Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi

KüR'AN'IN ANLAŞILMASINDA DİL PROBLEMİ Mehmet Murat KARAKAYA (SI MARİFET YAYINLARI Yerebatan Caddesi Çatalçeşme Soka...

Author: Mehmet Murat Karakaya

256 downloads 805 Views 8MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

KüR'AN'IN ANLAŞILMASINDA

DİL PROBLEMİ

Mehmet Murat KARAKAYA

(SI

MARİFET YAYINLARI Yerebatan Caddesi Çatalçeşme Sokak Defne Han No: 27 Kat: 3 Cağaloğlıı - İstanbul Tel.: (0^212) 5 2 6 22 7 0 - 5 İ 3 9 2 25 Fax: (Û-212) 513 9 2 25

KUR'AN'IN ANLAŞILMASINDA

DİL PROBLEMİ

Marifet Yayınlan

: 176

İslâmî Araştırmalar Dizisi: 56

ISBN 975-359457-8

Dizgi

: M e h m e t Murat K A R A K A Y A

Baskı

: Kahraman Ofset İstanbul (Nisan) - 2003

Mehmet Murat KARAKAYA:

1971 yılında Kayseri'nin Develi

ilçesinde doğdu. 1995 yılında Marmara Üniversitesi İlahiyat fakültesinden mezun olan Karakaya, 2002 yılında Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Bilim dalında yüksek lisansını tamamladı, Halen Kayseri'de öğretmenlik yapmaktadır.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ

vn

KİSALTMALAR

X

GİRİŞ....

1

BİRİNCİ BÖLÜM K U R A N ve DİL

I- Lisan ve Kelam Ayınnu Açısından İlahî Hitabın Mahiyeti

n- Kur'an Dilinin Niteliği

13

....28

A- Kur'an'm Bir Kitap Olarak Niteliği

28

B- Kur'an'm Üslup Özelliği

36

lü-Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi

58

A-Kelime-Cümle İlişkisi Problemi

58

B-Çok Anlamlılık - Tek Anlamlılık Problemi

64

C-Temel Anlam - Yan Anlam Problemi....;.

70

D-Mecazî Dil Problemi

77

E- Anlama ve Yorumlama Faaliyeti Problemi

85

F- Anlama ve Yorumlama Faaliyetine İki Uç Öme;k

93

1- Zahirî (Lafzı) Yorum Örneği 2- Baünî Yorum Örneği

94 103

İKİNCİ BÖLÜM K U R ' A N ' I N DİL-DIŞI ve D İ L S E L B A Ğ L A M I

I- Kur'an İfadelerinin Kültürle İlişkisi

119

II- Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması

126

III- Kavramların Kur'an'da Kullanımı

148

A- Kavramın Tanımı

148

B-Kavramların Somutluğu ve Soyutluğu Problemi

153

C- Kavramların Açıklığı (Vazıh) ve Seçikliği (Sarih) Problemi

158

D- Kavramların Kur'an'daki Kullanımına Örnekler SONUÇ BİBLİYOGRAFYA

,

162 185 191

ÖNSÖZ

A l l a h T e a l a , tarihin akışı içerisinde farklı z a m a n l a r d a toplumları

kendi içlerinden elçiler g ö n d e r m e k suretiyle y i n e

k e n d i dilleriyle u y a r m a k i s t e m i ş , r a h m e t ve h i d a y e t y o l u n u göstermiştir. İlahî mesajların s o n u n c u s u olan Kur'an'ı K e r i m , V I I . y ü z y ı l d a ö z e l d e Hicaz b ö l g e s i n d e y a ş a y a n A r a p t o p l u m u n a , genelde ise bütün insanlığa yönelik bir mesaj i ç e r m e k t e o l u p , ilk e t a p t a A r a p t o p l u m u n a i n m i ş ve bu d u r u m

Kur'an'ın

A r a p ç a olarak inzal o l m a s ı n a sebeb olmuştur. Allah T e a l a , k e n d i s i n e ait olan k e l a m ı i n s a n a ait olan bir lisan v a s ı t a s ı y l a iletmiştir. Z i r a Yaratıcı olan A l l a h ile y a r a t ı l m ı ş o l a n insan a r a s ı n d a v a r o l a n o n t o l o j i k

farklılık,

iletişimin niteliğinin beşere ait olan dil s e v i y e s i n d e olmasını gerekli kılmıştır. Nitekim iletişim, insan zihninin ötesinde bir vasıtayla g e r ç e k l e ş s e y d i , insan açısından herhangi bir algıla m a ve anlama

gerçekleşmeyeceği

için v a r o l a n

iletişim

i m k a n s ı z hale gelebilirdi. O halde iletişimin niteliğinin, insan z i h n i n i n algısı i ç i n d e v e i n s a n a ö z g ü bir y a p ı d a

olması

gerekir. Bu d u r u m d a K u r ' a n , bir lisanullah değil, bir k e l a m u l lah'tır ve A r a p ç a , mahiyetleri farklı olan v e i n s a n ) iletişim k u r m a s ı için

iki varlık'm (Allah

z o r u n l u bir araçtır. A l l a h

T e a l a mesajını dil v a s ı t a s ı y l a ilettiğine göre o h a l d e b i z i m K u r ' a n ' l a i r t i b a t ı m ı z dil s e v i y e s i n d e v e dilin içerisinde olacaktır.

uzanımları

V I I I / Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi

K u r ' a n b ü t ü n i n s a n l ı ğ a r e h b e r olan ve onları d o ğ r u y o l a ileten bir k i t a p o l d u ğ u n a g ö r e m u h a t a p l a r ı n a düşeri görev

onu okumak, anlamak

Kur'an'm

ve ü z e r i n d e

a n l a ş ı l m a s ı k o n u s u n d a ilk d ö n e m

düşünmektir. muhatapları

tarafından p e y g a m b e r i m i z i n de içlerinde olması m ü n a s e b e tiyle bir p r o b l e m y a ş a n m a m ı ş t ı r . Zira onlar a n l a y a m a d ı k l a r ı konuları p e y g a m b e r i m i z e s o r m u ş l a r , kendi zihinlerinde sorun teşkil eden meselelere c e v a p b u l m a y a çalışmışlardır. A n c a k d a h a s o n r a gelen dolaylı m u h a t a p l a r tarafından K u r ' a n ' m a n l a ş ı l m a s ı k o n u s u n d a bir ç o k p r o b l e m

ortaya

ç ı k m ı ş , bu d u r u m a n l a m a k o n u s u n d a belirli i l i m l e r i n

ve

t e k n i k k o n u l a r ı n b i l i n m e s i n i gerekli k ı l m ı ş t ı r . Bu n e d e n l e dolaylı

muhatapların

bilmeden

belirli

ve K u r ' a n ' m

ilimleri

ve teknik

genel a n l a m d a

konuları

bir k i t a p

olarak

niteliğini k a v r a m a d a n , d o ğ r u d a n meal va;sıtasıyla K u r ' a n ' l a i l e t i ş i m k u r m a l a r ı , o n l a r ı n ilahî k e l a m ı a n l a m a d a

birçok

zoriukla karşılaşmalarına ve K u r ' a n ifadelerinden

yanlış

a n l a m ç ı k a r m a l a r ı n a s e b e p o l a c a k t ı r . Z i r a nasıl d i ğ e r ilmî d i s i p l i n l e r d e n istifade e t m e k için belirli bir b i r i k i m e s a h i p o l m a k , o ilmî disiplinlerin k e l i m e ve k a v r a m l a r ı n ı n a n l a m s i s t e m l e r i n e vakıf o l m a k g e r e k i y o r s a K u r ' a n ' d a n

istifade

e t m e k için d e belirii d ü z e y d e bir ön bilgi gereklidir. N i t e k i m bu bilgiler ve teknik k o n u l a r tefsir usulü k i t a p l a r ı n d a y e r a l m ı ş t ı r . F a k a t , K u r ' a n ' m bir k i t a p o l a r a k genel n i t e l i ğ i n e y ö n e l i k o l a r a k ü s u l - ü tefsir k i t a p l a r ı n d a g e n i ş

kapsamlı

bilgiler v a r o l m a k l a biriikte bu bilgiler sistematik bir ş e k i l d e ele alınmamıştır. İ ş t e b i z bu a l a n d a K u r ' a n ' m

n i t e l i ğ i n e yani

ilahî

hitabın m a h i y e t i n e , K u r ' a n ' m hangi dil ç e r ç e v e s i n d e indiril d i ğ i n e (yazı dili v e y a k o n u ş m a dili a ç ı s ı n d a n )

üslubuna,

kültürel a r k a p l a n m a ve kavramlarının anlam sistemine y ö n e lik o l a r a k

bütünsel

ve sistematik

bir t e z

çalışmasının

olmadığını gördük ve çalışmamızı bu e k s e n d e y a p m a y a k a r a r verdik.

ö n s ö z / IX

Ç a l ı ş m a m ı z giriş ve iki b ö l ü m d e n o l u ş m a k t a d ı r . Giriş te p r o b l e m l e r genel olarak ortaya k o n m u ş t u r . Birinci b ö l ü m d e , Kur'an dilinin mahiyeti

ve önemi üzerinde d u r u l m u ş , bu

b a ğ l a m d a Kur'an'ın bir kitap olarak niteliği, üslup özelliği ve Kur'an'ı a n l a m a d a d i l - a n l a m ilişkisi problemi ele alınmış ve a n l a m a ve y o r u m l a m a faaliyetinde iki uç ö r n e k olan zahirî ve batını y o r u m örnekleri değerlendirilmiştir. İkinci b ö l ü m d e ise, K u r ' a n ifadelerinin kültürle ilişkisi ele alınmış ve A r a p ç a n ı n yapısal v e e d e b î özellikleri ü z e r i n d e

durulmSştur.

