90 procent, czy te¿ z by³ym ministrem finansów i prywatyzacji budz¹cym zaufanie wœród 3 procent rodaków przy braku tego¿ ze strony 85 procent. Do obecnej fazy kryzysu rosyjskiego dosz³o wskutek licznych, na pozór drobnych w danej chwili, odchyleñ od g³ównej œcie¿ki po¿¹danych przemian. Niby wszystko, co czyniono, nale¿a³o robiæ, ale zawsze trochê 257

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

inaczej, w nieco odmienny sposób, w innym czasie, w ró¿nej sekwencji, z nie takim roz³o¿eniem akcentów, nie w tym miejscu. Przechodzenie na takie œcie¿ki – na pozór biegn¹ce blisko tej w³aœciwej – prowadziæ mia³o jakoby do kszta³towania siê nowoczesnej i dynamicznej gospodarki rynkowej, doprowadzi³o natomiast chaotycznie do jej karykatury – do nêdzy milionów i bogactwa nielicznych, do masowej ucieczki kapita³u i wszechogarniaj¹cej niewydolnoœci instytucjonalnej, do drastycznie spadaj¹cej produkcji i wzrostu poziomu cen. Krótko – do kompromitacji ca³ego procesu transformacji w tym wielkim i tak wa¿nym w uk³adzie globalnym kraju. Ten chaos powstaj¹cy poprzez seriê niew³aœciwych wyborów zwiód³ na manowce, z których powrotu ju¿ nie ma, zbawienia zatem trzeba szukaæ w jakiejœ ucieczce do przodu. A do tego nie jest przygotowana ani Rosja, ani œwiat, gdy¿ nie s¹ do tego gotowi zarówno politycznie, jak i intelektualnie. Oba te stany niegotowoœci silnie wi¹¿¹ siê ze sob¹, kryzys rosyjski bowiem jest nieroz³¹cznym problemem tak politycznym, jak i intelektualnym, tak wewnêtrznym, jak i miêdzynarodowym. Najtrudniej bêdzie przezwyciê¿yæ kryzys zaufania wszystkich do wszystkiego, w tym zw³aszcza szerokiej publicznoœci rosyjskiej do sensu dalszego brniêcia w stronê gospodarki rynkowej. Ciekawe jak byœmy siebie w Polsce przekonywali do kontynuacji takiego kierunku reform, gdyby b³êdy polityki lat 1989-91 by³y kontynuowane do dzisiaj, z podobnymi jak w Rosji skutkami. W takich sytuacjach trudno o dobre argumenty. Mimo to trzeba ich szukaæ, choæ cierpliwoœci teraz wymagaæ to bêdzie wiele. Wpierw jednak trzeba dobrze zrozumieæ, co i dlaczego w Rosji siê sta³o, a w tej kwestii daleko wci¹¿ do konsensusu. W poszukiwaniach tych znowu z pomoc¹ przychodzi chaos i przypadek, zbiegaj¹ siê bowiem dzia³ania szwajcarskiej prokuratury z artyku³em w amerykañskiej gazecie, ale zbiegaj¹ siê te¿ pocz¹tki kampanii prezydenckiej w USA i Rosji. I dlatego dopiero teraz w USA podjêto powa¿niejsz¹ debatê na temat skali korupcji i zorganizowanej przestêpczoœci w Rosji oraz miêdzynarodowych uwarunkowañ i implikacji tych schorzeñ po¿eraj¹cych ledwie rodz¹ce siê owoce systemowej transformacji. Ale korupcja, ucieczka kapita³u, pranie brudnych pieniêdzy jest jak tango – potrzeba doñ dwu stron. Tak siê z³o¿y³o, ¿e w wie258

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

lu wypadkach jedn¹ z nich okazuj¹ siê partnerzy zagraniczni. Czy o tym nie wiedziano wczeœniej? Czy nie wiedziano te¿ wczeœniej o rozleg³oœci korupcyjnej dewiacji i siêganiu jej macek do szczytów rosyjskiej w³adzy? Wiedziano. Prawid³owe zatem pytanie to dociekanie dlaczego wiedz¹c o tych patologiach – o tym zgubnym locie æmy do ognia – nie podjêto wczeœniej zdecydowanych przeciwdzia³añ? Otó¿ z trzech co najmniej powodów. Pierwszy jest natury ideologicznej, by nie rzec religijnej, choæ niektórym wci¹¿ miesza siê to z nauk¹. Mo¿e i gdzieœ wiara czasami czyni cuda, ale w twardych realiach gospodarczych przynieœæ mo¿e tylko zgubê. Naiwna wiara w niedostosowane do wyzwañ posocjalistycznej transformacji dogmaty neoliberalnej ortodoksji monetarnej i niedorzecznoœci „szokowej terapii” poci¹gnê³y za sob¹ stosowanie polityk, które da³y efekty odwrotne od zamierzonych. Zamiast akumulacji kapita³u – jego ucieczkê; zamiast poprawy mikroekonomicznej efektywnoœci alokacyjnej – jej pogorszenie i przed³u¿aj¹c¹ siê depresjê; zamiast stabilizacji finansowej – nawroty fali inflacji; zamiast rozwoju twórczej przedsiêbiorczoœci – aktywnoœæ dekapitalizacyjn¹. W Rosji, w odró¿nieniu od Polski, nie zadzia³a³ na czas, niestety, towarzysz¹cy rynkowej przebudowie polityczny mechanizm demokracji, co umo¿liwi³o tolerancjê dla skorumpowanej polityki pod przykryciem reformatorskiej retoryki. Drugi powód to ekonomiczne interesy. Na rosyjskim nieszczêœciu wielu inwestorów i partnerów wysz³o i nadal wychodzi bardzo dobrze. Chaos rosyjski okaza³ siê przez kilka lat znakomit¹ po¿ywk¹ do lukratywnych interesów, czêsto z pogranicza legalnoœci, a aspekty moralne zosta³y zawieszone, jak na tak nadzwyczajne czasy ponoæ przystaje. Trzecia przyczyna jest natury psychologicznej i politycznej. Otó¿ nie nale¿a³o siê spodziewaæ, ¿e ponosz¹cy wspó³odpowiedzialnoœæ za rosyjsk¹ katastrofê politycy, eksperci i doradcy – tak krajowi, jak i zagraniczni – przyznaj¹ siê do b³êdów. Wrêcz odwrotnie; id¹ oni w zaparte nadal, twierdz¹c, ¿e mieli racjê, a przyczyny niepowodzeñ tkwi¹ poza ich myœlami i dzia³aniami. Tak d³ugo, jak d³ugo maj¹ intelektualny i polityczny wp³yw na to, co siê dzieje, dziaæ siê dobrze nie mo¿e. I dlatego blokowaæ irracjonalny lot æmy do ognia nie jest ³atwo. Rochester, 16 paŸdziernika 1999 259

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

53. Triada zrównowa¿onego rozwoju Podstawowym kryterium oceny polityki gospodarczej musi byæ zdolnoœæ do tworzenia warunków zrównowa¿onego rozwoju. Gdy ju¿ mog³o wydawaæ siê, ¿e taka zdolnoœæ w naszych, polskich realiach posocjalistycznych zosta³a stworzona w wyniku skutecznej realizacji polityki reform systemowych i wzrostu gospodarczego, niespodziewanie szybko okazuje siê, ¿e tak jeszcze nie jest. W latach 1994-97 œrednie roczne tempo wzrostu PKB wynosi³o 6,4 procent, dla lat zaœ 1998-2001, prognozuj¹c z umiarkowanym optymizmem, kszta³tuje siê ono na poziomie oko³o 4,1 procent. Ta ró¿nica w tempie wzrostu produkcji daje skumulowany efekt bezpowrotnie utraconej pod obecnymi rz¹dami produkcji rzêdu 10 do 11 procent PKB. Innymi s³owy, nieumiejêtnoœæ utrzymania gospodarki narodowej na œcie¿ce szybkiego wzrostu, na której ju¿ byliœmy, przynosi nam stratê wielkoœci oko³o jednej dziesi¹tej naszego dochodu narodowego. To w skali makro. W skali zaœ mikroekonomicznej oznacza to, ¿e konsumenci trac¹ jakieœ 55 miliardów z³otych (w cenach 1999 roku), zaœ przedsiêbiorcy blisko 20 miliardów. Du¿o. Du¿o za du¿o. Z ca³¹ moc¹ zatem powraca pytanie o strategiê zrównowa¿onego rozwoju. Ju¿ raz trzeba by³o na nie odpowiedzieæ, choæ w odmiennych warunkach, bo w kontekœcie przezwyciê¿ania nadmiernej recesji, spowodowanej b³êdami polityki wczesnej fazy transformacji. Obecnie oczekiwanie na zbawienne skutki o¿ywienia w Rosji i przyspieszenia w Niemczech s¹ nie tyle strategi¹, co dobitnym dowodem na jej kompletny brak. Reformy dla reform, brak koordynacji dzia³añ, mylenie œrodków z celami daj¹ swoje skutki tak w sferze finansowej, jak i realnej. Przysz³oœæ Polski u progu nowego wieku nie mo¿e polegaæ na stagnacyjnych tendencjach i tworzeniu gospodarki kapitalizmu „zale¿nego” dla w¹skich elit i zagranicy, aczkolwiek i ci beneficjanci zachodz¹cych zmian s¹ coraz mniej zadowoleni. Ile bowiem mo¿na jeszcze dla siebie wyci¹gn¹æ z redystrybucji i spekulacji, z prywatyzacji i obracania aktywami, które nie rosn¹? Potrzebna jest nowa strategia rozwojowa – „Strategia dla Polski XXI”. Musi to byæ dalekosiê¿ny program rozwoju, któremu podporz¹d260

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

kowaæ nale¿y dalsze niezbêdne przeobra¿enia ustrojowe. Konieczne jest odrzucenie panosz¹cego siê doktrynerstwa i podporz¹dkowywania decyzji polityki gospodarczej partykularnym interesom, bo nie ma to wiele wspólnego ze spo³eczn¹ gospodark¹ rynkow¹ i d³ugofalowym rozwojem Polski. Wrêcz odwrotnie, i doprawdy szkoda nastêpnych lat, aby utwierdzaæ siê w tym oczywistym przekonaniu. „Strategia dla Polski XXI” zak³adaæ musi wzrost PKB do roku 2020 do poziomu oko³o 18 do 20 tysiêcy dolarów (w cenach 1999). Konstrukcja odpowiedniego programu roz³o¿onego na etapy (pocz¹wszy od roku 2001, bo nastêpny jest ju¿ tylko „na prze¿ycie”) koncentrowaæ siê musi wokó³ trzech filarów. Po pierwsze, szybki wzrost. Niezbêdny jest powrót na œcie¿kê oko³o 7-procentowego wzrostu PKB rocznie przez nastêpne dwie dekady. W innym wypadku skuteczne rozwi¹zanie piêtrz¹cych siê problemów strukturalnych i spo³ecznych bêdzie niemo¿liwe. Polityka szybkiego wzrostu opieraæ musi siê zasadniczo o formowanie rodzimego kapita³u, uzupe³nianego tylko dop³ywem strumienia zagranicznego. Rozwi¹zania systemowe i stosowane instrumenty finansowe, a tak¿e proinnowacyjna i przyjazna inwestowaniu polityka finansowa musz¹ preferowaæ kapita³ krajowy. Innym warunkiem przyspieszenia wzrostu jest poprawa zarz¹dzania przedsiêbiorstwami we wszystkich sektorach, gdy¿ sama prywatyzacja, nawet najdalej posuniêta, nie rozwi¹zuje tego problemu. A zatem dwutorowoœæ dzia³añ – z jednej strony stymulowanie formowania siê kapita³u, a z drugiej aktywne dzia³ania instrumentami polityki finansowej i przemys³owej sprzyjaj¹ce poprawie efektywnoœci alokacyjnej – to metoda na szybki wzrost. Po drugie, sprawiedliwy podzia³. O to, co jest, a co nie jest sprawiedliwe, ludzkoœæ spiera siê od swego zarania. I nadal bêdzie siê spieraæ. Nie nale¿y jednak spieraæ siê o to, ¿e niesprawiedliwy jest podzia³ dochodu, przeciwko któremu aktywnie protestuj¹c obraca siê wyraŸna wiêkszoœæ w³asnego spo³eczeñstwa. W latach realizacji „Strategii dla Polski” uda³o siê wzglêdnie ustabilizowaæ proporcje dochodów, a miara ich nierównoœci, tzw. wspó³czynnik Giniego, zatrzyma³a siê, po wzroœcie na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, gdzieœ na poziomie oko³o 33-34 punktów. Potem (i nadal) znów ros³a. Instrumentem sprawiedliwego podzia³u musi byæ 261

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

polityka dochodowa, która w fazie szybkiego wzrostu dawaæ bêdzie co najmniej proporcjonalne przyrosty dochodów grup ni¿ej uposa¿onych i mniej zamo¿nych w porównaniu do lepiej sytuowanych warstw. Drog¹ do tego musi byæ przede wszystkim aktywna polityka zmniejszania bezrobocia i podnoszenia kwalifikacji przy zaanga¿owaniu pañstwa i grosza publicznego. Tu zadzia³aj¹ pozytywne sprzê¿enia zwrotne, gdy¿ wy¿sze kwalifikacje dadz¹ wiêksz¹ produkcjê, a to z kolei umo¿liwi sfinansowanie na wy¿szym poziomie p³ac. Sprawiedliwy podzia³ wymaga te¿ innego ustawienia polityki redystrybucji przez bud¿et, który musi ³agodziæ nieuzasadnione dysproporcje. Sprawiedliwy podzia³ to nie tylko sprawa o znaczeniu normatywnym. To tak¿e kwestia pragmatyczna, niesprawiedliwy bowiem podzia³ obraca siê przeciwko wzrostowi gospodarczemu. Po trzecie, korzystna integracja. Kontynuacja obecnej trajektorii zmian prowadzi Polskê w stronê kapitalizmu „zale¿nego”. Na tym nie da siê budowaæ dobrej przysz³oœci nie tylko dlatego, ¿e jest to sprzeczne z nasz¹ racj¹ stanu, ale tak¿e i dlatego, ¿e wówczas nie do zrealizowania s¹ dwa poprzednie priorytety. Gra idzie o korzystne wmontowanie siê w uk³ad œwiatowy, a to nam ostatnio nie wychodzi. Po wstêpnej fazie liberalizacji na pocz¹tku dekady i dobrym wejœciu na miêdzynarodowe rynki kapita³owe w po³owie lat dziewiêædziesi¹tych, a nade wszystko po wejœciu w 1996 roku do OECD, ostatnio uwaga koncentruje siê g³ównie na formalnej stronie negocjacji w sprawie przyst¹pienia do Unii Europejskiej. Tutaj jednak chodzi o wiele wiêcej. Wa¿ne jest takie kszta³towanie struktury realnej gospodarki i wspieraj¹cej jej rozwój obudowy instytucjonalnej, aby Polska coraz wiêcej relatywnie korzysta³a na swoim aktywnym udziale w miêdzynarodowym podziale pracy. To trzeba wygrywaæ, a nie dawaæ siê ogrywaæ, czego przejawem s¹ proporcjonalnie wiêksze korzyœci œwiata zewnêtrznego z kontaktów z integruj¹c¹ siê z nim Polsk¹ ni¿ jej samej z rosn¹cych kontaktów z tym œwiatem. Udzia³ partnerów zagranicznych musi byæ skoordynowany instrumentami polityki przemys³owej i handlowej z naszymi interesami i potrzebami, a nie nadmiernie podporz¹dkowany interesom zewnêtrznym. Integracja z gospodark¹ œwiatow¹ ma sprzyjaæ szybkiemu wzrostowi i sprawiedliwemu podzia³owi, a nie byæ z nimi w konflikcie. Odpowiednie u³o¿enie w konsystentn¹ wi¹zkê tej triady: szybki wzrost – sprawiedliwy podzia³ – korzystna integracja to warunek stworze262

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

nia i wdro¿enia dobrej polityki rozwoju na miarê pokolenia. Na tym musi polegaæ strategiczne myœlenie, którego zaprzeczeniem jest ³atanie bud¿etowej dziury i wyprzeda¿ maj¹tku narodowego. Wtedy ani wzrost szybki, ani podzia³ sprawiedliwy, ani integracja korzystna. I to trzeba zmieniæ. Do tego jednak potrzebna jest odpowiednia si³a polityczna, a nie tylko zdolnoœæ intelektualna. Rochester, 23 paŸdziernika 1999

54. Si³a s³ów i faktów Wydawa³oby siê, ¿e w racjonalnym œwiecie, w którym m¹drzy ludzie obracaj¹ du¿ymi pieniêdzmi, reakcje te¿ powinny byæ m¹dre, spokojne i wywa¿one. Tak jednak nie jest z wielu powodów. Co jest m¹dre, a co nie, to przedmiot tocz¹cych siê nieustannie debat, które maj¹ przecie¿ nie tylko swoje profesjonalne i intelektualne aspekty, ale tak¿e nieod³¹czny kontekst polityczny. Z m¹droœci¹ jest równie¿ i tak, ¿e to co wydaje siê m¹dre z punktu widzenia indywidualnego albo partykularnego interesu, obojêtnie czy osoby, instytucji, partii czy jakiegoœ lobby, mo¿e wywo³ywaæ reakcje irracjonalne z szerszego punktu widzenia. Tak w³aœnie dzieje siê, gdy panikuje rynek, a dok³adniej spekuluj¹ce na nim podmioty i nie radz¹cy sobie z tym politycy. Gdy w po³owie ubieg³ego tygodnia nasz z³oty spad³ z poziomu 1,3 procent powy¿ej parytetu w dó³ do 2,3 procent poni¿ej parytetu, pojawi³y siê dziwne co najmniej wyjaœnienia tego faktu. Otó¿ Prezes NBP oœwiadczy³a, ¿e... winien temu jest minister Jerzy Kropiwnicki, szef Rz¹dowego Centrum Studiów Strategicznych. Zwa¿ywszy na to, kto w sensie instytucjonalnym i w jakim trybie tak¹ ocenê sformu³owa³, zosta³a ona – za poœrednictwem agencji Reutera – puszczona nie tylko w kraj, ale szeroko w œwiat. Minister Kropiwnicki wszak¿e nie powiedzia³ nic nowego, gdy¿ konsekwentnie g³osi pogl¹d, ¿e z³oty powinien ulec os³abieniu po to, aby sprzyjaæ o¿ywieniu eksportu i poprawiæ saldo handlowe. Teraz zaœ stwierdzi³, ¿e RCSS spodziewa siê ujemnego salda na rachunku obrotów bie¿¹cych ju¿ w tym roku w wysokoœci a¿ 7,5 procent PKB. Wiadomo wszak¿e, ¿e tak za wielkoœæ tego salda, jak i w szczególnoœci za kurs z³otego odpowiedzialnoœci nie ponosi (bo instytucjonalnie, 263

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

merytorycznie i politycznie nie mo¿e) szef RCSS, tylko rz¹d, a zw³aszcza minister finansów, oraz bank centralny. To przecie¿ NBP powinien jednoznacznie zdecydowaæ siê na jakiœ konsekwentny kierunek polityki monetarnej. Albo zale¿y mu na w miarê stabilnym kursie z³otego, albo na kontroli zmian poda¿y pieni¹dza, albo na utrzymaniu w ryzach inflacji, albo na równowadze zewnêtrznej. Realizacja wszystkich tych celów jednoczeœnie nie jest mo¿liwa. RCSS od d³ugiego ju¿ czasu domaga siê „miêkkiej” polityki wobec z³otego, wychodz¹c z za³o¿enia, ¿e spadek kursu sprzyjaæ bêdzie wzrostowi eksportu, a tym samym ogólnemu o¿ywieniu gospodarczemu i zmniejszeniu ponownie narastaj¹cego bezrobocia. I zasadniczo ma racjê, choæ racjê ma zarazem NBP oraz minister finansów, którzy widz¹ w tym tak¿e Ÿród³o zwiêkszania siê presji inflacyjnej. Najgorsze jest to, ¿e polityki opieraj¹ce siê na tych dwu podejœciach nie s¹ z sob¹ odpowiednio skoordynowane. Przecie¿ to racjê okazuje siê mieæ ponownie minister Kropiwnicki, który niby osi¹gn¹³, co chcia³: podczas minionego pó³tora roku z³oty zdeprecjonowa³ siê – wbrew za³o¿eniom i oczekiwaniom NBP – a¿ o ponad 20 procent! Jego kurs w tym czasie spad³ z 3,42 za dolara w kwietniu 1998 roku do 4,18 w zesz³ym tygodniu. Tyle ¿e nie przynios³o to zak³adanych efektów w eksporcie, gdy¿ ten te¿ spad³. Mo¿na szacowaæ, i¿ zmniejsza siê on w tym roku o oko³o 2 procent. Trzeba zatem poszukiwaæ sposobów o¿ywienia eksportu, choæ wyobraŸmy sobie, jak dalece wiêcej spad³by on, gdyby nie deprecjacja z³otego. Ta zaœ jest nie tyle instrumentem aktywnej polityki handlowej, co wynikiem ca³okszta³tu marnej sytuacji gospodarczej spowodowanej szkodliw¹ polityk¹ „sch³adzania” koniunktury oraz nastêpstwem trwaj¹cych spekulacji wokó³ kursu z³otego. I to nie tyle wypowiedzi szefa RCSS do takich spekulacji zachêcaj¹, ile brak logicznej strategii gospodarczej rz¹du, destabilizacja finansów publicznych, do niczego rozs¹dnego nie prowadz¹ce spory wokó³ podatków i wewnêtrznie sprzeczna polityka NBP, który wysy³a na rynek sygna³y sprzyjaj¹ce spekulacji na wahaniach kursu. Wystarczy zajrzeæ do licznych raportów wielu banków umiejêtnie dyskontuj¹cych tê sytuacjê. Po politycznych i medialnych reakcjach na wypowiedŸ ministra Kropiwnickiego ktoœ z kraju z zatroskaniem zapyta³ mnie czy coœ takiego 264

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

by³oby mo¿liwe w USA? Chodzi o to, czy „amerykañski Kropiwnicki” oœmieli³by siê podobnie wypowiedzieæ. Otó¿ z pewnoœci¹ tak, tylko ¿e tutaj nie ma takiego kontekstu. RCSS, które powsta³o w miejsce zlikwidowanego w 1996 roku w ramach reformy centrum gospodarczego rz¹du CUP, jest absolutnie potrzebne. Mia³a to jednak byæ niezale¿na instytucja funkcjonuj¹ca poza strukturami rz¹du, s³u¿¹c swymi fachowymi analizami i prognozami nie tylko jemu, ale te¿ parlamentowi, bankowi centralnemu i opinii publicznej. Podobnie jak w USA czyni to National Bureau of Economic Research. U nas obecnie bowiem dzieje siê tak, ¿e jak rz¹d siê myli, a szef RCSS ma racjê, to wychodzi na to, ¿e jest on „antyrz¹dowy”. Absurd... Jak¿e¿ czêsto podczas minionych dwu lat racjê mia³ RCSS, a nie MF czy NBP. RCSS winno byæ niezale¿ne. Inaczej naturalne sk¹din¹d ró¿nice zdañ rozgrywane s¹ politycznie, tak¿e w celu spychania odpowiedzialnoœci za w³asne b³êdy na innych. RCSS – tak d³ugo jak jest czêœci¹ rz¹du – dobrze siê do tego nadaje, choæ realna si³a jego s³ów jest bardzo ograniczona. Decyduj¹ czyny innych. Decyduj¹ tak¿e s³owa i oceny wypowiadane gdzie indziej. Otó¿ w tym samym czasie co RCSS ukaza³ siê raport presti¿owego waszyngtoñskiego Institute for International Finance. Swoj¹ drog¹, dlaczego z nim nie podejmuje siê polemiki poprzez Reutera? Trudniej? IIF przewiduje na przysz³y rok wzrost PKB tylko o 4,3 procent, a deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych a¿ o 7,8 procent. Rzecz w tym, ¿e takie prognozy maj¹ wiêkszy wp³yw na formu³owanie siê strategii miêdzynarodowych inwestorów i spekulantów graj¹cych na niezbornoœci naszej polityki finansowej. Co do z³otego zatem, to spekulacje wokó³ niego bêd¹ trwa³y, co znakomicie u³atwia polityka i rz¹du, i banku centralnego, a tak¿e ogólny klimat na œwiatowych rynkach finansowych. Co zatem robiæ? Na d³ugi dystans trzeba przygotowywaæ siê do przyjêcia na polskim gruncie euro. Nie bêdzie z³otego, nie bêdzie wokó³ niego spekulacji, nie bêdzie wokó³ tego takich k³ótni jak ostatnio. W zasadzie idziemy w tym kierunku, aczkolwiek z trudem. Dobrze by³oby zwi¹zaæ siê – nawet jednostronn¹ deklaracj¹ – na sztywno z euro ju¿ kilka lat przed wejœciem do Unii Europejskiej. To, oczywiœcie, wymaga równowagi zewnêtrznej i ustabilizowanych finansów publicznych. Warunki na to mog¹ byæ stworzone gdzieœ od 2002 lub 2003 roku. 265

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Na krótk¹ metê natomiast trzeba jasno zdecydowaæ, jaki jest cel polityki monetarnej i – w œlad za tym – dzia³aæ. Rada Polityki Pieniê¿nej, jeœli jej trosk¹ jest kontrola nadmiernie rosn¹cego deficytu na rachunku obrotów bie¿¹cych, ma wiele przes³anek, aby podnieœæ za trzy tygodnie stopy procentowe co najmniej o jeden punkt. I jeœli tak zrobi, to nie dlatego, ¿e ja tak mówiê, tylko z tej przyczyny, ¿e zmusi j¹ do tego rynek. Tak samo jak nieco g³êbszy spadek kursu z³otego nie zosta³ wywo³any s³owami ministra Kropiwnickiego, tylko tym, ¿e rynek tak chcia³. A powodów do tego dostarcza mu polityka. Dobrze zatem by³oby, gdyby nie by³a ona wewnêtrznie sprzeczna, a nie jest do koñca jasne czy w tej fazie chodzi w niej o przyspieszenie niepotrzebnie wyhamowanego tempa wzrostu, czy te¿ o realizacjê celów monetarnych. M¹droœæ polityki gospodarczej polega na tym, ¿e uprzedza ona koniecznoœci rynkowe, a nie biernie za nimi pod¹¿a. Raport IIF s³usznie podkreœla, ¿e „... w obliczu braku g³êbszej restrukturyzacji i wiêkszego dop³ywu zorientowanych na eksport inwestycji zagranicznych, w œrednim okresie silniejszy wzrost produkcji i eksportu wydaje siê niemo¿liwy, chyba ¿e z³oty zasadniczo os³abnie”. Dok³adnie tak, jak to od lat mówi szef RCSS. Spór jednak idzie nie o s³owa, ale jest powa¿niejszej natury. S³owa w polityce licz¹ siê bardzo i dlatego te¿ trzeba pos³ugiwaæ siê nimi z umiarem i rozwag¹. Ale jeszcze bardziej licz¹ siê fakty. Te zaœ trzeba umieæ z jednej strony tworzyæ, a z drugiej w³aœciwie interpretowaæ. To te¿ polityka. Rochester, 29 paŸdzier nika 1999

55. Po obu stronach muru Choæ muru ju¿ nie ma, s¹ jednak jego œlady po obu stronach. Okazuje siê, nie pierwszy i nie ostatni raz w historii, ¿e du¿o ³atwiej usuwa siê formalne znaki i symbole podzia³ów ni¿ rzeczywiste ró¿nice. Te bowiem wymagaj¹ usuniêcia ich Ÿróde³, a to jest du¿o trudniejsze i wymaga tak pieniêdzy, jak zw³aszcza czasu. Dziesiêæ lat, które w³aœnie mija nie tyle od zburzenia, ile od otwarcia Muru Berliñskiego, to du¿o w ¿yciu cz³owieka. Na uniwersytecie w Berlinie s¹ ju¿ studenci, którzy prawie nie pamiêtaj¹, jak ten mur 266

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

wygl¹da³, a ju¿ na pewno, jak on szkodzi³. Dzisiaj jednak¿e ich zmartwieniem jest przede wszystkim przysz³oœæ. Ta z kolei jest bardzo uwik³ana w teraŸniejszoœæ, na której mocno ci¹¿y niedawna przecie¿ przesz³oœæ. Dziesiêæ lat bowiem z punktu widzenia dziejowego to bardzo ma³o. Dotyczy to tak¿e ekonomicznej transformacji zachodz¹cej w naszej czêœci œwiata. Symbolika obalenia Muru Berliñskiego w listopadzie 1989 roku jest taka, ¿e to pewnie temu wydarzeniu historia przypisze prze³omowe znaczenie w przejœciu z realnego socjalizmu do fazy transformacji prowadz¹cej do demokracji i stworzenia gospodarki rynkowej. My, Polacy, mamy jednak pe³ne prawo uwa¿aæ, ¿e takim prze³omem by³y nasze, zwieñczone sukcesem, obrady „Okr¹g³ego Sto³u”. One same z siebie nie zadecydowa³y o nastêpuj¹cym w siedem miesiêcy po ich zakoñczeniu otwarciu Muru Berliñskiego, ale z pewnoœci¹ by³y tego historycznego wydarzenia znacz¹cym katalizatorem. Mur i tak by siê nie osta³, gdy¿ decydowa³y o tym zmiany zachodz¹ce w tamtym czasie w Rosji w zwi¹zku z „pierestrojk¹” i „glasnosti¹”. Chocia¿ wówczas celem Michai³a Gorbaczowa nie by³o odejœcie od realnego socjalizmu, ale jeszcze jedna próba ratowania tej formacji poprzez jej g³êbokie zreformowanie, to w istocie tamte procesy – wraz z tym, co dzia³o siê w Polsce oraz przede wszystkim w samych Niemczech – doprowadzi³y nie tylko do usuniêcia muru, ale i realnego socjalizmu nazywanego przez wielu komunizmem. Kapitalne znaczenie mia³a równie¿ decyzja ówczesnych w³adz wêgierskich o otwarciu granicy z Austri¹, poprzez któr¹ mur mo¿na by³o obejœæ, co wielu czyni³o. Gorbaczow jest bardzo pozytywnie postrzegany w zjednoczonych Niemczech. I nic dziwnego; tutaj panuje œwiadomoœæ, ¿e choæ upadek wschodnioniemieckiego systemu by³ przes¹dzony, to jednak móg³ przyjœæ póŸniej. Nie by³o obiektywnej nieuchronnoœci tego, ¿e nast¹pi³o to akurat przed dziesiêciu laty. Mog³o to siê jeszcze ci¹gn¹æ przez czas jakiœ i nadal w tych dniach we wschodniej czêœci miasta obchodzilibyœmy rocznicê Rewolucji PaŸdziernikowej (ju¿ 82.), a nie obalenia Muru Berliñskiego – ju¿ (dopiero?) dziesi¹t¹. Gdy po latach minionych od tych wydarzeñ rozmawiam z Michai³em Gorbaczowem, to nie ukrywa on ani tego, ¿e jest zadowolony z faktu, i¿ tak w³aœnie siê sta³o, ani te¿ i tego, i¿ zdecydowanie rozczarowany jest tym, co 267

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

miniona dekada przynios³a tak œwiatu, jak i naszemu regionowi. Oczywiœcie, mniejszym zmartwieniem s¹ ekonomiczne bol¹czki piêciu wschodnich landów zjednoczonych Niemiec (by³ej NRD), a wielkim zmartwieniem przed³u¿aj¹cy siê na nastêpne wiele lat kryzys ekonomiczny w Rosji. Jednak¿e i tu – we wschodnich Niemczech – dobrze nie jest. Doskwiera zw³aszcza wysokie bezrobocie i ogólne zapóŸnienie rozwojowe na tle landów zachodnich. To z kolei jest po¿ywk¹ dla nastrojów politycznych, wœród których tak lewicowy, jak i prawicowy nurt populistyczny s¹ bardzo silne. Mo¿na to, niestety, odczytaæ tak¿e z niedawnych wyborów do szeregu parlamentów krajowych. Sam Berlin korzysta ze swego unikatowego po³o¿enia i faktu, ¿e znowu jest stolic¹ Niemiec, ale do prawdziwej metropolii jeszcze mu daleko. Michai³ Gorbaczow przy okazji celebracji dekady bez muru zwraca te¿ uwagê na zjawisko narastaj¹cych nastrojów antyzachodnich wœród Rosjan. Podkreœla przy tym, ¿e nie s¹ to nastroje antyniemieckie – a ku temu przecie¿ powodów historycznych by³oby wiele wiêcej – lecz antyamerykañskie. Tego zaœ przyczyny tkwi¹ bardziej we wspó³czesnoœci ni¿ historii. Mo¿na powiedzieæ, ¿e to Niemcy obalali dziel¹cy ich mur, ale to Amerykanie mieli i maj¹ zdecydowanie wiêkszy wp³yw na to, co w odniesieniu do transformacji dzieje siê w naszej czêœci œwiata – oczywiœcie poza by³¹ NRD. A dzieje siê gorzej ni¿ tego spo³eczeñstwa wschodniej Europy i by³ego Zwi¹zku Radzieckiego s³usznie oczekiwa³y. S³usznie, gdy¿ transformacja gospodarcza wszêdzie, od krajów wzglêdnego sukcesu, jak Polska czy Wêgry, po kraje bezwzglêdnego niepowodzenia, jak Rosja czy Ukraina, mog³a daæ lepsze rezultaty przy mniejszych kosztach. O ile winy za potkniêcia i niepowodzenia, a tak¿e uznania za osi¹gniêcia i sukcesy, nie nale¿y przypisywaæ zagranicy, o tyle ze wzglêdu na miêdzynarodowy wymiar transformacji czêœæ tej zagranicy odgrywa w niej niebagateln¹ role. Tak siê z³o¿y³o, ¿e Niemcy zaj¹æ musia³y siê przede wszystkim sprz¹taniem gruzów po obalonym murze; do dziœ zreszt¹ maj¹ jeszcze z tym trochê roboty. Japonia uzna³a, ¿e geopolityka nakazuje jej zaj¹æ siê przede wszystkim regionem Pacyfiku i Azji, a ponadto akurat dekada lat dziewiêædziesi¹tych. jest jedn¹ ze s³abszych w rozwoju tej gospodarki. Tylko USA akurat maj¹ okres znakomitej koniunktury ekonomicznej i politycz268

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

nej, a zarazem wyraŸne interesy geopolityczne w naszej czêœci œwiata. Od strony czysto gospodarczej posocjalistyczna transformacja musi byæ postrzegana jako element globalizacji, która króluje w³aœnie wtedy, gdy mur znika. Z punktu widzenia globalnych i strategicznych interesów USA nie mog³o byæ lepszej koincydencji czasowej. Na takim te¿ tle strona amerykañska zaanga¿owa³a siê bardzo mocno w przemiany w naszej czêœci œwiata. Interesy i wyznawane wartoœci spowodowa³y, ¿e okaza³a siê ona byæ bardzo blisko Waszyngtonu i Nowego Jorku, wcale nie dalej ni¿ Berlin czy Frankfurt. Jeœli zaanga¿owanie to daje dobre rezultaty, to jest doceniane, jeœli zaœ narobi³o wiêcej szkód ni¿ po¿ytku – a tak wielu znawców problemu ocenia sytuacjê zw³aszcza wobec Rosji – to nie mo¿na siê dziwiæ, ¿e towarzyszy temu rozczarowanie, zawód i pretensje. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e przez te dziesiêæ lat bez muru wiele zmieni³o siê na lepsze na wschód od £aby, choæ niekoniecznie w ka¿dym po drodze miejscu, a¿ do zachodniego Pacyfiku. Swój wk³ad do tych zmian – i na lepsze, i na gorsze – maj¹ tak¿e ci z zachodniej strony muru. Tak zjednoczenie Niemiec, jak i ca³a posocjalistyczna transformacja to nie tylko historyczne wyzwanie dla wszystkich uwik³anych w to pokoleniowe przedsiêwziêcie, ale tak¿e niez³y interes dla partnerów z Zachodu. To by³o widaæ i wtedy, gdy mur jeszcze sta³, widaæ to i teraz, gdy go ju¿ nie ma. Ale tak naprawdê to on wci¹¿ tam jeszcze jest. Dziesiêæ lat to za ma³o. Berlin, 6 listopada 1999

56. EBOiR przyznaje racjê Czas robi swoje. Ale te¿ jego niew³aœciwe wykorzystywanie wiele kosztuje. Trudno te dodatkowe koszty alternatywne niwelowaæ zwiêkszonymi nak³adami kapita³owymi, zw³aszcza ¿e mo¿liwoœci wystêpuj¹ce w tym zakresie zawsze s¹ ograniczone, a w szczególnoœci we wci¹¿ ubogich gospodarkach transformowanych. Tak wiêc czas to pieni¹dz i tym bardziej nie nale¿y tego pierwszego traciæ, gdy tego drugiego nie starcza. Taka konkluzja wyraŸnie bije ze stron w³aœnie wydanej w Londynie przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju dorocznej analizy i oceny krajów posocjalistycznych Europy Wschodniej i by³ego Zwi¹zku Radzieckiego. 269

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Opracowania EBOiR-u, w tym publikowane jesieni¹ ka¿dego roku „Transition report” i wydawane na wiosnê przy okazji spotkania udzia³owców banku „Transition report update”, s¹ bardzo rzetelnie przygotowywane. Stanowi¹ one z jednej strony wynik pog³êbionych studiów i analiz prowadzonych z perspektywy porównawczej w pionie g³ównego ekonomisty EBOiR, którym jest Nicholas Stern, a z drugiej strony Ÿród³o danych, do którego z chêci¹ siêgaj¹ tak ludzie nauki, jak i interesów. Szczególnie wartoœciowa jest mo¿liwoœæ dokonywania porównañ pomiêdzy krajami i ich grupami, gdy¿ analizy statystyczne i prognozy oparte s¹ o tak¹ sam¹ metodologiê. „Transition report 1999” jednoznacznie przyznaje racjê tym, którzy od dawna twierdzili, ¿e dla powodzenia ca³ego przedsiêwziêcia fundamentalne znaczenie maj¹ dwa czynniki. Po pierwsze, wczeœniejsze zaanga¿owanie w rynkowo zorientowane reformy i choæby ograniczon¹ nawet, ale jednak demokratyzacjê. I po drugie, instytucjonalna obudowa rynkowej regulacji procesów gospodarczych. O ile ten pierwszy czynnik z perspektywy minionych dziesiêciu lat musi byæ rozwa¿any jako ex post, by³ on bowiem wtedy ju¿ dany przez historiê, o tyle ten drugi by³ i jest aktualny, poniewa¿ jest dany przez politykê. A ta, jak wiemy, w ró¿nych krajach czêsto zawodzi³a i zawodzi. Te z nich, w których by³y podejmowane wysi³ki reformatorskie wczeœniej – zw³aszcza Polska i Wêgry oraz nieuwik³ana w przed³u¿aj¹ce siê konflikty lokalne S³owenia, a tak¿e eksperymentuj¹ca jeszcze w czasach radzieckich z nieœmia³ymi prorynkowymi rozwi¹zaniami Estonia – radz¹ sobie o wiele lepiej ni¿ kraje, które nie odwa¿y³y siê podj¹æ swego czasu g³êbszych reform gospodarki socjalistycznej. Generalnie Europa Œrodkowowschodnia, licz¹c w tym trzy republiki nadba³tyckie, radzi sobie du¿o lepiej ni¿ kraje WNP. Dla bie¿¹cego okresu „Transition report” szacuje, ¿e PKB w tym pierwszym regionie w latach 1999 i 2000 zwiêkszy siê odpowiednio o 1,6 i 3,0 procent, natomiast w tym drugim spadnie o 0,1 procent, a rok póŸniej wzroœnie tylko o 1,1 procent. W rezultacie takiej dynamiki oraz wczeœniejszych procesów – przede wszystkim zró¿nicowanej d³ugotrwa³oœci i g³êbokoœci transformacyjnej depresji – w Europie Œrodkowowschodniej PKB (patrz¹c od strony czysto iloœciowej) w tym roku wraca w pobli¿e poziomu roku 1989. Jest to wszak¿e przeciêtna, na któr¹ mocno wp³ywa, ze wzglê270

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

du na sw¹ relatywn¹ wielkoœæ, Polska, gdzie PKB siêga 121 procent poziomu sprzed dziesiêciu lat. Ponadto tylko S³owenia, S³owacja i Wêgry osi¹gnê³y lub przekroczy³y tamten rz¹d produkcji. Natomiast dla WNP tak liczona œrednia wa¿ona wynosi ledwie 55 procent. Tyle te¿ ten wskaŸnik wynosi dla Rosji, podczas gdy dla innych krajów tego ugrupowania kszta³tuje siê miêdzy katastrofalnym 30 procent w wypadku Mo³dawii i „a¿” 90 procent w odniesieniu do Uzbekistanu. Tak wiêc ogólnie marny statystyczny obraz skutków pierwszych dziesiêciu lat transformacji mocno podretuszowuje Polska, a to dziêki znakomitemu wzrostowi gospodarczemu w latach 1994-97. Gdyby nie ten okres, podczas którego PKB zwiêkszy³ siê a¿ o 28 procent, to nasz dochód narodowy wynosi³by w 1999 roku ledwie 94 procent poziomu sprzed dziesiêciu lat – podobnie jak w Czechach. Teraz jednak wyraŸnie ju¿ dostrzega siê Ÿród³a i mechanizmy, które doprowadzi³y do takiego niejednolitego obrazu. Pomijaj¹c odmienne uwarunkowania na pocz¹tku transformacji, potem decydowa³a ju¿ polityka. Patrz¹c wstecz na minion¹ dekadê, EBOiR podkreœla, ¿e – w przeciwieñstwie do pogl¹dów dominuj¹cych w 1989 roku – liberalizacja i prywatyzacja nie s¹ bynajmniej wystarczaj¹ce ani dla zmiany ustroju gospodarczego, ani dla nadania gospodarce posocjalistycznej impetu i wprowadzenia jej na œcie¿kê szybkiego i zrównowa¿onego wzrostu. Prezes banku Horst Kohler akcentuje, ¿e g³ówny problem bierze siê z faktu, i¿ „liberalizacja i prywatyzacja by³y wdra¿ane bez odpowiedniej troski o rozwój konkurencyjnoœci i zarz¹dzania firmami”, co z kolei prowadzi³o do „grabie¿y œrodków publicznych, unikania podatków, ucieczki kapita³u i lekcewa¿enia roli prawa oraz znaczenia w³aœciwej polityki rz¹du”. Tak wiêc mo¿na by powiedzieæ: moje s³owa! Dobrze, ¿e „Transition report 1999” eksponuje jako g³ówn¹ tezê s³uszny pogl¹d, i¿: „Zasadnicza lekcja p³yn¹ca z transformacji jest taka, ¿e rynki nie mog¹ dobrze funkcjonowaæ bez wspieraj¹cych je instytucji, bez pañstwa, które musi dŸwigaæ swoje podstawowe zadania, oraz bez zdrowego spo³eczeñstwa obywatelskiego”. A tego brakowa³o i wci¹¿ jeszcze wystêpuj¹ na tym polu powa¿ne zapóŸnienia. W tych krajach, gdzie s¹ one mniejsze, rezultaty transformacji s¹ wiêksze – i odwrotnie. 271

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Oczywiœcie, satysfakcja by³aby wiêksza, gdyby takie credo przebija³o ze stron dokumentów tej i innych instytucji, a nade wszystko rz¹dów poszczególnych pañstw, których to rz¹dów by³o w tym czasie w krajach posocjalistycznych ju¿ ponad sto. Tak siê jednak¿e nie dzia³o. Przyczyny takiego zapóŸnienia i zareagowywania mocno po czasie bior¹ siê z jednej strony z intelektualnych b³êdów i niedostatków teoretycznych podstaw ekonomii transformacji, a z drugiej zaœ z ekonomicznych i politycznych kalkulacji zapl¹tanych w g¹szcz sprzecznych interesów, tak¿e w skali miêdzynarodowej. Zanim jednak powstanie jakiœ oficjalny raport którejœ ze znacz¹cych organizacji miêdzynarodowych, ods³aniaj¹cy scenê i od tej strony, up³yn¹æ musi jeszcze wiele dekad. Wtedy wszak¿e bêdziemy mieli ju¿ do czynienia z opracowaniem historycznym, a nie ekonomicznym. Z czasem tak¿e s³usznoœæ wielu innych tez, które niektórzy z nas g³osili przez lata – a ja równie¿ mia³em okazjê owocnie realizowaæ opart¹ o ich logikê politykê – te¿ zostanie potwierdzona. Rzecz jednak w tym, ¿e chodzi o owocn¹ politykê na czas, a nie o przyznawanie racji poniewczasie. Przecie¿ teraz ju¿ chyba wszyscy twierdz¹, ¿e rynkow¹ gospodarkê buduje siê z sukcesem tylko wtedy, gdy bazuje ona na silnych osnowach instytucjonalnych, a rozwijaæ siê mo¿e tylko wówczas, gdy pañstwo wycofuje siê z niej z sensem, a nie z poœpiechem. Sam EBOiR pomaga transformacji i od tej strony, to znaczy wspieraj¹c ewolucjê instytucjonaln¹. S¹dzê, ¿e jego ekspertyzy, opinie i pomoc techniczn¹ nale¿y ceniæ nawet bardziej ni¿ bezpoœrednie zaanga¿owanie finansowe, a zw³aszcza dobór kierunków udzielania kredytów. Przez te minione dziesiêæ lat bank po¿yczy³ i zainwestowa³ w regionie tylko nieco ponad 10 miliardów dolarów, ale przeciera³o to drogê dla du¿o wiêkszego strumienia prywatnych inwestycji kapita³u zagranicznego. Wszystkie te pieni¹dze razem jednak nie s¹ w stanie skompensowaæ strat, jakie ponios³y kraje transformacji w wyniku b³êdów polityki gospodarczej, o których tak wyraŸnie pisze siê wreszcie w tegorocznym „Transition report”. Szkoda, ¿e tak wielu nie rozumia³o tak wiele przez tak wiele lat. A niektórzy – nadal. Rochester, 13 listopada 1999 272

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

57. Strach przed w³asnym cieniem Dobre decyzje to takie, które s¹ nie tylko s³uszne, ale tak¿e zapadaj¹ we w³aœciwym czasie. Gdy jednak s¹ podejmowane za wczeœnie lub za póŸno – to s¹ b³êdne. Tak jest równie¿ w wypadku polityki pieniê¿nej ka¿dego banku centralnego, w tym tak¿e NBP, który jest jednym z najbardziej niezale¿nych banków centralnych œwiata. Istotne przeto s¹ nie tylko konkretne rozstrzygniêcia co do poziomu stóp procentowych czy rezerw obowi¹zkowych, ale tak¿e moment podejmowania kolejnych decyzji oraz ich sekwencja. Kilka tygodni temu, wyjaœniaj¹c dzia³anie mechanizmu oczekiwañ inflacyjnych i ich wp³yw na zmiany kursu walutowego, stwierdzi³em, ¿e NBP bêdzie zmuszony podnieœæ stopy procentowe nie dlatego, ¿e tak ktoœ mówi, ale poniewa¿ wymusi to rynek. I wymusi³. Nie po raz pierwszy i nie po raz ostatni zreszt¹. Natur¹ stóp procentowych bowiem jest to, ¿e okresowo zmieniaj¹ siê a to w jednym, a to w drugim kierunku. Problem zatem nie w tym, ¿e bank centralny w Polsce podniós³ znowu stopy procentowe, bo mia³ ku temu solidne przes³anki, lecz w tym, kiedy i w jaki sposób to uczyni³. Otó¿ ponownie uczyni³ to w niew³aœciwym czasie i w niew³aœciwy sposób, choæ, jak komentuj¹ to analitycy niektórych zagranicznych banków, byæ mo¿e, nieco ratuj¹c w ten sposób w³asn¹ wiarygodnoœæ. Rzecz jednak nie tyle we wiarygodnoœci banku centralnego, ale przede wszystkim we wp³ywie jego decyzji na kondycjê polskiej gospodarki, a ta wyraŸnie siê pogarsza. Aby jednak dostrzec skalê problemu, trzeba widzieæ podjête decyzje z w³aœciwej perspektywy. Jest ni¹ d³u¿szy okres czasu, a nie tylko ostatnie tygodnie i miesi¹ce. Panikowaæ to mo¿e rynek i graj¹cy na nim inwestorzy portfelowi, ale nie bank centralny! W³adze monetarne nie mog¹ „odgrywaæ siê” na rynku za to, ¿e coœ ju¿ siê sta³o nie po jego myœli. Jeœli rynek zada³ polityce monetarnej silny cios – co wyra¿a siê w wiêkszej ni¿ zak³adano inflacji i daleko s³abszym kursie z³otego, a tak¿e w wy¿szym poziomie deficytu na rachunku obrotów bie¿¹cych i wyraŸnie ni¿szej dynamice produkcji – to póŸniej bank centralny nie powinien odgrywaæ siê na rynku, na pozór „oddaj¹c” mu otrzymane razy. A takie to robi wra¿enie, gdy analizowaæ spokojnie sposób, w jaki podwy¿szono stopy procentowe. 273

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Spójrzmy na to z tej d³u¿szej perspektywy, gdy¿ wówczas dopiero w pe³ni widaæ skalê pope³nionych b³êdów. Otó¿ przed rokiem, w tym samym mniej wiêcej okresie, kiedy to liœci by³o coraz mniej, a œniegu coraz wiêcej, podobnie jak coraz mniej by³o powodów dla utrzymywania wygórowanych stóp procentowych, a coraz wiêcej uzasadnienia dla ich wywa¿onej redukcji, NBP uparcie nie obni¿a³ stóp procentowych. A nale¿a³o to uczyniæ, gdy¿ – z jednej strony – w wyniku szoków zewnêtrznych (rekordowe niskie ceny ropy naftowej i taniej¹ca wskutek kryzysu rosyjskiego ¿ywnoœæ) wyraŸnie (choæ przejœciowo) s³ab³a presja inflacyjna, ale te¿, z drugiej strony, jeszcze wyraŸniej (i mniej przejœciowo) wygasa³a ekspansja gospodarcza. Dopiero gdy w styczniu tego roku potwierdzi³y siê wczeœniejsze oceny o drastycznym za³amaniu tempa wzrostu gospodarczego, Rada Polityki Pieniê¿nej – bêd¹c œwiadoma negatywnego wp³ywu nadmiernie restrykcyjnej polityki na koniunkturê gospodarcz¹ – przestraszy³a siê w³asnego cienia i szybko obni¿y³a stopy procentowe. Ale to nie by³o szybko, tylko za póŸno, straty bowiem ju¿ zosta³y poniesione. Nale¿a³o zareagowywaæ wczeœniej, obni¿aj¹c stopy procentowe na mniejsz¹ skalê, ale za to z wiêksz¹ czêstotliwoœci¹. Wówczas te¿ skala wyhamowania tempa wzrostu, co by³o sk¹din¹d g³ównie spowodowane wieloma czynnikami po stronie z³ej polityki rz¹du, by³aby odpowiednio mniejsza. Podobnie tej jesieni. Nale¿a³o podnosiæ stopê procentow¹ wczeœniej, na mniejsz¹ skalê i z wiêksz¹ czêstotliwoœci¹. Jej spóŸnione dŸwigniêcie w górê o 250 punktów bazowych w odniesieniu do stopy interwencyjnej i a¿ o 350 punktów bazowych w wypadku stopy lombardowej i dyskontowej nie zniweluje szkód i nie powetuje strat, które ju¿ zosta³y poniesione; to jest nieodwracalne. Efektywnoœæ produkcji mog³a byæ wy¿sza, a inflacja ni¿sza. Zyski przedsiêbiorstw mog³y byæ wiêksze, a realne dochody ludnoœci bardziej satysfakcjonuj¹ce. Tak siê jednak nie sta³o. Nie mo¿na zatem opóŸnion¹ nadgorliwoœci¹ jesieni¹ 1999 roku odkrêcaæ nastêpstw b³êdów pope³nionych wskutek nadmiernej wstrzemiêŸliwoœci jesieni¹ 1998 roku. Nie mo¿na te¿ zaniechania umiarkowanej podwy¿ki stóp procentowych w paŸdzierniku odrabiaæ jej zbyt radykalnym œrubowaniem w górê w listopadzie. Tych stóp ani siê tak nie sumuje, ani siê ich tak nie uœrednia; to nie GUS, to NBP. Teraz znowu 274

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

górê wzi¹³ strach przed w³asnym cieniem, gdy¿ ewidentne jest ju¿ dla wszystkich œwiat³ych ekonomistów, ¿e dotychczasowa polityka nie daje zamierzonych skutków. Czy teraz mo¿na siê spodziewaæ, ¿e zostan¹ one osi¹gniête? Niestety, nie. Tak du¿e, w sposób oczywisty nadmierne i dokonane poniewczasie, podniesienie stóp procentowych w obecnej fazie z³ej koniunktury i przyspieszania inflacji oraz pog³êbiania siê deficytu handlowego nie odwróci tych niekorzystnych tendencji. Bank centralny ma na tym polu zreszt¹ ograniczone mo¿liwoœci, co podkreœlaj¹ s³usznie niektórzy cz³onkowie RPP, i jego polityka musi byæ w³aœciwie skorelowana z polityk¹ fiskaln¹. A ta, jak wiadomo, coraz bardziej wymyka siê spod kontroli i jeszcze dodatkowo wzmaga negatywne tendencje – tak w sferze finansowej, jak i realnej. Inflacja uleg³a w Polsce w ostatnim czasie przyspieszeniu nie tylko ze wzglêdu na niedoci¹gniêcia polityki finansowej i zaniechania na polu reform strukturalnych, ale tak¿e w wyniku prawie ¿e symetrycznego odwrócenia siê charakteru ubieg³orocznych szoków zewnêtrznych. Œrubowaniem stóp procentowych nie niweluje siê ani inflacyjnych implikacji szybciej znów dro¿ej¹cej ¿ywnoœci, ani odwrócenia siê tendencji w œwiatowych cenach ropy naftowej. W wyniku braku skutecznej polityki przemys³owej, poprawiaj¹cej konkurencyjnoœæ polskiej gospodarki, przy negatywnym oddzia³ywaniu zmian terms of trade, ostatni skok stóp procentowych przyniesie nie tylko skutki antyinflacyjne, na co tak siê liczy. Kosztowne odsetki znacznie obci¹¿¹ koszty produkcji, nasilaj¹c jeszcze bardziej dzia³anie mechanizmu inflacji kosztowej, bo ten w³aœnie ma obecnie zasadnicze znaczenie. Próby atakowania inflacyjnej hydry od strony czynników popytowych w tej sytuacji daæ mog¹ jedynie umiarkowane rezultaty. Rosn¹æ natomiast mog¹ koszty produkcji (ich finansowy wymiar), rosn¹æ te¿ bêd¹ koszty obs³ugi wewnêtrznego d³ugu publicznego. Przy tak wysokich realnych stopach procentowych – a nale¿y siê spodziewaæ, ¿e konserwatyzm NBP ponownie bêdzie popycha³ w stronê niepotrzebnego przed³u¿ania okresu utrzymywania ich nadmiernego poziomu – szansa na znaczniejsze o¿ywienie gospodarcze w 2000 roku jest znowu mniejsza. Dobrze zatem by³oby, gdyby polityka monetarna by³a bardziej elastyczna i adekwatniej reagowa³a na to, co dzieje siê na rynku. 275

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

W takim te¿ kontekœcie ponownie z ca³¹ ostroœci¹ trzeba zaakcentowaæ nierealnoœæ uzyskania planowanego przez rz¹d na rok przysz³y wzrostu PKB, a tym samym i dochodów bud¿etowych. Koszty funkcjonowania gospodarki bêd¹ wy¿sze, dochody systemu finansów publicznych ni¿sze, a jego sztywne wydatki wiêksze. Dzisiaj zatem w³adze fiskalne powinny szybko przygotowaæ realistyczny projekt bud¿etu, a w³adze monetarne wyci¹gn¹æ wnioski z b³êdów ostatnich jesieni. Wtedy mo¿e wiosna mog³aby byæ „nasza”. Ale, niestety, nie bêdzie. I to jest dramat. Rochester, 20 listopada 1999

58. Syndrom niedostatecznego tempa wzrostu Nie mo¿e byæ i w ostatecznym rachunku nie bêdzie innego kryterium sensownoœci posocjalistycznej transformacji ustrojowej jak wysokie tempo wzrostu utrzymywane na d³ug¹ metê. Po to na olbrzymim obszarze œwiata przeprowadza siê fundamentalne zmiany sposobu funkcjonowania gospodarki, aby w rezultacie przejœæ na trwa³¹ na œcie¿kê zrównowa¿onego i szybkiego wzrostu. W innym bowiem wypadku transformacja oka¿e siê dzie³em chybionym, bo zaadresowanym jedynie do w¹skich elit, których sytuacja materialna poprawia siê nawet wówczas, gdy ze wzrostem gospodarczym praktycznie nie mamy do czynienia. Doœwiadczaj¹ tego podczas pierwszej dekady transformacji liczne kraje. Polska na tym tle prezentuje siê i tak najlepiej. Z jednej strony, id¹ce dalej ni¿ w innych krajach reformy realizowane w okresie poprzedzaj¹cym transformacjê spowodowa³y, ¿e towarzysz¹ca jej recesja trwa³a stosunkowo krótko, bo tylko oko³o trzech lat – od po³owy 1989 do po³owy 1992 roku. Z pewnoœci¹ by³aby ona bardziej dotkliwa i d³ugotrwa³a, gdyby nie wczeœniejsze uelastycznienie gospodarki i stopniowe przygotowywanie jej do dzia³ania w warunkach rynkowych. Widaæ to szczególnie wyraŸnie na tle sytuacji pañstw s¹siednich, gdzie w skrajnych wypadkach, jak na Ukrainie, spadek produkcji trwa ju¿ dziesiêæ lat. Z drugiej strony, po odbiciu siê od recesyjnego dna o¿ywienie by³o wiêksze i uda³o siê nadaæ wzrostowi odpowiedni¹ dynamikê. Obecnie wszyscy dostrzegaj¹ to ju¿ z ca³¹ ostroœci¹. Widaæ to te¿ na tle wszystkich 276

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

pozosta³ych krajów regionu – nigdzie bowiem ani przedtem, ani potem nie uda³o siê utrzymaæ tak wysokiego, 6,5-procentowego tempa wzrostu. Niestety, okres ten trwa³ tylko cztery lata. Czy móg³by zatem i – co wa¿niejsze – czy mo¿e trwaæ d³u¿ej? Myœlê, ¿e wielu ekonomistów i polityków podziela pogl¹d, ¿e tak w³aœnie mog³o byæ w niedawnej przesz³oœci, a jeszcze wiêcej wierzy, i¿ tak bêdzie w przysz³oœci. Dziesiêæ lat temu te¿ w to wierzyli, rzecz zatem nie w subiektywnych przekonaniach, ale w zdolnoœci prowadzenia odpowiedniej polityki, zorientowanej na szybki wzrost, i podporz¹dkowaniu jej transformacji ustrojowej, a nie myleniu celów ze œrodkami i poœwiêcaniu zdolnoœci do szybkiego rozwoju na o³tarzu ma³o produktywnych, jak siê okazuje, „reform strukturalnych”. Specjalnie tym razem uj¹³em to okreœlenie w cudzys³ów, jest ono bowiem w polityce i ekonomii wyraŸnie nadu¿ywane i w zasadzie powinno byæ zastrze¿one jedynie dla takich zmian systemowych, które nie tylko przekszta³caj¹ strukturê funkcjonowania gospodarki, ale nade wszystko poprawiaj¹ jej efektywnoœæ. To zaœ wyra¿aæ siê musi w³aœnie w szybkim i d³ugotrwa³ym wzroœcie gospodarczym. Niezale¿nie od kilku wymagaj¹cych odrêbnego potraktowania specyficznych wyzwañ rozwojowych w krajach posocjalistycznych jest wiele oczywistych przyczyn, dla których strategia gospodarcza powinna byæ podporz¹dkowana imperatywowi szybkiego tempa wzrostu gospodarczego i jest tylko jeden powód, dla którego tempo to mo¿na – i to tylko przejœciowo – poœwiêciæ dla realizacji innego celu. Takim powodem mo¿e w pewnych okolicznoœciach okazaæ siê niebezpieczeñstwo naruszenia równowagi gospodarczej w takim stopniu, ¿e w koñcu zagroziæ mog³oby to tak¿e dynamice rozwojowej w d³u¿szej perspektywie czasowej. Jeœli jednak tendencja, która intencjonalnie mia³aby mieæ charakter tylko przejœciowy, wyd³u¿a siê na okres wieloletni, to stajemy w obliczu syndromu niedostatecznego tempa wzrostu. Jego spowolnienie wówczas okaza³oby siê nie tyle zabiegiem instrumentalnym z punktu widzenia wymogów d³ugofalowego, szybkiego i zrównowa¿onego wzrostu, ile wzglêdnie trwa³ym ustawieniem gospodarki na trajektorii zbyt niskiego tempa wzrostu. Z takiej miêdzy innymi perspektywy mo¿na, niestety, mieæ powa¿ne obawy co do tempa wzrostu w przysz³oœci. Z pewnoœci¹ pod wp³ywem jego wyraŸnego zwolnienia w ostatnich latach, miêdzy innymi w Cze277

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

chach i Polsce, a tak¿e przygnêbiaj¹cej, przed³u¿aj¹cej siê depresji w Rosji, ostatnio formu³owane prognozy s¹ ostro¿ne, a nawet pesymistyczne. Dotyczy to tak organizacji miêdzynarodowych – poczynaj¹c od Banku Œwiatowego, który jeszcze dwa lata temu tryska³ optymizmem – jak i ró¿nych oœrodków badawczych. Wiele z nich zweryfikowa³o wyraŸnie w dó³ swoje wczeœniejsze przewidywania, trochê tak¿e pod wp³ywem ogólnie minorowych nastrojów, jakie panuj¹ w dniach nieoficjalnych obchodów 10-lecia posocjalistycznej transformacji. Jest wszak¿e w tym defetyzmie coœ niepokoj¹cego. Now¹ seriê prognoz og³asza po kolei wiele instytucji. Najczêœciej s¹ to przewidywania krótkookresowe, jak w przypadku MFW czy EBOiR, a tak¿e wielu banków inwestycyjnych penetruj¹cych posocjalistyczne „wy³aniaj¹ce siê rynki”. Krótkookresowe spojrzenie, wybiegaj¹ce tylko na najbli¿sze kilka lat do przodu, mo¿e byæ obarczone ryzykiem jeszcze wiêkszego b³êdu ni¿ próby wyd³u¿enia horyzontu prognozy na dalsze lata przy jednoczesnym uœrednianiu zak³adanej dla ca³ego okresu stopy wzrostu. Przyk³adowo, niedawno „The Economist Inteligence Unit” przedstawi³ wizjê wzrostu krajów transformowanych na kolejn¹ dekadê. Poœród ca³ej palety gospodarek posocjalistycznych najwy¿sze tempo wzrostu prognozuje dla Polski. Wiele rodzimych tytu³ów prasowych uzna³o to za na tyle radosn¹ wieœæ, aby podkreœliæ, ¿e tak¿e przez nastêpne dziesiêæ lat bêdziemy liderem przemian i najszybciej rozwijaj¹c¹ siê gospodark¹ regionu. Jeœli nawet mia³oby tak byæ, to bynajmniej nie jest to jeszcze powód do zadowolenia. „The Economist Inteligence Unit” – a trzeba podkreœliæ, ¿e jest to oœrodek doœæ opiniotwórczy i z jego szacunkami liczy siê wielu inwestorów i analityków – przewiduje dla Polski na lata 2000-09 œrednie roczne tempo wzrostu w wysokoœci tylko 4,1 procent; mia³aby to sk¹din¹d byæ najwy¿sza stopa wzrostu dla krajów Europy Œrodkowowschodniej. To ma³o, a nawet bardzo ma³o. Mo¿na przyj¹æ, ¿e tyle w³aœnie wyniesie, przeciêtnie licz¹c, stopa wzrostu w latach 1998-2001, gdy¿ w takiej mniej wiêcej wysokoœci kszta³tuje siê dynamika dochodu narodowego przy obecnej polityce gospodarczej – powszechnie krytykowanej nie tylko w kraju, ale tak¿e i coraz bardziej budz¹cej sceptycyzm w szerokim œwiecie. Byæ mo¿e, „The Economist” i inne oœrodki zak³adaj¹, ¿e zbli¿ona w zakresie 278

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

swej, niestety, niskiej skutecznoœci polityka bêdzie równie¿ prowadzona przez ca³e nastêpne dziesiêæ lat. St¹d te¿ tak nader umiarkowane oczekiwania co do tempa wzrostu produkcji. Nie mo¿na siê z nimi ani zgodziæ, ani tym bardziej do nich dopasowaæ. Kraje posocjalistyczne staæ na to, aby by³y jednym z najszybciej rozwijaj¹cych siê regionów œwiata, a Polskê na to, aby podwoiæ PKB nie przez kolejne 17 lat – a tyle trzeba by³oby siê namêczyæ przy obecnym tempie wzrostu – ale przez nie wiêcej jak 11 lat. Do tego z kolei wystarczy wróciæ tam, gdzie ju¿ byliœmy, a wiêc na œcie¿kê 6,5-procentowego tempa wzrostu. Tylko wówczas zreszt¹ rozwi¹zaæ bêdzie mo¿na z powodzeniem szereg innych problemów, przed jakimi stoimy u progu nowej epoki. Waszyngton, 27 listopada 1999

59. Jak obni¿y³em podatki Lawina pytañ, którymi ostatnio zasypuj¹ mnie dziennikarze, dotyczy przede wszystkim podatków, a dok³adniej zmian, jakie powinny siê na tym polu dokonaæ. Fakt, ¿e pytañ tych jest tak wiele, sam z siebie nie zaskakuje. Warty jednak refleksji jest ich interesuj¹cy kontekst. Otó¿ niektórzy posuwaj¹ siê nawet do supozycji, ¿e to chyba ja doradzam ministrowi finansów, a to dlatego, i¿ jego argumentacja na rzecz obni¿ania podatków jakoby na wskroœ przypomina moj¹, z czasów kiedy prowadzi³em swoj¹ batali¹ o ich zmniejszenie. Czy tak jest zaiste? Bynajmniej nie, a to z kilku wzglêdów. D¹¿¹c konsekwentnie do zmniejszenia stawek podatkowych podczas pracy w rz¹dzie argumentowa³em, ¿e ograniczenie skali redystrybucji bud¿etowej dobrze przys³u¿yæ mo¿e siê sprawie rozwoju naszej gospodarki. Sprawa zreszt¹ ma szerszy wymiar, o obni¿aniu czy podwy¿szaniu podatków debatuje siê bowiem w wielu krajach i wielu uniwersytetach, gdy¿ kwestia ta jest tak zagadnieniem praktycznym, jak i teoretycznym. I nie nale¿y oczekiwaæ jej jednoznacznego rozstrzygniêcia, poniewa¿ mamy nie tylko do czynienia z dyskusj¹ naukow¹, ile z powa¿nym konfliktem interesów ró¿nych grup dochodowych. 279

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Czêsto te¿ podkreœlam znaczenie, jakie prawid³owo skonstruowana polityka fiskalna odgrywa wobec formowania rodzimego kapita³u, bez czego nie ma mowy o zdrowym finansowaniu d³ugofalowego rozwoju. Temu zagadnieniu poœwiêcone jest te¿ opracowanie, które niedawno przygotowa³em dla Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego. Analizuj¹c wszak¿e zwi¹zki wystêpuj¹ce miêdzy wysokoœci¹ obci¹¿eñ podatkowych a sk³onnoœci¹ do oszczêdzania i inwestowania, trzeba pamiêtaæ, ¿e nie s¹ one ani automatyczne, ani trwa³e. Otó¿, aby obni¿enie podatków, zw³aszcza od dochodów osobistych, przerodzi³o siê we wzrost kapita³u, musz¹ zajœæ dodatkowo co najmniej dwa procesy. Pierwszy to rzeczywisty wzrost dochodów realnych po zmniejszeniu stawek podatkowych. A tu, o dziwo, wystêpuje wielka iluzja wynikaj¹ca z bardzo statycznego spojrzenia na sprawê. Trzeba mieæ œwiadomoœæ, ¿e w œlad za obni¿aniem stawek podatkowych id¹ dostosowania dochodów nominalnych (p³ace, prowizje, premie, œwiadczenia, dywidendy etc.). W szczególnoœci pracodawcy szybko uwzglêdniaj¹ w swoich kalkulacjach fakt, ¿e wystarczy wynagradzaæ pracowników na odpowiednio ni¿szym (realnie) poziomie brutto, skoro netto i tak oni nie strac¹, gdy¿ mniejsz¹ czêœæ przychodów przejmie fiskus. Taki zabieg dostosowawczy jest szczególnie ³atwy w otoczeniu inflacyjnym, gdy systematycznie roœnie strumieñ dochodów nominalnych, za którym to ruchem mo¿na ukryæ faktycznie dokonuj¹c¹ siê redystrybucjê. Ostatecznie o realnym dochodzie netto decyduj¹ zatem cztery nak³adaj¹ce siê na siebie – i dlatego te¿ trudne do rozró¿nienia – parametry: inflacja i jej stopa, indeksacja i jej zakres, podwy¿ki nominalne i ich wysokoœæ oraz podatki i ich zmiany. Wystarczy dok³adnie przyjrzeæ siê, jak zmieni³y siê finalne dochody realne netto w wyniku obni¿enia podatków od dochodów osobistych po decyzjach, które przeforsowa³em w roku 1996. Otó¿, pomijaj¹c przyrost dochodów spowodowany wzrostem wydajnoœci pracy, wzros³y one w mniejszym stopniu, ni¿ wynika³oby to z prostej kalkulacji bazuj¹cej na skali redukcji stawek podatkowych – w tym wypadku odpowiednio z 45, 33 i 21 procent do 40, 30 i 19 procent. Innymi s³owy, czêœæ korzyœci p³yn¹cych z obni¿ania podatków od dochodów osobistych szybko dyskontuj¹ nie ci, którzy je otrzymuj¹, ale ci, którzy te dochody wyp³acaj¹, czyli 280

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

pracodawcy. St¹d te¿ ostatecznie niekoniecznie przy ni¿szych podatkach wy¿sze s¹ oszczêdnoœci, gdy¿ niekoniecznie wy¿sze te¿ s¹ koniec koñców z tego tytu³u dochody realne netto. Drugi proces to przekszta³canie faktycznego wzrostu dochodu realnego w kapita³. To, oczywiœcie, wymaga rosn¹cych oszczêdnoœci i ich zamiany na inwestycje poprzez instytucje poœrednictwa finansowego lub bezpoœrednie decyzje inwestycyjne podmiotów dysponuj¹cych rosn¹cym strumieniem pieniêdzy, w tym tak¿e pracodawców przechwytuj¹cych krótkotrwa³e korzyœci pracobiorców. Otó¿ i tu nie ma ¿adnego automatyzmu. Dodatkowo, zw³aszcza w warunkach du¿ego „g³odu konsumpcyjnego”, przyrost dochodu realnego w zasadniczej mierze lub nawet w ca³oœci zasila fundusz konsumpcji. Jeœli to sprzyja zwiêkszeniu stopnia wykorzystania mocy wytwórczych, to mamy do czynienia z dodatkowym impulsem stymuluj¹cym koniunkturê gospodarcz¹ i wzrost. Jeœli zaœ przenosi siê to przede wszystkim na dodatkowy import konsumpcyjny, to narasta deficyt handlowy, w konsekwencji tak¿e na rachunku obrotów bie¿¹cych. W tym kontekœcie zdumiewaj¹ce co najmniej jest to, ¿e przed podjêciem kolejnej próby obni¿enia podatków rz¹d nie dokona³ ¿adnej g³êbszej analizy skutków dokonanego wczeœniej obni¿enia podatków. Niektórzy z indaguj¹cych mnie dziennikarzy sugeruj¹, ¿e z pewnoœci¹ dlatego, i¿ ta ostatnia próba zmniejszania podatków mia³a niejako zatrzeæ korzystne wra¿enie, jakie zostawi³a po sobie ta poprzednia, dokonana z sukcesem przez poprzedni rz¹d. Miejmy nadziejê, ¿e jednak nie taka by³a tutaj przes³anka, a pope³nione przy okazji b³êdy wynikaj¹ z braku w³aœciwego rozpoznania materii, a nie z doœæ mia³kiej motywacji politycznej. Pytaj¹ te¿ niektórzy – i to jest zaiste ciekawe pytanie – dlaczego zatem tak drastycznie spad³o tempo wzrostu produkcji w latach 1998-99? Po wzroœcie PKB w latach 1996 i 1997 o 6,0 i 6,8 procent, w latach 1998 i 1999 zwiêksza siê on ledwie o 4,8 i 3,2 procent. Przecie¿ te ostatnie lata to ju¿ okres funkcjonowania obni¿onych znacznie podatków. W ramach konsekwentnie zrealizowanego „Pakietu 2000” nie tylko odczuwalnie zmniejszone zosta³y podatki od dochodów osobistych, ale tak¿e opodatkowanie przedsiêbiorstw. Pocz¹wszy od 1997 do roku 2000 w³¹cz281

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

nie podatek spada co roku o dwa punkty i za kilka tygodni schodzi on zgodnie z tym schematem do 32 procent. Teraz przyjêta ustawa zwiêksza tê redukcjê dodatkowo o dwa punkty – do 30 procent. Zgodnie z tak agresywnie ostatnio lansowan¹ lini¹ argumentacji powinno to poci¹gn¹æ za sob¹ przyspieszenie, a nie zwolnienie tempa wzrostu. Takie w³aœnie za³o¿enia le¿a³y u podstaw moich dzia³añ. Szkoda zatem, ¿e zamiast wykorzystaæ szansê, jakie da³o obni¿enie podatków przez poprzedni rz¹d, rz¹d obecny sw¹ nieumiejêtn¹ polityk¹ tê szansê zaprzepaszcza. A mo¿na by³o przecie¿ utrzymaæ wysok¹ dynamikê rozwojow¹, gdyby nie liczne b³êdy, które mszcz¹ siê coraz bardziej. Tak¿e na podatnikach. Na takim tle widaæ wyraŸnie, ¿e moja argumentacja jest niby powtarzana, ale tak naprawdê to nie jest to do koñca ta sama logika, gdy¿ nie towarzyszy jej ani podobna sytuacja, ani te¿ – co wa¿niejsze – podobna polityka, która jest niew³aœciwa z kilku przyczyn. Po pierwsze, podatki nale¿y obni¿aæ w fazie szybkiego wzrostu gospodarczego. Tylko wtedy taki zabieg mo¿e zyskaæ niezbêdne wsparcie polityczne, poniewa¿ nie poci¹ga za sob¹ zmniejszenia absolutnych rozmiarów wydatków bud¿etowych, a to grozi miêdzy innymi erozj¹ inwestycji w kapita³ ludzki i pogorszeniem warunków ¿ycia znacz¹cych grup ludnoœci. Wówczas, miast przyspieszenia wzrostu, musi dojœæ do jego zwolnienia. Tym razem zaœ próbê obni¿ania podatków podjêto w okresie nastêpuj¹cym po celowym wyhamowaniu wzrostu. Po drugie, obni¿enie podatków mo¿e prowadziæ do szybszego wzrostu, ale jedynie wtedy, gdy towarzyszy temu sensowna polityka reform strukturalnych oraz w³aœciwie skomponowana polityka przemys³owa i handlowa, nie mówi¹c ju¿ o monetarnej. A wszystkiego tego brakuje, st¹d te¿, mimo dokonanego uprzednio obni¿enia podatków, dynamika gospodarcza spad³a. Po trzecie, ciêcia po stronie podatków wymagaj¹ osi¹gniêcia niezbêdnego konsensusu politycznego. O to nie jest ³atwo, ale nie jest to te¿ niemo¿liwe. Jeœli zatem sprawa dalszego obni¿ania podatków ma powróciæ na wokandê – a powinna – to doprawdy trzeba to przygotowaæ nale¿ycie, tak od strony merytorycznej, jak i politycznej. Ithaca, 4 grudnia 1999 282

