Maturidi'nin Kelam Sisteminde İman, Allah ve Peygamberlik Anlayışı

MATURİDİ'NİN KEUM SİSTEMİNDE İ M Â N ALLAH VE PEYGAMBERLİK ANLAYIŞI

(Doçentlik

Tezi)

Doç. Dr, Kemal İŞIK

Fütüvvet Yayınlan Ankara 1980

(Doçentlik

Tezi)

Doç. Df, Kemal İŞİK

Fütüvvet Yayınları Ankara 1980

r

B u eser, Prof. M . Tâvit et-Tancî, Prof. D r . İbrahim A . Ç u ­ bukçu, Prof. D r . N i h a t K e k h k , prof. D r . M u b a h a t Küyel ve Prof. D r . G a v i t S u n a r ' d a n k u r u l u b i l i m jürisi t a r a f m d a n 1974 E k i m a y m d a i t t i f a k l a Doçentlik T e z i olarak k a b u l edilmiştir.

İ Ç İ N D E K İ L E R : ÖNSÖZ ....

Sayfa; ...

5

... ...

V

BİRİNCİ BÖLÜM , MÂTURÎDÎ I — Mâturîdî'nin Adı ve -Nesebi n

— Çağı, Kültürü ve E s e r l e r i ... ... ... ... ... ... ... ... â — Çağı ... ... . . . . . . ... . . . . . . ••• • b — K ü l t ü r ü ... ... • •••••• •••••• c — Eserleri , ... ... • ••• I I I —- Mâturîdî ve Eş'arı M e z h e p l e r i n i n özellikleri I V ~ Mâturîdî ve Sapık Fırkalar İKİNCİ BÖLÜM ' • İMÂN

H 11 13 1^ 21 32

I — İmânla i l g i l i G e n e l Hükümler ... •. ... ... ... . a imânın T a r i f i ve Dereceleri ... b İmân i l e islâm ve i h s a n Arasındaki Derece Farkları

37 37 39

c — Küfür, Şekk ve Şüphe .... ... ... ... ... • I I — Mâturîdî'nin î m â n Anlayışı a — İmânın Mâhiyeti İ3 _ Büyük Günah v e i m â n ... . . . . . . ... ... ... ... .... c — - i m â n d a i s t i s n a ... ... ... ... ... ... d — B i l g i ve îm.ân Münasebeti ... ... ... ... ... ... e — İmânın A m e l i l e İlgisi ye i n s a n B e d e n i n d e k i Y e r i f — i m â n ve islâm . . . . . . ... ... ... .... g — imânın Yaratılmış O l u p Olmaması Meselesi ... ... h — M u k a l l i d i n imânı ... ... ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ALLAH

^1 41 41 .46 47 48 53 55 59 60

I _ „ Allah'ın Varlığı . . . . . . ... .;. l î — Allah'ın Birliği . . . . . . ... m — A l l a h ' m Diğer Sıfatları a — Zatî Sıfatlar . . . . . . . ... ... ... b — Fiilî Sıfatlar ... ... ... I V — A l l a h ' m i s i m l e r i . . . . . . ... ... ... a — Allah'a Cisim A d m m Verilip selesi ...

...

...

• ... ... ... ... ... ... - v ... ..^ . . . ... ... .• • Verilemiyeceği

67 74 81 ; 81 83 85

Me­

... ...

b — A l l a h ' a «Şey» D e n m e s i ... ... c — A l l a h ' a i s i m ve Sıfat V e r i l i p Verilemiyeceği Meselesi

85 8.7 88 3

V — Allah'ın F i i l l e r i ... .;. ... V I — insanın F i i l l e r i ... a — îrâde Hürriyeti ve istitâa ( G ü ç ) b — K a z a ve K a d e r ... ... ... ... ... ... ... ... V I I Î — Allah'ın Görülüp Görülmemesi

/. ......

... ... ... ... ...

...

89 90 90 96 98

D Ö R D Ü N C Ü BÖLÜM PEYGAMBERLİK I - ^ P E Y G A M B E R L İ K L E Î L G î L Î G E N E L H Ü K Ü M L E R ... ... 103 a — P e y g a m b e r e O l a n ihtiyaç ... ... . . . . . . . . . . ... 103 b — A k l a G ö r e P e y g a m b e r l i k ... ... ... ... ... ... ... - 105 1 — Dünya ve D i n l e i l g i l i S o r u n l a r .... . . . . . . 107 2 i — İnsanlarla i l g i l i Sorumlar 107 3 — insanın Yapısı ... 108 c — P e y g a m b e r Gönderilmesini Z o r u n l u Kılan Diğer Nedenler ... . . . . . . ... 108 I I — P E Y G A M B E R L İ K L E İLGİLİ Ö Z E L H Ü K Ü M L E R ... ... a — P e y g a m b e r l e r i n İnsanlardan Gönderilmesi ... b — Peygamberlerin K e n d i Milletlerinin Diliyle Gönde­ rilmesi: ... , e — P e y g a m b e r l e r i n B i r b i r l e r i n d e n üstünlüğü . . . . . . ... d — P e y g a m b e r l e r e i t a a t " Zorunluluğu ... .... e — ÎPeygamber Gönderilmedikçe maması

;

insanın

110 110 114 116 117

Cezalandırıl­

.... ...

...

117

I I I H z . P E Y G A M B E R ' Î N . NÜBÜVVETİ . . . . . . . ... ... 119 a — H z . P e y g a m b e r i n Nübüvvetini îsbatlayan D e l i l l e r ... ':119 1 — H z . P e y g a m b e r ' i n Şahsı ... ... 120 2 — Hissî D e l i l l e r ... ... ... ... ; ..V 121 3 ~ Aklî D e l i l l e r ... ... ... . . . . . . 122 b ~ Vahiy ... ... ... ... 122 c •— Ktır'ân . . . . . . ... ... ... ... 124 d — H z . P e y g a m b e r l e i l g i l i Diğer Bazı özellikler 126 = 1 — Risâletinin Genelliği ... 126 2 — Risâletin Tebliği ... .............. 127 3 — H z . Peygamber'in ismeti . . . . . . ... 128 4 — H z . P e y g a m b e r ' i n Şefaati , 130 SONUÇ . . . . . . . . . ... ... ... 133 B İ B L İ Y O G R A F Y A . . . . . . ... ... ... , ... 137 4

ONS

Ö 2

Ebû Mansûr el-Mâturîdî, İslâm akidesi ve Kelâmı üzerinde Eh.l-i Sümıet*in aklî düşüncesini t e m s i l eden ünlü b i r imaırLdır, Ayrıca islâm âleminin'Doğu bölgelerinin'daiıa çok O r t a A s y a sahasına hâkim b u l u ­ nan ve el-Mâturîdiyye adıyla bilinen büyük b i r teolojik mektebin k u ­ r u c u s u olarak da, Müslümanlar arasında büyük b i r m e v k i ve şöhrete sahiptir. Mâturîdî, İslâm d i n i , özellikle İslâm akidesi üzerinde bugüne k a d a r k u v v e t i n i kaybetmeyen d e r i n izler, engin tesirler bırakmayı başaran büyük b i r otoritedir. B u alanda t e l i f ettiği eserler, günümüze k a d a r i n t i k a l etmiştir. B u . cümleden olarak, meselâ, Kitâbu't-Tevhîd ve Te'viîâtu^Ku'T'ân adlı eserleri, Müsliimanlar arasında çok meşhurdur. Kısaca Mâturîdî, islâm tefekkürü, îslâm akidesi ve Kelâmıma y e n i . b i r yön veren, yeni, b i r u f u k açan büyük b i r i m a m , ünlü b i r bügindir. B u n a rağmen Mâturîdî, kendisinden s o n r a gelenler tarafından bü­ yük b i r i h m a l e uğramış ve îslâm âleminin o r t a bölgelerine hâkim b u ­ l u n a n ve e l - E ^ a r i y y e adiyle b i l i n e n teolojik o k u l u n k u r u c u s u ve çağ­ daş meslekdaşı Ebû'l-Hasan el-Eş'arî ( ö l m . H . 3 2 4 / M . 935 v e y a H . 3 3 0 / M . 941) k a d a r geniş b i r araştırma ve inceleme k o n u s u olmamıştır. îşte bundan dolayı b i z , «MâturMÂ^ryin. Kelâm S i s t e m i n d e , îmân, A l ­ l a h v e P e y g a m b e r l i k Ankcyişij. konusunu doçentlik tezi olarak seçer­ ken, her şeyden önce b u gerçekleri gözönünde tutmayı v e k o n u y u bıma göre işlemeyi amaç edindik. îmâm-ı A'zâm Ebû Hanîfe ( ö l m . H . 1 5 0 / M . 7 6 7 ) ' n i n gerek. K a d e r i y y e , gerekse Cebriyye'ye karşı i l e r i sürdüğü esas­ ları sistemleştiren b u büyük imamın kelâmî k o n u l a r l a ilg-ili göırüşlerini, elimizden geldiği k a d a r , d a h a çok k e n d i eserlerine d a y a n m a k s u ­ retiyle açıklamağa ve bunları, b e l i r l i b i r ölçüde de olsa, ^ n ışığına çıkarmağa çalıştık. . , V e işte b u amaç ve u m u t l a k o n u y u işlemiş bulunuyorum. Y o r u c u olan b u çalışmamızla i l m e ve k o n u ile ilgilenenlere, b i r a x olsun Hiz­ mette bulunduğumuza inanıyorjve bundan -do^lâyr d a k^ mutlu sayıyoruz. ' Dr.

K e m a l IŞIK 5

B İ R İ N C İ

B ÖL

Ü M

M Â T U R Î D Î I — Mâturîdî'nin Adı ve Nesebi Mâturîdî, îslâm kültürü ve özellikle islâm akîdesi ve Kelâm'ı üze­ rinde daha çok aklî düşünceyi t e m s i l eden ve Mâturîdîyye adını alan büyük b i r teolojik mektebin k u r u c u s u d u r / E h l - i Sünnet o k u l u n u n i k i ünlü liderinden b i r i olan b u büyük imamın t a m adı, Ebû Mansûr Mu" h a m m e d b _ . M u h a m m e d b.Mahmûd el-MâturMî'dir. Mâverâünnehr'de Sem e r k a n d ' m b i r köyü v e y a mahallesi olan Mâturîd veya Mâturit'te doğ­ muş olduğundan, b u r a y a nisbetle kendisine ^eJ-Mâturîdu denmiştir.^ B a z a n adına Semerkand d a eklenmek suretiyle, kendisine «Ebû M a n ­ sûr el-Mâturîdî es-Semerhandî» de denmektedir. B u n d a n başka k e n d i s i ­ ne a y n c a , «Alainu^l-Hudâ»^ oiÎ7nâmu%Hudâ^ y e ^tmâmu'l-MütekeUimîn» g i b i bazı lâkablar v e r i l m e k t e d i r k i , b u n l a r = d a k e n d i s i n i n gerek ilim., gerekse İslâm inancını, özellikle E h l - i Sünnet akîdesini savunmada gös¬ terdiği üstün çabalar ve büjâik başarılar yönünden arkadaşları ve ça­ ğında yaşamış, b i l g i n l e r arasındaki müstesna y e r i n i ve değerini gös­ teren belgelerdir.^ 1

Bk. D. B. Macdonald,

«Mâturîdî»

M a d , İslâm

C . VII, s. 404,

Ansiklopedisi,

İstanbul 1956; Sa'deddîn et-Teftezânî, ;Şerhu'l- M a k â s ı d , C . lî, s., 199, i s t a n b u l • 1277;

Prof. M u h a m m e d

h . Tâvit et-Tancî, A b û M a n s û r al-Mâturîdî, jlâhiyat

Fakültesi D e r g i s i , C . ÎV, S. I - I I , s. 1, A n k a r a 1955; Prof. Y u s u f Z i y a Y ö r ü k a n , Kitâb-u

Tefsîri't-Esmâ

ve's"Sıfat

Hakkında,

İlahiyat

Fakültesi

Dergisi,

I, s. 104, İstanbul 1952. 2

B k . ' es-Sem'ânî, 4âbu*t-Tevhîd, re f e d d i n

Sayı

.

Kitâbu'I-Ensâb,

498, L e i d e n - L o n d o n

s.

D r . Fethullah Huleyf

1912j

Mâturidî,

s. 1, B e y r u t 1970;,

Mukaddimesi,

«Yaltkaya»", ^Türk K e l â m c ı l a n , D a r ü l f ü n u n

Ki-

M./Şe­

İlahiyat Fakültesi

Mec­

muası; "Sayı 23:, Ş.3, İstanbul 1932; G i b b , H . A . R . v e K r a m e r s , J_,H^e|-Mâturîdi Mad., 3

Shorter

Encyclopaedia

B k . ez;-Zebîdî, İ t h a f u V S â d e II, s. 5, K a h i r e t a r i h s i z ; hiyye

of I s i a m . s, 362, L e i d e n - L o n d o n eî-Muttakîn b l Şerh

ei-Laknavî, M u h a m m e d

fî Terâcîmi'i-Hanefiyye,, s.

195, K a h i r e

Esrar

1961.

îhyâ'Uîûmi'd-Dîn,

Abdulhayy,

1324.

C.

el-Fevâidu'rBe«

7

I

Mâturîdî'nin gerek hayatı, gerekse ailesi hakkında kesin olarak hiç­ b i r şey bilinmemekle beraber, bazı tarihçiler, nesebinin, H z . P e y g a m ­ ber Medine'ye hicret ettiği zaman i l k olarak evine inip misafir, kaldığı Ebû Eyyûb Hâlid b. Zeyd b. K u l e y b el-Ensârî'ye dayandığım"^ ve bunun için de adımn sonuna ^eî-Ensârîı^ lâkabmm eklenmiş olduğımu z i k r e t ­ mektedirler.^ • ' B u r a d a hemen kaydedelim k i , B r i t i s h M u s e u m ' d z , O r . 12781 n u m a ­ r a d a kayıtlı ve Ebûl-Kasım İshak b.Muhammed el-Mâtûrîdî (Ölm. H'. 3 4 2 / M . 9 5 3 ) ' y e a,it adlı büyük t e f s i r i de D r . İbrâhîm ' A v a a a y n ve e s - S e y y i d ' A v a z a y n t a r a f m dan ^Te^vîlâUu Ehli's-Stınne» adiyle neşredilmeğe başlanmış ve B i r i n c i c i l d i 1391/1971 yılında K a h i r e ' d e bastırılmıştır. N e v a r k i , e l i m i z d e k i nüshadan d a anlaşıldığı g i b i , b u eser neşredilirken sadece üç y a z m a nüshasına d a y a n m a k l a yetinilmiş, İstanbul Kütüphanelerindeki mütead­ dit nüshalarıyle karşılaştırmak b i r y a n a , Semerkandî'nin b u esere y a p ­ tığı büyük şerhine dahî gereği g i b i bakılmak ve istifade edilmek lü­ z u m u hissedilmemiştir. B u n u n için naşirler b u eseri neşrederken gerek ilmî, gerekse t e k n i k yönden birtakım hatâlara düşmekten k e n d i l e r i n i kurtaramamışlardır. T e m e n n i m i z , müteakip ciltlerde b u hususların g ö z önüne alınması v e y a b u eserin d a h a e h l i y e t l i b i l i m adamları tarafından yeniden neşredilmesi ve gereken değer ve önem verilmiş o l a r a k e n kısa z a m a n d a okuyucuların istifadesine sunulmasıdır. Bu 49

t e f s i r d e , başka b i r deyimle, «Te'vîlâtu

Mâturîdî mûn O, (Ölm.

mezhebinin

b. M u h a m m e d

büyük

Mâturîdiliği s a v u n m a d a , H . 403)

mundadır. den

en

en-Nesefî

sonra,

ve

Onun

Ebû

yardımcılarmdan

(Ölm. 508/M.

Eş'arihği

Hâmid

1114)

savunan

el-Gazzâh

«Tabsırat'ul-Edille»

Mâturîdî m e z h e b i

EhlVs-Sunne^-

adlı

yazma

en kısa z a m a n d a

Ebû

Bekr

H . 505/M. eseri,

Meyyoktur.

el-Bâkılîânî

1111)'nin

duru­

«Kitâbu't-Tevhid»

dayanabileceği

eserdir. B u n u n l a b e r a b e r b u kıymetli kitap, maalesef lememiştir. T e m e n n i m i z

Ebû'l-Muin

olduğunda şüphe

Kâdı

(Ölm.

mensuplarının

birinin

veya «Te^-

en

büyük

bugüne kadar

b u görevin yerine

bir

neşredi-

getirilmesidir.

17

vîlâtu'l'Mâturîdiyye fî-Beyâni Usûli Ehli's-Sunne ve Usûli't-TevMd^ de Mâturîdî, âyetlerin mânalarını açıklarken g a y e t sâde ve herkesin kolaylıkla anlıyabileceği b i r üslûp ve ifade k u l l a n m a k t a , b u a r a d a ge­ reksiz tafsilâta kaçmadan, âyetlerin i h t i v a ettiği dinî ve itikâdî k o n u Irı E h l - i Sünnet açısından ele a l m a k t a ve lüzumlu gördüğü t a k d i r d e , b u meseleler hakkındaki diğer emzhep ve fırkaların görüşlerini zikrede­ rek, b u n l a r a aklî ve naklî delillere d a y a n a n s u s t u r u c u cevaplar vermek­ tedir. «Keşfıı'z-Zumn» yazarına göre, şimdiye k a d a r b u t e f s i r ayarın­ d a v e y a b u n u n seviyesine yaklaşabilecek b i r k i t a p yazılmamıştır.^^ B u ­ na rağmen tarihçiler, müfessirlerin hayatlarından ve eserlerinden bah­ seden Tabakât kitaplarında, b u büyük eserin müellifi Mâturîdî'den ve eserinden bahsetmeyi âdeta lüzumsuz görmüşlerdir.^^ Mâturîdî'nin i k i n c i büyük eseri, Kitâbu't-TevMd'dir. B u eserin yaz­ m a tek nüshası, C a m b r i d g e Üniversitesi Kütüphanesinde A d d . 3651 n u ­ m a r a altında m u h a f a z a edilmektedir. B u nüsha bütün dünyada tek olup, başka kütüphanelerde benzerine r a s t l a m a k mümkün değildir. B u eser, h e r sayfası 21 satırı i h t i v a eden, o r t a b o y d a 206 v a r a k a d a n m e y ­ d a n a gelmektedir. H . 115Ö yıllarında i s t i n s a h edilmiştir. K i t a p , Mâtu­ rîdî'nin îslâm akîdesi Ue i l g i l i , başka b i r deyimle Kelâmî görüşlerini i h t i v a etmesi yönünden çok kıymetli olup, E h i - i Sünnet akîdesi s a v u ­ nucularının elden düşürmemesi gereken emsalsiz b i r k a y n a k eser m a -hiyetindedir. D a h a önce de'söylediğimiz g i b i , Mısırh D r . F e t h u l l a h H u ­ leyf b u büyük eseri neşretmek suretiyle i l i m dünyasına, özellikle b u alanda çalışan araştırıcılara büyük b i r hizmette bulunmuştur. Mâturîdî, hayatının büyük b i r kısmını, M u ' t e z i l e ' n i n p r e n s i p l e r i n i ve onların görüşlerini çürütmeye hasretmiş ve b u uğurda büyük b i r mücâdeleye girişmiştir. K e n d i çağdaşı ve Mu'tezile'ye göre yeryüzünün imamı sayılan el-Kâ'bî'yi^^ adım adım t a k i p etmiş ve onun görüşleri50

B k . Hacı Fünûn,

Halife, Mustafa

A b d u l l a h ' . Keşfu^z-Zunûn

C . I , s. 335-336, İ s t a n b u l

an-Esâml'1-Kutub

1360/1941.

51

B k . e l - M â t u r î d i , K i t â b u ' t - T e v h î d , N a ş i r i n Ö n s ö z ü , s. 6-7.

52

el-Kâ'bî e l - M u ' t e z i U n a m ı y l a b i l i n e n b u şahsın t a m adı, E b û ' - l - K â s ı m l a h b . A h m e d b. M a h m û d el-Belhî'dir. K Ölüm

tarihi

lı n d a ö l d ü ğ ü

hakkında s.

108-110.

b i y y e fırkasının

Hicrî

için b a k :

İbnu'n-Nedim.

C . I, s. 271; P r o f . T a n c î . A b û

S a y ı , I-II, s. 8.

18

vardır.

söylenir. Görüşleri

Beyne'l-Fırak, hir,

ihtilâf

ve'l-

309, v e y a el-Bağdâdi,

ei-Fihrist,

s.

kurucusudur.

317, y a h u t Ebû 23;

Abdul­

da

Mansûr,

el-Kureşî

319

yı­

el-Fark el-Cevâ­

M a n s û r al-Mâturîdî, İlâh. F a k . D e r . C . I V ,

n i çürütmeye çalışmıştır. Kâ'bî'nin itizalî p r e n s i p l e r i n i ve görüşlerini i h t i v a eden eserlerine reddiye o l a r a k «Reddu Evâili'l-Edüle IVf'KâhV», adlı eserinin haşiye­ sinde ise, el-Mevlâ Muslihiddîn M u s t a f a el-KesteUî, H o r a s a n , I r a k , Şam ve diğer birçok ülkede Ebû'l-Hâsan el-Eşarî'nin kurduğu E ş ' a r î 1 i ğ i n E h l - i Sünnet akîdesini t e m s i l ettiğini, b u n a m u k a b i l Mâverünn e h i r ve dolaylarında d a öğrenim s i l s i l e s i Ebû Hanîfe'ye k a d a r d a y a ­ n a n Ebû Mansûr el-Mâturîdî'nin kurduğu M â t u r î d î l i ğ i n hâ­ k i m bulunduğu v e E h l - i Sünnet mezhebini t e m s i l ettiğini zikretmek­ te'^ ve böylece de yukarıdaki görüşü desteklemiş olmaktadır. Aralarındaki bazı cüz'î ihtilâflar b i r y a n a , E h l - i Sünnet mezhebini t e m s i l eden b u i k i büyük imâm, genel o l a r a k esasa taallûk eden k o n u 63

B k . T a ş k ö p r ü l ü Zâde, M i f t â h u ' s - S a â d e Haydarâbâd B k . ez-Zebîdî,

65

Bk.

66

B k . et-Taftazânî, zü,

22

İthâfu's-Sâde, C . II, s.

ez-Zebîdi, a m i a n

s.

C . II, s. 21 v d d .

m , vdd.

6.

eser, C . 11, s. 5; el-Beyâdî, İşârâtu'l-Merâm, s. 23.

Şerhu'î- A k â i d i ' n - N e s e f i y y e ,

İthâfu's-Sâde, 7

Misbâhu's-Siyâde,

1329.

64

Zebîdî,

ve

C . II, s.

6; el-Mâturîdî,

s. 17, K a h i r e

1326; K e z a

Kitâbu't-Tevhîd,

Naşirin

b k . ezÖnsö­

l a r d a , Özellikle mücâdele metodu ve p r e n s i p l e r i yönünden bü'birleriyle uyuşmuşlardır k i , b u da, ne i f r a t ne de t e f r i t prensibine u y g u n o l a r a k , meselelere, çeşitli zıt f i k i r l e r i n ve aşırı uçların görüşlerinin aksine, m u ­ t e d i l ve o r t a b i r zaviyeden b a k m a k suretiyle, bunların en i y i b i r şekil­ de halledilebileceğine inanmış olmalarından i l e r i gelmiştir. İşte b u metod birliğinin b i r sonucu o l a r a k , gerek Mâturîdî, g e r e k ­ se Eş'arî, genel o l a r a k muhafazakârlarla akılcılar arasında orta bir y o l u t a k i p e t t i k l e r i g i b i , özellikle Haşeviyye, Müşebbihe ve Mücessime g i b i aşırı giden fırkalarla, akılcıların mümessili o l a r a k görünen M u ' t e zile arasında ve C e b r i y y e fırkası i l e de G u i â t u ' r - R â f ı d a arasında aynı metod ve y o l u izlemişlerdir. B u i k i büyük imamın, aşırı uçtaki fırkalar arasında böyle o r t a ve m u t e d i l b i r y o l u seçmeleri, o n l a ­ rı, b i r a z önce de söylediğimiz g i b i , metod birliğine ve dolayısıyle de mezheb birliğine götürmüştür. B u d a t a b i a t i y l e , Kelâm i l m i n i n en çok ihtilâfa sebep o l a n Allah'ın sıfatlanmn isbâtı, ezelî Kelâm'ı, g ö rühnesinin cevazı, kulların füleri, büyük günah işleyenlerin d u r u m u , P e y g a m b e r ' i n şefaati, Allah'ın arşı istivası ve benzeri k o n u l a r d a b i r ­ leşmelerine ve f i k i r birliği etmelerine sebep olmuştur. B u r a d a hemen şunu b e h r t m e k g e r e k i r k i , bazı b i l g i n l e r , Mâturîdîliğin, Eş'arîlik ile M u ' t e z i l e arasında k a l a n b i r s i s t e m olduğunu,^' Mâtû^ rîdîüğin Eş'arîlikten çok Mu'tezile'ye d a h a yakın bulunduğunu ve b u mezhebin Eş'arî mezhebi ile ancak esasa taallûk etmeyen pek az tâlî meselelerde uyuştuğunu^^ i l e r i sürmüşlerdir k i , b u görüşlerin doğrulu­ ğunu k a b u l etmek mümkün değUdir. Z i r a yukarıda andığımız ve i k i mezhep s a h i b i n i n de genel o l a r a k üzerinde i t t i f a k ettiğini spyl.ediğhniz meselelerin,^'^ esasa ilişkin meseleler olmadığını söylemek gerçeğe a y k v rıdır Meselâ çeşitli fırkalar a r a s m d a en ç o k ihtilâf ve tartışma k o n u ­ s u o l a n Allah'ın sıfatları mselesidir. Hattâ Kelâm i l m i b i l g i n l e r i dahî, 67

B u görüşü.

Şeyh

Ebû

ile D r . Eyyûb

Zahra

Asâkir

Tebyînu

Muhammed

Zâhidul-Kevserî

A l i de

Kezib'il-Mufteri,

aynı

Kevserî'nin

Zahra/Târihu'i-Mezâlıibn-İslâmiyye,

üeri

görüşü

sürmüş

ve

Muhammed

benimsemişlerdir. M u k a d d i m e s i , s. 19;

s. 212 v d d . K a h i r e

Bk.

ibn

M . Ebu

(trz.); D r . E y y û b A h ,

e l - ' A k î d e t u l - M a t â r î d i y y e , s. 283. 68

B u görüşü i l e r i sürenler fi-'AkâidiT-Mille hire

69

1964; E b û

için b k .

Dr. Mahmûd

li-îbn Kuşd, D r . K â s m ' m Zahra,

Kasım,

Mukaddimesi,

Tânhul-Mezâhîbi'î-îslâmiyye,

B u m e s e l e l e r d e i k i m e z h e z i n nasıl uyuştuklarım dî, K i t â b u ' t - T e v h î d , D r . H u i e y f ' i n M u k a d d i m e s i ,

Menâhicul-Edille s. 18, 122, 123, K a ­

C . I, s. 212, 213, K a h i r e .

anlamak

için b k .

el-Mâturî-

s. 10-17.

23

b u ilme « l l ' m u ' t - T e y İ ı î d v e ' s - S ı f â t » adını Termişîer ve konularını açık b i r şekilde belirtmişlerdir.^** A l l a h ' m sıfatlan k o n u ­ s u , z a m a n l a siyâsî b i r çehreye dahî bürünmüş ve «M i h n e» dev­ rinde İmâm A h m e d b. H a n b e l (Ölm. H . 2 4 1 / M . 8 5 5 ) ' i n Allah'ın kelâmı o l a n Kur'ân'm mahlûk olduğu f i k r i n i k a b u l etmemesi yüzünden i m t i ­ h a n a çekildiği ve çeşitli işkencelere mâruz bırakıldığı görülmüştür.'^ A l ­ l a h İn sıfatairı konusuna, önemine binaen, özellikle « î 1 m - i K e 1 â m» adı bile verenler olmuştur.^^ Böyle b i r meselenin, esasa t a a l ­ lûk etmediğini i l e r i sürmek nasıl mümkün o l u r ? B u n u n g i b i , Ehl-i Sünnet akîdesini t e m s i l eden b u i k i büyük imâmın ittifak ettikleri, rü'yet, 'arş, k u l u n k e s b i v.s. g i b i k o n u l a r d a d a aynı şeyleri söylemek mümkündür. el-Beyâdî de, «Îşârâtul-Merâm» adlı eserinde E h l l i Sünnet akîde­ s i n i t e m s i l edenlerin, esasta birleştiklerine ve sâdece bazı fer'î mese­ lelerde, b i r b i r l e r i n d e n ayrıldıklarına işaret e t t i k t e n sonra, onların a n ­ cak, kesb, rü'yet, bütün varlıkların A l l a h ' a isnâd edilmesi,. Allah'ın zâ­ tının aynı v e y a gayrı olup olmadığı v.s. g i b i esasla i l g i l i k o n u l a r d a diğer fırkalardan geniş ölçüde ayrıldıklarını zikretmektedir.'^^ B u k o n u y u b i t i r m e d e n önce Mâturîdîyye ile Eş'arîyye'nin genel o l a ­ r a k i t t i f a k e t t i k l e r i esaslarla, ihtilâfa düştükleri fer'î meselelere, b u ­ r a d a kısaca d a olsa değinmeği, jmkarıdaki görüşleri t e y i d etmesi y ö ­ nünden yararlı görmekteyiz. E h l - i Sünnet genel o l a r a k Allah'ın zâüyla i l g i l i sıfatların isbâtı k o n u s u n d a i t t i f a k etmişlerdir. O n l a r a g ö r e zatî sıfatlar, Allah'ın zâtıyla kâim, kadîm mânalar olup, b u n l a r ne zâtmm aynıdır, ne de g a y 70

en-Nesefî.

Ömer,

Bk. Ahmed Talât

el-'Akâidu'n-Nesefiyye,

b.Muhammed

Koçyiğit'in

Önsözü,

b.Hanbel,

s. 6, K a h i r e

1879.

Kitâbu'I-iIel v e Ma'rifeti'r-Bicâl,

C . I, s. 8, A n k a r a

1963; e z - Z e h e b î ,

s e d d î n , D u v e l u ' l - İ ş i â m , C . I, s. 102, H a y d a r â b â d 1337; İ b n u l - C e v z î , Menâkibu'l-İmâm A h m e d s.

169 v d d . , K a h i r e

1366/1947; D r . K e m a l

Işık

Şem­

Ebû,l-Ferec,

b . H a n b e l , s. 315, 317, 400, K a h i r e 1349; A h m e d

D u h â l - İ s I â m , C . I I I , s. 178 v d d , K a h i r e 1357-1368.- Z u h d i Mu'tezile,

Doç. D r .

el-Hâfız

Emin,

H a s a n Câınıllah, Mu'tezile'nin

^-

Doğu­

ş u v e K e l â m î G ö r ü ş l e r i , s. 6 1 . '2

B k . eş-Şshrestânî, (tarihsiz).

Abduîkerim,

Kitâtau'î-Mîîel

v e ' n - N i h a l , C . I, s. 32,

Bağdad

E k . e l - B e y â d î , İ ş â r â t u ' l - M e r â m , s. 52; e l M â t u r î d î , K i t â b u ' t ^ T e v h î d , D r . H u l e y f Mukaddimesi,

24

s. 18-19 m .

rıdır. B u n a gÖre, A l l a h âlimdir, demek, O ' n u n b i r i h n i olması v e y a b i r i l i m l e h i l m e s i demektir. B u i l i m ise, kadîm b i r mâna olup, O ' n u n zâtıyla kâim ve zâtına eklenmiş b i r sıfattır. B u ise ne zâtının aymdır, ne de gayrıdır. Allah'ın kudret, irâde, h a y a t , kelâm, görme ve işitme sıfat­ ları d a aynen b u n u n g i b i d i r . Gerek Mâturîdiler, gerekse Eşarîler, bütün E h l - i Sünnet esasa ilişkin b u y e d i sıfat k o n u s u n d a i t t i f a k etmişlerdir.^^ B u n u n l a beraber, A l l a h ' a b e k a ve t e k v i n g i b i , başka sıfatlar isnâd et­ mek h u s u s u n d a ihtilâfa düşmüşlerdir. O n l a r a göre A l l a h , Bakîdir; f a ­ k a t bekâ'nm mânâsı n e d i r ? A c a b a O, bekâ ile Bakî olup, b u d a O ' n u n zâtıyla kâim ve zâtına eklenmiş b i r sıfat mıdır? v e y a A l l a h , b e k a a i l e olmayıp K e n d i zâtıyla m r Bakîdir? Başka b i r deyimle, acaba bekâ v e y a zâtın varlıkta devamı, zâtın varlığına eklenmiş b i r mâna mıdır? Y o k ­ sa bu, i k i n c i b i r z a m a n d a zâtın varlığının aynı mıdır? E h l - i Sünnet mezhebini m e y d a n a getiren Mâturîdiyye ile Eş'âriyye'n i n ihtilâf e t t i k l e r i k o n u l a r iste b u g i b i f e r i meselelerdir. Eş'arî'ye göre, b e k a a , Allah'ın zâtına eklenmiş o l a n b i r sıfattır. İlim ve h a y a t g i b i ' d i ğ e r mâna sıfatlan d a b u n u n g i b i d i r . Mâturîdiler ise, bekâ'mn bakî o l a n Zât'a eklenmiş b i r sıfat olmasını k a b u l etmemişlerdir.^^ Mâtûrîdî'ye göre «Tekvin» sıfatı Allah'ın zâtıyla kâim ve zâtına eklenmiş kadîm b i r sıfattır. Eş'arîler ise, b u görüşün karşısına çıkmış­ l a r ve t e k v i n sıfatının itibarî ve hadis b i r sıfat olduğunu i l e r i sürmüş­ ler ve b u n u n d a f i i l l e r i n m e y d a n a gelmesiyle m e y d a n a gelen, teceddüd eden ve hadis o l a n fiilî sıfatlardan b i r i olduğunu söylemişlerdir. Mâ­ tûrîdî'ye göre t e k v i n ( y a r a t m a ) sıfatı, mükevven (yaradılmış) ile a y ­ nı değUdir. Z i r a t e k v i n , Allah'ın sıfatı olduğu halde, mükevven y a r a dılmıştır. T e k v i n s o n r a d a n o l m a değil, mükevven s o n r a d a n olmadır. Eş'arîlere göre ise, t e k v i n , mükevven'in y a n i yapılan şeyin k e n d i s i d i r . Başka bir deyimle f i i l failin değil, mef'ûlün sıfatıdır. Mâturîdî ise bu görüşü ka;bul etmemiş ve yaratmanın yaradılanm değil, Y a r a d a n ' m sı­ fatı olduğunu söylemiştir.^^ Mâtûrîdî'ye göre, t e k v i n , müm-kün varlık­ l a r a taallûk eden ve onların y o k t a n v a r olmasını sağlayan bir sıfat­ tır. K u d r e t sıfatı, mümkün varlıklara, mümkün olmaları i t i b a r i y l e taallûk etmekte ise de, onların y o k t a n v a r olmalarında müessir değilV4

B k . el-Mâturîdî,

Kicâbu't-TeThîd,

75

B k . e l - M â t u r î d î , a n ı l a n e s e r , s. 19, 20 m .

V6

B k . Prof.

D r . Neşet

Dr.'Huleyf

Çağatay-Prof.

Mukaddimesi,

D r . î. A g â k

Çubukçu,

s. 13 m .

İslâm

Mezlıetîleo

T â r i h i , C . I, s. 185.

25

dir. Çünkü b u , t e k v i n sıfatının görevidir. Eş'arîlere göre ise, müm­ kün varlıkların y o k t a n v a r olmalarım sağlayan ve bunda b i r i n c i dere­ cede müessir o l a n sıfat kudret sıfatı olup, t e k v i n sıfatı değildir. I^te bu anlayış. farkından dolayı t e k v i n sıfatı, Mâturîdîlere göre kadîm, Eş'arîlere göre hadis olmuştur." Görüldüğü g i b i t e k v i n sıfatı, dolayısıyla fiilî sıfatlar konusunda­ k i b u ihtilâfîarm tümü, esasla i l g i l i olmayıp, fer'î meselelerle i l g i l i b i r takım ihtilâflardan i b a r e t t i r k i , bunların hiçbiri E h l - i Sünnet inancı­ nı zedeliyecek b i r nitelikte değildir. E h l - i Sünnet, kelâm sıfatının Allah'ın zâtıyla kâim kadîm b i r sı­ fat olduğu, ancak nefsî kelâm'm kadîm ve b u n e f s i kelâma delâlet eden h a r f ve seslerin hadis olduğu hususımda i t t i f a k etmişlerdir. B u n d a n sonra, bu nefsî kelâm'm duyulup duyulm-ayacağı konusunda ihtilâfa düşmüşlerdir. Eş'arî'ye göre, kelâm-ı nefsî'nin duyulması caizdir. ^Eş'arîier b u görüşlerini b i r takım aklî ve naklî delillerle i s b a t l a m a y a çalışmışlardır. Aklî delil olarak, Allah'ın görülmesinin caiz olması konusunda dayandıklstrı delili i l e r i sürmüşler ve Allah'ın varlığı, g ö ­ rülmesinin caiz olm.asımn b i r sebebi olduğuna göre, kelâm-ı nefsî'nin varlığı da duyulmasının imkânının b i r i l l e t i , sebebidir, demişlerdir.'^^ Naklî delil olarak da «Allah M u s a i l e konuştu.y>P «Mûsâ tâyin ettiği­ m i z müddet için g e l i p R a b b i o n u n l a konuşunca^ Mûsâ : ' R a b b i m ! B a ­ n a k e n d i n i göster^ S a n a bakayım/ dedi.»,^^ ^ E y M u h a m m e d ! Müşrikler^ d e n b i r i s a n a sığınırsa^ onu^ A l l a h ' m kelâmım d u y u n c a y a ( d i n l e y i n c e ^ y e ) k a d a r k a b u l et.»^^ âyetlerini göstermişlerdir. M.alv\nûi ve taraîlarVan, "bu ayeüerm "Hz. Musa'nın, A i l a h ' m ezeli kelâmını duyduğuna b i r delil olamıyacağını i l e r i sürmüşler ve ancak onun Allah'ın ezelî kelâmına delâlet eden b i r şeyi duymuş olabileceğini söylemişlerdir.^2 B u n u n için de «Allahhn kelâmım d u y u n c a y a kadar»

77

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 20 m

. v d d ; İzmirli

İsmail Hakkı,

Yeni

İlm-î Kelâm, C . I I , s. 121, v d d . İstanbul 1340-1343. 78

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, N a ş i r i n durrahîm b. A h , Kitâbu Nazmi'l-Ferâid

Mukaddimesi,

ve

79

N i s a Sûresi, â y e t : 164.

80

A'râf

81

T e v b e Sûresi, â y e t

6.

82

B k . Ömer en-Nesefi,

el-'Akâidiî'n-Nesefiyye,

Sûresi, â y e t :

Ab1317.

143.

ve CemuT-Fevâid, s. 16.

26

s. 21; Şeyhzâde,

Cem'i'I-Fevâid, s. 16, K a h i r e

s. 85; Ş e y h z â d e ,

NazmuT-Ferâid

âyetim, Allah'ın kelâmına delâlet eden b i r §eyi d u y u n c a y a k a d a r , şek­ linde t e f s i r etmişlerdir. Allah'ın k e y f i y e t i olmadan, görülmesinin mümkün olduğu h u s u ­ s u n d a i t t i f a k etmişler, f a k a t b u n u n akılla mı, v e y a naklî delil i l e m i bUineceği k o n u s u n d a ihtilâfa düşmüşlerdir. Şu k a d a r v a r kı, Allah'ın görüleceğini b i l d i r e n âyetler hakkında aralarında t a m b i r i t t i f a k a v a r ­ mışlar ve M u ' t e z i l e ' n i n Allah'ın görülemiyeceğine dair ileri sürdüğü âyetleri te'vîl ve t e f s i r etmek s u r e t i y l e k e n d i görüşlerinin doğruluğu­ nu i s b a t l a m a y a çalışmışlardır.^^ M u ' t e z i l e ' y e göre, Allah'ın ahirette gözle görülmesi imkânsızdır. Çünkü o n l a r a göre A l l a h , cisimlere benzemez. Gözle görünen şeyler c i ­ s i m l e r d i r . Allah'ın gözle görüleceğini söylemek, O ' n u n c i s i m l e r g i b i , g ö ­ rülebilecek b i r varlık olduğunu k a b u l etmek d e m e k t i r . B u ise, A l l a h hakkında m u h a l d i r . M u ' t e z i l e , b u düşüncelerine mesned o l a r a k , Allah'ın görüleceğine d a i r E h l - i Sünnet'in dayandığı naklî delillere dayanmış ve onları k e n d i görüşlerine u y g u n o l a r a k t e ' v i i etmişlerdir.. M u ' t e z i l e ' y e göre «O'nM gözler i d r a k e d e m e z , h a l b u k i O gözleri i d r a k eder»^', «Al­ lah U r insanla ancak vahy suretiyle veya perde arkastndam konuşuT âyetleri ve özellikle H z . Mûsâ ile ügili âyete cevap o l a r a k m e n x L e n terânî - B e n i aslâ göremezdin,.;" âyeti Allah'ın etaediyyen görüle­ miyeceğine delâlet eden k e s i n nasslardır. E h l - i Sünnet ise, M u ' t e z i l e ' n i n b u görüşünü reddetmiş ve a k s i n e , b u âyetlerin Allah'ın görüleceğinin b i r d e l i l i olduğunu i l e r i sürmüştür. Z i ­ r a o n l a r a gpre^ «0'WM gözler i d r a k e d e m e z , âyeti, görmeyi değil, i d r a ­ k i n e f y e t m e k t e d i r . Çünkü b u n d a b i r i h a t a mânası vardır. A l l a h ise, her türlü i h a t a ve sınırlamalardan' münezzehdir.^^ 83

Tafsilât için b k . el-Mâturîdî, K i t â b u ' t - T e v h î d , y a z m a , V a r . 37 a, v d d . ; D r . H u ­ leyf neşri s

23 m

'an-Usûli'd-Diyâne, alâ-Ehli'z-Zeyğ

ve 77-85; el-Eş'arî, E b û ' l - H a s a n A l î b. İsmail, Kltâtau'l-Ibâne s.

9-10, K a h i r e

veT-Bida',

(trz.);

s. 34, B e y r u t

el-Eş'arî,

1953; Ö m e r

Kitâbu'l-Luma' en-Nesefî,

fi'r-Reddi

er'Akâidu'n-

N e s e f i y y e , s. 96-97. 84

E n ' â m Sûresi, â y e t : 103.

85

Ş û r a Sûresi, â y e t : 5 1 .

86

A'râf

87

Bk. Fahreddin

Sûresi, â y e t : 143.

Haydarâbâd

Muhammed

b.Omer

er-Râzi, el-Erbaîn f i Usûli'd-Dîn, s. 213,

1353; el Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 77.

Hz. Musa'nın «Rabbim! B a n a k e n d i n i göster, S a n a hakaytm»'^ sö­ züne karşılık, Allah'ın y"'' âyetine atfen, Allah'ın varüğînı ve dünyânın- A l l a h tarafından ve O'nun lîıtf ve keremiyle yaratıldığını inkâr etmekle k a l m a y a r a k , ayrı­ ca dinî hükümlerin tamamını reddeden ve zarnan ile maddenin ebedîli­ ğini i l e r i sürerek, dünyadaki olayların ancak t a b i a t kanunlarına u y m a k suretiyle meydana geldiğini söyleyen Dehriye'nin^o" görüşlerini büyük bir t i t i z l i k l e incelemiş ve özellikle KıtdJjv/'tTevhîd adlı ünlü eserinde sı­ rası geldikçe, b u n l a r a gereken cevapları vermiştir. B u r a d a hemen su gerçeği belirtmemiz g e r e k i r k i , Kitâbu't-Tevhîd, adı geçen ve benzeri sapık düşünce ve cereyanları içine alan ve bunla97

B k . M . E b û Z a h r a , e l - M e z â h i b u ' l - î s l â m i y y e , s. 292-309; e l - B e y â d i , râm, s. 35-56; Ş e y h

Zâde, N a z m u T F e r â i d

ve

Kavdatal-Behiyye;

İbn

Kezibi'l-Mufteri;

Asâkir,

Tebyînu

Cem'u'l-Fevâid;

M u k a d d i m e s i , s. 19; İ z m i r l i İ s m a i l H a k k ı , Y e n i

Ebû

İşârâtuT-MeAzba,

er-

Zâhidu'i-Kevserî

I h n - i K e l â m , C . I, s. 113-115;

P r o f . D r . N e ş e t Ç a ğ a t a y v e P r o f . D r . İ. A g â h Ç u b u k ç u , İ s l â m M e z h e p l e r i Tâ­ r i h i , C . I, s. 187-189; D r . H a m û d e S3

T a f s i l â t i ç i n b k . R . S t r o t h m a n n , S e n e v i y y e , İ s l â m A n s i k l o p e d i s i , C . X , s. 495¬ 498,

S9 1^0

İstanbul

Câsiye

1965.

Sûresi, â y e t :

24.

T a f s i l â t i ç i n b k . î. G o l d z i h e r , D o h r n j e , İ s t a n b u l 1963; H . A . G i b b 67 - 68.

32

G u r â b e , e l - E ş ' a r î , s. 187-196,' K a h i r e .

î s l â m A n s i k l o p e d i s i , C . l î l , s. 5 1 2 - 5 1 3 ,

- J . Kramers,

Shorter

Encyclopaedia

of

islam,

s.

Tin gereği g i b i çürütülmesine çalışan en değerli ve en eski b i r eser v e y a v e s i k a m a h i y e t i n i taşımaktadır. Meselâ- b u eser, b u tür konuları içine alan el-Kâdî Abdu'l-Cebbâr (Ölm. H . 4 1 5 / M . 1 0 2 4 ) ' m Kitâbu'l-Biuğnr^ sinden ve eş-Şehrestânî (Ölm. H . 5 4 8 / M . 1153)'nin ehMüel v e ' n - N i h a V ^ inden e s k i olduğu g i b i , H . 379/AI. 987 yüında ölen Îbnu'n-Nedim'in e l - F i h r i s r i n d e n de eskidir.^^'^ B u demektir k i , b u g i b i k o n u l a n böylesi­ ne geniş b i r şekilde ele a l a n i l k ciddî eser Kitâbu't-TevMd'dir, Bütün b u n l a r a rağmen Mâturîdî'nin b u g i b i fırkaların görüşlerini çürütmede ne derece e t k i h v e y a b u k o n u d a k i yardımının h a n g i ölçüde olduğunun t a m olarak t a h k i k ve tesbit edilmesi güçtür. Z i r a daha önce, eserleri­ nin ekserisi k a y b o l a n , özellikle i l k şeyhlerinin eserlerinin izine r a s t l a n ­ m a y a n M u ' t e z i l e ' n i n de b u k o n u l a r d a önemli b i r r o l oynadıklarını ve meşhur münazaralarında b u g i b i İslâm dışı sapık fırkalara karşı d a ge­ reken önemi v e r d i k l e r i n i görüyoruz^^*'- B u n a b i r örnek olarak meselâ, Mâturîdî'den s o n r a gelen ve Mu'tezilî olan el-Kâdî Abdulcebbâr'm K i tâbu'l-Muğnî fî EbvâbVUTevMd v e ' h A d I adlı meşhur eserinin/^^ İslâm dışında k a l a n fırkalara ayrılan ve M u ' t e z i l e ' n i n genel olarak bunlar h a k ­ kındaki görüşlerini içine alan bölümü incelendiği zaman, b u eser ile Mâ­ turîdî'nin Kitâbu't-Tevhîd'i arasında büyük b i r benzerliğin bulunduğu görülecektir. Meselâ el-Kâdî Abdulcebbâr, «el^Muğnude M a n i h e i s t l e r ' d e n bahseder­ k e n açık b i r şekilde, H , 2 4 7 / M . 861 yıhnda ölen Ebû îsâ e l - V a r r a k ' a ve onun Seneviyye fırkası hakkında yazdığı şeylere dayanmakta-"* ve Mâ­ turîdî de b u k o n u d a aynı şeyi yapmaktadır. B u d a gösteriyor k i , gerek e l - V a r r a k , gerekse Mâturîdî b u fırkalar hakkındaki bilgilerini aynı k a y n a k t a n almışlardır. B u n u n en b e l i r g i n d e l i l i , Mâturîdî'nin, el-Verrak'ı Kitâbu't-Tevhîd'inde birçok yerde zikretmiş ve onun b u fırkalar hakkın­ d a k i görüşlerine y e r vermiş olmasıdır.^^^ B u n u n g i b i , gerek el-Kâdî Abdulcebbâr, gerekse Mâturîdî, Sene­ v i y y e ve onu meydana getiren fırkaların görüşlerinden bahsederler­ imi

B k . Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhid, D r . H u l e y f

102

B k . İbnu'DMurtazâ, Kitâbu'l-Munye

103

B u eser. D r . Tâ-ha H u s e y n sesetu'l-Mısrıyye

el-Âmme

ve

M u k . s. 47.

v e ' l - E m e i , s, 25-27.

D r . İbrahim

h't-Te'lf

veî'l-Enbâ'

Mezkûr

yönetiminde

ve'n-Neşr»

«el-Mues-

tarafmdan

neşre­

dilmektedir. 1^4

B k . , el-Kâdî,

Abdulcebbâr

Kitâbul-Muğnî,

C . V . s.

10-11.

105

B k . e l - M â t u r î d î , K i t â b u ' t - T e v h î d , s. 186, 187, 191; D r . - H u l e y f ,

M u k . s. 47-48.

33

ken, aralarında büyük b i r ittifakın ve görüş birliğinin varlığını müşâhade etmekteyiz. Meselâ el-Kâdî Abdulcebbâr'm KitâbvJl-MuğnVde M a nihelistelere tahsis ettiği b i r bölümde özet o l a r a k söyle dediğini gör­ mekteyiz : «Onlara göre N û r ve Z u 1 m e t ' i n her b i r i beş kı­ sımdan meydana gelmektedir. B u n l a r da, s i y a h , b e y a z , kır­ m ı z ı , s'^a r 1 ve y e ş i T d i r . B u n J a r d a n Nûr âleminde beyaz olan h a y r a , ' Zulmet âleminde s i y a h olan şerre delâlet etmektedir. Bunlar için ayrıca beş d u y g u vardır. B u n l a r d a n N u r c u n bünyesinde olanlar hayır, Z u l m e t t e olanlar serdir...»^^^ Aynı k o n u y l a i l g i l i o l a r a k Mâturîdî de onların şöyle d e d i k l e r i n i z i k r e d i y o r : «Nûr ve Z u l m e t ' i n her b i r i n i n kırmızı, beyaz, sarı, s i y a h ve yeşil olmak üzere ayrı ayrı beş türü vardır. B u türlerden Nûr'un cevherinden olanlar hayır, Z u l m e t ' i n cevherinden olanlar ise şer'dir. Ayrıca Nûr ve Z u l m e t ' i n h e r b i r i için de beş d u y g u vardır... B u n l a r ­ d a n Nûr'un cevherinin i d r a k i n i sağlayan hayır, Z u l m e t ' i n cevherini i d ­ r a k eden ise şer'dir...»^^^ Diğer t a r a f t a n el-Kâdî Abdulcebbâr ile Mâturîdî arasındaki i t t i f a k , sâdece Ebû Isâ e l - V a r r a k ' a dayanmağa ve b u g i b i îslâmî o l m a y a n fır­ k a l a r hakkındaki görüş ve r i v a y e t l e r i n i n açıklanm.asma i n h i s a r etmekle kalmamış, bunun ötesinde o r J a r m iddialarının reddi ve görüşlerinin fe™ sadı hususunda d a i t t i f a k etmişlerdir.^«^ H e r i k i eserde de b u n u n birçok örneklerini görmemiz mümkündür. el-Kâdî Abdulcebbâr'dan d a h a önce gelmesine rağmen, Mâturîdî'nin, Seneviyye ve benzeri fırkaların

fikir­

l e r i n i tartışma konusu y a p a n ve bunları reddeden i l k insan olarak k a ­ b u l edilmesi konusunda doğru b i r f i k r e varm.ak hernekadar

güç g i b i

görünüyorsa d a , aslında, o asırda İslâm âleminde yaygın olan"^^^ ve özel­ l i k l e Müslümanların yakından ilgilenmeleri ve tartışma

konusu

yap­

maları sonucu Kelâm i l m i n i n de gelişm.esine y o l açan'^^ b u tür d i n ve los

Bk. KitâbuTMuğnî,

107

B k . el-Mâturîdî,

108

Karşılaştırmak 43-44;

109

C . V , s. 11.