A y r ı c a k a v r a m l a r ı n a n l a m özellikleri ve Kur'an'daki kulla nımları k o n u s u n d a d e ğ e r l e n d i r m e yapılmıştır. Tezin h a z ı r l a n m a s ı n d a k a y n a k o l a r a k . Tefsir kitapları a ç ı s ı n d a n T a b e r i ' n i n Camiu'l B e y a n an Te'vili'l K u r ' a n , Z e mahşeri'nin Keşşaf ve Fahrettin-i Razi'nin

Mefatihu'l G a y b

adlı e s e r l e r i n d e n ; Usul-ü Tefsir a ç ı s m d a n ise, Zerkeşi'nin el B u r h a n ve Suyuti'nin el İtkan adlı e s e r l e r i n d e n y a r a r l a n ı l mıştır. A y r ı c a R a g ı b el İsfahani'nin el Müfredat, T o s h i h i k o Izutsu'nun Kur'an'da A l l a h ve İnsan, Hüseyin K ü ç ü k k a l a y ' m Kur'an Dili A r a p ç a adlı eserlerinden b ü y ü k ö l ç ü d e istifade edilmiştir. T e z i m i n h a z ı r l a n m a s ı n d a d a n ı ş m a n l ı ğ ı m ı y a p a n , sıcak v e s a m i m i alakalarıyla ç a l ı ş m a m ı y ö n l e n d i r e n h o c a m Prof. D r . Celal K ı r c a ' y a , ayrıca Prof. Dr. T u r a n K o ç ' a D o ç . D r . Erdoğan Pazarbaşı'na,yardımlanm esirgemeyen Yrd. Doç. İ b r a h i m G ö r e n e r ' e ve Salim G ü l t e n ' e t e ş e k k ü r e t m e y i bir borç bilirim.

Mehmet Murat KARAKAYA Kayseri 2003

KISALTMALAR

a.g.e.

A d ı G e ç e n Eser

a.g.m.

Adı Geçen Makale

a.g.md.

Adı Geçen Madde

bkz.

Bakınız

c.

Cilt

Çev.

Çeviren

s.

Sayfa

sy.

Sayı

Tah.

Tahkik eden

T.D.V.İ.A.

T ü r k i y e D i y a n e t Vakfı İ s l a m Ansiklopedisi

Tsz.

Tarihsiz

GİRİŞ

Kur'an-ı Kerim Aiialı'm kelamı olmakla birlikte, o n u n i n s a n l a r a u l a ş t ı r ı l m a s ı bir b e ş e r lisanı o l a n A r a p ç a vasıtasıyla gerçekleşmiştir. Çünkü Allah Teala, K u r ' a n ' d a "Biz her peygamberi kendi kavminin lisanıyla gönderdik ki onlara kendi dilleriyle beyan etsin (açıklasın)"^ buyurmak tadır. Dolayısıyla A l l a h ' ı n muradının d a h a kolay anlaşılması ve iletişiminin d a h a sağlıklı gerçekleşmesi için, Allah insana i n s a n ı n k o n u ş t u ğ u dille h i t a p e t m i ş t i r . A n c a k s o r u n b u r a d a b i l m e m e k t e d i r . İnsana Allah tarafından gönderilen bir k i t a p / h i t a p ve ilahî bir k e l a m olan K u r ' a n ' ı n k e n d i s i n e özel yapısını v e özelliğini k a v r a m a d a n , ve bu konudaki problemli k o n u l a r ı a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u r m a d a n yani K u r ' a n ' m bir k i t a p olarak niteliğini, ü s l u b u n u b i l m e d e n , A r a p ç a n ı n m a h i y e t i n e , k ü l t ü r e v r e n i n e v e dilsel ö z e l l i k l e r i n e vakıf o l m a d a n v e K u r ' a n ' d a yer alan kavramların anlam alanlarının çerçevesini t a m o l a r a k b e l i r l e m e d e n gerçekleştirilen a n l a m a faaliyetleri içerisinde b i r ç o k eksikliği barındıracaktır. N i t e k i m g ü n ü m ü z d e insanlar meal o k u m a y a y ö n l e n d i r i l m e k t e ve bu s a y e d e K u r ' a n ' ı n k e n d i s i n e özel k i t a p özelliğini b i l m e y e n insanlar K u r ' a n ' d a n istifade edecekleri y e r d e , kendi z i h i n l e r i n d e cevaplandırılması zor olan bir ç o k p r o b l e m l e k a r ş ı l a ş a b i l m e k t e , h a t t a hayal k ı r ı k l ı ğ ı n a b i l e u ğ r a y a b i l m e k t e d i r l e r . D o l a y ı s ı y l a K u r ' a n ' ı o k u m a ve anla m a y a ç a l ı ş m a öncesi y u k a r ı d a belirtilen p r o b l e m l e r i n ortaya

' 14. İbrahim,4

2 / Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi

k o n m a s ı n d a ve a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u r u l m a s ı n d a b ü y ü k vardır.

yarar

Mesajda aslolan onun anlaşılır olmasıdır. A n l a ş ı l a m a yan bir mesajın iletilmesi veya gönderilmesi a n l a m s ı z d ı r ve amacından yoksundur. Dolayısıyla Allah Teala, vahyini, t o p l u m u n diline u y g u n olarak g ö n d e r m i ş ; hitabın anlaşılır bir d ü z e y d e o l m a s ı n ı g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r m u ş t u r . ^ A n c a k ilk m u h a t a p l a r açısından g e n e l d e anlaşılır bir "söz" olan Kur'an'ı K e r i m , d a h a sonraki m u h a t a b l a r için anlaşılması zor olan bir "metin" halini almıştır. Bu husus üzerinde c i d d i y e d e d u r u l m a s ı g e r e k l i g ö r ü l e n bir k o n u d u r . B u b a ğ l a m d a K ı : ' ' ' a n ' ı n bir k i t a p o l a r a k niteliğinin o r t a y a k o n m a s ı n d a yarar vardır. Zira K u r ' a n ' d a konuların dağınık bir şekilde yer a l m a s ı , konu b ü t ü n l ü ğ ü n ü n o l m a m a s ı ve bol tekrarların yer a l m a s ı gibi h u s u s l a r ilk bakışta K u r ' a n ' m bir k i t a p olarak eksikliği ve kusuru olarak görülebilir. A n c a k K u r ' a n , yazılı kültürün e g e m e n olmadığı yani sözlü kültürün hakim olduğu v e bu k ü l t ü r ü n a n l a m a l a n l a r ı n ı b e l i r l e d i ğ i bir o r t a m içerisinde nazil o l m u ş t u r . Bu b a k ı m d a n yazılı dilin e g e m e n o l d u ğ u g i r i ş - g e l i ş m e - s o n u ç s i s t e m i n i K u r ' a n ' d a bulnsak z o r d u r . Hatta i m k a n s ı z d ı r . K u r ' a n ' m bu a n l a m d a ö n c e d e n k u r g u l a n m ı ş , başı ve sonu beiSi olan bir " m e t i n " o l m a özelliği y o k t u r . K u r ' a n , o l a y ö r g ü l e r i n i n çjzgisel bir d ü z l e m d e i ş l e n m e d i ğ i , kaotik k o n u anlatım yapısının b u l u n d u ğ u , bol tekrarla süslü hitapların yapıkiiğı sözlü kültür içerisinde ve konulma dili ç e r ç e v e s i n d e iletilmiştir. D o l a y ı s ı y l a yazılı k ü l t ü r i ç e r i s i n d e y a ş a y a n insanlar a ç ı s ı n d a n K u r ' a n ' m bu yapısı bir p r o b l e m o l u ş t u r m a k t a d ı r ve bu d u r u m , problemin sözlü kültür-yazılı kültür v e y a yazı dili-konıışma dili çerçevesinde ele alınmasını gerekli kılmaktadır. K u r ' a n ' m ü s l u p özelliği d e o n u n ilahî bir k e l a m olması m ü n a s e b e t i y l e farklılık arzetmektedir. Nitekim K u r ' a n ' m ü s l u p özelliğinin tesbit e d i l e m e m e s i g e ç m i ş t e ve g ü n ü m ü z d e farklı y a n l ı ş o k u m a l a r a ve a n l a m a l a r a s e b e p o l m u ş ve bir çok görüş ortaya çıkmıştır. İtikadî m e z h e p l e r i n

2 54. Kamer . 1 7 , 2 2 . 4 0 ; 47. Mulıammed. 24.

Giriş/

3

varlığı bunun göstergesidir. K u r ' a n dilinin en önemli özelliği o n u n Allah merkezli bir y a p ı d a olmasıdır. B u n a göre m i k r o v e m a k r o a l e m d e k i b ü t ü n o l a y l a r ve h a d i s e l e r A l l a h ' ı n gözetimi ve ontolojik hakimiyeti altında cereyan e t m e k t e d i r . B u d u r u m ö y l e v u r g u l a n m a k t a d ı r ki k o n u y a d i k k a t s i z ve y ü z e y s e l b a k a n bir i n s a n , i n s a n ı n f i i l l e r i , t o p l u m l a n n ilerlemesi ve g e r i l e m e s i , tabiat olaylarının m e y d a n a gelmesi gibi k o n u l a r d a bir nedenselliğin yokluğu kanaatine'ulaşabilir; hidayeti ve dalaleti A l l a h ' a havale e d e n , çalışkanlığı, t e m b e l l i ğ i , s o n r a d a n e l d e e d i l m i ş z e n g i n l i ğ i ve İ n s a n î f a k t ö r l e r y ü z ü n d e n karşılaşılan fakirliği ve d a h a bir ç o k k o n u y u " k a d e r " anlayışıyla değerlendiren çeşitli anlayışlara sahip olabilir. Halbuki Allah Teala insanı y e r y ü z ü n ü n halifesi kıldığına ve insanları " i m t i h a n " vesilesi için yarttığına g ö r e , g ü c ü n ü n yettiği ve karar v e r m e imkanının olduğu h e r y e r d e i n s a n , y a p t ı k l a r ı n d a n s o r u m l u d u r . Y a p t ı k l a r ı n ı n karşılığını g ö r m e y e d e razı o l m a s ı g e r e k i r . N i t e k i m A l l a h T e a l a ' n ı n insanın güç ve kudı-et alanına giren hadiseleri aktarırken faili kendisi gibi g ö s t e r m e s i , bu a l a n d a c e r e y a n e d e n olayların kendi kontrol ve ontolojik hakimiyeti altında olduğunu v u r g u l a m a k içindir. Y o k s a insana ait sorumlulukları kendi üzerine alması değildir. Tabiat olaylarında da d u r u m aynıdır. H e r şey s ü n n e t u l l a h d e n i l e n kanun ve kurallar ç e r ç e v e s i n d e hareket etmektedir. Y i n e K u r ' a n ü s l u b u n d a kıssaların a n l a t ı m ı n d a farklı bir tarz kullanılmıştır. Zira K u r ' a n ' ı n amacı olayların tarihsel gerçekliğini tarihsel unsurlar olan yer, z a m a n , tarih, coğrafya eşliğinde -tarih kitaplarında olduğu gibi- v e r m e k değildir. O , tarihsel olayları ve darb-ı meselleri tevhid inancını y e r l e ş t i r m e d e etkili birer yan unsur olarak k u l l a n m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a k ı s s a l a r a v e d a r b - ı m e s e l l e r e bu ç e r ç e v e d e n b a k m a k gerekir. K u r ' a n ' ı a n l a m a d a ö n e m l i p r o b l e m l e r d e n bir tanesi d e dil-anlam ilişkisinin sınırlarının tesbit edilmesidir. Z i r a her lafız s ö z l ü k t e bir m a n a y a v e y a m a n a l a r a (çok a n l a m l ı l ı k ) işaret e d e b i l i r . A m a bir k o n u ş m a v e y a m e t i n d e o lafız konuşmacı veya yazar tarafından sözlük manasının/