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

60. Papers.ssrn.com pod choinkê Królowa Jadwiga uchodzi³a za osobê oczytan¹ i nawet mia³a w³asn¹ bibliotekê, co w tamtych czasach wœród w³adców nie by³o zjawiskiem zupe³nie powszechnym. Skromny by³ to ksiêgozbiór, gdy¿ liczy³, jak siê s¹dzi, ledwie kilkanaœcie tomów, które wtedy dos³ownie czyta³o siê od deski do deski. Ponoæ kilka z nich nale¿a³o do biblioteki uniwersyteckiej, gdy¿ król Kazimierz Wielki zd¹¿y³ pokolenie wczeœniej za³o¿yæ uniwersytet w Krakowie. Dzisiaj s³ynna Jagiellonka – biblioteka Uniwersytetu Jagielloñskiego – gromadzi oko³o trzech i pó³ miliona woluminów. Niewiele mniej znajduje siê w zbiorach Uniwersytetu Warszawskiego, a jakieœ dwa razy tyle, oko³o siedem milionów tomów, w Bibliotece Narodowej. W czasach, kiedy prawie wszyscy licz¹ g³ównie pieni¹dze, warto te¿ wiedzieæ, ile mamy ksi¹¿ek, gdy¿ nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e im wiêcej, tym lepiej. Tak bowiem zasoby naszych domowych zbiorów, jak i zw³aszcza bibliotek publicznych – od tych uniwersyteckich, najwiêkszych i najbardziej presti¿owych, po te ma³e, gminne i osiedlowe – w du¿ym stopniu wspó³decyduj¹ o jakoœci kapita³u ludzkiego. A jest on nie tylko wartoœci¹ sam¹ w sobie, ale tak¿e niezbywalnym czynnikiem rozwoju. Wydawaæ by siê mog³o, ¿e ju¿ doprawdy nie ma koniecznoœci przypominania o tej oczywistej zale¿noœci, ale tak nie jest. Tocz¹ siê bowiem dyskusje, w jaki sposób maj¹ byæ finansowane inwestycje w kapita³ ludzki. Obecnie – wci¹¿ jeszcze w 600 lat po œmierci królowej Jadwigi – ksi¹¿ka i jej powszechna dostêpnoœæ maj¹ kluczowe znaczenia dla procesu kszta³cenia. Powinien byæ on permanentny, a prawdziwa demokracja wyra¿aæ musi siê i w tym, ¿e edukacja jest powszechnie dostêpna. Nie mo¿e wiêc w krajach z aspiracjami brakowaæ na to pieniêdzy, a spora ich porcja pochodziæ musi ze Ÿróde³ publicznych. O ile nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e znakomita czêœæ konsumpcji finansowana w poprzednim ustroju ze spo³ecznych funduszy spo¿ycia w nowych warunkach wy³aniaj¹cej siê gospodarki rynkowej winna byæ finansowana z dochodów osobistych i funduszy prywatnych, o tyle te¿ oczywiste musi byæ, i¿ w daj¹cej siê przewidzieæ przysz³oœci wiele potrzeb, których zaspokajanie decyduje o jakoœci kapita³u ludzkiego, ogólnym poziomie 283

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

wiedzy i kultury musi byæ finansowane tak¿e z kasy publicznej. Warto o tym przypomnieæ szczególnie teraz, gdy tak zaawansowane s¹ prace nad bud¿etami od gminnych do centralnego. Co wiêcej, na pewne wydatki ponoszone w systemie finansów publicznych nie nale¿y patrzeæ jako na konsumpcjê, ale w³aœnie jako na inwestycjê. To siê po prostu wszystkim op³aci, w d³ugim czasie bowiem wydatki ponoszone przez bud¿ety ró¿nych szczebli na oœwiatê, naukê i kulturê poprawiaj¹ konkurencyjnoœæ gospodarki i zwiêkszaj¹ ogólny poziom dochodów, tak¿e bud¿etowych. Chêæ intensyfikacji tego rodzaju zwi¹zków le¿a³a u podstaw sformu³owania programu inwestowania w kapita³ ludzki realizowanego w ramach „Strategii dla Polski” i z korzyœci¹ dla wszystkich by³oby, gdyby w jak najszerszej mierze by³ on nadal kontynuowany. Zbudowaliœmy now¹ siedzibê Biblioteki Narodowej, wybudowaliœmy Bibliotekê Œl¹sk¹, przeprowadza siê ju¿ biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, zaawansowane i dobrze prowadzone s¹ prace nad remontem i rozbudow¹ Biblioteki UJ. To ostatnie, uruchomione przed kilkoma laty przedsiêwziêcie, kosztuje bud¿et w sumie oko³o 140 milionów z³otych, ale œrodki te s¹ dobrze wykorzystywane. Nie nale¿y zatem ich sk¹piæ, bo zaiste im szybciej i to przedsiêwziêcie zostanie zwieñczone, tym mniej w sumie to bêdzie podatników kosztowa³o. A nade wszystko wiêcej bêdzie ksi¹¿ek, czytelników, wiedzy. Czy zaiste, móg³by ktoœ zapytaæ? Przecie¿ dzisiaj wypatrujemy sobie oczy przy komputerach i nie trzeba ³o¿yæ a¿ tyle na ksi¹¿ki. Biblioteka by³a osnow¹ kultury dwa tysi¹ce lat temu w Aleksandrii. Tysi¹c lat temu w cywilizacyjnym centrum œwiata – w Kordobie – by³o ponad siedemdziesi¹t bibliotek publicznych. A teraz, na prze³omie mileniów (choæ do koñca wieku jeszcze ca³y rok), nadchodzi epoka elektronicznego papieru i wirtualnej biblioteki. Nie papier zatem i tradycyjne biblioteki z pó³kami decydowaæ bêd¹ o czytelnictwie (i m¹droœci), ale Internet. Otó¿ niekoniecznie. Myœlê, ¿e rozwój nowych technik przekazu wielce poprawia dostêp do ró¿norakiej literatury, ale bynajmniej nie ogranicza potrzeby i zakresu korzystania ze starych form publikacji. Wybitny polski historyk, a zarazem dyrektor sprawnie rozbudowywuj¹cej siê Jagiellonki, profesor Krzysztof Zamorski podkreœla, ¿e do wzrostu iloœci czytelników, a wiêc i zapotrzebowania na ksi¹¿ki oraz us³ugi 284

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

publicznych bibliotek, przyczynia siê wiele czynników, w tym obok oczywistego wspó³czeœnie pêdu do wiedzy tak¿e znaczny wzrost liczby studentów oraz szybko rosn¹ce ceny ksi¹¿ek. Niestety, proces wzrostu cen ksi¹¿ek i czasopism obecnie wystêpuje na szersz¹ skalê. Jest to tak¿e dotkliwie odczuwane na University of Rochester, gdzie w³aœnie, na koniec swego tutaj pobytu, wystawi³em studentom semestralne oceny. Dobre, bo na to zas³u¿yli, doprawdy siedz¹c du¿o w bibliotece, co widaæ nawet po pó³nocy. Choæ uniwersytet ma³y, to ma bibliotekê zawieraj¹c¹ tyle woluminów, co nasze najwiêksze uczelnie – ponad trzy i pó³ miliona. Ale i tu siê oszczêdza i tnie wydatki, gdy jest taka koniecznoœæ. Na przysz³y rok nak³ady na bibliotekê spadaj¹ o æwieræ miliona dolarów. Niby du¿o, ale to tylko dwa procent ogólnych nak³adów. To zreszt¹ pokazuje relatywne ró¿nice; jednoroczne wydatki na tutejsz¹ bibliotekê równaj¹ siê ponad jednej trzeciej ca³kowitych kosztów rozbudowy Jagiellonki. Jednak¿e wszêdzie spadek nak³adów nominalnych oznacza g³êbokie ciêcia realne. Szacuje siê, ¿e aczkolwiek inflacja prognozowana dla USA na rok 2000 wynieœæ ma tylko oko³o 2,5 procent, to koszty prenumeraty czasopism naukowych (licz¹c w dolarach oczywiœcie) maj¹ skoczyæ w górê a¿ o 11,4 procent. My te¿ za pisma zagraniczne p³acimy w dolarach, a do skali wzrostu kosztów prenumeraty w z³otych dochodz¹ jeszcze dodatkowo skutki postêpuj¹cej deprecjacji krajowej waluty. Tak wiêc zaprenumerowaæ bêdzie mo¿na mniej, a st¹d i mniej da siê przeczytaæ. Tym bardziej zatem konieczna jest œwiat³a troska o dobre finansowanie bibliotek groszem publicznym, ale tak¿e – jak zawsze zreszt¹ – rozwa¿ne nim gospodarowanie. Oczywiœcie, mo¿na jeszcze zajrzeæ do Internetu, co te¿ coraz wiêcej z nas gorliwie czyni. Czasami mo¿na tam znaleŸæ to, do czego z licznych powodów akurat dostêp w tradycyjnej bibliotece z pó³kami jest ograniczony, choæby ze wzglêdu na rosn¹ce koszty. Wirtulanych bibliotek jest coraz wiêcej i iloœæ goszcz¹cych tam czytelników te¿ wartko roœnie. W³aœnie otrzyma³em list z gratulacjami informuj¹cy, ¿e spoœród siedmiu moich opracowañ, umieszczonych ostatnio w Social Science Electronic Library, a¿ trzy znalaz³y siê na liœcie „Top Ten”. Jeden z tych „bestsellerów” – opracowanie przygotowane niedawno dla Banku Œwiatowego – podczas minionych dwu 285

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

miesiêcy czytany by³ 73 razy. Profesor Zamorski mówi mi, ¿e to „a¿”. Przekaza³em wszak¿e te i inne prace równie¿ do Jagiellonki; niech i tam bêd¹. Gdyby nawet mniej czytelników mia³o siê tam¿e tymi publikacjami zainteresowaæ podczas kolejnych dwu miesiêcy, to warto im tak¹ mo¿liwoœæ stworzyæ. Nawet jeœli teraz wystarczy ju¿ tylko „pójœæ” pod adres: http://papers.ssrn.com

i otworzyæ zbiór publikacji, szukaj¹c po nazwisku autora czy te¿ wed³ug przedmiotu zainteresowañ. To taki wirtualny prezent pod choinkê. Na te Œwiêta i – myœlê – ju¿ na zawsze. I w dodatku na ca³y œwiat. Rochester, 11 grudnia 1999

61. Prognozy i polityka a rozwój Z ekonomicznego punktu widzenia zasadnicz¹ przes³ank¹ transformacji jest przekonanie, ¿e przejœcie do gospodarki rynkowej gwarantuje poprawê efektywnoœci. Ró¿ne s¹ jej miary, ale w ostatecznoœci decyduje tempo wzrostu gospodarczego. Na tym tle dekadê lat 1990-99 wspominaæ bêdziemy jako okres szczególnie marny, s¹ to bowiem lata dotkliwego spadku produkcji i konsumpcji. Wielka depresja transformacyjna jest najwiêkszym w nowo¿ytnych czasach za³amaniem gospodarczym w warunkach pokojowych. Pomijaj¹c Jugos³awiê oraz Boœniê i Hercegowinê, kraje Europy Wschodniej dopiero w roku 2001 przekrocz¹ poziom produkcji z roku 1989. W republikach poradzieckich (poza krajami nadba³tyckimi ujmowanymi w analizach wœród pañstw wschodnioeuropejskich) droga do tego stanu wci¹¿ jeszcze daleka, gdy¿ w tym roku ich produkcja oscyluje wokó³ 54 procent poziomu sprzed 10 lat. W sumie dla ca³ego regionu (25 pañstw) dochód narodowy roku 1999 wynosi ledwie dwie trzecie tego, co w roku 1989. Najlepiej plasuje siê Polska ze wskaŸnikiem PKB oko³o 120 procent, ci¹gn¹c œredni¹ ca³ego regionu mocno w górê, najgorzej zaœ Mo³dawia z dramatycznym za³amaniem produkcji o 70 procent. Jeœli takie s¹ fakty, to warto wróciæ do pytania, czy to by³o do przewidzenia i czy ktoœ faktycznie zak³ada³ taki bieg rzeczy 10 lat temu? Otó¿ tak pesymistycznych prognoz nie formu³owa³ nikt. Jedni wierzyli 286

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

w skutecznoœæ realizowanych polityk i tkwili w przekonaniu, ¿e lansowane strategie s¹ s³uszne, a oczekiwane o¿ywienie i wejœcie w póŸniejsz¹ fazê rozkwitu jest tylko kwesti¹ czasu; szybki wzrost nadejœæ musi, choæ mo¿e jeszcze nie teraz, ale na pewno ju¿ w latach nastêpnych. Mimo ¿e te „nastêpne” lata jakoœ nie nadchodzi³y i rzeczywistoœæ okazywa³a siê daleko gorsza od oczekiwanej, taki konserwatywny sposób myœlenia jednak trwa³. Inni, bêd¹c przekonani o wadliwoœci polityki, w najczarniejszych nawet scenariuszach nie zak³adali, ¿e mo¿e ona byæ kontynuowana tak d³ugo bez istotniejszych korekt. Aczkolwiek nie brakowa³o ostrze¿eñ o nieuchronnoœci olbrzymiego za³amania, jeœli ogólnej liberalizacji nie bêdzie towarzyszy³o odpowiednie wsparcie reformami instytucjonalnymi i przeformu³owanie roli pañstwa w gospodarce, to jednak trudno by³o logicznie przyjmowaæ, ¿e z³a polityka mo¿e byæ kontynuowana przez ca³e 10, a mo¿e i wiêcej lat. Wyczekiwa³y wzrostu tak rz¹dy, jak i organizacje miêdzynarodowe, które z jednej strony same podpiera³y siê prognozami rz¹dów, z drugiej natomiast na ich iluzorycznoœæ wp³ywa³y swoim nieustannym, nadmiernym optymizmem, przy którym onegdajszy urzêdowy optymizm centralnego planowania wydaje siê skromny. Nie wynika on przy tym z niedoskona³oœci prognoz ekonomicznych, ale z niezrozumienia do koñca i w pe³ni istoty procesów transformacji ekonomicznej oraz – na tym tle – sugerowania i realizowania wadliwych koncepcji polityki gospodarczej. W prognozach mo¿na siê myliæ na nastêpny rok, ale nie na ka¿dy kolejny podczas ca³ej dekady. Mo¿na nie trafiæ dok³adnie co do miejsca po przecinku, ale nie mo¿na siê myliæ co do znaku i przewidywaæ wzrostu tam, gdzie sz³o ku recesji. Mo¿na nie mieæ racji co do szczegó³owych wskaŸników, ale nie co do tendencji i zak³adaæ przyspieszenie, kiedy idzie ku zwolnieniu. W prognozach w ogóle wolno myliæ siê du¿o wiêcej ni¿ w polityce. Problem w tym, ¿e wiele b³êdów prognozy jest pochodnych wobec wczeœniejszych b³êdów polityki i le¿¹cej u jej podstaw doktryny ekonomicznej. Gdyby dawaæ wiarê kolejnym prognozom wielu rz¹dów oraz najwa¿niejszych organizacji miêdzynarodowych, to ju¿ od kilku lat mielibyœmy w Europie Wschodniej i gospodarkach WNP poziom produkcji du¿o wiêkszy ni¿ przed transformacj¹, a obecne tempo wzrostu by³oby znacz287

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

nie wy¿sze. Tak zreszt¹ logicznie powinno byæ, jeœli podzieliæ za³o¿enie, ¿e daleko posuniêta liberalizacja i prywatyzacja daj¹ same z siebie wy¿sz¹ efektywnoœæ. Otó¿ tak wci¹¿ jeszcze nie jest. W roku 1998 PKB dla 25 krajów posocjalistycznych spad³ o 1,2 procent, a w tym roku roœnie ledwie o 0,8 procent. Lepiej jest w Europie Wschodniej, gdzie wskaŸniki te wynosz¹ 2,4 i 1,6 procent, ani¿eli w krajach WNP, gdzie kszta³tuj¹ siê one odpowiednio na poziomie minus 3,5 oraz zero. Warto mieæ tak¿e œwiadomoœæ, ¿e obecnie wzrost gospodarczy w Europie Zachodniej jest szybszy ni¿ we Wschodniej. W 1999 roku PKB roœnie w grupie Euro-11 o jakieœ 2, a w roku przysz³ym o 3 procent, podczas gdy dla gospodarek posocjalistycznych oczekuje siê w roku 2000 tylko 2,5 procent wzrostu dochodu narodowego. G³ówny problem jednak w tym, co dalej? Pomijaj¹c na chwilê kwestiê, czy podczas minionych 10 lat musia³o byæ a¿ tak Ÿle, trzeba zadaæ fundamentalne pytanie, jak bêdzie w przysz³oœci? Jak kszta³towaæ bêdzie siê tempo rozwoju podczas dziesiêciolecia 2000-09? Tym razem prognozy Banku Œwiatowego s¹ nader umiarkowane. O ile jeszcze kilka lat temu zak³ada³ on, ¿e przez dwie nastêpne dekady PKB bêdzie rós³ w tempie a¿ 7 procent – co, oczywiœcie, by³o i jest nierealistyczne dla wszystkich gospodarek posocjalistycznych, staæ bowiem na to mo¿e byæ tylko niektóre z pañstw w sprzyjaj¹cych okolicznoœciach i przy dobrej polityce – o tyle ostatnio prognozy te stopniowo s¹ redukowane w dó³. Przed rokiem przewidywano œrednie roczne tempo wzrostu na kolejn¹ dekadê na poziomie 5 procent, a obecnie – w najnowszym „Global Economic Prospects 2000” – ju¿ tylko na 3,8 procent. G³ównie ze wzglêdu na rachityczn¹ gospodarkê Rosji, ale nie tylko. Jest to tak zastanawiaj¹ce, jak i niepokoj¹ce. Bank Œwiatowy obecnie zak³ada, ¿e najszybciej rozwijaj¹c¹ siê czêœci¹ œwiata bêdzie Azja Wschodnia, gdzie w latach 2000-09 PKB powinien wzrastaæ o 6,1 procent rocznie. Jeszcze niedawno przewidywa³, ¿e bêdzie to nasz region, a to w³aœnie wskutek przejœcia do rynku i uruchomienia drzemi¹cego tam potencja³u zasobów i kapita³u ludzkiego. Teraz pojawiaj¹ siê nie tylko olbrzymie ró¿nice miêdzy prognozami, ale wynikaj¹ z tego tak¿e odmienne wizje procesów rozwoju, gdy¿ w d³ugim horyzoncie liczy siê ka¿da frakcja procenta. Przy stopie wzrostu 7 procent po 288

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

10 latach PKB zwiêkszy³by siê a¿ o 97 procent, zaœ przy stopie 3,8 tylko o 45 procent. Id¹c takim tempem wszystkie kraje posocjalistyczne osi¹gnê³yby poziom produkcji sprzed transformacji dopiero w 2010 roku, a przecie¿ dopiero stamt¹d ruszy prawdziwa pogoñ za wci¹¿ uciekaj¹cym œwiatem, do którego wiêkszoœci nawet dalej ni¿ kiedyœ. Pomiêdzy ró¿nymi czêœciami tego œwiata s¹ wszak¿e istotne ró¿nice. Otó¿ w latach 2000-09 kraje posocjalistyczne cechowaæ bêdzie ujemny przyrost naturalny rzêdu 0,3 procent. Zatem dochód na g³owê bêdzie rós³ nieco szybciej ni¿ ogólnie – o oko³o 4 procent rocznie. W innych regionach œwiata tak nie bêdzie. Na przyk³ad w Ameryce £aciñskiej i na Karaibach tempo wzrostu ogó³em wyniesie 4,2 procent, ale na mieszkañca ju¿ tylko 2,4 procent. Nie na tym jednak polegaæ ma pogoñ, a zw³aszcza poprawa naszej konkurencyjnoœci i przewagi. Zreszt¹ nie o przewagê tu chodzi, ale o poszukiwanie takiej strategii rozwojowej, która zdynamizuje ca³y region na d³ugie lata. Tylko wtedy bowiem odnaleziony zostanie prawdziwy sens posocjalistycznej transformacji i dynamika rzêdu 4 procent bynajmniej tu nie starczy. Zmiany ustrojowe musz¹ prowadziæ do jakoœciowej poprawy efektywnoœci i du¿o wy¿szego tempa wzrostu. A ¿e jest to mo¿liwe, niedawno pokazaliœmy ju¿ w Polsce i – miejmy nadziejê – poka¿emy tak¿e w przysz³oœci. Londyn, 17 grudnia 1999

62. Dwie globalizacje i mi³e oblicze rynku Zastanawiam siê, w ilu ju¿ by³em krajach i ile widzia³em gospodarek rynkowych. Niby ³atwo policzyæ – krajów wychodzi 85 – ale nawet takie rachunki komplikuje polityka, bo mo¿e ju¿ tylko w 83? Jeszcze niedawno temu na pewno krajami, choæ specyficznymi, by³y Hongkong i Makao. Dzisiaj ju¿ nie. L¹duj¹c kilka lat temu w Hongkongu, przybywa³o siê do odrêbnego pañstwa i stawa³o w obliczu wyj¹tkowo sprawnie funkcjonuj¹cej w jego ramach gospodarki narodowej. Przep³ywaj¹c w dwie godziny szybkim katamaranem przez ujœcie rzeki Czu-ciang, dociera³o siê do Makao, gdzie gospodarka te¿ siê rozwija³a, ale ju¿ nie tak imponuj¹co jak u s¹siadów. Ilekroæ potem odwiedzi³em te dwa kraje – które by³y, 289

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

a których w pewnym sensie ju¿ nie ma – zastanawia³em siê nad przyczynami tak znacz¹cych miêdzy nimi ró¿nic. Obie enklawy powsta³y w wyniku kolonialnej ekspansji europejskich mocarstw. Gdy w nastêpstwie wojen opiumowych Hongkong w po³owie XIX wieku sta³ siê koloni¹ brytyjsk¹, Portugalczycy ju¿ od 300 lat panowali w najdawniejszej europejskiej posiad³oœci w Azji – w Makao w³aœnie. Polityka jednak robi swoje, a czas szybko biegnie. Prêdko te¿ minê³o 99 lat uzgodnionej z Chinami dzier¿awy i w 1997 roku Hongkong powróci³ do Chin, a teraz tak¿e Makao. Zachowuj¹c na co najmniej 50 nastêpnych lat specjalne regulacje prawne w sferze polityki i zw³aszcza gospodarki, oba tereny bêd¹ integrowaæ siê z olbrzymi¹, choæ daleko mniej rozwiniêt¹ „macierz¹”. I choæ poœród oko³o 7-milionowej ludnoœci Hongkongu a¿ 98 procent stanowi¹ Chiñczycy, a w 430-tysiêcznym Makao licz¹ oni te¿ ponad 90 procent, to na wspó³czesne ekonomiczne oblicze obu organizmów silny wp³yw wywar³o to, kto i jak tam rz¹dzi³. Tak Hongkong, jak i Makao s¹ gospodarkami rynkowymi i zarazem produktem ekspansji innych rynkowych gospodarek. Ten pierwszy jest w du¿ym stopniu wynikiem dzia³añ brytyjskiego kolonializmu i angielskich wp³ywów kulturowych. Ten drugi to efekt oddzia³ywania wp³ywów kolonializmu Portugalii i iberyjskich wzorców kulturowych. Oba modele przez lata ewoluuj¹cych gospodarek by³y zatem kszta³towane przez metropolie, ale w d³u¿szym czasie to oddzia³ywanie przynios³o istotnie odmienne organizmy. Hongkong rozwija³ siê na mod³ê brytyjsk¹, a Makao na portugalsk¹. I tak, jak wraz z biegiem lat i wieków, coraz bardziej ró¿ni³y siê co do poziomu rozwoju Wielka Brytania i Portugalia, tak te¿ coraz bardziej ró¿ni³y siê Hongkong i Makao. To ani lokalizacja, gdy¿ oba terytoria le¿¹ przy ujœciu tej samej rzeki, ani nie warunki naturalne i zasoby, bo s¹ takie same, nie sprawi³y, ¿e tak znaczne s¹ pomiêdzy nimi ró¿nice. Wyros³y one z prowadzonej przez dekady i wieki ró¿nej polityki – wpierw metropolii, a potem tak¿e podlegaj¹cych stopniowej autonomizacji w³adz lokalnych. Dziœ Hongkong zaliczany jest ju¿ do wysoko rozwiniêtych gospodarek, a kurs jego dolara (aktualnie 7,71 za jednego USD) ma istotne implikacje miêdzynarodowe. Ka¿dy prawie inwestor w Europie i Ameryce, zanim zacznie podejmowaæ decyzje, rzuca przynajmniej okiem na to, jak – gdy on 290

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

jeszcze spa³ – zachowa³ siê indeks Hang Seng. A zachowywa³ siê dobrze, bo w tym roku poszed³ w górê o oko³o 62 procent przy w pe³ni stabilnym kursie walutowym. W Makao zaœ g³ówn¹ trosk¹ finansow¹ wydaje siê byæ nie to, czy za USD p³aci siê 8,03 czy 8,01 pataka, ale czy dobrze idzie hazard. Bardziej ¿yje siê nie tym, czy ktoœ dobrze zainwestowa³, ale czy szczêœliwie obstawi³. A na szczêœciu to siê dobrej gospodarki zbudowaæ nie da. Ani przez rok, ani przez parê wieków. Teraz wkroczyliœmy w zupe³nie inne epoki i w Europie Zachodniej, i w Azji Po³udniowej. W tej pierwszej – w wyniku postêpuj¹cej, kompleksowej integracji w obrêbie Unii Europejskiej – trwa proces niwelacji ró¿nic nawarstwionych przez wieki wskutek nierównej ewolucji kapitalizmu. Za lat 50 mog¹ one byæ doprawdy niewielkie. W tej drugiej parze – w wyniku interakcji ze stopniowo urynkowiaj¹c¹ siê gospodark¹ Chin, które po przejêciu kontroli nad onegdajszymi koloniami same bêd¹ przeobra¿aæ siê szybciej – ró¿nice bêd¹ te¿ topnieæ. Oddzia³ywanie p³yn¹ce g³ównie z jednego kierunku bêdzie robi³o swoje. Jak bardzo ta pierwsza „globalizacja” – globalizacja minionej epoki kolonializmu gospodarczego i towarzysz¹cej mu ekspansji – wp³ynê³a na wspó³czesne oblicze wielu gospodarek rynkowych, widaæ nie tylko w wypadku niedawnych enklaw kolonialnych na po³udniowym wybrze¿u Chin, ale tak¿e w najpotê¿niejszych gospodarkach Ameryki. Stany Zjednoczone wyros³y na potêgê z postkolonialnej spuœcizny brytyjskiej – jak ma³y Hongkong. Brazylia zrodzi³a siê z portugalskiej spuœcizny postkolonialnej – jak maleñkie Makao. Przy wszystkich ró¿nicach co do warunków naturalnych, o tak zasadniczo odmiennej obecnie pozycji najwiêkszych gospodarek pó³nocnej i po³udniowej Ameryki znowu zadecydowa³a polityka i uwarunkowania kulturowe, wpierw te realizowane i rozprzestrzeniane przez metropolie, a potem – ju¿ po uzyskaniu niepodleg³oœci – przez suwerenne w³adze. I dlatego te¿ dziœ niektóre banki na Koulun nie ró¿ni¹ siê bardzo od tych na Manhattanie, a wiele ulic Makao przypomina zau³ki w Santa Teresa na przedmieœciach Rio de Janeiro. Druga wielka globalizacja, której jesteœmy wspó³czeœnie œwiadkami, jest te¿ walk¹ o miejsce w przysz³oœci, choæ innymi ni¿ onegdaj toczy siê metodami. Bêdzie ono tym lepsze, im bardziej bêdzie siê nie tylko tej globalizacji œwiadkiem, ale aktywnym i m¹drym uczestnikiem. Inaczej do 291

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

tego podchodz¹ i lepsze rezultaty maj¹ Chiny, inaczej i mniej pomyœlne efekty osi¹ga Brazylia. Hongkong i Makao te¿ sobie poradz¹, ale my musimy naprawdê od czasu do czasu pomyœleæ o tym, jaki¿ to model rynku i kapitalizmu nam szykuje historia i jej transformacyjny epizod. Wiêkszoœæ pañstw Europy Wschodniej – w tym tak¿e Bu³garia, Litwa, £otwa, S³owacja i Rumunia po ostatnich decyzjach szczytu UE w Helsinkach – swoj¹ nadchodz¹c¹ przez nastêpne pokolenie przysz³oœæ mo¿e widzieæ przez pryzmat zmian zachodz¹cych podczas poprzedniego pokolenia w Portugalii, no bo nie w Wielkiej Brytanii. Tyle, ¿e nie mo¿emy sobie ju¿ „zafundowaæ” nawet Makao. Mo¿emy sobie wszak¿e spróbowaæ stworzyæ taki model rynku, aby wygraæ na tej drugiej globalizacji jak najwiêcej i wy³oniæ siê ze swojej przesz³oœci jako dojrza³e ju¿ gospodarki rynkowe. Ró¿ne jednak by³y i bêd¹ jej oblicza. Najlepiej mieæ mi³e. Do siego Roku! Warszawa – Waszyngton, 24 gr udnia 1999

63. Fin de millénaire W 1000 roku nie nast¹pi³ koniec œwiata, choæ to zapowiadano. Zreszt¹, spoœród 310 milionów mieszkañców Ziemi tylko niewielu wówczas w ogóle wiedzia³o, który to rok. Co ciekawe, o milenium wczeœniej, w roku 1-ym (zerowego nie by³o), ludnoœci na ca³ym globie by³o tyle samo – oko³o 300 milionów. Przez drugie milenium, które skoñczy siê za rok, liczba ludnoœci wzros³a dwudziestokrotnie. Teraz, gdy jest nas nieco ponad 6 miliardów, koñca œwiata te¿ nie bêdzie. Prze¿yjemy i rok 2000. A za nastêpne milenium? W roku 3000? Có¿, po¿yjemy – zobaczymy. Pewnie bêdziemy, pewnie bêdzie nas wiêcej, pewnie koniec œwiata znowu nie nast¹pi. Ilu bêdzie ludzi za tysi¹c lat? Najdalej id¹ce prognozy siêgaj¹ ledwie roku 2050. ONZ szacuje, ¿e za pó³ wieku bêdzie nas 8,91 miliardów, a przecie¿ raptem 50 lat temu ludzkoœæ liczy³a tylko 2,52 miliardy, a na pocz¹tku wieku – w roku 1900 – jedynie 1,65 miliardów. Podczas minionych dwu stuleci liczba mieszkañców globu zwiêkszy³a siê a¿ szeœciokrotnie. Takie tempo wzrostu jest nie do utrzymania w przysz³oœci, choæ Ziemia mo¿e pomieœciæ nawet kilkadziesi¹t miliardów ludzi. Ale wtedy 292

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

by³oby naprawdê strasznie ciasno, wiêc pewnie ustabilizujemy siê za kilka stuleci na poziomie kilkunastu miliardów. Podczas najbli¿szych 50 lat najszybciej ros³a bêdzie ludnoœæ Azji, potem Afryki i Ameryki. Europejczyków bêdzie mniej. O ile obecnie mieszkañców naszego kontynentu jest mniej wiêcej tyle samo, co Afrykanów oraz ludnoœci obu Ameryk, a Azjatów jakieœ piêæ razy wiêcej, to za pó³ wieku Amerykanów bêdzie dwukrotnie wiêcej ni¿ Europejczyków, Afrykanów po trzykroæ wiêcej, a Azjatów siedem-osiem razy tyle. Oczywiœcie, o ile demografowie siê nie myl¹, a i ich prognozy czêsto zawodz¹, choæ przes³anki co do tendencji rozwojowych w zakresie przyrostu naturalnego s¹ bardziej klarowne ni¿ na innych polach. To ciekawe, jak ma³o wiemy o przysz³oœci, jak trudno – jeœli w ogóle – mo¿na j¹ przewidzieæ. Wydawa³oby siê, ¿e ogromny postêp nauki powinien to u³atwiæ, ale jest w³aœnie odwrotnie; to niebywa³y postêp nauki i technologii czyni przewidzenie przysz³oœci niemo¿liwym. Najwiêksze umys³y drugiego milenium nie przewidywa³y, gdzie ono nas w swym koñcu zawiedzie. Chocia¿ loty ku gwiazdom zawsze by³y oczekiwane, to jednak bardziej jako marzenie ni¿ realna mo¿liwoœæ. Teraz natomiast wiemy, ¿e prawdopodobnie ju¿ przed rokiem 2020 wyprawimy siê na Marsa, a eskapada taka potrwa dwa i pó³ roku. Ale co bêdzie dalej? Kiedy wreszcie dojdzie do kontaktu z cywilizacjami pozaziemskimi i jak to wp³ynie na nasze ¿ycie, na gospodarkê i kulturê? Przecie¿ to tylko kwestia czasu. Tygodnik „Time” og³osi³ w³aœnie, ¿e osob¹ koñcz¹cego siê wieku jest Albert Einstein. Co do milenium to rankingu takiego nie by³o, ale chyba zosta³by nim Leonardo da Vinci. Wybór Einsteina jest w pe³ni s³uszny. Poœród ca³ych dziejów ludzkoœci najwiêksze zmiany zasz³y w tym jednym wieku XX. Ale to nie dziêki geniuszowi polityków czy prze³omom ekonomicznym, lecz dziêki nauce w³aœnie. Oblicze Ziemi nigdy tak siê nie zmieni³o jak przez minione sto lat, a sta³o siê to wskutek niebywa³ego postêpu technicznego. Czy bêdzie on w podobnym tempie trwa³? Czy mo¿liwa jest tak imponuj¹ca kontynuacja, a jeœli tak, to dok¹d ona nas zawiedzie za lat 100 i 1000? I znowu nie wiemy. Rozwój podczas minionych tysi¹cleci zaiste nie by³ imponuj¹cy. 12 tysiêcy lat temu, w epoce paleolitu, pierwsza „rewolucja technologiczna” – przejœcie od zbieractwa i myœlistwa do rolnictwa – rozprzestrzenia³a 293

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

siê w tempie 5 kilometrów na rok. Potem przez wiele mileniów dalej siê tak wlok³o. Przyspieszenie w istocie nast¹pi³o dopiero dwa wieki temu, i raz jeszcze dopiero teraz wraz z nastaniem Internetu. To zdumiewaj¹ce, ale w wiod¹cej co do potêgi gospodarczej czêœci œwiata – na tzw. Zachodzie, który wpierw obejmowa³ tylko zachodni¹ Europê, a potem tak¿e Amerykê Pó³nocn¹ – podczas pierwszego milenium i oœmiu wieków drugiego PKB na mieszkañca nawet siê nie potroi³. Ró¿nica wszak¿e miêdzy pierwsz¹ a drug¹ czêœci¹ tego okresu polega³a na tym, ¿e podczas pierwszego 1000-lecia ani nie ros³a liczba ludnoœci, ani te¿ nie potrafi³a ona wiêcej wytworzyæ. Potem zaœ – przez nastêpne 800 lat – nie tylko liczba ludnoœci zwiêkszy³a siê trzy razy, ale te¿ i wydajnoœæ wzros³a dwuipó³krotnie. Prawdziwy postêp to jednak dopiero ostatnie dwa i pó³ wieku. To w³aœnie technologia robi swoje, a jej wp³ywu na wydajnoœæ i produkcjê ekonomiœci nie potrafili przewidzieæ. Myli³ siê Malthus, pomyli³ siê Marks, b³êdnie snu³ wizjê przysz³oœci Raport Rzymski. O ile pomiêdzy rokiem 1-ym i 1800 PKB na mieszkañca zachodniej Europy (ceny 1990 roku) zwiêkszy³ siê z oko³o 400 do 1200 dolarów, to przez kolejne 200 lat skacze on oko³o 16 razy, siêgaj¹c w koñcu milenium 20 tysiêcy dolarów. Czy mo¿e tak imponuj¹co rosn¹æ dalej? Jak najbardziej. Wystarczy tak marne tempo wzrostu jak 1,5 procent rocznie, a dochód podwaja siê co dwa pokolenia. Wówczas za 200 lat by³by on znowu prawie 20 razy wiêkszy. Dziœ trudno to sobie wyobraziæ; PKB na mieszkañca rzêdu 400 tysiêcy dolarów? Tak, to jest mo¿liwe, choæ nie oznacza, ¿e ka¿dy bêdzie jeŸdzi³ ferrari, ale za to bêdzie zdrowy, niezwykle wykszta³cony i nadzwyczaj wiele podró¿uj¹cy – poza Ziemiê tak¿e. I dlatego zreszt¹ bêd¹ ludzie a¿ tyle wytwarzaæ. Co wiêcej, jeszcze wiêkszej skali postêpu mo¿na spodziewaæ siê w innych regionach, relatywnie zapóŸnionych w stosunku do Zachodu. Szybszy bêdzie postêp Europy Wschodniej wobec Zachodniej i podczas nastêpnego stulecia – nie trzeba na to bowiem ca³ego milenium – zaniknie ca³kowicie dystans naros³y podczas koñcz¹cego siê wieku. Szybciej ni¿ Ameryka Pó³nocna rozwijaæ bêdzie siê Ameryka Po³udniowa. Najwiêksze zmiany jednak przyniesie Azja. Chiny za 500 lat bêd¹ na równi z Zachodem, podobnie jak ju¿ by³y 500 lat temu. Afryka wci¹¿ pozostawaæ bêdzie z ty³u, choæ i tam w wymiarze historycznym postêp bêdzie ogromny. 294

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Aby tak by³o, potrzebne s¹ tylko trzy czynniki. Pierwszy to pokój, choæ w mijaj¹cym milenium ogrom postêpu technologicznego dokona³ siê dziêki wojnom. Trzecie milenium bêdzie inne pod tym wzglêdem, aczkolwiek zbrojenia – obok ochrony œrodowiska naturalnego, które bêdzie musia³o „wytrzymaæ” miliardy wiêcej ludzi i nat³ok s³u¿¹cych im dóbr materialnych – nadal bêd¹ jednym z kó³ zamachowych wzrostu gospodarczego. Globalizacja jeszcze sporo wykona zakrêtów, ale we wspólnej wiosce mo¿na siê sprzeczaæ, lecz nie warto wojowaæ. To siê ju¿ nie op³aci, a sposoby dominacji bêd¹ zupe³nie inne. Decydowaæ bêd¹ kapita³y i zarz¹dzanie, a nie broñ i przewaga militarna. To mamy ju¿ za sob¹. Drugi czynnik to technologie. Z tego punktu widzenia przysz³oœæ nale¿y do nauki, a postêp bêdzie niebywa³y. A¿ ¿al, ¿e tylko tak ma³¹ jego cz¹stkê uda siê zobaczyæ na w³asne oczy. Nawet wyj¹tkowo udany wiek XX na tym tle imponowaæ ju¿ tak nie bêdzie, aczkolwiek nawet w wieku XXX bêdzie wspominany z wielkim uznaniem. Uda³o siê nam ¿yæ w niez³ym czasie. Trzeci wreszcie czynnik to czas. A ten biegnie szybko. Przecie¿ ani siê spostrzegliœmy, jak w³aœnie koñczy siê drugie milenium. Trzecie te¿ szybko przeminie. Lake Placid, 1 stycznia 2000

64. Boom koñca wieku Inaczej koñczy³ siê wiek XIX. Wówczas kapitalizm by³ „klasyczny”. Mo¿e ju¿ nie tak niemi³osiernym wyzyskiem podbudowany jak w czasach, gdy Engels w 1844 roku pisa³ „O po³o¿eniu klasy robotniczej w Anglii”, ale nadal nie by³o wiele lepiej, a amerykañskim robotnikom nawet nie marzy³ siê weekend, a co najwy¿ej 60-godzinny tydzieñ pracy. W USA akcje znajdowa³y siê wówczas w rêkach ludzi szczególnie bogatych i by³y skoncentrowane w niewielu bankach. Jeszcze w przeddzieñ Wielkiego Kryzysu w 1929 roku ledwie pó³tora miliona Amerykanów – 1,2 procent ludnoœci – posiada³o jakiekolwiek akcje. Inaczej koñczy siê wiek XX. Obecnie 63 miliony Amerykanów obecnych jest na rynku kapita³owym, najczêœciej za poœrednictwem roz295

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

maitych funduszy inwestycyjnych, którym powierzy³o swoje oszczêdnoœci. W 1986 roku by³o oko³o 1 800 takich funduszy kontroluj¹cych 700 miliardów dolarów. Wielki boom fin de siècle zwiêkszy³ ich iloœæ ponad czterokrotnie. Teraz jest ich prawie 7 700 i kontroluj¹ ju¿ 6,2 bilionów dolarów. To mniej wiêcej tyle, co 40-krotny PKB Polski. Z pewnoœci¹ rynek jest obecnie bardziej demokratyczny ni¿ kiedykolwiek wczeœniej. Z jednej strony wchodzi nañ ze swymi oszczêdnoœciami coraz wiêcej przedstawicieli klasy œredniej, z drugiej strony narastaj¹ nierównoœci maj¹tkowe i spo³eczne. Skrajny, najbogatszy jeden procent spo³eczeñstwa amerykañskiego posiada ponad 40 procent wartoœci wszystkich akcji. Ubo¿sze 40 procent spo³eczeñstwa z kolei ma w sumie wiêcej d³ugów ni¿ aktywów ulokowanych na rynku kapita³owym. Nic dziwnego, skoro trwa na nim niebywa³y boom, ale zarazem wiêkszoœæ robotników wci¹¿ zarabia realnie mniej ni¿ 20 lat temu. Rynek wszak¿e kwitnie. Przyczynia siê do tego wiele czynników, które zmieni³y oblicze amerykañskiego kapitalizmu w koñcowej fazie XX wieku. W innych krajach zachodz¹ podobne procesy, choæ ani na tak¹ skalê, ani w takim tempie. W USA aktualnie po³owa gospodarstw domowych posiada oszczêdnoœci na rynku kapita³owym. W 1980 roku tylko 6 procent rodzin mia³o lokaty w funduszach inwestycyjnych. W roku 1990 by³o to ju¿ 25 procent, a w 1999 a¿ 47 procent. O ile jeszcze w 1985 roku ponad po³owa aktywów finansowych gospodarstw domowych ulokowana by³a w depozytach bankowych, to obecnie 77 procent znajduje siê w papierach wartoœciowych, a tylko 23 procent w bankach. Kapita³ zebrany na rynku tylko w 1998 roku przekroczy³ 2,5 biliona dolarów, to jest piêciokrotnie wiêcej ni¿ 10 lat wczeœniej. Rok miniony by³ z tego punktu widzenia jeszcze bardziej znacz¹cy, a to dlatego, ¿e wszystkie podstawowe wskaŸniki gie³dowe ponownie posz³y mocno w górê. Tego przed rokiem siê nie spodziewa³em, zak³adaj¹c raczej (nie ja jeden) g³êbok¹ korektê Dow Jones w dó³. A wzrós³ on o kolejne 25 procent. S&P 500 jest wy¿szy o blisko 20 procent, a NASDAQ a¿ o 86 procent. S¹ analitycy, którzy zak³adaj¹, ¿e Dow Jones wzroœnie w 2000 roku do jakichœ 13 tysiêcy punktów i mo¿e zwiêkszaæ siê nieustannie przez nastêpne 6-8 lat, siêgaj¹c nawet 20-25 tysiêcy. 296

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Osobiœcie nie jestem takim niepoprawnym optymist¹. Nadal uwa¿am, ¿e notowania gie³dowe s¹ mocno przeszacowane i powinny spaœæ. Zreszt¹ wartoœæ wielu akcji ju¿ spada. Na koniec roku akcji, których wartoœæ zmniejszy³a siê o ponad 30 procent poni¿ej ich szczytowych notowañ z lat 1998-99, by³o a¿ 65 procent poœród firm uwzglêdnionych w indeksie NASDAQ, 57 procent poœród firm notowanych na gie³dzie nowojorskiej i 49 procent wœród firm ujêtych w S&P 500. Wiêkszoœæ akcji zatem spad³a, a indeksy id¹ w górê dziêki niewielu firmom robi¹cym na rynku furorê. S¹ to g³ównie przedsiêbiorstwa nowoczesnych technologii. Zaliczaj¹ siê tutaj tak¿e rozmaite firmy internetowe, czêsto w ogóle nie osi¹gaj¹ce zysków ze swej dzia³alnoœci. Dowodzi to czysto spekulacyjnego charakteru ich wyœrubowanych notowañ. W olbrzymiej mierze jednak¿e rozkwit ostatnich trzech lat zwi¹zany jest z obecn¹ faz¹ rewolucji naukowo-technicznej. Dopiero teraz tak naprawdê rozpêdza siê machina czwartej rewolucji przemys³owej. Z jednej strony obfitoœæ kapita³u mo¿e finansowaæ eksplozjê zwi¹zan¹ z rozpowszechnianiem siê Internetu, podobnie jak w XIX wieku bez dop³ywu kapita³u z Europy, w oparciu tylko o amerykañskie zasoby finansowe, nie by³by mo¿liwy rozwój linii kolejowych, a w œlad za tym i nowoczesnego kapitalizmu. Z drugiej strony na œwiecie jest ju¿ ponad 11 milionów internetowych kont brokerskich, przez które przechodzi a¿ 17 procent globalnego handlu akcjami. Operuj¹cy na tej œwiatowej, powszechnie dostêpnej gie³dzie inwestorzy zdecydowanie preferuj¹ tzw. firmy technologiczne, co znakomicie ci¹gnie ich notowania w górê. Nic dziwnego przeto, ¿e wiêkszoœæ zmian, jakie zasz³y w tym wieku na nowojorskiej gie³dzie, to efekt ostatnich trzech lat. Decyduj¹ zatem hurra-optymistyczne oczekiwania coraz bardziej masowego inwestora – nakrêcane sk¹din¹d przez profesjonalnych brokerów i menad¿erów licznych funduszy inwestycyjnych – oraz dynamicznie rozwijaj¹ce siê firmy technologiczne, w tym przede wszystkim internetowe. Taki boom mo¿e jeszcze przez jakiœ czas potrwaæ, ale nie liczy³bym ani na zbyt wiele, ani na zbyt d³ugo. Jednoczeœnie ciê¿ar gatunkowy rynku bêdzie przesuwa³ siê nadal z NYSE do NASDAQ. Dwa lata temu kapitalizacja NASDAQ – oko³o 2,6 bilionów dolarów – stanowi³a czwart¹ czeœæ kapitalizacji gie³dy nowojorskiej. W zesz³ym roku 297

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

z kapitalizacj¹ 4,8 bilionów by³o to 30 procent. W tym roku udzia³ ten przekroczy ju¿ jedn¹ trzeci¹. Czy s¹ jednak racjonalne podstawy, aby wyd³u¿aæ horyzont takiego optymizmu a¿ na 6-8 lat, jak czyni¹ to niektórzy? A co potem? Drastyczny spadek w dó³, czy te¿ d³ugotrwa³a stagnacja? Mieliœmy ju¿ niez³y okres w latach piêædziesi¹tych, kiedy to Dow Jones miêdzy 1949 a 1961 rokiem skoczy³ w górê o 500 procent. Potem przez du¿o d³u¿ej by³o du¿o spokojniej. Historie zatem siê zdarzaj¹, ale czy siê powtarzaj¹? W¹tpiê, choæ inwestorów nieustannie przybywa. W naszej czêœci œwiata te¿. O ile rozkwit sprzed pó³wiecza zwi¹zany by³ z powojennym przyspieszeniem i dlatego te¿ nie móg³ trwaæ zbyt d³ugo, o tyle obecny boom wynika miedzy innymi z przyspieszenia zwi¹zanego z koñcem zimnej wojny. Impulsy st¹d p³yn¹ce te¿ siê wyczerpuj¹. Nie wyczerpuje siê jednak – jak siê okazuje po raz nie pierwszy i nie ostatni – ludzki optymizm i wiara w przysz³oœæ. Ponad 90 procent tych, co wtedy – w latach 1949-61 – rodzi³o siê i co najwy¿ej oszczêdza³o w œwince albo SKO, teraz pozostawia swoje zyski kapita³owe na gie³dzie. Ponad jedna trzecia inwestorów uwa¿a, ¿e „byczy” rynek trwa³ bêdzie przez nastêpny rok lub dwa, a kolejna jedna trzecie, i¿ utrzyma siê on nawet d³u¿ej. No to mo¿e i siê utrzyma. Wiara czyni cuda. Bethesda, 7 stycznia 2000

65. Ucieczka do dolara Skoro w ró¿nych regionach œwiata trwaj¹ kryzysowe procesy, trwaj¹ te¿ eksperymenty co do sposobów ich przezwyciê¿ania. Gdy niespe³na rok temu Brazylia zdewaluowa³a swoj¹ walutê i nastêpnie up³ynni³a jej kurs, inne kraje latynoamerykañskie borykaj¹ce siê z powa¿nymi problemami strukturalnymi musia³y na to zareagowaæ. Odmiennie post¹pi³a 36-milionowa Argentyna, odmiennie 12-milionowy Ekwador. Miêdzynarodowe implikacje ich reakcji s¹ tak¿e odmienne, gdy¿ ró¿na jest skala zwi¹zków tych krajów z gospodark¹ œwiatow¹, w tym ró¿na jest wielkoœæ ich zad³u¿enia. Ponadto dochód narodowy Argentyny jest a¿ szesnasto298

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

krotnie wiêkszy ni¿ w Ekwadorze. Jest on tak¿e – co warto wiedzieæ – ponad dwukrotnie wiêkszy ni¿ w Polsce. Przed niespe³na rokiem Argentyna stoj¹c w obliczu zagro¿enia kryzysem walutowym og³osi³a zamiar dolaryzacji, a wiêc wprowadzenia do obiegu pieni¹dza, którego poda¿¹ nie da siê sterowaæ poprzez jego drukowanie na w³asnym podwórku. Dzia³a³oby to jako swoisty kaftan bezpieczeñstwa broni¹cy gospodarkê przed ekscesami polityki, których w innym wypadku, ze wzglêdu na piêtrz¹ce siê s³aboœci strukturalne i instytucjonalne, nie udaje siê unikn¹æ. Deklaracja zamiaru ucieczki do dolara by³a zatem swoist¹ prób¹ „zaczarowania” rynku, który wtedy raczej oczekiwa³ za³amania siê obowi¹zuj¹cego tam od 1991 roku systemu currency board. Sztywne zwi¹zanie kursu peso z dolarem w relacji 1:1 wytrzyma³o tê próbê i taki kurs utrzymuje siê do tej pory. Daje to po¿¹dany efekt stabilizacji cen, ale – niestety – niewiele wiêcej. W 1999 roku ceny nawet nieco siê obni¿y³y, spadaj¹c o 1,8 procent. Nie udaje siê jednak w ten sposób wyeliminowaæ deficytu bud¿etowego, który wyniós³ prawie 7 miliardów dolarów (albo peso, jak kto woli), czyli 2,5 procent PKB. Narastaj¹ce problemy z finansowaniem du¿ego i coraz trudniejszego do kontrolowania d³ugu publicznego, pog³êbione dodatkowo trwaj¹c¹ od zesz³ego roku recesj¹, sk³oni³y w³aœnie nowego prezydenta – Fernando de la Rua – do zwrócenia siê do parlamentu z wnioskiem o wprowadzenie stanu wyj¹tkowego w gospodarce i przyznanie mu specjalnych uprawnieñ, miêdzy innymi w postaci prawa do redukcji zatrudnienia w sektorze pañstwowym oraz restrukturyzacji d³ugu publicznego. Przedtem uda³o siê mu przeprowadziæ bud¿et zmniejszaj¹cy deficyt w tym roku do 4,5 miliardów dolarów, a to g³ównie poprzez podniesienie podatków. Do dolaryzacji jednak¿e jakby nawet dalej ni¿ rok temu, gdy zadeklarowa³ j¹ by³y prezydent – Carlos Menem. Jakby niepomny tych doœwiadczeñ nowy z kolei prezydent Ekwadoru Jamil Mahuad te¿ w minionych dniach zaskoczy³ œwiat, deklaruj¹c ju¿ nie tylko zamiar dolaryzacji, ale wrêcz inicjuj¹c jej wprowadzenie. Tyle ¿e Ekwador jest w znacznie trudniejszej sytuacji. Po pierwsze, nie wystêpuje tam currency board, od którego – teoretycznie bior¹c – ³atwiej przejœæ do dolaryzacji. Po drugie, deficyt bud¿etowy siêga 7 procent PKB, nic wiêc dziwnego, ¿e nie powiod³y siê próby utrzymania w ry299

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

zach inflacji i wahañ kursu walutowego. Po trzecie, destabilizacja finansowa jest ju¿ daleko posuniêta. Po dewaluacji i up³ynnieniu reala w s¹siedniej Brazylii wkrótce potem podobnie post¹pi³ Ekwador, co poci¹gnê³o za sob¹ inflacjê w wysokoœci 61 procent oraz deprecjacjê pieni¹dza a¿ o 67 procent (w Brazylii inflacja w 1999 roku wynios³a tylko 8,1 procent, a real zdeprecjonowa³ siê o 50 procent). Po czwarte, gospodarka Ekwadoru dotkniêta jest g³êbok¹ recesj¹ i w minionym roku PKB zmniejszy³ siê a¿ o 7,3 procent. Po pi¹te, kraj ten bez ma³a zbankrutowa³, og³aszaj¹c niewyp³acalnoœæ w odniesieniu do obs³ugi d³ugu zagranicznego – pó³ miliarda dolarów w euroobligacjach oraz 6 miliardów w obligacjach typu Brady’ego, czyli restrukturyzuj¹cych ju¿ wczeœniej niesp³acalne zobowi¹zania. Po szóste wreszcie, o ile Argentynie udaje siê utrzymaæ rezerwy walutowe na relatywnie wysokim poziomie przekraczaj¹cym nieco 22 miliardy dolarów, to w Ekwadorze wynosz¹ one jedynie 1,25 miliardów. Krótka przeto historia ekwadorskiego kryzysu jest taka, ¿e i tym razem usi³owano rozwi¹zaæ problemy stabilizacji i wzrostu w oparciu o niesprawdzaj¹c¹ siê wci¹¿ neoliberaln¹ ortodoksjê monetarn¹. W myœl jej za³o¿eñ do wzrostu gospodarczego – a tym samym odzyskania zdolnoœci do sp³aty d³ugu zagranicznego – mia³oby dojœæ g³ównie poprzez stabilizacjê monetarn¹. W tym celu próbowano pokonaæ inflacjê przy pomocy wysokich stóp procentowych maj¹cych ustabilizowaæ kurs walutowy. Zarazem ciêcia wydatków bud¿etowych (wobec braku zdolnoœci zwiêkszania dochodów) mia³y zrównowa¿yæ finanse publiczne. Jeszcze na pocz¹tku ubieg³ego roku prezydent Mahaud g³osi³ z przekonaniem zamiar redukcji ubóstwa – a jest ono w Ekwadorze ogromne – poprzez szybk¹ liberalizacjê gospodarki i zduszenie inflacji. Dzisiaj to ona zwiêksza zakres biedy i dusi jego politykê. St¹d póŸniejsze og³oszenie niewyp³acalnoœci, co by³o tym razem dyskretnie uzgodnione z MFW. Notabene, MFW sugerowa³ podobny postêpek tak¿e Rumunii i Pakistanowi, chc¹c w ten sposób wci¹gn¹æ w wiêkszym stopniu sektor prywatny w ponoszenie kosztów przewalaj¹cych siê po œwiecie kolejnych fal kryzysu finansowego, ale kraje te na to nie posz³y. Problem przeto jest szerszy. Otó¿ nie wykluczaj¹c, ¿e z czasem kolejne kraje – zw³aszcza w Ameryce Œrodkowej i regionie Karaibów – 300

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

bêd¹ sukcesywnie wprowadzaæ na swoim terytorium dolary amerykañskie jako lokaln¹ walutê, dochodzenie do tego wymaga innej sekwencji dzia³añ. W pierwszej kolejnoœci trudno liczyæ na to, ¿e w chorej gospodarce dobrze zadomowiæ siê uda zdrowy pieni¹dz. Ani trwaj¹cy ju¿ prawie ca³¹ dekadê argentyñski eksperyment z „currency board” – a wiêc w pewnym sensie z czêœciow¹ dolaryzacj¹ – ani te¿ ostatnie desperackie posuniêcia w³adz Ekwadoru nie eliminuj¹ koniecznoœci rozwi¹zania wielu problemów strukturalnych, przede wszystkim zaœ zrównowa¿enia finansów publicznych na œcie¿ce trwa³ego wzrostu gospodarczego. Nic dziwnego zatem, ¿e w³adze USA odnosz¹ siê powœci¹gliwie wobec zamiarów dolaryzacji, o których s¹ informowane prawie w tym samym czasie co opinia publiczna. Nie odcinaj¹ siê jednak od takich planów, gdy¿ to mog³oby pogr¹¿yæ zainteresowane kraje w jeszcze wiêkszych trudnoœciach. Teraz mamy dyskretne przyzwolenie na nastêpny eksperyment, bo stare recepty ju¿ nie maj¹ zastosowania, skoro w¹tpi¹ w nie nawet ich niedawni zwolennicy. Ten eksperyment to dolaryzacja. Kluczowe w tym kontekœcie s¹ dwa pytania. Pierwsze dotyczy poziomu rezerw walutowych. Na tym tle perspektywy Ekwadoru, a zw³aszcza dolaryzacji jego systemu monetarnego, rysuj¹ siê marnie. Minister finansów Alfredo Arizaga zapowiedzia³, ¿e 80 procent ze znajduj¹cych siê w obiegu 423 miliardów sucre zostanie wymienionych po kursie 25 tysiêcy za dolara. W obiegu zatem pozostaæ mia³oby oko³o 85 miliardów sucre obok wprowadzonych t¹ drog¹ do cyrkulacji 300 milionów dolarów. Oznacza³oby to faktycznie dwuwalutowoœæ gospodarki, z dominuj¹c¹ jedynie pozycj¹ dolara, nie wspominaj¹c ju¿ nadal szerokiego zakresu gospodarki naturalnej wystêpuj¹cej poœród Indian amazoñskiej d¿ungli i Keczua z wysokich Andów. Równoczeœnie maj¹ byæ skonwertowane depozyty oszczêdnoœciowe w bankach opiewaj¹ce na równowartoœæ 700 milionów dolarów. Drugie kluczowe pytanie dotyczy kondycji sektora bankowego. A ta jest bardzo s³aba, zwa¿ywszy na gruboœæ portfela z³ych d³ugów i nisk¹ kapitalizacjê oraz ograniczon¹ kryzysem p³ynnoœæ finansow¹. Nale¿y zatem przyj¹æ, ¿e depozyty bankowe trudno by³oby utrzymaæ – nie mówi¹c ju¿ o ich zwiêkszeniu, co by³oby nader po¿¹dane – po ich automatycznym przeksiêgowaniu na dolary. To mo¿e okazaæ siê newralgiczne w ca³ym planie i w tym miejscu eksperyment mo¿e siê nie udaæ, gdy¿ ludzie – tak 301

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

przedsiêbiorcy, jak i konsumenci – ufaæ musz¹ nie tylko prezydentom figuruj¹cym na amerykañskich banknotach, ale przede wszystkim tym, którzy rz¹dz¹ w ich w³asnych krajach. Nowy Jork, 15 stycznia 2000

66. Trudno przewidzieæ wczoraj Prawie zewsz¹d s³ychaæ, ¿e ostateczne ukszta³towanie siê stopy inflacji w 1999 roku w Polsce nie by³o zaskoczeniem. Otó¿ jak najbardziej by³o i to bez ma³a dla wszystkich. Te dziwne deklaracje i oœwiadczenia kojarz¹ siê z pewnym siebie komunikowaniem dzisiaj, ¿e przewidzia³o siê w³aœciwie pogodê na wczoraj. To tak jakby zapomniano na chwilê o tym, ¿e prognozy – nie tylko finansowe – formu³uje siê na przysz³oœæ, a nie na przesz³oœæ, choæ i tê, jak wiadomo, trudno przewidzieæ. Wszystkie prognozy inflacji, tak formu³owane przez rz¹d oraz NBP, jak i poprzez rodzime instytucje badawcze oraz analityków zagranicznych banków inwestycyjnych, okaza³y siê nietrafne. Liczy siê bowiem to, co przewidywano na pocz¹tku, a nie w zaawansowanym trakcie procesu, a zw³aszcza ju¿ po zakoñczeniu roku. Tak rz¹d, jak i NBP nie tyle b³êdnie przewidywa³ stopê inflacji, ile nie potrafi³ sprostaæ postawionym przed samym sob¹ zadaniom. Dla tych instytucji inflacja to nie wielkoœæ prognozowana, ale przede wszystkim klarowny cel aktywnej polityki ekonomicznej, do realizacji której maj¹ w swych rêkach wszystkie podstawowe instrumenty. Bank centralny przewidywa³ inflacjê w koñcu 1999 roku rzêdu 6,6 do 7,8 procent, a tymczasem wspó³tworzy³ z rz¹dem politykê, która skaza³a nas na wzrost poziomu cen konsumpcyjnych o 9,8 procent. A to, gdy porównaæ realia do dolnego przedzia³u za³o¿onego celu, oznacza przestrzelenie celu a¿ o po³owê. Jeœli zatem w grudniu i styczniu s³yszymy, ¿e ubieg³oroczna stopa inflacji nie by³a zaskoczeniem, to jest to zdumiewaj¹ce. Co spowodowa³o takie odchylenie? Tylko po czêœci czynniki obiektywne, zw³aszcza silna zwy¿ka cen ropy naftowej i pogorszenie siê terms of trade. Kluczowe jednak znaczenie ma, z jednej strony, nieskuteczna kon302

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

trola poda¿y pieni¹dza (wzrost listopad do listopada a¿ o 23,1 procent) oraz sposób przeprowadzania niektórych reform strukturalnych, z drugiej strony. Zbyt g³êbokie obni¿enie stóp procentowych na pocz¹tku roku i ich zbyt póŸne podniesienie w jego koñcowej fazie zrobi³y swoje, podobnie jak pchniêcie cen w górê przez rosn¹ce koszty importu w œlad za spadaj¹cym gwa³townie kursem walutowym, którego kszta³towanie na czas jakiœ wymknê³o siê spod kontroli w³adz monetarnych. S³aba z kolei koordynacja polityki konkurencji oraz prywatyzacji i liberalizacji powoduje, ¿e g³ównym czynnikiem nasilaj¹cym inflacjê staj¹ siê ponadprzeciêtnie rosn¹ce ceny us³ug. Skoczy³y one a¿ o 12,4 procent, podczas gdy ¿ywnoœæ podro¿a³a ju¿ tylko o 6 procent. Wzrost czynszów o 22,7, cen gazu o 14,4 i elektrycznoœci o 12,9 procent musia³ podnieœæ znacznie ogólny poziom cen. Do tego, tak¿e w tym roku, istotnie dok³adaj¹ siê podwy¿ki cen us³ug finansowych (g³ównie bankowych) oraz telekomunikacyjnych. W tym ostatnim wypadku id¹ one szybko w górê w œlad za prywatyzacj¹ nie poprzedzon¹ dostateczn¹ demonopolizacj¹ tego sektora. Ktoœ mo¿e powiedzieæ, ¿e taka ju¿ jest natura inflacji w warunkach transformacji, ¿e w ka¿dym roku minionej dekady by³a ona wy¿sza ni¿ zak³adano. To prawda, ale jest tu kilka wa¿¹cych ró¿nic. Po pierwsze, rok 1999 jest jedynym w minionej dekadzie, kiedy stopa inflacji wzros³a. Po drugie, skala odchylenia stopnia realizacji celu od jego zak³adanej wielkoœci jest rekordowa. Po trzecie, rozbie¿noœæ miêdzy planem a rzeczywistoœci¹ jest zasadniczo skutkiem b³êdnej polityki, a nie wadliwoœci prognozy. I to jest przyczyna, dla której dzisiaj usi³uje siê mówiæ, ¿e niby prawid³owo przewidziano wczoraj. Obecnie podobn¹ sytuacjê jak w wypadku inflacji mamy w odniesieniu do dochodu narodowego. Ubieg³oroczne zmiany wielkoœci PKB s¹ ju¿ przes¹dzone – tak jak wczorajsza pogoda – tyle, ¿e w odró¿nieniu od tej aury nie wiemy jeszcze dok³adnie, jak siê one u³o¿y³y. A w tym wypadku prognozy podczas minionego roku zachowywa³y siê jak wahad³o – odwrotnie ni¿ w odniesieniu do inflacji, gdzie ka¿dy kolejny miesi¹c przynosi³ gorsze, ale ca³y czas zani¿one szacunki. Pocz¹tkowo panowa³ nieuzasadniony optymizm, nie oparty o rzeteln¹ analizê polityki makroekonomicznej, która prowadzi³a do innych ni¿ zamierzone efektów. St¹d te¿, kiedy by³o oczywiste, ¿e nast¹pi³o g³êbokie za³amanie dynamiki gospodar303

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

czej, sfery rz¹dz¹ce utrzymywa³y, i¿ tempo wzrostu gospodarczego nie obni¿a siê a¿ tak bardzo, jak to siê faktycznie ju¿ dzia³o. Jedynego ministra, który o tym otwarcie mówi³, sk³aniano, aby nie mówi³ albo te¿ mówi³ co innego, choæ niekoniecznie prawdziwego. Nieco póŸniej – w obliczu kumuluj¹cych siê negatywnych faktów w sferze produkcji – górê zacz¹³ braæ pesymizm, choæ dobrze, ¿e nie w pe³ni uleg³y mu krêgi rz¹dowe. Obecnie – po og³oszeniu, ¿e PKB w trzecim kwartale zwiêkszy³ siê o 4,9 procent, a g³ównie na tle informacji o wysokim wzroœcie produkcji przemys³owej w grudniu – pojawia siê powtórnie nadmiar optymizmu. Niektórzy wyprowadzaj¹ z niego ju¿ nawet prognozy 6- do 7-procentowego przyrostu PKB w tym roku. Otó¿ pomijaj¹c ju¿ fakt, ¿e by³oby to w ujêciu d³ugofalowym nie przyspieszenie, a jedynie powrót na œcie¿kê szybkiego tempa wzrostu, któr¹ ju¿ z powodzeniem kroczyliœmy, jest to ma³o realne. Taka zmiana nie jest bowiem funkcj¹ odwrócenia siê jakoby jedynie niekorzystnej koniunktury i wygaœniêcia dzia³ania szoków zewnêtrznych, tak jak zejœcie z niej nie by³o nastêpstwem takich dopustów. Jedno i drugie jest zasadniczo funkcj¹ polityki gospodarczej i to jej b³êdy s¹ grzechem pierworodnym. B³êdy prognozy najczêœciej maj¹ ju¿ charakter wtórny. Problem jest wszak¿e szerszy, gdy¿ myl¹ siê nie tylko rz¹dz¹cy politycy i zaplecze popieraj¹cych ich ekonomistów, którzy zapowiadali wiêksze tempo wzrostu produkcji, a mniejsze cen, podczas gdy dzieje siê niestety odwrotnie. Myl¹ siê te¿ liczni niezale¿ni eksperci i to jest du¿o ciekawsze. Dlaczego tak siê dzieje? Otó¿ prognozy to te¿ towar i obraca siê nim szeroko na globalnym rynku. Nie jest tak, ¿e s¹ one w ka¿dym wypadku formu³owane autonomicznie. Tak organizacje miêdzynarodowe, jak i prywatne instytucje opieraj¹ siê na oficjalnych prognozach i zak³adanych przez w³adze celach polityki gospodarczej. Bior¹ je za punkt wyjœcia (i niekiedy tak¿e za dobr¹ monetê), a potem tylko weryfikuj¹ w zale¿noœci od tego, jakie sami czyni¹ za³o¿enia co do funkcjonuj¹cych mechanizmów oraz uwarunkowañ wewnêtrznych i zewnêtrznych. St¹d te¿ ich prognozy wobec krajów o jako tako ju¿ ustabilizowanej gospodarce – a tak jest przecie¿ w wypadku Polski – niewiele ró¿ni¹ siê od rz¹dowych, przy czym w mniejszym stopniu odchylaj¹ siê od nich prognozy organizacji miêdzynarodowych ni¿ prywatnych banków i niezale¿nych instytutów. I tak na rok 1999 MFW oczekiwa³ wzrostu 304

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

PKB o 4,7 procent, a niektóre banki inwestycyjne nawet poni¿ej 2 procent. Fakt, by³y i takie jak Deutsche Bank, który zak³ada³ nadmiernie optymistycznie wzrost a¿ o 4,5 procent, nikt jednak¿e nie by³ w swych prognozach tak nierealistyczny jak nasz rz¹d. Natomiast stopa inflacji (grudzieñ do grudnia) przewidywana przez 16 najwiêkszych, operuj¹cych na naszym rynku zagranicznych banków inwestycyjnych waha³a siê od 5,8 procent (w wypadku Morgan Stanley Dean Witter) do 7,9 procent (w wypadku Chase Manhattan). Pomijaj¹c te skrajnoœci, oscylowa³a ona w w¹skim pasie od 6 do 7,5 procent, a œrednia wynosi³a 6,8 procent. Traktowaæ to nale¿y jako jeszcze jeden poœredni dowód na to, ¿e inflacja mog³a z pewnoœci¹ byæ przynajmniej o dwa punkty procentowe ni¿sza, nawet jeœli uwzglêdniæ nieprzewidywany wczeœniej skok cen ropy naftowej i implikacje tego dla naszych cen wewnêtrznych. Banki inwestycyjne uwierzy³y, ¿e mo¿na by³o to osi¹gn¹æ skuteczn¹ polityk¹ finansow¹. To nie tyle te banki pomyli³y siê w swoich prognozach, ile rz¹d w swojej polityce. Ale one mog¹ siê nawet siê myliæ, gdy¿ niekoniecznie czyni¹ to na nasz koszt. Waszyngton, 22 stycznia 2000

67. Drzemi¹cy kontynent Czy nadchodzi czas ekonomicznego przebudzenia siê Afryki? Kontynent, który g³ównie w latach szeœædziesi¹tych i siedemdziesi¹tych emancypowa³ siê politycznie przechodz¹c gwa³townie przez proces dekolonizacji, dotychczas nie by³ w stanie w³¹czyæ siê, w korzystny dla siebie sposób, w œwiatowy obieg gospodarczy. Afryka jest wci¹¿ na uboczu i nadal – choæ ju¿ od pokolenia albo dwóch niepodleg³a – stanowi z jednej strony Ÿród³o pozyskiwania wielu surowców dla bogatszej czêœci œwiata, a z drugiej strony rozwijaj¹cy siê rynek zbytu na produkty stamt¹d importowane. Zró¿nicowanie gospodarcze Afryki jest ogromne, ale jeszcze wiêksze kontrasty, jeœli pomin¹æ Afrykê Po³udniow¹, mo¿na znaleŸæ w Ameryce £aciñskiej, a zw³aszcza w Azji. Bieda jednak najwiêksza jest w³aœnie w Afryce. Tam znajduje siê najwiêcej pañstw z dochodem narodowym poni¿ej tysi¹ca dolarów na mieszkañca. O ile takich pañstw jest a¿ 23, 305

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

o tyle tylko jedno, Mauritius (ma³a wyspa po³o¿ona na Oceanie Indyjskim, z ledwie nieco ponad milionem mieszkañców) ma dochód przekraczaj¹cy 10 000 tysiêcy dolarów na mieszkañca. Oczywiœcie, nie dziêki cukrowi, ale turystyce. Na kontynencie natomiast najlepiej maj¹ siê Libijczycy z PKB na mieszkañca rzêdu 6 700 dolarów i Afryka Po³udniowa z dochodem 6 200 dolarów. Jedynie jej bia³a ludnoœæ, podobnie jak w s¹siedniej, przepiêknej Namibii, ¿yje wed³ug standardu dawnych, europejskich kolonizatorów. Z biedy niezwykle trudno siê wyrwaæ. Brakuje kapita³u finansowego, jak i ludzkiego. W wielu pañstwach, przeciêtnie, ¿ycie trwa poni¿ej 50 lat. W Etiopii g³oduje a¿ osiem milionów ludzi, a wielu z g³odu umiera. W najbiedniejszym – i ludnym, bo ponad 50-milionym – kraju kontynentu, w Kongo, ¿yje siê za 400 dolarów rocznie. ¯yje siê zatem krótko, bo œrednio tylko 49 lat. Jeœli do tego dochodzi jeszcze 23-procentowy analfabetyzm, to trudno optymistycznie patrzeæ w przysz³oœæ. Zw³aszcza, ¿e tak ten kraj, jak i w sumie a¿ jedna trzecia Afryki bezpoœrednio lub poœrednio uwik³anych jest w kosztowny i destrukcyjny konflikt zbrojny. Jak zatem liczyæ na wyrwanie siê do przodu, gdy s¹ kraje – jak Burkina Faso – gdzie mniej ni¿ pi¹ta czêœæ ludnoœci potrafi czytaæ? Jak liczyæ na wzrost gospodarczy, gdy ciê¿ar olbrzymiego d³ugu zagranicznego przygniata i tak nader marne bud¿ety? Jak uruchomiæ wzrost w obliczu chronicznego niedostatku kapita³u? S¹ to dramatyczne pytania, na które szuka siê odpowiedzi nie od dziœ. Teraz jednak wydaje siê, ¿e Afryka ma szansê tak¿e wejœæ w fazê emancypacji ekonomicznej i zacz¹æ rozwijaæ siê w przyspieszonym tempie. Aby tak siê jednak sta³o, wiele musi byæ spe³nionych warunków. Nie tylko konflikty militarne trapi¹ ten region, ale tak¿e plaga AIDS i malarii. Jest to tak¿e siedlisko najwiêkszego skorumpowania rz¹dów i ich administracji. W tych dniach w³aœnie w Szwajcarii zamro¿ono 645 milionów dolarów na kontach by³ego dyktatora Nigerii – genera³a Abacha – i jego sitwy. Fortunê wywiezion¹ za granicê przez by³ego dyktatora Konga – genera³a Mobutu – po jego œmierci szacowano na jakieœ siedem-osiem miliardów dolarów. Nie mo¿na by³o wytransferowaæ tyle kapita³u nie tylko bez wiedzy, ale i udzia³u partnerów z krajów rozwiniêtych. 306