Kitâbu't-Tevhîd, için

ei-Mâturidi,

bakınız:

s. 157.

el-Kâdi

Kitâbu't-Tevhîd,

s.

Abdulcebbâr, 158;

Kitâbu'l-Muğnî,

D r . Huleyf,

B k . Î b n u ' n - N e d i m , e l - F i h r i s t , s. 472, 473; A b d u r r a h m a n

Mukaddimesi, Bedevi,

f î T - î s l â m , s. 23 v d d . . K a h i r e 1945. 110

34

B k . B e d e v i , a n ı l a n e s e r , s. 23; H a y y â t , K i t â b u l - İ n t i s â r , s. 54-60.

C.V,

s.

s. 49.

Târihu'l-İlhâd

mezheplerin görüşlerine geniş b i r y e r veren elimıizdeki en e s k i metnin, Kitâbu't-Tevhîd olduğunda şüphe y o k t u r . Sonuç olarak şunu söyiiyebiliriz : İslâm âlemine b u g i b i f i k i r ve c e r e y a n l a r m sızması ve Müslümanların, f e t h e t t i k l e r i ülkelerde b u çeşit düşünce ve mezheplerle karşılaşması, onların tevhîd dîni o l a n îslâmiyeti ve Yaratıcı'nm birliğini, eşi ve benzeri bulunmadığını hararetle s a v u n ­ malarından ve b u hususlarda h a k h olarak aslâ b i r tâvize yanaşmama­ larından i l e r i gelmiştir.

35

İ K İ N C İ

B Ö L Ü M

Î M Â N I —

îmânla

İlgili Gene! Hüküîmler i

Mâturîdî'nin îmân hakkındaki görüşlerine geçmeden önce b u d e y i ­ m i n gerek lügât, gerekse ıstılah yönünden n e y i ifade ettiğinin açık­ lanmasını g e r e k l i bulmaktayız. a —• İmânm

Tarifi v e Dereceleri

:

îmânın, kökü i t i b a r i y l e esas mânası, k a l b i n h u z u r a ve sükûna k a ­ vuşması, h e r h a n g i b i r k o r k u karşısında k e n d i s i n i emniyette hissetme­ s i d i r . Ayrıca, k o r k u s u z kılmak anlamına geldiği g i b i , doğrulamak, b i r şeyin doğruluğunu söylemek ve k a b u l etmek v e y a b i r şeye y a d a b i r i ­ sine inanıp güvenmek anlamına d a gelir.^^^ İmâmn Türkçe anlamı olan i n a n m a k kelimesinde de aynı mânaları sezmek mümkündür. İnsanın b i r şeye i n a n m a k kelimesinde de aynı mânaları sezmek mümkündür. İnsa­ nın b i r şeye inanması, genel o l a r a k i k i şekilde o l u r : 1 — Z i h n i n b i r şeye bağlanması, b i r hüküm v e r m e s i için h e r h a n g i b i r tenkide, t a h l i l e v e y a delile dayanmaksızın o şeye k e n d i kendine, k e n ­ diliğinden inanması s u r e t i y l e o r t a y a çıkan inanç. m

Tafsilât

için

Mufredât hammed Ahmed

b. Farız

Âsim

mûd

b. Ö m e r

Hüseyin

Ebû'l-Kâsım s.

el-Hüseyin 2^,

Mısır

el-FadI 1324;

er-Râğıb

Ebû'l-Fadi

b . M a n z û r , Lisânu'l-'Arab, C. X I I I , s. 2 1 , B e y r u t

1366;

İsmail

bak:

fî-GârîbiT~Kur'ân,

b. Zekeriyyâ,

Efendi, Kamus

Atay,

ez-^mâhşerî, Kmr'ân'a

b. H a m m â d

Mu'cemu

Tercümesi,

MakâyısıT-Luğa,

el-Cevherî,

İmân

C , I, s.

C . I, s. 10, B u l a k

Esasları,

eî-Sıh^h,

s. 2,

133,

Mısır

1304-1305; M a h ­ 1882; D o ç . D r .

A n k a r a 1961; E b û

C . V , s. 2071, M ı s ı r

1956;

h i r e l - B a ğ d â d i , U s û l u ' d - D î n , s. 248, İ s t a n b u l 1928; D . B . M a c d o n a l d desi, İslâm A n s i k l o p e d i s i , C . V / 2 , s. 984, İ s t a n b u l

elMu­

1955; E b û ' l - H u s e y i n

C. I V , s. S^s, İ s t a n b u l

Esâsul-Belâğa,

Göre

el-Isfahânî, Cemâleddin

Nasr

Abdulkâ-

îmân

Mad­

1951.

37

2 B i r düşüncenin v e y a aklî m u h a k e m e n i n sonucu o l a r a k do­ ğan inanç k i , b u n a « t e e m m ü i î inanç» admı v e r m e m i z müm­ kündür. B u tür inançta birtakım aklî delillere, t e n k i d , t a h l i l ve n a z a ­ riyelere d a y a n m a k zorunluluğu Vardır.^^^ İşte b u inanç vasıtasıyla z i ­ h i n , b e l i r l i b i r hükme varır ve o hükme tüm benliğiyle bağlanmış o l u r . B u safhada aklın büyük önemi de o r t a y a çıkmış olur. Z i r a akıl, açık ve seçik olan b i r gerçeği k a b u l ve t a s d i k etmek zorunluluğundadır. Şu k a d a r v a r k i , tüm gerçekleri kavrayabilecek b i r n i t e l i k t e o l m a y a n m a h dud insan zihninde, isbat edilememekle beraber, t a s d i k olunan bazı ger^ çeklerin de varlığını görmek mümkündür. Böyle b i r d u n u n d a « i r â d e »ye de büyük b i r görev düşmektedir k i , b u d a mütereddit k a l a n aklı uyarması, b e l i r l i sebeplerle onu hükmetmeye v e görevim y a p m a ­ y a sevketmesidir. Görüldüğü g i b i , b i r şeye i n a n m a v e y a imân etmede kısmen de olsa, irâdenin de önemli b i r payı vardır.^^^ İslâm dîninin büyük b i r önem verdiği ve hemen hemen tüm s o r u m ­ luluğu kendisine yüklediği b u irade payını İslâm b i l g i n l e r i de hesaba katmışlar ve a k i m , hattâ i l m i n z o r u n l u kıldığı t a s d i k ' i n imân o l a b i l ­ mesi için iradenin payına d i k k a t i çekmek suretiyle, ona i z ' a n üe b e r a ­ ber xtasdîk» adını vermişlerdir.'"' Bazılarına göre imânın, başka b i r deyimle i n a n m a m n bihnede oldu­ ğu g i b i birçok dereceleri vardır. Meselâ, h a l k m i l k e l bilgisiyle b i r t a ­ kım sınıflamalara ve açıklamıalara d a y a n a n ilmî b i l g i ve ayrıntılı, par-^ çalı b i l g i l e r i b i r a r a y a getirmek suretiyle bunları birleştiren, bütün­ leştiren felsefî b i l g i arasında önemli derece farkları olduğu g i b i , h a l - . k m her türlü etkilerden uzak inancı i l e a k i m ve z i h n i n bütün tecrübe ve k o n t r o l l e r i n i n , şüphe ve tereddütlerinin b i r sonucu olan ilmî inanç ve «ilimlerin b i l m e ve düşünce çevrelerine dayanak b u l m a ihtiyacı ile, içkin d u y u l a r ve k a v r a m l a r dünyasını kuşatan aşkm varlığa çevrilme zorundan doğan felsefî i n a n m a » a r a s ı n d a d a mühim derece f a r k l a ­ rı vardır. 112

Bk. E b û el-Gazzâlî,

eHktisâd

Dr.

neşri,

Hüseyin

Atay

ve

Doç.

D r . Kemal

Işık

f i ' l - î ' t i k â d , P r o f . D r . İ. A g â h Ç u b u k ç u

s. 212, A n k a r a

1962; a y n ı

eserin

t a r a f ı n d a n t e r c ü m e s i . « İ t i k a d d a O r t a Y o l » , s. 158, A n k a r a 1971. 113

B k . D . D w e l h a u v e r s , P s i k o l o j i , M u s t a f a S e k i p T u n ç t e r c ü m e s i , s. 381, 382, İ s ­ tanbul

1938; D o ç . D r . H ü s e y i n A t a y ,

K u r ' â n ' a g ö r e İ m â n E s a s l a r ı , s. 3.

114

B k . S a ' d e d d i n M es'ûd b. Ö m e r et-Teftazânî,

Ş e r h u M a k â s ı d i ' t - T â l i b î n fî İimi

İ15

U s û l ' A k a i d i ' d - D i n , C . 11, s. 259, İst. 1304. B k . O r d . Prof. H i l m i Z i y a Ülken, Felsefeye

Giriş,

38

C . î, s. 51, A n k a r a

1963.

İnançla i l g i l i b u üç dereceyi d a h a b e l i r g i n b i r hale koymamız için şöyle b i r sıralama yapmamız mümkündür : 1 _ H a l k m inancı k i , b u tür inanç, s a f d i l o l a r a k k a b u l edilen ve birtakım öğretilerle, t a k l i t l e v e y a sağduyu sezgisiyle doğmuş ohnası mümkün o l a n b i r inanış şeklidir. B u n a b i r örnek o l a r a k , meselâ, b i r kömürcünün v e y a basit b i r işçinin inancını göstermemiz mümkündür. B u tür b i r inanca s a h i p olan b i r k i m s e n i n h e r h a n g i b i r tenkide k a t l a n ­ ması v e y a inancı konusunda b i r tartışmaya girişmesi mümkün değil­ dir. O n u n inancının kendisine has sağlam ve sarsılmaz b i r temeli v a r ­ dır. 2 D o g m a t i k a k i m inanaı k i , b u tür b i r inancı özellikle medrese kelâmında ve skolâstik düşünce tarzında görmek mümkündür. B u çe­ şit inanç, d a h a çok dogmatik aklın delillerine dayanmak suretiyle, k e n d i s i n i sağlamlaştırmağa ve z i h n i n bütün gücünü tecrübeye dayanan d e l i l i n yerine koymağa çalışır. 3 — T e n k i d c i aklın inancı k i , b u , diğerlerinden farklı; olarak, i n a n ­ cı, z i h i n d e n ve d u y u l a r d a n t a m a m e n ayırması s u r e t i y l e o r t a y a çıkar. B u ince ayırış ise, i n a n m a y a en elverişli y o l u açmağa sebep olur.^^® b —

İmân i l e İslâm v e İhsan

Arasındaki

Derece Farkla^n

;

Istılahı a n l a m d a imân k e l i m e s i şu i k i önemli mânayı ifade e d e r : 1 — A l l a h ' a , Resûlü'ne ve onun risâletine; 2 — B u risâletin muhtevasına inanıp güvenmek, îslâmiyeti k a b u l eden ve böyle b i r imâna sahip olan b i r kimseye «m ü m i n» adı verüir. H z . Peygamber b i r hadîsinde, k i b u n a « C i b r î l H a ­ d î s i » de denmektedir, İ s l â m , î m â n ve İ h s a n deyim­ l e r i n i n mânalarını gayet açık b i r şekilde anlatmış ve aralarındaki de­ rece farklarını veciz b i r t a r z d a belirtmiştir. Hadîsin t a r i f i n e göre İ s ­ lâm, Allah'ın birhğine, H z . M u h a m m e d ' i n O'nun elçisi olduğuna i n a n ­ m a k , namaz kılmak, zekât vermek. R a m a z a n orucunu t u t m a k , k u d ­ r e t i yetenlerin BeytuUah'ı haccetmesidir. îmân ise, A l l a h ' a m e l e k l e r i ­ ne, kitaplarına, peygamberlerine, âhiret gününe, k a d e r i n i y i v e y a k ö ­ tü, tatlı v e y a acı A l l a h tarafından olduğuna manmaktır. îhsân'a ge116

Tafsilât için b a k : H i l r n i Ziyâ Ülken, Felsefeye Giriş, C . II. s. 229-232, A n k a r a 1958.

39

îince, A l l a h ' a , K e n d i s i n i görüyormuş g i b i ibâdet e t m e k t i r . Z i r a insaû, her nekadar O ' n u görmüyorsa d a , A l l a h onu görmektedir.' B u hadîs, bize önemli b i r h u s u s u daha öğretmektedir k i , bu d a i n a ­ n a n insanların imânca b i r b i r l e r i n e eşit olmadıkları k e y f i y e t i d i r . Gerçek­ te i n s a n l a r gerek imân, gerekse b u imânm gereği olan âmel yö­ nünden çeşitli d u r u m l a r arzetmektedirler. B u n a göre, elbetteki o n l a ­ rın A l l a h katındaki dereceleri de, imânları ve âmellerine göre çeşitli olacak ve kendilerine b u dereceleriyle mütenasip birtakım i s i m l e r ve­ r i l e c e k t i r . İşte bundan dolayı adı geçen hadîs, Müslümanları genel o l a ­ r a k üç dereceye ayırmaktadır k i , bunları b u r a d a kısaca i z a h etmekte y a r a r görmekteyiz: 1— « İ s l â m d e r e c e s i : İslâmiyetin beş şartını k a b u l eden h e r m s a n , b u dereceyi i h r a z etmeğe h a k kazanmış olur. Böyle b i r k i m s e « m ü s 1 i m » v e y a « m ü s 1 ü m a n » adıyla amlır. G e ­ rek Kur'ân-ı Kerîm'in müteaddit âyetlerinde^'^ gerekse H z . P e y g a m b e r ' i n bazı hadîslerinde geçtiği g i b i , îslâm, b i r i « ş e h â d e t » , d i ­ ğeri bedenî h a r e k e t l e r d e n m e y d a n a gelen « â m e l » o l m a k üzere i k i u n s u r d a n teşekkül etmektedir'^». 2

«I m a n» d e r e e e s i : B u derece, i n s a m n d u y g u l a n a c a k derece­ de sağlam ve k u v v e t l i b i r i n a n c a s a h i p olmasıdır. B u r a d a hemen k a y ­ dedelim k i , imân sadece kalple, başka b i r deyimle r u h l a i l g i l i bulundugundan, onun b i r dış görünüşü y o k t u r . B u n u n için i n a n a n l a i n a n ­ mayanı b i r b i r i n d e n ayırmak güçtür; hattâ bazı hallerde mümkün de değildir. O y s a «islâm» böyle değildir. Z i r a İslâm'ın b i r u n s u r u d a bırtaKim bedenî hareketlerden m e y d a n a gelen ameldir B u n u n ise b i r dış görünüşü vardır. B i n a e n a l e y h , dış görünüşe dayalı b u bedenî h a ­ r e k e t l e n yernıe g e t i r e n h e r i n s a n a «müslüman» denir. O halde imân derecesinin, İslâaı derecesinden üstün olması, sahiplerine de « m ü 'm i n » a d m m v r i l m e s i , İlâhî adaletin b i r gereği o l a r a k görülmelidir. 1"

B k . el-Buhâri,

Ebû

Abdillah

Muhammed

b.,İsmâîl,

el-Câmi'u's-Sahîh

s. 18, i s t a n b u l 1315; e n - N i s â b u r î , E b û ' l - H u s e y n b . M ü s l i m b . H a c c â c ,

C

I

el-Câmî'-

u s - S a h î l î , C . I, s. 39. K a h i r e 1 3 7 3 / 1 9 5 5 ; D r . K e m a l Işık, M u ' t e z i l e ' n i n D o ğ u ş u v e iCeıamî

Görüşleri,

s.

17. 18. A n k a r a

Ectılle, V a r . 199a, y a z m a ,

Nûr-u

1967; E b û ' I - M u î n

Osmaniye

en-Nesefî,

K t b . N o . 2097.

^18

B a k a r a S û r e s i , â y e t : 3; ' A s r , 3; T â - H â , 96; L u k m â n , 2; ' A n k e b û t , 7.

119

B k . M ü s l i m , C . I , s. 37: B u h â r î , C . I, s. 18.

40

Tabsıratu'i-

3 _ « t h s â n » d e r e c e s i : B u dereceyi i h r a z eden b i r kimse, artık en üstün dereceye ulaşmıştır. B u derece sahibine « M u h s î n » adı v e r i l i r . M u h s i n , îmânını t a m olarak yaşar ve R a b b i n i g ö ­ rüyormuş g i b i , O^na ibadet eder. Gazzâlî b u n l a r a «ayne'l-yakîn» ve «hakke'l-yakîm. adını verir^-^ c — Küfüry Şekk v e Şüphe İslâm dinine göre

:

« t a s d i k »

anlamına gelen îmânın karşıtı

i n k â r'dır. T e r i m o l a r a k ele ahndığı t a k d i r d e ise, b u n u n

« k ü f ü r -

anlamını taşıdığı görülür. Küfür, ( K F R ) kökünden gelmesi i t i b a r i y l e , b i r şeyin üstünü ört­ mek v e y a ' k a p a m a k anlamına gelir. B u n a göre, küfrün d i n açışımdan ifade ettiği mâna, İslâm inancına göre îmân edilmesi z o r u n l u o l a n ger­ çek esasların üstünü örtmek, üzerlerini k a p a m a k suretiyle onları y o k ­ muş g i b i farzedip inkâr etmek, k a b u l etmemektir^-'. imân ile küfür arasında mütereddit k a l m a ve hiçbirine k e s i n l i k ­ le katılmama v e y a zihnî k a v r a m l a r d a b i r şeyi k a b u l etmeme ve inkâr etmeme haline de şekk ve şüphe adı verilmiştir^-^ B u r a y a k a d a r , genel o l a r a k , d i n açısından gerek îmân, gerekse îmânla yakından i l g i l i birtakım kavramların ifade ettiği a n l a m l a r üze­ rinde d u r d u k . B u n d a n sonra, b u kavramların, Mâturîdî'ye göre n e y i ifade e t t i k l e r i n i ve nasıl değerlendirildiklerini açıklamağa çalışacağız. n

_

Mâturîdî'nin

îmân Anlayışı :

a — İmânhn M a h i y e t i

:

Mâturîdî'ye göre imân, d i l ile i k r a r , k a l b ile t a s d i k t i r . D i l i ile i k ­ r a r ettiği halde k a l b i ile t a s d i k etmeyen k i m s e mümin değildir. B i r mâni olmadığı halde imânını gizleyen, d i l i ile i k r a r etmeyen k i m s e y e 120

B k . el-Gazzâli,Faysalu't-Tefrika 1325/1907; e l - K a v â i d u ' l - A ş e r e ,

B e y n e Ehli'l-İslâm

s. 96, M ı s ı r

1343; İ b n

ve'z-Zandaka, Haldun,

s.

82,

Mısı

Şifâu's-Sâll

1

T e h z i b i ' l - M e s â i l . M . T â v i t e t - T a n c î n e ş r i , s. n z . , İ s t a n b u l 1958; D o ç . D r . H ü s e y i Atay,

Kur'an'a

Göre

İmân

Esasları,

s. 3-4; D r . K e m a l

Işık,

M u t e z i l e n i n Dc

ğ u ş u ve K e l â m î Görüşleri, s. 18. 121

B k . Lisân, C . V , s. 144; M a k â y i s . C . V , s. 191.

122

B k . M u s t a f a Ç a n k ı , Büyük F«^lsefe Lügati, C . III, s. 118, İ s t a n b u l 1954.

41

de mü'min nazariyle bakılamaz. Z i r a imanın b i r şartı da, bunun açık­ lanmağıdır. B i r mazeret bulunmadığı halde, d i l ile ikrarın t e r k e d i l mesi, kalbî t a s d i k i n de bulunmadığına b i r delildir. T a s d i k i n zıddı, tekzibdir. T e k z i b i n karşıtı d a t a s d i k olduğuna göre, b u m m kalb ile olma­ sı zorunludur. D i l ise, k a l p t e k i t a s d i k i n açıklanmasını sağlayan bir âlettir"-^. Binaenaleyh, Kerrâmiyye fırkasımn i l e r i sürdüğü g i b i , imân kalple i l g i l i olmayıp sadece d i l ile i k r a r d a n ibarettir'^* demek, doğru değildir. Ebû Hanîfe'nin de zikrettiği gibi"^^ gerçek imânın ancak kalbî tasdikle olabileceği hususundaki görüşü, Mâturîdî, aklî ve naklî d e l i l ­ lere dayanmak suretiyle de isbatlamağa çalışmıştır. B u n u n için K u r ' an-ı Kerîm'de geçen birçok âyeti naklî delil olarak gösteren ve bunları büyük b i r t i t i z l i k l e inceleyen Mâturîdî, meselâ, Yüce Allah'ın müna­ fıklar hakkındaki «Onlar ağızlariyle imân e t t i k , d e d i l e r ; o y s a k a l p ­ l e r i imân etmi§ değildir»'^-^ ve «Bedevi A r a p l a r , imân e t t i k d e d i l e r , d e k i , imân e t m e d i n i z a m a müslüman ölduk^ d e y i n - , imân henüz k a l b i n i z e girmedi.,»^-^ sözünü, b u n a b i r delil olarak göstermekte ve kalbî tasdik olmadan sadece d i l ile yapılan ikrarın gerçek b i r imân olamıyacağını söylemektedir. Eğer imân, sadece d i l ile i k r a r d a n ibaret olsaydı, bunu söyleyenin doğruluğuna derhal inanmak g e r e k i r d i . O y s a Yüce A l l a h şöyle b u y u r u y o r : «Ey imân e d e n l e r i înanmt§ kadınlar h i c r e t e d e r e k s i z e g e l i r l e r s e , onları i m t i h a n e d i n . A l l a h onların imânlarım e n i y i b i îendir»^^^; «Sizinle b e r a b e r olduklarına A l l a h ' a y e m i n e d e r l e r , o y s a o n -

123

B k . e l - M â t u r î d î , Te'viiâtu'l-Kur'ân, V a r . 186a, Ü s k ü d a r H a c ı yazma

N o . 40;

en-Nesefî,

Ebû'l-Muîiı,

Tahsıratu'l-Edille,

Selim Ağa Ktb.,

V a r . 8b,

Süleyma­

n i y e , F a t i h B l m . y a z m a N o . 2907; N u r - u O s m a n i y e K t b . V a r . 198b, N o . 2097. 124

K e r r â m i y y e fırkası b u g ö r ü ş ü n e H z . P e y g a m b e r ' i n

«Ben i n s a n l a r l a , Allah'dan

başka tanrı y o k t u r , d e y i n c e y e k a d a r s a v a ş m a k l a e m r o î u n d u m » olarak göstermiş v e imânda kalbî tasdik o l m a s a leceğini, ileri

sürmüştür.

B k . el-Eş'arî,

hadîsini

delil

da, d i l ile ikrarın kâfi

Makâlâtu'I-İslâmiyyİn,

C.I,s.

ge­

205, K a ­

h i r e 1950; e ş - Ş e h r e s t â n î , el-Mileî v e ' n - N i h a î , C.I,s. 154; e l - B a ğ d â d î , e l - F a r k b e y nel-Fırak, Z â h i d u ' l - K e v s e r î

neşri,

s. 135, 212; e l - B a ğ d â d î ,

N i h a l , D r , A . N a s r î N â d e r n e ş r i , s. 152, B e y r u t Kur'ân, V a r . 4 b ; e n - N e s e f î ,

Tabsıratu'l-Ediile,

(trz);

Kitâbu'l-Milel

ve'n-

el-Mâturîdî,

Te'vilâtul-

V a r . 198a-b, N u r - u

Osmaniye.

2097.. 125

B k . E b û H a n i f e , e l - ' Â l i m v e ' 1 - M ü t e ' a I I i m , Z â h i d u ' l - K e v s e r î n e ş r i , s. 57 v d d . K a ­ h i r e 1368.

126

Mâide Sûresi, â y e t : 41.

127

Hucurât Sûresi, â y e t : 14.

128

Mümtehine Süresi, â y e t : 10.

42

l a r s i z d e n değüdir^^^; A l l a h sizİn imâmmsi e n i y i hil&ndir,>'^^. B u son âyetin de gösterdiği g i b i , k a l p t e k i imânı, ancak A l l a h b i l i r ; b u n u ku^ 1un b i l m e s i imkânsızdır. B i n a e n a l e y h d i l ile i k r a r edilenle kalpteki imân arasında b i r çelişkinin bulunmaması v e bunların tamamen b i r ­ b i r l e r i y l e u y u m halinde olması zorunludur. K a l p l e r i n d e imânm zerresi bulunmadığı halde, ben mü'minim, d i y e n l e r i n imânla b i r i l g i s i y o k t u r . «İnsanlardan, imân e t m e d i k l e r i h a l d e , A l l a h ' a v e âUret gününe imân e t t i k , d i y e n l e r vardır. B u n l a r Allah'ı v e imân e d e n l e r i aldatmağa ça­ lışırlar; o y s a s a d e c e k e n d i l e r i n i aldatırlar d a farkında o l m a z l a r . ' ^ ' Gerçek mü'minlerin âhiretteki y e r i , ebedî o l a r a k Cennet'te k a l ­ maktır O y s a münafıklar b u âyette de görüldüğü g i b i , inanmadıkları halde inandık demek suretiyle gûyâ Allah'ı aldatmağa çaUgmışlardır Sözleri kalplerindekine u y g u n olsaydı, cezalarımn arttırılması y e ­ rine onlar d a h a k i k i mü'minler g i b i ebedî o l a r a k Cennet'te kalacak ve Allah'ın sayısız nime^erinden faydalanacaklardı. îslâm D m m m esas­ ları konusunda, herşeyi b i l e n Allah'ın kandırılabileceğini samnak, en azından h a f i f l i k t i r , Allah'ı bUmemektir. B u ise küfür olup, gerçek imânla bağdaşamaz. §u k a d a r v a r k i , s a m i m i olarak_ tevbe edenler, günahlarından, inkârlarından dönenler, t e k r a r i m a n a donmuş olac^fardır. Bunların geçmiş günahlarım A l l a h bağışlayacaktır 3 . . D e kı. înkârcüar, inkârlarından döndükleri t a k d i r d e , geçmiş günahları bagışlanamktır»'^^'^. Mâturîdî imân için esas olanın, kalbî t a s d i k olduğuna b i r d e l i l olaı-ak d a mükreh'in, başka b i r deyimle dinden dönmesi için z o r l a n a n bir k i m s e n i n imâmnı göstermektedir. Böyle b i r k i m s e n i n k a l b i imân­ l a dolu ise, zorlamanın b i r sonucu o l a r a k d i l i i l e söylediği sözün b i r kıymeti y o k t u r . B u n d a n dolayı onun imânına b i r z a r a r gelmeyecektir. Z i r a Yüce A l l a h b u k o n u d a şöyle demektedir: «Gönlü imânla d o l u o l ­ duğu h a l d e , z o r altında olanın dışında, inandıktan, s o n r a Allah'ı inkâr e d e n , gönlünü kâfirliğe açanlara A l l a h katından büyük U r g a z a h v a r ­ dır, büyük azâb d a o n l a r içindir»''\ B u âyet-i kerîmedeki istisnadan da anlaşılıyor k i , imânm esas y e r i k a l p t i r . 129

T e v b e Sûresi, âyet: 56.

130

N i s a Sûresi, âyet: 25.

131 132

B a k a r a Sûresi, âyet: 8-9. B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd,

133

Enfâl Sûresi, â y e t : 38.

134

N a h i Sûresi, â y e t :

s.

373-375;

TeVilâtu'l-Kur'an,

V a r . 186 a.

106.

43

Mâtûrîdî'ye göre, zor altında imân eden, d i l i ile i k r a r eden b i r k i m ­ senin, s*?rçekten mü'min olup olmadığını anlamak da güçtür. Z i r a bu k i m s e n i n kalbine nüfuz etmek mümkün değüdir. B u , ancak herşeyden haberdar olan Yüce Allah'ın bileceği b i r iştir. Şu k a d a r v a r k i , d i l ile yapı­ lan i k r a r a istinaden, b u k i m s e n i n m.ü'min olduğuna hükmolunur ve ona, bu dış görünüşünün b i r gereği olarak İslama hükümler uygulanır. H z . P e y g a m b e r ' i n «Allah'dan başka t a u n y o k t u r ; M u h a m m e d O ' n u n elçu s i d i r , d e y i n c e y e k a d a r i n s a n l a r l a savaşmakla emroîundum. B u n u h a k ­ kı i l e söyleyenlerin canları v e malları artık b e n i m için haramdır. Bun¬ d a n s o n r a k i hesapları i s e , A l l a h ' a kalmıştır>^^^^ sözü, Mâtûrîdî'ye g ö ­ re, savaşın durdurulmasmnı şartını bize bildirmektedir k i , bu da k e l i m e - i ş e h â d e t ' i n g e t i r i l m e s i d i r . B u n u n ise, k a l p t e k i imânın mahij/eti ile b i r i l g i s i y o k t u r . Z i r a b u şartlar altında müs­ lüman olan b i r k i m s e n i n kalbine gerçekten imân n u r u n u n g i r i p g i r ­ mediğini bilmek mümkün değildir.^^^ H z . P e y g a m b e r , Usâme b. Z e y d ' i bir savaşta kâfirlerden b i r i n i kelim.e-i şehâdet g e t i r d i k t e n sonra öl­ dürdüğü için azarlamış ve ona «Allah'dan başka tanrı y o k t u r , dediği h a l d e o n u nasıl öldürdün fyy demiştir. B u n a karşılık Üsâme, k o r k u ­ sundan böyle söyledi, dediği z a m a n H z . P e y g a m b e r ona, «Onun k a l b i ­ ni y a r a r a k içine m i baktın? B e n insanların k a l b i n i y a r m a k l a v e karınlannı deşmekle emrolunmadım.» demiştir. . . . . . . ^ ^ ! ^ ™ ^ î ^ ™ â n iç^^^ kalbî t a s d i k i n şart olduğunu, yukarıda görjild u g u g i b i , n a k h delillere d a y a n m a k suretiyle açıkladıktan ^onra b u ­ nun ayrıca akılla d a bilinebileceğini zikretmiş ve özet olarak şöyl« de­ miştir : i s l a m h a k b i r d i n d i r . D i n l e r e inanm.ak zorunluluğu vardır B u ise, ancak k a l p ile olur. imânın lügat mânası t a s d i k t i r . T a s d i k de a n ­ cak k a l p ile olur.^38 ^ a l b e yerleşen gerçek imâna hükmetmek, z o r l a d a 135

Bu

hadisin

birçok

varyantları

11, s. 109-110; M u s h m ,

eî-Câmiu's-Sahîh,

C

e l - C â m i u ' s - S a h î h , C . I, s. 3 8 - 3 9 ; ' Z e y n u d d î n A h m e d

vardır.

h

Ahmed

b. Abdillatîf ez-Zebîdî, S a h i k - i

cemesi,

Çev: Ahmed

kı,

A n k a r a 1970 v e

Bk.

el-Bukârİ,

B u h a r ı M u h t a s a n T e c r i d - l Sarılı T e r -

Naîm ve Prof. Kâmil M i r a s , başlıca hadîs

C . I, s. 38-39, Ü ç ü n c ü

bas­

kitapları.

136

B k . e l - M â t u r î d î , K i t â b u ' t - T e v h î d , s. 377; A y n ı e s e r , D r . F . H u l e y f Ö n s ö z ü s 46; D . B . M a c d o n a l d . İ m â n M a d . , î s î â n ı A n s i k l o p e d i s i C . V / 2 , s. 9 8 4 - 9 8 5 , ' İ s ­ t a n b u l 1951.

İST?

İbn Teymiyye, 1325.

138

B k . Ebû'l-Muîn Osmaniye

Takyuddîn A h m e d

Kitâbu'i-îmân,

en-Nesefî, Tabsıratu'l-Ediile, V a r . a b ,

Fâtih

s

85

N o . 2907;

Kahire Nur-u

K t b . V a r . 198 a , v d . N o . 2097; e l - M â t u r i d î , T e ' v î l â t u ' î - K u r ' â ı ı , V a r .

4 b , 33 b , 186 a , 339 b .

44

b. Abdilhalîm,

olsa, hiçbir k i m s e n i n k u d r e t i içinde değildir. A l l a h ' a ve Resûlü'ne s a ­ m i m i olarak k a l b i n i bağlayan b i r k i m s e n i n bundan döndürülmesi i m ­ kânsızdır. E s a s e n Yüce A l l a h da, gerçek imânın kalbî imân olduğunu bildirmJş ve buna en üstün dereceyi vermiştir. İşte k u l , böyle b i r imânla i y i âmellerde bulunur ve b u sayede k u l u n ibâdetleri, i y i âmel­ l e r i A l l a h katında makbiM olur. Sadece d i l ile i k r a r ise, bunun için y e t e r l i değildir.^^^ B u n d a n başka, Yüce A l l a h , Kur'ân~ı Kerîm'in birçok yerinde mü'minlere ^ E y imân edenler!»'^^ şeklinde hitâb etmiştir k i , Mâturîdî'ye göre bu d a gerçek imânın ancak kalbî im.ân olduğunu isbatlıyan diğer aklî b i r d e l i l d i r . Z i r a , b u İlâhı hitabın v u k u bulduğu anda düşünce ve araştırmanın b i r sonucu olarak h a k i k a t ve m a h i y e t i idrâk edilen imân, m u h a t a p l a r d a mevcuttur. B u n u n y e r i ise k a l p t i r . Binaenaleyh, herşey i bilen Yüce Allah'ın, d i l l e r i y l e i k r a r e t t i k l e r i halde, kalplerinde imâ­ nın zerresi dahî b u l u n m a y a n kimselere karşı b u şeküde hitâb edebile­ ceğini düşünmek imkânsızdır. Z i r a böyle b i r düşünce, Allah'ı, k a l p t e olanları bilmemekle, cehaletle i t h a m e t m e k t i r k i , şüphesiz O, b u tür düşüncelerden münezzehtir. K e z a Yüce Allah'ın «Ey imân e d e n l e r ! Yapmadığınız şeyi niçin yaptığınızı söylersiniz? Yapmadığınız şeyi yaptık d e m e n i z , A l l a h k a ­ tında büyük a z a b a s e b e p olur»^'^'; «Ey imân. e d e n l e r ! S i z e n e o l d u k i , A l l a h y o l u n d a sa/va§a çıkın, dendiği z a m a n y e r e çöküp kaldınız.»'^'^^j «Size n e o l u y o r d a , R a h b i m i z ! B i z i halkı zâlim o l a n b u şehirden çıkar^ Katından b i z e b i r d o s t kıl, Katından b i z e b i r yardımcı gönder, d i ­ y e n zavallı çocuklar, e r k e k l e r v e kadınlar uğrunda v e A l l a h y o l u n d a savaşmıyörsunuz»^''^^ «İmân e d e n l e r i n k a l p l e r i n i n Allah'ı anması ve O^ndan i n e n gerçeğe içten boığlanması zamanı d a h a g e l m e d i mi..?»^-^* anlamındaki sözleri, Mâturîdî'ye göre imânm kalpte olduğuna delâlet eden örneklerden diğer bazılarıdır. Z i r a b u âyetlerde görüldüğü gibi Yüee A l l a h , mü'minleri yaptıkları k u s u r l a r d a n , işledikleri günahlardan dolayı kınadığı, ve bunlar için kendilerine gereken câzanm verileceği­ n i bildirdiği halde, onları b u hareketlerinden dolayı imânlarından çı139

B k . el-Mâturîdi, Kitâbu't.-Tevhîd,

s. 377 v d . ; Te'vîlâtu'l-Kur'ân,

140

H u c u r â t S û r e s i , â y e t : 1; b u â y e t K u r 9 . n - ı K e r î m ' d e

141

Sâf S t r e s i ,

142

Tevbe Sûresi, âyet

: 38.

143

N i s a Sûresi, â y e t :

75

144

Hadîd Sûresi, â y e t : 16

74 y e r d e

V a r . 4 b. geçmiştir.

â y e t : 2-3.

45

karmamış, sadece görecekleri cezânm büyüklüğünden bahsetmekle ye­ tinmiştir. B u d a gösteriyor k i , imânda kalbî t a s d i k esastır. D i l ile i k ­ rar ise, b u t a s d i k ' i doğrulayan ve açıklayan b i r vasıtadan ibarettir.^*^ b

Büyük

Günah v e îman :

Mâtûrîdî'ye göre z i n a etmek ve adam öldürmek g i b i , bü­ yük günah işlemek insanı imândan çıkarmaz. Zira Mu'tezile'­ nin i l e r i sürdüğü g i b i , imân ile küfür arasında üçüncü- b i r menzile, üçüncü b i r m a k a m yoktur.'^*^ Çünkü Yüce A l l a h insanları mü'­ m i n ve kâfir o l m a k üzere i k i kısma ayırmıştır : «Kiminiz kâfir, k i m i ­ n i z mü'min o l a r a k s i z i y a r a t a n O'dur»^^'^ «De k% gerçek Rabbinizdend i r . D i l e y e n imân e t s i n , d i l e y e n kâfir olsun,..yy}^^ Yüce A l l a h kâfirler­ den r a h m e t i n i esirgeyeceğini b i l d i r i r k e n , mü'minleri özellikle tevbeye teşvik etmiştir. «Ey imân e d e n l e r ! S a a d e t e e r m e n i z için h e p i n i z t e v b e e d e r e k Alkıh\n hükmüne dönün».Bu âyetlerden de anlaşıldığı g i b i mü'minlerin işlediği günahlar, imânlarına b i r z a r a r gelmeden tevbe ile affedilecektir. Z i r a küfrün mânası tekzîb'dir. Büyük günah işleyen k i m ­ se ise, o anda Allah'ı tekzîb etmeyip O'na i n a n m a k t a , r a h m e t i n i u m 145

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 378-379; en-Nesefî, Tabsıratul-EdiUe, V a r .

198 b, 200 a, N û r - u O s m a n i y e K t b . N o . 2097; el-Mâturîdî, Te'vilâtu'l-Kur'ân, V a r . 186

146

a.

M u ' t e z i l e ' n i n m e ş h u r beş p r e n s i b i n d e n birî de, « e 1 - M e n z i 1 e b e y n e ' l - M e n z i l e t e y n » n a z a r i y e s i d i r k i , b u d a i k i mânevi y e r a r a ­ s m d a k a l a n o r t a b i r y e r d e m e k t i r . O n l a r a g ö r e b ü y ü k g ü n a h işleyen k i m s e n e m ü ' m i n d i r n e de kâfirdir. Böyle b i r k i m s e fâsıktır; ölmeden önce t e v b e ettiği t a k d i r d e t e k r a r imâna dönmüş o l u r . T e v b e s i z ölürse ebedî o l a r a k ce­ h e n n e m d e kalır. Ş u k a d a r v a r k i . C e h e n n e m d e k i a z â b d e r e c e s i kâfirînkinden d a h a h a f i f olur. Tafsilât için b a k m ı z : eş-Şehrîstânî, eî-Miîeî v e ' n - ' N i h a l , C . I. s. 48;el-Bağdâdî, e l - F a r k beyne'l-Fırak, M . Zâhidu'l-Kevserî neşrî, s. 68; e l - H a y yât, E b û ' l - H u s e y n A b d u r r a h i m b. M u h a m m e d b. O s m a n , Kitâbu'I-İntisâr, D r . N y b e r g neşrî, s. 164 v d . . K a h i r e 1344/1925; en-Nesefî, el-Akâidu*n-Nesefiyye, s. 117, K a h i r e 13^9; A h m e d E m i n , FecruT-İslâm, s. 297, K a h i r e 1370/1950; e n - N e ­ sefî, Tabsıratu'l-EdiUe, V a r . 309 a, Lâleli B l . y a z m a N o . 2162; W . M o n t g o m e r y W a t t , F r e e w i l l a n d Predestination i n E a r l y İslam, s. 63, L o n d o n 1948; D r . K e ­ mal

Işık, M u ' t e z i l e ' n i n D o ğ u ş u ve K e l â m ı Görüşleri, s. 72; ehMâturidî, Te'vîlâ-

tu'l-Kur'ân, V a r . 34 b, 788 a, 789 b. 147

T e ğ â b u n Sûresi, âyet : 2.

148

K e h f Sûresi, âyet : 29.

149

N û r Sûresi, âyet : 31.

46

m a k t a ve azabından korkmaktadır .^^^ ' İşlenmekte olan k o n u ile yakın­ d a n i l g i s i bulunması yönünden b u r a d a kısaca değindiğimiz b u mevzu, ileride daha tafsilâtlı b i r şekilde incelenecektir. c — İmânda i s t i s n a :

-

Mâturîdî'ye gÖre imânda i s t i s n a caiz değildir. Çünkü i s ­ tisna ancak zannî ve şüphe ile karşılanan konularda müm­ kündür, îmânda ise, böyle b i r şeyin söz k o n u s u edilmesi mümkün değildir. Z i r a şekk ve şüphenin karıştığı b i r imân, gerçek b i r imân o l ­ m a k t a n çıkmış olur. Yüce A l l a h «îmân e d e n l e r , a n c a k A l l a h ' a v e P e y g a m b e r ' i n e inanmı-ş, s o n r a şüpheye düşmemiş; A l l a h uğrundu mallarıy­ l a , canlarıyla cihâd etmiş olanlardır. İşte doğru sözlü o l a n l a r , a n c a k onlard%r>^'^'-^ dem.ek suretiyle imânda şüpheyi ve istisnayı k e s i n olarak yasaklamıştır. Mâturîdî, şekkcilerin b u k o n u ile i l g i l i görüşlerini şid­ detle reddetmekte ve onların i l e r i sürdükleri g i b i « İ n ş a a l l a h » demek suretiyle, gerçek imânm Allah'ın meşryyeti ve dilemesine bırakılamıyacağını söylemekte ve b u n a d e l i l o l a r a k da, sihirbazların «Biz âlemlerin E a b b i n e inandık»^^^ deyip, «inşaallah» demelerini ve y i n e Kur'ân'da «îşte o n l a r hakkıyla mü'mindii'ler»'^^'^ âyetinde, inşaallah mü'm i n d i r l e r denilmeyip, kesin o l a r a k «müzmindirler» denmesini göster­ mektedir. O n a göre imân, b i r a h i d d i r . K u l u n A l l a h ' a verdiği b i r sözdür. İnşaallah v e y a A l l a h dilerse, sözü ise, hiç şüphesiz b u a h d i n bozulma­ sına ve y o k olmasına sebep olur. Ayrıca en i y i âmeller konusunda so­ r u l a n b i r k o r u y a karşılık H z . Peygamberdin «İçinde şekk v e şüphe b u ­ l u n m a y a n b i r imân, h i l e d e n u z a k b i r c i h a d v e hacc-ı mebrûrdur»^^^ demesi de, b u gerçeği t e y i d eden b i r delildir. B u n u n l a beraber, H z . P e y g a m b e r ' i n b i r k a b r i n yanından geçerken «Biz d e s i z l e r e i l t i h a k edeceğiz inşaallah» demiş olması, şüphecileri des­ tekleyen b i r delil olamaz. Z i r a Mâturîdî'ye göre H z . Peygamber, b u r a ­ d a k i inşaallah sözünü, v u k u u k e s i n o l a n ölüm için değil, k a b r i s t a n d a k i ölülere i l t i h a k için söylemiştir. K e z a , Müslümanların M e s c i d - i H a r a m ' a girecekleri, Allah'ın bildirmiş olmasıyla k e s i n l i k kazanmış olduğu h a l 150 B k . el-Mâturidî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 334; Te'vîlâtu'l-Kur'ân, 128 a, 134 a, 136 b, 162 b, 311a, 3 5 1 b , 760 b .

V a r . 34 b, 89 a,

151 Hucurât Sûresi, âyet : 15. 152 ' A ' r â f Sûresi, âyet ; 121. 153 Enfâl Sûresi, âyet : 74. 154

B u h a d i s , Buharı, Müslim ve T i r m i z i g i b i b e l l i başlı h a d i s k i t a p l a r m d a r i v a ­ yet

edilmiştir.

47

de Kur'ân-ı Kerîm'de «înşaallah o r a y a gireceksiniz»'^^^ denmesi, Mâtûrî­ dî'ye göre, m u h a k k a k olacak şeyler için «inşaallah» demenin caiz o l d u ­ ğunu gösteren b i r delil değildir. Z i r a b u n u n gerçek anlamı, inşaallah, A l l a h dilediği z a m a n veya «âminin» k e l i m e s i âyete dâhil olduğu için, inşaallah emniyet içinde gireceksiniz, demektir.^^^ Mâturîdî'nin imânda i s t i s n a k o n u s u n d a k i görüşleri, ana hatlarıyla işte bunlardır. B u d a gösteriyor k i , imânda asıl olan, onun m u t l a k ol­ ması, b i r k a y d a v e y a şarta bağlı bulunmamasıdır. d — Bilgi ve tmAn

Münâsebeti

:

Mâturîdî, bilgi^^- ve imân arasındaki münasebet üzerinde önemle d u r m a k t a ve özellikle duygu, haber ve akıl y o l u y l a elde edilen b i l g i l e ­ r i n değer ölçüsünü tartışma konusu y a p m a k t a ve gerçeğin ancak b u üç y o l l a bilinebileceğini söylemektedir. O n a göre eşyanın h a k i k a t i n i b i l ­ mek için, b u üç k a y n a k t a n b i r i n d e n dahî müstağnî kalmamız mümkün değildir. Z i r a b u k a y n a k l a r d a n h e r b i r i , başka y o l l a r l a elde etmemJz. i m ­ kân dahilinde b u l u n m a y a n ve ancak onun vasıtasiyle b i l m e m i z mıümkün olan birtakım b i l g i l e r i i h t i v a etmektedir. Mâtûrîdî'ye göre, insanların, kendilerine acı v e y a hoş gelen, v a r ­ lık y a d a yokluklarına sebep olan şeyleri b i l m e l e r i , ancak d u y g u v a ­ sıtasıyla mümkündür. B i n a e n a l e y h d u y g u s a l b i l g i y i inkâr etmek müm­ kün değildir. B u n u inkâr etmek, cehaletten ve inatçılıktan başka birşey değildir. Böyle b i r k i m s e y l e b u k o n u d a tartışmaya girişmek bile yersiz ve gereksizdir. - Z i r a b u kimse her a n k e n d i nefsinde denediği ve her z a ­ m a n karşı karşıya geldiği b i r gerçeği inkâr etmektedir. B u n u n için en u y g u n h a l çaresi, acı ve elem duyduğunu i t i r a f edinceye k a d a r dövmek veya b i r tarafını kesmek g i b i büyük acı veren birtakım metodları onun üzerinde t a t b i k etmek, s o n r a d a karşısına geçip, k e n d i s i g i b i , böyle b i r duygunun v e y a o anda o n u n h e r h a n g i b i r acı ve elem d u y g u n u bilmiş olabileceğini inkâr e t m e k t i r . Görülecektir k i , böyle b i r d u r u m karşısm155 F e t h Sûresi, âyet : 27. 156 B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 391; TeVîlâtu'I-Kur'ân, V a r . 69 b; 'Akâid R i s a l e s i , s. 25; D . B . M a c d o n a l d , İmân M a d . , İslâm A n s i k l o p e d i s i , C . V / 2 , s. 985, İstanbul 1951; en-Nesefî, Tabsıratu'l-Ediile V a r . 201b, v d . Nûr-u Osmaniye K t b . N o . 2097.

157 B i l g i t e o r i s i k o n u s u n d a d a h a f a z l a b i l g i için b a k m ı z : D o ç . D r . Hüseyin A t a y , K u r ' a n ' d a B i l g i T e o r i s i , İlahiyat Fakültesi D e r g i s i , C . X V I , s. 155 v d . , A n k a r a 1968.

48

da bu kimse, daha önceki inadmclan vaz geçmek ve dolayısıyla duygu­ sal b i l g i n i n varlığını k a b u l etmek zorunda kalacaktır.^^' B i l g i kaynağının i k i n c i s i h a b e r ' d i r . Mâtûrîdî'ye göre haber, mütevâtir haber ve peygamberlerin haberi olmak üzere i k i kısma avrılır. Mütevâtir haberin doğru olup olmadığının anlaşılabilm.esi için, ge­ reken inceleme ve araştırmanın yapılm.ası zorunludur. Z i r a haberi ve­ renlerin, özellikle peygamberlerden r i v a y e t edenlerin hatâ yapmaları veya y a l a n söylemeleri mümkündür. Z i r a ellerinde, doğru olduklarını gösterecek veya masumiyetlerini isbatlıyacak b i r delil y o k t u r . İşte bu­ nu bilmek için, araştırma ve inceleme gereklidir. Z i r a m.ütevâtir habe­ r i n b i r özelliği de, râvîlerinin, doğruluğu, adaleti ve y a l a n haber üze­ rinde birleşmelerinin imkânsızlığı, kesin delillerle isbatlanmış kimseler­ den teşekkül etmiş olmasıdır. Peygamberlerin haberine gelince, bunları doğrudan doğruya, şekk ve şüpheye düşmeksizin k a b u l etm.ek'zorunlu­ dur. Z i r a bu tür haberlerin doğruluğu. Yüce Allah'ın âyetleriyle de t e ' k i d edilmiştir. Binaenaleyh, Allah'ın indirdiği K i t a p l a r d a n sonra inanılma­ sı gereken haber, peygamberlerin haberidir. B u n l a r a inanmak insana huzur ve sükûn v e r i r . A k s i ise, onun a k l a aykırı olarak k o y u b i r inkarcı­ lığa, inatçıhğa düşmesine ve dolayısıyla d a sapıkhk ve dalâlet içinde yok olmasına sebep olur.^^^ B i l g i kaynağının üçüncüsü ise,

n a z a r ,

başka

bir

deyimle

a k ı l ' dır. Doğru ve gerçek b i l g i y i elde edebilmek için bu k a y n a k zo­ runludur. Z i r a duygu ve haber kanalıyla elde edüen b i l g i n i n doğru olup olmadığı veya b u n l a r m dışında k a l a n diğer hususların, y a da haberin herhangi b i r hatâ ve yanlışlığı i h t i v a edip etmediğinin anlaşılabilmesi için başvurulabilecek yegâne kaynak akıldır. Akıl, b u g i b i d u r u m l a r d a , hakkı ve bâtılı ayırt edebilmek

için hükmüne müracaat edilen âdil ve

tarafsız b i r hâkim g i b i d i r . A n c a k bunun

vasıtasıyla

peygamberlerin,

doğruluklarına, dâvalarının hak ve gerçek olduğuna delâlet eden m u cizeleriyle, sahtekârların ve sihirbazların s i h i r l e r i ve benzeri h i l e l e r i n i birbirinden ayırmak mümkün olur. Y i n e ancak akıl ile, Allah'ın sayısız nimetlerini, varlıkların yaratıhşmdaki h i k m e t ve gayeyi, özellikle b u jraratıkların b i r m u c i d i , b i r yaratıcısının brlumasınm zorunluluğu açısm158

B k . E b û M a n s û r e l - M â t u r i d i , Kitâbu't-Tevhîd, s. 7, 8; D r . F e t h u l l a h H u l e y f i n M u k a d d i m e s i , s. 29.