4

/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi

m a n a l a r ı n ı n d ı ş ı n d a bir a n l a m d a kullanılabilir. Şayet her bir kelime, konuşma veya metin bağlamı dikkate alınmaksızın sözlük m a n a s ı n d a n hareketle anlamlandırılırsa çoğu z a m a n o k o n u ş m a v e y a metnin ne d e m e k istediğininin tesbit edilmesi m ü m k ü n o l m a y a b i l i r . D o l a y ı s ı y l a bir k e l i m e n i n a n l a m ı n ı n tesbitinde konuşmacı veya yazarın konuşma veya metin i ç e r i s i n d e o k e l i m e y l e hangi anlamı kastettiği v e y a k e l i m e ç o k a n l a m l ı ise hangi a n l a m ı n ı v u r g u l a m a k istediği c ü m l e içerisinde geçen diğer k e l i m e l e r l e birlikte değerlendirildiği z a m a n ortaya çıkar. A y r ı c a bir k e l i m e n i n bir temel anlamı (hakikî) bir d e yan a n l a m ı ( m e c a z î ) o l a b i l i r . D o k u n m a k k e l i m e s i n i n elle hissetmek manası olduğu gibi, "balık bana d o k u n d u " c ü m l e s i n d e geçtiği ü z e r e herhangi bir şeyin hastalığa veya rahatsızlığa sebep olması a n l a m ı d a vardır. Y i n e k o n u ş m a c ı v e y a y a z a r l a r k o n u ş m a n ı n v e y a m e t n i n estetik güzelliğini a r t ı r m a k , m u h a t a p l a r ı n a nüfuz e t m e k ve onları etkilemek için söz sanatlarına başvurabilirler. Söz sanatlarında a m a ç , genelde kelimenin y a n - a n l a m m a / a n l a m l a r ı n a vurgu y a p m a k tır. D o l a y ı s ı y l a bir c ü m l e i ç e r i s i n d e geçen k e l i m e n i n temel a n l a m ı n a mı y o k s a yan a n l a m ı n a mı vurgu yapıldığını tebsit e t m e k anlamanın gerçekleşmesi açısından elzemdir. K u r ' a n ' ı K e r i m ilahî bir kelam olması m ü n a s e b e t i y l e h e m bu d ü n y a h e m d e g a y b a l e m i y l e ilgili b i l g i l e r v e r m e k t e d i r . D ü n y a hayatıyla ilgili konuların a k t a r ı l m a s ı n d a h e r h a n g i bir p r o b l e m y a ş a n m a m a k t a d ı r . Z i r a bu alanla ilgili k o n u l a r ı n -yetersiz d e olsa- anlaşılabilir k e l i m e v e k a v r a m karşılıkları vardır. A n c a k insanın m ü ş a h e d e alanının d ı ş ı n d a y e r alan g a y b a l e m i y l e ilgili bilgilerin a k t a r ı l m a s ı n d a ise bir ç o k z o r l u k v a r d ı r . Z i r a g a y b a l e m i y l e ilgili k o n u v e k a v r a m l a r ı n d o ğ r u d a n k e l i m e ve k a v r a m karşılığı o l m a d ı ğ ı için z o r u n l u o l a r a k m e c a z î d i l e b a ş v u r u l m a k t a , bu y o l l a insanın algısı dışındaki variıklar insanın algılayabileceği bir üslupla anlatılabilmektedir. Dolayısıyla K u r ' a n ' d a geçen g a y b a l e m i y l e ilgili k o n u l a r ı n m e c a z î dil a ç ı s ı n d a n e l e alınması d a h a sağlıklı bir yaklaşım olacaktır.

—

.

.

Giriş/ 5

B u n u n y a n ı s ı r a h e r dil ifadesinin yapısı gereği bir a m a c ı v a r d ı r ve bu a m a ç , ifadenin m u h a t a p l a r ı tarafından gerektiği ş e k i l d e a n l a ş ı l m a s ı d ı r . K u r ' a n ' ı K e r i m d e insanla i l e t i ş i m e geçilen dil d ü z e y i n d e bir m e s a j o l d u ğ u n a g ö r e , muhatapları tarafından anlaşılması ve ilkeleri ışığında hareket e d i l m e s i için g ö n d e r i l m i ş t i r . D o l a y ı s ı y l a a n l a m a v e y o r u m l a m a f a a l i y e t i n i n d o ğ a l o l a r a k ilk e t a p t a dil s e v i y e s i n d e ve dilin izin verdiği alan i ç e r i s i n d e ( m a n t u k mefhum) olması gerekir. N i t e k t i m zahirî y o r u m u b e n i m s e y e n l e r ( M ü ş e b b i h e , M ü c e s s i m e , Zahirîlik m e z h e b i ) ve batınî yorumu b e n i m s e y e n l e r (Gulat-ı Ş i a , Şia ve tasavvuf ehli) a n l a m a ve y o r u m l a d a aşırı u ç t a y e r a l m ı ş l a r d ı r . B u n l a r d a n z a h i r î y o r u m u b e n i m s e y e n l e r l a f ı z - m a n a m ü n a s e b e t i n i literal a n l a m d a ele almışlar ve ifadenin m e f h u m u n u dikkate almaksızın sadece mantukuna önem vermişlerdir. Bu d u r u m d a bir ifadenin s a d e c e m a n t u k u n a bağlı k a l m a k ise o ifadenin v e r m e k istediği mesajı a s k ı y a a l m a k v e y a a n l a m alanını s ı n ı r l a n d ı r m a k o l u r . Z i r a bir m e t i n d e h e r h a n g i bir k o n u y l a ilgili b ü t ü n m e s e l e l e r i en i n c e n o k t a s ı n a k a d a r a y r ı n t ı l a r ı y l a ele a l m a k m ü m k ü n s e d e , m e t n i n y e r aldığı kitabın hacmi ve insanların istifadesi açısindan bu m ü m k ü n değildir. Bu b a ğ l a m d a , m u h a t a p olarak bütün insanlığı hedef a l m ı ş , evrensel ilkeleri içerisinde barındıran ve d ü n y a d e v a m ettikçe h ü k m ü d e d e v a m e d e c e k olan K u r ' a n ' ı n olaylara ve meselelere yaklaşımı ilkeler ve kriterler seviyesindedir. M e s e l e l e r kısa ve öz o l a r a k belirtilir. O m e s e l e l e r l e igili a ç ı k l a n m a y a n ve telaffuz e d i l m e y e n k o n u l a r ise o ilkeler düzeyinde belirtilen açıklamalar ışığında değerlendirilir, d e ğ e r l e n d i r i l m e s i de gereklidir. Z i r a insanlığın k a r ş ı l a ş m ı ş o l d u ğ u s o r u n l a r bu k r i t e r l e r ç e r ç e v e s i i s t i k a m e t i n d e d e ğ e r l e n d i r i l m e z ise metin sınıriandırılmış veya d o n d u r u l m u ş olur. Batınî y o r u m u b e n i m s e y e n l e r ise, K u r ' a n ifadelerini bir a n l a m d a lafızlarla örülü s e m b o l l e r d e n ( g a y b a l e m i y l e ilgili m e c a z î anlatımın dışında) o l u ş t u ğ u n u ve o r t a l a m a her lafzın bir s e m b o l k a r ş ı l ı ğ ı n ı n o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r v e

6 / Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi

lafızlara yüklenilmesi m ü m k ü n o l m a y a n m a n a l a r verebilmiş lerdir. Halbuki Allah T e a l a , iradesini ve maksadını insanlara A r a p dili v a s ı t a s ı y l a g ö n d e r m i ş , yani A l l a h ' ı n iradesi ve m a k s a d ı bu dilin l a f ı z - m a n a ilişkisi sınırları i ç e r i s i n d e a k t a r ı l m ı ş t ı r . Ş a y e t A l l a h T e a l a i n s a n l a r ı bu lafızların sembolik anlamlarından sorumlu tutsaydı bu insanın gücünün ve k a b i l i y e t i n i n d ı ş ı n d a bir istek o l u r d u . A y r ı c a s e m b o l a n l a m l a r ı n l a f ı z - m a n a ilişkisi d ı ş ı n d a bir a n l a m karşılığı o l d u ğ u için ve hangi k e l i m e y e hangi a n l a m ı n v e r i l e c e ğ i k o n u s u n d a bir u z l a ş ı m olmadığı için iletişim i m k a n s ı z h a l e gelir, K u r ' a n ' ı n d ü n y a ve ahiret h a y a t ı y l a ilgili ilkeler ve prensipler ışığında v e r m e k istediği esas ve temel mesajlar d a anlamını yitirmiş olurdu. Dolayısıyla K u r ' a n ifadelerinin dilin mantığı ç e r ç e v e s i n d e n h a r e k e t l e ve d i l - a n l a m ilişkisi sınırları içerisinde değerlendirilmesi gerekir. Yani ne lafızlara literal a n l a m d a bağlı k a l ı n m a l ı n e d e d ı ş a r ı d a n anlam yüklenilmelidir. Kur'an'ı Kerim A r a p ç a olarak indiğine göre A r a p ç a , Kur'an'm mahiyetinin bir parçası d u r u m u n d a d ı r . Yani Kur'an m e s a j ı n ı A r a p ç a n ı n dil ç e r ç e v e s i ve dil alanı i ç e r i s i n d e iletmiş, kullandığı evren Arapların d ü n y a tasavvurları dairesi i ç e r i s i n d e o l m u ş t u r . H e r dil belli bir m u h i t i n , belli bir coğrafyanın ve belli bir kültürün izlerini taşıdığına g ö r e , A r a p dili, özellikle K u r ' a n ' m nazil olduğu d ö n e m d e k i A r a p dili d e o d ö n e m i n ve o bölgenin k e n d i s i n e özgü şartlarım içerisinde b a r ı n d ı r m a k t a d ı r . Yani K u r ' a n mesajını Arapların kültür evreni içerisinde yer alan malzemeleri kullanarak ifade etmiştir. K u r ' a n ' ı n şiire genelde o l u m s u z bakışı v e y a cinlerle ilgili K u r ' a n ' d a y o ğ u n bilginin y e r a l m a s ı bu b a ğ l a m d a değerlendirilebilir. Kur'an'ın A r a p ç a lisanıyla i n m e s i , aynı z a m a n d a o n u n A r a p ç a n ı n dilsel özelliklerini taşıdığı m a n a s ı n a g e l d i ğ i n e g ö r e y a p ı l m a s ı g e r e k e n ş e y , A r a p ç a n ı n yapısal ve e d e b î özelliklerinin bilinmesidir. A n c a k , insana ait bir lisan olan A r a p ç a , diğer dillerde o l d u ğ u gibi kendisine özgü özellikleri ve p r o b l e m l e r i içerisinde b a r ı n d ı r m a k t a ve bu d u r u m aynı şekilde Kur'an'a y a n s ı m a k t a d ı r . Nitekim A r a p ç a d a v a r o l a n .