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Z takiej perspektywy widaæ, co nale¿y zrobiæ, aby wyrwaæ siê do przodu. Oczywiste jest, ¿e warunkiem niezbywalnym trwa³ego postêpu jest pokój, ale jak¿e wiele pozostaje tu do zrobienia. Ka¿da inicjatywa, zw³aszcza ludzi tej klasy, co Nelson Mandela, jest bardzo cenna. Konieczne jest te¿ okie³znanie panosz¹cej siê korupcji i nepotyzmu, gdy¿ w innym wypadku zarówno œrodki pochodz¹ce z prywatyzacji, jak i kapita³ oraz pomoc finansowa p³yn¹ca z zagranicy nie przek³adaj¹ siê na produktywne inwestycje prorozwojowe. Dopiero w takim kontekœcie sensu nabraæ mog¹ kolejno pojawiaj¹ce siê inicjatywy, zw³aszcza usi³uj¹ce wprzêgn¹æ spo³ecznoœæ miêdzynarodow¹ i kapita³ prywatny do kieratu wyci¹gaj¹cego Afrykê z wiekowego zacofania. Na wybrze¿u Atlantyku, w stolicy Gabonu – Libreville – w³aœnie zakoñczy³ siê szczyt przywódców ponad 20 pañstw Afryki. W spotkaniu tym uczestniczy³o tak¿e kierownictwo MFW, którego rola w Afryce w obecnej fazie roœnie. Bierze siê to m.in. st¹d, ¿e a¿ po³owa tzw. HIPC, a wiêc najbiedniejszych i zarazem zad³u¿onych ponad miarê krajów, to gospodarki Czarnego L¹du. Polityczny prze³om zatem, jaki uda³o siê osi¹gn¹æ w zesz³ym roku w sprawie zasadniczej redukcji tego i tak niesp³acalnego zad³u¿enia, daje teraz szansê, ¿e wiele bardzo biednych pañstw pozyska trochê œrodków na finansowanie swego rozwoju. Notabene, Polska tak¿e w skromnym stopniu w tym s³usznym przedsiêwziêciu uczestniczy, inwestuj¹c w projekt oko³o 12 milionów dolarów. Francja w³aœnie skreœli³a 100 procent rz¹dowego zad³u¿enia HIPC na kwotê siedmiu miliardów franków. Daleko te¿ posunê³a siê ju¿ wczeœniej Wielka Brytania i Niemcy. Pod naciskiem miêdzynarodowych organizacji pozarz¹dowych przesta³y oci¹gaæ siê USA. Jedynie Japonia, wobec której HIPC (tak¿e afrykañskie) maj¹ najwiêksze zobowi¹zania, pozostaje z ty³u. Ale tylko do czasu. Miast d³awiæ siê zatem sp³acaniem rat i odsetek od po¿yczek, które niestety czêsto by³y Ÿle wykorzystywane, teraz bêdzie mo¿na zainwestowaæ w poprawê fatalnej infrastruktury i w kapita³ ludzki, zw³aszcza w oœwiatê. To z kolei mo¿e w œredniookresowej perspektywie przyci¹gn¹æ wiêcej zagranicznego kapita³u prywatnego, przede wszystkim inwestycji bezpoœrednich, bez których przyspieszenia nie uda siê sfinansowaæ wzrostu. Takie przyspieszenie zreszt¹ w niektórych gospodarkach ju¿ ma miejsce. Gdyby nie tak niski poziom startu i gdyby nie du¿y przyrost 307

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

naturalny, to œrednia roczna stopa wzrostu PKB 3,2 procent w latach 1997-99 i oczekiwane na ten rok przyspieszenie a¿ do 5,0 procent oceniane by³oby pozytywnie. Abstrahuj¹c od faktu, ¿e najszybciej obecnie rozwija siê Mozambik – jedno z najbiedniejszych pañstw œwiata – nieŸle tak¿e radz¹ sobie Tunezja i Sudan, a od d³u¿szego ju¿ czasu Ghana i Uganda. To w³aœnie prezydent Ugandy Museveni przekonywa³ mnie, ¿e Afryka siê budzi. Nie tyle ze snu, co z letargu, a w jego obrazowym opisie przeobra¿a siê z brzydkiej poczwarki w piêknego motyla. Oby. A MFW chce tê mutacjê wspieraæ. W tym celu, na szczycie w Gabonie, Michel Camdessus mówi³ z kolei – mo¿e nie a¿ tak poetycko jak afrykañski lider – o g³êbokich zmianach i historycznej deklaracji tam¿e przyjêtej. Nazwa³ j¹ nawet „Bibli¹ MFW i Banku Œwiatowego”, przesadzaj¹c sporo, ale ma ku temu prawo, skoro i tak odchodzi z firmy. Faktem natomiast jest, ¿e przed³o¿y³ pewn¹ now¹ inicjatywê w zakresie kredytowania projektów przez MFW pod nazw¹ „Ograniczanie ubóstwa i wspieranie wzrostu”. Chodzi w niej o to, ¿e kraje korzystaj¹ce z takiej linii finansowania bêd¹ mia³y du¿o wiêcej do powiedzenia w sferze zaprogramowania przedsiêwziêcia. Trzeba mieæ nadziejê, ¿e nic z tego nie pójdzie na wydatki militarne, a i Szwajcarzy te¿ wpierw mniej zobacz¹, a póŸniej mniej szukaæ bêd¹ musieli na kontach. W Afryce te¿ s¹ banki. Waszyngton, 28 stycznia 2000

68. Dane dobre, z³a polityka Trzeba zachowaæ spokój. To jest dobra rada zawsze w trudnej sytuacji, a do takiej doprowadzono polsk¹ gospodarkê. Spokój jest tym bardziej konieczny, jeœli z tej trudnej sytuacji mo¿na znaleŸæ w miarê rozs¹dne wyjœcie. A tak jest, jeœli tylko nie weŸmie góry panika. Wtedy bowiem pope³nia siê jeszcze wiêksze b³êdy. A narobiono ich w ostatnich latach ju¿ dostatecznie wiele. Ktoœ móg³by powiedzieæ, ¿e tak do koñca to nie wiadomo, w jakiej sytuacji naprawdê znajduje siê nasza gospodarka. Opinii jest przecie¿ wiele, tak¿e poœród fachowców. Niektóre s¹ wrêcz krotochwilne, oto 308

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

bowiem jedna z gazet donosi, ¿e „... co tak naprawdê sta³o siê w ostatnich miesi¹cach 1999 roku, ekonomiœci nie s¹ w stanie wyt³umaczyæ”. A to dlatego, ¿e z pytaniem zwrócono siê do takich ekonomistów, którzy albo nie potrafi¹, albo nie chc¹ tego wyjaœniæ, gdy¿ musieliby przy okazji wyjaœniæ tak¿e, dlaczego sami tak bardzo siê pomylili. Ekonomistów jest wielu i teraz akurat najlepsza ku temu pora, aby zwróciæ siê do tych, którzy wczeœniej prawid³owo diagnozowali i prognozowali, a tak¿e postulowali alternatywne dzia³ania w sferze polityki gospodarczej. Dzia³o siê jednak tak, ¿e gdy na przyk³ad minister Kropiwnicki wielokrotnie przestrzega³ (bo dobrze przewidywa³, co siê staæ musi przy kontynuowaniu b³êdnej linii polityki finansowej), to bez ma³a straci³ posadê. W rz¹dzie, no bo jako ekonomista pracê zawsze znajdzie, zw³aszcza ¿e potrafi³ wyjaœniæ to, co innym przychodzi z trudem. Przestrzega³ tak¿e przez ca³y czas profesor Sadowski, znaj¹cy nie tylko teoriê ekonomii, ale i praktykê gospodarcz¹ jak ma³o kto. Ostrzegali niektórzy cz³onkowie Rady Polityki Pieniê¿nej. Robi³o to wielu innych ekonomistów zarówno w kraju, jak i zagranic¹. Nie zwalajmy wiêc na ekonomistów, gdy¿ nader bogate (w pogl¹dy) jest nasze grono. Jedni potrafi¹ wyjaœniæ, inni czasami nie. A co siê sta³o? Otó¿ w koñcu nadszed³ czas, kiedy po kolei og³oszono wszystkie podstawowe wskaŸniki makroekonomiczne opisuj¹ce miniony rok. I wszystkie one po kolei okazuj¹ siê nie tylko gorsze ni¿ we wczeœniejszym okresie, ale tak¿e gorsze ni¿ oficjalne przewidywania, jak¿e czêsto podpierane przez tych ekonomistów, którzy teraz „nie potrafi¹ wyjaœniæ”. Inflacja – 9,8 procent – nie tylko wynios³a du¿o wiêcej ni¿ zak³ada³ bud¿et, ale po raz pierwszy od dziesiêciu lat wzros³a. Deficyt finansów publicznych, jak przyznaje szczerze sam wiceminister tego resortu, podniós³ siê do oko³o 3,5 procent PKB. Bezrobocie siêgnê³o 13 procent, wzrastaj¹c zasadniczo, bo wynosi³o ju¿ „tylko” 9,5. PKB wzrós³ ledwie o oko³o 4 procent, nie tylko du¿o mniej ni¿ w latach poprzednich rz¹dów, ale tak¿e mniej ni¿ w roku 1998. I wreszcie przysz³a ostatnia z oczekiwanych informacji: deficyt obrotów bie¿¹cych bilansu p³atniczego siêgn¹³ a¿ 7,6 procent. To nawet wiêcej ni¿ przewidywa³ minister Kropiwnicki. Sytuacja zatem nadal znacznie siê pogarsza i to na wszystkich kluczowych odcinkach. Przy okazji minister finansów jednak¿e stwierdza, 309

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

¿e na szczycie gospodarczym w Davos o polskiej gospodarce mówi³o siê dobrze. Otó¿ nie do koñca, gdy¿ jedni mówi¹ dobrze, inni Ÿle. To zale¿y. Od czego? Otó¿ warto sobie wyraŸnie odpowiedzieæ na takie pytanie, ma to bowiem daleko id¹ce implikacje. Pomijaj¹c opinie tych, którym brakuje ostroœci spojrzenia wypaczonego przez fakt, ¿e w innych krajach regionu dzieje siê du¿o gorzej ni¿ w Polsce, poœród tak analityków, jak i inwestorów, tak ekspertów, jak i uczonych narasta sceptycyzm i negatywne oceny polskiej gospodarki. To widaæ wyraŸnie i w Davos, i w Waszyngtonie. Czy nie ma wobec tego chwalebnych opinii o tym, co siê u nas dzieje i co polityka robi, aby tak dziaæ siê mog³o? Oczywiœcie ¿e s¹. I prawem ka¿dego ministra czy ekonomisty s³yszeæ to, co mi³e w³asnemu uchu, ale ich obowi¹zkiem jest rzetelnoœæ diagnostyczna i skutecznoœæ polityczna pod k¹tem realizacji interesów w³asnej gospodarki – tak przedsiêbiorstw, jak i gospodarstw domowych, tak inwestorów, jak i konsumentów. Dane ilustruj¹ce ubieg³y rok potwierdzaj¹, ¿e na tym polu jest niedobrze. Dlaczego zatem ktoœ jeszcze nas chwali, zw³aszcza zagranica? Z oczywistych przyczyn. Otó¿ to, co jest dla nas problemem i wyzwaniem, dla kogoœ innego mo¿e byæ powodem do zadowolenia i miar¹ jego sukcesu. Wiêc jak tu nie chwaliæ? Przecie¿ deficyt handlu zagranicznego – najwiêkszy w naszej ponad 1000-letniej historii – siêgaj¹cy w 1999 roku a¿ 14,5 miliardów dolarów oznacza, ¿e inne kraje sprzeda³y o tyle w³aœnie wiêcej dóbr u nas, ni¿ w Polsce zakupi³y. To daje ich firmom zyski, ludziom tam¿e zatrudnienie, rz¹dom tamtych pañstw dochody. Nie chwaliæ? Przecie¿ g³êboki deficyt finansów publicznych finansowany jest tak¿e przyspieszon¹ wyprzeda¿¹ aktywów pañstwowych, a jest oczywiste, ¿e taka prywatyzacja, zbijaj¹c ceny poni¿ej wartoœci, jest korzystna dla zagranicznych inwestorów. Nie chwaliæ? Przecie¿ wymykaj¹cy siê powoli spod kontroli deficyt na rachunku bie¿¹cym jest w rosn¹cej mierze finansowany krótkoterminowym kapita³em spekulacyjnym, który przynosi wysokie zyski. Jak siê szacuje, ju¿ tylko oko³o 56 procent tego deficytu (by³o a¿ 93 w roku 1996, kiedy wynosi³ jedynie oko³o 1 procent PKB) finansowane jest przez bezpoœrednie inwestycje zagraniczne. Wysokie realne stopy procentowe i korzystne lokaty w akcjach s¹ Ÿród³em intratnych dochodów zagranicznych inwesto310

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

rów. Jest to g³ównie rezultat redystrybucji, a nie poprawy efektywnoœci, bo ta siê nie zwiêksza. Przy niskiej dynamice dochodu narodowego i równoczeœnie spadaj¹cej rentownoœci rodzimych przedsiêbiorstw zyski z operacji na warszawskiej gie³dzie (w dolarach licz¹c) wynios³y pomiêdzy Davos’98 a Davos’99 oko³o 28 procent. Nie chwaliæ? Chwaliæ. Wiêc ci, co maj¹ ku temu powody, chwal¹. Coraz mniej wszak¿e, bo to te¿ ekonomiœci, a w dodatku najczêœciej potrafi¹cy wyjaœniæ, co siê dzieje. Otó¿ dzieje siê niedobrze i to ju¿ niepokoi tak¿e tych, co jeszcze chwal¹, gdy¿ zaczynaj¹ siê obawiaæ, ¿e i oni mog¹ ku temu wkrótce straciæ powody. Mo¿e teraz zatem do koñca przebije siê racja, ¿e koncepcja tzw. „sch³adzania” gospodarki by³a du¿ym b³êdem. Przecie¿ by³a podbudowana argumentacj¹, ¿e ma przynieœæ poprawê salda handlu i obrotów bie¿¹cych! A wzrós³ on z 3 w roku 1997 do 4,3 rok póŸniej i teraz a¿ do 7,6 procent. Mia³ tak¿e spaœæ deficyt finansów publicznych, a jego wzrost sk³ania rz¹d do uciekania siê do nieudolnych prób jego ukrywania. Inflacji, która mia³a spaœæ, a wzros³a, nawet nie próbuje siê schowaæ, bo nie ma gdzie i jak. Nie da siê wyregulowaæ zasobów i strumieni wy³¹cznie poprzez dzia³ania po stronie stóp procentowych i nieskuteczne sk¹din¹d próby ograniczania deficytu bud¿etowego. Nie uda siê te¿ z³ych tendencji w bilansie p³atniczym odwróciæ, licz¹c na o¿ywcze skutki deprecjacji z³otego, notabene procesu, który te¿ wymkn¹³ siê spod kontroli. Trzeba zatem siêgn¹æ do innych metod ograniczania dynamiki importu, a nade wszystko stymulowania eksportu, w tym zw³aszcza do instrumentów polityki przemys³owej. Szansa w tym, ¿e rz¹d ma stalowe nerwy i zachowuje spokój. Czasami nawet za d³ugo, bo teraz okazuje siê, ¿e ma sensowny program o¿ywiania eksportu zaktualizowany latem zesz³ego roku. Nie ma tylko zdolnoœci do jego realizacji. I to ju¿ jest dramat. Trzeba zatem rz¹dowi pomóc, aby sytuacja nie wymknê³a siê spod kontroli. Tak jak dane. Problem zatem nie w tym, ¿e to dane – jak krzycz¹ niektóre tytu³y prasowe – s¹ z³e. Dane s¹ dobre, nawet bardzo, bo coraz wyraziœciej pokazuj¹, do czego prowadzi z³a polityka. To widaæ ju¿ go³ym okiem. Chocia¿ ich interpretacja zale¿y od tego, kto i sk¹d patrzy. Bloomington, 4 lutego 2000 311

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

69. Po¿egnanie z Camdessus Zaraz potem jak Polska przyst¹pi³a do Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego, w czerwcu 1986 roku, na jego czele stan¹³ Michel Camdessus. Do MFW weszliœmy ponownie, gdy¿ byliœmy wœród wspó³za³o¿ycieli tej instytucji zaraz po II wojnie œwiatowej. Po kilku jednak latach opuœciliœmy j¹ na d³ugi okres centralnego planowania. Teraz opuœci³ j¹ Camdessus – jej wieloletni dyrektor zarz¹dzaj¹cy. Z tej okazji w nowej czêœci biurowca firmy, w samym centrum Waszyngtonu, odby³o siê po¿egnalne, t³umne przyjêcie. Przemawiano i wznoszono toasty przek¹szaj¹c je ostrygami. Gdy z Camdessusem spotka³em siê po raz pierwszy, w tym miejscu sta³ ma³y koœció³. Wtedy fundusz siê rozbudowywa³, tak¿e w sensie dos³ownym, bo na gwa³t przybywa³o problemów. By³ pomys³, aby koœció³ pozostawiæ i zbudowaæ nad nim ca³¹ strukturê, ale górê wziê³y argumenty, ¿e to nie przystoi, aby œwi¹tynia pieni¹dza wznosi³a siê nad œwi¹tyni¹ bosk¹. Na koszt firmy zatem kamieñ po kamieniu przeniesiono koœció³ na specjalnie wykupion¹ dzia³kê i gdy teraz wieczorami st¹d wychodzê, nie s³ychaæ ju¿ chóralnego œpiewu metodystów. MFW rozbudowywa³ siê wówczas, gdy¿ nagle stanê³o przed nim wiele dodatkowych zadañ. Globalizacja nabiera³a impetu, kryzys zad³u¿eniowy nastrêcza³ kolejnych trudnoœci, a towarzysz¹ca tym procesom liberalizacja rynków finansowych wymaga³a specjalnego zaanga¿owania siê organizacji. Najwiêkszym wyzwaniem jednak by³a posocjalistyczna transformacja. Na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych do MFW – podobnie jak do Banku Œwiatowego, który tak¿e piêknie siê rozbudowa³ – przyst¹pi³y wszystkie kraje posocjalistyczne, w tym piêtnaœcie republik poradzieckich. To stworzy³o now¹ sytuacjê w gospodarce œwiatowej, a tym samym dla MFW. Michel Camdessus by³ jego szefem przez trzynaœcie lat. Dla jednych by³y to lata pechowe, dla innych szczêœliwe, a on sam uwa¿a, ¿e dla niego udane wyj¹tkowo. To w³aœnie kompleks zadañ zwi¹zanych z transformacj¹ systemow¹ w naszej czêœci œwiata by³ spraw¹ zasadnicz¹ jego kadencji. Gdy teraz rozmawiamy, to widzê wyraŸnie, jak ewoluuj¹ jego – i instytucji – pogl¹dy na temat transformacji. Sam mo¿e tego sobie do koñca nie 312

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

uœwiadamia, tak jak wielu z nas nie jest œwiadomych zmiany w³asnego wygl¹du, choæ czas biegnie. W koñcu, gdy patrzeæ w lustro wygl¹da siê codziennie tak samo. Podobnie jak fundusz, który odbija siê w oknach Banku Œwiatowego po drugiej stronie ulicy, a taki sam ju¿ nie jest. Gdy dziœ by³y ju¿ szef potê¿nego MFW przyznaje, ¿e nikt nie przewidywa³ ogromu wyzwañ, jakie przynosi tworzenie gospodarki rynkowej, zw³aszcza w Rosji, to nie jest to do koñca prawd¹. Chodzi o to, ¿e tych, którzy przewidywali, nie s³uchano dostatecznie uwa¿nie. Bêd¹c zaproszonym tutaj dwukrotnie na pocz¹tku dekady – wpierw w 1991 i potem w 1992 roku – czêsto mia³em okazjê spieraæ siê na tematy zwi¹zane z drogami i bezdro¿ami transformacji. Wtedy i nadal uwa¿am, ¿e zbyt wiele by³o tu ortodoksji i cieszyæ siê teraz mo¿na, ¿e pogl¹dy ulegaj¹ zmianom we w³aœciw¹ stronê. Obecnie o instytucjonalnych aspektach funkcjonowania wy³aniaj¹cych siê rynków, o koniecznoœci dba³oœci o zrównowa¿ony spo³ecznie podzia³ dochodów, o nowej, aktywnej roli pañstwa w sterowaniu gospodark¹ mówi¹ tu ju¿ wszyscy, a sam Camdessus jakby najwiêcej. Przyznaje on, ¿e jedynym istotnym b³êdem tych trzynastu jak¿e trudnych lat by³a niedostateczna troska o kszta³towanie w³aœciwego wizerunku MFW w oczach œwiatowej opinii publicznej. Fakt, instytucji tej przypisuje siê wiêcej grzechów niepope³nionych ni¿ autentycznych. Ale tych drugich przecie¿ te¿ nie brakuje. Camdessus ¿egna siê wszak¿e z firm¹ w przekonaniu, ¿e w istniej¹cych warunkach zrobiono wszystko, co by³o mo¿liwe. Sadzê jednak, ¿e mo¿na i trzeba by³o zrobiæ jeszcze wiêcej i lepiej. W jednym wszak¿e zgadzam siê z nim w pe³ni, choæ trochê inaczej ujmujemy to zagadnienie. Otó¿ by³y dyrektor zarz¹dzaj¹cy – swoisty „minister finansów œwiata” – twierdzi, ¿e MFW zosta³ pozostawiony sam sobie w obliczu historycznego wyzwania, jaki przynios³a posocjalistyczna transformacja, a zw³aszcza wspó³dzia³anie w tworzeniu zupe³nie od podstaw gospodarki rynkowej na terenie by³ego Zwi¹zku Radzieckiego. Ja natomiast zawsze podkreœlam, ¿e to mo¿ni tego œwiata (zw³aszcza grupa G-7) w zbyt du¿ej mierze pos³uguj¹ siê funduszem. W konsekwencji za wiele zale¿y od MFW. Tak by³o kiedyœ w naszym wypadku, tak jest obecnie w wypadku Rosji. Tak by³o w odniesieniu do niedawnego kryzysu w Azji Po³udniowo-Wschodniej, który okaza³ siê dla organizacji chyba jeszcze wiêkszym zaskoczeniem 313

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

ni¿ upadek Zwi¹zku Radzieckiego, tak jest w wypadku problemu niesp³acalnego zad³u¿enia najubo¿szych pañstw œwiata. Polska dziêki determinacji i m¹drej polityce sobie poradzi³a, choæ trudne mieliœmy chwile. By³o te¿ i tak, ¿e wejœcie na prywatne rynki kapita³owe by³o uzale¿nione od uprzednich uzgodnieñ i realizacji porozumieñ z MFW, bardziej nawet ni¿ od rzeczywistego stanu naszej gospodarki. Rosja wskutek braku tej¿e determinacji i z³ej polityki rady sobie nie daje. I jeœli ktoœ zrzuca przynajmniej czêœæ winy za te niepowodzenia na fundusz to nie bez przyczyny. MFW za wiele na siebie bierze, zgadzaj¹c siê te¿ na podejmowanie narzuconych, choæ niewykonalnych ze wzglêdu na profil organizacji zadañ. Jest to zreszt¹ szerszy problem oddzia³ywania na tê organizacjê z zewn¹trz, zw³aszcza przez czo³owych udzia³owców z grupy G-7. Moje osobiste, tak oficjalne, jak i prywatne kontakty z Michelem Camdessusem przez wszystkie te lata by³y dobre i owocne. Z pewnoœci¹ by³ on sojusznikiem linii „Strategii dla Polski” i popiera³ nasze zmagania o przebudowê gospodarki i korzystn¹ integracjê ze œwiatem. Nadal to czyni. Tak¿e i z tego powodu, ¿e zarówno MFW, jak i jemu bardzo zale¿y na naszym sukcesie, gdy¿ przyznaj¹ siê do jego wspó³autorstwa. W jakiejœ mierze na pewno s³usznie. Fundusz pomóg³ nam wiele. To trzeba doceniæ. Ale nawet przy uroczystych okazjach o b³êdach te¿ trzeba pamiêtaæ, choæ nie wznosi siê za nie toastów. Podczas naszej ubieg³otygodniowej, d³ugiej rozmowy przyzna³, ¿e prowadzenie tej firmy to jak jazda za kierownic¹ ferrari. Ciekawe, ¿e kiedyœ ucieka³em siê do takiego samego porównania, gdy prowadzi³em polsk¹ gospodarkê. Camdessus doda³ przy tym, ¿e prezesura banku centralnego – a przyszed³ tutaj w 1987 wprost ze stanowiska szefa Banku Francji – to nudne, ³atwe i ma³o wyzywaj¹ce zajêcie, podobnie jak kierowanie du¿¹, ciê¿ko za³adowan¹ ciê¿arówk¹. Có¿, problem w tym, ¿e ferrari inaczej jeŸdzi siê we Francji, inaczej w Polsce, a jeszcze inaczej w Rosji i w USA. Za to na pewno jeŸdzi siê szybko, a kierowcê wci¹¿ ponosi, ¿e nie mo¿e w pe³ni wykorzystaæ mocy maszyny. Rzecz jednak w tym, ¿e z innych powodów w ró¿nych czêœciach tego œwiata. A zmieni³ siê on przez te minione trzynaœcie lat du¿o bardziej ni¿ pogodny wci¹¿ Michel Camdessus. Waszyngton, 12 lutego 2000 314

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

70. Przedwioœnie ludów? Ten rok jest szczególny nie tylko dlatego, ¿e zmieniaj¹ siê wieki i milenia, ale przede wszystkim dlatego, i¿ jakoœciowo zmienia siê sytuacja. Najbli¿sze lata przynios¹ wielkie przekszta³cenia w gospodarce œwiatowej i bêd¹ to zmiany zaiste rewolucyjne. Z jednej strony dopiero teraz impetu nabiera czwarta wielka rewolucja przemys³owa, wskutek której oblicze przemys³u i sposób produkcji zmieni siê podczas najbli¿szych dziesiêciu lat bardziej ni¿ sta³o siê to w trakcie minionych lat piêædziesiêciu. Z drugiej strony powoli, ale wyraŸnie narasta stan przedrewolucyjny w odniesieniu do sytuacji spo³eczno-politycznej. Inaczej jednak siê ona j¹trzy pod powierzchni¹ naszego œwiatowego ¿ycia, inaczej ni¿ onegdaj kumuluj¹ siê podskórne napiêcia, inne s¹ mechanizmy ich powolnego, ale nieuniknionego przebijania siê do powszechnej œwiadomoœci. Wszystko to dlatego, ¿e nieodwracalnie wkroczyliœmy w erê globalizacji. A wraz z ni¹ – równie¿ zupe³nie nowych wyzwañ i problemów. Nie nale¿y ich lekcewa¿yæ, a niestety tak siê dzieje. Kwestionowanie legitymacji rosn¹cych w si³ê miêdzynarodowych organizacji pozarz¹dowych domagaj¹cych siê nowego porz¹dku ekonomicznego poprzez pos³ugiwanie siê naiwn¹ argumentacj¹, ¿e nie pochodz¹ one z demokratycznych wyborów, jest wielkim politycznym b³êdem. Czêsto to w³aœnie rz¹dy pochodz¹ce z takich wyborów, a tak¿e ich niektóre organizacje miêdzynarodowe, posiadaj¹ce tak¿e swoje samodzielne interesy, uciekaj¹ siê do swoistej „demokratury” narzucaj¹cej wiêkszoœci œwiatowej spo³ecznoœci ³ad, którego ona nie chce. Seria nabieraj¹cych rumieñców demonstracji organizowanych od Ameryki poprzez Europê do Azji to nie przypadek, ani te¿ nie ekscesy niezrównowa¿onych ludzi, ale wyraz nierozwi¹zanych, bo i nierozwi¹zywalnych w ramach istniej¹cych uk³adów i polityk sprzecznoœci. Gdy œledzi siê doniesienia i komentarze na temat zajœæ towarzysz¹cych nieudanemu szczytowi WTO w Seattle, potem Œwiatowemu Forum Gospodarczemu w Davos, ostatnio 10. zgromadzeniu ministerialnemu ONZ-towskiej Konferencji ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) w Bangkoku (a wkrótce podobnie bêdzie podczas nadchodz¹cej w kwietniu wiosennej sesji MFW 315

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

i Banku Œwiatowego w Waszyngtonie), to – zw³aszcza bêd¹c Polakiem – ma siê swoiste déjà vu. To ju¿ gdzieœ kiedyœ by³o. Ju¿ gdzieœ kiedyœ s³uchaliœmy o chuliganach i warcho³ach, o niezrozumieniu niczego z m¹drej i dobroczynnej polityki rz¹dz¹cych, o naruszaniu porz¹dku spo³ecznego oraz szkodzeniu instytucjom oficjalnym, które nie tylko dobrze chc¹, ale jeszcze lepiej, oczywiœcie, czyni¹. Niestety, jest to du¿o bardziej z³o¿ony problem, tyle ¿e tym razem ju¿ na skalê œwiatow¹. Mo¿e Bangkok to jeszcze nie œwiatowy Gdañsk, ale Seattle to ju¿ na pewno globalny Radom… Globalizacja bezsprzecznie jest wyrazem ekonomicznego postêpu. Wiêcej, jest ona tak¿e logiczn¹ konsekwencj¹ postêpu technologicznego, ekonomicznego i spo³ecznego. W d³ugim okresie si³y wyzwolone przez dyskredytacjê realnego socjalizmu, postêp technologii i dynamikê liberalizowanego handlu s¹ nie do powstrzymania. I jeœli w Bangkoku rzecznik miêdzynarodowych organizacji pozarz¹dowych – Alejandro Bendana – zarzuca by³emu szefowi MFW, ¿e jest on jakoby „…winien zbrodniom przeciwko ludzkoœci”, to jest to taki globalny leperyzm. Ale jeœli ten drugi twierdzi, ¿e g³ówn¹ lini¹ przewodni¹ dzia³añ MFW jest walka z bied¹, to brzmi to jak prowokacja. Racjê ma natomiast Sekretarz Generalny ONZ, Kofi Annan, oskar¿aj¹cy kraje najbogatsze o z³e przygotowanie i nieumiejêtne poprowadzenie szczytu WTO, a zw³aszcza o niedostateczne wspomaganie, a niekiedy wrêcz hamowanie rozwoju krajów zacofanych. Racjê ma te¿ dyrektor generalny Miêdzynarodowej Organizacji Pracy (ILO), Juan Somavia, akcentuj¹c, ¿e globalizacja obok swych licznych dobrodziejstw w sposób oczywisty niszczy w wielu regionach œwiata tradycyjne miejsca pracy (np. u nas w górnictwie czy rolnictwie, gdzie indziej w przemyœle w³ókienniczym), nie absorbuj¹c wyzwolonych przy tym nadwy¿ek si³y roboczej w przemys³ach najwy¿szych technik, te bowiem rozwijaj¹ siê gdzie indziej. Nie da siê roz³adowaæ kumuluj¹cego siê w ten sposób potencja³u rewolucyjnego bez prze³omu w dostêpie krajów biedniejszych do tego wspania³ego, nowego œwiata, czyli do globalnego rynku. To wymaga drastycznego ograniczenia lub wrêcz zniesienia barier celnych i pozataryfowych, co uruchomi ko³o zamachowe wzrostu stymulowanego przez eksport. Droga zatem prowadzi nie poprzez ograniczanie liberalnego han316

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

dlu i rozwój protekcjonizmu, jak chcieliby niektórzy protestuj¹cy przeciwko posuwaj¹cej siê szybko do przodu globalizacji, ale przez asymetryczn¹ liberalizacjê dostêpu do rynków z wiêkszymi, komparatywnymi korzyœciami dla krajów d¹¿¹cych do emancypacji. Nie uda siê zneutralizowaæ narastaj¹cych pretensji i wyeliminowaæ towarzysz¹cej im z³oœci bez korzystnego dostêpu do kapita³u, bez czego nie mo¿na wyrwaæ siê do przodu i ograniczaæ narastaj¹cej wci¹¿ nierównoœci. Œlimacz¹cy siê proces odd³u¿enia, HIPC musi byæ fundamentalnie przyspieszony, o czym mówi nawet prezes Banku Œwiatowego James Wolfensohn, choæ on mówi, a biurokracja i partykularne opory w ³onie grupy G-7 oraz sprzeczne interesy ró¿nych lobby robi¹ swoje. Ten d³ug musi byæ po prostu pilnie umorzony, co jest warunkiem pozyskania nowego kapita³u, zw³aszcza prywatnego. Globalizacja nie mo¿e polegaæ na d³awieniu siê jednych pod ciê¿arem niesp³acalnego d³ugu udzielanego im przez mo¿nych tego œwiata, czêsto na cele nieprodukcyjne, w tym zbrojenia, podczas gdy oni sami ekscytuj¹ siê gospodark¹ kasyna, przerzucaj¹c z szybkoœci¹ œwiat³a olbrzymie kapita³y przynosz¹ce krociowe zyski – tak¿e z krajów, które nie rozwijaj¹ siê dostatecznie szybko ze wzglêdu na g³ód kapita³owy powodowany nadmiernymi transferami. ¯enuj¹ce jest, ¿e pomimo czerpania tak znakomitych profitów z dotychczasowej fazy globalizacji kraje najbogatsze w istocie ograniczaj¹ swoje wsparcie dla rozwoju ubo¿szych gospodarek i ich korzystnej integracji z uk³adem œwiatowym. To dowodzi skali narastaj¹cej i niesprawiedliwej redystrybucji. W latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych oficjalna pomoc pañstw OECD dla rozwoju w œwiecie systematycznie spada³a i teraz siêga ledwie oko³o 0,25 procent ich rosn¹cego znacznie – tak¿e dziêki globalizacji – dochodu narodowego. Jedynie kraje skandynawskie i Holandia ³o¿¹ na wspieranie rozwoju krajów biednych ponad 0,7 procent swego PKB (najwiêcej Dania, bo prawie 1 procent), czyli zgodnie z oficjalnie deklarowanymi celami. Ale to jest ma³o, bo ma³e to kraje. USA daje marne 0,22 procent, z czego wiêkszoœæ to g³ównie militarna pomoc dla Egiptu i Izraela, co z rozwojem niewiele ma wspólnego. Podobnie Wielka Brytania przeznacza na ten cel tylko 0,27 procent. Ca³a pomoc w skali œwiata siêga jedynie 53 miliardów dolarów rocznie, a gdyby utrzymaæ j¹ na wzglêdnym pozio317

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

mie z poprzednich dekad, to ju¿ by³oby o jakieœ 20 miliardów wiêcej. Gdyby zaœ USA transferowa³y relatywnie tyle co Dania, to globalny efekt by³by a¿ o 60 miliardów dolarów wiêkszy. To nie ulica (choæ w ni¹ zawsze i wszêdzie trzeba roztropnie siê ws³uchiwaæ), lecz g³ówny ekonomista UNCTAD, Yilmaz Akyuz, mówi, ¿e MFW i BŒ – najbardziej wa¿¹ce organizacje œwiatowe, bo posiadaj¹ce pieni¹dze, a wiêc mog¹ce szybciej pomagaæ, ale i narzucaæ okreœlon¹ politykê – s¹ zdominowane przez narody bogate, zw³aszcza USA. Przy okazji dalekich wci¹¿ do konstruktywnego zwieñczenia dyskusji na temat nowego porz¹dku instytucjonalnego gospodarki œwiatowej, chroni¹ one ich interesy i dlatego s¹ oporne w braniu pod uwagê interesów krajów rozwijaj¹cych siê. Nie nale¿y mieæ z³udzeñ – dotyczy to równie¿ krajów posocjalistycznej transformacji. W historii to w³aœnie chciwoœæ i g³upota prowokowa³y do rewolucji. Co ciekawe, katalizowa³y je reformy, które co œwiatlejsi próbowali przeprowadziæ, aby by³o lepiej, ale zarazem po to, by do stanu rewolucyjnego nie dosz³o. Jeœli chciwoœæ i g³upota trwa³y, a reform nie starcza³o, to w koñcu jednak wybucha³y rewolucje. Teraz te¿ narasta stan przedrewolucyjny i jeœli nie dokona siê daleko posuniêtego przewartoœciowania priorytetów, jeœli nie zajd¹ g³êbokie zmiany w funkcjonowaniu instytucji obs³uguj¹cych globaln¹ gospodarkê, to k³opoty bêd¹ doprawdy na wielk¹, bo œwiatow¹ skalê. Ten rok to tylko takie nowe przedwioœnie ludów. Waszyngton, 19 lutego 2000

71. Nie têdy wiedzie droga To jeszcze nie œlepy zau³ek, ale ju¿ krêta uliczka, która prowadzi nie wiadomo dok¹d. Seria b³êdów polityki finansowej na tle braku klarownej strategii rozwoju polskiej gospodarki daje siê we znaki coraz wyraŸniej. Odczuwaj¹ to nie tylko producenci i konsumenci, ale tak¿e decydenci. Minister finansów krytykuje bank centralny, a ten odpowiada zarzutami kierowanymi na druga stronê ulicy. Ktoœ móg³by powiedzieæ, ¿e znamy to ju¿ z niedawnych lat, kiedy to nasza gospodarka mia³a siê znakomicie lepiej, ale jest pomiêdzy tamtymi dyskusjami a obecnymi sporami zasadni318

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

cza ró¿nica. Wtedy nie tylko produkcja ros³a, a inflacja spada³a, ale nade wszystko, co siê szybko okaza³o, racjê mia³ minister finansów, a nie NBP. Teraz zaœ obie strony siê myl¹ i st¹d te¿ nie za bardzo wiedz¹, co czyniæ. Obecna polityka fiskalna oparta jest w istocie na takich samych przes³ankach jak polityka pieniê¿na, tzn. na przekonaniu, ¿e drogi pieni¹dz bezwarunkowo prowadziæ musi do ograniczenia inflacji, a to z kolei do poprawy sytuacji na wszystkich innych polach. I to jest oczywista nieprawda. Problem w tym, ¿e mimo nieustannie dostarczanych przez rzeczywiste procesy rynkowe dowodów na to, ¿e obie strony wyznaj¹ce tê doktrynê siê myl¹, ¿adna nie jest w stanie dokonaæ jej gruntownej rewizji. Nic dziwnego, ¿e tym bardziej nie potrafi¹ skoordynowaæ instrumentów polityki fiskalnej i monetarnej tak, aby s³u¿y³o to stabilizacji i szybkiemu wzrostowi produkcji. Rzeczy zaczynaj¹ wymykaæ siê spod kontroli po obu stronach Œwiêtokrzyskiej. Podrêcznikowe formu³ki faktycznie g³osz¹, ¿e wy¿sze stopy procentowe zmniejszaj¹ popyt na pieni¹dz oraz moderuj¹ presjê inflacyjn¹. Zachêcaj¹ one te¿, generalnie bior¹c, do oszczêdzania, a zniechêcaj¹ do zaci¹gania kredytów. Bardzo ciekawe jednak, dlaczego tak siê nie dzieje u nas, skoro NBP ponownie podnosi stopy, tym razem zaskakuj¹c nawet tych, dla których jest to dobra wieœæ. Podwy¿ka oprocentowania w listopadzie mia³a zaowocowaæ obni¿eniem inflacji oraz popraw¹ niebezpiecznie ju¿ wysokiego deficytu rachunku obrotów bie¿¹cych. Dzieje siê zaœ odwrotnie: inflacja przyspiesza, a deficyt nadal narasta i w styczniu znowu by³ wiêkszy ni¿ tego oczekiwa³y w³adze monetarne i fiskalne. Móg³by ktoœ powiedzieæ, ¿e w³aœnie dlatego, i¿ za ma³o podniesiono stopy procentowe i nale¿a³o je wyœrubowaæ jeszcze wiêcej. Taki pogl¹d te¿ nie jest bez sensu, gdyby tylko przyj¹æ, ¿e sens mia³aby polityka, której jedynym celem by³oby zduszenie inflacji i zmniejszenie deficytu obrotów bie¿¹cych, bez wzglêdu na negatywne implikacje dla produkcji, zatrudnienia, inwestycji, konsumpcji. Tak¹ receptê, choæ w innych okolicznoœciach, usi³owano z powszechnie znanymi z³ymi skutkami zaaplikowaæ na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych. Dziœ jednak na podobne szkodliwe eksperymenty nie by³oby ju¿ przyzwolenia politycznego. Szokowe podniesienie stóp procentowych nie wchodzi w rachubê – i s³usznie – a miarkowane na procent czy dwa jest nieskuteczne, gdy¿ podmioty gospodarcze na takie zmiany s¹ ma³o wra¿liwe. 319

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Takie zmiany podnosz¹ ogólne koszty funkcjonowania gospodarki (przez to zmniejszaj¹c konkurencyjnoœæ rodzimych firm) oraz koszty funkcjonowania ca³ego pañstwa. Pieni¹dz staje siê dro¿szy, dro¿sze zatem staj¹ siê produkty wytwarzane poprzez obracanie nim i w górê id¹ koszty obs³ugi d³ugu publicznego, co jest szczególnie niedogodne dla rz¹du i ministra finansów. Jednak¿e skoro jest on doktrynalnym zwolennikiem polityki uprawianej przez bank centralny, to w niezwykle niezrêcznej staje sytuacji, gdy musi j¹ krytykowaæ, sam obiektywnie odczuwaj¹c jej dotkliwoœæ. Dylemat jest wszak¿e bardzo powa¿ny i na tym etapie trudny ju¿ do bezkonfliktowego rozstrzygniêcia. Powsta³ on trochê „na ¿yczenie”, gdy¿ jeszcze dwa lata temu nie byliœmy skazani ani na ponowne przyspieszenie inflacji, ani te¿ na wymykaj¹c¹ siê spod kontroli zewnêtrzn¹ nierównowagê finansow¹. W latach 1994-97 ju¿ sz³o dobrze, a dopiero póŸniejsza polityka „sch³adzania” narobi³a szkód, które teraz siê piêtrz¹. W pewnym sensie NBP te¿ jest ofiar¹ tej polityki, gdy¿ – zw³aszcza w krótkim okresie, a przecie¿ w takim operuje – stoi wy³¹cznie wobec alternatywy: zmieniæ czy nie aktualne stopy procentowe? A argumentów, aby zmieniæ (tych podrêcznikowych tak¿e) ma mnóstwo. Roœnie inflacja, wiêc niech rosn¹ te¿ i stopy procentowe. Ale inflacja roœnie przede wszystkim dlatego, ¿e jest inspirowana polityk¹ rz¹du, a nie tylko wzglêdnym nadmiarem pieni¹dza kreowanym przez rzekomo zbyt miêkk¹ politykê pieniê¿n¹. Ponadto to nie ceny ¿ywnoœci, które wzros³y w poprzednim miesi¹cu „tylko” o 7,6 procent (w porównaniu ze styczniem 1999), ale g³ównie zwy¿ka cen us³ug a¿ o 11,7 procent – prowokowana m.in. decyzjami finansowymi rz¹du oraz prywatyzacj¹ w warunkach monopolistycznych – pcha wskaŸnik inflacji. W styczniu ceny posz³y w górê o 10 procent nie dlatego, ¿e przyœpieszy³a poda¿ pieni¹dza, gdy¿ ten wskaŸnik akurat spad³. I to istotnie, bo z 19,7 procent w grudniu do 15,6 w styczniu (w ujêciu punktowym rok do roku). Nie wykluczone, ¿e by³ to w jakiejœ mierze skutek listopadowej zwy¿ki stop procentowych, która sk¹din¹d powinna zapaœæ wczeœniej i inaczej byæ roz³o¿ona w czasie. Wiedzieæ trzeba, ¿e inflacji p³yn¹cej z dro¿yzny us³ug nie zwalcza siê manipuluj¹c stopami procentowymi. Monopoliœci z pewnoœci¹ z narzutem wlicz¹ sobie rosn¹ce koszty finansowe w ceny. 320

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Dylemat jest inny. Rzecz nie w tym, ¿e podnosz¹c stopy procentowe sk³oni siê ludzi, aby mniej konsumowali, a wiêcej oszczêdzali i wtedy popyt nie bêdzie ci¹gn¹³ cen w górê. Tak by by³o, gdyby inflacja ju¿ by³a bardzo niska. Tak by by³o, gdyby nie spada³o zaufanie do rz¹du. Tak by by³o, gdyby silnie nie dzia³a³y kosztowe mechanizmy inflacji. Tak by by³o, gdyby szybko nie dro¿a³y importowane noœniki energii. Tak by by³o – i to jest nader wa¿ne – gdyby podwy¿ki stóp procentowych nie poci¹ga³y za sob¹ aprecjacji z³otego i, konsekwentnie, dro¿szego importu. G³ówny dylemat polityki polega na tym, ¿e od rz¹du nie ma co oczekiwaæ znacz¹cego zmniejszenia de facto 3,5-procentowego deficytu bud¿etowego i w ten sposób zredukowania zagregowanego popytu. Od NBP natomiast nie nale¿y oczekiwaæ, ¿e chaotycznymi podwy¿kami oprocentowania zmniejszy popyt i w rezultacie ograniczy inflacjê oraz poprzez zmniejszenie importu tak¿e deficyt rachunku bie¿¹cego. Niestety, podwy¿szone stopy i wzmocniony czasowo z³oty zniechêcaj¹ do ekspansji eksportu, a têdy przecie¿ prowadzi w³aœciwa droga. S³abn¹cy eksport z kolei zwiêksza, a nie zmniejsza deficyt obrotów bie¿¹cych i dlatego pod polityk¹ ostatnich ponad dwu lat skoczy³ on a¿ do blisko 8 procent PKB. S¹ wszak¿e i beneficjanci takiej polityki. Pomimo ¿e inflacja nad Dunajem jest dok³adnie taka sama jak nad Wis³¹ (w styczniu odpowiednio 10,0 i 10,1 procent), to krótkoterminowe stopy procentowe jeszcze przed ich ostatnimi zmianami by³y u nas a¿ o prawie 600 punktów bazowych wy¿sze ni¿ na Wêgrzech (odpowiednio 17,67 i 11,86). Ciekawe, ¿e mimo to Wêgry tydzieñ wczeœniej obni¿y³y o pó³ punktu procentowego wszystkie trzy stopy procentowe. Gubernator banku centralnego, sprzyja w ten sposób podatnikom, bo redukuje koszty obs³ugi ich przecie¿ d³ugu publicznego, poniewa¿ ni¿sze s¹ wówczas równie¿ dochody kapita³u spekulacyjnego, który wygrywa znakomicie na swoj¹ korzyœæ zró¿nicowanie stóp procentowych w naszej czêœci Europy. O ile polityka polskich w³adz finansowych daje krótkoterminowym inwestorom zagranicznym a¿ oko³o 800 punktów bazowych wiêcej ni¿ uzyskuj¹ oni na przyk³ad na obligacjach niemieckich, to Wêgrzy sprowadzili tê ró¿nicê poni¿ej 400 punktów, a Czesi ju¿ tylko do oko³o 240. U nas przecie¿ te¿ by³o ju¿ du¿o mniej ni¿ teraz. Obecne 430 punktów bazowych ró¿nicy miedzy Polsk¹ a Wêgrami oraz a¿ 560 miêdzy Polsk¹ a Czechami 321

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

powoduje dodatkowy nap³yw kapita³u krótkoterminowego, a to oddzia³uje przecie¿ pro- a nie antyinflacyjnie! Inwestorzy jednak s¹ zadowoleni i chwal¹, bo z punktu widzenia ich interesów jest ku temu dobra przyczyna. Rzecz w tym, ¿e ich dochody s¹ wydatkami naszych podatników. Ko³o siê zamyka. Nie jest to bynajmniej zaklêty kr¹g, jeœli tylko potrafi siê wyrwaæ z doktrynerstwa, a nade wszystko jeœli ma siê w³aœciw¹ strategiê harmonijnego i szybkiego rozwoju. Czas by³by wracaæ do tej, która kilka lat temu zaczê³a nam ju¿ dawaæ zupe³nie dobre efekty. Bethesda, 26 lutego 2000

72. Eksperymenty i ekonomia Przez wieki ca³e ludzie pili zsiad³e mleko, bo potrafili je robiæ, choæ nie mieli pojêcia, dlaczego kwaœnieje. To nauka wyjaœni³a dopiero po latach. PóŸniejsze przewroty, a nawet rewolucje naukowe polega³y na tym, ¿e wpierw coœ zosta³o rozpoznane od strony teoretycznej, a dopiero potem wdro¿one w praktyce. Teraz nie jest ju¿ tak, jak kiedyœ, gdy to nawet przypadek móg³ zrz¹dziæ o wielkim odkryciu. Na tym tle ekonomia zawsze by³a nauk¹ szczególn¹, gdy¿ w zasadzie nigdy nie by³a nauk¹ eksperymentaln¹. My ekonomiœci – w odró¿nieniu od fizyków i chemików, inaczej ni¿ botanicy czy medycy – nie mieliœmy swoich laboratoriów. No, mo¿e nie zupe³nie do koñca, gdy¿ niekiedy polityka gospodarcza dostarcza³a teoretykom znakomitego pola obserwacji, ale jednak¿e nie mogli oni dowolnie sobie pofolgowaæ i aplikowaæ kolejnych formu³ek oraz testowaæ ich na ¿ywym organizmie gospodarki i spo³eczeñstwa. Ograniczenia tutaj s¹ oczywiste. Refleksja ta nasuwa siê ponownie, gdy wspominam onegdajsze spotkanie z Robertem A. Mundellem, laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 1999 roku. Po raz pierwszy spotkaliœmy siê podczas konferencji naukowej na temat polityki kursu walutowego, zorganizowanej dok³adnie 10 lat temu w Berlinie. Mur jeszcze sta³, ale przechodziæ ju¿ mo¿na by³o swobodnie, bo rozpoczyna³y siê wielkie ustrojowe przemiany i dlatego te¿ niejako z marszu dopisano do tytu³u konferencji gospodarki transformowane. 322

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Otó¿ wtedy, po wyst¹pieniu autora referuj¹cego doœwiadczenia Argentyny w latach osiemdziesi¹tych w u¿ywaniu kursu walutowego do walki z inflacj¹, Mundell zabra³ g³os i bardzo podziêkowa³ Argentynie za wielki wk³ad do studiów nad teori¹ kursów i umo¿liwienie nam – badaczom i uczonym – przetestowanie tak wielu ciekawych koncepcji teoretycznych. Wymyœlano i próbowano, a jak nie dzia³a³o, to weryfikowano i sprawdzano raz jeszcze. Istny poligon doœwiadczalny, nie tylko zreszt¹ w tym piêknym kraju, bo inne gospodarki latynoskie te¿ s³u¿y³y za próbówki, choæ wcale nie zdawa³y sobie z tego sprawy. Tak jak króliki. Powiedzia³em wówczas, w maju 1990 roku, ¿e jest moj¹ nadziej¹, i¿ po kolejnych 10 latach nikt nie bêdzie mia³ powodów, aby powiedzieæ coœ podobnego o naszych rozpêdzaj¹cych siê zmaganiach transformacyjnych i dziêkowaæ Polsce za wielki wk³ad do eksperymentowania dla potrzeb rozwoju teorii naukowych w odniesieniu do polityki stabilizacyjnej w warunkach transformacji systemowej. Jak¿e¿ siê myli³em. Naeksperymentowano siê co niemiara, poczynaj¹c od zastosowania tzw. kotwicy nominalnej, poprzez klasyczne dewaluacje, póŸniej systematyczne punktowe a¿ do krocz¹cej – o zak³adanej apriorycznie skali wobec koszyka walut w ramach kilkakrotnie poszerzanego pasma wahañ, a koñcz¹c na uwalnianiu kursu, w przeddzieñ czego w³aœnie siê znajdujemy. Inne kraje posocjalistyczne wnios³y te¿ swój wk³ad do tych eksperymentów. Trwaj¹ one nadal: od kursu p³ynnego po currency board, od kursu sztywnego do stosowania kursów równoleg³ych. Jest wiêc co badaæ, o czym pisaæ, co uogólniaæ. Nie tylko odnoœnie kursu, bo laboratoriów stworzyliœmy kilka, a najwiêkszy wk³ad wnieœliœmy do tworzenia w oparciu o ca³e serie eksperymentów teorii prywatyzacji. To daje nam bezsprzecznie prym na œwiecie. Profesor Mundell zosta³ uznany za godnego laurów Nobla, jednak zanim sobie z kursami walutowymi poeksperymentowaliœmy, tworz¹c jeszcze w latach szeœædziesi¹tych nowoczesn¹ makroekonomiê w warunkach otwarcia na zewn¹trz. Jego s³ynne ujêcie, nazwane póŸniej modelem Mundella – Fleminga, gdy¿ ten drugi autor tak¿e formu³owa³ niezale¿nie podobne wnioski, ³¹czy miêdzynarodowe przep³ywy kapita³owe z wewnêtrznymi mechanizmami kszta³towania relacji popytu i poda¿y. PóŸniej powsta³a praca o optymalnych obszarach walutowych i wystarczy³o jeszcze 323

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

tylko 30 lat, choæ inni ca³y czas eksperymentowali, zamiast wyci¹gaæ wnioski z ju¿ stworzonej teorii, aby uznaæ, ¿e s¹ to odkrycia zas³uguj¹ce na najwiêksze wyró¿nienie naukowe. Móg³by ktoœ wszak¿e powiedzieæ: przecie¿ eksperymenty trwaj¹ nadal. Powsta³ nowy obszar walutowy euro, za którego niejako ojca chrzestnego uwa¿a siê w³aœnie obecnego noblistê, dzia³a znaczny obszar walutowy w Afryce opieraj¹cy siê o sztywne powi¹zanie z frankiem francuskim, randy po³udniowoafrykañskie obs³uguj¹ Namibiê i s¹ równoleg³¹ walut¹ w kilku innych krajach najbli¿szych okolic, mówi siê o „dolaryzacji”, a wiêc wprowadzaniu do obiegu pieni¹dza amerykañskiego poza granicami USA, pojawiaj¹ siê te¿ inne plany i tylko patrzeæ, jak odrodzi siê w nowych warunkach koncepcja wspólnego rubla w niektórych krajach WNP. Ró¿nica wszak¿e polega na tym, ¿e Mundell wpierw udowodni³ teoretycznie, ¿e wspólne obszary walutowe – oczywiœcie, przy spe³nieniu okreœlonych warunków – s¹ korzystne dla podnoszenia konkurencyjnoœci regionów, a wiêc dla ich stabilizacji finansowej i relatywnie szybszego tempa wzrostu. Nas te¿ to dotyczy, bo nasze miejsce z czasem to w³aœnie optymalny, miejmy nadziejê, obszar walutowy euro. Twórca jego teoretycznych podstaw, z którym w³aœnie lecimy do Warszawy, jest zdecydowanym zwolennikiem do³¹czenia Polski i innych krajów integruj¹cych siê z Uni¹ Europejsk¹ do systemu wspólnej waluty. Dok³adnie tak, jak nakreœli³em to z gór¹ trzy lata temu w rz¹dowym programie „Euro-2006”. Warto do niego ponownie siêgn¹æ przy okazji wizyty noblisty, gdy¿ zachowuje w pe³ni swoj¹ aktualnoœæ. Polska mo¿e byæ w euro, a euro w Polsce ju¿ od roku 2006, choæ wiele trzeba jeszcze zrobiæ, niekoniecznie ryzykuj¹c zbytecznymi ju¿ eksperymentami, bo swoje wiemy. Teoria nam daje ju¿ dobre wskazówki, a oparte o ni¹ programy s¹ do wykonania pod warunkiem dobrej koordynacji polityki fiskalnej i monetarnej. Mam to szczêœcie, ¿e po dziesiêciu latach wychodzi kolejna wa¿na ksi¹¿ka, do której te¿ napisa³em rozdzia³, tyle ¿e tym razem ju¿ obok laureata Nobla. Bob Mundell bowiem od wielu lat uczestniczy w znakomitych konferencjach organizowanych przez Narodowy Bank Chorwacji oraz Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy w Dubrowniku. Tam mury s¹ tak solidne, ¿e chocia¿ ju¿ od wieków niepotrzebne, to jednak stoj¹. Bo s¹ piêkne. A co do konferencji i ksi¹¿ki (pt. „Transition. The First Decade”, 324

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

która w jej wyniku uka¿e siê nak³adem Kluwer Academic Publishers), to sam Mundell konkluduje w swoim rozdziale, ¿e „... uwaga musi byæ zwrócona na pozytywne funkcjonowanie rz¹du. Niezbywaln¹ rol¹ rz¹du jest utrzymywanie spo³ecznego porz¹dku oraz dostarczanie dóbr publicznych. Wzrost kapita³u ludzkiego jest to¿samy z rozwojem. Oœwiata – jak mosty – zwiêksza produkcjê”. A przecie¿ tego nie za³atwia siê kursem i na tych polach lepiej, aby rz¹dy nie eksperymentowa³y, nawet jeœli da³y by uczonym wiele materia³ów, na kolejn¹ jeszcze jeszcze konferencjê. Profesor Mundell nigdy wczeœniej nie by³ w Polsce, wiêc z radoœci¹ skorzysta³ z zaproszenia rektora Wy¿szej Szko³y Zarz¹dzania i Przedsiêbiorczoœci – profesora Andrzeja K. KoŸmiñskiego. Jego wyk³ady w WSPiZ i krakowskiej AE oraz spotkania ze studentami, ekonomistami i politykami, w tym z prezydentem Aleksandrem Kwaœniewskim, na pewno bêd¹ ciekawe. Transformacja bowiem, nawet w kraju tak zaawansowanym jak Polska, to wci¹¿ bardzo ciekawe laboratorium. Mo¿e ju¿ lepiej bez niepotrzebnych eksperymentów, ale poobserwowaæ co siê dzieje zawsze warto. Waszyngton – Warszawa, 4 marca 2000

73. Architekci i dekoratorzy Tocz¹ca siê od d³u¿szego czasu dyskusja wokó³ œwiatowego ³adu finansowego jakby siê o¿ywi³a. S³ychaæ, ¿e konieczna jest tzw. nowa architektura miêdzynarodowych stosunków finansowych, a to dlatego, ¿e ta ukszta³towana przed laty w ramach systemu Bretton Woods jest ju¿ nieadekwatna. Potrzebne s¹ g³êbokie zmiany i inny sposób zorganizowania tych stosunków. I tu w zasadzie koñczy siê zgodnoœæ pogl¹dów uczestników debat, gdy¿ ró¿ne ich grupy zgo³a odmiennie podchodz¹ do zagadnienia. W dyskusjê uwik³anych jest wiele œrodowisk i partnerów, ale naj¿ywiej toczy siê ona w USA. Bierze siê to nie tyle z niezadowolenia ze sposobu funkcjonowania miêdzynarodowego systemu finansowego, bo akurat w USA dominuje zadowolenie, ile z fali krytyki organizacji Bretton Woods, a zw³aszcza Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego. Chocia¿ nie jest prawd¹, ¿e jedyne co tutaj ostatnio zreformowano, to sto³ówka 325

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

(przy okazji sta³a siê gorsza i dro¿sza), to faktem jest, i¿ sam fundusz daje ku tej krytyce wiele powodów. P³ynie ona z innych krajów, ze œrodowisk naukowych, a ostatnio z wiêksz¹ moc¹ ze strony amerykañskiego kongresu oraz republikañskiej opozycji wobec administracji prezydenta Clintona. Ten wewn¹trzamerykañski nurt jest nie tylko skutkiem tocz¹cej siê kampanii wyborczej, ale przede wszystkim konsekwencj¹ faktu, ¿e tak MFW, jak i Bank Œwiatowy w zbyt du¿ej mierze podporz¹dkowane s¹ wp³ywom amerykañskim. Najmniej krytycznych uwag dociera z sektora prywatnego. Jest to zrozumia³e, gdy¿ w sytuacjach kryzysowych to w³aœnie ten sektor interwencje MFW najbardziej chroni¹ przed ponoszeniem konsekwencji. Teraz podejmowane s¹ próby innego rozdania ról, ale wci¹¿ nie ma jasnej linii przewodniej, a sam sektor finansowy bynajmniej nie usi³uje wysuwaæ siê przed orkiestrê. Ale liczne raporty, m.in. og³aszane przez s¹siaduj¹cy z MFW Instytut Finansów Miêdzynarodowych (IIF), formu³uj¹ tak¿e coraz wiêcej krytycznych uwag. Pomimo ¿e ich trosk¹ jest co innego ni¿ w wypadku krajów znajduj¹cych siê w tarapatach finansowych, to narzekañ nie brakuje. Na co innego jednak¿e narzekaj¹ ministrowie finansów, na co innego bankierzy; na co innego biedni, a na co innego bogaci; na co innego zad³u¿eni klienci w Afryce, na co innego fundusze hedgingowe na Wall Street. O co zatem chodzi, gdy mowa o „nowej architekturze œwiatowego systemu finansowego”? A to zale¿y od tego, kto mówi. Jedni, jak chocia¿by profesor Robert A. Mundell, uwa¿aj¹, ¿e chodziæ tu powinno o radykaln¹ zmianê ca³ego systemu walutowego i oparcie go o sztywne powi¹zanie trzech g³ównych walut œwiata – dolara, euro i jena. Zgadzam siê z tym. Wówczas w takim obszarze walutowym, obejmuj¹cym kilkadziesi¹t krajów na ca³ym œwiecie, wytwarza³oby siê 70-80 procent œwiatowej produkcji, eliminuj¹c przy okazji du¿e i kosztowne wahania kursów, które w co najwy¿ej dziesi¹tej czêœci wynikaj¹ ze zmian fundamentów makroekonomicznych, a w dziewiêciu dziesi¹tych s¹ nastêpstwem spekulacji na rynkach walutowych i pieniê¿nych. To nie sprzyja d³ugofalowemu rozwojowi gospodarki œwiatowej, ale z pewnoœci¹ s³u¿y instytucjom poœrednictwa finansowego. Dlaczego zatem one mia³yby chcieæ zmiany systemu? Inni z kolei mówi¹c o „nowej architekturze”, w istocie nie zabiegaj¹ o nic wiêcej jak o zmianê dekoracji. Fakt, nowe klomby przed MFW i BŒ 326

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

te¿ s¹. Przy takim podejœciu dyskusje sprowadzaj¹ siê wy³¹cznie do poszukiwania innego ustawienia roli miêdzynarodowych organizacji finansowych oraz przestrojenia instrumentów, którymi one graj¹. Do tego ogranicza³y siê wszelkie dotychczasowe reformy MFW i BŒ inspirowane od wewn¹trz, do tego te¿, niestety, ogranicza siê g³oœny w ostatnich dniach raport specjalnej komisji amerykañskiego kongresu kierowanej przez profesora Allana H. Meltzera. Tu zreszt¹ widaæ, ¿e Amerykanie, zw³aszcza kongres, uwa¿aj¹ instytucje Bretton Woods poniek¹d za swoje, gdy¿ nawet nie pomyœlano o tym, aby od razu powo³aæ kompetentny zespó³ miêdzynarodowy. Wtedy rekomendacje opar³yby siê na bogatszym pod³o¿u, uwzglêdniaj¹cym interesy innych grup krajów i typów gospodarek oraz mia³yby wiêksz¹ noœnoœæ polityczn¹. Zanim zd¹¿y³y odezwaæ siê kraje biedne i pañstwa borykaj¹ce siê z problemami dostosowañ strukturalnych, dyskusje ju¿ posz³y w niew³aœciwym kierunku. Na p³aszczyŸnie politycznej wyraŸnie widaæ partyjne podzia³y dominuj¹ce na amerykañskiej scenie. Na p³aszczyŸnie technokratycznej zaœ na zarzuty i postulaty kongresowej komisji MFW odpowiedzia³ natychmiast w sposób klasyczny: co nowego, to nies³uszne, a co s³uszne, to nie nowe. I w du¿ej mierze ma racjê, choæ w niczym nas to nie posuwa do przodu, a tylko potwierdza, ¿e nie chodzi tu o nic wiêcej jak o trwanie w starym systemie, ale ze zmienion¹ dekoracj¹. To tapetê siê zmienia, a nie architekturê. Odpowiadaj¹c na raport MFW eksponuje cztery g³ówne w¹tki, a potem rozprawia siê z reszt¹ zarzutów, kwestionuj¹c równie¿ ocenê, ¿e jest g³ównie instrumentem grupy G-7 i ulega jej naciskom politycznym. Po pierwsze, co do postulatu, aby by³ po¿yczkodawc¹ ostatniej instancji, podkreœla, ¿e nie jest to nic nowego, gdy¿ ju¿ pe³ni tê funkcjê, natomiast nie mo¿e siê do niej ograniczyæ. Przy okazji nadal dystansuje siê od potrzeby kontroli przep³ywów kapita³u, choæ nie ma tu racji. Po drugie, zdecydowanie odrzuca postulat zaniechania kredytowania krajów biednych w ramach programów ograniczania ubóstwa i wspierania wzrostu (PRGF). Instrument ten ma znaczenie dla stabilizacji makroekonomicznej, a bez tego nie ma przes³anek do szybkiego wzrostu, a to jest jedyne panaceum na biedê. 327

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Po trzecie, w pe³ni siê zgadza, ¿e powinien gromadziæ i udostêpniaæ dane na temat sytuacji finansowej swoich cz³onków. Fakt, ¿e w ostatnich latach pod naciskami œwiatowej opinii publicznej sporo siê tutaj zmieni³o na lepsze. Po czwarte, ca³kowicie siê nie zgadza, aby pañstwa wysoko rozwiniête z OECD pozosta³y poza polem jego aktywnoœci argumentuj¹c, ¿e z jednej strony uniemo¿liwi³oby to obserwacjê procesów, które maj¹ istotny wp³yw na ca³¹ gospodarkê œwiatow¹, a z drugiej pozbawi³oby dobrych rad kraje, które – choæ rozwiniête – wci¹¿ ich potrzebuj¹, np. ostatnio Szwecja i Kanada. Zarówno fundusz, jak i bank zdecydowanie odrzucaj¹ postulat zaniechania kredytowania krajów najbiedniejszych, co mia³oby byæ zast¹pione dotacjami na konkretne programy rozwojowe oraz pañstw o œrednich dochodach, s³usznie podkreœlaj¹c, ¿e wypchnê³oby to ze sfery ich dzia³ania m.in. gospodarki transformowane. A niejedna z nich jeszcze bêdzie musia³a skorzystaæ tak z pomocy technicznej, jak i z zaanga¿owania finansowego tych organizacji. Dobrze, ¿e wszyscy zgadzaj¹ siê – przynajmniej werbalnie – i¿ nale¿y ca³kowicie umorzyæ d³ugi krajom najbiedniejszym. Choæ wa¿na to dyskusja, to nie nale¿y siê po niej zbyt wiele spodziewaæ, poniewa¿ odwraca ona uwagê od trzeszcz¹cych fundamentów, a koncentruje na fasadzie. Nowa architektura systemu finansowego to zdecydowanie wiêcej ni¿ nag³oœnione w raporcie kwestie. To zmiana systemu walutowego, inne potraktowanie interesów krajów ubo¿szych, faktyczne wci¹gniecie sektora prywatnego do pe³niejszej odpowiedzialnoœci za napiêcia finansowe, a tak¿e „odamerykanizowanie” organizacji Bretton Woods i odbiurokratyzowanie wszystkich miêdzynarodowych instytucji finansowych. Do tego daleka jeszcze droga i wejœcie na ni¹ wymusz¹ dopiero powa¿niejsze ni¿ ostatnimi laty perturbacje w miêdzynarodowym systemie finansowym b¹dŸ te¿ kryzys gospodarki amerykañskiej. Wci¹¿ nie ma dostatecznie silnego nacisku z zewn¹trz na gruntown¹ przebudowê systemu. Przecie¿ on jeszcze dzia³a. Przecie¿ on jest nadal dla najsilniejszych korzystny. Przecie¿ œwiatowa gospodarka siê rozwija. Dlatego te¿ s³yszeæ bêdziemy o nowej architekturze, ale tak naprawdê to zobaczymy tylko nowe dekoracje. A w dodatku i tak nie jest jasne, kto, co, gdzie i komu ma powiesiæ. A przede wszystkim – za ile. Waszyngton, 11 marca 2000 328

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

74. Czekolada a sprawa polska Nawet przy okazji procesów o wielkim znaczeniu i daleko id¹cych implikacjach dla rozwoju gospodarczego mamy niekiedy do czynienia z wydarzeniami, które wci¹¿ nas zdumiewaj¹, jednych przy tym bawi¹c, a innych irytuj¹c. Oto bowiem w przeddzieñ wa¿nego spotkania na szczycie w Lizbonie Unia Europejska, do której ambitnie i my zmierzamy, dokona³a czegoœ znacz¹cego – zdefiniowa³a co to jest czekolada. Niby ka¿de dziecko to wie, ale politykom, biurokracji i ekspertom UE wypracowanie tej definicji zajê³o ponad 20 lat. Mimo to warto jednak do Unii dojœæ, bo nie od czekolady jej przysz³oœæ zale¿y, choæ ten krotochwilny przypadek pokazuje, jak wiele banalnych wydawa³oby siê kwestii wymaga prawid³owego uregulowania prawnego i wypracowania politycznego kompromisu pomiêdzy sprzecznymi interesami, w które integracja jest uwik³ana. Na deser po koñcowym obiedzie w Lizbonie podawaæ bêdê zatem czekoladki „Made in Europe”, ale przedtem szczyt zajmie siê bardzo powa¿nymi zagadnieniami. Nie bêdzie to jednak s³abn¹ca pozycja euro wobec dolara. To jest domen¹ niezale¿nego Europejskiego Banku Centralnego. Nie jest to te¿ przedmiotem wiêkszej troski rz¹dów Eurolandu i Brukseli, gdy¿ niski kurs podnosi konkurencyjnoœæ eksportu. Wiosenny szczyt UE koncentrowaæ sw¹ uwagê bêdzie tym razem na kwestiach mikroekonomicznych. Nas musi interesowaæ to szczególnie, powinniœmy bowiem dzia³aæ z wyobraŸni¹ oraz wybiegaæ w wielu rozwi¹zaniach instytucjonalnych i polityce gospodarczej w przód, gdy¿ bêdziemy wstêpowaæ do innej Unii Europejskiej. Kiedy bêdziemy wstêpowaæ? To wa¿ne pytanie bêdzie pojawia³o siê coraz czêœciej a¿ do chwili, gdy bêdzie znana na nie jednoznaczna odpowiedŸ. Kiedyœ mówiliœmy o roku 2000, ale ten jakoœ nadzwyczaj szybko ju¿ nasta³. Nie tylko my, ale równie¿ goszcz¹cy onegdaj z oficjaln¹ wizyt¹ w Polsce prezydent Francji Jaques Chirac, kokietuj¹c nas przy tym mi³ym dla ucha okreœleniem „wschodnioeuropejska siostra”. Mówi³ tak te¿ by³y kanclerz Niemiec Helmut Kohl. Tym bardziej tak mówiæ musieli do czasu i polscy politycy. Gdy podczas Œwiatowego Forum Gospodarczego w Davos w 1997 roku stwierdzi³em, ¿e najwczeœniej329

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

szym terminem – a i to ambitnym – jest rok 2002, niektórzy polemiœci mieli pretensjê, ¿e... opóŸniam termin integracji z Uni¹. Wtedy jednak uwa¿a³em, a i dzisiaj te¿ tak s¹dzê, ¿e choæ by³ to cel bardzo ambitny, to zarazem realistyczny. O tym, ¿e odsun¹³ siê w czasie, zdecydowa³a polityka, a dok³adniej jej u³omnoœci. Rok wejœcia do Unii Europejskiej nie ma jednak¿e wiêkszego znaczenia. Wa¿ne natomiast jest to, w jaki sposób tam dotrzemy. Chodzi o to, aby tak sam proces dochodzenia do cz³onkostwa – a wiêc przeprowadzanie niezbêdnych reform strukturalnych i zmian instytucjonalnych, z jednej strony, oraz przebudowa realnej sfery gospodarki, z drugiej – jak i pocz¹tkowy okres funkcjonowania w ramach wspólnoty charakteryzowa³y siê mo¿liwie jak najwiêkszymi dla nas korzyœciami, przy mo¿liwie jak najmniejszych kosztach. Ta prosta zasada prakseologii musi mieæ zastosowanie i w tym wypadku. Jeœli zatem maksymalizacja korzyœci przy minimalizacji kosztów wymaga przyspieszania dzia³añ dostosowawczych, to nale¿y to robiæ. Jeœli jednak racjonalniejsze z punktu widzenia takiego swoistego rachunku ekonomicznego jest kroczenie w wolniejszym tempie, to tak nale¿y czyniæ. To nie wyœcigi, gdzie decyduje tempo, tylko proces i gra ekonomiczna, gdzie licz¹ siê interesy. Jeœli w sumie, w ujêciu d³ugofalowym da to lepsze efekty, to nie dramatyzowa³bym, gdy Polska zostanie cz³onkiem Unii Europejskiej na przyk³ad dopiero w roku 2005, tak jak i nie nale¿y rozpaczaæ z tego powodu, ¿e jeszcze tam nie jesteœmy. Przynajmniej o definicjê czekolady nie musieliœmy siê sprzeczaæ. Natomiast twardo trzeba negocjowaæ warunki naszego udzia³u pod k¹tem troski o saldo korzyœci integracji i kosztów dostosowawczych. Problem ten jest jednak¿e du¿o bardziej z³o¿ony. Niezale¿nie bowiem od negocjacji szybciej postêpowaæ powinny po¿¹dane zmiany strukturalne, a to przecie¿ zale¿y od naszej polityki gospodarczej. Nie mo¿na przeto mieæ pretensji do Romano Prodiego – przewodnicz¹cego Unii Europejskiej – gdy s³usznie zwraca nam uwagê, ¿e do³¹czenie do procesu wci¹¿ pog³êbiaj¹cej siê integracji europejskiej to nie jakiœ kontrakt handlowy, który da siê wynegocjowaæ pod presj¹ polityczn¹, ale trwa³y i w istocie nieodwracalny zwi¹zek. Partnerzy musz¹ nie tylko wzajemnie siê rozumieæ i szanowaæ, ale i do siebie pasowaæ, bo inaczej s¹ k³opoty. 330

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Prodi ma zatem racjê, gdy podkreœla, ¿e musimy wykonaæ po naszej stronie to wszystko, co uczyni nasz¹ gospodarkê dostatecznie kompatybiln¹ z Uni¹. My zaœ ze swej strony te¿ domagamy siê okreœlonych zmian instytucjonalnych i politycznych niezbêdnych pod k¹tem potrzeb poszerzania UE na wschód. Przede wszystkim jednak poprawiaæ musimy kondycjê naszej gospodarki – jej systemu, jej instytucji, jej sfery realnej. Z tak¹ w³aœnie intencj¹, reformuj¹c swego czasu strukturê organizacyjn¹ rz¹du, stworzyliœmy Komitet Integracji Europejskiej. Mia³ on koordynowaæ narodow¹ politykê integracyjn¹, bo to nie jest zadanie dla któregokolwiek z ministerstw, a ju¿ na pewno nie dla MSZ-tu, gdy¿ nie o zabiegi dyplomatyczne tu chodzi, ale o ca³okszta³t strategii rozwojowej. Nie mówi nam siê tego wprost, bo nie jest to formalne kryterium przyjêcia, ale nieco wiêksza obecnie powœci¹gliwoœæ UE i jej przywódców wobec Polski bierze siê tak¿e ze znacznego zwolnienia tempa wzrostu. Fatalna koncepcja „sch³adzania” i tutaj daje swoje zgni³e owoce, gdy¿ nasza gospodarka z PKB na mieszkañca w wysokoœci oko³o czterech tysiêcy dolarów musi rozwijaæ siê w tempie wyraŸnie szybszym ni¿ kraje Unii. W innym wypadku doprawdy bylibyœmy dla niej obci¹¿eniem, a nie szans¹, a tak w³aœnie trzeba to strategicznie postrzegaæ. Sch³adzaj¹c, sprowadzano tempo wzrostu z siedmiu do czterech procent, podczas gdy UE zwiêksza je do ponad trzech. Odbywaj¹cy siê w tym tygodniu portugalski szczyt szerzej zajmie siê g³ównie rynkiem pracy. Reforma systemu emerytalnego, aktywne formy ograniczania bezrobocia, wspieranie przez pañstwo przekwalifikowania si³y roboczej pod k¹tem potrzeb tzw. nowej gospodarki tworzonej na bazie czwartej rewolucji przemys³owej, ograniczanie szerokoœci marginesu spo³ecznego i stopnia nieuczestnictwa w zorganizowanym procesie spo³eczno-gospodarczym. To s¹ podstawowe wyzwania, które podejmuje w tej fazie ewolucji Unia Europejska. U nas zaœ polityka gospodarcza doprowadzi³a do ponownego, skokowego wzrostu bezrobocia a¿ o ponad cztery punkty procentowe. Tak wiêc w pewnym sensie jesteœmy obecnie dalej od cz³onkostwa w Unii Europejskiej, ni¿ ju¿ byliœmy kilka lat temu. Straconego czasu odrobiæ siê nie uda, tym bardziej wiêc trzeba jak najlepiej wykorzystaæ ten, który wci¹¿ przed nami. Aby korzystnie wejœæ do Unii Europejskiej najlepiej 331

