METODOLOGIA OGÓLNA

JERZY APANOWICZ

METODOLOGIA OGÓLNA

GDYNIA 2002

A P A N O W I C Z J. Metodologia o g ó l n a . G d y n i a 2002, s. 154, rys. 16, tab. 2, literatura 35 poz., zał.8. Opracowanie zawiera e l e m e n t a r n ą w i e d z ę z zakresu metodologii. W treści pracy ujęto istotę poznania naukowego, procesy badawcze, etapy b a d a ń i p r o c e d u r ę badawczą. Zamieszczono t a k ż e rodzaje i formy prac naukowych oraz w s k a z ó w k i d o t y c z ą c e wykonania koncepcji pracy naukowej (kwalifikacyjnej). Przedstawiono metody, techniki i narzędzia badawcze, w tym c z y n n o ś c i prowadzenia optymalnych b a d a ń . Jest to pomoc dydaktyczna o charakterze przewodnika metodycznego przeznaczonego dla studentów i innych o s ó b podejmujących pracę n a u k o w ą (kwalifikacyjną). J.A.

Recenzent: prof. zw. dr hab. Elżbieta Kilińska Opracowanie komputerowe: kpt. mar. mgr inż. J a r o s ł a w Jerzy A p a n o w i c z

ISBN

83-910869-9-3

Druk: Wydawnictwo Diecezji IVlplińskiej „BERNARDINUM" u l . B p a D o m i n i k a 11, 83 - 130 Pelplin

SPIS T R E Ś C I Spis treści

3

Wstęp

7

1.

Istota i p o j ę c i e metodologii

9

1.1. 1.2. 1.3.

Metodologia o g ó l n a Metodologia s z c z e g ó ł o w a Metodologia opisowa i normatywna

10 11 11

2. 2.1. 2.2.

Istota i p o j ę c i e wiedzy (nauki) Elementy systemu wiedzy Podział nauki

13 13 15

3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.4.1. 3.4.2. 3.4.3. 3.4.4. 3.4.5. 3.5. 3.5.1. 3.5.2. 3.5.3. 3.5.4. 3.6. 3.6.1. 3.6.2. 3.6.3. 3.6.4. 3.6.5. 3.6.6. 3.6.7.

P o j ę c i e , istota i zasady b a d a ń naukowych Cele i funkcje badań naukowych Zadania badań naukowych Zasady procesu poznania naukowego Procesy poznania m y ś l o w e g o A n a l i z a i synteza Dedukcja i indukcja P o r ó w n y w a n i e i przeciwstawianie Uogólnianie i wnioskowanie Poznanie (badania) empiryczne Rodzaje wyjaśnień naukowych Wyjaśnienia genetyczne Wyjaśnienia funkcjonalne Wyjaśnienia teleologiczno - funkcjonalne Wyjaśnienia logiczne Typy badań naukowych Badania podstawowe Badania stosowane Badania diagnostyczne Badania weryfikacyjne Badania kompleksowe Badania przyczynkarskie Badania heurystyczne

19 19 20 21 23 24 25 26 27 28 30 31 31 32 32 33 34 35 36 36 36 37 37

3.7. 3.7.1. 3.7.2. 3.7.3. 3.7.4. 3.7.5

Procedury badawcze Procedura diagnostyczna Procedura eksperymentalna Procedura operacyjna Procedura ewaluacyjna Procedura korelacyjna

38 38 39 40 41 41

4. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.4.1. 4.4.2. 4.4.3. 4.4.4.

Istota i uwarunkowania p r o b l e m ó w badawczych Problem badawczy (naukowy) Tezy (pytania problemowe, problemy s z c z e g ó ł o w e ) Hipotezy i ich znaczenie w badaniach naukowych Zmienne i ich wskaźniki Rodzaje zmiennych Zmienne ilościowe i j a k o ś c i o w e W s k a ź n i k i i ich znaczenie Rodzaje w s k a ź n i k ó w

43 44 45 47 52 52 54 54 54

5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.3.1. 5.3.2. 5.3.3. 5.3.4. 5.3.5. 5.3.6. 5.3.7. 5.3.8. 5.3.9. 53.10. 53.11. 5.4. 5.4.1. 5.4.2. 5.4.3. 5.4.4. 5.4.5. 5.5. 5.5.1. 5.5.2.

Geneza, istota i znaczenie metod badawczych Metoda badawcza Zadania metod badawczych Rodzaje metod badawczych Metoda obserwacyjna Metoda eksperymentalna Metoda monograficzna Metoda badania d o k u m e n t ó w Metoda indywidualnych p r z y p a d k ó w Metoda sondażu diagnostycznego Metoda analizy i krytyki p i ś m i e n n i c t w a (źródeł) Metoda analizy i konstrukcji logicznej Metody statystyczne Metody symulacji komputerowej Metody heurystyczne Techniki badań naukowych Obserwacja Wywiad Ankietowanie Badanie d o k u m e n t ó w Techniki socjometryczne N a r z ę d z i a badawcze Kwestionariusz ankiety (wywiadu) Test

59 60 60 61 62 63 67 68 70 70 72 73 74 75 77 80 81 85 86 89 90 90 91 93

5.5.3.

A r k u s z obserwacji

93

6. 6.1.

95

6.4. 6.5. 6.6. 6.7. 6.8. 6.9.

Organizacja i etapy b a d a ń naukowych Czynności w procesie rozwiązywania problemów badawczych F o r m u ł o w a n i e i uzasadnianie problemu badawczego Problem badawczy, przedmiot b a d a ń i temat pracy Zbiór szczegółowych informacji niezbędnych do s f o r m u ł o w a n i a problemu badawczego Określenie tez (pytań problemowych, problemów szczegółowych) F o r m u ł o w a n i e hipotez D o b ó r metod, technik i narzędzi badawczych Opracowanie procedury badawczej Przeprowadzenie badań U p o r z ą d k o w a n i e w y n i k ó w badań, ich kontrola i analiza... Pisemne przedstawienie w y n i k ó w b a d a ń

7. 7.1. 7.2. 7.2.1. 7.2.2. 7.2.3. 7.2.4. 7.3. 7.4.

Istota i p o j ę c i e pomiaru w badaniach naukowych Rodzaje pomiaru Typy skal pomiarowych Skala nominalna Skala p o r z ą d k o w a Skala interwałowa Skala ilorazowa Rzetelność i trafność pomiaru Błędy pomiaru

117 117 118 119 120 121 122 122 123

8. 8.1. 8.1.1. 8.1.2. 8.1.3. 8.2. 8.2.1. 8.2.2. 8.2.3. 8.3. 8.3.1. 8.3.2. 8.3.3.

Prace naukowe Rodzaje prac naukowych Referaty naukowe A r t y k u ł y i komunikaty naukowe Dzieła i rozprawy naukowe Prace kwalifikacyjne Istota i znaczenie prac kwalifikacyjnych Koncepcja pracy kwalifikacyjnej Układ treści pracy kwalifikacyjnej Charakterystyka układu treści pracy kwalifikacyjnej W s t ę p do pracy T r e ś ć g ł ó w n a pracy Wnioski końcowe

125 125 128 129 130 131 131 133 135 136 137 139 140

6.2. 6.2.1. 6.2.2. 6.3.

96 99 101 102 104 106 107 108 110 111 114

8.3.4. 8.3.5.

Spis literatury Elementy informacyjno kwalifikacyjnej

1

-

pomocnicze

4

1

pracy 144

Wnioski k o ń c o w e

l ^

Spis literatury

1

Załączniki

4

4

8

150

WSTĘP Od najdawniejszych c z a s ó w ludzie dążyli do poznawania swojego otoczenia (realnej rzeczywistości). Obserwowali i rejestrowali w swoim umyśle różne zjawiska i wydarzenia uzyskując w ten sposób niezbędne informacje potrzebne im w codziennym życiu. G d y poczęli gromadzić informacje i klasyfikować je ś w i a d o m i e , w e d ł u g ściśle określonych zasad, tak gromadzone i klasyfikowane fakty nabrały cech wiedzy naukowej. Zorganizowany przebieg ś w i a d o m y c h i planowych czynności badawczych i ich wartości poznawcze stworzyły teorię i praktykę, którą zajmuje się w nauce metodologia. Metodologia w swoich z a ł o ż e n i a c h stanowi zestaw dyrektyw badawczych wynikających z przyjętych założeń teoretycznych i praktycznych, które należy w y k o n a ć opracowując pracę naukową. Spośród wielu prac naukowych p o k a ź n ą liczbę stanowią prace kwalifikacyjne. Dotyczą one p r z e w a ż n i e analiz. Zgromadzone i pogrupowane w ich treści informacje (fakty naukowe, dane) r o z k ł a d a n e są na czynniki składowe lub też grupowane i dokładnie opisywane przybierają charakter zmiennych i ich w s k a ź n i k ó w (danych statystycznych). Uzyskane w taki sposób zmienne w aspekcie z w i ą z k ó w i zależności są podstawą do wysuwania (stawiania) wyważonych wniosków i propozycji, a z uogólnianych wyjaśnień i sądów tworzy się teorię i prawa naukowe danej dziedziny lub dyscypliny naukowej. Obiektywny obraz ujmowania i przedstawiania badanej rzeczywistości jest j e d n ą z podstawowych cech każdej pracy naukowej. P o n i e w a ż prace kwalifikacyjne są pracami naukowymi, z tego też w z g l ę d u ich treść stanowi przeważnie w ę ż s z e lub szersze sprawozdanie naukowe. Musi ono odpowiadać wszystkim wymaganiom metodologicznym i merytorycznym, a jako sprawozdanie naukowe powinno być sformalizowane. Dlatego też opracowując pracę n a u k o w ą (kwalifikacyjną) należy przestrzegać procedurę b a d a w c z ą i ściśle określonych zasad pisarstwa naukowego. P o s t ę p o w a n i e badawcze jest n a s t ę p s t w e m logicznego myślenia ujętego w etapy badawcze, a n o r m ą pisarską bezosobowy styl wyrażania myśli. A n a l i z a faktów (danych statystycznych) zawsze poprzedza założenia, wyjaśnienia teoretyczne oraz stosowane w badaniach pojęcia, metody, techniki i n a r z ę d z i a badawcze. Zebrane i pogrupowane fakty naukowe (dane) stanowią natomiast faktyczny (statystyczny) ilościowy lub j a k o ś c i o w y materiał ź r ó d ł o w y podlegający wyjaśnieniu (analizie) i przedstawieniu jego

w formie opisu. W procesie badawczym musi być zachowana kolejność, rzetelność i jasny układ tez zapewniający w ł a ś c i w ą strukturę treści pracy. Niniejsze opracowanie przeznaczone jest dla s t u d e n t ó w szkół w y ż s z y c h i tych wszystkich, którzy mają zamiar o p r a c o w a ć pracę n a u k o w ą (kwalifikacyjną). Ma ono stanowić pomoc m e t o d y c z n ą w podjęciu problemu badawczego, umiejscowieniu go w systemie nauki, a przede wszystkim wyjaśnieniu procedury badawczej oraz s p o s o b ó w wykonania sprawozdania naukowego, na wymaganym poziomie naukowym w danej dziedzinie lub dyscyplinie naukowej.

1. Istota i p o j ę c i e metodologii Metodologia (gr. methodos = badanie + logos = s ł o w o , nauka) jest nauką o c z y n n o ś c i a c h poznawczych b a d a ń naukowych oraz wytworach poznawczych tych c z y n n o ś c i . S z c z e g ó l n y m zainteresowaniem metodologii są metody badawcze i ich wytwory w postaci faktów, c z y l i uzyskanych informacji, czy też danych przedstawionych jako j a k o ś c i o w e lub ilościowe zmienne i ich w s k a ź n i k i .

R y s . 1.1. Metodologia nauki M e t o d o l o g i ę m o ż n a i należy p o j m o w a ć w dwu znaczeniach. W znaczeniu pragmatycznym i w ó w c z a s należy ją p r z y j m o w a ć jako n a u k ę o metodach działalności naukowej i stosowanych procedurach badawczych. W znaczeniu apragmatycznym, jako n a u k ę o elementach i strukturze s y s t e m ó w nauk, to jest o wytworach nauki w postaci, tez, pojęć, twierdzeń,

teorii i praw naukowych. W poznaniu naukowym m o ż e m y posługiwać się elementami i zasadami metodologii ogólnej jak t e ż zaleceniami metodologii szczegółowej. 1.1. Metodologia ogólna Metodologia ogólna bada czynności i rezultaty poznawcze funkcjonujące (występujące) w nauce. Jej zasady i elementy obowiązują we wszystkich dziedzinach oraz dyscyplinach naukowych. Metodologia ogólna zajmuje się sposobami uzasadniania t w i e r d z e ń i metodami konstrukcji s y s t e m ó w naukowych. Wypracowuje ona o g ó l n e pojęcia metodologiczne do których m o ż n a zaliczyć na przykład wnioskowanie i uogólnianie, dedukcję i indukcję, definicje i klasyfikację, ... . Ujmuje w szerokim zakresie wiedzę ( n a u k ę ) m ó w i ą c o jej strukturze logicznej, o całości wiedzy i rodzajach wyjaśnień naukowych, a t a k ż e o metodach stosowanych w badaniach naukowych, o procedurze badawczej od p o g l ą d ó w , tez, hipotez i stwierdzeń, aż do teorii i praw naukowych. Zajmuje się r ó w n i e ż metodami weryfikowania w y n i k ó w ( w n i o s k ó w ) i w ogóle ustaleń badawczych.

Rys. 1.2. Metodologia ogólna Funkcjonuje pogląd, że metodologia o g ó l n a jest filozofią i zarazem logiką s t o s o w a n ą obejmującą logiczny i filozoficzny aspekt nauki w ogóle.

1.2. Metodologia s z c z e g ó ł o w a Metodologia s z c z e g ó ł o w a uwzględniając klasyfikację nauki zajmuje się metodami p o s t ę p o w a n i a badawczego i ich rezultatami w obrębie dziedzin lub dyscyplin naukowych. Odnosi się do przedmiotu i metod naukowo badawczych charakterystycznych dla konkretnej dyscypliny, a nawet specjalności naukowej.

Rys. 1.3. Metodologia s z c z e g ó ł o w a Bada z a r ó w n o m e t o d o l o g i c z n ą o d r ę b n o ś ć określonej dyscypliny naukowej lub jej działu, jak i przeprowadza analizę odpowiednich dla tej dyscypliny czynności badawczych. Ustala także zasady i normy, którym te metody muszą o d p o w i a d a ć . Dąży do kodyfikacji norm realizujących zamierzone cele badawcze. Wypracowuje pojęcia s z c z e g ó ł o w e , do których m o ż n a na przykład zaliczyć: pojęcie obserwacji, eksperymentu, pomiaru, weryfikacji hipotez, ustalenia zmiennych i ich w s k a ź n i k ó w oraz innych e l e m e n t ó w procedury badawczej w danej dyscyplinie naukowej. 1.3. Metodologia opisowa i normatywna Badania nad czynnościami poznawczymi jak i ich wytworami zarówno w metodologii ogólnej jak i szczegółowej pozwalają wyodrębnić metodologię o p i s o w ą i m e t o d o l o g i ę normatywną. Metodologia opisowa zmierza do opisu czynności poznawczych i ich w y t w o r ó w , podczas gdy metodologia normatywna opracowuje i zaleca normy poprawnego postępowania naukowego i określa stopień rozwoju danej nauki.

2. Istota i pojecie wiedzy (nauki) Działalność ludzi mająca na celu poznanie rzeczywistości, wyrastająca z potrzeb jej opanowania i przekształcania, obejmująca proces badania i jego w y n i k i oraz nauczanie o tych wynikach, stanowi istotę i pojęcie nauki [ M E P P W N s. 698 ]. Rozwijając, poszerzając i uściślając powyższe stwierdzenie należy przyjąć, że nauka to ogół zgromadzonej, uporządkowanej i należycie uzasadnionej przez pokolenia wiedzy [ M S J P P W N s. 433 ]. Jest ona rozwijana i doskonalona poprzez ciągłe badania, których w y n i k i ujmuje się w zorganizowany system pojęć, a zachodzące procesy sprzyjają wypracowaniu sądów o rzeczywistości, sądów dowiedzionych i sprawdzonych, sądów prawdziwych [ 12 ]. 2.1. Elementy systemu wiedzy (nauki) Nauka jako systemem wiedzy gwarantuje obiektywne poznanie rzeczywistości (rys. 2.1.). Będąc pojęciem wieloznacznym m o ż e być rozpatrywana w aspekcie t r e ś c i o w y m , c z y n n o ś c i o w y m i instytucjonalnym (rys. 2.2.). W aspekcie treściowym nauka jest systemem należycie uzasadnionych pojęć, twierdzeń i hipotez zawierających możliwie obiektywną i a d e k w a t n ą na danym etapie rozwoju poznania naukowego i praktyki s p o ł e c z n o - gospodarczej w i e d z ę . Jest to wiedza o przedmiotach (obiektach), zjawiskach, procesach, strukturach, zależnościach i prawidłowościach w określonej dziedzinie lub dyscyplinie naukowej. Jest wytworem odkrywczej działalności badawczej, stanowiącą najwyżej rozwiniętą postać świadomości społecznej. M ó w i ą c prościej nauka w aspekcie treściowym to zasób obiektywnej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie lub człowieku, o związkach miedzy nimi, genezie i rządzących nimi p r a w i d ł o w o ś c i a c h . W aspekcie t r e ś c i o w y m jest ona przedmiotem wyspecjalizowanej praktyki [2, 3, 9, 12].

R y s . 2.1. Elementy systemu wiedzy (nauki)

Nauka w aspekcie c z y n n o ś c i o w y m (funkcjonalnym) obejmuje ogół czynności składających się na poznanie naukowe. Są to czynności polegające na ustaleniu i przekazywaniu uzyskanych z badań w y n i k ó w . Jest to także w d r a ż a n i e tych w y n i k ó w do praktyki. Jak r ó w n i e ż stosując naukowe metody badawcze weryfikowanie i przedstawianie t w i e r d z e ń i praw naukowych w oparciu o prawdziwe, zasadne, pełne, ścisłe i u p o r z ą d k o w a n e fakty naukowe badanego przedmiotu lub obszaru badań. Z p o w y ż s z y c h stwierdzeń wynika, że jest to działalność badawcza prowadząca do tworzenia i rozwijania nauki w sensie t r e ś c i o w y m zgodnie z procedurą badawczą zapewniającą obiektywne poznanie rzeczywistości.

R y s . 2.2. Aspekty nauki

N a u k ę określa się także jako „ ... rzemiosło uczonych, c z y l i ogół czynności wykonywanych przez uczonych ..." [ 1 ]. Stanowi ona „ ... w y t w ó r tych c z y n n o ś c i , a w i ę c system t w i e r d z e ń , do których uznania doszli uczeni w swym dążeniu do poznania r z e c z y w i s t o ś c i " [ 1 ]. P o w y ż s z e stwierdzenia są wobec siebie komplementarne i zawierają dwa podstawowe elementy, to jest procesy i rezultaty tych p r o c e s ó w . Rozumienie w tym sensie nauki, to znaczy w aspekcie c z y n n o ś c i o w y m i t r e ś c i o w y m prowadzi do określenia reguł, zasad wedle których taki proces przebiega, a treść zostaje zbadana i wyjaśniona oraz utrwalona. W polskiej tradycji i znaczeniu potocznym nauka pojmowana jest również jako przekazywanie i przyswajanie wiedzy. Obejmuje ona, zatem system dydaktyczny i proces nauczania - uczenia się. Stanowi, więc aspekt edukacyjny (dydaktyczny) nauki. W i e d z a , bowiem poddana jest ustalonym wymaganiom t r e ś c i o w y m i metodycznym. Jest ona zorganizowana i realizowana jako przedmiot, kierunek studiów i w rezultacie jako dyscyplina naukowa w dydaktyczno naukowych jednostkach organizacyjnych w postaci szkół, uczelni w y ż s z y c h , instytutów naukowych, o ś r o d k ó w badawczych i innych p l a c ó w e k edukacji narodowej. Takie ujęcie nauki pozwala r o z p a t r y w a ć ją w aspekcie instytucjonalnym. 2.2. Podział nauki Najczęściej stosowanym podziałem nauki jest podział dychotomiczny (rys.2.3.). W podziale tym w y r ó ż n i a m y nauki teoretyczne, c z y l i podstawowe oraz stosowane c z y l i praktyczne. N a u k i teoretyczne oparte są na pojęciach abstrakcyjnych i d o t y c z ą t w i e r d z e ń analitycznych w z b o g a c a j ą c y c h ogólne

1

prawa naukowe. N a u k i stosowane zajmują się problemami praktycznymi (pragmatycznymi) i dostarczają wiedzy oraz umiejętności do konkretnego działania. Ich twierdzenia empiryczne oparte są na badaniach stosowanych i sprzyjają przede wszystkim e f e k t y w n o ś c i działania. Poznawcze rezultaty nauk teoretycznych uzasadniają i dostarczają naukom stosowanym w i e d z ę i umiejętności do praktyki przemysłowej, rolniczej, ekonomicznej, medycznej, technicznej, pedagogicznej, . . . . U w z g l ę d n i a j ą c przedmiot i metody b a d a ń , co w metodologii jest najistotniejszym, w nauce m o ż n a w y o d r ę b n i ć nauki formalne i nauki empiryczne (rys. 2.3.). N a u k i formalne o k r e ś l a się mianem nauk racjonalnych, dedukcyjnych lub matematycznych. N a l e ż ą do nich logika, filozofia, matematyka, ... . N a u k i empiryczne określa się mianem nauk indukcyjnych lub realnych. D z i e l ą się one na nauki humanistyczne i przyrodnicze (rys. 2.3.). W skład nauk humanistycznych określanych także jako s p o ł e c z n e wchodzi: historia, pedagogika, ekonomia, socjologia, a w i ę c te nauki, które zajmują się wytworem świadomej i celowej działalności człowieka. N a u k i przyrodnicze, takie jak: fizyka, chemia, biologia, badają przeważnie ż y w i o ł o w o kształtowane wytwory przyrody. Jak z tego w y n i k a nauki humanistyczne od nauk przyrodniczych różnią się przede wszystkim przedmiotem b a d a ń , a to sprawia, iż z a c h o d z ą między nimi r ó w n i e ż d o ś ć istotne różnice w metodach b a d a ń , technikach wyjaśniania poszczególnych faktów naukowych ( p r o c e s ó w ) , narzędziach badawczych oraz rodzajach uzasadniania t w i e r d z e ń . W celach organizacyjno - p o r z ą d k o w y c h naukę dzieli się na: -

dziedziny, dyscypliny, specjalności, specjalizacje.

Ten podział (rys. 2.3.) ma uzasadnienie prawne przy określaniu form i zasad działalności naukowo - badawczej i w systemie oraz procesie kształcenia. M o ż n a przyjąć twierdzenie, iż „ ... gromadzona przez pokolenia wiedza o świecie narosła tak dalece, że nie ma dziś jednej nauki" [ 3, 5 ], lecz jest wiele nauk z różnych o b s z a r ó w wiedzy i specjalności działania c z ł o w i e k a . K a ż d a z tych nauk ma w ł a s n y przedmiot b a d a ń i adekwatne do niego metody i procedury badawcze.

Rys.2.3. P o d z i a ł nauki

3. P o j ę c i e , istota i zasady b a d a ń naukowych Badania naukowe to poznawanie świata we wszystkich jego przejawach. Przebiega jako wieloetapowy, ś w i a d o m y i celowy proces zróżnicowanych działań poznawczych. Działania te są regulowane konkretnymi zasadami i procedurą badawczą, aby otrzymane w y n i k i były pełne, ścisłe, rzetelne i adekwatne w stosunku do zgłębianej rzeczywistości. Postępowanie badawcze musi być zgodne z metodami naukowymi, zapewniającymi racjonalny dobór, układ i m e t o d o l o g i c z n ą oraz merytoryczną poprawność czynności i z a b i e g ó w w gromadzeniu oraz rozpatrywaniu uzyskiwanych informacji (danych). Język i styl pisarski powinien być taki by pozwalał na ścisłe i jednoznaczne f o r m u ł o w a n i e s ł o w n e i zdaniowe w y n i k ó w poznania. Układ zdań w treści powinien z a p e w n i a ć ich powszechne rozumienie, p o z y t y w n ą lub n e g a t y w n ą s p r a w d z a l n o ś ć oraz możliwość porównania z istniejącymi teoriami na dany problem (temat). M u s i być również zachowana w e w n ę t r z n a spójność treści. W ż a d n y m przypadku nie może wystąpić sprzeczność zbioru twierdzeń dotyczących przedmiotu badań w danej dziedzinie lub dyscyplinie nauki. Powinien to być logicznie powiązany system tez, hipotez, metod badawczych i twierdzeń naukowych. Obowiązuje ciągły krytycyzm wobec wszelkich przyjmowanych założeń i hipotez oraz prowadzenie ustawicznej weryfikacji, kontrolowania i rozbudowy istniejącego systemu twierdzeń naukowych. Rezultaty badań naukowych m u s z ą w y k a z y w a ć t w ó r c z y charakter oraz możliwości ich praktycznego zastosowania i wykorzystania. 3.1. Cele i funkcje badań naukowych Badania naukowe m o g ą być prowadzone w szerokim i wąskim ujęciu. W szerokim ujęciu to proces t w ó r c z y c h czynności przebiegający od ustalenia i p o w z i ę c i a problemu badawczego, aż do jego pisemnego opracowania. Badania w wąskim ujęciu sprowadzają się do konkretnych czynności badawczych i mają na celu poznanie nie znanych lub m a ł o znanych właściwości (cech, p a r a m e t r ó w ) o b i e k t ó w , p r z e d m i o t ó w , zdarzeń, procesów, f a k t ó w , . . . . Są to zwykle elementy (fragmenty) szerszej (większej) rzeczywistości, dotyczące wycinka poznawanej (badanej) działalności społecznej, ekonomicznej, pedagogicznej, technicznej, kulturowej, ekologicznej,....

Procesy badań naukowych z a r ó w n o w szerokim jak i wąskim ujęciu świadczą, iż każda dziedzina i dyscyplina wiedzy oraz działalność ludzka jest z ł o ż o n a i wielostronnie uwarunkowana. Dlatego t e ż jedynie ś w i a d o m i e i celowo zastosowana procedura badawcza jest w stanie z a p e w n i ć podstawowe funkcje badań naukowych, w tym: -

-

-

teoretyczną polegającą na konfrontowaniu aktualnie funkcjonujących teorii, w potrzebie ich korygowanie i dążenie do konstruowania na ich podstawie nowych (uzasadnionych naukowo) teorii i praw naukowych, m e t o d o l o g i c z n ą polegającą na rozwijaniu instrumentarium badawczego przy tworzeniu nowych hipotez, ich e m p i r y c z n ą weryfikację, doszukiwanie się istotnych zmiennych i ich w s k a ź n i k ó w , a t a k ż e na analizie tych zmiennych oraz ustalaniu związku i zależności w badanych zjawiskach, procesach i strukturach, p r a k t y c z n ą polegającą na budowie modeli weryfikowanych empirycznie i w konsekwencji w d r a ż a n y c h do praktyki.

Na podstawie p o w y ż s z y c h stwierdzeń m o ż n a przyjąć, iż celową i ś w i a d o m ą działalność b a d a w c z ą m o ż n a s p r o w a d z i ć do trzech etapów: -

wyjściowej formy b a d a ń , j a k ą jest rozpoznanie przedmiotu badań, opracowanie efektów rozpoznania, konfrontacji w y n i k ó w badań z praktyką.

3.2. Zadania badań naukowych W y n i k i e m badań naukowych powinien być zawsze nowy i wymierny rezultat ( w y t w ó r ) pracy twórczej. N o w a praca t w ó r c z a może dotyczyć wyjaśnienia problemu s p o ł e c z n o - gospodarczego, wychowawczego, ... lub stwierdzenia i ustalenia nieznanych wartości i z w i ą z k ó w między, przedmiotami, organizacjami, strukturami, procesami i innymi parametrami badanych zjawisk. Jeżeli w w y n i k u z a b i e g ó w badawczych, uznanymi metodami lub technikami, uzyskuje się w y t w ó r o w ł a ś c i w o ś c i a c h j u ż znanych i stosowanych nie jest to praca t w ó r c z a . Jest to praca w y t w ó r c z a . N i e w ą t p l i w i e posiada ona swoją wartość n a u k o w ą i przydatność społeczną lecz jej obiektywny wynik nie mieści się w pojęciu nowej pracy twórczej.

Twórcze badania naukowe powinny się c e c h o w a ć nowością myśli, ich unikalnością, oryginalnością i niepowtarzalnością [2, 24, 26, 32]. W nauce i badaniach naukowych w y r ó ż n i a się k i l k a rodzajów pracy twórczej. M o ż e to być praca naukowa, wynalazczo - techniczna, artystyczna, wychowawcza, organizacyjna, ... . By jednak m o ż n a było ją zaliczyć do pracy naukowo twórczej powinna ona m i e ć charakter odkrywczy, to znaczy: -

rozwiązywać lub umożliwiać poznanie faktów, p r o c e s ó w , struktur, . . . , dotychczas nieznanych,

-

opisywać, poszukiwać i teorie służące do algorytmów, modeli,

zjawisk,

i wyjaśniać nowe zjawiska, metody opracowania pojęć, zasad, wzorów, funkcjonujących w danej rzeczywistości.

Z p o w y ż s z e g o wynika, że zadaniem badań naukowych jest ujawnianie nowych prawd, tworzenie nowych teorii naukowych. Ujmując inaczej, to teoretyczne i empiryczne wyjaśnianie lub odzwierciedlanie realnej rzeczywistości [4, 17, 25, 26]. 3.3. Zasady procesu poznania naukowego Postawa naukowa (dyspozycje psychiczne i intelektualne badacza) oraz zabiegi instrumentalne to dwie najważniejsze s k ł a d o w e (elementy) regulujące proces poznania naukowego. Obie składowe wynikają z konkretnych zasad i zapewniają pełny, rzetelny i adekwatny w danej sytuacji rezultat poznawczy. Przyjmuje się, iż zasady procesu poznania naukowego są uniwersalne. Ich u n i w e r s a l n o ś ć znajduje niezawodne zastosowanie do różnych specjalności ludzkiej wiedzy i działalności. Należy je przestrzegać we wszystkich dziedzinach, dyscyplinach i specjalnościach naukowych. Podstawowe ujęcie tych zasad głosi: -

-

p o s t ę p o w a n i e badawcze musi zawsze być oparte o uznane metody badawcze zapewniające racjonalny dobór, układ i m e t o d o l o g i c z n ą oraz m e r y t o r y c z n ą p o p r a w n o ś ć czynności i z a b i e g ó w wyjaśniania oraz gromadzenia wiedzy, wyrażanie myśli i przedstawianie badanych elementów (obiektów, p r o c e s ó w ) powinno p o z w a l a ć na pełne, ścisłe i jednoznaczne formułowanie uogólnień i wniosków, zapewniając tym samym ich powszechne rozumienie oraz m o ż l i w o ś ć powtarzania i p o r ó w n y w a n i a z wynikami kontrolnymi i j u ż istniejącymi teoriami na dany problem (temat, zagadnienie),

-

w sprawozdaniach naukowych należy zachować logiczną spójność wyjaśniającej treści, musi ona być zgodna z faktycznymi ustaleniami badawczymi przedmiotu i problemu badania oraz u p o r z ą d k o w a n a w logicznie powiązany system twierdzeń i teorii naukowych,

-

obowiązuje ciągły krytycyzm wobec przyjmowanych tez i hipotez oraz prowadzenie ustawicznej weryfikacji, kontrolowania i rozbudowy istniejącego systemu twierdzeń naukowych, rezultaty badań naukowych m u s z ą w y k a z y w a ć twórczy charakter oraz m o ż l i w o ś c i ich praktycznego zastosowania i wykorzystania, w każdej działalności ludzkiej.

-

Powyższe badania wykażą: -

-

zasady

osiągnięte

zostaną w ó w c z a s ,

gdy

prowadzący

intelektualną dociekliwość, cierpliwość i sztukę wyszukiwania interesujących, z punktu widzenia naukowego, problemów. Słuszny jest pogląd, że s ł a w ę w nauce zyskuje się nie dzięki zręczności w rozwiązywaniu poszczególnych problemów naukowych lecz umiejętności ich wybierania [ 17, 19 ], śmiałość i inwencję myślenia. W każdej dyscyplinie naukowej obowiązuje szereg schematów i twierdzeń. N a l e ż y je przestrzegać o tyle, o ile nie stoją w sprzeczności z praktyką życia codziennego. Inwencja i śmiałość działania to klucz do rozwoju nauki. Zgodnie z twierdzeniem A. Einsteina „nie dokonuje wielkich odkryć - kto nie bada n i e m o ż l i w o ś c i " [ 19, 20 32, 34 ],

-

krytycyzm i ostrożność. Wystarczy, że przytoczymy tu przestrogę Kartezjusza, który m a w i a ł : „nie należy przyjmować żadnych sądów p r ó c z tych, których p r a w d z i w o ś ć jest tak oczywista i w y r a ź n a , że nie m o ż n a w nią wątpić". Wątpienie jednak w e d ł u g M. Bunge jest t w ó r c z e , a nie paraliżujące, zaś R. Morton u w a ż a , iż „ ... nauka czyni ze sceptycyzmu c n o t ę " [ 4, 19, 32, 3 4 ] ,

-

s y s t e m a t y c z n o ś ć , ścisłość i precyzję. Są to cechy dobrej roboty (T. Kotarbiński). J a s n o ś ć myśli i o s z c z ę d n o ś ć słów to najważniejszy atrybut sformułowań naukowych. W sprawozdaniu naukowym, j a k i m jest praca naukowa

-

-

(kwalifikacyjna) ma zastosowanie brzytwa Ockhama - „pojęć nie należy m n o ż y ć ponad k o n i e c z n o ś ć " [ 13, 19, 24, 32, 34 ], w s z e c h s t r o n n o ś ć i bezstronność o d n o s z ą c a się do wyjaśniania (analizowania) przedmiotu b a d a ń i rzetelne (uczciwe) ocenianie uzyskanych w y n i k ó w . N i e należy dyskwalifikować osób p r o w a d z ą c y c h badania, tylko stosowane metody i uzyskane w y n i k i , jeżeli są one faktycznie błędne [ 4, 19, 25 ], rozległą w i e d z ę o przedmiocie badań. C h o d z i przede wszystkim o d o t y c h c z a s o w ą w i e d z ę z badań i o p r a c o w a ń (literaturę) dotyczących r o z w i ą z y w a n e g o problemu. M u s i być znana podstawowa literatura badanej problematyki. Aktywne studiowanie specjalistycznej literatury chroni przed „ w y w a ż a n i e m otwartych d r z w i " i spełnia bardzo w a ż n y postulat prakseologiczny.

Przedstawione zasady i u w z g l ę d n i o n e cechy procesu poznania naukowego (badań naukowych) s t a n o w i ą schemat podstaw badawczych i reguły naukowego p o s t ę p o w a n i a . Z p e w n o ś c i ą schemat ten nie jest pełny ani ostateczny, jako, że działalność badawcza nie m o ż e być nigdy zamknięta w ścisłych ramach p o s t ę p o w a n i a . W badaniach naukowych dopuszczalny jest zawsze margines swobody i s a m o d z i e l n o ś c i , bo to jest warunek oryginalności, bez której nie ma postępu w nauce [ 19, 24 ]. 3.4. Procesy poznania m y ś l o w e g o Dochodzenie do t w i e r d z e ń i praw naukowych w danej dziedzinie lub dyscyplinie naukowej jest procesem etapowym. W pierwszym etapie następuje poznanie z m y s ł o w e . C z ł o w i e k bezpośrednio za p o m o c ą swoich zmysłów lub też pośrednio korzystając z informacji innych ludzi odbiera określone spostrzeżenia i wrażenia. Te spostrzeżenia i w r a ż e n i a gromadzone i rejestrowane jako fakty (informacje, dane) s t a n o w i ą podstawowe zmienne etapu procesu poznania zmysłowego. Gdy zgromadzone fakty i zarejestrowane zjawiska zaczniemy ś w i a d o m i e przetwarzać, ustalać ich genezę oraz związki i zależności m i ę d z y zmiennymi, przechodzimy do etapu poznania m y ś l o w e g o . Proces poznania m y ś l o w e g o opierając się na wynikach poznania z m y s ł o w e g o , zmierza do wyjaśnienia istoty zgromadzonych faktów i zjawisk, uchwycenia tego co jest w nich o g ó l n e , a co s z c z e g ó ł o w e . Proces poznania m y ś l o w e g o ma charakter z ł o ż o n y i jest rezultatem ś w i a d o m e g o , a przy tym celowego w y s i ł k u badawczego. Rezultaty poznawcze procesu poznania m y ś l o w e g o zapewniają takie operacje m y ś l o w e jak:

-

analiza i synteza, dedukcja i indukcja, p o r ó w n y w a n i e i przeciwstawianie, uogólnianie i wnioskowanie.

Tak w i ę c fakty i zjawiska przedstawiane jako zmienne i ich wskaźniki w procesie ś w i a d o m e g o i celowego rozumowania przekształca się w pojęcia i sądy. Za p o m o c ą procesu poznania m y ś l o w e g o praktycznie w każdej metodzie rozwiązuje się problemy i są one p o d s t a w ą do uogólniania i wnioskowania. Proces poznania m y ś l o w e g o trwa do momentu rozumowego rozwiązania problemu (zadania). Z chwilą m y ś l o w e g o (rozumowego) rozwiązania problemu następuje empiryczna weryfikacja jako kolejny etap w procesie poznania m y ś l o w e g o . 3.4.1. A n a l i z a i synteza A n a l i z a (gr. analysys = rozbiór) to proces m y ś l o w y polegający na rozłożeniu pewnej całości na jej części s k ł a d o w e i rozpatrywanie, każdej z nich osobno. Badania analityczne w naukach empirycznych mają na celu przede wszystkim wykrycie struktury i mechanizmu działania. Rozróżniamy analizę c z y n n i k o w ą i wariancji. A n a l i z a czynnikowa (ang. factor analysis), to zabieg statystyczny pozwalający na sprowadzenie dużej ilości zmiennych do znacznie mniejszej ilości (liczby) oraz na w y o d r ę b n i e n i e podstawowych zagregowanych c z y n n i k ó w wywołujących korelację m i ę d z y zmiennymi. Wykrycie c z y n n i k ó w w s p ó l n y c h pozwala na sformułowanie hipotez odnośnie istnienia i natury ogólnych w p ł y w ó w kształtujących istniejące zależności. A n a l i z a wariancji jest zabiegiem statystycznym pozwalającym na ilościowe określenie w p ł y w u poszczególnych c z y n n i k ó w wejściowych oraz przypadku na z m i e n n o ś ć czynnika w y j ś c i o w e g o , a ponadto pozwalająca na ocenę istotności w p ł y w u tych c z y n n i k ó w na z m i e n n o ś ć wielkości wyjściowej. Stosując analizę przy r o z w i ą z y w a n i u danego problemu naukowego należy dążyć do rozłożenia go na tyle części (tez, struktur, zjawisk, faktów), na ile jest to m o ż l i w e , dopuszczalne i niezbędne, by m o ż n a było zgłębić (ustalić) istotę, związki przyczynowo - skutkowe i właściwości. Analizę najczęściej prowadzi się pod j a k i m ś wyróżniającym ją kątem, to znaczy rozkłada się tylko jeden lub kilka a s p e k t ó w badanych zdarzeń lub procesów, celowo pomijając inne. Aspekty te wyizolowuje się w ó w c z a s z bardziej złożonej całości. To samo, chociaż nieco w innym sensie następuje, gdy

analiza wymaga większej i dokładniejszej wszechstronności. Wyodrębniony element struktury, fakt czy szczegół zostaje w tym przypadku na czas jego badania wyizolowany ze struktury lub zespołu. Wskazana jest analiza systemowa. Jej p o d s t a w ę stanowi systemowe traktowanie i rozpatrywanie zjawisk i p r o c e s ó w jako systemu lub organizacji. Synteza (gr. synthesis = zestawienie) to łączenie w y o d r ę b n i o n y c h c z y n n i k ó w , e l e m e n t ó w , części, cech, relacji, danego problemu, procesu, struktury lub organizacji. Jest to c a ł o ś c i o w e poznawcze potraktowanie danego zjawiska lub struktury w procesie m y ś l o w e g o poznania i działalności ludzkiej. Jako proces m y ś l o w y synteza polega na łączeniu w całość w y o d r ę b n i o n y c h przez analizę c z y n n i k ó w , p a r a m e t r ó w , części, elementów s k ł a d o w y c h badanej struktury lub organizacji. Synteza przy pomocy takich operacji m y ś l o w y c h jak p o r ó w n y w a n i e , abstrahowanie i uogólnianie zmierza do wykrywania w połączonej, nowej całości istotnych właściwości i zależności (związków). P o w y ż s z e przesądza, że synteza stanowi swoistą j e d n o ś ć z analizą, a proces analizy i syntezy jest z a m k n i ę t ą całością. 3.4.2. Dedukcja i indukcja Dedukcja (łac. deductio = wyprowadzenie) jako proces rozumowania polega na przechodzeniu od o g ó ł u do s z c z e g ó ł u , c z y l i jest to taki proces myślowy, w którym na podstawie w i a d o m o ś c i o całości, wnioskujemy o niektórych częściach s k ł a d o w y c h (elementach, przedmiotach) z danej całość. Jest to zatem zabieg m y ś l o w y oparty na przyjęciu podstawowych zasad (przesłanek lub a k s j o m a t ó w ) , których słuszność uznaje się bez zastrzeżeń i następującym po tym dalszym wnioskowaniu opartym na zasadach logiki p r o w a d z ą c y m do bardziej szczegółowych twierdzeń ogólnych. D l a udowodnienia dowolnej implikacji wystarczy z poprzednika tej implikacji w y d e d u k o w a ć jej następnik. Dedukcja, zatem polega na dobieraniu n a s t ę p s t w a do danej racji logicznej. Dlatego też gdy dana jest racja, jako zdanie uznane za prawdziwe, na tej podstawie uznaje się następstwo ( E P P W N , Warszawa 1973, s. 567). Indukcja (łac. inductio = wprowadzenie) jest to rozumowanie polegające na wyprowadzeniu w n i o s k ó w z przesłanek będących ich poszczególnymi przypadkami. W szerszym znaczeniu jest to rozumowanie od szczegółu do ogółu. Na podstawie informacji ( w i a d o m o ś c i ) o niektórych przedmiotach (procesach, zjawiskach) j a k i e j ś klasy m o ż n a w n i o s k o w a ć o wszystkich przedmiotach tam znajdujących się (danej klasy). W naukach empirycznych indukcja jako proces m y ś l o w y polega na wyprowadzaniu uogólnień na podstawie e k s p e r y m e n t ó w lub obserwacji faktów. Pewność wnioskowania indukcyjnego jest z u p e ł n a w ó w c z a s gdy m o ż n a z b a d a ć

wszystko. W badaniach jest to jednak n i e m o ż l i w e . Dlatego też mamy do czynienie przeważnie z indukcją niezupełną. Polega ona na wyprowadzeniu stwierdzeń przybliżonych, „ o takim stopniu p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , jaki odnotowano w czasie obserwacji jednostkowych egzemplarzy" [32, 34]. P r a w d o p o d o b i e ń s t w o z kolei w działalności praktycznej uzyskuje się drogą statystyczną. P r a w d o p o d o b i e ń s t w o wniosku indukcyjnego zwiększa się [ 1 ]: -

„im w i ę k s z a jest liczba badanych p r z e d m i o t ó w , zjawisk, których dotyczą przesłanki", „im bardziej się te przedmioty, zjawiska, między sobą różnią".