158

B k . E b û M a n s û r e l - M â t u r î d i , Kitâbu't-Tevhîd, s. 7, 8; D r . F e t h u l l a h H u l e y f i n

49

dan, k u d r e t i sonsuz b i r Yaratıcıya, Yüce A l l a h ' a delâlet ettiğini bilme­ m i z ve dolayisiyle de Kadîm Varlık'la, hadis varlıkları b i r b i r i n d e n ayır­ mamız mümkün olur. Mâturîdî, b i l g i edinmede, aklın, düşüncenin ve araştırmanın z o r u n ­ luluğunu b u şekilde b e l i r t t i k t e n sonra, ayrıca, H z . P e y g a m b e r ' i n en bü­ yük mılcizesi olan ve insanların ve d i n l e r i n dahî benzerini meydana ge­ t i r m e y i başaramadıkları Kur'ân-ı Kerîm'de geçen «akletrmz misiniz?». «dü§ünw.Gz misiniz?» anlamındaki birçok âyeti buna naklî b i r d e l i l ola­ r a k göstermekte ve özellikle §u âyetleri zikretmektedir^^^ : «Gerçeği a n ­ lamalarına k a d a r varlığımızın b e l g e l e r i n i o n l a r a h e m dış dünyada v e h e m d e k e n d i içlerinde göstereceğiz. R a b b i n i n herşeye şâhid olması y e t m e z m i ? D i k k a t e d i n ; o n l a r R a b b l e r i n e kavuşmaktan şüphe e t m e k t e d i r l e r ; d i k k a t e d i n ; A l l a h şüphesiz herşeyi b i l g i s i y l e Kuşatanadır»}^' «Bu i n ­ s a n l a r , d e v e n i n , nasıl yaratıldığına, göğün nasıl yülcseltildiğine, dağla­ rın nasıl dikildiğine, y e r i n nasü yayıldığına b i r b a k m a z l a r mı?».'^^ «Gök­ l e r i n v e y e r i n yaratılmasında, gece i l e gündüzün b i r b i r i ardından g e l ­ m e s i n d e , i n s a n l a r a yararlı şeylerle d e n i z d e süzülen g e m i l e r d e , A l l a h h n gökten i n d i r i p , o n u n l a ölümünden s o n r a y e r i dirilttiği s u d a , h e r türlü canlıyı o r a d a yaymasında, rüzgârları v e y e r l e gök arasında e m r e amâr d e d u r a n bulutları döndürmesinde, düşünen aklım k u l l a n a n kimseler için d e l i l l e r vardırry.'^^ «Yeryüzünde v e k e n d i içinizde Allah'ın varlı­ ğına n i c e d e l i l l e r vardır; görmez misiniz?».''^^ îşte b u ve benzeri âyet­ ler de a k i m ve düşüncenin b i l g i üzerindeki büyük önemini açık b i r şe­ k i l d e b e l i r t m e k t e d i r . İnsanoğlu b e l i r l i b i r t a b i a t ve akıl üzere yaratıl­ mıştır. B a z a n a k i m güzel gördüğü b i r şeyi, tabiatı k a b u l e t m i y e b i i i r ve­ y a tabiatın benimsediği birşey, a k l a u y g u n g e l m i y e b i l i r , y a d a her i k i ­ s i birşey üzerinde i t t i f a k e t t i k l e r i g i b i , ihtilâf d a edebilirler. Bütün bunların h a k i k a t i n i b i l m e k ve yukarıda geçen h a n g i b i l i m d a l m a g i r d i ­ ğini anlamak, ancak akıl, n a z a r ve düşünce ile mümkün olur. B u ger­ çeği k a b u l etmemek ise, inkarcılıktan ve körükörüne inatçılıktan başka birşey değildir.^^^ Mâturîdî'nin b i l g i n a z a r i y e s i a n a hatlarıyle işte budur. 160

B k . e l - M â t u r i d î , anılan e s e r , s. 9.

161

Fussilet

Sûresi, â y e t : 53-54.

162 Ğâşiye Sûresi, âyet : 17-20. 163

B a k a r a S û r e s i , â y e t : 164.

164

Zâriyât Sûresi, âyet : 20-21.

165

50

B k . el-Mâturîdî,

Kitâbu't-Tevhîd,

s.

10,

11.

Mâturîdî'-

den önceki keia.mcılar b u k o n u y a önem v e r m e d i k l e r i , hattâ eserlerin­ de bilgiden tek kelimeyle dahî b a h s e t m e d i k l e r i halde,ı^ d a h a s o n r a ge­ len kelâmcıîar b u k o n u y a büyük b i r önem vermişler ve eserlerinde b u ­ n u d i k k a t e değer b i r şekilde işlemişlerdir.ı^'^ B u d a gösteriyor lipi, s a n ­ k i Mâturîdî, kendisinden s o n r a gelen bilginlere b u k o n u d a önder o l ­ muş ve onların d a kelâm i l m i y l e i l g i l i eserlerinin başında b i l g i y e önem­ l i b i r y e r ayırmalarına v e "bilgilerimizin kıymetini büyük ölçüde tartış­ m a konusu yapmalarına sebep olmuştur. Mâtûrîdî'ye göre, bazılarının i l e r i sürdüğü g i b i , imân, kalbî b i r t a s d i k olmayıp, sadece bilgiden, başka b i r deyimle m a r i f e t t e n ibaret-^ t i r , demek doğru değildir.ı^^ Z i r a imânın d i l d e k i anlamı, daha önce de belirtildiği g i b i , t a s d i k t i r . Küfrün anlamı ise, tekzîb, y a l a n l a m a v e y a birşeyin, daha doğrusu gerçeğin üstünü örtmek suretiyle o r t a y a çık­ masını önlemedir. Gerçekte b i l g i n i n , zıddı, cehalettir, b i l g i s i z l i k t i r . B i r şeyin mâhiyetini bilmek, o n u t a s d i k anlamına gelmiyeceği g i b i , b i l m e ­ mek de tek2^b mânasına gelmez. B i n a e n a l e y h k a l p t e k i imân, m a r i f e t ­ ten başka b i r şeydir.^^^ Şu k a d a r v a r k i , m a r i f e t , kalbî t a s d i k i n hâsıl 166

Örnek o l a r a k karşılaştırınız: e l - Eş'arî, Ebû'l-Hasan A l i b. İsmail, K i t â b u l L u m a ' f i ' r - R e d d i a!â~Ehli'z-Zeyğ v e ' l - B i d a ' , Mısır 1955.

167

K e z a karşılaştırınız: en-Nesefî, Tabsıratu'l-Ediile, y a z m a N u r u O s m a n i y e , N o . 2097; el-Curcânî, es-Seyyîd eş-Şerîf, Şerhu'l-Mevâkıf, İstanbul 1286; es Sâbunî, N u r e d d i n A h m e d b. Mahm.ûd, Tatâbu'l-Bidâye mine'l-Kifâye fi'İHidâye fî-Usûîi'd-Din, D r . F e t h u l l a h H u l e y f neşri, Mısır 1969; er-Râzî, F a h ­ r e d d i n M u h a m m e d b. Ömer, M u h a s s a l u Efkâri'l-Mutekaddimîn vel-Mutealıhirîn mine'l-Uîemâ ve'i-Hukemâ ve'î-Mutekell'imîn, K a h i r e 1323; el-BâkıUânî, el-Kâdî Ebû B e k r M u h a m m e d b. et-Tayyîb, Kitâbu't-Temhîd, M c C a r t h y neşri, B e y r u t 1957 v e Kitâbul-İnsâf, K a h i r e 1950; el-Bağdâdî, Usûîu*d-Din, İst. 1346; el-Cuveynî, Îmâmu'l-Harameyn A b d u l m e l i k b. A b d i l l a h , Kitâbu'îİrşâd, D r . M . Yûsuf Mûsâ ve Alî A b d u l m u n ' î m A b d i l h a m i d neşri, K a h i r e 1950. - [\^. I j>\

168 169

B k . el-Mâturîdî, Kîtâbu't-TevMd, s. 380. İmânın mâhiyeti k o n u s u n d a çeşitli f i k i r l e r i l e r i sürülmüştür. Bunları şu şekilde özetlememiz m ü m k ü n d ü r : İmân yalnız k a l p l e i l g i l i d i r ; sâdece m a ­ r i f e t t i r ; sâdece d i l i l e ikrardır; bütün dinî âmellerin tümüdür; i m â n iradî o l m a y ı p Allah'ın b i r lütfü, b i r m e v h i b e s i d i r . G e n e l o l a r a k halkın v e y a m u k a l l i d l e r i n anlayışına göre, imân d i l i l e i k r a r , k a l p i l e t a s d i k t i r . E b û H a n î f e ise, b u n u d a h a d a ilmîleştirerek imânın, ilmî k a b u l anlamına k a l b i n t a s d i k i , d i l i l e ikrarın, b u n u n şartı b u l u n d u ğ u n u söylemektedir k i , Mâturîdî'nin de görüşü b u m e r k e z d e d i r . E ş ' a r î'ye g ö r e imân k a l p i l e t a s d i k t i r ; t a s d i k i n s a h i h olmasının şartı m a r i f e t t i r , b i l g i d i r . Zihnî âmeliye, k a l b i n f i i l i n d e n öncedir. B u n a g ö -

51

olmasında en büyük rolü o y n a y a n gerçek b i r u n s u r olduğu g i b i , ceha­ let de bazan t e k z i b i n ve inkarcılığın b i r sebebi olmaktadır.^^^ B u n u n l a i l g i l i o l a r a k m^eselâ, bütün peygamberlere k a l b i m l e imân e t t i m , demek caiz olduğu halde, onları k a l b i m l e b i l d i m , demek gerçek imân için y e t e r l i değildir. E s a s e n Yüce Allah'ın «Gönlü imânla d o l u olduğu h a l d e , z o r ' altında olanın âî§ında, i n a n d t k t a n s o n r a A l l a h h i n ­ kâr e d e n , gönlünü kâfirliğe açanlara A l l a h katından bîr gazâb vardır; büyük azâb d a o n l a r içindir»^'^^ anlamındaki sözü, b u n a b i r d e l i l d i r . Z i ­ r a kalpte imân olmayıp, sadece m a r i f e t bulunsaydı. Yüce Allah'ın b ö y ­ le demesine gerek kalmazdı. Çünkü inkârın k a l p t e k i b i l g i y i y o k etmesi düşünülemez. B i l i n e n b i r şeyin, b i l i n d i k t e n s o n r a , cehalete, bilgisizliğe re m u k a l l i d i n imânı s a h i h değildir. Ş i î l e r ve K s d e r i y y e ise, imânın m a r i f e t t e n , yalnız zihnî a m e l i y e d e n i b a r e t o l d u ğ u n u söylerler. B u g ö r ü ş ü i l k d e f a o r t a y a a t a n , C e l i m b . Safvân'dır. A b d u l l a h b . GuUâb da imkânın h e m m a r i f e t , h e m de t a s d i k o l d u ğ u n u i l e r i sürmektedir k l , M ü c e s s i m e ve M ü ş e b b i h e fırkasında olanların ç o ğ u n l u ­ ğu d a b u görüşü s a v u n u r l a r . Bunlardan K e r r â m i y y e'ye g ö r e , imân, sâdece i k r a r d a n i b a r e t o l u p , o n u n t a s d i k l e b i r i l g i s i y o k t u r . H â r . i c i y y e fırkası m e n s u p l a r ı n a göre, imân i k r a r , t a s d i k ve âmelin t ü m ü n d e n m e y d a n a g e l i r . O n l a r a g ö r e , K u r ' â n ' m hükümleriyle âmel e t m e y e n l e r , hattâ f a r z l a r d a n b i r i n i t e r k e d e n l e r kâfirdir. Gerek H a . n b e l î l e r , gerekse V e h h â b i 1 e r b u görüşü savu­ nurlar. M u ' t e z i l e ' n i n çoğunluğu d a b u fikirde o l m a k l a beraber, âmel e t m e y e n v e y a b ü y ü k g ü n a h işleyenin ne m ü m i n ne de kâfir o l d u ­ ğunu, i m â n i l e k ü f ü r arasında b i r y e r d e ( e l - M e n z i l e fosyne'l-Menzileteyn) kaldığını i l e r i sürerler. S e l e f i n , f u k a hâ, n ı n v e h a d î s ç i 1 e r i n bazıları, i m â n ı n kesbî v e mahlûk, yaradılmış o l m a y ı p , Allah'ın irâde v e hidâyetine bağlı b u l u n d u ğ u n u söylerler. Bazılarına g ö r e ise, i n s a n t a r a f m d a . n o l a n ihtida kesbîdir; A l l a h tarafından o l a n hidâyet ve tevfîk ise, yaradılmış o l m a y ı p vehbîdir. î m â n ı n k o n u s u , k e s i n hükümlerdir. B u n l a r da, A l l a h ' l a p e y g a m b e r l e r ­ le v e âhiretle i l g i l i k e s i n l i k i f a d e e d e n hükümlerdir. İmânın g a y e s i , A l l a h tarafından g e l e n e m i r l e r e b i r b ü t ü n o l a r a k u y m a y ı ; i t a a t e t m e y i sağla­ maktır. Bütün fırka m e n s u p l a r ı b u h ü k ü m l e r d e birleşmişlerdir. B k . Ebû M a n s û r el-Mâ.turidî, A k â i d R i s a l e s i , P r o f . Y u s u f Z i y a Y ö r ü k a n tercümesi, m ü t e r c i m i n n o t u , s. 22, İstanbul 1953. B u k o n u d a d a h a f a z l a b i l g i için k e ­ lâm v e fırkalarla i l g i l i eserlere başvurulabilir. 170

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhid, s. 380.

171

N a M S û r e s i â y e t : 106.

51

dönüşmesi imkânsızdır. Demek o l u y o r k i , imânda esas olan, kalbî tas­ d i k t i r . B u n u sağlayan d a b i l g i d i r . ' ' e — İmâmn A r m i i l e İlgisi v e İnsan B e d e n i n d e k i Y e r i

:

İmâm Şafiî ( ö l m . H . 2 0 4 / M . 820)'ye göre imân, d i l i l e i k r a r , k a l p İle .asüık ve i y i amellerde bulunmaktır. B u görüge göre amel imân. dâ­ h i l d i r . Z i r a Yüce Allah'ın «Allah, s i z i n imârmnzı z a y i edecek demidir Dogrıosu A l l a h i n s a n l a r a şefkat gösterir, m e r h a m e t e d e r . ^ ' ^ sözü A l l a h İbadetlerinizi boga çıkaracak değildir, anlamım taşımaktadır k i 'bu d a namaz ve benzeri ibâdetlerin imâna dâhil olduğunu göstermektedir. İmâm Şafiî'nin b u görüşünü Mâturîdî, k a b u l etmemekle ve âme­ l i n i m a n a dâhil edilmesinin doğru olmadığını söylemektedir. Z i r a ona gore A l l a h , «Ktm A l l a h ' a imân e d e r v e i y i , yararlı i s işlerse, A l l a h o n u içinde t e m e l l i v e s o n s u z kalınacak, altlarından ırmaklar a k a n C e n n e t l e ­ r e k o y ar.demek suretiyle, imânı amelden ayırmış ve insana, amelden ayrı olarak mü'min demiştir. Ayrıca âyette «iyi 'iş i s l e y e m y cümlesi «iman eden» cümlesine atfedilmiştir. A t f e d i l e n b i r sey ise. şüphesiz a t f olunandan başka b i r şeydir. B i n a e n a l e y h âyette geçen imândan m a k ­ sat, k a l p İle t a s d i k t i r . B u n d a n başka, amelin imâna dâhil olduğu k a b u l edildiği takdirde, amelle i l g i l i hükümlerde olduğu g i b i , imân esaslarına a d a . n e s h i n câız olması g e r e k i r d i . O y s a , imânla i l g i l i k o n u l a r d a , böyle

172

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 380-381; Te'viiâtu'l-Kur'ân, V a r . 87 b.

173

T a m adı, eş-Şâfiî, el-îmâm E b û A b d i l l a h M u h a m m e d b . İdris'dir Şafiî m e z ­ h e b i n i n k u r u c u s u d u r . H . I S O / M . 767 yılında. G a z z a ' d a d o ğ m u ş v e H 2 0 4 / M 820 y ü m d a 53 yaşında i k e n Mısır'da vefat etmiş v e M u k a t t a m dağının ete­ ğinde, Benû A b d i l h a k e m mezarlığına defnolunmuştur. Hayatı e s e r l e r i v e görüşleri için b k . el-Hatîb el-BağdâdI, Târîhu Bağdâd, C . II, s. 56-73 K a h i ­ r e 1931; i b n Hallikân, Vefeyâtu'l-A'yân, C . I, s. 447, K a h i r e 1310- B r o c k e l m a n n , G A L , I, s. 178, v d ; S U P P L . I, s. 503 v d ; es-Subkî, Ebû N a s r A b d u l vehhâb, Tabakâtıı'ş-Şâfiîyye el-Kubrâ, C . I, s. 172-175, K a h i r e 1324- İbn H a l ­ dun, e l - M u k a d d i m e , s. 500 v d . . K a h i r e 1327; A h m e d Teymûr, N a z r a t u n T â n h i y y e fî Hudûsi'l-Mezâhibi'I-Erba'a, s. 28 v d . , K a h i r e 1344; H . A . R . G i b b - J H . K r a m e r s , Slıorter E n c y c l o p e d l a of İslam, s. 512 v d , L e i d e n - L o n d o n i c i 6 l ' W . H e f f e n i n g , Şafiî M a d . , İslâm A n s i k l o p e d i s i , C . X I , s. 268 v d . , İstanbul 1968^

174

B a k a r a Sûresi, â y e t : 143.

175

Talâk Sûresi, â y e t : 11.

'

'

53

b i r şeyin söz k o n u s u edilmesi imkânsızdır. B u d a gösteriyor k i . imân ile amıel ayrı ayrı şeylerdir.^^* Mâturîdî, imân i l e âmeli, gösterdiği gerekçe ve delillere d a y a n a r a k b u şekilde açıkladıktan sonra, gerçek imânın insanın b e l i r l i b i r yerinde olmayıp, bütün bedenini kapladığını söylemiştir. O n a göre imân, parça­ lanır v e y a bölünür b i r nesne olmadığı için, mü'min, meselâ, b e l i r l i b i r y e r i n i n k e s i l m e s i v e y a b i r u z v u n u kaybetmesiyle imânından d a b i r kıs­ mını kaybetmiş olmaz. Bütün vücuda yayılmış o l a n imân, b u g i b i haller­ de, esas durağı o l a n kalbe avdet eder. Çünkü imân b i r bütündür. O n u n e k s i l i p artmadı d a söz k o n u s u değildir. İyi işler imânm esasından o l ­ madığı g i b i , ona t e s i r de edemez. İmân kalbî b i r t a s d i k t i r . O n u n teced­ düdü, yenilenmesi, ancak küfrün t e r k e d i l m e s i ânında mümkün olur. Z i ­ yadeleşmesi k o n u s u d a , tıpkı bunun g i b i d i r . İnsan öldüğü z a m a n , imân r u h l a beraber gitmediği g i b i , cesette de k a l m a z . O ancak, insanın imâna ehliyet kazandığı mâna ile beraber kalır k i , b u d a Yüce Allah'ın kişiyi g i z l i d e n nurlandırması v e y a insanın içindeki g i z l i m a h i y e t i ı§ıklandırmasıdır. İnsanın a m e l l e r i ise, Allah'ın sevabına v e y a cezasına u l a şır.^^' Mâturîdî'ye göre, ölüm döşeğinde, u m u t s u z kalmış, ye's halinde imân eden b i r k i m s e n i n imânı m a k b u l değildir. Z i r a böyle b i r k i m s e aslında g a y b a inanmış değildir. Mâturîdî'nin b u düşüncelerinden de anlıyoruz k i , müsbet i l i m l e r k o n u s u n d a k i t a s d i k ile, imân edilmesi gereken m e v z u l a r l a i l g i l i t a s d i k , aynı değildir. Z i r a imân edilmesi gereken şeyler, g a y b i a i l g i l i o l a n l a r ­ dır. B i r imânın gerçek b i r imân o l a b i l m e s i için, s a h i b i n i n d a h a h a y a t t a iken, h e r h a n g i b i r umutsuzluğa, ye'se kapılmadan önce, bilerek ve zorlanmaksızm imân etmiş olması g e r e k l i d i r . Ölüm h a l i n d e insanın, g ö ­ zü önüne âhiret ahvâli s e r i l i p , b u h a l l e r i gördükten s o n r a imân etmesi, 176

B k . el-Mâturidî,

177

Tafsilât için b a k ı n ı z : el-Mâturîdî, Te'vîlâtu E h l i - s - S u n n e , D r . İbrahim A v a z a y n v e es-Seyyîd A v a z a y n neşri, C . I, 289. 290, K a h i r e 1 3 9 1 / 1 9 7 1 ; A k â i d R i s a l e s i , s .24 ; D . B . M a c d o n a l d , İ m â n M a d . , İslâm A n s i k l o p e d i s i , C . V V a , s. 985, İst. 1951; H . A . R . G i b b - J . H . K r a m e r s , S h o r t e r E n c y c l o p e d i a of İslam, s. 167; k e z a b k . A . J . W e n s i n c k , T h e M ü s l i m C r e e d , s. 22 v d , C a m b r i d g e 1932; I. G o l d z i h e r , el-'Akîde ve'ş-Şeri'a fî'l-İslâm, A r a p ç a y a Ç e v . : M . Y û ­ s u f Mûsâ, A . H a s a n A b d u l k â d i r v e A . A b d u l h a k k , s. 87 v d , K a h i r e 1959; en-Nesefî,

54

A k â i d Risalesi, Ç e v i r e n :

P r o f . Y u s u f Z i y a Yörükan, s. 22.

Tatasıratu'l-Edilie, V . 200 b , N û r u o s m â n i y e

K t b . N o . 2097.

şuhûda d a y a n a n b i r imân o l u r k i , işte Mâturîdî'nin de k a b u l etmediği budur. / — İmân

v e İslâm

:

İslâm b i l g i n l e r i , imân ile Islâm'm b i r olup olmadığı hususunda i h ­ tilâfa düşmüşlerdir. îmân i l e İslâm b i r d i r , diyenler, d e l i l o l a r a k Yüce Allah'ın «Bir k i m s e İslâmiyet'ten başka b i r dîne yönelirse, o n u n k i aslâ k a b u l e d i l m e y e c e k t i r . O , a h i r e t t e d e kaybedenlerdendir»'^'^^ âyetini g ö s ­ termişlerdir. O n l a r a göre imân, bütün ibâdetleri ve i y i işleri içine a l a n bir i s i m d i r . B i n a e n a l e y h h e r i y i iş İslâm olduğu g i b i , h e r hayırlı amel de imândır. B u n l a r d i l bakımından h e r n e k a d a r ayrı g i b i görünüyorlarsa da, aslında ifade e t t i k l e r i mâna bakımından b i r d i r . îmân i l e İslâm'ın ayrı ayrı şeyler olduğunu söyleyenler ise, «Bede^ vî A r a p l a r imân e t t i k d e d i l e r , o n l a r a d e k i : S i z imân e t m e d i n i z , f a k a t İslâm o l d u k , d e y i n i z ; çünkü imân henüz k a l p l e r i n i z e yerleşm.edi»^'^^ âyetini b u n a b i r delil o l a r a k göstermişler ve âyette de görüldüğü g i b i . Yüce Allah'ın bedevîlere İslâm olduk demıclerine i z i n verdiği halde, imân e t t i k demelerine müsaade etmemiş olması, b u n l a r m aslında b i r olmayıp, ayrı ayrı şeyler olduğunu gösterir demişler ve ayrıca b u n u Cibrîl ha(Msiyle de t e y i d etmek istemişlerdir. D a h a önce de işaret e t t i ­ ğimiz g i b i , Müslümanlara d i n l e r i n i öğretmek gayesiyle Cibrîl'in s o r ­ duğu s o r u l a r a karşıhk H z . P e y g a m b e r gerek imânı, gerekse İslâm'ı g a ­ yet veciz b i r şekilde t a r i f etmiş ve a r a l a r m d a k i derece faklarını belirtmiştir.^'o B u görüşü i l e r i sürenlere göre, H z . P e y g a m b e r ve Cibrîl g i b i , yeryüzünün ve göklerin en emîn, en güvenilir kişilerinin aslında b i r o l a n b i r şeyi i k i y e ayırıp, bunları ayrı ayrı tarif etmede birleşmeleri beklenemez. B u n u yaptıklarına göre, demek k i , imân ile İslâm b i r de­ ğildir, b u n l a r başka başka şeylerdir.^^^ 178

 l - i I m r â n Sûresi, â y e t : 85.

179

H u c u r â t Sûresi, â y e t : 14.

180

T a f s i l a t için b a k ı n ı z : el-Buhârî, C . I, s. 18; e l - M u s l i m , C . I, s. 39, D r . K e ­ mal Işık, M u t e z i l e n i n D o ğ u ş u ve K e l â m ı Görüşlerî, s. 17 v d . el-Mâturidî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 393.

181

B u konu

için b a k ı n ı z : Buhârî, el-Câmiu's-Sahîh, Kltâbu'1-îmân; A . J . W e n -

sinck, T h e M ü s l i m C r e e d , Akîde san

çevirenler:

1932; İgnaz G o l d z i h e r e l M . Yûsuf

A b d u l k â d i r ve A b d u l a z î z A b d u l h a k , s. 87 v d . , K a h i r e

donald, R.

s. 22 v d . , C a m b r i d g e

ve'ş-Şerîa fi'I-İsIâm, A r a p ç a y a İslâm

Ansiklopedisi,

C . V - 2 , Sayı

Mûsâ,

Alî H a ­

1959; D . B . M a c ­

50, s. 984, İstanbul

1951; H . A .

G i b b - j . H . K r a m e r s , S h o r t e r Encycîopaedia of İslam, s. 167.

55

B u görüşte olanlar, b u k o n u d a kendi aralarında d a ihtilâfa düş­ müşlerdir. Bazılarına göre iı lân, Kur'ân ve hadîste de görüldüğü g i b i , inanılması gereken şeylere i n a n m a k ve onları kalben i a s d i k t e n i b a r e t t i r . B u n u n b i r dış görünüşü y o k t u r . İslâm'ın ise, b i r dış görünüşü vardır. İşte b u dış görünüşe bakılarak b i r k i m s e n i n müslüman olup olmadığı­ nı anlamak mümkün olur. İmânm y e r i ise, k a l p olduğu için, gerçek imân sahibi o l a n l a r l a olmayanları ayırm^ak zordur. B u n d a n dolayı A l l a h , Bedevi'ye «islâm oldum.» demesine i z i n verdiği halde «imân ettim» de­ mesine i z i n vermemiştir. Çünkü onun kalbinde henüz imân olmadığını A l l a h bilmektedir. E s a s e n hadîs de bunu t e y i t etmiş ve İslâmm dış g ö ­ rünüşü bulunan amellerden meydana geldiğini, imâmn ise k a l b i t a s d i k olduğum] bildirmiştir. Bazıları, İslâmm, A l l a h ' a t e s l i m , o l m a k , O'nun e m i r ­ lerine u y m a k olduğunu söylerken, diğer b i r kısmı d a İslâmm. d i l d e k i mânası i h l a s t ı r ; A l l a h ' a t a m o l a r a k gönlünü bağlamak ve O ' n a eş koşmamaktır, demiştir.^^^ B u n a d e l i l o l a r a k «Rabbi a n a : T e s l i m o l , buyurduğunda, Âlemlerin R a b b i n e t e s l i m o l d u m , derai§tir^^^>y; ^^BİZ" l e r O^na t e s l i m oîmuşuzdur'^^^»; R a b b i r r d z ! İkimizi S a n a t e s l i m o l a n l a r d a n k%l, s o y u m u z d a n d a S a n a t e s l i m o l a j n l a r d a n b i r ümmet yeti§tir'^^^» âyet­ l e r i n i göstermişlerdir. Mâturîdî b u çeşitli görüşleri b e l i r t t i k t e n sonra, b u k o n u d a k i k e n d i görüşlerini de delillere d a y a n m a k suretiyle açıklamıştır. O n a göre imân ile islâm, her nekadar d i l yönünden ifade e t t i k l e r i mâna bakımından a y ­ rı g i b i görünüyorlarsa da, aslında dinî k o n u l a r d a taşıdıkları mâna ve önem i t i b a r i y l e b i r olup, aralarında b i r f a r k y o k t u r . D i l ile i l g i l i b u ayrı anlamadan dolayı, kâfirler, k e n d i l e r i n i n imânla anılmalarına ses çıkar­ madıkları halde, İslama nisbet edilmelerini ruhları k a b u l edememiştir. B u n u n sebebi de büyük b i r i h t i m a l l e , g e r ç ^ imânm k i m d e b u l u n d u ­ ğunun bilinmemesi, b u n u n b i r dış görünüşünün bulunmaması, oysa îslâman b i r dış görünüşü bulunup, buna göre amel edenlerin özellikle Müslüman adıyla anılmalarıdır. îşte bundan dolayı, meselâ, İ s l â m d i y a r ı , k ü f ü r d i y a r ı dendiği halde, i m â n d i y a r ı 182

B k . Mâturîdî, bu't-Tevhîd,

s.

Te'vilâtu'i-Kur'ân,

183

Bakara

184

B a k a r a Sûresi, âyet

133.

185

Bakara

128.

5

Sûresi,

V a r . 22

b,

Selim

Ağa

Ktb. N o .

395. âyet :

Sûresi, âyet

131. :

40;

Kitâ­

veya küfrün m u r a d i f i olarak,

t e k z i b

d i y a r ı

denmemiştir .^^^

Mâtûrîdî'ye göre, imânın, Allah'ın varlığını, birliğini, eşi ve ben•zeri bulunmadığını, her şeyin O'nun dilemesi ve yaratmasıyla var olduğunu tasdik e t m e . olduğuna gerek akıl, gerekse kâinattaki bütün v a r h k l a r delâlet etmektedir. İslâm da, kişinin kendisini t a m ola­ rak A l l a h ' a teslim etmesi, O'nun e m i r l e r i n i yerine getirm.esi, nehiylerinden kaçınması, dinî vecibeleri noksansız yerine getir­ mesi ve kısaca t a m b i r sadakat ve i h l a s l a O ' n a k u l l u k etmesidir.^^^ B u da gösteriyor k i , b u i k i kavramın i h t i v a ettiği m.âna yönün­ den esasa ilişkin b i r f a r k y o k t u r . A n c a k b i r i n c i s i n d e ' inanılması ve tasdik edilmesi gereken imân esasları açıklanmakta, ikincisinde ise, b u imânın veya kalbî tasdiğin b i r gereği olan şartlar ve bunların ye­ rine g e t i r i l m e s i zorunluğu belirtilmektedir. B i n a e n a l y h , imân ile islâm m b u müşterek n i t e l i k l e r i göz önüne alındığı t a k t i r d e , bunların b i r olduğu, b i r i c i n gerçek varlığı k a b u l edilip, diğerinin edilmemesinin imkânsız bulunduğu h a k i k a t i kendiliğinden o r t a y a çıkmış olur. İbare­ lerin değişik olması b u gerçeği değiştiremez. İmânın bütün şartlarını yerine getiren b i r kimsenin, Müslüman olmadığını üeri sürmek nasıl mümkün değilse, İslâmm tüm şartlarını hakkıyle ifâ eden b i r k i m s e n i n de mü'min olmadığmı söylemek, akıl ve mantık yönünden mümkün değildir.^^' Kur'an-ı Kerîm'de geçen «Allah katında gerçek d i n şüphesiz îslâmiyettir»^^^ ve «Kim İslâmiyetten başka b i r d i n e yönelirse, onun­ k i a s l a k a b u l edilmeyecektir»^^^ anlamındaki âyetler de, aslında bu gerçeği t e y i d etmektedir. Z i r a b i r k i m s e n i n hakikî b i r mü'min o l a b i l ­ mesi, ancak, Yüce Allah'ın gerçek b i r d i n olarak, vasıflandırdığı îslâm i y e t i n bütün şartlarını e k s i k s i z yerine getirmesiyle mümkündür. Bunların b i r kısmını yerince getirip, diğerlerini kasden terkeden kimse Müslüman olmadığı g i b i , mü'min de değildir. Z i r a îslâmiyetin şartların186

B k . Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, a vd. Muruosmaniye

s. 394; en-Nesefî,Tabsiratu'l-Edilîe,

V a r . 202

K t b . N o . 2097.

187

B k . Ebû Mansûr el-Mâturidî, Te'vîlatu E h i i ' s - S u n n e , D r . İbrâhîm A v a z a y n ve e s - S e y y i d A v a z a y n neşri, C . I, s. 257, 289, K a h i r e 1971; Kitâbu't-Tevhîd, s. 394, 395; en-Nesefî, Tabsıratu'l-Ediile, V a r . 8 b, Süleymâniye-Fatih B l . N o .

188

B k . Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd,

189

Âl-i İmrân Sûresi, â y e t : 19.

190

Âl-i

2907.

s. 396; Te'vilâtu'l-Kur'ân, V a r . 22 b.

İmrân Sûresi, â y e t : 85.

57

dan b i r kısmım inkâr etmek suretiyle îslâmiyetten çıkan, imândan da çıkmıştır. K e z a imân esaslarından bazılarını k a b u l etmemek suretiyle imândan çıkan kimse de, îslâmiyetten uzaklaşmış ve kâfir olmuştur. Mâturîdî b u k a d a r l a da yetinmiyerek, görüşünü t a k v i y e etmek için Kur'ânı Kerîm'den daha birçok örnekler vermiştir. Meselâ «Allah'a, UzG gönderilene, İbrahim'e, IsmâîFe, İshâk'a, Ya'kûb'a v e torunlarına gönderilene, Mûsâ v e Ûsâ'ya v e r i l e n e , R a b b l e r i tarafından P e y g a m b e r ­ l e r e v e r i l e n e , onları b i r b i r i n d e n ayırt e t m e y e r e k imân e t t i k , b i z O ' n a t e s l i m olanlarız, deyim>^^'; «Mûsâ şöyle d e d i : E y m i l l e t i m ! Allah'a imân ediyorsanız v e t e s l i m olmuşsamz, O ' n a güvenin»'^^^- âyetleri de, bunların i h t i v a e t t i k l e r i gerçeklere imân edenienin Müslüman olduklarını bildirdiği g i b i , diğer b i r âyette de Yüce A l l a h , suçlu b i r k a v m i cezalan­ dırmak üzere gönderdiği meleklerin «Biz suçlu m i l l e t i n arasında b u l u n a n mü'minleri çıkardık; z a t e n o r a d a Müslüman o l a r a k sâdece b i r t e k ev halkı bulduk»^^^ d e d i k l e r i n i beyan etmek suretiyle, Müslüman olanla­ rın da mü'min olduklarını açıkça ifade etmektedir. Bütün bunlar, özel­ l i k l e yukarıdaki âyetlerde de görüldüğü g i b i , Allah'ın insanları bazan mü'min, bazan d a müslim olarak vasıflandırması da gösteriyor k i , ger­ çekte imân ile îslâm b i r d i r . Bunları yekdiğerinden ayrı olarak mütalaa etmek mümkün değildir.^^* Mâturîdî'nin imân ve İslâm konusundaki görüşleri, ana hatlarıyle işte bunlardır. K o n u y u şimdiye k a d a r açıklamağa çalıştığımız görüşleri­ nin b i r özeti mâhiyetini taşıyan şu sözleriyle b i t i r e l i m : «islâm, Allah'ı keyfiyetsiz olarak b i l m e k t i r ; bunun y e r i göğüstür. İmân, Allah'ı A l lah'lığı ile b i l m e k t i r ; bunun y e r i de k a l p t i r ; b u ise, göğsün içindedir. M a r i f e t , Allah'ı sıfatlarıyle b i l m e k t i r ; bunun y e r i de gönüldür; b u da, k a l b i n içindedir. Tevhîd, Allah'ı birliğiyle b i l m e k t i r ; bunun y e r i sır­ dır; b u ise, gönül içindedir. B u n l a r , Yüce Allah'ın «Allah, göklerin v e y e r i n Nûr'udur. O ' n u n n u r u , içinde ışık b u l u n a n b i r k a n d i l yuvasına b e n z e r . O ışık b i r c a m içindedir; c a m i s e , s a n k i i n c i g i b i p a r l a y a n bir. yıldızdır. B u , n e yalnız doğu'da v e n e d e yalnız Batılda b u l u n a n b e r e k e t ­ l i z e y t i n ağacından yapılır. Ateş değmese b i l e , n e r d e y s e yağın k e n d i s i a y 191

Bakara

192

Yûnus

193

Zâriyât

194

B k . el-Mâtundî,Kitâbu't-Tevhid, Selim maniye

58

Sûresi; â y e t : Sûresi,

136.

âyet : 84.

Sûresi, âyet : 35, 36. s.

A ğ a K t b . N o . 40; en-Nesefî, Ktb. No.

2097.

397

vd.; TeVilâtul-Kur'ân,

Var.

339

Tabsıratu'i-Edille, V a r . 202 a, N û r - u

b, Os­

dmlatacak!

Nûr

üstüne

nurdur»^''' âyetine, benzer.

§ u halde

bunlar,

dört gerdanlıktır k i , dördü de b i r b i r i n d e n ayrı gayrı değildir; hepsi b i r ­ leşince d i n olur»."'' g _

îmânın

Yaratılmış

O l u p Olmaması

Meselesi

:

Mâtûrîdî'ye göre imân mahlûktur. Z i r a imânın mâhiyeti y a m a ' lûmdur, b i l i n m e k t e d i r v e y a meçhuldür, b i l i n m e m e k t e d i r . Eğer imân meçhul olup, mâhiyeti hiçbir k i m s e tarafından b i l i n m i y o r ise, onun y a ­ ratılmamış olduğunu i l e r i sürmenin b i r anlamı k a l m a z . Çünkü b i l i n m e ­ yen b i r şeyin mâhiyeti ve h a k i k a t i n i n b i l i n m e s i için b i r takım delillere, araştırma ve incelemelere d a y a n m a k zorunluluğu yardır. Böyle b i r y o l l a elde edilen v e y a bilinen şey de, şüphesiz mahlûktur. B u n d a n başka, d u y u organları kanalıyle de bilindiği g i b i , A l l a h ' d a n başka, kâinatta mev­ cut herşey yaratılmıştır, y o k l u k t a n s o n r a v a r olmuştur. Öncesiz ve sonsuz, ezelî ve ebedî olan sâdece Y ü c e ' Allah'dır. G e ­ rek âlem, gerekse onu m e y d a n a getiren bütün varlıklar, b u n a delâlet etmektedir. Herşey Allah'ın dilemesi ve yaratması i l e v a r olduğuna göre, imânın d a bunların dışında kalması ve yaratılmamış olduğunun i l e r i sürülmesi imkânsızdır."' îmânın meçhul, b i l i n m e y e n birşey olması d a mümkün değildir. Z i r a Yüce A l l a h , P e y g a m b e r l e r i n e gönderdiği bütün k i t a p l a r d a , dâima imânla emretmiş, özellikle Kur'ân-ı Kerîm'in b i r çok yerinde de geç­ tiği g i b i , insanları imân etmekle yükümlü kılmış ve imân eden k u l l a ­ rını d a mü'min adıyla vasıflandırmıştır. B u n a göre, ilganın y a p m a k l a mükellef kılındığı, yaptığı t a k t i r d e sevâbe n a i l olacağı, terkettiği t a k ­ dirde ise, cezaya çarptırılacağı b i l d i r i l e n birşeyin h a k i k a t i n i ve mâhi­ y e t i n i bilmediğini düşünmek mümkün değildir. B u d a gösteriyor k i , imân meçhul değil, ma'lûmdur. O halde, imânın mâhiyeti bilindiğine göre, d a h a insan v a r olmadan önce, onun ezelde m e v c u t bulunduğunu ve dolayısıyle yaratılmamış olduğunu i l e r i sürmek, ne aklın, ne de n a k ­ l i n k a b u l edebileceği b i r h u s u s t u r . Z i r a b u t a k d i r d e imân, d a h a mükel­ lef kılman i n s a n yaratılmadan önce, onun iktisâb ettiği b i r f i i l hâline gelecektir. B u ise, m u h a l d i r . İmânın ezelî olmayıp, insanın b i r f i i l i oldu­ ğuna en büyük delil, onun imânla mükellef kılınmış, t e r k i n d e n nehyedil-

195 196

N û r Sûresi, âyet : 35. B k . el-Mâturîdî, A k â i d R i s a l e s i ,

197

B k . el-Mâturîdî,

Kitâbu't-Tevhîd,

; s. s.

23. 385.

:

f;

59

mış, özellikle imân edenler övülüp, kendilerine büyük mükâfatlar vaad edilirken,, imân etmeyenler y e r i l i p , kendilerinin büyük ceza ve ikâba çarptırılacaklarının bildirilmiş olmasıdır/^^ İnsanın kendi fiilinden do­ ğan b i r şey, şüphesiz mahlûktur. _ Mâturîdî, imânın yaratılmış olduğunu a k l a dayanan delillerle b u şeklide isbat ettikten sonra, bunu, ayrıca naklî delillerle de teyit et­ miştir. Meselâ ona göre, Kur'an-ı Kerîm'in çeşitli yerlerinde geçen «ffer şeyi y a r a t a n AUah'Ur..^^^ ve . S i z i d e , yapUklarımzı d a y a r a t a n Allah'tır»^''' âyetleri, imânm da yaratıklar ve ameller cümlesinden o l ­ ması i t i b a r i y l e , mahlûk olduğuna delâlet etmektedir. B u n d a n başka Y ü c e A l l a h «Gökleri, y e r i v e i k i s i n i n a r a s t n d a k i l e r i ' a l t t günde y a r a t a n , s o n r a d a arşa hükmeden Rahman'dır.-"^ demektedir k i şüphesiz bunlar arasında imân d a vardır. Ayrıca imânın yaratılmış olduğuna dair H z . Peygamberden r i v a y e t edilen çeşitli hadîsler de vardır.202 îmân, insan için b i r güzelliktir, b i r hayırdır, b i r hidâyet kaynağı­ dır ve b i r ziynettir. Bunların y e r i ise, k a l p t i r . Yüce A l l a h şöyle diyor : A l l a h s i s e imâm sevdirmiş, o n u k a l p l e r i n i z e güzel göstermiş; inkar­ cılığı, y o l d a n çıkmayı v e haş kaldırmayı s i z e iğrenç göstermiştir».^"' Sonra Yüce Allah'ın «îmân henüz k a l p l e r i n i z e girmedi»^'>-^ ve «...Kalp­ l e r i imân etmemişken, ağızlarıyle imân e t t i k , diyenler...yy^^^ demek s u ­ retiyle^ imân e t t i k l e r i n i i d d i a -edenleri yalanlaması da, Mâtûrîdî'ye g ö ­ re, imânın insanların b i r f i i l i bulunduğunu ve dolayisiyle de yaratıl­ mış olduğunu isbatlayan en büyük b i r delildir.^o' h — M u k a l l i d i n îmânı : Mâtûrîdî'ye göre yaratıklar için zorunlu olan dîn, ancak i k i y o l l a bilinir. Bunlardan birincisi n a k i l , i k i n c i s i de a k 1 l'dır. Dinî b i l g i l e r i n ve inançla i l g i l i esasların gereği g i b i büinmesi ve tasdik edil­ mesi, ancak b u i k i y o l l a mümkün olur. Gerçek imân, aklî ve naklî de198

B k . el-Mâturîdî,

199 200

En'âm Sûresi, â y e t : 102; M ü ' m i n Saffât Sûresi, âyet : 96.

201

Furkân

202 203

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, Hucurât Sûresi, âyet -.7.

Sûresi,

204

Hucurât

205

Mâide

206

Bk.

Sûresi,

Sûresi,

a m l a n eser, s. 386. Sûresi,

âyet : 59.

âyet

s.

387.

s.

388.

: 14.

âyet : 4 1 .

el-Maturîdî,

Kitâbu't-Tevhîd,

âyet:

62.

lillere d a y a n a n imândır. B u n l a r d a n y o k s u n b i r tasdik ise, t a k l i d i imân o l m a k t a n öteye gidemez. B i r kim^senin körükörüne taklîd edilmesi, her­ h a n g i b i r delile v e y a araştırma ve incelemeye dayanmak gereği d u yulm-aksızm b e l i r l i b i r fikrin^ m u a y y e n b i r inancın benimsenmesi s u ­ retiyle elde edilen böyle b i r imân ise, şüphesiz m a k b u l b i r imân değiP d i r . Z i r a b u tür b i r imân, k e n d i s i m t a k v i y e eden esaslı b i r dayanak ve destekten y o k s u n olduğu için, h e r a n yıkılm.ağa ve y o k olmağa m a h ­ kûmdur. O y s a a k l a v e delile dayanan imân, böyle değildir. O sağlam b i r zemine oturtulmuş, k u v v e t l i b i r temele dayandırılmış olduğundan onun yıkılması, z a m a n l a y o k olm.ası dü§ünülemxez.-^^ Görüldüğü g i b i Mâturîdî, t a k l i d i imânı k a b u l etmemektedir. O b u k o n u y a o k a d a r önem vermektedir k i , «KitâbvJt-TGvMd» adlı büyük eserinin daha i l k başlangıcında b u k o n u y a öncelik vermiş ve t a k l i d i n bâtıl olduğunu ve dinî esasların akılla ve delillerle b i l i n m e s i g e r e k t i ­ ğini belirtmiştir.-^^ E s a s e n gerek E h l - i Sünnet, gerekse Mu'tezile, t a k ­ l i d i n bâtıl olduğu hususunda i t t i f a k etmişlerdir k i , Mâturîdî de b u g ö ­ rüşüyle onları desteklem^is olmaktadır. Eş'arî ve taraftarları, m u k a l l i d i n imânını k a b u l etmem^ekte, hattâ d a h a d a i l e r i y e giderek onu t e k f i r etm.ektedirler. O n l a r a göre imâmn sahîh olabilmesi için, delile dayanması şa^rttır. B u n l a r b u konuda o k a ­ dar i l e r i gitmişlerdir k i , e r g i n l i k çağma erdikten sonra şekk ve şüp­ heye düşmeden imân edenlerin imânlarının m a k b u l olmadığını i l e r i sürmüşlerdir.^^^ Şu k a d a r v a r k i , burada şekkten m a k s a t , b i z a t i h i k e n ­ d i s i değildir - B u n d a n m a k s a t , kişinin daha önce, geleneksel b i r biçim­ de edindiği h e r türlü b i l g i , düşünce ve inançlardan sıyrılması ve dola­ y i s i y l e z i h n i n tam. b i r safiyetle delile ve araştırmaya dayanan ger­ çekleri kabule hazır b i r d u r u m a gelmesidir. E r g i n l i k çağma eren h e r Müslümanı derhal buna alıştırm.ak, hattâ mümkün olduğu t a k d i r d e d a h a önce de bazı uyarıcı t e l k i n ve tavsiyeler kanalıyle o n u b u d o r u ­ m a hazırlamak zorunludur. B u k o n u y l a i l g i l i olarak İbn H a z m aynen şöyle dryor : «Gere . £\xhammed b. Cerîr et-Taberî, gerekse Eş'arîlerin tümü, istidlale d a y a n 207

e l - M â t u r î d i , T e ' v î l â t ' l - K u r ' â n , V a r . 8 7 b , S e l i m A ğ a K t b . N o . 40.

208

ei-Mâturîdi,

209

B k . İ b n H a z m , Ebû

Muhammed

ve'l-Ehvâ'

C . I V , s. 4 1 , B a ğ d a d

TevMd,

K i t â b u ' t - T e v M d , s. 3.

ve'n-Nihal,

Naşirin

Önsözü,

A l i b.

Ahmed, Ctrz);

Kitâtau'l-Fasi

frl-Mîlei

el-Mâturîdî,

Kitâbu't-

s. 26.

61

m a y a n b i r imânın sahîlı olmadığını ve böyle b i r imâna sahip kimseye de Müslüman nazariyle bakılamıyacağını söylemişlerdir. Taberî d a h a d a i l e r i giderek şöyle demiştir : *Kadın v e , e r k e k e r g i n l i k çağma eren her­ kes, Allah'ın bütün i s i m ve sıfatlarını i s t i d l a l y o l u y l a bilmek zorunda­ dır. B u n u y a p m a y a n kimse kâfir olup, Müslümanlara onun canı ve m a ­ lı helâldir. B u n u n için yedi yaşma basan erkek ve kız çocuklarını buna alıştırmak ve i s t i d l a l usûllerini kendilerine öğretmek g e r e k l i d i r . ' Eş'arî­ ler ise, bunun ancak e r g i n l i k çağma ulaştıktan sonra zorunlu olduğunu söylemişlerdir» .^^^ M u ' t e z i l e ' n i n t a k l i d i n bâtıl oluşu konusundaki görüşü ise, daha önce belirttiğimiz Mâturîdî'nin görüşünün b i r tekrarından i b a r e t t i r . Meselâ Mâturîdî'nin vefatından 82 yıl sonra ölen Mu'tezile bilginlerinden e l Kâdî Abdulcebbâr (el-Mu'tezilî) (Ölm. H . 4 1 5 / M . 1024) b u konuda a y ­ nen şöyle d i y o r : «Taklidin doğruluğunu k a b u l etmek, gerçeğin inkârı demektir. Çünkü buna göre, meselâ, c i s i m l e r i n kadîm olduğunu i l e r i sü­ r e n i taklîd etmekle, bunların hadis bulunduğunu söyleyeni taklîd etmek arasında b i r f a r k y o k t u r . B i n a e n a l e y h , b u tür b i r taklîd, adı geçen c i ­ s i m l e r i n aynı anda hem kadîm, hem d a hadis olduklarına inanmak de­ m e k t i r k i , şüphesiz b u m u h a l d i r . Diğer b i r sık ise, bunların ne kadîm, ne de hadis olduklarına inanmaktır k i , b u d a imkânsızdır. İnançla i l ­ g i l i diğer k o n u l a r hakkında d a aynı şeyleri söylemek mümkündür. B u ­ r a d a hemen b e l i r t e l i m k i , b u d u r u m d a olan b i r k i m s e n i n burada, ço­ ğunluğun görüşüne uyarım demesi de m.ümkün değildir. Z i r a haklı olan b i r kişi olabileceği g i b i , çoğunluğun d a sapıklık üzre birleşmeleri pekâlâ mümkündür. B i n a e n a l e y h , b u k i m s e n i n gerçeği başka b i r y o l l a bulması lâzımdır k i , b u da, i s t i d l a l ve araştırma yoludur.»-'-^ Görüldüğü g i b i , t a k l i d i n bâtıl oluşu konusunda gerek Mâturîdî, gerekse el-Kâdî Abdulcebbâr aynı görüşü savunmakta, lâfız ve ifade 210

B k . İbn H a z m , el-FasI fî'i-Milel v e l - E h v â ' v e ' n - N i h a l , C . I V , s. 35; el-Mâ­ turîdî, Kitâbu't-Tevhîd, Naşirin Önsözü, s. 27; k e z a b u k o n u için baknıız: el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. M u h a m m e d , İhya' Ulûmi'd-Din, C . I, s. 7 8 - 9 4 , K a h i r e ( t r z ) ; el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abduikâhir b. T a h i r , Kitâbu Usûli'd-Dm, s. 254-255, İstanbul 1346/1928; İbn'ul-Cevzî, Cemâleddîn Ebû'l-Ferec A b d u r r a h m a n , N a k d u ' I - İ i m ve'I-'Ulemâ, ve Telbîsu İbîîs, s. 78, K a h i r e ( t r z ) ; A h ehKârî, Şerhu'l-Fıkhil-Ekber, s. 129, K a h i r e 1323.