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

mieæ szybko rozwijaj¹c¹ siê gospodarkê. Kroczenie œcie¿k¹ wzrostu 6-7 procent rocznie to kwestia polskiej racji stanu. Wtedy mniej wa¿na wydaje siê definicja czekolady, a i powodów do krytycznych uwag pod naszym adresem bêdzie du¿o mniej. Szczecin, 17 marca 2000

75. Powrót na polskie drogi Krête s¹ drogi, po których tocz¹ siê losy polskiej transformacji. W szerokim œwiecie wci¹¿ uznawani jesteœmy za lidera ustrojowych przemian i kraj sukcesu w tym trudnym procesie. Tu zaœ, w naszym piêknym kraju, ju¿ tylko rz¹dowi ekonomiœci i ich propagandowe zaplecze usi³uje podtrzymywaæ pogl¹d, ¿e sprawy maj¹ siê dobrze. Argumentów wszak¿e przekonuj¹cych do s³usznoœci tej tezy jest jednak coraz mniej. Coœ siê zmieni³o. Zagranic¹ faktycznie Polska ma nadal dobre notowania, choæ ju¿ nie tak znakomite jak kilka lat temu. Oceny te formu³owane s¹ przy tym wed³ug ró¿nych kryteriów. W naszej czêœci œwiata, tj. w innych krajach przechodz¹cych transformacjê, pozytywne opinie wynikaj¹ z bardzo prostego faktu: tam jest jeszcze gorzej. Gorzej w odniesieniu do salda kosztów i korzyœci, jakie przynios³y dotychczasowe zmiany, prawd¹ bowiem jest, ¿e w Polsce postêp w sferze realnej jest relatywnie najwiêkszy, a w sferze instytucjonalnej nie mniejszy ni¿ poœród innych pañstw najbardziej zaawansowanych w budowie gospodarki rynkowej. W krajach wysoko rozwiniêtych – a w œlad za tym tak¿e w innych regionach œwiata, które swe opinie opieraj¹ o to, co tam siê twierdzi, bez g³êbszych w³asnych przemyœleñ – przedmiotem ocen jest inne pole obserwacji ni¿ to, które wywo³uje narastaj¹c¹ krytykê u nas. Prawd¹ jest, ¿e wysoko rozwiniête pañstwa traktuj¹ nas przedmiotowo, jak zreszt¹ i wiêkszoœæ tzw. wy³aniaj¹cych siê rynków. Ich punkt widzenia jest œciœle zwi¹zany z panuj¹c¹ tam hierarchi¹ wartoœci, a nade wszystko z ich interesami. Z jednej strony zatem my „wy³aniamy siê” przede wszystkim po to, aby one mog³y robiæ na tym dobre interesy. Z drugiej strony mamy do czynienia z niezwykle siln¹ tendencj¹ do upraszczania i pos³ugiwania 332

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

siê stereotypami, które sugeruj¹ jakoby imponuj¹cy postêp u nas w wyniku liberalizacji i prywatyzacji, bez ogl¹dania siê na mizern¹ wci¹¿ poprawê efektywnoœci i konkurencyjnoœci, i lekcewa¿eniem wrêcz rozlicznych, negatywnych implikacji natury spo³ecznej. Polacy natomiast, jeœli wierzyæ wynikom badania opinii publicznej, w zdecydowanej wiêkszoœci twierdz¹, ¿e sprawy kraju id¹ w z³¹ stronê. Tak uwa¿a ponad 70 procent spo³eczeñstwa, co wydaje siê szokuj¹ce, gdy skonfrontowaæ ten pesymizm z optymizmem zagranicznych obserwatorów. W istocie jednak taka rozbie¿noœæ opinii nie powinna zaskakiwaæ, poniewa¿ oceny formu³owane tu i tam nie s¹ odpowiedziami na te same pytania, chocia¿by mog³y one nawet brzmieæ tak samo. Sprawa jest powa¿na, gdy¿ na tym tle widaæ, ¿e z ca³¹ moc¹ powróci³o pytanie o sens transformacji, roz³o¿enie jej kosztów i korzyœci, a nade wszystko dalsze losy przemian. Wynika to z kilku przes³anek. Po pierwsze, coraz wyraŸniej daj¹ o sobie znaæ fatalne skutki „sch³odzenia” gospodarki. Ta koncepcja polityki gospodarczej skompromitowa³a siê zupe³nie, gdy¿ zak³adane koszty w postaci spowolnienia tempa wzrostu i powiêkszenia bezrobocia zosta³y znacznie przekroczone, natomiast zapowiadane rezultaty nie tylko nie zosta³y osi¹gniête, ale na ka¿dym newralgicznym odcinku nast¹pi³o istotne pogorszenie sytuacji: inflacja uleg³a nasileniu, deficyt systemu finansów publicznych siê pog³êbi³, deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych wzrós³ skokowo i przy okazji pogorszy³a siê zdecydowanie struktura jego finansowania. Po drugie, zaniedbania wobec wspierania przez pañstwo formowania siê rodzimego kapita³u, przy równoczesnym de facto u³atwianiu przez politykê finansow¹ penetracji naszej gospodarki przez inwestorów zagranicznych, w tym na coraz wiêksz¹ skalê przez krótkoterminowy kapita³ spekulacyjny, prowokuj¹ narastanie frustracji w krêgach rodzimych przedsiêbiorców. Czuj¹ siê oni zagro¿eni i niepewni przysz³oœci, czêsto nie widz¹c dostatecznych szans na stawianie czo³a nawa³nicy obcej konkurencji, m.in. w wyniku wzrostu finansowych kosztów swej dzia³alnoœci. Po trzecie, rzeczywiste powody komplikowania siê sytuacji, czyli u³omnoœci polityki gospodarczej popychaj¹ rz¹d do prób obarczania odpowiedzialnoœci¹ za pogarszaj¹cy siê stan rzeczy procesu integracji z Uni¹ Europejsk¹. Nagminne wrêcz w ostatnim czasie zabiegi usi³uj¹333

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

ce wyjaœniaæ piêtrz¹ce siê trudnoœci i dotkliwoœci kroczeniem do UE wywo³uj¹ narastaj¹c¹ w spo³eczeñstwie niechêæ do tego procesu. W istocie zaœ postêpuj¹ca integracja ju¿ daje nam daleko wiêcej korzyœci, ni¿ poci¹ga za sob¹ kosztów. Po czwarte, narastaj¹ fobie przeciwko globalizacji. Niew³aœciwe interpretowanie tego procesu, bêd¹cego przecie¿ wyrazem wielkiego postêpu cywilizacyjnego, zagra¿a naszym interesom. Globalizacja przynosi wiêcej szans ni¿ zagro¿eñ, w wiêkszym stopniu zwiêksza mo¿liwoœci naszej ekspansji, ani¿eli tworzy ryzyko na œcie¿ce wzrostu. Jednak¿e brak koherentnej strategii rozwoju spo³eczno-gospodarczego, a tak¿e zadziwiaj¹ca niekiedy troska o interesy zagranicznych inwestorów strategicznych oraz preferowanie interesów obcych grup kapita³owych przy prywatyzacji sektora bankowego prowadzi do postaw antyglobalizacyjnych. To te¿ psuje wpierw nastroje i oceny, a potem perspektywy. I tak oto, bêd¹c w oczach œwiatowej opinii publicznej liderem posocjalistycznych przemian, w oczach w³asnej publicznoœci proces transformacji oceniany jest coraz bardziej krytycznie. A¿ ponad po³owa spo³eczeñstwa oczekuje, ¿e podczas najbli¿szych trzech lat ich sytuacja ¿yciowa pogorszy siê. Przypuszczam, ¿e pojmuj¹ j¹ oni jako coœ wiêcej ni¿ tylko poziom konsumpcji czy p³ac realnych. I s³usznie, o warunkach ¿ycia bowiem decyduje równie¿ stan bezpieczeñstwa publicznego, standard œrodowiska, dostêp od dóbr kultury i oœwiaty, poziom us³ug s³u¿by zdrowia. I to zawinione przez Ÿle przeprowadzane reformy i ciêcia bud¿etowe pogarszanie siê sytuacji na tych odcinkach, a nie dochody realne (bo te choæ wolniej, to jednak rosn¹), powoduj¹ tak negatywne oceny. Co gorsza, narasta te¿ pesymizm przedsiêbiorców. Mo¿e to mieæ bardzo ujemne nastêpstwa dla rozwoju, gdy¿ wojnê mo¿na jeszcze czasami wygraæ, gdy ¿o³nierze nie tryskaj¹ optymizmem, ale nie sposób, gdy w sens walki w¹tpi¹ oficerowie. Ten deprymuj¹cy brak wiary w mo¿liwoœci ekspansji poœród znacz¹cej czêœci przedsiêbiorców utrudniaæ teraz bêdzie nakrêcenie koniunktury, gdy¿ to oni padli w pierwszej kolejnoœci ofiar¹ jej szkodliwego sch³adzania. Mimo to jestem optymist¹. Nie podzielam tych wiêkszoœciowych opinii. Jestem przekonany, ¿e dla zdecydowanej wiêkszoœci spo³eczeñstwa najbli¿sze lata mog¹ przynieœæ odczuwaln¹ poprawê warunków 334

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

¿ycia. Uwa¿am, ¿e sprawy kraju idê generalnie (no bo nie w tych latach) w dobr¹ stronê, co ³atwo dostrzec, jeœli tylko wyd³u¿y siê spojrzenie tak wstecz, jak zw³aszcza do przodu. Oczywiœcie, poprawa sytuacji nie jest realna przy obecnej polityce gospodarczej, ale ona przecie¿ ulegnie zmianie. Tego ju¿ domagaj¹ siê wszystkie – tak, wszystkie grupy spo³eczne: i przedsiêbiorcy, i emeryci; i studenci, i rolnicy; i sfera bud¿etowa, i pracownicy przedsiêbiorstw. Do wniosków tych sk³aniaj¹ mnie równie¿ liczne rozmowy i obserwacje poczynione w ca³ym kraju. Kr¹¿¹c po polskich drogach z seri¹ trzydziestu wyk³adów i seminariów podczas minionych 10 dni, dostrzec i dowiedzieæ siê mog³em wiele: w Toruniu, Bydgoszczy, Szczecinie, Tczewie, Gdañsku, Krakowie, Lublinie, Tyczynie, Rzeszowie, Tychach, Katowicach. Mo¿e nawet wiêcej ni¿ w Warszawie? Utwierdza mnie to w przekonaniu, ¿e nasz potencja³ – w tym zw³aszcza tkwi¹cy w kapitale ludzkim – naprawdê jest niema³y. Globalizacja zwiêksza nasze mo¿liwoœci i nie nale¿y jej siê baæ. Ludzie, politycy te¿, boj¹ siê czegoœ, czego nie rozumiej¹, trzeba wiêc poj¹æ jej istotê i zobaczyæ, ¿e przynosi nam ona du¿o wiêcej szans ni¿ zagro¿eñ. To samo mo¿na powiedzieæ o integracji europejskiej. Po³o¿enie geopolityczne na te czasy mamy bez ma³a idealne. A gdzie lepiej znajdowaæ siê na tym zakrêcie historii jak nie tutaj? Problem, który nastrêcza nam najwiêcej k³opotów przy kroczeniu po tych polskich drogach transformacji to polityka. To ona, a nie Polska idzie w z³¹ stronê. Tychy – Katowice, 24 marca 2000

76. Fundusz z ludzk¹ twarz¹ Po kolejnym pobycie i przygotowaniu kilku opracowañ opuszczam MFW. Niektórzy pytaj¹, czy w tej fazie ewolucji gospodarki œwiatowej ma on bardziej ludzkie oblicze ni¿ na pocz¹tku dekady, kiedy by³em tutaj po raz pierwszy. Lata dziewiêædziesi¹te wiele zmieni³y w miêdzynarodowych stosunkach finansowych i w ca³ym uk³adzie globalnym, ale czy na tyle, aby mo¿na mówiæ teraz o „MFW z ludzk¹ twarz¹”? Zabiega³ o to poprzedni dyrektor zarz¹dzaj¹cy, zabiegaæ o to bêdzie nowy, w tych dniach w³aœnie 335

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

obejmuj¹cy to wa¿ne stanowisko. Pomimo to œwiatowa opinia publiczna daleka jest od tego, aby przyznaæ, ¿e fundusz troszczy siê o sprawiedliwy rozwój, bêd¹c wci¹¿ przekonana, ¿e to on w³aœnie jest jednym z g³ównych sprawców faktu, i¿ rozwój bynajmniej nie ma takiego charakteru. W istocie niewiele zmieni³o siê w dzia³aniach MFW podczas minionej dekady. WyraŸniejsz¹ ewolucjê widaæ jedynie w s³owach i opracowaniach, ale wci¹¿ jeszcze nie w czynach i polityce. Gdy by³em tutaj dwukrotnie na pocz¹tku dekady, wpierw w departamencie badañ w 1991 roku, a potem w departamencie polityki fiskalnej w 1992 roku, dominowa³a ta sama co obecnie ortodoksja, okreœlana czêsto jako monetaryzm, choæ w istocie jest to wspó³czesna wersja ekonomii neoklasycznej. W wielu krajach okreœlenie „monetaryzm” nabiera zabarwienia pejoratywnego, ale z pewnoœci¹ nie tu, w USA, gdzie pod pojêciem tym kryje siê raczej akcent na dyscyplinê finansow¹ i docenianie roli pieni¹dza oraz przep³ywów finansowych w sterowaniu procesami reprodukcji makroekonomicznej. W koñcu dekady, kiedy to powtórnie zosta³em zaproszony przez te dwa departamenty, nadal panuje ta sama doktryna, ale pytania s¹ ju¿ formu³owane inaczej. Bierze siê to przede wszystkim z faktu, ¿e minione lata przynios³y wiele nowych wyzwañ i problemów, z którymi fundusz nie mo¿e sobie poradziæ. Zaliczyæ tu trzeba m.in. przed³u¿aj¹cy siê kryzys strukturalny w najbiedniejszych krajach œwiata oraz niezadowalaj¹cy przebieg transformacji posocjalistycznej. MFW nie jest przy tym jednak ani na tyle samokrytyczny, ani te¿ zdolny do g³êbszego przewartoœciowania swojej linii politycznej, aby podejœæ do stoj¹cych pytañ w nowatorski sposób. Dlatego te¿ nie nale¿y spodziewaæ siê jakiegoœ wiêkszego prze³omu i zmiany dotychczasowej linii. MFW zachowa swoje dotychczasowe oblicze, ale zdecydowanie wiêcej bêdzie dba³ o makija¿ i od czasu do czasu zrobi jakiœ stosowny „face lifting”. Fundusz nie jest dostatecznie samokrytyczny, gdy¿ podczas ostatnich kilku lat skonsolidowa³ siê wyraŸnie na obronie swojej pozycji przed atakami i krytyk¹ p³yn¹c¹ z zewn¹trz. Paradoksalnie, im wiêcej jest tej krytyki – od amerykañskiego kongresu poprzez niezale¿ne œrodowiska naukowe po miêdzynarodowe organizacje pozarz¹dowe – tym mniej w samej firmie jest otwartoœci na rewizjê panuj¹cych doktryn ekonomicznych i weryfikacjê zalecanych polityk. O wielu sprawach mówi siê w kuluarach, 336

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

ale wci¹¿ brak zdolnoœci do sformu³owaniach w³aœciwych wniosków. Najlepszym dowodem na to by³a natychmiastowa riposta – ktoœ powie, ¿e dobra, bo zawczasu przygotowana, ktoœ inny zaœ stwierdzi, ¿e nierozwa¿na, bo udzielona od razu, bez niezbêdnej refleksji – na raport Meltzera. Fundusz tak¿e nie zmienia linii politycznej, gdy¿ nawet bêd¹c w ogniu skoncentrowanej krytyki ze strony kongresu USA, nadal jest zasadniczo organizacj¹ pañstw grupy G-7 podporz¹dkowan¹ ich interesom i wizji œwiata. Dopiero zmiana miêdzynarodowego ³adu instytucjonalnego, która inaczej uplasuje MFW (a kiedyœ mo¿e to, co siê z niego wy³oni, gdy¿ nie jest to organizacja wieczna), doprowadzi do tego, ¿e rozdanie ról w miêdzynarodowych stosunkach finansowych bêdzie bardziej zrównowa¿one. Daleka do tego droga, ale ju¿ na ni¹ weszliœmy. Gdy na zorganizowanej przed dwoma laty przez MFW konferencji na temat problemów sprawiedliwoœci podzia³u powiedzia³em, ¿e nigdy podczas mej pracy w rz¹dzie nie zdarzy³o siê, aby misja MFW interesowa³a siê skutkami spo³ecznymi zalecanej polityki finansowej, amerykañska dyrektor w tej organizacji okaza³a wielkie zdziwienie, co z kolei zadziwi³o innych uczestników. Konferencja zaowocowa³a znakomitym zbiorem opracowañ (Economic Policy & Equity, IMF 1999), ale w istocie by³ to tylko gest i w podejœciu oraz zalecanych politykach niewiele siê zmieni³o. Bynajmniej siê temu nie dziwiê, gdy¿ zmiany tego rodzaju wymagaj¹ wielu lat, a nade wszystko g³êbszej wymiany kadr. Te zaœ rotuj¹ siê wyj¹tkowo powoli, gdy¿ bynajmniej nie maj¹ w tej rotacji ¿adnego interesu. Tak wiêc o sprawiedliwym podziale dochodów jako warunku zrównowa¿onego wzrostu sporo ju¿ siê mówi, ale trudno zauwa¿yæ, aby polityki aplikowane krajom ubiegaj¹cym siê o finansowanie z funduszu bra³y ten imperatyw dostatecznie serio pod uwagê. Znaj¹c dobrze tê organizacjê z ró¿nych stron – i jako teoretyk, i jako polityk, i jako ekspert – nie oczekujê bynajmniej (i innym te¿ radzê tego nie czyniæ), ¿e MFW wyraŸnie zmieni swoje oblicze i skoncentruje uwagê na zagadnieniach spo³ecznych. To by³oby nieporozumienie i gdyby tak siê sta³o, to trzeba by³oby tworzyæ coœ nowego, wype³niaj¹cego powsta³¹ lukê. Potrzebna bowiem jest silna i wp³ywowa organizacja, która bêdzie w stanie wp³ywaæ na miêdzynarodowy ³ad finansowy. Postrzegaæ go trzeba jednak instrumentalnie, gdy¿ musi byæ œrodkiem umo¿liwiaj¹cym 337

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

trwa³y wzrost gospodarki œwiatowej. Nie oczekuj¹c od tego rodzaju instytucji realizacji zadañ, które do niej nie nale¿¹, trzeba domagaæ siê, aby obok czysto iloœciowych kryteriów finansowych, zalecenia MFW by³y tak¿e oceniane pod k¹tem spo³ecznych implikacji ich wdra¿ania. Temu tak¿e poœwiêci³em swój czas tutaj spêdzony. W innym bowiem wypadku troska o spo³eczny wymiar tocz¹cych siê procesów i dostosowañ strukturalnych pozostanie z³udna. Tak wiec fundusz nie bêdzie mia³ wyraŸniejszego ludzkiego oblicza, a jeœli nawet, to nie z tych najsympatyczniejszych. Podobnie jak dentysta, który jest przecie¿ bardzo potrzebny, ale nie zawsze lubiany. Przecie¿ nikt nigdzie nie wybiera na przyk³ad „dentysty roku”, a jak¿e przykro by by³o, gdyby ich nie starcza³o. Podobnie bêdzie z MFW. Musi on jednak mieæ we wspó³czesnym œwiecie coraz to mniej, a nie wiêcej do powiedzenia. By tak siê sta³o, nie nale¿y upiêkszaæ na si³ê jego oblicza, ale równowa¿yæ rolê tej wa¿nej organizacji, wzmacniaj¹c inne ogniwa œwiatowej sceny miêdzynarodowych stosunków ekonomicznych, przesuwaj¹c nieco akcent z ich wymiaru finansowego na spo³eczny. S¹dzê, ¿e coœ na tym polu uda³o siê nam ju¿ uczyniæ. Waszyngton, 31 marca 2000

77. Uniwersytecki tryptyk Nie podatki ani wydatki, nie zbrojenia ani podbój kosmosu, nie regulacje imigracyjne ani polityka ludnoœciowa, ale edukacja staje siê g³ównym polem, na którym rozgrywa siê tegoroczna kampania prezydencka w USA. Coraz wyraŸniej rysuj¹ swoje zamiary w tym zakresie obaj kandydaci i, byæ mo¿e, w³aœnie od tego, jak ich koncepcje zostan¹ ocenione przez amerykañski elektorat, zale¿eæ bêdzie, kto wprowadzi ten najpotê¿niejszy kraj œwiata w XXI wiek. Al Gore obiecuje zwiêkszyæ nak³ady na oœwiatê a¿ o 115 miliardów dolarów podczas kolejnych 10 lat. George W. Bush mniej mówi o nak³adach, a wiêcej o koniecznoœci corocznych sprawdzianów przy promocji uczniów do nastêpnych klas, pieni¹dze zaœ chcia³by, aby trafia³y do rodziców dzieci, które sobie nie radz¹ po to, aby mogli sami wybieraæ dla nich szko³y i za to p³aciæ. 338

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

G³ówny problem z amerykañsk¹ oœwiat¹ polega na tym, ¿e na szczeblu podstawowym wytrzymuje ona jeszcze porównania z innymi krajami, a potem jest coraz gorzej, zw³aszcza w odniesieniu do szkolnictwa œredniego. O ile w wieku 10 lat, w czwartej klasie, dzieci amerykañskie osi¹gaj¹ wci¹¿ lepsze wyniki w czytaniu, pisaniu i matematyce ni¿ ich rówieœnicy z innych krajów OECD, to w klasie dwunastej, koñcz¹cej szko³ê œredni¹, a¿ 95 procent m³odzie¿y z tamtych krajów dysponuje wiêksz¹ wiedz¹. Konkurencyjnoœæ szkolnictwa œredniego zatem jest marna, a relatywna sytuacja poprawia siê dopiero potem, na szczeblu zaawansowanego szkolnictwa wy¿szego. Trwa przeto narodowa debata, czy podzieliæ szko³y œrednie na mniejsze i zatrudniæ w nich dodatkowo sto tysiêcy nauczycieli, co proponuj¹ demokraci, czy te¿ pójœæ w kierunku wiêkszej komercjalizacji ca³ego systemu szkolnictwa i wprowadziæ na szerok¹ skalê finansowanie zindywidualizowane poprzez system voucherów, za czym opowiadaj¹ siê republikanie. Zasadniczo jednak poziom oœwiaty uzale¿niony jest od dzia³añ w³adz lokalnych i to tam trzeba poszukiwaæ remedium na pogarszaj¹cy siê od lat siedemdziesi¹tych standard kszta³cenia. Poprawia siê on dopiero na uczelniach wy¿szych. USA w tej materii jest jeszcze wiêksz¹ potêg¹ ni¿ pod wzglêdem ekonomicznym czy militarnym. Funkcjonuje tutaj ponad 1500 uniwersytetów i collegów, choæ na œwiatowym poziomie jest ich mniej ni¿ sto. Tak naprawdê to liczy siê pierwsza trzydziestka. Cech¹ szczególn¹ amerykañskiego szkolnictwa wy¿szego jest to, ¿e swoj¹ wyraŸn¹ przewagê nad innymi krajami pokazuje dopiero na poziomie studiów dyplomowych i podyplomowych. Studia podstawowe s¹, oczywiœcie, tak¿e na bardzo przyzwoitym poziomie, podobnie jak i u nas, zw³aszcza na najlepszych uczelniach. Pod tym wzglêdem czo³owe europejskie – w tym i polskie – uczelnie nie pozostaj¹ w tyle. W zakresie studiów dyplomowych i doktoranckich USA s¹ bezsprzecznie œwiatowym liderem. Ze szkolnictwa wy¿szego uczyniono wielki przemys³ i to ono w³aœnie – jeszcze przed eksplozj¹ technik internetowych i ga³êzi telekomunikacyjnych – stanowi³o zaczyn tego, co teraz powszechnie okreœla siê mianem „nowa gospodarka”. Uniwersytety daj¹ zatrudnienie wielkiej masie najwy¿ej kwalifikowanych kadr, któr¹ z kolei obs³uguje inna masa fachowców. Setki tysiêcy studentów nie tylko 339

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

siê uczy, ale i p³aci za swoje studia. Z regu³y s¹ one oko³o dwukrotnie tañsze na uczelniach stanowych ni¿ prywatnych, ale w ka¿dym wypadku kosztuj¹ niema³o. Dochody z op³at stanowi¹ wci¹¿ tylko niewielk¹ czêœæ ca³ego uniwersyteckiego bud¿etu i uczelnie nie mog³yby funkcjonowaæ sprawnie, gdyby nie wartki strumieñ zasilania p³yn¹cy z prywatnych Ÿróde³. Aby to jednak by³o mo¿liwe – a na wielu stanowych uniwersytetach dotacja bud¿etowa wynosi ledwie oko³o czwartej czêœci kosztów, co starcza jedynie na p³ace – kraj musi byæ bogaty. Tylko wówczas mo¿liwy jest rozwiniêty system stypendiów i wsparcia finansowego, bez czego nie by³oby mo¿liwoœci prowadzenia badañ naukowych na najwy¿szym œwiatowym poziomie. System ten nie rozwin¹³by siê a¿ na tak¹ skalê, gdyby nie przyjazna polityka fiskalna, stymuluj¹ca wsparcie dla nauki ze Ÿróde³ prywatnych. Mam okazjê przyjrzeæ siê bli¿ej funkcjonowaniu uniwersytetów i finansowaniu prowadzonych na nich badañ przy okazji swoich wizyt. U³o¿y³y siê one w swoisty uniwersytecki tryptyk: trzy znane uniwersytety, trzy ró¿ne wydzia³y, trzy ró¿ne spojrzenia na œwiat. Choæ obie uczelnie s¹ prywatne, to inaczej funkcjonuje zaliczany do ekskluzywnej „ligi bluszczowej”, a wiêc grupy kilku najdostojniejszych uczelni, Yale, inaczej ma³y, ale te¿ znakomity University of Rochester. Studia na nich kosztuj¹ znacznie wiêcej ni¿ na jednym z najlepszych publicznych uniwersytetów – UCLA. Pomimo wysokich kosztów, a przecie¿ nawet najlepiej rozwiniêty system stypendialny nie eliminuje problemu finansowania studiów, w USA studiuje kilka milionów m³odzie¿y i to dos³ownie z ca³ego œwiata. Pod tym wzglêdem sytuacja zmieni³a siê wyraŸnie w ostatnich latach i transfer œrodków na finansowanie studiów na amerykañskich uczelniach ma ju¿ istotne znaczenie w bilansie p³atniczym tego kraju. Studia uniwersyteckie w USA sta³y siê bardzo intratnym interesem dla samych uczelni, ale zarazem jest to niez³a inwestycja w kapita³ ludzki ze strony tych, którzy na nie ³o¿¹. Nam daleko do takiego standardu, ale zwa¿ywszy na znakomit¹ kadrê dydaktyczn¹ w niektórych rodzimych uczelniach i relatywnie bardzo niskie koszty kszta³cenia warto te¿ dzia³aæ w podobnym kierunku. Polska mo¿e byæ coraz bardziej atrakcyjnym miejscem studiów, zw³aszcza dla chêtnych z krajów naszego regionu. Warto nieco wiêcej œrodków publicznych i zapobiegliwoœci organizacyjnej zainwestowaæ w tê sferê, bo 340

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

to siê sowicie op³aci na d³u¿sza metê. S¹dzê te¿, ¿e niektóre z licznych prywatnych wy¿szych szkó³, kszta³c¹cych g³ównie w zakresie zarz¹dzania i marketingu, maj¹ szansê przetrwaæ i rozwin¹æ siê, jeœli potrafi¹ wykorzystaæ tego rodzaju mo¿liwoœæ. Na Yale wyk³ada³em w School of Management. W Rochester na wydziale nauk politycznych. Teraz na University of Kalifornia w Los Angeles wracam „do Ÿróde³” i prowadzê zajêcia na wydziale ekonomii, choæ na jeden z wyk³adów poœród rekordowej liczby ponad 150 osób, które zapisa³y siê na kurs z ekonomii rozwoju, mam te¿ wielu studentów z innych specjalnoœci. A nade wszystko z ca³ego œwiata, w sumie z prawie 30 krajów. Jest kolorowo. I ciekawie. I nie³atwo, bo oczekiwania s¹ ogromne. Ale tak by³o i na Yale, i na UofR. Tak jest na wiêkszoœci uniwersytetów, bo tak byæ powinno. Tu bowiem inwestuje siê w przysz³oœæ. Kolorowo jest pod wieloma wzglêdami. Nie tylko dlatego, ¿e na campusie kalifornijska wiosna, a wszêdzie wokó³ t³um studentów z ró¿nych zak¹tków œwiata i czasami ma siê wra¿enie, ¿e to uniwersytet w Szanghaju albo w Bombaju, a mo¿e w Mexico City czy te¿ w Kairze. Kolorowo jest tak¿e ze wzglêdu na wielorakoœæ tematów okolicznoœciowych wyk³adów, których jest tu mnóstwo. I podczas gdy sam na przyk³ad mówiê o szansach, jakie stwarza globalizacja, ktoœ inny organizuje nieopodal spotkanie pod has³em „Defend China Against Imperialism and Capitalist Counterrevolution!” Studenci i profesorowie maj¹ zatem w czym wybieraæ. Mnie zaœ ucieszy³o to, ¿e w kafeterii pytaj¹, czy jestem... studentem. Ano jestem. I to wiecznym, bo uczyæ zawsze siê warto. A pytaj¹, gdy¿ studenci nie p³ac¹ podatku poœredniego wliczanego tu w cenê posi³ków. I tak niechc¹cy zaoszczêdzi³em 20 centów. Nastêpnym razem oddam. Los Angeles, 8 kwietnia 2000

78. Globalizacja i nierównoœæ Sytuacje, kiedy obok siebie równoczeœnie biegn¹ dwa procesy, niekiedy sk³aniaj¹ do formu³owania pogl¹dów o zwi¹zkach przyczynowoskutkowych wystêpuj¹cych pomiêdzy nimi. Tak jest równie¿ w kontekœcie trwaj¹cej globalizacji stosunków ekonomicznych, z jednej strony, oraz 341

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

narastaj¹cej nierównoœci w podziale dochodów, z drugiej. Oczywiœcie, w œlad za zró¿nicowaniem dochodów z biegiem czasu narastaj¹ te¿ nierównoœci maj¹tkowe. Tworzy to, ze zrozumia³ych wzglêdów, napiêcia spo³eczne i polityczne, ale tak¿e ogranicza mo¿liwoœci dalszego rozwoju. Wspó³czesna ekonomia uznaje, ¿e zbyt daleko posuniête nierównoœci w odniesieniu do dochodów nie tylko s¹ niesprawiedliwe, ale nade wszystko obracaj¹ siê przeciwko efektywnoœci alokacyjnej i os³abiaj¹ sk³onnoœæ do oszczêdzania, a tym samym do formowania kapita³u, bez czego wzrost na d³u¿sz¹ metê jest niemo¿liwy. Wy³ania siê na tym tle wiele pytañ, na które warto odpowiedzieæ, zw³aszcza ¿e dorocznemu wiosennemu szczytowi Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Œwiatowego, który w³aœnie odbywa siê w Waszyngtonie, towarzysz¹ liczne protesty. Adresowane s¹ one przeciwko tym organizacjom, postrzeganym jako si³a napêdowa globalizacji, któr¹ z kolei wini siê za nierównoœci, a te dla wielu mieszkañców globu s¹ to¿same z niesprawiedliwoœci¹ i dlatego nie zyskuj¹ akceptacji. Czy zatem narasta nierównoœæ, w jakiej skali i co j¹ powoduje? Nasuwa siê tu kilka spostrze¿eñ. Po pierwsze, narastanie nierównoœci w stosunkach podzia³u jest faktem nie do zakwestionowania. Siêgaj¹c daleko wstecz, mo¿na by powiedzieæ, ¿e choæ przez wieki ludzkoœæ walczy³a z niesprawiedliwoœci¹ i wiêkszoœæ rewolucji rozpoczyna³a siê od zamiaru jej ograniczania, to wiekowy postêp ekonomiczny prowadzi³ do pog³êbiania siê dysproporcji. O ile w roku 1870 przeciêtny dochód w krajach najbogatszych w porównaniu z przeciêtnym dochodem krajów najbiedniejszych by³ 11 razy wiêkszy, to trzy pokolenia póŸniej (a ile¿ rewolucji i wojen by³o po drodze!) by³ ju¿ wiêkszy 39 razy. Jeszcze jedno pokolenie póŸniej – w roku 1985 – wielokrotnoœæ ta wynosi³a a¿ 52 i, jak mo¿na szacowaæ, obecnie – w roku 2000 – zbli¿a siê do 60. Jednoczeœnie trwa³ wzrost gospodarczy, ale rzecz w tym, ¿e w ró¿nym tempie i st¹d teraz takie drastyczne dysproporcje. Po drugie, szczególnie uderzaj¹ce jest narastanie nierównoœci podczas ostatnich dekad, a zw³aszcza w latach osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych, kiedy to wspó³czesna faza globalizacji, zwi¹zana z daleko posuniêt¹ liberalizacj¹ handlu i przep³ywów kapita³owych oraz czwarta rewolucja technologiczna, nabra³y tak wielkiego impetu. Czy faktycznie wystêpuje tu silny zwi¹zek przyczynowo-skutkowy? Oczywiœcie, nadmierne nierównoœci s¹ funk342

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

cj¹ wielu zmiennych, a w licznych krajach ich podstawow¹ przyczyn¹ bez w¹tpienia s¹ wady polityki dochodowej i panosz¹ca siê korupcja i to tam polityka winna koncentrowaæ swoj¹ uwagê. Nie zmienia to jednak faktu, ¿e rozprzestrzenianie siê kapitalistycznych stosunków produkcji na skalê globaln¹ poci¹ga za sob¹ rosn¹ce zró¿nicowanie dochodów. Globalizacja, w tym zw³aszcza liberalizacja handlu i miêdzynarodowych transferów aktywów, zwiêksza obszar przedsiêbiorczoœci, a to z kolei poci¹ga za sob¹ szybszy wzrost dochodów bardziej aktywnych grup ludnoœci. Po trzecie, z samego faktu narastania dysproporcji wskutek postêpów procesu globalizacji nie wynika, ¿e sytuacja siê pogarsza. Wrêcz odwrotnie; w wielu wypadkach ulega ona poprawie, gdy¿ zró¿nicowanie zwiêksza siê, ale dzieje siê to na œcie¿ce wzrostu dochodów wszystkich podstawowych grup spo³ecznych, tyle ¿e rosn¹ one w szybszym tempie w odniesieniu do warstw o dochodach ju¿ uprzednio wy¿szych. Dostrzec to mo¿na w Indiach i w USA, w Meksyku i w Czechach, w Chinach i po³udniowej Afryce. Badania Banku Œwiatowego sugeruj¹, ¿e wiêksza otwartoœæ w sferze handlu – a to jest przecie¿ jedna z istotnych cech ostatnich dwu dekad i my, w transformowanych gospodarkach, te¿ mamy w tym swój udzia³ – jest negatywnie skorelowana ze wzrostem dochodów 40 procent ubo¿szej ludnoœci, ale za to pozytywnie ze wzrostem dochodów pozosta³ych 60 procent. Stwarza to trudny problem na przysz³oœæ, kiedy to, logicznie bior¹c, trzeba oczekiwaæ dalszego zwiêkszania siê zró¿nicowania dochodów i maj¹tków. Po czwarte, ró¿ne s¹ miary nierównoœci. S¹ biedni i bogaci ludzie, s¹ biedne i bogate grupy spo³eczne, s¹ biedne i bogate kraje. O jak¹ zatem narastaj¹c¹ nierównoœæ chodzi w globalnej gospodarce i przeciwko czemu siê protestuje? Otó¿ s¹ jej trzy wymiary. Pierwszy to nierównoœæ dochodowa wewn¹trz kraju. Naros³a ona znacz¹co w wielu krajach o ró¿nych regulacjach gospodarczych, ale prawie wszêdzie tak¿e w zwi¹zku z postêpuj¹cym otwieraniem siê na zewn¹trz. Sk³ania to niektórych obserwatorów do obwiniania za to g³ównie globalizacji, choæ przyczyny w wiêkszym stopniu s¹ krajowej natury. Widaæ to zarówno w Brazylii, jak i w Indonezji, tak w Rosji, jak i w Pakistanie. W Polsce w ostatnich latach coraz wyraŸniej te¿. Drugi wymiar to nierównoœæ miêdzy przeciêtnymi dochodami poszczególnych krajów. Jeœli PKB gdzieœ roœnie przez lata szybciej, na przy343

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

k³ad w USA, ni¿ gdzie indziej, na przyk³ad w wielu krajach subsaharyjskiej Afryki, to i tym razem pojawia siê sk³onnoœæ do obarczania odpowiedzialnoœci¹ globalizacji. I znowu jest to prawda, ale prawd¹ jest te¿ to, ¿e w tych drugich krajach w jakimœ stopniu wzrost mo¿e byæ pozytywnie skorelowany (przynajmniej dla wspomnianych oko³o 40 procent spo³eczeñstwa) ze wzrostem pomna¿aj¹cym jeszcze bardziej zasobnoœæ najbogatszych w tym pierwszym kraju. Trzeci wymiar uwzglêdnia oba poprzednie ujêcia; jest to wymiar globalny. Chodzi tu o zró¿nicowanie pomiêdzy dochodami wszystkich mieszkañców Ziemi. Jest ono przeogromne i bêdzie jeszcze wiêksze. S¹ miliony ludzi z dochodami na g³owê ponad 100 tysiêcy dolarów rocznie i jeszcze liczniejsze rzesze tych, którzy ¿yj¹ w nêdzy za mniej ni¿ 100 dolarów. Jeœli obliczyæ interpretowany globalnie wskaŸnik Giniego, który obrazuje dysproporcje dochodów, to – jak szacuje Branko Milanovic z Banku Œwiatowego – wzrós³ on z 63 do 66 punktów pomiêdzy rokiem 1988 a 1993. W roku 2000 jest z pewnoœci¹ jeszcze wy¿szy, tak¿e wskutek transformacji posocjalistycznej, nierównoœæ w naszym regionie œwiata bowiem zwiêkszy³a siê bardzo. Wnioski s¹ oczywiste, ale ten najwa¿niejszy to stwierdzenie, ¿e pojawiaj¹ce siê w coraz wiêkszej obfitoœci efekty globalizacji s¹ dzielone niesprawiedliwie. To musi wywo³ywaæ napiêcia, ale przede wszystkim powinno sk³aniaæ do dzia³añ. Z tego punktu widzenia ¿yjemy w œwiecie dalekim od doskona³oœci. Tak¿e instytucjonalnej. Nie ma bowiem organizacji i instrumentów, które mog³yby skutecznie redystrybuowaæ dochody pomiêdzy grupami spo³ecznymi w skali globalnej. Redukcja d³ugów najbiedniejszym krajom œwiata jest tylko jednym z wielu niezbêdnych kroczków w kierunku bardziej zrównowa¿onego spo³ecznie, tym razem ju¿ w skali globalnej, podzia³u dochodów. Trzeba jednak czyniæ w tym kierunku zdecydowanie wiêcej. Rzecz w tym, aby wpierw w³aœciwie rozpoznaæ skalê nierównoœci i dobrze zrozumieæ istotê globalizacji. To nie z ni¹ nale¿y walczyæ tylko z korupcj¹ i niedoskona³oœciami polityki. Polityka te¿ musi byæ globalna, a do tego daleka wci¹¿ droga. Nie chodzi tu bynajmniej o jakiœ utopijny „œwiatowy rz¹d”, ale o stworzenie mechanizmów redystrybucji czêœci dochodów do krajów biedniejszych i umo¿liwienie im zatrzymywania rela344

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

tywnie wiêkszej ni¿ dotychczas porcji dochodów wytwarzanych wskutek otwierania siê na kontakty zewnêtrzne. I o to idzie gra. W ramach zaœ poszczególnych krajów najwiêcej, jak prawie zawsze, zale¿y od jakoœci polityki gospodarczej i jej rzeczywistych celów. Nam w Polsce przez pewien czas udawa³o siê nie tylko przyœpieszyæ tempo wzrostu poprzez g³êbsz¹ i szybko postêpuj¹c¹ integracjê z gospodark¹ œwiatow¹, ale dokonaliœmy tego hamuj¹c, w tym samym czasie, narastanie dysproporcji dochodowych. Choæ trudne, jest to zatem mo¿liwe. Trzeba tylko bardzo tego chcieæ. Waszyngton, 15 kwietnia 2000

79. Spekulacje i inwestycje Inwestorzy nie panikuj¹ – panikuj¹ spekulanci. We wspó³czesnej ekonomii ci drudzy s¹ jednak¿e doœæ powszechnie uto¿samiani z tymi pierwszymi, co ma tylko czêœciowe uzasadnienie. Sam ten fakt trzeba uznaæ za du¿e osi¹gniêcie spekulantów, gdy¿ to ich nobilituje, odwracaj¹c przy okazji uwagê od istoty dzia³añ kapita³u spekulacyjnego. W odró¿nieniu od tradycyjnych inwestycji zwiêkszaj¹cych potencja³ rozwojowy, jest on ukierunkowany przede wszystkim na redystrybucjê wytworzonych wartoœci i przechwytywanie cudzych dochodów, a nie na ich tworzenie. Taka ju¿ natura tego kapita³u i nie mo¿na mieæ o to do niego pretensji, a jeœli realizuje sprawnie swoje funkcje celu kosztem innych, to wina le¿y g³ównie po stronie tych, którzy to umo¿liwiaj¹, a niekiedy wrêcz u³atwiaj¹, chocia¿ dbaæ powinni przede wszystkim o rodzime interesy i w³asny d³ugofalowy rozwój. Ostatnie lata doprowadzi³y do tak wielkiej euforii wokó³ przep³ywów kapita³owych, ¿e poœród wielu obserwatorów ewolucji miêdzynarodowych stosunków finansowych zatar³a siê zdolnoœæ do ostrego postrzegania, o co w istocie idzie gra. Otó¿ tylko w pewnych sytuacjach o to samo, o co w wypadku inwestowania bezpoœredniego, czyli o trwa³e powiêkszanie zdolnoœci rozwojowych gospodarek, do których ten kapita³ dop³ywa. G³ównie zaœ chodzi o transfery, których dokonywanie staje siê mo¿liwe poprzez przejœciowe anga¿owanie swoich œrodków u zagranicznych partnerów, którzy na d³u¿sz¹ metê musz¹ p³aciæ krocie za to rzekome dobrodziejstwo. 345

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Na tym tle jedyna strategia, która ma sens z punktu widzenia dba³oœci o zdolnoœci rozwojowe w³asnego kraju, polegaæ musi na formowaniu rodzimego kapita³u, a w odniesieniu do zagranicy na preferowaniu dop³ywu kapita³u d³ugoterminowego, w tym zw³aszcza inwestycji bezpoœrednich, przy wyraŸnym ograniczaniu mo¿liwoœci penetracji poprzez kapita³ spekulacyjny. W pierwszej kolejnoœci nie nale¿y tworzyæ warunków sprzyjaj¹cych jego dop³ywowi, gdy¿ ewentualne, póŸniejsze zamykanie siê na swobodny przep³yw strumieni finansowych mo¿e niekiedy spowodowaæ wiêcej szkód ni¿ po¿ytku. Gdy zaœ ju¿ do tych transferów dochodzi – a w wypadku krajów s³abszych ekonomicznie (z luboœci¹ okreœlanych jako „wy³aniaj¹ce siê rynki”) jest to ruch odnosz¹cy siê g³ównie do cudzych pieniêdzy, gdy¿ w³asnych oszczêdnoœci nie ma dostatecznie wiele nawet na sfinansowanie krajowych inwestycji – wówczas m¹dra polityka polegaæ musi na stabilizacji dop³ywu strumieni finansowych i przeistaczaniu kapita³u krótkoterminowego na d³ugoterminowy. Najlepsz¹ metod¹ na tym polu jest sk³anianie zagranicznych partnerów do realokacji osi¹ganych zysków w formie inwestycji bezpoœrednich. W obecnej sytuacji w Polsce, kiedy to ryzyko kryzysu finansowego jest najwiêksze od pocz¹tku transformacji, têdy w³aœnie prowadzi droga do ustabilizowania oczekiwañ i w miarê spokojnego, jeœli jest to jeszcze mo¿liwe, przejœcia przez kolejny ostry zakrêt. Mo¿na by³o tak prowadziæ politykê finansow¹, aby tego zagro¿enia unikn¹æ, ale teraz pojawiaj¹ siê ju¿ inne pytania. Bierze siê to st¹d, ¿e w ostatnich dwu latach nie tylko znacz¹co zwiêkszy³ siê deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych, ale nade wszystko jakoœciowo pogorszy³a siê jego struktura. O ile jeszcze w 1996 roku udzia³ inwestycji bezpoœrednich w finansowaniu stosunkowo niskiego deficytu przekracza³ 90 procent, to aktualnie jego bardzo wysoki stan w ponad 50 procentach finansowany jest drogim dla naszego bud¿etu i podatnika kapita³em krótkoterminowym. Do ryzykownych rozmiarów wzros³o te¿ zad³u¿enie sektora przedsiêbiorstw, które wynosi oko³o 22 miliardów dolarów. Zrodzi³o siê ono na bazie spekulacji co do wzglêdnej stabilizacji realnego kursu walutowego, ale to za³o¿enie siê nie spe³nia. Ewentualne za³amanie kursu z³otego (a w obliczu spadku eksportu i narastania deficytu na rachunku obrotów bie¿¹cych sprzyja temu m.in. jego formalne uwolnienie, 346

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

które w du¿ej mierze jest prób¹ uwolnienia siê polityki finansowej od odpowiedzialnoœci za doprowadzenie do tak niekorzystnych tendencji) wywo³aæ mo¿e kryzys w postaci niewyp³acalnoœci zad³u¿onych firm – z wszystkimi tego konsekwencjami dla spadku realnego poziomu dochodów bud¿etowych, pogorszenia siê portfela kredytów bankowych oraz dalszego narastania bezrobocia. Czy mo¿na tego unikn¹æ? Tak, o ile uda siê utrzymaæ pozytywne oczekiwania co do d³ugofalowej przysz³oœci polskiej gospodarki i opieraj¹ce siê na tym zaufanie inwestorów zagranicznych, a nade wszystko rodzimych przedsiêbiorców i inwestorów. Tak, o ile radykalnej zmianie ulegnie polityka gospodarcza i zamiast hamowaæ koniunkturê, bêdzie siê j¹ pobudzaæ, zw³aszcza w stosunku do eksportu, bez przyspieszenia którego nie uda siê uciec od za³amania, a co najwy¿ej mo¿na je nieco przesuwaæ w czasie. Tak, o ile polityka fiskalna i monetarna bêd¹ ze sob¹ skoordynowane tak, aby sprzyjaæ pozostawaniu kapita³u zagranicznego w kraju, ale przy jednoczesnej zmianie jego charakteru z krótko- na d³ugoterminowy oraz przechodzeniu od spekulacji portfelowych do prorozwojowych inwestycji bezpoœrednich. Niestety, ani polityka podatkowa, ani pieniê¿na – tak wobec kursu walutowego, jak i w stosunku do stóp procentowych – nie sprzyja temu dostatecznie. Mimo to zaufanie inwestorów zagranicznych jest relatywnie wysokie. W jakimœ stopniu inwestorzy i ich analitycy oraz doradcy sami sobie podtrzymuj¹ dobre samopoczucie, bo przecie¿ jak najbardziej s¹ zainteresowani w utrzymywaniu korzystnej koniunktury polskiej gospodarki, a przede wszystkim bardzo op³acalnej (dla nich) i kosztownej (dla nas) dyferencjacji realnych stóp procentowych. Mog³em przekonaæ siê o tym, kolejny raz, podczas ciekawej konferencji zorganizowanej przez regionaln¹ Amerykañsko-Polsk¹ Izbê Handlow¹ w Atlancie. Sam zreszt¹ te¿ w krêgach inwestorów zagranicznych nieustannie akcentujê dobre perspektywy naszej gospodarki – na d³ug¹ metê. Na krótk¹ dobre ju¿ byæ nie mog¹, ale to siê przecie¿ zmieni, b³êdy polityki gospodarczej s¹ bowiem z czasem korygowane. S³u¿y temu tak¿e instytucja demokracji politycznej i w tym znaczeniu sprzyja ona d³ugofalowemu rozwojowi. Ostatnio jednak wœród zagranicznych inwestorów narasta zaniepokojenie i to bynajmniej nie miêdzy tymi, którzy obracaj¹ kapita³ami spe347

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

kulacyjnymi, nastawionymi na szybki zysk, nawet jeœli dokonuje siê to czasami kosztem za³amania gospodarczego na jakimœ kolejnym „wy³aniaj¹cym siê” rynku. S¹ przecie¿ inne, które mo¿na traktowaæ równie instrumentalnie. Coraz bardziej niepokoj¹ siê inwestorzy bezpoœredni. Co ciekawe, w USA niektórzy z nich (g³ównie polskiego pochodzenia) podkreœlaj¹ zbyt du¿e uzale¿nienie naszej gospodarki od kapita³u niemieckiego. Niektórzy nawet zwracaj¹ uwagê na nadmierny udzia³ obcych inwestorów w sektorze finansowym, choæ – jak s¹dzê – nie z tej strony grozi nam niebezpieczeñstwo. Du¿o wiêksze zagro¿enie niesie narastaj¹ca korupcja, a tak¿e inklinacje populistyczne, prawicowa ksenofobia i antyglobalizm. Dostrzega siê ponadto rosn¹ce ryzyko kursowe i jego negatywne implikacje dla stabilizacji finansowej. Pomimo to optymizmu nie brakuje. Wydawaæ by siê mog³o, ¿e jest go a¿ nadmiar, jeœli zwa¿yæ na rzeczywist¹ kondycjê polskiej gospodarki. Na takim jednak¿e optymizmie inwestorów bezpoœrednich mo¿na próbowaæ coœ budowaæ i dyskontowaæ go na swoj¹ korzyœæ, natomiast na przemijaj¹cej, czasami niezwykle szybko, euforii spekulantów mo¿na budowaæ co najwy¿ej zamki z piasku. Przyjdzie fala i je zmyje... Wtedy jednak pretensje trzeba mieæ do polityków, nie do fali. Ta bowiem zawsze pulsuje swoim niepowstrzymanym rytmem. I w Ameryce, i w Polsce, i wszêdzie. Atlanta, 19 kwietnia 2000

80. Jak w Polsce rosn¹ podatki W Polsce rosn¹ podatki. Tak ju¿ bywa w polityce, ¿e czasami co innego siê zamierza, a do czegoœ innego doprowadza, coœ innego siê zapowiada, a coœ odmiennego w rzeczywistoœci wychodzi. Tak te¿ jest z podatkami. Maj¹ one bowiem ró¿ne oblicza i trzeba je postrzegaæ w szerokim kontekœcie dokonuj¹cej siê redystrybucji dochodów. Podatki to nie tylko i wy³¹cznie literalnie rozumiane zobowi¹zania regulowane wobec w³asnego pañstwa w formie p³atnoœci podatkowych, ale tak¿e inne obci¹¿enia, które przy okazji s¹ szczególnie dotkliwe dla przedsiêbiorczoœci. Ograniczaj¹ one jej ekspansjê, hamuj¹c mo¿liwoœci inwestycji i finansowania rozwoju. W ten sposób dotkliwe nastêpstwa zwiêkszonej skali redystrybucji psuj¹ funkcjono348

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

wanie mechanizmu reprodukcji i zak³ócaj¹ ca³oœæ procesów wzrostu, obracaj¹c siê przeciwko interesom ekonomicznym daleko szerszych rzesz spo³eczeñstwa ni¿ tylko sami przedsiêbiorcy, od których przecie¿ tak wiele zale¿y. Na pocz¹tku kadencji obecny rz¹d zapowiada³ miêdzy innymi dalsze odbiurokratyzowanie gospodarki, ograniczenie zakresu korupcji, zmniejszenie inflacji oraz redukcjê podatków bezpoœrednich. Po niespe³na trzech latach dalekiej od doskona³oœci polityki finansowej i z³ym realizowaniu niektórych reform strukturalnych w powszechnych ocenach skala panoszenia siê biurokracji jest wiêksza ni¿ w 1997 roku. Nikt te¿ ju¿ nie kwestionuje, ¿e po okresie wyraŸnego spadku ponownie narasta korupcja. Od d³u¿szego czasu zwracaj¹ na to tak¿e uwagê raporty niezale¿nych organizacji miêdzynarodowych, miêdzy innymi Transparency International, która to organizacja przytacza wyniki badañ sugeruj¹ce, ¿e a¿ oko³o dwu trzecich przedsiêbiorców p³aci ³apówki „zawsze” albo „zazwyczaj”. S¹ to informacje zatrwa¿aj¹ce, które powinny sk³oniæ parlament i rz¹d do dzia³añ radykalnych, ale nie starcza ku temu politycznej determinacji. Co gorsza, Ÿle realizowana reforma administracji i finansów publicznych spowodowa³a, ¿e nadmiar biurokracji i korupcja – miast zostaæ dalej ograniczone – uleg³y decentralizacji. Nie na tym przecie¿ ma polegaæ deregulacja i liberalizacja. Z punktu widzenia ludzi szczególnie aktywnych – przedsiêbiorców, inwestorów, twórców – korupcja dzia³a podobnie jak podatki, ogranicza bowiem ich dochody dyspozycyjne netto. Jest ona bardzo szkodliwa, gdy¿ nie podlega ani kontroli publicznej, ani regulacji prawnej. Nie przyczynia siê te¿ do poprawy efektywnoœci alokacyjnej ani do lepszego zaspokajania nabrzmia³ych potrzeb spo³ecznych. W odró¿nieniu od klasycznych podatków, których te¿ mo¿na nie lubiæ, ale które nak³ada siê drog¹ demokratyczn¹ w celu finansowania potrzeb zbiorowych pañstwa i spo³eczeñstwa, podatki korupcyjne wymuszane s¹ przez zdeprawowanych polityków i biurokracjê ró¿nych szczebli. A jest to mo¿liwe ze wzglêdu na s³aboœæ instytucjonaln¹ rodz¹cej siê gospodarki rynkowej. Os³abienie pañstwa w wyniku realizacji b³êdnych doktryn ekonomicznych daje dzisiaj zgni³e owoce w formie zwiêkszaj¹cych siê obci¹¿eñ podatkiem korupcyjnym, co bezsprzecznie utrudnia akumulacjê kapita³u i przeszkadza wzrostowi gospodarczemu, ograniczaj¹c przy tym miêdzynarodow¹ konkurencyjnoœæ rodzimego przemys³u oraz potencja³ rozwojowy polskiej gospodarki. 349

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Nie uda³o siê tak¿e zmniejszyæ inflacji. Gorzej, ponownie narasta i ju¿ przez z gór¹ pó³ roku mamy do czynienia z jej wy¿szym ni¿ poprzednio poziomem. Z³o inflacji wszak¿e polega nie tyle na samym procesie wzrostu ogólnego poziomu cen. Gdyby wszystkie, absolutnie wszystkie ceny – ³¹cznie z cen¹ si³y roboczej, czyli p³acami, oraz cen¹ pieni¹dza zagranicznego, czyli kursem walutowym – ros³y w identycznym tempie, to nie by³oby inflacji. Polega ona bowiem na wywo³ywanej przez ruch cen w górê redystrybucji dochodów. Innymi s³owy, nie ma inflacji bez redystrybucji dochodów. Dlatego te¿ w teorii ekonomii mówi siê o tzw. podatku inflacyjnym, który jest w³aœnie instrumentem redystrybucji; jednym siê zabiera, aby by³o z czego – niekiedy iluzorycznie, bo inflacja przy sposobnoœci sama po¿era ten pozorny efekt – innym daæ. Polityka fiskalna nak³ada na nas taki dodatkowy podatek. Niekiedy wprost, poprzez zwiêkszanie udzia³u podatków poœrednich (jak VAT czy akcyza) w cenach, które dodatkowo jeszcze rosn¹ w³aœnie z powodu nak³adania i zwiêkszania tych obci¹¿eñ fiskalnych. Niekiedy w postaci bardziej zawoalowanej, poprzez inflacyjne finansowanie czêœci dochodów niezrównowa¿onego bud¿etu. Udzia³ podatku inflacyjnego w Polsce w latach 1998-2000 roœnie odczuwalnie tak¿e dlatego, ¿e nierozwa¿na polityka celowo wyhamowa³a koniunkturê gospodarcz¹, poci¹gaj¹c za sob¹ ostro odczuwane przez fiskusa ograniczenie bazy podatkowej. Trzeba to kompensowaæ nak³adaniem dodatkowych podatków inflacyjnych. Jest to, niestety, bardzo krótkowzroczna polityka, a jej efekty podlegaj¹ szybkiej erozji, gdy¿ nie opiera siê ona o poprawê efektywnoœci, a tylko o inflacyjn¹ redystrybucjê w³aœnie. Od tego przecie¿ dochód nie roœnie, a jedynie przelewany jest z miejsca w miejsce. Niezrealizowane zosta³y tak¿e zamierzenia co do obni¿enia podatków bezpoœrednich, gdy¿ by³y i Ÿle przygotowane, i niew³aœciwie przedstawione na forum publicznym i politycznym. Po pierwsze, podatki zmniejsza siê wtedy, gdy poprawia siê koniunktura i przyspiesza tempo wzrostu, a nie wtedy, gdy zosta³o ono celowo spowolnione. Dlatego te¿ by³o to mo¿liwe w ramach „Pakietu 2000” przeprowadzonego jeszcze w 1996 roku, gdy PKB zwiêksza³ siê w tempie siedmiu procent, a nie powiod³o siê to póŸniej, gdy tempo wzrostu wyraŸnie os³ab³o. 350

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Po drugie, podatki s¹ instrumentem redystrybucji i dlatego wychodzenie z propozycjami ich zmian ma sens tylko wówczas, gdy potrafi siê w demokratycznych procedurach i publicznych debatach uzyskaæ na to przyzwolenie wiêkszoœci. Jeœli tak nie jest, powoduje to wiêcej szkód ni¿ po¿ytku, poniewa¿ destabilizuje siê oczekiwania podmiotów gospodarczych i wprowadza dodatkow¹ dozê niepewnoœci do indywidualnych strategii dzia³añ. Po trzecie, szczególnie w warunkach posocjalistycznej transformacji, gdzie ze wzglêdu na uwarunkowania historyczne uwra¿liwienie ludnoœci na dysproporcje w podziale dochodów jest szczególnie du¿e, nie mo¿na proponowaæ reform podatkowych, których realizacja prowadzi³aby do dalszego, nieakceptowanego spo³ecznie rozwarstwienia. A to w³aœnie zaproponowano. Faktem jest, ¿e uda³o siê przynajmniej zmniejszyæ a¿ o jedn¹ czwart¹ – z 40 do 30 procent – podatek dochodowy p³acony przez przedsiêbiorstwa. Pamiêtajmy wszak¿e, ¿e zasadniczo jest to skutek wczeœniejszych decyzji, przeforsowanych jeszcze w ramach „Pakietu 2000”, a tylko w pi¹tej czêœci nastêpstwo decyzji podjêtych pod obecnymi rz¹dami. Rozstrzygniêcia bowiem o sukcesywnym (po dwa punkty rocznie) zejœciu do 32 procent w roku 2000 zapad³y ju¿ w roku 1996, a w ubieg³ym do³o¿ono do tego schematu tylko dwa dodatkowego punkty. Obawiam siê jednak, ¿e z nawi¹zk¹ s¹ one teraz odbierane przedsiêbiorcom i inwestorom, a tak¿e ludziom wolnych zawodów i twórcom, którzy chcieli siê ju¿ cieszyæ wy¿szym poziomem swoich dochodów netto i st¹d te¿ lepszymi perspektywami na przysz³oœæ. To co im da³o obni¿enie podatku bezpoœredniego (tak¿e w odniesieniu do podatków od dochodów osobistych), z nawi¹zk¹ czêsto zosta³o odebrane, przy bardzo zreszt¹ nierównomiernym i nieprzejrzystym mechanizmie towarzysz¹cej temu redystrybucji, przez dodatkowe podatki poœrednie, co chocia¿by codziennie zauwa¿a ka¿dy przekrêcaj¹c kluczyk w swoim samochodzie, poprzez nasilaj¹c¹ siê skalê podatku inflacyjnego drenuj¹cego kieszeñ tak zamo¿niejszych, jak i zw³aszcza ubo¿szych warstw spo³eczeñstwa, poprzez rozprzestrzeniaj¹cy siê coraz szerzej podatek korupcyjny hamuj¹cy nasze zdolnoœci rozwojowe. Dyskutuj¹c zatem o obci¹¿eniach fiskalnych, trzeba to wszystko dostrzegaæ. W polityce kolejnoœæ dzia³añ musi byæ taka, ¿e wpierw elimi351

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

nuje siê podatek korupcyjny i ogranicza drastycznie podatek inflacyjny, a potem dopiero zmniejsza siê podatki sensu stricte. W takim w³aœnie kontekœcie trzeba zmierzaæ do ograniczania skali redystrybucji, gdy¿ tylko wtedy bêdzie ona sprzyjaæ rozwojowi przedsiêbiorczoœci i poprawie konkurencyjnoœci. Natomiast polityka ostatnich lat, w tym tolerancja dla narastaj¹cych patologii w stosunkach podzia³u, powoduje, ¿e p³aci siê u nas coraz wiêksze, a nie mniejsze podatki. Szkoda. Belair, 29 kwietnia 2000

82. Wszystko na sprzeda¿? S¹ rynki szczególne. Jednym z nich, zw³aszcza w ostatniej dekadzie, sta³ siê rynek banków oraz niektórych innych instytucji poœrednictwa finansowego. Nigdy w historii tak wielu banków nie sprzedano, a tym samym i nie kupiono. Gdy jedni sprzedaj¹, inni kupuj¹, a procesy prowadz¹ce do spotykania siê poda¿y z popytem na tym jedynym w swoim rodzaju targu s¹ nader zawi³e i maj¹ wiele implikacji. Co ciekawe, pewne w¹tpliwoœci i rozterki co do transakcji na „rynku banków” maj¹ tak sprzedaj¹cy, jak i kupuj¹cy. Myœlê jednak, ¿e w lepszej sytuacji s¹ ci drudzy. Banki maj¹ ró¿ne znaczenie w ró¿nych gospodarkach w zale¿noœci od ukszta³towanego modelu akumulacji i alokacji kapita³u. Wspó³czeœnie rola banków relatywnie maleje, zwiêksza siê bowiem znaczenie innych instytucji poœrednictwa finansowego. W USA, czo³owej gospodarce œwiata, gdzie wytwarzane jest a¿ 25 procent œwiatowej produkcji, banki kontroluj¹ jedynie oko³o 20 procent aktywów ca³ego sektora finansowego, podczas gdy pozosta³e 80 stanowi domenê ubezpieczeñ oraz funduszy emerytalnych i wspólnego inwestowania. Wzmacnianie rynkowej pozycji niebankowych instytucji finansowych obserwujemy tak¿e w krajach o gospodarkach mniej zaawansowanych, w tym tak¿e krajach posocjalistycznych. Jednak¿e w wypadku gospodarek transformowanych wci¹¿ kluczow¹ rolê odgrywaj¹ banki, co ma swoje uwarunkowanie w spuœciŸnie po poprzednim systemie. St¹d te¿ kondycja banków oraz jej instytucjonalne i kapita³owe uwarunkowania odgrywaj¹ bardzo du¿¹ rolê w przebiegu procesów reprodukcji i ich efektywnoœci. Ma to te¿ implikacje 352

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

polityczne, co daje o sobie od czasu do czasu znaæ w gor¹cych dyskusjach. Przez nie pierwsz¹ i nie ostatni¹ jej falê przeszliœmy niedawno i w Polsce, przede wszystkim w kontekœcie œcierania siê opinii na temat blasków i cieni udzia³u kapita³u zagranicznego w bankowoœci. Problem roli i wp³ywów inwestorów strategicznych zosta³ ponownie podjêty na du¿ej konferencji zorganizowanej nieopodal Waszyngtonu przez Bank Œwiatowy. Forum Finansowe, pod dalekosiê¿nym tytu³em „Finanse w nowym milenium”, œci¹gnê³o liczne rzesze fachowców z wielu organizacji finansowych, w tym przede wszystkim przedstawicieli banków komercyjnych i inwestycyjnych oraz organizacji miêdzynarodowych i firm konsultingowych. Na forum dyskutuje siê spektrum problemów zwi¹zanych ze wspó³czesnymi finansami – od problemów natury czysto technicznej, jak bankowoœæ ery elektronicznej czy rewolucyjne wrêcz zmiany w technikach rozliczeniowych, poprzez wci¹¿ aktualne kwestie finansów publicznych, jak sposoby sterowania d³ugiem publicznym czy ubezpieczenia od wielkich klêsk ¿ywio³owych, po problemy mikroekonomiczne, jak finansowanie drobnej przedsiêbiorczoœci czy rolnictwa, a¿ do zagadnieñ o implikacjach tak¿e politycznych, a nie tylko ekonomicznych, jak prywatyzacja banków czy te¿ architektura miêdzynarodowego systemu finansowego. Jak zatem widzi siê rolê inwestorów strategicznych w sektorze finansowym i konsekwencje penetracji przez nich gospodarek liberalizuj¹cych siê i zaawansowanych w kompleksowe programy prywatyzacji aktywów finansowych? Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e poœród finansistów, w tym tak¿e z organizacji miêdzynarodowych, dominuj¹ zdecydowani zwolennicy tego typu inwestycji, co bierze siê z przekonania, ¿e to w³aœnie jest najlepszy sposób na szybkie podniesienie efektywnoœci sektora finansowego na drodze jego dekapitalizowania i poprawy zarz¹dzania. I w wielu wypadkach jest to prawda. Problem w tym, ¿e w odniesieniu do szeregu krajów, a dok³adniej ich banków, trudno jest znaleŸæ takich inwestorów. Jak podkreœli³ prowadz¹cy panel Lajos Bokros – onegdaj przez krótki okres minister finansów Wêgier, a obecnie ekspert Banku Œwiatowego – jego i mój, a tak¿e naszych poprzedników i nastêpców problem polega³ nie tyle na znalezieniu tych inwestorów, ile na jak najkorzystniejszym z punktu widzenia potrzeb restrukturyzacji i rozwoju sterowaniu tym procesem. W wielu innych na353

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

tomiast krajach problem polega na tym, ¿e chêtnych do podjêcia siê roli inwestora strategicznego nie ma. Kapita³ nie szuka dzisiaj banków na sprzeda¿ na Ukrainie czy w Rumunii, w Kazachstanie czy Macedonii, a nawet w S³owacji czy Chorwacji. To te kraje szukaj¹ nabywców na swoje banki na sprzeda¿ i te z tego punktu widzenia s¹ w trudniejszej sytuacji ni¿ my byliœmy kilka lat temu. W swoim wyk³adzie wprowadzaj¹cym do panelowej dyskusji podkreœla³em instrumentalne znaczenie prywatyzacji banków, a tym samym takie podejœcie do inwestorów strategicznych, bo tak to widzia³em i widzê. Tak w³aœnie trzeba podchodziæ do sprawy z punktu widzenia w³asnego kraju, jego interesów i perspektyw rozwojowych. Prywatyzacja banków jest jedynie œrodkiem, a nie celem. Nie ulega przy tym w¹tpliwoœci, ¿e w dotychczasowej fazie prywatyzacji z udzia³em inwestorów strategicznych, którymi ze wzglêdu na niedostatki rodzimego kapita³u s¹ z regu³y inwestorzy zagraniczni, kapita³ zagraniczny wychodzi na tym dobrze we wszystkich zak¹tkach œwiata, w tym w naszym regionie. I nie ukrywa tego. Co do samych pañstw zainteresowanych dop³ywem tego typu inwestycji bezpoœrednich to obraz nie jest tu jeszcze dostatecznie wyraŸny. To trzeba obserwowaæ i badaæ, gdy¿ pojawiaj¹ siê zupe³nie nowe doœwiadczenia. Inwestowanie strategiczne w sektor finansowy poci¹ga za sob¹ wiele nastêpstw, tak pozytywnych, jak i negatywnych. Po stronie korzyœci bezwzglêdnie trzeba zapisaæ poprawê zarz¹dzania (choæ nie zawsze i wszêdzie, niektóre bowiem spoœród najlepszych banków, jak chocia¿by nasz Bank Handlowy czy PeKaO S.A., by³y równie dobrze zarz¹dzane przed przejêciem przez zagranicznych inwestorów), stopniowe zwiêkszanie mo¿liwoœci kredytowych oraz instytucjonalne wzmocnienie ca³ego sektora bankowego. Do tego dochodzi zwiêkszenie dostêpnoœci do miêdzynarodowych rynków kapita³owych. Ale to ju¿ mo¿e w okreœlonych warunkach okazaæ siê nie tyle dobrodziejstwem, co zagro¿eniem, czasami prowadz¹cym wrêcz do kryzysu, czego doœwiadczy³o wiele tzw. wy³aniaj¹cych siê rynków. Ostatnio w obliczu takiego kryzysu stoi tak¿e Polska. Na tle wadliwej bowiem polityki finansowej, popychaj¹cej przedsiêbiorstwa do zad³u¿ania siê zagranic¹ w obliczu zawy¿onych stóp procentowych i równoczesnego sztucznego podtrzymywania przez zbyt d³ugi okres zawy¿onego 354

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

kursu rodzimej waluty, firmy posz³y w kierunku szerokiego korzystania z zagranicznego finansowania, a banki z udzia³em pochodz¹cych stamt¹d inwestorów zachêcaj¹ je do tego. Wrêcz to stymuluj¹, koncentruj¹c siê, co zrozumia³e, na implikacjach mikroekonomicznych i maksymalizacji swojej funkcji celu, czyli w³asnego zysku i dochodów akcjonariuszy, co niekoniecznie jest zbie¿ne z wymogami zbilansowania gospodarki w ujêciu makroekonomicznym i interesami publicznymi. Za to ju¿ odpowiedzialnoœæ ponosi polityka finansowa, a to nie banki j¹ uprawiaj¹, tylko w³adze. Po stronie ryzyka widzieæ trzeba dodatkowe trudnoœci z regulacj¹ aktywnoœci sektora finansowego. Szerokie otwarcie na kontakty zewnêtrzne w obliczu rosn¹cych mo¿liwoœci transferowania zysków i kosztowych manipulacji niesie z sob¹ zawsze ryzyko. Ograniczanie jego skali wymaga sprawnego nadzoru i m¹drej regulacji, a w wypadku kapita³u zagranicznego ju¿ o to trudniej, tak¿e ze wzglêdu na koniecznoœæ bardzo niekiedy wyrafinowanej koordynacji dzia³añ na skalê miêdzynarodow¹. Banki zdominowane przez inwestorów strategicznych chêtniej finansuj¹ dzia³alnoœæ korporacji miêdzynarodowych, z którymi zwi¹zane s¹ od lat na ca³ym œwiecie. To w sposób naturalny ogranicza ich relatywne zainteresowanie rodzim¹ przedsiêbiorczoœci¹, zw³aszcza prowadzan¹ na ma³¹ skalê. Ciekawe, ¿e s¹ jednak banki zagraniczne – na przyk³ad skandynawskie penetruj¹ce poradzieckie republiki nadba³tyckie – które akurat sprzyjaj¹ rozwojowi ma³ych i œrednich firm. Zagraniczne inwestycje strategiczne w bankowoœci i ubezpieczeniach przynosz¹ te¿ dodatkowe wyzwanie dla polityki rozwoju konkurencji, a w wielu wypadkach, tak¿e sprzyjaj¹ powstawaniu regionalnych monopoli. Chocia¿ pierwotn¹ intencj¹ prywatyzacji mog³o byæ w³aœnie rozwiniêcie konkurencji na rynku us³ug finansowych, to okazaæ siê mo¿e, ¿e w pewnych sektorach czy regionach z czasem zwiêksza siê skala jego monopolizacji. A to rzadko s³u¿y tworzeniu przes³anek do d³ugofalowego rozwoju. S¹ ju¿ kraje posocjalistyczne gdzie proces prywatyzacji banków jest w zasadzie zakoñczony. W Estonii wszystkie banki przesz³y do sektora prywatnego, przy czym a¿ 95 procent z nich znajduje siê w rêkach kapita³u zagranicznego. Du¿o wiêcej ni¿ na Litwie, a tak¿e na Wêgrzech i w Polsce, gdzie wskaŸniki te oscyluje miedzy 60 a 70 procent, a to te¿ niema³o. Czy za du¿o? W³aœciwe pytanie trzeba sformu³owaæ w nastê355

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

puj¹cy sposób: czy banki bez udzia³u strategicznych inwestorów zagranicznych alokowa³yby kapita³ lepiej? W Rosji na pewno nie i brak tego typu inwestorów jest jedn¹ z przyczyn niewydolnoœci ca³ego systemu finansowego. W Estonii dominuj¹ banki skandynawskie – szwedzkie Swepbank i SEB oraz fiñski SAMPO – i sprzyjaj¹ one poprawie efektywnoœci alokacyjnej. W innych krajach jest ró¿nie, a zale¿y to bardziej od prowadzonej tam polityki finansowej, która mo¿e przecie¿ wygraæ du¿y udzia³ inwestycji strategicznych na korzyœæ rozwoju w³asnego kraju. Najlepiej, oczywiœcie, mieæ w³asny kapita³. Jeœli jednak go nie starcza, to trzeba umieæ siê pos³u¿yæ cudzym, a nie jemu siê wys³ugiwaæ. Dlatego te¿ nie wszystko jest na sprzeda¿. Chantilly, W irginia, 12 maja 2000

83. Bardzo d³ugie cykle Czasy ³atwe nie s¹, ale mo¿e nadchodz¹ lepsze? Niekoniecznie dlatego, ¿e prowadzi do tego polityka gospodarcza, ale ze wzglêdu na pewne tendencje które – byæ mo¿e – rz¹dz¹ procesami rozwojowymi w bardzo d³ugich okresach, niezale¿nie od doraŸnych potkniêæ. W bardzo d³ugim horyzoncie czasowym w wiêkszym stopniu bowiem decyduje charakter postêpu technicznego i historia ni¿ polityka ekonomiczna. Jednak¿e w ostatecznoœci, gdy bli¿ej przyjrzeæ siê istocie rzeczy, najwiêcej w odniesieniu do wzrostu produkcji zale¿y od realizowanej strategii. Musi ona nie tylko pewne procesy kreowaæ, ale tak¿e umiejêtnie dostosowywaæ siê do obiektywnie wystêpuj¹cych tendencji i dyskontowaæ je na swoj¹ korzyœæ. Wnioski takie nasuwaj¹ siê ponownie na tle analizy koncepcji tzw. d³ugich cykli Kondratieffa. Sformu³owa³ on swoj¹ teoriê jeszcze w latach dwudziestych w oparciu o obserwacje mniej wiêcej pó³torawiecznego okresu rozwoju gospodarki œwiatowej (zw³aszcza na pó³kuli pó³nocnej), ale wiele jej w¹tków zyskuje potwierdzenie w kilkadziesi¹t lat póŸniej. W myœl tej teorii wzrost gospodarczy dokonuje siê na drodze przemiennego wystêpowania trwaj¹cych œrednio oko³o 25 lat – a to czas jednego pokolenia – faz o szybszym i wolniejszym tempie wzrostu. Chocia¿ Kondratieff okreœla³ pierwsz¹ fazê wzrostem, a drug¹ recesj¹, to 356