W rezultacie m o ż n a stwierdzić, iż wniosek indukcyjny tym bardziej jest słuszny (prawdziwy), im większa liczba faktów, zdarzeń lub procesów zostanie zbadana i im w i ę k s z e wystąpią m i ę d z y nimi różnice indywidualne. W uogólnianiu m o ż n a także stosować indukcję eliminacyjną. Polega ona na wykrywaniu zależności przyczynowo - skutkowych i jest oparta na m i l l o w s k i c h schematach wnioskowania (kanony J.S. M i l l a ) . M i ę d z y dedukcją a indukcją c z y m ś p o ś r e d n i m jest analogia. A n a l o g i a polega na przenoszeniu p o d o b i e ń s t w a cech (wartości) z jednego przedmiotu na drugi. O analogii m ó w i m y w ó w c z a s , kiedy przedmiot (zjawisko, proces) posiada pewne cechy podobne do cech w innych przedmiotach. Jeśli w i ę c dedukcja jest „ d o b i e r a n i e m n a s t ę p s t w a do racji, a indukcja racji do następstwa, to analogia poszukuje wspólnej racji między przedmiotami czy też pojęciami"[ 27 ]. 3.4.3. P o r ó w n y w a n i e i przeciwstawianie P o r ó w n y w a n i e i przeciwstawianie określonych cech, wartości ( w y n i k ó w , danych), p a r a m e t r ó w stanowi proces m y ś l o w y wielu badań naukowych. Polega on na zestawianiu ze sobą cech, p a r a m e t r ó w lub danych, celem znalezienia ich wspólnych lub różniących właściwości. Przeciwstawianie to także konfrontacja myśli, pojęć, faktów lub procesów. Z w y k l e p o r ó w n u j e m y lub przeciwstawiamy otrzymane ilościowe bądź j a k o ś c i o w e w y n i k i badań z określoną skalą porównawczą. Taką skalą odniesienia m o g ą być: -

normatywy obowiązujące w danej dziedzinie i dyscyplinie wiedzy, modele teoretyczne i fizyczne o k r e ś l o n y c h cech i wartości,

-

normy określające p o ż ą d a n y stan i natężenie danego zjawiska lub właściwości, metody i zasady (w tym moralne) p o s t ę p o w a n i a kierowniczego oraz wiele innych e l e m e n t ó w i parametrów w y r a ż a n y c h w badaniach ilościowo i j a k o ś c i o w o .

W y b ó r skali p o r ó w n a w c z e j zależy od celu badania. P o r ó w n y w a n i e parametrów lub faktów z reprezentatywnymi wartościami umożliwia ich dokładne rozpoznanie, jednak nie pozwala w pełni stwierdzić, czy otrzymane rozwiązanie jest optymalne. Do ustalenia tego n i e z b ę d n a jest analiza i synteza. 3.4.4. U o g ó l n i a n i e i wnioskowanie Synteza w niektórych badaniach pojmowana i przyjmowana jest jako wystarczający proces uogólniania. Jednak w procesach badawczych stosowanych w naukach empirycznych taki zabieg m y ś l o w y jest często niewystarczający. Dlatego też uogólnianie należy r o z u m i e ć i stosować w takim scalaniu rozłożonych analitycznie zjawisk ( p r o c e s ó w ) , by stanowiły w nowym ujęciu charakterystyczne właściwości (cechy) i wiodące funkcje proponowanego, całkiem innego ilościowego i j a k o ś c i o w e g o rozwiązania. Uogólnianie jest w i ę c teoretycznym lub praktycznym połączeniem części, właściwości, cech i s t o s u n k ó w badanych faktów lub zjawisk, które poddane analizie w kompleksowym ujęciu pozwalają stawiać całkiem nowe, oryginalne wnioski. Wnioskowanie to podstawowy proces m y ś l o w y przyjmujący w swoim rozumowaniu za p o d s t a w ę p r a w d z i w o ś ć określonego zdania i dochodzenie na tej podstawie do p r z e ś w i a d c z e n i a o p r a w d z i w o ś c i innego lub innych (następnych) zdań. Jest to rozumowanie polegające na wyprowadzaniu, zgodnie z prawami logiki, nowych w n i o s k ó w (twierdzeń). Wnioskować to znaczy d o m n i e m y w a ć lub w n o s i ć ze znanych faktów, sytuacji lub innych o b j a w ó w s t a n o w i ą c y c h zdania prawdziwe, nowe (inne) zdania stanowiące rozwiązanie. Zdaniem lub zdaniami wyjściowymi rozpoczynającymi proces m y ś l o w y we wnioskowaniu są przesłanki. Rezultat procesu m y ś l o w e g o w postaci zdania lub zdań k o ń c o w y c h są wnioski. Najczęściej występujące rodzaje wnioskowania to: -

wnioskowanie bezpośrednie, wnioskowanie pośrednie, wnioskowanie przez analogię,

-

wnioskowanie redukcyjne, wnioskowanie statystyczne.

Wnioskowanie b e z p o ś r e d n i e ma miejsce w ó w c z a s , gdy proces rozumowania odbywa się na podstawie tylko jednej przesłanki. Wniosek w y n i k a z jednej przesłanki i opiera się na jednym j u ż uznanym zdaniu. Wnioskowanie pośrednie opiera się na d w ó c h przesłankach. Wniosek jak z tego w y n i k a ma szersze p o d ł o ż e i głębsze uzasadnienie. We wnioskowaniu przez analogię przesłanki pozwalają stwierdzić, że każdy z kolejno rozpatrywanych p r z e d m i o t ó w badanego rodzaju ma p o d o b n ą właściwość (cechę). N a l e ż y z a z n a c z y ć , że wnioskowanie przez analogię jest zawodne, g d y ż wniosek nie wynika logicznie z przesłanek, jak i przesłanki nie wynikają z wniosku. Wnioskowanie redukcyjne opiera się na rozumowaniu, że wniosek nie wynika logicznie z przesłanek lecz przesłanki wynikają z wniosku. Wnioskowanie statystyczne, zwane t e ż indukcją statystyczną opiera się na zbiorach probabilistycznych. W n i o s k i wyprowadza się z szczegółowych zestawień i twierdzeń statystycznych. Są one formułowane z określonym p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m . Wnioskowanie jak z tego w y n i k a jest procesem m y ś l o w y m mającym na celu zwarte i przejrzyste s f o r m u ł o w a n i e najistotniejszych w y n i k ó w zrealizowanych badań. Jego p o d s t a w ą są udokumentowane dane. Z tych też względów pożądane jest uzasadnianie sformułowanych wniosków p r z y w o ł a n i e m konkretnych danych ( w y n i k ó w ) . Trafne wnioskowanie powinno się c h a r a k t e r y z o w a ć : -

wnikliwością, ostrożnością, zwartością praktycyzmem.

Uzyskane w taki oczywiste i rzetelne.

s p o s ó b wnioski z p e w n o ś c i ą będą interesujące,

3.4.5. Poznanie (badania) empiryczne Poznanie empiryczne jest etapem k o ń c z ą c y m proces poznania m y ś l o w e g o . Weryfikuje ono poznanie z m y s ł o w e i m y ś l o w e . Dostarcza także informacji (danych), których nie m o ż n a osiągnąć poznaniem z m y s ł o w y m ani m y ś l o w y m . Tworzy wiarygodne podstawy do f o r m u ł o w a n i a twierdzeń, teorii

i praw naukowych. w dwojaki sposób:

Poznanie

empiryczne

-

eksperymentalny,

-

nie eksperymentalny.

można

realizować

(osiągnąć)

Z a r ó w n o pierwszy s p o s ó b jak i drugi m o ż e spełniać funkcję: -

idiograficzną (opisową),

-

eksplanacyjną (wyjaśniającą), p r a g m a t y c z n ą (praktyczną), p r o g n o s t y c z n ą (przewidującą).

Funkcja idiograficzną w poznaniu empirycznym polega na opisie pojedynczej organizacji lub struktury. M o ż e o p i s y w a ć także jedno wydarzenie, zjawisko, proces, w y o d r ę b n i o n ą społeczność, względnie ściśle określony problem badawczy. W naukach empirycznych opis taki nazywa się monografią. Celem monografii jest wnikanie w szczegóły. Szczegóły zawarte w jej treści w toku badań m u s z ą być weryfikowane i selekcjonowane. To pozwala f o r m u ł o w a ć hipotezy robocze, a w dalszej procedurze badawczej weryfikować je i u z n a w a ć za prawdziwe lub falsyfikować i u z n a w a ć za fałszywe. Funkcja eksplanacyjną sprowadza się do wyjaśniania badanego zjawiska poprzez formułowanie zespołu twierdzeń, z których logicznie wynikają zdania stwierdzające pojawianie się wyjaśnianego zdarzenia lub właściwości (struktury) danego przedmiotu b a d a ń . Twierdzenie jest zdaniem orzekającym coś o strukturze badanego przedmiotu. Jest wiele kategorii twierdzeń. Podstawowy podział w y o d r ę b n i a twierdzenia: -

dedukcyjne (zdania analityczne), empiryczne (zdania syntetyczne).

Poznanie empiryczne bierze swoje uzasadnienia z potrzeb społecznych i życia społecznego któremu służy. Dynamika procesów społeczno - gospodarczych wymusza posługiwanie się w i e d z ą n o w o c z e s n ą rzetelną i wiernie oddającą istotę zachodzących w nich zjawisk. Jego znaczenie w y n i k a z faktu, że jest ono w a ż n y m ź r ó d ł e m wiedzy instrumentalnej, niezbędnej w bieżącej polityce społeczno - ekonomicznej, z drugiej zaś strony w planowaniu i prognozowaniu konkretnych przedsięwzięć badawczych. N a l e ż y także podkreślić znaczenie diagnostyczne

poznania empirycznego, p o n i e w a ż pozwala ono na rozpoznanie i terapię zjawisk i p r o c e s ó w niepożądanych oraz wprowadzanie wartości i rozwoju, w kierunkach pożądanych. Poznanie empiryczne praktycznie we wszystkich dyscyplinach naukowych sprowadza się do funkcji: -

weryfikacyjnej, i diagnostycznej.

M o ż n a także przyjąć i s t o s o w a ć inny podział, który wyodrębnia: -

badania generalizujące, i badania diagnostyczne.

Badania generalizujące mają na celu odkrywanie i uzasadnianie p r a w i d ł o w o ś c i ogólnych. Zadaniem zaś b a d a ń diagnostycznych jest ustalenie cech i zasad funkcjonowania określonego wycinka rzeczywistości, a g ł ó w n y m elementem z a i n t e r e s o w a ń diagnostycznych jest przedmiot jednostkowy, c h o c i a ż w trakcie jego poznania trzeba niejednokrotnie o p e r o w a ć w i e d z ą o g ó l n ą do której ów przedmiot m o ż n a zaliczyć (należy). W badaniach diagnostycznych stosuje się niejednokrotnie badania heurystyczne i weryfikacyjne. Badania heurystyczne o d k r y w a j ą nowe w ł a ś c i w o ś c i badanego przedmiotu lub jego inne nieznane dotąd istotne cechy. Natomiast w wyniku badań weryfikacyjnych sprawdza się postawioną diagnozę (hipotezę). Badania weryfikacyjne pozwalają także na uchwycenie różnego rodzaju zależności p o m i ę d z y przyczynami i skutkami. Weryfikacja zależności prostych, między zmiennymi i ich w s k a ź n i k a m i może przebiegać zasadniczo nawet w postaci rozumowania indukcyjnego lub dedukcyjnego. Badanie weryfikacyjne oddziałują na przedmiot diagnozowany niezależnie od tego, czy to będzie psychika ludzka, czy zaburzenie w j a k i m ś procesie albo też w funkcjonowaniu organizacji społecznej. 3.5. Rodzaje wyjaśnień naukowych Wyjaśnienia naukowe to zespół określonych czynności zmierzających do poznania i objaśnienia wybranej (wskazanej) r z e c z y w i s t o ś c i . P r a w d o p o d o b i e ń s t w o trafnego wyjaśnienia naukowego jest tym w i ę k s z e im więcej zdań ma postać praw ogólnych, stosowania zasad statystycznych lub generalizacji historycznej oraz tym w i ę k s z e im częściej m i ę d z y zdaniami - p r z e s ł a n k a m i i zdaniem wnioskiem zachodzi stosunek

wynikania logicznego, zależności genetycznej lub celowościowej. Najczęściej stosowanymi wyjaśnieniami naukowymi są wyjaśnienia: -

genetyczne, funkcjonalne, teleologiczno - funkcjonalne, logiczne.

3.5.1. Wyjaśnienia genetyczne Wyjaśnienie genetyczne polega na ustaleniu przemian, j a k i m podlega przedmiot, proces, zjawisko, instytucja, organizacja, struktura, otoczenie, ... w ciągu j a k i e g o ś czasu. Ukazuje ono też okoliczności, w jakich dochodzi do powstania i przekształceń zjawiska. Wyjaśnia rodzaje i nasilenie c z y n n i k ó w powodujących zmiany w badanym przedmiocie (obiekcie) lub procesie. Jest to próba odpowiedzi na pytania: „dlaczego zaszło takie zdarzenie?" lub ,jak doszło do takiego zdarzenia?", w z g l ę d n i e ,jaka jest przyczyna takiego stanu?" Wyjaśnić genezę czegoś, znaczy d o k ł a d n i e o d p o w i e d z i e ć na pytanie, jak i z czego to powstało. W wielu dziedzinach i dyscyplinach naukowych występujące przyczyny nie oddziałują natychmiast i bezpośrednio. Ich następstwem bywają odległe w czasie skutki. Dlatego też spośród ogółu odległych przyczyn obecnego stanu rzeczy bierze się pod u w a g ę g ł ó w n i e te, które wiążą z wyjaśnianym skutkiem j a k ą ś łączność substancjalną lub strukturalną. Pomimo rozpowszechniania się funkcjonalnego podejścia do analizy w s p ó ł c z e s n y c h zjawisk s p o ł e c z n o - gospodarczych, gdzie obserwuje się zainteresowanie głównie zdarzeniami b e z p o ś r e d n i o poprzedzającymi badane zjawisko, proces, adekwatnym w y j a ś n i e n i e m przyczynowym staje się wyjaśnienie genetyczne, sięgające nie tylko w przeszłość, ale również i w przyszłość. 3.5.2. Wyjaśnienie funkcjonalne P o d s t a w ą wyjaśnienia funkcjonalnego jest założenie, że zjawiska nie wywołują się wzajemnie, lecz tylko w p ł y w a j ą wzajemnie na swoje zmiany. Zmiana zjawiska A w p ł y w a na z m i a n ę zjawiska B, a ta zmiana powoduje zmianę zjawiska A. Występuje, więc tutaj szczególna sytuacja sprzężeń wielokierunkowych. Badania polegają na selekcji i wyodrębnianiu zasadniczych zjawisk reagujących funkcjonalnie w z g l ę d e m siebie, oraz co

bardzo w a ż n e - udowodnieniu, że taka z a l e ż n o ś ć na pewno istnieje lub jej istnienie jest wielce prawdopodobne. Przy wyjaśnianiu funkcjonalnym odrzuca się przyczyny. N i e stawia się pytania „ d l a c z e g o ? " , lub „co jest p r z y c z y n ą danego zjawiska?" Formułuje się pytanie od ,jak"; J a k zjawisko A w p ł y w a na zjawisko B ? " . Inny jest też wymiar czasowy zachodzących zależności. Przedział czasowy między zdarzeniami jest niewielki, a zdarzenia m o g ą r ó w n i e ż w y s t ę p o w a ć równocześnie. 3.5.3. Wyjaśnienia teleologiczno - funkcjonalne Wyjaśnienia genetyczne i funkcjonalne nie wyczerpują różnych możliwości interpretacji zależności m i ę d z y zdarzeniami lub zjawiskami. Z tego powodu w w i e l u naukach (na przykład s p o ł e c z n y c h ) stosuje się wyjaśnienia teleologiczne ( c e l o w o ś c i o w e ) . Polega ono na wskazywaniu celu, do którego dane zdarzenie lub proces prowadzi lub p r o w a d z i ć powinien. Pytaniem pomocniczym przy p r ó b i e interpretacji teleologicznej jest „po co?" „ P o co zaszło zdarzenie A ? " . „ P o co istnieje instytucja X lub Y ? " . Szukamy zatem dla wyjaśnienia faktów, struktur lub zdarzeń okoliczności „przyszłych", którym owe fakty lub zdarzenia „służą". Także ich powstawanie t ł u m a c z o n e być m o ż e zamierzonym w y w o ł a n i e m przez istniejący lub przyszły cel. 3.5.4. Wyjaśnienie logiczne K a ż d e z wymienionych wyjaśnień zasadniczo jest oparte w j a k i m ś stopniu o określone prawidła wyjaśnienia (wnioskowania) logicznego. W logice funkcjonuje schemat gwarantujący szczególną niezawodność wyjaśnienia ( w n i o s k ó w ) . T y m schematem jest formalny schemat logicznego wnioskowania, pozwalający w pewnych warunkach z powodzeniem s t o s o w a ć prawa logiczne, sylogizmy i schematy zdaniowe. W e d ł u g ich założeń j e ż e l i każde Sjest P i K jest S, to K jest P, albo jeszcze inaczej: jeżeli A jest w i ę k s z e od B, a B jest w i ę k s z e od C, to A jest w i ę k s z e od C. P r a w i d ł o w o ś ć tych s c h e m a t ó w gwarantowana jest samą ich w e w n ę t r z n ą budową, a zależność m i ę d z y ich częściami nosi znamiona oczywistości. N a l e ż y również z a z n a c z y ć , iż w nauce funkcjonują wyjaśnienia alternatywne. Zazwyczaj są one przeciwstawne i zarazem konkurencyjne. N i e k t ó r e z nich traktuje się jednak jako komplementarne (uzupełniające) w stosunku do wyżej opisanych wyjaśnień naukowych.

3.6. Typy badań naukowych K o ń c o w y m rezultatem wyjaśnień naukowych zawsze musi być rzetelna ocena i interpretacja faktów oraz s ą d ó w aby w ostateczności prawa nauki były należycie uzasadnione, twierdzenia sprawdzone i ujęte w zdania ogólne lub zbliżone do o g ó l n y c h . Suma praw naukowych, hipotez ogólnych i wszystkich innych twierdzeń o jednolitej dziedzinie (obszarze rzeczywistości) powinna t w o r z y ć teorię n a u k o w ą danej dziedziny, gdyż teoria naukowa to nic innego jak: „system zdań powiązanych ze sobą logicznie i rzeczowo oraz spełniających określone kryteria pragmatyczne" [1. 10].

Rys. 3.1. Teoria naukowa

Z tych też w z g l ę d ó w z a s a d n i c z ą rolę w badaniach naukowych spełniają przyjęte typy badań naukowych. Najczęściej stosowanymi typami b a d a ń naukowych są: -

badania badania badania badania badania badania badania

podstawowe, stosowane, diagnostyczne, weryfikacyjne, kompleksowe, przyczynkarskie, heurystyczne.

3.6.1. Badania podstawowe Badania podstawowe zwane t a k ż e jako poznawcze mają na celu teoretyczne wzbogacenie wiedzy danej dziedziny lub dyscypliny. Ich celem jest odkrywanie nowych prawd, z w i ą z k ó w z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y zjawiskami, tworzenie podbudowy teoretycznej i opracowywanie nowych teorii. Badania podstawowe polegają na f o r m u ł o w a n i u o g ó l n y c h praw nauki. Opierając się na teoretycznych założeniach tych badań (typu poznawczego) rozpatruje się i wyjaśnia problemy (zagadnienia) określonej teorii naukowej lub koncepcji. W a ż n y m elementem tych badań jest historyczny r o z w ó j myśli problemowej. Badania podstawowe m o g ą u j m o w a ć zjawisko: -

rozwojowo ( n a s t ę p s t w o czasowe), genetycznie (proces poznawania), historycznie (rozwój i geneza przedmiotowych).

Schemat badań w następującym ujęciu:

typu

poznawczego

relacji

podmiotowo

można

przedstawić

-

postawienie nowego problemu dotychczasowych u o g ó l n i e ń ,

-

wyjaśnienie teoretyczne nowego problemu i postawienie nowych tez i hipotez, logiczna i empiryczna weryfikacja tych tez i hipotez, postawienie nowych u o g ó l n i e ń i twierdzeń (tez) oraz w y s u n i ę c i e nowych teorii.

-

na

-

podstawie

3.6.2. Badania stosowane Badania stosowane to przede wszystkim badania empiryczne. Umożliwiają one sformułowanie nowych pragmatycznych w n i o s k ó w , które mogą być w d r o ż o n e do praktyki w celu poprawy efektywności działania. D o t y c z ą przede wszystkim zmian organizacyjnych, udoskonalenia metod nauczania, wychowania, w ogóle p o s t ę p o w a n i a w tym nowych stylów zarządzania. Prace badawcze na potrzeby praktyki to najczęściej prace empiryczne mające charakter prac deskryptywnych, eksplanacyjnych i replikacyjnych. Badane fakty lub zjawiska w pracach deskryptywnych przedstawia się pod kątem ich struktury i m e c h a n i z m ó w funkcjonowania. Pytania problemowe w tych badaniach zaczynają się od partykuły: jaka?, jaki?, która?, . . . . Są to zatem p r z e w a ż n i e pytania dopełnienia. Prace eksplanacyjne ujmują badania z w i ą z k ó w i zależności przyczynowych m i ę d z y o k r e ś l o n y m i zjawiskami. W badaniach stosuje się przeważnie pytania rozstrzygnięcia. Prace replikacyjne z zasady noszą znamiona prac o d t w ó r c z y c h , g d y ż przedstawiany w nich problem badawczy był j u ż przez innych badany w c z e ś n i e j . Rozszerzają one uprzednie badania lub też m o g ą być przeprowadzane innymi metodami. Zmierzają zazwyczaj do znalezienia potwierdzenia lub różnicy w badanym uprzednio zjawisku lub procesie. Są r ó w n i e ż źródłem nowych hipotez. Z tego też względu m o ż n a stosować z a r ó w n o pytania dopełnienia jak i rozstrzygnięcia. Badania stosowane na użytek praktyki d o s k o n a l ą umiejętności korzystania z literatury, uczą organizacji i prowadzenia badań oraz opracowywania w y n i k ó w , a t a k ż e ich pragmatycznej interpretacji. Schemat badań stosowanych m o ż n a ująć w następujący s p o sób: -

postawienie problemu w y n i k a j ą c e g o z praktyki,

-

przyjęcie określonych hipotez na podstawie dotychczasowych teorii i w y n i k ó w badań empirycznych, krytyka logiczna i weryfikacja istniejących (obowiązujących) teorii, przedstawienie nowych t w i e r d z e ń typu diagnostycznego, terapeutycznego lub prognostycznego.

-

Twierdzenia diagnostyczne w tym przypadku orzekają o istniejącym stanie faktycznym badanego zjawiska lub procesu s p o ł e c z n e g o . Twierdzenia terapeutyczne odpowiadają na pytania, jak d o p r o w a d z i ć do określonych przekształceń lub zmian badanej struktury czy organizacji i jak zmiany te

należy p r z e p r o w a d z a ć . Twierdzenia prognostyczne orzekają o przyszłych stanach p r o c e s ó w i zjawisk. Pozwalają także określić tendencje rozwojowe w badanych zjawiskach i procesach. K a ż d e z tych twierdzeń m o ż e być przydatne nie tylko w praktyce, ale r ó w n i e ż w teorii. 3.6.3. Badania diagnostyczne Rzetelna diagnoza jest warunkiem optymalnego funkcjonowania i działania. Dlatego też badania diagnostyczne mają na celu stwierdzenie prawdziwych faktów lub zjawisk, ustalenie stanu faktycznego, rzeczywistych cech i zasad funkcjonowania. W badaniach diagnostycznych formułuje się nowe hipotezy ale przede wszystkim ustala się stan faktyczny, w y k r y w a się rzeczywiste zależności m i ę d z y zjawiskami i procesami pomimo, że punktem wyjścia w tych badaniach jest badanie istniejącej struktury (stanu faktycznego). Badania diagnostyczne p r z y g o t o w u j ą fakty naukowe (informacje, dane) do prognozowania. 3.6.4. Badania weryfikacyjne Badania weryfikacyjne mają na celu potwierdzenie lub zaprzeczenie danego stanu w obrębie rozpatrywanych zjawisk i p r o c e s ó w . Zmierzają one przede wszystkim do ustalenia zależności m i ę d z y zmiennymi niezależnymi, a zmiennymi zależnymi. Punktem wyjścia badań weryfikacyjnych są albo znane bliżej skutki (bez znajomości przyczyn), albo znane d o k ł a d n i e przyczyny bez znajomości skutków. Najczęściej stosuje się badania weryfikacyjne typu indukcyjnego (sprawozdawcze albo projektujące) lub redukcyjnego. Badania weryfikacyjne typu indukcyjnego polegają na ustalaniu następstw dla znanych przyczyn. Określa się w nich zmienne zależne, które są wynikiem znanych zmiennych niezależnych. Na przykład ustalając w j a k i m stopniu różne czynniki w p ł y w a j ą na p o p r a w ę efektywności działania organizacji społecznej lub uczenia się na danym kierunku studiów. Ten typ badań m o ż e być sprawozdawczy albo projektujący. Badania weryfikacyjne typu redukcyjnego polegają na ustaleniu, w j a k i m stopniu znane zmienne zależne w p ł y w a j ą na nieznane zmienne niezależne. W tym przypadku znane są skutki, należy ustalić przyczyny. 3.6.5. Badania kompleksowe O badaniach kompleksowych m ó w i m y w ó w c z a s gdy rozpatrujemy i rejestrujemy różne formy działalności. Przedmiot ich badań nie stanowi zwykle spójności. Cechy nie są jednorodne. C a ł o ś ć nie stanowi wyrazistego

systemu. Do badań wykorzystuje się w ó w c z a s r ó ż n e metody, techniki i narzędzia badawcze. Interdyscyplinarny charakter problemu badawczego i różni specjaliści zatrudnieni do jego r o z w i ą z a n i a w y m u s z a j ą organizowanie zespołu badawczego. Badania kompleksowe z e s p o ł o w e są zawsze zdeterminowane wieloma czynnikami i z tego t e ż powodu obowiązują tu zasady: -

badania kompleksowe powinny m i e ć charakter empiryczny, należy stosować rygorystyczną, p e w n ą i s p r a w d z o n ą procedurę badawczą, m u s z ą być starannie sprawdzane i dokumentowane wszystkie informacje, występuje b e z w z g l ę d n a k o n i e c z n o ś ć koordynowania działań na k a ż d y m etapie b a d a ń , musi istnieć ś w i a d o m o ś ć odpowiedzialności nie tylko w zakresie analizy i syntezy b a d a ń ale także co do dyscypliny czasowej, metodycznej i merytorycznej.

3.6.6. Badania przyczynkarskie Badania przyczynkarskie d o t y c z ą w ą s k i e g o zakresu zjawiska. Ograniczone są do wąskiej populacji ( z b i o r o w o ś c i statystycznej). Tego typu badaniami m o ż n a na przykład a n a l i z o w a ć w y b r a n ą grupę p r a c o w n i k ó w danej organizacji społecznej (instytucji) w zakresie ich motywacji p ł a c o w y c h lub pracy produkcyjnej, w z g l ę d n i e w y b r a n ą grupą s t u d e n t ó w i ich aktywność w procesie nauczania - uczenia się o k r e ś l o n y c h treści i form kształcenia. Badania przyczynkarskie m o g ą t e ż m i e ć zastosowanie celem dokonania przeglądu literatury problemu (tematu, zagadnienia) podczas opracowywania naukowego lub pisania pracy kwalifikacyjnej. Ze w z g l ę d u na wysokie walory kształcące, badania przyczynkarskie znajdują szerokie zastosowanie, a szczególnie w pracach empirycznych. 3.6.7. Badania heurystyczne S z c z e g ó l n e miejsce aktualnie w nauce i działalności społeczno gospodarczej zajmują badania heurystyczne. S ł o w o heurystyka w y w o d z i się od greckiego H E U R I S K O = Z N A J D U J Ę i dotyczy umiejętności wykrywania nowych faktów i z w i ą z k ó w m i ę d z y nimi zachodzących. Są to niekonwencjonalne t w ó r c z e sposoby r o z w i ą z y w a n i a p r o b l e m ó w . Za ich p o m o c ą m o ż n a d o c h o d z i ć do nowych rozwiązań i nowych prawd

naukowych. Czynności rozwiązywania heurystycznymi sprowadzają się do: -

problemów

metodami

-

identyfikacji problemu (zadania), wyboru koncepcji p o s z u k i w a ń , zbieranie informacji, poszukiwanie idei (metody) rozwiązania problemu (postawionego zadania), opracowanie w a r i a n t ó w rozwiązania,

-

w d r o ż e n i e wybranego wariantu rozwiązania do praktyki.

wyłonionego

3.7. Procedury badawcze Strategia badawcza dotycząca wyboru tematu i koncepcji badań z punktu widzenia rozwiązania problemu m o ż e w y m u s z a ć różne podejścia badawcze i zastosowanie w tym zakresie r ó ż n y c h procedur badawczych. Procedura badawcza rozumiana jako zes p ó ł dyrektyw określających sekwencję poszczególnych e t a p ó w badań, połączeń metod i różnych technik oraz narzędzi badawczych powinna u w z g l ę d n i a ć z jednej strony założenia formalnej struktury procesu badawczego, a z drugiej prakseologiczne reguły (zasady) sprawnego i ekonomicznego działania. Biorąc za p o d s t a w ę podziału wybranych procedur badawczych kryterium celu badań, m o ż n a w y o d r ę b n i ć następujące procedury badawcze: -

diagnostyczną, eksperymentalną operacyjną ewalucyjną

-

korelacyjną.

3.7.1. Procedura diagnostyczna Procedura diagnostyczna to czynności badawcze polegające na ustaleniu danego stanu rzeczy lub zmian s t a n ó w rzeczy dokonujących się w pewnym przedziale czasowym. Stosuje się ją aby ustalić istniejący aktualnie stan rzeczy oraz w y k r y ć przyczyny tego stanu. Ustalenie aktualnego stanu funkcjonowania dowolnej struktury (zjawiska, procesu, organizacji społecznej) można uzyskać za pomocą technicznych (elektronicznych) narzędzi badawczych lub też sondażu diagnostycznego posługując na przykład kwestionariuszem ankiety, wywiadu czy też arkusza

obserwacji. Niezależnie od zastosowanego narzędzia badawczego, czy będzie ono wysoce zautomatyzowane, czy t e ż proste musi z a p e w n i a ć rzetelny wynik rozpoznania ( w ł a ś c i w ą diagnozę). W ł a ś c i w i e określona diagnoza s t a n ó w rzeczy czy znamiennych faktów wyjaśnia ich genezę, prawidłowości i fazy rozwoju, znaczenie części składowych dla większych całości rzeczowych, osobowych i społecznych, w których występują oraz przewidują ich dalszy r o z w ó j . W procedurze diagnostycznej dąży się do odpowiedzi na pytania: -

j a k i jest stan rzeczy?, dlaczego stan rzeczy jest w ł a ś n i e taki?, jak będzie przebiegał rozwój i jego k o ń c o w e rezultaty?, co zrobić aby stan rzeczy był zgodny z naszymi oczekiwaniami?.

Odpowiadając na tak postawione pytania m o ż n a sformułować cztery funkcje diagnozy: -

funkcję dyskryptywno - ewaluacyjną,

-

eksplikacyjną, predykcyjną, korekcyjną.

Diagnoza w naukach humanistycznych i ekonomicznych zapewnia głównie realizację funkcji pierwszej i stanowi punkt wyjścia dla innych badań eksperymentalnych. 3.7.2. Procedura eksperymentalna Procedura eksperymentalna polega na badaniu o k r e ś l o n e g o wycinka rzeczywistości wywołując lub tylko zmieniając badane zjawisko (proces) poprzez wprowadzenie do niego j a k i e g o ś czynnika i obserwowaniu zmian z a c h o d z ą c y c h pod jego w p ł y w e m . Procedura eksperymentalna znajduje zastosowanie przy badaniu zjawisk powtarzających się w warunkach przynajmniej c z ę ś c i o w o takich samych. Oznacza to, że nie sposób e k s p e r y m e n t o w a ć nad zjawiskami indywidualnymi i niepowtarzalnymi. Najistotniejszą c e c h ą każdej procedury eksperymentalnej jest: -

wybranie (zmiennej

odpowiedniego niezależnej),

czynnika

eksperymentalnego

-

ustalenie zmian.

prawdopodobnego

(przypuszczalnego)

kierunku

Przypuszczalne zależności i zmiany występujące między zmienną niezależną i zmiennymi zależnymi stanowią treść hipotezy: -

eksperymentalne weryfikowanie hipotezy roboczej przez w y w o ł y w a n i e lub zmienianie biegu realnych p r o c e s ó w , obserwowanie i d o k ł a d n e mierzenie zmiennych zależnych.

G ł ó w n e zasady procedury eksperymentalnej nakazują: -

-

w y o d r ę b n i e n i e przedmiotu (obiektu, zjawiska, procesu) badań od w p ł y w ó w ubocznych, c z y l i utworzenie w miarę m o ż l i w o ś c i układu wyizolowanego, ustalenie zmiennych danego zjawiska i określenie w a r u n k ó w mających stanowić przedmiot czynnej ingerencji eksperymentatora, w y w o ł a n i e zmian w y o d r ę b n i o n y c h warunków zjawiska (procesu),stwierdzenie charakteru i zakresu zmiany czynnej w y w o ł a n e j (zmiennych z a l e ż n y c h ) .

Działania eksperymentalne dowodzą, że procesy społeczno gospodarcze należy b a d a ć w takiej postaci, w jakiej realnie one występują. Procedura eksperymentalna musi być przeprowadzana w całej jej złożoności. Koniecznością staje się uwzględnianie wszystkich wielorakich u w a r u n k o w a ń . Z tego t e ż w z g l ę d u musi być stosowana bardzo r o z w a ż n i e . 3.7.3. Procedura operacyjna Z procedurą operacyjną mamy do czynienie w ó w c z a s , gdy przygotowujemy dane, w celu podjęcia na ich podstawie określonych decyzji. W e d ł u g P . M . M o r s e ' a i G . E . K i m b a l l a procedury operacyjne „ ... służą do uzyskania podstawy ilościowej, do podejmowania przez organy wykonawcze decyzji o działaniach, którymi powinny k i e r o w a ć " . „ P o d s t a w y ilościowe" to nic innego jak pewne quantum informacji na temat zdarzeń przeszłych i aktualnych, które są niezbędne do przewidywania zdarzeń przyszłych. Procedury operacyjne służą do wskazywania p o d o b i e ń s t w i różnic analizowanych s y s t e m ó w organizacyjnych jak i ustalania, który z nich jest bardziej optymalny. Wykorzystuje się je t a k ż e do przygotowania, projektowania i konstruowania różnych rozwiązań działania

w p o s z c z e g ó l n y c h systemach organizacyjnych. Procedury operacyjne wykorzystuje się w badaniach komparastycznych koncepcji, rozwiązań problemowych, prądów i kierunków działania określanych w metodologii jako badania retrogresywne, progresywne lub optymalizacyjne nad e f e k t y w n o ś c i ą procesu rozwojowego z zastosowaniem podejścia systemowego, kompleksowego lub wieloczynnikowego. 3.7.4. Procedura ewaluacyjna Procedura ewaluacyjna polega na badaniu p r o g r a m ó w działania oraz efektów uzyskanych w w y n i k u ich wprowadzenia. Idea procedury ewaluacyjnej wynika z dążenia do określenia kryteriów sukcesu lub niepowodzenia. Badania prowadzone p r o c e d u r ą e w a l u a c y j n ą są zasadniczo ostatnim ogniwem działania zorganizowanego, na które składają się: -

przygotowanie, projektowanie, realizowanie, kontrolowanie, ocenianie.

Ewaluacja programu działania polega na badaniu i ocenie samego programu oraz efektów jego realizacji. C h o d z i o stwierdzenie: -

czy i w j a k i m stopniu cele i zadania o k r e ś l o n e w programie zostały osiągnięte?, czy dany program w o g ó l e jest m o ż l i w y do zrealizowania?, a j e ś l i tak, to jakie m u s z ą być spełnione warunki?, jakie czynniki sprzyjają a jakie nie sprzyjają realizacji programu?, jaki czynniki sprzyjają optymalizacji i modernizacji programu?.

3.7.5. Procedura korelacyjna Procedura korelacyjna zmierza do wyznaczenia w s p ó ł z a l e ż n o ś c i i w s p ó ł z m i e n n o ś c i zjawisk. Badania za p o m o c ą procedury korelacyjnej pozwalają na ustalenie tych c z y n n i k ó w , które w w y s o k i m i bardzo wysokim stopniu różnicują czynniki o k r e ś l a n e jako zmienne. Stosowana jest

w przypadku gdy bada się zależność zmiennej zależnej (czynnik będący z m i a n ą ) od jednej zmiennej niezależnej (czynnik różnicujący) oraz w przypadku badania zależności zmiennej zależnej od kilku zmiennych niezależnych (wielu c z y n n i k ó w różnicujących). Badania m o g ą być prowadzone z a r ó w n o na zmiennych ilościowych, jak i j a k o ś c i o w y c h . Procedura korelacyjna jest etapowa i przebiega w następujących siedmiu etapach: 1) Zebranie informacji dotyczących: a. b. c. d. e.

liczby zmiennych niezależnych (jedna lub więcej), skali pomiarowej zmiennej zależnej, skali pomiarowej zmiennej niezależnej (lub zmiennych niezależnych) charakteru z a k ł a d a n e g o w hipotezie badawczej związku m i ę d z y zmiennymi, wielkości próby (wielka czy m a ł a ) .

2)

Wylosowanie (ustalenie) z badanej populacji statystycznego) wielkości reprezentatywnej próby,

(zbioru

3)

Dokonanie p o m i a r ó w natężenia w y s z c z e g ó l n i o n y c h zmiennych,

4)

Dobór współczynników korelacji, które odpowiadają informacjom (zjawiskom, zdarzeniom) zebranym w etapie 1,

5)

P o r ó w n a n i e wybranych w s p ó ł c z y n n i k ó w korelacji pod kątem ich ograniczeń i wyboru takiego, którego użycie nie byłoby obciążone zbyt d u ż y m błędem,

6)

Wykonanie obliczeń,

7)

Weryfikacja (testowanie) hipotez (y).

4. Istota i uwarunkowania p r o b l e m ó w badawczych Pojęcie problem pochodzi z języka greckiego „problema", co oznacza przeszkoda lub trudność. M o ż n a pojęcie to także rozumieć jako sprawę sporną, zadanie, zagadnienie w y m a g a j ą c e i podlegające rozwiązaniu, rozstrzygnięciu lub wyjaśnieniu.

Rys.4.1. Istota i znaczenie problemu badawczego W sytuacjach (okolicznościach, otoczeniu), które charakteryzują się określoną t r u d n o ś c i ą nowością i niepewnością [2] problem może w y s t ę p o w a ć w znaczeniu:

-

potocznym, dydaktycznym, naukowym.

Problem w znaczeniu potocznym, to zadanie w y m a g a j ą c e rozwiązania, załatwienia sprawy, c z ę s t o natychmiastowego rozstrzygnięcia, g d y ż wymaga tego sytuacja lub o k o l i c z n o ś c i . Z a ł a t w i e n i e sprawy, jej rozstrzygnięcie lub r o z w i ą z a n i e zależy od naszej wiedzy (kompetencji). W i e d z ę (kompetencje) m o ż e m y p o s i a d a ć i w ó w c z a s problem usuniemy, gdy jej nie posiadamy w ó w c z a s problem pozostaje nie rozwiązany. K i e d y wiedza obiektywnie istnieje tylko, że my jej nie znamy (nie mamy kompetencji) i powstaje potrzeba jej poznania (uzyskania kompetencji), mamy do czynienie ze znaczeniem problemu w sensie dydaktycznym. A b y rozwiązać problem dydaktyczny musimy po prostu m i e ć o d p o w i e d n i ą w i e d z ę i umiejętności ( u z y s k a ć kompetencje). Sens (znaczenie) naukowy pojęcia problemu, to stan niewiedzy posiadający charakter obiektywny. W r z e c z y w i s t o ś c i , zatem problem naukowy to niewiedza, którą należy u s u n ą ć za p o m o c ą badań naukowych. W z b o g a c a j ą c n a s z ą w i e d z ę , o o k r e ś l o n y stan nowej wiedzy, w stosunku do sytuacji w y j ś c i o w e j , tworzymy nowe r o z w i ą z a n i a , w y j a ś n i a m y nie znane fakty, zdarzenia i procesy, wysuwamy w n i o s k i i teorie, wskazując j e d n o c z e ś n i e na skutki nowych osiągnięć badawczych i ich wprowadzenia do naszej wiedzy [2,4]. 4.1. Problem badawczy (naukowy) Problem badawczy, jak j u ż zaznaczono, to w rezultacie stan naszej niewiedzy w o b r ę b i e danej wiedzy. N i e w i e d z a ta musi m i e ć charakter obiektywny. Problemem badawczym (naukowym) jest, zatem stan subiektywnego odzwierciedlenia n i e d o s t a t k ó w w danej dyscyplinie (specjalności) naukowej. Niedostatki m o g ą w y s t ę p o w a ć jako braki odpowiedzi naukowych na stawiane pytania wynikające logicznie z aktualnego stanu wiedzy, w z g l ę d n i e błędy w odpowiedziach. S f o r m u ł o w a n i e problemu w konkretnych badaniach polega na określeniu i objaśnieniu pewnego, obiektywnego stanu niewiedzy na gruncie dotychczasowej wiedzy. Ujmując bardziej praktycznie określenie znaczenia pojęcia problemu naukowego w danych badaniach m o ż n a stwierdzić, że są to swoiste pytania i jako takie zakładają p e w n ą w i e d z ę , coś się wie formułując o d p o w i e d ź na postawione pytanie i c z e g o ś się nie wie udzielając odpowiedzi

i właśnie chodzi o to, aby się d o w i e d z i e ć , c z y l i p o z n a ć p r a w d ę w obrębie tego, czego się nie wie [17,24,26,32,34]. N i e k a ż d e pytanie, jak z tego w y n i k a m o ż e b y ć problemem badawczym. Jest nim tylko takie pytanie, które stanowi punkt wyjścia do badań naukowych lub chociażby do badań c z ę ś c i o w y c h w zakresie szeroko pojętej metody naukowej. A b y uzyskać w i a r y g o d n ą o d p o w i e d ź koniecznym staje się aktywne studiowanie literatury, gromadzenie spostrzeżeń i faktów naukowych, ich selekcja i szereg p r o c e s ó w m y ś l o w y c h (na przykład analiza) oraz pisemne opracowanie sprawozdania naukowego. Jeśli na pytanie znajdujemy wystarczającą o d p o w i e d ź dzięki c h w i l i zastanowienia się i m y ś l e n i a lub na drodze dyskusji, albo uczenia się (nauczania), nie ma potrzeby w z g l ę d n i e nie b ę d z i e m y stosowali żadnej metody i procedury badawczej, takie pytanie nie m o ż e być problemem naukowym. Problemy badawcze ze w z g l ę d u na przedmiot, zakres, stan badań, rolę i inne czynniki ś r o d o w i s k o w e m o g ą b y ć : -

teoretyczne, praktyczne, podstawowe, cząstkowe, ogólne, szczegółowe.