Giriş /

7

usul-ü tefsii- ve usul-ü fıkıh gibi ilimler içerisinde yer alan a m m - h a s s , m u t l a k - m u k a y y e d , ç o k - a n l a m l ı l ı k - t e k anlamlılık ( m ü ş t e r e k lafızlar) gibi dilsel p r o b l e m l e r A r a p ç a d a m ü n d e m i ç olan problemlerdir. Dolayısıyla Kur'an'ı a n l a m a d a karşı m ı z a çıkan dilsel problemler, Kur'an'ın bir kusuru değil, bir lisan o l a r a k A r a p ç a n ı n k u s u r u d u r . O h a l d e , bir dil olarak A r a p ç a n ı n eksiklik ve zenginliklerinin ortaya konması ve bu özellikler ç e r ç e v e s i n d e h a r e k e t edilmesi a n l a m a n ı n gerçek leşmesi için gereklidir. Y i n e K u r ' a n ' d a A r a p dili g r a m e r k a i d e l e r i n e aykırı gibi g ö r ü n e n ifadeler vardır. A n c a k bu ifadeler, K u r ' a n ' ı n inzal e d i l m e s i n d e n çok d a h a sonraları ilmî disiplin h a l i n e gelmiş olan Arapçanın gramer kaidelerine göre değerlendirilm e m e l i d i r . N i t e k i m K u r ' a n ' ı n indiği d ö n e m i ç e r i s i n d e A r a p ç a n ı n belirli a n o n i m kuralları vardı b e l k i , a m a bu k u r a l l a r sistematik bir s e k i d e b e l i r l e n m e m i ş t i . D o l a y ı s ı y l a d a h a s o n r a k i d ö n e m l e r d e s i s t e m a t i z e e d i l e n k u r a l l a r ve k a i d e l e r ç e r ç e v e s i n d e n h a r e k e t l e K u r ' a n ' d a g e ç e n bazı i f a d e l e r i n , A r a p ç a n ı n g r a m e r y a p ı s ı n a aykırı o l d u ğ u n u s ö y l e m e k yanlış bir yaklaşım olur. K u r ' a n A r a p dili içerisinde indiğine göre doğal olarak o dil i ç e r i s i n d e yer alan k a v r a m l a r ı d a k u l l a n m ı ş , a n c a k K u r ' a n bu k a v r a m l a r ı kullanırken onların a n l a m alanlarını d e ğ i ş t i r m i ş t i r . M e s e l a küfr lafzının tenzil öncesi c a h i l i y y e s i s t e m i n d e k e l i m e karşılığı t e ş e k k ü r e t m e n i n zıddı n a r k ö r l ü k t ü . A n c a k küfr lafzı K u r ' a n ' ı n a n l a m s i s t e m i n d e tenzil öncesi k e l i m e v e k a v r a m anlamlarıyla kullanıldığı gibi yeni ve özel bir anlam alanına da k a v u ş m u ş , artık " i m a n ı n z ı d d ı " v e hakikati inkar" anlamında kullanılmıştır. K u r ' a n ' d a c a h i l l i y e k ü l t ü r ü n d e yer alan ve a n l a m d e ğ i ş i k l i ğ i n e u ğ r a y a r a k kullanılan k a v r a m l a r o l d u ğ u g i b i , c a h i l i y e s i s t e m i n d e k a v r a m karşılığı o l m a y a n a m a K u r ' a n sistemi içerisinde önemli ve merkezi yer tutan k a v r a m l a r da vardır. T a k v a , zekat ve nifak kavramları b u n a ö r n e k olarak verilebilir. N i t e k i m bu k a v r a m l a r ı n cahiliyye kültürü içinde yaşayan insanlar için bir anlam değeri yoktu. A m a mesela bir nifak kavramını K u r ' a n ' ı n anlam sisteminden soyutladığımız

^ .' Kur'an'ın Anlatılmasında Dii Probiemi

z a m a n K u r ' a n ' ı n inanç sistemini alt-üst etmiş oluruz. Dolayısıyla kelime ve kavramların cahiliyye sistemindeki kullaıiımlarıyla K u r ' a n ı n anlam sistemindeki kullanımlarının ayrıştırılması her iki sistemin d ü ş ü n c e ve anlayış farklılık larının ortaya k o n m a s ı açısından gereklidir. B u n u n y a n ı s ı r a p e y g a m b e r i m i z i n vefatına m ü t e a k i p asırlarda farklı alanlarda ilmî disiplinler ortaya çıkmış ve bu ilmî disiplinler k a v r a m l a r ı n ı A r a p - İ s l a m kültürü içerisinden a l m ı ş l a r , sistemlerini ortaya k o y m u ş l a r d ı r . M e s e l a , hadis ve sünnet k e l i m e l e r i b u n a ö r n e k o l a r a k v e r i l e b i l i r . N i t e k i m "Allah sözün (hadis) en güzelini indirdi..."^ ayetinde hadis kelimesi Kur'an m a n a s ı n d a k a v r a m a n l a m ı n d a kullanılırken, "Allah'ın sünnetinde bir değişme bulamazsın'"^ ayetinde s ü n n e t kelimesi kanun (nizam ve kural) m a n a s ı n d a k a v r a m a n l a m ı n d a k u l a n ı l m ı ş t ı r . A n c a k h a d i s ilmi i ç e r i s i n d e bu k a v r a m l a r ı n a n l a m içerikleri d e ğ i ş m i ş , bu k a v r a m l a r h a d i s i l m i n i n önemli terimleri h a l i n e g e l m i ş l e r d i r . Bu b a ğ l a m d a h a d i s k e l i m e s i artık " p e y g a m b e r i m i z i n s ö y l e d i ğ i s ö z l e r " a n l a m ı n d a terimleşmiş i k e n , sünnet kelimesi d e " p e y g a m b e r i m i z i n mUslümanlara ö r n e k o l m a k a m a c ı y l a yaptığı d a v r a nışlai'i" ifade eder olmuştur. Dolayısıyla K u r ' a n ' d a geçen kavramları y i n e K u r ' a n ın a n l a m s i s t e m i n d e n hareketle ele a l m a k gerekir. Bir b a ş k a d e y i ş l e K u r ' a n kavramlarını cahiliyye sistemindeki a n l a m l a rıyla d e ğ e r l e n d i r m e k y a n l ı ş bir y a k l a ş ı m o l d u ğ u g i b i , b u kavramları d a h a sonraki d ö n e m l e r d e ortaya çıkan farklı ilmî disiplinler içerisinde değişik anlamlar yüklenerek anlam alanları değişmiş olan terimlerle değerlendirmek de yanlış bir y a k l a ş ı m olacaktır. N e t i c e d e K u r ' a n ' ı a n l a m a d a d ö r t temel p r o b l e m vardır. B u n l a r , K u r ' a n ' ı n bir kitap olarak niteliği, K u r ' a n ' ı n Arapçayı kullanma biçimi ve üslubu, dil-anlam ilişkisi, A r a p l a r ı n kültürel e v r e n i v e b u n u n K u r ' a n i f a d e l e r i n e yansıması ve bir dil olai'ak A r a p ç a n ı n m a h i y e t i , yapısı dil ve

•'^39.ZUmer,23. 'l35.Fat1r.43.

Giriş /

9

k a v r a m ö z e l l i k l e r i gibi h u s u s l a r d ı r . D o l a y ı s ı y l a b u problemleri açıklığa kavuşturmadan yapılan anlama ve y o r u m l a m a faaliyetleri birçok eksikliği içerisinde barındıra caktır.

BİRİNCİ BÖLÜM KUR'AN VE DİL

I- L İ S A N V E K E L A M A Y I R I M I A Ç I S I N D A N İLAHÎ HİTABIN M A H İ Y E T İ

Kur'an'ı K e r i m Aiialı'm s ö z ü o l d u ğ u n a g ö r e , evvel e m i r d e dille alakalıdır, dilsel bir olgudur. İşte bu n e d e n l e dil belki K u r ' a n ' ı n a m a c ı d e ğ i l d i r a m a , a m a c ı n ı n ifadesidir.^ D o l a y ı s ı y l a Kur'an'ı a n l a m a k ö n c e o n u n s u n u l d u ğ u v e kabı niteliğindeki dilini a n l a m a y a bağlı b u l u n m a k t a d ı r . O h a l d e lisan v e k e l a m a y ı r ı m ı a ç ı s ı n d a n dilin m a h i y e t i n i n o r t a y a k o n m a s ı gerekir. A r a p ç a d a dil terimine karşılık lisan ve lügat kelimeleri birbirlerinin y e r i n e k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Bu k e l i m e l e r " t o p l u m ların k o n u ş t u k l a r ı ortak ses v e işaretler s i s t e m i " a n l a m ı n d a m ü ş t e r e k bir a n l a m h ü v i y e t i n e s a h i p o l d u k l a r ı gibi; lügat k e l i m e s i n i n " l e h ç e " lisan k e l i m e s i n i n ise " b ü t ü n dil siste m i n i " k a p s a d ı ğ ı n a y ö n e l i k a y ı r ı m l a r d a vardır.^ K u r ' a n ' ı K e r i m ' d e lügat k e l i m e s i g e ç m e m e k t e a n c a k b u n u n y e r i n e lisan k e l i m e s i farklı t ü r e v l e r i y l e birlikte k u l l a n ı l m a k t a d ı r . ' ' M e s e l a lisan k e l i m e s i "Biz bu (ilahî kelamı} senin kendi dilinde kolay anlaşılır kıldık ki insanlar düşiiniip ondan ders alabilsinler"^ a y e t i n d e iletişimin g e r ç e k l e ş m e s i n e araç olan d i l , y a n i Arapça m a n a s ı n d a i k e n ; "...renklerinizin ve dillerinizin farklılaştırılması da O'nıın ayetlerindendir..."'^ a y e t i n d e ise lisan kelimesi insanların konuştuğu simgeler ve işaretler sistemi a n l a m ı n d a kullanılmıştır.