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

w istocie nieustannie mieliœmy do czynienia z rozszerzon¹ reprodukcj¹, tyle, ¿e raz wolniej, raz szybciej. Notabene, sam Kondratieff popad³ w nie³askê i by³ przez Stalina deportowany, gdy¿ – pomimo, ¿e mówi³ o okresach nieuchronnej „recesji” w kapitalizmie – mówi³ tak¿e o nieuchronnych okresach wzrostu, a to ju¿ by³o polityczne wykroczenie jak na tamte czasy i tamto miejsce. Dzisiaj pewnie by³by s³uchany, zw³aszcza ¿e gdyby mia³ racjê, to zawsze rz¹dz¹cy mogliby skutki przypisaæ sobie. A tym razem idzie ku przyspieszeniu. Sam fakt wzglêdnej regularnoœci przeplataj¹cych siê okresów wzrostu o ró¿nej dynamice bynajmniej nie jest wystarczaj¹c¹ przes³ank¹ do formu³owania pogl¹du o cyklicznoœci takiego procesu. Cyklicznoœæ implikuje regularnoœæ wynikaj¹ca z dzia³ania endogenicznego mechanizmu, który w fazie przyspieszonego rozwoju przes¹dza ju¿ jego zwolnienie, a póŸniej – gdy do zwolnienia dochodzi – prowadzi automatycznie do przyspieszenia. Kondratieff twierdzi³, ¿e tak w³aœnie dzieje siê w odniesieniu do kolejnych fali wzrostu a to szybszego, a to wolniejszego i wiek XX w jakiejœ mierze wydaje siê to potwierdzaæ. Podkreœla³ on te¿ swoist¹ korelacjê miêdzy ekonomicznymi i politycznymi cyklami. Zauwa¿y³, ¿e wojny zdarza³y siê podczas okresów wzrostu, a pokój panowa³ w czasach „recesji”. Rewolucje natomiast wybucha³y najczêœciej podczas przejœcia z fazy stagnacji do przyspieszonego wzrostu. Z regu³y, gdy¿ odstêpstw od takich zasad jest sporo. I tak pocz¹wszy od pierwszej rewolucji przemys³owej wyst¹pi³y cztery takie cykle. Pierwszy obejmowa³ lata 1787-1849, przy czym faza wzrostu trwa³a od roku 1787 do 1814 (koniec wojen napoleoñskich), a „recesji” od 1815 (Kongres Wiedeñski) do 1849. Ciekawe, ¿e w trakcie tej „recesji”, choæ gospodarka nie rozwija³a siê szybko, kultura kwit³a wspaniale. Zw³aszcza muzyka. Pewnie i dlatego, ¿e nie by³o wojen. Cykl drugi trwa³ od oko³o 1850 do 1897 roku, przy czym faza wzrostu, która trwa³a do roku 1873, rozpoczê³a siê po roku 1849, kiedy to w Europie wchodzimy w cykl polityczny zwi¹zany z Wiosn¹ Ludów, a tu – w Kalifornii – wybuch³a gor¹czka z³ota. W miêdzyczasie ma miejsce wiele zbrojnych konfliktów – od wojny krymskiej poprzez amerykañsk¹ domow¹ po starcie Francja-Prusy – tak¿e dlatego, ¿e rz¹dy dziêki szybsze357

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

mu wzrostowi mia³y z czego je finansowaæ. PóŸniej nastêpuje okres, jak to okreœlili historycy, „Wielkiej Recesji” lat 1874-98. Cykl trzeci zaczyna siê, kiedy to w roku 1898 we Francji powraca na scenê polityczn¹ „sprawa Dreyfusa”, z jej implikacjami tak¿e dla stosunków ekonomicznych, a z³oto wydobywa siê na Alasce. Faza o¿ywienia, tak¿e w wyniku nakrêcenia koniunktury w niektórych gospodarkach w wyniku wojen (rosyjsko-japoñskiej, burskiej, a nastêpnie zw³aszcza I wojny œwiatowej) trwa, a¿ do nadejœcia Wielkiego Kryzysu czyli do roku 1929. PóŸniej œwiat wszed³ w fazê „recesji”, która trwa³a do roku 1947. W tym okresie najwiêksza z wszystkich wojen bynajmniej nie by³a czynnikiem stymuluj¹cym wzrost (poza Stanami Zjednoczonymi), ale poci¹gnê³a za sob¹ recesjê na wielk¹ skalê, zniszczeniu bowiem uleg³ wielki kapita³ i ludzki, i rzeczowy. Odbudowa powojenna inicjuje czwarty cykl, wpierw jego fazê wzrostu, która trwa od 1948 roku (w Polsce plan 3-letni) a¿ do roku 1973, kiedy to nastêpuje za³amanie w zwi¹zku z kryzysem naftowym i natê¿eniem siê œwiatowej inflacji. Weszliœmy w fazê drug¹, która koñczy siê w³aœnie gdzieœ oko³o roku 1999, wieñcz¹c tym samym czwarty d³ugi cykl, przez przypadek tylko wraz z koñcem stulecia. Jednak¿e jeszcze wiêksze znaczenie dla zwrotów dynamiki rozwojowej, ni¿ te polityczne przesilenia na przestrzeni minionych z gór¹ dwu wieków, maj¹ zmiany technologii, które przynosz¹ postêp nauki i techniki. Niewa¿ne z tego punktu widzenia, czy to teoria owocowa³a praktycznymi rozwi¹zaniami i wdro¿eniami, czy te¿ to „potrzeba by³a matk¹ wynalazków”, ale faktem jest, ¿e do przyspieszenia tempa wzrostu dochodzi³o w wyraŸnie okreœlonych momentach z punktu widzenia postêpu technik wytwórczych i technologii. Wystarczy na³o¿yæ na wy¿ej wymienione okresy pewne procesy z tego obszaru i jawi siê nam uderzaj¹ca korelacja miêdzy latami o¿ywienia produkcji a okresami nowych wdro¿eñ. Cykl pierwszy zbiega siê z pierwsz¹ rewolucj¹ przemys³ow¹ i wprowadzaniem maszyn, zw³aszcza do w³ókiennictwa, wpierw w Anglii, potem na kontynencie europejskim, a póŸniej tak¿e w Ameryce Pó³nocnej. Cykl drugi wi¹¿e siê z pojawieniem siê kolei, która niesamowicie pomog³a nie tylko samemu transportowi ludzi i towarów, ale tak¿e dalszej industrializacji. Wa¿ne, ¿e kolej rozwinê³a siê nie tylko w wyniku postêpu techniczne358

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

go, ale tak¿e i dlatego, i¿ pojawi³a siê instytucja spó³ki kapita³owej, dziêki czemu mo¿na by³o ekspansjê kolei sfinansowaæ. Cykl trzeci nastaje wraz z pojawieniem siê samochodu, rozprzestrzenianiem siê elektrycznoœci oraz produkcji chemicznej. Pojawiaj¹ siê nie tylko nowe maszyny, ale ca³e nowe ga³êzie przemys³u. Jednak¿e dopiero wraz z nastaniem czwartego cyklu uruchamia siê produkcjê zaiste na skalê masow¹. Umo¿liwia to kolejna rewolucja przemys³owa – tzw. fordyzm – zwi¹zana z przejœciem do szerokiego stosowania linii monta¿owych. Coraz wiêcej zale¿y teraz ju¿ nie tylko od postêpu technicznego, ale i od zarz¹dzania. Ca³y czas szybciej ni¿ produkcja rozwija siê tak¿e handel, co poszerza rynki zbytu. W pierwszych fazach cykli zatem intensywniej dzia³aj¹ tak poda¿owe, jak i popytowe czynniki wzrostu. PóŸniej, po pewnym nasyceniu rynku i rozprzestrzenieniu siê efektów postêpu technologicznego, nastêpowa³o zwolnienia tempa wzrostu. A¿ do czasu nadejœcia nastêpnej epoki. Czy zatem nadchodzi? Chyba tak. Od strony politycznej ¿yjemy w czasach pokoju, co wspó³czeœnie bezsprzecznie sprzyja wzrostowi gospodarczemu. Miast wydatków zbrojeniowych koniunkturê nakrêcaæ mog¹ nak³ady na ochronê œrodowiska i kapita³ ludzki. Nade wszystko zaœ weszliœmy na zakrêcie mileniów w now¹ rewolucjê technologiczn¹ – o implikacjach najdalej id¹cych. Rewolucja ery elektroniki, telekomunikacji oraz Internetu dopiero zrobi swoje. I to w³aœnie podczas pierwszej æwierci XXI wieku. Zaczyna siê, jak s¹dzê, nowy d³ugi cykl. Tym samym wchodzimy w fazê przyspieszonego wzrostu. To dobra wiadomoœæ dla wszystkich polityków. Jednak¿e nie powinni oni czekaæ. Jeœli faktycznie przychodzi dzia³aæ w takiej fazie d³ugiego cyklu, to trzeba to wykorzystaæ. Na tym polega polityka. A cykle, nawet te najd³u¿sze, co najwy¿ej mog¹ czasami pomóc. I teraz – myœlê – nadszed³ taki czas. Los Angeles, 19 maja 2000

84. Chiñskie otwarcie Rok 2000 ma szczególne znaczenie w ewolucji chiñskiej gospodarki. Jej rosn¹ca pozycja na ekonomicznej mapie œwiata ma niebagatelne implikacje dla ca³ego globu. Choæ grupa najbogatszych pañstw œwiata 359

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

G-7 skupia rozwiniête i zarazem du¿e gospodarki kapitalistyczne, a od kilku lat ze wzglêdów politycznych na okresowe spotkania na szczycie zapraszana jest tak¿e Rosja, to znaleŸæ powinny siê w niej Chiny. W tym w³aœnie roku plasuj¹ siê pod wzglêdem wielkoœci produkcji globalnej ju¿ na miejscu pi¹tym, wyprzedziwszy ostatnio W³ochy. Uprzednio zaœ wyprzedzi³y Kanadê, od której notabene wiêcej wytwarza równie¿ Brazylia, a z któr¹ obecnie zrównuje siê zamykaj¹ca pierwsz¹ dziesi¹tkê Hiszpania. W istocie jednak pozycja chiñska jest jeszcze bardziej znacz¹ca. Szacuj¹c PKB w kategoriach parytetu si³y nabywczej (PPP) i bior¹c pod uwagê bardzo wysokie tempo wzrostu w ostatnim okresie (blisko 30 procent w latach 1997-2000), w tym roku chiñski produkt globalny liczony na bazie PPP wynosi ju¿ blisko cztery i pó³ biliona dolarów, podczas gdy amerykañski siêga dziewiêciu bilionów. Co wiêcej, utrzymuj¹c obecne tempo wzrostu, Chiny s¹ w stanie ponownie podwoiæ PKB w ci¹gu kolejnej dekady, podobnie jak dokona³y tego w trakcie minionej. W tym te¿ czasie przepo³owieniu uleg³ rosyjski dochód narodowy. Zmieniaj¹ siê zatem na trwa³e ekonomiczne uwarunkowania sytuacji geopolitycznej, co jednych zadowala, innych nie. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e tak za³amanie gospodarki rosyjskiej, jak i rozkwit chiñskiej zwi¹zane s¹ ze zmian¹ ustroju gospodarczego. Jednak sterowanie tym procesem jest tak ró¿ne w obu krajach, ¿e nie sposób mówiæ o takim samym przechodzeniu do gospodarki rynkowej. Chiny robi¹ to zdecydowanie lepiej. Umiejêtnie – jak ma³o kto – ³¹cz¹ politykê zmian systemowych z polityk¹ rozwojow¹. I przynosi to efekty, coraz lepiej bowiem dzia³aj¹ stopniowo, ale konsekwentnie wdra¿ane mechanizmy rynkowe, a zarazem utrzymuje siê – ju¿ przez ca³e pokolenie, od zapocz¹tkowania reform w 1978 roku – silna tendencja wzrostu produkcji. Wa¿ne jest i to, ¿e chiñska strategia reform i rozwoju zaiste jest chiñska. Ma swoj¹ specyfikê i bynajmniej nie opiera siê na ortodoksji zalecanej a to przez G-7, a to przez organizacje miêdzynarodowe bêd¹ce pod wp³ywem tej grupy, a to przez neoliberalnie nastawionych zagranicznych doradców. We wspó³czesnym œwiecie jest to bez ma³a kuriozum, co najwa¿niejsze – daj¹ce dobre skutki. Na tle zaawansowania dotychczasowych reform dosz³o jednak do sytuacji, w której niezbêdne jest wykonanie nastêpnych œmia³ych kro360

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

ków. Polegaæ one musz¹ na dalszej liberalizacji i otwarciu. Utrzymanie na d³u¿sz¹ metê dotychczasowej dynamiki zale¿eæ bêdzie od szerszego w³¹czenia siê Chin do gospodarki œwiatowej, od wykorzystania nieuchronnie poszerzaj¹cej obszar swego oddzia³ywania globalizacji jako katalizatora w³asnej ekspansji gospodarczej. Na tej drodze pojawi³a siê logicznie kwestia przyst¹pienia Chin do Œwiatowej Organizacji Handlu. Zabiegi wokó³ cz³onkostwa w WTO trwaj¹ ju¿ wiele lat, przy czym w ostatnim okresie trudnoœci piêtrzy³y siê bynajmniej nie w wyniku hamowania niezbêdnych reform strukturalnych w samych Chinach, ale na skutek obstrukcji zagranicznych, zw³aszcza amerykañskich. USA bowiem nie chce mieæ w przysz³oœci – a czas szybko biegnie – a¿ tak potê¿nego, drugiego obok Japonii, rywala na œwiatowej arenie gospodarczej. Ju¿ teraz w ujêciu PPP chiñski PKB jest wiêkszy ni¿ japoñski, co stawia Chiny pod wzglêdem tak szacowanej produkcji na drugim miejscu w œwiecie. Chiny do WTO wszak¿e i tak przyst¹pi³yby, nawet gdyby trwa³y amerykañskie sprzeciwy, a to dlatego, ¿e i tego chc¹, i spe³niaj¹ kryteria cz³onkostwa. Dobrze zatem, ¿e kongres USA przeg³osowa³ przyznanie na trwa³e klauzuli najwy¿szego uprzywilejowania. W rzeczy samej nie chodzi tu o jakiekolwiek uprzywilejowanie, a jedynie o polityczne i ustawowe przyzwolenie na normalne, partnerskie, a nie dyskryminuj¹ce traktowanie handlu z Chinami. Górê wzi¹³ przeto pragmatyzm nad konserwatyzmem. Podzia³ miêdzy zwolennikami jednego i drugiego tym razem – równie dramatycznie jak podczas g³osowania w roku 1994 nad utworzeniem NAFTA z udzia³em Meksyku – przebieg³ w poprzek partii, a nie pomiêdzy nimi. Co ciekawe, administracja prezydenta Clintona przeprowadzi³a swój wniosek przez kongres dziêki poparciu wiêkszoœci reprezentantów z opozycyjnej partii republikañskiej (164 za, 57 przeciw). Demokraci w wiêkszoœci byli przeciw (138 przeciw, 73 za). Okazuje siê, ¿e nie tylko u nas pos³owie ugrupowañ rz¹dz¹cych g³osuj¹ inaczej ni¿ chce rz¹d... Jak mo¿na by³o oczekiwaæ, przewaga pragmatyzmu wyraŸniej widoczna by³a poœród reprezentantów stanów bardziej korzystaj¹cych na pe³nej normalizacji i dalszej ekspansji handlu z Chinami. Na przyk³ad poœród cz³onków izby reprezentantów wywodz¹cych siê z Kalifornii a¿ 33 361

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

by³o za przyznaniem klauzuli, a jedynie 14 (z czego a¿ 10 z rz¹dz¹cej partii demokratycznej) przeciw. Debata poprzedzaj¹ca to wa¿ne g³osowanie mia³a bardziej charakter polityczny ni¿ ekonomiczny. W œrodowiskach konserwatywnych ju¿ tradycyjne sta³o siê wykorzystywanie podobnych okazji (a dotychczas corocznie g³osowano kwestie stosunków handlowych z Chinami) do prób wywierania politycznego nacisku w celu sk³aniania Pekinu do bardziej radykalnych reform systemu politycznego. Teraz wszak¿e ust¹pi³y one przed pragmatycznym podejœciem, zw³aszcza œrodowisk zwi¹zanych z przedsiêbiorczoœci¹. Rozumiej¹ one œwietnie, ¿e dla nich g³êbsza integracja Chin z gospodark¹ œwiatow¹ oraz dalsze otwarcie na szerokie kontakty zewnêtrzne s¹ bardzo korzystne. Podkreœla siê przy tym, ¿e krêgi te wydatkowa³y na lobbying ponad dziesiêciokrotnie wiêcej ni¿ zachowawcze zwi¹zki zawodowe. Te zaœ obawiaj¹ siê konkurencji ze strony taniej chiñskiej si³y roboczej. Có¿, trzeba bêdzie sprostaæ i tej konkurencji, skoro siê za ni¹ opowiadamy. Konsekwencja obowi¹zuje. Przy okazji USA bynajmniej nic specjalnego Chinom nie oferuj¹. Tyle tylko, ¿e nie bêd¹ one dyskryminowane. A to bardzo du¿o. I jest to prze³om. Chiny natomiast, co z kolei jest istotnym sukcesem reformatorskiego nurtu dominuj¹cego w krêgach tam rz¹dz¹cych, czyni¹ wiele. Kolejne reformy zwi¹zane s¹ g³ównie z przystêpowaniem do WTO i mieæ bêd¹ równie¿ pozytywne konsekwencje dla partnerów z zewn¹trz. Oby tak¿e polskie firmy i inwestorzy potrafili spostrzec pojawiaj¹c¹ siê tu szansê, a polityka rz¹du pomog³a im je rozs¹dnie wykorzystaæ dla naszego rozwoju. To wymaga wsparcia, zw³aszcza poprzez rozwój instytucji ubezpieczenia kredytów eksportowych. Wchodz¹c do WTO – a jest tam ju¿ 135 pañstw cz³onkowskich – Chiny zmniejsz¹ stopniowo stawki celne z aktualnie obowi¹zuj¹cych przeciêtnie 24 procent do 9 procent w roku 2005. Wyeliminowane zostan¹ kwoty limituj¹ce import od strony iloœciowej. Zaniechane bêdzie stosowanie licencji zezwalaj¹cych na sprowadzania okreœlonych asortymentów produktów z zagranicy. Otwarty zostanie rynek wewnêtrzny i firmy zagraniczne bêd¹ mog³y zak³adaæ swoje sieci detaliczne. Kapita³ zagraniczny uzyska mo¿liwoœæ dostêpu (do 49 procent udzia³ów) do sektora telekomunikacji oraz niektórych instytucji rynku kapita³owego. Banki zagraniczne traktowane bêd¹, formalnie rzecz bior¹c, tak jak krajowe. 362

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

S¹ to zmiany daleko id¹ce. I s³usznie, trzeba bowiem iœæ dalej. Koñczy siê okres rynkowych reform dokonywanych w ramach starego systemu socjalistycznego. Chiny wkraczaj¹ nieodwracalnie w fazê transformacji ustrojowej, prowadz¹c¹ z czasem do pe³nej gospodarki rynkowej. Jak¿e¿ du¿o lepiej czyni¹ to w porównaniu z wieloma krajami posocjalistycznymi, które nie potrafi³y sprz¹c procesu rynkowych zmian systemowych ze sta³ym i szybkim wzrostem gospodarczym. Na chiñskiej drodze do rynku prze³omowy okazaæ siê mo¿e w³aœnie rok 2000. To ju¿ nie reformy, to transformacja. Los Angeles, 26 maja 2000

85. Gmina Centrum Globalizacja nieustannie zatacza swoje krêgi i wymusza zmiany strukturalne we wszystkich zak¹tkach œwiata. Tego rozwiniêtego te¿ to dotyczy. A jednym z najbogatszych regionów jest Kalifornia. Gdyby by³a niezale¿nym terytorium, to – plasuj¹c siê ze swoim produktem globalnym wy¿ej ni¿ Kanada – w³aœnie ona zamyka³aby ligê skupion¹ w G-7. Samo miasto Los Angeles zajmuje pozycjê 21. na œwiatowej liœcie najwiêkszych producentów, wytwarzaj¹c wiêcej ni¿ Szwecja czy Austria. Zmienia siê przy tym struktura tej produkcji. Co ciekawe, tak¿e pod wp³ywem zmian zachodz¹cych w naszej czêœci globu. Od czasów II wojny œwiatowej zlokalizowanych by³o tutaj wiele zak³adów przemys³u zbrojeniowego, zw³aszcza zwi¹zanego z lotnictwem. Jego zakres zosta³ znacznie ograniczony na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych. Postêpuj¹ce wraz z koñcem zimnej wojny ciêcia w wydatkach zbrojeniowych bud¿etu federalnego odbi³y siê bardzo silnie na tej ga³êzi, wymuszaj¹c g³êbsze zmiany w strukturze produkcji i zatrudnienia. Tak oto fale posocjalistycznej transformacji, przyczyniaj¹c siê do poprawy miêdzynarodowego klimatu politycznego i umo¿liwiaj¹c dalsz¹ redukcjê zbrojeñ, dotar³y i tutaj. Niestety, przy okazji nastrêcza to tak¿e dodatkowych trudnoœci. Widaæ to choæby po wci¹¿ utrzymuj¹cym siê relatywnie wysokim bezrobociu (oko³o 7,5 procent), znacznie przekraczaj¹cym jego przeciêtn¹ stopê, która w USA jest obecnie na najni¿szym od pokolenia poziomie. 363

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

W minionej dekadzie trwa³ proces przesuwania si³y roboczej z przemys³u do sektora us³ug, zw³aszcza nowoczesnych i zatrudniaj¹cych wysoko wykwalifikowanych pracowników (nauka, finanse, kultura, turystyka, zarz¹dzanie). Obecnie w przemyœle pracuje jedynie oko³o 17 procent si³y roboczej, niewiele wiêcej ni¿ w handlu, który zatrudnia 15 procent. Pozostali znajduj¹ pracê w us³ugach, w tym w wysoko rozwiniêtym sektorze finansowym. Oczywiœcie, nie by³oby to LA, gdyby nie æwieræ miliona ludzi (oko³o 7 procent) pracuj¹cych w kinematografii, która kwitnie nieustannie i nadal rokuje siê jej dobre lata. Drugie tyle zarabia na turystyce, która daje miastu ponad 12 miliardów dolarów rocznie. Tyle bowiem pozostawia ponad 23 milionów ludzi, wpadaj¹cych do miasta co najmniej na jedn¹ noc. Czêœæ tych pieniêdzy trafia do kasy miejskiej, zw³aszcza z tytu³u œci¹ganych w handlu i us³ugach podatków poœrednich w wysokoœci 8,5-procentowego narzutu na ceny detaliczne. Nie jest to stawka niska, a wziê³a siê z koniecznoœci substytuowania spadaj¹cych w wyniku zawê¿ania siê bazy podatkowej dochodów czerpanych wczeœniej g³ównie z podatków bezpoœrednich p³aconych przez firmy, przede wszystkim przemys³owe i budowlane. Choæ wiele z nich przenios³o siê do innych stanów, to przedsiêbiorczoœæ kwitnie, przy czym w niema³ej mierze pozostaje w strefie cienia. Jak du¿y jest margines nierejestrowanej gospodarki równoleg³ej trudno orzec, ale nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e jest on szeroki. Dominuj¹ firmy ma³e. Prawie 98 procent spoœród ogólnej liczby 350 tysiêcy przedsiêbiorstw zatrudnia poni¿ej stu pracowników, a jedynie w 309 pracuje ich ponad tysi¹c. Najwiêcej w lotniczym potentacie Boeing (28 tysiêcy). Myszka Miki, czyli Disney, anga¿uje a¿ 18 tysiêcy ludzi. Zarobi³a jednak ju¿ tak¹ fortunê, ¿e teraz w samym œrodku miasta, miêdzy siedzib¹ w³adz miejskich a rozs³awion¹ na œwiat przez Romana Polañskiego chiñsk¹ dzielnic¹, dziêki hojnoœci fundacji Disneya i licznych sponsorów wznosi siê budowla – nowa siedziba znakomitej filharmonii LA prowadzonej przez Esse-Pekka Salonena. Ten przewspania³y obiekt, zaprojektowany przez Franka Gerhy'ego, kosztuje æwieræ miliarda dolarów, nie anga¿uj¹c œrodków z miejskiej kasy. Co to wszak¿e jest „miejska kasa”, to ju¿ bardziej skomplikowane zagadnienie. I kto ni¹ zawiaduje? Metropolia Los Angeles jest olbrzymia i obejmuje piêæ gmin zamieszka³ych przez blisko 16 milionów ludzi. W samej tylko gminie LA 364

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

¿yje 9,5 miliona osób, z czego 3,8 miliona w mieœcie Los Angeles. Tak jakby w gminie Centrum. Pozostali zamieszkuj¹ ci¹gn¹ce siê wokó³, poprzez ca³¹ aglomeracjê, 87 miast i miasteczek. Spada przy tym populacja „bia³ych”, których jest o 6 procent mniej ni¿ w roku 1990, podczas gdy roœnie liczba innych grup ludnoœci. W miêdzyczasie przesta³y one jednak¿e byæ mniejszoœci¹, gdy¿ wzrost iloœci Latynosów w tej dekadzie o 4 procent podniós³ ich udzia³ w ca³ej populacji do 42, podczas gdy „bia³ych” jest ju¿ tylko 35 procent. Do tego dochodzi 12 procent Azjatów i przybyszów z wysp Oceanii oraz 10 procent ludnoœci afroamerykañskiej. Dope³niaj¹cy tê mozaikê niespe³na 1 procent to ludnoœæ pochodzenia indiañskiego. Ciekawe, ¿e tak z³o¿ony i wielki konglomerat ludzi – o ró¿nych korzeniach, tradycjach, pozycji ekonomicznej i socjalnej, pogl¹dach i kulturach – potrafi spokojnie wybraæ sobie swoich rajców miejskich, zadbawszy przy tym o w³aœciw¹ reprezentacjê ró¿nych grup. I tak w radzie miejskiej – tej¿e w³aœnie „gminy Centrum” – zasiadaj¹ wybrañcy (co tutaj oznacza przedstawicieli) ludnoœci murzyñskiej, latynoskiej, azjatyckiej, „bia³ej”, a tak¿e – co siê podkreœla – mniejszoœci seksualnych. Skoro takie jest spektrum, to móg³by ktoœ zak³adaæ, ¿e bardzo liczna musi byæ taka rada, zw³aszcza ¿e przecie¿ debatuje i decyduje o losach prawie czterech milionów ludzi i dzieli niema³e pieni¹dze. A uprawnienia rady s¹ niebagatelne: wymierzanie lokalnych podatków, ustalanie miejscowych przepisów, programowanie inwestycji infrastrukturalnych, sterowanie publiczn¹ oœwiat¹ i kultur¹ etc. Wielk¹ w³adzê maj¹ te¿ radni w sprawach zwi¹zanych z ruchem ulicznym, co tutaj ma znaczenie olbrzymie. Gdyby nie posuwa³ siê sprawnie, to niejednemu trudno by³oby wygraæ wybory. Ruch uliczny wa¿niejszy tu ni¿ inflacja. Jak zatem liczna jest ta miejska rada? Otó¿ radnych, wybieranych na czteroletni¹ kadencjê (dwie maksimum) jest... 15. Piêtnastu. W innej „gminie Centrum” – w San Francisco – jest ich 11. Jedenastu. I te¿ dzia³a, a kryzys nastêpuje tylko wtedy, kiedy albo jest trzêsienie ziemi, albo inny dopust bo¿y. A tak 11 radnych tak radzi i wraz z wybieranym w powszechnych wyborach (tak¿e na cztery lata) burmistrzem tak rz¹dzi, ¿e gospodarka sprawnie funkcjonuje, a turyœci wartko p³yn¹ do tego piêknego miasta (ponad 700 tysiêcy mieszkañców), zostawiaj¹c w nim rocznie ponad 12 miliardów dolarów. 365

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

To po³owa produktu globalnego San Francisco, gdzie sk¹din¹d „biali” te¿ ju¿ stanowi¹ mniejszoœæ, bo tylko 47 procent ca³ej populacji. Obok turystyki dominuj¹c¹ rolê w miejscowej gospodarce odgrywa najszybciej rozwijaj¹cy siê w latach dziewiêædziesi¹tych przemys³ multimedialny zwi¹zany z obecn¹ faz¹ rewolucji technicznej. Tak jak w LA rodzi siê wiêkszoœæ seriali telewizyjnych i filmów fabularnych, tak w SF powstaje sporo oprogramowania internatowego i popularnych gier komputerowych. I tutaj bardzo liczy siê nauka oraz kultura. Problemów bynajmniej nie brakuje. S¹ jednak rozwi¹zywane, tak¿e z udzia³em sprawnie dzia³aj¹cych, kompetentnych i ciesz¹cych siê poparciem lokalnych spo³ecznoœci radnych miejskich. To nie ich ma byæ si³a, tylko silne musz¹ byæ instytucjonalne fundamenty lokalnych rz¹dów. Prawdziwa samorz¹dnoœæ nie polega na mówieniu o „wielkich reformach”, tylko na wielkiej odpowiedzialnoœci radnych, choæby nawet nielicznych, ale sprawnych, zaufanych, nieskorumpowanych, oraz na m¹droœci polityki na wszystkich szczeblach rz¹dzenia. I samorz¹dzenia. W ka¿dej gminie Centrum. Los Angeles – San Francisco, 3 czer wca 2000

86. Kolej rzeczy Polityka to materia nader z³o¿ona. Nie inaczej jest z polityk¹ gospodarcz¹, w której przeplata siê wiele w¹tków, myl¹ siê przejawy ze skutkami, pierwotne przyczyny mieszaj¹ siê z dzia³aniem mechanizmów wtórnych, konsekwencje pewnych procesów s¹ interpretowane jako ich Ÿród³o. Dzieje siê tak nie tylko dlatego, ¿e zaiste mamy do czynienia z bardzo skomplikowanymi zale¿noœciami, które nie zawsze daj¹ siê jednoznacznie uj¹æ w ramy teoretycznych uogólnieñ naukowych, ale tak¿e dlatego, i¿ polityka gospodarcza z jednej strony uwik³ana jest w sprzeczne interesy, z drugiej zaœ pozostaje g³êboko osadzona w dogmatach ideologicznych. Refleksja ta uwa¿nemu obserwatorowi musi nasuwaæ siê w zwi¹zku z wycofaniem siê Unii Wolnoœci z rz¹dz¹cej koalicji w³aœnie teraz – na wiosnê 2000 roku – a nie wczeœniej czy póŸniej, choæ by³yby ku temu tak¿e liczne przes³anki. W polityce zdarzaj¹ siê wypadki i niespodzianki. W Polsce w ostatniej dekadzie te¿ tak ju¿ bywa³o. Tym razem jednak 366

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

mamy do czynienia nie z wypadkiem czy przypadkiem sk³aniaj¹cym do rezygnacji z rz¹dzenia, ale z upadkiem. Upad³a bowiem koncepcja polityki gospodarczej Unii Wolnoœci. Oczywiœcie ani ona, ani jej poplecznicy bynajmniej nie bêd¹ siê do tego przyznawaæ, ale taka jest prawda. W warunkach posocjalistycznej transformacji ustrojowej powtarzaj¹ce siê bowiem próby narzucania polityki gospodarczej opartej o neoliberaln¹ doktrynê monetarystyczn¹ musia³y doprowadziæ do obecnej fazy kryzysu. Kompromituje siê polityka w tak du¿ym stopniu oparta o doktrynerstwo, a zarazem lekcewa¿¹ca realia spo³eczne. Niestety, w miêdzyczasie spo³eczeñstwo musi p³aciæ za to wysok¹ cenê. Seria b³êdów polityki finansowej i Ÿle przygotowanych reform strukturalnych odbija siê na niskiej konkurencyjnoœci rodzimych przedsiêbiorstw i niezadowalaj¹cej poprawie, a czêsto wrêcz dalszemu pogarszaniu siê warunków ¿ycia polskich rodzin. Mniej sprawne jest pañstwo i jego instytucje, psuciu podlega sfera us³ug publicznych, ponownie nasila siê dezintegracja spo³eczeñstwa. Liczenie zaœ na wsparcie polityczne (i nie tylko) ze strony zagranicy i obcego kapita³u te¿ mo¿e mieæ swój kres. On bowiem ma przede wszystkim w³asne interesy, a dopiero potem sympatie. Gdy te pierwsze s¹ zaspokojone, te drugie szybko gasn¹. Albo zmieniaj¹ swój obiekt. Na d³u¿sz¹ metê skuteczna mo¿e byæ tylko taka linia programowa, która troszczy siê o tworzenie trwa³ych przes³anek rozwoju spo³ecznogospodarczego, o formowanie krajowego kapita³u, o inwestowanie w rodzimy kapita³ ludzki, o polepszanie warunków ¿ycia szerokich warstw ludnoœci. Próby zaœ budowania kapitalizmu korzystnego przede wszystkim dla niewielkiej liczebnie grupy w³asnego elektoratu – sk¹din¹d jeszcze siê zawê¿aj¹cego, bo i on coraz krytyczniej postrzega malej¹c¹ skutecznoœæ dzia³añ w³adzy – oraz dla zagranicznych partnerów nie mog¹ siê powieœæ. Na tym tle nie mo¿e dziwiæ, ¿e obecnie UW ma mniejsze poparcie ni¿ na przyk³ad PSL. Gorzkie jest doœwiadczenie niepowodzeñ polityki uwik³anej wpierw, w latach 1989-92, w „szok bez terapii”, a póŸniej – w latach 1998-2000 – w „sch³adzanie” bez sensu. Tak jak na pocz¹tku dekady mo¿na by³o osi¹gn¹æ zdecydowanie wiêcej w sferze poprawy efektywnoœci mikroekonomicznej i stabilizacji makroekonomicznej, nie trac¹c zarazem tak wiele 367

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

poprzez nadmierne za³amanie produkcji i lawinowo narastaj¹ce masowe bezrobocie, tak w jej koñcu mo¿na by³o osi¹gn¹æ du¿o wiêksze tempo wzrostu produkcji bez pog³êbiania skali nierównoœci spo³ecznych, panoszenia siê biurokracji i szerzenia korupcji. Jak by³o mo¿liwe realizowanie alternatywnej polityki spo³eczno-gospodarczej – i to przy twórczym wspó³dzia³aniu ze spo³ecznoœci¹ miêdzynarodow¹, co zaowocowa³o miedzy innymi wejœciem Polski na œwiatowy rynek kapita³owy i przyst¹pieniem do OECD – pokaza³y dobitnie lata 1994-97. Miejmy nadziejê, ¿e lata 2001 i nastêpne powtórnie dowiod¹, ¿e mo¿na osi¹gn¹æ wiêcej mniejszym kosztem, a reformy s¹ jedynie œrodkiem polityki, a nie jej celem. UW wyst¹pi³a przeto z koalicji teraz, gdy¿ jest to ostatni moment, kiedy – jak mo¿e siê niektórym wydawaæ – realne mo¿e byæ zrzucenie odpowiedzialnoœci za nieskutecznoœæ polityki finansowej i gospodarczej na koalicyjnego partnera. Bez winy to on bynajmniej nie jest, ale przecie¿ to nie w rêkach AWS by³a koordynacja tej polityki, to nie jej ministrowie dysponowali g³ównymi instrumentami oddzia³ywania na bieg procesów gospodarczych, to nie oni chcieli „sch³adzaæ” koniunkturê, a wrêcz odwrotnie. Akurat teraz jest ostatni moment, w którym mo¿na jeszcze liczyæ na to, ¿e uda siê uciec od intelektualnej i politycznej odpowiedzialnoœci za lansowanie b³êdnych koncepcji i forsowanie z³ej polityki. Co wiêcej, spekuluje siê, ¿e jeœli teraz nast¹pi dalsze, wyraŸne pogorszenie sytuacji gospodarczej – a ku temu przecie¿ idzie – to uda siê wmówiæ krajowej opinii publicznej i zagranicznym obserwatorom, i¿ to z powodu wycofania siê UW z rz¹dów. Otó¿ jest dok³adnie odwrotnie: dlatego ta partia zrezygnowa³a ze wspó³rz¹dzenia, poniewa¿ to ona w³aœnie doprowadzi³a do obecnej sytuacji i teraz nie potrafi ani tego naprawiæ, ani nawet dŸwign¹æ za to odpowiedzialnoœci. Mo¿liwe przecie¿ by³o utrzymanie du¿o wiêkszego tempa wzrostu produkcji, mo¿liwy by³ i jest bardziej sprawiedliwy podzia³ dochodu narodowego, mo¿na pe³niej i bardziej korzystnie dla Polski czerpaæ z procesu integracji z gospodark¹ œwiatow¹. W po³owie 2000 roku mogliœmy mieæ du¿o wy¿szy poziom dochodu narodowego. Nie tylko dlatego, ¿e do osi¹gniêcia by³y wiêksze jego przyrosty ostatnimi laty. Warto zwróciæ uwagê, ¿e (licz¹c w dolarach) PKB jest obecnie mniejszy a¿ o oko³o 13 procent ni¿ w roku 1997; wtedy przekroczy³ ju¿ poziom 170 miliardów dolarów (w cenach 1999), a teraz, jak mo¿na szacowaæ, 368

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

siêga ledwie 148 miliardów. Deprecjacja euro wobec dolara tylko po czêœci wyjaœnia tak g³êbok¹ zmianê. To pogarsza nasz¹ pozycjê miêdzynarodow¹ i zwiêksza dystans dziel¹cy Polskê od krajów, do pe³nej integracji z którymi s³usznie aspirujemy. W obliczu systematycznego pogarszania siê wszystkich podstawowych wskaŸników makroekonomicznych – spad³a znacznie dynamika produkcji, wzros³o bezrobocie, nasili³a siê inflacja, roœnie deficyt finansów publicznych, zwielokrotni³ siê deficyt na rachunku obrotów zewnêtrznych – w koñcu trzeba by³o dojœæ do wniosku, ¿e gospodarka znajduje siê w stanie kryzysowym, a jednoczeœnie nie dysponuje siê ¿adn¹ klarown¹ koncepcj¹ przezwyciê¿enia jego kumuluj¹cych siê przejawów. Nie czekaj¹c zatem na nieuchronny upadek pod ciê¿arem piêtrz¹cych siê problemów, lepiej by³o uciec, czyli wycofaæ siê z rz¹du. Ka¿dy pretekst ku temu by³ dobry i zupe³nie niewa¿ne, jakim pos³u¿ono siê w tym wypadku. Rynek finansowy i kapita³owy ju¿ wczeœniej zaantycypowa³ te negatywne procesy. Wystarczy przypomnieæ, ¿e pod rz¹dami rozpadaj¹cej siê koalicji kurs z³otego spad³ a¿ o 24 procent pomiêdzy majem 1998 a majem 2000 roku. Nastêpstwa szerz¹cych siê pog³osek o nadchodz¹cym nieuchronnie koñcu rz¹dów koalicji AWS-UW wsi¹ka³y zatem stopniowo w rzeczywistoœæ i rynek na sam fakt odejœcia z rz¹du polityków UW zareagowa³ nawet pewnym wzrostem kursu z³otego i notowañ gie³dowych. A ponoæ mia³y siê zawaliæ... Co mia³o jednak upaœæ, wreszcie upad³o. Teraz jest szansa, ¿e z czasem znowu bêdzie lepiej. Przedtem jednak wyklarowaæ musi siê sytuacja polityczna i pojawiæ nowa, alternatywna strategia rozwoju. Taka jest kolej rzeczy. Los Angeles, 12 czer wca 2000

87. Rosyjskie drogi i bezdro¿a Rosja zawsze musi byæ inna. I w przesz³oœci, i w przysz³oœci. Nawet chudych lat musi tam byæ wiêcej ni¿ siedem. Jak bêdzie z t³ustymi – zobaczymy. Tym bardziej, ¿e wpierw musz¹ nadejœæ. Czy tak w koñcu siê stanie? Jeœli mierzyæ je tempem wzrostu produkcji globalnej, byæ mo¿e tak. 369

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Pomijaj¹c 1997 rok z minimalnym przyrostem PKB o 0,8 procent, po dziewiêciu latach spadku dochodu narodowego, podczas których zmniejszy³ siê on w sumie a¿ o oko³o 45 procent, produkcja ponownie zaczê³a rosn¹æ w zesz³ym roku. Ku zaskoczeniu licznych obserwatorów PKB zwiêkszy³ siê o 3,2 procent, choæ prognozy zak³ada³y daleko mniejsz¹ ekspansjê. Podobnie zaskakuj¹cy dla wielu analityków oka¿e siê tak¿e rok 2000. Jeszcze pó³ roku temu Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy zak³ada³ zerowe tempo wzrostu w roku 1999 i przewidywa³ ledwie 2,0 procent na rok 2000. Waszyngtoñski PlanEcon prognozuje na ten rok wzrost PKB o 3,8 procent. Podobnie wiele innych organizacji, ³¹cznie z Europejskim Bankiem Odbudowy i Rozwoju oraz Bankiem Œwiatowym, patrzy na ten i najbli¿sze lata doœæ powœci¹gliwie, prognozuj¹c wzrost PKB rzêdu 3-4 procent. Bêdzie wiêcej. Wiele wskazuje na to, ¿e jeœli jeszcze nie w pe³ni i nie do koñca, to jednak w du¿ej mierze Rosja ju¿ schodzi z bezdro¿y transformacyjnej depresji oraz systemowej pustki powsta³ej po upadku poprzedniego ustroju i odnajduje w³aœciwe sobie œcie¿ki prowadz¹ce do wzrostu gospodarczego. Dotychczasowe brniêcie drog¹ niezbornych reform – czêsto nieudolnie naœladuj¹cych polskie doœwiadczenia czy te¿ niepotrzebnie siêgaj¹cych do nieudanych pomys³ów, zw³aszcza z okresu „szoku bez terapii” – spowodowa³o bardzo drastyczne za³amanie poziomu produkcji, obni¿enie standardu ¿ycia i pog³êbienie nierównoœci spo³ecznych. O ile w S³owacji czy na Wêgrzech wspó³czynnik Giniego, ilustruj¹cy skalê zró¿nicowania dochodów, zwiêkszy³ siê w latach dziewiêædziesi¹tych tylko o kilka punktów, to w Rosji (podobnie jak i w Kazachstanie czy na Ukrainie) uleg³ on podwojeniu i siêga obecnie 48 punktów, co bardziej przypomina wskaŸniki z Ameryki £aciñskiej ni¿ z Europy Wschodniej. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e tak dramatyczne pogorszenie sytuacji ekonomicznej i spo³ecznej nie by³o nieuchronne. Sta³o siê tak g³ównie w wyniku braku m¹drej strategii rozwojowej i niezbornoœci programu reform oraz niedostatku determinacji w ich wdra¿aniu. Rosja straci³a na tym niezwykle, utraci³a bowiem wiele ze swojej pozycji geopolitycznej. Nic dziwnego, skoro w wyniku transformacyjnej depresji obecnie jej PKB szacowany jest na bazie kursu walutowego na marne oko³o 200 miliardów dolarów – ledwie oko³o 50 procent wiêcej ni¿ Polski. Bardziej realny 370

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

szacunek w oparciu o parytet si³y nabywczej (PPP) daje wartoœæ bli¿sz¹ 700 miliardom, ale to te¿ tylko oko³o dwukrotnie wiêcej ni¿ u nas i jakieœ 12 razy mniej ni¿ w USA. A tak¿e a¿ szeœæ razy mniej ni¿ w Chinach... Teraz wszak¿e, po wyborze nowego prezydenta i utworzeniu pragmatycznego – jak siê wydaje – rz¹du, jest szansa, ¿e z jednej strony umiejêtnie zdyskontuje siê dorobek minionych lat na polu zmian instytucjonalnych, a z drugiej podejmie nowe, konieczne reformy strukturalne. Przy ca³ym bowiem krytycyzmie te dziewiêæ chudych lat to bynajmniej nie jest okres zmarnowany. To, ¿e mo¿na by³o go wykorzystaæ du¿o lepiej – inna sprawa. Faktem jednak pozostaje, ¿e stworzono w tym czasie podwaliny pod funkcjonowanie gospodarki rynkowej. Rosja – krocz¹c w przesz³oœci, w ramach by³ego ZSRR, innymi przecie¿ drogami ni¿ na przyk³ad Polska czy Wêgry, które ju¿ w poprzednich dekadach podjê³y œmia³e dzia³ania reformatorskie – mia³a du¿o trudniejsze warunki startu na pocz¹tku transformacji. Od tego czasu jednak sporo siê zmieni³o. Aby jednak na tym olbrzymim obszarze obejmuj¹cym a¿ 11 stref czasowych – od Ba³tyku do Pacyfiku – produkcja ros³a szybko, trwale, i w sposób spo³ecznie i finansowo zrównowa¿ony, zmieniæ trzeba jeszcze wiêcej. Niektóre z kierunków nieodzownych zmian, a tak¿e sposobów anga¿owania siê spo³ecznoœci miêdzynarodowej we wspieranie rosyjskich reform, nakreœli³em w „Planie dla Rosji” przedstawionym jeszcze pó³tora roku temu podczas wizyty w Moskwie. Z dzisiejszej perspektywy mo¿na oceniaæ, ¿e wiêkszoœæ z jego 15 punktów ma nie tylko szansê stopniowej realizacji, ale ju¿ jest urzeczywistnianych, w wielu bowiem sprawach odnosz¹cych siê do kierunków dalszych przekszta³ceñ instytucjonalnych i strukturalnych udaje siê wreszcie osi¹gn¹æ jakiœ roboczy konsensus. A nie ma nic gorszego ni¿ próby narzucania rozwi¹zañ, które nie s¹ ani dostatecznie rozumiane, ani wystarczaj¹co popierane przez decyduj¹ce gremia i wp³ywowe grupy interesów. Chyba ¿e dotyczy to administracyjnej struktury kraju, któr¹ prezydent Putin zmienia (i s³usznie), niekoniecznie ogl¹daj¹c siê na te grupy. Obok zwrotu politycznego, który przynios³y wybory i powo³anie nowego rz¹du, oraz pozytywnych nastêpstw niektórych wczeœniejszych reform systemowych zwi¹zanych z liberalizacj¹ i prywatyzacj¹, na nasilanie siê tendencji do przyspieszania tempa wzrostu wp³ywa kilka dodatkowych czynników, zarówno o charakterze koniunkturalnym, jak i strukturalnym. 371

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Bez w¹tpienia odwrócenie siê wczeœniejszej spadkowej tendencji cen ropy naftowej, a w œlad za tym radykalna poprawa terms of trade, to dla Rosji zmiany bardzo korzystne. To prawda, ¿e s¹ i tacy, którzy cierpi¹ z tego powodu, gdy¿ w wyniku dro¿yzny noœników energii inflacja cen w sferze produkcji (PPI) w pierwszych czterech miesi¹cach tego roku utrzymuje siê na ubieg³orocznym wysokim poziomie 59 procent, podczas gdy w odniesieniu do cen konsumpcyjnych (CPI) spad³a znacz¹co, bo z 93 do 24 procent. I – co wa¿ne – nadal spada. Ale prawd¹ jest i to, ¿e wzrost dochodów z eksportu ropy i gazu poprawia ogóln¹ koniunkturê. Eksport w pierwszym kwartale roku skoczy³ a¿ o 51 procent, przy czym bardziej poza kraje WNP (o 54 procent) ni¿ do nich samych (38 procent). Import przy tym prawie wcale siê nie zwiêkszy³ (wzrost o 2 procent), tak¿e wskutek g³êbokiej dewaluacji rubla po kryzysie finansowym 1998 roku, st¹d bierze siê znaczna i szybko rosn¹ca nadwy¿ka salda obrotów towarowych (a¿ 13,7 miliardów dolarów w pierwszym kwartale). Konsekwentnie roœnie – odwrotnie ni¿ w Polsce – nadwy¿ka na rachunku obrotów bie¿¹cych. Wp³ywa na to równie¿ dop³yw kapita³u z zagranicy, którego strumieñ tylko w pierwszym kwartale wyniós³ oko³o 10 miliardów dolarów. Ponownie zatem rosn¹ rezerwy dewizowe banków, i centralnego, i komercyjnych. Na tym tle poprawi³a siê tak¿e znacz¹co sytuacja fiskalna. O ile w ubieg³ym roku deficyt bud¿etowy na szczeblu federalnym siêgn¹³ 3,5 procent (wed³ug metodologii MFW; rz¹d rosyjski liczy go na 1,2 procent), to w pierwszym kwartale roku 2000 pojawi³a siê nadwy¿ka 1,8 procent (3,0 procent wed³ug szacunku rz¹dowego). Co wiêcej, w odniesieniu do pierwotnego bilansu bud¿etu, a wiêc liczonego bez kosztów obs³ugi d³ugu publicznego, nadwy¿ka wyst¹pi³a ju¿ w zesz³ym roku (odpowiednio 0,2 i 2,4 procent), a w pierwszym kwartale 2000 roku jeszcze bardziej siê zwiêkszy³a (do 5,0 i 6,2 procent). Jest to nie tylko efekt poprawy koniunktury, ale tak¿e przes³anka do oparcia strategii wzrostu na bardziej zrównowa¿onej finansowej podstawie. Wa¿ne przy tym jest, ¿e poprawa ta to nie tylko skutek wiêkszych dochodów bud¿etowych od wiêkszych zysków firm energetycznych, ale nastêpstwo kontynuowanych reform i ogólnej poprawy w sferze dochodów podatkowych. Udzia³ federalnych dochodów z tytu³u podatków i ce³ w PKB w pierwszym kwartale tego roku zwiêkszy³ siê do 15,5 procent (11,4 przed rokiem). Na szczeblu regionów wskaŸnik ten podniós³ siê z 10,6 do 12,7 procent. 372

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

To wszystko stwarza szansê. Z pewnoœci¹ rok 2000 cechowa³o bêdzie wysokie, wy¿sze ni¿ przewidywano tempo wzrostu. S¹dzê, ¿e przekroczy on nawet wskaŸnik 7-procentowy, co i dla nas jest dobr¹ nowin¹, zw³aszcza dla tych, którzy uwierzyli w próby t³umaczenia spowolnienia tempa wzrostu w Polsce tym, co siê dzieje w Rosji. Gdyby tak jeszcze potem dziewiêæ takich t³ustych lat, to Rosja id¹c tak¹ drog¹ powróci³aby do poziomu produkcji sprzed dziesiêciu lat. Ale to w istocie nie jest ¿aden powrót, bo bêdzie to od strony jakoœciowej ju¿ zupe³nie inna produkcja. I zupe³nie inna Rosja. Mo¿e wtedy ju¿ nawet z nieŸle funkcjonuj¹c¹ gospodark¹ rynkow¹. Dobrze by³oby mieæ takiego s¹siada. Jest przecie¿ du¿y. Belair, 16 czer wca 2000

88. W pogoni za rozwiniêtym œwiatem W trakcie koñcz¹cej siê dekady dystans dziel¹cy najbogatsze kraje œwiata od tych ubo¿szych znowu siê zwiêkszy³. Tak, doprawdy, to nigdy dotychczas w dziejach ludzkoœci nie by³o a¿ tak znacz¹cych ró¿nic w poziomie produkcji i warunkach ¿ycia pomiêdzy najzamo¿niejszymi i najbiedniejszymi tego œwiata. Na prze³omie mileniów ledwie oko³o 30 krajów mo¿na uznaæ za wysoko rozwiniête, pozosta³e zaœ 200 wci¹¿ boryka siê z zacofaniem, a co najmniej z niedostatecznym poziomem rozwoju. Zró¿nicowanie zaœ tych poziomów w ostatnim czasie wyraŸnie naros³o, poniewa¿ globalizacja nie tylko poci¹ga za sob¹ przyspieszenie ogólnego tempa wzrostu, ale tak¿e sprzyja jego relatywnie wiêkszym przyrostom w krajach bogatszych ni¿ biedniejszych. To wa¿na konstatacja, gdy¿ proces sukcesywnego tworzenia siê coraz bardziej zintegrowanego, jednego globalnego rynku czêsto jest obarczany odpowiedzialnoœci¹ za szerzenie biedy. W rzeczywistoœci natomiast sprzyjaj¹c wzrostowi gospodarczemu przyczynia siê on do ograniczania rewirów ubóstwa. Równoczeœnie wszak¿e, w³aœnie wskutek zró¿nicowanego tempa wzrostu krajów znajduj¹cych siê na odmiennych szczeblach zaawansowania w rozwoju, pog³êbiaj¹ siê ró¿nice w poziomie dochodów i standardu ¿ycia. Innymi s³owy, biednych na kuli ziemskiej jest relatywnie coraz mniej, ale coraz dalej im do bogatych, których te¿ bynajmniej nie ubywa. 373

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Jeœli na takim tle popatrzmy na realne procesy zachodz¹ce w gospodarkach transformowanych, to lata dziewiêædziesi¹te nie mog¹ dobrze zapisaæ siê w pamiêci. D³ugotrwa³a transformacyjna recesja, a nawet depresja doprowadzi³y do wyraŸnego zwiêkszenia dystansu dziel¹cego kraje Europy Wschodniej od Zachodniej. Podczas gdy w tej drugiej przez ca³¹ dekadê trwa³ nieprzerwanie wzrost gospodarczy, w tej pierwszej przez ponad jej po³owê produkcja spada³a. W rezultacie, przeciêtnie bior¹c, teraz jest o oko³o jedn¹ czwart¹ ni¿sza ni¿ w roku 1989, podczas gdy w Europie Zachodniej jest o tyle mniej wiêcej wy¿sza. Dystans dziel¹cy gospodarki transformowane od USA zwiêkszy³ siê jeszcze bardziej. Do przodu wysunê³o siê równie¿ wiele krajów z innych regionów œwiata, przede wszystkim Azji Po³udniowo-Wschodniej i Ameryki £aciñskiej. A mia³o byæ inaczej. Mo¿e i bêdzie. Najg³êbsza istota posocjalistycznych przemian polegaæ przecie¿ musi na stworzeniu przes³anek do szybkiego, d³ugotrwa³ego i zrównowa¿onego finansowo, ekologicznie i spo³ecznie wzrostu gospodarczego. Inaczej ca³e to historyczne przedsiêwziêcie mija³oby siê z sensem. Jeœli, oczywiœcie, odrzuciæ za³o¿enie – co konsekwentnie czyniê tak na p³aszczyŸnie teoretycznej, jak i praktycznej – ¿e korzyœci z transformacji maj¹ byæ przeznaczone dla nielicznych wybranych, natomiast jej wielkie koszty obci¹¿aæ licznych pozosta³ych. Trzeba te¿ pamiêtaæ, ¿e centralnie planowane gospodarki socjalistyczne by³y gospodarkami rosn¹cymi. Choæ by³ to wzrost o z³ej charakterystyce (niedobory, z³a jakoœæ towarów, ekstensywny charakter reprodukcji, niedorozwój sektora us³ug), a w schy³kowych latach systemu dynamika wyraŸnie s³ab³a, to faktem jest, ¿e do koñca lat osiemdziesi¹tych mieliœmy do czynienia ze wzrostem. Recesja nadesz³a dopiero z nastaniem epoki transformacji. Mia³a trwaæ krótko i doprowadziæ rych³o do szybszego wzrostu, o lepszej zarazem charakterystyce. Do tego jednak¿e w wiêkszoœci krajów posocjalistycznych wci¹¿ daleko. Jednak¿e niektóre z nich, aczkolwiek z pewnoœci¹ nie wszystkie, maj¹ szansê na szybki wzrost na d³ug¹ metê. Chodzi tutaj, podkreœliæ trzeba, o dziesi¹tki, a nie tylko o kilka nastêpnych lat. Trzeba przy tym pamiêtaæ, ¿e samo wprowadzenie gospodarki na œcie¿kê szybkiego wzrostu nie rozwi¹zuje problemu, gdy¿ póŸniejsze b³êdy polityki mog¹ j¹ z niej sprowadziæ, podobnie jak mia³o to miejsce w Polsce podczas przy374

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

spieszenia tempa w latach 1994-97, a póŸniej niepotrzebnego jego zwolnienia w latach 1998-2000. Rzecz w tym, aby wzrostowi nadaæ cechy d³ugotrwa³oœci, co wymaga stosownej strategii rozwoju, której podporz¹dkowany musi byæ program reform strukturalnych. Te reformy to tylko œrodki, a celem zawsze powinien byæ zrównowa¿ony i szybki rozwój. Obecnie zbiega siê kilka okolicznoœci stwarzaj¹cych niektórym krajom szansê wyrównywania historycznych zapóŸnieñ i niwelowania ogromnych zaniedbañ w rozwoju. Umiejêtne wykorzystanie dobrodziejstw globalizacji, a zw³aszcza korzystne integrowanie siê z rynkiem œwiatowym, z jednej strony, oraz mo¿liwoœci trwa³ego podniesienia efektywnoœci mikroekonomicznej w wyniku skutecznej transformacji mechanizmów ekonomiczno-finansowych, z drugiej strony, otwiera takie mo¿liwoœci. Jeœli do tego dochodzi szczególnie korzystne po³o¿enie geopolityczne – jak na przyk³ad w wypadku Polski, Wêgier, S³owenii czy Estonii – oraz umiejêtna polityka rozwojowa dyskontuj¹ca kwalifikacje rodzimego kapita³u ludzkiego, to wzrost zaiste mo¿e byæ szybki. Czy zaœ bêdzie, o tym decyduje ju¿ jakoœæ polityki. Samo szybkie tempo wzrostu jednak¿e nie rozwi¹zuje kwestii poziomu rozwoju, nawet w perspektywie kilku pokoleñ. Co najwy¿ej mo¿e pomóc w zmniejszeniu dystansu dziel¹cego kraje biedniejsze, tak¿e posocjalistyczne, od tych bogatszych. Bior¹c pod uwagê obecn¹ wielkoœæ PKB na mieszkañca (w ujêciu PPP), osi¹gniecie w³aœciwego gospodarkom najwy¿ej rozwiniêtym dochodu rzêdu 30 tysiêcy dolarów wymaga jego zwiêkszenia od oko³o dwu razy w przypadku S³owenii do prawie 40 razy w wypadku Tad¿ykistanu. W Polsce potrzebny jest wzrost czterokrotny, a w Kazachstanie prawie dwunastokrotny. W Czechach trzykrotny, w Macedonii prawie dziesiêciokrotny. Na Litwie oœmiokrotny, a w Albanii ponad dziewiêtnastokrotny. Jest to zatem tak du¿o, ¿e doprawdy trzeba rozwijaæ siê w bardzo szybkim tempie przez bardzo wiele lat. Zw³aszcza ¿e ten najbardziej rozwiniêty œwiat bynajmniej nie stoi w miejscu i nie czeka. On ucieka. Jeœli Polska rozwija³aby siê w obecnym tempie, mog³aby dojœæ do aktualnego poziomu dochodu narodowego krajów wysokorozwiniêtych po oko³o 35 latach. Gdyby zaœ kontynuowane by³o tempo wzrostu z okresu realizacji „Strategii dla Polski” osi¹gniêto by ten cel w oko³o 20 lat. Jeœli Czechy, startuj¹c z poziomu PKB o oko³o 30 procent wy¿szego ni¿ Polska, utrzyma³yby w przysz³oœci tylko trzyprocentowe tempo wzrostu, to 375

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

dogoni¹ pu³ap 30 tysiêcy dolarów na g³owê w roku 2038, a przy tempie piêciu procent starczy³oby na to tylko 23 lata. W Rumunii, która z kolei startuje z PKB na mieszkañca trzy razy ni¿szym ni¿ Czechy, dogonienie wspomnianego pu³apu nast¹pi³oby w roku 2076 w pierwszym wypadku i „ju¿” w roku 2046 w drugim. Warto wszak¿e pamiêtaæ, ¿e w historii niewiele by³o przypadków utrzymywania choæby tylko trzyprocentowego tempa wzrostu przez kolejne kilkadziesi¹t lat. Liberalizacja po³¹czona z trosk¹ o instytucjonalne wzmocnienie rynku to niezbêdne warunki zdyskontowania szans na szybki i d³ugotrwa³y wzrost. Gdy tylko wyd³u¿yæ horyzont czasowy analizy, dostrzec ³atwo, ¿e ka¿da frakcja punktu procentowego w odniesieniu do tempa wzrostu siê liczy. Utrata b¹dŸ uzyskanie dodatkowego punktu dynamiki poci¹ga za sob¹ olbrzymie ró¿nice ju¿ w okresie jednego pokolenia. Warto zatem poszukiwaæ sposobów zasadniczego przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego i nadania mu d³ugotrwa³ego charakteru. Kluczowe znaczenie na tym polu ma polityka finansowa sprzyjaj¹ca równoczeœnie (i o tê równoczesnoœæ zw³aszcza chodzi) formowaniu siê rodzimego kapita³u w oparciu o rosn¹ce oszczêdnoœci krajowe oraz poprawie efektywnoœci alokacyjnej ca³ego kapita³u stoj¹cego do dyspozycji gospodarki narodowej, a wiêc ³¹cznie z dop³ywem d³ugoterminowych oszczêdnoœci zagranicznych. Pod takim k¹tem patrz¹c, uwarunkowaniom i perspektywom przyspieszonego wzrostu w krajach posocjalistycznych poœwiecone jest moje najnowsze opracowanie, w³aœnie opublikowane przez Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy Globalization and Catching-up: From Recession to Growth in Transition Economies. Wskazujê w nim na istniej¹ce mo¿liwoœci wprowadzenia krajów posocjalistycznych na trajektorie wieloletniego, przyspieszonego wzrostu gospodarczego, kreœl¹c opcje prowadz¹cej do tego polityki gospodarczej oraz alternatywne scenariusze rozwojowe do roku 2050. Retrospektywnie siêgam te¿, miêdzy innymi dla celów porównawczych, do roku 1950. Tak wiec jest to moje „najd³u¿sze” opracowanie, bo obejmuj¹ce swymi ramami czasowymi a¿ 101 lat. O tym, czy dogonimy uciekaj¹cy œwiat, zadecyduje wpierw nastêpne piêædziesiêciolecie. A potem jeszcze piêædziesiêciolecie. Tym bardziej nie nale¿y marnowaæ czasu, bo tak naprawdê to on nam ucieka bardziej ni¿ nawet najbardziej rozwiniête kraje. Los Angeles, 24 czer wca 2000 376

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

89. Chorwacja na zakrêcie Gospodarki uwik³ane w skomplikowane przekszta³cenia strukturalne z regu³y dotyka bardzo wysokie bezrobocie. Tak by³o na przyk³ad w Hiszpanii czy Portugalii przez wiele lat po wejœciu do Wspólnoty Europejskiej, podobnie jest obecnie w Korei Po³udniowej czy Tajlandii, nie inaczej dzieje siê obecnie w krajach posocjalistycznych. S¹ przy tym okresy szczególne, odró¿niaj¹ce kraje transformowane od innych gospodarek realizuj¹cych programy zmian strukturalnych, podczas których bezrobocie roœnie nawet wtedy, gdy roœnie produkcja. Korelacja typowa dla w³aœciwych gospodarce rynkowej cykli koniunkturalnych nie jest wówczas zachowana, silniej bowiem ni¿ czynniki absorbuj¹ce w warunkach wzrostu gospodarczego woln¹ si³ê robocz¹ oddzia³uj¹ specyficzne czynniki zwi¹zane ze zmianami strukturalnymi, które powoduj¹ narastanie bezrobocia. Produkcja roœnie, poniewa¿ szybko zwiêksza siê wydajnoœæ pracy, bezrobocie równoczeœnie roœnie zaœ dlatego, ¿e ostro zmniejsza siê zatrudnienie w przemys³ach niekonkurencyjnych w warunkach liberalizowanej i otwieraj¹cej siê gospodarki. W Polsce mogliœmy to zaobserwowaæ od po³owy 1992 do po³owy roku 1994, kiedy to dochód narodowy ju¿ siê zwiêksza³, ale bezrobocie te¿ nadal siê zwiêksza³o. Ponownie sekwencja taka pojawi³a siê po roku 1997 i w zasadzie trwa³a a¿ do ostatnich miesiêcy. Ze szczególn¹ ostroœci¹ problem ten wystêpuje w Chorwacji. Oficjalny wskaŸnik bezrobocia na koniec ubieg³ego roku szacowany by³ na 20,8, a obecnie – pomimo odczuwalnego o¿ywienia – wynosi ju¿ oko³o 22 procent. Podejmowane z determinacj¹ przez nowy rz¹d premiera Raczana dzia³ania zmierzaj¹ce do restrukturyzacji mikroekonomicznej bêd¹ ten problem przejœciowo jeszcze bardziej nasila³y. Wiele przedsiêbiorstw bankrutuje, podlega likwidacji i reorganizacji, co ma bezpoœrednie implikacje dla stanu zatrudnienia. Proces ten bêdzie trwa³, gdy¿ sytuacja finansowa wielu firm jest krytyczna, co jest rezultatem mizernego postêpu w sferze zarz¹dzania, pomimo postêpów prywatyzacji, ale bez odpowiedniej troski o instytucjonalne aspekty funkcjonowania gospodarki rynkowej. Wzajemne nieure377

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

gulowane zobowi¹zania finansowe przedsiêbiorstw siêgaj¹ a¿ 20 procent PKB. O ile spad³y one podczas pierwszego kwarta³u o 8,4 procent, to zarazem wzros³a jeszcze bardziej iloœæ firm, którym w ramach dzia³añ sanacyjnych zablokowano rachunki bankowe; jest ich ponad 32 tysi¹ce. Na d³u¿sz¹ metê powinno daæ to efekty pozytywne. W krótkim okresie jednak prowadziæ to musi to narastania napiêæ spo³ecznych. St¹d te¿ rz¹d Chorwacji widzi potrzebê zawarcia paktu spo³ecznego z pracodawcami i zwi¹zkowcami. Podczas rozmowy z wicepremierem Slavko Liniczem podpowiada³em mu pewne rozwi¹zania, które sprawdzi³y siê w Polsce. Zw³aszcza funkcjonowanie komisji trójstronnej mo¿e okazaæ siê tu pomocne. Kluczowe jednak pozostaje zagadnienie ponownego przyspieszenia tempa wzrostu. Na rok 2000 zak³ada siê w Chorwacji wzrost PKB o 2,5 procent, podobnie jak zwiêkszy³ siê on w roku 1998. W miêdzyczasie – w roku 1999 – spad³ on o 0,3 procent. Co ciekawe, najskromniej szacuje skalê wzrostu PKB na ten rok agencja ratingowa Dun & Bradstreet, chocia¿ sama podnios³a ostatnio ocenê ryzyka kredytowego Chorwacji z BB5b na DB5a, a oczekuje siê, ¿e raz jeszcze, z koñcem roku, notowanie to mo¿e zostaæ zweryfikowane w górê do DB4. W ca³ej natomiast dekadzie produkcja spad³a w sumie o oko³o 20 procent i aktualnie PKB siêga 80 procent stanu z roku 1989. Gdyby nie lata 1994-97, które owocowa³y œrednim rocznym tempem wzrostu a¿ o 6,3 procent (prawie tak wysokim jak w Polsce) sytuacja by³aby jeszcze gorsza. Warto jednak pamiêtaæ, ¿e mimo to PKB szacowany w kategoriach parytetu si³y nabywczej jest wiêkszy ni¿ u nas i wynosi w Chorwacji ponad 8 500 dolarów na mieszkañca. A jest ich oko³o 4,8 milionów, choæ i to nie jest do koñca pewne ze wzglêdu na silne ruchy migracyjne i przemieszczanie siê uchodŸców. Perspektywy wzrostu gospodarczego w Chorwacji s¹ jednak dobre. Wydaje siê, ¿e najgorsze lata kraj ten ma ju¿ za sob¹. Trudy transformacji ustrojowej zosta³y jeszcze zwielokrotnione wskutek wojny z pocz¹tku dekady i regionalnych sporów etnicznych. Konflikt wokó³ Kosowa te¿ odcisn¹³ siê negatywnym piêtnem. Obecnie jednak, przyjmuj¹c ¿e nowy rz¹d konsekwentnie realizowa³ bêdzie nakreœlony przez siebie i wspierany przez zagranicznych partnerów program reform, jest szansa na znaczne przyspieszenie tempa rozwoju i nadanie mu cech d³ugotrwa³oœci. Wtedy 378

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

– i dopiero wtedy – spadnie tak¿e na trwa³e bezrobocie, które ma bardziej strukturalne ni¿ koniunkturalne pod³o¿e. S¹dzê, ¿e Chorwacja ma zatem realn¹ szansê powrotu do osi¹gniêtego ju¿ raz wysokiego tempa wzrostu i utrzymania go w nastêpnych latach nawet w granicach 6-7 procent. To bêdzie zale¿a³o bardziej od skutecznoœci polityki gospodarczej ni¿ od okolicznoœci zewnêtrznych. Bank Œwiatowy dostrzega trzy obszary, od których uzale¿nione jest wejœcie na œcie¿kê zrównowa¿onego wzrostu gospodarczego: ograniczenie wewnêtrznej konsumpcji, stabilizacja finansowa oraz dop³yw inwestycji zagranicznych. Na nich te¿ koncentruje siê uwaga programów rz¹dowych, choæ ich realizacja nastrêczaæ bêdzie wiele trudnoœci politycznych i technicznych. W ujêciu makroekonomicznym punkt startu do nowej fazy reform strukturalnych – a niezbêdne jest tak¿e ich podjêcie w sferze ochrony zdrowia i ubezpieczeñ spo³ecznych – jest relatywnie lepszy ni¿ w innych krajach regionu. Inflacja jest utrzymywana w ryzach i oscyluje w przedziale 3-4 procent. Deficyt bud¿etowy jest niski i wynosi tylko 1,8 procent. Deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych z bardzo wysokiego pu³apu 11,6 procent PKB w roku 1997 roku mo¿e spaœæ w tym roku do 5,4 procent. Wydajnoœæ pracy w przemyœle w latach 1996-99 zwiêkszy³a siê w Chorwacji o 36,7, podczas gdy jednostkowy koszt si³y roboczej (liczony w niemieckich markach) spad³ o 0,7 procent. W s¹siedniej S³owenii wskaŸniki te kszta³tuj¹ siê mniej korzystnie z punktu widzenia konkurencyjnoœci miêdzynarodowej, wynosz¹c odpowiednio 21,8 i 6,3 procent. Kluczowym problemem gospodarczym jest wszak¿e niedostatek kapita³u. Wydawaæ by siê mog³o na tle takich wskaŸników makroekonomicznych, ¿e istniej¹ korzystne uwarunkowania dla jego formowania. Tak jednak nie jest. Szeroki jest zakres korupcji, co nie sprzyja poprawie efektywnoœci alokacyjnej. Sektor bankowy dotkniêty jest g³êbokim kryzysem, co nie tylko zniechêca do oszczêdzania, ale wrêcz sk³ania do wywozu kapita³u. O ile w latach 1997-2000 bezpoœrednie inwestycje zagraniczne ulokowane w Chorwacji niewiele przekraczaj¹ 3 miliardy dolarów, o tyle – jak szacuje bank centralny – w tym samym czasie wytransferowano 3 do 5 miliardów dolarów. Na takich relacjach nie da siê budowaæ strategii przyspieszonego wzrostu. 379

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Potencja³ ku temu jednak jest, zw³aszcza po stronie konkurencyjnych, a niewykorzystanych w pe³ni mocy wytwórczych i kapita³u ludzkiego. Nade wszystko jednak kapita³em tym jest naturalne piêkno tego kraju, o którego walory turystyczne mo¿na oprzeæ ca³¹ d³ugofalow¹ strategiê rozwoju. To one bardziej nawet ni¿ stabilnoœæ finansowa i przejrzyste regulacje przyci¹gaæ bêd¹ rosn¹cy strumieñ inwestycji zagranicznych. Teraz jest ju¿ ku temu w³aœciwy klimat tak na wewnêtrznej, jak i miêdzynarodowej scenie politycznej. Rozmowy odwiedzaj¹cego w³aœnie Polskê prezydenta Stiepana Mesicza z prezydentem Aleksandrem Kwaœniewskim te¿ do poprawy tego klimatu mog¹ siê przyczyniæ. Ju¿ latem tego roku Chorwacja przystêpuje do WTO. Unia Europejska zaakceptowa³a wniosek o rozpoczêciu negocjacji w sprawie przysz³ego cz³onkostwa. Miejmy nadziejê, ¿e dojdzie do tego niewiele póŸniej po naszym przyst¹pieniu do UE. Powinniœmy tam bowiem byæ razem. Wtedy znowu bêdziemy jakby „od morza do morza”. Dubrownik, 30 czer wca 2000

90. Widnokr¹g Naturalne jest, ¿e prezydenci akcentuj¹ walory i znaczenie swoich krajów. Zrozumia³e jest te¿ i to, ¿e czêsto przy tej okazji przesadzaj¹, patrz¹c na otaczaj¹cy œwiat niby z wy¿yn w³adzy, ale te¿ i trochê tak jak zwykli ludzie: wokó³ widaæ widnokr¹g, wiêc mog³oby siê wydawaæ, ¿e znajduj¹ siê w samym œrodku œwiata. Czasami, gdy nie starcza silnych argumentów czerpanych z otaczaj¹cej ich rzeczywistoœci, uciekaj¹ siê do siêgania do skojarzeñ historycznych, co jednak niewiele daje. Na przyk³ad, gdy podczas zorganizowanej w Bukareszcie przez „International Herald Tribune” konferencji dla miêdzynarodowych inwestorów sam, jako niezale¿ny ekspert, mówi³em o faktycznych osi¹gniêciach, potencjale i perspektywach polskiej gospodarki – bez powo³ywania siê na jej bujn¹ 1000-letni¹ historiê – prezydent Rumunii usi³owa³ zachêcaæ zagranicznych inwestorów argumentem, ¿e to w³aœnie w Rumunii onegdaj krzy¿owa³y siê prowadz¹cy z Pó³nocy na Po³udnie szlak bursztynowy z wiod¹cym ze Wschodu na Zachód szlakiem jedwabnym. To tak jakby 380