N a l e ż y zawsze u z m y s ł o w i ć sobie, jakie znaczenie ma w danych badaniach i dla danej pracy r o z w i ą z y w a n y problem. Na ile on m o ż e być ogólny, a na ile musi być szczegółowy. Stopień ogólności i szczegółowości p r o b l e m ó w powinien w y n i k a ć z obiektywnego stanu wiedzy w danej dyscyplinie i specjalności naukowej. Problemy r o z w i ą z y w a n e metodami wynikającymi z myślenia t w ó r c z e g o (badania podstawowe), które bywają ogólne i czasem niewyraźnie p o w i ą z a n e z aktualnymi potrzebami życia codziennego n o s z ą znamiona p r o b l e m ó w teoretycznych. Sens nazwy jest ten, że rozwiązania w takim badaniu dotyczą wizji i szerokiej teorii. Problemami praktycznymi (badania stosowane) z a ś są te gdzie rozwiązania dotyczą określonych potrzeb w działalności s p o ł e c z n o - gospodarczej lub dydaktyczno - wychowawczej, p r z e w a ż n i e d o t y c z ą c e aktualnej sytuacji lub przyszłości w istniejących lub przewidywanych konkretnych warunkach. Rozstrzygnięcie problemu badawczego może, więc mieć dwojakie konsekwencje [2,4,10,11,17,26]. M o ż e p r z y n i e ś ć o k r e ś l o n e natychmiastowe korzyści praktyczne lub też poprzez przedstawienie wizji (założeń

teoretycznych) d o p r o w a d z i ć w przyszłości do w a ż n y c h ustaleń naukowo poznawczych. 4.2. Tezy (pytania problemowe, problemy s z c z e g ó ł o w e ) Teza jest to założenie, konkluzja lub twierdzenie, którą w procesie badawczym, na podstawie przyjętych przesłanek należy u d o w o d n i ć [ EP P W N , s.441 ]. W ujęciu metodologicznym są to problemy szczegółowe lub pytania problemowe (robocze) wynikające z problemu badawczego (naukowego). Jest to, zatem to, co w y r a ż o n e twierdzeniem lub pytaniem należy z b a d a ć , p o z n a ć i u d o w o d n i ć . Im nasza wiedza o badanym problemie (obszarze badań) będzie w i ę k s z a i głębsza, tym będzie nam łatwiej u z m y s ł o w i ć , stwierdzić lub zapytać o konkretny wycinek naszej niewiedzy. Jak z p o w y ż s z e g o w y n i k a teza, pytanie problemowe lub problem s z c z e g ó ł o w y musi przynajmniej w stopniu dostatecznym opierać się ( w y n i k a ć ) o w i e d z ę o g ó l n ą dotyczącą badanego przedmiotu, zjawiska, procesu,.... W y r ó ż n i a się cztery rodzaje pytań problemowych ( p r o b l e m ó w s z c z e g ó ł o w y c h ) [17,20,26,32]. Są to pytania: -

definicyjne (opisowe), wyjaśniające, quasi - wyjaśniające, prakseologiczne.

W pytaniach definicyjnych m i e s z c z ą się za p o m o c ą których chcemy uzyskać w i e d z ę dotyczącą: -

te

wszystkie

istnienia i istoty danego zjawiska, przynależności zjawisk, faktów czy zależności dziedziny, dyscypliny lub specjalności naukowej.

do

tezy,

danej

Z pytań wyjaśniających wynikają tezy o charakterze pytającym. W pytaniach quasi - wyjaśniających mieszczą się te wszystkie tezy, które są w pewnym stopniu pochodne od pytań wyjaśniających i pośrednio służą wyjaśnieniu zjawisk, faktów czy zależności. Pytania te najczęściej dotyczą: -

c e l ó w działania, rodzajów działania p r o w a d z ą c y c h do realizacji zakładanych celów,

-

efektów działania ze w z g l ę d u na z a k ł a d a n e cele i istniejące warunki, w a r u n k ó w określających skuteczność działania, zakresu stosowania o k r e ś l o n e g o typu b a d a ń .

U w z g l ę d n i a j ą c cele poznania naukowego dla k t ó r e g o prowadzi się badania, pytania problemowe jako tezy (problemy s z c z e g ó ł o w e ) m o g ą być: -

-

opisowe, dotyczą one stwierdzenia faktów, zjawisk, stanów, rzeczy i ich w ł a ś c i w o ś c i ( charakterystyki). Pytania opisowe rozpoczynają się od: J a k i ?, który ?, dlaczego ?,... przyczynowo - skutkowe, stanowiące o zależnościach i powiązaniach między r ó ż n y m i zjawiskami lub procesami, utylitarne, związane z zastosowaniem p r o c e s ó w , faktów, zjawisk w praktyce. M o g ą one dotyczyć oceny wartości pomiarowych t e s t ó w . Pytania stawiane w celu dokonania rozwiązań w pracach konstrukcyjnych, w d r o ż e n i o w y c h lub adaptacyjnych, a także mogą dotyczyć skuteczności o d d z i a ł y w a n i a w nauczaniu i wychowaniu.

Tezy (problemy s z c z e g ó ł o w e lub pytania problemowe), wynikające z procesu f o r m u ł o w a n i a i r o z w i ą z y w a n i a danego problemu badawczego są niezbędne przynajmniej z dwu p o w o d ó w : -

-

problemy s z c z e g ó ł o w e lub pytania problemowe mieszczące się w danym problemie badawczym w y z n a c z a j ą s z c z e g ó ł o w e hipotezy, jakie dla r o z w i ą z a n i a problemu badawczego należy sformułować, sformułowane hipotezy z kolei stanowią podstawowe w s k a z ó w k i do podejmowania decyzji co do strategii (procedury badawczej), j a k ą należy z a s t o s o w a ć podczas r o z w i ą z y w a n i a problemu naukowego (badawczego).

4.3. Hipotezy i ich znaczenie w badaniach naukowych Wyrażając w tezach (problemach s z c z e g ó ł o w y c h , pytaniach problemowych) założenie, konkluzję lub twierdzenie istnienia związków i zależności m i ę d z y poszczególnymi przedmiotami, faktami lub zjawiskami (procesami) w danym problemie badawczym przygotowujemy przesłanki

(fakty naukowe) do sformułowania hipotezy. Hipoteza, słowo pochodzące z greckiego „ h i p o t h e s i s " oznacza podkład lub przypuszczenie. Hipoteza jest przypuszczeniem lub p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m istnienia ( o b e c n o ś c i ) lub nie, danej rzeczy, zdarzenia, czy też zjawiska (procesu) w o k r e ś l o n y m miejscu lub czasie. Stanowi p r a w d o p o d o b i e ń s t w o zależności danych zjawisk od innych lub związku wielkości statystycznie empirycznie ustalonych. Opierając się na faktach znanych i dostatecznie sprawdzonych m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , że badane zjawisko jest „ t a m , a tam" zlokalizowane, że w o k r e ś l o n y m czasie się działo lub nadal dzieje, że powstaje w konkretnym otoczeniu (warunkach) bądź też, że jest skutkiem określonych przyczyn i działań. Podobnie jest z przypuszczeniami co do związku logicznego określonych pojęć lub twierdzeń. Opierając się na twierdzeniach udowodnionych i na w y p r ó b o w a n y c h metodach dochodzenia prawdy m o ż n a przypuszczać, że za p o m o c ą określonych s p o s o b ó w uzyskuje się oczekiwane rozwiązanie.

R y s . 4.2. Istota hipotez T. Kotarbiński [13] pojęciem hipotezy określa „...takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności m i ę d z y nimi, które pozwalają wyjaśnić j a k i ś nie w y t ł u m a c z o n y dotąd zespół faktów, będących problemem". K. Ajdukiewicz [1] uważa, że hipoteza to nie przyjęta jeszcze racja r o z w a ż a n a w trakcie prób wyjaśnienia j a k i e g o ś faktu, którą poddajemy dopiero procedurze sprawdzania. J. Pieter [24,25] określa hipotezę jako naukowe przypuszczenie co do istnienia lub n i e o b e c n o ś c i danej rzeczy czy zjawiska w o k r e ś l o n y m miejscu lub czasie. M o ż n a , w i ę c przyjąć, że hipoteza

to nic innego jak zmiana gramatycznej formy pytania problemowego (problemu s z c z e g ó ł o w e g o , tezy) ze zdania pytającego na twierdzące lub przeczące. Hipotezy jako przypuszczenia ( p r a w d o p o d o b i e ń s t w o ) dotyczące procesów, zjawisk lub zależności m i ę d z y nimi, które pozwalają wyjaśnić jakieś niewytłumaczony dotąd zespół faktów będących problemem badawczym do rozwiązania powstają wtedy, gdy dla pewnych faktów nie znajduje się racji w ś r ó d uznanych ( uzasadnionych) twierdzeń. Hipoteza poddana procesowi weryfikacji (procedurze badawczej), bądź zostaje obalona, bądź też wzrasta stopień jej p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , niekiedy tak dalece, iż staje się prawem naukowym. Hipotezy mają swoją i n d y w i d u a l n o ś ć , p o n i e w a ż każda z nich, wynika ze swoistych źródeł powstania. Natomiast stopień ich ogólności m o ż e być różny. Prosta hipoteza może być tylko uogólnieniem obserwacji. Hipotezy bardziej złożone m o g ą postulować istnienie powiązań między zdarzeniami. Wysuwanie hipotez nie zależy od istoty określonej dyscypliny naukowej, lecz przede wszystkim od charakteru p r o b l e m ó w , które mamy rozwiązać. Tezy lub inaczej ujmując konkretne problemy badawcze (pytania problemowe) decydują o tym, w j a k i m zakresie i w j a k i c h fazach (etapach) należy z a s t o s o w a ć ( p o s ł u ż y ć się) w badaniach hipotezami. W zafeżności ocf postawionych tez (pytań prob/emowycfi, prob/emow szczegółowych) w y r ó ż n i a się hipotezy: -

opisowe, przyczynowo - skutkowe.

Hipotezy opisowe przewidują współwystępowanie lub w s p ó ł z m i e n n o ś ć badanych zjawisk. W s p ó ł w y s t ę p o w a n i e oznacza łączne w y s t ę p o w a n i e rozpatrywanych zjawisk, p r o c e s ó w lub innych zdarzeń. W s p ó ł z m i e n n o ś ć dotyczy wzajemnego określania się przez zjawiska. Hipotezy przyczynowo - skutkowe zawierają o d p o w i e d ź na pytanie o genezę badanych zjawisk. Na przykład m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , iż studenci o w y ż s z y m ilorazie inteligencji szybciej i lepiej rozwiązują zadania problemowe niż studenci o niższym ilorazie inteligencji. W z g l ę d n i e , przedmioty (towar) estetycznie opakowane bardziej przyciągają u w a g ę klienta, niż przedmioty bez opakowania. Hipoteza pracy badawczej musi m i e ć : -

charakter zadaniowy,

-

-

u j m o w a ć p r ó b ę odpowiedzi na postawione tezy (pytania problemowe) i stanowić zarazem przypuszczalne r o z w i ą z a n i e problemu badawczego, s t a n o w i ć zasadniczy element wyjaśnienia i przewidywania faktów, zjawisk, zależności, cech,...

Poprawnie s f o r m u ł o w a n a hipoteza powinna: -

u m o ż l i w i a ć dedukcyjne wnioskowanie, być zgodna z obowiązującymi obiektywnie prawami i uznanymi naukowo zasadami, jej ścisłość, stopień j e d n o z n a c z n o ś c i , liczba pozytywnych w s k a ź n i k ó w musi p o t w i e r d z a ć p r a w d z i w o ś ć treści w niej zawartej.

Najczęściej wymienianymi funkcjami hipotez w systemie wiedzy naukowej są funkcje: -

odkrywcza, wyjaśniająca,

-

prewidystyczna, praktyczna.

Trzy pierwsze m o ż e m y określić w s p ó l n y m mianem funkcji heurystycznej. Spełniają one z a s a d n i c z ą rolę w rozwoju wiedzy naukowej oraz realizacji procesu poznania naukowego. Tworzenie hipotez jest, więc f o r m ą gdzie w s p o s ó b bezpośredni mamy przejście od wiedzy j u ż istniejącej do wiedzy nowej. Spełnianie przez hipotezy funkcji odkrywczej w poznaniu naukowym realizuje się przez d o ł ą c z e n i e nowej wiedzy do aktualnego jej stanu. Ta nowa wiedza na etapie f o r m u ł o w a n i a hipotezy jest oczywiście jeszcze bardzo niepewna i dopiero w toku dalszego sprawdzania m o ż e zostać potwierdzona. N o w a wiedza zawierająca się w konkretnych hipotezach stanowi zatem niejako p r ó b n ą o d p o w i e d ź na pytania: -

jakie zależności występują m i ę d z y zjawiskami ?, co jest p r z y c z y n ą o k r e ś l o n e g o zjawiska?, jaka jest struktura i organizacja tego zjawiska?, jakie czynniki w y w i e r a j ą w p ł y w na to zjawisko?, dlaczego dane zjawisko ma taki, a nie inny charakter?

Praktyczna funkcja hipotez jest n a s t ę p s t w e m ich funkcji ogólnych i przejawia się w tym, że: -

stanowi podstawowe n a r z ę d z i e ustalenia zakresu i ś r o d k ó w działania w rozwiązywaniu p r o b l e m ó w naukowych, operacjonalizuje problem, w y z n a c z a j ą c empiryczne warunki i w s k a ź n i k i jego rozwiązania.

Ze w z g l ę d u na stopień ogólności tez (pytań mieszczących się w problemie badawczym w y r ó ż n i a m y : -

problemowych)

hipotezy ogólne, hipotezy s z c z e g ó ł o w e .

T r e ś ć tez (pytań problemowych) o p r ó c z hipotez i przyczynowo - skutkowych pozwala w y o d r ę b n i ć także: -

opisowych

hipotezy nomologiczne, diagnostyczno - deskryptywne, prakseologiczne.

W rozwiązywaniu problemów badawczych o charakterze wyjaśniającym najczęściej stosujemy hipotezy nomologiczne. S p o ś r ó d tych hipotez zastosowanie znajdują: -

dedukcyjno - nomologiczne,

-

probabilistyczne, statystyczne.

Hipotezy zasadniczo związane są z każdą pracą naukowo badawczą, a szczególnie występują one w pracach kwalifikacyjnych. Pożądane są tam gdzie badania dotyczą związku zjawisk lub wielkości (parametrów) pojęciowych. Gdzie chodzi o poznanie przebiegu i w a r u n k ó w zjawisk ( p r o c e s ó w ) powtarzających się. G d y problem zawiera pytanie: -

od czego ten fakt zależy? w j a k i c h warunkach powstaje? jakie skutki w y w o ł u j e ?

Szukając odpowiedzi na takie pytania formułuje się zwykle hipotezy.

4.4. Zmienne i ich wskaźniki W pracach kwalifikacyjnych uogólnień dokonuje się zwykle w oparciu o indukcję niezupełną. Oznacza to, że badania wykonuje się na niepełnej liczbie danych ( e l e m e n t ó w , zdarzeń, p r z e d m i o t ó w , ...,) j a k i e g o ś globalnego zbioru. Ten niepełny zbiór powinien jednak stanowić próbę reprezentatywną charakteryzującą się określoną (ograniczoną) liczebnością oraz w ł a ś c i w o ś c i a m i statystycznymi całej badanej z b i o r o w o ś c i . Tych kilkanaście cech konstytutywnych w danym zbiorze reprezentujących elementy zbioru organizacji, struktury, procesu, zjawiska lub innego zdarzenia, dających się z a o b s e r w o w a ć i utrwalić nosi n a z w ę zmiennych. Z m i e n n ą j e s t , zatem dowolna cecha, w ł a ś c i w o ś ć , czynnik,..., która przybiera charakterystyczne, reprezentatywne wartości w badanym zbiorze. 4.4.1. Rodzaje zmiennych Zdefiniowanie zmiennych polega na w y o d r ę b n i e n i u tych właściwości (cech, charakterystyki), które określają dane zjawisko (proces, strukturę, organizację lub element). W zależności od przyjmowanych kryteriów podziału w y o d r ę b n i ć m o ż n a różne rodzaje zmiennych. I tak ze względu na wielkość, z którego badana zmienna przyjmuje różne wartości wyróżnia się zmienne: -

dwuwartościowe, wielowartościowe.

P r z y k ł a d e m zmiennej d w u w a r t o ś c i o w e j m o ż e być płeć, gdyż przyjmuje ona tylko dwie m o ż l i w o ś c i , na przykład: mężczyźni i kobiety lub studenci i studentki. Zmienne w i e l o w a r t o ś c i o w e to na przykład osobowa charakterystyka c z ł o w i e k a , a w i ę c jego wiek, z a w ó d , miejsce zamieszkania, wzrost, waga, lub też techniczna charakterystyka j a k i e g o ś urządzenia, aparatury, przedmiotu, obiektu, określająca jego d ł u g o ś ć , szerokość, wysokość, m a s ę , . . . . Uwzględniając właściwości (cechy) zjawiska (struktury, procesu) spełniające funkcję zmiennych, m o ż n a w y r ó ż n i ć : -

zmienne ś r o d o w i s k o w e , do których zaliczamy zjawiska lub procesy występujące poza organizmem, w środowisku społecznym lub biologicznym,

-

zmienne osobowościowe, stanowiące różne wartości (składniki, cechy) o s o b o w o ś c i człowieka, zmienne behawioralne, w y s t ę p u j ą c e w ludzkim zachowaniu się, które czynimy przedmiotem b a d a ń .

P o n i e w a ż w licznych badaniach (diagnostycznych, prognostycznych, weryfikacyjnych) celem jest w y k r y c i e przede wszystkim zależności i związków występujących m i ę d z y badanymi zjawiskami, biorąc to pod u w a g ę w y r ó ż n i a się zmienne: -

zależne, niezależne, pośredniczące.

Wyłaniając zmienne zależne należy p a m i ę t a ć , że stanowią one skutek w o k r e ś l o n y m badaniu. Są to takie zmienne, które w danym procesie, zdarzeniu, zjawisku, strukturze czy t e ż organizacji ulegają zmianom. Z tego też powodu zainteresowania kieruje się g ł ó w n i e na nie oraz ich związki z tymi zmiennymi, od których one zależą. Zmienne, od których zależą zmienne zależne nazywamy zmiennymi n i e z a l e ż n y m i . Zmiennymi niezależnymi są zatem te zmienne, które oddziałują na zmienne zależne. Są one przyczyną o k r e ś l o n e g o skutku, c z y l i zmian w zmiennych zależnych. O p r ó c z zmiennych zależnych i niezależnych w badaniach występują także zmienne p o ś r e d n i c z ą c e . Z w y k l e nie są one przedmiotem szerszych badań. Dokładne badania wskazują jednak, iż oddziałują (wpływają) one na obie zmienne. Ich w p ł y w z różną siłą wzmacniają, bądź osłabiają zmienne zależne lub zmienne niezależne. Badając związki zachodzące między zmiennymi, należy określić z a r ó w n o w p ł y w zmiennej niezależnej na zmienną zależną jak i w p ł y w zmiennej pośredniczącej. Zmienne niezależne najsilniej działające traktuje się jako g ł ó w n e , działające słabiej jako uboczne. Zmienne niezależne uboczne m o g ą być kontrolowane i nie kontrolowane. Ze w z g l ę d u na zakres zjawisk, spełniających funkcję zmiennych, występują zmienne globalne, które obejmują szeroki zakres zjawisk oraz zmienne s z c z e g ó ł o w e ( c z ą s t k o w e ) , obejmujące w ę ż s z y zakres badanych zjawisk. Zmienne mające charakter globalnych w y m a g a j ą odpowiednich redukcji do zmiennych szczegółowych, których w y s t ę p o w a n i e i stopień nasilenia m o ż n a wyrazić wartością na pojedynczej skali pomiarowej.

4.4.2. Zmienne ilościowe i j a k o ś c i o w e Zmienne m o g ą być w y r a ż o n e ilościowo lub j a k o ś c i o w o . Zmienne ilościowe przedstawiane są liczbowo. L i c z b a będąca miernikiem pozwala na określenie ilości, nasilenia lub częstości w y s t ę p o w a n i a . K a ż d y miernik liczbowy m o ż e być policzony, zmierzony, z w a ż o n y , ... . Zmienne j a k o ś c i o w e określa się s ł o w n y m opisem. Opis przedstawia charakterystykę słowną. M i e r n i k i j a k o ś c i o w e opierają się na danych empirycznych i uzyskuje się ich przeważnie, za p o m o c ą obserwacji, wywiadu lub analizy przedmiotu badania (wytworu działania). Najistotniejszym w wyznaczaniu m i e r n i k ó w jest, j a k i m i ę d z y nimi zachodzi związek, jakie są zależności, g d y ż właśnie to sprawia (powoduje) wyodrębnienie rodzaju zmiennych i ich w s k a ź n i k ó w . 4.4.3. W s k a ź n i k i i ich znaczenie Jednym z koniecznych warunków właściwego przygotowania procedury b a d a ń , po w y ł o n i e n i u zmiennych, jest ustalenie, na podstawie jakich danych orzeka się o w y s t ę p o w a n i u poszczególnych zmiennych, czyli ustalenie ściśle określonych w s k a ź n i k ó w dla badanych zjawisk lub procesów. Wskaźniki na podstawie, których wnosimy (przypuszczamy) o zajściu j a k i e g o ś zjawiska m o g ą być z oczywistych w z g l ę d ó w zdarzeniami lub procesami p r z e d m i o t ó w badanych (obserwowalnych). Jak z tego wynika w s k a ź n i k to pewna charakterystyczna cecha, zdarzenie, zjawisko lub fakt na podstawie którego wnioskujemy z p e w n o ś c i ą bądź z określonym p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m , albo też z p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m w y ż s z y m od przeciętnego, iż istnieje (ma miejsce) to co nas w danych badaniach interesuje [5,20]. W s k a ź n i k zatem jest przejawem, wyrazem określonej zmiennej. Wskazuje on na określone zjawiska mierzalne względnie obserwowalne, które pozwalają stwierdzić, że dane zjawisko zaszło. Na przykład, m o ż e to być w s k a ź n i k a k t y w n o ś c i społecznej, skuteczności działania, osiągnięć w procesie nauczania - uczenia się, w z g l ę d n i e innego organizacyjno - kierowniczego p o s t ę p o w a n i a i działania. 4.4.4. Rodzaje w s k a ź n i k ó w W badaniach empirycznych operuje się p r z e w a ż n i e wskaźnikami mającymi charakter wartości statystycznej. Przykładem takich wskaźników typu statystyczno - liczbowego m o g ą być średnie oceny studentów z e g z a m i n ó w i zaliczeń w danym semestrze, średnie płace pracownicze za dany okres, reakcja na dane b o d ź c e motywacyjne lub liczba p o m y ś l n i e rozwiązanych p r o b l e m ó w pracowniczych. W zależności od charakteru

wskazywanego przez nie zjawiska oraz od rodzaju związku, jaki łączy te wskaźniki z danym zjawiskiem m o g ą one b y ć : -

empiryczne, definicyjne,

-

inferencyjne.

Wskaźniki empiryczne występują wtedy, gdy wskazywane przez nie zjawiska daje się z a o b s e r w o w a ć . O tym, że dany w s k a ź n i k łączy się ze zjawiskiem wskazywanym, m o ż n a się przekonać na drodze empirycznej, za p o m o c ą bezpośredniej obserwacji. Na przykład po ubiorze lub marce posiadanego samochodu m o ż n a sądzić o z a m o ż n o ś c i danego człowieka. Zatem teza o zachodzeniu pewnej korelacji między wskaźnikami, a zjawiskiem przezeń wskazywanym jest tezą empiryczną, rozstrzygalną na drodze obserwacji [4,32]. Przy tych w s k a ź n i k a c h jest duża na ogół łatwość wykazywania ich słuszności. Co nie wyklucza r ó w n i e ż i pomyłek. Są one najbardziej przydatne przy różnych badaniach opinii społecznej, podczas bezpośrednich wypowiedzi badanych. Wskaźniki definicyjne stosujemy w ó w c z a s , gdy w definicji są wymienione zjawiska obserwowalne będące przedmiotem badań. Między danymi zjawiskami, a w s k a ź n i k i e m zachodzi, bowiem relacja tożsamości, gdyż w s k a ź n i k jest r ó w n o c z e ś n i e badanym zjawiskiem. Na przykład w s k a ź n i k i e m absencji jest liczba opuszczonych godzin zajęć dydaktycznych, zaś w s k a ź n i k i e m pozycji społecznej studenta w grupie (zespole) jest liczba uzyskanych przez niego pozytywnych wyborów podczas badań socjometrycznych. W s k a ź n i k definicyjny spełnia swoją funkcję tym lepiej, im bardziej wyczerpująca jest definicja wskazywanego przez niego zjawiska. Wskaźniki inferencyjne dotyczą zjawisk bezpośrednio nie obserwowalnych i niewchodzących do definicji badanych zjawisk, a o ich istnieniu wnioskujemy z hipotetycznych zmiennych. Przykładem może tu być umiejętność opracowania niestereotypowych rozwiązań na dowolny temat. W s k a ź n i k i e m naszej twórczej inwencji i aktywności będzie umiejętność sformułowania problemu, postawienie tez i hipotezy. Tak, więc wskaźniki inferencyjne dotyczą ukrytych hipotetycznych zmiennych, które wprawdzie są nie obserwowalne, ale same mają obserwowalne następstwa. Dobieranie w s k a ź n i k ó w inferencyjnych do zjawisk nie obserwowalnych, których definicje nie pozwalają na ustalenie szukanych w s k a ź n i k ó w , następuje najczęściej poprzez o d w o ł a n i e się do teorii na temat tych zjawisk. się

O p r ó c z wyżej wymienionych w s k a ź n i k ó w w literaturze wyodrębnia również wskaźniki przedmiotowe i podmiotowe. Wskaźniki

przedmiotowe charakteryzują określone zjawisko za p o m o c ą cech zjawisk intersubiektywnie sprawdzalnych. Na przykład w s k a ź n i k i e m przedmiotowym dobrej i systematycznej nauki m o g ą być w y ż s z e oceny, a także i wyższa stawka stypendium. Natomiast wskaźniki podmiotowe odwołują się do s ą d ó w i ocen jednostek. Na przykład pragnąc z b a d a ć poziom aspiracji danego osobnika w grupie m o ż n a o d w o ł a ć się do subiektywnych ocen i opinii osób tej grupy, prosząc ich o ocenę p o s z c z e g ó l n y c h wartości charakteryzujących aspiracje z cech o s o b o w o ś c i badanego. W badaniach naukowych nie zawsze w y s t ę p u j ą c y m zmiennym m o ż n a p r z y p o r z ą d k o w a ć konkretne w s k a ź n i k i . Dlatego też w praktyce badawczej stosuje się w s k a ź n i k i mieszane. W poprawnym doborze takich wskaźników dopomóc może uświadomienie sobie różnych więzi przyczynowych, jakie łączą wskaźniki ze zmiennymi przez nich wskazywanymi. Procedura doboru w takich przypadkach wymaga przeprowadzenia badań weryfikacyjnych. Opracowując koncepcję pracy naukowej (kwalifikacyjnej) należy zdefiniować podstawowe zmienne na podstawie pojęć znanych w literaturze naukowej danej dyscypliny. Przyjmujemy w ó w c z a s j e d n ą z tych definicji, która spełnia funkcję definicji sprawozdawczej albo formułujemy definicję regulującą, będącą z m o d y f i k o w a n ą formą jednej lub k i l k u znanych definicji danego pojęcia. W razie trudności jej wypracowania formułujemy definicję przez wyliczenie cech lub definicje kontekstowe. Realizując konkretne badania stosunkowo często łączymy wskaźniki różnych t y p ó w , to znaczy jak j u ż zaznaczono posługujemy się wskaźnikami mieszanymi. A b y były one wiarygodne należy u w z g l ę d n i ć ich wzajemne powiązania i powiązania ze zmiennymi. Najczęściej występuje pięć rodzajów takich powiązań: -

wskaźnik łączy się ze zmienną, ale nie wiadomo czy jest ona skutkiem czy przyczyną,

-

w s k a ź n i k i zmienna są skorelowane, mają bowiem wspólną przyczynę, ale związek przyczynowy między nimi nie istnieje,

-

w s k a ź n i k jest przyczyną zmiennej, w s k a ź n i k jest skutkiem zmiennej, w s k a ź n i k powiązany jest ze zmienną.

Ustalając wskaźniki należy: -

-

precyzyjnie, jasno i zrozumiale w y d z i e l i ć zjawisko (obiekt) i sytuacje będące przedmiotem ustalenia w s k a ź n i k ó w , d o b ó r rzetelnych i trafnych wskaźników oprzeć na możliwościach współczesnych badań, znajomości w a r u n k ó w , w jakich przebiegać będzie badanie jak r ó w n i e ż w ł a ś c i w o ś c i a c h charakteryzujących badane zjawiska (struktury, organizacje, obiekty).

Nieprecyzyjny lub mało rzetelny d o b ó r w s k a ź n i k ó w wywołuje błędy. Jeśli przyjmiemy na przykład, że w s k a ź n i k i e m efektywności ćwiczeń studenta jest tylko jego o b e c n o ś ć w uczelni na zajęciach to m o ż e m y dojść do mylnych w n i o s k ó w . Pewniejszym w s k a ź n i k i e m b y ł y b y jego odpowiedzi na pytania, a k t y w n o ś ć i wykonawstwo określonych czynności (poleceń). Z tych też w z g l ę d ó w procedura doboru w s k a ź n i k ó w , szczególnie w ó w c z a s , gdy nie ma pełnej i wiarygodnej informacji (w o g ó l e danych) zaleca przeprowadzanie badań próbnych. Badania p r ó b n e uściślają wskaźniki poprzez na przykład korektę pytań w kwestionariuszu ankiety, bardziej p r z y s t ę p n e g o i zrozumiałego formułowania dla r e s p o n d e n t ó w pytań, a nawet zmiany ich kolejności w zadawaniu (stawianiu pytań). Tak, w i ę c dobierając wskaźniki należy: -

u w z g l ę d n i a ć potrzebę i m o ż l i w o ś c i dobierania wielu w s k a ź n i k ó w do tej samej zmiennej, poddawać wybrane wskaźniki ocenie sędziów kompetentnych i na podstawie ich opinii s t o s o w a ć te, które uzyskały najwyższą o c e n ę .

N a l e ż y zawsze p a m i ę t a ć , że m a t e r i a ł y badawcze (zbiory statystyczne), w których d o k ł a d n i e , precyzyjnie i rzetelnie odzwierciedlone są zmienne i ich wskaźniki stanowią g ł ó w n y materiał dowodowy. T y l k o takie zmienne i ich wskaźniki mają w a r t o ś ć p o z n a w c z ą i nadają się do opracowania opisowo - statystycznego.

5. Geneza, istota i znaczenie metod badawczych O k r e ś l e n i e metoda posiada wymiar interdyscyplinarny. Samo s ł o w o w y w o d z i się z greckiego „ m e t a hodos", co w t ł u m a c z e n i u oznacza droga do celu lub posuwanie się, podążanie za kimś, ściganie go lub śledzenie. Platon przedstawiał m e t o d ę jako doktrynę, Arystoteles - jako doktrynę badawczą. Kartezjusz uważał, że „metoda, która uczy iść za w ł a s n y m porządkiem i r o z r ó ż n i a ć wszystkie okoliczności tego, czego się szuka, zawiera wszystko, co daje p e w n o ś ć p r a w i d ł o m arytmetyki" [2]. T. Kotarbiński [13] utożsamiając m e t o d ę z systematycznym p o s t ę p o w a n i e m wskazuje, że ,jest to sposób umyślny, który stosuje osoba lub zespół działający". Zwraca również u w a g ę na p o w t a r z a l n o ś ć toku p o s t ę p o w a n i a oraz potrzebę jego modyfikowania i adaptowania do sytuacji czy t e ż problemu, który należy rozwiązać. Encyklopedia brytyjska [4,20] pojęciem metoda określa zorganizowane, systematyczne p o s t ę p o w a n i e , w k t ó r y m działalność prowadzona jest w s p o s ó b zorganizowany. W e d ł u g A. C z e r m i ń s k i e g o [8] metoda oznacza s p o s ó b p o s t ę p o w a n i a , d o b ó r rodzaju działania, przyjęty do stosowania z m o ż l i w o ś c i ą powtarzania go we wszystkich przypadkach danego typu. Dążąc do zachowania tradycji oraz zasad logiki m e t o d ą badań naukowych m o ż n a określić „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość p o s t ę p o w a n i a badawczego, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego [8,12,20,22,27,31,32,34].

R y s . 5.1. Istota i cechy metody

5.1. Metoda badawcza Treść p.5 i rys. 5.1. pozwala stwierdzić, że metoda badawcza to nic innego jak s p o s ó b postępowania (poznania naukowego). P o n i e w a ż wszelkie poznanie naukowe odbywa się w określonej formie, to różnice między poznaniem potocznym, a poznaniem naukowym należy u p a t r y w a ć w planowych i celowych sposobach postępowania badawczego. W badaniach naukowych nie można posługiwać się dowolnymi, przypadkowymi sposobami. M u s z ą one być poprawne i skuteczne, a więc celowo dobrane i zaplanowane oraz ś w i a d o m i e zastosowane, uwzględniając: -

-

treści badań, które powinny brać pod u w a g ę skuteczność i m o ż l i w o ś c i zastosowania danej metody (sposobu p o s t ę p o w a n i a ) , a także czy są adekwatne do koncepcji rozwiązania problemu badawczego, cele zakładanych badań, zasób posiadanych ś r o d k ó w [2].

Precyzując pojęcie metody badawczej należy przyjąć, że jest to s p o s ó b pracy badawczej charakteryzujący się z a r ó w n o określonymi czynnościami p o s t ę p o w a n i a (procedurą b a d a w c z ą ) , jak i zastosowaniem odpowiednich narzędzi badawczych. Istota metody badawczej powinna zmierzać do skoordynowania sposobu p o s t ę p o w a n i a z z a k ł a d a n y m celem badań. 5.2. Zadania metod badawczych K a ż d a dyscyplina naukowa posiada w ł a ś c i w e jej metody badawcze, których zadaniem jest r o z w i ą z a n i e p r o b l e m ó w naukowych, to jest ustalanie i wyjaśnienie nowych faktów, zjawisk, p r o c e s ó w , związków i zależności m i ę d z y nimi zachodzących. Metoda badawcza musi zawierać w sobie szereg działań o różnym charakterze z a r ó w n o koncepcyjnym jak i rzeczowym, zjednoczonych celem generalnym i o g ó l n ą koncepcją badań. N i e bez powodu o metodzie badań m o ż n a m ó w i ć w d w ó c h znaczeniach. W znaczeniu s p o s o b ó w badawczego docierania do prawdy i p o j ę c i o w e g o przedstawienia prawdy poznanej oraz o sposobach uzyskiwania tak zwanego materiału naukowego (zmiennych niezależnych i zależnych), c z y l i o znaczeniu roboczej metody badań [26]. Z tych też w z g l ę d ó w metoda musi spełniać następujące wymogi:

-

-

jasności - m e t o d ę musi c e c h o w a ć powszechna zrozumiałość, j e d n o z n a c z n o ś c i - metoda powinna w y k l u c z a ć dowolność stosowania różnych s p o s o b ó w i zasad, celowości - musi być p o d p o r z ą d k o w a n a określonemu celowi, skuteczności - powinna z a p e w n i a ć osiąganie zamierzonego celu, n i e z a w o d n o ś c i - metoda musi z a p e w n i a ć uzyskanie zamierzonego rezultatu (celu) o dużym stopniu prawdopodobieństwa, e k o n o m i c z n o ś c i - metoda powinna p o z w a l a ć osiągnąć zamierzony rezultat przy najmniejszych kosztach, zużyciu sił i ś r o d k ó w oraz czasu.

5.3. Rodzaje metod badawczych Istnieje wiele metod badawczych. Prawie każda dyscyplina naukowa posługuje się kilkoma roboczymi metodami badawczymi. Z w y k l e przy rozwiązywaniu konkretnego problemu badawczego j e d n ą m e t o d ę przyjmuje się jako w i o d ą c ą ( g ł ó w n ą ) , a inne są metodami pomocniczymi (uzupełniającymi). J. Pieter [24,25] do zasadniczych roboczych metod badawczych zalicza metody: obserwacyjne, eksperymentalne, statystyczne, konstrukcyjne, krytyki źródłowej, p o r ó w n a w c z e i analizy logicznej. Miejsce szczególne wśród metod badawczych zajmują metody intuicyjne. Do najczęściej stosowanych metod badawczych n a l e ż ą metody przedstawione na rys. 5.2.

Rys. 5.2. Metody badań naukowych

5.3.1. Metoda obserwacyjna Metoda obserwacyjna jest j e d n ą z najstarszych metod badawczych. Była ona prawie do końca X I X wieku g ł ó w n ą m e t o d ą badawczą nauk przyrodniczych. Obecnie, wskutek rozwoju innych, bardziej efektywnych metod badawczych, traci swoje pierwotne znaczenie, stając się m e t o d ą uzupełniającą lub nawet t e c h n i k ą b a d a w c z ą [20]. N i e z a l e ż n i e od tego obserwacja nadal posiada cechy metody badawczej, p o n i e w a ż , w wielu przypadkach jest podstawowym sposobem gromadzenia materiału badawczego przeznaczonego do opisu i klasyfikacji w celu poznania badanej rzeczywistości. Wszelkie zjawiska bowiem znajdują w y t ł u m a c z e n i e naukowe po ich spostrzeżeniu, d o k ł a d n y m rozpoznaniu, uporządkowaniu w klasy i opisie. Obserwacja jako metoda badawcza nie ogranicza się, więc jedynie do rejestracji jednostkowych faktów, lecz fakty te ujmuje we wzajemnych związkach i zależnościach, z przyczynowo - skutkowymi włącznie. Jeżeli ś w i a d o m i e o b s e r w a c j ę organizuje się, celowo i kompleksowo ją się stosuje, a uzyskane planowo informacje gromadzi się i interpretuje jako zdarzenia czy t e ż zjawiska oddziałujące na elementy i procesy danego systemu czy też określonej struktury organizacyjnej, obserwacja staje się w ó w c z a s m e t o d ą badawczą. Obserwacja jako metoda badawcza musi z a k ł a d a ć w y b ó r spostrzeżeń w e d ł u g z góry określonych w a r u n k ó w . Przyjmować o d p o w i e d n i ą ich selekcję, przy czym kryterium selekcji zostaje określone ze względu na cel obserwacji. Obserwacja jest m e t o d ą b a d a w c z ą w ó w c z a s , gdy u w z g l ę d n i a wszystkie etapy działalności badawczej. Pozwala m i ę d z y innymi stawiać hipotezy. G r o m a d z i ć określone dane. W e r y f i k o w a ć i selekcjonować zgromadzony materiał badawczy. Obserwacja jako metoda badawcza nie tylko gromadzi materiał badawczy lecz także uściśla podjętą w danym problemie badawczym p r o b l e m a t y k ę , pomaga f o r m u ł o w a ć tezy (pytania problemowe lub problemy s z c z e g ó ł o w e ) , sprzyja nawiązaniu kontaktu z b a d a n ą z b i o r o w o ś c i ą (populacją) i zapewnia sobie warunki do prowadzenia badań w s t ę p n y c h i zasadniczych. Obserwacja jako metoda określa również sposoby przygotowania i zastosowania technik badań oraz narzędzi badawczych. W protokołach utrwala spostrzeżenia, stanowiące podstawę do opracowania w y n i k ó w badań. Pozwala także d o k o n a ć naukowych uogólnień. Najbardziej c h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą obserwacji jako metody badawczej jest jej cykliczny charakter. Wychodzi bowiem od faktów i kończy się na nich, przy czym fakty kończące jeden c y k l , rozpoczynają cykl następny. P r o w a d z ą c y obserwację m o ż e utrzymać swoje założenia badawcze w s p o s ó b prowizoryczny. Zawsze istnieje m o ż l i w o ś ć odrzucenia ich, jeśli

fakty nie zgadzają się z przewidywaniami. Jeżeli seria obserwacji, która potwierdzić miała prognozy nie spełnia o c z e k i w a ń , m o ż n a przyjąć nowe, bardziej udoskonalone. Proces ten trwa n i e s k o ń c z e n i e i m o ż e być powtarzany. Obserwacja jako metoda badawcza różni się od prostego spostrzegania tym, że jest procesem ciągłym i celowym. Jest badaniem tego, czego zaistnienia w e d ł u g hipotezy spodziewamy się i oczekujemy. N i e jest, więc spostrzeganiem w sensie percepcji. Obserwacja jako metoda musi wykazywać następujące w ł a ś c i w o ś c i : -

-

powinna być prowadzona celowo i planowo w taki s p o s ó b aby nie w p ł y w a ł a na przedmiot, proces, zjawisko i w ogóle obiekt obserwacji, musi b y ć obiektywna, a w i ę c skutecznie p r z e c i w d z i a ł a ć subiektywnym, a nawet obiektywnym ograniczeniom.

5.3.2. Metoda eksperymentalna Metoda eksperymentalna lub ujmując inaczej eksperyment naukowy w ciągu ostatnich k i l k u w i e k ó w stał się j e d n ą z najważniejszych metod badawczych. Jeszcze przed kilkudziesięciu laty s ą d z o n o , że eksperyment jako metoda badawcza wykorzystywana m o ż e być jedynie w badaniach stosowanych. Obecnie eksperyment znajduje coraz szersze zastosowanie i odgrywa istotną rolę we wszystkich badaniach. W swojej istocie często bywa u w a ż a n y za o d m i a n ę obserwacji. O ile obserwacja jako proces spostrzegania to nic innego jak obserwacja bierna, to eksperyment naukowy stanowi o b s e r w a c j ę czynną. C e c h ą z n a m i e n n ą obserwacji czynnej jest aktywny stosunek do poznawanej r z e c z y w i s t o ś c i , polegający na celowym organizowaniu procedur badawczych. Z tego punktu widzenia eksperyment jako metoda badawcza polega na celowo wprowadzanym do procesu poznania naukowego czynnika, który jest c z y n n i k i e m eksperymentalnym (zmienną niezależną). Obserwowane zmiany, jakie powstają pod w p ł y w e m wprowadzonego czynnika eksperymentalnego, s t a n o w i ą zmienne zależne, bo są one z a l e ż n e od zmiennej niezależnej (eksperymentalnej). Tak, w i ę c podstawowe składniki eksperymentu naukowego c z y n i ą c e zeń m e t o d ę to: -

zmienna niezależna i z a ł o ż e n i e przypuszczalnego kierunku zmian przezeń powodowanych, sam proces sprawdzania słuszności p r z y p u s z c z e ń przez wprowadzenie zmiennej n i e z a l e ż n e j ,

-

pomiar i rejestrowanie zmiennych z a l e ż n y c h .

G ł ó w n e zasady eksperymentu naukowego to: -

-

-

w y o d r ę b n i e n i e badanego zjawiska (procesu, struktury) od w p ł y w ó w ubocznych (niekontrolowanych czynników), czyli utworzenie w miarę m o ż l i w o ś c i układu wyizolowanego (jego wyabstrahowanie), ustalenie zmiennych badanego zjawiska i określenie w a r u n k ó w mających stanowić przedmiot czynnej ingerencji eksperymentatora, w y w o ł a n i e zmian w w y o d r ę b n i o n y m zjawisku (procesie), stwierdzenie charakteru i zakresu w y w o ł a n e j zmiany czynnej (zmiennych zależnych).

Najistotniejszą c e c h ą k a ż d e g o eksperymentu naukowego jest: -

-

wybranie odpowiedniego czynnika eksperymentalnego (zmiennej niezależnej), ustalenie prawdopodobnego (przypuszczalnego) kierunku zmian. Przypuszczalne zależności i zmiany występujące między z m i e n n ą niezależną i zmiennymi zależnymi stanowią treść hipotezy, eksperymentalne weryfikowanie hipotezy roboczej przez w y w o ł a n i e lub zmienianie biegu realnych procesów, obserwowanie i dokładne mierzenie (rejestrowanie) zmiennych zależnych.

U w z g l ę d n i e n i e tych założeń odgrywa decydującą rolę w toku organizacji i realizacji eksperymentalnych badań wybranych zjawisk i p r o c e s ó w . Ze z m i a n ą badanego zjawiska czy procesu wiąże się ściśle zagadnienie dotyczące sposobu wykrywania zależności między zmienną n i e z a l e ż n ą a innymi elementami badanego układu (badanej struktury), czyli zmiennymi zależnymi. Eksperyment naukowy znajduje szczególne zastosowanie przy badaniu zjawisk powtarzających się w warunkach przynajmniej c z ę ś c i o w o takich samych. Oznacza to, że nie ma możliwości prowadzenia eksperymentu nad zjawiskami indywidualnymi i niepowtarzalnymi. Należy podkreślić, że metoda naukowego badania eksperymentalnego znajduje swoje uzasadnienie w zasadach p r z y c z y n o w o ś c i

i rozumowania indukcyjnego opracowanych przez J.S. M i l l a (1806 w postaci pięciu k a n o n ó w [24,32]. Są to kanony: -

1873)

jednej różnicy, jednej z g o d n o ś c i , połączonej różnicy i zgodności, zmian towarzyszących, kanonu reszty.