-''Dlicane Cün(i\oğ\u , Kıır'aıı'ı Anlamanın

Afi/c»»;, İstanbul, 1995, s. 11.

^ Muhammed Murtaza Zebidı. Tacıı'l Ans,

Beyrut, 1966, c.9, s.333; c.lO, s.328

I4.1brahim.4; lö.Nalıl. 103; 33. Ahzab, 19; 48. Feth. 11. S44.Duhan.58. ^ 3 0 . Rum, 22.

Kur an ın Anlaşılniiisında Dil Problemi

A n c a k biz burada " d i l " kavramını lügat ve lisan ayrımı y a p m a d a n insanların anlaştıkları simgeler ve işaretler sistemi a n l a m ı n d a genel bir b a ğ l a m d a değerlendireceğiz. Dil alimleri, dil için içeriği aynı olan çeşidi tarifler yapmışlardır. Bunlardan bazıları şunlardır: Ibn C i n n i ' y e g ö r e d i l , " H e r milletin gayelerini arz et m e k için kullandıkları seslerdir.""' İsnevi'ye göre dil, "Belli m e v z u l a r için kullanılan fızlardan ibarettir." "

la

İbnü'l Hacip'e göre d e d i l , "Manalar için kullanılan la fızlardır."'2 İnsanların karşılıklı iletişime girmeleri y e r y ü z ü n d e k i varlıkları kadar eski tarihlere d a y a n m a k t a d ı r . Bu iletişimin g e r ç e k l e ş m e s i v e d e v a m ı için insanın s a h i b o l d u ğ u kendi cinsine ö z g ü birtakım hususiyetleri vardır. Bu hususiyetlerin b a ş ı n d a dil gelmektedir.'^ Dil insanın duygularını d ü ş ü n c e lerini, isteklerini bütün incelikleriyle açığa v u r m a s ı n a , yaşa mını s ü r d ü r e b i l m e s i n e olanak sağlamakta'"* böylece insanın d ü n y a y ı a n l a m a k , ondaki görüntüleri y o r u m l a m a k için ö n ü n e b ü y ü k bir ufuk açmaktadır.'-'' İnsanın z i h n i n d e varolan d ü ş ü n c e l e r i n k e l i m e l e r o l m a d a n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a aktarıl ması m ü m k ü n değildir. Düşüncelerden kelimelere geçiş ise m a n a y o l u y l a o l u r . İfade e t m e k istenilen d ü ş ü n c e ö n c e m a n a y a , sonra da sözlü veya yazılı olarak kelimelere bürünür ve neticede iletişim sağlanmış olur.'^ Bu nedenle dil, insanlar arasındaki iletişimi sağlayan vasıta, kendisine ait kanunları olan ve a n c a k bu kanunlar ç e r ç e v e s i n d e gelişen v e d a i m a bir oluş halinde bulunan canlı bir varlık ve seslerden ö r ü l m ü ş

ibn Cinni. e/ Hosais (tali. Muhammed Ali Necear), Beyrut. 1983. c. i. s3-. Mulıammed .Sıddık el Kınnevci, el BÛIÜIUHJÎ Usııl-i'l Uif;a (tali. Nezir Mulıammed Mektebi). Beyrut, 1988. s.67 ' ' Nurettin Turgay . Arap Dili Bekifiatı ve Kur'an. Diyarbakır, 1999, s. I. '2 el Kınnevci. a.g.e.. s. 66. Muştala Ünver. Kur'an'ı Anlamada Siyaknı Rolü, Ankara, 1996, s. 43. '"* Doğan Aksan . Her Yönüyle Dil. Ankara, 1995, s. 12. '-'' Walter Porzıg . Dil Denen Mncize. (Çev. Vural Ülkü), Ankara, 1995, s. 8 Yusuf Alan . Lisan ve İnsan, İzmir. 1994, s. 12.

Lisan ve Kelam Ayınım Açısından İlahî Hitabjn Mahiyeti /

15

içtimaî bir müessesedir.'"' H e r dilin k e n d i n e özgü k ü l t ü r ü , k e n d i n e ö z g ü bir a l g ı l a m a v e kullanış biçimi v a r d ı r . Dil elbette kelimelerden oluşur; a n c a k o kelimeleri v a r e d e n , on ları a n l a m l a n d ı r a n d i n , g e l e n e k , coğrafya, iklim, tarihsel ve bölgesel etkenlerdir. Bunlar yok sayıldığında o kelimeler anlaşılmış olmazlar. Dolayısıyla her dil kendi kültürü ve özel arkaplanı çerçevesi içerisinde a n l a ş ı l ı r . A y r ı c a dil bir eser değil bir faaliyettir. Yani dil h a z ı r l a n m ı ş , son şeklini a l m ı ş , pasif bir e s e r , bir o l g u d e ğ i l , tam a k s i n e d a i m a bir oluş h a l i n d e bulunan bir faaliyet v e canlı bir varlıktır.'*^ İnsanın insanla, iletişim k u r m a s ı , insanın eşyayı tanı m a s ı ve t a n ı m l a m a s ı dil v a s ı t a s ı y l a o l d u ğ u gibi A l l a h ' ı n insanla iletişimi de dil vasıtasıyla o l m u ş t u r . Kutsal kitaplar aracılığı ile Allah T e a l a insanlara kendi iradesini a k t a r m ı ş , onların şehadet ve g a y b alemini nasıl anlamlandıracakları ve değerlendirecekleri k o n u s u n d a ilke ve kuralları belirtmiş tir. A l l a h ' ı n insanla b ö y l e bir iletişime girmesinin sebebi ise insanın sorumlu bir varlık olmasıdır. Zira Kur'an'a göre Allah e v r e n i n ve insanın y a r a t ı c ı s ı , insan ise Allah'ın kulu ve y e r y ü z ü n ü n halifesidir. İnsanın h e m kul (cüz'î iradeye sahip olması) h e m d e halife (sorumlu bir varlık) olması Allah ile sürekli ve devamlı bir ilişkide b u l u n m a s ı n ı gerekli kılmaktadır. Ç ü n k ü Allah insanı bu y a p ı d a yaratmıştır. Bu n e d e n l e s o r u m l u bir varlık olarak insan s a ğ l a m bir itikada sahib o l m a k , bunun gereği olarak bir takım mükellefiyetler ve yükümlülükleri yerine g e t i r m e k , i b a d e t l e r l e nefsi t e z k i y e e t m e k , kamil ahlakın sahibi o l m a k d u r u m u n d a d ı r . Allah'a giden yolda mükellefi yetlerin neler o l d u ğ u n u akılla b u l m a k v e b i l m e k m ü m k ü n g ö r ü n m e m e k t e d i r . İnsan, aklıyla tekliflerin neler o l d u ğ u n u , mükafat ve ceza gerektiren arflelleri, hayrı ve şerri , marufu ve m ü n k e r i , emirleri ve y a s a k l a n o r t a y a k o y u p b u n l a r ı n

''^ Muharrem Ergin , Türk Dil Bilgisi. İstanbul, 1983, s. 3. 'S Mehmet Yaşar Soyalan . Kur'an Meali Okmna Kılavuzu. Ankara, 1999, s. 10. '^Hikmet Dizdaroğlu, ••Dili Yanlış Değerlendirme" D/7 Yazıları I (Derleme), Ankara. 1988. s. 181.

1 6 / Kur an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi

h e r k e s tarafından itibar görmesini sağlayamaz.ô O h a l d e A l l a h ile insan a r a s ı n d a A l l a h ' ı n emirlerini b i l d i r e n bir vasıta gereklidir. Bu vasıta da p e y g a m b e r l e r ve o p e y g a m b e r lerle gönderilen ilahî kitaplardır. Dolayısıyla Allah T e a l a , vahyinin insanlar tarafından anlaşılması için, o n l a r a yine onların dili ve anlayışları ölçü s ü n d e mesajını iletmiştir. A l l a h T e a l a , k e n d i n e ait k e l a m ı insana ait bir lisan vasıtasıyla beşer seviyesinde indirmiştir. B u r a d a kelam Allah'a, lisan ise insana aittir. O halde Allah'ın kelamı ile insanın lisanı arasındaki m a h i y e t farklılığının orta ya k o n m a s ı ve bu mahiyetin belirlenmesi Allah-insan ilişki sinin doğru bir z e m i n e oturması açısından gereklidir. Kelam, "kelm" kökünden gelmekte olup m a n a s ı n d a d ı r . Kısa veya uzun her türlü söz m a n a s ı n a gelen bir cins ismi ifade e t m e k t e d i r . A y n ı z a m a n d a faydalı ve d ü zenli cümleye/ct'/a/», denir.2' İbn C i n n i ' y e g ö r e , müstakil o l a r a k bir m a n a ifade eden her lafza kelam denilir ki, nahivciler buna C / Z / H / ^ ismi ni vermişlerdi r.2Hattabi'ye göre kelam kelimesi, muhteva yönüyle z e n g i n bir lafız, bu lafızla k a i m olan a n l a m ve lafız ile anlamı birbirine bağlayan üç temel unsur üzerine kaimdir.^^ K e l a m c ı l a r a g ö r e ise, k e l a m kelimesi lafzî ve nefsî o l m a k üzere iki m a n a y a gelmektedir. B u n l a r d a n lafzî, ses ve harflerin y a r d ı m ı y l a a ğ ı z , dil ve d u d a k t a n çıkan s ö z d ü r . Bu d e m e k t i r ki lafız ağızdan çıkarılan sözdür. Nefsî ise, ses ve harflerin y a r d ı m ı y l a söylenen söz cinsinden o l m a y ı p insanın nefsinde bulduğu bir şeydir. Bu t ü r k e l a m nefiste (zihinde) bulunan s ö z d ü r . A y r ı c a lisan ile k e l a m a r a s ı n d a ş ö y l e bir fark vardır.