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

teraz prezydent Fujimori zachêca³ do inwestowania w Peru, powo³uj¹c siê na wielkoœæ cywilizacji Inków i przedkolumbijski boom w stutysiêcznym ju¿ wtedy Cuzco. Choæ prawie ka¿dy taki „œrodek œwiata” jest w istocie peryferyjny, to bynajmniej nie oznacza, ¿e nie zachodz¹ tam istotne procesy o znacz¹cych implikacjach tak¿e dla regionalnego i globalnego rozwoju. Tak by³o ostatnio w Duszanbe, stolicy 6-milionowego, uwik³anego w lokalny konflikt Tad¿ykistanu – najbiedniejszego z wszystkich pañstw posocjalistycznych (oko³o 170 dolarów PKB na mieszkañca, licz¹c wed³ug aktualnego kursu walutowego; oko³o 800 dolarów, licz¹c wed³ug parytetu si³y nabywczej). Na krótk¹ chwilê Duszanbe przebi³o siê, tym razem na szczêœcie nie ze wzglêdu na wci¹¿ trwaj¹cy konflikt zbrojny, na czo³ówki prasy œwiatowej. Okazj¹ ku temu by³o spotkanie na szczycie tzw. Pi¹tki Szanghajskiej, czyli przywódców Rosji, Chin, Kazachstanu, Kirgistanu i Tad¿ykistanu. Pierwszy raz w Szanghaju, a teraz w³aœnie w Duszanbe spotkali siê prezydenci tych pañstw – W³adimir Putin, Jiang Zemin, Nursultan Nazarbajew, Askar Akajew i Imomali Rachmanow. Towarzyszy³ im Islam Karimow, prezydent s¹siedniego Uzbekistanu, który to kraj kiedyœ tak¿e rozkwit³ dziêki jedwabnemu szlakowi. Teraz jednak przedmiotem dyskusji za zamkniêtymi drzwiami by³y g³ównie kwestie bezpieczeñstwa i przeciwdzia³ania zagro¿eniom terrorystycznym w œrodkowej Azji oraz wspó³pracy strategicznej w regionie. Nie ulega przy tym w¹tpliwoœci, ¿e wspó³praca w tym zakresie wywiera wp³yw na funkcjonowanie rynków i poziom produkcji, zw³aszcza w mniejszych pañstwach regionu. Bez pokoju i spokoju nie uda siê bowiem ani skoncentrowaæ uwagi na niezbêdnych reformach strukturalnych, ani te¿ przyci¹gn¹æ wiêcej inwestycji zagranicznych. A s¹ one bardzo nik³e, wynios³y bowiem w minionej dekadzie w Uzbekistanie oko³o 800, w Kirgistanie 400 i w Tad¿ykistanie ledwie 150 milionów dolarów. Z krajami tymi Polska ma dodatkowy kana³ kontaktów, gdy¿ wchodzimy w sk³ad jednej konstytuanty w Banku Œwiatowym i Miêdzynarodowym Funduszu Walutowym. Okolicznoœæ ta – pomimo swego czasu podejmowanych inicjatyw – wci¹¿ nie jest dostatecznie wykorzystywana dla rozwoju dwustronnej wspó³pracy gospodarczej. Z pewnoœci¹ tak¿e i dlatego, ¿e le¿ymy daleko od siebie, hen za widnokrêgiem i ka¿dy ze swego „œrodka œwiata” rzadko tak daleko spogl¹da. Istniej¹ jednak mo¿liwoœci wzrostu obrotów 381

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

handlowych, zw³aszcza polskiego eksportu. Wraz z postêpem rynkowej transformacji dostrzegaæ trzeba szanse na nasze tam¿e inwestycje bezpoœrednie. Tym bardziej ¿e niektóre z polskich firm nie tak dawno jeszcze by³y na tych rynkach bardzo aktywne i s¹ tam znane. Przed czteroma laty, podczas oficjalnej rz¹dowej wizyty w Biszkek, rozmawia³em o tym z prezydentem Akajewem. Jego póŸniejsza wizyta w Polsce te¿ posunê³a sprawy do przodu, ale nadal wiele mo¿na i warto zrobiæ dla zdynamizowania wspó³pracy, chocia¿ pewne utracone rynki zbytu trudno bêdzie odzyskaæ. Nie musi za to ani na bursztynowy, ani na jedwabny szlak powo³ywaæ siê prezydent Chorwacji – Stiepan Mesicz. A mia³by ku temu szczególny powód, gdy¿ Marco Polo, którego s³ynna podró¿ w XIII stuleciu przetar³a ten szlak, by³ Chorwatem. Dok³adniej, urodzi³ siê w miasteczku Korczula na wyspie o tej samej nazwie i – zanim zosta³ Wenecjaninem i wielkim wêdrowcem – spêdzi³ w tym przeœlicznym miejscu pierwsze osiem lat ¿ycia. Swoj¹ drog¹, gdyby Korczula le¿a³a w USA, to Amerykanie zrobiliby na tym z pewnoœci¹ znakomity interes, tworz¹c na tej podstawie ca³y program rozwoju mikroregionu. Skoro mo¿na zarabiaæ dziesi¹tki milionów dolarów na pielgrzymkach do Graceland, miejsca urodzenia Elvisa Presleya w Memphis, to ile¿ zarobiæ potrafiliby na Marco Polo, którego przy okazji mo¿na by okrzyczeæ patronem globalizacji. Niestety, pod wzglêdem umiejêtnoœci marketingowych wci¹¿ jesteœmy na pocz¹tku transformacji, tak jak Marco Polo by³ na pocz¹tku swej wiekopomnej drogi, gdy zaczyna³ ¿eglowaæ przez Adriatyk z Korczuli do Wenecji, a œwiat – ten za widnokrêgiem – dopiero mia³ stan¹æ przed nim otworem. D³uga rozmowa z prezydentem Mesiczem utwierdza mnie w przekonaniu, ¿e Chorwacja ma powa¿ne szanse na wykorzystanie mo¿liwoœci, jakie daje jej wspó³czeœnie skrzy¿owanie pozycji geopolitycznej i pewnych narodowych cech, tych dwu „szlaków”, na przeciêciu których trzeba budowaæ w³asn¹ przysz³oœæ w aktualnej fazie historii. Z prezydentem rozmawialiœmy o strategii dla Chorwacji, a kraj ten dobrze wie, ¿e musi liczyæ przede wszystkim sam na siebie. Chorwaci nie maj¹ co do tego z³udzeñ. To dobrze. Nie maj¹ jednak te¿ w sobie takiej dozy przedsiêbiorczoœci, jak¹ uda³o siê u nas uruchomiæ. To z kolei Ÿle, gdy¿ i w tym kraju – podobnie jak w Polsce – na porz¹dku stoi kwestia powrotu na œcie¿kê szybkiego wzrostu gospodarczego, co bêdzie mo¿liwe tylko i wy³¹cznie w warunkach nieskrêpowanego rozkwitu przedsiêbiorczoœci. 382

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Mówiliœmy tak¿e z prezydentem Mesiczem o relacjach pomiêdzy wewnêtrznym i zagranicznym finansowaniem rozwoju. Interesowa³y go szczególnie moje doœwiadczenia z okresu prowadzenia polskiej polityki gospodarczej w zakresie kontaktów z partnerami zagranicznymi, a tak¿e obserwacje poczynione podczas pracy w organizacjach miêdzynarodowych. Dyskutuj¹c o uwarunkowaniach wzrostu w obliczu globalizacji i integracji europejskiej, podpowiada³em prezydentowi sposoby na przyspieszenie tempa wzrostu w nadchodz¹cych latach, przestrzegaj¹c przy okazji przed ryzykiem pewnych b³êdów w polityce finansowej i zagro¿eñ, jakie niesie ze sob¹ nadmierne zbiurokratyzowanie gospodarki i szeroko rozpleniona korupcja, ale tak¿e nierozwa¿na i Ÿle przygotowana liberalizacja w sferze handlu, finansów i transferów kapita³u, którego niedostatek widaæ go³ym okiem. Najwa¿niejsze jednak, ¿e wybrany na pocz¹tku roku prezydent wydaje siê mieæ klarowny pogl¹d, w któr¹ stronê prowadziæ swój kraj tak, aby zmieni³ on swoje po³o¿enie, nie zmieniaj¹c swego po³o¿enia. Chorwacja potrzebuje jasnej wizji, dok¹d i jak zmierzaæ ekonomicznie i politycznie, le¿¹c akurat tam, gdzie rozpoœciera siê ten piêkny kraj. Obecnie takie a nie inne po³o¿enie geopolityczne to wielki atut, co równie¿ w pe³ni pojmuj¹ wszyscy wa¿ni zagraniczni partnerzy. Mo¿na mieæ nadziejê, ¿e w³aœnie teraz, kiedy u w³adzy jest kompetentny rz¹d, który nie jest politycznie spêtany tak jak poprzedni ze wzglêdu na zmiany zachodz¹ce w zewnêtrznym otoczeniu oraz osobê i podejœcie do reform nowego prezydenta, Chorwacja szczególnie umiejêtnie kszta³towaæ bêdzie równowagê pomiêdzy przyjmowaniem i odrzucaniem tego co obce. Nie wiem, czy z czasem nie oka¿e siê, ¿e czyni to nawet lepiej ni¿ my. Spotka³em siê z prezydentem Mesiczem w momencie szczególnym, co te¿ wp³ynê³o na treœæ naszej rozmowy. Czuje siê, ¿e z wielkim uznaniem odnosi siê on do polskich dokonañ transformacyjnych. Móg³ przyjrzeæ siê pewnym zjawiskom nieco bli¿ej, kilka bowiem dni wczeœniej z³o¿y³ w Polsce pierwsz¹ historyczn¹ wizytê jako g³owa niepodleg³ego pañstwa chorwackiego. Nazajutrz zaœ mia³ spotkaæ siê w Watykanie z papie¿em. W takim te¿ kontekœcie podkreœla³, jak wa¿ne dla jego kraju i gospodarki s¹ dobre stosunki z bli¿szymi i dalszymi s¹siadami. Tymi spoza widnokrêgu tak¿e, o czym tak dobrze wiedzia³ ju¿ Marco Polo. Waszyngton, 7 lipca 2000 383

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

91. Viva Mexico! Od lat Meksyk nie mia³ tak dobrej prasy jak ostatnio, po wyborach prezydenckich zwyciêskich dla Vicente'a Foxa, które zakoñczy³y ponad siedemdziesiêcioletni¹ dominacjê partii instytucjonalnej – PRI. Bynajmniej nie nazywa siê ona tak dlatego, ¿e szczególnie dba³a o rozwój instytucji sprzyjaj¹cych sprawnemu funkcjonowaniu demokracji parlamentarnej i gospodarki rynkowej, z tym bowiem aspektem meksykañskiej sceny politycznej i ekonomicznej by³o i wci¹¿ jeszcze jest wiele problemów. Zastanawia przy tym euforia, która ogarnê³a œwiatowe media i licznych miêdzynarodowych komentatorów, poniewa¿ nie zmieni to a¿ tak wiele, jak sobie po tym sk¹din¹d wa¿nym fakcie obiecuje opinia publiczna. Podobne reakcje obserwowaliœmy niedawno w Indonezji, gdzie w wyborach poœrednich zosta³ wyniesiony do w³adzy Abdurrahman Wahid i w Rosji, gdzie bezpoœrednio, jak w Meksyku, wybrano W³adimira Putina. Pojawili siê nowi prezydenci, ale pozosta³y stare problemy. W niektórych zaœ wypadkach przyby³o jeszcze nowych. Jak bêdzie w Meksyku, jednym z wa¿niejszych krajów zachodniej pó³kuli? To prawda, ¿e utrata w³adzy przez PRI to¿sama jest z koñcem pewnej, ci¹gn¹cej siê przez trzy pokolenia epoki w dziejach Meksyku. Instytucjonalna Partia Rewolucyjna by³a bowiem czymœ wiêcej ni¿ tylko najd³u¿ej na œwiecie rz¹dz¹ca parti¹. To by³a forma zorganizowania ¿ycia publicznego, odznaczaj¹cego siê miêdzy innymi spor¹ doz¹ populizmu, a st¹d du¿ym wp³ywem pañstwa i jego biurokracji na ró¿ne sfery ¿ycia, zw³aszcza na gospodarkê. Jednak¿e przez okres ostatniego pokolenia – w latach osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych – sytuacja podlega³a ju¿ daleko posuniêtym zmianom. By³o to funkcj¹ dwu procesów. Na p³aszczyŸnie wewnêtrznej – po pierwotnym zaostrzeniu kontroli politycznej po zajœciach 1968 roku, kiedy to od kul policji zginê³o wielu demonstruj¹cych studentów – nastêpowa³a stopniowa liberalizacja w wyniku wdro¿enia wielu reform strukturalnych. Na p³aszczyŸnie zewnêtrznej, natomiast, olbrzymi¹ rolê odegra³a postêpuj¹ca globalizacja, choæ w wypadku Meksyku oznacza ona przede wszystkim proces stopniowego zbli¿ania siê i integracji z gospodark¹ USA. Meksyk kieru384

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

je na ten rynek a¿ blisko 90 procent swego eksportu, co niepomiernie uzale¿nia go od amerykañskiej koniunktury. Co do reform ostatnich lat, to wiele z nich by³o mo¿liwych dziêki przyst¹pieniu Meksyku do pó³nocnoamerykañskiego uk³adu wolnego handlu NAFTA. W koñcu 1994 roku – o pó³tora roku wczeœniej ni¿ Polska – Meksyk tak¿e zosta³ cz³onkiem OECD, co zreszt¹ sta³o siê na wyraŸne ¿yczenie USA. Trwaj¹ce otwarcie zaowocowa³o rosn¹cymi obrotami handlowymi i intensywnym strumieniem inwestycji zagranicznych. Czynniki te odegra³y istotn¹ rolê w przyspieszeniu tempa wzrostu gospodarczego po serii wczeœniejszych kryzysów, w tym zw³aszcza za³amaniu kursu peso po dewaluacji z grudnia 1994 roku. Pozytywn¹ rolê w tych ewolucyjnych zmianach odegra³ odchodz¹cy prezydent – Ernesto Zedillo. Mia³em okazjê spotkaæ siê z nim i dyskutowaæ o sposobach reformowania i liberalizowania gospodarki podczas oficjalnej wizyty w Meksyku przed czterema laty. Wczeœniej, bo w 1993 roku, goœci³em w innym charakterze w meksykañskim „bia³ym domu” za prezydentury Salinasa de Gortari, który zapisa³ siê mniej wdziêcznie w pamiêci swoich rodaków. Jednak¿e i obecny prezydent odchodzi z baga¿em nie tylko pozytywnych dokonañ, ale w sytuacji, kiedy naros³y jeszcze bardziej nierównoœci spo³eczne i dysproporcje podzia³u dochodów oraz zwiêkszy³ siê zakres korupcji i przestêpczoœci. Takie t³o wyznacza te¿ priorytetowe pola dzia³ania nowego rz¹du. Wœród spo³eczeñstwa meksykañskiego pragnienie zmiany by³o tak wielkie, ¿e nawet znaczne o¿ywienie gospodarcze nie mog³o odwróciæ przedwyborczych nastrojów. Podró¿uj¹c po Meksyku ³atwo mo¿na dostrzec, ¿e za zmianami s¹ przede wszystkim ci, którzy z przyspieszenia wzrostu najbardziej skorzystali – ludzie m³odzi, wykszta³ceni, przedsiêbiorczy. A to dlatego, ¿e s¹ przekonani, ¿e kontynuacja reform przyniesie im jeszcze wiêcej korzyœci. St¹d te¿, ceni¹c sobie dokonania odchodz¹cego z pocz¹tkiem grudnia dotychczasowego prezydenta, opowiedzieli siê za dalszymi zmianami, wierz¹c, ¿e ich realizacja mo¿liwa bêdzie teraz pod rz¹dami Narodowej Partii Czynu – PAN. Przekazywanie w³adzy w Meksyku trwa d³ugo. Nowy prezydent zaczyna urzêdowaæ dopiero w piêæ miesiêcy po wyborach. Dobrze zatem, ¿e prezydent Zedillo powierzy³ kierowanie pracami rz¹du w okresie przej385

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

œciowym ministrowi finansów Angelowi Gurria. Daje to szansê na przygotowanie dobrego bud¿etu dla nowego rz¹du. A zetknie siê on ju¿ na pocz¹tku z trzema problemami. Po pierwsze, spodziewaæ siê mo¿na zwolnienia tempa wzrostu u s¹siada z Pó³nocy, gdy¿ tempo wzrostu PKB w USA, jak siê prognozuje, mo¿e obni¿yæ siê z 4,9 procent w tym roku do 3,1 procent w roku przysz³ym, a tym samym zawê¿eniu ulegnie zewnêtrzny rynek na meksykañskie wyroby. Po drugie, spaœæ powinny ceny ropy naftowej, znacz¹cego Ÿród³a dochodów rz¹du, gdy¿ Pemex eksploatuj¹cy z³o¿a naftowe jest firm¹ pañstwow¹. Notabene, Fox ju¿ podczas kampanii wyborczej wycofa³ siê z zamiaru prywatyzacji koncernu i obecnie planuje jedynie demonopolizacjê tego lukratywnego sektora. Po trzecie, w najbli¿szych dwu latach ponownie kumuluj¹ siê p³atnoœci du¿ej czêœci d³ugu zagranicznego, który w przesz³oœci by³ ju¿ wielokrotnie restrukturyzowany. Jak zatem zamierza siê poprawiæ wskaŸniki ekonomiczne, a zw³aszcza utrzymaæ wysokie, 7-procentowe tempo wzrostu? A Meksyk tak¿e boryka siê z deficytem handlowym, choæ przy wy¿szym tempie wzrostu ni¿ w Polsce (a¿ 7,9 procent w pierwszym kwartale) wynosi on tam prawie trzykrotnie mniej ni¿ u nas (odpowiednio 5,8 i 15,3 miliardów dolarów). Na rachunku obrotów bie¿¹cych, wskutek salda p³atnoœci za us³ugi i przep³ywów kapita³owych, ró¿nica ta prawie zanika i deficyt wynosi odpowiednio 14,9 i 12,4 miliardów dolarów. W ujêciu wzglêdnym, w porównaniu do PKB, jest on jednak¿e zasadniczo mniejszy w Meksyku ni¿ w Polsce. Za to inflacja jest niewiele ni¿sza i wynosi 9,3 procent. Du¿o bardziej stabilny jest przy tym kurs peso, który w trakcie minionego roku straci³ wobec dolara (byæ mo¿e tak¿e przysz³ej waluty Meksyku) jedynie 1,6 procent. Otó¿ prezydent-elekt i jego partia chc¹ utrzymaæ wysokie tempo wzrostu produkcji g³ównie poprzez podwojenie dop³ywu bezpoœrednich inwestycji zagranicznych oraz zdynamizowanie sektora ma³ej i œredniej wytwórczoœci. Niewiele skorzysta³ on na integracji w ramach NAFTA, której beneficjantem s¹ dotychczas g³ównie du¿e firmy. Aktywizacja sektora firm mniejszych wymaga jednak odpowiedniego wsparcia kredytowego, a to jest dla bud¿etu kosztowne. Sk¹d na to wzi¹æ œrodki? Ano ju¿ poniek¹d klasycznie, z poszerzenia skali VAT-u, co jednak mo¿e dotkn¹æ szczególnie ludnoœæ ubo¿sz¹ wskutek poœredniego opodatkowania ¿ywnoœci. A trzeba pamiêtaæ, ¿e przeciêtne dochody realne s¹ na poziomie 386

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

roku 1981, co oznacza, i¿ wiêkszoœæ ludnoœci w ogóle nie korzysta z owoców wzrostu gospodarczego. Co wiêcej, oczekuje ona, ¿e teraz w³aœnie – wraz z now¹ w³adz¹ – czas taki nadszed³. Niekoniecznie. Zapowiadana jest tak¿e reforma systemu federalnego, co w Meksyku ma daleko id¹ce implikacje. Zmiany maj¹ polegaæ g³ównie na wzmocnieniu w³adzy lokalnej poprzez decentralizacjê finansów publicznych i dalsz¹ deregulacjê. Wiemy wszak¿e, niestety tak¿e z naszych polskich doœwiadczeñ ostatnich lat, ¿e mo¿e to prowadziæ nie tyle do usprawnienia funkcjonowania gospodarki i poprawy standardów obs³ugi ludnoœci, ile do decentralizacji korupcji i biurokracji, a to z pewnoœci¹ obraca siê przeciwko wzrostowi. Od powodzenia na tych polach zale¿eæ bêdzie, jak d³ugo prezydent Fox cieszy³ siê bêdzie takim jak podczas wyborów poparciem. Oby jak najd³u¿ej. W innym bowiem wypadku coraz wyraŸniejszy stawa³ siê bêdzie inny, swoisty aspekt postêpuj¹cej integracji meksykañsko-amerykañskiej. Otó¿ w USA ju¿ ¿yje oko³o 20 milionów Meksykanów, a rok 2000 przechodzi do historii nie tylko jako rok utraty w³adzy przez PRI, ale tak¿e jako rok, kiedy to w Kalifornii, sk¹d wywodzi siê byæ mo¿e nastêpny prezydent USA, George W. Bush, „biali” stanowi¹ ju¿ mniejszoœæ. G³ównie dziêki Meksykanom, którym nie starczy³o cierpliwoœci, aby czekaæ na prezydenta, który w koñcu zapewni, ¿e i u nich bêdzie lepiej nie tylko dla wybrañców, ale dla zdecydowanej wiêkszoœci. Maui, Hawaje, 14 lipca 2000

92. Wszystkie barwy zieleni Podczas gdy nam siê wydaje, ¿e ko³o historii tak zawsze siê toczy³o, ¿e Zachód ze Wschodem spotyka³ siê w³aœnie w œrodkowej Europie – a w Polsce szczególnie – inni s¹ przekonani, ¿e takim miejscem styku kultur oraz przecinania siê rozmaitych interesów s¹ Hawaje, oddzielone od nas a¿ dwunastoma strefami czasowymi. To najbardziej odleg³y od wszystkich kontynentów archipelag w centrum Pacyfiku, choæ nie jest to sam œrodek oceanu, gdy¿ wyspy stanowi¹ trzeci z wierzcho³ków trójk¹ta wyznaczaj¹cego Polinezjê. Dwa pozosta³e to Wyspa Wielkanocna na po³udniowym wschodzie oceanu i Nowa Zelandia na jego rubie¿ach po³udniowo-zachodnich. 387

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Mija dopiero 41 lat od czasu, gdy Hawaje sta³y siê piêædziesi¹tym stanem USA. W referendum g³osowa³o za pe³n¹ integracj¹ 90 procent miejscowej ludnoœci, która stanowi konglomerat narodowoœci Wschodu i Zachodu. Przebija siê przez niego niezwykle kolorowa i interesuj¹ca historia tych wysp. Jedynie wiêkszoœæ mieszkañców ma³ej wyspy Niihau by³a przeciw staniu siê stanem. Ale na Niihau ¿yje jedynie 190 osób spoœród miliona 193 tysiêcy zamieszkuj¹cych wszystkie wyspy archipelagu. Zaludnione jest tylko siedem z nich. Reszta to raj dla fok, a zw³aszcza ptaków morskich, i jeszcze jedynie atole Midway, s³ynne z czasów II wojny œwiatowej, przyjmuj¹ turystów, ale tylko do stu osób jednorazowo i bardzo drogo. Startuj¹c z Honolulu, tydzieñ pobytu i p³etwonurkowania z aparatem oddechowym (scuba) kosztuje od 2 600 dolarów wzwy¿. Prawo popytu i poda¿y dzia³a i cena zaiste oczyszcza rynek. Niihau, znana jako „Zakazana Wyspa”, jest szczególnie interesuj¹ca. 181 kilometrów kwadratowych jest w³asnoœci¹ rodziny, nomen omen, Robinsonów, których prababka, podró¿uj¹c w 1864 roku z Nowej Zelandii do Vancouver, zakupi³a ca³¹ wyspê od króla Kamehameha V za 10 000 dolarów w z³ocie. Nie zrobi³a na tym takiego interesu, jak Amerykanie kupuj¹c od Rosjan Alaskê, ale tak ju¿ zosta³o. Na wyspie nadal ¿yj¹ rodowici Hawajczycy, a w szkole do czwartej klasy nauczany jest wy³¹cznie ich ojczysty jêzyk. Bracia Robinsonowie trzymaj¹ wyspê ca³kowicie odciêt¹ od œwiata. Nie ma tam nie tylko turystów, ale nawet elektrycznoœci. Zachowany jest zatem jej oryginalny klimat i stare obyczaje, co stanowi tutaj ewenement. I wywo³uje kontrowersje. Jedni bowiem uwa¿aj¹, ¿e w ten sposób podtrzymuje siê zanik³¹ ju¿ na innych wyspach obyczajowoœæ i chroni zagro¿on¹ przyrodê, inni natomiast dopatruj¹ siê w tym wrêcz zachowania stosunków feudalnych, poniewa¿ wielu spoœród rodowitych Hawajczyków pracuje na rancho w³aœcicieli wyspy, do których nale¿y nawet miejscowy koœció³. Na przestrzeni dwu wieków sporo siê jednak na Hawajach zmieni³o. Wpierw pojawili siê wielorybnicy. Tak wielu, ¿e w ci¹gu pó³rocznego sezonu do Lahaina – starej stolicy ówczesnego królestwa – zawija³o oko³o piêæset statków wielorybniczych. Teraz zawijaj¹ tam rzesze turystów z ca³ego œwiata. Potem na trzech g³ównych wyspach rozwiniêto plantacje trzciny cukrowej, któr¹ sprowadzili jeszcze w VII-IX wieku pierwsi Polinezyjczycy, ale dopiero Europejczycy zaczêli uprawiaæ j¹ na skalê przemys³ow¹ 388

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

i rafinowaæ cukier. I to by³ prze³om. Rozwój cukrownictwa wymusi³ sprowadzenie a¿ 350 tysiêcy robotników. Wpierw z Chin i Japonii, potem Portugalczyków z Madery i Azorów, póŸniej Koreañczyków i Filipiñczyków. Dzisiaj jeden z potomków filipiñskich imigrantów – Benjamin Cayetano – ju¿ drug¹ kadencjê jest gubernatorem stanu. Zanim jednak wybór potomka imigrantów na ten najwa¿niejszy w stanie urz¹d sta³ siê mo¿liwy, burzliwe przemiany zbiera³y swoje ¿niwo. Z jednej strony przybywa³y kolejne tysi¹ce nap³ywowej ludnoœci, z drugiej zaœ podczas XIX wieku liczba autochtonów spad³a z 300 do 50 tysiêcy. Obecnie „czystych” Hawajczyków jest ledwie oko³o 9 tysiêcy. Próbuj¹ oni organizowaæ siê i dochodziæ swych praw. Co prawda, prezydent Clinton przeprosi³ Hawajczyków za niegodziwoœci, jakie pope³ni³y tutaj USA, zw³aszcza anektuj¹c wyspy w 1898 roku i zaw³aszczaj¹c bez odszkodowania wiêkszoœæ królewskiej ziemi, ale – jak wiemy – przeprosiny nie wystarczaj¹. Amerykañski kongres niby stworzy³ prawne ramy restytucji w³asnoœci ziemi przez rodzim¹ ludnoœæ, ale obecnie ledwie 6 500 rodzin, wywodz¹cych siê w co najmniej 50 procentach z hawajskich przodków, gospodarzy na 30 tysi¹cach akrów ziemi, dzier¿awi¹c w ramach tych semireprywatyzacyjnych regulacji na 99 lat 40-akrowe dzia³ki za symbolicznego dolara. Mo¿e kiedyœ i o ich prawa upomn¹ siê tak aktywni ostatnio w innych sprawach nowojorscy adwokaci? Zmienia siê bowiem wiele. W koñcu ubieg³ego wieku japoñskim robotnikom p³acono 15 dolarów miesiêcznie. Podczas II wojny œwiatowej patrzono na nich podejrzliwie, a wielu by³o internowanych w obozach. Dzisiaj zaœ to Japonia w³aœnie lokuje tutaj najwiêcej kapita³ów, bo a¿ ponad po³owê wszystkich inwestycji bezpoœrednich. Japoñscy turyœci te¿ wydaj¹ du¿o wiêcej ni¿ Amerykanie z kontynentu. O ile ci drudzy przeznaczaj¹ na pobyt na Hawajach œrednio na osobê oko³o 150 dolarów dziennie, to Japoñczycy (spêdzaj¹c wiêcej czasu na polach golfowych) wydaj¹ prawie dwa razy wiêcej. W sumie jedni i drudzy zostawiaj¹ na wyspach tyle samo, gdy¿ odwiedza je rocznie 3,7 miliona Amerykanów i 1,8 miliona Japoñczyków. Do tego dochodzi jeszcze 1,2 miliona turystów z innych krajów, w tym tak¿e garstka Polaków. Ale przynajmniej mamy gest. W jednym z barów, poœród banknotów z ca³ego œwiata, przylepiony jest te¿ i nasz. Ca³e 50 z³otych. Pewnie nie by³o pod rêk¹ drobnych... 389

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Podstawow¹ ga³êzi¹ gospodarki jest oczywiœcie turystyka. Wp³ywy z niej szacuje siê na oko³o 10 miliardów dolarów rocznie, co ju¿ daje dochód ponad piêæ tysiêcy na mieszkañca. Na tym tle mo¿na œledziæ, jak daleko zaawansowane s¹ na wyspach procesy restrukturyzacji. Miasteczko Pa’ia jest jeszcze anonsowane w prospektach turystycznych jako wyspowa, historyczna stolica plantacji trzciny cukrowej, ale zdecydowanie ju¿ czêœciej jako œwiatowa stolica windsurfingu. Zatoka Hookipa faktycznie jest jakby stworzona do uprawiania tego sportu, gdy¿ w zasadzie ca³y rok wieje tu tak, jak powinno; nie w oczy, a w ¿agle. Nic dziwnego, ¿e obecnie wiêcej ludzi w okolicach ¿yje z windsurfingu ni¿ z trzciny cukrowej i teraz ju¿ nie trzeba œci¹gaæ z ró¿nych miejsc œwiata taniej si³y roboczej, tylko dbaæ o to, aby nieustannie przyje¿d¿ali turyœci. I przyje¿d¿aj¹. Restrukturyzacja jest te¿ dostrzegalna w odniesieniu do drugiego g³ównego sektora gospodarki. Po³o¿enie archipelagu spowodowa³o, ¿e szczególnie aktywna jest tutaj armia. A¿ 25 procent obszaru najwiêkszej z hawajskich wysp, Oahu, administrowane jest przez wojsko. W Honolulu znajduje siê centrum dowodzenia amerykañsk¹ flot¹ Pacyfiku. Z armii ¿yje w sumie ponad 100 tysiêcy ludzi, a rz¹d wydaje na jej utrzymanie ponad trzy miliardy dolarów rocznie. Obecnie trwaj¹ prace nad przywróceniem niektórych terenów do u¿ytku cywilnego i rozwoju na nich – na przyk³ad na wyspie Kahoolawe, która jako poligon jest najbardziej zbombardowan¹ wysp¹ Pacyfiku – ekoturystyki. To trochê tak jak u nas sprz¹tanie terenów wykorzystywanych w przesz³oœci na poligony przez jednostki armii radzieckiej. Trzeci podstawowy segment gospodarki to rolnictwo. Nie tylko trzcina cukrowa, ale tak¿e uprawa tropikalnych owoców – ananasów, papai, guavy, melonów, cytrusów – i egzotycznych dla nas kwiatów, to znacz¹ce Ÿród³o zatrudnienia i dochodów. Wypasa siê tak¿e byd³o, co – wraz z plantacjami trzciny cukrowej i ananasów – zmieni³o oblicze wielu wysp. Wci¹¿ jednak s¹ one nadzwyczaj zielone. Na Kauai czy na Maui dominuje tropikalna d¿ungla. Odosobnienie tych wysp, wyros³ych z erupcji podmorskich wulkanów, spowodowa³o, ¿e ponad 90 procent roœlinnoœci i ptaków ¿yj¹cych na Hawajach to typy endemiczne. S¹ tu ptaki ju¿ tak rzadkie, ¿e liczy siê ich populacje na kilkaset, a w niektórych skrajnych wypadkach jedynie na kilkadziesi¹t sztuk. Jest co chroniæ. 390

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

Najczêœciej o Hawajach mówi siê „b³êkitne”, ale tak naprawdê to rozpoœcieraj¹ siê tutaj wszystkie barwy zieleni, które intensywnie przebijaj¹ przez d¿ungle. Tylko wpuœciæ do niej dinozaury... No i, oczywiœcie, Spielberga, który w³aœnie tu – na Maui – krêci³ „Jurasic Park”. Ale tak naprawdê to dinozaurów tu nigdy nie by³o. Kiedyœ za to by³o du¿o wiêcej Hawajczyków. I tych wszystkich barw zieleni. Pa’ia, Hawaje, 21 lipca 2000

93. Od peryferii do peryferii? Tak wiele jest czynników d³ugofalowego wzrostu gospodarczego i rozwoju spo³ecznego, ¿e wci¹¿ nie ma jednoznacznej i niepodzielnej opinii, które z nich s¹ najwa¿niejsze, a które jedynie wspomagaj¹, co jest pierwotne, a co wtórne, co przes¹dza o dominuj¹cych tendencjach, a co wprowadza tylko incydentalne korekty do d³ugookresowego trendu. Z g³êbokim przekonaniem podtrzymujê tezê, ¿e posocjalistyczna transformacja i integracja z uk³adem œwiatowym by³ych gospodarek centralnie planowanych nabierze pe³nego sensu jedynie wówczas, gdy kraje te bêd¹ zdolne rozwijaæ siê w szybkim tempie. Oczywiœcie, kwestia co jest, a co nie szybkim wzrostem tak¿e stanowi przedmiot kontrowersji. Mo¿emy jednak przyj¹æ konwencjê, ¿e szybki wzrost oznacza co najmniej tempo wzrostu dwukrotnie wiêksze ni¿ przeciêtnie na œwiecie w d³ugim przedziale czasu. W studium poœwiêconym powojennej historii gospodarczej Europy Œrodkowowschodniej pt. „Europa Œrodkowa i Wschodnia 1944-93. Droga od peryferii do peryferii”, profesor Ivan Berend z UCLA przypomina (a trzeba, bo jakby o tym zapominano), ¿e przez wiêkszoœæ tego okresu, zanim podjête zosta³o dzie³o transformacji ustrojowej na prze³omie dekad lat osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych, gospodarki centralnie planowane charakteryzowa³o wzglêdnie szybkie tempo wzrostu. Uleg³o ono wyraŸniejszemu zahamowaniu dopiero pod koniec tego okresu, choæ te¿ na ró¿n¹ skalê w poszczególnych krajach regionu. Zwraca on te¿ uwagê, ¿e na przestrzeni minionych z gór¹ stu lat by³ to w zasadzie jedyny okres, kiedy Europa Wschodnia rozwija³a siê szybciej od Europy Zachodniej. Wczeœniej zawsze by³o odwrotnie, a co najwy¿ej – w niektórych specyficznych i krótkotrwa³ych epizodach – tempo wzrostu by³o zbli¿one. 391

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

O ile w latach szeœædziesi¹tych i siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku przeciêtny poziom dochodu we wschodniej czêœci kontynentu zbli¿a³ siê do 40 procent poziomu osi¹gniêtego przez jego czêœæ zachodni¹, po stu latach relacja ta tylko niewiele siê poprawi³a, g³ównie w wyniku forsowanej, tzw. przyspieszonej socjalistycznej industrializacji. By³a ona, jak wiadomo, finansowana g³ównie poprzez oszczêdnoœci wymuszone, którym towarzyszy³a gospodarka niedoborów, a panoszenie siê tej w³aœnie cechy systemu doprowadzi³o z biegiem czasu do jego g³êbokiej erozji i w koñcu upadku. Potem nadesz³a faza transformacji. Towarzysz¹ce jej g³êbokie za³amanie produkcji – od oko³o 20 procent w Polsce podczas jej pierwszych trzech lat do oko³o 65 procent na Ukrainie w trakcie lat dziesiêciu – pogorszy³o te relacje, sprowadzaj¹c przeciêtny poziom dochodu do oko³o 30 procent. Tak wiêc z czysto iloœciowego punktu widzenia dystans dziel¹cy dwie czêœci kontynentu wpierw zasadniczo siê nie zmieni³ przez wiek ca³y, a potem przez jedn¹ tylko dekadê nawet siê zwiêkszy³. Jednak¿e z drugiej strony zwiêkszy³y siê mo¿liwoœci skracania tego dystansu przez wiek nastêpny. Odrobiæ bowiem w pe³ni go siê nie da, gdy¿ mamy tutaj do czynienia z opóŸnieniami zaiste historycznymi. I tu w pe³ni zgadzam siê z historykami. Niezupe³nie natomiast mogê siê zgodziæ z przekonaniem, ¿e kompleks historycznych uwarunkowañ rozwoju ró¿nych regionów Europy w przesz³oœci przes¹dza a¿ tak wiele na przysz³oœæ. Oczywiœcie, spuœcizna wa¿y. Wiêkszoœæ jej elementów raczej obci¹¿a mo¿liwoœci ekspansji ekonomicznej w Europie Wschodniej ni¿ jej sprzyja. Przysz³oœæ w podstawowej mierze zale¿y od tego, co bêdzie siê dzia³o w przysz³oœci, a nie od tego, co zasz³o w przesz³oœci. Doœwiadczenia historyczne jednak zawsze s¹ bardzo pouczaj¹ce i warto z nich czerpaæ przy formu³owaniu stosownych strategii rozwoju, tak samo jak z wiedzy o wspó³czesnych technikach in¿ynierii finansowej. W koñcu o powodzeniu transformacji zadecyduje w³aœnie zdolnoœæ gospodarek posocjalistycznych do d³ugofalowego rozwoju w ujêciu historycznym, ale zarazem nie nale¿y mieæ z³udzeñ, ¿e jest ona mo¿liwa do osi¹gniêcia bez umiejêtnego pos³ugiwania siê polityk¹ finansow¹. To ona przes¹dza o akumulacji kapita³u, który jest podstaw¹ finansowania rozwoju. I pod tym w³aœnie wzglêdem Europa Wschodnia z wielu powodów zawsze (nie licz¹c wspomnianej forsownej industrializacji 392

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

finansowanej po czêœci przymusowymi oszczêdnoœciami) pozostawa³a z ty³u. By³a zatem g³ównie rolniczym zapleczem Europy Zachodniej, nie wykazuj¹c przy okazji dostatecznej zdolnoœci do w³¹czania siê w kolejne fale rewolucji przemys³owych i technologicznych. Uwarunkowania polityczne i pewne wzglêdy kulturowe tak¿e wywar³y swoje piêtno na to, ¿e Wschód pozostawa³ w tyle za Zachodem i choæ usi³owa³ goniæ, dogoniæ nie potrafi³ ani poprzez socjalizm, ani poprzez kapitalizm. To, ¿e faktyczny dystans poziomów rozwoju dziel¹cy obie czêœci kontynentu nie sta³ siê w przesz³oœci jeszcze wiêkszy, jak na przyk³ad dystans dziel¹cy Amerykê Po³udniow¹ od Pó³nocnej, ma swoje wyt³umaczenie miêdzy innymi w rozwoju kolejnictwa, tej si³y napêdowej wzrostu gospodarczego w XIX wieku. Wspó³czeœnie, jak mo¿na s¹dziæ, podobn¹ rolê mog¹ odegraæ przep³ywy kapita³owe oraz miêdzynarodowe inwestycje zagraniczne. Ale podobnie jak w wypadku kolejnictwa tak¿e i tym razem ró¿ne „rzeczy” mo¿na woziæ. I w ró¿nych kierunkach. Rzecz w tym, aby postêpuj¹ce procesy integracji, zw³aszcza europejskiej, wykorzystaæ dla pozyskiwania d³ugoterminowego kapita³u i przyci¹gania cudzych oszczêdnoœci. Wtedy bêd¹ one wspó³finansowa³y szybszy rozwój u nas, co sprzyjaæ bêdzie odrabianiu tych wielkich zapóŸnieñ. Czy jest to realne? Czy nie bêdzie tak, ¿e po odrobieniu strat, jakie przynios³a transformacyjna recesja, za kilkanaœcie czy kilkadziesi¹t, a mo¿e i kolejne sto lat znowu produkcja we wschodniej Europie nie bêdzie oscylowa³a wokó³ 40 procent tego, co potrafi wytworzyæ zachodnia Europa? Jeœli tak bêdzie za lat kilkanaœcie, to dobrze, bo to bêdzie dowód, ¿e trwa proces szybkiego wzrostu w krajach posocjalistycznych. Jeœli zaœ tak bêdzie za lat sto, to Ÿle, gdy¿ wówczas oka¿e siê, ¿e to historycy maj¹ wiêcej racji ni¿ ekonomiœci, którzy – miejmy nadziejê – s¹ sk³onni nie tylko wierzyæ, ale równie¿ formu³owaæ teorie, które stosowane w praktyce przez politykê gospodarcz¹ i zarz¹dzanie przedsiêbiorstwami sprzyjaj¹ szybkiemu wzrostowi. A czego siê oczekuje w nadchodz¹cych latach? Choæ opinie s¹ ró¿ne, to jednak panuje raczej konsensus, ¿e po bardzo trudnych latach region wchodzi obecnie w fazê szybkiego wzrostu. Niezale¿ny oœrodek badawczy, waszyngtoñski PlanEcon prognozuje dla krajów Europy Œrodkowowschodniej w latach 2000-04 œrednie tempo wzrostu (w kategoriach PKB) oko³o piêciu procent. Oscylowaæ mia³oby ono w skrajnych wypad393

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

kach miêdzy siedem procent w Albanii, najbiedniejszym kraju Europy, a jedynie 3,8 procent w Chorwacji. Akurat w tym ostatnim wypadku uwa¿am, ¿e prognoza bêdzie musia³a byæ zweryfikowana w górê. Generalnie jednak PlanEcon oczekuje doœæ zbli¿onego tempa wzrostu wahaj¹cego siê jedynie miêdzy 5,4 procent w Macedonii i 5,3 w Polsce oraz 4,4 procent w Czechach i 4,8 w Bu³garii oraz S³owenii. Dla Wêgier zak³ada siê przeciêtnie 4,9 procent, a dla Boœni i Hercegowiny, Rumunii i S³owacji 5-procentowa stopê. Jeœli trzymaæ siê naszej definicji, to oznacza³oby wysokie tempo wzrostu (albo prawie wysokie), gdy¿ jest ono blisko dwukrotnie wy¿sze ni¿ mo¿na oczekiwaæ w ci¹gu tych samych piêciu lat w Unii Europejskiej. A to w³aœnie powinno byæ punktem odniesienia. I chocia¿ ktoœ mo¿e powiedzieæ, ¿e œrednia stopa wzrostu oko³o piêciu procent nie jest imponuj¹ca, to jednak utrzymanie jej przez wiele lat rzeczywiœcie mog³oby zmieniæ oblicze Europy. Tak, aby jej wschodnia czêœæ nigdy ju¿ nie by³a peryferi¹. Waszyngton, 29 lipca 2000

94. Sztuka prognoz i polityki Chocia¿ prawid³owe przewidywanie przebiegu podstawowych procesów gospodarczych ma bardzo du¿e znaczenie dla odpowiedniego nimi sterowania i pomimo faktu, ¿e techniki prognozowania w ostatnich latach zosta³y jeszcze bardziej zaawansowane, wci¹¿ niezwykle trudno przewidzieæ przysz³oœæ. Nawet tê najbli¿sz¹. Myl¹ siê w swoich oczekiwaniach co do dynamiki gospodarczej oraz zmian proporcji podstawowych strumieni i zasobów renomowane instytucje miêdzynarodowe, myl¹ siê te¿ banki inwestycyjne. B³êdne prognozy trafiaj¹ siê markowym oœrodkom badawczym, Ÿle przewiduj¹ instytucje rz¹dowe. Co ciekawe, dotyczy to nie tylko gospodarek nieustabilizowanych finansowo – jak na przyk³ad Ekwadoru czy Pakistanu – czy te¿ krajów znajduj¹cych siê w niepewnej sytuacji politycznej – jak choæby Indonezji czy Nigerii – ale tak¿e solidnych, wysoko rozwiniêtych gospodarek rynkowych. Dowodz¹ tego publikowane co miesi¹c na ³amach „The Economist” prognozy niezale¿nych ekspertów w odniesieniu do przewidywane394

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

go tempa wzrostu PKB dla czo³owych krajów OECD. I tu czêsto zdarza siê, ¿e zró¿nicowanie oczekiwanych stóp wzrostu dla tego samego kraju – przyk³adowo Australii czy Japonii – siêgaæ mo¿e nawet ca³ego punktu procentowego. Podobnie ró¿nice mo¿na te¿ niekiedy dostrzec miêdzy wskaŸnikami zawartymi w przegl¹dach gospodarki œwiatowej publikowanymi przez MFW wiosn¹ i jesieni¹. Trudno przeto dziwiæ siê, ¿e wci¹¿ tak wielkie jest rozstrzelenie prognoz formu³owanych wobec „wy³aniaj¹cych siê rynków”, a zw³aszcza transformowanych gospodarek posocjalistycznych. Tutaj obszar niepewnoœci, po którym siê poruszamy, jest zdecydowanie wiêkszy. Dotyczy to tak polityki, jak i prognozowania ekonomicznego. Zrozumia³e jest przeto, ¿e w tym wypadku faktyczny przebieg procesów finansowych i rzeczowych czêsto ró¿ni siê od oczekiwañ na skalê du¿o wiêksz¹ ni¿ w ustabilizowanych krajach wysokorozwiniêtych. Trzeba jednak mieæ œwiadomoœæ, ¿e nie zawsze prognozy odzwierciedlaj¹ rzeczywiste oczekiwania, nie mo¿na zatem stawiaæ pomiêdzy tymi pojêciami znaku równoœci. Znane od lat zjawisko „urzêdowego optymizmu” sk³ania niekiedy rz¹dy czy te¿ niektóre organizacje miêdzynarodowe do formu³owania zbyt optymistycznych prognoz. Tak na przyk³ad by³o w Polsce w poprzednim roku w odniesieniu do wzrostu gospodarczego czy w tym w stosunku do inflacji. Ale to ju¿ jest polityka, która mo¿e s³u¿yæ ró¿nym celom. Raz jest ona zwi¹zana z d¹¿eniami do zbijania w dó³ oczekiwañ inflacyjnych, innym razem mo¿e braæ siê z chêci zawy¿enia przewidywanych dochodów i wydatków bud¿etowych po to, aby zyskaæ aprobatê polityczn¹ dla planu finansowego pañstwa. PóŸniej, z wszystkimi tego implikacjami, okazuje siê, ¿e zbudowany jest on na kruchych podstawach. W takich wypadkach mamy jednak do czynienia ze œwiadomie zafa³szowan¹ prognoz¹, któr¹ polityka wykorzystuje jako swój instrument. Szczególnie w takich sytuacjach inwestorzy i przedsiêbiorcy, badacze i analitycy siêgaj¹ do innych Ÿróde³ po alternatywne prognozy. I wcale nie u³atwia to im zadania, prognozy s¹ bowiem nader zró¿nicowane. W odniesieniu do Polski 16 czo³owych banków inwestycyjnych przewidywa³o na 1999 rok inflacjê (grudzieñ do grudnia, ceny konsumpcyjne) od 5,8 do 7,9 procent (wysz³o 9,8). Szacunek ex ante deficytu na rachunku obrotów bie¿¹cych waha³ siê od -4,8 do -6,5 procent (by³o 395

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

-7,6). Deficyt bud¿etowy zak³adano od -0,8 do -3,7 procent (wed³ug szacunków MFW by³o -3,8). Kurs z³otego wobec dolara (na koniec roku) oczekiwany by³ na poziomie od 3,8 do 4,6 (ukszta³towa³ siê na wysokoœci 4,16). Poziom rezerw walutowych widziano w przedziale od 24 do 32,9 miliardów dolarów (wyniós³ oko³o 25 miliardów). Nic dziwnego, ¿e wielu obserwatorów ucieka siê do najprostszej metody i wyci¹ga œredni¹ arytmetyczn¹ z tych rozbie¿nych opinii, co daje koniec koñców wynik najbli¿szy rzeczywistoœci. Wystarczy tylko odpowiednio wczeœnie mieæ dostêp do cudzych prognoz i wtedy ³atwo zrobiæ w³asn¹, byæ mo¿e najtrafniejsz¹. Czyni tak zreszt¹ wiele instytucji, gdy¿ nie ka¿da z nich ma mo¿liwoœci i ochotê dokonywaæ kompleksowych analiz powi¹zañ finansowych i rzeczowych, wykorzystuj¹c w tym celu stosowne modele ekonometryczne. W istocie w ten sposób postêpuje niewiele organizacji, a materia jest taka, ¿e bynajmniej dziêki temu nie maj¹ lepszych wyników, a jedynie zdecydowanie bardziej bogate pod³o¿e analityczne i dog³êbne rozpoznanie uwarunkowañ i przebiegu wielu procesów gospodarczych. Waszyngtoñski PlanEcon sam opublikowa³, co rzadko siê zdarza, ocenê trafnoœci swoich ubieg³orocznych prognoz dla krajów Europy Œrodkowowschodniej. Nawet w wypadku oœrodka tak doœwiadczonego w prognozowaniu na potrzeby inwestorów odchylenia faktycznych wskaŸników od przewidywanych jeszcze w po³owie minionego roku s¹ niema³e. W szczególnoœci, co zrozumia³e, dotyczy to krajów ba³kañskich, na których w 1999 roku silnym piêtnem odbi³ siê konflikt wokó³ Kosowa i interwencja NATO w Jugos³awii, czego ekonomiczne skutki trudno by³o a priori oceniæ. St¹d te¿ ró¿nice miêdzy prognozami a faktami s¹ najwiêksze w odniesieniu do tego w³aœnie regionu. Dla Jugos³awii przewidywano katastrofalne za³amanie PKB a¿ o 51,3 procent, podczas gdy spad³ on i tak drastycznie, ale na mniejsz¹ skalê, bo o 27,2 procent. Dla Boœni i Hercegowiny spodziewano siê wzrostu o 13,8, ale wyniós³ on tylko 7,6 procent. W odniesieniu do Chorwacji oczekiwano wzrostu o 1,4, a nast¹pi³ spadek o 0,3 procent. W innych krajach odchylenie posz³o w odwrotn¹ stronê. Dla Macedonii zak³adano spadek produkcji o 2,4, podczas gdy wzros³a o 2,7 procent. Dla Albanii prognoza mówi³a o wzroœcie o 5,4, a wyniós³ on a¿ 7,3 procent. Dla S³owenii zak³adano wzrost o 3,0, a uzyskano 4,9 procent. W wypadku 396

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

pozosta³ych krajów ró¿nice te s¹ ju¿ mniej znaczne. WskaŸniki prognozowanego i rzeczywistego wzrostu PKB wynios³y w Rumunii -2,1 i -3,2 procent. Dla Bu³garii prognoza w zasadzie siê sprawdzi³a – odpowiednio 2,3 i 2,4 procent. Podobnie sta³o siê dla Czech: -0,4 oraz -0,2 procent. W wypadku Polski wskaŸniki te wynios³y 3,8 i 4,1 procent, dla S³owacji 1,6 i 1,9 procent, a dla Wêgier 3,8 i 4,5 procent. W tych krajach nietrafnoœæ prognoz PlanEcon wyjaœnia siê g³ównie przeszacowaniem wp³ywów na ich kondycjê kryzysu finansowego w Rosji, sk¹din¹d przewidywalnego, w przeciwieñstwie do konfliktu ba³kañskiego. Taka jednak skala zró¿nicowania rzeczywistoœci i prognoz, zwa¿ywszy na wci¹¿ trwaj¹ce dzia³ania stabilizacyjne, jest zrozumia³a i do zaakceptowania. Gorzej, jeœli ró¿nice na podobn¹ skalê wystêpuj¹ w odniesieniu do prognoz rz¹dowych. Wówczas dowodzi to nie wadliwoœci prognoz, ale polityki gospodarczej. W takim kontekœcie warto przypomnieæ, ¿e rz¹d Polski w zesz³ym roku wielokrotnie otrzymywa³ sygna³y z wewn¹trz, z w³asnego zaplecza analityczno-prognostycznego, jednak¿e zosta³y one zlekcewa¿one, a ich nadawcy wrêcz napiêtnowani. A¿ zdumiewa, ¿e do oceny tego faktu nie wraca siê, gdy¿ dla polityki gospodarczej tamte prognozy mia³y znaczenie ostrzegawcze, z czego nie potrafiono wyci¹gn¹æ w³aœciwych wniosków. Najwiêksz¹ zalet¹ takich prognoz mo¿e byæ w³aœnie to, ¿e siê nie sprawdz¹, a to dlatego, i¿ wziêcie ich serio pod uwagê powinno spowodowaæ po¿¹dane korekty polityki finansowej i makroekonomicznej. Tak siê nie sta³o; prognozy siê sprawdzi³y, polityka nie. Nie spe³ni³o siê natomiast wiele prognoz renomowanych banków inwestycyjnych. To powinno daæ wiele do myœlenia ich klientom, którzy przecie¿ zawsze w jakiejœ mierze konstruuj¹ swoje strategie inwestycyjne w oparciu o te prognozy. A jak realizowaæ dobr¹ strategiê, skoro rozstrzelenie prognoz co do wzrostu PKB w 1999 roku wynios³o dla Czech od -4,0 do 0,3 procent (faktyczny wskaŸnik -0,2 procent), dla Rumunii od -5,0 do 2,0 procent (faktycznie -3,2), dla Rosji od -15,0 do 0,9 procent (faktycznie 3,2), dla Ukrainy od -4,5 procent do zera (faktycznie -0,4). Nawet dla Polski, gdzie, wydawa³oby siê, przewidzieæ tak fundamentalny wskaŸnik mo¿na wzglêdnie poprawnie, prognozy mieœci³y siê w szerokim wachlarzu od 1,5 (JP Morgan) do 4,5 procent (Deutsche Bank). Jedynie w wypadku Wêgier, podobnie jak w krajach 397

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

rozwiniêtych, ró¿nica ta by³a znikoma, gdy¿ prognozy waha³y siê od 3,0 do 4,0 procent (faktycznie 4,5). Z czasem – wraz z dalszym postêpem w sferze stabilizacji ekonomicznej i politycznej – z pewnoœci¹ trafnoœæ prognoz bêdzie coraz wiêksza. Ju¿ mo¿na dostrzec, ¿e lepiej siê sprawdzaj¹ w krajach bardziej zaawansowanych w reformach strukturalnych i instytucjonalnych, a zarazem prowadz¹cych m¹dr¹ politykê ekonomiczn¹. Tak bowiem prognozowanie, jak i polityka nie jest sztuk¹ ³atw¹, rzecz jednak w tym, aby to przede wszystkim polityka by³a dobra, prognozy bowiem mog¹ siê trochê myliæ. Polityka nie powinna. Warszawa, 5 sierpnia 2000

95. Niech ¿yje transformacja! W listopadzie 1997 roku – jakby ironicznie dla uczczenia 80. rocznicy Rewolucji PaŸdziernikowej – przeprowadzono w Rosji badania opinii publicznej sonduj¹c j¹ w sprawie oceny przyczyn ubóstwa i zamo¿noœci. Badania obejmowa³y 1585 respondentów i da³y doœæ wierne odbicie stanu œwiadomoœci spo³ecznej kszta³towanej przez realne procesy gospodarcze i finansowe. By³ to przy tym obraz zastanawiaj¹cy i zasmucaj¹cy zarazem. Otó¿ za podstawow¹ przyczynê narastaj¹cej biedy uznano tworzony w³aœnie, nowy, oparty o kategorie rynkowe „ustrój gospodarczy”, na co wskazywa³o a¿ 82 procent respondentów. Na „niedostateczne starania” powo³ywa³o siê 44 procent populacji, a na „brak zdolnoœci” jedynie 33 procent. Natomiast Ÿróde³ bogactwa najwiêcej badanych – a¿ 88 procent – dopatrywa³o siê w „stosunkach”. Tylko po³owa ludnoœci widzia³a jego przyczyny w „zdolnoœciach”, a jedynie 39 procent w „ciê¿kiej pracy”, sk¹din¹d inwestowania na gie³dzie i spekulacji na rynkach kapita³owych bynajmniej za tak¹ nie uwa¿aj¹c. Chocia¿ takie oceny i stan œwiadomoœci spo³ecznej by³y alarmuj¹ce, to w wypadku Rosji mia³y one swoje racjonalne przes³anki. Przez siedem kolejnych lat spada³ PKB, a równoczeœnie oko³o dwukrotnie powiêkszy³y siê nierównoœci w podziale zawê¿aj¹cego siê z roku na rok strumienia dochodów. Nierównoœæ mierzona wspó³czynnikiem Giniego pomiêdzy koñcem lat osiemdziesi¹tych a po³ow¹ dziewiêædziesi¹tych 398

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

zwiêkszy³a siê z 24 do 48 punktów. Obecnie, jak mo¿na szacowaæ, jest ona jeszcze wiêksza. Jest przy tym zupe³nie oczywiste, ¿e w warunkach transformacyjnej depresji rodz¹ce siê tu i tam bogactwo pochodzi³o po prostu z transferów okrajanego wci¹¿ dochodu narodowego, czyli prowadzi³o bezpoœrednio do nêdzy innych. Towarzyszy³y temu patologie, zw³aszcza panoszenie siê biurokracji, korupcja i zorganizowana przestêpczoœæ, która ¿erowa³a na Ÿle prowadzonej prywatyzacji i niezbornej liberalizacji handlu. W istocie niejedna fortuna zrodzi³a siê z nieuczciwych transferów, nieekwiwalentnego zaw³aszczania pañstwowych aktywów, kradzie¿y i oszustw. Trwa³a swoista, poradziecka, pierwotna akumulacja kapita³u. Akumulowa³a siê te¿ frustracja spo³eczna oraz niechêæ do reform i brak wiary w dobr¹ przysz³oœæ, a bez tego naprawdê trudno j¹ tworzyæ. W tym samym czasie, gdy Rosjanie tak krytycznie, a zarazem deprymuj¹co oceniali swoje realia tworzone przez posocjalistyczn¹ transformacjê, u nas w Polsce panowa³ optymizm. Jedni – mniejszoœæ – ulega³a jemu pok³adaj¹c pewne nadzieje w nowym wówczas rz¹dzie AWS-UW, który w³aœnie przystêpowa³ do rz¹dzenia i realizacji niektórych swoich przedwyborczych obietnic. Inni – wiêkszoœæ – pozytywnie oceniali otaczaj¹c¹ ich rzeczywistoœæ spo³eczno-gospodarcz¹ i z optymizmem patrzyli w przysz³oœæ. Tym bardziej, ¿e sam rz¹d zapowiada³ dalsze jeszcze przyspieszenie tempa wzrostu PKB ponad ju¿ osi¹gniête 6,4 procent œredniorocznie w latach 1994-97. A do tego wszystkiego jeszcze „Wall Street Journal” pisa³ nie bez powodu, ¿e g³ównym problemem nowego rz¹du jest sterowanie osi¹gniêtym w poprzednim okresie sukcesem gospodarczym. Nie minê³y nawet trzy lata, a sytuacja diametralnie siê zmieni³a. Nie w Rosji, gdy¿ tam, pomimo wkroczenia w fazê wzrostu gospodarczego i postêpu reform strukturalnych, nadal dominuj¹ nastroje minorowe, choæ powiewa te¿ trochê wiêcej optymizmu i pog³êbia siê wiara, ¿e Ÿród³em zasobnoœci mo¿e byæ pracowitoœæ i przedsiêbiorczoœæ, a nowy ustrój wcale nie musi wpêdzaæ w biedê. Otó¿ sytuacja diametralnie zmieni³a siê w Polsce. I to w sposób dla wielu zaskakuj¹cy. Po ostatnich wyborach parlamentarnych nale¿a³em do optymistów, chocia¿by dlatego, ¿e gospodarka by³a tak zdynamizowana, reformy instytucjonalne tak zaawansowane, podstawowe instrumenty ekonomiczne tak 399

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

ustawione, ¿e dobre czasy mog³y trwaæ nadal. Gdyby wtedy – w listopadzie 1997 roku, kiedy w Moskwie i Sankt Petersburgu panowa³ nihilizm, a w Warszawie i Krakowie wiara w rych³o nadchodz¹ce jeszcze lepsze czasy – ktoœ powiedzia³, ¿e latem 2000 roku nastroje bêd¹ przypomina³y te rosyjskie z tamtej jesieni, to najwiêksi sceptycy i malkontenci nie daliby temu wiary. Przed trzema laty wiêcej ludzi by³o sk³onnych wierzyæ, ¿e w roku 2000 Polska bêdzie przystêpowa³a do Unii Europejskiej, a nie w to, i¿ bêdziemy twierdziæ, ¿e przed 1989 rokiem by³o lepiej... Tak siê niestety sta³o. W normalnych czasach za kompletn¹ klêskê nale¿a³oby uznaæ politykê, która od optymizmu – choæby nawet by³ on nieco na wyrost – doprowadzi³a wprost do sytuacji, w której jedynie osiem procent spo³eczeñstwa twierdzi, ¿e uda³y siê reformy z takim trudem wdra¿ane od kilkunastu ju¿ lat. Badanie przeprowadzono na próbie oko³o trzech tysiêcy gospodarstw domowych. Ponad po³owa z nich jest przekonana, ¿e lepiej ¿y³o im siê przed 1989 roku. Podobnie twierdzili Rosjanie, znajduj¹c siê jesieni¹ 1997 roku na dnie swego kryzysu, gdy z nostalgi¹ têsknili za lepszymi wed³ug opinii wiêkszoœci czasami Zwi¹zku Radzieckiego. Czasy wszak¿e normalne nie s¹, st¹d te¿ do tak fatalistycznych ocen trzeba podchodziæ z w³aœciw¹ rezerw¹. Nie tylko dlatego, ¿e jesteœmy w ferworze licznych kampanii powa¿nych i niepowa¿nych, które zak³ócaj¹ zdolnoœæ do zdrowych ocen i obiektywnego wartoœciowania faktów, ale tak¿e dlatego, i¿ na kszta³towaniu siê spo³ecznych ocen ekonomicznej sytuacji ci¹¿¹ doraŸne, a zatem czêsto równie¿ przejœciowe nastroje. Mog¹ siê one szybko zmieniæ i to raczej na lepsze, trudno bowiem wyobraziæ sobie dalsze spadanie wskaŸnika pozytywnych ocen. Oceny po³o¿enia materialnego ludnoœci – a a¿ 65 procent uwa¿a, ¿e ¿yje w sferze niedostatku, którego pu³ap wyznacza 1 070 z³otych miesiêcznego dochodu netto na osobê – s¹ formu³owane pod wp³ywem pogarszaj¹cego siê standardu wielu us³ug publicznych. Czêsto gorzej funkcjonuje ochrona zdrowia i oœwiata, pogarsza siê stan bezpieczeñstwa, narasta skala korupcji. Mierzi do tego to, co dzieje siê na scenie politycznej, która niedostatecznie zaprz¹ta swoj¹ uwagê rozwi¹zywaniem licznych, skomplikowanych problemów gospodarczych. Nawet jeœli niektórym grupom rosn¹ dochody realne, to efekt ten jest niejako po¿erany przez marn¹ jakoœæ polityki. I tej gospodarczej, i tej niegospodarczej w szczególnoœci. Now¹ jakoœci¹ jest wszak¿e to, ¿e nigdy 400

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

dotychczas tak jednoznacznie negatywnie w³asnej sytuacji nie oceniali ci, którzy na transformacji skorzystali najwiêcej. Nigdy w minionej dekadzie nie by³o tylu narzekañ p³yn¹cych nie tylko od „biednych”, ale zw³aszcza od „bogatych”. Narzekaj¹ przedsiêbiorcy i inwestorzy, niezadowoleni s¹ kupcy i mened¿erowie, utyskuj¹ artyœci i dziennikarze, krytykuj¹ uczeni i wolne zawody. Taka ewolucja postaw najbardziej aktywnych warstw spo³eczeñstwa szkodzi szczególnie transformacji i implikuje wiele dodatkowych trudnoœci w jej kontynuacji. A daleka jeszcze przed nami droga. Trudno siê przeto dziwiæ, ¿e jedynie szeœæ procent ludnoœci darzy szacunkiem polityków. Tak Ÿle jeszcze nie by³o. Pociecha w tym, ¿e na drugim krañcu spektrum znajduj¹ siê uczeni, których wci¹¿ jeszcze obdarzaæ zaufaniem sk³onnych jest 62 procent spo³eczeñstwa. Pewnie gdyby wy³¹czyæ z tej grupy ekonomistów, wskaŸnik ten by³by jeszcze wy¿szy... Wilga, 12 sierpnia 2000

96. Antyinflacyjna dieta Polski rynek kapita³owy sta³ siê najatrakcyjniejszy w Europie. Sprzyja temu wypadkowa niezbornej polityki finansowej rz¹du i monetarnej banku centralnego, co powoduje, ¿e zró¿nicowanie realnych stóp procentowych przyci¹gaj¹ce krótkoterminowy kapita³ spekulacyjny nie tylko nie spada, ale roœnie. Obecnie oprocentowanie piêcioletnich obligacji rz¹dowych jest wy¿sze a¿ o 920 punktów bazowych ni¿ w Niemczech; tam wynosi 5,19 procent, a tu 14,39. Jeszcze pó³tora roku temu rozpiêtoœæ ta by³a o oko³o jedn¹ trzeci¹ mniejsza, odpowiednio mniej obci¹¿aj¹c kieszeñ polskiego podatnika, a zarazem ni¿ej gratyfikuj¹c inwestorów. Œrednio w 1999 roku zró¿nicowanie tych stóp wynosi³o 700 punktów bazowych, wkrótce zaœ, jeœli nie zostan¹ dokonane g³êbsze korekty w polityce finansowej, siêgn¹æ mo¿e 1000 punktów. Na Wêgrzech, gdzie inflacja w po³owie tego roku by³a o oko³o 1 punktu procentowego mniejsza (odpowiednio 9,1 i 10,2 procent), piêcioletnie obligacje oprocentowane by³y a¿ o 611 punktów bazowych ni¿ej. Jeszcze przed rokiem by³o odwrotnie i zró¿nicowanie to by³o wiêksze na Wêgrzech ni¿ w Polsce. Krótkoterminowe stopy procentowe podobnie: podczas gdy tam przekracza³y stopê inflacji jedynie o oko³o 150 401

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

punktów, to u nas a¿ o 840! Jeszcze bardziej widoczne s¹ te ró¿nice w porównaniu z Czechami i S³oweni¹, gdzie oprocentowanie obligacji piêcioletnich jest ni¿sze odpowiednio o 755 i 835 punktów. Kilka ledwie lat temu mniejszy dystans dzieli³ nas od Niemiec... Oto do czego doprowadzi³a polityka finansowa ostatnich lat. To ona przyci¹ga krótkoterminowy kapita³ spekulacyjny, co powoduje dodatkowo jeszcze narastanie deficytu na rachunku obrotów bie¿¹cych. Okreœlony strumieñ oszczêdnoœci zagranicznych lokowany jest w Polsce, gdy¿ p³acimy za korzystanie z nich du¿o wiêcej ni¿ inni i ni¿ jest to faktycznie warte. Wygórowane stopy procentowe nie tyle zatrzymuj¹ ju¿ obecny na naszym rynku zagraniczny kapita³ d³ugoterminowy, ile przyci¹gaj¹ nowe zasoby krótkoterminowego kapita³u spekulacyjnego. Takie zró¿nicowanie stóp procentowych jest bardzo kosztowne dla naszej gospodarki i ogranicza jej mo¿liwoœci rozwoju. Wyjaœnia to te¿ po czêœci – obok innych b³êdów – przyczyny spadku tempa wzrostu produkcji i równoczesnego z inflacj¹ narastania bezrobocia. Ktoœ móg³by powiedzieæ, ¿e utrata ponad dwóch punktów procentowych z dynamiki rozwojowej osi¹gniêtej w latach 1994-97 to koszt, jaki trzeba by³o ponieœæ, aby ograniczyæ inflacjê. Takie zreszt¹ za³o¿enie le¿a³o u podstaw tzw. „sch³adzania” gospodarki. Inflacja, niestety, nie obni¿y³a siê w planowanej mierze, a od pewnego momentu ponownie zaczê³a rosn¹æ. Aktualnie jest ona na poziomie najwy¿szym od dwu lat. Tak marnych rezultatów nie by³o nigdy podczas lat dziewiêædziesi¹tych. Wczeœniej inflacja sukcesywnie spada³a, a tendencja ta zosta³a odwrócona dopiero po 1998 roku. Rok 1997 koñczyliœmy z inflacj¹ w wysokoœci 13,6 procent – prawie trzykrotnie mniejsz¹ ni¿ cztery lata wczeœniej – a teraz wynosi ona 11,6 procent. Zdjêcie jedynie dwu punktów procentowych przez ponad dwa i pó³ roku to gorzej ni¿ Ÿle. Mogliœmy mieæ i wy¿sze tempo wzrostu gospodarczego, i ni¿sz¹ inflacjê, a nie odwrotnie. Teoria ekonomii nie ma w¹tpliwoœci co do tego, ¿e polityka stabilizacyjna ukierunkowana na równowa¿enie finansów publicznych oraz redukcjê inflacji musi opieraæ siê o relatywnie drogi pieni¹dz. St¹d te¿ niekiedy trzeba podnosiæ stopy procentowe, aby ograniczyæ jego poda¿, a w efekcie si³ê oddzia³ywania czynników popytowych, jeœli to w³aœnie pobudza inflacjê. Jest ona jednak¿e procesem tak z³o¿onym, ¿e niekiedy myli siê 402

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

przyczyny ze skutkami i objawami, a w konsekwencji miast terapii przeciwdzia³aj¹cej temu schorzeniu jeszcze siê je podsyca. Wiara w to, ¿e cenê pieni¹dza nale¿y podnosiæ zawsze, gdy tylko roœnie inflacja, jest doktrynerstwem. S¹ czasami sytuacje, kiedy trzeba post¹piæ wrêcz odwrotnie. To zale¿y od charakteru oczekiwañ inflacyjnych, ich si³y i tendencji zmian. Ciekawe, ¿e bêd¹c w podobnej do naszej sytuacji, pó³ roku temu wêgierski bank centralny obni¿y³ stopy procentowe, a NBP je podwy¿szy³. Mia³o to poci¹gn¹æ za sob¹ obni¿enie stopy inflacji. Ta jednak, odwrotnie ni¿ na Wêgrzech, gdzie spad³a o oko³o pó³tora punktu procentowego w œlad za ni¿szymi stopami procentowymi, skoczy³a kolejny raz w górê. Oczywiœcie, s¹ zawsze i wszêdzie specyficzne uwarunkowania zmian stóp inflacji. Analitycy, skoncentrowani na obserwacji procesów krótkookresowych i zjawisk jednorazowych, maj¹ niekiedy tendencje do wyolbrzymiania ich znaczenia i swoistych nadinterpretacji, t³umacz¹c nadspodziewanie wysok¹ inflacjê a to opóŸnion¹ decyzj¹ o bezc³owym kontyngencie zbo¿owym, a to odczuwalnym wzrostem cen us³ug telefonicznych. Jeœli jednak tak czyni¹ w³adze, konsekwencje tego s¹ powa¿ne. Otó¿ w Polsce nasilanie siê inflacji nie jest incydentem jednorazowym czy procesem odnosz¹cym siê do skali jednego miesi¹ca, ale wyraŸn¹ i siln¹ œredniookresow¹ tendencj¹. Na Wêgrzech inflacja spada, a u nas roœnie, choæ Wêgrzy s¹ tak samo dotkniêci wysokimi cenami ropy naftowej. W S³owenii inflacja jest znikoma, chocia¿ Polska jest bardziej zaawansowana w reformach strukturalnych. W Czechach inflacja od lat utrzymuje siê na niskich pu³apach, chocia¿ kryzys walutowy mia³ tam ostrzejszy przebieg ni¿ u nas i silniej pchn¹³ poziom cen w górê wskutek spadku kursu. Dzieje siê tak miêdzy innymi dlatego, ¿e polityka finansowa, zw³aszcza monetarna, jest w tamtych krajach skuteczniejsza, poniewa¿ lepiej uwzglêdnia aspekt oczekiwañ inflacyjnych. Jeœli wystêpuj¹ przes³anki spadku inflacji – wskutek pog³êbienia skali konkurencji na rynku, obni¿ania siê jednostkowych kosztów produkcji w wyniku korzyœci skali czy zapanowania nad poda¿¹ pieni¹dza – ale bank centralny podnosi stopy procentowe i odgra¿a siê rynkowi, ¿e uczyniæ to mo¿e niejeden jeszcze raz, to podnosi on przede wszystkim oczekiwania inflacyjne. I wówczas inflacja spaœæ nie mo¿e. Tak by³o przy okazji poprzedniego podniesienia stóp procentowych, podobnie dzieje siê obecnie. 403

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Wiara w to, ¿e podwy¿szaj¹c oprocentowanie (najlepiej radykalnie, o 200 albo i 300 punktów bazowych, jak sugeruj¹ niezale¿nemu NBP niektórzy zagraniczni inwestorzy, którym bardzo zale¿y na tym, aby pope³ni³ on ponownie ten korzystny dla nich b³¹d) ograniczy siê popyt na przyk³ad na dro¿ej¹c¹ benzynê, gdy¿ wtedy gospodarstwa domowe bêd¹ dodatkowo oszczêdzaæ, jest wiêcej ni¿ naiwna. Przekonanie, ¿e przy bardzo niskim stopniu monetyzacji gospodarki (oko³o 25 procent) poda¿ pieni¹dza mo¿na tak ograniczyæ œrubowaniem jego ceny, i¿ poci¹gnie to za sob¹ dysinflacjê, w sytuacji kiedy wzrost cen powoduj¹ g³ównie czynniki kosztowe, wynikaj¹ce tak¿e z utrzymuj¹cego siê wysokiego stopnia zmonopolizowania niektórych sektorów, jest z³udne. Przy okreœlonym uk³adzie oczekiwañ inflacyjnych mo¿e staæ siê dok³adnie odwrotnie. W Polsce napêdza je g³ównie bank centralny. Wzrosn¹ one jeszcze bardziej, gdyby podniesione zosta³y stopy procentowe, czym szczególnie zainteresowany jest kapita³ spekulacyjny. On bowiem czerpie z wygórowanych stóp najwiêksze korzyœci, a polscy podatnicy (poprzez dodatkowe koszty obs³ugi d³ugów) i przedsiêbiorcy (poprzez zawy¿one finansowe koszty produkcji) ponosz¹ straty. Dlatego te¿ nie nale¿y dalej podnosiæ stóp procentowych. To spowoduje tylko niekorzystn¹ z punktu widzenia interesów polskiej gospodarki redystrybucjê dochodów. A inflacja i tak spadnie, i to bez dalszego niepotrzebnego windowania stóp procentowych i szkodliwego hamowania tempa wzrostu produkcji. Obecnie s¹ ku temu przes³anki strukturalne i koniunkturalne. W koñcu roku inflacja mo¿e byæ ni¿sza nawet o 3 do 4 punktów. Czy jednak bêdzie to bli¿ej 7, czy te¿ 9 procent, to zale¿y od tego, co uczyni bank centralny, który przy dotychczasowej polityce od pocz¹tku by³ skazany na niepowodzenie w realizacji swego celu antyinflacyjnego. Teraz nie tylko nie powinien podwy¿szaæ stóp, ale wrêcz zapowiedzieæ ich istotne obni¿enie i uczyniæ to we wrzeœniu lub najpóŸniej paŸdzierniku. Jeœli tego nie zrobi, to nie da rynkowi sygna³u, ¿e inflacja spadnie. Wówczas spadnie ona na mniejsz¹ skalê ni¿ w alternatywnej sytuacji prze³amania przez NBP zintensyfikowanych oczekiwañ inflacyjnych. Wtedy zostanie nam ju¿ tylko ucieczka do diety wegetariañskiej, co – jakby antycypuj¹c marne skutki z³ej polityki – sam stosujê ju¿ od roku. Chocia¿ przeciêtnie z naszych domowych bud¿etów wydajemy na 404