Kanon jednej różnicy m ó w i : „ G d y przypadek, w którym badane zjawisko zachodzi, i przypadek, w którym ono nie zachodzi, mają wszystkie okoliczności w s p ó l n e z wyjątkiem jednej, obecnej tylko w pierwszym przypadku; w takim razie okoliczność, którą się różnią oba te przypadki, jest skutkiem lub p r z y c z y n ą lub niezbędną częścią przyczyn owego zjawiska". Kanon jednej zgodności głosi: „ G d y dwa lub więcej p r z y p a d k ó w danego zjawiska mają wspólną tylko j e d n ą o k o l i c z n o ś ć , to okoliczność, w której jedynie znajdują się wszystkie przypadki, jest przyczyną (lub skutkiem) danego zjawiska". Kanon połączonej różnicy i zgodności lub inaczej pośredniej różnicy określa, że „Jeżeli dwa lub więcej p r z y p a d k ó w , w których występuje dane zjawisko, mają tylkoo ą okoliczność wspólną, gdy dwa lub więcej przypadków, w których ono nie występuje, nie mają nic w s p ó l n e g o prócz nieobecności tej okoliczności; w takim razie ta okoliczność, którą wyłącznie różnią się oba szeregi p r z y p a d k ó w , jest skutkiem lub przyczyną, lub niezbędnym składnikiem przyczyny tego zjawiska". Kanon zmian towarzyszących podaje, iż „ K a ż d e zjawisko, zmieniające się w j a k i ś s p o s ó b określony wraz innym zjawiskiem, jest bądź przyczyną lub skutkiem tego zjawiska, bądź jest z nim związane j a k i m ś skutkiem przyczynowym". I wreszcie kanon reszt stanowi: „ O d e j m i e m y od danego zjawiska tę jego część, którą znamy dzięki dokonanym uprzednio indukcjom jako skutek określonych p o p r z e d n i k ó w , a reszta zjawiska będzie skutkiem pozostałych p o p r z e d n i k ó w " . N a l e ż y stwierdzić, iż w badaniach stosowanych trudno jest uzyskać w dwu szeregach złożonych zjawisk stale wszystkie w s p ó l n e składniki z wyjątkiem jednego (kanon jednej różnicy) lub tylko jeden składnik wspólny przy różnej całej reszcie. Dlatego też ocena wartości metodologicznej k a n o n ó w przez T. K o t a r b i ń s k i e g o jest ze wszech miar słuszna, chociażby przy wykrywaniu z w i ą z k ó w przyczynowo - skutkowych obok ogólnych zasad metodologicznych.

Najszersze zastosowanie w badaniach eksperymentalnych ma kanon jednej różnicy. Sformułowanie jego znaczenia należy rozumieć, że jeżeli zjawisko A jest jednakowe ze zjawiskiem B pod w z g l ę d e m cech a, b, c, d, a różni się odeń jedynie cechą X, w takim razie różnice w przebiegu tego zjawiska w y w o ł a n e eksperymentalnie przypisać należy różnicowej cesze X. Istota eksperymentu w tym ujęciu, odnosząc to na przykład do badań konkretnych grup s p o ł e c z n y c h , jest następująca: , j e ż e l i dwie pod istotnymi w z g l ę d a m i jednakowe grupy ludzi w y k o n u j ą pod w p ł y w e m jednakowych b o d ź c ó w t a k ą s a m ą c z y n n o ś ć i jeśli jedna z tych grup poddana zostanie dodatkowemu bodźcu, w takim razie różnice w skutkach przypisać należy temu właśnie b o d ź c o w i " . W praktyce m o ż n a spotkać się z dwoma rodzajami eksperymentów naukowych: -

eksperymentem naturalnym,

-

eksperymentem laboratoryjnym.

Eksperyment naturalny jest to badanie przebiegu zjawiska (procesu), wprawdzie w y w o ł a n e g o i kontrolowanego, lecz w warunkach rzeczywistych (naturalnych). K a ż d y badany czynnik musi być analizowany w układzie naturalnej struktury (otoczeniu) danego procesu. P r z y k ł a d e m takiego eksperymentu naturalnego m o ż e być badanie p o d a ż y i popytu na rynku kapitałowym światowym, krajowym lub w wymiarze lokalnym (miejscowym) albo też n o t o w a ń walut w określonych sytuacjach gospodarczych. Eksperyment laboratoryjny (sztuczny) stosuje się zasadniczo w badaniach stosowanych, a wykonuje się go p r z e w a ż n i e z zastosowaniem odpowiednich i n s t r u m e n t ó w (technicznej aparatury). W eksperymencie laboratoryjnym nie czeka się, aż j a k i e ś zjawisko wystąpi w sposób naturalny, tylko je na żądanie wywołuje. U m o ż l i w i a on swobodnie „ m a n i p u l o w a ć " z m i e n n ą n i e z a l e ż n ą którą m o ż n a w z g l ę d n i e dokładnie izolować i tym samym dość ściśle oznaczać siłę i kierunek jej oddziaływania. Poprawnie przeprowadzony eksperyment naukowy powinien odznaczać się tymi samymi cechami, co obserwacja naukowa. M u s i przez to być starannie przygotowany i przeprowadzony. P r a w i d ł o w o ś ć przebiegu eksperymentu i jego w y n i k i zależą g ł ó w n i e od umiejętności operowania czynnikiem eksperymentalnym ( z m i e n n ą niezależną). Teoria i praktyka życia codziennego dowodzi, że procesy s p o ł e c z n o - gospodarcze (a także i inne) należy badać w takiej postaci, w jakiej realnie one w y s t ę p u j ą w całej ich

złożoności, wraz ze wszystkimi wielorakimi uwarunkowaniami. Z tego też względu metodę eksperymentalną należy s t o s o w a ć bardzo rozważnie. 5.3.3. Metoda monograficzna Metoda monograficzna polega na szczegółowym badaniu konkretnego (indywidualnego) przypadku, to jest jednostki statystycznej, którą m o ż e być j a k a ś instytucja, zakład, warsztat, grupa społeczna, (określona z b i o r o w o ś ć lub populacja), gdzie u w z g l ę d n i a się przede wszystkim informacje w formie j a k o ś c i o w o - opisowej. Służy ona naukowemu zgłębieniu w y o d r ę b n i o n y c h cech i e l e m e n t ó w j a k o ś c i o w y c h określonej struktury, systemu lub procesu, określenie ich charakteru, wielkości oraz scharakteryzowaniu ich funkcjonowania i rozwoju. M o ż e być także wykorzystywana do gruntownego rozpoznania struktur instytucji handlowej, usługowej lub produkcyjnej, zasad i efektywności ich działań oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych. Metoda ta powinna być ukierunkowana na badanie r z e c z y w i s t o ś c i dla c e l ó w usprawnienia organizacji i zarządzania, aby uzyskać lepsze wyniki ekonomiczne. M o ż n a ją na przykład s t o s o w a ć do opisu każdej instytucji i jej infrastruktury w rozumieniu „struktury sformalizowanej". Metoda monograficzna pozwala g ł ę b o k o w n i k n ą ć w istotę zjawiska poprzez wszechstronne oświetlenie badanej struktury, procesu, organizacji, za p o m o c ą odpowiednich faktów (danych) podlegających przeważnie zabiegom i zasadom statystycznym. Badania tego typu poruszają bardzo dużą ilość p r o b l e m ó w , które przy innych metodach zwykle się pomija. Tak, więc metoda monograficzna jako metoda opisująca przede wszystkim j a k o ś c i o w e elementy danej rzeczywistości pozwala b a d a ć ludzi, instytucje z nimi związane, a t a k ż e współdziałające i funkcjonujące elementy badanego systemu. M e t o d ą tą m o ż e m y na przykład z b a d a ć warunki życia ludzi w danej miejscowości lub dzielnicy związanych z o k r e ś l o n y m zakładem, instytucją lub organizacją . Jeżeli chcemy z b a d a ć warunki bytowe ludzi określonego regionu poddajemy ich ś r o d o w i s k o badaniu monograficznemu. W badaniach takich ustalamy pochodzenie s p o ł e c z n e , liczbę o s ó b w rodzinie, zarobki i dochody, wydatki na w y ż y w i e n i e , odzież, kulturę, sport, zainteresowania,.... Analizujemy i ustalamy jednym s ł o w e m nie tylko podstawowe komponenty ale r ó w n i e ż d o k ł a d n y obraz rzeczywistego życia danej populacji związanej z badanym ś r o d o w i s k i e m . Zasadniczo dwa czynniki d e c y d u j ą że zastosowana procedura jest metodą monograficzną. Przedmiot badań, którym m o ż e być organizacja czy też struktura o charakterze przedsiębiorstwa, zakładu, instytucji charytatywnej, p l a c ó w k i handlowej, usługowej lub produkcyjnej, a także

człowiek z nią związany oraz s p o s ó b prowadzenia badań ukierunkowany na s z c z e g ó ł o w e i d o g ł ę b n e ustalenie faktów (danych) i ich wielostronne p o w i ą z a n i e . W a d ą metody monograficznej jest to, że sąd czy dane zjawisko jest typowe w danej rzeczywistości ( z b i o r o w o ś c i ) , czy nie jest, jest raczej sądem subiektywnym. W wielu przypadkach uzależnione od prowadzącego badania. Badania monograficzne m o g ą b y ć realizowane r ó ż n y m i technikami. Prawie zawsze prowadzi się badanie dokumentacji danej instytucji. Stosuje się także obserwację u c z e s t n i c z ą c ą ankietowanie i wywiady. Jak każda inna metoda, zgodnie z zasadami p o p r a w n o ś c i metodologicznej nie poprzestaje na jednej technice badań , łączy ich kilka, traktując je jako formę uzupełnienia wiedzy i wzajemnej kontroli. 5.3.4. Metoda badania d o k u m e n t ó w K a ż d a instytucja, zakład, czy też grupa s p o ł e c z n a (zawodowa) wytwarza (opracowuje) i przechowuje r ó ż n e dokumenty. D o t y c z ą one p r z e w a ż n i e szeroko pojętego systemu zadaniowego i organizacyjno sprawozdawczego. Dokumenty te z reguły obejmują zakres zadań, organizację, strukturę, efekty finansowe, realizację i sprawozdawczość z podstawowej działalności. Są to więc dokumenty urzędowe, gdyż uwierzytelnia się je pieczęcią instytucji i podpisem o s ó b upoważnionych, a zatem i kompetentnych, posiadających odpowiednie uprawnienia. Sporządzone w codziennej działalności przez p r a c o w n i k ó w i petentów dokumenty zawierają konkretne informacje i dane o rzeczywistej działalności oraz osiągnięciach danej organizacji lub zainteresowanych o s ó b . T y m samym s t a n o w i ą materiał poznawczy (badawczy) i dane do r ó ż n y c h kontroli i analiz sprawozdawczych. Dokumentem podlegającym badaniu m o ż e b y ć , zatem każdy w y t w ó r ludzki (przedmiot materialny), który w y r a ż a myśl, wizję, misję, osiągnięcie, p r o p o z y c j ę i służy do odtworzenia rzeczywistej działalności lub stanu badanej struktury organizacyjnej w formie prawnie, a nawet zwyczajowo s p o r z ą d z o n e g o dokumentu. Jest to, w i ę c niezmiernie w a ż n y , rozległy, szczegółowy i konkretny materiał źródłowy (na przykład zakres o b o w i ą z k ó w ) d o t y c z ą c y danej instytucji lub c z ł o w i e k a . Badanie tego materiału u m o ż l i w i a ustalić rzeczywisty obraz konkretnych zdarzeń, faktów i dokonań. Metoda badania d o k u m e n t ó w w swojej zasadniczej istocie polega zatem na gromadzeniu, selekcji, opisie i naukowej interpretacji zawartych w nich interesujących nas faktów. Jest to analiza polegająca na w y o d r ę b n i e n i u , a następnie rozłożeniu i interpretacji e l e m e n t ó w składowych

konkretnego zjawiska lub procesu rzeczywistego działania. Badanie d o k u m e n t ó w należy rozpocząć od ścisłego określenia celu badań, przyjęcia hipotezy i koncepcji rozwiązania podjętego problemu, zastosowania procedury badawczej, która powinna p r z e w i d y w a ć : -

gromadzenie d o k u m e n t ó w , w s t ę p n ą selekcję, ustalenie autentyczności zebranych m a t e r i a ł ó w , sprawdzenie ich w i a r y g o d n o ś c i , analizę i opracowanie w n i o s k ó w .

O wartości poznawczej metody badania d o k u m e n t ó w świadczą możliwości jej szerokiego zastosowania. Za jej p o m o c ą m o ż n a między innymi ustalać: -

cele i zadania badanej instytucji,

-

j a k o ś ć działania i uzyskane efekty, m o t y w a c j ę , aktywizację, formy, metody, działania.

siły

i

środki

Dokumentacja pozwala także ustalić w i a d o m o ś c i , umiejętności, doświadczenie i nawyki, a zatem kompetencje badanych o s ó b . Stanowi jedno z ważniejszych źródeł dotarcia do przyczyn, s k u t k ó w i w a r u n k ó w , jakie leżą u podstaw z a c h o w a ń ludzkich, a t a k ż e psychologicznego, społecznego i etycznego tła powstawania w z o r c ó w osobowych i elit w społeczno - gospodarczym działaniu. N i e w ą t p l i w ą zaletą metody badania dokumentacji jest m o ż l i w o ś ć przeprowadzenia analizy p o r ó w n a w c z e j o k r e ś l o n y c h w y n i k ó w , danych, faktów, zjawisk i p r o c e s ó w . W tym zakresie jest ona w a r t o ś c i o w y m sposobem poznawania o k r e ś l o n e j , p r z e w a ż n i e minionej rzeczywistości. Należy jednak z a z n a c z y ć , że w a r t o ś ć d o k u m e n t ó w jako źródeł informacji bywa zmienna i wysoce zawodna. Dokumenty są jedynymi ś w i a d k a m i przeszłości i tylko na ich podstawie m o ż n a o d t w o r z y ć minione fakty, stany, osiągnięcia i zaniedbania. W sytuacji destabilizacji s p o ł e c z n o - gospodarczej mogą one jednak być wykorzystywane do r ó ż n y c h c e l ó w partykularnych, a także i fałszowane, dlatego też nie m o g ą s t a n o w i ć jedynego źródła wiedzy. W sytuacjach w ą t p l i w y c h , a s z c z e g ó l n i e przy badaniu zjawisk i procesów społecznych, m e t o d ę badania d o k u m e n t ó w należy uzupełniać innymi metodami lub technikami badawczymi.

5.3.5. Metoda indywidualnych p r z y p a d k ó w Metoda indywidualnych przypadków opiera się na analizie konkretnych, w y o d r ę b n i o n y c h zdarzeń i o s ó b . Na przykład m o ż n a nią badać (analizować) wizerunek lub o s o b o w o ś ć ludzi znaczących w różnych sytuacjach i okolicznościach ich działania społeczno - gospodarczego. Można badać także style kierowania i kulturę organizacyjną oraz charakterystyczne problemy związane z k o n k r e t n ą o s o b ą lub s y t u a c j ą a dotyczące arogancji władzy, afery, korupcji, ł a p o w n i c t w a , złodziejstwa, narkomanii, prostytucji, pijaństwa i innych patologii społecznych. Metoda ta służy do badania konkretnego c z ł o w i e k a , wydarzenia, zjawiska lub procesu z nim związanego, p r z e w a ż n i e nie typowego, nie racjonalnego, odbiegającego od powszechnie uznanych i przyjętych norm zachowania się ( p o s t ę p o w a n i a ) w danej strukturze organizacyjnej lub ś r o d o w i s k u s p o ł e c z n y m . Są to zwykle trudne i z ł o ż o n e problemy, dotyczące przestępstw, negatywnego i nagannego postępowania społecznego, nieprzyjemnych sytuacji wymagających s z c z e g ó ł o w e g o rozpoznania, diagnozy i działań terapeutycznych. Trudności adaptacji w zespole, niskie osiągnięcia w nauce i pracy, niezdyscyplinowanie, brak akceptacji i nieprzystosowanie społeczne, a także wysoce negatywne oceny, z a r ó w n o p o d w ł a d n y c h jak i przełożonych sięgające niekiedy patologii społecznej to podstawowe problemy r o z w i ą z y w a n e tą metodą. Pedagogika społeczna i opiekuńcza, a szczególnie psychologia i resocjalizacja stosując różne techniki badawcze za p o m o c ą tej metody, przyjmując ją jako w i o d ą c ą ustala zindywidualizowane przyczyny i skutki dewiacji społecznej oraz kierunki profilaktyki zapobiegawczej. Każda z technik badawczych m o ż e być zastosowana przy metodzie indywidualnych p r z y p a d k ó w jeżeli przyniesie pożądane skutki. Wysoce użyteczny jest wywiad, badania ś r o d o w i s k o w e , a także badania d o k u m e n t ó w osobistych. W sytuacji zindywidualizowanej pracy z uczniem, studentem lub pracownikiem, a szczególnie nie „ s z a b l o n o w y m " lub w r ę c z „ t r u d n y m " m o ż n a i należy s t o s o w a ć obserwację lub eksperyment. Zależy to przede wszystkim od charakteru i złożoności poszczególnych przypadków ( p r o b l e m ó w badawczych) ich dotyczących. 5.3.6. Metoda sondażu diagnostycznego Metoda sondażu diagnostycznego to przedsięwzięcie naukowe polegające na statystycznym gromadzeniu faktów i informacji (danych) o zjawiskach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice ich rozwoju [22,26]. Zebrane i pogrupowane informacje (dane) d o t y c z ą c e określonego

zjawiska społecznego pozwalają ustalić ich zasięg, zakres, poziom i intensywność. To z kolei umożliwia ocenić ich przyczyny i skutki i w rezultacie z a p r o j e k t o w a ć inne (nowe) rozwiązanie. Metoda sondażu diagnostycznego u m o ż l i w i a statystyczny opis i sprzyja wyjaśnieniu pewnych zjawisk masowych, jak r ó w n i e ż ważniejszych p r o c e s ó w występujących w wielkich zbiorach na podstawie reprezentatywnych p r ó b statystycznych. Zjawiska instytucjonalne, przeważnie nie zlokalizowane, posiadające znaczenie organizacyjne i praktyczne, s t a n o w i ą s z c z e g ó l n e zainteresowanie tej metody. W i e d z ę o badanym przedmiocie tą m e t o d ą osiąga się p r z e w a ż n i e w oparciu o dobrane próby reprezentatywne, charakteryzujące ogólną zbiorowość statystyczną. Liczebność badanej próby zależy od możliwości badającego, stosowanych technikach badań, z a ł o ż o n e g o stopnia dokładności i dostępności poznawczej w sensie czasowym i terytorialnym. A b y uzyskane wyniki były rzetelne, badana p r ó b a musi być zawsze reprezentatywna. Populacja (liczebność z b i o r o w o ś c i ) taka, aby na jej podstawie badania odzwierciedlały stan faktyczny (rzeczywisty). R e p r e z e n t a t y w n o ś ć , a w tym liczebność powinna p o z w a l a ć na uogólnienia i wysnucie w n i o s k ó w oraz opracowanie i przyjęcie odpowiedniej (nowej) teorii. Badania s o n d a ż o w e mogą dotyczyć stanu ś w i a d o m o ś c i określonej społeczności w zakresie poczynań społeczno - gospodarczych w ujęciu ogólnym i s z c z e g ó ł o w y m . Tendencje i zainteresowania młodzieży (w ogóle ludzi) różnego rodzaju działalnością społeczną, k u l t u r a l n ą charytatywną i sportową. Najczęściej s t o s o w a n ą techniką b a d a w c z ą w metodzie sondażu diagnostycznego jest w y w i a d i ankietowanie. Techniki te u z u p e ł n i a n e są analizą d o k u m e n t ó w i metodami statystycznymi. W praktyce metody statystyczne są realizowane następującymi technikami b a d a ń s o n d a ż o w y c h : -

-

-

sondaże jednorazowe na próbie nie w a ż o n e j . Polegają one na wybieraniu co n-tej jednostki z o k r e ś l o n e g o zbioru, sondaże jednorazowe na próbie w a ż o n e j . D o b ó r próby w tym przypadku nie jest losowy. Charakteryzuje się ona z w i ę k s z o n ą r e p r e z e n t a t y w n o ś c i ą badanych jednostek z b i o r o w o ś c i , mających specjalne znaczenie z punktu widzenia potrzeb badającego, s o n d a ż e na próbie kontrastowej. Czasami jest bardziej wskazane dobieranie p r ó b z grup różniących się z punktu widzenia ważnej w danym badaniu zmiennej, s o n d a ż e powtarzane.

Każdy z wyżej wymienionych sondaży sam dla siebie jest statystycznym opisem zjawisk. P o r ó w n a n i e tych zjawisk daje możliwości obserwowania dynamiki zmian. 5.3.7. Metoda analizy i krytyki p i ś m i e n n i c t w a (źródeł) M e t o d ę tę praktycznie w pierwszym etapie poznania naukowego musi z a s t o s o w a ć każdy, kto chce napisać pracę naukową. Jej istota polega na wykazaniu celowości, oryginalności i nowego ujęcia wyłonionego i podjętego do badań problemu. N a l e ż y za p o m o c ą tej metody wykazać co znamy, a czego nie znamy, co j u ż istnieje i jest zawarte (znane) w literaturze, a czego nie ma i należy badaniami p o z n a ć i u d o w o d n i ć . Poznania dokonuje się za p o m o c ą analizy i krytyki literatury badanego przedmiotu (zagadnienia). C h o d z i o wykazanie na ile podjęty problem jest inny (oryginalny) od dotychczasowego stanu wiedzy na ten temat. Jakie są różnice, podobieństwa, związki, zależności, istotne cechy w znanych dotychczasowych teoriach naukowych. Jakie są rozbieżności w funkcjonujących hipotezach, założeniach badawczych, ideach działania, w przekonaniach i poglądach. Co zyska i jakie wartości naukowe zapewni proponowane rozwiązanie. Jaka jest w i a r y g o d n o ś ć i użyteczność nowych propozycji w stosunku do j u ż istniejącej wiedzy i praktyki działania. Rezultaty badań oparte na tej metodzie p r o w a d z ą do ważnych odkryć naukowych i dzieł twórczych. Właściwie zaplanowane i przeprowadzone badania w n o s z ą niejednokrotnie całkiem nowe rozwiązania lub też korygują błędne poglądy i teorie. Jest to metoda specyficzna dla każdej nauki, a w naukach humanistycznych i ekonomicznych zajmuje szczególne miejsce i w badaniach odgrywa wiodącą rolę. Ściśle z tą metodą wiąże się metoda analizy i krytyki źródłowej. A n a l i z a i krytyka ź r ó d ł o w a znajduje powszechne zastosowanie w każdych badaniach. Jej założenia naukowe nakazują najpierw stwierdzenie celowości, autentyczności i rzeczywistego ( w ł a ś c i w e g o ) sensu działalności ludzkiej, na przykład między innymi m o t y w ó w p o s t ę p o w a n i a w danej strukturze organizacyjnej i na tej podstawie dochodzenie do dalszego, szczegółowego poznania przyczyn, skutków, w a r u n k ó w i przebiegu, czy to minionej działalności określonego rodzaju, czy to istniejących j u ż realnie i powstających w y t w o r ó w działalności ludzkiej. P o c h o d n ą metody analizy i krytyki ź r ó d ł o w e j jest tak zwana analiza p o r ó w n a w c z a . Jej celem jest stwierdzenie zależności jednych zjawisk lub w y t w o r ó w działalności ludzkiej od drugich. Na przykład jednej koncepcji organizacyjnej na i n n ą lub też jednej teorii na drugą. P o n i e w a ż porównanie jest j e d n ą z czynności p r o c e s ó w m y ś l o w y c h , przeto stanowi ono część

składową wielu metod badawczych. Jeżeli p r z y k ł a d o w o badania analityczne dotyczą wyszukiwania, mierzenia i p o r ó w n y w a n i a e l e m e n t ó w ze związków zachodzących między zjawiskami ekonomicznymi oraz wykrywania prawidłowości w zachowaniu się p o d m i o t ó w gospodarczych i ich relacji na bodźce z otocznia, w ó w c z a s analizę taką nazywa się analizą ekonomiczną. A n a l i z a ekonomiczna dotycząca różnych instytucji obejmuje przede wszystkim badania zadań, struktur, zjawisk i p r o c e s ó w występujących w działalności podstawowej (gospodarczej). Jej celem jest określenie wielkości i przyczyn odchyleń od stanu z a k ł a d a n e g o (planowanego). Ustalenie powiązań m i ę d z y zjawiskami i procesami oraz projektowanie działań korekcyjnych, mogących tak kształtować zjawiska i procesy, aby stały się one ekonomicznie uzasadnione i realne. P r o w a d z ą c analizę e k o n o m i c z n ą należy spełnić następujące wymagania: -

-

m u s z ą one opierać się na w ł a ś c i w y c h i obiektywnych danych (wynikach), rzetelnych stwierdzeniach i ocenach, należy uwzględniać wszystkie wyróżnione elementy wpływające na określoną sytuację gospodarczą, bądź celowo wybrane zjawiska ekonomiczne, opierać się na potwierdzonych danych liczbowych, po doprowadzeniu ich do p o r ó w n y w a l n o ś c i , p r e z e n t o w a ć rezultaty badań w s p o s ó b zwarty, jasny i przejrzysty.

A n a l i z ą e k o n o m i c z n ą jako m e t o d ą b a d a w c z ą m o ż n a stwierdzić przyczyny i skutki działania. Jeżeli w założeniach będziemy dążyli do rozłożenia danej całości na jej elementy s k ł a d o w e i badanie k a ż d e g o z nich osobno przyjmie on postać analizy strukturalnej, która wykrywa i opisuje elementy struktury badanej całości, związki i zależności występujące między jej elementami oraz m i ę d z y k a ż d y m z tych e l e m e n t ó w , a całością. M o ż n a też przeprowadzić analizę przyczynową, która dąży do poznania mechanizmu funkcjonowania badanej całości, zmian w niej z a c h o d z ą c y c h , jak identyfikuje czynniki oddziałujące na tę całość oraz ustalenie kierunku i natężenia wpływu p o s z c z e g ó l n y c h c z y n n i k ó w na stwierdzone zmiany. 5.3.8. Metoda analizy i konstrukcji logicznej Metoda analizy i konstrukcji logicznej w swojej zasadniczej istocie opiera się na analizie i syntezie. Poprzez analizę i przeważnie nową konstrukcję metoda ta scala treści badanego problemu pozwalając wysunąć

nowe optymalne rozwiązanie. R o z ł o ż e n i e problemu naukowego na części, elementy s k ł a d o w e i badanie k a ż d e g o z nich oddzielnie jest ujęciem redukcjonistycznym. Natomiast synteza łącząca elementy w n o w ą całość stanowi ujęcie holistyczne. W rezultacie pozwala to na formułowanie twierdzeń ogólnych na podstawie uznanych twierdzeń cząstkowych. Mówiąc 0 charakterze konstrukcyjnej tej metody, a s z c z e g ó l n i e w aspekcie praktycznym należy z d a w a ć sobie sprawę, iż jej integralnymi składowymi są: -

obserwacja, eksperyment, statystyka.

S k ł a d o w e te są niezbędne na przykład w przypadku przeprowadzania jakichkolwiek badań technicznych. Konstruując najpierw zawsze określa się cel uwzględniając potrzebę j u ż istniejącą lub przewidywaną, a następnie poszukuje się rozwiązania stosując p o w y ż s z e s k ł a d o w e . W metodzie, gdzie elementami s k ł a d o w y m i są analiza i synteza, zawsze u w z g l ę d n i a się podstawowe zasady l o g i k i : -

porównanie, abstrahowanie, uogólnianie.

Metoda analizy i konstrukcji logicznej jest m e t o d ą „ m y ś l o w e g o eksperymentu". Mając dane w y j ś c i o w e i warunki ograniczające oraz znając w zarysie cel badań, analizuje się zależności i związki zachodzące między danymi w y j ś c i o w y m i w granicach o k r e ś l o n y c h warunkami brzegowymi 1 konstruuje się ciąg logiczny w celu rozwiązania danego problemu. Metoda analizy i konstrukcji logicznej jest swego rodzaju ciągiem procesu iteracyjnego, przy c z y m iteracje są korekcjami procesu logicznego, jego s p r z ę ż e n i a m i zwrotnymi. Jest ona tym skuteczniejsza, im pełniejsza jest wiedza o problemie badawczym oraz im dokładniej opanowany jest aparat logiczny i procedury badawcze, w ł a ś c i w e dla danego problemu badawczego. 5.3.9. Metody statystyczne Badania statystyczne, a raczej metody statystyczne jako metody badań naukowych r o z w i n ę ł y się stosunkowo niedawno, g d y ż dopiero w X I X wieku. Jako metoda badawcza w empirycznych badaniach naukowych wykorzystywana jest przy gromadzeniu i p o r z ą d k o w a n i u faktów naukowych

(informacji, danych) d o t y c z ą c y c h danego systemu, układu, organizacji, zjawiska lub procesu. Badania polegają na wyciąganiu wniosków z w y o d r ę b n i o n y c h cech z b i o r ó w e l e m e n t ó w statystycznych. Chodzi głównie 0 dwa rodzaje p r o b l e m ó w w y m a g a j ą c y c h analiz statystycznych. Problemu rozproszenia jednej zmiennej i problemu w s p ó ł z a l e ż n o ś c i , c z y l i korelacji dwu lub więcej zmiennych. W obrębie pierwszego rodzaju p r o b l e m ó w sprowadza się ją do poszukiwania średnich lub odchyleń w uporządkowanej liczbie spostrzeżeń z zakresu danej cechy zmiennej. Natomiast w obrębie drugiego rodzaju p r o b l e m ó w prowadzone badania zmierzają do uzyskania w s p ó ł c z y n n i k ó w korelacji, c z y l i współzależności d w ó c h lub większej liczby badań nad przyczynowymi zależnościami zjawisk ( p r o c e s ó w ) . Metody statystyczne m o g ą w y s t ę p o w a ć w ujęciu j a k o ś c i o w y m lub ilościowym. Oba ujęcia nie wykluczają się ale wzajemnie uzupełniają się 1 wspierają. Ujęcie j a k o ś c i o w e , jako bardziej subiektywne, jest m a ł o precyzyjne. Stosując podejście ilościowe uściśla się ujęcie j a k o ś c i o w e i przez to staje się ono bardziej obiektywne. A l g o r y t m badania statystycznego powinien uwzględniać: -

cel badania, koncepcję badania, zdefiniowanie z b i o r o w o ś c i generalnej,

ujmując zmienne i ich wskaźniki, -

w y b ó r zbiorowości próbnej, techniki zbierania danych (zmiennych), opracowanie i prezentowanie danych, opracowanie w y n i k ó w i w n i o s k ó w , interpretacja w y n i k ó w i w n i o s k ó w ,

-

określenie osiągnięć w kategoriach użyteczności.

N a l e ż y podkreślić, że poprawne stosowanie metod ilościowych (statystycznych) wymaga rozumienia ich istoty, z a ł o ż e ń i ograniczeń. Niewystarczająca jest znajomość samych w z o r ó w i s c h e m a t ó w obliczeń. Należy podzielić poglądy [27], które m ó w i ą że „nic tak nie przemawia, jak liczby". M u s z ą one jednak być poprzedzone głęboką w i e d z ą i znajomością istoty r o z w i ą z y w a n e g o problemu i stosowanych zasad sporządzanych zestawień statystycznych. W ł a ś c i w i e przeprowadzone badania statystyczne ukazują n i e z a k ł a m a n ą r z e c z y w i s t o ś ć , dlatego t e ż znajdują coraz szersze zastosowanie w wielu dyscyplinach naukowych. Ich stosowanie u m o ż l i w i a

w y c i ą g a n i e racjonalnych z b i o r o w o ś c i nawet na reprezentatywnej p r ó b k i .

wniosków podstawie

o cechach (właściwościach) całej badanych cech ograniczonej ale

5.3.10. Metody symulacji komputerowej Metody symulacji komputerowej nie są jeszcze powszechnie stosowane. Jednak z p e w n o ś c i ą mają one wyznaczone rozwojem techniki i technologii swoje znaczenie i swoją przyszłość w badaniach naukowych. Najszersze zastosowanie aktualnie znajdują w naukach przyrodniczych, ekonomicznych i badaniach technicznych. W ł a ś c i w i e zorganizowana i przeprowadzona symulacja komputerowa jest w a ż n ą p r o c e d u r ą b a d a w c z ą w każdej dyscyplinie naukowej, należy jednak z a z n a c z y ć , że bywa niekiedy jako narzędzie badawcze n a d u ż y w a n e . Symulację k o m p u t e r o w ą należy stosować w ó w c z a s , gdy: -

badanie zjawiska (procesu) rzeczywistego byłoby zbyt kosztowne lub niebezpieczne, badania w y m a g a ł y b y zbyt długich o c z e k i w a ń na wynik lub rezultat planowanych osiągnięć, obiekt (przedmiot) badań jeszcze realnie nie istnieje, a my j e s t e ś m y na etapjego projektowania, opracowywania koncepcji, a prognoza rozwiązania jest terminowo niezbędna.

Podstawowymi komputerowej są: -

elementami

procesu

modelowania

i

symulacji

obiekt (przedmiot) rzeczywisty, układ eksperymentalny, model badanego obiektu (model matematyczny), komputer wraz z oprogramowaniem.

Układ symulacji zakłada opracowanie modelu (modelu matematycznego lub algorytmu), to jest jego postaci ogólnej oraz identyfikacji p a r a m e t r ó w samego modelu. Na podstawie znanego j u ż modelu badanego obiektu opracowuje się program symulacji oraz dane wejściowe, to jest wartości zmiennych w i e l k o ś c i , których w p ł y w na badany obiekt chcemy b a d a ć . Zatem, metoda symulacji komputerowej sprowadza się do badania modelu badanego procesu (zjawiska, systemu, urządzenia, ...).

Wykonując badania symulacyjne jesteśmy zawsze zainteresowani dokładnością uzyskanych w y n i k ó w . D o k ł a d n o ś ć ta głównie zależy od: -

a d e k w a t n o ś c i modelu badanego procesu, p o p r a w n o ś c i programu symulacyjnego, dokładności wykonywanych obliczeń przez

komputer.

Stopień adekwatności modelu m o ż e być różny. R o z r ó ż n i a m y adekwatność replikatywna, predykcyjną i strukturalną. Adekwatność replikatywna zachodzi w ó w c z a s , gdy dane uzyskane z symulacji odpowiadają danym uzyskanym podczas badania procesu (obiektu) rzeczywistego. Natomiast a d e k w a t n o ś ć predykcyjną istnieje w ó w c z a s , gdy dane uzyskane z symulacji umożliwiają prognozowanie nieznanych właściwości procesu rzeczywistego. M o d e l jest adekwatny strukturalnie, gdy odtwarza nie tylko zaobserwowane reakcje procesu, ale t a k ż e wiernie odzwierciedla s p o s ó b , w jaki zachodzi dany proces rzeczywisty wytwarzający taką reakcję. A d e k w a t n o ś ć replikatywna jest wystarczająca do badania sytuacji typowych. M o ż n a w i ę c taki model w y k o r z y s t y w a ć na przykład w sytuacjach kształtujących określone nawyki działania lub też zachowania się w typowych sytuacjach zawodowych (szkolnych). Natomiast adekwatność predykcyjną jest niezbędna do c e l ó w ściśle badawczych i prognostycznych różnych zjawisk społeczno gospodarczych. Najpewniejsza (najlepsza) jest jednak a d e k w a t n o ś ć strukturalna. J e d n a k ż e nie zawsze jest ona osiągalna. Uzyskanie jej m o ż e b y ć r ó w n i e ż zbyt kosztowne i pracochłonne. 5.3.11. Metody heurystyczne Istotą metod heurystycznych jest dochodzenie do nowych rozwiązań poprzez wykrywanie nowych faktów i z w i ą z k ó w między nimi zachodzących w realnie istniejącej rzeczywistości. M o ż n a na przykład sformułować hipotezę, co jest przeciwstawne c z y n n o ś c i o m uzasadniającym inowacyjnie i kreatywnie rozpatrywanie wybranej działalności s p o ł e c z n e j , gospodarczej, kulturalnej, wychowawczej, charytatywnej, ... K a ż d a z metod heurystycznych służy do osiągnięcia określonych wyników i jest modyfikowana do problemu lub fazy (etapu) rozwiązania. Tak, więc wykorzystywanie odpowiednich metod heurystycznych oddziałuje na organizację, zarządzanie, stosunki społeczne, a przede wszystkim bardzo często inną filozofię myślenia i działania w badanej rzeczywistości [2,3,19]. Jak j u ż zaznaczono metody heurystyczne zasadniczo nie są metodami

tworzenia, one tylko w określonej dziedzinie naukowej i okolicznościach sprzyjają tworzeniu. Spośród wielu metod heurystycznych szczegółowych m o ż n a w y o d r ę b n i ć cztery grupy metod ogólnych. Są to: -

metody odroczonego w a r t o ś c i o w a n i a , metody transpozycji, metody sugerowania, metody złożone.

Metody odroczonego w a r t o ś c i o w a n i a , takie jak na przykład B U R Z A M Ó Z G Ó W i wszystkie jej odmiany zakładają, że każdy człowiek jest zdolny do t w ó r c z e g o działania. W y n i k i tego działania zależą jedynie od sposobu ich wykorzystania. Podstawowym z a ł o ż e n i e m tych metod jest zbiorowe poszukiwanie nowych p o m y s ł ó w . W tym celu tworzy się interdyscyplinarne zespoły, których zadaniem jest generowanie (wysuwanie) nowych p o m y s ł ó w . D o b ó r różnych specjalistów do zespołu powinien p o w o d o w a ć „wzajemną p r o w o k a c j ę i inspirację twórczą" do wysuwania nowych p o m y s ł ó w . Zespół 0 takim składzie wnosi także elementy optymalizacji rozwiązywanego problemu (zadania). Zwykle do rozwiązania określonego problemu organizuje się (powołuje) zespoły zadaniowe. Są to zespoły twórcze i zespół oceniający. Zespoły t w ó r c z e poszukują (generują) p o m y s ł y . Każdy członek takiego zespołu może zgłaszać d o w o l n ą ilość p o m y s ł ó w , które po akceptacji przez zespół stają się jego własnością. Z e s p ó ł oceniający z kolei analizuje 1 ocenia zgłaszane p o m y s ł y przez p o s z c z e g ó l n e zespoły twórcze. Dokonuje syntezy zebranych p o m y s ł ó w i wypracowuje najbardziej trafny sposób rozwiązania postawionego problemu. Metody transpozycji takie jak antynomie, analiza funkcji, analogie, antytemat lub p o r ó w n a n i e sprowadzają się do wykrywania sprzeczności m i ę d z y dwoma wyłączającymi się wzajemnie twierdzeniami (antynomie) lub też na ś w i a d o m y m i wymuszonym poszukiwaniu podobieństw między danymi zdarzeniami, rozwiązaniem organizacyjnym albo zarządzaniem, a innym procesem w celu poznania, przeniesienia i wykorzystania informacji z opisu procesu znanego na opis nieznany ( w y j ś c i o w y ) . Na przykład metoda M I D E (metoda integracji i dezagregacji e l e m e n t ó w ) służy do badania złożonych p r o c e s ó w organizacji i zarządzania oraz p r o c e s ó w produkcyjnych i technologicznych. Istota jej polega na swoistym sposobie porządkowania p r o c e s ó w . Zapisuje się je w formie krótkich zdań, a następnie porządkuje zgodnie z relacjami między nimi, dokonując j e d n o c z e ś n i e stałej agregacji lub dezagregacji procesów o różnym stopniu złożoności. W trakcie

porządkowania powstają pomysły, które m o g ą służyć do usprawnienia badanego procesu. Metody sugerowania w skład których w c h o d z ą takie metody jak: metoda kruszenia, gra ze s ł o w a m i , super pozycji, zestawy informacyjne, pytania naprowadzające, za i przeciw oraz inne, jak na przykład, krytyczna ocena i analiza służą do badań nad dokonaniem, modyfikacją lub adaptacją istniejącego procesu (zjawiska) do nowej sytuacji ( w a r u n k ó w ) . Istota tych metod polega na sugerowaniu, ekstrapolacji, odwracaniu, przeciwstawianiu, stosowaniu, w y p r ó b o w y w a n i u i uogólnianiu za p o m o c ą zbioru pytań badanych procesów. Procedura realizacji przewiduje k i l k a e t a p ó w (cykli) postępowania. Z w y k l e jest to: -

określenie przedmiotu, obiektu, procesu, podlegającego usprawnieniu (zmianie), sformułowanie listy pytań, wykorzystanie pytań w procesie badania,

-

pisemne opracowanie uzyskanych rozwiązań.

zdarzenia

Ujmując p o w y ż s z ą procedurę krótko, m o ż n a stwierdzić, iż jest to „analiza słów zawartych w pytaniach i skojarzenia do nich". W skład metod z ł o ż o n y c h w c h o d z ą : synektyka, algorytm rozwiązywania zadań wynalazczych ( A R Z W ) , metoda morfologiczna, metoda delficka, ... . Ich p o d s t a w o w ą w s p ó l n ą c e c h ą jest to, iż sprzyjają tworzeniu i modernizacji wyrobów, procesów technologicznych, produkcyjnych, społecznych, a także organizacji i zarządzania jednostek gospodarczych, w y d z i a ł ó w , d z i a ł ó w i k o m ó r e k , ... . Metody te znajdują zastosowanie do r o z w i ą z y w a n i a s z c z e g ó l n i e trudnych i złożonych p r o b l e m ó w , w sytuacjach ugruntowanych przez tradycję i traktowanych jako niezmienne i niepowtarzalne. Stosując metody heurystyczne do rozwiązania p r o b l e m ó w (zadań) należy przestrzegać podstawowych zasad dobrej roboty [3,19]. Przede wszystkim: -

wszelkie badania p r o w a d z i ć w s p o s ó b zorganizowany, p l a n o w a ć pracę i d o t r z y m y w a ć t e r m i n ó w realizacji, korzystać z najlepszych źródeł informacji,

-

unikać uogólnień, stosować określenia ścisłe, w y z n a c z a ć bardzo d o k ł a d n i e koszty, w y c e n i a ć każdy pomysł,

-

określać koszty tolerancji,

-

niszczyć, t w o r z y ć i doskonalić, myśleć twórczo, oceniać w y r ó b przez p o r ó w n a n i e ,

-

s t o s o w a ć wyroby i r o z w i ą z y w a n i a znormalizowane, w y k o r z y s t y w a ć najnowsze technologie, wykorzystywać możliwości kooperantów, rozszerzać w i e d z ę specjalistyczną poprzez wykorzystywanie (zatrudnianie) specjalistów, u w z g l ę d n i a ć zdania innych, a szczególnie krytyczne,

-

p r z e w i d y w a ć opory ludzi i umiejętnie (rozsądnie, mądrze) je pokonywać, s p r a w d z a ć , czy otrzymuje się n a p r a w d ę w a r t o ś c i o w y w y r ó b za poniesione n a k ł a d y , zadając sobie pytanie: C z y swoje pieniądze w y d a ł b y ś w ten s p o s ó b ?