20 ŞerafeddinGölciik . Süleyman Toprak, Kekiııu Konya, 1991, s.269., 2 ' İbn Manzur.av^m//'/Ara/;, Beyrut, 1990, c. 12, s. 523-524. 22 İbn Cinni,a.g.e. o. ! , s . 13. 2^ Abdulgaffar Aslan . Kur'an'da V(//ı(v, Ankara, 2000, s. 229. 24 Aslan, a.g.e.. s. 228.

Lisan ve Kelam Ayırımı Açısından İlahî Hitabın Mahiyeti /

17

L i s a n t o p l u m s a l bir o l g u , t o p l u m s a l bir f a a l i y e t t i r . Lisanın toplumsal bir olgu olması o dili konuşanların ö n ü n d e verili ve hazır b u l u n m a s ı d ı r . Yani dilin kendisi bir şey bildir m e z . Ç ü n k ü dil, istemde b u l u n a m a z . O sadece iradeye aracı lık eder. K e l a m ise lisandan d a h a sınırlı ve dolayısıyla d a h a özel bir m a n a t a ş ı m a k t a d ı r . Yani kelam, anlamı olan bir sözdür. Dil ise toplumsal bir uzlaşımın bir ürünü olması h a s e b i y l e başlı b a ş ı n a , bir maksat ve m u r a d a sahib. o l m a d ı ğ ı h a l d e , her k o n u ş m a v e y a sözün ardında m u h a k k a k bir irade ve tabiatıyla bir m u r a d o l m a k zorundadır. Bu tayin ve tesbit, lisanın gayri şahsî bir nitelik t a ş ı m a s ı n a mukabil k e l a m ı n şahsî o l d u ğ u n u göstermektedir.^-'' Dolayısıyla lisan kelimesi A r a p ç a ve d i ğ e r diller için kullanılırken bu k e l i m e hiçbir k u l l a n ı m d a A l l a h ' a izafe e d i l m e m i ş t i r . Bu n e d e n l e k e l a m u l lah kavramı yerine lisaiıullalı ifadesi kullanılmamıştır. İbn C i n n i , " k a v i " kelimesinin t a m bir cümleyi v e y a anlamlı bir sözü ifade e t m e s i n i n y a n ı n d a , bazen a n l a m s ı z s e s l e r için kullanıldığını b a z e n bir m a n a ifade e t m e m e s i s e b e b i y l e kelam kelimesinden d a h a dar bir anlamı o l d u ğ u n u , ayrıca tek bir kelimenin kavi a m a kelam olmadığını belirtmiş; bu n e d e n l e Kur'an için kavlullalı ifadesinin kul a n ı l m a y a c a ğım söylemiştir. Ç ü n k ü k e l a m her z a m a n tam ve etkili bir cümleyi ifade eder.^^ Kur'an'ı K e r i m ' d e "kale" fiili Allah için kullanılmakla birlikte İslam geleneğinde lisanullah ifadesi gi bi kavlullah ifadesi d e kavramsal a n l a m d a kullanılmamıştır. K e l a m kelimesi A l l a h ' a izafe edilerek k e l a m u l l a h şek linde Kur'an'da üç yerde geçmektedir: Ayet-1caklarııu

"Şimdi,

bekliyor

mını .a.g.m.,s.264. ""^ Aksan, a.g.e.. s. 85. ''''Ong..a.a.e.,s.5.5-.56.

taptan oluşan k o n u ş m a dilinin özelliklerini y a n s ı t m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a ilk d ö n e m m u h a t a p l a r a ç ı s ı n d a n " m ü t e k e l l i m m u h a t a p " merkezli gerçekleşen iletişimin y ö n ü , dolaylı m u hataplar açısından "yazar-okuyucu" merkezli bir iletişim şek line d ö n ü ş m ü ş ve bu d u r u m bir ç o k problemi b e r a b e r i n d e getirmiştir. N i t e k i m M e v d u d i d e K u r ' a n ' ı n yazı d i l i n d e n ç o k k o n u ş m a d i l i n e y a k ı n o l d u ğ u n u a ç ı k bir ş e k i l d e b e y a n etmektedir: "...Kur'an'ın başlangıçta bir risale şeklinde yayın lanmadığı herkesin m a l u m u d u r . Kur'an İslam davetinin geli şim süreci içerisinde muhtelif z a m a n l a r d a H z . P e y g a m b e r ' e hitabet parçaları şeklinde tedricen nazil o l m u ş , H z . P e y g a m ber de bunları m u h a t a p l a r ı n a o k u m u ş t u r . Yazı dili ile k o n u ş m a dili a r a s ı n d a ç o k önemli bir fark vardır. S ö z g e l i m i bir meseleyi yazarak izah e d e c e k s e k ö n c e sorunu ortaya k o y a r , s o n r a onları izah e t m e y e g e ç e r i z . O y s a hitabette zaten söz k o n u s u meseleyi ortaya atanlar hazır b u l u n d u ğ u n d a n , m u h a liflerin her dediğini beyan e t m e y e h e r z a m a n gerek d u y u l m a z . A n c a k k o n u ş m a c ı , sözün gelişi içerisinde bir c ü m l e y l e onların dediklerine değinir. Y a z a r k e n başka bir h u s u s a deği n i l m e k istenildiğinde sözün akışının b o z u l m a m a s ı için bu husus bir a r a c ü m l e y l e ele alınır. Fakat konuşmacı ses tonunu kullanarak bir ç o k a r a c ü m l e l e r k u l l a n a b i l i r ve b u n a rağmen sözün akışında bir k o p u k l u k m e y d a n a g e l m e z . Y i n e bir konu yazılarak ifade e d i l e c e k s e , k o n u n u n geçtiği ortamı hiç değilse bir iki c ü m l e y l e ayrıca a k t a r m a y a gerek d u y u l u r . O y s a k o n u ş m a e s n a s ı n d a , ortam ile k o n u ş m a doğal olarak b a ğ l a n t ı l ı d ı r ve k o n u ş m a c ı ç e v r e y e işaret etmeye gerek d u y m a k s ı z ı n konuşsa d a h i , k o n u ş m a d a bir kopukluk ortaya çıkmaz. K o n u ş m a c ı m ü t e k e l l i m ve m u h a t a p kalıplarını sürekli değiştirerek kullanabilir. K o n u ş m a yeteneğine göre k o n u ş m a cı y e r ve z a m a n unsurlarını d i k k a t e alarak karşısında hazır d u r a n t o p l u l u ğ a b a z e n ü ç ü n c ü ş a h ı s , b a z e n ikinci ş a h ı s , bazen tekil, bazen ç o ğ u l , bazen kendi a d ı n a , bazen ilahî bir k u v v e t a d ı n a , b a z e n ilahî k u v v e t i n k e n d i s i n d e n n a k l e n konuşabilir ve tüm bunlar bir k o n u ş m a n ı n en güzel yönleri

34

. Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi

o l a r a k t a k d i r t o p l a r . F a k a t a y n ı ü s l u p yazı y a z ı l ı r k e n kullanılırsa bir irtibatsızlık, bir kopukluk m e y d a n a gelir. Bu n e d e n l e bir k o n u ş m a y a z ı y a d ö k ü l d ü ğ ü n d e o k u y u c u n u n o yazıda bir kopukluk hissetmesi d o ğ a l d ı r . O k u y u c u n u n , k o n u ş m a n ı n yapıldığı y e r d e n v e k o n u ş m a n ı n z a m a n ı n d a n uzak o l d u ğ u ö l ç ü d e bu kopukluğu d a h a çok hissedeceği ortadadır. Bu y ü z d e n A r a p ç a bildiği halde bir çok k i m s e , sırf Kur'an'ın ü s l u b u n u k a v r a m a d ı ğ ı için, Kur'an üslubtfndaki irtibatsızlık ve k o p u k l u k t a n şikayet etmektedir..."''^ Bu n e d e n l e , Kur'an ifadelerine k o n u ş m a dilinin özellikleri açısından bakıldığın d a , k o p u k l u k ve irtibatsızlık gibi görünen h u s u s l a r ı n doğal olduîU görülür. N e t i c e d e ilahî mesajlar o k u y u c u için k a l e m e a l ı n m ı ş yazılı metinler değildir. İla'nî mesajlar sözlü hitapların pasaj lar h a l i n d e y a z ı y a a k t a r ı l ı p d e r l e n m e s i n d e n o l u ş a n vahiy muhtevalarıdır. Bu açıdan bakıldığında ilahî mesajlara metin denmesi yazıya aktarılmış olmalarından dolayı m ü m k ü n olsa d a , terimin tam a n l a m ı y l a metin oldukları s ö y l e n e m e z . Bir z a m a n l a r k a y d a g e ç i r i l m i ş olmaları ve e l i m i z d e yazılı bir k i t a p o l a r a k t u t u y o r o l m a m ı z onları tam a n l a m ı y l a metin s a y m a m ı z için yeterli değildir.^^ Y i n e sözlü k ü l t ü r l e r d e hir ifadenin v e y a k e l i m e n i n farklı yerlerde farklı b i ç i m d e ifsde edilmesi normal karşıla nan bir d u r u m d u r ve bir çelişki ifeğUdir.^'^ A n l a t ı l m a k iste nen m u h t e v a aynı olduğu süre:;' raddeler kelimesi kelimesine s ö y l e n m e y e b i l i r . O h a l d e , Kur'an'da yer alan k o n u y l a ilgili farklı ifade biçimleri bu eksende değerlendirilebilir. M e s e l a , K u r ' a n ' d a insanın y a r a t d ı ş ı ilgili a y e d e r d e , insanın h a m m a d d e s i olarak su,^' toprak,^^ çamur,^^ yapışkan

Mevdudi. a.g.e.. c. l . s . 9 . Vehbi Başer. "Sosyal Bilimler açısından Kutsal metinlerin Anlaşılması" A'ur'ciH Sempozyumu 11.(4-5 Kusun 1995) Ankara, 1996, s.36. Ong.. a.g.e. s.3.5. ^' 21.Enbiya, 30. S2 5 3 . N e c m . 3 2 : 2 0 . T a h a . 5 5 . 8^ 6.En'am,2;7.A'raf. I2'. 41 .Secde,7; .38.Sad,71. 76; 17.jsra,6l.