211

B k . el-Kâdî A b d u l c e b b â r , Kîtâbu'l-Muğnî fî-Ebvâbi't-Tevhîd v e ' i - A d I , İbrâhîm M e d k û r neşri, Cüz. 12, s. 123, K a h i r e t a r i h s i z ; el-Mâturîdî, bu't-Tevhîd, Naşirin Önsözü, s. 27-28.

62

Dr. Kitâ­

tarzları değişik o l m a k l a beraber, b u k o n u y u i s b a t l a m a k için aynı met o d ve delillere dayanmaktadır. B u r a d a hemen şunu b e l i r t m e k yerinde olacaktır k i , M u ' t e z i l e ' n i n şeyhlerinden o l a n b u şahıs, t a k l i d i n bâtıl oluşu k o n u s u n d a k i görüşünde, büyük b i r i h t i m a l l e Mâturîdî'nin t e s i r i altında kalmış olacaktır. Z i r a el-Kâdî Abdulcebbâr'm M u ' t e z i l e mez­ hebine intisâb etmeden önce, Eş'arî ekolüne mensup ve E h l - i Sünnet akîdesi üzerine yetişmiş b i r kimse olduğu bilindiği halde,-'- Eş'arî'nin taklîdi kötülemede, gerek Mâturîdî, gerekse el-Kâdî Abdulcebbâr'da olduğu g i b i , b i r üslûp ve ifade kullandığına v e y a delile dayandığına d a i r b i r tanığa r a s t l a m a k mümkün olamamaktadır.-^^ Meselâ; Mâturîdî, «Onlar h e n d i l e r i n e m e l e k l e r i n gelmesini m i , y o k s a R a b b i n i n g e l m e s i n i m i , y a h u t R a b b i n d e n birtakım mucizelerin g e l m e s i n i m i b e k l i y o r l a r f R a b b i n i n birtakım m u c i z e l e r i geldiği gün, i n ­ s a n d a h a önce inanmamışsa v e y a imâmyle b i riyilik kazammımışsa, imânı o n a b i r f a y d a vermez»-^ âyetini i z a h ederken, taklîdî imân k o ­ n u s u n d a d a h a önce söylediği sözleri t e y i d eder mâhiyette a y n e n şöyle d i y o r : «Âyette geçen zamandan m a k s a t , Allah'ın azabının geldiği a n ­ dır. B u a n d a k i imânm i n s a n a b i r faydası olmayacaktır. Çünkü azâbm indiği o a n d a k i îmân, b i l g i y e , a k l a ve delile d a y a n a n b i r imân o l m a ­ yıp, k o r k u d a n Ueri gelen b i r imândır. Gerçek t a s d i k aklî delile d a y a ­ nan t a s d i k t i r . M u k a l l i d i n imânı ise, b u n d a n y o k s u n olduğu için m a k ­ bul değüdir. Çünkü sevap k a z a n m a k , ancak birtakım güçlükleri y e n ­ mek, karşüaşıian zorlukların üstesinden gelmekle mümkün o l u r . O y s a imânm esasında b i r güçlük ve z o r l u k y o k t u r . Asıl güçlük, i s t i d l a l y o ­ l u y l a , aklı ve düşünceyi çalıştırarak karşılaşılan şüpheleri, karşıt de­ l i l l e r i ve tereddütleri b e r t a r a f etmek s u r e t i y l e imân etmektedir. İşte gerçek imân, böyle b i r çahşmanm sonucu ve mahsûlü o l a n imândır.»-'^ Mâturîdî'nin genel o l a r a k imân k o n u s u n d a k i görüşleri işte b u n l a r ­ dır. B u bölümün başından b e r i görüldüğü g i b i , Mâturîdî, h e r k o n u d a 212 213

B k . İbnu'l-Murtazâ, A h m e d b. Y a h y a , K i t a b u ' l - M u n y e v e ' l - E m e l fî şerhi Kitâbi'I-Milel v e ' n - N i h a l , T. A r n o l d neşri, s. 66, H a y d a r â b â d 1316/1902. Örnek

için

1367/1948;

bk.

el-Eş'arî, K i t â b u l - İ b â n e

Kitâbu'l-Luma'

fi'r-Reddi

'alâ

' a n Usûîl'd-Diyâne, Ehli'z-Zeyğ

ve'l-Bida',

Haydarâbâd Mc.Carthy

neşri, s. 87, B e y r u t 1953, ve Mısır 1955; Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 3 v e naşirin

önsözü, s. 28.

214

E n ' â m Sûresi, âyet : 158.

215

B k . Ebû'l-Mu'în en-Nesefî, Tabsıratu'i-Edille, V a r . 9 a, Süleymâniye K t b . Fâtih B l m . , N o . 2907; V a r . 6 v d . N u r u o s m â n i y e K t b . N o . 2097.

63

olduğu g i b i , b u k o n u y u d a işlerken d a i m a a k l a , düşünceye ve i s t i d l a ­ le öncelik vermiş ve b u n u n büyük önemini özellikle b e l i r t m e y e

çalış­

mıştır. B u n u b i l h a s s a taklîdî imânın bâtıl oluşu k o n u s u n d a k i

görüş­

l e r i n d e d a h a açık b i r şeküde görmekteyiz. E s a s e n Kur'ân-ı

Kerîm'in

birçok y e r i n d e de b u k o n u y a değinilmekte ve t a k l i d i n doğru olmadığı açık b i r şekilde b e l i r t i l m e k t e d i r . B i z b u bölümü

sona

erdirmeden

ce, b u tür âyetlerden b u r a d a birkaç örnek v e r m e k t e .'yiz. Meselâ Yüce A l l a h şöyle d i y o r : «Yoksa tâb v e r d i k - d e , o n a m% b e l bağlıyorlar? mızı

b i r dîn

derler.

üzerinde

E y Muhammed!

ğimiz uyarıcıya, bir

bulduk,

o kasabanın

dîn üzerinde

Gönderilen

bulduk,

uyarıcı;

l a r : 'Doğrusu

varlıklıları size,

getirmiş

sizinle

gönderilen

şeyi

duğuna

b i r bak!».'''

rı birşey «Rabbimiz!

«Onlara: üzerinde

büyük

B i z yöneticilerimize uğrat'

inkâr

yolda

indirdiğine şeye

uyarız'

olmayan

v e büyüklerimize 'Rabbimiz!

derlerdi

bulduğunuz

ediyoruz'

Yalancıların

'Allah'ın

a k l e d e m e y e n v e doğru

b i rlanete

babalarımızı

izlerini izlemekteyiz'

bulduğumuz

o n l a r b i z i y o l d a n saptırmışlar. lan

gönderdi­

i s e m d e m i b a n a uymazsınız?'

B i z d e o n l a r d a n i n t i k a m aldık. atalarımızı

gitmekteyiz'

b i rkasabaya

üzerinde

bir ki-

b i z babaları­

s a d e c e : 'Doğrusu

babalarınızı

üzerine 'Hayır,

'doğrusu izlerinden

herhangi

b i z d e onların

'Eğer

d e n d a h a doğrusunu

b i z d e onların

S e n d e n önce,

y a r a r görmekte-

o n l a r a , d a h a önce

Hayır;

ön­

dîn­

derdi. O n ­

derlerdi.

Bunun

sonunun

nasıl o l ­

uyun'

denilince,

derler;

kimseler

y a atala­

idiyseler?».^'''

i t a a t etmiştik;

fakat

O n l a r a i k i k a t azâb v e r , on^

derler».^-'^

Kur'ân-ı Kerîm'de b u âyetlere benzer d a h a p e k çok âyet vardır.^^s Görülüyor k i , Yüce A l l a h i n s a n l a r d a n gözü k a p a h o l a r a k b i r şeye i n a n ­ mamalarım, babaları d a olsa, bâtıl o l a n h u s u s l a r d a o n l a r a itaat e t m e ­ m e l e r i n i , onları taklîd e t m e m e l e r i n i

istemekte ve b u n u yapanların

zalandırılacaklarım b i l d i r m e k t e d i r . Y i n e Yüce A l l a h , Kur'ân-ı bir

ce­

Kerîmin

çok y e r i n d e insanların gerçeği a r a m a d a a k l a , b i l i m e , düşünce ve i s ­

t i d l a l e - büyük önem v e r m e l e r i n i n gerektiğini ve ancak

haki-

216

Zuhruf

217

B a k a r a Sûresi, â y e t : 170.

218

A h z â b Sûresi, âyet : 6 7 - 68.

219

Ö r n e k için b a k m ı z : A ' r â f Sûresi, âyet : 28; Y û n u s , âyet : 78; Enbiyâ, âyet: 53; Şuarâ, â y e t : 74; L u k m â n , â y e t : 2 1 .

64

Sûresi,

âyet

bu yolla

: 21 - 25.

kate ulaşabilmelerinin mümkün olduğunu bildirmektedir.--^ Taklîd ise, düşünme ve araştırma için yaratümış olan a k i m faydalarını i p t a l et­ m e k t e d i r k i , b u d a y o l u n u aydınlatması için eline b i r l a m b a verildiği halde, b u lambayı söndürüp karanlıkta yürüyen b i r kâmsenin d u r u m u ­ n a benzer.--"-

220

Ö r n e k için b a k ı n ı z : B a k a r a Sûresi, âyet : 164; Fussilet, âyet âyet

221

:• 53; G â ş i y e ,

: 17.

B k . İbnu'l-Cevzî, Teîbîsu İblis, s. 79; Mâturidî, Kitâbu't-Tevhîd, D r . H u l e y f Muk.,

s. 28-29;

Te'vilâtu'l-Kur'ân, V a r . 87 b .

65

Ü Ç Ü N C Ü

B Ö L. ü M

A L L A H I —

Allah'ın Varlığı :

Mâturîdî Allah'ın varhğmı, kâinatın ve tüm varlıkların hadis, baş­ k a b i r deyimle y o k l u k t a n sonra v a r oldukları gerçeğinden hareket et­ mek s u r e t i y l e isbatlamağa çalışm.aktadır. B u n u n için o, herşeyden^ ön­ ce kâinatı meydana getiren c i s i m l e r i n hadis olduklarını aklî ve naklî delülere d a y a n m a k suretiyle i s b a t l a m a k t a ve özellikle b u n l a r m kadîm, öncesi b u l u n m a y a n b i r Yaratıcı tarafından yaratılmış olmalarının zo­ runluluğu üzerinde büyük b i r t i t i z l i k l e durmaktadır. B u r a d a hemen şu gerçeği b e l i r t m e m i z g e r e k i r k i , Mâturîdî'nin b u konuda t a k i p etmiş o l ­ duğu metot, daha önce M u ' t e z i l e n i n , özellikle kendisinden yaklaşık o l a ­ r a k b i r asır önce vefat etmiş ve H a l i f e Me'mîm (Ölm. H . 2 1 8 / M . 833) zamanında Y u n a n c a d a n Arapçaya tercüme edilen eserleri i l k defa ciddi b i r şekilde incelemiş ve Y u n a n filozofla- .mn birçok eserlerini okum-uş ve daha sonra d a o n l a r m görüşlerini Mu^tezile'nin görüşleriyle bağdaş­ tırmağa çahşmıs olan meşhur Mu'tezilî İbrâhîm b. S e y y a r en~Nazzâm (Ölm. H . 2 3 1 / M . 845) m - ' izlemiş olduğu metodun aynıdır. Şu k a d a r v a r k i , Mâturîdî, b u k o n u d a Mu^tezile'nin hilâfına, naklî delile, başka b i r deyimle habere de büyük b i r y e r vermekte ve c i s i m l e r i n hadis o l ­ duklarım i s b a t l a r k e n bundan büyük ölçüde faydalanmaktadır.--^^ Mâtûrîdî'ye göre c i s i m l e r i n hadis olduğunu 222

B k . eş-Şehristânî, Serhu'l-Uyûn mal ri

el-MiIel ve'n-Nihaî,

Şerhu Eisâleti

thn-i

C . î,

Zeydûn,

s.

53 v d . ; İ b n

s. 120, K a h i r e

Işık, M u ' t e z i l e ' n i n D o ğ u ş u , s. 48. K e z a b u d e v i r d e k i

v e M u ' t e z i l e ' n i n felsefe i l e dîni uzlaştırma

mek

isbatlayan

için b k . O r d . Prof. H i l m i

çabalan

Z i y a Ülken, îslâm

deliller,

Nubâte

el-Mısri,

1278/1861; D r . K e ­ tercüme

hakkında

Medeniyetinde

faaliyetle­ bilgi

edin­

Tercümeler

v e T e s i r l e r i , s. 102-103, İst. 1948; e l ~ M a k n z î , A h m e d b . A l i b . A b d i l k â d i r b . M u ­ hammed,

Kitâbu'î-Hıtati'I-Makrİzıyye,

bizikri'i-Hitat

ve'î-Âsâr,

İntişâr, P r o f . N y b e r g 223

el-Mâturidî,

el-Müsemmâ

C . I V , s. 183, K a h i r e

bi

el-Mevâiz

1324-1326; e l - H a y y â t ,

vel-Ftisâr KitâbuT-

Ö n s ö z ü , s. 58.

Kitâbu't-Tevhîd,

Dr. F. Huleyf

Ö n s ö z ü , s. 30.

7

haber, d u y u ve a k ı l olmak üzere üçe ayrılır k i , ancak b u n ­ lar kanalıyla eşyanın h a k i k a t i n i bilmemiz mümkün olur. D a h a önce b i l ­ g i kaynaklarından bahsederken bunlar üzerinde gereği kadar durmuş­ tuk. B u r a d a da konu ile münasebetleri yönünden bunlar üzerinde kısa­ ca durmamızda fayda vardır. B u r a d a haberden maksat, A l l a h ' d a n gelen ve y a r a t i k l a r m , benzeri b i r delil getirmeleri imkânsız olan n a s s l a r m i h ­ t i v a ettiği gerçeklerdir. Meselâ, Yüce A l l a h Kur'âmı Kerîm'de «Allah herşeyin Y a r atam'dır»'^'^'\ «O, gökleri v e y e r i y o k t a n Yaratanadır. Z e v ­ c e s i o l m a d a n nasıl çocuğu o l a b i l i r f O y s a herşeyi O yaratmıştır, herşeyi b i l e n O'dur»^^^, «Gökleri v e y e r i y o k t a n v a r e d e n Allah'dır. O , b i r işin olm^asını dÂlerse, o n a a n c a k ^oV d e r v e olur»;^'^-" «Göklerin v e y e r i n hü­ kümranlığı Allah'ındır, A l l a h , herşeye Kaadir'dir»-^' demek suretiyle herşeyi yaratanın, gökleri ve y e r i y o k t a n v a r edenin K e n d i s i bulundu­ ğunu ve hüküm^ranlığm ancak Kendisine a i t olduğunu haber vermiştir k i , şüphesiz bu da, c i s i m k r i n hadis olduğuna ve A l l a h ' d a n başka kadîm b i r varlığın bulunmadığına kesin b i r delildir.^^' Mâturîdî'ye göre, ancak d u y u organlarımız vasıtasıyle bize acı ve lezzet veren şeyleri, v a r veya yok olmasının sebeplerini bilmemiz, mümk^Ân olur. Binaenaleyh, cisimlerin hadis olduğuna delâlet eden b u delilin de inkâr edilmesi mümkün değildir. D u y u s a l b i l g i y i inkâr eden kimzsenin ya-aklından zoru vardır; y a da. bunu sırf i n a t ve inkarcılığın­ dan dolayı yapmaktadır. B u g i b i kimselerle böyle b i r konuyu tartışmak bile gereksizdir. Z i r a her an bizzat kendi nefsinde denediği b i r gerçeği inkâr etmektedir.-^^ B u n d a n başka insanlar, cisimJerin birtakım i h t i ­ yaç ve zaruretlere i s t i n a d ettiğini ve bunların b i r sonucu olarak o r t a ­ ya çıktığını d u y u organlarıyla hissetmekte ve bilmektedir. Zaruret ve ihtiyaç ise, b i r başkasına muhtaçtır. Böyle b i r niteliğe sahip b i r nes­ ne de şüphesiz h a d i s t i r ; sonradan v a r olmadır. Kıdem'in, öncesiz ol224

Zumer

S û r e s i , â y e t : 62.

225

E n ' â m S û r e s i , â y e t : 101. A y e t t e esasa v e y a

benzere dayanmaksızın

masıdır k i , âyette mümkündür. lim 226

de

görüldüğü

b i r şeyin gibi, buna

Tafsilât için bk." el-Mâturİdı,

edilmesi,

ortaya

v a r etme de

TeVîlâtu'l-Kur'ân,

çıkarıl­ dememJz

V a r . 224 b ,

Se­

A ğ a K t b . N o . 40; K i t â b u ' t - T e v h î d , N a ş i r i n Ö n s ö z ü , s. 30, 31. i . A v a z a y n v e e s - S e y y î d A v a z a y n n e ş r i , C . î, s. 267-268.

 M İ m r â n S û r e s i , â y e t : 189; k e z a b a k : M â i d e S û r e s i , â y e t :

228

B k . e l - M â t u r i d î , K i t â b u ' t - T e v h î d , s. 11.

229

B k . el-Mâturîdî,

68

ihdas yoktan

B a k a r a S û r e s i , â y e t : 117; t a f s i l â t i ç i n b k . e i - M â t u r î d i , T e ' v î l â t u E h l i ' s - S u n n e , Dr.

227

geçen ibda', d a h a ö n c e geçmiş bîr asla, b i r

Kitâbu't-Tevhîd,

s.

7-8.

18, 40, 120.

manın b i r şartı d a başkasına muhtaç olmamaktır. O y s a hadis varlık­ l a r , v a r olmalarında ve varlıklarım devam ettirmelerinde başkasına muhtaçtır. Meselâ cisimler, kendilerine ârız olan en u f a k arıza ve bo­ zuklukları dahî gidermede başkalarına mıuhtaçtır. E n mütekâmil, en k u v v e t l i oldukları devrede dahî, bunların k e n d i k e n d i l e r i n i ıslâh etme­ l e r i , bozukluklai'mı gidermeleri, dağılmış parçalarını b i r a r a y a g e t i r ­ m e l e r i düşünülemez. B i n a e n a l e y h i n s a n , d u y u o r g a n l a r i y l e de anlıyor k i , b i r b i r l e r i y l e zıt, yekdiğerleriyle çelişik b i r d u r u m d a yaratılmış olan c i s i m l e r i n , başka b i r deyimle cevherlerin v a r olmalarında ve varlıkla­ rını devam ettirmelerinde m u t l a k a başkalarına muhtaçtır. V e yine a n ­ lıyor k i , b u n l a r değişken, fâni ve z a m a n l a y o k olmağa mahkûm v a r ­ lıklar olmaları i t i b c r i y l e h a d i s t i r . İşte b u gerçeğin b i l i n m e s i n i sağla­ y a n vasıtalardan b i r i s i de d u y u organlarıdır.^^^ Mâturîdî'nin c i s i m l e r i n hadis olduğunu ispatlamakta dayandığı üçüncü d e l i l , aklî d e l i l d i r . Aslında b u delil, Kelâmcılarm b u h u s u s t a i s t i n a d e t t i k l e r i meşhur b i r esasa dayanmaktadır. Meselâ o n l a r a göre c i s i m l e r i n , birtakım olayların, çeşitli e t k e n l e r i n dışında kalması müm­ kün değildir. C i s i m l e r h e r a n hareket ve sükûn, birleşme v e y a ayrılma, i y i veya kötü, ziyade v e y a n o k s a n o l m a h a l i n d e d i r . B u n l a r ise, gerek aklımızla, gerekse d u y u organlarımızla d a bildiğimiz g i b i , hadis v a r ­ lıklarla i l g i l i olan birtakım vasıflardır. B i r şeyin aynı anda h e m i y i , h e m kötü olması v e y a h e m hareket, h e m de sükûn halinde bulunması v e y a hem birleşik, h e m de ayrık y a d a h e m ziyade, h e m de n o k s a n olması imkânsızdır. D o l a y i s i y l e bunların b i r düzen içinde cereyan et­ mesi, b i r sırayı t a k i p etmesi, b i r i n i n yokluğu i l e diğerinin v a r olması z o r u n l u d u r . B u ise, hudûs'ün b i z a t i h i kendisidir.^^^ K e z a , b r yapımcı o l m a d a n b i r işin yapılması, meselâ en b a s i t i n ­ den, b i r y a z a r b u l u n m a d a n b i r yazının yazılması, b i r birleştirici v e y a ayırıcı olmadan b i r şeyin birleştirilmesi v e y a ayrılması, b i r hareket e t t i r i c i v e y a d u r d u r u c u b u l u n m a d a n b i r c i s m i n hareket etmesi veya durması düşünülemez. B u r a d a özet o l a r a k örneğini verdiğimiz b u g i b i olayların, daha geniş b i r anlamda bütün âleme de teşmil edilmesi ve onun b u olayların içinde, değerlendirilmesi mümkündür. Z i r a âlem b i r ­ takım birleşik ve ayrık u n s u r l a r d a n m e y d a n a gelmektedir k i , b u n l a ­ rın haricî b i r müdahele v e y a müessir bulunmaksızın, k e n d i l i k l e r i n d e n 230

B k . Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 11 v d . , N â ş i r î n

231

B k . Mâturîdî, anılan eser, s. 12,

M u k . , s.

31.

13.

69

meydana- gelmiş v e y a gelmekte olması imkânsızdır. O halde, a k i m b i r gereği olarak bunların kadîm değil, hadis olm-ası z o r u n l u d u r . B i ­ naenaleyh, en küçük b i r h a r e k e t i n d a h i b i r m u h a r r i k i bulunduğuna gö­ re, tüm varlıklar âleminin de gerçek bir m.uharriki, b i r yaratıcısı, b i r düzenleyicisi bulunması g e r e k i r k i , b u d a , kadîm, ezelî ve ebedî olan Yüce Allah'tır.^^^ Mâturîdî'nin daha çok d u y u organlarına ve a k l a dayanan b u tür d e l i l l e r i n i , d a h a önce de söylediğimilz g i b i , kendisinden yaklaşık o l a ­ rak bir asır önce v e f a t eden NazzamJda d a b u l m a k mümkündür. Z i r a N a s s a m d a aynı d e l i l l e r i , daha sonra Mâtiîrîdî'de olduğu g i b i , c i s i m l e ­ r i n hadis olduğunu i s p a t l a m a d a k u l l a n m a k t a ve aynen şöyle demek­ tedir : «Şuna inanıyorum k i , sıcak soğuğun t a m zıddıdır ve i k i zıddm a y m anda ve b i r yerde k e n d i l i k l e r i n d e n birleşmeleri mümkün değil­ dir. B u n u n l a beraber i y i biliye r u m k i , varlıklarında bunların h e r i k i s i de birleşmiş olarak b i r a r a d a fcalunmaktadır. O halde bunları, b i r b i r l e r i ­ ne zıd olmalarına rağmen, b i r a r a y a g e t i r e n v e buna z o r l a y a n b i r dış müessirin, b i r zorlayanın bulunması zorunludur. Onların b u zorlama^ ya b o y u n eğmesi ise, b i r zayıflığın, bir kudretsizliğin ifadesinden baş­ k a b i r şey değildir. B u ise, onların hadis olduğuna ve d o l a y i s i y l e ken­ d i l e r i n i ihdas eden, y o k t a n v a r eden ve kendilerine asla benzemeyen bir m u h d i s i n , b i r yaratıcının varlığını g e r e k t i r i r k i , şüphesiz b u d a , âiemlerin R a b b i ve kâdir-i mmtlak olan Yüce Allah'tır. B u n d a n başka, ateş, s u , t o p r a k , h a v a ve benzer maddelerin b i r a r a y a gelmesi de, b u n ­ ların hadis olduğuna en büyük b i r d e l i l d i r . Şu k a d a r v a r k i , bu m a d ­ deleri b i r a r a y a getiren i n s a n , bunların gerçek m u h d i s i , hakikî yaratı­ cısı değildir. Z i r a i n s a n d a tıpkı b u maddeler g i b i d i r , O halde b u ve benzeri maddeleri v e kendilerine benzeyen insanı ihdas eden, y o k t a n v a r eden b i r yaratıcı vardır k i , b u d a eşi ve benzeri b u l u n m a y a n ve K e n d i s i n i «Göklerin v e y e r i n y a r a t a m , s i z e içinizden eşler, çift çift h a y ­ v a n l a r v a r etmiştir. B u s u r e t l e , çoğahnamzı sağlamıştır, O ' n u n ben^. z e r i hiçbir şey y o k t u r . O , İşiten'dir, Gören'dir»-^^ demek suretiyle t a v ­ sif eden Yüce Allah'tır» ^.^^^ N a z z a m b u delilleri z a m a n z a m a n , âlemin aslı 232

B k . Mâturîdî, K i t â b u ' t - T e v h î d ,

233

Şûra S û r e s i , â y e t : 11.

234

B k . el-Hayyât, K i t â b u l - İ n t i s â r , D r . N y b e r g T e v h î d , D r . K h o i e i f M u k . s. 32.

70

n u r

ve

z u 1-

s. 15.

neşri, s. 46-47; Mâturîdî,

Kitâbu't-

lîl e t ' t i r ; b i r b i r l e r i n d e n ayrı, yek diğerlerine zıd olmalarına rağmen, hiçbir dış etken bulunmaksızın k e n d i l i k l e r i n d e n birleşmişler ve b u âle­ m i meydana getirmişlerdir, diyen Manîheistler'e-'^ karşı d a b i r reddi-ye o l a r a k kullanmıiş ve onların b u iddialarını reddetmiş ve özet olarak b i r dış müessir, b i r kuvvet, her şeye k a d i r b i r k u d r e t bulunmaksızın, i k i zıddm kendiliğinden birleşmesinin v e y a ayrılmasının mümkün o l ­ madığını söylemiştir.-'" M u ' t e z i l e ' n i n çoğunluğunun da k a b u l ettiği ve d a h a sonraları Mâ­ turîdî'nin Kitâbu't-Tevhîdinde de benzerine sık sık rastladığımız N a z zâm'm b u ve benzeri görüşleri, genel o l a r a k M u ' t e z i l e ile İslâm âlemi­ n i n çeşitli bölgelerine yerleşmıiş Zanâdıka, Mecûsîler, Cebriyye, Sene­ v i y y e , N a t u r a l i s t ve M a t e r y a l i s t v.b. sapık i d o l o j i ve dinler^^' arasında cereyan eden münakaşaların b i r sonucu o l a r a k o r t a y a çıkmıştır. Şüp­ hesiz b u g i b i tartışmalar, kelâm i l m i n i n gelişmesine, sahasının genişle­ mesine büyük ölçüde yardımcı olduğu g i b i , bizzat E h - i Sünnet ve dü­ şüncesi üzerinde de önemli etkilerde bulunmuştur. Mâturîdî, c i s i m l e r i n hadis olm^asım, Allah'ın varlığının en büyük b i r d e l i l i olarak göstermektedir. C i s i m l e r , kendiliğinden b i r b i r i n d e n ayrılıp, birleşemediğine, en k u v v e t l i , en mütekâmil b i r zamanlarında da­ hî, kendilerine ârız olan en küçük b i r noksanlığı, en b a s i t b i r b o z u k l u ­ ğu giderme gücüne, ve yeteneğine s a h i p bulunmadığına ve özellikle b i r b i r i n e zıt ve yaratıhşiarı i t i b a r i y l e b i r b i r i n d e n nefret eder b i r t a r z ­ da yaratılmış c i s i m l e r i n k e n d i l i n g i n d e n birleşmesi mümkün olmadı­ ğına göre, m u t l a k a bunları b i r a r a y a getiren, k e n d i tabiatlarının ak­ sine bunları birleştiren, m u t l a k b i r gücün, eşsiz b i r k u d r e t i n varlığı 235

Mu'tezile'nin kurucusu

Vâsıl b. A t â ' n m

muhalifleriyle

yaptığı

m.eşhur

mü­

nazaraları v e yazdığı b i r ç o k e s e r i n yanı sıra özellikle M a n i h e i s t ' l e r i n b u tür görüşlerine

karşı «El~Elfu M e s ' e l e

fi'r-Reddi

alâ'I-Mâneviyye»

adlı

meşhur

e s e r i n i yazdığı ve b u e s e r i n sadece b i r i n c i c i l d i n d e s e k s e n d e n f a z l a m e s e l e ­ y e t e m a s ettiği z i k r e d i l i r . B k . İbnu'l-Murtazâ, A h m e d b. Y a h y a , Kitâbu'I-Munye v e ' l - E m e l , T. A r n o l d neşri, s. 21 v d . ; D r . K e m a l Işık, M u ' t e z i l e ' n i n D o ğ u ­ şu v e K e l â m î Görüşleri, s. 43.

236

B k . e l - Hayyât.

Kitâbu'l-İntisâr,

s.

32, 48; Mâturidî,

Kitâbu't-Tevhîd, D r .

K h o l e i f M u k . s. 32-33. 237

Tafsilât için b k . D r . K e m a l Işık, M u ' t e z i l e ' n i n D o ğ u ş u v e K e l â m î Görüşleri, s. 43, v d .

238

B k . el-Mâturîdî,

Kitâbu't-Tevhdî, s. 17, v d .

71

g e r e k m e k t e d i r k i , b u d a herşeyi i l m i y l e kuşatan, K a a d i r - i M u t l a k olan Yüce Allah'dır.-'^^ Mâturîdî'nin A l l a h ' m varlığmı i s b a t l a m a d a dayandığı diğer b i r delil de, Eş'arî'de olduğu g i b i , teğayyür, ba^ka b i r deyimle değişme metodudur. O n a göre kâinatta b u l u n a n bütün varlıklar, büyük veya küçük bütün cisimler değişmekte, kendiierine arız olan birtakım h a l ve d u r u m l a r a göre, b i r halden diğer b i r hâle g i r m e k t e d i r . Meselâ; canh v a r h k l a r z a m a n l a ölmekte, y e r l e r i n i başkaları almaktadır. Kü­ çükler büyümekte, büyükler dünyalarını değiştirmektedir. Dağınık f e r t l e r t o p l u l u k haline gelmekte, t o p l u l u k l a r dağılmakta, iyüer kötü, kötüler ise i y i olmaktadır. Kısaca âlem ve onu meydana getiren u n ­ s u r l a r , daimî b i r değişme h a l i n d e d i r . B u n u n ise, haricî b i r müdahale bulunmaksızın kendiliğinden olması mümkün değildir. A k s i tak­ dirde, meselâ, b i r binanın, b i r m a k i n e n i n , b i r âletin, hattâ en b a ­ s i t i n d e n b i r iğnenin ve benzeri binlerce eşyanın b i r yapıcısı, b i r değiş­ t i r i c i s i bulunmaksızın kendiliğinden o hale gelmJş olması gerekecektir k i , b u n u n imkânsızlığının akıl sahibi herkes tarafından k a b u l edilmesi zorunludur. B i n a e n a l e y h , en b a s i t b i r âlet dahî kendiliğinden olmayıp, m u t l a k a b i r i tarafından o hale getirildiğine göre, bütün varlıklar âle­ m i n i içine a l a n kâûnatm d a , kendiliğinden olmayıp, eşsiz b i r gücün, m u t l a k b i r k u d r e t i n varlığıyla y o k t a n v a r edilmiş ve b u düzene so­ kulmuş, olması gerekmektedir k i , b u d a ezelî ve ebedî olan Yüce A l l a h ' dır.^^^9

Eş'arî de Allah'ın varlığını i s b a t l a r k e n , b u delilden büyük ölçüde f a y d a l a n m a k t a ve özet olarak şöyle demektedir : «Kâinatm ve o n u m e y d a n a g e t i r e n varlıkların b i r yaratıcısı bulunmaksızın kendüikler i n d e n meydana, gelmiş olmaları imkânsızdır. Z i r a en basitinden, t a r ­ l a d a yetişen pamuğun kendiliğinden eğrüip i p l i k haline gelmiş, d a h a s o n r a da bu ipliğin b i r dokumacısı v e y a yapımcısı bulunmaksızın k e n ­ diliğinden kumaş v e y a elbise hahne gelmiş olmasının düşünülmesi mümkün değildir. Böyle b i r düşünceye saplanan kişi, y a akıldan y o k ­ sundur ve-ya cehalet çukuruna düşmüş b i r zavallıdır Boş b i . r arsada, hiçbir yapı malzemesi v e y a bunları b i r a r a y a getirmek ve birleştirmek suretiyle b i r yapıyı m e y d a n a getirecek olan u s t a ve benzeri elemanlar bulunmaksızın, kendiliğinden dörtbaşı mâmxur b i r köşkün yükselece239

72

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd. s. 18, 19 ve D r . Huleyf M u k . s. 33; b a k : Menâhicu'l-Edille l i ' b n i Rüşd, D r . Mahmûd Kasım M u k . s. 21.

ğini bekleyen zavallı b i r insanı düşünün. Şüphesiz onun b u bekleyişine ömrü yetmeyecektir. Keza, «hır n u t f e n i n donmuş h a n a çevrilmesi, don­ muş kanın Vir çiğnemlik et yapılması, b i r çiğnemlik etten kemikler yaratılması, s o n r a d a b u k e m i k l e r e et g i y d i r i l m e k s u r e t i y l e insanın yaratılması»-'^' akılları hayrette bırakan b i r olay olup, bunların k e n d i H k l e r i n d e n b i r halden diğer b i r hale g i r d i k l e r i n i i l e r i sürmek ceha­ letten, akılsızlıktan başka birşey değildir. B i n a e n a l e y h , basit b i r n u t f e y i dahî çeşitli şekülere dönüştüren ve b u n l a r d a n başka b i r yaratık m e y d a n a getiren, eşsiz ve sonsuz b i r kudrete sahip b i r varlık vardır k i , b u d a şüphesiz Yüce Allah'dır»-'\ •Eş'ari'nm genel o l a r a k A l l a h ' m varlığmı i s b a t l a m a d a i l e r i sürdü­ ğü en b e l i r g i n d e l i l işte budur. O b u k o n u d a c e v h e r - i f e r d (atom) d e l i l i n i kullanmadığı g i b i , mümkün ve vâcib d e l i l i n i de kullanmağa lüzum görmemiştir. D r . Mahmûd Kasım b u her i k i d e l i l i Eş'arîlerin, Allah'ın varlığının deUlleri arasında z i k r e t t i k l e r i n i i l e r i sürmekle be­ raber, bunların zayıf, a k l a ve İslâm'ın r u h u n a aykırı olmaları i t i b a r i y l e , gerçek b i r e r deül olamıyacaklarım i d d i a etmektedir.^^^ Mâturîdî'ye göre âlemde şerrin, kötülüğün bulunması d a , âlemin kendiliğinden olmayıp, b i r yaratıcı tarafından yaratılmış olduğuna de­ lâlet etmektedir. Z i r a , eğer âlem b i r yaratıcı tarafından olmayıp, k e n ­ di k e n d i n i halketmiş v e y a tek başına kendüiğinden m e y d a n a gelmiş olsaydı, şüphesiz b u âlemde şerrin bulunmaması g e r e k i r d i . Çünkü k e n ­ diliğinden v a r olan v e y a başkasının müdahalesi bulunmaksızın k e n d i k e n d i n i y a r a t m a gücüne sahip b i r nesne, aslâ kendisinde şerrin, k ö ­ tülüğün bulunmasına rızâ göstermiyecek, aksine, kendisinin iyilikle, hayırla, en i y i , en güzel sıfat ve hallerle muttasıf olmasını a r z u ede­ c e k t i r . O y s a görülüyor k i , b u âlem, kötülüklerle doludur. O halde o, k e n d i kendine değil, başkası tarafından yaratılmıştır k i , b u da ezelî ve ebedî olan Yüce Allah'dır.^*^ B u r a d a hemen şunu ifade etmeliyiz k i , âlemde şerrin v a r olması240

Mü'minûn

241

B k . e l - E ş ' a r î , K i t â b u l - L u m a ' , s. 6 v d . ; e l - M â t u r i d î , K i t â b u ' t - T e v h î d , s. 16; D r . Huleyf I,

242

Sûresi, â y e t :

14.

M u k . , s. 33, 34; D . B . M a c d o n a l d , A U a i ı M a d . , İ s l â m A n s i k l o p e d i s i , C .

s. 373, İ s t a n b u l

1941.

B k . Menâhicu'l-EdiUe

li'bni Rüşd,

Dr. Mahmûd

Kasım

M u k a d d i m e s i , s.

12,

vd. 243

B k . e l - M â t u r î d î , K i t â b u ' t - T e v h î d , s. 17.

73

îii, alışılmışın hilâfına, i l k defa Allah'ın varlığma b i r d e l i l olarak or­ t a y a atan ve yukarıda d a görüldüğü şekilde b u n u isbat eden i l k i s a n şüphesiz Mâturîdî'dir. Z i r a d a h a önce b u konuda, böyle b i r delile baş­ v u r a n ne b i r kelânıcı ne de' b i r filozof görülmüştür. G a r i p olmasına rağmen b u sâdece Mâturîdî'ye özgü b i r h u s u s t u r . Alışılagelen husus, b u k o n u d a gerek füozoflann gerekse kelâmcılarm, i y i l i k , hayır ve gü­ zellik g i b i , birtakım ulvî düşünceleri esas almaları ve buna dayanmak suretiyle Allah'ın varhğım isbat etmeleridir. Meselâ Eflâtun; Allah'ın varlığını isbat ederken daha çok âlemde mevcut hayrı ve güzelliği b i r esas olarak ele alm^akta ve bunların varlığını Allahîm varlığına en büyük b i r delil o l a r a k göstermekte ve O ' n u n kâinatı oluşturan eşyânm bünyesindeki güzellik, zerâfet ve insicamın, tüm hayır ve güzelliklerin b i z a t i h i sebebi ve i l l e t i olduğunu söylemektedir. A r i s t o ise, b u k o n u d a düzen ve gaye düşüncesi üzerinde önemle d u r m a k t a ve b u düşünceyi büyük b i r içtenlikle savunmaktadır. H e r nekadar A l l a h ' m varlığının isbatlanması k o n u s u n d a b i r delil o l a r a k b u n u açık b i r şekilde k u l l a n ­ mamış o l m a k l a beraber, onun b u k o n u y a böylesine büyük b i r önem vermesinden de anlaşılıyor k i , varlıklar âlemdnin h e r zerresinde görü­ len b u muhteşem düzen, b i r gayeye bağlı olmaksızın kendiliğinden m e y d a n a gelmiş v e y a sırf tabiatın gereği olarak o r t a y a çıkmış olamaz. O halde b u n u n m u t l a k a herşeyi ilmiylş kuşatan b i r düzenleyicisi, âle­ m i n yaratılışmdaki g a y e y i çok i y i bilen ve b u b i l g i s i n e u y g u n olarak tabiatı v a r eden üstün b r varlık vardır k i , b u d a şüphesiz Yüce A l l a h ' dır.-^^^* Görüldüğü g i b i , gerek kelâmcılar, gerekse f i l o z o f l a r Allah'ın varlı­ ğını i s b a t l a m a d a , genellikle âlem-de mevcut üstün değer ve k a v r a m l a - ; rı esas alırlarken, Mâturîdî, b i r a z önce de gördüğümüz g i b i , âlemde şerrin mevcut olmasının d a Allah'ın varlığına b i r d e l i l olabileceğini söyleyen i l k i n s a n o l a r a k karşımıza çıkmaktadır. E s a s e n i y i v e y a kötü, çirkin v e y a güzel kâinatı m e y d a n a getiren h e r zerre, O'nun varlığının sonsuz k u d r e t i n i n en büyük b i r d e l i l i d i r . i l — Âîîah'ın Birliği : Mâturîdî'ye göre başlangıcı ve sonu o l m a y a n , herşeyi y o k t a n v a r 'eden A l l a h , şüphesiz b i r d i r . O'nun i k i v e y a daha çok olduğu düşünüle244

74

B k . el-Mâturidî, Kitâbu't-Tevhid, T e ' v î l â t u ' l - K u r ' â n , V a r . 754 b.

D r . H u l e y f M u k a d d i m e s i , s. 34; ei-Mâturîdi

mez. Eğer A l l a h i k i olsaydı, bu i k i yaratıcının, kâinattaki varlıkları y a r a t m a k t a y a birleşmiş, uyuşmuş, y a d a birleşmemiş, uyuşmamış o l ­ ması gerekirdi. Uyuştukları farsedildiği t a k d i r d e ise, b u , a y m eylemi her i k i s i n i n de tek başına yapamamalarından v e y a b i r i yapar, diğeri yapamaz olmasından i l e r i g e l i r d i . Z i r a hür, irâde s a h i b i ve kendisine t a m b i r güveni olan b i r varlığın sıkıntıya düşmedikçe veya zor b i r d u r u m d a kalmadıkça, başkasıyla birleşip, onun yardımından f a y d a l a n ­ m a ihtyacmı duymayacağında şüphe y o k t u r . B u konuda birleşmemiş v e y a uyuşmamış olmaları halinde ise, y a her i k i s i n i n de a r z u ve d i ­ l e k l e r i n i n yerine gelmesi g e r e k i r d i k i , b i r işte b i r b i r i n e zıt, yekdiğe­ rine aykırı dilek ve arzuların aynı anda yerine gelm.esi şüphesiz i m ­ kânsızdır. Y a h u t d a her i k i s i n i n dileği de yerine gelmezdi k i , şüphesiz bu d a a c i z l i k t e n , y e t e r s i z l i k t e n başka b i r şey değildir. K u d r e t s i z , ye­ tersiz olanların d a yaratıcı olmağa h a k ve selâhiyetleri olmadığında şüphe yoktur.-^^ Mâturîdî b u tür b i r düşünce tarzını, k o n u ile i l g i l i olarak Kur'ân-ı Kerîm'de geçen çeşitli âyetlerden, özellikle «Eğer y e r d e v e gökte A l ­ l a h ' d a n ba§ka tanrılar olsaydı, h e r i k i s i d e f e s a d a uğrardt^^-^' âyetin­ den almaktadır. Allah'ın birliğine en büyük delil, kâinatın çok mükemmiel b i r dü­ zen ve tedbir üzere yaratılmış ve b u eşsiz düzen ve t e r t i b i n yaratıldı­ ğından b u y a n a en u f a k b i r değişikliğe, b i r bozukluğa dahî uğramadan günümüze k a d a r gelmiş ve Kıyâmet'e k a d a r d a devam edecek olması­ dır. Eğer A l l a h ' d a n başka tanrılar olsaydı, şüphesiz Kur^ân-ı Kerîm'in de işaret ettiği g i b i , b u düzen ve t e r t i p bozulacak, her ilâhın k e n d i t a k ­ dir ve görüşüne göre yerle gök b i r b i r i n e karışacak, güneş, ay ve yıldız­ ların s e y r i değişecek, gece gündüz, gündüz gece olacak, zaman birimJeri altüst olacak ve dolayısıyla da bütün b u n l a r ve benzeri olaylar, varlık­ lar âleminin fesadına, y o k olmasına sebep olacaktır. M a d e m k i âlem, görmekte olduğumuz b u eşsiz düzen içinde bulunmaktadır, o halde b u ­ nu düzenleyen ve devam ettiren, herşeyi i l m i y l e kuşatan, eşi ve benzeıri b u l u n m a y a n b i r varlık vardır k i , b u d a Yüce Allah'dır.^^' Esasen 245

B k . e l - M â t u r î d î , K i t â b u ' t - T e v h i d , s. 21; A k â i d R i s a l e s i , s. 13; İ s m â î l H a k k ı , Y e ­ ni

246

İlm-i

K e l â m , C . I I , s.

98.

E n b i y â S û r e s i , â y e t : 22; A l l a h ' ı n b i r l i ğ i k o n u s u

için b a k : el-Mâturîdî,

Te'vî-

Î â t u ' l - K u r ' â n , V a r . 3 1 b , 6 1 b , 8 1 b , 236 a , 419 b , 433 b , 493 a , 729 b , 754 b , 9G6 a . 247

B k . e l - M â t u r î d i , K i t â b u ' t - T e v h î d , s. 21; D r . H u l e y f M u k . s. 36; T e ' v î l â t u ' l - K u r ' â n , Var.

3 1 b , S e l i m A ğ a K t b . N o . 40.

'

75

«Gökleri y e d i k a t üzerine y a r a t a n O ' d u r , Rahmânhn h u yaratmasında b i r düzensizlik bulamazsın. Gözünü b i r çevir b a k , b i r aksaklık görebilir mismf»^^^^âyetinin anlamı d a işte budur. Mâturîdî, Allah'ın birliğini i s b a t l a r k e n , Eş'arî'de olduğu g i b i , s a ­ dece Kur'ân-ı Kerîm'de geçen ve k e n d i s i n i n t e m â n u deliH-'^ adını verdiği delillere d a y a n m a k l a k a l m a m a k t a , bunu, b i r a z önce de görül­ düğü g i b i , kâinatta mevcut h e r z e r r e n i n O'nun birliğine delâlet ede­ ceği noktasından hareket etmektedir.-^^ Genel o l a r a k b u k o n u d a E ş ' ­ arî'nin dayandığı bazı âyetler şunlardır : «Ey MuJıammed; D e k i : eğer d e d i k l e r i g i b i A l l a h ' l a b e r a b e r tanrılar bulunsaydı, o t a k d i r d e h e p s i ârşm s a h i b i o l m a y a y o l ararlardı. A l l a h , onların söylediklerinden Münezzehdir, Yüce'dir, U M d u r «-^'\« A l l a h çocuk eSnmemiğtir; O'nun yanında hiçbir tanrı y o k t u r . Olsaydı, h e r tanrı k e n d i yarattığı i l e b e ­ r a b e r g i d e r v e b i r b i r i n d e n üstün olmağa çalışırlardı. A l l a h onların v a ­ sıflandırmalarından Münezzehdir»''\ «Eğer y e r d e v e gökte Allah'dan başka tanrılar olsaydı, i k i s i d e b o z u l u r d u . Arşın R a b b i o l a n A l l a h , o n ­ ların vasıflandırdıklarından Münezzeh'dir».'-^^ «...Yoksa Allah'a, Allah g i b i yaratması o l a n o r t a k l a r b u l d u l a r da^ yaratmaları birbirine m i b e n z e t t i l e r ? D e k i : Herşeyi y a r a t a n Allah'dır. O , h e r şey e üstün g e l e n t e k Tanrı'diry>^^\ Eş'arî tarafından temânu' d e h l i adı v e r i l e n b u delillere ilâve o l a ­ rak. Mâturîdî kısaca şöyle demektedir : A l l a h b i r olmasaydı, âlemin de sonlu olmaması g e r e k i r d i . Z i r a A l l a h ' d a n başka tanrıların varlığı farzedildiği t a k d i r d e , bunların sayılarının tahdîd edilmesi mümkün olamıyacağmdan, ister istemez namütenahi ilâhın varlığının k a b u l e d i l ­ mesi gerekecektir. Bunların h e r b i r i n i n ayrı ayrı k u d r e t ve irâdeleri olacağına göre, meselâ b i r i âlemi y o k etmek isterken, diğeri onun v a r ­ lığını a r z u edecek ve dolayısıyla b u , h e r ilâhın a r z u ve irâdesine göre sonsuzluğa k a d a r devam edip gideceğinden, yaratıklar âleminin de 248

M ü l k Sûresi, â y e t : 3.

249

B k . el-Eş'arî, Kitâbu'l-Luma', s. 8; el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 21; D r . H u ­ leyf, M u k . s. 35; D r . M a h m û d 111, v d . , K a h i r e

K a s ı m , İ b n B ü ş d ve Felsefetuhu'd-Dîniyye,

1964; Menâhicu'l-Edille,

s. 3 1 .

250

B k . el-Mâturîdî, Te'vîIâtu'I-Kur'ân, V a r . 3 i b, 32 a, S e l i m A ğ a K t b . N o . 40.

251

İsrâ' Sûresi, â y e t : 42-43. B k . el-Mâturîdî,

252

M ü ' m i n û n Sûresi, â y e t :

253

Enbiyâ, Sûresi, â y e t : 22.

254

B a ' d Sûresi, â y e t :

76

16.

Te'vîlât, V a r . 419 b .

91; b a k : Te'vîiât, V a r . 4 3 3 b , "

493a..

s.

aslâ b i r sonu, b i r n i h a y e t i olmaması gerekecektir. B u ise imkânsızdır. Z i r a âlemde mevcut her zerrenin b i r sonu olduğu g i b i , âlemin b i z a t i h i kendisi de sonludur. B u n a aklî ve naklî deUller delâlet ettiği g i b i , yok^ l u k t a n sonra v a r olan âlemin, bugün müşahede edilen ve b i z a t i h i için­ de yaşanılan varlığı da delâlet etmektedir. B i n a e n a l e y h , yokluktan sonra v a r olan, canlı veya cansız herşey fânidir; er veya geç yok o l a ­ caktır. O halde, bu âlemi, içindeki tüm varlıklarla b i r l i k t e y o k t a n v a r eden ve sonunda da yok edecek olan b i r tek yaratıcı vardır k i , o da eşi ve benzeri b u l u n m a y a n Yüce Allah'dır.-^^ Kitâbu't-Tevhîd'in naşiri D r . F e t h u l l a h H u l e y f ' e göre, Mâturîdî'­ n i n Allah'ın birliğine delâlet eden delillerden b i r i olarak gösterdiği b u delil, aslında, her nekadar Mâturîdî'de olduğu g i b i kullanamamış o l ­ m a k l a beraber, A r i s t o ' y a a i t b i r delil türüdür. H e r ^ n a k a d a r A r i s t o , Allah'ın birliğini isbatlamak için başlangıçta bu delüi i l e r i sürmüşse de, daha sonra yıldızların ve gök c i s i m l e r i n i n h a r e k t i n i düzenleyen A l l a h ' d a n başka varlıkların, başka b i r deyimıle ilâhların varhğmı söy­ lemek suretiyle A l l a h ' a ortak koşmmş ve dolayısıyla da şirke düşmüştür.25«

Mâtûrîdî'ye göre, peygam^berlerin Allah'ın birliğine dair birtakım kesin ve açık delillerle görevlendirilmiş otoaları da, O'nun birliğine, eşi ve benzeri bulunmadığına kesin b i r deüldir. Z i r a Allah'ın b i r şeriki, b i r ortağı bulunduğu farzedildiği t a k d i r d e , peygamberlerin bu tür deül ve mucizelerle gelmesi imkansızlaşacaktır. Çünkü bununla, diğer ilâhın, baş­ k a b i r deyimle ortağın k u d r e t i , ortaklığı ve dolayısıyla ulûhiyyeti yok edilmiş, iptal edilmiş olacaktır. B u n a ilâve olarak, içinde bulundukları i l k e l toplumların kendini beğenmiş putperestlerin, sapık ve bâtıl inanç sahibi zümrelerin bütün direnişlerine, karşı koymalarına ve türlü engel­ leme metodlarma rağmen, peygamberlerin b u k u t s a l görevlerinde başa­ rı sağlamaları da, onları b u görevle pörevlendiren Yüce A l l a h ' m gerçek birliğine, eşi ve ortağı bulunmadığına en acık b i r delildir.-^' A l l a h , gerek zâtı, gerek sıfatları, gerekse f i i l l e r i yönünden b i r d i r . Zâtında b i r olması, O'nun b i r cüz'ü, b i r parçası, b i r kısmı b u l u n m a m a ­ sıdır. Z i r a terkîb, parçalanma, kısımlara bölünm^e, hadis, sonradan v a r 255

B k . e l - M â t u r î d î , K i t â b u ' t - T e v h i d , s. 19, 20; D r . H u l e y f , M u k . s. 35; T e ' v î î â t u l K u r ' â n , V a r . 419 b , 433 b , 493 a , S e l i m A ğ a K t b . N o . 40.