Przytoczone w s k a z ó w k i o d n o s z ą się zasadniczo do procesu produkcyjnego, nie mniej jednak z powodzeniem m o ż n a je z a s t o s o w a ć w różnych innych sytuacjach i okolicznościach działalności ludzkiej. N a l e ż y r ó w n i e ż p a m i ę t a ć i o tym, że podczas rozwiązywania p r o b l e m ó w s t a n o w i ą c y c h przedmiot pracy naukowej (kwalifikacyjnej) o p r ó c z opisanych w tym podrozdziale o g ó l n y c h metod badawczych, stosuje się r ó w n i e ż wiele tak zwanych s z c z e g ó ł o w y c h metod b a d a ń . Są one p r z e w a ż n i e wykorzystywane tylko w o b r ę b i e jednej dyscypliny naukowej, a nawet są specyficzne tylko dla danej teorii naukowej. P r z y k ł a d e m tego m o ż e być stosowanie statystyki matematycznej, rachunku probabilistycznego lub teorii p o m i a r ó w . 5.4. Techniki badań naukowych Techniki badań naukowych, to czynności postępowania przeznaczone do specjalnego celu, elementu lub okresu [ 8 ]. Są to szczegółowe czynności wykonywania różnych prac c z ą s t k o w y c h . Pozwalają one na przykład z g r o m a d z i ć i uporządkować potrzebne dane. Są c z y n n o ś c i a m i p r z e w a ż n i e praktycznymi, w procesie poznania naukowego starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie sprawdzonych informacji, opinii, faktów, ... . S t a n o w i ą c z y n n o ś c i wynikające z doboru odpowiedniej metody i przez m e t o d ę uwarunkowane. W y n i k a j ą z rodzaju problemu badawczego i przyjętej hipotezy. W sensie logicznym techniki badań naukowych są pojęciami

p o d r z ę d n y m i w stosunku do metody, a w sensie rzeczowym o znacznie w ę ż s z y m zakresie niż metoda. Techniki badawcze ograniczają się do czynności pojedynczych lub pojedynczo jednorodnych [4,20,26]. Jako techniki badań naukowych m o g ą w y s t ę p o w a ć : -

obserwacja, wywiad, ankietowanie, badanie d o k u m e n t ó w ,

-

techniki socjometryczne.

R y s . 5.3. Techniki badawcze 5.4.1. Obserwacja Obserwacja naukowa staje się w ó w c z a s t e c h n i k ą b a d a w c z ą gdy ogranicza się ją tylko do prostego spostrzegania jednostkowych faktów, zjawisk, o s ó b lub p r z e d m i o t ó w w ściśle wyznaczonym czasie i miejscu. Praktycznie przedmiotem obserwacji w badaniach naukowych m o ż e być wszystko to, co jest m o ż l i w e i d o s t ę p n e z m y s ł o m obserwatorowi. Podstawowe rodzaje technik obserwacji naukowej to: -

technika obserwacji z e w n ę t r z n e j , technika obserwacji u c z e s t n i c z ą c e j , technika obserwacji własnej działalności.

Techniki te pomimo swojej specyfiki i o d r ę b n o ś c i , szeregu zalet i wad z a p e w n i a j ą celowe, zgodne z k o n c e p c j ą badań obserwowanie ściśle

wyznaczonych o s ó b , p r z e d m i o t ó w lub zdarzeń z nimi związanych. W tym celu organizacja i przebieg obserwacji powinna p r z e w i d y w a ć : -

uzyskanie (nawiązanie) zbiorowością (populacją),

-

prowadzenie obserwacji (spostrzegania) zgodnie z wytycznymi instrukcji lub zapotrzebowaniem danych do sporządzenia algorytmu, sporządzanie protokołu z obserwacji.

-

kontaktu

z

obserwowaną

S p o s ó b utrwalania spostrzeżeń u z a l e ż n i o n y jest od jego charakteru, zastosowanej techniki i narzędzi badawczych. Stosując arkusze obserwacyjne m o ż n a o d n o t o w a ć istnienie lub brak oczekiwanego faktu albo zdarzenia. W bardziej d o k ł a d n y c h i u s z c z e g ó ł o w i o n y c h spostrzeżeniach celem uchwycenia czasu trwania lub natężenia badanego zjawiska, rejestracja może być dokonywana tabelarycznie lub za p o m o c ą liniowej skali ocen. Tab.5.1. przedstawia przykładową, najprostszą, p r z y m i o t n i k o w ą skalę częstości z a k u p ó w w supermarkiecie przez jego p r a c o w n i k ó w w ciągu miesiąca. Tab. 5.1. Tabelaryczna skala przymiotnikowa Kolejny numer pracownika

Nigdy

Częstość

zakupów

Niekiedy

Rzadko

Często

B . często

1 2 3 4 n Suma

Po w y p e ł n i e n i u pól makiety tab. 5.1. na podstawie uzyskanych z obserwacji danych (liczb), m o ż n a stwierdzić jak często kupują pracownicy we w ł a s n y m supermarkiecie. Skale przymiotnikowe, tabelaryczne m o ż n a t w o r z y ć dla szeregu innych z a c h o w a ń ludzkich lub p r o c e s ó w organizacyjnych. M o g ą one p r z y j m o w a ć formę liniową lub cyfrową polegającą na przyporządkowaniu przymiotnikom określonych cyfr i w ó w c z a s zamiast pisać w tabeli przymiotniki podaje się cyfry, na przykład:

Niekiedy

Nigdy 0

1

Rzadko 2

Często 3

B . często 4

Obserwacja z a r ó w n o jako metoda i jako technika musi być: -

obiektywna, wierna, wyczerpująca, wnikliwa.

Obserwacja obiektywna to taka, która nie jest s k a ż o n a nastawieniami obserwatora. Najlepiej, gdy wynika ona z idei przewodniej badań, czyli hipotezy roboczej oraz w y r a ź n i e o k r e ś l o n e g o celu badawczego. Są to złożone i wysoce subiektywne uwarunkowania u z a l e ż n i o n e od wiedzy, rozumowania i oceny przedmiotu obserwacji przez obserwatora. Zawsze m o g ą wystąpić zniekształcenia zakłócające obiektywizm. Zniekształcenia te m o g ą w y n i k a ć zarówno z emocjonalno - intelektualnych jak i biofizycznych (somatycznych) czynników, a także z niedoskonałości z m y s ł ó w obserwatora, które funkcjonują bardzo często niezależnie od jego woli i zdolności intelektualnych. Obserwacja u z a l e ż n i o n a jest r ó w n i e ż od r e c e p t o r ó w , które mają określone minimum i maksimum w r a ż l i w o ś c i . I wreszcie od sytuacji i w a r u n k ó w spostrzegania p r o c e s ó w i s t a n ó w , jako że znane są w praktyce złudzenia optyczne, które w znacznym stopniu utrudniają a d e k w a t n ą ocenę spostrzeganych zdarzeń. W i a d o m y m na przykład jest, iż obserwator m o ż e spostrzegać równolegle (jednocześnie) nie więcej jak 5 - 7 danych (faktów). Dlatego też organizując i p r o w a d z ą c obserwację należy b e z w z g l ę d n i e ten stan u w z g l ę d n i ć . Obserwacja wierna to taka obserwacja, w której fakty są ujmowane w s p o s ó b wolny od zniekształceń. Jak j u ż w y ż e j zaznaczono, obserwator może być uwikłany w zależność z obserwowanym przedmiotem (strukturą). Jego o b e c n o ś ć jest zawsze p e w n ą ingerencją w obserwowany przedmiot (układ). Z kolei obserwowana jednostka m o ż e zawsze z m i e n i a ć swoje postępowanie (zachowanie), gdy wie, że jest obserwowana. M o ż e d o p a s o w y w a ć się i nawet spełniać ż y c z e n i a obserwatora. Z tego też względu nie zależnie od formy obserwacji czy jest ona uczestnicząca czy też z e w n ę t r z n a należy dążyć do wiernego odnotowania i oceny widzianych (stwierdzonych) faktów. Obserwacja w y c z e r p u j ą c a to taka obserwacja, która ze struktury całości k a ż d o r a z o w o ujmuje w y b r a n ą liczbę e l e m e n t ó w . Oznacza to, że nie

musi ona b e z w z g l ę d n i e rejestrować wszystkiego. Powinna dobierać tylko to, co ma podlegać obserwacji w postawionym zadaniu poznawczym syntezującym hipotezę roboczą. O b s e r w a c j ą wyczerpującą bezwzględnie należy o b e j m o w a ć to wszystko (nawet najdrobniejsze szczegóły), co rzutuje na założenie robocze danych badań. M ó w i ą c o obserwacji wnikliwej należy r o z u m i e ć , iż chodzi tu przede wszystkim o poszukiwanie u w a r u n k o w a ń i zależności zachodzących między obserwowanymi zmiennymi. Chodzi o zarejestrowanie elementów przypuszczalnie związanych ze s o b ą a w i ę c kolejnych następstw między elementami i zmian im towarzyszących. Istotną rolę w obserwacji naukowej spełnia obserwator. Powinien on posiadać cechy, które wynikają z w ł a ś c i w o ś c i samej obserwacji. A więc, obok rzetelności, o b i e k t y w n o ś c i , wnikliwości musi go c e c h o w a ć wyostrzona spostrzegawczość, umożliwiająca „ c h w y t a n i e " nawet subtelnych różnic zmian b o d ź c ó w wzrokowych lub s ł u c h o w y c h . Z d o l n o ś ć dowolnego skupiania uwagi na faktach istotnych w obserwowanych zdarzeniach i pomijanie tego wszystkiego, co nie jest w a ż n e z punktu widzenia przyjętego celu poznawczego. Wysoce p o ż ą d a n ą c e c h ą dobrego obserwatora jest łatwość kojarzenia różnych faktów. Jako przykład m o ż n a tu przytoczyć kojarzenie nieobecności studentów na zajęciach w zależności od dni tygodnia poprzedzających święta i po kilkudniowych świętach. Niepowiązane obserwowanych p r z e d m i o t ó w i zdarzeń w zależności i struktury organizacje nie t w o r z ą pełnego obrazu badanej rzeczywistości. O b s e r w a c j ę m o ż n a p r o w a d z i ć za p o m o c ą instrumentów. W ó w c z a s badania takie m o ż n a n a z w a ć obserwacyjno - instrumentalne. G ł ó w n a idea tych badań sprowadza się do spostrzegania faktów, rzeczy, procesów, ... gołym okiem n i e m o ż l i w y c h . Z a s a d n i c z ą s p r a w ą staje się instrument, aparatura, środek techniczny do wykrywania danego przedmiotu, zjawiska lub procesu. Ze względu na r ó ż n o r o d n o ś ć relacji, jakie m o g ą w y s t ę p o w a ć m i ę d z y elementami s k ł a d o w y m i sytuacji poznawczej (przedmiot, podmiot, środki i warunki informacji) w y o d r ę b n i a się różne formy obserwacji: -

indywidualną lub zbiorową, bierną lub uczestniczącą, b e z p o ś r e d n i ą lub pośrednią,

-

ciągłą lub okresową.

Obserwacja musi być dokładnie przygotowana. N a l e ż y ustalić: -

przedmiot (zjawisko, proces) obserwacji,

-

cele o g ó l n e i zadania s z c z e g ó ł o w e obserwacji, czas, s p o s ó b , środki techniczne i warunki obserwacji, s p o s ó b rejestrowania i gromadzenia w y n i k ó w obserwacji.

Ustalenia te ujmuje się w planie obserwacji, który powinien stanowić podstawę jej przygotowania i przeprowadzenia. N a l e ż y r ó w n i e ż przygotować arkusz (dziennik) obserwacji. Powinien on z a w i e r a ć : -

n a z w ę i c h a r a k t e r y s t y k ę obserwowanego przedmiotu lub zjawiska, co należy z a o b s e r w o w a ć , co ustalono w czasie obserwacji, czas obserwacji,

-

warunki obserwacji, inne uwagi i spostrzeżenia mające w p ł y w na badania.

Forma arkusza (dziennika) obserwacji jest praktycznie dowolna i pozostawia się ją inwencji obserwatora. W ł a ś c i w i e arkusz obserwacji w k a ż d y m przypadku powinien być konstruowany dla konkretnego badania. 5.4.2. W y w i a d W y w i a d przeprowadza się w przypadku, gdy nie ma możliwości uzyskania informacji lub ustalenia faktów o danej populacji (zbiorowości) innymi technikami badań. Polega on na pozyskiwaniu danych przy pomocy bezpośredniej rozmowy. W y w i a d m o ż e być skategoryzowany i nie skategoryzowany. A b y dostarczał potrzebnych informacji (danych) musi być starannie przygotowany. W tym celu należy: -

określić cel i p r o b l e m a t y k ę wywiadu, ustalić s z c z e g ó ł o w ą listę pytań, które stanowić mają g ł ó w n ą treść rozmowy, poczynić starania by w czasie rozmowy w y w o ł a ć u respondenta p o z y t y w n ą i szczerą m o t y w a c j ę do wypowiedzi.

Stawiając pytania nie należy ich r o z p o c z y n a ć od czy? Kojarzy się to bowiem z sytuacją typowo egzaminacyjną. Sytuacja zaś egzaminacyjna nie sprzyja szczerości, a nawet chęci wypowiedzi respondenta. Dlatego też pytania należy f o r m u ł o w a ć : jaki?, który?, dlaczego? Odpowiedzi

respondenta należy słuchać ze szczerym zainteresowaniem, sympatią i zrozumieniem. N i e wolno nigdy respondenta p o p r a w i a ć ani wykazywać wobec niego zniecierpliwienia. Jego wypowiedzi nie m o ż n a w żaden sposób k o m e n t o w a ć , a tym bardziej lekceważyć. Respondent powinien odnosić w r a ż e n i e , że swoimi odpowiedziami całkowicie zadowala nasze oczekiwania i przyczynia się do osiągnięcia przez nas z a k ł a d a n e g o celu. 5.4.3. Ankietowanie Ankietowanie to technika badawcza polegająca na pisemnym udzielaniu odpowiedzi na pytania tworzące świadomy, logiczny, konsekwentny i spójny zestaw pytań służących do rozwiązania określonej tezy lub szczegółowego problemu badawczego. Przeprowadzając ankietowanie należy u w z g l ę d n i ć : -

-

c e l o w o ś ć badań. Chodzi o to by nie n a d u ż y w a ć tej techniki w badaniach. Badania ankietowe m o g ą dotyczyć tylko tych p r o b l e m ó w w stosunku do których nie m o ż n a uzyskać bardziej rzetelnej informacji oraz tych sytuacji, w których badane osoby będą w stanie w y p o w i e d z i e ć się rzeczowo i odpowiedzialnie, o d p o w i e d n i ą formę i treść pytań. N i e w ł a ś c i w i e sformułowane pytanie z a r ó w n o pod w z g l ę d e m formy jak i treści, przekreśla szansę uzyskania wiarygodnej odpowiedzi, a tym samym uzyskania rzetelnych danych. N a l e ż y zadbać, aby użyte w ankiecie pytania: 1) 2)

3) 4)

5) -

były merytoryczne i o d p o w i a d a ł y kryterium logiki, zostały s f o r m u ł o w a n e w sposób zrozumiały, nie były trudne i u w z g l ę d n i a ł y rzeczywiste m o ż l i w o ś c i badanych, nie sugerowały odpowiedzi, uwzględniały szczegółowe problemy związane z zasadniczą problematyką rezygnując z o g ó l n i k o w o ś c i na rzecz bliżej skonkretyzowanych ujęć, w y r a ż o n e były w formie grzecznościowej.

p r a w i d ł o w a kolejność pytań. Pytania m u s z ą stanowić zwartą i logiczną całość. W pierwszej kolejności formułuje się pytania

-

-

o g ó l n e , dotyczące danego zagadnienia w najszerszym jego zakresie, a następnie pytania coraz to bardziej zawężające zakres badanego problemu. Pytania m u s z ą być r ó w n i e ż uszeregowane w e d ł u g stopnia t r u d n o ś c i , od najłatwiejszego do pytań najtrudniejszych, w ł a ś c i w y s p o s ó b prowadzenia badań. Odnosi się to do czysto technicznej i organizacyjnej procedury gromadzenia materiału badawczego. Polega na starannym wydrukowaniu arkuszy kwestionariusza ankiety, przekazaniu ich osobom ankietowanym, podaniu instrukcji i zapewnieniu odpowiednich w a r u n k ó w do ich wypełnienia, weryfikację i ocenę uzyskanych odpowiedzi. Niemal zawsze m o ż n a mieć wątpliwości co do szczerości i obiektywności uzyskanych odpowiedzi. Dlatego też z ostrożnością i krytycyzmem należy interpretować uzyskane odpowiedzi i na ich podstawie stawiać w y w a ż o n e wnioski.

Ankietowanie podobnie jak i inne techniki b a d a ń naukowych ma swoje zalety i wady. P o z y t y w n ą stroną ankietowania jest: -

stosunkowo szybkie tempo b a d a ń , o p e r a t y w n o ś ć procesu badawczego polegająca na zastosowaniu ankiet pocztowych, prasowych, radiowo - telewizyjnych lub środowiskowych gdzie przy niewielkich nakładach organizacyjno - technicznych i finansowych m o ż n a uzyskać znaczne efekty,

-

możliwość zastosowania do badań licznych populacji (zbiorowości), zachowania anonimowości, intymności i stosunkowo wysoki stopień wiarygodności otrzymanych odpowiedzi.

Niedostatki badań ankietowych to: -

niewielkie możliwości stymulowania m o t y w a c j ą konieczności i poprawności wypełnienia ankiety, niski stopień operatywności opracowywania w y n i k ó w badań w oparciu o pytania otwarte i opisowe, wysoka zależność wiarygodności odpowiedzi od stopnia jej anonimowości,

-

brak możliwości słownego instruktażu w poprawnym zrozumieniu treści pytań i sformułowaniu odpowiedzi.

Konstruując ankietę należy z d a w a ć sobie sprawę, że nie m o ż e to być dowolny ani przypadkowy zbiór pytań. Powinien to być świadomy, konieczny i logiczny, zawsze konkretny, ścisły i jedno problemowy zestaw zapytań. Pytania ankietowe m o g ą być: -

zamknięte, półotwarte, koniunktywne, dysjunktywne.

Kafeteria z a m k n i ę t a jest w ó w c z a s gdy wszystkie odpowiedzi na dane pytania w ankiecie są wymienione i czynności respondenta polegają na podkreślaniu lub zaznaczaniu wybranej odpowiedzi. Najlepiej gdy o d p o w i e d ź ogranicza się d o stwierdzenia T A K lub N I E albo N I E W I E M , w z g l ę d n i e : Z A , P R Z E C I W , W S T R Z Y M U J Ę SIĘ i inne jednoznaczne i zdecydowane odpowiedzi zamieszczone w ankiecie. Ponieważ kafeteria zamknięta ogranicza zestaw możliwych odpowiedzi, w kafeterii półotwartej w zestawie m o ż l i w y c h odpowiedzi umieszcza się o d p o w i e d ź „inne". Pozwala to z a p r e z e n t o w a ć (napisać) dowolną własną odpowiedź (pogląd) na postawione pytanie, jeśli w zaproponowanym zestawie odpowiedzi nie ma takiego sformułowania. Kafeteria koniunktywna pozwala na wybranie i napisanie kilku odpowiedzi w tym odpowiedzi w ł a s n y c h . N i e ogranicza ona możliwości w y r a ż a n i a poglądu na badany problem tylko poprzez zaproponowany zestaw. Daje respondentowi całkowitą s w o b o d ę własnej odpowiedzi na postawione pytanie. Natomiast kafeteria dysjunktywna ogranicza w y b ó r odpowiedzi, spośród podanych, tylko do jednej. Kafeteria ułatwia w y b ó r odpowiedzi, a nawet umożliwia utworzenie hierarchii, co sprzyja późniejszym analizom statystycznym, lecz musi być stworzona tak, aby przede wszystkim u j m o w a ł a i wyrażała poglądy r e s p o n d e n t ó w . Badania ankietowe z reguły powinny być sprawdzone innymi technikami badań.

5.4.4. Badanie d o k u m e n t ó w Trudno sobie w y o b r a z i ć , a s z c z e g ó l n i e w badaniach stosowanych, aby nie trzeba było sięgnąć do pojedynczych, tematycznych, związanych ściśle z r o z w i ą z y w a n y m problemem d o k u m e n t ó w ź r ó d ł o w y c h . M o g ą to być w zależności od potrzeb i zainteresowania u r z ę d o w e dokumenty takie jak: zakresy o b o w i ą z k ó w , sprawozdania i rozliczenia finansowe, rachunki, a także opinie i orzeczenia oraz inne opracowania s ł u ż b o w e dotyczące badanej instytucji lub osoby, jej otoczenia, ś r o d o w i s k a i infrastruktury. M o g ą także to być inne prywatne wytwory materialne o s ó b z a a n g a ż o w a n y c h w dane struktury, organizacje, procesy i zdarzenia. Technika badań d o k u m e n t ó w polega na analizie ilościowej i j a k o ś c i o w e j zawartej w nich treści. Rys. 5.4. graficznie przedstawia zakres badania d o k u m e n t ó w firmy (instytucji). Z przedstawionych na rysunku e l e m e n t ó w wynika, że analizie, której celem jest uzyskanie analitycznych danych o sprawności działania, efektach gospodarczych, wydajności pracy, płynności finansowej i procesach oraz elementach systemu organizacyjnego poddaje się badaniu to, co m o ż n a stwierdzić na podstawie podstawowych, organizacyjnych d o k u m e n t ó w .

R y s . 5.4. Badanie d o k u m e n t ó w firmy Techniki badań d o k u m e n t ó w m o g ą o g r a n i c z y ć się do ustalenia faktycznego stanu rzeczy, m o g ą t e ż g r o m a d z i ć dane do prognoz przyszłościowych. S w o i m zasięgiem i zainteresowaniem m o g ą dotyczyć analiz pojedynczych jednostek jak i całokształtu działalności społecznej, wychowawczej, dydaktycznej, produkcyjnej, kulturalnej, handlowej lub u s ł u g o w e j . N i e w ą t p l i w ą zaletą tej techniki jest to, że mając do czynienie

z przedmiotem materialnym j a k i m jest dokument przedstawiający „zmaterializowaną" myśl, czyn, ... , m o ż n a go w każdej chwili oglądać i dotykać, a n a l i z o w a ć i oceniać, a tym samym u z y s k a ć wysoce wiarygodną informację. 5.4.5. Techniki socjometryczne Techniki socjometryczne służą do określania stosunków m i ę d z y l u d z k i c h w grupach s p o ł e c z n y c h (studenckich, pracowniczych, kulturowych, ...). Za ich pomocą można ocenić poszczególnych p r a c o w n i k ó w , studentów, ... i ustalić stosunki m i ę d z y nimi panujące. Techniki te dostarczają także informacji o stopniu natężenia pozytywnych i negatywnych o d c z u ć , emocjach oraz postawach wobec zespołu i jego c z ł o n k ó w . Pozwalają określić wzajemne sympatie lub antypatie, popularność lub jej brak, a także w y o d r ę b n i ć cechy i w ł a ś c i w o ś c i mówiące o k o l e ż e ń s t w i e , atrakcyjności lub p r z y w ó d z t w i e w zespole (grupie). T w o r z ą m o ż l i w o ś c i w g l ą d u w postawy emocjonalne badanych o s ó b . Pozwalają z b a d a ć odbicie struktury grupy w ś w i a d o m o ś c i jej c z ł o n k ó w oraz u p o r z ą d k o w a ć ( u s z e r e g o w a ć ) grupę nadając w y o d r ę b n i o n y m cechom ( w ł a ś c i w o ś c i o m ) rangi. A b y u z y s k a ć p e ł n y i wiarygodny materiał badawczy stawia się badanym pytania i wydaje polecenia. Pytania i polecenia dotyczą konkretnych odpowiedzi w danych sytuacjach i okolicznościach określających stosunki s p o ł e c z n e w grupie i m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i jej członkami. Do najczęściej stosowanych technik socjometrycznych w naukach społecznych zaliczamy: -

klasyczną technikę J . L . Moreno, technikę „zgadnij kto?",

-

t e c h n i k ę szeregowania rangowego, technikę o s z a c o w a ń , plebiscyt życzliwości i niechęci.

5.5. N a r z ę d z i a badawcze N a r z ę d z i a m i badawczymi w badaniach naukowych są przedmioty, instrumenty, urządzenia techniczne, aparatura pomiarowa, służąca do realizacji technik b a d a ń . Jest to wszystko to, co m o ż n a w y k o r z y s t a ć do zbierania i rejestrowania badanych faktów, informacji i zjawisk. O ile

technika badawcza oznacza c z y n n o ś ć , to narzędzie badawcze jest instrumentem służącym do gromadzenia danych z badań naukowych. Do współczesnych narzędzi badawczych należy zaliczyć takie środki materialne, jak skomplikowane narzędzia techniczne i systemy elektroniczne wraz z oprogramowaniem, g d y ż stają się one nieodzowne do ustalania rzeczywistych faktów i decydują o uzyskaniu pożądanych (rzetelnych) w y n i k ó w . Jak z tego wynika jest to rozległy wachlarz ś r o d k ó w materialnych bardzo prostych ale także i wysoce zautomatyzowanych (technicznych, elektronicznych, komputerowych) zapewniających gromadzenie materiału ź r ó d ł o w e g o , jego rejestrację i przechowywanie oraz poprawne funkcjonowanie procedury badawczej. Z pośród wielu narzędzi badawczych na szczególną uwagę, ze w z g l ę d u na powszechne ich zastosowanie w każdej pracy naukowej, a w kwalifikacyjnej w szczególności, niezależnie od sytuacji i w a r u n k ó w badań należy w y m i e n i ć : -

kwestionariusz ankiety lub wywiadu, test, arkusz obserwacji.

5.5.1. Kwestionariusz ankiety (wywiadu) Kwestionariusz ankiety lub wywiadu jest jednym z ważniejszych narzędzi badawczych przeznaczonych do rejestracji odpowiedzi respondentów. Zawiera on ś w i a d o m ą i logiczną k o m p o z y c j ę pytań. Pytania w kwestionariuszu powinny d o t y c z y ć tylko jednego zjawiska (procesu) w podjętym problemie badawczym (naukowym). M u s z ą być tak ułożone, aby tworzyły zwartą i k o n s e k w e n t n ą całość. Z a s a d ą jest, by pytań było jak najmniej. Im mniej pytań tym lepiej. Jednak powinno ich być tyle aby możliwie najpełniej w y c z e r p y w a ł y badany problem. Uzyskane odpowiedzi muszą całkowicie z a p e w n i a ć pożądaną informację. N i e należy pytać o sprawy oczywiste lub te, które m o ż n a ł a t w o osiągnąć w inny sposób, które na przykład badającemu powinny być j u ż znane po w s t ę p n y m zapoznaniu się (rekonesansie) ze ś r o d o w i s k i e m . Na przykład z kartotek personalnych lub o g ó l n e g o opisu (dokumentacji) danego zjawiska. Pytania w kwestionariuszu powinny być krótkie, jasne i zrozumiałe, by o d p o w i e d ź była jednoznaczna, nie w y m a g a ł a dalszych wyjaśnień. Udzielający odpowiedzi musi r o z u m i e ć , o co jest pytany. W pytaniach nie należy również żądać odpowiedzi poufnych z obszaru tajemnicy p a ń s t w o w e j , służbowej, a nawet prywatnej. N i e m o g ą one być pytaniami kłopotliwymi.

żenującymi, w z b u d z a j ą c y m i u respondenta podejrzenia lub obawy. N a l e ż y je także tak u s z e r e g o w a ć by tworzyły zestaw odpowiedzi ułatwiający grupowanie i analizę statystyczną. Kwestionariusz z zasady s k ł a d a się: -

z informacji o instytucji p r o w a d z ą c e j badania, z instrukcji dotyczącej sposobu odpowiedzi na pytania, pytań w ł a ś c i w y c h ,

-

krótkiej charakterystyki (danych personalnych) osób badanych, wzmianki o zapewnieniu a n o n i m o w o ś c i i podziękowanie r e s p o n d e n t o m za w ł o ż o n y t r u d i czas p r z e z n a c z o n y na odpowiedzi.

-

Pomimo a n o n i m o w o ś c i ankiety lub w y w i a d u p r z e w a ż n i e zawsze potrzebna jest informacja o charakterystyce socjologicznej (cechach s p o ł e c z n o - demograficznych) o s ó b badanych. Pytania dotyczące tych informacji, tak zwane metryczkowe m o g ą być na początku lub na końcu kwestionariusza i o d n o s z ą się zwykle do: -

pochodzenia społecznego, wieku, wykształcenia, stażu pracy zawodowej,

-

płci, danych o rodzinie, miejscu zamieszkania, innych danych.

Pytania i odpowiedzi w kwestionariuszu m u s z ą być ponumerowane cyframi arabskimi. Z uwagi na szerokie zastosowanie i znaczenie ankiety oraz ankietowania w badaniach naukowych, w literaturze m o ż n a spotkać określenia, że jest to metoda badań naukowych [20,24]. Etymologiczne znaczenie s ł o w a z a r ó w n o z francuskiego ankieta = e n q u ê t e , co oznacza badanie pytaniami i łacińskie znaczenie questio = pytanie uzasadnia c z ę ś c i o w o takie stanowisko. P o n i e w a ż w j ę z y k u polskim funkcjonuje także s ł o w o kwestionariusz co po francusku (questionuaire) oznacza arkusz pytań, a w j ę z y k u łacińskim jak powiedzieliśmy questio = pytanie, najrozsądniej w polskiej terminologii metodologicznej ankietę albo kwestionariusz zaliczyć

do narzędzi badawczych, natomiast ankietowanie jako c z y n n o ś ć do technik badań służących określonym metodom badawczym. 5.5.2. Test Test jest kolejnym istotnym narzędziem badawczym. Wykorzystywany jako próba (norma) służy do stwierdzenia lub sprawdzenia stanu cechy, właściwości lub jakiejś czynności (umiejętności) w badanym zjawisku (obiekcie) i p o r ó w n a n i e otrzymanego wyniku z obowiązującymi w tym zakresie wymaganiami (normami), na przykład w y m a g a n ą wiedzą lub sprawnością [20,26]. Testy m o g ą być standaryzowane i nie standaryzowane. Przykładem standaryzowanego testu m o ż e być Test Wechslera (i innych) służący do badania i ustalania ilorazu inteligencji lub też Test Eysencka (i innych) wykorzystywany do ustalania r e a k t y w n o ś c i emocjonalnej, refleksu, s p o s t r z e g a w c z o ś c i , . . . . W wielu przypadkach są opracowywane testy specjalne dla potrzeb konkretnych z a w o d ó w i specjalności, a nawet zastosowania w konkretnych sytuacjach i okolicznościach. Służą one do ustalania stopnia przydatności do wykonywania ściśle określonych czynności (na przykład kierowcy, policjanta, ). Badania psychotechniczne za pomocą testów standaryzowanych i nie standaryzowanych w d u ż y m stopniu przyczyniają się do w ł a ś c i w e g o doboru ludzi na dane stanowisko. N a l e ż y zawsze w pierwszej kolejności w y k o r z y s t y w a ć do badań testy standaryzowane, g d y ż są one poprawnie opracowane i wszechstronnie sprawdzone w praktyce. 5.5.3. A r k u s z obserwacji Arkusz lub dziennik obserwacji służy do zarejestrowania w toku badań naukowych różnych faktów i informacji w postaci danych liczbowych lub stwierdzeń opisowych. Konstrukcja obu tych narzędzi badawczych, 0 ile nie jest standaryzowana, m o ż e być dowolna. M u s i jednak zawsze umożliwiać i ułatwiać gromadzenie, selekcję, kategoryzację i skalowanie uzyskanych i rejestrowanych danych. G r o m a d z i ć , c z y l i zbierać i zapisywać należy to wszystko co dotyczy uzasadniania tezy lub r o z w i ą z y w a n i a konkretnego problemu, co ma wartość poznawczą, co stanowi dane do wyjaśnienia istoty ilościowej lub j a k o ś c i o w e j badanego przedmiotu. A b y wyjaśnienie było rzetelne, j u ż w czasie rejestracji danych, należy p r o w a d z i ć weryfikację. Podstawowym zadaniem weryfikacji jest określenie j a k o ś c i i wartości naukowej zbieranego (gromadzonego) materiału dowodowego (statystycznego). Ustalenie rzetelności 1 wiarygodności uzyskanych danych i wyeliminowanie informacji

nieprawdziwych, a nawet wątpliwych. Selekcja materiału badawczego przebiega zazwyczaj w d w ó c h etapach. W pierwszym etapie, spośród nagromadzonych danych należy w y b r a ć tylko część niezbędną do rozwiązania podstawowego problemu, a w y e l i m i n o w a ć informacje niepewne, nie mające zasadniczych wartości poznawczych. W drugim etapie należy porządkować materiał w e d ł u g w a ż n o ś c i i wartości, aby m o ż n a było dokonać klasyfikacji. Klasyfikacja polega na wydzieleniu istotnych (charakterystycznych) cech dla danego zbioru zjawisk, p r z e d m i o t ó w lub osób. M u s i ona o d p o w i a d a ć przyjętym kryteriom podziału. Suma zjawisk wyrażona w poszczególnych podzbiorach musi r ó w n a ć się ilości zjawisk danego zbioru i być rozłączna, to znaczy w w y r a ż o n y c h podzbiorach nie m o ż e być zjawisk w s p ó l n y c h . Poprawna klasyfikacja powinna z a p e w n i a ć jednolite, ściśle określonej treści, dane (wartości). Kategoryzacja polega na łączeniu (lub dzieleniu) uzyskanych danych ze w z g l ę d u na w s p ó l n e ich wartości. Przyporządkowanie określonym kategoriom pojęciowym wszystkich m o ż l i w y c h na ten temat odpowiedzi ( z a c h o w a ń , danych). Tworzenie określonego rodzaju kategorii i w s k a ź n i k ó w powinno ściśle wiązać się z charakterem zmiennych zależnych i celami badań. Ustalone kategorie powinny być na tyle ogólne, aby m o g ł y objąć wszystkie odmiany odpowiedzi. Jednocześnie na tyle zróżnicowane i jednoznaczne, żeby e l i m i n o w a ł y n i e m o ż l i w o ś ć ich zakwalifikowania. Z kategoryzacją łączy się skalowanie danych. Polega ono na przyporządkowaniu cechom, zjawiskom czy też zależnościom określonych wartości, liczb lub symboli. Jest to pewnego rodzaju zabieg pomiarowy, za pomocą którego dążymy do ilościowego scharakteryzowania j a k o ś c i o w y c h a s p e k t ó w badanego zjawiska.

6. O r g a n i z a c j a i etapy b a d a ń n a u k o w y c h Organizacja i etapy b a d a ń naukowych w y n i k a j ą z p e ł n e g o aktu myślenia refleksyjnego i u w z g l ę d n i a j ą następujące p r z e d s i ę w z i ę c i a i elementy badawcze [5,10,17,20,24,25]: -

-

-

-

-

-

stwierdzenie b r a k ó w lub odczucie trudności natury teoretycznej w z g l ę d n i e praktycznej w poznaniu naukowym, tworzenie sytuacji problemowej, s f o r m u ł o w a n i e problemu badawczego w rozumieniu jego ustalenia i uzasadnienia oraz przedstawienie zagadnień pochodnych, to znaczy tez lub pytań problemowych ( p r o b l e m ó w szczegółowych), ocena (krytyka naukowa) podjętego problemu badawczego w świetle dotychczasowych b a d a ń i osiągnięć naukowych na podstawie aktywnie przestudiowanej literatury, przyjęcie założeń badawczych, s f o r m u ł o w a n i e hipotez(y) i ustalenie zmiennych oraz ich w s k a ź n i k ó w , w y b ó r i przyjęcie metod, technik oraz narzędzi badawczych, ustalenie m o ż l i w y c h w a r i a n t ó w rozwiązań i u w z g l ę d n i e n i e przyszłych konsekwencji wynikających z wyboru rozwiązania ostatecznego (optymalnego), przeprowadzenie badań w s t ę p n y c h , to znaczy wykonanie czynności pozwalających (powodujących) ostateczne zweryfikowanie problemu, tez i hipotez(y) oraz metody i technik badawczych, przeprowadzenie badań w ł a ś c i w y c h i na ich podstawie opracowanie szczegółowych danych (syntetycznych zestawień w y n i k ó w ) w celu odrzucenia, korekty lub przyjęcia planowanej struktury ( u k ł a d u ) pracy (planowanych rozwiązań t r e ś c i o w y c h pracy, to znaczy podziału treści pracy na rozdziały i podrozdziały), pisarskie opracowanie uzyskanych i przyjętych z badań w y n i k ó w do stanu odbioru pracy przez zainteresowanych (w przypadku pracy kwalifikacyjnej przez promotora), a następnie jej opublikowanie,

-

niekiedy krytyczne ustosunkowanie się w ł a s n y c h badań i do uzyskanych w y n i k ó w .

do

przebiegu

R o z w i ą z y w a n i e p r o b l e m ó w badawczych, jak z tego wynika, stanowi proces. Składa się on z kilku e t a p ó w (faz). A b y badania w y k a z y w a ł y cechy poprawności metodologicznej, kolejność realizacji tych e t a p ó w i elementy w nich zawarte, m u s z ą być w pełni przestrzegane i uwzględniane. Elementami ( s k ł a d o w y m i ) procesu badawczego są: -

przedmiot i cel badań, założenia teoretyczne, problemy badawcze, metody, techniki i narzędzia badawcze, populacja (reprezentacyjna próba) do badań empirycznych, określony teren badań, uzyskane z faktycznych badań w y n i k i , struktura i treść sprawozdania naukowego.

W y s z c z e g ó l n i o n e etapy, a w nich elementy procesu badań naukowych nie są oddzielone od siebie sztywnymi, niezmiennymi granicami. Przejścia p o m i ę d z y nimi są na ogół dość płynne, jednak ściśle ze sobą powiązane. Z tego też powodu nie m o ż n a ich dowolnie przestawiać lub zmieniać. Wynikają one, bowiem z kolejnych, następujących po sobie czynności i są zbieżne (zbliżone), przynajmniej w zarysie, do podstawowych p r o c e s ó w ludzkiego myślenia podczas rozwiązywania jakichkolwiek nowych p r o b l e m ó w . Dlatego też m u s z ą uwzględniać ustaloną logicznie i sprawdzoną w praktyce procedurę postępowania badawczego, g d y ż tryb działania musi być zawsze ścisły, racjonalny i zorganizowany. 6.1. Czynności w procesie rozwiązywania p r o b l e m ó w badawczych W literaturze przedmiotu m o ż n a spotkać różne naukowo uzasadnione etapy (fazy) i zawarte w nich czynności r o z w i ą z y w a n i a problemów badawczych [4,10,12,24,26,32,34]. T r e ś c i o w o , na ogół są one do siebie zbliżone, a j e d y n ą w y r a ź n i e rzucającą się w oczy różnicą jest liczba wymienianych etapów. W niniejszym opracowaniu zakładając, że będzie ono przede wszystkim służyło studentom do opracowywania prac kwalifikacyjnych, przyjęto za najważniejsze nie liczbę etapów, lecz czynności i efektywną oraz skuteczną kolejność ich realizacji. Do najważniejszych czynności zaliczono (rys. 6.1.):

-

s f o r m u ł o w a n i e i uzasadnienie problemu badawczego, określenie tez ( p r o b l e m ó w s z c z e g ó ł o w y c h ) i wysunięcie hipotez(y), w y ł o n i e n i e i zdefiniowanie zmiennych oraz ich w s k a ź n i k ó w , d o b ó r metod, technik i narzędzi badawczych,

-

opracowanie i przyjęcie procedury badawczej ( b a d a ń ) .

Etap pierwszy przy rozwiązywaniu dowolnego problemu badawczego, to etap K O N C E P C J I . D r u g i m etapem jest etap R E A L I Z A C J I b a d a ń i do niego należy zaliczyć (rys. 6.1.): -

przeprowadzenie b a d a ń w s t ę p n y c h i zasadniczych,

-

uporządkowanie w y n i k ó w badań i ich analiza, opracowanie materiałów badawczych, uogólnienia, postawienie wniosków końcowych i pisemne ich przedstawienie.

Działanie zorganizowane przy rozwiązywaniu problemów badawczych, a z w ł a s z c z a w pracach kwalifikacyjnych nakazuje także uwzględniać: -

postawienie celu pracy i badań ( p o ż ą d a n e g o stanu rzeczy) oraz przedmiotu b a d a ń , ustalenie ś r o d k ó w i w a r u n k ó w niezbędnych do realizacji p o w z i ę t e g o planu, przygotowanie ś r o d k ó w i w a r u n k ó w do badań, wykonanie przyjętego planu, kontrolę otrzymanych w y n i k ó w .

Przyjmując tok rozumowania r ó w n i e ż wziąć pod u w a g ę : -

działania

zorganizowanego

należy

diagnozę problemu, poszukiwanie rozwiązań, decyzję o realizacji przyjętej koncepcji.

K a ż d a z tych składowych z p e w n o ś c i ą jest charakterystyczną c z y n n o ś c i ą lecz nie stanowi o d r ę b n e g o , w y r a ź n i e zarysowanego etapu. Na przykład podczas diagnozy należy: -

-

s z c z e g ó ł o w o rozpoznać, określić, a nawet zdefiniować wszystkie pojęcia (określenia, terminy) problemu badawczego na podstawie dostępnej literatury, uściślić tezy (pytania problemowe, problemy szczegółowe), hipotezy i zmienne oraz ich w s k a ź n i k i .

W rezultacie s k ł a d o w e diagnozy powinny d o p o m ó c w: -

uściśleniu pełnej charakterystyki problemu badawczego,

-

s f o r m u ł o w a n i u celu pracy i celu b a d a ń naukowych oraz przedmiotu badań, ustaleniu zakresu i o g r a n i c z e ń w realizacji procedury badawczej, ustaleniu kryteriów do ujęcia poszczególnych części (rozdziałów i p o d r o z d z i a ł ó w ) i całości pracy, ustaleniu harmonogramu i ram czasowych p o s z c z e g ó l n y c h e t a p ó w realizacji pracy.

-

Aktywne studiowanie dostępnej literatury i gromadzenie danych empirycznych pozwala ustalić możliwości realizacji podjętego problemu badawczego, a także sprzyja procesowi t w ó r c z e g o myślenia, p o n i e w a ż poprzez: preparację, inkubację, olśnienie i weryfikację, zapewnia przeprowadzenie poprawnej procedury badawczej. Preparacja to zbieranie informacji (faktów, danych) i tworzenie koncepcji pracy. Inkubacja oznacza dojrzewanie p o m y s ł ó w i procesy myślowe towarzyszące. K a ż d a myśl związana z koncepcją pracy twórczej „dojrzewa", aby w y b r a ć ostatecznie r o z w i ą z a n i e . Dojrzewanie jest wyrazem poznania m y ś l o w e g o i empirycznego. Występuje w t w ó r c z y m myśleniu, praktycznie w każdej działalności ludzkiej. Olśnienie nie jest tylko przywilejem wybranych ludzi, na przykład uczonych. M o ż e ono w y s t ę p o w a ć u każdego, kto t w ó r c z o myśli i pracuje. T w ó r c z e myślenie prowadzi do olśnienia i w rezultacie sprzyja rozwiązaniu danego problemu. N a t u r a l n ą rzeczą jest weryfikacja p o m y s ł ó w będących rezultatem inkubacji i olśnienia. Weryfikacja koncepcji rozwiązania danego problemu powinna zespalać krytyczne myślenie z m y ś l e n i e m logicznym i analitycznym. Są to wstępne czynności decyzji pozwalające racjonalnie sformułować, uzasadnić i rozwiązać postawiony problem badawczy. 6.2. F o r m u ł o w a n i e i uzasadnianie problemu badawczego F o r m u ł o w a n i e problemu badawczego rozpoczyna proces badawczy (twórczy) [2,25,26,32]. O k r e ś l e n i e problemu badawczego wyznacza kierunek i treść badań, ich zakres, a także u m o ż l i w i a przyjęcie tez (pytań problemowych), hipotez, metod, technik i narzędzi badawczych. Błędy popełnione przy określaniu i uzasadnianiu problemu badawczego wpływają

na dalsze badania, a ich wyeliminowanie później bywa bardzo trudne lub w r ę c z n i e m o ż l i w e [4,10,12,24,26,32,34]. Temat każdej pracy naukowej, a w i ę c i kwalifikacyjnej musi zawierać ściśle określony problem badawczy. Jak j u ż zaznaczono w p. 6 powinien on w y n i k a ć z odczucia trudności natury teoretycznej lub praktycznej w danej dyscyplinie (specjalności) naukowej i dążyć do wykrycia oraz określenia prawd naukowych opartych na wnioskach z przeprowadzonych (dokonanych) rozwiązań. Problemami badawczymi m o g ą być zatem wszelkie zjawiska, procesy i sytuacje mające znaczenie w działalności ludzkiej. Przedmiotem badań m o ż n a uczynić wszystko to, co stanowi problem w działalności edukacyjnej, wychowawczej, produkcyjnej, handlowej, u s ł u g o w e j , społecznej, politycznej, a w niej te osoby, przedmioty, obiekty, zjawiska i procesy, które kształtują organizację, struktury, motywacje, o s o b o w o ś ć , w i e d z ę , postawę i d o ś w i a d c z e n i e konkretnych ludzi i grup społecznych. Powinny to być elementy mieszczące się w teorii i praktyce danej dyscypliny naukowej lub kierunku studiów, w y o d r ę b n i o n y c h w celach badawczych. Przykładem takich p r o b l e m ó w badawczych, a w nich przedmiotu badań, może być tematyka z zakresu osiągnięć i zmian społeczno - gospodarczych, edukacyjnych, kulturalnych, dydaktycznych, moralnych i innych w dobie współczesnych przemian, restrukturyzacji, modernizacji, adaptacji społeczno - zawodowej, aspiracji ż y c i o w e j , ... . Wszystko to co nadaje pracy (działaniu, nauce) charakter badawczy lub zapewnia lepsze poznanie otaczającej nas rzeczywistości, a także poznanie efektów i skuteczności działania m o ż e stanowić problem badawczy. Ostateczne sformułowanie problemu badawczego, czyli inaczej m ó w i ą c jego „ustawienie w pracy naukowej", w tym i pracy kwalifikacyjnej polega na: -

-

precyzyjnym, merytorycznym i logicznym określeniu jego treści i znaczenia, c z y l i ujmując to inaczej, postawieniu pytania zasadniczego (ogólnego), określeniu miejsca badanego problemu w systemie teorii i praktyki danej dyscypliny naukowej lub kierunku studiów, analizie zawartości treściowej problemu badawczego, wyodrębniając jego elementy s k ł a d o w e i przedstawiając je w postaci tez (problemów szczegółowych, pytań problemowych),

-

-

ustaleniu zasadniczych założeń, miejsca i zakresu badań wynikających z różnych uwarunkowań strukturalnych i organizacyjnych, przedstawieniu i uzasadnieniu aktualności problemu badawczego oraz jego w a ż n o ś ć dla poznania naukowego lub przydatności społecznej.