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

warzywa jedynie 2,7 procent, to my – wegetarianie – przeznaczamy na nie du¿o wiêcej. Zwa¿ywszy zaœ, ¿e ceny warzyw w lipcu by³y a¿ o 20,1 procent ni¿sze ani¿eli przed rokiem, to przy obecnej polityce finansowej wegeteriañska dieta okazuje siê najlepszym sposobem zabezpieczenia siê przed skutkami inflacji. Kraków, 18 sierpnia 2000

97. Tygrys zdech³. Niech ¿yje tygrys! Po niezbyt udanych eksperymentach z pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, w wyniku których PKB spad³ w Polsce o prawie 20 procent, w ich œrodkowej fazie sytuacja finansowa i gospodarcza, a w œlad za tym spo³eczna, zaczê³a siê szybko poprawiaæ. Wpierw jednak „szokowa terapia” na tyle siê skompromitowa³a, ¿e doprowadzi³o to do zmiany rz¹du i polityki jesieni¹ 1993 roku. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e z³o¿y³ siê na to splot wielu okolicznoœci, w tym tak¿e niepowodzenie polityki antyinflacyjnej. Po pierwszych czterech latach stopa inflacji nadal by³a bardzo wysoka, oscyluj¹c latem 1993 roku wokó³ 40 procent. A ju¿ du¿o wczeœniej, w myœl naiwnych za³o¿eñ, mia³a spaœæ do psychologicznej, jednocyfrowej wielkoœci. Ca³y czas te¿ narasta³o bezrobocie, zbli¿aj¹c siê w szczytowym momencie do 3 milionów, czyli blisko 17 procent. Tamten okres charakteryzowa³ siê zatem szczególn¹ nieefektywnoœci¹ polityki gospodarczej i, zostawiaj¹c polityczne i ideologiczne dywagacje, na gruncie naukowym dzisiaj ju¿ ma³o kto usi³uje kwestionowaæ tezê, ¿e mo¿na by³o osi¹gn¹æ wiele wiêcej du¿o mniejszym kosztem. PóŸniej, po roku 1993, Polska sta³a siê jedn¹ z szybciej rozwijaj¹cych siê gospodarek nie tylko w regionie krajów posocjalistycznych. PKB zwiêkszy³ siê w latach 1994-97 o 28 procent, co umo¿liwi³o tak redukcjê bezrobocia o oko³o miliona osób, jak i ekspansjê rynku kapita³owego. Zarazem dokona³ siê znaczny postêp w sferze stabilizacji finansowej. Inflacja spad³a zasadniczo, a konsekwencja w tym zakresie sprzyja³a oszczêdnoœciom i formowaniu siê rodzimego kapita³u. Inflacja na pocz¹tku drugiej po³owy dekady, choæ wy¿sza ni¿ obecnie, mia³a charakter mniej szkodz¹cy akumulacji i alokacji inwestycji, gdy¿ by³o wiadomo, w któr¹ stronê (w dó³) i w jakim tempie (niez³ym) zmierza. A wszystko to dzia³o siê w kontekœcie 405

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

zasadniczej redukcji obci¹¿aj¹cego gospodarkê i spo³eczeñstwo d³ugu publicznego, którego relacja do szybko rosn¹cego PKB zmniejszy³a siê z oko³o 86 procent PKB na koniec 1993 roku do oko³o 49 procent cztery lata póŸniej. To by³a jakoœciowa zmiana na lepsze, a kontynuacja tego trendu umo¿liwi³aby dobre warunki startu w XXI wiek. W najnowszych dziejach Polski, których jedn¹ cezurê wyznacza powstanie „Solidarnoœci” 20 lat temu, a drug¹ „Okr¹g³y Stó³” na prze³omie dekad, te w³aœnie cztery lata nowej koncepcji polityki reform ustrojowych sprzê¿onych z polityk¹ rozwoju – a s¹ to dwie ró¿ne polityki, których nie potrafiono w³aœciwie koordynowaæ ani przedtem, ani potem – okaza³y siê najlepszym okresem. Wydawaæ ju¿ siê mog³o, ¿e przechodz¹c od szoku bez terapii do terapii bez szoku wkroczyliœmy na œcie¿kê szybkiego, a zarazem trwa³ego i zrównowa¿onego wzrostu. Œwiat nawet okrzycza³ nas „tygrysem Europy Wschodniej”, oczekuj¹c dalszej ekspansji w wyniku realizacji skutecznych reform systemowych pozytywnie sprzêgniêtych z dynamik¹ rozwojow¹. PóŸniej, niby paradoksalnie, bo bez „Solidarnoœci” w rz¹dzie – a dok³adniej przy doœæ aktywnym utrudnianiu przez ni¹ i niektóre partie realizacji wielu reform – lata 1994-97 chyba w najwiêkszym stopniu realizowa³y ducha porozumieñ sierpniowych. Choæby dlatego, ¿e polityka gospodarcza by³a bardziej prospo³ecznie ukierunkowana, nie zaniedbuj¹c przy tym twardych dzia³añ liberalizuj¹cych gospodarkê. Dawa³o to efekty. Do jednego z cenniejszych z nich – obok istotnej poprawy wszystkich wskaŸników makroekonomicznych – zaliczyæ trzeba równoczesn¹ poprawê efektywnoœci oraz zahamowanie narastania nieuzasadnionego zró¿nicowania dochodów i nierównoœci spo³ecznych. Czas „Strategii dla Polski” dowiód³, ¿e mo¿liwe jest co najmniej zbli¿enie siê do sytuacji, w której godzi siê efektywnoœæ ze sprawiedliwoœci¹. A o có¿ innego, jeœli w³aœnie nie o to walczyli robotnicy w sierpniu 1980 roku? Polityka jednak ma swoje prawa, a historia swoje koleiny. Wywalczyli wiêc co innego. Na tym tle huczne celebrowanie rocznicy 20-lecia tamtych wydarzeñ mo¿e niektórych dziwiæ. Po 1997 roku bowiem – tym razem w³aœnie z udzia³em samej „Solidarnoœci” i jej pochodnych w rz¹dzie oraz innych centrach w³adzy oraz niektórych lobby wp³ywaj¹cych na gospodarkê – sytuacja ekonomiczna i finansowa, a w œlad za tym tak¿e 406

Œ w i at, polityka, pieni¹dze

spo³eczna, wyraŸnie i odczuwalnie siê pogarsza. Tak jak „Strategia dla Polski” i lata 1994-97 udowodni³y, ¿e istnia³a pozytywna alternatywa dla „szoku bez terapii”, tak lata 1998-2000 wykazuj¹, ¿e istnieje z kolei negatywna dla niej alternatywa w postaci „sch³adzania” bez sensu. Ostroœæ tego sformu³owania uzasadniaj¹ wyniki ostatnich lat. Podobnie jak na pocz¹tku dekady koszty spo³eczne realizowanej polityki s¹ du¿o wiêksze ni¿ zapowiadane, efekty zaœ daleko mniejsze. Zamiast utrzymania co najmniej tempa wzrostu gospodarczego na poziomie oko³o 7 procent, co ju¿ osi¹gnêliœmy, spad³ on do oko³o 4,5 procent. Towarzyszy temu nasilenie inflacji przy równoczesnym wzroœcie bezrobocia. Inflacja nadal jest dwucyfrowa i zamiast oko³o 5-procentowej œredniorocznej stopy, co mo¿na by³o osi¹gn¹æ w tym milenijnym roku, wyniesie ona oko³o 10 procent. Stopa bezrobocia zaœ jeszcze bardziej wzroœnie i siêgnie 13,7 procent. Stopa tzw. mizerii ekonomicznej, sumuj¹ca te dwa wskaŸniki, przekracza aktualnie 25 procent, co sprowadzi³o nas z czo³owej przed kilku laty pozycji poœród krajów Europy Wschodniej aspiruj¹cych do cz³onkostwa w Unii Europejskiej na pozycje peryferyjne. O ile 20 lat temu nikt spoœród ¿¹daj¹cych zmian – na lepsze przecie¿ – wyobraziæ sobie takiego „krajobrazu po bitwie” nie móg³, to trzy lata temu, gdy koñczy³em pracê w rz¹dzie, te¿ trudno by³o wyobraziæ sobie a¿ takie pogorszenie sytuacji. Polska przesta³a byæ „tygrysem Europy Œrodkowej” i dzisiaj okreœlenie to zabrzmia³oby nader ironicznie. Zw³aszcza w obliczu ponownego zwiêkszania siê zad³u¿enia zagranicznego, które w rosn¹cym wci¹¿ stopniu finansuje rachityczny wzrost. Straciliœmy nie tylko impet, ale tracimy tak¿e wiele z presti¿u i tak ciê¿ko wypracowan¹ podczas minionej dekady pozycjê. W ostatnim okresie polityka finansowa i monetarna tak ukszta³towa³a proporcje makroekonomiczne, ¿e w prezencie na 20. urodziny „Solidarnoœci” bezrobocie w kraju jest o oko³o miliona osób wiêksze ni¿ mog³oby byæ, gdyby tylko kontynuowaæ liniê „Strategii dla Polski”, a zarazem poprzez deficyt handlu zagranicznego, który siêga w tym roku ju¿ oko³o 16 miliardów dolarów, dajemy zatrudnienie zagranic¹ te¿ oko³o milionowi osób. Obarcza to dodatkowo wysokimi kosztami finansowymi polskich przedsiêbiorców i podatników, gdy¿ skoczy³y w górê koszty obs³ugi d³ugu publicznego. Tygrys pad³. 407

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Czy mo¿na go reanimowaæ? Nie. Koszty (koszty, a nie procentuj¹ce w przysz³oœci inwestycje) zosta³y ju¿ nieodwracalnie poniesione, straty s¹ zrealizowane, a najcenniejszy z aktywów wspó³czesnej gospodarki – czas – up³yn¹³ bezpowrotnie. Nie ma go co poszukiwaæ, trzeba iœæ do przodu. Europa Œrodkowowschodnia, w tym szczególnie Polska przy swojej pozycji geopolitycznej i jakoœci kapita³u ludzkiego, mo¿e mieæ przed sob¹ dobr¹ przysz³oœæ, jeœli tylko potrafimy umiejêtnie – na nasz¹ korzyœæ, a nie koszt – wykorzystaæ wielkie szanse, jakie daje transformacja, integracja i globalizacja. To zale¿y od polityki gospodarczej, a ta z kolei uzale¿niona jest od wielu okolicznoœci, przy czym decyduj¹ca jest nauka i stan naszej wiedzy. Lepiej uczyæ siê na uniwersytetach ni¿ na kosztownych b³êdach i eksperymentowaæ w instytutach ni¿ na ¿ywym organizmie gospodarczym. Temu ostatniemu zaœ trzeba tylko odpowiednio pomóc, aby rozwija³ siê i kwit³. Dlatego te¿, gdy zrobi³em swoje w polityce gospodarczej w latach 1994-97 i wydawa³o siê, ¿e nie uda siê tak szybko i tak wiele popsuæ, wyjecha³em za granicê, aby z jednej strony podzieliæ siê w³asnym doœwiadczeniem, z drugiej zaœ dalej siê uczyæ. W wyniku prowadzonych prac powsta³o kilka ksi¹¿ek i wiele artyku³ów opublikowanych w kilkunastu jêzykach na ca³ym œwiecie; ja te¿ siê zglobalizowa³em. T³umaczenia najwa¿niejszej z tych prac – ksi¹¿ki „From Shock to Therapy. The Political Economy of Postsocialist Transformation” – ukaza³y siê ostatnio tak¿e w Chinach i Rosji. Debaty bowiem o drogach i bezdro¿ach okresu wielkich zmian, dla zapocz¹tkowania których tak wielkie znaczenie mia³y wydarzenia na polskim wybrze¿u sprzed 20 lat, musz¹ trwaæ. Wiele jest niejasnoœci, jeszcze wiêcej problemów do rozwi¹zania. I teoretycznego, i praktycznego. Wracaj¹c zatem do kraju nadal bêdê siê zajmowa³ badaniami naukowymi zorientowanymi na praktyczne wyzwania. Obok zajêæ na SGH i wyk³adów w USA podejmujê te¿ nowe zadania. Z chêci¹ skorzysta³em z propozycji profesora Andrzeja K. KoŸmiñskiego – rektora Wy¿szej Szko³y Przedsiêbiorczoœci i Zarz¹dzania im. Leona KoŸmiñskiego – aby i tam wyk³adaæ, a nade wszystko utworzyæ nowy instytut naukowy – Centrum Badawcze Transformacji, Integracji i Globalizacji. Jego nazwa w jêzyku angielskim – Transformation, Integration and Globalization Economic Reasearch – daje skrót TIGER. Tygrys zdech³. Niech ¿yje tygrys! Warszawa, 25 sierpnia 2000 408

Rozdzia³ III

Wypowiedzi w prasie œwiatowej

1. Zmiana rz¹du nie zaszkodzi polskiej gospodarce Change of government will not hurt Polish economy Pomimo niepokoju jaki wzbudza wygrana AWS oraz w¹tpliwoœci, czy koalicja z UW stworzy skuteczny uk³ad rz¹dowy, wynik ostatnich wyborów parlamentarnych w Polsce nie odbije siê negatywnie na gospodarce. By³em odpowiedzialny za polsk¹ politykê gospodarcz¹ w latach 1994-97 i st¹d ¿ywiê przekonanie, ¿e g³ówny kierunek reform zostanie utrzymany. Choæ trudno bêdzie powtórzyæ znacz¹ce osi¹gniêcia odchodz¹cego rz¹du [...], to nowa koalicja jest w stanie nadal podtrzymywaæ wzrost gospodarczy. Jest szansa na dalsze pog³êbianie reform strukturalnych i instytucjonalnych, które pomog¹ utrzymaæ wysoki wskaŸnik wzrostu oraz doprowadz¹ Polskê do bram UE przed koñcem kadencji parlamentu. Wielkim paradoksem, jeœli nawet nie ironi¹ jest to, ¿e polscy politycy nowej koalicji AWS i UW s¹ skazani na kontynuowanie „Strategii dla Polski”, gospodarczego programu, który – niezale¿nie od ich aktywnej opozycji – zosta³ wprowadzony z takim sukcesem i doprowadzi³ do cz³onkostwa w OECD. Nie ma mo¿liwoœci bowiem, aby programy AWS czy UW by³y realizowane. To dobrze, skoro ten pierwszy by³by zagro¿eniem dla reform rynkowych z powodu populizmu, ksenofobii oraz nazbyt miêkkiej polityki finansowej, a ten drugi móg³by przyczyniaæ siê do socjalnych niepokojów i destabilizacji wskutek radykalizmu i nadmiernego liberalizmu. 411

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Stopniowe zmiany strukturalne, instytucjonalna obudowa rynku, socjalne wyczucie i aktywna rola pañstwa – to bêd¹ podstawowe ramy polityki. Bêdzie ona otwarta zarówno na zagranicznych inwestorów, jak i rodzim¹ przedsiêbiorczoœæ. Taki maria¿ s³u¿y³ dobrze Polsce w przesz³oœci, mo¿e wiêc dobrze s³u¿yæ i w przysz³oœci. F I N A N C I A L T I M E S , Comments and Analysis, 6 paŸdziernika 1997

2. Albania p³aci wysok¹ cenê Albania pays heavy price

Kryzys albañski by³ do unikniêcia. Od pocz¹tku by³o wiadome, ¿e „piramida finansowa” za³amie siê. By³o równie¿ oczywiste, ¿e im póŸniej to siê stanie, tym groŸniejsze bêdzie w skutkach. Pomimo tego albañskie w³adze nie zrobi³y nic, aby zapobiec katastrofie. Jako wicepremier rz¹du polskiego i minister finansów z³o¿y³em oficjaln¹ wizytê w Tiranie cztery miesi¹ce temu. Osobiœcie przestrzeg³em ministra finansów oraz prezydenta Sali Berisha, ¿e kraj jest w k³opotach. Moje ostrze¿enia zosta³y zignorowane, a jedyn¹ odpowiedzi¹ by³o zapewnienie o wprowadzeniu nadzoru. A wyraŸnie ju¿ by³o widaæ, ¿e w „piramidzie” nie ma pieniêdzy. Brak politycznej wyobraŸni oraz obawa przed spo³ecznym niezadowoleniem, z powodu ewentualnego zablokowania schematu, powstrzymywa³y w³adze przed stosown¹ akcj¹. Kto obecnie weŸmie za to odpowiedzialnoœæ? Albañczycy musz¹ teraz drogo zap³aciæ za to zaniechanie. I oczywiœcie, nie mog¹ zaakceptowaæ rz¹dów prezydenta, który nie dzia³a³ jak powinien. Obecnie s¹ tego konsekwencje polityczne i gospodarcze. Te polityczne s¹ bardzo negatywne. Ludzie stracili swoje oszczêdnoœci, mog¹ wiêc straciæ zaufanie do transformacji. Dla nich gospodarka rynkowa ju¿ kojarzy siê z korupcj¹. Spo³ecznoœæ miêdzynarodowa powinna przygotowaæ za poœrednictwem MFW pakiet ratunkowy. To nie jest kryzys meksykañski z 1994 roku, skoro nie ma bezpoœrednich konsekwencji miêdzynarodowych. Ale MFW oraz UE powinny zaoferowaæ specjaln¹ pomoc 412

wypowiedzi w pra sie œ w i atowej

nowemu rz¹dowi, aby móg³ jakoœ wybrn¹æ z tego ba³aganu. Nie wystarczy bowiem teraz wysy³aæ misje dyplomatyczne do Albanii. Jest pora na wziêcie czêœci odpowiedzialnoœci i m¹dre dzia³anie. Albania potrzebuje porady politycznej, ale jeszcze bardziej technicznej i finansowej pomocy. THE EUROPEAN, nr 285, paŸdziernik 1997

3. Post scriptum Ktoœ móg³by powiedzieæ, ¿e dwa lata temu wybraliœmy przysz³oœæ, ale dwa tygodnie temu okaza³o siê, ¿e nie wiadomo jak¹. Czy¿by? O ile nie sposób obecnie nakreœliæ w miarê dok³adnych scenariuszy ewolucji ogólnej sytuacji w nastêpnych latach, to jednak wydaje siê ona przewidywalna, zw³aszcza w odniesieniu do sfery gospodarczej. Co do polityki zaœ, to zamieszanie bêdzie nieustanne. Zapewnia to wy³oniony w wyniku wyborów uk³ad parlamentarny, jak i media, które bêd¹ tym ¿y³y. W tej sferze wiele dobrego oczekiwaæ nie nale¿y, a wrêcz odwrotnie. Nie musi to jednak narobiæ szkód w gospodarce, która swoim w³asnym impetem szybko idzie do przodu. To gospodarka bêdzie stabilizowaæ ca³y uk³ad pañstwowy i zadecyduje o miejscu Polski w œwiecie. Polityka natomiast jest pe³na paradoksów i przebijania siê tego, co wczeœniej wydawa³o siê ma³o prawdopodobne. Korzystaj¹c z dobrodziejstwa demokracji ludzie g³osuj¹ tak, jak im na to przedwyborcza oferta pozwala, a potem znajduj¹ siê w sytuacji, za któr¹ bynajmniej nie optowali. G³osuje siê nie na koalicjê partii i ugrupowañ, ale na nie same. Przed wyborami opinia publiczna preferowa³a rz¹dy koalicji SLD – UW – UP, choæ spodziewa³a siê kontynuacji zwi¹zku SLD – PSL, a tu wysz³o coœ jeszcze innego; powstaje rz¹d AWS – UW. Pomimo zg³aszanych obaw mo¿na ¿ywiæ optymizm co do losów naszej gospodarki i pod rz¹dami tej koalicji. Z pewnoœci¹ bêdzie ona trudniejsza ni¿ poprzednia. Ju¿ to jest wystarczaj¹cym powodem, aby staraæ siê jej pomagaæ. Powody do optymizmu Mój optymizm bierze siê nie tylko z dobrej kondycji gospodarki, utrwalonych tendencji rozwojowych i zaawansowania rynkowej transfor413

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

macji. Nie p³ynie te¿ wy³¹cznie z przekonania, ¿e nie³atwo to popsuæ, nawet gdyby ktoœ chcia³, a przecie¿ nikt nie chce. Gospodark¹ rz¹dz¹ coraz bardziej prawa, a coraz mniej ludzie. Przed niebezpieczeñstwem zaœ b³êdów chroni obudowa instytucji rynkowych, silny sektor prywatny, unowoczeœniane prawo gospodarcze, krytyczne obserwacje mediów, niezale¿noœæ banku centralnego i Trybuna³u Konstytucyjnego, nacisk zagranicy, coraz szersze w³¹czanie do gospodarki globalnej. I prezydent. Paradoksalnie przed ewentualn¹ nierozwa¿n¹ polityk¹ rz¹du i parlamentu chroniæ mo¿e tak¿e biurokracja, dzia³a ona bowiem na dwie strony. Tak jak czasami nie pozwala sprawnie przeprowadziæ po¿¹danych reform, tak samo mo¿e parali¿owaæ próby ich wadliwego ukierunkowania. Gdy gospodarka jest dobrze ustawiona, to wytrzymaæ mo¿e nie tylko dotkliw¹ powódŸ. Mój optymizm nie bierze siê te¿ z uznania dla programów gospodarczych zwyciêskich ugrupowañ. Pomiñmy ju¿ to, ¿e programy te s¹ tylko zal¹¿kowe, niekompletne i ogólnikowe. To naturalne w tej fazie cyklu politycznego, choæ trochê dziwi, bo intelektualny stan gotowoœci i zdolnoœci do przejêcia w³adzy powinien byæ wiêkszy, skoro ma siê tyle doœwiadczeñ z jej sprawowania w przesz³oœci. Ale i program gospodarczy AWS, jak i UW nie bêdzie realizowany. To dobrze, bo s¹ to z³e programy. Ten pierwszy jest wyraŸnie populistyczny, akcentuje g³ównie podzia³ dochodu, lekcewa¿¹c koniecznoœæ trudnych czêsto dzia³añ maksymalizuj¹cych go na d³ug¹ metê. Jest to program o du¿ej dawce konserwatyzmu ekonomicznego i ksenofobiczny, co w obliczu koniecznoœci g³êbokiego w³¹czania siê w gospodarkê œwiatow¹ grozi zahamowaniem integracji i tempa wzrostu gospodarczego. Ten drugi jest konserwatywny spo³ecznie, nadmiernie liberalny i jego realizacja tak¿e spowodowa³aby spadek tempa rozwoju, a zarazem wzrost napiêcia politycznego wskutek nieakceptowanego zró¿nicowania spo³ecznych kosztów reform i nadmiernych dysproporcji dochodów. W jednym i drugim wypadku piêtrzy³yby siê dodatkowe trudnoœci na drodze i tak ju¿ skomplikowanych reform strukturalnych i instytucjonalnych. Realizacja deklaracji AWS prowadzi³aby do wychylenia siê w stronê jak najszybszego osi¹gniêcia celów spo³ecznych, przy zaniedbywaniu œrodków do ich wypracowywania w dalszej perspektywie; nastêpowa³oby przejadanie przysz³oœci. Próba urzeczywistniania planów UW by³aby wy414

wypowiedzi w pra sie œ w i atowej

chyleniem siê w drug¹ stronê. Ponownie nast¹pi³oby mylenie œrodków z celami i mielibyœmy wiele reform dla reform, bez szybkiego prze³o¿enia na poprawê warunków ¿ycia ludnoœci i konkurencyjnoœci gospodarki; nastêpowa³oby niedo¿ywienie teraŸniejszoœci. Dobrze zatem, ¿e ¿adna z tych skrajnoœci – ani nadmierny populizm, ani przesadny liberalizm – nie bêdzie realizowana, gdy¿ ¿aden z koalicjantów nie bêdzie w stanie zdominowaæ partnera i narzuciæ mu swojej linii polityki gospodarczej. Jak to wyjaœniæ swojemu elektoratowi, to ju¿ zupe³nie inna sprawa. Powtórka ze „Strategii dla Polski” Dla nas wszystkich jednak¿e powstaj¹cy uk³ad stwarza szansê. Skoro w tej fazie zarysy programów obu partnerów s¹ zupe³nie niekompatybilne – jeœli nie wrêcz antagonistyczne – ta szansa polega na znalezieniu pragmatycznego kompromisu. Kompromis negatywny, polegaj¹cy na tym, ¿e wszyscy uk³adaj¹cy siê go zaakceptuj¹, gdy¿ bêd¹ w tym samym stopniu niezadowoleni, zdetonuje rodz¹c¹ siê koalicjê w niezgorszy fajerwerk, a to ju¿ mog³oby gospodarce powa¿nie zaszkodziæ. Trzeba sprzyjaæ tworzeniu kompromisu pozytywnego, a to mo¿e byæ tylko pragmatyczny program spo³eczno-gospodarczy. Ironia tkwi w tym, ¿e programem tym jest... „Strategia dla Polski”. AWS i UW – jak bardzo by tego nie chcia³y – bêd¹ musia³y spotkaæ siê na tym w³aœnie sprawdzonym ju¿ gruncie, choæ z pewnoœci¹ nie bêd¹ musia³y siê do tego przyznawaæ. Takie prawo zwyciêzców, a nazwaæ wszystko po nowemu i po swojemu jest ³atwo. Czego zatem mo¿na siê spodziewaæ? Otó¿ w sferze s³ów – wszystkiego, a co do czynów – to nale¿y oczekiwaæ kontynuacji dotychczasowej linii polityki finansowej, ekonomicznej i spo³ecznej. Nadal prowadzone bêd¹ stopniowe reformy strukturalne i zmiany instytucjonalne z niezbêdnym uwra¿liwieniem na implikacje spo³eczne. Dbaæ bêdzie siê tak o poprawê konkurencyjnoœci i rozkwit przedsiêbiorczoœci, jak i o os³onê socjaln¹ i ograniczanie bezrobocia. Dop³ywaæ bêdzie konkurencyjny kapita³ zagraniczny, ale równoczeœnie wspomagana bêdzie ze œrodków publicznych restrukturyzacja rodzimych przemys³ów oczekuj¹cych na swoj¹ kolejkê w procesie prywatyzacji, która bez ¿adnego hamowania trwaæ bêdzie jeszcze wiele lat. Nie bêdzie gwa³townego zamykania nierentownych kopalñ, za czym opowiada³aby siê UW, ale te¿ nie bêdzie ich sta³ego, 415

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

miêkkiego dotowania, co odpowiada³oby AWS. Nie dokona siê szybkiej wyprzeda¿y polskich banków, ani te¿ nie uda siê zablokowaæ dop³ywu obcego kapita³u do tego sektora. Kontynuowana bêdzie realizacja wszystkich czternastu programów wêz³owych „Strategii dla Polski”, co zreszt¹ has³a przedwyborcze zapowiada³y, choæ okreœlenia by³y inne. Tak wiêc dbaæ bêdziemy o rozwój regionalny i wielofunkcyjny rozwój wsi, rosn¹æ bêd¹ nak³ady na ochronê œrodowiska i reformowana bêdzie s³u¿ba zdrowia, coraz bardziej anga¿owane bêd¹ œrodki pozabud¿etowe na inwestycje w kapita³ ludzki i budownictwo mieszkaniowe. Trwaæ bêd¹ zmagania wokó³ zaawansowanej ju¿ reformy systemu ubezpieczeñ spo³ecznych i reformy samorz¹dowej. Konfrontacja skrajnych niekiedy prób podchodzenia do problemów gospodarczych – tak od strony ich wymiaru spo³ecznego, jak i finansowego – powinna sprowadzaæ politykê na grunt koordynacji zmian systemowych z rozwojem, stabilizacji ze wzrostem, regulacji rynkowej z zaanga¿owaniem rz¹du, spontanicznych zmian strukturalnych z polityk¹ przemys³ow¹, prywatyzacji maj¹tku pañstwowego z popraw¹ zarz¹dzania sektorem publicznym, otwierania siê na œwiatow¹ konkurencjê ze wspieraniem rodzimej produkcji. Teraz nie trzeba ju¿ eksperymentowaæ, skoro wiemy jak to robiæ. Nie ma tak¿e ucieczki, jeœli koalicja AWS – UW ma zaistnieæ i funkcjonowaæ, od realizacji „Pakietu 2000” i „Euro-2006”. Ju¿ za trzy miesi¹ce (jeszcze decyzjami odchodz¹cej koalicji) ponownie obni¿one zostan¹ podatki tak dla ludnoœci: do 19, 30, 40 procent, jak i dla firm: do 36 procent. Spadek podatków dla przedsiêbiorstw w roku 2000 do 32 procent jest ustawowo przes¹dzony, a próba podwa¿enia tego przez now¹ koalicjê by³aby z jej strony samobójstwem. W oparciu o wypracowane ju¿ dokumenty, o osi¹gniête porozumienia negocjowaæ bêdziemy nasze przysz³e cz³onkostwo w Unii Europejskiej, a dojœæ tam mo¿emy tylko w warunkach szybkiego tempa wzrostu i pokoju spo³ecznego. Nowy rz¹d nie powinien te¿ odcinaæ siê od nakreœlonej w „Euro-2006” wizji ewentualnego przyst¹pienia Polski do unii walutowej. Wyci¹æ i zachowaæ Ludzie jednak nie s³owami bêd¹ ¿yæ, choæ bardzo lubi¹ igrzyska. Liczyæ siê bêd¹ fakty, aczkolwiek lekcja z ostatnich wyborów jest i taka, ¿e sam sukces gospodarczy nie wystarcza do wygranej. Dla jej osi¹gniêcia jest 416

wypowiedzi w pra sie œ w i atowej

on wszak¿e konieczny i podobnie bêdzie przy nastêpnych wyborach, oby dopiero za cztery lata. W teorii ewolucji wystêpuje tak zwany efekt czerwonej królowej. T³umaczy³a ona Alicji w Krainie Czarów, ¿e trzeba nieustannie biec, aby siê nie cofaæ. Podobnie jest tym razem w krainie naszej rzeczywistoœci, gdzie tempo biegu na przysz³oœæ wyznacza dynamika przemian ostatnich lat. Czym zatem powinniœmy mierzyæ sukces polityki gospodarczej rz¹du rodz¹cego siê z ma³¿eñstwa z rozs¹dku AWS i UW? Otó¿ jest to ³atwe, bo wyznacza go linia kontynuacji; wystarczy tylko przy³o¿yæ odpowiedni¹ miarkê. A ta ju¿ narzuca wysoki standard i wielu doprawdy trzeba umiejêtnoœci i determinacji, aby powtórzyæ tylko osi¹gniêcia gospodarcze minionych czterech lat. By to u³atwiæ, proponujê wyci¹æ i zachowaæ tabelê, a z koñcem kadencji wype³niæ j¹ danymi obrazuj¹cymi rzeczywistoœæ. To skromne wymagania, których co najmniej spe³nienia musimy oczekiwaæ od polityki gospodarczej nowej koalicji. Realizacja takich scenariuszy zapewniæ powinna sprawna kontynuacja, przy wszystkich uzasadnionych zmianach, dotychczasowej linii programowej polegaj¹cej na umiejêtnym ³¹czeniu polityki zmian ustrojowych z polityk¹ rozwoju spo³eczno-gospodarczego. O ile w przesz³oœci mylono œrodki z celami, to nie ma powodów, aby usprawiedliwiæ to w przysz³oœci. Oczywiœcie, rozwój nie jest liniowy i takiego te¿ charakteru nie mog¹ mieæ wszystkie procesy kryj¹ce siê za przedstawionymi wskaŸnikami. St¹d te¿ w odniesieniu do skali redukcji d³ugu publicznego planowaæ mo¿na zdecydowanie, powiedzmy relatywnie dwukrotnie mniej w latach 1998-2001 ni¿ w okresie 1994-97, wtedy to bowiem korzystaliœmy z redukcji czêœci zad³u¿enia wobec Klubu Londyñskiego. Co zaœ do pozosta³ych wskaŸników – ³¹cznie z inflacj¹ i bezrobociem – to nale¿y oczekiwaæ co najmniej postêpu na skalê podobn¹ do uzyskanej w latach 1994-97. To, ¿e czêœæ ówczesnej opozycji uwa¿a³a cztery lata temu za niemo¿liwe równoczesne obni¿enie stopy inflacji i bezrobocia, nie oznacza, ¿e teraz – korzystaj¹c ze zdobytego doœwiadczenia – sama nie potrafi udowodniæ, jak bardzo siê onegdaj myli³a. Sprawna prywatyzacja i rozwój rynku kapita³owego mo¿e ponownie zwielokrotniæ kapitalizacjê gie³dy, a w sferze inwestycji zagranicznych te¿ mo¿na zak³adaæ wysok¹ dynamikê, choæ i tu przyjmujê ju¿ tylko dwukrotnie ni¿sz¹ od osi¹gniêtej w minionych czterech latach; po wzroœcie o po417

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

nad 400 procent, teraz wzrost o 200 procent. Dla zmniejszenia, na porównywaln¹ skalê, fiskalizmu wystarczy nie przeszkadzaæ we wdra¿aniu ju¿ przes¹dzonych rozwi¹zañ w „Pakiecie 2000”, a nawet oczekiwaæ mo¿na by wiêcej. Ja nie oczekujê. Standard niezbêdny dla utrzymania tego, co nam ju¿ uda³o siê zrealizowaæ, wyznaczaj¹ wskaŸniki w kolumnie 2001 (a). Porównania dokonamy po wype³nieniu w swoim czasie kolumny 2001 (b). Oby wypad³o ono jak najkorzystniej. Jak zgubiæ trzy lata? O Polsce u progu XXI wieku decyduje jednak nasza zdolnoœæ do wzrostu gospodarczego. W rezultacie polityki ostatnich lat jest on ju¿ bardzo szybki, ale oba ugrupowania aspiruj¹ce do przejêcia w³adzy zapowiada³y jeszcze wiêksze jego przyspieszenie. Przy okazji od razu siê jednak asekurowa³y, wiedz¹c, ¿e mog¹ temu wyzwaniu nie sprostaæ, a to dlatego, i¿ ich programy s¹ w wielu punktach wewnêtrznie sprzeczne. UW w swoim Drugim Planie zapowiedzia³a podwojenie dochodu narodowego podczas 10 lat, co wymaga œredniorocznego tempa wzrostu w wysokoœci 7,2 procent, a wiêc w zasadzie tyle, co obecne tempo, które w latach 1995-97 siêga 6,6 procent. Czy jest to mo¿liwe? Tak, kontynuacja dotychczasowego modelu polityki rozwoju i rynkowej transformacji dawa³aby takie szanse. Czy tak bêdzie zaœ, to ju¿ zupe³nie inne zagadnienie. Na tym tle ciekawe jest, ¿e niedawny raport zbli¿onego do Unii Wolnoœci Centrum Analiz Spo³eczno-Gospodarczych w najbardziej optymistycznym ze swoich scenariuszy zak³ada na lata 1996-2000 tempo wzrostu tylko 5,9 procent rocznie, co oznacza – zwa¿ywszy na ju¿ osi¹gniête w 1996 roku 6,1 procent i w 1997 roku 6,6 procent – œredni wzrost w latach 1998-2000 ju¿ zaledwie na 5,6 procent. PóŸniej mia³oby przyspieszyæ, ale tylko do 6 procent. Takie przyhamowanie dotychczasowych, bardzo korzystnych tendencji oznacza³oby, ¿e podwojenie PKB zajê³oby nie 10, ale prawie 13 lat. Ale po co gubiæ trzy lata, skoro mo¿na iœæ do przodu równie szybko, a nawet jeszcze szybciej ni¿ dotychczas? Warto przeto czyniæ razem, najlepiej jak tylko potrafimy, wszystko co jeszcze poprawi sytuacjê gospodarcz¹, zbli¿aj¹c nas do UE tak, jak doszliœmy do OECD. Najbli¿sza przysz³oœæ pójdzie na konto koalicji AWS – UW, jeœli uda siê jej zawi¹zaæ i znaleŸæ twórczy kompromis pro418

wypowiedzi w pra sie œ w i atowej

gramowy. A program? Program jest i trzeba go tylko umiejêtnie realizowaæ. Okazuje siê, ¿e mo¿na wp³ywaæ na bieg procesów gospodarczych, nawet nie maj¹c w³adzy. Wystarczy mieæ racjê. Stopieñ wykonania

1994-1997

1998-2001

6,3

27,4

?

3,8

15,9

?

13,6

66,8

?

PKB (ceny sta³e) P ³ace realne Eksport (ceny sta³e)

Skala wzrostu (w %)

Œrednie roczne tempo wzrostu 1994-1997

1998-2001 1994-1997

Stopieñ wykonania

Stan w koñcu roku 1993

1997

2001(a)

2001(b)

Stopa inflacji

37,7

13,0

4,5

?

Stopa bezrobocia

16,4

10,9

7,2

?

86,0

48,0

37,4

?

3,1

14,0

38,5

?

17,0

48,5

?

24,5

?

D³ug publiczny (w % PKB)

Kapitalizacja gie³dy (w mld USD)

Inwestycje zagraniczne

(w mld USD)

3,0

2001(b) 2001(a)

W skali roku Fiskalizm (dochody bud¿etu pañstwa w % PKB) Uwaga:

29,5

26,9

2001(a) – wskaŸniki postulowane porównywalne ze skal¹ osi¹gniêæ w latach 1994-97; 2001(b) – wskaŸniki rzeczywiste

K U LT U R A (Par y¿), listopad 1997

4. Rosja powinna stawiaæ naród na pierwszym miejscu Russia Should Put Its People First

W ubieg³ym roku, architekt wczesnych reform w Rosji, Jegor Gajdar przepowiedzia³, ¿e pod koniec 1998 roku Rosja bêdzie tam, gdzie na pocz¹tku 1992 by³a Polska – to znaczy na pewnej drodze do gospodarki 419

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

rynkowej. No có¿, to nie powinno by³o byæ miar¹ dla rosyjskiej gospodarki. Jako by³y minister finansów w Polsce s¹dzê, ¿e gdyby Polska kontynuowa³a politykê, jak¹ prowadzi³a a¿ do 1992 roku (nies³awnej pamiêci „terapiê szokow¹”), to znajdowalibyœmy siê tam, gdzie dziœ Rosja – to znaczy w stanie permanentnego kryzysu finansowego. „Szok bez terapii”, jak to nazywaliœmy, to by³a polska próba prywatyzacji bez spo³ecznej os³ony w imiê mo¿liwie szybkiej liberalizacji i prywatyzacji. Prowadzi³o to do wzrostu biedy i bezrobocia, a tak¿e napiêæ spo³ecznych i politycznych. W Polsce istnia³ pewien fundamentalny problem – taki, jaki ma Rosja. Sednem k³opotów Rosji nie s¹ turbulencje na rynku finansowym czy te¿ fala podmuchowa azjatyckiego kryzysu, lecz z³e zarz¹dzanie. Gospodarka, gdzie 45 procent bud¿etu pañstwa poch³aniaj¹ wci¹¿ rosn¹ce koszty obs³ugi d³ugu pañstwowego, gdzie nowobogaccy nie p³ac¹ podatków, a nowobiedacy nie mog¹ zwi¹zaæ koñca z koñcem, i gdzie to co mówiono wczoraj, jutro bêdzie niewa¿ne – nie jest gospodark¹ rynkow¹. Jest ba³aganem, któremu daleko do koñca. Mimo to Rosja i Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy dolewaj¹ oliwy do ognia, nalegaj¹c na podejmowanie ostrzejszych œrodków postêpowania w zamian za ratunek w postaci zastrzyku finansowego. Rosja zosta³a zmuszona do narzucenia prohibicyjnie wysokiego oprocentowania i obciêcia o 30 procent bud¿etu przeznaczonego na „drugorzêdne programy”. Wobec czego nie wyp³aca³a pensji i emerytur, by p³aciæ odsetki od d³ugu publicznego. Innymi s³owy, w imiê iluzji fiskalnej i monetarnej, Rosja unicestwia sw¹ gospodarkê i rwie na strzêpy spo³eczn¹ siatkê ochronn¹. W Polsce w koñcu odkryliœmy, jak kierowaæ naszymi sprawami gospodarczymi i stworzyliœmy „Strategiê dla Polski” – to znaczy sposób na wprowadzenie gospodarki rynkowej bez krzywdzenia ludzi. Polska prywatyzowa³a przedsiêbiorstwa stopniowo (dbaj¹c zarazem o prawdziwe wspó³zawodnictwo), kontrolowa³a handel i otwiera³a rynki finansowe. W wyniku tego inflacja mala³a, bezrobocie i d³ug wewnêtrzny zmniejsza³y siê, tak samo jak d³ug zagraniczny. Lecz istnia³ jeszcze inny, równie wa¿ny czynnik naszego sukcesu. Polska nie ogl¹da³a siê na aprobatê miêdzynarodowej spo³ecznoœci finansowej. Za to zabiegaliœmy o zgodê na reformy u obywateli polskich. Wobec czego pensje i emerytury by³y wyp³acane i indeksowane. Istnia³y zasi³ki dla 420

wypowiedzi w pra sie œ w i atowej

bezrobotnych. Szanowaliœmy nasze spo³eczeñstwo, prowadz¹c zarazem twarde negocjacje z miêdzynarodowymi inwestorami i instytucjami finansowymi. Najwiêkszym zagro¿eniem dla Rosji jest potencjalny odwrót od wolnego rynku, wzbudzony i usprawiedliwiany coraz wiêkszym rozgoryczeniem narodu. Jeœli rozumiej¹ to rosyjscy przywódcy, to nie jest jeszcze za póŸno. Ale musz¹ to tak¿e zrozumieæ Stany Zjednoczone i inne przoduj¹ce kraje uprzemys³owione, miêdzynarodowe instytucje finansowe i Wall Street, i nie wmuszaæ jeszcze jednego zastrzyku finansowego z MFW. Bo to tylko zrodzi³oby spo³eczne rozdŸwiêki, nie rozwi¹zuj¹c podstawowych problemów Rosji. Rosji potrzebna jest dobra rada. Ale miêdzynarodowa wspólnota finansowa nie jest w stanie jej udzieliæ, gdy¿ istnieje miêdzy nimi nieusuwalny konflikt interesów. Rosja i œwiat musz¹ zrozumieæ, ¿e interesy – powiedzmy – syberyjskich górników i inwestorów z krótkoterminowymi portfelami s¹ od siebie jeszcze bardziej odleg³e ni¿ interesy ryby i rybaka. Byæ mo¿e polityka rozwoju Rosji powinna byæ koordynowana przez Organizacjê Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju, grupê uprzemys³owionych, rozwiniêtych demokracji, które posiadaj¹ rozleg³¹ wiedzê gospodarcz¹, nie zaœ pieni¹dze na wsparcie. Polska m¹droœæ ludowa mówi, ¿e nigdy nie jest za póŸno na dokonanie zmian na lepsze. Miejmy nadziejê, ¿e zasada ta sprawdzi siê równie¿ w Rosji. N E W Y O R K T I M E S , 7 lipca 1998 [t³umaczenie ukaza³o siê w T R Y B U N I E , 14 lipca 1998, pod tytu³em „Szok bez terapii”]

5. Polski model redukcji d³ugu dla Rosji Polish model for Russian debt relief

Jest oczywiste, ¿e Rosja nie bêdzie w stanie sp³aciæ swojego d³ugu. Nie mo¿na jednak pozwoliæ jej na za³amanie. Odpowiedzi¹ jest tu odpuszczenie d³ugu. Zachodni doradcy, organizacje miêdzynarodowe, zagraniczne rz¹dy i inwestorzy wraz z samymi Rosjanami maj¹ swój udzia³ w pope³nionych b³êdach, które doprowadzi³y do obecnej plajty. Nadszed³ czas dzielenia zgni³ych owoców Ÿle doradzanej polityki. 421

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

By³oby znacznie lepiej dla zagranicznych kredytodawców i rosyjskiego rz¹du, gdyby program redukcji d³ugu zosta³ szybko uzgodniony. W przeciwnym wypadku Rosja nie bêdzie w stanie obs³ugiwaæ d³ugu i Zachód mo¿e straciæ jeszcze wiêcej. M¹drze poprowadzony program redukcji zad³u¿enia powinien zawieraæ trzy etapy. Pierwszy – 80 procent d³ugu odziedziczonego po Zwi¹zku Radzieckim powinno byæ skreœlone w zamian za program reform rynkowych. Powinno to byæ skonstruowane i prowadzone podobnie jak w wypadku Polski. Kiedy by³em ministrem finansów, negocjowa³em z Klubem Londyñskim we wrzeœniu 1994 roku, w wyniku czego 50 procent polskiego zad³u¿enia zosta³o zredukowane. Ten krok pozwoli³ gospodarce na z³apanie oddechu, a zagraniczni kredytodawcy i inwestorzy uzyskali pewnoœæ sp³aty. Bez tej redukcji Polska nie by³aby w stanie osi¹gn¹æ tak znacz¹cego postêpu w ostatnich latach. Reformy mog¹ siê udaæ tylko wówczas, gdy gospodarka nie musi dusiæ siê pod ciê¿arem niesp³acalnego d³ugu. W wypadku Rosji 50 procent nowego zad³u¿enia (powsta³ego po 1991) powinno zostaæ zamienionych na udzia³y w pañstwowych przedsiêbiorstwach oczekuj¹cych na prywatyzacjê. Taka debt-to-equity zamiana, powinna byæ monitorowana przez wspólne cia³o sk³adaj¹ce siê z przedstawicieli MFW oraz nowego rosyjskiego rz¹du. I powinny zostaæ precyzyjnie okreœlone warunki, odpowiednia sekwencja i pomoc miêdzynarodowa wspieraj¹ca instytucjonaln¹ obudowê rynku. Po trzecie, czêœæ d³ugu handlowego Rosji powinna byæ zamieniona na specjalne certyfikaty z opcj¹ sp³acania energi¹ w pierwszym kwartale nastêpnego stulecia – g³ównie rosyjskim gazem i rop¹. Restrukturyzacja d³ugu handlowego winna byæ powi¹zana z zagranicznymi inwestycjami bezpoœrednimi w sektorze energetycznym i infrastrukturze. Ta czêœæ programu mog³aby byæ zarz¹dzana przez EBOiR. Rosja musi byæ przyjêta do WTO teraz, dziêki czemu postêpowa³aby dalsza liberalizacja handlu. Bank Œwiatowy powinien skoncentrowaæ siê na aktywizacji sektora rolnego i ograniczaniu biedy. I oczywiœcie, miêdzynarodowa spo³ecznoœæ powinna wesprzeæ rz¹d Primakowa. F I N A N C I A L T I M E S , Comments and Analysis, 8 gr udnia 1998 422

wypowiedzi w pra sie œ w i atowej

6. Nie porzucaæ Rosji

Don’t abandon Russia

Pañskie sugestie (opublikowane pod tytu³em Rusia, Financial Outcast, w „The Economist”, 6 lutego br. – red.), ¿e Rosji powinno pozwoliæ siê za³amaæ s¹ ca³kowicie b³êdne podobnie, jak wczeœniejsze poparcie dla kolejnej transzy po¿yczki MWF. By³o oczywiste, ¿e przekazane pieni¹dze zostan¹ szybko zmarnowane wskutek kapitalizmu, „kolesiów” i z³ego zarz¹dzania gospodark¹. Obecnie powinno byæ wiêc jasne, ¿e odpowiedni wysi³ek organizacji miêdzynarodowych jest niezbêdny dla Rosji, aby mog³a przezwyciê¿yæ kryzys, najpowa¿niejszy w pokomunistycznym regionie. Pozostawiaj¹c samotnie rz¹d Primakowa doprowadzi siê do chaosu – nie tylko w Rosji, ale równie¿ w innych czêœciach œwiata. Skoro obecny ba³agan zosta³ równie¿ spowodowany z³ymi radami zagranicznych doradców, które by³y udzielane przez ponad dziesiêæ lat rosyjskiej skorumpowanej w³adzy, to odpowiedzialnoœæ musz¹ obecnie dzieliæ spo³ecznoœæ miêdzynarodowa i grupa G-7. Jednak¿e, ka¿da pomoc musi opieraæ siê na pewnych warunkach uwzglêdniaj¹cych redukcjê d³ugu zagranicznego, rekonstrukcjê instytucji i walkê z zorganizowan¹ przestêpczoœci¹ i korupcj¹. Jako by³y wicepremier Polski i minister finansów w latach 1994-97, mogê Pana zapewniæ, ¿e myœmy potrafili osi¹gn¹æ sukces. Sta³o siê tak nie tylko na skutek naszej polityki, reform strukturalnym, liberalizacji i prywatyzacji, ale równie¿ dlatego, ¿e œwiat nie pozostawi³ nas samych, gdy pomoc by³a potrzebna. T H E E C O N O M I S T , 27 luty 1999

7. Nie wirtualna gospodarka, lecz niew³aœciwa polityka gospodarcza Najwiêkszym niepowodzeniem procesów transformacji w Rosji, na Ukrainie i w wielu innych republikach by³ego Zwi¹zku Radzieckiego jest brak pozytywnej reakcji na poda¿ towarów, a st¹d i nêdzny wzrost gospodarczy. Wbrew obietnicom fundamentalne zmiany gospodarcze i poli423

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

tyczne nie zapewni³y oczekiwanej poprawy poziomu ¿ycia. Zapaœæ trwa i ju¿ pojawi³y siê pewne próby, by t³umaczyæ przyczyny gospodarczego upadku czynnikami nietypowymi. Wœród takich wersji jest koncepcja produkcji z negatywn¹ wartoœci¹ dodan¹ i teoria „wirtualnej gospodarki”. Nie dziwi, ¿e podobne teorie usi³uj¹ minimalizowaæ realne spektrum nastêpstw nieudolnego gospodarczego i politycznego rz¹dzenia – a przecie¿ w³aœnie to doprowadzi³o do powa¿nego kryzysu, który w Rosji i na Ukrainie trwa ju¿ siedem lat. Z powodu niezrozumienia i popl¹tania odrêbnych w swojej istocie procesów, takich jak walka z deficytem bud¿etowym, likwidacja nierentownych ga³êzi produkcji i szarej gospodarki, pojawiaj¹ siê czasem doœæ dziwne teorie, których autorzy, spekuluj¹c na z³o¿onoœci transformacji, twierdz¹, i¿ kryzys jest czymœ lepszym ni¿ wzrost gospodarczy, ¿e lepiej jest zrezygnowaæ z realnych p³ac ni¿ je podwy¿szaæ, ¿e to wysokie, a nie niskie ceny stymuluj¹ popyt i tak dalej. Niektórzy doradcy do tej pory twierdz¹, ¿e gospodarka rynkowa w Rosji i na Ukrainie istnieje, tylko ¿e po prostu ludzie tego nie rozumiej¹. Nie mo¿na siê z tym zgodziæ, bo gospodarka rynkowa zak³ada nie tylko obecnoœæ w³asnoœci prywatnej i liberalizacjê cen, ale i istnienie okreœlonych struktur rynkowych, prawa rynku i kulturê gospodarki rynkowej, no i ich w³aœciwe rozumienie. Równoczeœnie jeden z czo³owych doradców poradzieckich rz¹dów – Jeffrey Sachs – zamiast zrozumieæ i wyjaœniæ, co i dlaczego nie zadzia³a³o w gospodarce rosyjskiej, stara siê sprowadziæ wszystko do tego, ¿e jakoby nie s³uchano jego rad. Rzecz jednak w tym, ¿e niektórzy rosyjscy politycy niestety jednak s³uchali – podobnie jak w Polsce na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, co zreszt¹ doprowadzi³o wtedy do g³êbokiego kryzysu – i teraz to on powinien przyznaæ, ¿e do tego nieudolnego rz¹dzenia siê przys³u¿y³. Mo¿na przytoczyæ kilka innych przyk³adów. Jan Winiecki powtarza swoje b³êdne zapewnienia o powszechnym wzroœcie gospodarczym i podwy¿szeniu poziomu ¿ycia – mimo i¿ w gospodarce obserwowa³o siê ostry spadek – i przytacza takie ¿a³osne argumenty: „Estoñczyk, kupuj¹c w 1991 za dolara paczkê prezerwatyw wyprodukowanych na Zachodzie (czyli, jak nale¿y rozumieæ, dobrych – G.K.), wydawa³ 3 procent swoich miesiêcznych dochodów. Obecnie (to ju¿ po spadku PKB a¿ o jedn¹ trzeci¹! – G.K.) wydaje poni¿ej 0,5 procent – czyli dla niego cena 424

wypowiedzi w pra sie œ w i atowej

tego wysokojakoœciowego towaru produkcji zachodniej obni¿y³a siê odczuwalnie i to dowodzi podwy¿szenia siê jego poziomu ¿ycia, choæ wiêkszoœæ naukowców by tego nie dostrzeg³a” (cytujê za: „Raz widzicie, raz nie widzicie”, The Economist, 22 listopada 1997). Dzisiaj ceny, jeœli je wyraziæ w ekwiwalencie dolarowym, rzeczywiœcie obni¿y³y siê, jednak w walucie narodowej, która póki co ci¹gle jest w obrocie, odczuwalnie wzros³y. W ostatecznym rachunku, jeœli w kraju, który zamierza przy³¹czyæ siê do Unii Europejskiej, po dziesiêciu latach transformacji tylko towary zachodnioeuropejskie maj¹ byæ uznawane za niezawodne, to w imiê czego warto by³o zaczynaæ transformacjê gospodarki? Wiele jest argumentów na rzecz transformacji gospodarczej, jednak nie nale¿y stawaæ siê jej zwolennikiem pod presj¹ b³êdnych deklaracji i banalnych, nieœcis³ych twierdzeñ. Dlatego warto podyskutowaæ o zjawisku tak zwanej wirtualnej gospodarki. Nie jest ono jednak charakterystyczne dla Rosji i Ukrainy. Bo choæ rzeczywiœcie czêœæ produkcji by³a niskiej jakoœci i w szczególnych sytuacjach wielkoœæ wartoœci dodanej w produkcji stawa³a siê ujemna, to produkcja tego typu nie by³a zbyt wysoka, a kiedy j¹ zamykano, nie zastêpowa³y jej inne towary. To typowe tak¿e dla innych gospodarek transformowanych, w tym tak¿e i dla gospodarki by³ej NRD. Jakie by nie by³y cechy dawnej „per³y” wschodnioniemieckiego przemys³u samochodowego – samochodu „Trabant”, gdyby nawet jego produkcji towarzyszy³a ujemna wartoœæ dodana, to samochodu tego nie da³oby siê zast¹piæ nowiutkim BMW, nawet jeœli ten ostatni cieszy siê teraz popytem! To nie jest rzeczywistoœæ wirtualna, lecz wielki problem strat wolumenu produkcji w czasie kryzysu okresu przejœciowego, które z kolei s¹ uwarunkowane w du¿ym stopniu w³aœnie b³êdn¹ polityk¹ gospodarcz¹. Mo¿na równie¿ nie zgodziæ siê z tez¹, i¿ zamkniêcie nierentownych ga³êzi produkcji powinno zwiêkszyæ, a nie zmniejszyæ wolumen PKB. Przecie¿ wiele przedsiêbiorstw okaza³o siê nierentownych dopiero po uwolnieniu cen. Spadek produkcji towarów z ujemn¹ wartoœci¹ dodan¹ zwiêksza poziom PKB w stosunku do poziomu PKB bez takiego spadku, jednak w stosunku do poprzedniego poziomu PKB – kiedy ceny wewnêtrzne ró¿ni³y siê od cen na rynku miêdzynarodowym – i tak obserwuje siê spadek. W czasie kryzysu okresu transformacji w sposób radykalny zrezygnowano ze znacz¹cej czêœci produkcji, nie zastêpuj¹c jej inn¹. 425

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Zmniejszenie wolumenu produkcji krajowej kompensowano przewa¿nie importem. Niektóre spó³ki wypchniêto z rynku sztywn¹ polityk¹ kredytow¹, zw³aszcza z powodu niedopuszczalnie wysokiego oprocentowania nie tylko nowych po¿yczek (co jest ca³kiem uzasadnione, jeœli wzi¹æ pod uwagê koniecznoœæ presji finansowej w celu zrealizowania skutecznych œrodków stabilizacyjnych), ale i starych d³ugów. D I E Ñ , Kijów, nr 34, 24 luty 1999 [Artyku³ ukaza³ siê w jêzyku angielskim, rosyjskim i ukraiñskim.]

426

Rozdzia³ IV

Z dziennikarskich notatników

1. Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek Puolan palatseista Helsingin hiljaisuuteen Antti Autio S AV O N S A N O M AT (Helsinki), 16 lutego 1997 Polska, 38-milionowy kraj, zadziwia³a œwiat w ci¹gu ostatnich kilku lat. Rozwój gospodarczy utrzymuje siê na takim poziomie, ¿e zaczyna siê mówiæ o polskim cudzie. Polska od¿ywa po okresie socjalizmu, który zakoñczy³ siê z pocz¹tkiem dekady. Choæ reformy rozpoczê³y siê w tym kraju ju¿ wczeœniej ni¿ gdzie indziej, to jednak w pierwszym okresie kryzys by³ g³êboki. Obecnie polska gospodarka rozwija siê i jako jedyny kraj spoœród krajów transformowanych osi¹gnê³a poziom produkcji z 1989 roku. Wzrost jest szybki, ponad 6 procent rocznie. [...] Profesor Grzegorz Ko³odko odegra³ wa¿n¹ rolê w tym procesie. By³ ministrem finansów i wicepremierem od 1994 roku. Ostatnio z³o¿y³ rezygnacjê z zajmowanego stanowiska i przyby³ przed dwoma tygodniami do Helsinek jako profesor do instytutu WIDER, afiliowanego przy ONZ. Ko³odko bêdzie przebywa³ w WIDER-ze rok i w tym czasie zamierza napisaæ ksi¹¿kê o ekonomii i polityce krajów postkomunistycznych. Dodatkowo bêdzie prowadzi³ okazjonalne seminaria w instytucie, wyk³ady w Heslinki School of Economics oraz w University of Helsinki. [...] 429

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

2. Gospodarki nie mo¿na budowaæ na ruchomych piaskach Taloutta ei rakenneta lentohiekalle

Jouko Grönholm, T U R U N S A N O M AT (Turku, Finlandia), 3 kwietnia 1997 [...] Profesor Grzegorz W. Ko³odko jest nie tylko naukowcem w dziedzinie ekonomi, ale równie¿ politykiem w Polsce. Kiedy siê go s³ucha, nie ma siê w¹tpliwoœci, ¿e wie o czym mówi i niczego nie owija w bawe³nê. „Zachód ekscytowa³ siê, gdy zosta³ powo³any nowy rz¹d w Rosji, z Anatolijem Czubaisem jako premierem i Borysem Nemcowem jako wicepremierem. I co z tego? Znacznie wa¿niejsze jest to, co ludzie myœl¹ o zmianach. Transformacja mo¿e dokonywaæ siê z sukcesem tylko wówczas, gdy ludzie j¹ popieraj¹”. Ko³odko przypomnia³, jak to w 1990 roku ekonomiœci oraz solidarnoœciowy rz¹d powtarzali nieustannie o braku alternatywy wobec koniecznoœci „zaciskania pasa”. „Mo¿e ten pasek by³ zbyt mocno œciœniêty, ale tylko przez chwilê. Wczeœniej czy póŸniej ka¿dy rz¹d musi pokazaæ ludziom efekty swojej dzia³alnoœci. Dlatego te¿ tak wa¿ny jest wzrost gospodarczy, który mo¿na przekazaæ spo³eczeñstwu. W Rosji natomiast p³ace, a nawet emerytury nie s¹ wyp³acane”. Dziwi siê Ko³odko, jak to jest mo¿liwe, ¿e 26-letni Rosjanin jest w stanie kupowaæ nieruchomoœæ na Florydzie za 10 milionów dolarów, które zarobi³ na gazie, w dodatku opowiada o tym z dum¹ w prasie, w sytuacji gdy dochód narodowy Rosji spada o 50 procent i brakuje na wyp³atê emerytur. „Wstydzi³bym siê na miejscu takiego ministra finansów. Jestem dumny, ¿e w Polsce ze wzrostu dochodu narodowego korzysta³y szerokie warstwy spo³eczeñstwa. Rosyjska gospodarka to nie gospodarka, ale zorganizowana przestêpczoœæ. WskaŸniki makroekonomiczne s¹ przera¿aj¹co z³e. Trudno ju¿ sobie wyobraziæ, aby mog³y jeszcze bardziej siê pogarszaæ. Wczeœniej czy póŸniej siêgn¹ dna. Ten czas ju¿ nadchodzi”.[...] 430

Z dziennik arskich notatników

3. Rzecz nie w szoku, lecz w terapii W rozmowie z W³adimirem Popowem, E K S P E R T (Moskwa), nr 8, 1 marca 1999 [...] Dlaczego rosyjski rubel siê za³ama³, a polski z³oty przetrwa³ walutowy sztorm? Przecie¿ stopieñ zad³u¿enia Rosji w stosunku do PKB by³ tylko nieznacznie wy¿szy ni¿ w Polsce i Rosja mia³a dodatnie saldo handlowe i p³atnicze, podczas gdy Polska mia³a deficyt. Przy w³aœciwym finansowaniu deficyt na rachunku bie¿¹cym nie jest tak¹ znowu z³¹ rzecz¹. Wzrost oszczêdnoœci wewnêtrznych tworzy podstawê dla inwestycji zagranicznych. Jeœli kraj inwestuje wiêcej ni¿ oszczêdza, jak to siê dzieje w Polsce – tworzy siê deficyt na rachunku obrotów bie¿¹cych. W tej chwili jest on na poziomie 6,6 miliardów USD, co stanowi 4,5 procent PKB, kraj jest finansowany przede wszystkim poprzez zagraniczne inwestycje. A to oznacza przyp³yw kapita³u, który nie powoduje zad³u¿enia. I w odró¿nieniu od sytuacji w Rosji, kapita³ ten nie mo¿e odp³yn¹æ. Co wiêcej, po roku 1991 nie walczyliœmy o utrzymanie nominalnej wartoœci z³otego. Rosja, pod siln¹ presj¹ MFW, a zw³aszcza USA, stara³a siê utrzymaæ kurs rubla na poziomie 6 rubli za dolara, podczas gdy trzeba by³o go jak najszybciej skorygowaæ. Próby skorygowania podjêto zbyt póŸno i dokonano w niew³aœciwy sposób.

Jaki kurs walutowy zaleca³by Pan dla transformowanych gospodarek, a zw³aszcza dla Rosji? Ka¿dy re¿im jest dobry w stosownych warunkach. Model currency board okaza³ siê odpowiedni dla maleñkiej Estonii, ale zupe³nie nie nadaje siê dla Rosji i Polski. Pomys³ George’a Sorosa, by powi¹zaæ kurs rubla zgodnie z currency board by³ zupe³nie nie na miejscu. Rosja nie mo¿e poœwiêcaæ swojej suwerennoœci dla polityki walutowej. S¹dzê, ¿e teraz dla Rosji by³by odpowiedni re¿im kontrolowanej dewaluacji, ³¹cz¹cy przewidywalnoœæ ruchu kursów i zapewnienie zdolnoœci kon431

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

kurencyjnej gospodarki. Móg³by to byæ na przyk³ad crawling band. Nie ma silnej waluty przy chorej gospodarce. Re¿im kursu walutowego powinien byæ podporz¹dkowany ogólnym celom transformacji i polityki gospodarczej. Nie nale¿y myliæ œrodków z celami polityki, a przecie¿ jest ca³kiem oczywiste, ¿e mechanizm kursu walutowego jest instrumentem polityki.

Jakie wnioski powinny wyci¹gn¹æ gospodarki transformowane z kryzysów walutowych w Azji Po³udniowo-Wschodniej i w Brazylii? Przede wszystkim nale¿y sobie uœwiadomiæ, ¿e instytucje pañstwowe odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê. Gospodarka rynkowa to nie tylko liberalizacja i prywatyzacja, jak uwa¿aj¹ zwolennicy neoliberalnego monetaryzmu. Takie myœlenie poczyni³o wiele szkód w Polsce w pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, no i w Rosji w ca³ych latach dziewiêædziesi¹tych. Lekcja druga – nie wolno myliæ przekszta³ceñ systemowych z polityk¹ rozwoju. System sam w sobie nie zast¹pi polityki gospodarczej. Popatrzcie na Polskê. Poczyniliœmy wiele w dziedzinie przekszta³ceñ strukturalnych i nowej bazy prawnej, zw³aszcza w latach 1994-97, jednak kolejny rz¹d zmieni³ politykê i efekty nie kaza³y na siebie d³ugo czekaæ. Ju¿ w czwartym kwartale ubieg³ego roku tempo wzrostu PKB spad³o do 2,8 procent, choæ wp³yw rosyjskiego i wschodnio-azjatyckiego kryzysu by³ nieznaczny. Prócz tego nale¿y zatroszczyæ siê o sprawiedliwy podzia³ efektów wzrostu. Jeœli pog³êbia siê nierównoœæ dochodów i zamo¿noœci ró¿nych warstw spo³ecznych, to wzrost nie mo¿e byæ stabilny, czy bêdzie to Azja, Rosja czy Brazylia. W Polsce po roku 1993 powstrzymywaliœmy wzrost wspó³czynnika Giniego, czego nie zrobiono ani w Tajlandii, ani w Brazylii. I jeszcze trudniejsza sta³a siê sytuacja w Rosji, gdzie w okresie miêdzy 1989 i 1998 rokiem wspó³czynnik ten podskoczy³ mniej wiêcej z 24 punktów do 48, podczas gdy w Polsce tylko z 26 do 31 w 1994, a potem ustabilizowa³ siê. Jeszcze jeden wniosek – bezsensowna jest walka o stabiln¹ walutê metodami polityki pieniê¿nej. Wysokie oprocentowanie to ³atwe ¿ycie dla kapita³u spekulacyjnego i hamulec dla sektora realnego. Stopê procentow¹ nale¿y wykorzystywaæ nie tylko do utrzymania kursu walu432

Z dziennik arskich notatników

towego, ale przede wszystkim do wzrostu oszczêdnoœci kapita³owych wewn¹trz kraju. Po pi¹te, liberalizujcie rachunki bie¿¹ce i przep³yw kapita³u w odpowiedniej chwili. Przede wszystkim to, co bardziej potrzebne, inaczej kapita³ spekulacyjny ucieknie, tak jak to siê sta³o w wielu krajach. I nigdy nie pozwalajcie, by polityka gospodarcza by³a podporz¹dkowana jakimkolwiek innym celom ni¿ d³ugoterminowa strategia rozwoju.

Niedawno zaprezentowa³ Pan w Rosji i na Zachodzie swój oryginalny, sk³adaj¹cy siê z piêtnastu punktów „Plan dla Rosji”. Proszê o nim opowiedzieæ dok³adniej. S¹dzi Pan, ¿e zostanie zrealizowany? Na podstawie w³asnej analizy przyj¹³em szereg wniosków, dlaczego w Rosji sprawy potoczy³y siê nie tak, jak nale¿y i nie w sposób, dziêki któremu osi¹gn¹³em sukces w Polsce. Program opiera siê tak¿e na moich doœwiadczeniach w pracy jako eksperta w miêdzynarodowych organizacjach, w tym w ONZ, MFW i Banku Œwiatowym. I oczywiœcie, na latach badañ teoretycznych. Mój „Plan dla Rosji” sk³ada siê z dwóch czêœci. Pierwsza, „Rosja dla siebie”, zaczyna siê od podkreœlenia koniecznoœci walki z korupcj¹ i zorganizowan¹ przestêpczoœci¹, które jak dot¹d po¿eraj¹ wszystkie efekty reform. Prze³om w tym kierunku ma kluczowe znaczenie. Dalej wskazane s¹ inne niezbêdne przekszta³cenia strukturalne, w³¹cznie z potrzeb¹ zorientowanej rynkowo polityki przemys³owej. W drugiej czêœci, „Œwiat dla Rosji”, jest mowa o koniecznoœci restrukturyzacji i anulowania zad³u¿enia w zamian za dalsze przekszta³cenia i integracjê z gospodark¹ œwiatow¹. Œwiat zewnêtrzny wczeœniej czy póŸniej anuluje czêœæ zad³u¿enia, bo nie mo¿e ono byæ sp³acone. Nale¿y na to patrzeæ nie jak na gest, lecz dobr¹ inwestycjê w przysz³oœæ Rosji i jej miejsce w œwiecie. Mam nadziejê, ¿e po spotkaniu G-7 w Kolonii, w czerwcu obecnego roku, sytuacja w tym wzglêdzie ulegnie zmianie. Ale na pocz¹tek powinniœcie zacz¹æ prawdziw¹ walkê z g³ównym Ÿród³em rosyjskich nieszczêœæ – korupcj¹, ucieczk¹ kapita³u i zorganizowan¹ przestêpczoœci¹. I oczywiœcie – znaleŸæ tego, kto bêdzie gotów wzi¹æ na siebie wykonanie „Planu dla Rosji”. 433

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

4. Dobry minister finansów zawsze ma wê¿a w kieszeni Z dyskusji w redakcji K O M E R S A N TA (Moskwa), nr 224, 1 grudnia 1998 ... tak uwa¿a Grzegorz Ko³odko, który w latach 1994-97 by³ w Polsce wicepremierem i ministrem finansów. Rz¹d w Polsce w tym okresie by³ lewicowy, ale Ko³odce uda³o siê osi¹gn¹æ stabilizacjê finansow¹.

[...] Jak siê Panu pracowa³o przy lewicowej koalicji? Dziœ nie nale¿y dzieliæ rz¹dów na prawicowe i lewicowe. By³em ministrem w trzech centrolewicowych rz¹dach w latach 1994-97. Tworzyli je socjaldemokraci i partia ch³opska. Obecnego polskiego rz¹du te¿ nie nazywa³bym prawicowym. Ka¿da partia mo¿e wysun¹æ program o takim akcencie spo³ecznym, ¿e bêdzie j¹ mo¿na uznaæ za lewicow¹. Ale polityka finansowa mo¿e byæ i w tej sytuacji zdecydowanie twarda, czyli prawicowa. Zawsze uczy³em polityków pragmatyzmu.

Od czego Pan zacz¹³? W jaki sposób, walczy³ Pan o zmniejszenie wydatków bud¿etowych? Bud¿et nie by³ wtedy zrównowa¿ony. W roku 1992 deficyt wynosi³ 6,7 procent PKB. A wiêkszoœæ parlamentarna s¹dzi³a, ¿e nale¿y dawaæ pieni¹dze na wszystkie wydatki socjalne. Trzeba by³o t³umaczyæ parlamentowi i ludziom – wszystkim, dlaczego nie mo¿emy podwy¿szyæ emerytur i pensji od razu i du¿o. Ale nasza sytuacja w latach 1993-97 by³a znacznie lepsza ni¿ wasza dzisiaj. U nas zacz¹³ siê ju¿ wzrost gospodarczy (od koñca roku 1992). Mój program gospodarczy opiera³ siê na wzroœcie gospodarczym, prywatyzacji i integracji Polski z gospodark¹ œwiatow¹. Nie by³o dnia, ¿eby nie trzeba by³o walczyæ o finanse pañstwa. Ministrowie, zwi¹zki zawodowe i dziennikarze – wszyscy naciskali na Ministerstwo Finansów. Jednak mój los nie by³ taki ciê¿ki jak Michai³a Zadornowa, bo baza podatkowa ci¹gle siê poszerza³a. Równoczeœnie, w liczbach bezwzglêdnych, wy434

Z dziennik arskich notatników

datki na sektor socjalny ros³y, poniewa¿ ci¹gle rós³ PKB. Przy tym, za rz¹dów lewicowych, ten wzrost przyspieszy³ z 2,8 do 6,5 procent w 1997 roku. Bezwzglêdny wzrost dochodów bud¿etu w latach 1994-97 wyniós³ 25 procent, zaœ wydatków oko³o 24. W efekcie deficyt bud¿etowy w roku 1997 zmniejszy³ siê do 1,5 procent PKB, natomiast teraz, przy rz¹dzie prawicowym, wynosi 2 procent. Gdyby nie by³o zad³u¿enia pañstwa, nie by³oby deficytu. Pierwotny dodatni bilans bud¿etowy w roku ubieg³ym wyniós³ 1-2 procent.

Jak Pan sobie poradzi³ z zad³u¿eniem zagranicznym? Jeœli minister finansów nie ma wê¿a w kieszeni, to nie jest dobrym ministrem finansów. Jeœli jednak ten w¹¿ w kieszeni jest jedynym argumentem, to sprawy maj¹ siê kiepsko. Jednym z moich g³ównych zadañ jako wicepremiera i ministra finansów by³o zmniejszenie zad³u¿enia pañstwa. W koñcu roku 1993 wynosi³o ono 86 procent PKB, a w roku 1997 – ju¿ tylko 49. W roku 1994 podpisa³em porozumienie z Klubem Londyñskim o restrukturyzacji zad³u¿enia. Z 12,6 miliardów dolarów po³owê nam darowano. Wczeœniej jeszcze, w 1991, podpisaliœmy z Klubem Paryskim porozumienie o restrukturyzacji d³ugu. By³a to decyzja polityczna, ale towarzyszy³y jej twarde warunki ekonomiczne. Krok za krokiem spe³nialiœmy warunki skreœlania kolejnych czêœci zad³u¿enia, w tym tak¿e za rzeczy konkretne – wpuszczenie na rynek wewnêtrzny banków zagranicznych, towarzystw ubezpieczeniowych, liberalizacjê handlu zagranicznego. W efekcie restrukturyzacja zad³u¿enia zagranicznego dzia³a³a jak narzêdzie przyspieszenia reform.

Czy jako minister finansów musia³ Pan uciekaæ siê do emisji, ¿eby sfinansowaæ deficyt bud¿etowy? W Polsce funkcjonuje najbardziej niezale¿ny bank centralny na œwiecie i to on okreœla³, ile gospodarka potrzebuje pieniêdzy. Propozycje dodruku pieniêdzy pojawia³y siê bez przerwy, ale bank by³ w tej kwestii sojusznikiem ministra finansów, popiera³ mnie te¿ premier. Tak wiêc przez wszystkie te lata bank centralny ani razu nie finansowa³ deficytu bud¿etowego. [...] 435

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

5. W Rosji by³ najgorszy na œwiecie neoliberalizm W rozmowie ze Swiet³an¹ Babajew¹ i Andriejem Kolesnikowem, I Z W I E S T I J A (Moskwa), 9 grudnia 1998 Przyjecha³ Pan do Rosji w nie najlepszych czasach. Jaki by³ powód pañskiego przyjazdu? Mia³em wolny tydzieñ na uniwersytecie i uzna³em, ¿e trzeba popracowaæ, a nie wypoczywaæ. Spotka³em siê z wieloma ekonomistami: z Szochinem, Aganbegianem, Niekipielowem, Gajdarem, Liwszycem i Szmielowem.

I jakie s¹ Pana wra¿enia po tych spotkaniach? Jestem wiêkszym optymist¹ ni¿ wy. Tu w ogóle nie ma optymistów. Wszyscy mi mówi¹, ¿e Rosja ma trzy scenariusze – z³y, najgorszy i katastroficzny. W dodatku jest to zdanie polityków prawicowych, lewicowych, profesorów i pos³ów. Drugie spostrze¿enie – koncentrujecie siê tylko na kwestiach krótkoterminowych. W ogóle brak u was strategii. „Wszystko zale¿y od bud¿etu na przysz³y rok, od porozumienia z MFW, od tego co osi¹gnie rz¹d Primakowa”. Zgadzam siê, ¿e trzeba rozmawiaæ z MFW i uchwaliæ bud¿et. Potrzebny jest krótkoterminowy program stabilizacji, ale w ramach d³ugoterminowej strategii rozwoju i integracji z gospodark¹ œwiatow¹.