256

B k . e l - M â t u r î d î , K i t â b u ' t - T e v h î d , D r . H u l e y f M u k . s. 35.

257

B k . e l - M â t u r î d i , K i t â b u ' t - T e v h î d , s. 20.

_

_

,

11

olan varlıkların vasıflarmdandır. B u ise, hadis varlıkları y a r a t a n ezelî ve ebedî varük hakkında m u h a l d i r . Sıfatlarında b i r olm.ası, O'nun b e n ­ z e r i , eşinin bulunmamasıdır. Çünkü hadis, başka b i r deyimle s o n r a ­ d a n v a r olan varlıklara benzememek, O ' n u n en b e l i r g i n vasıflarından, özelliklerinden b i r i d i r . F i i l l e r i n d e b i r olması ise, Allah'ın k e s i n l i k l e b i r şeriki, b i r ortağı bulunmadığı ve bütün f i i l l e r i n d e tek olduğu anlamını taşır. Z i r a ortaklık v e y a başkasına mxuhtag olmak, a c i z l i k ve k u d r e t s i z ­ l i k t e n başka birşey değildir. B u ise, herşeyi, y o k t a n v a r eden, eşi ve benzeri b u l u n m a y a n Yüce A l l a h hakkında muhaldir.-^^' Böyle b i r şeyi a k i m ve mantığın k a b u l etmesi im.kânsızdır. İşte bundan dolayı Mâturîdî, A l l a h ' m birliğine en büyük d e l i l i n , d a h a önce de zikredildiği g i b i , âlemin, canh v e y a cansız, kâinattaki tüm varlıkların akılları h a y r e t ve dehşet içinde bırakan b i r düzen ve aslâ değişmeyen b i r n i z a m içinde seyretmeğidir. B i n a e n a l e y h , aklı b a ­ şında olan b i r insanın, h e r a n müşahede ettiği, yakından izlediği ve b i z a t i h i içinde yaşadığı b u gerçekleri inkâr etmesi mümkün değildir. E s a s e n «GöMeri y e d i k a t üzerine y a r a t a n O ' d u r , Rahmân\n h u y a r a t ­ masında bîr düzensizlik h u l a m a z s m . Gözümü U r g e v i r b a k ; b i r a k ­ saklık görebilir m i s i n f B i r aksaklık bıdntak için gözünü t e k r a r t e k ­ r a r çevir b a k ; a m a göz umduğunu bulamayıp b i t k i n v e y o r g u n düşer».^^^ âyetlerinin anlamı d a , a s i m d a b u gerçeğin ifadesinden başka b i r şey değildir.'"^ Mâturîdî, Allah'ın birliğini i s b a t l a m a d a d a h a birçok aklî d e l i l l e r i l e r i sürüyor. Meselâ ona göre, gerek f a y d a v e y a z a r a r , gerek i y i l i k ve­ y a kötülük, gerekse belâ \^eya nimet g i b i tek b i r a n l a m taşıyan ve özü i t i b a r i y l e sâdece b u a n l a m a delâlet eden b i r cevher, b i r nesne y o k t u r . Z i r a birine göre i y i olan b i r nesne, başkasına göre pekâlâ kötü v e y a s e v i m s i z olabüir. Diğer sıfat ve hallerde de b u n u görmek mümkündür. B i n a e n a l e y h b u n l a r , h e r a n i y i v e y a güzel olmadığı g i b i , aynı z a m a n d a da kötü v e y a çirkin değildir. O halde bunları b u şekilde y a r a t a n ve dü­ zenleyen b i r düzenleyici vardır k i , b u d a Allah'tır. K e z a âlemde gömlen bütün cisimler, birtakım zıt ve b i r b i r l e r i y l e çelişen unsurlardan m e y d a n a gelmektedir. B u n i a r m b i r b i r i n d e n nefret etm.esi, yekdiğerin258

B k . i s m a i l H a k k ı İ z m i r l i , Y e n i İIm"i K e l â m , C . I I , s. 95-96, İst. 1340-1343; e l - M â t u r i d l , T e ' v i l â t u ' l - K u r ' â n , V a r . 433 b .

259

Mülk

250

Tafsilât

78

Sûresi, â y e t : için

3-4.

bakınız:

el-Mâturîdî.

Te'vîlâtu'i-Kur'ân,

V a r . 31b,

419b,

493a.

den uzaklaşmak istemıesi ve dolayisiyle birbirlerini yok etmek suretiyle b i r i n i n diğerinin y e r i n i almak istemesi pekâla müm^kündür. B u ise, bü­ tün b u c i s i m l e r i n yok olmasıdır k i , b u d a varlıklar âleminin sonu de­ m e k t i r . O halde bütün bunların h a r e k e t l e r i n i düzenleyen, lütfü ve i h saniyle b u çelişik unsurları bir araya getiren, b i r i n i n diğerine z a r a r vermemesini ve dolayisiyle akla durgunluk verecek şekilde b i r n i z a m ve ve ahenk içinde bulunmalarım ve her b i r i n i n ayrı ayrı ve yekdiğe­ r i n e z a r a r v e r m e k s i z i n görev yapmalarım sağlayan h e r şeyin üstünde bir v a r h k vardır k i , şüphesiz bu da, eşi ve benzeri b u l u n m a y a n Yüce Allah'tır.2^1 Böylece A l l a h ' m gerçek birliği ve ulûhiyeti sabit olduğu zaman, O ' n u h e r türlü zıt ve benzerlerinden de tenzih etmek gerekir. Z i r a O'nun zıddı olduğunu söylemek, ulûhiyetini, benzeri bulunduğunu ileri sürmek de birliğini inkâr etmek dem.ektir. Oysa A l l a h b i r d i r . O'nun eşi, ben­ zeri ve ortağı y o k t u r . Ezelde ve ebed'de v a r olan sadece O'dur, E s a s e n «Göklerin v e y e r i n y a r a t a m , s i z e içinizden eşler, çift çift hayvanlar v a r -etmiştir. B u s u r e t l e çoğalm^amzı sağlamîştîr, O ' n u n b e n z e r i hiçbir şey y o k t u r . O , işitendir, görendim, «Göklerin v e y e r i n k i l i t l e r i O'nün­ dür. Dilediğine rızkı y a y a r v e b i r ölçüye göre v e r i r . Doğrusu O h e r şeyi bilendiry>,^'^ âyetlerinin anlamı d a işte budur. B i n a e n a l e y h Allah'ın gerçek birliği, azameti ve k u d r e t i y l e bağdaşmayan, c i s i m ve araz g i b i , eşya'nın ve yaratıkların vasıflarından olan sıfatlarla vasıflandıniması müm.kün değildir.-^^ , K o n u y u b i t i r m e d e n önee, Allah'ın birliğini ispatlamada genellikle Kelâm-cıların dayandıkları ve « T e m â n u ' d e l i l i» adını ver­ d i k l e r i delil türünden kısa bir örnek vermekte y a r a r görmekteyiz. B u ­ n u n l a aynı zamanda Mâturîdî'nin yukarıdan beri zikrettiğimiz görüş­ l e r i n i de özetlemiş ve d a h a b e l i r g i n b i r hale getirmiş olacağız. B u hususta, meselâ, İzmirli İsmail Hakkı, Y e n i t i m - i Kelâm adlı eserinde ana h a t l a r i y l e şöyle d i y o r : «Yerde ve gökte A l l a h ' t a n başka tanrıların bulunması a k i m kabul edeceği bir husus değildir. Z i r a böyle birşey farzedildiği t a k d i r d e , canlı v e y a cansız tüm varlıkların y a hep­ s i n i n müşterek k u d r e t l e r i y l e , veya her b i r i n i n ayrı ayrı, y a d a b u n l a r ­ dan sadece b i r i n i n kudret ve y a r a t m a s i y l e meydana gelmiş olmıası ge261

B k . Mâturîdî, K i t â b u ' t - T e v h î d ,

262

Şûra S tiresi, â y e t : 11 - 1 2 ,

263

B k . Mâturîdî, K i t â b u ' t - T e v h î d , 2. 23 v d .

s. 22.

79

rekecektir. Şimdi b u y a r a t m a eyleminde her b i r i n i n ayrı ayrı k u d r e t ve k u v v e t l e r i kâfi gelmeyip, bunu m^üştereken yaptıkları düşünülürse, buna göre hiçbirinin ilâh olmağa h a k ve y e t k i s i yok demektir. Çünkü gerçek b i r ilâhhn t a m b i r kudret, k u v v e t , irade ve davranış hürriyetine s a h i p olması zorunludur. Y a r a t m a , varlıkları farzedilen b u ilâhların her b i r i n i n ayrı ayrı k u d r e t ve k u v v e t l e r i y l e meydana geldiği ve d o l a ­ y i s i y l e her b i r i n i n müstakil b i r e r yaratıcı oldukları farzedildiği t a k ­ dirde, b i r eserin her yönüyle t a m olan i k i v e y a daha f a z l a müessirden meydana gelmiş olması gerekecektir k i , b u da onlar hakkında a c i z l i k ve k u d r e t s i z l i k demek olduğundan imkânsızdır. Şayel;; y a r a t m a sadece b u n l a r d a n b i r i n i n k u d r e t ve iradesiyle olup, diğerlerinin bunda b i r katkıları y o k s a v e y a bu k o n u d a k i tasarrufları etkisiz kalıyorsa, b u d a şüphesiz hiçbir sebebe dayanmadan b u n l a r d a n b i r i n i n diğerine t e r c i h edilmesini ( T e r c î h u bilâ M u r e c c i h ) gerektirecektir k i , b u da bâtıldır. Z i r a böyle b i r d u r u m , yaratıklar âleminde birçok k a ­ rışıklık ve çelişkilere y o l açacak ve dolayisiyle mümkün varlıkların yaratılmamış olmasını gerektirecektir. B i n a e n a l e y h , b u üç faraziyede de görüldüğü g i b i , herşeyi y o k t a n v a r eden A l a h b i r d i r , eşi ve benzeri yoktur».^'' E s a s e n Yüce Allah,«Tanrımz b i r t e k Tann'dır. O , m e r h a m e t e d e n , m e r h a m e t l i o l a n d a n başka Tanrı yoktur»-''^«Allah, G ' n d a n ba.§ka Tanrı o l m a y a n , k e n d i s i n i u y u k l a m a v e u y k u t u t m a y a n . Diri, h e r a n yarattıklarını gözetip durandır. Göklerde v e y e r d e olan. a n c a k Gönün­ dür, O ' n u n i z n i o l m - a d a n katında şefaat e d e c e k k i m d i r ? Onların işlc' d i k l e r i n i v e işleyeceklerini b i l i r , dilediğinden başka- i l m i n d e n hiçbir şeyi kavrayamazlar, Hükümrayılığı gökleri v e y e r i kaplamıştır. Onların gözetilmesi O ' n a ağır g e l m e z . O,. Yüce'dir, Büyük'tür»,^^^' «Kesin olarak i n a n a n l a r a , yeryüzünde v e k e n d i i d i n i z d e A l l a h ' m varlığma^ v e birliğine n i c e d e l i l l e r vardır; görmez misiniz?»?^'' «Ey M ' ^ h a m m s d ! D e K i : O A l l a h b i r t e k t i r , A l l a h herşeyden müstağni v e hetşey O^na muhtaçtır. 264

İzmirli İsmâîl Hakkı, b u k o n u y u 16 m a d d e h a l i n d e ele a l m a k t a v e h e r b i r i üzerinde ayrı ayrı d u r m a k s u r e t i y l e Allah'ın birliğini isbatlamağa çalışmak­ tadır. F a k a t b u n l a r , h e m e n h e m e n aynı d e l i l türlerinden m e y d a n a geldiğin­ d e n ve aynı m e t o d l a işlendiğinden b i z b u r a d a sadece yukarıdaki d e l i l i z i k ­ r e t m e k l e y e t i n d i k . B k . Y e n i İlm-i Kelâm, C , II, s. 96 y d ^

265

Bakara-Sûresi, â y e t : 163.

266

B a k a r a Sûresi, â y e t : 255. B k . el-Mâturidi, Te'vîiât, V a r . 3 1 b , 6 1 b .

267

Zâriyât Sûresi, â y e t : 20-21; k e z a tafsilât için b a k : el-Mâturîdî, Kur'ân, V a r . 729 b,

80

Te'vîlâtu'l-

o, doğurmamış v e döğmmmşi%r. Hiçbir şey O ' n a denTc değildir^^'' mek s u r e t i y l e b u gerçeği açıkça t e y i d ve t e ' k i d etmiştir.

del­

I I I — A l l a h ' m Diğer Sıfatferı ; Mâtûrîdî'ye göre, A l l a h ' m i l i m , h a y a t , âşitme, görme kelâm, kudret, irâde, t e k v i n , rahmet, rızık g i b i gerek zatî, gerekse fiilî d a h a birçok sıfatı vardır. E s a s e n b u ve benzeri sıfatlar, Yüce A l a h ' m ezel­ de K e n d i Zâtını vasıflandırdığı ve O ' n u n Zâtıyla kâim ezelî sıfatlardır. B u r a d a hemen şu gerçeği ifade etmemiz g e r e k i r k i , bu sıfatların ge­ rek zâtı, gerekse fiilî sıfatlar olmaları yönünden, aralarında esasa ilişkin b i r f a r k y o k t u r . B u n u n için b i z b u r a d a , b u sıfatlan b i r tüm o l a ­ r a k ele alacak, h e r b i r i n i n ayrı ayrı detaylarına i n m e k s i z i n , bunları kelâmcıların d a gruplandırmalarına u y g u n o l a r a k zatî ve fiilî sıfatlar olmak üzere sâdece i k i g r u p t a t o p l a m a k suretiyle incelem.eğe ve b u n l a r üzerinde aslında esasa ilişkin o l m a y a n E h l - i Sünnet kelâmcılarımn b a ­ zı görüş farklarını açıklamağa çalışacağız. a — Zatî

Sıfatlar

:

İlim, h a y a t , işitme, görme, kelâm, k u d r e t ve irâde g i b i Allah'ın za­ tî sıfatları hakkında E h l - i Sünnet kelâmıcılan arasında esasa ihşkin b i r ihtilâf yoktur.2^9 O n l a r a göre, b u sıfatlar, Allah'ın sîâtıyla kâim,, kadîm b i r e r mânadan i b a r e t t i r k i , b u n l a r ne Allah'ın zâtının aynı'dır, ne de gayrı'dır.^^o B U son ibare, y a n i « b u s ı f a t l a r , ne A l ­ l a h ' ı n z â t ı n ı n a y n ı d ı r , ne de g a y r ı d ı r : , i b a r e s i bazılarına göre h e r nekadar anlaşılması güç b i r tenakuz, b i r çelişki m a h i y e t i n i ve anlamını taşıyorsa da,^^-^ elFıkhu'hEkber Sa­ r i h i Alî el-,Kârî b u t e n a k u z u o r t a d a n kaldırmağa ve b u n u n anlamını açıklığa kavuşturm^ağa m u v a f f a k olmuştur. Z i r a o, b u k o n u y l a ilgili olarak, z i h i n d e v a r olan şeyle hâriçte v a r olan şeyin b i r b i r i n d e n a y ­ rılması ve o n a göre k o n u n u n incelenm.esi gerektiği t e z i n i i l e r i sürmüş ve özet o l a r a k , b u sıfatların zihnî kavramları i t i b a r i y l e Allah'ın zâtı268

İlîlâs Sûresi, â y e t : 1 - 4 ; b u sûrenin açıklaması için b a k : el-Mâturîdî, Te'vîlâ­ tu'l-Kur'ân, V a r . 906 a .

269

B u k o n u d a k i ihtilâflar d a h a ç o k M u ' t e z i l e ' n i n d o ğ u ş u n d a n s o n r a başlar. B i ­ r a z s o n r a g ö r ü l e c e ğ i g i b i , M u ' t e z i l e ' n i n b u h u s u s t a k i görüşlerine k o n u y l a y a ­ k ı n d a n i l g i l i bulunması y ö n ü n d e n geniş b i r y e r verilmiştir. B k . e l Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 44, D r . H u l e y f M u k . s. 36. B u f i k r i K a h i r e Üniversitesi, Dâru'l-Ulûm Fakültesi Profesörlerinden v e b u Fakültede ö ğ r e n c i i k e n h o c a m ı z o l a n D r . M a m h û d Kasım i l e r i sürmüştür. B k . M e n â h i c u l - E d î i l e , M u k a d d i m e , s. 120.

270 271

81

n m a y m o l m a m a k l a beraber, hârici varlıkları i t i b a r i y l e O ' n u n zâtın­ d a n gayrı

olmadıklarını, aslında sıfatların anlamının zâtın anlamından

başka o l m a k l a beraber, riyle

aynı

anlamı

sadece varlıklar a l e m i n d e k i tezahürleri i t i b a ­

taşıdıkları, b i r b i r l e r i n d e n

ayrılmadıklarını

söyle­

miştir.^"^ M u ' t e z i l e ' y e göre, Allah'ın en önemli sıfatlarından i k i s i k ı d e m ve b i r 1 i k sıfatlarıdır. B u n i a r m dışında A l l a h ' a çeşitli sıfatların isnâd edilmesi caiz değildir. Böyle b i r şey yapıldığı t a k d i r d e , Allah'ın gerçek birliğine aykırı düşen birçok tabiî varlıkların m e v c u d i y e t i k a ­ b u l edilmiş olcaktır k i , b u d a O ' n a şerîk, o r t a k koşmak demek olacak­ tır. O y s a A l l a h b i r d i r , eşi v e benzeri y o k t u r . O n l a r a göre, A l l a h bu âlemi y o k t a n v a r etmiş ve tüm varlıkların i l k p r e n s i p i olmuştur. B u ise b i r sebebe dayanmaktadır. O y s a O ' n u n varlığının b i r sebebi, b i r ne­ deni y o k t u r . B i n a e n a l e y h , Allah'ın sıfatlarının yaratıkların sıfatlarına benzemesi im-kânsızdır. A k s i t a k t i r d e b u , A l l a h ' l a O ' n u n yaratığı o i a n k u l arasında b i r müşabehetin, b i r benzerliğin doğmasına sebep olacak­ tır k i , b u d a onların önemle üzerinde durdukları tevhîd anlayışlarına aykırı düşen b i r h u s u s t u r . İşte b u n d a n dolayı M u ' t e z i l e , Allah'ın sı­ fatlarını te'vîl etm.e zorunluğunu duymuş ve A l l a h ' m , zâtiyle âlim, zâ­ t i y l e h a y y ( d i r i ) , zâtiyle semi'(i§itici), zâtiyle basîr ( g ö r ü c ü ) , zâtiyle mütekellim (konuşan), zâtiyle k a d i r ve zâtiyle murîd (irade edici) olduğunu, i l e r i sürmüştür.^"^ M u ' t e z i l e ' y e göre Kur'ân-ı Kerîm'in birçok yerinde geçen b u sıfatların, A l l a h ' m zâtmm dışında k a b u l edilmesi imkânsızdır. Z i r a b u t a k d i r d e birçok kadîm'in, başka b i r deyimle A l ­ l a h ' m yanında çeşitli ilâhların varlığı d a k a b u l edilmiş olacaktır. B u ise, tevhîd sistemine aykırıdır. B i n a e n a l e y h , Allah'ın^ kıdemi dışında k a l a n diğer zatî sıfatların te'vîl edilmesi zorunludur.^" 272

B k Alî el-Kârî, Şerhu'l-Fıkhi'l-Ekber, s, 24; a y r ı c a b a k : İbn T e y m i y y e , M e c müatu'r-Resâll ve'l-Mesâil. C . I, s. 112. K a a h i r e 1341/1922; Allah'ın zâtı ve sı­ fatları için b a k : el-Gazzâlî, el-İktisâd f î l - f t i k â d . P r o f . D r . I. A g â h ,Çubukçu v e D o ç . D r . Hüseyin A t a y neşri, s. 24 v d . ; İtikadda O r t a Y o l , Çev. D r . K e m a l Işık, s. 22 v d . ; el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, D r . H u l e y f M u k . s. 36.

273

B k . el-Cuveynî, Kitâbu'l-İrşâd. s. 79; D r . K e m a l Işık, M u ' t e z i l e ' n i n D o ğ u ş u v e K e l â m î Görüşleri, s. 79.

274

82

Tafsilât için b a k ı n ı z : Z u h d î H a s a n Cârullah, el M u ' t e z i l e . s. 60 v d . ; Hannâ'lFahurî v e H a K l e l - C e r r , Târîhu'l-Felsefeti'l-Arabiyye, s. 145 v d . ; M u h a m m e d E b û Z a h r a Târîhu'i-Mezâhibi'î-İslârfliyye. C . I, s. 149-150; eş-Şehrestâni, e l M i l e l v e ' n - N i h a l . C . î. s. 44 v d . ; el-Bağdâdî, e l - F a r k beyne'l-Fırak, s. 68, 70; j . W i n d r o w S w e e t m a n , İslam a n d C h r i s t i a n T h c o l o g y , P a r t . I. V o l . 11, s. 2 1 .

Mu'te2dle*nin A l l a h ' m zatî sıfatları hakkında i l e r i sürdüğü b u gö­ rüşler, d a h a sonraları E h l - i Sünnet kelâmcıları a r a s m d a çeşitli fikir ayrıhklarımn ve tartışmaların doğmasına sebep ohnuş ve b u d a t a b i ­ a t i y l e d a h a önce benzerine rastlanm.ayan b i r geleneğin yerleşmesine y o l açmıştır. B i z i m , d a h a k o n u n u n babında d a işaret ettiğimiz gibi, M u ' tezile'mn b i r s i s t e m o l a r a k o r t a y a çıkışından önce gelen Selefîler, ge­ nel o l a r a k A l l a h ' m sıfatlan, özellikle zatî sıfatları konusunda f i k i r yürütmekten, h e r h a n g i b i r tartışmaya, te'vîl v e y a tefsire girişmekten şiddetle kaçımuışlar, hattâ AllaJı'm müteşâbih âyetlerde geçen e l , yüz, ve i s t i v a g i b i sıfatlan hakkında s o r u soruhnasım dahî bid'at saymış­ l a r v e b u n l a n olduğu g i b i k a b u l etmişlerdir. F a k a t gerek M u ' t e z i l e ' n i n açtığı b u y e n i çığır, gerekse z a m a n l a îslâm âlemine sızan felsefî düşünceler ve yabancı f i k i r l e r i n b i r sonucu o l a r a k E h l - i Sünnet Kelâmcıları d a b u k o n u l a r hakkında i l e r i sürülen çeşitli görüşler üzerinde t i t i z l i k l e d u r m a k z o r u n d a kalmışlar ve b u g i b i konuları içine a l a n v e karşıt görüşlere b i r cevap m a h i y e t i n i taşıyan b i r ­ çok değerli eseri vücuda getirmişlerdir. B u cümleden olarak meselâ, as­ lında fakîh olup, kelâmcı o l m a m a k l a beraber Ebû Hanîfe (Ölm.. H . 1 5 0 / M . 767) d a h i meşhur «el-Fîkhu%Ekber» adlı eserini yazmış ve b u eserinde genel o l a r a k Allah'ın sıfatları hakkındaki f i k i r l e r i n i belirtmiş ve özellik­ le Allah'ın zatî sıfatlarının O'nun zatının a y n i de, g a y r i de olmadığını söylemiştir.^^^ îşte büyük i m a m Ebû Hanîfe tarafından i l k defa ortaya atılan b u f i k i r , d a h a sonraları Ehkî Sünnet Kelâmcılarımn başında gelen Eş'arî ve Mâturîdî tarafından da benimsenmiş ve o n l a r d a b u büyük i m a m a u y a r a k , K o n u n u n başında da belirtildiği gibi, A l l a h ' ı n zatî sıfatlarının, O'nun zatının ne ajmıdır, ne de ga^yrıdır, demişlerdir.^'^ h —

Fiilî Sıfatlar

:

E h l - i Sünnet Kelâmcılanndan bazıları, Allah'ın fiilî sıfatları k o n u ­ sunda E h l - i Sünnet mezhebinin i k i büyük o k u l u olan Eş'arîlik'le Mâturîdîlik arasında d e r i n b i r ihtilâfın bulunduğunu i l e r i sürmüşlerdir. Z i r a Mâturîdîlere göre fiilî sıfatlar d a Allah'ın zâtiyle kâim, gerçek ve

275

B k . Ebû'l-Muntehâ,

276

B k . Ebû'l-Hasan

Şerhnl-Fıkh

e l - E k b e r , s. 5 - 6 J s t a n b u L

el-Eş'arî, Kitâbu'l-Luma',

s. 11-14;

Mâturîdî,

Risâletun f i ' l -

Akâid, Y u s u f Z i y a Y ö r ü k e n neşri, s. 11; A k â i d Risâiesi. s. 14, İstanbul 1953.

83

kadîm sıfatlardır. Eş'arîler ise, b u görüşü k a b u l etmemekte ve bunların sadece nisbî ve hadis sıfatlar olduğunu i l e r i sürmektedirler .^^^ B u n u n l a beraber Mâturîdî'nin b u k o n u d a k i görüşleriyle BâkıUânî ve Gazzâlî g i b i d a h a s o n r a gelen Eş'arîlerin aynı k o n u ile i l g i l i görüşleri b i r b i r i y l e kıyaslandığı ve üzerlerinde d u r u l u p incelendikleri zaman, a r a ­ larında, i l e r i sürüldüğü g i b i , pek büyük b i r farkın bulunmadığı ve söz k o n u s u edilen ihtilâfın d a r b i r çerçeveye i n h i s a r ettiği, hattâ y o k de­ nilebilecek derecede azaldığı görülecektir. Meselâ; Mâturîdî, b u k o n u y l a i l g i l i o l a r a k , A l l a h ' m t e k v i n , r a h ­ met, rızık g i b i fiilî sıfatlarının da, O'nun sıfatları ve ezelde b u n l a r l a muttasıf bulunması i t i b a r i y l e , diğer zâti sıfatlarında olduğu g i b i , ezelî ve kadîm bulunduklarını, ancak bunların, ma'lûm, makdûr, murâd ve mükevven ve benzeri k a v r a m l a r d a olduğu g i b i , hâdisâta taallukları i t i ­ b a r i y l e hadis olduklarını ve dolayisiyle kadîm oldukları zannına kapıl­ m a m a k için hudûs anlarının z i k r e d i l m e s i gerektiğini söylemiştir-^' k i , aslında BâkıUânî de «fülî sıfatlardan m a k s a t , Allah'ın daha b i r f i i l haline getirmeden önce muttasıf bulunduğu bütün sıfatlardır. B i n a e n ­ aleyh b u n l a r , b u d u r u m d a kaldıkları sürece kadîmdir»-''^ demek sure­ t i y l e b u gerçeği a n l a t m a k istemiştir. B u k o n u y l a i l g i l i olarak Gazzâlî de aynen şöyle demektedir : «Ka­ zık (rızıklandıran), hâhk ( y a r a t a n ) , cevâd (cömertlik), muizz (yük­ selten) , m u z i l , (alçaltan) g i b i . Yüce Allah'ın f i i l l e r i n d e n türeyen i s i m ­ l e r i n ezelî olup olmadıkları hususunda ihtilâf edilmiştir. Bazıları b u i s i m l e r i n ezelî olduğunu, çünkü, eğer ezelî olmasaydı, Allah'ın b u i s i m ­ lerle vasıflandıniması tegayyürü gerektireceğini söylemişler, bazıları d a b u i s i m l e r i n ezelî olamıyacağını, z i r a ezelde h a l k (yaratma) olmadı­ ğına göre, b i r hâlık'ın (yaratıcının) varlığı nasıl mümkün olur, demişlerdir. B u meseleyi açıklamak için şöyle demek lâzımdır : Meselâ kılıç d a h a kı­ nında i k e n k e s k i n dendiği g i b i , kıhç ile h e r h a n g i b i r kesme eylemi hâsıl olduğu z a m a n d a , f i i l e iktiranından dolayı k e s k i n denir. H a l b u k i b u n ­ l a r , esâsında i k i ayrı mânayı ifade ederler. Kılıç, kınında i k e n b i l k u v v e 277

Kîtâbu't-Tevhîd'in naşiri b u k o n u y a 1968 yılında Beyrut'ta basılan «A Study on F a k h r al-Din ai-Râzi a n d H i s Controversies i n Tronsoxiana> adlı eserinin 89-104. sayfaları arasında genişçe b i r yer verildiğini zikretmektedir. B k . Kitâbu'tTevhîd, D r . Huleyf M u k . s. 37. 278 Bk. el-Mâturidî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 47. 279 Tafsilât için bak : el-Bâkıllânî,Kitâbu,t-Temhîd, s. 262-263; Kitâbu't-Tevhîd, D r . Huleyf M u k . s. 37

84

ve kesme eylemi hasıl olduğu zaman d a b i l f i i l k e s k i n d i r . B u n u n g i b i s u için, d a h a b a r d a k t a i k e n susuzluğu g i d e r i c i dendiği g i b i , içildiği z a ­ m a n d a k e n d i s i için aynı şey söylenir k i , esasında b u n l a r da i k i ayrı an­ l a m taşırlar. Kılıç için d a h a kınında i k e n k e s k i n d i r denmesinin mânası, kesme eylemi kendisiyle hâsıl olan sıfatın gerçekte kılıçta bulunması­ dır. B u n u n l a beraber kesme f i i l i n i n derhal meydana gelmemesi, k e s k i n ve hâzır b i r d u r u m d a bulunmaması g i b i , kılıcın zâtında b u l u n a n b i r k u ­ s u r d a n i l e r i gelmeyip, b u , onun zâtmm dışında o l a n başka b i r sebebe dayanmaktadır. îşte bunun g i b i , d a h a kınında i k e n kılıca k e s k i n d i r denme­ sine sebep olan mânaya u y g u n olarak, Yüce A l l a h ' a d a ezelde Halikadır den­ mesi doğru olur. Z i r a yaratmanın b i l f i i l cereyan etmesi, Allah'ın zâtında b u l u n m a y a n b i r şeyin yeniden meydana gelmesinden dolayı değildir. A k s i n e , y a r a t m a f i i l i n i n gerçekleşmesi için şart o l a n h e r şey, ezelde mevcuttur. O y s a kılıçla kesmeğe başlandığı anda, kendisine k e s k i n d i r denmesine sebep o l a n mânanın ezelde bulunması doğru değildir. Mâ­ nanın oynadığı r o l işte budur.» Görüldüğü g i b i , Gazzalî'nin de Allah'ın fiilî sıfatları hakkındaki görüşü, Mâturîdî'nin b u k o n u d a k i görüşünden farklı değildir. A k s i n e onu t e ' y i d eder m a h i y e t t e d i r . IV —

Allah'ın İsimleri

a — AllaKd

c i s i m adının v e r i l i p verilemeyeceği

meselesi :

Mâturîdî'ye göre Allah'ın i s i m l e r i t e v k i f i olup, O'nun, şeriatin k a ­ bul ettiği m a r u f ve meşhur i s i m l e r i n d e n başka b i r i s i m l e adlandırılma­ sı caiz değildir. Başka b i r deyimle, Allah'ı ancak k e n d i zatına verdiği ve şeriatin zikrettiği isimlerle i s i m l e n d i r m e m i z mümkiindür. B u n d a n dolayı, her n a k a d a r Allah'ın başka cisimlere benzemeyen b i r c i s i m o l ­ duğunu v e y a bununla O ' n u n gerçek, varlığım ispatlamayı kasdetmiş o l ­ sak bile, A l l a h c i s i m d i r , dememiz mümkün değildir.^'^ Mâturîdî b u k o ­ n u y l a i l g i l i olarak şöyle demektedir : «Bu h u s u s t a dayanağımız A l ­ l a h ' d a n gelen nasslardır. B u n a s s l a r d a ise, c i s m i n Allah'ın i s i m l e r i n ­ den ibiri olduğuna d a i r b i r k a y d a rastlanmadığı g i b i , O'nun, şeriatin! 280

281

B k . ei-Gazzâlî, el4ktisâd f i ' l j ' t i k â d , P r o f . D r . İbrahim A g â h Çubukçu ve Doç. D r . Hüseyin A t a y neşri, s. 158-159; İtikadda O r t a Y o l , D r . K e m a l Işık çevirisi, s. 115-116; el-Mâturîdî, Kitâbu't~Tevîîîd, D r . H u l e y f M u k . s. 37-38, el-Eş'arî, c i s i m l e i l g i l i o l a r a k çeşitli fırkalar arasında b e l l i başlı o n i k i görüş i l e r i sürüldüğünü z i k r e t m e k t e v e Makâlâtu'l-îsmâiyyîn adlı e s e r i n d e b u g ö ­ rüşlere geniş b i r y e r v e r m e k t e d i r . B k . el-Eş'arî, anılan eser, C . II, s.4-7.

85

y a y m a k l a görevlendirdiği peygamberlerin veya u l u kişilerin sözlerinde de böyle b i r k a y d a rastlanmam.ıştır. Binaenleyh, A l l a h ' a c i s i m admı ver­ memiş mümkün değildir. Gerek hissî, gerek aldî, gerekse naklî b i r de­ lile dayanmaksısm, A l l a h ' a b u i s m i n verilmesinin m.ümkün olduğu f a r ­ zedildiği takdirde, O'na cesed, şahıs ve berızeri i s i m l e r i n verihnesi de mümkün olacaktır k i , bütün bunlar, şer'i hükümlerin kesinlikle nehyettiği hususlardır. Dolayisiyle yaratıklara mahsus bütün isimJerle Allah'ı isimlendirm.emiz mümkün değildir.» Mâtûrîdî'ye göre AHah^a c i s i m adının verilmesi, sadece b i r şekilde !câiz olur k i , b u d a cismin isbat anlamrmn dışında insanlarca bilinen başka b i r anlam v e y a mâhiyet taşmıamasıdır. B u t a k d i r d e A l l a h ' a c i ­ s i m adının verilmesi mümkündür. F a k a t şu d a b i r gerçektir k i , şu ana kadar c i s m i isbat anlamında k u l l a n a n v e y a onun Allah'ın varlığına delâlet eden isimlerden b i r i olduğunu söyleyen b i r kimseye r a s t l a n m a ­ mıştır. B u n d a n başka b u t e r i m yaratıkların özelliklerine delâlet eden b i r anlam taşımakta ve dolayısıyla hudûs'e delâlet eden b i r mâhiyet arzetmektedir. O y s a Yüce A l l a h b u tür vasıflandırmalardan münezzehtir.283 b e n z e r i hiçbir şeyyoktur^^^ âyetinin anlamı d a bundan başka b i r şey değildir. Mâturîdî'nin. Allah'ın i s i m l e r i n i n tevkıfî olduğu hakkındaki g ö ­ rüşünü, d a h a sonra gelen ve Eş'arî olan Bâkdlânî de aynen benimse­ mekte, A l l a h ' a c i s i m adının verilemeyeceğini söylemekte ve özet olarak şöyle dem.ektedir : «Allah'a c i s i m adının verilmesi caiz değildir. Z i r a ümmet, ifade e t t i k l e r i mânaları i t i b a r i y l e müstehak o l m a k l a beraber, Allah'ın âkil (akıllı), fâtin (zeki) ve hafız (koruyucu) g i b i , şerîatin Allah'ın i s i m l e r i arasında zücretmediği isimlerle isimlendirihnesmin doğru ohnadığı hususunda i t t i f a k etmiştir. B u n u n yanısıra meselâ, i f a ­ de e t t i k l e r i mânaları i t i b a r i y l e akıl yönünden doğru ohnamakda beraber, K u r ' a n ' d a Yüce A l l a h ' a , nûr, mâkir (aldatıcı), müstehzi (alay edici) gibi birtakım isimler verildiği görülmektedir. B u d a gösteriyor k i , b u konuda esas olan sâdece şerîattir ve onun verdiği izindir.»^^^

282

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 38, 65^67, 107-108; TeVîlâtul-Kur'an, v a r . 2a,

905a.

283

B k . el-Mâturîdi, Kitâbu't-Tevhid, s. 38, D r . H u l e y f

284

Şûra Sûresi, â y e t : 11.

285

B k . eî-Bâkıllânl, Kitâbu't-Temhld, s. 194-195.

6

M u k . s. 38.

5 —

A l l a h / a «Şey»

Denmesi

:

Mâturîdî'ye göre A l l a h ' a «s e y '» denmesi câiMir. B u hususta, A l ­ lah için «eşyaya benzemeyen b i r şey'dir» dendiği halde, niçin «cisimlere benzemeyen b i r cisimdir» denmesi caiz o l m u y o r ? şeklinde b i r i t i r a z d a bulunulamaz. Z i r a A l l a h ' a «şey» denmesini g e r e k t i r e n sebep, cisim'de mevcut değildir. B u n d a n dolayı A l l a h ' a c i s i m adını v e r m e m i z mümkün değildir.^^^ Mâturîdî, A l l a h ' a «şey» adının v e r i l m e s i n i n caiz olduğunu i k i y o l l a i s b a t l a m a m n mümkün olduğunu söylemekte ve taunları aşağıdaki

şe­

k i l d e sıralamaktadır : 1 _

N a k 1î

D e l i l l e r :

Kur'ân-ı Kerîm'de Yüce A l l a h , «O'nun b e n z e r i hiçbir şey yoktur»-"^ demektedir. Eğer A l l a h «şey» olmasaydı, âyette de görüldüğü g i b i , «şey» i n zikredilmesine v e y a «şey» adıyla O ' n d a n eşyanın şey'iyyetinin nefyedilmesine, başka b i r . deyimle O ' n u n eşyaya benzemeyen b i r şey olduğunun zikredilmesine gerek kalmayacaktı. Z i r a b u r a d a , gerçekte şey'den m a k s a t , onun i h t i v a ettiği a n l a m d a n başkadır.^'» Başka b i r âyette de Yüce A l l a h şöyle d i y o r : «Şâhid o l a r a k h a n g i şey d a h a bü­ yüktür, d e , A l l a h b e n i m l e s i z i n aranızda şâhiddir,^->-'^ B u âyette de g ö ­ rüldüğü g i b i , eğer A l l a h ' a «şey» denmesi caiz olmasaydı, âyetin b u k e ­ l i m e y i i h t i v a etmemesi ve onun A l l a h ' a nisbet edilmemesi g e r e k i r d i . 2 _ A k l î

D e l i l l e r :

Mâturîdî, meseleyi, aklî delillerle de isbatlamağa çalışmakta ve özet o l a r a k şöyle demektedir : «Genel olarak b i l i n e n b i r husus, şey'in, n e f y i n zıddı o l a n i s b a t ' m isminden başka b i r a n l a m taşımamasıdır. Z i ­ r a b i r şeyi küçümseme (tasgir) anlamı kastedilmediği sürece, « h i ç ­ bir şey», «şey y o k t u r » veya «şey d e ğ i l d i r ' » i n mânası, nefy, o l u m s u z l u k t u r . B u d a gösteriyor k i , b u k e l i m e i s b a t anlamını taşımaktadır... « L â ş e y ' » kelimesi, gerçeği nefyetme v e y a sabit olanı küçük gösterme anlamında kullanıldığına göre, «şey>: 286

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu;t-Tevhîd, s. 39-40, 104.

287

Şûra Sûresi, â y e t :

288

B k . el-Mâturidî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 41; el-Eş'arî,Makâlâtu'l-İslâmiyyîn, C . I, s. 238;

289

11; k e z a b a k : el-Mâturidî, Te'vilâtu'l-Kur'ân. V a r . 672a.

el-Mâturîdî, Te'vîlâtu'l-Kur'ân, V a r . 646 b .

En'âm Sûresi, â y e t : 19.

87

kelimesi de elbetteki Zât-ı llâhî'nin isbâtı ve O'ntm yüceltilmesi a n l a mmı ifade edecektir. A l l a h , şüphesiz buna lâyıktır.»^^o Mâturîdî, meseleyi b u şekilde i z a h e t t i k t e n sonra, « L â c i s m » d e y i m i , b u n l a r d a n hiçbirini gerektirmediği g i b i , « c i s i m » kelimesi de, varlığı a r z u l a n a n v e y a yüceltilen b i r k h n s e n i n isbatı anlamını t a şıyamıyacağmı söylemekte ve dolayisiyle A l l a h ' a c i s i m denmesi caiz olmadığı halde, şey' denmesi c a i z d i r , demektedir. G —

A l l a h ' a İsim v e Sıfat

Yerilip

Verilemeyeceği

Meselesi

:

Mâturîdî Allah'ın i s i m l e r i y l e i l g i l i olarak, O ' n a « c i s i m » ve­ ya « ş e y » denmesinin caiz olup olmadığı meselesi hakkındaki g ö ­ rüşlerini yukarıda görüldüğü şekilde açıkladıktan sonra, A l l a h ' a zatî bir i s m i n v e y a zatî b i r sıfatın v e r i l m e s i n i n t e ş â b ü h ü gerektire­ ceği zaımıyla doğru olmadığını i l e r i süren ve buna b i r d e l i l o l a r a k d a meselâ, yaratıkların d a sıfatlarından olması d o l a y i s i y l e O ' n a âlim, k a d i r v e benzeri i s i m v e y a sıfatların verilemeyeceğini, k e z a mekân'ın, bir y e r i n sınırı, b i r başlangıcı ve sonu olması i t i b a r i y l e teşbih ve h u d u ­ du ifade ettiğinden, A l l a h ' m b i r mekân'da olduğunun i l e r i sürülemeye­ ceğini, aksine O'nun mekân'dan münezzeh bulunduğunu ifade eden bazı görüşleri^ö^ z i k r e t m e k t e ve daha s o n r a d a b u k o n u d a k i kendi g ö ­ rüşlerine geniş b i r y e r vermektedir. Mâtûrîdî'ye göre asıl olan, A l l a h ' m « R a h m a n » gibi. Ken­ disine v e r i l e n zatî i s i m l e r i olduğu g i b i , i U m , k u d r e t g i b i zâtına mahsus sıfatları vardır. însanlarm Allah'ı b u gekilde i s i m l e n d i r m e l e r i ve v a ­ sıflandırmaları, b i r zaruretten, b i r anlayış zorunluluğundan i l e r i g e l ­ mektedir. Z i r a insanların anlayış yetenekleri smırhdır. Binaenaleyh Allah'ın, onların anlayabilecekleri ve günlük hayatlarıyle yakından i l ­ g i l i ve özellikle k e n d i l e r i n i n âşinâ bulundukları, k a v r a m a k t a güçlük çekmedikleri mânaları taşıyan birtakım i s i m l e r l e i s i m l e n d i r i l m e s i ve sıfatlarla sıfatlandıniması z o r u n l u d u r . B u n u n ise, b i r bakıma i n s a n l a ­ rın muttasıf bulundukları i s i m ve sıfatlara benzemesi yönünden teşbih g i b i görünmesi mümkündür. B u n u n l a beraber, b u n l a n n zahirî mânalarıyle, gerçek mânaları arasında büyük f a r k l a r vardır. E l b e t t e A l l a h ' m k u d r e t i , i l m i , irâdesi • ve benzeri sıfatlan, b i z i m k u d r e t i m i z , i l m i m i z ve 290 291

8

B k . el-Mâturîdi, Kitâbu't-Tevhîd, s. 41-42, 104-106. B u k o n u y l a i l g i l i çeşitli görüşler için b k . el-Cuveynî, KitâbuT-İrşâd, s, 79; H a n nâ e l - F a h u r i v e H a l i l e l - C e r r , TârihuT-Felsefetil-Arabiyye, s. 145 v d . ; Z u h d i H a s a n Cârullah, ei-Mu'tezile, s. 60 v d . ; eş-Şehrestânî, e i - M i i e l ve'n-Nihaî, C . I, s. 44 v d . ; el-Bağdâdî, e l - F a r k b e y n e ' l - F i r a k , s, 68 vd.; keza b a k ; el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhid, s. 93.

irâdemize benzemez. însanoğlmıun elinde başka b i r ifade vasıtası b u ­ lunmadığı için, b u d e y i m l e r i k u l l a n m a k z o r u n d a kalmıştır. Şüphesin A l ­ lah'ın eşi ve benzeri y o k t u r . H a k i k a t t e b u i s i m ve sıfatlar, Allah'ın g e r ­ çek i s i m v e sıfatları o l m a m a k l a beraber, O ' n u n ululuğu ve yüceliğinin i n s a n z i h n i n e iyice yerleşmesi ve k a l b i n imânla dolması için b u d e y i m ­ l e r kullamlmı§tır.292 Mâturîdî, Allah'ın i s i m ve sıfatlarının, yukarıda d a görüldüğü g i b i , hiçbir teşbîh'i g e r e k t i r m e s i n i n söz k o n u s u edilemiyeceğini b e l i r t t i k t e n s o n r a , ayrıca gerek P e y g a m b e r l e r i n gönderilmesi, gerekse o n l a r a i n ­ d i r i l e n semavî kitapların d a b u gerçeği teyîd eden b i r d e l i l olduğunu z i k r e t m e k t e ve özet o l a r a k şöyle demektedir : «Daha önceki sözlerimizi t e ' k i d eden b i r d e l i l de, A l l a h katından gönderilen p e y g a m b e r l e r i n ve semavî kitapların b u i s i m v e sıfatlarla gönderilmiş olmasıdır. Zira, Allah'ın peygamberlerine indirdiği k i t a p l a r d a b i r teşbîh'in bulunduğu­ n u n farzedümesi, tevhîd sistemine aykırı düşen b i r h a r e k e t olacaktır. Çünkü b i z b i l i y o r u z k i , o n l a r insanları B i r O l a n ' a , Allah'ın birliğini i k r a r ve t a s d i k etmeğe davette i t t i f a k etmişlerdir. B u ise şüphesiz, b i ­ z i m anladığımız sayı ve aded kavramını t e ' k i d eden ve halkın anlayışı­ n a uygunluğu i s b a t l a y a n b i r husus değildir... Âyettte geçen «O'nun b e n z e r i hiçbir şey yoMur»^^^ sözü ise, a r a z l a r , sıfatlar ve c i s i m l e r g i b i birtakım b a s i t kavramların ifade e t t i k l e r i şeylerin nefyine delâlet et­ mektedir.» V — Aîlah'm F i i l l e r i : Mâturîdî, Allah'ın f i i l l e r i k o n u s u n d a çeşitli fırkaların görüşlerini z i k r e t t i k t e n s o n r a , özet o l a r a k şöyle demektedir : Allah'ı gereği g i b i b i ­ len, O ' n u n herşeyden müstağni olduğu halde, her şeyin O ' n a muhtaç bulunduğunu, gücü, k u d r e t i ve hükümranlığının sonsuzluğunu ve do­ l a y i s i y l e h e r şeyin mıâliki, yaratıcısı ve mutasarrıfı bulunduğunu h a k ­ kıyle i d r a k eden b i r k i m s e n i n , O ' n u n , i y i v e y a kötü, y a d a zararlı g i b i görünen bütün f i i l l e r i n i n b i r sebebe, b i r h i k m e t e bağlı o l a r a k tecelli e t t i k l e r i hususunda şüpheye düşmesi düşünülemez. Z i r a A l l a h , bizâtihî hakîm'dir, ganîdir, herşeyi b i l e n ' d i r . O'nun b i r a n için dahî h i k m e t i n dışına çıkması, cehaletin kendisine, ârız olması ve d o l a y i s i y l e y a r a 292

B k . el-Mâturidî,

Kitâbu't-Tevhîd,

293

Ş û r a Sûresi, â y e t :

294

B a k . el-Mâturidî,

s.

93.

11.

Kitâbu't-Tevhîd,

s.

94 v d . ; Te'vilâtu'l-Kur'ân,

V a r . 672a.

89

tıkların ihtiyaçlarım bilmez hâle gelmesi imkânsızdır. B u d a gösteriyor k i , O ' n u n bütün f i i l l e r i b i r hikmete, b i r sebebe bağh o l a r a k tecellî et­ m e k t e d i r . İnsan a k i m i n ise, b u h i k m e t i gereği g i b i i d r a k etmesi, raması mümkün

kav­

değildir .-^^

G e n e l o l a r a k üzerinde i t t i f a k edilen husus, zulüm ve hafifliğin kö, tü, adalet ve h i k m e t i n i y i olmasıdır. B u n u n l a beraber b e l i r l i b i r şeyin b i r halde h i k m e t , diğer b i r halde h a f i f l i k , başka b i r d u r u m d a d a ada­ let o l u r k e n , diğer b i r durum.da zulüm olması mümkündür. Meselâ; i n ­ sanın belirU ölçüde ve d o k t o r u n tavsiyesine u y g u n o l a r a k ilâç alması, sıhhati için i y i d i r , faydalıdır. Fazlası ise zararlıdır. K e z a yemek, içmek, eşya edinmek v e y a edinmemek' g i b i i n s a n h a y a t i y l e yakından ilgüi d i ­ ğer h u s u s l a r d a b u n u n g i b i d i r . Aslında bunlar, yapıları i t i b a r i y l e h i k ­ metle, i y i l i k l e adaletle dolu oldukları halde, kullanılmalarında i f r a t a kaçıldığı t a k d i r d e , aynı şeylerden zulme, hafifliğe k a d a r v a r a n kötü sonuçlar elde edilmesi ve d o l a y i s i y l e i n s a n hayatının tehlikeye düşmesi pekâlâ mümkündür. Yaratıkların dahî b u g i b i k o n u l a r d a akıllarını k u l ­ l a n a r a k , h i k m e t ve adalet ölçüleri içerisinde hareket etmelerinin i y i , zulüm ve h a f i f l i k t e b u l u m n a l a r m m ise, kötü ve çirkin olduğu anlaşıl­ dığına göre. Yüce Allah'ın d a yarattığı h e r f i i l i n en azından b i r hikmıCte, b i r sebebe bağlı bulunduğunu ve bunların, kerîm, cömert, ganî ve herşeyi bilen Yüce A l l a h ' m adaleti, f a z i ve ihsanı gereği bulunduğunu k a b u l etmek z o r u n l u d u r . B i n a e n a l e y h A l l a h ' a , f i i l l e r i n d e n dolayı zulüm v e y a h a f i f l i k isnâd etmek, cehaleti ve ihtiyacı gerektireceğinden, baş­ k a b i r deyimle, O ' n u n câhil ve muhtaç olduğu anlamına geleceğinden, bâtıldır. Şüphesiz A l l a h , b u tür düşüncelerden münezzehdir.^^'' V I — İnsanın Fiilleri : a — İrâde Hürriyeti

v e İstitâa

(güç)

:

Mâturîdî'ye göre i n s a n , fiUlerinde gerçek b i r irâde h i r r i y e t i n e s a ­ h i p t i r . İnsan, k e n d i nefsinde b u gerçeği her a n müşahede etmekte, yaptığı işlerde hür olduğunu ve f i i l l e r i n i k e n d i s i n i n iktisâb ettiğihi görmektedir.29^ E s a s e n Yüce A l l a h , kulların k e n d i f u l l e r i n i y a p m a ve iktisâb etme hürriyetine s a h i p olduklarını gayet açık ve seçik b i r şe295

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 216 v d . T e ' v i l â t u ' l - K u r ' â n , V a r . 385a, 386a,

296

3 8 5 a , 391b, 5 1 4 a , 613b, 646b, 689b. B k . el-Mâturidî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 217 v d . ; Te'vîlâtu'l-Kur'ân, V a r . 653b, 780b,

297

846a. B k . el-Mâturîdî, K i t â b u ' t - T e v h î d , s. 225, 226; Te'vHâtu'l-Kur'ân,

90

V a r . 231a.

k i l d e belirtmekte ve göyle demektedir : «Dilediğinizi işleyin, doğru' s u O , y a p U M a n m z t Gören'din>f^\:Ey imân e d e n l e r ! Rükû e d i n , sec­ d e y e varın, R a b b i n i z e k u l l u k e d i n , i y i l i k yapın k i s a a d e t e erişesiniz» «İşlediklerine karşılık o l a r a k , s e d e f d e k i i n c i l e r g i b i ceylân gözlüler vardır» «Kim z e r r e k a d a r i y i l i k yapmışsa, o n u görür; k i m d e z e r r e k a d a r kötülük yapmışsa, o n u görür,»^^^ B u âyetlerde de görüldüğü g i b i , irısan k e n d i f i i l l e r i n i her nekadar iktisâb e d i y o r s a d a , gerçekte bunları y a r a t a n Yüce Allah'dır : «Sizi d e , yaptıklarınızı d a A l l a h yaratmıştır,» B u âyette de görüldüğü g i b i , f i i l i n A l l a h ' a isnâd edilmiş olması, onun insandan nefyedilmesini gerektirmez. B u n u n gerçek anlamı, d a h a yok iken, f i i l i n , bulunduğu v e v a r olduğu şekilde A l l a h t a r a f m d a n y a ­ ratılmış ve k u l tarafından d a aynı şekilde iktisâb edilmiş ve yapılmış olmasıdır .^^^ B u n d a n d a anlaşılıyor k i , Mâturîdî'ye göre f i i l , A l l a h ile k u l a r a ­ sında paylaşılmaktadır. B u n a göre f i i l , A l l a h ' a izafe edildiği t a k d i r d e y a r a t m a , ihsana izafe edildiği t a k d i r d e ise, kesb adını almaktadır, işte böylece Mâturîdî, b u konuda, k u l d a n t a m a m e n irâdeyi selbedip, onu bir robot hâline getiren Cebriyye^^' ile inşamın hür olduğunu, Allah'ın 298

F u s s i l e t Sûresi, â y e t :

299

Hacc

Sûresi, â y e t :

40.