Kur'an Dilinin Niteliği /

35

ç a m u r ( T î n i n lâzib),^"* d e ğ i ş m i ş cıvıla baiçıi

d U U "Din g ü n ü n ü n maliki " ' S '

a y e t i n d e k i y e v m k e l i m e s i n i n k a z a n d ı ğ ı bu yeni m a n a izafî m a n a d ı r . Bu m a n a d a " g ü n " , artık b a s i t bir gün o l m a k t a n çıkmış

u h r e v î bir renge b ü r ü n m ü ş t ü r . ' ^ 2

Artık

g ü n (el

y e v m ) bir d ü n y a günü d e ğ i l , ahiret g ü n ü d ü r . A y n ı şey "saat"

" 8 ismail Karagöz . "Kur'an'ın Anlaşılmasında Kavramların Önemr', Diyanet Dergisi. Temnuız-Ağuslos-Eylül İ995,c. 3 1 , sayı; 3 , s. 4 1 . ' ™ Aksan, a.g.e.. s. 483. '80izutsu,a.g.e.s.26. '81 1.Fatiha, 4. '^2 Karagöz, a.g.m.. s. 4 1 .

60

/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi

kelimesi için d e söz k o n u s u d u r . Kur'an s i s t e m i n d e saat bir günün herhangi bir saati değil, "kıyamet saati" vaktidir.'^^ Bu b a ğ l a m d a , K u r ' a n ' d a bir çok yerde geçen "küfr" kelimesini ele alıp değerlendirebiliriz. Küfr kelimesi, sözlük a n l a m ı n a en yakın ifade ile Hadid suresinin 2 0 . ayetinde kullanılmıştır. D ü n y a hayatının geçiciliğini anlatan ayette: "Bu dünya/un durumu, (hayat getiren) yağmurun hikayesine benzer; yağmurun yeşerttiği bitki, toprağı ekenlere (küffar) sevinç verir; ama sonra kurur ve onun sarardığını görürsün, sonunda toprak haline gelir." buyrulmaktadır. Bu ayette kullanılan kafir (çoğulu küffar) isim fiilinin Kur'an'da orijinal a n l a m ı y l a geçtiği tek yerdir.'^^ Y a n i , küf far k e l i m e s i bu a y e t t e çiftçiler a n l a m ı n d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r . K e l i m e n i n c ü m l e içerisinde kullanımı da bunu g e r e k t i r m e k tedir. Ç ü n k ü , c ü m l e içerisindeki diğer anlam birimlere bakıl dığı z a m a n " y a ğ m u r " , "bitki", "bitkinin s a r a r m a s ı " , "hutam (toprak o l m a s ı ) " gibi a n l a m b i r i m l e r "hakikati inkar e d e n " a n l a m ı n d a kullanılan kavramsal "küfr" kelimesiyle bir b ü t ü n lük a r z e t m e m e k t e d i r . A k s i n e , yukarıda verilen anlam birim lerin "çiftçi" kelimesiyle yakından ilgili olduğu görülür. A y n ı surenin 19. a y e d n d e geçen "küfr" kelimesine ba kıldığı z a m a n ise d u r u m d a h a farklıdır. Bu ayet-i k e r i m e d e , Allah T e a l a meal en şöyle b u y u r u y o r : "Allah'a ve elçisine inananlar, işte onlardır, hakikate sahip çıkan ve Allah'ın huzurunda (ona) tanıklık edenler. (Böylece) onlar ödüllerini ve nurlarını elde edecekler. Hakikati inkara (keferCı) ve mesaj lan nıızı yalanlamaya şartlanmış olanlara gelince, on lar yakıcı ateşe mahkum olanlardır." '^^ B u r a d a geçen "keferû" fiili, "inanç b a ğ l a m ı n d a haki kati inkar e d e n , H z . M u h a m m e d ' e (sav) gönderilen vahyi ka bul e t m e y i p r e d d e d e n , o n a karşı ç ı k a n " a n l a m ı n d a kullanıl-

'^3 15.Hicr.85: 20.Taha , 15 ; 31 .Lokman , 34 ; 40.GafJr , 5 9 . Ragıb el İsfehani, Müfredat ü El/azı 'l Kur'an. Dimeşk, 1996, s. 447. Muhammed Esed, Kur'an Me.mjı, Meal-Tefsir, (Çev. Cahit Koytak - Ahmet ErtUrk), İstanbul. 1997, s.l I 15-1116. (31. dipnot) "^6 57,Hadid, 19-. Esed. a.g.e., s. 1115.

Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /

61

mıştır. Ç ü n k ü , ayet inançla ilgili bir k o n u y u i ş l e m e k t e , b u n u n y a n ı n d a A l l a h ' a ve r a s u l ü n e inananların bu inançları karşı sında mükafaat elde edeceklerini v u r g u l a m a k t a d ı r . Ardı sıra gelen "keferû" ifadesi ise iman etmenin ve inanmanın zıddı olarak kullanılmakta ve küfredenlerin cezasının yakıcı ateş olduğu beliıtilmektedir. A y e t içerisinde geçen diğer anlam birimler, bu anlamı k u v v e d e n d i r m e k t e d i r . Ç ü n k ü , "iman e t m e " , "Allah", "rasul", "sıddîkûn", "ayederi y a l a n l a m a " , "yakıcı a z a p " ifadeleri keli m e n i n "hakikati inkar" m a n a s ı n d a terim a n l a m ı y l a kullanıl dığını g ö s t e r m e k t e , "keferû" fiili, c ü m l e bütünlüğü içerisinde diğer anlam birimlerie uygunluk arzetmektedir. Ş u a r a suresinin 19. ayetinde geçen Firavun'un M u s a p e y g a m b e r için k u l l a n m ı ş o l d u ğ u "sen kafirlerdensin" ^jjLUi 0-» i f a d e s i n d e g e ç e n "küfr" k e l i m e s i ise n a n k ö r l ü k m a n a s ı n d a d ı r . Z i r a , bir ö n c e k i a y e t e b a k ı l d ı ğ ı z a m a n b u r a d a k i küfr k e l i m e s i n i n n a n k ö r l ü k m a n a s ı n d a o l d u ğ u açıktır. Ç ü n k ü bir önceki ayette Firavun Hz.' M u s a ' y a şöyle seslenmektedir. "Seni çocukken biz büyütmedik mi? Ve sen ömrünün pek çok yıhnı bizim aramızda geçirmemiş miydin?" 18Bu ifadelere bakıldığı zaman H z . Musa'nın le itham edildiği ortadadır.

nankörlük

Y i n e T e v b e suresinin 112., T a h r i m suresinin 5 . a y e d e rinde yer alan "seyahat edenler" sözlük anlamındaki saihun / saihat k e l i m e l e r i , d ü z a n l a m l a r ı y l a a y e t l e r d e geçen d i ğ e r anlam birimlerle bir uygunluk içerisinde değildir. Zira, T e v b e suresi 112. ayet açısından diğer a n l a m birimlere bakıldığı z a m a n : '88 a) " T e v b e edenler, ibadet edenler, h a m d e d e n l e r , rüku edenler ve secde edenler" kelimeleri dinin ibadet b o y u t u n u .

'87 26.Şuara: 18. "Tevbe edenler, ibadet edenler, hamdedenler, oruç tutanlar, rüku edenler, secde edenler, iyiliği emredip kötülükten men edenler ve Allah'ın sınırlarını koruyanlar. İşte bu mü'minleri müjdele." 9.Tevbe; 112.

62


b) "İyiliği e m r e d e n v e k ö t ü l ü k t e n ifadesi dinin ahlakî b o y u t u n u ,

nehyedenler"

c) "Allah'ın h u d u d u n u muhafaza edenler" ifadesi dinin h u k u k î boyutunu içermektedir. Y a n i , ayet "dinî fiillere" yönelik bir m u h t e v a y a sahipd r . D a h a çok " d ü n y e v î " bir içeriği olan " s a i h u n " kelimesi ise sözlük a n l a m ı y l a kullanıldığı z a m a n ayetin m a n a bütün lüğünü b o z m a k t a d ı r . Dolayısıyla ilk d ö n e m d e n itibaren m ü f e s s i d e r , "saihun" k e l i m e s i n e diğer a n l a m birimlerle a n l a m bütünlüğünü bozmayacak manalar vermişlerdir. "Ümmetimin seyahati savmdır""Benim ümmetimin seyahati Allah yolunda cihaddır"^^^ gibi hadisi şeriflerden yola çıkarak bu kelimeyi "oruç tutanlar, Allah yolunda cihad edenler" gibi dinî içeriği olan bir düzlemde değeriendirilmişlerdir. D o l a y ı s ı y l a , s a i h u n ifadesi d i ğ e r kelimelerle mana açısından uygun, ayetin muhteva b ü t ü n l ü ğ ü n ü b o z m a y a n bir y a p ı d a a n l a m l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . ' ^ ' T a h r i m suresi 5. ayette aynı şekilde değeriendirilebilir. Bu örnek a y e d e r d e n yola çıkarak k e l i m e - c ü m l e ilişki sinin, bir metni veya sözü a n l a m a d a önemli bir unsur oldu ğunu söyleyebiliriz. Zira "lisan-kelam" ayırımı yapılmaz ise metin söz hiçbir şey ifade e t m e z . Ç ü n k ü , lisanın malzemesi ile k e l a m ı n m a l z e m e s i a y n ı d ı r , a m a kullanımları farklıdır. H e r ş e y d e n ö n c e lisanın bir istemi yoktur. İstemi olmadığı gibi muhatabı d a yoktur, hiçbir şey anlatmaz ve hiçbir şey h a k k ı n d a d e ğ i l d i r . K e l a m ise b ö y l e d e ğ i l d i r . O , bir lisan içerisinde gerçekleşir g e r ç e k l e ş m e s i n e a m a , irade sahibi bir variık tarafından kullanılır, .seçilir, ayıklanır. O lisanı k o n u şanlar, her defasında onu yeniden fakat kendilerine özgü bir b i ç i m d e sürekli varederier. Bu nedenle lisan, onu konuşanın m u r a d ı n d a a n l a m ı n ı ifade e d e r . Birilerinin iradesine aracı k ı l ı n m a d ı ğ ı n d a ( k o n u ş u l m a d ı ğ ı n d a ) ise y o k o l u r . V e en

' ^ 9 l b n K e s i r . a . g . e . , c . 7 , s . 3 6 7 0 , Razi,a.g.e.,c. 12,s. 19.5-196 '^0 Ebu Davut es Sicistani. Siiııen-i Ehi Davul ve Tenemesi. İstanbul. 198.3, c. 3 , s.409.