Formułując problem badawczy należy zawsze dążyć, aby był on poprawny pod względem merytorycznym, logicznym i redakcyjnym. Poprawność merytoryczną osiąga się poprzez w ł a ś c i w y podział treści, adekwatność treści do celu, zadań i istoty problemu badawczego. Poprawność merytoryczna to także d o g ł ę b n o ś ć podziału odpowiadająca potrzebom danej pracy, zawierająca w swojej strukturze tylko te elementy, które są n i e z b ę d n e do realizacji wyznaczonego zadania badawczego. Problem badawczy w pracy naukowej musi być rzeczowy i logiczny. Ma on odzwierciedlać przebieg badania naukowego, przybliżając procedurę badawczą do odpowiedzi na postawione g ł ó w n e pytanie. Redakcyjna p o p r a w n o ś ć problemu, to przede wszystkim j a s n o ś ć zadaniowa i zdaniowa sformułowania, która pozwala szybko i dokładnie zrozumieć, o co w konkretnym przypadku chodzi. 6.2.1. Problem badawczy, przedmiot b a d a ń i temat pracy W pracach naukowych c z y m ś innym jest przedmiot badań, a zupełnie czymś innym problem badawczy, na który szukamy odpowiedzi w związku z tym przedmiotem. Nieporozumienie niekiedy polega na pomieszaniu pojęć, p r o b l e m ó w badawczych, to jest konkretnych tez czy też pytań problemowych z przedmiotem badań, to znaczy obiektami badań czy też zjawiskami, o j a k i c h w odpowiedzi na s f o r m u ł o w a n e tezy (pytania problemowe) formułuje się twierdzenia (daje się o d p o w i e d ź ) [2,4,11,25,26,32]. Często bywa tak, że określenie (nazwanie) przedmiotu badania zastępuje się zestawem pytań, a dzieje się tak dlatego, że badający nie widzi jasno problemu, nie wie, co uzasadnia (rozwiązuje), jakiej szuka odpowiedzi i co stanowi przedmiot jego badań. Z tego też w z g l ę d u należy uznać, iż przedmiotem badań naukowych m o ż e być określony fakt (informacja) ujęty w danym wyjaśnieniu naukowym podstawowego problemu badawczego. M o g ą to być te elementy i działania, które w toku badań podlegają wyjaśnieniu i opracowaniu, a także wszelkie informacje o opracowywanym podmiocie przyjmującym formę nowych w i a d o m o ś c i .

N i e określenie w temacie pracy naukowej problemu badawczego i przedmiotu badań powoduje, iż praca staje się pozorowana. Praca bez w y r a ź n i e o k r e ś l o n e g o problemu badawczego i przedmiotu badań jest pozbawiona cech i e l e m e n t ó w naukowych. Jeżeli nawet p o ś w i ę c o n a jest w ą s k i e m u tematowi i ma sprecyzowane cele, to i tak, nie zastępuje to n i e z b ę d n y c h e l e m e n t ó w pracy naukowej i cech badawczych. Praca bez problemu badawczego (pytania zasadniczego, o g ó l n e g o ) staje się przypadkowym zbiorem gromadzonych informacji, faktów, ... , metod i nigdy nie wnosi ona nowych rozwiązań. T y m samym nie motywuje i nie pobudza w y k o n a w c ę do t w ó r c z e g o myślenia i działania. Problem badawczy obok przewodnictwa w pracy naukowej jest wyznacznikiem roboczej metody badań, g d y ż metoda badań jest funkcją problemu [2,27,31 ]. Temat (gr. thema = rzecz postawiona, sformułowana, zaproponowana) to zespół zjawisk, zdarzeń lub zagadnień stanowiących przedmiot badań i o p r a c o w a ń naukowych [ M E P , P W N Warszawa 1969, s. 1063]. W temacie powinna być ujęta g ł ó w n a (podstawowa) myśl przewodnia pracy naukowej (kwalifikacyjnej). Temat pracy kwalifikacyjnej powinien niezbyt szeroko, ale też nie za w ą s k o , informować czytelnika o problemie (zadaniu) badawczym, wyrażając go tytułem pracy. Kryterium p o p r a w n o ś c i merytorycznej tytułu pracy naukowej (kwalifikacyjnej) jest zawarcie (zaznaczenie) w nim substancji podstawowej r o z w i ą z y w a n e g o problemu badawczego. Tytuł powinien uwypuklać jego istotę i informować o kierunku badań, a przede wszystkim określać, co chcemy badać i ustalać, a tym samym w s k a z y w a ć przedmiot badań. Tytuł powinien z w i ę ź l e , trafnie i jednoznacznie określać temat pracy. Tytuł pracy kwalifikacyjnej musi być: krótki, informacyjnie nośny, j ę z y k o w o poprawny, poznawczo ciekawy, w y w o ł u j ą c y zainteresowanie. 6.2.2.

Zbiór szczegółowych informacji s f o r m u ł o w a n i a problemu badawczego

niezbędnych

do

Poprawne sformułowanie problemu badawczego wymaga u w z g l ę d n i e n i a wielu informacji z przeszłości, istniejącej aktualnie sytuacji i także z przyszłości. Formułując problem badawczy należy brać pod uwagę jego z ł o ż o n o ś ć , uwarunkowania, ograniczenia i m o ż l i w o ś c i wykonawcze. Ujmując kompleksowo m o ż n a przyjąć, że należy u w z g l ę d n i ć aspekty:

koncepcji, ekonomiczne, s p o ł e c z n e , kulturowe, wykonawstwa i inne determinujące działalność ludzką. By problem p o s i a d a ł wymagane elementy (właściwości) m u s z ą w nim być zawarte [ 2 ]: -

-

-

-

-

-

-

parametry j a k o ś c i o w e , ilościowe, wymierne i czasowe, charakterystyka problemu; to znaczy: Dlaczego problem istnieje? K o g o lub czego dotyczy? Z czyjej inspiracji powstaje? Jakie skutki m o ż e w y w o ł a ć ? rodzaje odchyleń, uwzględniające aspekt koncepcji, wykonawstwa, ekonomiczny i s p o ł e c z n y , obszar problemowy, obejmujący m o ż l i w o ś ć podziału problemu na tezy (pytania problemowe) i ustalenie jakie jest ich uwarunkowanie oraz wpływ na problem podstawowy (zasadniczy), istotność, to znaczy w a ż n o ś ć i znaczenie problemu, a w szczególności: Jaki jest w p ł y w problemu na efekt całości? Na przykład, całej organizacji lub struktury społecznej? Jaki jest stopień zainteresowania się i z a a n g a ż o w a n i a wykonawstwem problemu kierownika lub kierownictwa? Jakie są tego słabe i mocne strony? d o s t ę p n o ś ć , w sensie: C z y istnieje i j a k i jest dostęp do źródeł informacji o problemie? Jaka jest ewentualnie luka w tych informacjach? Czego brakuje? zakres problemu. Chodzi tu o stopień ogólności i szczegółowości problemu. C z y problem dotyczy całości, na przykład całej organizacji, czy też tylko jej f r a g m e n t ó w , albo też jej otoczenia? Jaka jest lokalizacja problemu w badanej sytuacji: terytorialnej, funkcjonalnej, strukturalnej, czasowej, innej? Jakie jest usytuowanie ( p o ł o ż e n i e ) problemu w istniejącej hierarchii? złożoność problemu. Dotyczy ilości i j a k o ś c i obiektów, relacji i c z y n n i k ó w , które są związane z problemem g ł ó w n y m . Jaki jest stan i zależność p o w i ą z a ń ? Jeżeli w problemie g ł ó w n y m z o s t a n ą wydzielone tezy (pytania problemowe), to jaka jest ich liczba i jakie między nimi występują wzajemne powiązania? Jaki jest w p ł y w czasu (bieżącego, p r z y s z ł e g o , ograniczonego) na funkcjonowanie (istnienie) problemu? strukturalizacja problemu, to ustalenie: C z y problem istnieje samoistnie? Jaki jest w p ł y w innych c z y n n i k ó w , relacji, struktur. ... ? C z y w p ł y w ten m o ż n a p o m i n ą ć ? Jak ścisłe są powiązania,

-

których w p ł y w trudno s p r e c y z o w a ć ? C z y istnieją powiązania o w y r a ź n y m w p ł y w i e j a k o ś c i o w y m lub ilościowym? czas w y s t ę p o w a n i a problemu. Jaki jest moment pojawienia się problemu, okres jego trwania, c z ę s t o t l i w o ś ć powstawania? cel rozwiązania problemu. Po co i dlaczego problem należy rozwiązać? Jakie po rozwiązaniu, względnie nie rozwiązaniu problemu b ę d ą korzyści lub straty, zalety lub wady, pozytywy lub negatywy? Jakie jest p r a w d o p o d o b i e ń s t w o w ogóle rozwiązania problemu? Jaki jest (był) w p ł y w na rozwiązanie lub nie rozwiązanie problemu kierownictwa, wykonawców, odbiorców i użytkowników?

Udzielenie na p o w y ż s z e pytania pełnych i rzetelnych odpowiedzi sprawia, że problem badawczy posiada wiarygodne i wszechstronne uzasadnienie i jest w ł a ś c i w i e oraz w y r a ź n i e s f o r m u ł o w a n y . 6.3.

Określenie tez (pytań problemowych, p r o b l e m ó w szczegółowych)

Punktem w y j ś c i o w y m do określenia tez (pytań problemowych), jak j u ż zaznaczano, jest nasza ogólna wiedza o problemie badawczym. Im ta wiedza będzie głębsza tym łatwiej będzie m o ż n a określić (ustalić) za pomocą tez (pytań problemowych) co chcemy w i e d z i e ć , a tym samym zbadać, poznać, u d o w o d n i ć i rozwiązać. Stawiając tezy (pytania problemowe) musimy pamiętać by były one konkretne, s z c z e g ó ł o w e i krótkie. Teza powinna d o t y c z y ć tylko jednego zagadnienia. Jednej konkretnej, s z c z e g ó ł o w o uzasadnionej (udokumentowanej) odpowiedzi. Procedura formułowania tez (pytań problemowych) przewiduje: -

postawienie tezy (pytania problemowego) i ustalenia znaczenia wszystkich zawartych w niej pojęć, ustalenie danych oraz szukanych niewiadomych tezy, sprecyzowanie zmiennych: niezależnej i zależnej oraz ich wskaźników.

Z p o w y ż s z e g o wynika, że jest to sprowadzenie problemu badawczego ( o g ó l n e g o ) do szeregu p r o b l e m ó w s z c z e g ó ł o w y c h (tez), najlepiej w postaci pytań rozstrzygnięcia wysnutych w oparciu o hipotezę dzięki czemu istnieje m o ż l i w o ś ć dalszej konstrukcji koncepcji badań, a co najważniejsze stawianie hipotez roboczych. Hipoteza robocza, będąc założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą między wybranymi

zmiennymi, staje się w istocie p r o p o z y c j ą odpowiedzi na tezę (pytania problemowe), zawarte w przyjętym problemie badawczym.

Rys. 6.2. F o r m u ł o w a n i e p r o b l e m ó w szczegółowych F o r m u ł o w a n i e tez (pytań problemowych) to u z m y s ł a w i a n i e sobie obiektywnego stanu niewiedzy i na tym gruncie szukanie istniejącej wiedzy [24,32], poprzez opracowywanie d r o g ą badań konkretnych odpowiedzi. Zestaw tez, c z y l i pytań problemowych, musi być kompletny, konieczny i wystarczający [4,20,26]. W e d ł u g Kartezjusza każdy problem badawczy należy rozbić na tyle oddzielnych prostych e l e m e n t ó w (tez), na ile to jest tylko m o ż l i w e [19,25,26,30,32]. Uzyskanie odpowiedzi na te konkretne pytania problemowe (tezy) zapewnia osiągnięcie celu pracy, a tym samym u m o ż l i w i a wykonanie zadania badawczego, jakie stawia się w temacie realizowanej pracy. Formułując tezy należy u w z g l ę d n i ć : -

co j u ż wiemy o problemie badawczym (na ten temat), co zostało napisane w literaturze,

-

jakie wysnuto wnioski, jakie kierunki zaproponowano do dalszych badań, w j a k i c h zagadnieniach występują kontrowersje, nie dopowiedzenia lub polemiki.

Uzyskanie w pełni wiarygodnej odpowiedzi będzie m o ż l i w e jeżeli w nowo sformułowanej tezie czy t e ż pytaniu problemowym z a ł o ż y m y :

-

wyjaśnienie zależności ( z a c h o w a ń , praw, związków, faktów, zjawisk, ... .) m i ę d z y badanymi procesami, systemami, a warunkami (sytuacją, otoczeniem) danego środowiska,

-

ustalenie wielkości i wartości p a r a m e t r ó w określonych e l e m e n t ó w badanego systemu (organizacji, struktury) oraz ustalenie ich ilościowego i j a k o ś c i o w e g o w p ł y w u na efektywność określonego działania, ustalenie technologii realizacji określonych zjawisk, procesów, warunków funkcjonowania danych struktur, organizacji, sił i ś r o d k ó w do realizowania wyznaczonych zadań, opracowanie dokumentów i niektórych materiałów pomocniczych do zabezpieczenia optymalnego funkcjonowania danej infrastruktury organizacyjnej w obrębie danego otoczenia ( ś r o d o w i s k a ) .

-

-

6.4. F o r m u ł o w a n i e hipotez Hipotezy jak j u ż zaznaczono są niezbędne w przypadku problemów dotyczących współzależności m i ę d z y określonymi zmiennymi. Jeżeli opisujemy tylko fakty lub zjawiska (na przykład niektóre zdarzenia z historii) taka konieczność nie zachodzi. W niektórych badaniach odtwarzających rzeczywisty przebieg zdarzeń wysuwanie hipotez roboczych nawet nie jest wskazane, gdyż m o g ą one w y w i e r a ć niepożądaną sugestię i k r ę p o w a ć poczynania badawcze p r o w a d z ą c e g o badania. W badaniach należy stawiać hipotezy w ó w c z a s , gdy pomagają one skutecznie te badania o r g a n i z o w a ć i d o k u m e n t o w a ć . G d y pozwalają one ukierunkować działania i wskazują na to co ma być przedmiotem badań. Dzięki hipotezom powinno się konkretyzować rozwiązywany problem badawczy. Dlatego też, w procedurze f o r m u ł o w a n i a hipotez zaleca się: -

na podstawie analizy problemu ustalić, jakie efekty są przedmiotem badań, określić, w jakich warunkach należy osiągać zamierzone cele, przyjąć założenia rodzaju i zakresu działania badawczego, u s y s t e m a t y z o w a ć i p o d p o r z ą d k o w a ć całokształt wiedzy teoretycznej i praktycznej z zakresu organizacji i realizacji danych p r o c e s ó w poznawczych z a ł o ż o n y m celom badań,

-

o p r a c o w a ć na podstawie znanych j u ż danych teoretycznych oraz praktycznych projekt badań.

P o d s t a w ą tworzenia hipotez(y) musi być zasada, że przypuszczenie względnie p o m y s ł rozwiązania pośrednio lub bezpośrednio wynika z przedmiotu b a d a ń danego problemu lub tezy. Hipoteza powinna także znajdować swoje uzasadnienie w aktywnie przestudiowanej literaturze specjalistycznej. Jeżeli sformułujemy hipotezy (lub je zweryfikujemy) po przeprowadzeniu badań p r ó b n y c h nada to im jeszcze w y ż s z ą w i a r y g o d n o ś ć , a nas upewni w przekonaniu, że weryfikacja potwierdzi p r a w d z i w o ś ć planowanych rozwiązań, wyników i wniosków przewidywanych w badaniach. 6.5. D o b ó r metod, technik i narzędzi badawczych Postawienie problemu, określenie tez i s f o r m u ł o w a n i e hipotez(y) sprzyja doborowi metod, technik i narzędzi badawczych. Metody, techniki i narzędzia badawcze są r ó w n i e ż n a s t ę p s t w e m pozyskania rzetelnych zmiennych, ich j a k o ś c i i wartości, a także ich w s k a ź n i k ó w . N a l e ż y dokładnie ustalić za pomocą, jakiej metody i j a k i c h technik badawczych m o ż n a poprawnie (optymalnie) stwierdzić w y s t ę p o w a n i e i nasilenie wartości ilościowych lub j a k o ś c i o w y c h badanej zmiennej. Spośród wielu metod, technik i narzędzi badawczych przedstawionych w rozdziale 5, w pracy kwalifikacyjnej stosuje się zwykle j e d n ą metodę wiodącą i kilka uzupełniających. W dobrze przemyślanej pracy powinna być jedna lub, co najwyżej dwie metody rozwiązujące dany problem badawczy. Technik i narzędzi badawczych m o ż e b y ć natomiast więcej gdyż służą one do rozwiązań szczegółowych. K a ż d ą tezę m o ż n a rozwiązywać inną techniką badawczą. Przyjmując jednak j a k ą k o l w i e k procedurę badawczą należy uwzględniać najwyższą c e l o w o ś ć i użyteczność danej metody lub techniki. Przede wszystkim metody m u s z ą być adekwatne do swoistego charakteru przedmiotu badań, właściwości zjawiska, jego cech diagnostycznych lub prognostycznych. Jest też istotne czy zamierza się opisać przebieg j a k i e g o ś prostego procesu, czy t e ż u c h w y c i ć złożoną zależność, jaka m o ż e z a c h o d z i ć m i ę d z y dwoma lub nawet kilkoma badanymi faktami (zjawiskami, elementami). C e l badań powinien to ściśle określać. D o b ó r metod, a także technik i narzędzi badawczych jest w dużej mierze zdeterminowany czasem przeznaczonym na badanie i przedstawienie w y n i k ó w badań. W y b i e r a ć wobec tego należy w pierwszej kolejności metody proste, które nie są pracochłonne, nie w y m a g a j ą d u ż e g o nakładu czasu

i wysiłku, a przy tym są sprawdzone i najlepiej opanowane. Bez właściwie dobranej i trafnej metody, technik i narzędzi badawczych wszystkie twórcze propozycje i wnioski mogą pozostać jedynie gołosłownymi sformułowaniami, nie zweryfikowanymi naukowo, a więc wątpliwe w praktycznym stosowaniu. 6.6. Opracowanie procedury badawczej Opracowanie procedury badawczej k o ń c z y zasadniczo etap koncepcji pracy naukowej. W toku realizacji tej ostatniej czynności chodzi przede wszystkim o uzyskanie wysokiego uprawdopodobnienia tez i hipotez (y), a w i ę c o wstępne ich zweryfikowanie oraz wykazanie niesprzeczności z j u ż znanymi i dowiedzionymi w danej dyscyplinie teoriami. Chodzi także o ustalenie zakresu badań i przyjęcie reprezentatywnej populacji lub zbioru statystycznego z pełną charakterystyką o s o b o w ą lub środowiskową. W tym celu należy sporządzić pisemny plan badań. Plan ten musi uwzględniać: -

określenie terenu (miejsca, otoczenia, środowiska) i zasięgu (zakresu) badań, szczegółową charakterystykę badanej zbiorowości (populacji), ustalenie chronologicznego przebiegu badań i reprezentatywnej próbki badawczej oraz koniecznego czasu badań.

Określenie terenu to wyznaczenie obszaru, instytucji, szkoły lub zakładu, z którego do badań należy brać badane elementy problemu badawczego przedstawione w pracy kwalifikacyjnej jako przedmiot badań. Są to populacje lub zbiory, zjawiska, procesy, fakty i ich właściwości oraz wskaźniki. Wszystkie te s k ł a d o w e na danym terenie powinny być odnalezione i zbadane. M u s z ą one być u w z g l ę d n i o n e w odpowiednich ilościach, układach i zależnościach przyczynowo - skutkowych. Prawie nigdy nie udaje się z b a d a ć całej z b i o r o w o ś c i . Dlatego też, jak j u ż zaznaczono bada się najczęściej tylko część w y b r a n ą c z y l i próbę. Próba ta musi być reprezentatywna dla danej zbiorowości i danego zjawiska. R e p r e z e n t a t y w n o ś ć jest w ó w c z a s zapewniona, gdy jej struktura odpowiada charakterystycznym (znaczącym) właściwościom danej zbiorowości. W y o d r ę b n i e n i e takiej próby osiąga się na przykład drogą losowania. Jest k i l k a s p o s o b ó w doboru prób drogą losowania. W y b ó r losowy prosty polega na wylosowaniu pożądanej liczby p r z y p a d k ó w indywidualnych spośród całej

zbiorowości, lub też systematyczny w y b ó r losowy, polegający na dobieraniu próby z ponumerowanego wykazu wszystkich jednostek statystycznych danej zbiorowości w e d ł u g ściśle określonej kolejności. Na przykład należy uwzględniać, co piątą lub dziesiątą j e d n o s t k ę z danej populacji (zbioru statystycznego). D o b ó r próby reprezentatywnej m o ż e też być warstwowy. Losowanie warstwowe przeprowadza się, gdy z b i o r o w o ś ć jest znacznie z r ó ż n i c o w a n a ze względu na badaną zmienną. Polega na podziale zbiorowości na warstwy (podgrupy) i losowanie reprezentacji z każdej warstwy (podgrupy). O d m i a n ą losowania warstwowego jest losowanie grupowe. Stosuje się go w ó w c z a s , gdy z b i o r o w o ś ć generalna jest bardzo liczna. N a l e ż y w tym przypadku dokonać podziału zbiorowości na grupy (zespoły) i wśród grup (zespołów) p r z e p r o w a d z i ć losowanie. Z a s a d ą przydziału do grupy (zespołu) jest posiadanie określonej cechy. Innym typem losowania jest losowanie próby warstwowej wielostopniowej. Losowanie to przebiega przez dwa lub nawet więcej e t a p ó w i wykorzystuje się do tego w y ż e j o m ó w i o n e sposoby losowania warstwowego. Prócz doboru losowego stosuje się także celowy dobór próby. Polega on na ś w i a d o m y m , uwzględniającym określone kryteria doborze jednostek statystycznych, mających być przedmiotem badań. Dobór celowy p r ó b y p o ż ą d a n y jest na przykład w k a ż d y m przypadku badania skuteczności określonych oddziaływań kierowniczych i decyzyjnych. Istotnym jest także ustalenie wielkości (liczebności) próby. Powinna ona z określonym p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m i w warunkach określonego przedziału ufności pozwalać uzasadniać twierdzenia i wysnute wnioski na podstawie badanej populacji ( z b i o r o w o ś c i ) . Próba i stopień jej wiarygodności ( r e p r e z e n t a t y w n o ś c i ) , z j a k ą ona przybliża zmienne (parametry) danej populacji (zbiorowości) do rzeczywistości zależy przede wszystkim od liczby branych do badań jednostek statystycznych. N i e ulega bowiem wątpliwości, że gdy p r ó b a jest duża, to sama jej w i e l k o ś ć ( l i c z e b n o ś ć ) , redukuje i niejako w y g ł a d z a wahania losowe, przez co p r ó b a staje się reprezentatywna i wiarygodna. N a l e ż y zaznaczyć, że próby nie m u s z ą być aż tak duże. Istnieje w statystyce wiele s p o s o b ó w i w z o r ó w pozwalających ich liczebność zmniejszyć bez szkody dla dokładności o s z a c o w a ń . W pracach kwalifikacyjnych dopuszczalne są badania na próbie incydentalnej, obejmującej stosunkowo niewielką zbiorowość. Spowodowane to jest zwykle ograniczonymi m o ż l i w o ś c i a m i dyplomanta (magistranta); ograniczeniem czasu trwania b a d a ń , n a k ł a d a m i ś r o d k ó w i w ogóle pracochłonnością, które to przyczyny w przypadku studentów zawsze m o g ą mieć miejsce. N a l e ż y jednak z d a w a ć sobie s p r a w ę , iż badania pozbawione starannie dokonanego wyboru terenu badań i zmiennych oraz ich zadawalającej liczebności są badaniami bez większej wartości

metodologicznej, a tym samym i naukowej oraz u ż y t k o w e j . W każdej pracy badawczej należy dokładnie opisać i uzasadnić w y b ó r terenu badań, a także p o d a ć kryteria i liczebność doboru p r ó b y . Opracowanie procedury badań jest zawsze c e l o w y m z a ł o ż e n i e m w y z n a c z a j ą c y m kierunek badawczego p o s t ę p o w a n i a , wynikającego z o g ó l n y c h zasad prakseologii jako podstawy rzetelnych dociekań naukowych. 6.7. Przeprowadzenie b a d a ń Prowadzenie badań stanowi najważniejszą c z y n n o ś ć w etapie realizacji pracy badawczej. Z w y k l e badania w ł a ś c i w e (zasadnicze) poprzedzane są badaniami p r ó b n y m i . Ich zadaniem jest sprawdzenie: -

-

poprawności sformułowania problemu i tez (pytań problemowych), empirycznej m o ż l i w o ś c i weryfikacji hipotez metodami, technikami i narzędziami, które mają być zastosowane w badaniach, m o ż l i w o ś c i przeprowadzenia badań. Dotyczy to koniecznego czasu i miejsca (terenu) na wykonanie p o s z c z e g ó l n y c h prób (na przykład obserwacji lub eksperymentu).

W badaniach p r ó b n y c h w ł a ś c i w i e wszystko podlega sprawdzeniu i ewentualnemu uzupełnieniu lub poprawieniu. Badania próbne powinny d o p r o w a d z i ć do uściślenia, bądź nawet w niektórych przypadkach p r z e f o r m u ł o w a n i a tez i hipotez (y), do bardziej dokładniejszego zaplanowania procedury badawczej, odrzucenia lub wzbogacenia badań 0 nowe fakty (informacje naukowe). Badania p r ó b n e umożliwiają także uzyskanie umiejętności (nabycie wprawy) w r o z w i ą z y w a n i u poszczególnych p r o b l e m ó w , posługiwaniu się technikami i narzędziami badawczymi. Badania w ł a ś c i w e (zasadnicze) z kolei mają na celu zgromadzenie 1 zgrupowanie pełnych, wiarygodnych danych (jednostek statystycznych). Grupowanie i zliczenie materiału badawczego powinno być wykonane w e d ł u g ściśle określonych zasad (reguł) statystycznych, w oparciu także o wymagania i postanowienia planu b a d a ń , przyjętego na podstawie koncepcji rozwiązania danego problemu badawczego. A b y materiał badawczy był pełny i rzetelny m u s z ą być s p e ł n i o n e warunki podmiotowe (subiektywne) i przedmiotowe (obiektywne) b a d a ń . P o d m i o t o w o ś ć badań sprowadza się do pełnej i bezstronnej rejestracji rzeczywistości. Oparta powinna być na gruntownej wiedzy przedmiotu b a d a ń , a także krytycyzmie

i dążeniu do wykrycia (zarejestrowania) istotnych i prawdziwych informacji (faktów). P r z e d m i o t o w o ś ć to adekwatny d o b ó r metod, technik i narzędzi badawczych. N a l e ż y uwzględnić c e l o w o ś ć i możliwości ich zastosowania, kompletność i p o p r a w n o ś ć zapisu obserwowanych faktów, a także sprawność organizacyjną badań. N i e m o ż n a na przykład posługiwać się złym, wadliwie opracowanym kwestionariuszem, testem lub arkuszem obserwacji, w którym nie da się o d n o t o w a ć w a ż n y c h i rzeczywiście zaistniałych faktów. Jeżeli zgromadzone dane nie będą zgodne z obiektywnym stanem rzeczy, uzyskane uogólnienia i wnioski będą fałszywe, a przedstawione rozwiązania błędne. K a ż d a , zatem niedokładność lub zaniedbanie w prowadzeniu badań właściwych obniża wartość pracy naukowej, a w tym konkretnym przypadku wartość (ocenę) pracy kwalifikacyjnej (dyplomowej, magisterskiej lub doktorskiej). D l a uzyskania p e w n o ś c i , co do p o p r a w n o ś c i przeprowadzonych badań i uzyskanych w y n i k ó w m o ż n a , a w niektórych przypadkach nawet należy, przeprowadzić badania kontrolne. Badania kontrolne są badaniami dodatkowymi, przeprowadzonymi już po opracowaniu właściwych materiałów badawczych. Mogą one i zasadniczo powinny być przeprowadzone przy zastosowaniu tych samych metod, technik i narzędzi, co badania w ł a ś c i w e lecz powinny dotyczyć innej próby badanej populacji czy też zbiorowości statystycznej. 6.8. U p o r z ą d k o w a n i e w y n i k ó w badań, ich kontrola i analiza Czynności ujęte w tytule p. 6.8. realizuje się przede wszystkim poprzez j a k o ś c i o w e i ilościowe p o r z ą d k o w a n i e w y n i k ó w badań, ich kontrolę oraz analizę uzyskanych danych. P o r z ą d k o w a n i e rozpoczyna się od wstępnej selekcji. Zadaniem selekcji jest odrzucenie danych ( m a t e r i a ł ó w ) zbytecznych, niewiarygodnych, m a ł o istotnych, n i e d o k ł a d n y c h , zbyt ogólnikowych, budzących wątpliwości i różne inne zastrzeżenia. Jest to praktycznie kontrola j a k o ś c i o w a w y n i k ó w badań zmierzająca do uzyskania (ustalenia) rzetelnych faktów i zjawisk. Selekcja pozwala także na w s t ę p n e grupowanie, czyli zestawienie uzyskanych danych w e d ł u g pewnych odróżniających cech, umożliwiających opis. P o d s t a w ą opisu jest określona cecha, właściwa tylko charakteryzowanemu przypadkowi jednostkowemu lub całej ich klasie. Taką w s p ó l n ą i istotną dla danego zbioru (rzeczy czy p r o c e s ó w ) cechą jest cecha konstytutywna. Zatem po uporządkowaniu danych pod względem poprawności i rzetelności dokonuje się porządkowania, systematyzowania i grupowania w e d ł u g cechy konstytutywnej oraz określonych kryteriów wynikających z c e l ó w badań. Grupowanie tych danych m o ż e być proste, to znaczy dotyczyć jednej cechy lub złożone gdy będzie dotyczyć kilku cech.

W taki s p o s ó b pogrupowane dane ( w y n i k i b a d a ń ) , które są jeszcze w zasadzie „ s u r o w e " pozwalają uzyskać w miarę jednorodny materiał statystyczny nadający się do dalszych o p r a c o w a ń . W tym do: -

wnioskowania,

-

dowodzenia, definiowania.

Systematyzując wyniki najczęściej stosowaną odmianą ich jakościowego ujmowania jest grupowanie typologiczne. Ma ono zastosowanie w ó w c z a s , gdy mamy do czynienia ze zbyt wielką różnorodnością danych i gdy stwierdzone różnice nie dają się ująć w żaden bardziej s z c z e g ó ł o w y podział. Systematyzacja i klasyfikacja typologiczna polega zatem na tym, że wybiera się o k r e ś l o n y przypadek, w którym występują najwyraźniej badane cechy, jako „ o b r a z typowy", „ m o d e l " i grupuje się w o k ó ł niego wszystkie inne przypadki jako bardziej podobne do wybranego typu niż do innego z w y o d r ę b n i o n y c h t y p ó w . Dlatego też jakości cech i t y p ó w m u s z ą być p r z e m y ś l a n e i sprawdzone w badaniu próbnym. W szeregowaniu j a k o ś c i o w y m obowiązują zawsze reguły logiczne: -

ścisłego i poprawnego definiowania p r z y p a d k ó w wzajemnego r ó ż n i c o w a n i a , klasyfikacji, adekwatności i rozłączności podziałów.

dla

ich

Przystępując do grupowania w y n i k ó w dokonujemy tym samym kontroli ilościowej. Kontrola ilościowa, przez fakt wprowadzenia do niej operacji arytmetycznych i statystycznych, zyskuje walor ścisłości. Jest to jednak słuszne w ó w c z a s , kiedy do jej przeprowadzenia zostały użyte w ł a ś c i w e i d o k ł a d n e narzędzia badawcze, a do prezentacji w y n i k ó w i analizy danych poprawne metody i techniki badawcze. Porządkowanie w y n i k ó w badań w pracach kwalifikacyjnych należy tak prowadzić, aby uzyskać j e d n o z n a c z n ą o d p o w i e d ź na wysnute tezy lub postawione pytania problemowe ( s z c z e g ó ł o w e ) . P o z w o l i to zweryfikować hipotezy. Wykonane zestawienie w y n i k ó w b a d a ń , p o r ó w n a n i e ich, analiza, synteza i uogólnienia p o z w o l ą z kolei na sformułowanie jednoznacznych w n i o s k ó w s z c z e g ó ł o w y c h i k o ń c o w y c h oraz przygotowanie zgromadzonego materiału do dalszego pisarskiego przedstawienia w formie sprawozdania naukowego. na

D o k ł a d n e i wszechstronne w n i k n i ę c i e w rozpatrywane dane pozwala wykrycie logicznych związków i zależności między zjawiskami

(procesami). Poprzez analizę, syntezę i porównania zakładanych i uzyskanych w y n i k ó w wyjaśnia się badane zjawiska, ustala dowody, formułuje pojęcia i twierdzenia, odpowiada na pytania jak i czy osiągnięty został zakładany cel badań. Zabiegi te sprzyjają r ó w n i e ż systematyzowaniu w y n i k ó w , a w rezultacie w ł a ś c i w e j ich interpretacji. Systematyzowanie nadaje w y n i k o m formę p r z y d a t n ą w teorii, ale t a k ż e i w praktyce. Interpretowanie, to wyjaśnianie w y n i k ó w (zjawisk). Zmierza ono do ustalenia, dlaczego o k r e ś l o n y fakt lub proces m i a ł miejsce i jakie jest jego znaczenie. A b y interpretacja była poprawna m u s z ą być s p e ł n i o n e warunki. Wśród nich należy w y m i e n i ć : -

znajomość ogólnych teorii dotyczących danej dyscypliny i dziedziny wiedzy, umiejętność uzasadniania własnej teorii, posiadanie obiektywnych (suwerennych), niezależnych faktów (danych). W y j a ś n i a n e fakty (zjawiska) m u s z ą stanowić logiczną myśl p r z e w o d n i ą wynikającą z teorii i uzyskanych danych.

Same fakty, bez ich interpretacji, nie s t a n o w i ą wiarygodnego wyjaśnienia. Dopiero powiązanie w całokształt zdarzeń (organizację) stanowi o wartości w y n i k u badań [2,7,24,32]. Z tego t e ż w z g l ę d u schemat wyjaśnienia musi uwzględniać: -

spostrzeżenia, obserwacje, doświadczenia, teorie, o g ó l n e twierdzenia, wysnucie prognoz ( p r a w d o p o d o b i e ń s t w zdarzeń),

-

przełożenie prognoz interpretacje.

na

zro zu m ia ły

język

oraz

ich

Z p o w y ż s z e g o wynika, iż u p o r z ą d k o w a n i e w y n i k ó w badań, ich kontrola i analiza obok systematyzowania i interpretacji to r ó w n i e ż wnioskowanie, dowodzenie i definiowanie, które b e z w z g l ę d n i e musi być zaznaczone w pisemnym przedstawieniu w y n i k ó w b a d a ń .

6.9. Pisemne przedstawienie w y n i k ó w b a d a ń Opracowanie m a t e r i a ł ó w badawczych, ich pisemne przedstawienie, jak j u ż zaznaczono jest s z c z e g ó l n e g o rodzaju sprawozdaniem naukowym. Powinno ono obok z e s t a w i e ń w y n i k ó w b a d a ń , analizy, syntezy, porównań i uogólnień z a w i e r a ć w n i o s k i , dowody, twierdzenia i definicje. Opierając się na wynikach j a k o ś c i o w y c h i ilościowych oraz stosując operacje m y ś l o w e m u s z ą być s f o r m u ł o w a n e wnioski teoretyczne lub praktyczne, względnie jedne i drugie. Jest to c z y n n o ś ć polegająca na m y ś l o w y m podsumowaniu (rozumowaniu u o g ó l n i a j ą c y m ) całości b a d a ń nad danym problemem i u ł o ż e n i a koncepcji przedstawienia tego na p i ś m i e w postaci wywodu m y ś l o w e g o , stosując na przykład indukcję, to znaczy rozumowanie zmierzające od szczegółu do ogółu. N a l e ż y z uzyskanych w y n i k ó w według ich zakresu i znaczenia sporządzić ujęcie problemowe, dające p o d s t a w ę do wysnucia u o g ó l n i e ń . Nadając im charakter u o g ó l n i o n y c h t w i e r d z e ń trzeba w o k ó ł nich z g r o m a d z i ć reprezentatywne dane statystyczne, popierające p r a w d z i w o ś ć lub w s k a z u j ą c e istnienie badanych zależności lub tendencji rozwojowych (stagnacji). W y t w ó r uzyskanego poznania, w y r a ż o n y w j ę z y k u informatycznym, nie m o ż e ograniczać się li tylko do porządkującego opisu, lecz winien on zawierać analizę i interpretację, w celu wyjaśnienia faktów, zdarzeń, zjawisk i p r o c e s ó w oraz ich o c e n ę i wnioski. W n i o s k i uogólniające tym bardziej stają się prawdopodobne im obszerniejszy i rzetelniejszy zbadano materiał źródłowy. W n i o s k i przy tym m o g ą być diagnostyczne, przyjmujące postać twierdzeń, m o g ą też dotyczyć z w i ą z k ó w i zależności zachodzących między badanymi zjawiskami lub procesami, j a k t e ż przyczyn i w a r u n k ó w powstawania badanych faktów oraz d e t e r m i n u j ą c y c h je c z y n n i k ó w . F o r m u ł o w a n e wnioski należy zawsze p o r ó w n y w a ć z wnioskami z podobnych b a d a ń i ewentualne różnice jednoznacznie w y j a ś n i a ć . N a l e ż y b e z w z g l ę d n i e unikać b ł ę d ó w przedwczesnego uogólniania, który w większości przypadków jest n a s t ę p s t w e m przypisywaniu w ł a ś c i w o ś c i posiadanych przez niektóre zjawiska, przedmioty lub osoby należące do danego zbioru jego wszystkim przedstawicielom. Z w y k l e następuje to w sytuacjach niewystarczającej liczby badań lub nie reprezentatywnej z b i o r o w o ś c i . P o n i e w a ż badania w ramach prac kwalifikacyjnych m o g ą d o t y c z y ć stosunkowo niewielkiej próby, nie zawsze reprezentatywnej, f o r m u ł o w a n i e w n i o s k ó w , wysuwanie twierdzeń i definiowanie należy z a w ę ż y ć , o g r a n i c z y ć zakres, a tym samym uniknąć błędu przedwczesnego dowodzenia i w rezultacie uogólnienia. Należy p a m i ę t a ć , że dowodzenie jest wnioskowaniem o charakterze dedukcyjnym, w k t ó r y m stwierdza się n a s t ę p s t w a . Polega na dobieraniu racji i wnioskowaniu na tej podstawie. D o w ó d uznaje się za słuszny, j e ś l i zostanie

zweryfikowany. W celu dokonania weryfikacji gromadzi się fakty przewidziane i zaobserwowane, a sam proces weryfikacji polega na porównaniu p r z e w i d y w a ń z faktami. Ostatecznie pozwala to uznać teorię za wiarygodną lub nie. Definiowanie w przedstawianiu w y n i k ó w badań jest czynnością najważniejszą i bardzo odpowiedzialną. Sprowadza się ono do formułowania użytych w y r a z ó w , ich zakresu i treści, w celu ułatwienia myślenia i porozumiewania się. Definicja w ó w c z a s staje się trafna, kiedy ujmuje pojęcie, czy też dany przedmiot tak, aby m o ż l i w e było w y r a ź n e odróżnienie tego co się określa od innych pojęć czy p r z e d m i o t ó w . Definicja jest poprawna w ó w c z a s , gdy: -

człon definiujący jest zrozumiały, człon definiujący nie zawiera wyrazu definiowanego, definicja jest adekwatna, to znaczy człon definiujący i definiowany mają identyczne zakresy.

W niektórych pracach naukowych, a szczególnie kwalifikacyjnych, definicje nie zawsze są ostateczne. Trudności definiowania powodują, iż noszą one charakter roboczy i pomocniczy. Reasumując należy stwierdzić, iż dowodzenie i definiowanie musi wynikać z analizy i interpretacji analizowanych m a t e r i a ł ó w badawczych. B e z w a r t o ś c i o w e są z a r ó w n o wnioski jak i definicje, jeśli nie wynikają one z m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h . Najlepiej by w danej dyscyplinie naukowej dotyczyły one praktycznego zastosowania w podstawowej działalności. Szczególnie cenne są w ó w c z a s , gdy d o t y c z ą optymalizacji działań, wprowadzania uzasadnionych zmian strukturalnych i w o g ó l e systemowych rozwiązań społeczno gospodarczych. Jeśli w y n i k i badań znajdują zastosowanie w praktyce s p o ł e c z n o - gospodarczej, wtedy przeprowadzone badania i uzyskane rozwiązania nie tylko umożliwiają uzyskanie odpowiedniego dyplomu, ale także spełniają w a ż n ą funkcję społeczną.

7. Istota i p o j ę c i e pomiaru w badaniach naukowych W rozumieniu encyklopedycznym [EP P W N , Warszawa 1975, s. 640] pomiarem określamy takie czynności, które mają na celu wyznaczenie wartości lub wielkości. Pomiar naukowy, to zabieg poznawczy, którego celem jest dostarczanie danych do i l o ś c i o w e g o opisu badanych p r z e d m i o t ó w lub zjawisk. Pomiar w badaniach naukowych polega na p r z y p o r z ą d k o w a n i u zgodnie z obowiązującymi regułami (zasadami), cechom badanych p r z e d m i o t ó w lub zjawisk określonych liczb rzeczywistych wyrażających ich miary. Ze stwierdzenia tego wynika, że aby d o k o n a ć pomiaru trzeba mieć coś konkretnego. N i e m o ż n a mierzyć c z e g o ś , co nie p o d p o r z ą d k o w a n e jest z góry przyjętym p r a w i d ł o w o ś c i o m . Istota pomiaru polega więc na uporządkowaniu, na ilościowym określeniu badanych zjawisk (procesów) lub cech zjawisk o charakterze j a k o ś c i o w y m , a także na przekształceniu zbioru faktów j a k o ś c i o w y c h uznanych jako cechy hierarchii ilościowych rozumianych jako zmienne lub ich w s k a ź n i k i . 7.1. Rodzaje pomiaru Rozwiązując jakiekolwiek problemy naukowe, p r z e p r o w a d z a ć dwoma generalnymi sposobami: -

pomiary

można

sposobami j a k o ś c i o w y m i , sposobami ilościowymi.