77.

300

V a k ı a Sûresi, â y e t :

22-24.

301

Zilzâi Sûresi, â y e t :

7-8.

302

Satfât

303

Sûresi,

B k . el-Mâturidi, rîdî,

96.

âyet:

Kitâbu't-Tevhîd,

TeVîlâtuT-Kur'ân,

366a, 378b, 420a, 522a, 671a, 304

Cebriyye

fırkasının

Bu

mensuplarına

fırka

Herşey A l l a h fiiîi

oraya buraya duklarından ye

adı

Dirhem tır.

göre,

b.

Cehm insanın

önceden

mecburdur.

mutlak

226 v d . ; k e z a 101b,

tafsilât

için b k .

İnsanlar

sürüklenen b i r tüy

Safvân

hiçbir

takdir

i r a s d e s i karşısında

(Ölm.

H . 128/M.

irâdesi v e

745)'dır.

hürriyeti

edilmiştir. K u l , t a k d i r

Cehm

b.

bu

b i r robot

gibidir.

Başka

b i r deyimle

insanlar,

havada

rüzgâra

tâbi

gibidir.

Safvân

yoktur.

edilen

îşte

böyle

b i r düşünceyi

dolayı k e n d i l e r i n e C e b r i y y e ve l i d e r l e r i n e nisbetle de

verilmiştir.

el-Mâtu­

2 1 2 a , 226a, 236a, 292, 331b,

856a.

kurucusu

tarafından

yapmağa

Allah'm

s.

V a r . 61a, 75b, 83b,

asian

Horasanlıdır.

Kûfe'de

olarak savun­ CehmiyCa'd

b.

( Ö l m . H . 1 2 4 / M . 741) i l e karşılaşmış ve o n d a n bazı f i k i r l e r i n i almış­

B i r M ü d d e t el-Hâris b. S u r e y c ' i n vezirhğini yaptığı r i v a y e t

edilmektedir.

D a h a s o n r a d a H o r a s a n ' d a H a r i s ile b e r a b e r E m e v i l s r e karşı girişilen k ı y a m h a r e k e t i n e iştirak etmiş

olduğundan

Emevîler

tarafından

yakalanarak

dürülmüştür. F i k i r l e r i n i n d a h a çok H o r a s a n ' d a yayılmış olduğu r i v a y e t m e k t e d i r . Tafsilât için b k . İbn K a y y i m mid

öl­ edil­

e l - C e v z i y y e . İgâsetu'l-Lelıfân, M . H â -

el-Fakî neşri, C . II, s. 177, K a h i r e 1939; eş-Şehristânî, e l - M i l e l v e ' n - N i h a l .

91

onun f i i l l e r i üzerinde h e r h a n g i b i r müdahelede bulunmasının sÖz k o n u ­ s u edilemiyeceğini i l e r i süren Mu'tezile^^^ arasında o r t a b i r y o l tutmuş olmaktadır. B u n d a n s o n r a Mâturîdî, insanın f i i l l e r i n i n i k i durumda mütâlâa edilmesi gerektiğini söylemektedir. O n a göre k u l u n f u l l e r i i k i haldedir. B i r i n c i s i , i n s a n aklı ve idrâkinin b u f i i l l e r i n mâhiyetim k a v ­ rayamaması, i k i n c i s i ise, insanın, aklı ve idrâki i l e bunların mâhiyeti-

305

C . I, s. 86; el-Bağdâdî, e l - F a r k beyneİ-Firak, s. 128; A h m e d Emîn, Fecrul-İslâm, s. 286-287; A . S. T r i t t o n , M ü s l i m Theoîogy.. s. 55. L o n d o n 1947; M , Şerefeddîn, K e l â m Savaşîari, Dârü'l-Fünûn İlahiyat F a k . M e c , Sayı 24, s. 19, İst. 1932; el-İsferâyinî, Ebû'l-Muzaffer, et-Tabsîr fî'd-Din. S. 96; D r . K e m a l Işık, M u ' t e z i l e ' ­ n i n D o ğ u ş u , s. 40, 4 1 , 70; Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, D r . H u l e y f M u k . s. 41-2. M u ' t e z i l e d e y i m i n i n o r t a y a çıkışı h a k k ı n d a çeşitü r i v a y e t l e r vardır. B u n ­ ları başlıca ü ç g u r u p t a t o p l a m a k m ü m k ü n d ü r : 1 — B u i s i m V â s ü b. A t â (Ölm. H . 1 3 1 / M . 7 4 8 ) ' n i n , Hasan el-Basrî (Ölm. H . 1 1 0 / M . 7 2 8 ) ' n i n m e c l i s i n d e n ayrılması v e arkadaşı A m r b . U b e y d ( Ö l m . H . 1 4 4 / M . 761) i l e b ü y ü k g ü n a h işleyenlerin k ü f ü r i l e i m â n arasında mutavassıt b i r y e r d e ( e l - M e n z i l e b e y n e ' i - M e n z i l e t e y n ) kalıp, m u t l a k surette n e m ü ' m i n v e n e de kâfir olduklarını söylemeleri üzerine, H a ^ a n el-Basrî'nin b u n l a r h a k k ı n d a « k a d i ' t e z e l â k a v l e ' l - U m m e yâni E h h İ s l â m m g ö r ü ş ü n d e n ayrıl­ dılar v e y a « k a d i ' t e z e i e a n n a ' l - V â s ı l » yâni V â s ü b i z d e n ayrıldı d e m e s i y l e o r t a y a çıkmıştır. 2 — Başka b i r g ö r ü ş e g ö r e ise, M u ' t e z i l e i s m i n i n o r t a y a çıkışının g e r ­ çek s e b e b i , V â s ü i l e arkadaşlarının d a h a ö n c e b ü y ü k g ü n a h işleyenler h a k k ı n d a i l e r i sürülen sapık v e y a e n azından b i d ' a t h k l a vasıflandınlabilec e k b i r t a k ı m düşünce v e g ö r ü ş l e r d e n ayrılmış olmalarıdır. 3 _

üçüncü

b i r görüşte. el-Mes'ûdî

dür. O n a g ö r e b u fırka m e n s u p l a r ı n a

(Ölm. H . 3 4 5 / M .

Mu'tezile

g ü n a h işleyenin m ü m ' m i n l e r d e n v e kâfirlerden

denmesinin

956)'nin

görüşü­

sebebi,

ayrılmış o l d u ğ u n u

büyük

söyleme-

lerindendir. M u ' t e z i l e irâde k o n u s u n d a özet o l a r a k şöyle d e m e k t e d i r : i n s a n hürdür. O k e n d i f i i l i n i k e n d i s i y a p a r . A l l a h o n a b u yeteneği vermiştir. B i n a e n a l e y h , b i r şeyi y a p ı p y a p m a m a , t a m a m e n o n u n irâde v e dileğine b a ğ l ı b i r ş e y ­ d i r . Z i r a insanın b ö y l e b i r irâde hürriyetine, b i r şey yapıp y a p m a m a ser­ b e s t i s i n e s a h i p b u l u n m a m a s ı , o n u n işlediği i y i v e y a k ö t ü a m e l l e r d e n dolayı s e v a p v e y a c e z a g ö r m e m e s i n i g e r e k t i r i r . Allah'ın^ insanları irâdeleri dışında b e l i r l i işleri y a p m a ğ a zorlaması, s o n r a d a o f i i l l e r d e n dolayı k e n d i l e r i n i cezalandırması, zulümdür, a d a l e t s i z l i k t i r . O y s a A l l a h âdildir; kullarına h i ç ­ b i r ş e y d e z u l ü m v e y a haksızlık e d e c e ğ i düşünülemez. İrâde hürriyeti b u ­ l u n m a y a n b i r insanın, s o r u m l u tutulması. Allah'ın h i k m e t i n e ve adaletine aslâ yakışmaz. M u ' t e z i l e ' n i n beş p r e n s i b i n d e n b i r i n i teşkil e d e n « A d a ­ l e t * p r e n s i b i n i n şümulüne g i r e n b u g ö r ü ş l e r Kur'ân-ı K e r î m ' d e g e ç e n b i r ç o k âyetlerle de t e y i t edilmiştir: « A U a h şüphesiz zerre k a d a r h a k s ı z b k yapmaz,

92

zerre miktarı i y i l i k olsa, o n u k a t k a t artırır ve y a p a n a b ü y ü k ecir

n i b i l m e s i d i r . B u d a gösteriyor k i , b i r i n c i h a l d e k i f i i l l e r , insanın k e n ­ di f i i l l e r i değildir. İkinci h a l d e k i l e r ise, ona a i t f i i l l e r d i r . Meselâ, b i r şe­ y i n y o k t a n v a r olduğunun t a s v i r edilmesi, açıklanması, b i r i n c i s i g u ­ r u b u n içine g i r e n f i i l l e r i teşkil etmektedir k i , bunları insan aklının i d ­ râk etmesi güçtür. Yüce Allah'ın b i z a t i h i k e n d i n e f s i n i vasıflandırdı­ ğı şekilde vasıflandırılmış olması b u n a b i r örnek o l a r a k gösterilebilir : «O, gökleri v e y e r i y o k t a n yaratandır. Z e v c e s i o l m a d a n nasıl çocuğu o l a b i l i r ? O y s a h e r şeyi O yaratmıştır; H e r şeyi b i l e n O ' d u r . îşte R a b b i n i z A l l a h b u d u r . O ' n d a n başka Tanrı y o k t u r ^ h e r şeyin yaratanıdır, öyle i s e O ' n a k u l l u k e d i n ; O h e r şeye d e vekildir» .^^"^ ^§imseğin çak-, ması n e r e d e y s e gözlerini alır; onları aydınlattıkça ışığında yürürler v e üzerlerine karanlık basınca durakalırlar. A l l a h d i l e s e y d i işitme v e gör­ m e l e r i n i g i d e r i r d i . Doğrusu A l l a h h e r şeye Kadir'dir».^^'^ i k i n c i s i ise, emre v e y a nehye u y g u n b i r şekilde hareket etmek v e y a etmemek g i b i , i n s a n a a i t birtakım h a r e k e t l e r d i r k i , b u n l a r i n s a n idrâkinin ve k a v ­ ramının içine g i r e n ve dolayisiyle o n a a i t o l a n f i i l l e r d i r . îşte insan, b u g i b i fiilileri yapıp y a p m a m a konusunda t a m b i r irâde hürriyetine sa­ h i p t i r . B i n a e n a l e y h k e n d i irâdesi içinde olan b i r f i i l i yapmadığından dolayı (insanın cezalandırılması, A l l a h hakkında zulüm v e y a haksızlık olmaz. E s a s e n Yüce A l l a h böyle b i r şeyi k a b u l etmemekte ve «Kim yararlı iş işlerse k e n d i l e h i n e d i r ; k i m d e kötülük işlerse k e n d i a l e y h i ­ n e d i r . R a b b i n , k u l l a r a karşı zâlim d^eğildir»;'^^^ «Allah'ın, s i z e b o l n i verir» ( N i s a S û r e s i , â y e t : 4 0 ) . «Aİlalı o n l a r a zulüm e d i y o r değil­ dir. F a k a t o n l a r k e n d i k e n d i l e r i n e z u l ü m ediyorlar» ( T e v b e S û r e s i , â y e t : 70 ve R û m S û r e s i , âyet: 9). B u k o n u için balamız : el-Bağdâdî, el~Fark b e y n e T - F i r a k , s. 71; el-İsferâ­ yinî, et-Tebsîr fî'd-Dîn, s. 64-65; Hannâ'l-Fâhûrî v e H a l i l e l - C e r r , TârihuT-Felsefe e l - A r a b i y y e , C . I, s. 140-141, 149.; eş-Şehristâni, el-Mi!el ve'n-Nihal, C. I, s. 48; İbnu'l-Murtazâ, Tabakâtu'i-Mu'tezile, s. 3, 5, S u s a n n a D i w a l d - W i l z e r neşri, B e y r u t 1380/1961; M u h a m m e d b . e n - N u ' m â n el-Mufîd, Evâil e i " M a k â l â t fî'l-Mezâhib veT-Muhtârât, s. 4-7, T e b r i z 1371; A h m e d Emîn, F e c r u l İslâm, s. 288 v d . ; M . Şerefeddîn, K a d e r i y y e y a h u t M u ' t e z i l e , Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, S a y ı : 4, s. 5, İstanbul 1930; P r o f . D r . İ. A g â h Ç u b u k ç u , M u t e z i l e ve Akıl Meselesi, A , Ü. İlahiyat Fakültesi D e r g i s i , 1964 sayısı, s. 51, 53, A n k a r a ; î b n Hallikân, V e f e y â t el-A'yân, C . III, s. 132, 248, vd.; Zühdî H a s a n Cârullah, e l - M u ' t e z i l e , s. 2-3; Ebû'l-Hasan A l i e l - M e s u d i , M u r u c ez~Zeheb v e M a â d i n e l - C e v h e r , C. III, s. 235, K a h i r e Işık, M u ' t e z i l e n i n D o ğ u ş u ve K e l â m ı Görüşleri, s. 50-54,

Mu'cemu'l-Udebâ,

C. 19, s. 243, K a h i r e

1948; D r . K e m a l

69; Yakûtul-Hamevî,

1357/1938; ,,Dr. A l b e r t Nasrî

Nâder,

Feîsefetu'l-Mu'tezile, C . I, s. 99. 306

E n ' â m Sûresi, â y e t :

101-102.

307

B a k a r a Sûresi, â y e t : 20.

308

Fussiîet Sûresi, â y e t : 46.

93

m e t i v e r a h m e t i oiraasaydı, -pek azmış

U r yana,

şeytana

uyardı-

mz»'°'> demektedir.'^"

i

Mâturîdî'ye göre insanın, ihtiyarî yâni yapıp y a p m a m a d a s'erbest olduğu fiilleri,sebep, vesile ve benzeri vasıtaların t a m o l a r a k hâsıl o l ­ masından s o n r a , onun b u f i i l l e r i v e y a b u n l a r d a n b i r i n i İktisap etmeye azmetmesi halinde, A l l a h onda b u f i i l i işleme k u d r e t i n i yaratır3^\ B i n a ­ enaleyh k u l , b i r f i i l i islediği z a m a n b u f i i l i n d e n dolayı onun, mükafat v e y a cezaya, övme v e y a yermeğe lâyık olması, sadece adı geçen azme v e y a k a s d a bağlıdır. Z i r a i n s a n kötü b i r f i i l i işlemeğe azmettiği ve A l ­ l a h d a b u azme bağlı o l a r a k onda f i i l i işleme k u d r e t i yarattığı zaman, şüphesiz, azmetmediğinden dolayı hayrı işleme k u d r e t i n i b i z z a t k e n d i ­ s i yitirmiş o l u r . B u n u n g i b i , hayrı yapm.ağa azmettiği zaman, A U a h da o n d a b u hayır y a p m a k u d r e t i n i h a l k eder ve b u azminden dolayı . d a sevaba ve mükâfata n a i l olmağa h a k kazanır. Görüldüğü g i b i , f u l bizâtihî sevab v e y a cezanın b i r sebebi, b i r dayanağı değildir. B u r a d a esas olan, kasıttır, amaçtır. B i n a e n a l e y h k a s d a m a k r u n o l m a y a n bar f i i l e ceza v e y a mükâfat terettüp etmesi düşünülemez. B u n a e n b u y u k d e l i l meselâ, u y k u d a v e y a d e l i olan b i r k i m s e n i n , yaptığı işten dolayı s o r u m l u tutulmaması ve ceza görmemesidir. H z . P e y g a m b e r b i r hadisinde «Üg k i m s e f i i l l e r i n d e n dolayı s o r u m l u değildir : B i r i n c i s i , u y k u d a o l a n k i m s e , i k i n c i s i , ergenlik çağma ermeyen küçük çocuk; üçüncüsü, deh, aklı başında o h n a y a n kimsedir» demek suretiyle b u gerçeği gayet açık bir şekilde belirtmiştir. B u n d a n başka f i i l i n , f i i l olması i t i b a r i y l e h a y ­ r a da şerre de u y g u n olması mümkündür. Meselâ b i r y e r d e n diğer b i r vere gitme v e y a h i c r e t etme f i i l i n e b i r sevap v e y a cezamn terettüp etmesi düşünülemez. B u r a d a esas olan, P e y g a m b e r i m i z i n de, «Ameller m y e t l e r e göredir H e r k e s n i y e t i n e bağlıdır. K i m A l l a h ' a ve Resulüne h i c r e t et­ mek isterse şüphesiz onun h i c r e t i , A l l a h ' a ve Resulüne olacaktır; K i m dünya n i m e t l e r i n i k a z a n m a k v e y a b i r kadım niklâhlamak ıçm h i c r e t ederse şüohesiz onun h i c r e t i de b u n l a r için olacaktır» demek s u ­ r e t i y l e gayet açık b i r şekilde behrttiği g i b i , kasıttır, nıyettır.^^^ Bazı hallerde i s t i t â a ilgili 309 310 311 312

94

(güç) 'dan,

azaların v e y a sebeplerin elverişli

araç ve gereçlerin, bedenle

olması

k a s t e d i l i p , hâdıs

olan

Nisa Sûresi, âyet: 83. , r Bk Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 229 vd.; Te'vilâtu'l-Kur'ân, Var. 653 b. Bk. Mâturîdî, amian eser, s. 257 vd,; Te'vilâtu'i-Kur'ân, Var. 231 a. 331 b, 420 a. Bk. Mâturîdî, Kitâbu't-Tevîd, Dr. Huleyf Muk. s. 42, 43.

k u d r e t kastedilmez^^l Buna b i r örnek olarak, meselâ, b i r k i m s e n i n yazı yazabilmesi için, mutlaka yanında kağıt ve k a l e m bulunması ve elleri­ nin de sağlam bulunması zorunludur. Şayet yanında kağıt ve k a l e m yok­ sa v e y a bunlar bulunduğu halde, e l l e r i felçli v e y a sağlam değilse, b u k i m s e n i n yazı yazabileceğim ileri sürm^ek gerçeklere aykırı olur. İşte Yüce Allah'ın «Oraya y o l bulma, gücüne s a h i p o l a n i n s a n a , A l l a h için K a b e ' y i h a c c e t m e s i gereklidir»^âyetindeki «Güç» k e l i m e s i n i n de b u şekilde t e f s i r edilmesi lâzımdır. Demek oluyor k i t e k l i f , araç ve gereç­ l e r i n , beden v e y a sebeplerin elverişli olmasına i s t i n a d eden güce göre olup, hadis olan kudrete göre değildir. B u mânaya göre istitâa ( g ü ç ) , fiilden önce gelmektedir. B u konu ile ilgili olarak Mâturîdî özet o l a r a k şöyle demektir : «Bize göre kudret i k i kısma ayrılır : B i r i n c i s i , araç ve gereçlerin v e y a sebeplerin elverişli olmasına bağlı olan k u d r e t t i r k i , şüphesiz bu, f i i l d e n önce gelmektedir. Fiiller, her nekadar ancak bununla kâim oluyorsa d a gerçekte b u kudret, fiiller için v e y a onları meydana getirmek için yaratılmış değildir. B u tür b i r k u d r e t Allah'ın dilediği kullarına i h s a n ettiği bir nimettir. İkincisi, ancak f i i l e m u k a r i n , ona bağlı olan k u d r e t t i r . B u kudret var olduğu anda, f i i l i n v u k u u z o r u n l u ­ dur» Mâturîdî'nin b u izahından da anlaşıhyor k i , t e k l i f e esas olan k u d ­ ret, i k i kısma ayrılmaktadır : Birincisi, imkânlı yâni imkâna da^yanan k u d r e t t i r k i , bundan maksat daha önce de görüldüğü g i b i , araç ve ge­ reçlerin, her türlü vasıta veya sebeplerin elverişli b i r d u r u m d a b u l u n ­ masıdır. Böyle b i r kudretin tahakkuku, yukarıda d a görüldüğü g i b i , b i r takım şartlara bağlıdır. Binaenaleyh buna, şartlı kudret, şartlı i s t i ­ tâa (güç) adını d a vermemiz müm.kündür. i k i n c i s i , imkânlı kudretle be­ raber, f i i l i kolaylaştıran kudrettir k i , buna «kudret-i müyessire» denmek­ tedir. İşte b u k u d r e t vasıtasiyle insan, mükellef bulunduğu f i i l i , A l l a h ' ­ ın sonsuz f a z i ve i n a y e t i n i n bir sonucu olarak kolaylıkla y a p a r . B u n u n ­ l a beraber b u r a d a yine de kolaylık nedenlerinin bulunması şart­ tır. Mâtûrîdî'ye göre b u tür bir kudret, f i i l d e n önce olmayıp, ancak f i i l l e beraber ortaya çıkmaktadır. Daha açık bir deyimle, k u l u n kasdı ve durumam da elverişli olmasıyle A l l a h fiile mukârin olarak k u l d a b u k u d r e t i yaratmaktadır. B u da gösteriyor k i , t e k l i f t e esas olan,

313 314 315

B k . Mâturîdî, K i t â b u ' t - T e v M d , Âl-1 İmrân Sûresi, â y e t : 97. B k . Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd,

s. 256-262. s. 256.

95

d u r u m u n müsâitliği, elverişliliği ile beraber kasıttır, amaçtır^^^ F i i l ise, z a m a n i t i b a r i y l e ona makrûn o l a n hadis kudretle beraber Allah'ın ezelî k u d r e t i y l e vuku bulmaktadır. Eğer d u r u m u n elverişliliği i l e b e r a ­ ber kasıt, amaç bulunmadaydı, hadis k u d r e t i n makdûre, t a k d i r o l u n a n şeye makrûn olması imkansızlaşırdı. Y a n i bu d u r u m d a ne hadis k u d r e t , ne de ona bağlı f i i l b u l u n u r d u . Eş'arî hadis k u d r e t i n makdûre makrûn olmasına «kesb» adını vermektedir^^^ B u n a göre k u l u n f i i l i , kesb'den başka birşey değüdir. Mâturîdî ise, k e s b ' i n , k u l u n birşeyi ihtiyar etme­ si y a d a seçmesi v e y a kasdetmesi olduğunu şöylemektedir^^^ Demek o l u y o r k i , Eş'arî'ye göre kesb, ancak f i i l l e beraber olup, ondan önce olamaz. Mâturîdî'ye göre ise, k e s b i n f i i l d e n ve hadis k u d r e t t e n de önce olması mümkündür. h — Kaza

ve Kader

:

Mâturîdî'ye göre gerek k a z a , gerek kader, gerekse irâde, t a m a m i y l e « H a l k u M - E f ' â l » ( f i i l l e r i n yaratılması) meselesine bağh o l a n b i r k o n u d u r . B i r i sabit olduğu t a k d i r d e , diğerinin de sabit ^olması z o r u n l u d u r . Başka b i r deyimle, f i i l i n i y i v e y a kötü olmasına bağlı o l a ­ r a k Allah'ın k a z a ve k a d e r i de tecellî etmiş olur. B u n a göre kazanın gerçek anlamı, Allah'ın f i i l l e r i ve eşyayı yaratması ve herşeyi y e r l i ye­ r i n e koyması; herşey niçin yaratılmışsa, o n a göre olmasıdır. Zira^bü­ tün yaratıkları y o k t a n v a r eden Yüce A l l a h , hakîm v e b i l i c i olduğuna göre, yaratmasının d a b u h i k m e t e göre cereyan etmesi, O ' n u n ilâhî a d a l e t i n i n b i r gereğidir^^^. Meselâ; bir âyet-i kerîmede Yüce A l l a h , «Bunun üzerine A l l a h , i k i gün içinde y e d i gök y a r a t U v e h e r göğün iğini k e n d i i s n e b i l d i r d i . Yakın göğü ışıklarla donattık v e b o z u l m a k t a n k o r u d u k , îşte b u . B i l e n , Güçlü o l a n Allah'ın kanunudur^y^^^ demektedir k i , b u r a d a geçen «kazâhmne» d e y i m i n i n anlamı, Allah'ın onları vâr et­ mesi, yaratmasıdır. İşte yaratıkların f i i l l e r i n i de b u şekilde t e f s i r et­ m e k ' v e Allah'ın onları yaratmasını d a b u şekilde a n l a m a k g e r e k l i d i r . Keza, Yüce Allah'ın Jmân e d e n s i h i r b a z l a r : S e n i , g e l e n apaçık m u c i ­ z e l e r e v e b i z i y a r a t a n a üstün tutmayacağız. N e hüküm v e r e c e k s e n v e r . S e n a n c a k b u dünyâ hayatına hükmedebilirsin»'^^^ anlamındaki âyetinde 316

B k . e l - M â t u r î d î , Kitâbu't-Tevhîd, s. 257; Te'vîlâtul-Kur'âri, V a r . 75 a, 76 a, 83 b.

317

B k . el-Mâturîdî,

Kitâbu't-TevMd,

Dr. Huleyf

için b k . el-Eş'arî, M a k â l â t u T - î s i â m i y y î n , B k . el-Mâturîdî,

Kitâbu't-TevMd,

Dr. Huleyf

319

B k . el-Mâturîdî,

Kitâbu't-TevMd,

s. 305-306.

320

Fussilet

âyet:

321

Tâ-Hâ

96

Sûresi,

âyet:

12. 72.

irâde

C . II, s. 87 v d .

318

Sûresi,

M u k . s. 44, k e z a Mukaddimesi,

s. 44.

konusu

geçen ve k a z a kökünden gelen ^fakzı>y e m r i de hükmet, hüküm ver, anl a m m a gelmektedir. B u deyim, Kur'ân-ı Kerîm'de d a h a birçok yerde geçmekte ve k u l ­ lanıldığı y e r v e y a k o n u y a göre, meselâ, b i l d i r m e , haber verme, emretme ve b i t i r m e g i b i değişik d a h a birçok mânalara gelmektedir .^22. Mâtûrîdî'ye göre kader, b i r şeyin o r t a y a çıkış noktası v e y a y a r a ­ tılış sebebidir. Başka b i r deyimle, hayır v e y a şer, i y i v e y a kötü, h i k ­ met v e y a h a f i f l i k , herşeyin A l l a h ' m t a k d i r i n e göre olması ve d o l a y i s i y ­ le b u n l a n n b u değişmez t a k d i r e u y g u n olarak cereyan etmesidir. Yüce Allah'ın ^Şüphesiz B i z , herşeyi U r t a k d i r e göre yaratmışızdıry.?'^^ me­ alindeki sözünün anlamı d a işte budur. B u n d a n , hayır ve tâat, A l l a h ' ­ ın k a z a ve kaderine bağlı olduğu g i b i , şer ve kötü işlerin de Allah'ın k a z a ve kaderiyle meydana geldiği şeklinde b i r a n l a m çıkarılması mümİkündür. İşte bundan dolayı Mâturîdî, mâsiyet ve şerrin k a z a ve t a k d i r i y l e , bunların işlenmesini b i r b i r i n d e n ayırmakta ve bunun üzerinde büyük b i r t i t i z l i k l e durmaktadır.^^^ O n a göre mâsiyet ve şer, A l l a h tarafından t a k d i r edilmekte ve yaratılmaktadır. Z i r a herşeyin yaratıcısı Allah'dır. Bunların işlenmesi ise, k u l u n kendi k u d r e t i , irâdesi ve kasdıyla mey­ dana gehnektedir. B u r a d a Allah'ın b i r müdehalesi v e y a e t k i s i söz k o ­ nusu değildir. B u n u n l a beraber Mâturîdî, kötülüklerin yaratılmasını, b i r saygı gereği olarak A l l a h ' a isnâd etmekten kaçınılmasının g e r e k l i ­ liğine işaret etmekte ve ö^et o l a r a k şöyle demektedir : «Gerçekte . A l ­ l a h , herşeyin R a b b i , bütün yaratıkların ilâhı, herşeyin yaratanı ve her­ şey O'nun olduğu halde, kötülüklerin, çirkin olan şeylerin ve şeytanın O'na isnâd edilmesi doğru değildir. İşte bundan dolayı küfrün ve mâsiy e t i n Allah'ın k a z a ve k a d e r i v e y a iradesiyle m e y d a n a geldiğini söyle­ mek m e k r u h t u r . B u n u n g i b i , meselâ, insanların d a h a k i k a t t e her neka­ dar i y i veya kötü, herşeyi y a r a t a n A l l a h olduğu halde, O'nun hakkında «Ey k ö t ü l ü k l e r i v e i ğ r e n ç ş e y l e r i yara­ t a n » şeklinde b i r hitabda bulunmaları v e y a buna benzer b i r ifade kullanmaları doğru değildir. A k s i n e , Allah'ın, büyüklüğüne, yüceliğine ve i n s a n l a r a bahşettiği sayısız n i m e t l e r i n anılmasına delâlet eden i s i m 322

B k . e l - M â t n r i c ü . Kitâbu't-Tevhîd, s. 306; Te'vîiât, V a . 412 a, 430 b. 547 b, 584 a.

323

Kamer

324

Mâturîdî,

Sûresi, â y e t :

49.

Kitâbu't-Tevhîd. s.

308.

97

ve sıfatlarla vasıflandırılması

gereklidir»

Mâturîdî'nin k a z a ve k a d e r hakkındaki görüşleri a n a hatlarıyle iş­ te bunlardır. E h l - i Sünnet'in b u k o n u d a k i görüşleri de aslında b u n l a r ­ d a n başka birşey değildir. Sonuç o l a r a k b u r a d a şunu d i y e b i l i r i z : Mâ­ turîdî, Kur'ân-ı Kerîm'de geçen bazı âyetlere d a y a n a r a k k ü 1 1 î i r â d e ' n i n A l i a h a a i t olduğunu ve c ü z ' î i r â d e ' n i n de i n s a n a venu bulmayı başarmış o l a r a k görünmektedir. B u n a göre Kur'ân-ı K e ­ rîmde geçen ve i n s a n a irâde hürriyeti veren âyetler, i n s a n a râci olup, onun neleri yapabileceğini ve i n s a n d a n irâde hürriyetini kaldıran âyet­ ler de . A l l a h ' a a i t olup, insanın gücünün ve irâde hürriyetinin h u d u t ve kapsamım t a y i n ve tesbit etmektedir^^^ V I I — A l l a h ' m Görülüp Görülmemesi : Mâturîdî'ye g ö r e Allah'ın gözle görülmesi, Kur'ân-ı Kerîm ve naklî delillerde de görüldüğü g i b i , vâcib'dir. Şu k a d a r v a r k i , O V m görme, k e y f i y e t s i z b i r şekilde olacaktır. «Zira k e y f i y e t , ancak b i r suret v e y a şekle sahip kimselere has b i r özelliktir. B u n u n için, b u g i b i şeylerden münezzeh o l a n Allah'ın görülmesi, o t u r m a v e k a l k m a , d a y a n m a ve y a s ­ l a n m a , ayrılma ve birleşme, karşılaşma ve terketme, kısa ve u z u n , a y ­ dınlık ve karanlık, d u r m a ve hareket etme, u y g u n ve zıt v e y a içerde ve dışarda g i b i , i n s a n a k h n a gelebüecek bütün vasıf ve şekillerden hiçbirine benzemeyen b i r d u r u m d a olacaktır» 325 326

Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. ,312. . A y r ı c a b k . Te'vîlâtu'l-Kur'ân, V a r . 5 a, 225 a, 297 a, 4 1 2 a, 430 b , 547 b, 584 a, 678 b , 759 a, 805 a, 830 a, 844 b . D a h a f a z l a b i l g i . için b k . Sahîhul-Buhârî, C . I, s. 18; C . V I I , s. 212; Sahîlîu Musîim, C . I, s. 28-31, C . VIIÎ, s 46-47; S u n e n u Ebî D â v u d . s. 177-178; T a b e r i , Câmi'uT-Beyân, C . X X X , s. 124, Mısır 1374; V I I . C i i d d e n s o n r a 1321 baskısı; İbn H a c e r i ' i - Askalânî, FethuT-Bârî l i Şerhi S a M h i l - B u h â r î , C . I, s. 105-110, Mısır, B u l a k b a s . 1300-1301; İbn H a l d u n , Şifâu's-Sâiî, P r o f . M . Tancî Önsözü, s. n z ; D o ç . D r . Hüseyin A t a y , K u r ' a n ' a G ö r e î m â n Esasları, s. 89-97; D r . K e m a l Işık, M u ' t e z i l e ' n i n D o ğ u ş u ve Kelâmî Görüşleri, s. 16-19. 77-79; el-Eş'­ arî, e l - L u m a ' , s. 71-72, 100, D r . H a m û d e Gurâbe, el-Eş'arl s. 50 v d . ; eş-Şehristânî, e l - M i i e l v e ' n - N i h a l , C . I, s. 167; el-Curcânî, Şerhu'l-Mevâkîf, s. 620-621; el-Bağdâdi, e l - F a r k b e y n e T - F i r a k , . s. 70. 121; P r o f . D r . İ. A g â h ç u b u k ­ çu, M u ' t e z i l e v e A k ı l M e s e l e s i , İlahiyat F a k . D e r . 1964 Sayısı, s. 59-60; e l - G a z zâlî, el-îktisâd fî'l-rtikâd, s. 1 7 8 - 189 v e D r . K e m a l Işık çevirisi, İ'tikâdda O r ­ ta

327

98

Y o l , s. 130-138.

B k . el-Mâturîdî. Kitâbu't-Tevhîd, s. 85. Rü'yet k o n u s u n d a d a h a önce, M â t u ­ rîdî'nin h a y a t i y l e i l g i l i b ö l ü m d e kısaca t e m a s edilmiş olmasına rağmen, b u r a d a müstakil b i r k o n u h a l i n d e tekrarlanmasında y a r a r görülmüştür.

Mâtûrîdî'ye göre A l i a h ' m görüleceğine en büyük d e l i l , Kur'ân-ı Kerîm'de geçen âyetlerdir. Meselâ Yüce A l l a h , b u k o n u y l a ügili o l a r a k §öyle d i y o r : ^^Gözler O ' n u idrâk e d e m e z ; h a l b u k i O , bütün gözleri id" râk e(Zer».228 Mâturîdî, b u âyetin Allah'ın görüleceğine k e s i n b i r d e l i l olduğunu söylemektedir. Z i r a Allah'ın görülmesi mümkün olmasaydı, âyette geçen « i d r â k » i n nefyinde b i r h i k m e t kalmazdı. Çünkü A l ­ lah, görmeye muhtaç olmaksızın, başkalarını idrâk etmektedir. O y s a k u l ­ ların birşeyi ancak görmekle idrâk etmeleri mümkündür. B i n a e n a l e y h , g ö r m e olmayacağına göre, idrâkin de n e f y i n i n b i r anlamı k a l m a m a k t a dır329. H z . Mûsâ'mn A l l a h ' a : «İ2a&&im/ B a n a k e n d i n i göster. S a n a bakaytm»^^^ demek s u r e t i y l e yalvarması d a Allah'ın görülmesinin caiz olduğuna açık bir deiildir^^^ Z i r a , mümkün o l m a y a n birşeyi A l a h ' d a n istemesi, H z . Mûsâ'mn câhil olmajsı ve Rabbını gereği g i b i b i l m e m e s i d e m e k t i r . B ö y ­ le b i r k i m s e n i n de p e y g a m b e r olması ve A l a h ' m v a h y i n e m a s h a r o l m a ­ sı düşünülemez'^-^ K e z a , «O gün. b i r t a h m yüzler R a b b l e r i n e bakıp parlayacaktır»^^^ âyeti de Allah'ın görüleceğini i s b a t l a y a n en b e l i r g i n delilleı-den biridir^^*. İşte b u ve benzeri âyetlerin de delâlet ettiği g i b i , müminler Allah'ı gözle göreceklerdir. Şu k a d a r v a r k i , b u görme dünyada değil, ancak ahirette olacaktır. Kâfirler ise, ahirette Allah'ı göremiyecekler ve b u nimetten m a h r u m kalacaklardır. E s a s e n Yüce A l l a h , b u gerçeği şu şekilde b e l i r t ­ m e k t e d i r : ^Hay%r\ doğrum m l a r o gün, R a b b l e r i n d e n y o k s u n k a l a c a k lardtr»^^^. Gerek Mâturîdiler, gerekse Eş'arîler olsun, Ehî-i Sünnet'in tümü b u esaslar üzerinde birleşmişler, f a k a t görmenin aklî delillerle isbat e d i h p edilemeyeceği hususunda ihtilâf etmişlerdir. Mâturîdî, Allah'ı a h i r e t t e görmenin akılla b i l i n m e s i n i n v e y a aklî delillerle i s b a t edilmesi­ nin mümkün olmadığım ve dolayısıyle h e r h a n g i b i r t e ' v i i v e y a 328

E n ' â m Sûresi, âyet:

329 330 331 332 333

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, ^ s. 77; Te'vilâtu'l-Kur'ân, A'râf Sûresi, âyet: 143. B k . el-Mâturîdî, Te'viîâtu'l-Kur'ân, V a r . 265 b. B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 78. Kıyamet Sûresi, âyet: 22-23

334

B k . el-Mâturîdî, 852 a.

335

Mutaffifîn

103. V a r . 225 a.

Kitâbu't-Tevhîd, s. 79; Te'vilâtu'l-Kur'ân. V a r . 265 b, 851 b,

Sûresi, âyet:

15.

99

t e f s i r e kaçmaksızm b u n a inanılması gerektiğini söylerken^^^ Eş'arî b u ­ n u n akılla ve aklî delillerle de isbat edilebileceğini i l e r i sürmüştür. Eş'arî'nin « v a r 1 ık d e l i l i » adı v e r i l e n ve Allah'ın görülebilece­ ğini i s p a t l a y a n aklî delili^'' özet o l a r a k şudur: Günlük h a y a t t a gözle görü­ l e n şeyler, gerçekte v a r oldukları için görülmektedir. A l l a h d a v a r o l d u ­ ğuna göre, O n u n d a görülmesi pekâlâ mümkündür. V a r oldukları için h e r a n müşahede ettiğimiz ve gördüğümüz nesnelere gelince b u n i a r m şu şekilde açıklanması mümkündür : B i z h e r a n cevher ve a r a z g i b i hakîkatları v e y a yapıları değişik birçok şeyler görmekteyiz. Meselâ, r e n k ­ l e r i gördüğünüz g i b i , c i s i m l e r i de görmekteyiz. B i n a e n a l e y h , b u gerçek çeşitli varlıkları görmemizi sağlayan nedeni inceleyebilmemiz için m u t l a k a b u n l a r arasındaki müşterek vasfı araştırmamız lâzımdır. O y ­ s a yapılan inceleme ve araştırmalardan d a anlaşılmaktadır k i , h a k i k a t ­ l e r i değişik o l a n b u g i b i nesneler arasında varlık ve hudûs'tan başka müşterek b i r vasıf y o k t u r . B u r a d a hemen ifade edelim k i , hudûs'ün görmeyi sağlayan b i r sebep olması mümkün değildir. Çünkü hudûs, s o n r a d a n v a r o l m a , üzerinden y o k l u k geçen b i r varlıktan i b a r e t t i r k i , yokluğun b e l i r l i b i r hükme v a r m a d a b i r değeri, b i r t e s i r i y o k t u r . H u ­ dûs'ün b i r t e s i r i v e y a değeri olmadığına göre, geride, sadece b i r şey kalmaktadır k i , o d a , varlıktır. D e m e k o l u y o r k i , görülen ve görülme­ y e n şeyler arasında müşterek b i r vasfı m e y d a n a g e t i r e n sadece varlık­ tır. O halde Allah'ın varlığı d a , şüphesiz O ' n u n görülmesinin cevazına u y g u n düşen k u v v e t l i b i r i l l e t t i r , b i r nedendir. İllet v e y a neden hâsıl olduğu anda, hükmün de s a b i t olması z o r u n l u d u r . B i n a e n a l e y h , Allah'ın görülmesinin doğruluğuna i n a n m a k d a , böylece z o r u n l u b i r h a l almış olmaktadır^^ s Eş'arî'nin b u görüşüne, Ebû'l-Muîn en-Nesefî^3^ Alî b. M u h a m m e d el-Pezdevî^'^ Nûreddîn es-Sâbunî'^^ g i b i , Mâturîdî'nin taraftarlarının b i r ­ ç o ğ u d a katılmıştır. Fahreddîn er-Râzî ise, Eş'arî'nin

varlık

delilini

k a b u l etmemiş ve b u k o n u d a Mâturîdî'nin görüşüne uymayı d a h a u y ­ g u n görmüştür^^^. 3 3 6 ~ B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd 337

Bk. el-Eş'arî,

s. 77.

el-Luma', s. 32; eş-Şehristânî

s. 357; er-Râzî, Kitâbu'l-Erbaîn,

Nihâyetu'l-îkdâm

s. 191.

338

Bk. er-Râzî, Kitâbu'l-Erbaîn,

339 340 341

Huleyf M u k . s. 39-40. Tafsilât için bk. en-Nesefî, Tabsıratu'i-Edille, V a r . 95 a vdd. Bk. el-Pezdevî, Usûl, KeşfuT-Esrâr kenarında. Bk. es-Sâbûnî, KitâbuT-Bidâye fî Usûli'd-Dîn.

342

Bk. er-Râzî, Kitâbu'l-Erbaîn,

100

fi 'limil-Kelâm.

s.

191. vd;

s. 198.

el-Mâturîdi,

Kitâbu't-Tevhîd,

Dr.

Mâturîdî'nin ve genel olarak E h l - i Sünnet'in b u k o n u d a k i görüşü işte budur. B u n d a n da anlaşılıyor k i , ahirette A l l a h , mü'minler t a r a f m ­ dan gözle görülecektir. M u ' t e z i l e ise b u görüşe karşı çıkmakta ve A l ­ lah'ın ahirette gözle görülemiyeceğini i l e r i sürmektedir. O n l a r a göre A l l a h cisimlere benzemez. O y s a gözle görülen b i r şey, cisimlere b i r bakımdan benzemiş sayılır. B i n a e n a l e y h , Allah'ın gözle görüleceğini söylemek, O ' n u c i s i m l e r g i b i gözle görülebilecek b i r varlık o l a r a k vasıf­ landırmak d e m e k t i r k i , böyle b i r şey O ' n u n hakkında m u h a l d i r . B u n u n için M u ' t e z i l e , b u k o n u d a E h l i Sünnet'in dayandığı nassîarı t e ' v i i etmek z o r u n ­ da kalmıştır. Meselâ, Kıyamet Sûresinde geçen «Nazıra » SOZUnU «GrO" rücü v e y a bakıcı» mânasında olmayıp,mtt;3:ar^. b e k l e m e ^ yâni Allah'ın sevabını ve n i m e t l e r i n i bekleme anlamında olduğunu i l e r i sürmüştür M u ' t e z i l e diğer âyetleri de b u n a benzer b i r şekilde t e ' v i i ve t e f s i r etmistir'*^ Bütün b u sözlerin ve bitirmiş olduğumuz A l l a h vardır, eşi ve benzeri y o k t u r .

343 344

bölümün

özü

şudur :

B k . el-Kâdî A b d u l c a b b â r , K i t â b u l - M u ğ n î , C . I V , s. 197, 198. B u m e s e l e l e r için b a k m ı z : el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd. s. 77-85; T e ' v i l â t u l K u r ' â n , V a r . 14 b, 225 a, 265 b , 724 a, 851 b , 852 a; eş-Şehristâ.ni, e l - M i l e l v e ' n - N i h a l , C . I, s. 45; A l b e r t Nasrî Nâder, Feîsefetu'l-Mu'tezile, s. 112 v d . ; el-Eş'arî, e l - L u m a ' , s. 61-68; el-Gazzâlî, el-İktisâd fî'l-î'tikâd, s. 60 v d . v e D r . K e m a l Işık çevirisi, s. 45-54; Zuhdî H a s a n Cârullah, e l - M u ' t e z i l e , s. 79-83; D r . K e m a l Işık, M u ' t e z i l e ' n i n D o ğ u ş u ve K e l â m ı Görüşleri, s. 73-75.

101

D Ö R D Ü N C Ü

B Ö L Ü M

P E Y G A M B E R L İ K î _

PEYGAMBERLİKLE İLGİLİ

a — P e y g a m h e r e o l a n ihtiyaç

G E M E L HÜKÜMLER

:

:

Mâturîdî'ye göre, emrettiği şeyleri y a p m a k , nehyettiği şeylerden kaçınmak için, Allah'ın P e y g a m b e r göndermesi haktır. Yüce Allah'ın bütün f i i l l e r i b i r h i k m e t e göre cereyan etmektedir. O ' n u n f i i l l e r i n i n b u h i k ­ m e t i n dışına çıkması v e y a bunların h a f i f l i k l e vasıflandırılması düşünüle­ mez. Allah'ın emrettiği şeyleri insanların yapmasında b i r faydası olmadığı g i b i , nehyettiği şeyleri terkedip etmemelerinde de b i r zararı y o k t u r . O y s a b u e m i r v e y a nehyedilen şeylerde kulların faydalanmaları v e y a z a r a r gör­ m e l e r i h i k m e t i vardır. İyi v e y a kötü o l a n şeyleri bilmede, h e r n e k a d a r akıl büyük b i r r o l o y n u y o r s a da, dinle i l g i l i hükümleri v e eşyanın t a b i ­ atlarını b i l m e k hususunda aklın i)nemli b i r payı y o k t u r .^^^ Allah'ın varlığını ve birliğini k a b u l eden b i r k i m s e n i n , O ' n u n pey­ gamberler gönderebileceğine de inanması g e r e k i r . A l l a h ' a bütün sıfatl a r i y l e inanmadıkça. Peygamberliğin isbatı k o n u s u n d a h e r h a n g i b i r t a r ­ tışmaya girişmek y e r s i z d i r . Z i r a asıl o l a n elçiyi gönderendir. Elçi­ n i n görevi ise, k e n d i s i n i görevlendirenin emirlerini ve nehiylerini tebliğdir. İnsanları b u emirlere u y m a y a v e n e h i y l e r i n d e n kaçınmaya d a v e t t i r . Allah'ın e m i r v e n e h i y i e r i n i n ve b u n a bağlı o l a r a k i y i v e y a kötü şeylerin akılla bilinebileceğini i l e r i sürerek P e y g a m b e r gönderil­ mesine gerek olmadığım söylemek, y a d a peygamberliği inkâr etmek, o n u gönderen Yüce Allah'ı d a inkâr etmek d e m e k t i r . K u l l a r için n e y i n i y i olup, n e y i n kötü olduğunu en i y i b i l e n şüphesiz Allah'tır. B u n u n için Allah'ın, i n s a n l a r a p e y g a m b e r göndermesi ve b u p e y g a m b e r i n de k e n d i l e r i n d e n seçilmiş olmasının şüphesiz b i r h i k m e t i , b i r sebebi v a r dır.^^® P e y g a m b e r l e r i k e n d i k a v i m l e r i arasından seçmesinin en büyük 345 346

Bk. en-Nesefi, Tabsiratu'I-Edille. V a r . 109 b.- Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 176; Risâletun fîT-Akâid, s. 19 ve Prof. Yusuf Ziya tercümesi, Akâid Risalesi, s. 2 9 . Bk. Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 176; en-Nesefî, Tabsıratu'i-Edille, V a r . 109 b.