Tak, to ogromny problem, jak wyjœæ z kr yzysu i dokonaæ przejœcia do gospodarki r ynkowej. Kryzys rosyjski jest bardzo z³o¿ony. To nie tylko kryzys finansowy, ale strukturalny, moralny i polityczny. Kryzys na kryzysie. Nie s¹dzê, ¿eby w Rosji mo¿liwy by³ wzrost gospodarczy w latach 1999-2000, ale mo¿e siê pojawiæ ju¿ w 2001 roku. Powiedzia³bym tak: jest œwiate³ko w tunelu. Tylko na razie nie wszyscy wiedz¹, gdzie jest ten tunel. Dlatego mówi¹: po¿yjemy, zobaczymy. A ja odpowiadam, ¿e nie ma czasu, trzeba pracowaæ i to po 17 godzin na dobê, siedem dni w tygo436

Z dziennik arskich notatników

dniu. Pracowa³em w miêdzynarodowych organizacjach finansowych, tam te¿ jest to podejœcie: „po¿yjemy, zobaczymy”. Ale jak bêdziemy siedzieæ i czekaæ, to niczego dobrego nie zobaczymy.

Wszyscy siê jednak od nas odwracaj¹. Mo¿na odnieœæ wra¿enie, ¿e na najbli¿sze czasy Rosjê spisano na straty. Wola³bym, ¿eby nikt Rosji nie spisywa³ na straty, to by³by powa¿ny b³¹d. MFW ju¿ pope³ni³ trochê b³êdów.

Na przyk³ad jakich? Zgadza³ siê na podtrzymywanie takiego kursu rubla, którego nie da³o siê utrzymaæ. Zgadza³ siê na politykê wysokiego oprocentowania, opart¹ o inwestycje spekulacyjne. Taka gospodarka nie mog³a funkcjonowaæ. Nale¿a³o znacznie wiêcej dokonaæ w dziedzinie reform strukturalnych. Nie mo¿na doprowadziæ do wzrostu gospodarczego tylko dziêki stabilizacji rubla. Trzeba by³o wczeœniej byæ równie wymagaj¹cym co teraz.

Dzisiejsza sytuacja Rosji przypomina sytuacjê Polski w chwili, kiedy Pan obejmowa³ stanowisko wicepremiera ds. gospodarczych. Ale rz¹d, w którym pan odpowiada³ za gospodarkê, naszym zdaniem prowadzi³ politykê liberaln¹. Czego wiêc w tej polityce by³o wiêcej – socjalizmu czy liberalizmu? Po roku 1993 nie by³o tak ciê¿ko jak w Rosji, ale procesy by³y podobne: opóŸnienia wyp³at dla sfery bud¿etowej, wysoka inflacja, rz¹d usi³owa³ zmniejszyæ wydatki na ochronê zdrowia i oœwiatê, ros³o bezrobocie, banki by³y w trudnej sytuacji. Nie mieliœmy normalnych stosunków z miêdzynarodowymi kredytodawcami. Co zrobiliœmy? W ramach strategii rozwoju Polski zmieniliœmy politykê gospodarcz¹. Wprowadzaliœmy reformy instytucjonalne. Wielu mówi³o, ¿e to socjalizm, interwencja pañstwa. Oni gadali, a ja robi³em swoje. [...] Co do Rosji – to myœlê, ¿e mamy coœ wspólnego. Co prawda na samym pocz¹tku transformacji mieliœmy lepsze warunki ni¿ wy. Pod koniec lat osiemdziesi¹tych mieliœmy ju¿ sektor prywatny, ponad po³owa cen to by³y ceny wolne, dzia³a³y ustawy antymonopolowe 437

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

i mieliœmy ustawê o bankructwie. Tak, by³ te¿ „szok”. Jednak w ci¹gu tych trzech lat (1994-97) uda³o siê nam od niego uciec, bo dzia³a³ mechanizm polityczny. To, czy kogoœ nazwiemy lewicowcem czy prawicowcem, to zwyk³a demagogia. Bardzo du¿o uwagi poœwiêcaliœmy utrzymaniu poziomu ¿ycia, walce z bezrobociem, podwy¿szaliœmy wydatki na szpitale, szko³y, na emerytów. Z tego punktu widzenia by³ to program lewicowy. Co do zdolnoœci konkurencji, efektywnoœci, polityki pieniê¿nej – by³ to twardy, liberalny program. Kontynuowaliœmy prywatyzacjê, byliœmy nadal otwarci na gospodarkê œwiatow¹. Wszystko to mo¿na po³¹czyæ.

Z pewnoœci¹, przy zrównowa¿onym bud¿ecie. Co jednak w wypadku, gdy brak pieniêdzy? Jest taki pogl¹d, ¿e jak polityka spo³eczna, to nie bud¿et. My jednak staraliœmy siê zachowaæ równowagê. Deficyt bud¿etowy by³, ale dodruku pieniêdzy nie by³o. W roku 1992 deficyt wynosi³ 6 procent PKB, zaczê³y siê zatory p³atnicze przedsiêbiorstw, bud¿etu, banków. W roku 1993 deficyt bud¿etowy by³ ju¿ mniejszy – 3 procent, w 1997 – 1,5. Teraz wynosi oko³o 2 procent. Nic siê jednak na to nie poradzi, jeœli nie bêdzie wzrostu gospodarczego. Bo nie wystarczy po prostu powiedzieæ: „trzeba zmniejszyæ wydatki bud¿etu”. Trzeba zwiêkszaæ jego dochody. [...].

Jednak ten sam Gajdar uwa¿a, ¿e nie da siê przeprowadziæ reform bez poparcia w parlamencie. A myœmy tego poparcia nie mieli. Wielu dobr ych pomys³ów nie mo¿na by³o zrealizowaæ. Ja te¿, zdarza³o siê, musia³em walczyæ w parlamencie, ale mia³em argumenty i program. Oczywiœcie, pos³owie zawsze „lepiej” wiedz¹, co nale¿y zrobiæ. Nie s¹dzê jednak, ¿eby w Rosji zawsze brakowa³o tego poparcia. Brakowa³o wam woli politycznej. Mówi siê, ¿e przedstawiciele zorganizowanej przestêpczoœci trzymaj¹ pieni¹dze w Szwajcarii. I co? I nic. Przez dziesi¹tki lat istnia³y „uœpione konta” ofiar Holocaustu. Teraz zaczêto zwracaæ te pieni¹dze. Filipinom uda³o siê osi¹gn¹æ powrót do kraju pieniêdzy by³ego prezydenta Marcosa. Pañstwo musi mieæ wolê polityczn¹. 438

Z dziennik arskich notatników

W tezach „Planu dla Rosji” proponuje Pan wspomo¿enie wielu sektorów gospodarki: drobnej przedsiêbiorczoœci, wielkich przedsiêbiorstw, sfer y bud¿etowej. Z czego, skoro œrodki s¹ bardzo ograniczone? Nie tylko i nie przede wszystkim pieniêdzmi. Trzeba stworzyæ warunki dla biznesu, okazaæ techniczn¹ pomoc ma³ym przedsiêbiorstwom, rozpocz¹æ walkê z przestêpczoœci¹. Tutaj potrzebne s¹ radykalne œrodki, nie mo¿na po prostu czekaæ, bo inaczej ludzie nigdy nie uwierz¹ prawdziwym biznesmenom. Trzeba, aby dzia³a³a policja, s¹dy, potrzebny jest prosty system podatkowy, ulgi, kiedy siê inwestuje w produkcjê. Wtedy pieni¹dze nie zostan¹ wydane na Cyprze czy na kolejnego mercedesa. U was przecie¿ prawie ca³y biznes jest „dziki” – to szara strefa gospodarki.

Dlaczego jednak w Polsce siê uda³o, a u nas nie? Niektórzy s¹dz¹, ¿e to kwestia dwóch czynników: historii i kultury. Nie tej kultury, do której nale¿y Lermontow czy Czajkowski. Ale kultury p³acenia podatków, zwracania kredytów. Jeœli jednak wszyscy mówi¹: „tylko g³upi p³aci podatki” – to nie kultura, to chaos. Chaos d¿ungli. Nie zgadzam siê jednak, ¿e to wystarczaj¹ce wyjaœnienie. Jest jeszcze jeden, bardzo wa¿ny czynnik. Mieliœmy dobr¹ politykê, opart¹ na dobrej ekonomii. A wy mieliœcie najgorszy na œwiecie postkomunistyczny liberalizm.

6. Pokojowe rozwi¹zanie problemu Timoru Wschodniego korzystnie wp³ynie na gospodarkê Indonezji S U A R A P E M B A R U A N (D¿akarta), 24 lipca 1999 [...] By³y wicepremier i minister finansów Polski, profesor Grzegorz W. Ko³odko oœwiadczy³, ¿e pokojowe rozwi¹zanie kryzysu timorskiego mo¿e spe³niæ rolê pozytywnego stymulatora dla rozwoju gospodarki Indonezji, pozostaj¹cej od 1997 w kryzysie. Konflikty, które maj¹ miejsce w innych prowincjach, powinny byæ uwa¿nie œledzone. Do rozwi¹zania 439

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

konfliktu w Aceh i innych regionach kraju powinno siê przywi¹zywaæ wiêcej wagi, tak aby nie wp³ywa³o to negatywnie na obraz Indonezji za granic¹. „Próby oderwania siê od kraju to niedobra metoda rozwi¹zywania sporów”- powiedzia³ prof. Ko³odko. Doradca Prezydenta RP i konsultant organizacji miêdzynarodowych, w tym Banku Œwiatowego i MFW, przyjecha³ do Indonezji na tydzieñ. Wyg³osi³ kilka wyk³adów na wydzia³ach ekonomicznych Uniwersytetu Gadjahmada w Yogyakarcie i Uniwersytecie Indonezja. Spotka³ siê ponadto z ministrem stanu ds. planowania dr. Boediono oraz ministrem finansów dr. Inz Bambangiem Subianto. Odpowiadaj¹c na pytania zwi¹zane z obecn¹ sytuacj¹ polityczn¹ i stanem bezpieczeñstwa w naszym kraju, w tym, czy w najbli¿szym czasie przewiduje polepszenie stanu gospodarki Indonezji, prof. Ko³odko stwierdzi³, ¿e na podobne zagadnienia patrzy d³ugofalowo. W tym roku, zdaniem profesora, widoczne s¹ pozytywne tendencje w gospodarce, nie mo¿na jeszcze jednak przewidywaæ wzrostu 1- lub 2-procentowego. Najwa¿niejsze to powróciæ do nurtu poprawy sytuacji gospodarczej, a potem przyspieszyæ rozwój oraz utrzymaæ go na jak najwy¿szym poziomie przez najbli¿sze 10-20 lat. „To jest du¿e wyzwanie”- powiedzia³ profesor nauk ekonomicznych z Warszawy, wyk³adowca University of Rochester. Mówi¹c o inflacji, Ko³odko nie wypowiada³ siê tak optymistycznie. Wzmocnienie rupii w stosunku do dolara USA jest korzystne z punktu widzenia inflacji, nie wp³ywa jednak pozytywnie na eksport Indonezji. „Kurs rupii bêdzie siê waha³ miêdzy 6 000 a 7 000, prawdopodobnie bli¿ej 7 000, choæ wiele osób, w³¹czaj¹c ministra finansów, s¹dzi, ¿e bêdzie to bli¿ej 6 000 rupii” – stwierdzi³ rozmówca. W odniesieniu do sfery inwestycji Ko³odko jest zdania, ¿e Indonezja jest postrzegana jako miejsce korzystnych lokat kapita³u d³ugoterminowego, lecz nie dla krótkoterminowych spekulacji kapita³owych. Polityka gospodarcza musi byæ oparta na wiedzy ekonomicznej. Wszyscy musz¹ rozumieæ procedury i mechanizmy, tak w kraju, jak i za granic¹. Realizuj¹cy politykê gospodarcz¹, musz¹ siê uczyæ codziennie poprzez learning by doing. Podczas wywiadu profesorowi towarzyszyli ambasador K. Burski i sekretarz ambasady T. £ukaszuk. 440

Z dziennik arskich notatników

7. By³y wicepremier i minister finansów Polski z³o¿y³ kurtuazyjn¹ wizytê Prezydentowi A A FAT I H I S (Malediwy), 29 maja 1999 [...] Podczas spotkania, profesor Ko³odko wyrazi³ pragnienie w imieniu rz¹du polskiego zacieœniania dwustronnych zwi¹zków z Malediwami i dyskutowa³ o mo¿liwoœciach promowania handlu i wspó³pracy pomiêdzy dwoma krajami. Profesor Ko³odko pochwali³ Prezydenta za pozytywn¹ rolê, jak¹ odgrywa rz¹d w umacnianiu gospodarki narodowej i z uznaniem wyra¿a³ siê o efektywnoœci wdra¿anej polityki gospodarczej. Prezydent Maumoon Abdul Gayoom wyrazi³ du¿e zadowolenie ze spotkania z profesorem. Mówi¹c o sytuacji gospodarczej kraju, Prezydent wyjaœnia³ goœciowi wysi³ki, jakie podejmuje rz¹d w celu rozwoju rybo³ówstwa oraz turystyki, które maj¹ istotne znaczenie dla zrównowa¿onego rozwoju gospodarczego kraju. Podkreœli³, ¿e spraw¹ polityki rz¹du jest dba³oœæ o to, aby z osi¹gniêæ generowanych w sektorze rybo³ówstwa i turystyki korzysta³a jak najwiêksza czêœæ spo³eczeñstwa. W trakcie spotkania Prezydent i profesor Ko³odko przedyskutowali trendy w gospodarce œwiatowej i omówili rozwój gospodarczy Azji. [...]

8. Kontrola to s³uszna decyzja Controls – the right decision

N E W S T R A I T S T I M E S (Kuala Lumpur), 13 maja 1999 roku [...] Polski ekonomista zgadza siê, ¿e kontrola kursu wymiany wprowadzona przez malezyjski rz¹d we wrzeœniu ubieg³ego roku pomog³a w osi¹ganiu wewnêtrznej stabilizacji gospodarczej. Uwa¿a, ¿e takie rozwi¹zanie nie powinno trwaæ d³ugo. „Moim zdaniem, w wypadku Malezji podjête decyzje dotycz¹ce kontroli kursu wymiany i wprowadzona polityka by³y s³uszne w sytuacji koniecznoœci przeciwstawienia siê kryzysowi 441

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

finansowemu, który obj¹³ po³udniow¹ i wschodni¹ Azjê”. – powiedzia³ Grzegorz Ko³odko, profesor SGH z Warszawy. [...] W rozmowie z Bernam¹, po spotkaniu w National Chamber of Commerce and Industry w Kuala Lumpur, powiedzia³, ¿e decyzja o zwi¹zaniu riggita na poziomie 3,80 RM do dolara amerykañskiego by³a decyzj¹ s³uszn¹. „W jednym aspekcie to by³o zbawcze dla Malezji – obecnie Bank Negara nie musi poœwiêcaæ narodowych rezerw zewnêtrznych w celu utrzymania kursu”.

9. Liberalizowaæ szybciej, ale ostro¿nie: prof. Ko³odko Liberalise faster, but carefully: Prof. Kolodko M. Ramesh, T H E H I N D U B U S I N E S S L I N E (Chennai), 14 czer wca 1999 Indie powinny przyspieszaæ liberalizacjê, ale proces ten powinien odbywaæ siê stopniowo, powiedzia³ profesor Grzegorz Ko³odko [...]. Jego zdaniem wiêksz¹ uwagê nale¿y zwróciæ na pozyskiwanie inwestycji zagranicznych – bezpoœrednich raczej ni¿ inwestycji portfelowych, gdy¿ to te pierwsze pozwalaj¹ pozyskaæ nowoczesne technologie, które maj¹ zasadnicze znaczenie dla rozwoju gospodarczego. Podczas nieformalnych „rozmówek” na „Business Line” prof. Ko³odko stwierdzi³, ¿e podejœcie MFW do krajów rozwijaj¹cych siê ulega zmianie, zw³aszcza po doœwiadczeniach z kryzysu krajów Azji Po³udniowo-Wschodniej. [...] „Bardzo czêsto, jak na przyk³ad w wypadku Rosji, rady MFW by³y z³e, ale by³y te¿ przyjmowane przez lokalnych polityków. Nigdy nie nale¿y obwiniaæ ¿adnej miêdzynarodowej instytucji, zagranicznych doradców, innych rz¹dów za problemy, z którymi dany kraj boryka siê. Gdyby bowiem jego polityka gospodarcza by³a dobra, to nie musia³by szukaæ pomocy MFW”. [...] Profesor Ko³odko stwierdzi³, ¿e w trakcie pracy w polskim rz¹dzie rozmawia³ z organizacjami miêdzynarodowymi, ale nigdy nie pozwoli³ narzuciæ rozwi¹zañ nie do zaakceptowania, choæ równie¿ has³a: „warunki MFW” u¿ywa³ jako instrumentu walki z populizmem. [...] 442

Z dziennik arskich notatników

Odpowiadaj¹c na pytanie dotycz¹ce handlowej wymiany polsko-indyjskiej, która pozostaje na bardzo niskim poziomie, profesor Ko³odko stwierdzi³, ¿e wielu przemys³owców w Indiach mo¿e byæ nawet nieœwiadomych potencjalnych biznesowych mo¿liwoœci. [...]

10. Ignorancja z Zachodu W rozmowie z Mih¹ Jenko, D E L O (S³owenia), 3 lipca 1999 Panie Profesorze, przed kilkoma miesi¹cami, w dokumencie przygotowanym dla Banku Œwiatowego, napisa³ Pan, ¿e „transformuj¹ce siê pañstwa postsocjalistyczne w najbli¿szych latach odnotuj¹ szybki wzrost gospodarczy, natomiast w zwi¹zku z wstrz¹sami we wschodniej Azji stan¹ siê najszybciej rozwijaj¹cym siê obszarem na œwiecie”. Od tego czasu dosz³o do kr yzysu kosowskiego. Czy nadal podtrzymuje Pan swój pogl¹d? Tak. Ten nieszczêsny kryzys kosowski komplikuje sprawy nie tylko na terytorium Jugos³awii, w Boœni i Hercegowinie, Macedonii i Albanii, czyli pañstwach, które dotkn¹³ bezpoœrednio. Konsekwencje odczuj¹ tak¿e inne pañstwa, z Polsk¹ i S³oweni¹ w³¹cznie. Dotyczy to równie¿ negocjacji z Uni¹ Europejsk¹. Teraz, gdy wojna zosta³a zakoñczona, powstaje pytanie: jak p³aciæ za odbudowê Kosowa i Jugos³awii. Wiêkszoœæ wydatków – s¹dzê, ¿e ³¹cznie przekrocz¹ 50 mld w ci¹gu 5-8 lat – zap³aci z pewnoœci¹ UE. Dlatego bêdzie mniej pieniêdzy na pomoc przy restrukturyzacji i reformach instytucjonalnych w pañstwach, które przy³¹cz¹ siê do Unii Europejskiej. Mo¿liwe jest jednak równie¿ wysokie tempo wzrostu w by³ych republikach jugos³owiañskich, równie¿ w S³owenii. Wci¹¿ jestem optymist¹ odnoœnie tego, ¿e pañstwa Europy Wschodniej i by³ego ZSRR osi¹gn¹ wysoki wzrost w najbli¿szych dziesiêciu lub dwudziestu latach. Przeciêtnie, w najbli¿szym dziesiêcioleciu, stopa wzrostu wyraŸnie przekroczy 5 procent. Miêdzy przoduj¹cymi pañstwami znajd¹ siê Polska i S³owenia, z rocznym wzrostem pomiêdzy 6 i 7 procentami. 443

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

WskaŸniki makroekonomiczne – przynajmniej tegoroczne – nie uzasadniaj¹ tego optymizmu. Prognozy wzrostu produktu krajowego brutto s¹ kor ygowane w dó³ tak w S³owenii, jak i w Polsce. Wszêdzie wzrost ma byæ niewiele wy¿szy ni¿ 3 procent. Dziesiêæ lat to dziesiêæ rocznych epizodów. Prognoz nie budujê na niedawnym spowolnieniu ekonomicznym, wolê budowaæ je na logice ca³ego procesu transformacji. Transformacja ma sens tylko wówczas, gdy zmiany instytucjonalne, prywatyzacja i decentralizacja umo¿liwiaj¹ poprawê konkurencyjnoœci i wzrost przedsiêbiorczoœci w naszych gospodarkach. Dlatego musimy przewidywaæ, ¿e stabilizacja, liberalizacja, decentralizacja, prywatyzacja i otwieranie na gospodarkê europejsk¹ i œwiatow¹ bêd¹ s³u¿yæ wy¿szej efektywnoœci przedsiêbiorstw i poprawie na poziomie makroekonomicznym. Dlatego niedawne obni¿enie wzrostu nie wydaje mi siê tak istotne, jest bowiem w pewnym stopniu rezultatem obni¿enia wzrostu w UE i innych czêœciach œwiata. [...]

Na pocz¹tku naszej transformacji – przed dziesiêcioma laty, jeszcze w Jugos³awii Markovicia i póŸniej w niepodleg³ej S³owenii – doradcy zagraniczni równie¿ nam zalecali „terapiê szokow¹”. Szczêœliwie, nie s³uchaliœmy ich zbyt d³ugo. W wypadku S³owenii jasno widaæ, ¿e lepiej, je¿eli nie pos³ucha siê takich rad. Jednak g³ówny k³opot nie le¿y w osobach, lecz w instytucjach, procesach, wsparciu teoretycznym takiej czy innej polityki ekonomicznej. Doœwiadczenie pañstw, którym uda³o siê osi¹gn¹æ wzglêdny sukces, a takimi s¹ Polska i S³owenia, lub niew¹tpliwych przegranych, jak Rosja lub Ukraina, wskazuj¹, ¿e wystarczy oprzeæ politykê ekonomiczn¹ na dobrej teorii ekonomicznej. Wszystkie te g³upoty tak zwanych „terapii szokowych” s¹ konsekwencj¹ zbyt s³abego rozumienia transformacji. Transformacja jest procesem stopniowym, a jego istot¹ jest ukszta³towanie nowych instytucji. Prywatyzacja i liberalizacja w pierwszym dziesiêcioleciu transformacji by³y bardzo wa¿ne, jednak oba te procesy musz¹ byæ wprowadzane stopniowo. W drugim dziesiêcioleciu transformacji kluczowe znaczenie bêdzie mia³o umacnianie tych instytucji oraz rozwój przedsiêbiorczoœci i konkurencji. 444

Z dziennik arskich notatników

Czy transformacja jest procesem mierzalnym? Tak, ¿ebyœmy mogli na przyk³ad powiedzieæ: „w porz¹dku, zrealizowaliœmy 90 procent zadañ transformacyjnych i je¿eli zrealizujemy jeszcze tych 10 procent staniemy siê w pe³ni funkcjonuj¹c¹ gospodark¹ rynkow¹”. Z tego punktu widzenia mamy do czynienia z procesem niemierzalnym. Oczywiœcie, wszyscy mamy prawo postawiæ pytanie, zw³aszcza wy dziennikarze, ale równie¿ premier czy profesor, przez jaki dystans tej transformacji ju¿ przebrnêliœmy? Przez 10 czy 90 procent? Tego w rzeczywistoœci nie wiemy, mo¿emy jednak przygotowaæ jak¹œ ocenê. Podobnie jak na przyk³ad przy wyborze „Miss S³owenii”. Jak wybraæ najpiêkniejsz¹? Mamy ró¿ne kryteria i musimy wiedzieæ, jak sprowadziæ do wspólnego mianownika twarz i nogi, i na podstawie tego podj¹æ decyzjê. Przy transformacji chodzi o proces, w którym istotna jest jakoœæ, a nie iloœæ i tu nie ma mierników. Przestrzega³bym przed bezkrytycznym stosowaniem wskaŸników. Tylko dwa przyk³ady. Jeden to produkt krajowy brutto. Czêsto przytaczam jaki by³ PKB przed transformacj¹. S³owenia zbli¿y³a siê do 110, Polska zaœ do prawie 120 procent, co stanowi dwa najlepsze wyniki wœród 28 pañstw przechodz¹cych transformacjê. Jednak chodzi tu o ró¿n¹ strukturê PKB. Porównujemy sprawy, które nie ca³kiem daj¹ siê porównywaæ. Drugim przyk³adem, czêsto przytaczanym, jest udzia³ sektora prywatnego. Proszê spojrzeæ – w Albanii udzia³ sektora prywatnego jest wiêkszy ani¿eli w S³owenii. Wiêkszy jest w Czechach ani¿eli w Polsce. Zdarzy³o siê jednak, ¿e to S³owenia i Polska odnosz¹ wiêksze sukcesy ni¿ Albania i Czechy. Dlaczego? Poniewa¿ zatroszczy³y siê o stworzenie instytucji, o bardziej sprawiedliwy wzrost, o kombinacjê stopniowej liberalizacji z restrukturyzacj¹ mikroekonomiczn¹. To zrobiliœmy lepiej ni¿ inne pañstwa. Tak samo lepiej powi¹zaliœmy politykê zmian systemowych z polityk¹ rozwoju gospodarczego. Te sprawy natomiast o wiele trudniej zmierzyæ ni¿ wymienione na wstêpie wskaŸniki. Mogê stwierdziæ, ¿e Polska i S³owenia znajduj¹ siê w przybli¿eniu na tym samym stopniu rozwoju procesu zmierzaj¹cego do koñca transformacji. Wykonaliœmy oko³o 70-80 procent ca³oœci tego procesu. Nie bêdê równie¿ zaprzecza³, jeœli stwierdzi³by Pan, ¿e jesteœmy na poziomie 65 albo 80 procent. 445

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

Kiedy zatem bêdzie mo¿na stwierdziæ, ¿e ostatecznie osi¹gnêliœmy koniec transformacji? S¹dzê, ¿e transformacja dobiegnie koñca, gdy przy³¹czymy siê do UE. Wówczas poprzez ca³y szereg wskaŸników w sposób jednoznaczny udowodnimy, ¿e rozwój instytucjonalny osi¹gn¹³ poziom rozwiniêtych europejskich gospodarek rynkowych. Dzieli nas od tego momentu jakieœ piêæ, szeœæ lat.

To znaczy oczekuje Pan, ¿e Polska zostanie przyjêta do UE gdzieœ w roku 2004 lub 2005?

Myœlê, ¿e tak siê stanie, chocia¿ teraz sprawy zaczê³y siê komplikowaæ. Nie wiemy jeszcze, jakie bêd¹ konsekwencje kryzysu regionalnego i konfliktu wojskowego na Ba³kanach i w by³ej Jugos³awii. Mog¹ one mieæ wp³yw na rozszerzenie Unii Europejskiej.

Dlaczego? W jaki sposób? Unia Europejska, po pierwsze, bêdzie musia³a czêœæ œrodków przeznaczyæ na pañstwa, które nie znajdowa³y siê na krótkiej liœcie. S¹ to: Albania, Macedonia, w kolejce czeka odbudowa Jugos³awii. Po drugie, ju¿ obecnie wystêpuj¹ naciski, aby niektóre pañstwa, które pomaga³y w NATO-wskiej przygodzie w Jugos³awii, w³¹czyæ do pierwszego krêgu rozszerzenia UE, i bêd¹ siê nasilaæ. Chodzi o oczekiwania Bu³garii, Rumunii, S³owacji, Litwy i £otwy. Co najmniej pierwsze trzy zrobi¹ wszystko, aby przekonaæ USA i Zachód, ¿e s¹ zorientowane prozachodnio. I ¿e s¹ gotowe, chocia¿ nikt ich o to nie prosi³, w wypadku interwencji l¹dowej wesprzeæ tranzyt jednostek NATO. Teraz, wracaj¹c na p³aszczyznê ekonomii: najwa¿niejsi politycy mog¹ zdecydowaæ siê na zrewidowanie podejœcia do przystêpowania do UE i w³¹czenie tych pañstw do procesu rozszerzenia ju¿ teraz, a nie po zakoñczeniu pierwszego krêgu rozszerzenia. W ten sposób Bu³garzy, Rumuni i S³owacy nie bêd¹ musieli czekaæ na swoj¹ kolejkê w negocjacjach akcesyjnych do czasu a¿ S³oweñcy, Czesi, Wêgrzy itd. stan¹ siê cz³onkami Unii. W tym wypadku mielibyœmy do czynienia z innym problemem w integracji z UE: nie chodzi³oby ju¿ o piêæ, lecz o dziesiêæ pañstw wschodnioeuropejskich. Takie zadanie, z wielu wzglêdów, by³oby trudniej zakoñczyæ. [...] 446

Z dziennik arskich notatników

Pañsk¹ tez¹ jest koniecznoœæ osi¹gniêcia przez transformuj¹ce siê pañstwa przynajmniej 3-procentowego tempa wzrostu PKB, poniewa¿ proces transformacji jest bardzo drogi. Nale¿y zbudowaæ instytucje, ludziom trzeba zapewniæ bezpieczeñstwo socjalne. Czy móg³by Pan szczegó³owiej wyjaœniæ tê kr ytyczn¹ relacjê pomiêdzy wzrostem PKB a transformacj¹? Je¿eli tempo wzrostu zatrzyma siê poni¿ej 3 procent – co dla pañstw zachodnioeuropejskich jest i tak du¿ym osi¹gniêciem – to z ca³¹ pewnoœci¹ nie wystarczy. Ju¿ przy 3-4 procentach w transformuj¹cych siê pañstwach wystêpuj¹ napiêcia spo³eczne, protesty, k³opoty polityczne. [...] W interesie narodowym ka¿dego pañstwa le¿y, aby znalaz³o sposób na osi¹ganie przynajmniej 6-procentowego wzrostu gospodarczego oraz na jego utrzymywanie.

Co doradzi³by Pan s³oweñskiemu rz¹dowi i bankowi centralnemu w sytuacji, w której mamy do czynienia z kilkoma trendami zmierzaj¹cymi w niew³aœciwym kierunku? Obok wspomnianego ju¿ zmniejszonego wzrostu, zwiêksza siê deficyt w bilansie handlowym i p³atniczym. Rezerwy dewizowe, mierzone w dolarach, stopniowo topniej¹ i pozostaj¹ w tyle za zad³u¿eniem zagranicznym. Po pierwsze, stwierdzi³bym, ¿e nie ma ¿adnych podstaw do paniki. Zawsze mamy kilka dobrych i kilka gorszych wieœci. Kluczowym problemem jest równowaga. U was ta równowaga jest pozytywna – z waszej gospodarki nap³ywa wiêcej wieœci dobrych ni¿ z³ych. Moja druga rada brzmia³aby zatem: idŸcie naprzód, kontynuujcie to, co robiliœcie dot¹d, poniewa¿ robiliœcie to ca³kiem nieŸle. Po trzecie, dokonajcie zmian tam, gdzie zmieni³y siê okolicznoœci. Uczyñcie wszystko co w waszej mocy po stronie struktur, po stronie instytucji i polityki gospodarczej, abyœcie spowodowali wzrost eksportu. Deficyt w bilansie handlowym i p³atniczym zmniejszajcie poprzez zwiêkszanie eksportu, pod ¿adnym pozorem nie próbujcie zmniejszaæ importu! Sam zrobi³bym wszystko, aby zwiêkszyæ konkurencyjnoœæ gospodarki. Bior¹c pod uwagê wasz¹ inflacjê w ostatnich miesi¹cach i kurs walut widaæ, ¿e 447

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

macie jeszcze trochê przestrzeni – nie na dewaluacjê, podkreœlam to bardzo wyraŸnie – na kontrolowan¹ deprecjacjê przy wykorzystaniu polityki podatkowej. Konkretnie oznacza to, ¿e obni¿aj¹c podatki os³abiacie dolara i w ten sposób zwiêkszacie z drugiej strony konkurencyjnoœæ eksportu. Kwestiê stanowi, czy wasz sektor eksportu jest wra¿liwy na ma³e, ograniczone zmiany kursu, o których myœlê. Po czwarte, na poziomie instytucjonalnym, strukturalnym zróbcie wszystko, aby pobudziæ bezpoœrednie inwestycje zagraniczne, zw³aszcza w formie inwestycji typu joint venture, które powi¹za³yby kapita³ zagraniczny z krajowymi krêgami gospodarczymi i kapita³owymi. Bardzo konserwatywny by³bym przy liberalizacji krótkoterminowych inwestycji portfelowych i ich przep³ywu. Z tym jest jak z policjantem, który ma pistolet. Ju¿ samo to wystarcza, aby powstrzymaæ z³oczyñców przed pope³nianiem przestêpstw. Je¿eli dysponujecie œrodkami na nadzorowanie przep³ywów krótkoterminowych, nie musicie ich u¿ywaæ. Wa¿ne jest, ¿e ró¿ne fundusze, rekiny, które dzia³aj¹ na miêdzynarodowych rynkach finansowych i szukaj¹ przede wszystkim krótkoterminowych zysków, nie maj¹ tyle swobody, ile by sobie ¿yczy³y. Tak wygl¹daj¹ zatem moje rady. Nie mam ¿adnego królika, którego wyci¹gn¹³bym z cylindra. [...]

11. Nie wierzcie, ¿e przysz³oœæ zale¿y od przesz³oœci W rozmowie z Aleksandrem Iwanterem, E K S P E R T (Moskwa), nr 31, 28 sierpnia 2000 [...] Co Pan s¹dzi o naszej reformie podatkowej? Czy wywrze ona istotny wp³yw na poprawê klimatu dla biznesu i dla kapita³u inwestycyjnego w Rosji? Czy uda siê „wydobyæ” z szarej strefy dochody osobiste? Mam w¹tpliwoœci, czy ³atwo bêdzie dochody osobiste „wydobyæ” z szarej strefy. To raczej kwestia skutecznej administracji podatkowej i podatkowej kultury, a na to trzeba lat, a mniej – sprawa obci¹¿eñ podatkowych. Niemniej reformê podatków w Rosji mo¿na tylko przyj¹æ z zadowoleniem. Bardzo dobrze, ¿e odbywa siê to przy wzroœcie 448

Z dziennik arskich notatników

gospodarczym i jest wyraŸna poprawa w handlu zagranicznym. To tylko mo¿e wzmóc jej efektywnoœæ. Co do mo¿liwoœci prowadzenia interesów i klimatu inwestycyjnego w Rosji, to zale¿¹ one przede wszystkim od stabilnoœci i przewidywalnoœci rz¹du. Niskie podatki pomagaj¹, jednak niestabilnoœæ mo¿e byæ czynnikiem decyduj¹cym. Co wiêcej, trudno mówiæ o rzeczywistej poprawie klimatu inwestycyjnego, póki istnieje inny podatek – korupcyjny. O wiele lepiej p³aciæ wysokie podatki w³asnemu rz¹dowi, który je wykorzystuje na inwestowanie w infrastrukturê i kapita³ ludzki ni¿ p³aciæ nominalnie niskie podatki, ale byæ zmuszonym do dawania ³apówek urzêdnikom oraz przekazywania czêœci œrodków zorganizowanej przestêpczoœci.

Od paru miesiêcy rosyjski rubel wzmacnia siê w stosunku do dolara amerykañskiego i w stosunku do euro. Jakie jest pana stanowisko w dyskusjach zwolenników i przeciwników s³abego kursu? Nale¿y przypomnieæ, ¿e wzmocnienie rubla w stosunku do walut podstawowych poprzedzi³ jego ostry spadek jesieni¹ 1998 roku. Warto zauwa¿yæ, ¿e zmiany pozycji rubla w stosunku do euro nale¿y rozwa¿aæ w kontekœcie os³abienia euro w stosunku do dolara. Dlatego myœlê, ¿e dzisiaj rubel po prostu szuka swojej rzeczywistej wartoœci. Choæ nie bez udzia³u interwencji ze strony centralnego banku Rosji. W Polsce deficyt handlowy i p³atniczy prawie zawsze kontrolowany jest przez rz¹d. W Rosji trzeba by³o znacz¹cej dewaluacji, ¿eby podtrzymaæ eksport i powstrzymaæ strumieñ importu. Dlatego w tej chwili jestem zwolennikiem s³abego rubla. Oczywiœcie w rozs¹dnych granicach. Trzeba rozumieæ, ¿e dynamika kursowa to jak chodzenie po linie: nie jest to stan stacjonarny, ale proces dynamiczny. To, co dzisiaj wydaje siê siln¹ pozycj¹, jutro mo¿e staæ siê s³ab¹. Polityka s³abego rubla, jeœli jest niezbêdna do wyjœcia z kryzysu – jest dobra. Ale na nastêpnym etapie rozwoju radzi³bym tak sterowaæ kursem wymiany, ¿eby realny kurs rubla by³ stabilny. W perspektywie d³ugoterminowej mo¿na bêdzie podnieœæ kurs rubla, aby odzwierciedla³ jego zdolnoœæ nabywcz¹. Wywiad zosta³ przedrukowany w F O R U M , nr 39, 2000, pt. „Jak eksper t z Ekspertem” 449

M OJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO£ A ŒWIATA I Z POWROTEM

12. Do roku 2004 chorwacki PKB wzrastaæ bêdzie 6 procent rocznie, a za 50 lat dogonicie kraje rozwiniête W rozmowie z Ratko Boœkoviæem J U TA R N J I L I S T (Chor wacja), 12 lipiec 2000 [...] Chorwacja znajduje siê w depresji gospodarczej. Wa¿n¹ tego przyczyn¹ jest niew¹tpliwie wojna i polityka poprzedniego rz¹du, który doprowadzi³ kraj do izolacji miêdzynarodowej. W³adza zmieni³a siê, ale mimo to nie udaje siê nam znaleŸæ wyjœcia z recesji... Gdyby rz¹d chorwacki zwróci³ siê do Pana o radê, co by us³ysza³? Wed³ug oceny EBOiR chorwacki PKB bêdzie w roku 2000 na poziomie 80 procent sprzed transformacji. W Polsce bêdzie to odpowiednio 128 procent. Jednak Chorwacja mia³a okres intensywnego wzrostu ekonomicznego w latach 1994-97, kiedy to wynosi³ 6,3 procent, ale okaza³o siê, ¿e takie tempo wzrostu jest nie do utrzymania i w 1998 roku spad³o do 2,5, by w roku ubieg³ym wzrost przekszta³ci³ siê w spadek. W tym roku oczekuje siê ponowny wzrost na poziomie 2,5 procent. Jestem przekonany, ¿e najgorsze Chorwacja ma ju¿ za sob¹. Jestem wiêkszym optymist¹ ni¿ niektóre instytucje i organizacje miêdzynarodowe. Do roku 2004 spodziewam siê œredniorocznego wzrostu chorwackiego PKB w wysokoœci 6 procent rocznie. Chorwacja ma du¿y potencja³. Istnieje tu stosunkowo konkurencyjny przemys³ z niewykorzystanymi mocami produkcyjnymi, a jakoœæ kapita³u ludzkiego jest stosunkowo wysoka w porównaniu z innymi krajami bêd¹cymi w okresie transformacji. Chorwacja musi ustabilizowaæ sektor finansowy, przyspieszyæ reformy strukturalne i wybraæ m¹dre kierownictwo polityczne. Nie zgadzam siê ze stwierdzeniem zawartym w pytaniu. S¹dzê, ¿e Chorwacja znajduje siê w³aœnie w punkcie zwrotnym i wychodzi z recesji, ¿e bardzo prêdko jej gospodarka osi¹gnie najszybszy wzrost w Europie Wschodniej. Obecnie jesteœmy œwiadkami przyspieszonej globalizacji, a moje podejœcie do transformacji postkomunistycznej jest nastêpuj¹ce: musimy 450

Z dziennik arskich notatników

wykorzystaæ i obróciæ na w³asn¹ korzyœæ zalety globalizacji. Pod tym wzglêdem bardzo pomocne bêdzie dla Chorwacji wejœcie do WTO, a nastêpnie stowarzyszenie z Uni¹ Europejsk¹, co, jak s¹dzê, nast¹pi za oko³o siedem lat.

[...] Niektórzy autorzy ³¹cz¹ pocz¹tek prawdziwej transformacji w Europie Wschodniej z Pana prac¹... Czy tak jest rzeczywiœcie? Myœlê, ¿e to przesada. W latach osiemdziesi¹tych stosunkowo d³ugo próbowaliœmy w Polsce reformowaæ stary system, zamiast zast¹piæ go nowym. Jednak gdy tylko zmieni³a siê sytuacja polityczna, zast¹piliœmy reformy przejœciem do prawdziwej gospodarki rynkowej. Ja bra³em w tym wszystkim udzia³.

451

Indeks A Afryka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35, 294, 305-308 Ahtisaari, Martti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32, 72, 205 Albania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41, 375, 394, 412, 443 Albrecht, Alicja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Aleksiej II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Ameryka £aciñska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113, 289 Ameryka Pó³nocna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132, 156, 294, 393 Ameryka Po³udniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104, 158, 167, 294, 393 Amerykañska gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174, 241 Aninat, Eduardo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Annan, Kofi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29, 316 Argentyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159-160, 298 Armenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 ASEAN (Stowarzyszenie Pañstw Azji Po³udniowo-Wschodniej) . . . . . . . . . . . 46, 80, 167, 201, 217 Aslund, Anders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50, 87 Assam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193-196 Australia . . . . . . . . . . . . . . . . . 87, 88, 90, 217-220, 223, 226-229, 232-233 AWS (Akcja Wyborcza Solidarnoœci) . . . . . . . . . . 23, 72, 129, 411, 413, Azja Centralna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Azja Po³udniowo-Wschodnia (równie¿ kraje...) . . . . . . 79, 190-191, 201, . . . . 217, 221, 227, 432 Azjatycki model rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

B Bahr, Jerzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Baka, W³adys³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155, 240 Baldassarri, Mario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 BŒ (Bank Œwiatowy) . . . . . . . . . . . 38, 40-44, 52, 60, 61, 62, 64, 78, 89, . . . . . . . . . . . . . . . . 103-106, 156, 181, 247-249, 316

I n d e k s

Barro, Robert J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230, 251 Belka, Marek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24, 25 Berdychowski, Zygmunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Berend, Ivan T. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56, 391 Berszeda, Ewgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne . . . . . . . . . . . . . 110, 165, 168, 192, . . . . . . . . . . . . . 197, 199, 307, 310 Bia³oruœ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Blejer, Mario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87, 96, Bobrowski, Czes³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Bokros, Lajos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Bono . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Borowski, Marek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Boœnia i Hercegowina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394, 443 Brazylia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33, 142, 158-160, 182, 291, 298, 432 Brazylijski kryzys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144-147 Bretton Woods, organizacje . . . . . . . . . . . . . . . . . 42, 60, 61, 70, 74, 325 Brown, Ron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Bruno, Micheal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75, 76 Brutland, Gro Harlem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Brzeziñski, Zbigniew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Bu³garia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137, 394 Burski, Ksawery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Bush, George W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69, 338 Butejko, Anton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

C Camdessus, Michel . . . . . . . . . . . . . . . 64, 68, 103, 166, 177, 308, 312-31 Center for European and Russian Studies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 55 Chile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48, 218 Chiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33, 183, 187-189, 219, 294, 360-363 Chirac, Jaques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70, 166, 329 Chorwacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377-379, 382, 394, 450 CIA (Central Inteligence Agency) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202-204 CII (Indyjska Konferencja Przemys³u) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Cimoszewicz, W³odzimierz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Claassen, Emil-Maria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Clinton, Bill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36, 46, 47, 73, 150 Cornia, Giovanni Andrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16, 27 454

I n d e k s

Currency board . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146, 159, 160, 170, 299, 301, 431 — zobacz te¿ kurs walutowy Czechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109, 137, 375, 394, 402, 403 Czernomyrdin, Wiktor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

D D¹browski, Marek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Daianu, Daniel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57, 87 Dallago, Bruno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Dania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140, 317 Dasgupta, Dipak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Davis, Chris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Davos, Œwiatowe Forum Gospodarcze . . . . . . . . . . . 24, 45, 87, 315, 329 Dobrzañski, Stanis³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Dolaryzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160, 170, 299, 301 — zobacz te¿ kurs walutowy „Drugi Œwiat” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 DSE (Die Deutsche Stiftung fur internationale Entwicklung) . . . . . 79 Dzikowska, El¿bieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

E Eastman, George . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 EBOiR (Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju) . . . . . . . . 58, 178-181, . . . . . . . . 270-272, 422 Egalitaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Ekonomia instytucjonalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105, 149 Ekonomia neoklasyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37, 253-254, 336 Ekwador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298-301 Ellman, Michael . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 emerging market(s) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46, 61, 71, 147, 236 — zobacz te¿ „wy³aniaj¹ce siê rynki” Estonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110-112, 355 Eurasia Foundation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71, 176 Euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138-140, 156, 163, 169, 171, 182, 206, 449 „Euro-11” — zobacz Unia Europejska „Euro-2006” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31, 141, 171, 216, 324, 416 Euroland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155, 18 455

I n d e k s

Europa Œrodkowowschodnia . . . . . . . 40, 56, 60, 96, 270, 278, 393, 408 Europa Wschodnia (lub kraje Europy Wschodniej) . . . . 110, 286-288, . . . . . . . . . . . . 294, 374, 391-392 Europa Zachodnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132, 156, 288, 294, 391-392 Europejski System Walutowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Evans, Gareth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87, 88, 233

F Fid¿i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91, 233-235 Filipiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190, 439 Finlandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16, 33, 72, 205-206 Fischer, Stanley . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31, 52, 64, 68, 75, 177 Fogel, Robert W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Francja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156, 307 Frenkel, Jacob A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75, 87, 96 Frydman, Roman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Fundusze wysokiego ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

G G-7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157, 182, 205, 230, 231, 423 Gajdar, Jegor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 87, 127, 419, 438 Garten, Jeffrey E. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45, 46, 47 Gayoom, Maumoon Abdul . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84, 196, 441 Geremek, Bronis³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Giedroyæ, Jerzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Giniego, wskaŸnik, wspó³czynnik . . . . . . . . . . . . . 261, 344, 370, 398, 432 Globalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28, 109, 167-168, 201, 226, 291, 295, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312, 315-317, 342-344, 373, 450 Globalna gospodarka — zobacz gospodarka œwiatowa Globalna polityka gospodarcza — zobacz œwiatowa polityka gospodarcza Globalny rynek — zobacz œwiatowy rynek Góralczyk, Zdzis³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33, 89 Gorbaczow, Michai³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 128, 129, 267-268 Gore, Al . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69, 72, 338 Gortari, Salinas de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 456

I n d e k s

Gospodarka rynkowa . . . . . . . . . . . . . . 115, 235, 295, 313, 332, 349, 451 Gospodarka œwiatowa . . . . . . . . . . 28, 103, 110, 181, 248-249, 315, 318 Gospodarki transformowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 — zobacz te¿ transformacja Gotz-Kozierkiewicz, Danuta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Green, William Scott . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Greenspan, Alan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173, 242

H Harkin, Ruth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Harkin, Tom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75, 76 Hauser, Ewa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 54 Hawaje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387-39 Hillman, Arye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 HIPC (Heavily Indebted Poor Countries) . . . . 156, 183, 230, 231, 307 Hirschler, Richard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Holandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Hongkong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188, 190, 289-292 Hylewski, Jerzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

I IIF (Institute for International Finance) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 IMF (International Monetary Fund) . . . . . . . . . . . . . 19, 20, 66, 67, 202 Indie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81, 82, 183, 194-196, 219, 442 Indonezja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88, 190, 220-222, 439 Indonezyjski kryzys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Inflacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172, 174-175, 250-253, 403 Instytucjonalna obudowa rynku . . . . . . . . . 115, 149, 179, 210, 270, 422 Instytut Wschodni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Interwencjonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41, 11 ISI, wskaŸnik (Indeks Spo³eczeñstwa Ery Komputerowej) . . . . 132-134 ISIS (Institute for Strategic and International Studies) . . . . . . . . . . 79

J Jan Pawe³ II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Japonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182, Jaruzelski, Wojciech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jelcyn, Borys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53,

150 307 155 161 457

I n d e k s

Jeziorañski, Tomasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Johnson, David . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73, 224 Johnson’s Russia List (JRL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51, 73, 74, 224 Johnston, Donald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52, 96, 108 Jubilee 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Jugos³awia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205, 443 Juszczenko, Wiktor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

K Kalinowski, Jaros³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Kanada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Kanbur, Ravi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65, 66, 78, 83 Kapita³ ludzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152, 249, 283-285, 307 kapitalizm „zale¿ny” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236-237 Kazachstan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 KERM (Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Klub Londyñski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166, 435 Klub Paryski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166, 435 Kohl, Helmut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Kondratieff, cykle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356-359 Korea Po³udniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109, 190 Korupcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107, 117, 221, 249, 349, 379, 433 Kosowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181, 205 Kowalik, Tadeusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 KoŸmiñski, Andrzej K. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94, 325, 408 KoŸmiñski, Jerzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75, 76 Kropiwnicki, Jerzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263, 264, 266, 309 Kuczma, Leonid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50, 123 Kuratowska, Zofia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Kurs walutowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148, 168, 182, 433 Kwaœniewski, Aleksander . . . . . . . 15, 22, 24, 25, 72, 81, 176, 325, 380

L Lanqing, Li . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Larosiere, Jacques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25, 87 Lavigne, Marie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Levine, David E. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Liberia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 458

I n d e k s

Linn, Johannes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45, 87, 96, Lipponen, Paavo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Litwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110-112, 355, 375 Liwszyc, Aleksander . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 127

£ £otwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110-112

M Maastricht, traktat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Macedonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375, 394, 443 Major, John . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Makao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289-292 Malediwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83, 85, 196-199, 441 Malezja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79, 80, 191, 218, 441 Mandela, Nelson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Masljukow, Jurij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Mauritius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Maynes, Charles W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71, 176 Mazowiecki, Tadeusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 McIntyre, Robert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Meksyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109, 384-387 Menem, Carlos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Mesicz, Stiepan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380, 382-383 Miêdzynarodowe organizacje gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106, 315 Miêdzynarodowe przep³ywy finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Miêdzynarodowe rynki finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 MFW (Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy) . . . . . . 52, 60, 62, 64, 86, . . . . . . . . . . . . . . 103-106, 144, 181-183, 202-204, . . . . . . . . . . . . . . 247-250, 315, 327, 335-338, 412 Miêdzynarodowy ³ad ekonomiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Miêdzynarodowy system (lub ³ad) finansowy . . . . . . 156, 328, 337, 353 Milanovic, Branko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 Misi¹g, Wojciech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Mitterand, Francois . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Mo³dawia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137, 286 Monetaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 Mongolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 459

I n d e k s

Mozambik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231, 308 Mroziewicz, Krzysztof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80, 82, 84 Mundell, Robert A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86, 95-96, 208, 323-325, 326 Mussa, Michael . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60, 75 Mutter, Anne Sophi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

N NAFTA (North American Free Trade Agreement) . . . . . . . . . . . . . . 385 NATO (Pakt Pó³nocnoatlantycki) . . . . . . . . . . . . . . . 59, 75, 76, 181, 205 NBP (Narodowy Bank Polski) . . 161-162, 171, 264, 273-275, 302, 402 Neoliberalna ortodoksja (doktryna) . . . . . . . . . . . . . . . 48, 105, 300, 367 Neoliberalny monetaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112, 149, 184 New economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50, 77 — zobacz te¿ nowa gospodarka Niemcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268, 307, 402 Nierównoœæ (....narastanie, ....w podziale ...dochodów) . . 150, 342-344 North, Douglass C. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36, 37, 96, 254 Norwegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Nowa ekonomia instytucjonalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253-256 — zobacz te¿ ekonomia instytucjonalna Nowa gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97, 339 — zobacz te¿ new economy Nowa Zelandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90, 232-233 Nowak, Bogdan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 NROTC (Navy Reserve Officer Training Corps) . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Nuti, D. Mario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30, 31, 81, 87, 96

O OECD (Organizacja Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21, 52, 107-109, 227, 317 Ofer, Gur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Okr¹g³y Stó³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153-154, 239, 406 Oleksy, Józef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 OPIC (Overseas Private Investment Corporation) . . . . . . . . . . . . . . . . 75 ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych) . . . . . . . . . . . . . . . . 64, 292 Organizacje pozarz¹dowe, miêdzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . 316, 336 Ostojski, Mieczys³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Ostrowski, Marian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 460

I n d e k s

Overseas Development Center . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Oxfam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Oxford University Press . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31, 41, 56, 64, 78

P „Pakiet 2000” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20, 21, 121, 350-351, 416 Panama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Paszyñski, Aleksander . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239, 241 Pawlak, Waldemar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18, 19 Penderecka, El¿bieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Penderecki, Krzysztof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55, 63 Piramida(y) finansowa(e) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41, 117, 412 „Plan dla Rosji” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52, 73, 126, 165, 371, 433 PlanEcon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71, 136, 370, 393, 396 polityka kursu walutowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140, 145, 170 Polska — bud¿et . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 — formowanie kapita³u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186-187, 213, 280 — gospodarka . . . . . 129, 155, 211-212, 240, 246, 308, 310, 347 — inflacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252, 275-253, 302-305, 309, 320 — integracja . . . . . . . . . . . . . . . 216, 238, 262, 330-331, 333, 368 — kapita³ ludzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 — kryzys rosyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 — kurs z³otego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161, 244, 263-266, 273, 346 — rynek kapita³owy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144, 242, 401 — redukcja d³ugu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 — „sch³adzanie” koniunktury . . . . . . . . . . 98, 130, 162, 212, 243 — stopy procentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273-275, 321, 402-404 — strategia rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214-216, 260-262, 318 — transformacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 — podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21, 186-187, 279-282, 348-352 — polityka gospodarcza . . . . . . . . . . 131, 162, 213, 244, 246-247 Popow, W³adimir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Populizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24, 154, 442 Portugalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290, 292 Postwaszyngtoñski konsensus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37, 66, 74, 100 Primakow, Jewgienij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 117, 166, 177, 422 Prodi, Romano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 461

I n d e k s

Przep³ywy kapita³owe (lub przep³yw kapita³u) . . . . . 107, 157, 168, 182, . . . . . . 190-193, 195, 217-218, 236, 323, 345, 393 PSL (Polskie Stronnictwo Ludowe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19, 38, 413

R RBWI (Reinventing Bretton Woods Institutions) . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 RCSS (Rz¹dowe Centrum Studiów Strategicznych) . . . . . . 243, 263-266 Redukcja zad³u¿enia — zobacz zad³u¿enie Reforma centrum gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Regionalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Rochester, University of . . . . . . . 53, 54, 55, 59, 67, 226, 238, 285, 340 Roj-Wojciechowski, Jan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Rosati, Dariusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17, 18 Rosja . . . . . . . . . 41, 43, 69-70, 72-74, 164-166, 175-178, 183, 202, 207, . . . . . . . . . . . . . . . 356, 369-373, 398, 419, 421, 423, 430, 431, 448 Rosyjska transformacja . . . . . . . . . . . . . . . 47, 116, 117, 203-204, 257-259 Rosyjski d³ug zagraniczny, zad³u¿enie (redukcja d³ugu) . . . . 119, 127, . . . . . . . . . . . . . . . . . 164, 422, 423 Rosyjski kryzys (lub syndrom) . . . 116-118, 135-136, 165-166, 257, 436 RPA (Republika Po³udniowej Afryki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35, 306 RPP (Rada Polityki Pieniê¿nej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171, 274, 275 Rumunia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380, 394 Rynek(i) kapita³owy(e) . . . . . . . . . . . 142, 173, 228, 241, 242, 296, 354

S Sachs, Jeffrey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 Sadowski, Zdzis³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155, 309 SARRC (Regionalne Stowarzyszenie Wspó³pracy Pañstw Po³udniowej Azji) . . . . . . . . 200, 201 Schroder, Gerhard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156, 166 Sen, Amartya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17, 65, 83, 96 SGH (Szko³a G³ówna Handlowa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94, 234, 408 SGPiS (Szko³a G³ówna Planowania i Statystyki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Skandynawskie kraje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Skreb, Marko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Skrzeszewska-Paczek, El¿bieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 SLD (Sojusz Lewicy Demokratycznej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19, 23, 413 S³owacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137, 394 462

I n d e k s

S³owenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137, 375, 379, 394, 402, 403, 443, 447 „Solidarnoœæ” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154, 406-407 Solomons, Wendell W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Soros, George . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Spekulacyjny atak drugiej generacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Spo³eczna gospodarka rynkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153, 237 Sri Lanka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83, 85 Stalls, Chris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Stern, Nicholas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58, 179 Stiglitz, Joseph E. . . . . . . . . . 36, 37, 41, 58, 76, 96, 115, 179, 224, 251 „Strategia dla Polski” . . . . . . . . . . . . . . . . . 19, 20, 98, 129, 406-407, 411 „Strategia dla Ukrainy” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51, 123-125 Summers, Lawrence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 System podatkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Szmielow, Nikolaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Szochin, Aleksander . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53, 95

Œ Œwiatowe Œwiatowe Œwiatowy Œwiatowy

rynki finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104, 145, 187 stosunki gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 ³ad ekonomiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167-169 system ( lub ³ad) finansowy . . . . 104, 156-157, 181, 325-326

T Tad¿ikistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137, 375, 381 Tajlandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Tanzi, Vito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60, 65, 75, 87, 96 Ten Big Emerging Markets, koncepcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46, 94 „Terapia szokowa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114, 116, 204, 259, 405, 444 The Jamestown Foundation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52, 202 The World Bank — zobacz Bank Œwiatowy TIGER (Centrum Badawcze Transformacji, Integracji i Globalizacji) . . . . . . . . . . . . . . . 94-97, 408 Tihipko, Serhij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50, 123 Tilbury, Jasper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Tobin, James . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58, 118 Tobin, podatek (Tobin tax) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48, 80, 219 463

I n d e k s

Transformacja . . . . . . . . 28, 62, 114, 152, 175, 179, 184, 208-210, 225, . . . . . . . . . 267-269, 270-272, 276, 286, 336, 391, 444, 445 Transformacyjna depresja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270, 286, 370 Transparency International . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212, 349 „Trzeci Œwiat” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61, 62, 229 Trzeciakowski, Witold . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18, 155, 240 Turkmenistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

U UCLA (University of California Los Angeles) . . . . . . . . . 56, 57, 59, 340 Uganda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Ukraina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70, 72, 122-125, 137, 176-177, 423 UNCTAD (Konferencja ds. Handlu I Rozwoju ONZ) . . . . . . . . 315, 318 UNECE (Europejska Komisja Gospodarcza ONZ) . . . . . . . . . . . . . . . . 57 UE (Unia Europejska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21, 138-140, 166, 206-207, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329, 394, 446 USA ( lub Stany Zjednoczone) . . . . . . . . . . . 61, 105, 138, 143-144 150, . . . . . . . 156, 170, 182, 232, 291, 296, . . . . . . . . . . 307, 317, 325, 339-340, 361 Uniwersytet Jagielloñski (Jagiellonka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 UW (Unia Wolnoœci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23, 129, 366-369, 411, 413 Uzan, Marc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Uzbekistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58, 137

W Wa³êsa, Lech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19, 240 Wall Street . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143, 421 Waszyngtoñski konsensus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41,114, 248 Watykan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64, 150, 383 Wedel, Janine R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44, 48, 151 Wêgry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109, 137, 355, 394, 401, 403 Wejnert, Barbara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Wellisz, Stanis³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Wernikow, Andriej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 WIDER (Œwiatowy Instytut Rozwoju Gospodarczego) . . . 16, 27-28, 49, . . . . . . . . . . . . . 50, 56, 85, 86, 429 „Wiedzieæ Jak” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22, 71-73, 176 Wiejacz, Józef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16, 207 Wielka Brytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140, 290, 292, 307, 317 464

I n d e k s

Wilson, Dominik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 „Wirtualna” gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 W³ochy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 WNP (Wspólnota Pañstw Niepodleg³ych) . . . . . . . 40, 71, 270, 271, 287 Wolfensohn, James . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25, 41, 42, 103, 317 WSPiZ (Wy¿sza Szko³a Przedsiêbiorczoœci i Zarz¹dzania im. Leona KoŸmiñskiego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93-94, 325, 408 WTO (Œwiatowa Organizacja Handlu) . . . . . . . . . . . . . . 61, 84, 106, 119, . . . . . . . . . . . . . . . . . 188, 315, 361 „wy³aniaj¹ce siê rynki” . . . . . . . . .43, 145, 148, 173, 182, 313, 346, 395 — zobacz „emerging market” Wyspy Solomona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Wyszehradzka grupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 wzrost gospodarczy, d³ugofalowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

Y Yale

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44, 45, 46, 47, 48, 74, 118, 224, 341

Z Zad³u¿enie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169, 183, 229-232, 307, 344 Zakrzewski, Bogus³aw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Za³ucki, Andrzej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Zamorski, Krzysztof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284, 286 Zayed bin Sultan Al Nahyan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Zimmermann, Robert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Zjednoczone Emiraty Arabskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Zrównowa¿ony rozwój . . . . . . . . 107, 122, 168, 184, 199, 200, 202, 255 Zrównowa¿ony wzrost . . . . . . . . . . . . . . . . 28, 66, 113, 115, 276-277, 374

465

Inne ksi¹¿ki Autora q

q

Cele rozwoju a makroproporcje gospodarcze, wyd. I, Szko³a G³ówna Planowania i Statystyki, Warszawa 1984; wyd. II, Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987, s. 212. Polska w œwiecie inflacji, Ksi¹¿ka i Wiedza, Warszawa 1987, s. 312.

q

Reform, Stabilization Policies and Economic Adjustment in Poland, WIDER, Helsinki 1989, s. IV+132.

q

Kr yzys, dostosowanie, rozwój, Pañstwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1989, s. 148.

q

q

Inflacja, reforma, stabilizacja, Alma-Press, Warszawa 1990, s. 136. Hiperinflacja i stabilizacja w gospodarce posocjalistycznej (wspó³autorzy: Danuta Gotz-Kozierkiewicz i El¿bieta Skrzeszewska-Paczek), wyd. I, Pañstwowe Wydawnictwo Ekonomiczne 1991; wyd. II, Instytut Finansów, Warszawa 1991, s. 184. Praca ukaza³a siê tak¿e w angielskim t³umaczeniu: Hyperinflation and Stabilization in Postsocialist Economies, Kluwer Academic Publishers, Boston – Dordrecht – London 1992, s. XVIII+186.

q

q

q

q

Polityka finansowa – stabilizacja – transformacja (wspó³autor i redakcja naukowa), Instytut Finansów, Warszawa 1991, s. 448. Polityka finansowa – transformacja – wzrost (wspó³autor i redakcja naukowa), Instytut Finansów, Warszawa 1992, s. 368. Transformacja polskiej gospodarki. Sukces czy pora¿ka?, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1992, s. 200. Kwadratura piêciok¹ta. Od za³amania gospodarczego do trwa³ego wzrostu, Poltext, Warszawa 1993, s. 144.

q

q

q

q

q

q

q

Economic Transition in Eastern Europe (wspó³autorzy: Michael Ellman i Egor T. Gaidar), Blackwell, Oxford, U.K. – Cambridge, USA, 1993, s. X+102. Strategia dla Polski, Poltext, Warszawa 1994, s. 224. Rok w polityce, Real Press, Warszawa – Kraków 1995, s. 272. Dwa lata w polityce, Real Press, Kraków – Warszawa 1996, s. 278. Polska 2000. Strategia dla przysz³oœci, Poltext, Warszawa 1996, s. 160 (tak¿e w jêzyku angielskim, niemieckim i rosyjskim). Trzy lata w polityce, Realbud, Kraków 1997, s. 216. The Polish Alternative. Old Myths, Hard Facts and New Strategies in the Successful Transformation of the Polish Economy (wspó³autor D. Mario Nuti), WIDER, Helsinki 1997, s. 58. Praca ukaza³a siê tak¿e w polskim i rosyjskim t³umaczeniu: Polska alternatywa. Stare mity, twarde fakty, nowe strategie, Poltext, Warszawa 1997, s. 140. Polskaja alternatiwa. Star yje mity, rielanyje fakty i nowaja strategija w processie uspiesznoj transformaciji polskoj ekonomiki, Rosyjska Akademia Nauk, Moskwa 1997, s. 86.

q

From Shock to Therapy. The Political Economy of Postsocialist Transformation, Oxford University Press, Oxford – New York 2000, s. XII+460. Praca ukaza³a siê tak¿e w polskim, chiñskim i rosyjskim t³umaczeniu: Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999, s. 400.

q

Cong Xiu ke Dao Liao fa: Hou she hui zhu yi de Zheng zhi jin gji, Shanghai Far East Press, Shanghai – Beijing 2000, s. 584.

q

q

Ot szoka k terapii. Ekonomija i politika transformacji, Expert, Moskwa 2000, s. 392. Post-Communist Transition. The Thorny Road, University of Rochester Press, Rochester, NY, USA, and Woodbridge, Suffolk, UK, s. VIII+200.

ser wis fotograficzny

fot. © M. Barañski

Przechadzki po cichych Helsinkach pomaga³y nabraæ dystansu do tego, co dzia³o siê w rz¹dowych gabinetach i skupiæ siê na nowych wyzwaniach.

fot. © G.W. Ko³odko

Helsinki, wiosna 1997

fot. © PEKKA ELOMAA

fot. © G.W. Ko³odko

W WIDER-ze by³a okazja spotkaæ siê z sekretarzem generalnym ONZ Kofi Annanem. Helsinki, jesieñ 1997

fot. © G.W. Ko³odko

Je¿eli pragnie siê za¿yæ prawdziwego spokoju, nale¿y udaæ siê na pó³noc, do Laponii. Na rzece Tornio, na której mo¿na latem p³ywaæ pontonami, s³ychaæ tylko szum spienionej wody... Laponia, lato 1997

.... za to zim¹, w czasie nocy polarnej, ciszê mog¹ zak³ócaæ tylko poszczekiwania psów husky. Na zdjêciu: Krótki odpoczynek w trakcie wyprawy psimi zaprzêgami po rzece Tornio i okolicznych jeziorach. Laponia, zima 1997/98

fot. © D. Kwiatkowski

Znajomoœæ Helsinek okaza³a siê przydatna w trakcie oficjalnej wizyty w Finlandii prezydenta Aleksandra Kwaœniewskiego wraz z ma³¿onk¹, zw³aszcza w trakcie zwiedzania historycznych miejsc. Helsinki, wiosna 1998

fot. © G.W. Ko³odko

Wnêtrze budynku Banku Œwiatowego robi imponuj¹ce wra¿enie. Waszyngton, wiosna 1998

El¿bieta Dzikowska równie¿ mia³a okazjê podziwiaæ atrium Banku Œwiatowego, a tak¿e centrum Waszyngtonu. Byæ jej przewodnikiem to wyj¹tkowa okazja. Waszyngton, lato 1998

fot. © G.W. Ko³odko

Pobyt w USA by³ znakomit¹ okazj¹, aby poznaæ ten olbrzymi kraj równie¿ turystycznie. Na zdjêciu: z córk¹ Gabrysi¹ w Nowym Jorku. Nowy Jork, lato 1998

Nad wodospady Niagara uda³a siê ca³a rodzina, nawet pies Salem. Na zdjêciu: córka Julia i Salem. Niagara, lato 1998

fot. © G.W. Ko³odko

Pobyt w USA by³ przerywany nieustannie podró¿ami do innych krajów. Jedn¹ z bardziej znacz¹cych by³a podró¿ do Rosji, gdzie dosz³o do spotkania z Michai³em Gorbaczowem. Moskwa, jesieñ 1998

Yale przypomina do z³udzenia angielskie, stare uczelnie. New Haven, jesieñ 1998

fot. © G.W. Ko³odko

W seminarium poœwiêconym kryzysowi w Rosji, zorganizowanym przez Yale School of Management, komentarz do referatu wprowadzaj¹cego wyg³osi³ James Tobin – laureat Nagrody Nobla z 1981 roku w dziedzinie ekonomii. New Haven, jesieñ 1998

Najpiêkniejszym budynkiem University of Rochester jest biblioteka Rhees Library Rochester, wiosna 1999

fot. © G.W. Ko³odko

Œwiat mo¿na zwiedziæ równie¿ biegaj¹c. Golden Gate, d³ugoœæ 1,3 km, przebiega siê w jedn¹ i drug¹ stronê w pó³ godziny. San Francisco, zima 1999

fot. © G.W. Ko³odko

Jazda na s³oniu to jedna z atrakcji turystycznych Indii. Zw³aszcza jak siê ma okazjê odbyæ tak¹ podró¿ w towarzystwie redaktor Alicji Albrecht. Jaipur, wiosna 1999

fot. © G.W. Ko³odko

Slumsy w Bombaju. Na pierwszy rzut oka wydaj¹ siê byæ kolorowe i pe³ne uœmiechniêtych ludzi, ale panuj¹ca tu bieda – ta brzydka twarz globalizacji – jest przygnêbiaj¹ca. Bombaj, wiosna 1999

fot. © G.W. Ko³odko

Assam s³ynie z herbaty. Przy jej zbiorze tradycyjnie pracuj¹ kobiety, które wygl¹daj¹ niezwykle malowniczo w swoich kolorowych strojach na tle soczystej zieleni. Assam, wiosna 1999

W obawie przed atakami terrorystów, VIP-y odwiedzaj¹cy plantacjê s¹ nieustannie strze¿eni przez wojsko i uzbrojon¹ stra¿. Assam, wiosna 1999

fot. © G.W. Ko³odko

Prezydent Malediwów Maumoon Abdul Gayoom chêtnie rozmawia³ o problemach globalizacji i postrzeganiu œwiata przez organizacje Bretton Woods. Male, wiosna 1999

Na Malediwach mo¿na sobie wyobraziæ ¿ycie bez samochodów, ale nie bez ³odzi... Wyspa Gan, wiosna 1999

fot. © G.W. Ko³odko

Po pobycie w Azji Po³udniowej, Zjednoczone Emiraty Arabskie wydaj¹ siê byæ ostoj¹ dobrobytu i zadowolenia. Abu Dhabi, wiosna 1999

Indonezja mocno ucierpia³a na azjatyckim kryzysie finansowym, ale w cieniu s³ynnej piramidy Borobudur trudno nie poddaæ siê refleksji, ¿e wzloty i upadki to sta³e doœwiadczenie naszej cywilizacji. Yogyakarta, lato 1999

fot. © G.W. Ko³odko

Bali s³ynie z kwiatów i œwi¹tyñ. Bali, lato 1999

fot. © G.W. Ko³odko

Opera w Sydney jest bez w¹tpienia najpiêkniejszym budynkiem œwiata. Sydney, lato 1999

Do serca Australii czyli œwiêtej ska³y Aborygenów Uluru jedzie siê z Sydney kilka dni. Ale warto tam dojechaæ, a potem obiec dooko³a, wejœæ na szczyt, a nade wszystko obejrzeæ zachód s³oñca. Uluru, lato 1999

fot. © G.W. Ko³odko

Auckland jest znane mi³oœnikom ¿eglarstwa ze s³ynnych regat America’s Cup. John Roy-Woyciechowski, polski konsul honorowy, jest równie¿ zapalonym ¿eglarzem i w³aœcicielem wspania³ego jachtu. Auckland, lato 1999

Na Fid¿i znajduje siê jeden z bardziej interesuj¹cych uniwersytetów. Chêtnie przyje¿d¿aj¹ uczyæ na nim profesorowie z ró¿nych stron œwiata, aby korzystaæ w czasie pobytu z uroków tych rajskich wysepek. Fid¿i, lato 1999

fot. © G.W. Ko³odko

UCLA jest niezwykle kolorowym uniwersytetem szczególnie w Dzieñ Podkoszulki. Wówczas ca³y campus pokrywa siê sznurami z T-shirtami. Los Angeles, wiosna 2000

Równie¿ w czasie pobytu w USA, rodzinna zasada, ¿e córki i ¿ona kolejno sk³adaj¹ wizytê zosta³a zachowana. Na zdjêciu: w parku narodowym Joshua Tree z Juli¹. Kalifornia, wiosna 2000

fot. © G.W. Ko³odko

Aby uzyskaæ licencjê p³etwonurka g³êbinowego, nale¿y przejœæ kurs, zdaæ egzamin... a potem ju¿ mo¿na podziwiaæ podmorski œwiat. Gabrysiê najbardziej fascynowa³y ukwia³y.

Hawaje, lato 2000

fot. © G.W. Ko³odko

Prezydent Chorwacji Stiepan Mesicz najbardziej zainteresowany by³ radami na temat mo¿liwoœci przyspieszenia wzrostu gospodarczego w Chorwacji Zagrzeb, lato 2000

Profesor Robert A. Mundell otrzyma³ Nagrodê Nobla w 1999 roku. O swoim modelu opowiedzia³ podczas specjalnego wyk³adu w Wy¿szej Szkole Przedsiêbiorczoœci i Zarz¹dzania im. Leona KoŸmiñskiego. Na zdjêciu: (od lewej) profesor Andrzej K. KoŸmiñski, rektor uczelni, profesor Mundell oraz autor. Warszawa, wiosna 2000

fot. © G.W. Ko³odko

University of Rochester prowadzi równie¿ specjalny program dla oficerów marynarki wojennej. Wyk³ad dla takiego gremium to niezwyk³e jak dla profesora ekonomii wydarzenie. Na zdjêciu: w towarzystwie kapitana US Navy Gavina D. Lowdera, profesora „navy science”. Rochester, jesieñ 2000

Serwis fotograficzny [G.W. Ko³odko]– © Wszystkie prawa zastrze¿one. ¯adne zdjêcie (ani jego czêœæ) nie mo¿e byæ powielana ani rozpowszechniana za pomoc¹ urz¹dzeñ elektronicznych, mechanicznych, kopiuj¹cych, nagrywaj¹cych i innych, bez uprzedniego wyra¿enia zgody przez wydawcê i autora.

Kim jest Autor? Niby wszyscy go znaj¹, ale tak naprawdê i do koñca – to chyba nikt... A to cz³owiek o wielu obliczach... Jeden z najwybitniejszych polskich ekonomistów i g³ównych architektów reform gospodarczych. Skuteczny polityk, który jako wicepremier i minister finansów w latach 1994-97 doprowadzi³ Polskê do OECD, a nasz¹ gospodarkê do rozkwitu. Profesor zwyczajny ekonomii, wyk³adowca SGH i WSPiZ oraz czo³owych amerykañskich uniwersytetów: Yale, UCLA i Rochester. Organizator i dyrektor instytutów naukowych oraz ekspert organizacji miêdzynarodowych – ONZ-tu, Banku Œwiatowego i Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego. Autor i komentator, eseista i publicysta. Profesjonalista i cz³owiek sukcesu – polski ekonomista wiele publikuj¹cy i czêsto cytowany za granic¹, a w kraju polityk ciesz¹cy siê du¿ym spo³ecznym poparciem. Ale ma tak¿e drugie oblicze, które nie wszyscy znaj¹, a które silnie przebija z kart tej ksi¹¿ki. Podró¿nik i obywatel œwiata, który odwiedzi³ kilkadziesi¹t krajów. Meloman i sportowiec. Wielbiciel natury i zwierz¹t. Intelektualista i turysta. Pasjonat wspó³czesnych przemian nie tylko ekonomicznych i finansowych, któr¹ to problematykê przybli¿a Czytelnikom, ale tak¿e g³êbokich wspó³czesnych przeobra¿eñ spo³ecznych i kulturowych. I chocia¿, bywaj¹c w tak wielu miejscach œwiata, jako fachowiec zajmuje siê g³ównie sprawami globalnej gospodarki, to wszêdzie, gdzie zawita, myœli o Polsce, potrafi j¹ stamt¹d widzieæ i zabiegaæ o jej interesy.

Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa – „Dom Organizatora” w Toruniu wydaj¹c tê ksi¹¿kê chcia³oby przybli¿yæ Czytelnikowi problematykê globalizacji widzian¹ z perspektywy Autora, którego wiedza i doœwiadczenie, a tak¿e przystêpnoœæ i lekkoœæ pióra sprawiaj¹, i¿ jest ona niezwykle interesuj¹c¹ lektur¹.

ISBN 83-7285-027-5