Sposoby j a k o ś c i o w e charakteryzują się tym, że dotyczą opisu badanych zjawisk bez o d w o ł y w a n i a się do jakiegokolwiek ich pomiaru. Na przykład, analizy dokonuje się pod w z g l ę d e m dających się wyróżnić w nich j a k o ś c i o w o części składowych, czy też zachodzących m i ę d z y nimi związków i zależności, jak i spełnianych przez nie funkcji lub przysługujących im różnych innych właściwości. W sposobach ilościowych stosuje się liczby. Są one na ogół bardziej jednoznaczne i wymowne niż litery lub s ł o w a stosowane w sposobach j a k o ś c i o w y c h . P r z y k ł a d o w o ocena kompetencji danego pracownika urzędu w y r a ż o n a przez jego kierownika w postaci liter A, B, C, jest mniej wymowna i ścisła, a także i mniej jednoznaczna niż ocena wyrażona w skali cyfrowej 1, 2, 3, ... . D l a k a ż d e g o w tym przypadku jest faktem

oczywistym, że dwa jest w i ę k s z e od jednego, a trzy jest w i ę k s z e od d w ó c h . N a l e ż y u ś w i a d o m i ć sobie jednak fakt, że co innego obejmuje procedura badań, a co innego ilościowa analiza materiału badawczego. Czasami bardziej korzystnie z punktu widzenia logicznego i metodycznego może okazać się w badaniach użycie słów w formie określonej skali przymiotnikowej: bardzo dobry, dobry lub niedbały w z g l ę d n i e leniwy, niż liczb w postaci skali cyfrowej. N a l e ż y tutaj w y r a ź n i e stwierdzić, iż badając poszczególne zjawiska, procesy i inne zagadnienia do każdego z nich należy p o d c h o d z i ć indywidualnie. S t o s o w a ć w i ę c należy taką skalę p o m i a r o w ą jaka w danych warunkach i sytuacji jest najodpowiedniejsza i pozwala osiągnąć z a k ł a d a n y cel badawczy (naukowy). 7.2. Typy skal pomiarowych Najczęściej w badaniach naukowych stosuje się cztery rodzaje pomiaru, zwanych typami skal pomiarowych. Są to skale: -

nominalna, porządkowa, interwałowa, stosunkowa.

Podstawowym kryterium ich podziału są określone reguły dotyczące sposobu przypisywania liczb (cyfr) badanym przedmiotom lub zdarzeniom. Ujmując inaczej, są nimi o k r e ś l o n e operacje arytmetyczne i statystyczne, jakich u ż y w a się w ramach poszczególnych typu skal. W y r ó ż n i o n e skale tworzą układ hierarchiczny, poczynając od skali najprostszej, j a k ą jest skala nominalna, a kończąc na skali bardziej złożonej j a k ą jest skala stosunkowa. Stąd nasuwa się wniosek, im wyżej p o ł o ż o n a jest j a k a ś skala w owej hierarchii, tym więcej m o ż n a w y k o n a ć operacji na liczbach uzyskanych w danym pomiarze. W celu rozróżnienia jednego typu skali od drugiego obowiązują poniższe twierdzenia stanowiące podstawowy zbiór warunków dotyczących d o s k o n a ł e g o pomiaru. I tak: 1) albo a = b lub a * b, 2) jeżeli a = b, to b = a, 3) jeżeli a = b i b = c, to a = c, 4) jeżeli a > b, to b < a, 5) jeżeli a > b i b > c, to a > c, 6) jeżeli a = p i b > 0 , t o a + b > p ,

7) a + b = b + a, 8) jeżeli a = p i b = q, t o a + b = p + q, 9) (a + b) + c = a + (b + c). Pierwsze trzy warunki d o s k o n a ł e g o pomiaru dotyczą spełnienia sądów o równości (identyczności). N a s t ę p n e dwa określają, jakie warunki powinny być spełnione przy ustalaniu porządku, a cztery ostatnie przy dodawaniu. 7.2.1. Skala nominalna Skala nominalna jest najprostszą ze znanych skal pomiarowych. Ma zastosowanie w ó w c z a s , gdy należy rozróżnić j a k i e ś przedmioty, zdarzenia lub procesy ze w z g l ę d u na przyjętą cechę. Stąd często skalę tę nazywa się skalą cech j a k o ś c i o w y c h . Pomiar przeprowadzony zgodnie z wymogami skali nominalnej jest pomiarem j a k o ś c i o w y m i opiera się na ujawnianiu stosunków równości albo różności pod w z g l ę d e m badanych cech. Pomiar w tej skali polega na podziale całej zbiorowości na rozłączne podzbiory, kategorie, którym przypisuje się liczby jedynie w celu zidentyfikowania tych kategorii. Stąd w skali nominalnej funkcja pomiarowa f ujawnia jedynie zachodzące między mierzonymi właściwościami lub cechami stosunki równości x R y zawsze i tylko, jeżeli f(x) = f(y). A b y d o k o n a ć pomiaru za p o m o c ą skali nominalnej należy spełnić trzy podstawowe warunki: 1) w odniesieniu do d w ó c h o b i e k t ó w badanych musi być rozstrzygnięte, czy ze względu na b a d a n ą cechę są one takie same czy nie, zatem m o ż l i w a jest tu tylko jedna z dwu sytuacji: a = b lub a * b, 2) identyczność dwu o b i e k t ó w badanych musi być relacją s y s t e m a t y c z n ą to znaczy jeżeli obiekt a ma tę samą cechę badaną co obiekt b, to obiekt b ma tę s a m ą cechę badaną co obiekt a, czyli jeżeli a = b, to b = a, 3) jeżeli badany obiekt a ma tę s a m ą w a r t o ś ć cechy co obiekt badany b, obiekt zaś b tę samą w a r t o ś ć cechy co obiekt c, to obiekt a ma tę s a m ą w a r t o ś ć cechy co obiekt c. To jest a = b i b = c, to a = c. Mierzone za p o m o c ą tej skali cechy charakteryzują się tym, że ogół możliwych wartości tych cech stanowi zbiór n i e u p o r z ą d k o w a n y . Ustalenie

jakichkolwiek s t o s u n k ó w metrycznych m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i cechami tych wartości jest, więc n i e m o ż l i w e . Ogranicza to wprawdzie zakres dopuszczalnych operacji arytmetycznych i statystycznych, ale ich bynajmniej nie wyklucza. W zakresie technik statystycznych znajduje zastosowanie obliczanie częstości i frakcji procentowych, wyznaczanie miar: położenia, rozproszenia i w s p ó ł z m i e n n o ś c i , badanie istotności różnic miar, badanie niezależności cech jakościowych, badanie zgodności rozkładów empirycznych, ... . Natomiast operacją a r y t m e t y c z n ą w tej skali jest jedynie zliczanie e l e m e n t ó w (składników) w poszczególnych kategoriach. O dwóch mierzonych w tej skali elementach m o ż n a stwierdzić, czy są r ó w n e czy różne tylko wtedy, gdy należą do tej samej lub do d w ó c h różnych kategorii. 7.2.2. Skala p o r z ą d k o w a Kolejną skalą p o m i a r o w ą jest skala p o r z ą d k o w a zwana również rangową. Pomiaru dokonuje się w wyniku mierzenia właściwości określanej za p o m o c ą u p o r z ą d k o w a n e g o nazewnictwa. M o ż l i w e jest uporządkowanie kategorii pod w z g l ę d e m stopnia, w j a k i m posiadają one pewną cechę. Popularnym symbolem w pomiarze p o r z ą d k o w y m są liczby zwane rangami. Z w y k l e są to liczby naturalne 1, 2, 3, n. Na skali porządkowej można, przy p o r ó w n y w a n i u dwu jednostek ( o b i e k t ó w ) używać określeń: dwie jednostki są jednakowe, dwie jednostki są różne, a także jedna z nich jest lepsza, w i ę k s z a lub gorsza w z g l ę d n i e mniejsza. N i e m o ż n a natomiast s f o r m u ł o w a ć odpowiedzi na pytanie: -

o ile lepsza?, o ile gorsza?.

Stąd przyjmuje się, że jest to pomiar ilościowy. L i c z b y występują tu tylko w charakterze rang i wskazują na pozycję badanej cechy (przedmiotu, zdarzenia, procesu, ...) w pewnym szeregu r o s n ą c y m lub malejącym. Operacją arytmetyczną dopuszczalną w tej skali jest, więc p o r ó w n y w a n i e . Funkcja pomiarowa f skali porządkowej odzwierciedla jedynie z a c h o d z ą c e między mierzonymi w ł a ś c i w o ś c i a m i (cechami) stosunki wyprzedzania i r ó w n o ś c i . W statystyce m o g ą być wykorzystywane takie techniki jak: p o r z ą d k o w a n i e w y n i k ó w pomiaru cechy ilościowej w tabelach jedno - lub wielowymiarowych, obliczanie miar: położenia, rozproszenia i w s p ó ł z m i e n n o ś c i , badanie istotności różnic miar, badanie niezależności cech p o r z ą d k o w y c h , badanie zgodności r o z k ł a d ó w empirycznych dwu cech porządkujących, ... .Jak z p o w y ż s z e g o wynika zmienne porządkowe muszą

stanowić takie cechy, których wartości są lub m o g ą być uporządkowane według w y r a ź n e g o kryterium. Na przykład takim kryterium m o ż e być: wykształcenie, miejsce zamieszkania, pochodzenie społeczne, ... . Przyporządkowując poszczególnym pozycjom liczby określamy kolejność wyprzedzenia i tworzymy określony porządek. 7.2.3. Skala i n t e r w a ł o w a Skala interwałowa, zwana r ó w n i e ż przedziałową, powstaje w wyniku przyporządkowania elementom zbiorowości liczb rzeczywistych, które pozwalają określić, o ile jeden element różni się od drugiego pod w z g l ę d e m badanej cechy. R ó ż n i c e m i ę d z y kolejnymi liczbami są r ó w n e (uznane jest to za standard), czego nie m o ż n a p o w i e d z i e ć o różnicach p o m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i rangami. J e d y n ą n i e w i a d o m ą jest określenie, w jakiej odległości od zera absolutnego znajduje się k a ż d a z tych liczb. D w i e jednostki, którym p r z y p o r z ą d k o w a n o takie same liczby są identyczne pod w z g l ę d e m natężenia danej cechy. Jednostki, którym p o d p o r z ą d k o w a n o różne liczby różnią się między sobą. Jednostka, której przypisano większą liczbę posiada więcej badanej w ł a ś c i w o ś c i od jednostki, której p r z y p o r z ą d k o w a n o mniejszą liczbę. Na skali przedziałowej istnieje m o ż l i w o ś ć wyznaczenia różnicy p o m i ę d z y w a r t o ś c i a m i jednostek. Przyjmuje się, że różnice p o m i ę d z y wartościami l i c z b o w y m i , jak powiedziano (zaznaczono), są znane i stałe. Ponieważ wartości liczb zmieniają się o stały przedział, stąd też nazwa skali. Charakterystycznym przykładem skali przedziałowej jest standaryzowana skala testowa, lub też skale temperatur, odległości, pojemności, ... . Dopuszczalnymi statystykami i testami istotności, obok wymienionych w c z e ś n i e j , są: średnie arytmetyczne, wariancja, odchylenie standardowe, w s p ó ł c z y n n i k korelacji „ r " Pearsona, test „ t " i inne testy parametryczne. Ponieważ punkt zerowy na skali interwałowej (przedziałowej) przyjęty jest arbitralnie z tego powodu niedopuszczalne są m n o ż e n i a i dzielenia oraz działania pochodne jak: p o t ę g o w a n i e , pierwiastkowanie i logarytmowanie,... . Natomiast może ona z powodzeniem być zastosowana w metodach statystycznych, a mianowicie w konstruowaniu s z e r e g ó w rozdzielczych i tabel korelacyjnych. Skala ta w hierarchii skal jest wyżej postawiona od d w ó c h poprzednich, g d y ż pozwala nie tylko na określenie relacji r ó w n o w a ż n o ś c i o w e j i porządkującej, ale r ó w n i e ż na stwierdzenie wielkości i różnic m i ę d z y badanymi obiektami, cechami, zadaniami i procesami.

7.2.4. Skala ilorazowa Skala ilorazowa, często także nazywana skalą s t o s u n k o w ą obok w ł a ś c i w o ś c i typowych dla poprzednich skal, pozwala stwierdzić, że jedna w i e l k o ś ć jest tyle a tyle razy w i ę k s z a od innej lub o pewien procent większa niż druga, a ponadto cechuje ją fakt posiadania zera absolutnego w stosunku, do którego porównuje się poszczególne w y n i k i . Pozwala to nie tylko na ustalenie wielkości różnic m i ę d z y badanymi cechami (właściwościami), ale również stosunków m i ę d z y nimi. Innymi słowy, jeżeli skala interwałowa odpowiada na pytanie „o ile", to skala ilorazowa odpowiada na pytanie „ile razy" jedna jednostka jest w i ę k s z a od drugiej, czyli pozwala na obliczenie stosunku wielkości. Pomiar na tej skali polega, podobnie jak w skali interwałowej, na przyporządkowaniu liczb rzeczywistych elementom określonej zbiorowości, które to liczby pozwalają stwierdzić, ile razy jeden element różni się od drugiego, ile razy dany wynik jest w i ę k s z y lub mniejszy od drugiego. Operacjami arytmetycznymi wykonalnymi w tej skali jest dodawanie, odejmowanie, m n o ż e n i e i dzielenie. Na przykład, jeśli będziemy badać czas reakcji d w ó c h o s ó b na określony bodziec, to dokonując pomiaru w skali ilorazowej b ę d z i e m y mogli stwierdzić, ile razy szybciej lub wolniej reaguje na ten sam bodziec jedna osoba od drugiej. W zakresie operacji statystycznych skala ilorazowa dopuszcza praktycznie wszystkie metody analizy statystycznej. 7.3. Rzetelność i trafność pomiaru Dokonując pomiaru należy z d a w a ć sobie sprawę, że jeśli j a k a ś cecha jest mierzalna w skali w y ż s z e j , to jest r ó w n i e ż mierzalna w skali niższej. Nie zachodzi jednak relacja odwrotna. Dlatego też transformacja skali jest m o ż l i w a tylko w kierunku od wyższej do niższej. Z metodologicznego punktu widzenia m o ż e się o k a z a ć , że pomiar spełniający wymogi stawiane skali interwałowej jest gorszy od pomiaru na poziomie skali porządkowej lub nominalnej. Sytuacja taka m o ż e m i e ć miejsce w ó w c z a s , gdy pomiar na w y ż s z y m poziomie okazuje się mniej d o k ł a d n y i mniej skoncentrowany na problemie (przedmiocie) badań, niż pomiar oparty na skali pomiarowej o niższym poziomie. Z tego też w z g l ę d u rzetelność i trafność są podstawowymi warunkami p o p r a w n o ś c i wszelkiego pomiaru, niezależnie od typu skali, o ile dana skala w ł a ś c i w i e zostanie dobrana (dostosowana) do danego pomiaru.

7.4. Błędy pomiaru Rzetelność i trafność pomiaru w żadnej dyscyplinie naukowej nigdy nie osiąga granic absolutnych. Jest w niej zawsze miejsce na nieznaczny przynajmniej margines błędu. W y c h o d z ą c jednak z założenia, że pomiar nie jest nigdy celem samym w sobie, lecz ś r o d k i e m poznania badanej rzeczywistości s p o ł e c z n o - gospodarczej, należy u ś w i a d o m i ć sobie zawsze źródła, rodzaje i zakres tych błędów. Źródeł b ł ę d ó w należy d o p a t r y w a ć się w niedostatecznie jednoznacznym i w y r a ź n y m określeniu cech (właściwości) poddanych pomiarowi. M o g ą to też być n i e w ł a ś c i w i e przyjęte metody badawcze, a szczególnie błędnie (wadliwie) skonstruowane techniki i narzędzia badawcze. Wreszcie m o ż e to być niedokładność (nierzetelność) i zaniedbania w prowadzeniu badań i p o m i a r ó w . Niezmiernie w a ż n y m powodem jest rzetelność i trafność pomiaru. Im w y ż s z y jest ten stopień, tym mniej n a r a ż o n y jest pomiar na błędy i odwrotnie. Rodzaj b ł ę d ó w pomiaru, ze w z g l ę d u na ich pojawianie się czy to przypadkowe, czy też systematyczne, m o ż e być spowodowany przyczynami losowymi i to zasadniczo jest m a ł o szkodliwe i trudne nawet czasami do uniknięcia. Najbardziej obciążają w y n i k i pomiaru błędy systematyczne. Są one wynikiem n i e w ł a ś c i w i e zastosowanej procedury pomiaru, a niekiedy także interpretacji zebranego statystycznego materiału ź r ó d ł o w e g o . W tym celu należy zawsze określić, do jakiego typu skal zaliczamy pomiar, a znając miejsce i w a r t o ś ć zastosowanego pomiaru, z r o z w a g ą a nawet ostrożnie interpretować uzyskane w y n i k i (dane). Na przykład, zamiast kategorycznie stwierdzić, że iloraz inteligencji danej osoby wynosi 115, bezpieczniej p o w i e d z i e ć , iż znajduje się w przedziale 105 - 125 lub, że istnieje p r a w d o p o d o b i e ń s t w o 0,5, iż jego wartość mieści się pomiędzy 110 i 120.

8. Prace naukowe K a ż d e badanie naukowe k o ń c z y się opisem, który jest „niczym innym, jak rygorystycznie przemyślaną i u p o r z ą d k o w a n ą pisemną „relacją" z przebiegu badań i uzyskanych w nim w y n i k ó w wraz z wynikającymi z nich (tych w y n i k ó w ) w n i o s k a m i " [25,32,34]. E . B . W i l s o n podkreśla, że badania naukowe nie są kompletne, dopóki ich w y n i k i nie zostaną ujęte w postaci sprawozdania, w miarę m o ż l i w o ś c i opublikowanego [30]. Prace naukowe są zatem k o ń c o w y m efektem b a d a ń . Ich j a k o ś ć zawsze zależy od j a k o ś c i badań. 8.1. Rodzaje prac naukowych W zależności od j a k o ś c i i zakresu b a d a ń , a także od rodzaju pracy naukowej opis może przyjmować różną formę. M o ż e to być krótkie sprawozdanie w postaci raportu z b a d a ń , ale m o ż e to być i obszerny opis monograficzny. W e d ł u g rozmiaru badań i opracowania pisarskiego w y r ó ż n i a się: drobne przyczynki, przyczynki, sprawozdania z badań, systematyczne opracowania, -

eseje, w y n i k i badań, dzieła, wielkie dzieła.

W e d ł u g zasady oryginalności m o g ą to b y ć : -

kompilacje, prace n a ś l a d o w c z e , prace samodzielne, prace oryginalne, prace p r z e ł o m o w e .

Coraz w i ę k s z a z ł o ż o n o ś ć p r o b l e m ó w badawczych oraz coraz silniejsze dążenia do w y o d r ę b n i a n i a nowych dyscyplin i specjalności naukowych uzasadniają podział prac na: -

zespołowe, wspólne, zbiorowe.

W publikacjach zespołowych występuje organizacyjne powiązanie różnych o s ó b dla osiągnięcia w s p ó l n e g o celu. W miarę rozwoju wiedzy (nauki) prace z e s p o ł o w e będą w y s t ę p o w a ć coraz częściej, ze względu na swoją s k u t e c z n o ś ć i szybkość ich realizacji. Trudno jednej osobie w y k o n a ć kompleksowe opracowanie i to tym trudniej, im bardziej nagli czas, a tematyka jest interdyscyplinarna. Zakres prac z e s p o ł o w y c h obejmuje różne specjalności w ramach danej dziedziny wiedzy, w odróżnieniu od prac w s p ó l n y c h , których temat jest s z c z e g ó ł o w y , a zakres mieści się w jednej specjalności. Publikacją wspólną jest na przykład łączne wykonanie na wszystkich etapach procesu poznania naukowego przez k i l k a o s ó b jednego, ściśle określonego tematu, niepodzielnego z punktu widzenia merytorycznego, a ł a t w e g o do podzielenia na etapie wykonawstwa. Praca zbiorowa jest publikacją różnych a u t o r ó w opracowujących odrębne zagadnienia. Prezentowany w niej temat o g ó l n y dotyczy zwykle jednej dyscypliny, ale różnych specjalności. Uwzględniając zestawienie w y o d r ę b n i a się takie prace jak: -

wiedzy

dla

celów

naukowych,

biuletyny, noty, kompendia naukowe, słowniki, encyklopedie.

Biorąc pod u w a g ę wymagania dydaktyczne opracowania pisemne m o g ą przyjmować formę: -

sprawozdań z ćwiczeń laboratoryjnych, referatów, prac proseminaryjnych i seminaryjnych, skryptów, podręczników.

Znaczenie praktyczne w rozróżnianiu prac mają ich elementy uwzględniające związek treści z określonymi składnikami metod naukowych. Z tego punktu widzenia w y r ó ż n i a się prace naukowe s t a n o w i ą c e opracowania kwalifikacyjne (promocyjne), do których zalicza się m i ę d z y innymi prace dyplomowe, magisterskie i doktorskie, a t a k ż e r ó ż n e prace poznawcze, oparte na badaniach określonych p r o b l e m ó w i zjawisk wynikających z działalności społeczno-gospodarczej i innej. W y n i k i badań najczęściej przedstawia się w pracach mających charakter: -

referatów i artykułów naukowych, prac kwalifikacyjnych i rozpraw naukowych.

Na przyjęcie określonej formy i rodzaju pracy naukowej w p ł y w a nie tylko cel wykonawczy danego opracowania i charakter badań, lecz zawarta w niej treść, wiedza, umiejętności oraz d o ś w i a d c z e n i e metodologiczne i pisarskie wykonawcy, a także czas przeznaczony na badania i wykonanie danej publikacji. Stąd też publikacje m o g ą być ściśle naukowe i popularno­ naukowe. Na przykład monografie przedstawia się w formie ściśle naukowej, natomiast referaty i artykuły m o g ą być opracowane z a r ó w n o w formie naukowej jak i popularno-naukowej. O wyborze odpowiedniej formy publikacji decyduje najczęściej przeznaczenie danego opracowania. J. Pieter [25] twierdzi, iż istnieje obecnie szereg grup o d b i o r c ó w pisarstwa naukowego z najrozmaitszym przygotowaniem. T o t e ż spotyka się wiele form pisarskiego udostępniania w y n i k ó w badań; od ściśle specjalistycznego do bardzo elementarnego, prawie, że pozbawionego w y r a ż e ń fachowych. W pisarstwie specjalistycznym i naukowym obowiązują także zasady dydaktyki. Jeśli tylko jest to wykonalne bez uszczerbku dla w y n i k ó w badań, fachowe prace naukowe powinny być pisane j ę z y k i e m z r o z u m i a ł y m dla jak największego kręgu czytelników. Reasumując należy stwierdzić, że prace naukowe nie ograniczają się li tylko do o m ó w i e n i a w y n i k ó w badań, lecz zawierają r ó w n i e ż informacje dotyczące genezy tematu, realizacji badań i w y n i k ó w z powszechnie z r o z u m i a ł y m komentarzem [17,26,32]. Jak z tego w y n i k a nie tylko uzyskane rozwiązania badanego problemu muszą z n a j d o w a ć się w pracy naukowej lecz i p o z o s t a ł e elementy s k ł a d o w e danego badania i opracowania. M u s i być przedstawiona (zachowana) w ł a ś c i w a strukturalizacja procesu poznania naukowego ( b a d a ń ) ujmująca następujące elementy: -

kartę tytułową sporządzoną w e d ł u g powszechnie przyjętych wzorów,

-

-

spis treści, wstęp, przegląd dotychczasowej wiedzy o badanym problemie na podstawie literatury, problem badawczy, tezy, hipotezy, metody, techniki, narzędzia i organizację badań w ł a s n y c h , analizę i prezentację w y n i k ó w badań, wnioski wynikające z badań, u p o r z ą d k o w a n e w grupę w n i o s k ó w poznawczych (teoretycznych) i w n i o s k ó w praktycznych, streszczenie sprawozdania i p r z e t ł u m a c z e n i e go na j ę z y k angielski i inne, przypisy w e d ł u g norm bibliograficznych, literaturę w zestawieniu bibliograficznym, załączniki (aneksy).

Są to składniki treściowe, które powinny znaleźć się w każdej pracy naukowej. Ich usytuowanie w autonomicznych częściach, rozdziałach lub punktach z w ł a s n y m tytułem zależy od wielu c z y n n i k ó w , a mianowicie rodzaju i formy opracowania, liczby stron, złożoności rozwiązywanych p r o b l e m ó w i procedur badawczych. D ą ż y ć jednak należy do tego, aby w y o d r ę b n i o n e zagadnienia miały mniej więcej j e d n a k o w ą objętość. N i e może być tak, aby jeden rozdział od drugiego był dwa, trzy,... razy większy (dłuższy). 8.1.1. Referaty naukowe W y c h o d z ą c z założenia, że treścią prac naukowych m o ż e być ustne lub pisemne przedstawienie rezultatów określonej działalności twórczej, referaty naukowe s t a n o w i ą najprostszą ustną formę upowszechniania w y n i k ó w badań i osiągnięć naukowych. Ich podstawowym zadaniem jest: -

-

przekazanie określonej wiedzy; zasadniczo wiedzy najnowszej, zapoznanie u c z e s t n i k ó w ( s t u d e n t ó w ) danego spotkania (seminarium, konwersatorium,... ) z problemami naukowymi oraz metodami, technikami i n a r z ę d z i a m i b a d a ń , opanowanie metod i technik pracy twórczej i u m y s ł o w o naukowej,

-

przygotowanie uczestników spotkań do udziału w dyskusjach naukowych, do rzeczowego uzasadniania i jasnego formułowania własnych i cudzych zapatrywań, do przezwyciężania lęku i o d w a ż n e g o brania udziału w polemikach i dyskusjach naukowych.

W referatach przedstawia się z zasady istotę badanego zjawiska czy też określonego procesu społeczno - gospodarczego. Treści naukowe należy tak dobierać i układać żeby referat był przekonujący. Jeżeli treść referatu przewidziana jest do przedyskutowania, należy u w z g l ę d n i ć tezy i czas do dyskusji. Objętość referatu zależy od problemu badawczego, stopnia przygotowania zgromadzonych o s ó b do dyskusji oraz od czasu przeznaczonego na jego w y g ł o s z e n i e . 8.1.2. Artykuły i komunikaty naukowe Artykuł to przeważnie niewielka praca naukowa opublikowana w czasopiśmie, zbiorze prac, zeszytach naukowych lub innym wydawnictwie naukowym lub specjalistycznym. Artykuł z zasady powinien stanowić rzeczowe przedstawienie najistotniejszej treści badanej problematyki. Powinien przejrzyście ujmować tezy i u w y p u k l a ć p r z e w o d n i ą myśl badanego (przedstawianego) zjawiska. Z tego też w z g l ę d u do artykułów zalicza się wstępy do badań, o m ó w i e n i a , przyczynki, doniesienia i komunikaty naukowe. Artykuły m o g ą być: -

przeglądowe, prezentujące w y n ik i badań.

Artykuły przeglądowe ujmują sprawozdania z analizy i krytyki piśmiennictwa na określony temat. Artykuły prezentujące w yniki badań zawierają w różnej postaci rezultaty dociekań naukowych. Wartość poznawcza i metodologiczna tych krótkich s p r a w o z d a ń naukowych polega na ich aktualności i oryginalności. Mają one tę s a m ą rangę, co referaty naukowe. Szczególną rolę w sprawozdawczości naukowej spełniają komunikaty naukowe. Mają one rangę rozprawy, g d y ż są jej zwiastunem. Publikowane ( w y g ł a s z a n e ) są w skrócie i szybko, w czasie, gdy rozprawa dopiero jest w opracowaniu. Komunikaty naukowe pozwalają postawić (zarysować) problem, o m ó w i ć metody i spodziewane w y n i k i badań, a nade wszystko ułatwiają pracę innym , g d y ż pozwalają uniknąć dublowania (powielania) badań. Rozwój nauki (badań naukowych) wymusza

przyspieszenie informacji, stąd też wiele k o m u n i k a t ó w naukowych nie jest recenzowana . 8.1.3. Dzieła i rozprawy naukowe Najbardziej w a r t o ś c i o w y m i pracami naukowymi są dzieła i rozprawy naukowe. Są to opracowania elitarne, adresowane do czytelników 0 n a j w y ż s z y m poziomie przygotowania naukowego (intelektualnego). Cechuje je k o m p l e k s o w o ś ć , g r u n t o w n o ś ć i oryginalność ujęcia badanej problematyki, a także ścisłość i rzetelność w uzasadnianiu rozpatrywanych tez (zagadnień), stosowanych metod badawczych i uzyskanych rezultatów. Dzieła naukowe z zasady s t a n o w i ą o d r ę b n e publikacje. Treść w nich ujęta jest kompleksowo i szeroko. C h o c i a ż rozprawy naukowe są również opracowaniami kompleksowymi i szerokimi, opierają się one jednak przeważnie na wynikach badań w ł a s n y c h , podczas gdy dzieła naukowe mogą przedstawiać ( c y t o w a ć ) dorobek innych. Rozprawy naukowe ujmują w sposób nowy i odkrywczy b a d a n ą rzeczywistość społeczno - gospodarczą 1 inną. Od wyżej wymienionych prac naukowych wymaga się zawsze w n i k l i w y c h studiów nad podjętym problemem badawczym. Dokładnych analiz. Rezultatów wynikających z przebadanych gruntownie na jednakowych założeniach teoretycznych i metodologicznych. Wyników w różnych aspektach (ujęciach) uogólnień i w n i o s k ó w . Do dzieł i rozpraw naukowych zalicza się: -

monografie, traktaty, prace doktorskie i habilitacyjne, wszelkie inne prace teoretyczne i utylitarne na wysokim poziomie naukowym.

Wymienione wyżej prace integrują naukę i niejednokrotnie tworzą podstawy dla nowych dziedzin i dyscyplin naukowych. Na przykład monografia jest rozprawą n a u k o w ą p o ś w i ę c o n ą jednemu zagadnieniu lub działowi wiedzy opisującą dokładnie dane zjawisko (proces) i sumującą wszechstronnie dotychczasowy dorobek autora w danej dyscyplinie naukowej. Monografie z zasady t w o r z ą naukowe podstawy do dalszych prac badawczych. Ich wyczerpujący charakter powoduje, że są liczącą się pozycją w dorobku naukowym k a ż d e g o autora.

Dzieła i rozprawy naukowe m o g ą być publikowane w czasopismach fachowych takich jak roczniki, kwartalniki, zeszyty naukowe, prace zbiorowe i inne tego typu wydawnictwa. Ze w z g l ę d u jednak na objętość treści, dogłębne wyjaśnienie problemu, przeważnie całą publikację poświęca się danemu tematowi lub d a n ą t w ó r c z o ś ć publikuje się w postaci odrębnej książki. 8.2. Prace kwalifikacyjne S z c z e g ó l n e miejsce w p i ś m i e n n i c t w i e naukowym zajmują prace kwalifikacyjne (promocyjne). Muszą one p r e z e n t o w a ć taki poziom naukowy, aby na ich podstawie m o ż n a było nadać odpowiednie tytuły zawodowe lub stopnie naukowe. Zadaniem w i ę c tych prac jest nie tylko eksponowanie określonych w y n i k ó w badań, ale także umożliwienie prześledzenia i zweryfikowania p o p r a w n o ś c i biegu myśli, sposobu gromadzenia m a t e r i a ł ó w naukowych, stosowania metod i technik badawczych oraz interpretacja uzyskanych w y n i k ó w . Ich cel to t a k ż e sprawdzenie wiedzy i umiejętności autora w zakresie p r a w i d ł o w e g o sposobu rozumowania, uzasadniania, wnioskowania, doboru literatury i m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h [24]. N a l e ż y a k c e p t o w a ć poglądy, że prace naukowe to nie „literatura p i ę k n a " [9,18,25,27]. To jasny i zwięzły j ę z y k . Język, który oddaje sens treści pracy za p o m o c ą optymalnej liczby krótkich i zrozumiałych słów. Słów ułożonych w zdania pozbawionych ekshibicjonizmu, niepewności, zarozumiałości, braku logiki i wewnętrznej spójności. Język spójny, „kl a row ny" , czy też mówiąc inaczej styl jasny, uzyskuje się w ó w c z a s , gdy w momencie powstawania myśli formułuje się zdanie krótkie i zrozumiałe. J e ś l i myśl jest jasna, to i styl staje się naturalnie przejrzysty i na odwrót [32,34]. I o to właśnie, między innymi w pracach kwalifikacyjnych chodzi. 8.2.1. Istota i znaczenie prac kwalifikacyjnych Prace dyplomowe, magisterskie i doktorskie zalicza się do prac kwalifikacyjnych (promocyjnych). Przeważnie są one rezultatem przeprowadzonych badań naukowych. Rozwiązuje się w nich podjęty problem badawczy pod kierownictwem promotora. W swojej istocie stanowią jednak swoisty rodzaj pracy naukowej, g d y ż obok zadania badawczego są także sprawdzianem wiedzy i umiejętności dyplomanta (magistranta, doktoranta). O p r a c o w u j ą c pracę kwalifikacyjną, zainteresowany musi wykazać się wiedzą i umiejętnościami nabytymi podczas studiów i w toku seminarium. Seminarium utrwala umiejętności i nawyki studenta w p o s ł u g i w a n i u się metodami naukowymi w procesie rozwiązywania

wyznaczonego przez promotora problemu badawczego oraz przedstawiania na odpowiednim poziomie pisarstwa naukowego, uzyskanych w y n i k ó w b a d a ń w formie pracy naukowej. W pracach kwalifikacyjnych typu magisterskiego lub dyplomowej chodzi o wykazanie, że magistrant, czy też dyplomant, ma u k s z t a ł t o w a n e takie umiejętności jak: -

-

czynnego posługiwania się nabytą w czasie studiów wiedzą i wykorzystanie jej w zastosowaniu do praktyki lub do wnioskowania teoretycznego, rozszerzenia swojej wiedzy przez samodzielne poszukiwanie rozwiązań w istniejących opracowaniach naukowych, dostrzegania prawidłowości występujących w obrębie badanych zjawisk, budowania samodzielnie prawidłowych konstrukcji logicznych, stosowania metod pracy naukowej, prowadzenia logicznego toku uzasadnień i w y w o d ó w , ć w i c z e n i a w myśleniu naukowym i posługiwania się jasnym i precyzyjnym j ę z y k i e m .

W. Pytkowski [27] podkreśla ć w i c z e b n y , kontrolny i twórczy charakter prac kwalifikacyjnych. W e d ł u g niego wysoko powinno się oceniać p o m y s ł o w o ś ć i s a m o d z i e l n o ś ć m y ś l e n i a przy opracowywaniu tematu, a t a k ż e eksponowanie przez piszącego przewodniej myśli w danym problemie badawczym. P o d k r e ś l a r ó w n i e ż , że nie bez znaczenia jest nabycie przez piszących umiejętności technicznych w zbieraniu materiału ź r ó d ł o w e g o , dokonywaniu badań, formułowaniu spostrzeżeń i wyników obserwacji. Każda praca kwalifikacyjna powinna realizować chociaż w skromnym zakresie cel naukowy. Z tego t e ż w z g l ę d u z zasady powinna ona o b e j m o w a ć dwa desygnaty. Pierwszym z nich jest realizacja zadania badawczego, czyli całego układu działań prowadzących do pewnych zamierzonych konstrukcji rzeczowych i do wyprowadzenia z nich poprawnie ujętych w n i o s k ó w i ich uzasadnienie. D r u g i m z a ś desygnatem jest układ treści pracy dyplomowej lub magisterskiej jako zwartej całości, zawierającej w ł a ś c i w e przedstawienie i uzasadnienie w y n i k ó w badań, niekiedy również przebiegu badań z s f o r m u ł o w a n y m celem, przedmiotem i problemem badawczym, u o g ó l n i e n i a m i i wnioskami. Jest to zatem sprawdzenie umiejętności studentów w myśleniu naukowym, wdrażanie ich do samodzielnego posługiwania się nabytą w i e d z ą w praktyce, a także

rozszerzenie zasobu wiedzy przez lekturę dzieł, monografii i innych publikacji z zakresu ich specjalności. Prace kwalifikacyjne typu dyplomowej lub magisterskiej, służące w e d ł u g J. Pietera [24,25] do zaprawy w określonej metodzie badań i w pisarstwie naukowym, a w i ę c mające charakter ć w i c z e b n y , nie muszą w n o s i ć wielkich osiągnięć nowych, wystarczy gdy fakty naukowe w ł a ś c i w i e i poprawnie będą u p o r z ą d k o w a n e . I to w e d ł u g J. Pietera jest ich celem naukowym i odkrywczym. Prace doktorskie natomiast m u s z ą stanowić „oryginalne rozwiązanie przez doktoranta problemu (zagadnienia) naukowego oraz w y k a z y w a ć jego o g ó l n ą w i e d z ę t e o r e t y c z n ą w danej dyscyplinie naukowej i umiejętności samodzielnego prowadzenia pracy naukowej" [12]. 8.2.2. Koncepcja pracy kwalifikacyjnej Na podstawie wiedzy uzyskanej w procesie nauczania - uczenia się (studiowania) oraz przestudiowanej aktywnie literatury, korzystając w toku seminarium z pomocy, to jest w s k a z ó w e k i zaleceń promotora, student opracowuje koncepcję swojej pracy dyplomowej lub magisterskiej. Treść koncepcji musi u w z g l ę d n i a ć : -

problem badawczy wraz z tezami i hipotezą, p r o c e d u r ę b a d a w c z ą ujętą w harmonogram realizacji pracy,

-

operacyjny plan wykonania (realizacji) badań, proponowany układ treści pracy.

Treść koncepcji stanowi, zatem szereg pracochłonnych p r z e d s i ę w z i ę ć , a przede wszystkim w zakresie studiowania literatury i planowanych badań oraz procedury z tym z w i ą z a n e j . A b y uniknąć błędów i daremnych t r u d ó w przygotowawczych i badawczych najlepiej każdy etap b a d a ń p r z y g o t o w a ć pisemnie. Redagowanie pisemne stwarza korzystne warunki do n a m y s ł u koncepcyjnego nad całością pracy, jak też i nad jej poszczególnymi rozdziałami i podrozdziałami. Przedyskutowanie każdego w ł a s n e g o p o m y s ł u na seminarium pozwala uniknąć błędów, a także wzbogaca własną, p i e r w o t n ą koncepcję o nowe elementy. W y r a ź n e sprecyzowanie e l e m e n t ó w koncepcji pracy, takich jak problem badawczy, tez (pytań problemowych), hipotezy, zmiennych, metod, technik i narzędzi badawczych oraz terenu badań stanowi p o d s t a w ę sporządzenia układu treści pracy dyplomowej (magisterskiej). Układ treści pracy, a w i ę c nazwy r o z d z i a ł ó w ( p o d r o z d z i a ł ó w ) oraz wykaz zagadnień

zawartych w p o s z c z e g ó l n y c h rozdziałach ( p o d r o z d z i a ł a c h ) u m o ż l i w i a dalszy proces badawczy i wykonawczy pracy. Im dokładniejszy będzie układ treści pracy (plan pracy) tym szybsza i skuteczniejsza b ę d z i e jego realizacja. Koncepcja z u k ł a d e m treści pracy (planem pracy) są p o d s t a w ą do opracowania kalendarzowego planu wykonania danej pracy. Kalendarzowy plan wykonania pracy, zwany także harmonogramem realizacji pracy wykonuje się zazwyczaj w formie tabeli (zał. 2). Harmonogram ujmuje p o s z c z e g ó l n e p r z e d s i ę w z i ę c i a (elementy) pracy do wykonania i terminy ich realizacji (czas wykonania). Studenci d y s p o n u j ą ściśle o k r e ś l o n y m czasem na wykonanie swojej pracy dlatego też czas ten musi być racjonalnie zaplanowany i wykorzystany. W harmonogramie z reguły umieszcza się takie przedsięwzięcia jak: -

studiowanie literatury z zakresu przedmiotu b a d a ń , przygotowanie narzędzi i stanowiska badawczego, f o r m u ł o w a n i e wykazu tez (pytań problemowych, p r o b l e m ó w s z c z e g ó ł o w y c h ) podlegających zbadaniu i opracowaniu, badania w s t ę p n e , zasadnicze i uzupełniające, planowane terminy realizacji innych p r z e d s i ę w z i ę ć .

W harmonogramie powinny się też z n a l e ź ć c z y n n o ś c i i terminy uzyskiwania m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h oraz z a k o ń c z e n i e redagowania p o s z c z e g ó l n y c h r o z d z i a ł ó w i p o d r o z d z i a ł ó w pracy. Harmonogram powinien p r z e w i d y w a ć termin z a k o ń c z e n i a pracy i przekazanie promotorowi w celu jej sprawdzenia i zaakceptowania do druku. Koncepcja pracy kwalifikacyjnej oraz harmonogram powinny być zaaprobowane przez promotora. Są one z reguły tematami seminariów magisterskich. Ze w z g l ę d u na ich w a ż n o ś ć i zazwyczaj aktualność p r o b l e m ó w (tez) m o g ą b y ć dyskutowane na seminariach, a nawet konwersatoriach w zakładach lub katedrach. W takich spotkaniach uczestniczą w ó w c z a s nie tylko studenci, lecz r ó w n i e ż i nauczyciele akademiccy, a szczególnie z niewielkim s t a ż e m pracy dydaktyczno wychowawczej. W czasie dyskusji i omawiania metodologicznej oraz merytorycznej strony pracy, dodatnich i ujemnych ujęć poszczególnych s f o r m u ł o w a ń w koncepcji i planie, studenci uczą się poprawnego uzasadniania oraz r o z w i ą z y w a n i a p r o b l e m ó w naukowych, opracowywania tez i d o k u m e n t ó w z tym z w i ą z a n y c h , a także umiejętności referowania, wypowiadania się i obrony w ł a s n y c h p o g l ą d ó w . Koncepcja pracy i pozostałe dokumenty z nią związane po przedyskutowaniu na seminarium, po wprowadzeniu uwag przez promotora

i po dokonanych poprawkach oraz u z u p e ł n i e n i a c h stają się dokumentami obowiązującymi w e d ł u g których należy realizować pracę. Nieuzasadnione o d s t ę p s t w a są niedopuszczalne, c h o c i a ż problem ostatecznej konstrukcji pracy praktycznie pozostaje otwarty aż do jej z a k o ń c z e n i a . Opracowanie koncepcji pracy (a w niej układu treści) i harmonogramu zajmuje stosunkowo d u ż o czasu i wysiłku, jednak w zdecydowany s p o s ó b dokumenty te p o m a g a j ą później w prowadzeniu b a d a ń , gromadzeniu danych statystycznych, opracowaniu poszczególnych rozdziałów i przestrzegania terminów realizacji poszczególnych przedsięwzięć. Dokumenty te wyznaczają g ł ó w n y kierunek działania. Pozwalają one uniknąć rażących błędów, p o m y ł e k i z a h a m o w a ń . W trakcie prowadzenia badań i opracowywania tekstu są one n i e z b ę d n e promotorowi, g d y ż pozwalają o r i e n t o w a ć się czy student w ł a ś c i w i e i terminowo pracuje, czy jest należycie przygotowany do podjęcia p o s z c z e g ó l n y c h przedsięwzięć organizacyjnych i czy nie ma o p ó ź n i e ń oraz z a g r o ż e n i a w terminowym z a k o ń c z e n i u swojej pracy i studiów. 8.2.3. Układ treści pracy kwalifikacyjnej Układ treści pracy podstawowych zasadach: -

kwalifikacyjnej

musi

opierać

się

na

dwóch

ciągu wynikania, układu hierarchicznego treści.