103

lıikmeti de, h e r a n içinde yaşadıkları ve yakından işbirliği yaptıkları t o p l u m l a r c a h a l ve durumlarının yakından islenmesi, k u d r e t ve yete­ n e k l e r i n i n en i y i b i r şekilde b i l i n m e s i d i r . B m a e n a l e y h , k u d r e t ve ye­ t e n e k l e r i n i çok i y i b i l d i k l e r i b i r k i m s e n i n o r t a y a çıkıp, k e n d i gücünü ve y e ­ teneğini aşan birtakım o l a y l a r a sahne olması v e y a haberler vermesi, on­ ların, b u tür olağanüstü, olay, mucize ve haberlerin kendisinden olmayıp A l l a h ' t a n olduğuna ve dolayisiyle o n u n Peygamberliğine, söyledikleri­ n i n doğruluğuna inanmalarını z o r u n l u kılacaktır. H e r şeyi i l m i y l e kuşa-' tan, gücü, k u d r e t i sonsuz olan ve bütün f i i l l e r i b i r h i k m e t e göre cereyan eden A l l a h , şüphesiz gönderdiği peygamberlerin risâletinin i s p a t l a n ­ ması için gereken âyet ve d e l i l l e r i de yaratmağa kâdirdir^^^ Mâturîdî'ye göre, zatı i t i b a r i y l e hiçbir şeye muhtaç o l m a y a n ve her şey O ' n a muhtaç o l a n A l l a h , f i i l l e r i n d e k i h i k m e t i n b i r gereği o l a ­ r a k yaratıkları yaşamak üzere yarattı. O n l a r a b u n u n için gereken k u d r e t i v e r d i . S o n r a da, onların yaşamlarım d e v a m ettirebilmelerini, beslenme, y e t e r m c e gıda a l m a g i b i birtakım şartlara bağladı. H a y a t ­ larının devamını, u z u n b i r süre yaşamayı kendilerine s e v d i r d i . Şayet A l l a h , b u n i t e l i k l e r l e yarattığı insanları birtakım e m i r ve nehiyîerle bağ­ lamamış olsaydı, b u n l a r d a n h e r b i r i k e n d i hayatını d e v a m ettirebil­ mek için diğerinin aleyhinde birtakım girişimlerde bulunacak, i y i , hoş ve güzel g i b i görünen şeyleri kendisine maletmek isteyecek, şehevî ve nefsânî arzularının e s i r i olacaktı. Diğerleri de aynı şekilde hareket edecekleri için, aralarında, b e l k i de yaşama y e r i n e y o k olmalarına y o l açacak büyük b i r f i t n e n i n , büyük b i r mücadelenin doğmasına sebep olacaktı. îşte b u n d a n dolaja Yüce A l a h ' m , helâl ve haramı i y i ve kötü­ yü beyan eden, insanların, yaşamlarım d e v a m e t t i r e b i l m e l e r i için neyi yapıp n e y i yapamayacaklarım açıklayan e m i r ve n e h i y i e r i n i n ve b u n ­ l a r a bağh o l a r a k d a v a ' d ve v a î d ' i n i n i n s a n l a r a tebliği z o r u n l u b i r h a l aldı. Bunları i n s a n l a r a ulaştıracak v e y a tebliğ edecek t e k v a ­ sıta ise, ancak, Allah'ın b u n u n için görevlendirdiği peygamberler o l a ­ b i l i r d i . V e işte b u n u n için p e y g a m b e r gönderilmesi zarurî b i r ihtiyaç h a l i n i aldı^*^, Mâturîdî'ye g ö r e A l l a h , -yaratıkları faydalı ve zararlı olmak üzere i k i kısma ayırmıştır. H e r cevheri elem ve lezzeti i h t i v a edecek şekilde y a 347 348

104

B k . Mâturîdî, Te'vilâtu'l-Kur'ân, V a r . 318 b; Kitâbu't-Tevhîd, s. 176. B k . Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 177; en-Nesefi, Tatasiratu'-l-Edille. V a r . 109 b, 110 a; Mâturîdî. Te'viiâtu'l-Kur'ân, V a r , 172

\ ratmıgtır. Bunların b u şekilde yaratılmış olması, b i r hikmete ve sebe­ be bağlıdır k i b u d a , terğip ve t e r h i p ' t i r . Başka b i r deyimle, A l l a h , kullarını i y i o l a n şeyleri işlem.eğe teşvik etmekte ve b u n a karşılık k e n ­ dilerine çeşitli n i m e t l e r vadetm.ektedir. Diğer t a r a f t a n insanların kötülükten kaçınmalarım istemekte, a k s i t a k d i r d e , görecekleri cezanın ve acının büyüklüğünü kendilerine b i l d i r m e k t e d i r . İşte böylece e m i r ve n e h i y l e r i n sonuçları ve insanlar için n e y i ifade e t t i k l e r i açıklanmak­ tadır. A l l a h yaratıkları halkederken, b i r b i r l e r i n e o r a n l a faydalı v e y a zararlı olabilecek şekilde yaratmıştır. İnsanların bunları b i l m e s i ve k e n d i s i için faydalı olanı seçm^esi, zararlı olandan kaçınması z o r u n l u ­ dur. İşte bundan dolayı A l l a h insanların, kendilerine faydalı o l a n şey­ l e r i yapmalarını emretmıekte ve zararlı olan şeylerden uzaklaşmaları­ nı istemektedir^^^. Allahîm b u g i b i e m i r ve n e h i y l e r i n i ve b u n l a r a te­ rettüp eden mükâfat v e y a mücâzatı i n s a n l a r a tebliğ edenler de, ancak peygamberlerdir. b — Akla

göre

peygamberlik

:

Allah'ın e m i r ve nehiylerinde de i n s a n l a r için ince b i r h i k m e t vardır. Z i r a A l l a h , insanları en güzel b i r şekil ve surette yaratmış,^^^ yerde ve gökte olan h e r şeyi, bütün n i m e t l e r i , daha önce kazandıkları b u h a k ­ kın karşılığı v e y a yaptıkları b i r işin mükâfatı olmaksızın, insanoğlu­ nun emrine vermiştir^^^ Aslında b u g i b i n i m e t l e r i n , özellikle b u n i a r m k a d r i n i ve verilişindeki h i k m e t i v e y a sebebi bilmeyenlere verilmesi, mantıkî olarak mümkün değildir. Z i r a b u n l a r d a h a önce i n s a n l a r t a ­ rafından kazanılmış b i r h a k değildir. îşte b u n d a n dolayı insanların, şükran görevlerini yerine g e t i r e b i l m e l e r i ve k i m i n sevilmeye lâyık o l ­ duğunu anlamaları için, b u sonsuz n i m e t l e r i , rızıkiarı bahşedeni gere­ ği g i b i b i l m e l e r i zorunludur. B u ise, birtakım i m t i h a n v e y a tecrübeler­ den geçmeyi g e r e k t i r m e k t e d i r . îşte b u n d a n dolayı A l l a h , b u i m t i h a n ­ ları başarıp. K e n d i s i n e karşı şükran görevini h a k k i y l e yerine getiren­ lere va'dde bulunmuş ve b u n u i h m a l edenleri de cezalandırmakla t e h did etmiştir^^^. B u n d a n başka A l l a h , insanoğluna en büyük b i r nimet olarak aklı vermiştir. B u n u n l a onu, i y i y i ve kötüyü b i r b i r i n d e n ayırma 349 350 35İ

352

B k . Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 178 B u n u n için b k . M ü ' m i n Sûresi, â y e t : 64. B u n a delâlet e d e n âyetler için b k . R a ' d Sûresi, â y e t : 2; A n k e b û t : 6 1 ; L u k m â n : 20, 29; Z ü m e r ı 5; F â t ı r : 13; İ b r a h i m : 32-33; N a h i : 12, 14; H a c c : 65; Câsiye : 11. B k . Mâturîdî. Kitâbu't-Tevhîd, s. 178.

105

yeteneğine s a h i p kılmıştır. Alklını k u l l a n a n b i r k i m s e için, doğruluk v e adalet güzel, yalancılık ve zulüm ise çirkindir. Akıl b u n l a r d a n b i ­ r i n c i s i n i n k a l p t e k i y e r i n i yüceltmiş, diğerinin ise alçaltmış ve hakîr kılmıştır. B u n d a n dolayı akıl d a , b i r bakıma, insanın makamını yücel­ t e n i y i isteklerle, doğrulukla emretmiş, rütbesinin düşmesine, alçalma­ sına sebep o l a n şeyleri işlemekten nehyetmiş olmaktadır. B i n a e n a l e y h , a k l a göre de e m i r ve n e h i y z o r u n l u d u r . E m i r ve n e h y i n gereği o l a r a k d a sevap ve ikâb ihdas edilmiştir. K i m Allah'ın emrine u y u p , doğru ve âdil o l u r s a , m u k a b i l i n d e sevaba ve mükâfata n a i l olacak, k h n Allah'ın nehyettiği şeyleri işleyip, âsi ve zâlim o l u r s a , müstahak olduğu ikâba, cezaya çarptırılacaktır^^^. Diğer t a r a f t a n aklı başında hiçbir k i m s e y o k t u r k i , k e n d i n e f s i n i t e r b i y e e t m e y i i h m a l edip, b i z a t i h i kendisine z a r a r verecek birtakım şehevî a r z u l a r a benliğini kaptırm.ağa razı olsun. A k s i n e elbette k i h e r ­ kes, k e n d i n e f s i n i en i y i b i r şekilde t e r b i y e e t m e y i ve i n s a n l a r tarafın­ d a n gıpta edilen h a s l e t l e r i k e n d i nefsinde toplamayı a r z u edecektir. N e v a r k i , b u g i b i k i m s e l e r i n bazen, b u arzularını t a h a k k u k e t t i r m e k için i z l e d i k l e r i y o l u n yanlışlığı v e y a b u k o n u l a r d a k i b i l g i s i z l i k l e r i d o l a y i s i y ­ le hidâyet yerine sapıklığa düşmeleri ve b u n u n b i r sonucu o l a r a k d a menfaat yerine z a r a r görmeleri mümkündür. B u d a gösteriyor k i , b u g i b i k i m s e l e r için doğru y o l u gösterecek, n e f i s l e r i n i k e n d i şehevî a r z u ­ larına g ö r e değil, h a k k a ve h a k i k a t e u y g u n b i r şekilde t e r b i y e etme­ l e r i n i sağlayacak, i y i y i ve kötüyü b i r b i r i n d e n ayırmayı bilmelerine yardımcı olacak b i r rehbere, b i r öğreticiye ihtiyaç vardır. îşte b u ve benzeri görevleri y a p a n l a r peygamberlerdir. b u n u n için p e y g a m b e r gönderilmesi zorunludur^^^.

V e işte

Mâturîdî bütün b u n l a r a ilâveten, p e y g a m b e r gönderilmesinin zo­ runluluğunu i s p a t l a m a k için d a h a birçok aklî d e l i l i z i k r e t m e k t e ve A l ­ lah'ın e m i r ve n e h i y l e r i n i n gereği o l a n hususların akılla bilinmesi mümkün olup, b u n u n için ayrıca b i r p e y g a m b e r gönderilmesine gerek olmadığım i l e r i sürenlere s u s t u r u c u cevaplar v e r m e k t e d i r . K o n u y u d a ­ h a b e l i r g i n b i r hale g e t i r m e k için, Mâturîdî'nin b u d e l i l l e r i n i de madde­ l e r halinde z i k r e t m e k t e y a r a r görmekteyiz. 353

B k . Mâturîdî, a m l a n eser, s. 173-179;

en-Nesefî, T a b s i r a t u l - E d i U e , V a r . 109

b-110 a. 354

106

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 179.

1 — D ü n y a

ve

d i n i e

i l g i l i

s o r u n l a r :

Gerek dünya, gerekse dinle i l g i l i hususları insanların gereği g i b i b i l m e l e r i için, b i r p e y g a m b e r i n gönderilmesi şarttır. B u n u n akıl d a zo­ r u n l u kılmaktadır. Z i r a A l l a h i n s a n l a r a sayısız nimetler bahsetmiştir. B u nimetlere karşı insanların şükran borçlarını y e r i n e g e t i r m e l e r i dinî görevlerindendir. A l l a h insanları yaratmış ve çeşitili i m t i h a n v e y a tec­ rübelere e h i l kılmıştır. O n l a r için, gökten indirdiği yağmurlarla yeryü­ zünü b i r cennet h a l i n e getirmiş ve yaşamaları için z o r u n l u o l a n h e r türlü m a d d e y i yaratmıştır. B u n l a r içinde gıda m a d d e l e r i g i b i , faydalı b i t k i l e r olduğu g i b i , yerinde kullanılmadığı t a k d i r d e i n s a n hayatını tehlikeye s o k a n zararlı maddeler de vardır. B u n l a r d a n h a n g i s i n i n f a y ­ dalı, h a n g i s i n i n zararlı olduğunu tesbit etmek için sadece akıl kâfi de­ ğildir. B i n a e n a l e y h , bunları çok i y i bilen b i r müşahide, b i r rehbere i h t i ­ yaç vardır. B u n u n sayesinde insan, yaşaması için z o r u n l u olan gıdayı alacak ve A l l a h ' a o l a n şükran borcunun b i r gereği o l a r a k dinî görevle­ r i n i yerine getirecektir^^l 2 — İ n s a n l a r l a

İ l g i l i

S o r u n l a r :

İnsanların k e n d i yaşantılariyle i l g i l i meseleleri, sadece akıUariyle b i l m e l e r i mümkün değildir. Meselâ daha önce hiç b i r b i l g i y e sahip o l m a ­ d a n b i r k i m s e n i n , k e n d i s i y l e yakından i l g i l i bulunmasına rağmen, tarı­ mın nasıl yapılacağım veya tarımsal ürünlerin nasıl yetiştirileceğini, b u n u n için ne g i b i işlemlerin yapılması v e y a t e d b i r l e r i n alınması ge­ rektiğini, b i r y o l gösterici olmaksızın sırf a k l i y l e bümesi imkânsızdır. B i r maddenin özünü bildiği farzedüse dahî, b u n u n ne şekilde gıdaya elverişli b i r d u r u m a getirileceğini bilemez. S o n r a insanların beslenme­ s i n i sağlayan gıdaların, faydaları yanında, i f r a t a kaçıldığı zaman b a ­ z a n i n s a n vücûduna büyük z a r a r vermeleri de mümkündür. B u n u n için f a y ­ dalı olan m i k t a r l a , zararlı o l a n miktarı b i l m e k g e r e k l i d i r . Ayrıca i n ­ sanların bünyeleri de çeşitlidir. B i r i n e i y i ve faydalı olan şey, diğeri için pekâla kötü ve zararlı sonuçlar doğurabilir. B u n u n için b e l i r l i b i r şeyin h a n g i i n s a n için i y i ve faydalı, h a n g i s i için kötü ve zararlı o l d u ­ ğunu d a b i l m e k z o r u n l u d u r . T i c a r e t , san'at, hayvancılık, tıp, d i l , t a r i h , Coğrafya ve K i m y a g i b i i n s a n l a r l a yakından i l g i l i diğer k o n u l a r d a b u n u n g i b i d i r . B u g i b i konuları insanın sadece a k l i y l e çözmesi ve b i l ­ mesi mümkün değildir. B u n l a r için m u t l a k a b i r öğreticiye, b i r rehbere 355

B k . ei-Mâturîdî, anılan eser, s. 179; en-Nesefî,

T a b s ı r a t u l - E d i U e , V a r . 111 a,

vd.

107

ihtiyaç vardır^^^ 3 — İ n s a n ı n

y a p ı s ı :

A l l a h insanı birtakım organik c i s i m l e r i i h t i v a eder şekilde y a r a t ­ mıştır. B u o r g a n i k c i s i m l e r i n her b i r i n i n insan bedeninde ayrı ayrı g ö ­ r e v l e r i vardır. İnsan, bunların tümü i l e b i r bütün haline gelmektedir. B u n l a r d a n b i r i n i n d a h i görevini y a p a m a z hale gelmesi, insanın da, ge­ rek A l l a h ' a , gerekse i n s a n l a r a karşı mükellef bulunduğu görevlerini t a m olarak yerine getirememesine sebep olacaktır. B u n u n için, insanı i n s a n y a p a n b u organların m a h i y e t i n i n , görevlerinin neler olduğunun ve ne şekilde korunacaklarının b i l i n m e s i zorunludur. Bunların ise sade­ ce akılla b i l i n m e s i mümkün değildir. B i n a e n a l e y h , b u n l a r için de mut­ l a k a b i r mürşide, b i r öğreticiye ihtiyaç vardır^^^ Q —

P e y g a m b e r l e r Gönderilmesini

Z o r u n l u Kılan Diğer

Nedenler

P e y g a m b e r gönderilmesini z o r u n l u kılan aklî delillerden da Mâtûrîdî'ye göre şunlardır :

:

bazıları

1 — İnsanlar arasında genellikle b i r e y i l i m vardır. B u da, en i y i , en güzel olan şeyi elde etme arzusu ve başkasının değil, sadece k e n d i ­ s i n i n buna lâyık olduğu düşüncesidir. B u , insan p s i k o l o j i s i n i n b i r teza­ hürüdür, îşte insanların b u duygusal davranışları, aralarında z a m a n l a büyük tartışmaların ve anlaşmazlıkların doğmıasma sebep olmuştur. B u n u n özelliklerini, yaşadığımız t o p l u m d a dahî her a n görmemiz müm­ kündür. B u g i b i n i z a v e y a anlaşmazlıkların, f e r t l e r i b i r b i r i n d e n ayıran, aralarındaki sevgi bağlarının kopmasına ve dolayisiyle fertlerden m e y ­ dana gelen t o p l u m u n y o k olmasına, fesada uğramasına sebep olan en büyük âmillerden b i r i olduğu b i l i n m e k t e d i r . Akıl d a bunları tasvîb et­ memekte ve çirkin görmektedir. O halde a k l a göre de, bunların arasın­ d a k i ilişkiyi düzenleyecek, aralarındaki anlaşmazlığı kaldıracak, hak­ kın gerçek sahibine v e r i l m e s i n i sağlayacak ve dolayisiyle araların­ d a k i d i r l i k v e düzenliği y e m d e n tesis edecek b i r kimseye ihtiyaç v a r ­ dır. B u d a , kullarının bütün h a l l e r i n i en i y i bilen Allah'ın, b u v a z i f e l e r i y a p m a k , emir ve n e h i y l e r i n i tebliğ etmek, doğruyu ve yanlışı kendile­ r i n e göstermek üzere görevlendirdiği peygamberlerdir^^^ 356 357 358

108

Bk.el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 180; en-Nesefî, Tabsıratu'l-Edlîle, V a r . 112 a vd. B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 181. B k . el-Mâturîdi, anılan eser, s. 182; en-Nesefî, Tabsiratu'l-Ediİle, V a r . 112 b 113 b.

2 — B i l i n e n b i r gerçek de, insanların d i n ve dünya ile i l g i l i me­ selelerini anlama ve çözümleme hususunda b i l g i n l e r i n yetenekleri b a ­ kımından çeşitli olmalarıdır. B i r b i l g i n i n i n s a n l a r l a i l g i l i tüm meseleleri b i l m e s i ve bunları tek başına halletmesi, elbetteki mümkün değildir. A k l a göre de böyle b i r şey m u h a l d i r . Gerek dinî, gerekse dünyevî, i n s a n ­ l a r l a i l g i l i tüm meseleleri, onlar için neyin i y i , n e y i n kötü olduğunu hakkıyle bilen tek varlık, şüphesiz Yüce Allah'dır. B i n a e n a l e y h , A l l a h ' ­ ın bildiği b u gerçekleri kullarına ulaştıracak b i r vasıtaya ihtiyaç v a r ­ dır. B u da, b u görevi yerine getirmek üzere gönderdiği peygamberlerdir.3^9

3 — İnsanlar, yaradıhşları i t i b a r i y l e çeşitli oldukları g i b i , akılları yönünden de b i r b i r l e r i n e benzemezler. B i r i n i n a k l i y l e doğru bulduğu b i r seyi, diğerinin yanlış olarak görmesi mümkündür. Ayrıca insamn, b i r an için de olsa, aklî muhakem^esini işletm.eyip, doğruyu bulmıada, i y i y i ve yanlışı ayırmada gaflete düşmesi de mümkündür. B u gerçeklerin ışı­ ğı altında her a k l a inanmamız ve onun i l e r i sürdüğü görüş ve düşünce­ lere tartışmasız katılmamız mümkün değildir. A k s i t a k d i r d e , a k h y l e h a ­ reket eden v e y a gerçeği a k l i y l e bulduğunu i l e r i süren herkesin doğrulu­ ğuna i n a n m a k gerekecektir. B u ise, sırf aklına d a y a n a r a k birtakım d i n ve inançlara bağlanan herkesin de d i n ve inancında doğru olduğunu söy­ lemeyi gerektirecektir k i , inanç birliğine aykırı düşen böyle birşeyin k a ­ bulü imkânsızdır. B u n d a n başka, insanların günlük yaşantılariyle i l g i l i sorunların ve problemlerin çokluğunun, arzu, istek, nefret, dert, tasa, acı ve tatlı g i b i , i n s a n l a r l a yakından i l g i l i sorunların çeşitli oluşunun, akılları hayrette bırakm.ası ve a k i m b u n l a r a b i r çözüm y o l u bulmasını v e y a b u n l a r içinden doğruyla yanhşı b i r b i r i n d e n ayırmasını imkânsız hâle g e t i r m e s i de mümkündür. O halde, b u d u r u m l a r d a doğruyla y a n ­ lışı b i r b i r i n d e n ayıracak, insanların şüphelerini gidererek, onlara doğ­ r u y o l u gösterecek b i r mürşide, b i r y o l göstericiye ihtiyaç vardır k i , b u da, Allah'ın b u görevi yapmak üzere görevlendirdiği peygamberlerdir'^o. Mâturîdî, akılla herşeyin i d r a k edilmesinin imkânsızlığını ve dola­ y i s i y l e bazı şeyleri k a v r a m a d a aklın dahî peygambere ve onun irşadına muhtaç olduğunu b u şekilde isbatladıktan sonra, özetle şöyle demekte­ d i r : «İnsanların sâdece akıllarını k u l l a n m a k v e y a bilenlere danışmak, y a d a tüm k a b i l i y e t ve yeteneklerini k u l l a n a r a k i c t i h a d etmek suretiyle 359

B k . el-Mâturidî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 182.

360

B k . el-Mâturîdî, K i t â b u ' f T e v h î d , Var.

s.

182, 183;

en-Nesefî.

TabsiratuT-Edille,

113 a, v d .

109

her a n karşılaştıkları türlü p r o b l e m l e r i n i çözmeyi başardıkları farzedilse dahî, peygamberlerin gönderilmesinin yine de k e n d i l e r i için bü­ yük b i r nimet, kıymetli b i r yardım olduğunda şüphe y o k t u r . B u , A l ­ lah'ın o n l a r a büyük b i r lütfü ve ihsanıdır. B u n u inkâr etmek, cehalettir, ahmaklıktır, lütfün ve ihsanın değerini b i l m e m e k t i r . O y s a peygambe­ r i n gönderilmesinin başta gelen nedenlerinden b i r i de, insanların yükü­ nü h a f i f l e t m e k ve y o r u l m a d a n doğru y o l u bulmalarına yardımcı olmak­ tır. İşte bunun için akıl d a genel olarak peygamıberlik müessesesini sevmiş ve o n a karşı sempati duymuştur. Ayrıca insanların h e r a n k a r ­ şılaştıkları p r o b l e m l e r i n i çözmek, yaptıkları hatâlardan dolayı k e n d i ­ l e r i n i i k a z etmek, u y a r m a k bakımından d a peygamberlerin gönderilme­ si büyük b i r n i m e t t i r . B u d a , şüphesiz onların, akıllarını kullanmalarına, gerçekleri araştırmalarına ve dolayisiyle şeytanın güzel gösterdiği şey­ lerden kaçınmalarına, hevâ ve heveslerine uymamalarına vesile ola­ caktır» II -™ PEYGAMBERLİKLE İLGİLİ ÖZEL a — Peyganıberlerin

insanlardan

HÜKÜMLER ı

gönderilmesi

:

Mâtûrîdî'ye göre p e y g a m b e r l e r i n i n s a n l a r arasından seçilip gönde­ rilmesinde büyük b i r h i k m e t vardır. Z i r a A l l a h h e r şeyde kulları için kolaylığı m u r a d etm.iş ve onları zora koşm.aktan kaçınmıştır, D o l a y i s i y ­ le A l l a h , e m i r ve n e h i y l e r i n i i n s a n l a r a tebliğ etmek, hayatları b o y u n ­ ca her a n karşılaştıkları türlü p r o b l e m l e r i n i - halletmek ve özellikle k e n d i l e r i n i sapıklıktan kurtarıp doğru y o l u bulmalarını sağlayan k u r ­ tuluş yollarını göstermek için, elçilerini i n s a n l a r arasından seçmiştir. Mâturîdî, b u k o n u üe i l g i l i olarak, Kur'ân-ı Kerîm'de geçen çeşitli âyetleri büyük b i r d i k k a t l e incelemekte ve bunların i h t i v a e t t i k l e r i h i k m e t l e r i kendine has b i r üslupla açıklamakta ve b u arada peygamberlerüı i n s a n l a r d a n olamayacağını i l e r i sürenlere karşı s u s t u r u c u ce­ v a p l a r vermektedir. Yüce A l l a h şöyle d i y o r : «Ey i n a n a n l a r ! A n d o l s u n k i , içinizden s i z e , sıkıntıya uğramanız k e n d i s i n e ağır g e l e n ^ s i z e düşkün, i n a n a n l a r a şefkatli v e m e r h a m e t l i hır p e y g a m b e r gelmiştir»^'^-. B u âyet­ te de görüldüğü g i b i , i n s a n l a r a peygamber gönderilişinin en önemli se­ beplerinden b i r i de, onların içinde bulundukları sıkıntıları b e r t a r a f edip. 361

B k . el-Mâturîdî. a m l a n

362

Tevbe

110

Sûresi,

e s e r , s. 185.

â y e t : 129.

k e n d i l e r i n i dünya ve âhiretde f e r a h a ve mutluluğa kavuşturmaktır. B u ise ancak, k e n d i cinslerinden olan, bizâtihî içlerinde yaşayan, türlü p r o b l e m l e r i n i ve sıkıntılarını yakından müşahede eden b i r k i m s e n i n peygamber o l a r a k görevlendirilmesi ile mümkün olur. B u n l a r d a n başka, Yüce A l l a h ' t a n ^gelen em^ir ve n e h i y l e r i n ve b u n ­ ların i h t i v a e t t i k l e r i h i k m e t ve kavramların, zihinlerde h e r h a n g i b i r karışıklağa, şüpheye v e y a i l t i b a s a m e y d a n vermeyecek şekilde i n s a n ­ l a r a ulaştırılması yönünden de peygamberlerin i n s a n l a r d a n gönderil­ mesi z o r u n l u d u r . Çünkü onlar, içinde yaşadıkları toplumların ve top­ lumları meydana getiren f e r t l e r i n eşyanın h a k i k a t i n i bilme ve k a v r a ­ m a d a k i k u d r e t ve yeteneklerinin derecesini en ?yi b i l e n , en isabetli b i r şekilde değerlendiren seçkin k i m s e l e r d i r . . Ayrıca, h e r yaratık ancak kendi cinsine meyleder ve k e n d i cinsinden o l m a y a n l a r d a n d a nefret eder b i r şekilde yaratılmıştır. B u gerçeği bütün yaratıklarda görmek mümkündür. B u , yaradılışın b i r gereğidir. îşte b u n d a n dolayı Yüce A l l a h , peygamberleri de, d a h a çok yararlı o l a b i l m e l e r i ve mükellef b u ­ lundukları görevlerini d a h a e t k i n b i r biçimde yerine getirebilmeleri ve d o l a y i s i y l e gönderildikleri insanların d a kendilerine karşı gereken s a y ­ gı ve hürmeti gösterebilmeleri, A l l a h ' t a n getirdiği şeyleri k a b u l edebil­ meleri ve davetine h e r h a n g i b i r şüphe ve tereddüde düşmeksizin icabet edebilmeleri için, k e n d i cmslerinden olan i n s a n l a r d a n göndermiştir'^^ B u ise şüphesiz Yüce Allah'ın büyük b i r lütfu, değerli b i r ihsanıdır'^^ H z . Peygamber, A l l a h tarafından risâletle görevlendirildiği z a m a n , müşrikler b u n a inanmamışlar, özellikle k e n d i l e r i g i b i o l a n b i r i n s a m n peygamber olamıyacağını ve b u n u n için b i r meleğin görevlenuirilmesi gerektiğini i l e r i sürerek, kendisinden i n s a n k u d r e t i n i n dışında birtakım olağanüstü deliller göstermesini istemişlerdir. Kur'ân-ı Kerîm b u olayı şu şekilde z i k r e t m e k t e d i r : «And o l s u n k i , B i z Kur'ân'da i n s a n l a r a tür­ lü türlü mkâl gösterip uçîMadık, Öyle i k e n insanların çoğu nmkör o l ­ m a k t a d i r e n d i l e r v e §öyle söylediler : ' B i z e , y e r d e n k a y n a k l a r fışkvrtmadtkça s a n a inanmayacağız'. ' V e y a h u r malıkların, bağların o l u p , a r a ­ larında ırmaklar akıtmalısın', ' Y a h u t d a i d d i a ettiğin g i b i , göğü t e p e ­ m i z e parça parça düşürmeli, y a d a Allah'ı v e m e l e k l e r i karşımıza g e t i r m e l i ­ s i n . ' ' V e y a altın b i r e v i n olmalı, y a h u t göğe yükselmelisin; ama oradan okuyacağımız b i r kitâb i n d i r m e z s e n y i n e inanmayacağız'. D e k i : 'Fesubhâ363

B k . el-Mâturîdî, Te'vilâtu'l-Kur'ân,

364

T a f s i l a t için b k . el-Mâturîdî, anılan eser. V a r . 375 a; İ b r a h i m 10-11; K e h f : 110; E n b i y â :

V a r . 318 b, 319 a . ^

3: Y â s î n :

Sûresi,

âyet:

15; Ş u a r â : j l M -

111

n a l l a h ' . B e n p e y g a m b e r o l a n b i r i n s a n d a n başka b i r şey m i y i m f\ İn­ s a n l a r a doğruluk r e h b e r i geldiği z a m a n , inanmalarına engel olan, s a ­ d e c e : ' A l l a h , p e y g a m b e r o l a r a k b i r i n s a n mı gönderdir demiş o l m a l a rıdır»^^^, Mâturîdî, b u âyetlerin, özellikle «Allah, p e y g a m b e r o l a r a k b i r i n ­ s a n mı gönderdi?» âyetinin müşriklerin b i r protestosu m a h i y e t i n i - t a şıdığmı z i k r e t m e k t e d i r . O n l a r a göre, eğer A l l a h , o n l a r m gerçekten imân etmelerini dilemiş olsaydı, kendilerine peygamber o l a r a k k e n d i ­ l e r i g i b i b i r , i n s a n değil, b i r melek gönderirdi. Z i r a o n l a r a göre, H z . P e y g a m b e r ' i n i n s a n olması yönünden, o n l a r d a n üstün b i r tarafı olma­ dığı g i b i , b u göreve k e n d i l e r i n d e n h e r h a n g i b i r i n d e n de d a h a çok lâyık değildir. B i n a e n a l e y h , p e y g a m b e r i n i n s a n değil, melek olması g e r e k i r , îşte Yüce A l l a h , müşriklerin, b u tür şüphe ve tereddütlerinin b i r s o n u ­ cu olarak, p e y g a m b e r l e r i n k e n d i cins v e y a cevherlerinden olamıyacağı hakkındaki iddialarını reddetmiş ve şöyle demiştir : «De k i : Y e r ­ yüzünde yerleşip dolaşanlar m M e k olsalardı. B i z d e o n l a r a gökten p e y ­ g a m b e r o l a r a k b i r m e l e k gönderirdik»^^''. B u n d a n d a açıkça anlaşılıyor k i , peygamiberlerin i n s a n l a r d a n gön­ d e r i l m e s i z o r u n l u d u r . Z i r a âyette de görüldüğü g i b i , yeryüzünde yerle­ şip dolaşanlar melekler değil, insanlardır. B i n a e n a l e y h , insanların. K e n ­ di cinslerinden peygam/oer gönderilmesini k a b u l etmemeleri, a k l a v e mantığa u y g u n değildir. Çünkü i n s a n l a r , m e l e k l e r i v e y a c i n l e r i görme­ d i k l e r i g i b i , onların mâhiyetlerini, k u d r e t ve y e t e n e k l e r i n i gereği g i b i b i l m e l e r i ve t a k d i r etmeleri d e ' m ü m k ü n değildir. D o l a y i s i y l e m„âhiyeti b i l i n m e y e n b i r varlığın, A l l a h ' d a n getireceği e m i r ve n e h i y l e r i n v e y a p e y g a m b e r l e r i n i i s b a t l a m a k için göstereceği d e l i l . ve m u c i z e l e r i n , d a h a önce k u d r e t ve yetenekleri hakkında k e s i n b i r f i k r e sahip b u l u n u l m a ­ dığı için, doğruluğuna i n a n m a k v e y a b u h u s u s t a i s a b e t l i b i r k a r a r a v a r m a k mümkün olamıyacaktır. O y s a insanların h e r a n b i r a r a d a y a ­ şadıkları, k u d r e t ve y e t e n e k l e r i n i yakından müşahede e t t i k l e r i b i r k i m ­ senin p e y g a m b e r o l a r a k görevlendirilmesi, b u g i b i , tereddüt v e y a şüp­ h e l e r i n izâlesine sebep olacak ve d o l a y i s i y l e k u d r e t ve yeteneğini aşan birtakım d e l i l v e y a m u c i z e l e r i n kendisinden olmayıp, A l l a h ' d a n olduğu­ n a ve k e n d i s i n i n de gerçekten A l l a h ' m elçisi bulunduğuna inanmayı gerektirecektir^^^ 365 366 367

112

İsrâ Sûresi, â y e t : 89-94. İsrâ Sûresi, â y e t : 95; B k . e l - Mâturîdî, Te'vilâtu'l-Kur'ân, V a r . 430 b . B k . el-Mâturîdî, Te'vîiâtu'e-Kur'ân, V a r . 430 b.

Bımunla i l g i l i o l a r a k , Yüce A l l a h , H z . P e y g a m b e r ' i n şöyle demesini e m r e d i y o r nım:

ancak

l a n a Tanrınmn

U n e kavuşmayı ortak

: «De

urrmn

koşmasın»''^

müşriklere

U : B e nd e ancak sizin g i U U r insa­

t e k U r Tanrı olduğu

k i m s e , yararlı

iş işlesin

vahyoUnuyor R a b -

ve RabUne

kulhıMa U g

Mâtûrîdî'ye göre, A l l a h ' m b u e m r i bağlıca uç se­

bebe dayanmaktadır : 1 _ Müşrikler, Allah'ın elçisi o l a r a k gönderildiğim isbatlamak için H z P e y g a m b e r ' d e n i n s a n gücünün, beşer k u d r e t i n i n dı§mda olağan¬ üstü birtakım d e l i l l e r ve m u c i z e l e r göstermesini i s t i y o r v e aksı ta.}^^ 3 — îlhâm anlamında olan v a h i y k i , b u mâna aşağıdaki âyetlerde açık b i r şekilde görülmektedir : «Rabbin b a l arısma : Dağlarda, ağaç­ l a r d a v e hazırlanmış k o v a n l a r d a y u v a e d i n ; s o n r a h e r çeşit üründen y e ; s o n r a d a R a b b i n i n işlemen için gösterdiği y o l l a r d a n yürüj d i y e i l h a m ettir>J'^^ «Mûsâ'mn a n n e s i n e : Çocuğu e m z i r , başına g e l e c e k t e n k o r k t u ­ ğun z a m a n , o n u s u y a bırak; k o r k m a , üzülme. B i z şüphesiz o n u soMa döndüreceğiz v e p e y g a m b e r yapmağız, d i y e ilham' etmiştik».^^"^ «îşte ogün^ R a b b i n i n o n a v a h y e t m e s i , i l h a m e t m e s i y l e k e n d i h d b e r l e r i n i an~ latır».'^^ 4 — Fısıldaşma v e y a g i z l i konuşma anlamına gelen v a h i y : B u mânayı da şu âyette görebiliriz : «Aldatmak için b i r b i r l e r i n e c a z i p sözler fısıldayan c i n v e i m a n şeytanlara, h e r p e y g a m b e r i n düşmamdır. B u şeytanlar, a h i r e t t e inanmayanların kalplerinin onlara yönelmesi^ o n l a r d a n hoşnud olması v e onların işledikleri suçları işlemeleri için o sözleri fışıldarlar B u r a y a k a d a r a n a h a t l a r i y l e v a h y i n anlamını anlatmağa çalışmış b u l u n u y o r u z . B u n d a n s o n r a d a v a h y e d a y a n a n v e H z . P e y g a m b e r ' i n en büyük m u c i z e s i o l a n Kur'ân-ı Kerîm'i, Mâturîdî'nin görüşleri ışığı altında incelemeğe çalışacağız. c — Kurbân : Mâtûrîdî'ye g ö r e Kur'ân-ı Kerîm, H z . P e y g a m b e r ' i n 408

Şûra Sûresi, âyet: 51.

409

M e r y e m Sûresi, âyet-, 11.

410

N a h i Sûresi, âyet: 68-69.

411

Kasas Sûresi, â y e t : 7.

412

Zilzâl Sûresi, âyet: 4-5.

413

E n ' â m Sûresi, âyet: 112-113.

124

nübüvvetini

i s b a t l a y a n en büyük aklî b i r d e l i l d i r . B u , Allah'ın o n a bahşettiği en büyük b i r mucizedir. A s i m d a P e y g a m b e r ' i n , doğruluğunu ve dâvasında haklı bulunduğunu i s b a t l a m a k için m u c i z e y i halkın h u z u r u n d a gösterip, o n l a r a m e y d a n okumadıkça ve onlar d a b u n a karşı âciz kalmadıkça, m u c i z e n i n b i r anlamı y o k t u r . H z . P e y g a m b e r ' i n , belagat ve fesâhatta çok i l e r i gitmiş ve özellikle söz sanatım çok i y i bilmiş o m a l a r m a rağ­ m e n A r a p l a r a karşı Kur'ân-ı Kerîm'le m e y d a n okuduğu ve onların d a b u n a karşılık v e r m e k t e n âciz kaldıkları, tevâtüren b i l i n e n b i r gerçektir. Şayet böyle b i r karşılık verilmiş olsaydı, şüphesiz b u , g i z l i k a l m a y a c a k ve d e r h a l i n s a n l a r arasında yayılacaktı. Çünkü bazı sapık ve k e n d i n i bilmez şâirlerin, K u r ' a n ' a nazire y a p m a k özentisiyle düzenledikleri bazı şiirleri ile Peygamtoer'e m e y d a n okudukları ve kendilerine gereken k a r ­ şılık verildiği z a m a n , aralarında meydana gelen tartışmalar ve çelişik­ l i k l e r hemen o r t a y a çıkmıştır. O halde, H z . P e y g a m b e r ' i n o n l a r a Kur'ân-ı Kerîm'le m e y d a n okuduğunu inkâr etmek imkânsız olduğu g i b i , A r a p ­ ların, b i r a z önce de işaret ettiğimiz g i b i , fesâhattaki üstün k u d r e t l e r i n i ve k e n d i d i l l e r i n i , canlarını ve mallarını k o r u m a k ve özellikle müslü-' m a n l a r m hüküm ve idaresinden k u r t u l m a k için bütün güçleriyle P e y ­ g a m b e r ' i n nübüvvetini k a b u l etmemeğe gayret s a r f e t t i k l e r i n i , b u n u n l a beraber ve bütün çabalarına, tüm direnişlerine rağmen b i r başarı elde edemeyip, âciz kaldıklarını d a inkâr etmek imkânsızdır.'^* Kur'ân-ı Kerîm'in üslûbunun akıcılığı, insanı hayrette bırakan nazm i y l e b i r a r a d a b u l u n a n fesahati, Arapların gerek şiirlerinde, gerekse hutbelerinde kullandıkları üslûb ve metodlardan bambaşka b i r metod ve üslûb kullanması ve özellikle böyle b i r naznkıla böyle b i r akıcılığın b i r a r a y a gelmesi, yeryüzünde o güne k a d a r benzerine rastlanmamış b i r mü­ câdele metodu ve P e y g a m b e r ' i n risâletine delâlet eden deliller k u l l a n ­ ması, gelip geçmiş bütün peygamberlerden ve gönderildikleri millet­ l e r i n durumlarından o güne k a d a r hiçbir k i m s e n i n bilmediği ve b i l m e s i de mümkün o l m a y a n birtakım haberler vermıesi ve gelecekle i l g i l i b i l ­ g i l e r i h t i v a etmesi, şüphesiz insanların k u d r e t l e r i dışında k a l a n ve H z . P e y g a m b e r ' i n nübüvvetine delâlet eden e n büyük b i r mucizedir. Kur'ân-ı Kerîm'de b u gerçeği ifade eden birçok âyet vardır. B i z i m b u r a d a bunların h e p s i n i de z i k r e t m e m i z mümkün değildir. Esasen konumuz, Kur'ân-ı Kerîm'in bizâtihî k e n d i s i olmayıp, onun H z . P e y -

414

B k . el-Mâturîdî, Kitâbu't-Tevhîd, s. 204; Gazzâlî,

el-îktisâd fî'l-î'tikâd,

s. 206

v d ; î'tikadda Orta Y o l , D r . K e m a l Işık çevirisi, s. 153-155.

125

g a m b e r ' i n nübüvvetini i s b a t l a y a n nasıl b i r delil olduğunun incelenmesi­ dir. Z i r a Kur'ân'm her yönüyle incelenmesi, başh başına birçok tez k o n u s u olacak k a d a r geniş ve kapsamlıdır. Binaenaleyh biz burada, Mâturîdî'nin de işaret ettiği g i b i , b u âyetlerden sadece birkaçını z i k r e t ­ mekle yetineceğiz Yüce A l l a h şöyle d i y o r : «De k i : İnsanlar v e c i n l e r , hirhirİ7te yardımcı o l a r a k b u Kur'ânhn b i r b e n z e r i n i ortaya koymak için b i r a r a y a g e l s e l e r , a n d . o l s u n k i , y i n e b e n z e r i n i o r t a y a k o y a m a z ­ lar».Görebildikleriniz v e göreraedikleriniz üzerine y e m i n e d e r i m kiy Kur'ân şerefli b i r elçinin getirdiği sözdür. O , şâir sözü değildir; n e a z inanıyorsunuzIyy«Ey M u h a m m . e d ! S e n i n için, ' O n u u y d u r d u ' d i y o r ­ l a r ; öyle m i ? D e k i : O n u n sûrelerine b e n z e r b i r sûre m e y d a n a g e t i r i n . İddianızda s a m i m i i s e n i z , A l l a h ' d a n başka, yardım 'için. çağırabilecekler i n i z i d e çağırımy.^^^'' İşte onlar, Kur'ân-ı tün çabalarına rağm^en, âyetinin dahî benzerini Mâturîdî rûn de önemle

Kerîm'in b u şeküde meydan okumasına ve bü­ değil tümünün, hattâ değil b i r sûresinin, bir meydana getirememişler ve âciz kalmışlardır. üzerinde durduğu husus işte budur.*^^

d — H z . P e y g a m b e r l e İlgili Diğer Bazı Özellikler 1 — R i s â l e t i n i n

:

G e n e l l i ğ i :

Yüce A l l a h b u k o n u d a şöyle d i y o r : «Ya M u h a m m e d i D e k i : E y i n s a n l a r ! Doğrusu b e n , göklerin v e y e r i n hükümrânı, O ' n d a n başka tanrı b u l u n m a y a n ^ d i r i l t e n v e öldüren A l l a h h n , h e p i n i z için gönderdiği p e y g a m b e r i y i m . AllahJoj v e o k u y u p yazması o l m a y a n , h a b e r g e t i r e n p e y ­ g a m b e r i n e - k i o do. A l l a h ^ a v e sözlerine inanmıştır - inanın; o n a u y u n k i doğru y o l u bulaşınız» Mâturîdî de işte b u âyete d a y a n a r a k , H z . P e y g a m b e r i n risâletinin, daha önce gelip geçen peygamberlerin aksine, genel b i r a n l a m ifade ettiğini, onun, beyaz, esmer, s i y a h , v e y a kızıl yeryüzündeki bütün i n s a n l a r a peygamber o l a r a k gönderildiğini z i k r e t ­ mekte, ayrıca « H â t e m u ' l - E n b i y â » , p e y g a m b e r l e r i n en sonuncusu o l m a k l a , ondan s o n r a b i r d a h a peygamber gönderilmeyece415 416 417

İsrâ Süresi, â y e t : 88. Hâklsa Sûresi, â y e t : 38-41 Y û n u s Süresi, â y e t : 38.

418

Tafsilât için b a k : el-Mâturîdî, Kitâbu't"Teylıîd, s. 204-210; Te'vîlâtu'l-Kur'ân, V a r . 20 a, 52 b, 429 a, 530 b, 691 a, 894 a; en-Nesefî, Tabsıratu'i-EdiUe, V a r . 122 b, v d ; F . B u h l , Kur'ân, îslâm A n s i k l o p e d i s i , C . V I , s] 995 v d , İstanbul 1955. A ' r â f Sûresi, â y e t : 158.

419

126

ğini söylemektedir. E h - i Sünnet'in b u k o n u d a k i görüşü de genel olarak işte budur. B u n a göre, H z . P e y g a m b e r ' i n risâleti tüm i n s a n l a r a , hattâ cinlere d a h i şâmil olduğu g i b i , getirdiği şeriat ve hükümler de kıyamete k a d a r yürürlükte kalacaktır. O n u n gelmesiyle, diğer bütün d i n l e r i n hü­ kümleri yürürlükten kaîdınlmıştır.'-o Mâturîdî'ye göre H z . Peygamber, b u niteliğiyle, âlemlere rahmet o l a r a k gönderilmiştir. E s a s e n Yüce A l l a h «Ey Muhammed!» B i z s e n i a n ­ c a k âlemlere r a h m e t o l a r a k gönderdik»'^^ demek suretiyle b u gerçeği t e ' k i d etmiştir. Mâturîdî, âj^ette geçen «âlemlere r a h m e t o l a r a k gönder­ dik» sözünün, i n s a n v e y a c i n , varlıklar âleminde yaşayan her canhyı içi­ ne aldığını, z i r a P e y g a m b e r ' i n , d a h a önce de söylendiği g i b i , onların tü­ müne gönderildiğini z i k r e t m e k t e d i r . Ayrıca b u r a d a geçen r a h m e t k e ­ l i m e s i n i n de, birkaç anlamı ifade ettiğini, bunlardan b i r i n i n , müstehak oldukları cezanın ertelenmesi, i k i n c i s i n i n , Peygamber'e uydukları, emir­ l e r i n i yerine g e t i r d i k l e r i t a k d i r d e , dünya ve âhiret, mutluluğa ve k u r ­ tuluşa kavuşacakları, üçüncüsünün ise, büyük günah işlemiş o l a n l a r a âhirette şefaat edeceği anlamına geldiğini söylemektedir B i n a e n a l e y h , H z . P e y g a m b e r ' i n Allah'ın elçisi bulunduğuna cinler d a h i l , aklı başında olan tüm yaratıkların imân etmesi zorunludur. B ö y ­ le b i r imân ise, ancak ondan önce gelip geçmiş bütün peygamberlere ve Kur'ân dahü o n l a r a i n d i r i l e n bütün mukaddes k i t a p l a r a , meleklere, öldükten s o n r a dirilmeğe, cennet ve cehennem'e ve kısaca h e r müslüman m i n a n m a k l a mükellef bulunduğu imân esaslarına inanmak ve İslâmi­ yetin tüm şartlarını k a b u l etmekle mümkün olur.^^^ H z . P e y g a m b e r ' i n diğer peygamberlerden üstün vasıflarından i l e r i gelmektedir. 2 — R i s â l e t i n

olması d a işte b u

T e b l i ğ i

H z . Peygamber, bütün i n s a n l a r a ve cinlere peygamber olarak gön­ derildiğine ve b u niteliğiyle de âlemlere rahmet olduğuna göre, A l l a h ' ­ ın kendisine tevdi, etmiş olduğu b u k u t s a l görevi hakkıyle yerine g e t i r ­ mek ve bunu k o r k m a d a n v e hiçbir şeyden çekinmeden i n s a n l a r a tebliğ etmek ve onları Allah'ın y o l u n a davet etmek zorundadır. B u n u n için Yüce A l l a h ona şöyle b u y u r u y o r : «Ey P e y g a m b e r . R a b b i n d e n s a n a i n d i r i l e n i 420

B k . al-Mâturidi, Te'Vîlâtu'l-Kur'ân, V a r . 270 a.

421

Enbiyâ Sûresi, â y e t : 107.

422

B k . el-Mâturîdî,

423

B a k a r a Sûresi, â y e t :

Te'vîlâtu'l-Kur'ân,

V a r . 475 b.

285; el-Mâturidî,

Te'vîlâtu'l-Kur'ân,

V a r . 69 b.

127

tebliğ

e t . Eğer

bunu yapmazsan,

AUah

seni insanlardan

O ' n u n elçiliğini

h o r u r . Doğrusu

AUah

yapmamış kâfirlere

olursun, y o l göster-

mezyiJ"^^

Mâturîdî'nin de işaret ettiği g i b i , b u âyetle Yüce A l l a h , H z . P e y g a m ­ ber'e hiçbir şeyden k o r k m a d a n , özellikle mıüşriklerin kendisine karşı giriştikleri birtakım desise ve e n t r i k a l a r d a n ürkmeden, hattâ kendisİ5îi öldürmekle i l g i h t e h d i d ve teşebbüslerden d a h i yılmadan ve zamanında Aîlah^tan gelen e m i r l e r i i n s a n l a r a tebliğ etmekle emretmiş olmaktadır. B u n u y a p a r k e n karşılaşacağı her türlü tehlikeden k e n d i s i n i k o r u y a c a k olan, şüphesiz Yüce Allah'tır. B u n a rağmen, hayatının tehlikeye g i r ­ mesinden k o r k a r a k , tebliğ görevini yerine g e t i r m e c e , risâlet görevini ^ de i h m a l etmiş ve yerine getirmemiş olur. Mâturîdî, b u tebliğ görevinin bütün tehlikelerine rağmen, dü üe olması gerektiğini ve esasen A l a h ' m e m r i n i n de b u n u ifade ettiğini z i k ­ retmekte ve bundan dolayı d a peygamberlerin k e n d i m i l l e t l e r m i n dille­ r i y l e gönderilmiş olduklarını söylem.ektedir."^^ 3 _ H z .

P e y g a m b e r ' i n

İ s m e t i :

P e y g a m b e r l i k i s m e t i , başka b i r deyimle küçük v e y a büyük h e r türlü günahı işlemekten m a s u n olmayı g e r e k t i r i r . B u n u n l a beraber peygamberlerin, Allah'ın elçiliği görevi dışında küçük günah (sağîra) işlemelerinin mümkün olduğunu i l e r i süren bazı görüşler de vardır. B u n a ilâve olarak b i r kısım i n s a n l a r , peygamberlerin A l l a h ' a ve O'nun emirlerhıe- u y m a y a davet dışında küçük günahları işleyebilecekleri g i b i , peygamberliklerinden önce büyük günahları (kebâir, kebîre) da işleye­ bileceklerini i l e r i sürerler. Diğer b i r görüş de, onların, peygamber o l ­ m a d a n önce de, o l d u k t a n sonra d a küçük günahları işleyebilecekleri merkezinde toplanmaktadır.^^^ P e y g a m b e r l e r i n i s m e t i n i k a b u l etmeyenler, genel olarak şu delille­ re dayanıyorlar : B i r i n c i s i , b u k o n u y l a i l g i l i olarak Kur'ân-ı Kerîm'de geçen bazı âyetlerdir k i , bunların en önemlileri şunlardır : «Bunun üzerine i k i s i d e o ağacın meyvasından y e d i ; a y w y e r l e r i görünüverdi. Cennet yapraklarıyla örtünmeye koyıddular. A d e m , R a b b i n e başkaldırdı v e y o l u n u 424 425 426

128

Mâide Sûresi, â y e t : 67. el-Mâturîdî, Te'vîlâtu'l-Kur'ân, V a r . 191 b, 192 a; K i t â b u ' f T e v h î d , s. 208 v d . B u k o n u için b k . et-Teftazânî, Şerhu'l-Makâsıd, C . II, s. 142.

şaşırdı» ^^'^ «Rahhin medi

seni dalalette,

şaşırmış

b u l u p , doğru

yola

eriştir­

mi?».*^^

İkincisi, genellikle bilinen b i r husus, ismet'in, s a h i b i n i h e r türlü kötülükten alıkoyan b i r özellik olmasıdır. D o l a y i s i y l e , onun varlığı k a ­ bul edildiği takdirde, günahların terkinde sevaba lâyık olunmaması ge­ rekir. Üçüncüsü, «De k i : B e n d e m c a k s i z i n g i b i b i r insmım»'^^ âyetinde de görüldüğü g i b i , H s . Peygamber'in b i r insan olmasıdır. İnsanın ise günahsız olması mümkün değildir. A k s i takdirde, meleklerden ayrılması imkânsız hâle g e l i r d i . P e y g a m b e r l e r i n ve özellikle H z . P e y g a m b e r ' i n ismetiyle i l g i l i b u g i b i i t i r a z l a r a kargı, E h l - i Sünnet O k u l u ana hatlarıyle şu karşıhğı ver­ mektedir. Kur'ân-ı Kerîm'de geçen b u g i b i âyetlerin te'vîli mümkün­ dür. D o l a y i s i y l e bunların peygamberlerin ismetine z a r a r vermeleri veya b u hususta şüpheye düşühnesi söz konusu olamaz. Z i r a b u ve benzeri âyetler, meselâ, yalanı d a içine alan günahları kasdetmiş olsaydı, pey­ gamberlerin doğru söylememe i h t i m a l i n e delâlet etmiş ve dolayisiyle bu da, peygamberlikleri hakkında şüpheye düşülmesine sebebiyet yer­ miş olurdu. O y s a böyle b i r şey onlar hakkında nıuhaldir. İsmet, s a h i ­ b i n i kötülüklerden alıkoyan b i r u n s u r olmasına rağmen, onun irâde hürriyetini tamamen ortadan kaldırmaz. B i r kimsenin, tâat ve mâsiy e t i n dışında k a l a n birtakım f i i l l e r i n d e elbette k i b i r irâde hürriyeti, bir davranış serbestisi vardır. Kötülükler, cezayı gerektiren f u l l e r d i r . Onların yokluğu, sabit b i r şey olmayıp, kişinin bulunduğu halde k a h n a sı demektir. Sevaba ise, ancak ameller h a k kazanır. Genel olarak i n ­ sanda esas olan i s m e t t i r . Mâsiyet ise, suç esnasında insana ârız olan bir şeydir. B u n a göre, bazı seçkin kişilerde, Allah'ın b i r l u t f u olarak aslî h a l i n devam etmesi ve ârız olan b i r şeyle bozulmaması pekâlâ müm.kündür. B u n a ilâve olarak yine bazı k i m s e l e r i n tâat ve ibâdetle çok meşgul olmalarından dolayı mâsiyete yönelmemeleri de imkân dâhilin­ de olan b i r husustur.*^^^ Mâturîdî, b u n l a r a ilâve olarak, «Ey M u h a m m e d ! Seni, sana v a h yettiğimizden a y i r v p , başka birşeyi B i z e karşı u y d u r m a n için uğraşırlar, 427 428 429

Tâ-Hâ Sûresi, â y e t : 121. D u h â Sûresi, â y e t : 7. K e h f Sûresi, â y e t : 110.