Pierwsza zasada decyduje o kolejności p o s z c z e g ó l n y c h fragmentów tekstu. Oznacza to, że rozdział kolejny musi być k o n t y n u a c j ą poprzedniego, a rozdział poprzedni powinien stanowić p o d b u d o w ę rozdziału następnego. Zasada wynikania dotyczy t a k ż e mniejszych f r a g m e n t ó w treści pracy, to znaczy podrozdziałów, paragrafów, p u n k t ó w , kwestii i zdań. Druga zasada dotyczy nie r ó w n o r z ę d n y c h fragmentów treści, czyli podziału jej na rozdziały, podrozdziały, paragrafy, punkty, wyliczenia oznaczone literami i myślnikami oraz ustępy. Kolejność i hierarchię podziału tekstu pracy określa się przez stosowanie numeracji liczbowej wielorzędowej (dwu lub trójrzędowej). Rozdziały, p o d r o z d z i a ł y i paragrafy (te ostatnie tylko przy numeracji trójrzędowej) należy z a o p a t r y w a ć w tytuły oraz numery odpowiedniego rzędu. Oznaczenia te przedstawiają się następująco: -

rozdziały podrozdziały

- 1., 2., 3.,... - 1.1., 2.1., 3.1.,...

-

paragrafy - 1.1.1., 1.1.2., 1.1.3., ... - 2 . 1 . 1 . , 2.1.2., 2.1.3 - 3 . 1 . 1 . , 3.1.2., 3.1.3., ...

Tytuły oraz numerację rozdziałów, p o d r o z d z i a ł ó w i paragrafów podaje się w spisie treści. W s t ę p oraz wnioski k o ń c o w e r ó w n i e ż zamieszcza się w spisie treści, ale bez numeracji i podziału na fragmenty ich treści. K a ż d y kolejny rozdział należy r o z p o c z y n a ć od nowej strony, rozpoczynając pisanie treści na w y s o k o ś c i 3/4 licząc od dołu i nie numerując tej strony. Treść zawarta w p o s z c z e g ó l n y c h podrozdziałach (paragrafach) m o ż e również w y m a g a ć podziału i oznaczenia jej kolejności i hierarchii. W takich sytuacjach w y m a g a j ą c e oznaczenia należy w p r o w a d z a ć w następujący sposób: -

punkty: cyframi arabskimi 1), 2), 3),

-

wyliczenia: m a ł y m i literami alfabetu łacińskiego a), b), c),....

P o w y ż s z e partie tekstu opatruje się tytułami, ale tytułów tych nie umieszcza się w spisie treści. U s t ę p y (akapity) zaznacza się przez przesunięcie wiersza o pięć z n a k ó w w prawo. W komputerowych edytorach tekstu m o ż e m y ustawić to odpowiednio za p o m o c ą tabulacji. Z w y k l e treść zdania przesuwa się o j e d n ą tabulację. Zdecydowanie należy unikać zbyt krótkich ustępów, g d y ż „rozdrabniają" tekst. Jedna myśl powinna stanowić jeden zwarty ustęp i nie powinna być rozdzielana akapitem. Zbyt długie ustępy są nużące i sprawiają wrażenie złego u p o r z ą d k o w a n i a myśli, dlatego należy r ó w n i e ż tego unikać. 8.3. Charakterystyka układu treści pracy kwalifikacyjnej Praca kwalifikacyjna powinna składać z których sześć uznaje się za niezbędne: 1) 2)

się

z

kilku

elementów,

wstępu, tekstu g ł ó w n e g o (treści pracy) w postaci części, a w nich kilku rozdziałów lub tylko rozdziałów, 3) w n i o s k ó w k o ń c o w y c h , 4) spisu literatury, 5) spisu tabel, r y s u n k ó w i ujęć graficznych zamieszczonych w treści pracy,

6)

załączników.

Każdy z powyższych e l e m e n t ó w jest w a ż n y , g d y ż spełnia istotne naukowe zadanie. Zadaniem w s t ę p u jest wprowadzenie czytającego pracę w jej t e m a t y k ę . W s t ę p jest także przewodnikiem po zawartej w pracy treści. Tekst g ł ó w n y zawiera zasadniczą treść pracy. Przede wszystkim i głównie przedstawia w ł a s n e badania i uzyskane w y n i k i . Eksponuje dane s z c z e g ó ł o w e i ich analizę. Podaje udowodnione wnioski i uogólnienia. Niejednokrotnie w tekście g ł ó w n y m pracy ujmuje się opis warsztatu badawczego. Pracę kończą wnioski k o ń c o w e (ogólne), p o d s u m o w u j ą c e wykonane badania. Wnioski k o ń c o w e powinny jednoznacznie określać czy i jak został osiągnięty cel pracy oraz w j a k i m zakresie została zweryfikowana hipoteza. Spis literatury w ujęciu bibliograficznym przedstawia publikacje i materiały ź r ó d ł o w e , z których korzystał student opracowując swoją pracę. O d r ę b n e spisy sporządza się dla tab., rys, i innych ujęć graficznych zamieszczonych w tekście pracy. Załączniki (aneksy), jeśli zachodzi potrzeba ich przedstawiania zamieszcza się na końcu pracy lub też w o d r ę b n y m tomie. Z a ł ą c z n i k a m i m o g ą być wszystkie te opracowania, zestawienia, wydruki, schematy, rysunki i fotografie, które nie zostały zamieszczone w treści pracy, a są istotne jako dokumenty uzasadniające dane zjawisko, proces, obliczenia lub działania. Praca kwalifikacyjna, a s z c z e g ó l n i e dyplomowa lub magisterska powinna być tak napisana a ż e b y po przeczytaniu w s t ę p u i w n i o s k ó w k o ń c o w y c h oraz zapoznaniu się z z a m i e s z c z o n ą literaturą m o ż n a było orzec 0 jej treści, a przede wszystkim o jej wartości metodologicznej 1 merytorycznej. G ł ó w n a część pracy ma być ścisłym i rzetelnym sprawozdaniem naukowym, na podstawie, którego m o ż n a o d t w o r z y ć badania i s a m o d z i e l n ą pracę studenta. Rzetelność i u c z c i w o ś ć pisarska wymaga podawania literatury i źródeł, z których zaczerpnięto poszczególne informacje i dane, a szczególnie cytaty lub w y n i k i (dane liczbowe) innych autorów. N i e obniża i nie stoi to w sprzeczności z własnymi dokonaniami, zamieszczonymi uogólnieniami, wnioskami i poglądami. Takie ujęcie treści wzbogaca pracę w ł a s n ą o wartości naukowe innych i dobrze świadczy o jej wykonawcy, należy to tylko w y r a ź n i e zaznaczyć.

8.3.1. W s t ę p do pracy Jak j u ż zaznaczono zadaniem w s t ę p u jest wprowadzenie czytającego d a n ą pracę w jej istotę. W tym sensie w s t ę p do pracy powinien być atrakcyjnym przedstawieniem zawartości jej treści. Praktyka pokazuje.

że stanowi on ten element pracy, z którym czytelnik (członek komisji egzaminacyjnej), zawsze się zapoznaje i doznane w r a ż e n i a w p ł y w a j ą na ocenę pracy. W s t ę p w wielu dyscyplinach naukowych m o ż e mieć charakter metodologiczny. Pisze się go zawsze po z a k o ń c z e n i u pisania tekstu g ł ó w n e g o i w n i o s k ó w k o ń c o w y c h . W pracach dyplomowych, a także magisterskich nie powinien przekraczać 3 - 4 stron. W s t ę p z zasady powinien zawierać: -

uzasadnienie wyboru tematu pracy,

-

cel pracy (ogólny i s z c z e g ó ł o w y ) , w tym sformułowanie problemu g ł ó w n e g o , tez i hipotez (y), które student zamierza rozwiązać lub u d o w o d n i ć , aktualny stan wiedzy d o t y c z ą c y (w zakresie) danego problemu (zagadnienia), b ę d ą c e g o przedmiotem (obiektem) r o z w a ż e ń w pracy, opracowany na podstawie literatury przedmiotu, zakres pracy, krótką charakterystykę metod badawczych i procedurę b a d a w c z ą z a s t o s o w a n ą w badaniach, ocenę literatury i materiałów ź r ó d ł o w y c h , wyjaśnienia (jeżeli zachodzi taka potrzeba) pojęć terminologicznych, o m ó w i e n i e układu pracy, to jest krótką charakterystykę poszczególnych rozdziałów, ewentualnie inne uwagi dotyczące realizacji najważniejszych p r o b l e m ó w naukowych z krótkim podsumowaniem.

-

Jeżeli w pracy zamieszczamy o d r ę b n y rozdział metodologiczny, co jest c z ę s t o stosowane w naukach humanistycznych, w ó w c z a s wstęp m o ż n a p o z b a w i ć e l e m e n t ó w metodologicznych i podkreślić jedynie te elementy wstępu, których nie będzie w tym rozdziale. Niekiedy w pracach naukowych zamiast w s t ę p u opracowuje się W P R O W A D Z E N I E . Stosuje się to p r z e w a ż n i e w pracach przeglądowych typu monograficznego, dotyczących piśmiennictwa, stanu badań, terminologii i innej tematyki związanej z metodologią nauk. W wprowadzeniu w ó w c z a s zamieszcza się: -

cel pracy,

-

uzasadnienie wyboru tematu pracy i jego znaczenie

-

dla danej dyscypliny lub dziedziny nauki,

-

punkt widzenia autora przyjęty przy grupowaniu materiałów źródłowych,

-

przeznaczenie i sposób wykorzystania opracowania.

8.3.2. Tekst główny pracy Tekst główny pracy przedstawia się w częściach (zwykle dwóch) i rozdziałach, względnie w kilku rozdziałach. Klasyczne ujęcie treści pracy kwalifikacyjnej może być wykonane w trzech rozdziałów. N i e stanowi to jednak sztywnej zasady i faktycznie liczba rozdziałów powinna zależeć od problemu badawczego, przyjętego tematu pracy, jej objętości i odrębności treści, dyscypliny naukowej, a także organizacyjno dydaktycznych w y m a g a ń danej uczelni. Istotne jest to, aby treść w pracy była logicznie uporządkowana. Kolejne części, rozdziały, podrozdziały, paragrafy, punkty i podpunkty wynikały z siebie i były ze sobą powiązane. Musi być wyraźnie zarysowana część teoretyczna i część empiryczna pracy. Część teoretyczna ujęta jest zwykle w rozdziale pierwszym. Rozdział ten powinien zawierać uzasadnienia rozwiązania problemu naukowego (badawczego) zgodnie z aktualnym stanem wiedzy przedstawionym na podstawie literatury. Układ treści tego rozdziału może być zaprezentowany w układzie chronologicznym (historycznym) lub problemowym (przedmiotowym) podbudowującym teoretycznie tezy pracy i pozwalający p o r ó w n y w a ć dane teoretyczne z wynikami badań własnych zawartych w części szczegółowej (empirycznej) stanowiącej dalsze rozdziały. Jeśli praca ze względu na jej cel, zakres i charakter zawiera rozbudowaną procedurę badawczą przedstawia się ją zwykle w odrębnym rozdziale. Jest to z zasady rozdział poprzedzający badania własne. Ujmuje się w nim zastosowane metody i techniki badawcze rozwiązywanych problemów oraz system przetwarzania i opracowywania w y n i k ó w badań. Omawia się również problem badawczy, tezy i hipotezy, zmienne i ich wskaźniki, dobór i charakterystykę badanej zbiorowości oraz inne zagadnienia procedury badawczej. W y n i k i badań i dokonań własnych wraz z analizą, omówieniem i uogólnieniami, stanowiącymi część szczegółową (empiryczną) pracy prezentuje się w jednym lub kilku rozdziałach dalszych. Powinna to być treść oryginalna wynikająca z własnych badań i przemyśleń. Prezentowana treść tych rozdziałów powinna uwzględniać następującą kolejność: -

ekspozycję danych i ich opis, analizę i interpretację wyników,

-

o c e n ę danych, a przede wszystkim ich w a r t o ś c i o w a n i e i porównywanie, u o g ó l n i a n i e i wnioskowanie.

Taki układ rozdziałów s z c z e g ó ł o w y c h pozwoli unikać powtórzeń, a ich treść będzie ujęta w s p o s ó b zwarty i logiczny. Należy r ó w n i e ż zwrócić u w a g ę , aby treść w c h o d z ą c a w zakres danego rozdziału c a ł k o w i c i e w y c z e r p y w a ł a zasygnalizowane w tytule rozdziału kwestie merytoryczne. T y t u ł y (nazwy) r o z d z i a ł ó w badawczych jak i tytuły (tematy) w tych rozdziałach należy formułować ze słów, które użyto przy redagowaniu tez (pytań problemowych). M u s z ą one przy tym być w ę ż s z e niż tytuł pracy, tak jak paragrafów, w ę ż s z e niż tytuły (nazwy) rozdziałów i adekwatne do przedstawianej treści. 8.3.3. W n i o s k i k o ń c o w e Pracę d y p l o m o w ą czy też magisterską kończą wnioski. M u s z ą one być: -

konkretne, udowodnione, adekwatne do treści pracy.

W n i o s k i k o ń c o w e s t a n o w i ą podsumowanie całości pracy w formie syntezy w n i o s k ó w wynikających z poszczególnych rozdziałów. Należy w nich uzasadnić otrzymane w y n i k i realizacji tez lub odpowiedzi na pytania problemowe w aspekcie myśli przewodniej pracy (rozwiązywanego problemu badawczego). Istotne jest by j u ż w pierwszych zdaniach wniosków k o ń c o w y c h znalazło się w y r a ź n e stwierdzenie i ocena stopnia osiągnięcia z a k ł a d a n e g o celu badań. W n i o s k i i ewentualne propozycje uzyskanych rozwiązań powinny być tak s f o r m u ł o w a n e , aby uzasadniały potwierdzenie lub odrzucenie hipotezy. M u s z ą one w e r y f i k o w a ć hipotezę, oceniać zastosowane w pracy metody, techniki i narzędzia badawcze, a także e k s p o n o w a ć i w s k a z y w a ć propozycje skutecznych rozwiązań kto, kiedy, w j a k i c h warunkach i j a k i m i siłami oraz ś r o d k a m i powinien wykonać wynikające z pracy propozycje. W n i o s k i k o ń c o w e pracy to krótka synteza jej podstawowej problematyki uogólniająca badania w ł a s n e . W pracach p r z e g l ą d o w y c h typu monograficznego zamiast wniosków m o ż n a zamieścić PODSUMOWANIE. Zmierza ono w ó w c z a s do s z c z e g ó ł o w e g o wyeksponowania uzyskanych w y n i k ó w i uogólnień badań

własnych i w rezultacie do stwierdzenia czy został osiągnięty zakładany cel pracy i czy oraz jak zweryfikowano h i p o t e z ę . Przy formułowaniu w n i o s k ó w zaleca się ostrożność i twórczą s k r o m n o ś ć . Nadmierna p e w n o ś ć siebie, nie poparta p r z e k o n y w u j ą c y m i dowodami (wynikami, danymi l i c z b o w y m i lub innymi argumentami), m o ż e świadczyć o braku wystarczającej wiedzy i nierzetelności badawczej. Należy zawsze p a m i ę t a ć , że stwierdzenia pewne i j e d n o c z e ś n i e prawdziwe bywają banalne, a w i ę c jakby niewiele z n a c z ą c e i m a ł o odkrywcze. Dlatego też trzeba je starannie i rzetelnie u z a s a d n i a ć . W z a k o ń c z e n i u w n i o s k ó w m o ż n a , a niekiedy nawet jest to wskazane p r z e d s t a w i a ć sugestie dalszych k i e r u n k ó w , metod, technik i narzędzi b a d a ń . 8.3.4. Spis literatura Integralną częścią pracy naukowej jest literatura, a w i ę c spis literatury i cytowana w pracy bibliografia jako źródła naukowe na podstawie której pracę napisano. Sporządzając spis literatury i stosując odsyłacze do źródeł bibliograficznych należy przede wszystkim d o s t o s o w a ć się do typowych w y m a g a ń i z w y c z a j ó w o b o w i ą z u j ą c y c h w danej dyscyplinie naukowej i ś r o d o w i s k u naukowym. S z c z e g ó l n i e w a ż n e jest, aby spis literatury i cytowane pozycje wydawnicze były reprezentatywne dla rozpatrywanego problemu badawczego oraz aby nie pominięto najistotniejszych publikacji i osiągnięć specjalistycznego piśmiennictwa d o t y c z ą c e g o opracowywanego ( r o z w i ą z y w a n e g o ) problemu. Powołując się na literaturę (źródła) bez cytowania dosłownie treści danego opracowania i nie czerpiąc z niego b e z p o ś r e d n i o danych należy w tekście pracy kończącym przedstawianie myśli wyrażonej własnym zdaniem z a m i e ś c i ć nawias kwadratowy, a w nim p o d a ć numer pozycji (jednej lub kilku) ze spisu literatury skąd one pochodzą. Na przykład: „ ... o m ó w i o n e zalecenia znalazły swoje ujęcie w publikacjach [3, 6, 13]". Jest to numeryczny sposób p r z y w o ł y w a n i a bibliografii ze spisu literatury. M o ż e on być rozbudowany i uściślony o podanie strony cytowanej pozycji. W ó w c z a s zapis przybiera postać [12, s. 34], co oznacza, że nasze zdanie ma odbicie lub zostało sformułowane z treści znajdującej się na s. 34, pozycji 12 spisu literatury. Spis literatury powinien być na k o ń c u pracy. W niektórych pracach magisterskich zamieszcza się go niekiedy na końcu k a ż d e g o rozdziału. O d s y ł a n i e do bibliografii m o ż e też być zaznaczone sposobem alfabetycznym. W sposobie alfabetycznym k a ż d ą pozycję identyfikuje się i ustawia w kolejności nazwiska autora ( a u t o r ó w ) i daty wydania danej pozycji. P r z y k ł a d o w y zapis ma postać [Pieter, 1967 s. 53]. Sposób ten ostatnio znajduje w i ę k s z e zastosowanie g d y ż jest bardziej funkcjonalny

i mnemoniczny. U m o ż l i w i a ponadto wprowadzanie nowych odsyłaczy bez konieczności zmiany n u m e r ó w spisu literatury. O d w o ł y w a n i e się i p r z y w o ł y w a n i e bibliografii w treści pracy kwalifikacyjnej m o ż n a d o k o n y w a ć r ó w n i e ż w s p o s ó b tradycyjny. Jeżeli na przykład powołujemy się na określone sformułowanie (cytaty) zawarte w danej publikacji, w z g l ę d n i e d o s ł o w n i e cytujemy tekst, należy w ó w c z a s sporządzić przypis (odsyłacz). Takie przypisy oznacza się kolejnymi numerami (liczbami) w obrębie jednego rozdziału. Umieszcza się je na tej samej stronie, na której znajduje się o d s y ł a c z w dolnej jej części, pod p o z i o m ą kreską o długości około 4-6 c e n t y m e t r ó w . Z a p o w i e d ź przypisu (odsyłacza) oznacza się za p o m o c ą liczby (numeru) na końcu zdania w postaci g ó r n e g o indeksu (o pół wiersza w y ż e j niż tekst). Jeśli tekst cytuje się dosłownie, należy w y r ó ż n i ć go za p o m o c ą c u d z y s ł o w u . Na przykład: „ U j m o w a n i e metodologii ogólnej w wąskim znaczeniu ogranicza się do analizy procesu badawczego, ..." W przypadku ponownego p o w o ł y w a n i a się na uprzednio cytowane źródło zamiast tytułu pisze się nazwisko (nazwiska) autora (autorów), skrót „op. cit." (opus citatum - dzieło cytowane) oraz numer strony, z której go zaczerpnięto. Przypis ma w ó w c z a s postać: „ P r z e d m i o t e m badań technik socjometrycznych jest, w i ę c wzajemna ocena c z ł o n k ó w grupy jak i stosunków panujących między indywidualnymi członkami grupy". 2

Przypis ten oznacza, że pozycja bibliograficzna wymienionych a u t o r ó w była j u ż cytowana. Jeżeli to samo źródło cytuje się kolejny raz lub jeszcze kilkakrotnie, pomija się w ó w c z a s nazwisko autora (autorów), a pisze się tylko skrót „ i b . " albo podaje pełny wyraz „ i b i d e m " , ewentualnie po polsku „ t a m ż e " ( m o ż n a zastosować też skrót ,Jw.") oraz wskazuje numer strony, na przykład: „ Z a s a d n i c z y m przeznaczeniem badań naukowych jest bowiem nie tylko stwierdzenie w y s t ę p o w a n i e różnego rodzaju zjawisk, faktów, czy ich wartości, lecz przede wszystkim wyjaśnienie ich istoty..." 3

Zaleca się, żeby w treści pracy s t o s o w a ć jednolitą zasadę sporządzania przypisów, to znaczy s t o s o w a ć tylko „ib.", lub „tamże", albo „jw.".

' Markocki Z., Kubielski W.: Wybrane zagadnienia metodologii badań społecznych. Instytut Pedagogiki WSP, Słupsk 1995, s. 4. Markocki Z., Kubielski W.: op. cit., s. 55. Tamże, s. 70 (lub jw., s. 70).

2

3

Wszelkie komentarze, dodatkowe wyjaśnienia, zastrzeżenia i uwagi piszącego pracę m o ż n a r ó w n i e ż p o d a w a ć w formie przypisu. Na przykład jeżeli się chce zwrócić u w a g ę na rozbieżność p o g l ą d ó w różnych autorów, co w badaniach naukowych jest rzeczą o c z y w i s t ą to należy wyjaśnić, j a k i pogląd i z którego źródła przyjęto za p o d s t a w ę do dalszych rozważań, lub dlaczego odrzucono i dlaczego swoje w y n i k i przyjmuje się jako pewne i poprawne. Przypis oznaczający komentarz sporządza się w ten sposób, że po zdaniu kończącym fragment tekstu, w którym pragnie się wyjaśnić określone pojęcie lub zagadnienie, w z g l ę d n i e p o d a ć w ł a s n e stanowisko i komentarz, pisze się kolejny numer przypisu w danym rozdziale, a na dole strony umieszcza się stosowne w y j a ś n i e n i e . N a l e ż y pamiętać, iż w pracy naukowej, a szczególnie kwalifikacyjnej najistotniejszym jest, aby przestrzegać jednej i tej samej zasady postępowania. Sporządzając, w i ę c spis literatury i cytując bibliografię należy przestrzegać następujących zaleceń: 4

-

-

-

-

-

w spisie należy z a m i e s z c z a ć tylko te pozycje bibliograficzne (monografie, książki, artykuły, instrukcje), na które p o w o ł u j e m y się i cytujemy je w tekście pracy oraz te materiały, które podajemy jako źródło danych ( w y n i k ó w ) , w przypadku fragmentów tekstu o charakterze kompilacyjnym należy to w y r a ź n i e zaznaczyć jednym z o m ó w i o n y c h s p o s o b ó w jednolicie w całej pracy, nie należy zamieszczać pozycji bibliograficznych o charakterze o g ó l n y m i elementarnym, nie dotyczących bezpośrednio tematyki pracy, na przykład słowników, podręczników, skryptów i innych akademickich pomocy dydaktycznych, spis literatury należy sporządzać w układzie alfabetycznym autorów, tytułów samoistnych wydawnictw, prac anonimowych i zbiorowych oraz wydawnictw ciągłych, w przypadku wydawnictw zbiorowych, gdy redaktorem jest jedna osoba piszemy jej nazwisko wraz ze skrótem („red.") w nawiasie okrągłym; jeżeli jest d w ó c h lub trzech autorów, to wymieniamy ich nazwiska; gdy jest ich w i ę c e j , piszemy

w swoich badaniach podzielam pogląd, że „... kontrola jest koniecznym procesem 0 zasadniczym znaczeniu, przez który menedżerowie doprowadzają do tego, by rzeczywista działalność odpowiadała planowej". Czermiński A . , i in.: Organizacja 1 zarządzanie, Wyd. U G , Gdańsk 1993. s. 112.

4

tylko nazwisko pierwszego autora z dopiskiem „i in."; kolejność nazwisk a u t o r ó w powinna być taka sama, jak w wydawnictwie ź r ó d ł o w y m (czasami nie jest ona alfabetyczna). Korzystając z cudzych prac naukowych i cytując ich treść, dane, tabele, schematy, fotografie oraz rysunki należy zawsze u p e w n i ć się czy autor lub wydawca nie wnosi zastrzeżeń, co do ich przedruku. Jeżeli wnosi należy od właściciela praw autorskich uzyskać p i s e m n ą zgodę na ich wykorzystanie. 8.3.5. Elementy informacyjno - pomocnicze pracy kwalifikacyjnej Do e l e m e n t ó w informacyjno - pomocniczych pracy kwalifikacyjnej zaliczamy: -

spis treści pracy, wykaz skrótów i z n a k ó w graficznych, stronę tytułową.

W spisie treści podaje się nazwy (tytuły) oraz numery stron, na których znajduje się początek odpowiednich fragmentów treści pracy, to znaczy: -

wstępu, kolejnych rozdziałów, p o d r o z d z i a ł ó w i paragrafów z ich numeracją wniosków końcowych, spisu literatury, wykazu skrótów i z n a k ó w graficznych, spisu tabel, r y s u n k ó w , s c h e m a t ó w i w z o r ó w , załączników (o ile nie znajdują się w osobnym tomie).

Spis treści pracy powinien być zamieszczony na początku pracy, b e z p o ś r e d n i o po stronie tytułowej. W y k a z s k r ó t ó w i z n a k ó w graficznych umieszcza się po spisie literatury. W wykazie tym podaje się w pierwszej kolejności, w układzie alfabetycznym oznaczenia i skróty stosowane w pracy. N i e umieszcza się w nim o z n a c z e ń (symboli) legalnych jednostek miar SI oraz powszechnie znanych i stosowanych s k r ó t ó w takich jak na przykład:

P K P , N B P , P K O , ... . W drugiej kolejności należy p o d a ć wykaz z n a k ó w graficznych. Tabele, rysunki, schematy i wzory m u s z ą być ujęte w odrębne zestawienia. Osobne dla tabel i osobne dla innych ilustracji graficznych. Kolejność w tych zestawieniach w y n i k a z kolejności zamieszczonej w treści pracy. Podając tabele i inne ilustracje graficzne w treści pracy należy je z a p o w i e d z i e ć i opisać. Zapowiedzenie tabeli, rysunku czy też innej grafiki w treści pracy dokonuje się poprzez podanie na końcu odpowiedniego zdania w nawiasie skrótu (na przykład: tab., rys. schemat, ...) i p o d w ó j n e g o numeru (tab. 8.1.). P o d w ó j n y numer oznacza kolejność danego rozdziału i kolejność tabeli czy też schematu w rozdziale. K a ż d y z tych informacyjnych e l e m e n t ó w powinien posiadać opis. Opis jest ich tytułem. T y t u ł powinien zawierać p o d w ó j n y numer i jakie dane (wyniki) lub, co ilustruje zamieszczona grafika (na przykład: Rys. 8.1. K r z y w a uwagi u c z n i ó w lub Tab. 8.1. Wydajność pracy w Stoczni „ W I S Ł A " w styczniu 2002r.) Opis tabel ( s c h e m a t ó w ) zamieszcza się nad tabelą (schematem). Zawiera on słowo Tabela (Schemat) (zawsze z dużej litery), numer rozdziału, kolejny numer tabeli (schematu) w danym rozdziale oraz wyjaśnienia, co jest przedstawiane. Nadając tytuł tabeli m o ż n a s t o s o w a ć skrót „ T a b . nr i tytuł". Jeżeli tabela jest cytowana z literatury należy p o d a ć źródło, to jest autora ( a u t o r ó w ) i numer ze spisu literatury. P r z y k ł a d o w y opis tabeli przedstawia się następująco: Tab.8.1. Tytuł tabeli [23] Podtytuł K 0 L U M N

Pola M

Pola

Pola A

K

I

E

T

A

Wiersz

A Ź r ó d ł o : Rocznik Statystyczny G U S , s. 47 Jeżeli tabela została sporządzona na podstawie k i l k a źródeł, to bezpośrednio pod nią należy umieścić wyjaśniający przypis nie numerując go. Czasami zamiennie u ż y w a się nazwy „Tablica". N a l e ż y wtedy

konsekwentnie s t o s o w a ć tę n a z w ę w całej pracy, to znaczy, że w danej pracy u ż y w a m y tylko jednego określenia „ T a b l i c a " lub „ T a b e l a " . Opisy r y s u n k ó w i fotografii wykonuje się pod rysunkiem (fotografią). N a l e ż y p o d a ć skrót „ R y s . " , jego p o d w ó j n y numer i n a z w ę (tytuł). Rysunki (fotografie, ryciny) numeruje się p o d w ó j n y m i numerami w obrębie rozdziału. Na przykład: Rys. 8.1. K r z y w a uwagi u c z n i ó w ( D . Camegie) [ 4 ] oznacza, że jest to pierwszy rysunek w rozdziale 8, autorstwa D. Camegie, zaczerpnięty z 4 pozycji spisu literatury.

Rys. 8.1. K r z y w a uwagi u c z n i ó w (D.Camegie) [ 4 ]

Strona t y t u ł o w a pracy kwalifikacyjnej jest t a k ż e jej elementem informacyjnym. U jej góry zamieszcza się n a z w ę uczelni, wydziału lub instytutu, w którym praca została opracowana. Centralnie powinien być wypisany temat pracy, a wyżej Imię i N a z w i s k o wykonawcy. Z w y k l e pod nazwiskiem, które m o ż e być przesunięte na lewą stronę umieszcza się nr albumu studenta. Poniżej tematu pracy, po prawej stronie podaje się katedrę lub zakład, w którym pracę napisano oraz tytuł i stopień naukowy oraz imię i nazwisko promotora, a jeszcze niżej ewentualnych konsultantów. Na samym dole umieszcza się miejscowość i rok. W wielu uczelniach strona t y t u ł o w a pracy jest znormalizowana i należy ją w takiej formie stosować (zał. 4, 5, 6,7 ).

Wnioski k o ń c o w e Poprawne i skuteczne rozwiązania oraz przedstawienie w formie pracy naukowej (kwalifikacyjnej) p r o b l e m ó w jakiejkolwiek działalności s p o ł e c z n o - gospodarczej, edukacyjno - wychowawczej, kulturalnej i innej zależy od przestrzegania o k r e ś l o n y c h zasad, a w tym przede wszystkim rzetelności, ścisłości, kolejności i konsekwencji stosowania adekwatnych do problemu badawczego i sytuacji ( o k o l i c z n o ś c i ) metod, technik i narzędzi badawczych. Z tych też w z g l ę d ó w w niniejszym opracowaniu z w r ó c o n o szczególną u w a g ę na istotę i zadania badań naukowych, poprawne stawianie p r o b l e m ó w badawczych, tez i hipotez, w y ł a n i a n i e zmiennych i ich w s k a ź n i k ó w , d o b ó r metod, technik i narzędzi badawczych oraz organizację i realizację poszczególnych e t a p ó w (czynności w nich zalecanych) procesu poznania naukowego (badawczego). Jeżeli w tym zakresie zalecane procedury zostaną poprawnie, rzetelnie i starannie wykonane, problem badawczy uzasadniony, właściwie sformułowany i rozwiązany, pozwoli to z wysokim p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m z w e r y f i k o w a ć hipotezę (y) i w rezultacie osiągnąć zakładany cel badań oraz pracy, nadając jej tym samym w y s o k ą rangę n a u k o w ą i użyteczność społeczną.

Spis literatury 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

148

Ajdukiewicz K . : L o g i k a pragmatyczna. P W N , Warszawa 1975. itoźrt 2 M y t f żeń. Identyfikacja problemów, P O L T E X T , Warszawa 1997. ' Antoszkiewicz J.: Metody heurystyczne. T w ó r c z e rozwiązywanie. Wyd.II, P W E , Warszawa 1990. A p a n o w i c z J.: Zarys metodologii prac dyplomowych z organizacji i zarządzania. W y d . W S A i B, G d y n i a 1997. Bereźnicki F.: Prace magisterskie z pedagogiki. W y d . Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1996. Blaug M . : Metodologia E k o n o m i i . P W N , Warszawa 1995. Cempel C: Jak pisać i p u b l i k o w a ć pracę naukową. Zakład Graficzny Politechniki Poznańskiej, Poznań 1983. Czermiński A . , Grzybowski M . : Wybrane zagadnienia z organizacji i zarządzania. W y d . W S A i B, G d y n i a 1996. Gambareli G . , Łucki Z . : Jak p r z y g o t o w a ć pracę d y p l o m o w ą lub doktorską. U N I W E R S T A S , K r a k ó w 1998. Hydzik B . : Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych w wojsku. M O N , Warszawa 1972. K m i t a J.: Szkice z teorii poznania naukowego. P W N , Warszawa 1976 K o l m a n R.: Poradnik dla d o k t o r a n t ó w i habilitantów. T N O i K, Bydgoszcz 1997. Kotarbiński T.: Dzieła wszystkie. Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Ossolineum 1990. K o ź m i ń s k i A . K . , Obłój K . : Zarys teorii r ó w n o w a g i organizacyjnej. P W E , Warszawa 1989. Koźmiński A . K . : Zarządzanie tu i teraz, W y d . W S O i Z, Warszawa 1996. K r z a k i e w i c z K. (red.): Podstawy organizacji i zarządzania, (wyd. II). Akademia Ekonomiczna, Poznań 1994. Ł o b o c k i M . : Metody badań pedagogicznych. P W N , Warszawa 1984. Majchrzak J., Mendel T.: Metodyka pisania prac magisterskich i dyplomowych. W y d . Akademia Ekonomiczna, Poznań 1995. Majkut J.: O teorii i praktyce badań naukowych. W y d . W S O W R i A, Toruń 1992. M a r k o c k i Z, Kubielski W . : Wybrane zagadnienia metodologii badań społecznych. W y d . W S P , Słupsk 1995. 4*.T**»l*»€»f' ^ J.0. F|V»»7A Ł

;

21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.

34. 35.

Martyniak Z . : Prekursorzy nauki organizacji i zarządzania. P W E , Warszawa 1989. N o w a k . S.: Metodologia badań s p o ł e c z n y c h . P W N , Warszawa 1985. Obłój K . : Strategia organizacji, P W E , Warszawa 1998. Pieter J.: Zarys metodologii pracy naukowej. P W N , Warszawa 1975. Pieter J.: Z zagadnień prac naukowych. Ossolineum 1974. P i l c h T.: Zasady badań pedagogicznych. W y d . „ Ż a k " , Warszawa 1995. Pytkowski W . : Organizacja badań i ocena prac naukowych. P W N , Warszawa 1985. Sikorski Cz.:Profesjonalizm. Filozofia zarządzania nowoczesnym p r z e d s i ę b i o r s t w e m . P W N , Warszawa 1995. Święcicki M . : Jak s t u d i o w a ć ? Jak pisać pracę magisterską ? P W N , Warszawa 1971. W i l s o n E„ Bright J.: W s t ę p do badań naukowych. P W N , Warszawa 1968. Wójcik K . : Piszę pracę magisterską. W y d . Szkoła G ł ó w n a Handlowa, Warszawa 1995. Zaczyński W . : Praca badawcza nauczyciela, (wyd. I V ) , WS i P, Warszawa 1995. Zieleniewski J.: Podstawowe pojęcia teorii i s y s t e m ó w , organizacji, sterowania i zarządzania. W s p ó ł c z e s n e problemy zarządzania. P W N , Warszawa 1974. Zieleniewski J.: O organizacji badań naukowych. P W E , Warszawa 1975. Zieleniewski J.: Organizacja z e s p o ł ó w ludzkich. W s t ę p do teorii organizacji i kierowania. P W N , Warszawa 1976.

Załącznik 1

(Imię i Nazwisko)

KONCEPCJA PRACY NA TEMAT

Problem badawczy:

Tezy (pytania problemowe, problemy s z c z e g ó ł o w e ) :

Hipoteza(y):

Zmienne i ich w s k a ź n i k i :

Metoda(y), techniki i n a r z ę d z i a badawcze:

Teren b a d a ń :

U k ł a d treści pracy ( R o z d z i a ł y i p o d r o z d z i a ł y pracy):

Załącznik 2 (Imię i Nazwisko)

HARMONOGRAM PRACY:

Czynności

Termin realizacji

Studiowanie literatury Gromadzenie materiałów źródłowych Systematyzowanie pojęć problemu badawczego, zmiennych i tematu pracy

i precyzowanie tez, hipotez(y),

Przyjęcie procedury badawczej D o b ó r metod, technik i narzędzi badawczych Badania:

-

wstępne, zasadnicze, uzupełniające.

Redakcyjne opracowanie: w y n i k ó w badań. r o z d z i a ł ó w pracy, pracy w całości. Przedstawienie promotorowi do brudnopisu pracy [Egzamin magisterski

oceny

Załącznik 3 (Imię i Nazwisko)

UKŁAD TREŚCI PRACY Na temat: Wstęp: -

Uzasadnienie wyboru tematu, C e l pracy, Zakres pracy, Charakterystyka metod, technik i narzędzi badawczych, Procedura badawcza, Charakterystyka literatury tematu, Ocena materiałów ź r ó d ł o w y c h , Charakterystyka p o s z c z e g ó l n y c h r o z d z i a ł ó w pracy.

Tekst g ł ó w n y pracy: Ujęcie tekstu pracy i rozdziałach. -

w

kilku

rozdziałach

lub

częściach

W treści rozdziałów należy u w z g l ę d n i ć : 1) E k s p o z y c j ę danych i ich opis 2) Analizę i interpretację w y n i k ó w , 3) O c e n ę danych i ich w a r t o ś c i o w a n i e , 4) Uogólnianie i wnioskowanie.

Wnioski k o ń c o w e : Synteza w n i o s k ó w wynikających z poszczególnych rozdziałów. W y r a ź n e stwierdzenie czy został osiągnięty cel pracy i badań. W j a k i m zakresie i na j a k i m poziomie istotności została zweryfikowana hipoteza. Literatura: Spis (osobno) dla: tabel, r y s u n k ó w , fotografii, ... Załączniki:

Załącznik 4 W Y Ż S Z A S Z K O Ł A ADMINISTRACJI I BIZNESU WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA I MARKETINGU

Imię i N a z w i s k o Magistranta (Dyplomanta) Nr albumu:

TYTUŁ PRACY

Praca magisterska (dyplomowa) napisana w Katedrze Organizacji i Z a r z ą d z a n i a pod kierunkiem (Tytuł, stopień naukowy, Imię i N a z w i s k o Promotora) W roku akademickim

M i e j s c o w o ś ć , Rok

Załącznik 5 AKADEMIA MARYNARKI WOJENNEJ im. B o h a t e r ó w Westerplatte

INSTYTUT NAWIGACJI I HYDROGRAFII MORSKIEJ PRACA MAGISTERSKA (DYPLOMOWA)

TEMAT PRACY

Wykonawca:

Kierownik pracy:

Szef Katedry:

Data wydania tematu: Data p r z y j ę c i a pracy: Tekst i obliczenia (stron): Rysunki (arkuszy): Ocena pracy przez k a t e d r ę : Ocena pracy przez k o m i s j ę e g z a m i n a c y j n ą : . .

GDYNIA,

ROK

Załącznik 6

POMORSKA AKADEMIA PEDAGOGICZNA INSTYTUT PEDAGOGIKI

I m i ę i Nazwisko Magistranta (Dyplomanta) Numer albumu:

TYTUŁ PRACY

Praca magisterska (dyplomowa) napisana w Z a k ł a d z i e Dydaktyki O g ó l n e j pod kierunkiem naukowym (Tytuł, imię i nazwisko promotora) W roku akademickim:

SŁUPSK, R O K

Załącznik 7

AKADEMIA MUZYCZNA IM. STANISŁAWA MONIUSZKI (WYDZIAŁ, INSTYTUT)

(Imię i Nazwisko Magistranta)

TYTUŁ PRACY Praca magisterska napisana w Katedrze w specjalności pod kierunkiem (Tytuł i stopień naukowy, I m i ę i N a z w i s k o Promotora)

GDAŃSK, ROK

Załącznik 8 (Pieczęć

uczelni)

( M i e j s c o w o ś ć i data) Pan/Pani

Proszę

o

ocenę

załączonej

pracy

magisterskiej

(dyplomowej)

studenta (ki): Egzamin

magisterski

(dyplomowy)

przewiduję

w

dniu:

Dziekan

OCENA PRACY MAGISTERSKIEJ (DYPLOMOWEJ) T y t u ł pracy:

I m i ę i nazwisko: ... Nr albumu Seminarium: Katedra ( Z a k ł a d ) :

1.

C z y treść pracy odpowiada tematowi o k r e ś l o n e m u w tytule:

2.

Ocena układu pracy, struktura podziału rozdziałów, k o m p l e t n o ś ć tez i inne

3.

Merytoryczna ocena pracy:

4.

Inne uwagi:

5.

C z y i w j a k i m zakresie praca stanowi nowe ujęcie problemu:

6.

Charakterystyka doboru literatury i wykorzystania źródeł:

7.

Ocena formalnej strony pracy ( p o p r a w n o ś ć j ę z y k a , opanowanie techniki pisania, o d s y ł a c z e ) :

treści, kolejność elementy pracy:

8. S p o s ó b wykorzystania pracy (publikacja, udostępnienie instytucjom, materiał ź r ó d ł o w y ) :

9.

P r a c ę oceniam jako:

(data)

(podpis)

Uwaga dla promotora: O p i n i a promotora obok konkretnych odpowiedzi na zawarte w p o w y ż s z y m druku pytania powinna m o ż l i w i e najrzetelniej ujmować rzeczywiste osiągnięcia magistranta (dyplomanta). Chodzi o to aby obok danych takich jak: ilość stron pracy, tytuły rozdziałów i podrozdziałów, liczby r y s u n k ó w , tabel, s c h e m a t ó w i załączników treść opinii umiejscowiła pracę w systemie (stanie) obowiązującej wiedzy. O d p o w i a d a ł a na pytania j a k i w k ł a d wnosi ona do danej specjalności naukowej. C z y jest rozwiązaniem oryginalnym, czy też kompilacją. Powinna także oceniać umiejętności i z a a n g a ż o w a n i e magistranta (dyplomanta) w zakresie korzystania z literatury i gromadzenia oraz opracowania danych ź r ó d ł o w y c h . Określać również p o p r a w n o ś ć stosowania metod, technik i narzędzi badawczych do rozwiązania postawionego problemu badawczego i wyjaśnienia przewodniej myśli zawartej w celu pracy i przedmiocie badań. O p i n i a promotora musi m i e ć charakter utylitarny i odnosić się do c z y n ó w i p r o c e s ó w w samodzielnej pracy twórczej (badawczej) magistranta (dyplomanta) w toku s e m i n a r i ó w i pisania pracy. Uwagi dla recenzenta: Recenzja powinna być k r y t y c z n ą o c e n ą treści pracy magisterskiej (dyplomowej) o najwyższym stopniu obiektywizmu faktycznych osiągnięć ( d o k o n a ń ) magistranta (dyplomanta). Obok konkretnych i jednoznacznych odpowiedzi na pytania znajdujące się w druku p o w y ż s z e j recenzji musi ona oceniać: -

myśl p r z e w o d n i ą pracy, rozwiązania badawcze, z a s t o s o w a n ą procedurę b a d a w c z ą weryfikację hipotezy i stopień osiągnięcia celu pracy i badań naukowych, edytorską formę pracy ze s z c z e g ó l n y m z w r ó c e n i e m uwagi na poprawność językową.

Recenzja musi w y r a ź n i e s t w i e r d z a ć czy praca kwalifikuje się (spełnia wymagania) jako praca magisterska (dyplomowa), a jej wykonawca na tej podstawie m o ż e u z y s k a ć tytuł (stopień) zawodowy magistra (licencjata).