430

B k . Fuzûlî,MatlauT-İ'tikâd,

s.

65-67

v e tercümesi,

s.

55-57;

et-Teftazam,

ŞerhuT-Makâsid, C . II, s. 142 v d .

129

o z a m a n s e n i d o s t edinirleryy^''^ âyetini incelerken H z . P e y g a m b e r ' i n i s ­ m e t i konusunda şöyle dryor : H z . Peygamber Allalı'm elçisi olarak görevlendirdiği zaman, kâfirler o n u dalâlete düşürmek, görevinden vazgeçirmek ve A l l a h ' a karşı gelmesini sağlamak için ellerinden geleni yapmışlar, türlü fitne ve desiselere başvurmuşlardır. B u cümleden o l a ­ rak, meselâ, ona, b u Kur'ân'ı i s t e m i y o r u z ; o n u değiştir, g i b i sözler söy­ lemişler ve A l l a h ' a i f t i r a etmesi ve O ' n a karşı gelmesi için türlü baskılar yapmışlardır. Bütün b u n l a r a rağmen Yüce A l l a h , H z . P e y g a m b e r ' i o n ­ ların şerrinden korumuş ve ona en u f a k b i r kötülük gelmesine dahî m e y d a n vermemnştir. B u d a , H z . P e y g a m b e r ' i n ismetine delâlet eden en büyük delillerden biridir.*^^ P e y g a m b e r ' i n ismetine delâlet eden deliller, elbette k i b u n l a r d a n ibaret değildir. F a k a t biz burada, k o n u y u daha f a z l a u z a t m a m a k için, bu k a d a r l a yetinmiş bulunuyoruz. 4 — H z . P e y g a m b e r ' i n

Ş e f a a t i :

'

Mâturîdî'nin de işaret ettiği g i b i , H z . P e y g a m b e r ' i n en önemli özelliklerinden b i r i de, Yüce A l l a h ' m , b i r l u t f u ve ihsanı olarak ona, ahirette günahkâr mü'minlere şefaatte b u l u n m a y e t k i s i bahşetmiş o l ­ masıdır. B u y e t k i , sâdece H z . Peygamber'e verilmiş o l a n b i r l u t u f t u r . 3 u ise, onun ümmeti için b i r saadet, b i r m u t l u l u k kaynağıdır. H z . P e y g a m b e r ' i , diğer peygamberlerden ayıran ve onlardan üstün oldu­ ğuna delâlet eden özelliklerden b i r i de, işte budur. Allah'ın H z . Peygamber'e bahşetmiş olduğu b u büyük ihsanı, a h i ­ rette günahkârların tüm ümitlerini y i t i r d i k l e r i , kendilerine b i r şefaatçi arayıp bulamadıkları b i r anda, O ' n u n i z n i ve düemesiyle hâsıl olacaktır. B u n u n için A l l a h , K e n d i yüce vasıflarından bahseden âyette şöyle d i ­ y o r : «Alîah^ O ' n d a n haşka tanrı olmayan, Kendisini uyuklama v e u y k u t u t m a y a n , D i r i , h e r a n yaratıklarım gözetip Duranadır. Gökler¬ d e VQ y e r d e o l a n a n c a k O ' n u n d u r . O ' n u n i z n i o l m a d a n katında şefaat e d e c e k k i m d i r ? Onların işlediklerini v e işleyeceklerini b i l i r ; dilediğin431

İsrâ Sûresi, â y e t : 73.

432

Bk.

el-Mâturîdî,

Risâletun

fî'i-Akâid,

Tabsıratu'l-Ediile, s. 32 v d .

130

TeVîIâtu'l-Kur'ân, s. 20 v e türkçe

V a r . 426 b; tere. A k â i d

s.

Kitâbu't-Tevhîd, Risalesi,

s.

30;

V a r . 128 v d . ; P r o f . D r . M . Hamîdullah, İslâm

208 v d ;

en-Nesefî,

Peygamberi,

d e n başka, i l m i n d e n hiçbir şeyi k a v r a y a m a z l a r . Hükümranhğt v e y e r i kaplamıştır. Onların gözetilmesi, O ' n a ağır gelmez»,

gökleri

B u âyette gegen şefaat ve genel a n l a m d a şefaat konusunda ihtilâfa düşülmüştür. Mâturîdî, b u n l a r d a n özellikle M u ' t e z i l e ' n i n b u k o n u d a k i görüşü üzerinde durm.akta ve d a h a sonra d a kendilerine gereken ceva­ bı v e r m e k t e d i r . Mu'tezile'ye göre şefaat, ancak günah işlem.emiş ve hayır s a h i b i v e y a günah işlemiş de, günahından tevbe etmiş ve pişman olup, k e n d i s i n i A l l a h y o l u n a adamış k i m s e l e r içindir. B u n a d e l i l o l a r a k da, Yüce Allah'ın «Arşı yüklenen v e çevresinde bulunanlar, RaUerini överek teşbih e d e r l e r ; O ' n a inanırlar. Mü'minler için : ' R a b b i m i z ! İlmin v e r a h m e t i n h e r şeyi içine almıştır. T e v b e e d i p , S e n i n y o l u n a uyanları bağışla; o n l a n c e h e n n e m i n azâbındmı k o r u ' d i y e bağışlama dilerler»"''^ anlamındaki k y e i m i gösteriyorlar. O n l a r a göre tevbe ve istiğfar, ancak dünyada i k e n olur. Âhiretteki şefaat da, ancak b u g i b i kimseler için mümkündür. Mu'tezile'ye göre büyük günah işleyen kimseler, tevbe et­ meden öldükleri t a k d i r d e , ebedî olarak cehennemde kalacaklardır. Z i r a A l l a h onların ebedî o l a r a k cehennemde kalacaklarını haber vermiştir. Eğer A l l a h , şefaatin b i r gereği olarak onları affeder ve cennetine so­ k a r s a , vaîdinden dönmüş olmasını ve b u k o n u i l e i l g i l i h a b e r i n i n de doğ­ r u olmamasını g e r e k t i r e c e k t i r . Böyle b i r şey ise, A l l a h hakkında muhaldir."^' Mâturîdî b u n a karşılık, aslında şefaatin günahkârlar için olması gerektiğini, günahı olmayan b i r k i m s e n i n esasen b u n a ihtiyacı b u l u n ­ madığını söylemekte ve âyette de geçtiği g i b i , A l l a h , tevbe ve istiğfar edenleri affedeceğini bildirdiğine göre, niçin Peygamber'in 433

B a k a r a Süresi, â y e t : 255.

434

Mü'min

435

Çeşitli

Sûresi, â y e t : 7. fırkaların

ve

özellikle

Mu'teziie'nin

için b k . Mâturidi, Te'vilâtu'i-Kur'ân, Akâidu'n-Nesefiyye, Cârullah,

ilgili

görüşleri

V a r . 61 b, 847 a, 847 b. 861 a; en-Nesefî, e l -

e l - M u ' t e z i l e , s. 15 v d . : / E b û M u h a m m e d

H a l i i u ' i - C e r r , Târilıul-Felsefeti'i-Arabiyye,

Osman

el-Irâki,

K t b . N o . 791; C. I, s. 137

Kharijitism a n d T h e Kharijites, M a c d o n a l d el-Bağdâdî,

günahla

s. 117-118; S a h i h u Müslim, C . I. s. 63-65; Zuhdî

Firakı'l-lslâmiyye, V a r . 13 b , Süleymâniye

basım;

büyük

e l - F a r k beyne'l-Fırak, s. 70 v d . ;

Târîhu'l-

H a n n a l-Fâhûrî,

vd.; W .

Presentation

Hasan

Volume,

eş-Şehristânî,

v e ' n - N i h a l , C . I, s. 139 v d . ; el-Hayyât, Kitâbu'l-întisâr, s. 164-168;

Thomson, 1933, a y ı ı el-Milel A . Emin,

FecruT-İslâm, s. 297; D r . K e m a l Işık, M u ' t e z i l e ' n i n D o ğ u ş u ve K e l â m î Görüş­ l e r i , s. 30-34.

131

üzerine onları affetmesi mümkün olmasın, demektedir/^^ O n a göre büyük günah işleyenler, müslüman olup, imândan çıkmış değillerdir. Allah'ın varlığına ve birliğine inandıklarına ve bütün imân esaslarını k a b u l ve tasdik e t t i k l e r i n e göre, elbette ahirette H z . Peygamber'in şefâatma nail olacaklardır. B u n u n a k s i n i i l e r i sürmek, gerçeği inkâr etmek ve A l l a h ' m lütuf ve ihsanından yüz çevirmektir. «Artık o n ­ l a r a , şefaatçilerin şefaati f a y d a vermez»^^'^ anlamındaki âyet ise, kâfir­ ler için olup, bunun günahkâr olan mü'minlerle b i r i l g i s i yoktur.^'^ Mâturîdî'nin, H z . P e y g a m b e r ' i n şefaati hakkındaki görüşleri, ana h a t l a r i y l e işte bunlardır. A k i m ve mantığın k a b u l edebileceği esaslar d a , gerçekte b u n l a r d a n başka b i r şey değildir.

436 437

ei-Mâturîdî, Te'vîlâtu'l-Kur'ân, V a r . 61 b, 62 a. . Müddessir Sûresi, âyet: 48. Tezde geçen âyetlerin tersümesinde, Doç. Dr. Yaşar Kutluay ve Doç. D r . Hüseyin A t a y tarafından hasırlanıp, 1961 yılında birinci baskısı Diyanet İşleri Başkanlığınca yayınlanan ve ikinci baskısı da. Doç. D r . Hüseyin Atay, Doç. D r . Mehmet Hatiboğlu ve Osman Keskioğlu'ndan k u r u l u komisyon tarafından tekrar gözden geçirildikten sonra, yine aynı dâirece 1973 yılında A n k a r a ' d a yayınlanan «Kur'ân-ı Kerîm ve Türkçe Anlamı» İMeâU adlı eserden faydalanılmıştır. 438 Bk. el-Mâturîdî, Te'vîlâtu'l-Kur'ân, V a r . 463 b, 847 a, 847 b, 861 a.

132

S O N U Ç

Bütün b u incelemelerimizden de anlaşüıyor k i , Mâturîdî, İslâm akidesi ve Kelâmı üzerinde aklî düşünceyi t e m s i l eden büyük b i r imamdır. O'nun gerek hayatı, gerekse ailesi hakkında k e s i n b i r b i l g i y e sahip değiliz. B u n u n l a beraber bazı tarihçiler, onun nesebinin Ebû E y y û b Hâlid b. Z e y d el-Ansârî'ye k a d a r dayandığını zikreder. Mâturîdî'nin doğum t a ­ r i h i hakkında d a k e s i n b i r b i l g i y o k t u r . H . 2 3 8 / M . 852 yıhnda doğduğu zannedilmektedir. B u n u n l a beraber biHnen b i r husus, onun, İslâm d i n i ve özellikle İslâm akîdesiyle i l g i l i görevlerini hakkıyle yerine getirmiş b i r insanın h u z u r ve rahatlığı içinde H . 3 3 3 / M . 944 yılında hayata gözlerini kapamış ve S e m e r k a n t ' t a defnedilmiş olmasıdır. Mâturîdî, kültürünü çağında yaşamış ve d i z i l e r i i t i b a r i y l e , İmâm-ı A ' z a m E b û Hanîfe'ye k a d a r v a r a n büyük b i l g i n l e r d e n almıştır. İslâm a k i d e s i üzerinde büyük tesirler i c r a etmiş ve günümüze k a d a r i n t i k a l eden büyük 'eserler vermiştir. B u n l a r arasında Kitâbu't-Tevhîd üe Te'vîlâtu'lKur'ân a d h eserleri, Müslümanlar arasında pek meşhurdur. Diğer eser­ l e r i , .maalesef d a h a s o n r a gelen araştırıcıların i h m a l l e r i yüzünden k a y ­ bolmuştur. B u d a gösteriyor k i , Mâturîdîliğin k u r u c u s u o l a n b u büyük i m a m a gereken değer verilmemiş ve çağdaş meslekdaşı Ebû'l-Hasan e l Eş'arî'de olduğu ölçüde geniş b i r araştırma ve inceleme konusu yapıl­ mamıştır. E h - i Sünnet O k u l u n u n i k i büyük k u r u c u s u Mâturîdî ile Eş'arî a r a ­ sında esasa üişkin o l m a y a n tâli meselelerde bazı ihtüaflar görülmekte­ d i r . B u ihtilafların kırk k a d a r olduğunu söyleyenler vardır. B u n l a n n bazılarım tezimizde zikretmiş bulunuyoruz. D o l a y i s i y l e , bazılarının i l e r i sürdüğü g i b i , Mâturîdîliğin Eş'arîlikten çok Mu'tezile'ye d a h a yakın b u ­ lunduğunu söylemek doğru değildir, Mâturîdî, eserlerinde sapık fırkaların çeşitli k o n u l a r d a k i f i k i r l e r i n i de zikretmiş, bunları büyük b i r d i k k a t ' v e t i t i z l i k l e incelemiş ve özellik­ le KitâbuH-Tevhîd adlı ünlü eserinde sırası geldikçe b u n l a r a gereken cevapları vermiştir.

133

Mâtûrîdî'ye göre imân, d i l ile i k r a r , k a l b ile t a s d i k t i r . D i l i ile i k r a r ettiği halde, k a l b i ile t a s d i k etmeyen kimse mü'min değüdir. B i r engel olmadığı halde imânım gizleyen ve d i l i y l e i k r a r etmeyen kimseye de mü'min n a z a r i y l e baküamaz. Z i r a imânın şartlarından b i r i de, onım açıkiarımasidır. B i n a e n a l e y h , b i r engel v e y a meşru b i r mazeret b u l u n ­ madığı halde, d i l ile ikrarın terkediîmesi, kalbî t a s d i k i n de bulunmadı­ ğına b i r d e l i l d i r . Mâturîdî b u h u s u s u aklî ve naklî delillerle de ispat­ ladıktan sonra, z i n a etmek ve adam öldürmek g i b i , büyük günah iş­ lemenin insanı imândan çıkarmayacağını, z i r a M u ' t e z i l e ' n i n i l e r i sür­ düğü g i b i , imân üe küfür a r a s m d a üçüncü b i r makamın bulunmadığını ve Allah'ın insanları sadece mü'min ve kâfir olmak üzere i k i kısma ayır­ dığını söylemektedir. O n a göre imân ile islâm, her nekadar dü yönünden ifade e t t i k l e r i mâna bakımından ayrı g i b i görünüyorlarsa da, a s i m d a dinî k o n u l a r d a taşıdıkları mâna ve önem i t i b a r i y l e b i r olup, aralarında b i r f a r k y o k t u r . B u n d a n s o n r a Mâturîdî, imânın mahlûk olduğunu, onun meçhul, b i l i n m e y e n b i r şey olm^asmın mümkün olmadığım ve gerçek imânın,' aklî ve naklî delillere d a y a n a n imân olduğunu söylemekte ve bunu delillerle ispat etmektedir. Mâturîdî Allah'ın varlığını, kâinatın ve tüm varlıkların hadis, başka b i r deyimle y o k l u k t a n sonra v a r oldukları gerçeğinden hareket etmek s u r e t i y l e ispatlamağa çahşmaktadır. B u n u n için o, her şeyden önce varlıklar âlemini meydana g e t i r e n c i s i m l e r i n hadis olduklarım ak­ lî ve naklî delillere d a y a n m a k suretiyle i s p a t l a m a k t a ve bunların k a ­ dîm, öncesi bulımmayan b i r Yaratıcı tarafından yaratılmış olmalarının gerektiğini söylemektedir. Mâturîdî, başlangıcı ve sonu o l m a y a n , her şeyi y o k t a n v a r eden, eşi ve benzeri b u l u n m a y a n Allah'ın birliğini de, yine aynı m e t o d l a r l a i s p a t l a m a k t a ve b u konuda i l e r i sürülen çeşitli görüşleri v e d e l i l l e r i z i k r e t m e k t e d i r . D a h a s o n r a d a , Allah'ın gerek zatî, gerekse fiUî sıfatlarım, çeşitli fırkaların b u k o n u l a r d a k i görüşlerine yer vermek suretiyle incelemekte ve A l l a h ' a ne g i b i i s i m ve sıfatların ve­ r i l i p verilemiyeceğini z i k r e t m e k t e d i r . Mâtûrîdî'ye göre Allah'ın ahirette gözle görülmesi, Kur'ân-ı K e ­ rîm ve naklî delillerde de görüldüğü g i b i v a c i p t i r . Şu k a d a r v a r k i , O'­ n u görme, k e y f i y e t s i z b i r şekilde olacaktır. Z i r a keyfiyet, ancak b i r suret ve şekle sahip kimselere has b i r özelliktir. Kur'ân-ı Kerîm'de Allah'ın gözle görüleceğine d a i r birçok âyet vardır. Gerek Mâturîdiler, gerekse Eş'arîler, E h l - i Sünnetin tümü b u k o n u d a birleşmişler, f a k a t görmenin aklî delillerle ispat edilip, edilemiyeceği hususunda ihtilafa

134

düşmüşlerdir. Meselâ, Mâturîdî, Allah'ı âhirette görmenin akılla b i l i n e miyeceğini söylerken, Eş'arî bunun akılla ve aklî delillerle de ispat edi­ lebileceğini i l e r i sürmüştür. Mâturîdî'ye göre, emrettiği şeyleri y a p m a k , nehyettiği şeylerden kaçınmak için, A l l a h ' m peygamber göndermesi z o r u n l u d u r . Yüce A l l a h ' ­ ın bütün f i i l l e r i b i r hikmete göre cereyan etmektedir. Allah'ın varlığım ve birliğini k a b u l eden b i r k i m s e n i n , O'nun i n s a n l a r a peygamberler gönderebileceğine de inanması gerekir. Mâturîdî, genel olarak peygam­ ber gönderilmesinin zorunluluğunu birtakım aklî ve naklî delillere d a ­ y a n m a k suretiyle ispatladıktan sonra, özellikle H z . P e y g a m b e r ' i n r i ­ sâleti üzerinde d u r m a k t a ve o n u diğer peygamberlerden ayıran h u s u ­ siyetleri zikretmektedir. Mâturîdî H z . P e y g a m b e r ' i n risâletini üç y o l l a ispatlamaktadır. B u n l a r d a n b i r i n c i s i , P e y g a m b e r ' i n k e n d i şahsiyle i l g i l i , i k i n c i s i hissî ve üçüncüsü de aklî olan hususlardır. H z . P e y g a m b e r ' i n nübüvvetine delâlet eden e n büyük delil, v a h y a d a y a n a n Kur'ân-ı Kerîm'dir. B u Allah'ın ona bahşettiği en büyük b i r mucizedir. O, âlemlere rahmet olarak gönderilmiştir. O n u n A l l a h ' m elçisi bulunduğuna, cinler d a h i l , aklı başında olan tüm yaratıkların imân etmesi zorunludur. Böyle b i r imân ise, ondan önce gelip geçmiş bütün peygamberlere ve o n l a r a i n ­ d i r i l e n bütün mukaddes k i t a p l a r a ve kısaca h e r müslümanm i n a n m a k l a mükellef bulunduğu imân esaslarına inanmak ve İslâmiyetin tüm şartla­ rını k a b u l etmek d e m e k t i r . H z . P e y g a m b e r ' ! diğer peygamberlerden üstün kılan ve onlardan ayıran en önemli özellik de işte budur. K o n u y u sona e r d i r i r k e n kısaca şunu d i y e b i l i r i z : Mâturîdî, daha önce de söylediğimiz g i b i , akılla naklî bağdaştırmayı başaran, islâm akîdesi ve Kelâm'ı üzerinde E h l - i Sünnet'in aklî düşüncesini temsil eden büyük b i r müctehid, ünlü b i r imamdır. Tüm hayatını E h l - i Sünnet akîdesini savunmağa ve İmam-ı A ' z a m Ebû\ Hanîfe'nin koyduğu esas­ ları sistemleştirmeğe h a r c a y a n b u büyük imamın kurduğu el-Mâturî­ d i y y e o k u l u n u n i h t i v a ettiği inaıiçla i l g i l i esaslar, bugün islâm âlemini m e y d a n a getiren müslümanların çoğunluğunun d a inancı haline gelmiş­ t i r . Mâturîdî'nin büyüklüğüne delâlet eden sebeplerden b i r i de işte budur.

135

B İ B L İ Y O G R A F Y A 1 — Abdulcebbâr,

el-Kâdî :

Kitâbu'l-Muğnî

fî

Ebvâbrt-TevMd

v e ' l ' A d I , D r . Ibrâlıîm Medkûr neşri, K a h i r e 1965. 2 — Alî, D r . Eyyûb : el-AMdetu'l-Mâturîdîyye, Kahire K t b . , y a z m a N o : 485/24954. 3 — Alî, D r . Eyyûb : A H i s t o r y o f Müslim P h i l o s o p h y ,

Üniversitesi Wiesbaden

1963. 4 — A t a y , Doç, D r . Hüseyin, : K u r ' a n ' a Göre îmân Esasları, 1961. 5 — A t a y , Doç. D r . Hüseyin : Kur'ân'da

Ankara

B i l g i T e o r i s i , A . Ü. İlahiyat

Fakültesi D e r g i s i , C. X V I , A n k a r a 1968. 6 — el-Bağdâdî, E b û Mansûr Abdulkâhir b . Tâhir, : Kitâbu

Usûli'd-

Dîn, İstanbul 1346/1928. 7 — el-Bağdâdî, E b û Mansûr Abdulkâhir B . Tâhir : e l - F a r k b e y n e ' l P i r a k , M u h a m m e d Zâhidu'i-Kevserî neşri, K a h i r e 1367/1948. 8 — el-Bağdâdî, E b û Mansûr Abdulkûhir b, Tâhir : Kitâbu'lMiJel v e ' n N i h a l , D r . A l b e r t Nasrî Nâder neşri, B e y r u t ( t r z ) . 9 — el-Bağdâdî, A h m e d b . Alî el-Hatîb : Târîhu Bağdâd, K a h i r e 1913 ve 1931. 10 — el-Bağdâdî, Ismâîi Paşa : HediyyetnH-Ârifîn Esmâu'l-Muellifîn v e Âsâru'l-Musannifîn, İstanbul 1955. 11 — el-Bâkıllânî, el-Kâdî Ebû B e k r M u h a m m e d b. et-Tayyîb : Kitâ12 — 13 — 14 — 15 — 16 17 —

bun-însâf. K a h i r e 1950. el-Bâkıllânî, el-Kâdî E b û B e k r Muhammed b. e t - T a y y i b : Kitâbu't-Temhîd, M c C a r t h y neşri, B e y r u t 1957. Bedevî, A b d u r r a h m a n : Târîhu'l-îlhâd fVl4slâm, K a h i r e 1945. el-Beyâdî, Kemâiuddîn A h m e t : İşârâtu'l-Merâm m i n İbâratVlİmâm, K a h i r e 1368/1949. el-Beyhakî, Ebû B e k r A h m e t b, el-Huseyn b. A l î : KitâbuH-ES' mâ' ve's-Sıfât, M u h a m m e d Zâhidu'i-Kevserî neşri, Mısır 1358. B r o c k e l m a n n , C. : G A L , I , S U P P L . I. el-Buhârî, E b û A b d i l l a h M u h a m m e d b. İsmail : el~Câmfus-sahîh (Bahîhu'l-Buhârî), İstanbul 1315.

137

18 _

B u h l , F . : Kur'ân, mad. îslâm A n s i k l o p e d i s i , C. V I , Cüz : 67,Is-

19

tanbıd 1955. Büchner, V . F . : Sâmânîle'^, mad. îslâm A n s i k l o p e d i s i , C. X , C ü z :

20 21 22 23

— _ — —

24 — 25 —

101, i s t a n b u l 1964 Cârullah, Zuhdî H a s a n : e l - M u ' t e z i l e , K a h i r e 1366/1947. el-Cevherî, Ebû N a s r Ismâîl b. Hammâd : es-Sihâh, Mısır 1956. el-Curcânî, es-Seyyîd eş-Şerîf : Şerhu'l-Mevâktf, i s t a n b u l 1286. el-Cuveynî, Imâmu'l-Harameyn A b d u l m e l i k b. A b d i l l a h : K i t a b u ' U ÎTşâd ilâ Kavâtıi'l'Edille fî UsûWU'tiMd, D r . Muhammed Yû­ suf Mûsâ ve Alî Abdulmun'îm Abdulhamîd neşri, Kahire 1369/1950. Çankı, M u s t a f a Namık : Büyük F e l s e f e Lügati; îstanbul 1954. Çubukçu, Doç. D r . İbrahim Agâh : Gazzâlî v e Şüphecilik, A n -

ra 1964. Çubukçu, Doç. D r . İbrahim Agâh : M u ' t e z i l e v e Akıl M e s e l e s i , A . Ü. i l a h i y a t Fakültesi D e r g i s i , C. X I I , A n k a r a 1964. 27 — ed-Demîrî, eş-Şeyh Kemâiuddîn : Hayâtu'l-Hayavâni'l-Kuhrâ,

26

K a h i r e 1324/1906. 28 — Dwelshauvers, G. : P s i k o l o j i , M u s t a f a sekip Tunç çevirisi, î s ­ tanbul 1938. 29 — Ebû A z b a : e r - R a v d a t u ' l - B e h i y y e fîmâ b e y n e ' l - E f a r i y y e v e % Mâturîdîyye, Haydarâbâd 1322. 30 — Ebû Dâvud : Sünen, Kesteliye baskısı, ( t r z . ) . 31 _ Ebû Hanîfe : e l - A l i m ven-Muteâllim, Zâhidu'i-Kevserî neşri, K a h i r e 1368. 32 — Ebû'l-Muntehâ : Şerhu'l-Fıkhi'l-Ekber, İstanbul ( t r z ) . 33 _ Ebû Z a h r a , Muhammed : Târîhu'l'Mezâhibi'l-îslâmiyye, (trz). 34 — Ebû Z a h r a , Muhammed

: el-Mezâhıbv/l-îslâmiyye,

Kahire

Kahire

(trz).

35 36 37 38 39 40

— E f e n d i , Âsim : K a m u s Tercümesi, İstanbul 1304-1305. _ Emîn, A h m e d : Duhâ'l-îsUm, K a h i r e 1357/1938, 1368/1949. Emîn, A h m e d : Fecru'l-îslâm, K a h i r e 1370/1950. — Emîn, A h m e d : Zuhru'l-îslâm, K a h i r e 1365/1946. — E n c y c l o p a e d i a B r i t a n n i c a , 1953. — el-Eş'arî, Ebû'l-Hasan Alî b. Ismâîl : Kitâbu'Ubâne a n UsûWdDiyâne, K a h i r e (trz) ve Haydarâbâd 1367/1948. 41 — el-Eş'arî, E b u ' l - H a s a n Alî b. Ismâîl : Kitâbu'l-LumaffVr-Reddi alâ Ehli'z-Zeyğ sır 1955.

138

v e ' l - B i d a ' , M c . C a r t h y neşri, B e y r u t

1953, Mı­

el-Eş'arî, Ebû'l-Hasan Alî b. îmâîl : Makâlâtu' l-îslmniyyîn, Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd neşri, K a h i r e 1369/1950. el-Fâhûrî, Hannâ ve Halîlu'l-Cerr : Tânhu'l'Felsefetn-Arahiyye, B e y r u t 1957. Fuzûlî, M u h a m m e d b. Süleyman : M a t l a u ' U r U M d fî M a ' r i f e t V l M e b d e i vel-Maâd, P r o f . M u h a m m e d b. Tâvit et-Tancî neşri ve E s a d Coşan-Kemal Işık çevirisi, A n k a r a 1962. ei-Gazzâlî, Ebû Hâmid M u h a m m e d b. Muhammed : îhyâu Ulûmi'd-Dîn, K a h i r e ( t r z ) . el-Gazzâlî, Ebû Hâmid M u h a m m e d b. Muhammed : îlcâmuHA v a m a n Îlmil-Kelâm, i s t a n b u l 1287. Gazzâlî, Ebû Hâmid M u h a m m e d b. M u h a m m e d : F a y s a l u ' t - T e f r i k a , b e y n e EhlVl-îslâm v e ' z - Z a n d a k a , Mısır 1325/1907. el-Gazzâlî, Ebû Hâmid M u h a m m e d b. Muhammed : el-îktisâd fî'h Vtikâd, D r . İbrahim Agâh Çubukçu ve D r . Hüseyin A t a y neşri, A n k a r a 1962. el-Gazzâlî, Ebû Hâmid M u h a m m e d b. M u h a m m e d : îtikad'da O r t a Y o l (el-Iktisâd fî'l-I'tikâd), Önsöz ve n o t l a r l a çeviren : Dr. K e m a l Işık, A n k a r a 1971. el-Gazzâlî, Ebû Hâmid M u h a m m e d b. Muhammed : el-KavâidulAşara, Mısır 1343. el-Gazzâlî, Ebû Hâmid M u h a m m e d b. M u h a m m e d : ehMadnûnu'l-Kebîr, Mısır 1309. G i b b , H . A . R . a n d j . H . K r a m e r s : «al-Mâturîdî» mad., S h o r t e r Encyclopaedia of i s l a m , L e i d e n - Dondon 1961. Goldziher, Ignaz : el-Akîdetu ve'ş-Şerîatu fî'l-îslâm, Arapçaya çevirenler : D r . M u h a m m e d Yûsuf Mûsâ, D r . Alî H a s a n A b d u l ­ kâdir, Abdulâzîz A b d u l h a k k , K a h i r e 1959. Goldziher, İgnaz : D e h r i y e , m a d . îslâm A n s i k l o p e d i s i , C. I I I , Cüz : 26, İstanbul 1963. Gurâbe, D r . Hamûde : el-Eş'arî (Ebû'l-Hasan), K a h i r e ( t r z ) . el-Gurâbî, Alî M u s t a f a : Târîhu'l-Fıraki'l-îslâmiyye, ve Neş'etu llmVl-Kelâmi înde'l-Muslimîn^ K a h i r e 1378/1959. Hacı Halîfe, M u s t a f a A b d u l l a h : Keşfu'z-Zunûn a n Esmâil-Kut u b i ve'l-Funûn, i s t a n b u l 1360/1941. H a i g , T . W . : Saffarîler, m a d . îslâm A n s i k l o p e d i s i , C. X , Cüz : 100, İstanbul 1964. el-Hajnevî, Yâkût : Mu'cemu'l-Udebâ', K a h i r e 1357/1938. el-Hammâdî, M u h a m m e d b. Mâlik : Keşfu Esrâri'l-Bâtmiyye ve Ahbâiin-Karâmita, K a h i r e 1357/1939.

139

61 — Hamîdullah, P r o f . D r . Muhammed : îslâm P e y g a m b e r i , Hayatı v e E s e r i , M . Saîd M u t l u çevirisi, İstanbul 1966. 62 — H a r t m a n n , R . : Cüzcân M a d . , îslâm A n s i k l o p e d i s i , C. III, Cüz : 23, İstanbul 1963. 63 — eİ-Hayyât, Ebû'l-Huseyn A b d u r r a h i m b. M u h a m m e d b. Osman : Kitâbul-İntisâr v e ' r - R e d d i alâ Îbni'r-Râvendi ehMulhîd, D r . N y b e r g neşri. K a h i r e 1344/1925. 64 _ Heffening, W . : Şafiî M a d . , İslâm A n s i k l o p e d i s i , C. X I , Cüz : 113, İstanbul 1968. 65 — el-Herevî, Ebû İsmâîl A b d i l l a h b. Muhammed b. Alî : Kitâbu Zemmi'l-Kelâmî

v e E h l i h i , A . Ü. İlahiyat Fakültesi K t b . yazma

No: 7614. 66 — el-Hudarî B e y , eş-Şeyh Muhammed : Muhâdarâtu TârîMl-Umemil-lslâmiyye, K a h i r e 1364/1945. g7 H u l e y f , D r . F e t h u l l a h : A S t u d y o n F a k h r a l - D i n al-Râzî a n d h i s C o n t r o v e r s i e s i n T r a n s o x i a n a , ^ B e y v o u t h 1966. 68 — Işık, D r . K e m a l : M u ' t e z i l e ' n i n Doğuşu V e Kelâmi Görüşleri, A n k a r a 1967. 69 — İbn Asâkir, Ebû'l-Kâsım Alî b. el-Huseyn : Tebyînu Mufterî fîmâ N u s i b e ilel-lmâm EbîhHasan el-Efarî,

KezibilDıma§k

. 1347. 70 — İbnu'l-Cevzî, Cemâluddîn Ebû'l-Ferec A b d u r r a h m a n : N a k d u l - İl¬ m i vel-Ulemâ' ev Telbîsu Îblîs, K a h i r e (trz). 71 _ İbnu'l-Cevzî, Cemâluddîn Ebû'l-Ferec A b d u r r a h m a n : Menâkıbul-lmâm A h m e d &. H a n b e l , K a h i r e 1349/1930. 72 — İbn Fâris, Ebû'l-Huseyn A h m e d b. Zekeriyyâ : M u ' c e m u Mekâyîs i l - Luğâ, Mısır 1366. 73 — İbnu Hacari'l-Askalânî, Ebû'l-Fadi A h m e d b. Alî b. Muhammed b. M u h a m m e d

:

Fethu'l-Bârî

l i Şerhi

Sahîhi'l-Buhârî,

Mısır

1300 - 1 3 0 1 . 74 i b n H a l d u n , Ebû Z e y d A b d u r r a h m a n b. Ebî B e k r Muhammed : Şifâu's-Sâil l i Tehzîbil-Mesâil, Önsöz ve n o t l a r l a neşreden : P r o f . Muhammed b. Tâvit et-Tancî, İstanbul 1958. 75 _ İbn H a l d u n ; e l - M u k a d d i m e (Târîh), Mısır 1284 ( B u l a k Baskısı) ve K a h i r e 1327. 76 — İbn Hallikân, Ebû'l-Abbâs Şemsuddîn A h m e d b. Muhammed b. Ebî B e k r : Vefeyâtul-A'yân v e Enbâu Ebnâi'z-Zemân, Muham­ med Muhyiddîn Abdulhamîd neşri. K a h i r e 1310-1321, 1367/1948. 77 — İbn Hanbel, A h m e d b. Muhammed : Kitâbm-tlel v e Ma'rifeti'r-

140

R i c a l , D r . T a l a t Koçyiğit ve D r . îsmâil Cerrahoğlu neşri, A n k a ­ r a 1963. 78 —

İbnu K a y y i m i ' l - C e v z i y y e , Ebû A b d i l l a h M u h a m m e d b. Ebî B e k r : Iğâsetü'l-Lehfân m i n Masâyidi'ş-Şeytân, M u h a m m e d Hâmid e l Fakî neşri, K a h i r e 1938. 79 — İbn H a z m . Ebû M u h a m m e d Alî b. A h m e d : K i t a b u H - F a s l f V l - M i l e l Ebyârî ve Abdulhafîz Şiblî neşri. K a h i r e 1355/1936. 80 — îbn Hişâm. : es-Sîretu'n-Nebeviyye, M u s t a f a es-Sakâ, İbrahim elEbyârî ve Abdulhafîz Şiblî neşri, K a h i r e 1355/1936. Te'vîli 8 — İbn K u t e y b e , Ebû M u h a m m e d A b d u l l a h b. Müslim : Kitâbu MuhtelefVl-Hadîs f V r - R e d d alâ A'doM-Hadîs, K a h i r e 1344/1925. 82 — 83 —

İbn Kutlubuğa, Ebû'l-Adi Zeynuddîn Kasım : fî Tabakâtin-Hanefiyye, Bağdâd 1962. İbn Manzûr, Ebû'l-Fadi Cemâluddîn M u h a m m e d :

Tâcu't-Terâcim Lisânul-Arab,

B e y r u t 1955. 84 — 85 —

İbnu'l-Murtadâ, A h m e d b. Y a h y a : Kitâbu

TabakâtVl-Mu'tezile,

S u s a n n a D i w a l d - W i l z e r neşri, B e y r u t 1380/1961. İbnu'l-Murtadâ, A h m e d b. Y a h y a : Kitâbu'l-Munye Şerhi Kitâbi'l-Milel v e ' n - N i h a l , T . A r n o l d neşri, 1316/1902.

v e ' l - E m e l fî Haydarâbâd

86 — Ibnu'n-Nedîm, M u h a m m e d b. İshâk : e l - F i h r i s t , K a h i r e 1348. 87 — İbn Nubâte, el-Mısrî : Serhu'l-Uyûn Şerhu Risâleti îbn Zeydûn, K a h i r e 1278/1861. 88 — 89 — 90 — 91 —

İbn S a ' d : et-Tabakâtu'l-Kubrâ, K a h i r e 1358. İbn T e y m i y y e , Takıyjmddîn A h m e d b. Abdilhalîm : Kitâbu'lîmân, K a h i r e 1325. İbn T e y m i y y e , Takıyyuddîn A h m e d b. Abdilhalîm : Mecmûaf^^Resâil ve'l-Mesâil, K R h i r e 1341/1922. el-lrâkî el-Hanefî, Ebû M u h a m m e d O s m a n b. A b d i l l a h b. e l H a s a n : Kitâbu m a N o : 791.

92 — 93 — 94 —

Târîhi'l-Firaki'l-lslâmiyye,

Süleymâniye K t b . y a z ­

el-isfahânî, E b û l - K â s ı m e l - H u s e y n el-FadI er-Râğıb : e l - M u f ^ redât fî Garîbi'l-Kur'ân, Mısır 1324. el-isferâyinî, Ebû'l-Muzaffer: : et-Tabsîr fî'd-Dîn, M u h a m m e d Zâhidu'i-Kevserî neşri. K a h i r e 1359/1940. İzmirli, İsmail Hakkı : Y e n i îlm-i Kelâm, İstanbul 1339 - 1 3 4 1 , 1340 - 1 3 4 3 .

95 —

el-Kârî, Alî : Şerhu'l-FıkMl-Ekber,

K a h i r e 1323.

96 —

Kasım, D r . Mahmûd : îbn Ruşd v e Felsefetuhu'd-Dîniyye, h i r e 1964.

Ka­

97 — Kasım, D r . Mahmûd

: Menâhicun'Edille

fî AhâidVl-MülG

Wbni

Ruşdy K a h i r e 1964. 98 — el-Kefevî, Mahmûd b. Süleyman : Tabakâtü Ketâibi A'lâmil-Ah' yâr m i n Fukahâi Mezhebi'n-NumâniH-Muhtâr, Dâru'l-Kutubi'lMısriyye, y a z m a N o : 84; Süleymaniye K t b . Cârullah B l m . N o : 99 _ 100 — 101 _ 102 — 103 — 104 —

1580; A y a s o f y a N o : 3401. Kur'ân«ı Kerîm v e Türkçe Anlamı ( M e a l ) , A n k a r a 1961, 1973 el-Kureşî, Muham­med b. Ebî'l-Vefâ' : ehCevâJıirun-Mudîe fî T a bakâtVl-Hanefiyye, Haydarâbâd (trz). K u t l u a y , Doç. D r . Yaşar : T a r i h t e v e Günümüzde İslâm M e z h e p ­ leri, A n k a r a 1968. K u t u b , es S e y y i d : Fî ZılâWl-Kur'ân, Mısır ( t r z ) . el-Laknavî, Muhamımed A b d u l h a y y : el-Fevâidun-Behiyye fî TerâcimVl-Hanefiyye, K a h i r e 1324. M a c d o n a l d , D . B . : A l l a h , M a d , İslâm A n s i k l o p e d i s i , C . I , İstan­

bul 1941/1950. 105 — M a c d o n a l d , D . B . : İmân, M a d . İslâm A n s i k l o p e d i s i , C. V / 2 , Cüz: 106

50, İstanbul 1951. M a c d o n a l d , D . B . : Mâturîdî,

M a d . İslâm A n s i k l o p e d i s i , C. Y I I ,

Cüz : 74, İstanbul 1956. 107 — el-Makdisî, Şemsuddîn : Ahsenu't-Tekâsîm fî Ma'rifetin^Ekân z i y y e , K a h i r e 1324/1326. 108 — el-Makrîzî, A h m e d b. A l i b. Abdilkâdir : Kitâbu'l-Hıtat ehMakn z i y y e , K a h i r e 1324/1326. 109 — eî-Mâturîdî, Ebû Mansûr M u h a m m e d b. M u h a m m e d b. Mahmûd : Kitâbu't-Tevhîd, C a m b r i d g e Üniversitesi K t b . A d d . 3651 N o . ; Kitâbu't-Tevhîd, D r . F e t h u l l a h H u l e y f neşri, B e y r u t 1970. 110 — el-Mâturîdî : Te'vîlâtu'l-Kur'ân, Üsküdar Hacı S e l i m A ğ a K t b . y a z m a N o : 40.; Te'vîlâtu 111 _

E h l i ' s - S u n n e , D r . İbrâhîm A v a z a y n ve

es-Seyyid A v a z a y n iıeşri, C. I, K a h i r e 1391/1971. el-Mâturîdî : Akâid R i s a l e s i , P r o f . Y u s u f Z i y a Yörükan çevirisi,

İstanbul 1953. 112 — el-Mes'ûdî, Ebû'l-Hasan Alî b. el-Huseyn b. Alî : ve

Meâdini'l-Cevher,

M^rûcu'z-Zeheb

M u h a m m e d Muhyiddîn Abdulhamîd

K a h i r e 1367/1948, 113 — el-Mufîd, M u h a m m e d b. en-Nu'mân : Evâilu'l-Makâlât h i b i ve'l-Muhtârât,

fi'l-Mezâ-

eş-Şeyh F a d l u U a h ez-Zenzânî'nin notlarıyle,

T e b r i z 1371. 114 — M u h a m m e d A b d u h : Risâletu't-TevMd,

142

neşri.

K a h i r e 1351.

115 — Nâder, D r . A l b e r t Nasrî : F e l s e f e t u n - M u ' t e z i l e , İskenderiye 1950. 116 — en-Nesefî, Ebû'l-Muîn Meymûn b; M u h a m m e d b. M u h a m m e d e l Mekhûlî : T a b s i r a t u n - E d i l l e fVl-Kelâm, Süleymâniye K t b . Fâtih Blm. y a z m a N o : 2907, Lâleli B l m . N o : 2162, Kılıç A l i Paşa N o : 506 M . , ,Serez B l m . N o : 1395; Nûr-u O s m a n i y e K t b N o * 2097. 117 — en-Nesefî, 1319/1901.

el-îmâm

Ömer :

Kahire

el-AMidu'n-Nesefiyye,

118 — Neşet Çağatay-îbrahim A g â h Çubukçu : İslâm M e z h e p l e r i h i , A n k a r a 1965. 119 — en-Nîsâbûrî, Ebû'l-Huseyn Müslim

b. el-Haccâc :

Târi­

el-Câmiu's-

Sahîh ( S a h i h u Müslim), İstanbul 1331-1333 ve K a h i r e 1375/1955. 120 — el-Pezdevî, Alî b. M u h a m m e d : Usûl, Keşfun-Esrâr kenarında, İstanbul 13Q8-1310/1890-1892. 121 — er-Râzî, Fahruddîn M u h a m m e d b. Ömer : Dîn, Haydarâbâd 1353. 122 — er-Râzî, Fahruddîn : 1356/1938.

VUhâdâtu

123 — er-Râzî, Fahruddîn : Esâsu't-Takdîs

el-Eröaln

fî

Usûli'd-

Firakrl-Muslimîn, fVl-Kelâm,

Kahire

Mısır 1328.

124 — er-Râ^î, Fahruddîn : M u h a s s a l u EfkârVl-Mutekaddimîn Muteahhirîn m i n e ' l - U l e m a ' ve'l-Hukemâ' ve'l-Mutekellimîn, h i r e 1323. 125 — er-Râzî, Fahruddîn : Mefâtihu'l-Ğayb,

ve'lKa­

İstanbul 1307.

126 — Reşîd Rızâ, M u h a m m e d : Tefsiru'l-Kur'âni'l-Hakîm Menâr), Mısır 1954.

(Tefsiru'l-

127 — es-Sâbûnî, Nureddîn A h m e d b. Mahmûd : Kitâbu'l-Bidâye m i ne^Kifâye fVhHidâye fî Usûli'd-Dîn, D r . F e t h u l l a h H u l e y f neşri, Mısır 1969. 128 — es-Sem'ânî, Ebû Saîd Abdulkerîm b. M u h a m m e d : sâb, L e i d e n - L o n d o n 1912. 129 — S t r o t h m a n n , R . : S e n e v i y y e , Cüz : 106, İstanbul 1965.

Mad,

Kitâbu'l-En-

İslâm A n s i k l o p e d i s i ,

130 — es-Subkî, Ebû N a s r Abdulvahhâb b. Takıyyuddîn : Şâfiiyye el-Kubrâ, Mısır 1324.

C. X ,

Tabakâtu'ş-

131 — Svveetman, J . W i n d r o w : İslam a n d C h r i s t i a n T h e o l o g y , L o n d o n 1947. 132 — eş-Şehristânî, Ebû'l-Feth M u h a m m e d

b u n - M i M ve'n-Nihal, 1381/1961.

b. Abdulkerîm

M u h a m m e d S e y y i d Geylânî neşri

:

KitâKahire

143

133 — eş-Şehristânî: Nihâyetu'l-İkdâm

fî Îlmin-Kelâm,

Alfred Guillau-

me neşri, L o n d o n 1934. 134 135 _ 136 _

şerefeddin, M . : Kelâm

_

S a v a t l a n , Darülfünun llâlııyat Fakül­

tesi Mecmuası, Sayı : 24, İstanbul 1932. _ Şerefeddin, M . : K a d e r i y y e y a h u t M u ' t e z i l e , Darülfünun i l a h i y a t Fakültesi Mecmuası, Sayı : 15, İstanbul 1930. Şeyh Zâde A b d u r r a h i m b. Alî : Kitâhu NazmiH-Ferâid v e C e m 11-

138 _

Fevâid, K a h i r e et-Taberî, Ebû Te'vili'l-Kur'ân, et-Taberî, Ebû

139 -

Mulûk, K a h i r e 1357/1939. et-Tabressî, Ebû Alî el-FadI b. e l - H a s a n :

140 -

Tefsiri'l-Kur'ân, T a h r a n 1373. et-Taftâzânî, Sa'duddîn Mes'ûd b. Ömer : §erhu'l-Alcmd

137 _

1317. . ,T C a f e r M u h a m m e d b. Cerîr : Camıun-Beyan a n Mısır 1374; 7 n c i C. s o n r a 1321 baskısı. C a f e r M u h a m m e d b. Cerîr : Târihu'l-TJmem v e l^ Mecmau l-Beyan

f i y y e , İstanbul 1308. 141

.

en-NeseT-

et-Taftâzânî, Sa'duddîn' Mes'ûd b. Ömer : Şerhu'l-Makasıd, t a n b u l 1277, 1304.

fı

j

t is­

^

142 _

et-Tancî P r o f M u h a m m e d b. TâvU : Ehû M a n s u r el-MaPirıdı, A Ü İlahiyat Fakültesi D e r g i s i , C . I V , Sayı : 1-2, A n k a r a 1955. 143 _ Taşköprü Zâde : Miftahu's-Saâde v e Mishâhu's-Siyâde, HaydaT'abad 1329 144 _ et-Temîmî, Takıyyuddîn, b,. Abdulkâdir : et-Tabakâtu's-Seniyye fî Terâcimi'l-Hanefiyye, Süleymaniye K t b . , A y a s o f y a B l m . y a z ­ m a N o . 3295; Dâru'l-Kutubi'l-Mısrıyye, Târîh Halîm N o . 55. 145 _ Teymûr, A h m e d : Nazratım Tânhiyye f i HudûsVl-Mezâhıh e l E r b a a , K a h i r e 1344. 146 — T h o m s o n , W i l l i a m : K h a r i j i t i s m a n d T h e K h a r i j i t e s , M a c d o n a l d presentation V o l u m e , 1933. ayrı basım. 147 _ T r i t t o n A . S . : A n E a r l y V / o r k f r o m t h e S c h o o l o f al-Matundı, J o u r n a l ' o f the R o y a l A s i a t i c Society of G r e a t B r i t a i n a n d I r e l a n d , Parts t 3 148 _ 149 _ 150 _ 151 _

4.

T r i t t o n , Â. S. - M . A . - D . L i t t : Müslim T h e o l o g y , L o n d o n 1947. ülken, O r d . P r o f . H i l m i Z i y a : F e l s e f e y e Giriş, A n k a r a 1958, 1963. ••• . , rr. •• Ülken, O r d . P r o f . H i l m i Z i y a : îslâm M e d e n i y e t i n d e Tercüme l e r v e T e s i r l e r , İstanbul 1948. Watt, Montgomery : F r e e W i l l a n d P r e d e s t i n a t i o n i n E a r l y i s l a m , L o n d o n 1948.

144

W e i r , T. H . : M u h a m m a d a n i s m , E t h i c s , N e w - Y o r k 1951.

E n c y c l o p a e d i a of R e l i g i o n and

Wensinck. A . J . : T h e M t c s l i m C r e e d , C a m b r i d g e 1932. Y a l t k a y a , M . Serefeddin : Türk KeUmcılan, Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, Sayı : 23, İstanbul 1932. Yazır, H a m d i : H a k D i n i Kur'ân D i U , ( Y e n i M e a l l i Türkçe T e f ­ s i r ) , İstanbul 1935. Yöiükan, P r o f . Y u s u f Z i y a : K i t a b - u TefsırVl-Esmâ' ve's-Sıfât Hakkında, İlahiyat Fakültesi D e r g i s i , Sayı : 1, İstanbul 1952. ez-Zamahşerî, Mahmûd b. Ömer : el-Keşşâf a n Hakâik Gavâmid e t ' T e n z U , K a h i r e 1953. ez-Zamah§erî, Mahmûd b. Ömer : Esâm'l-Belâğa, Mısır 1882. ez-Zebîdî, M u h a m m e d b. M u h a m m e d el-Huseynî : İthâfu'USâde eI'Muttakîn b i Şerhi E s r a r îhyâi Ulûmi'd-Dîn, K a h i r e t r z . ez-Zebîdî, Zeynuddîn A h m e d b. A h m e d b. AbduUatîf : S^hîh-i Buhârî Muhtasarı^ Tecrîd-i S a r i h T e r c e m e s i , Ahm.ed N a i m - P r o f . Kâmil M i r a s çevirisi, A n k a r a 1960-1972 . ez-Zehebî, el-Hâfız 1337/1918.

gemsuddîn

: Du.velu'lJslâm,

Haydarâbâd