(Çev. İsmail Kocaşlı),

' 9 ' Bkz. Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dun Kur'an Dili. İstanbul, tsz., c. 4., s. 2625, Derveze. a.g.e, e. 7. s. 413.


63

n i h a y e t ö l ü r . Lisanı c a n l a n d ı r a n o n a h a y a t k a z a n d ı r a n iradedir, irade sahibidir. '^2 BJ^ b a ş k a deyişle dilde yalnız m a n a söz k o n u s u d u r . Bir m e t n i n v e y a k e l a m ı n a n l a m ı n ı n t e s b i t i n d e d a h a z i y a d e k e l i m e n i n s ö y l e m içinde k a z a n d ı ğ ı anlamlar üzerinde durnıak gerekir. '^3 Bu d u r u m satranç o y u n u n a benzetilebilir: S a n t r a n ç t a , o y u n b a ş l a m a d a n ö n c e taşların hangi kare üzerinde b u l u n a cağı bellidir a m a , h a m l e n i n hangi y ö n e d o ğ r u y a p ı l a c a ğ ı belirsizdir. Oyun e s n a s ı n d a ise değişik hamleler hatta o ana kadar g ö r ü l m e m i ş oyun ve hamleler yapılabilir.'^^ Lafza yüklenen irade ve niyet aşağıdaki ayette açık bir şekilde beyan edilmektedir. B a k a r a suresinin Luii j demeyin,

104. a y e t i n d e : "Ey iman deyin ki kafirler

edenler,

için elim bir

azap

vardır" b u y r u l m a k t a d ı r . Bu ayette geçen L ı ^ l j ifadesinin " m u r a a t " ve "riayet" k ö k ü n d e n "bizi g ö z e t , teenni b u y u r , m ü s a a d e et ki anlayalım"'^^ m a n a s ı n d a o l u m l u , n o r m a l , çir kin o l m a y a n bir karşılığı v a r k e n , müminleri böyle s ö y l e m e k ten m e n eden s e b e b nedir? Nitekim kaynaklara baktığımız z a m a n b u ifadenin ( m u r a a t v c riayet k ö k ü n d e n gelen L l t l j ifadesinin) A r a p l a r ı n k u l l a n ı m ı n d a o l u m s u z , çirkin bir ş e y e g ö n d e r m e d e b u l u n m a s ı d a y o k t u r . O y s a , k ö k i t i b a r i y l e İbrani v e y a S ü r y a n i d i l i n d e , yani Y a h u d i l e r i n k u l l a n ı m ı n d a "dinle d i n l e m e y c s i , dinle sözü d i n l e n m e z herif" ş e k l i n d e tahkir ve a ş a ğ ı l a m a anlamı vardır.'^^ D o l a y ı s ı y l a Y a h u d i l e r , m ü s l ü m a n l a r ı n n o r m a l bir h i t a b ş e k l i y l e bu kelimeyi kullanarak Hz. Peygamberle konuştuklarını g ö r d ü k l e r i n d e b u n u alay k o n u s u y a p ı y o r l a r d ı . ' ^ ^ A l a y k o n u s u y a p ı l m a s ı s o n u ç t a bu ifadeyi k u l l a n m a k t a n m e n '92 Cündioğiu ,Anhiiınn Bııluırkı^ıııası ve Kur'an.s.

68.

'93 Aktaş .a.g.e.. s. 18. ' 9 4 Aktaş . a.g.e.. s. 16. '9-''Elmalılı . a.g.e.. c. 1.8.4.52. '96Elınalılı , a.g.e.. c. I. s. 452; Ibıı-i Kesir, a.g.e.. c.l, s.149 '97 İbn Kesir, a.g.e., e . l . s . 149, Elmalıh , a.g.e., c.l, s.4.52. ' 9 8 Derveze . Tefsiru'l Hadis. c.5. s.l 10.

64


e t m e y e sevketmiştir. Yani y ü k l e n e n çirkin bir a n l a m d a n d o l a y ı lafzm LijJiJil

değiştirilip

denmesi bir gereklilik olmuştur.

A n l a m lafzın k e n d i n d e değil k u l l a n ı m ı n d a d i ğ e r bir d e y i ş l e k u l l a n a n l a r ı n m u r a d ı n d a s a k l ı y d ı . D o l a y ı s ı y l a bu n i y e t i n a n l a ş ı l m a s ı n e t i c e s i n d e m ü ' m i n l e r d e n bu tabiri kullanmamaları istenmiştir.'^^ S o n u ç olarak bir cümle içerisinde geçen bir kelimenin anlamı ancak cümle içerisinde geçen diğer kelimelerle b e r a b e r d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i n d e ortaya çıkar. Y o k s a , bir keli menin anlamı sadece bilinen anlamlardan sadece biri ele alı narak değeriendirildiği z a m a n c ü m l e y e v e r m e k istediği m a nanın d ı ş ı n d a bir a n l a m y ü k l e n m i ş olur ki bu da mesajın maksadını d e ğ i ş d r m e k olur ve sonuçta iletişim imkansız hale gelir. B- Ç o k Anlamlılık - Tek Anlamlılık P r o b l e m i K u r ' a n ' ı a n l a m a k en g e n i ş m a n a s ı y l a g e r e k l i ö n bilgilerini edindikten sonra Kur'an metninin ne dediğini ve n e d e m e k istediğini a n l a m a faaliyeddir.ôo Kur'an'ın i n s a n ların kullandığı bir dil ile ifade edilmesi d e m e k bir beşer dili olan A r a p ç a n ı n zenginliklerini v e y a eksikliklerini ö z ü n d e taşıması d e m e k ü r . Dil, insana ait bir f e n o m e n d i r ve içerisinde eksiklikleri ve zenginlikleri barındıran bir niteliğe sahipUr. Eksiklikten kasıt, sayısız nesneler için sayısız adlandırmaların o l m a m a sıdır. Ş a y e t , sayısız nesneler için sayısız a d l a n d ı r m a l a r ol s a y d ı , s ö z c ü k l e r ç o k ç e ş i d i türleri bir a r a d a b u l u n d u r m a ö z e l l i ğ i n i , işlev ve değerini k a y b e d e r d i . Bu d u r u m d a , söz cükler ö ğ r e n i l c m e z ve bellekte t u t u l a m a z hale gelirdi. D o l a yısıyla, iletişim ve bildirişim imkanı olmazdı.Ô' Dilin işleCUndioğlu .a.g.e.. s, 69. Halis .a,ıbayrak. •Kur'an'ı Anlamak, Kur'an'ın Ne Olduğunu Anlamak", Kur'an Sempozyumu I. Ankara, s.16.5. 2 0 ' Uvve Japp. '^Hermeneutik. Filoloji ve Edebiyat", Hermeneutik (Yorum bilfîsi) üzerine Yazılar (Derleyen: Doğan Özlem), Ankara, 1995, s. 256.

Kur'an'ı Anlamada Dii-Anlam İlişkisi Problemi /

65

vini y i t i r m e m e s i , iletişim özelliğini k a y b e t m e m e s i , s ö z c ü k yığınları h a l i n e g e l m e m e s i a n c a k , -bu bir eksiklik o l m a s ı n a r a ğ m e n - sözcüklerin sınırlı olmasıyla m ü m k ü n d ü r . S ö z c ü k l e r i n sınırlı o l m a s ı ise bir b a ş k a p r o b l e m i beraberinde getirmektedir; o da çok-anlamlılık problemidir. T e k i l s ö z c ü k l e r i n s ı n ı r s ı z c a ç o ğ a l t ı l a b i l m e l e r i , iletişimi i m k a n s ı z hale g e ü r e b i l i r . B u n a karşılık, genel terimler ise, iletişimi s a ğ l a m a l a r ı n a r a ğ m e n ç o k - a n l a m l ı l ı k tehlikesini içlerinde barındırırlar. 202 Ç o k - a n l a m l ı l ı k dilin k e n d i s i n d e n k a y n a k l a n a n bir o l g u d u r . Zira s ö z c ü ğ ü n ç o k - a n l a m l ı o l u ş u , dilin bir k u s u r u , eksikliği o l m a k l a birlikte aynı z a m a n d a o n d a bulunan a n l a t ı m g ü c ü n ü n ö z l ü v e o l u m l u bir y ö n ü d ü r . Ç ü n k ü , s ö z c ü ğ ü n d e sınırları, varlığın kendisi gibi d e ğ i ş m e z bir şey değildir, akıcıdır.203 Dolayısıyla yazılan her eser, d a i m a çokanlamlılık olgusu içerisinde b u l u n u r . Ç ü n k ü dil, çok sayıda nesneyi (şeyi) soyut genel bir terim altında topladığı g i b i , s o m u t bir t e r i m , ç o k s a y ı d a n e s n e y e ( ş e y e ) i ş a r e t e d e b i l m e k t e d i r . Böyle olunca dil metaforlar ve simgeler alanı o l a r a k g ö r ü l e b i l i r . M e t a f o r l a r ı n g e n e l i ş l e v i d e dili g e n i ş l e t m e s i n d e , sadece sözcüklerin işaretiyle söylenemeyeni s ö y l e m e imkanı s a ğ l a m a s ı n d a d ı r . Dilin kendisi bir metaforik k u l l a n ı m a izin v e r d i ğ i n d e n çifte bir işleve s a h i h t i r . Y a n i , işaret eden h e m tek-anlamlı bir terim işlevini, h e m de ikame - e d i c i bir y a n a n l a m i ş l e v i n i b i r l i k t e y ü k l e n m i ş t i r . ^ o s S ö z c ü k l e r i n n e s n e l e r karşısındaki yetersizliği ve y o k s u l l u ğ u sorunu olarak değerlendirilen bu sorunun ç ö z ü m ü , c ü m l e l e r alanındaki zenginlikle dengelenir. Çünkü dil, sözcükleri c ü m l e yapısı i ç i n d e k u l l a n a r a k , sınırsız s a y ı d a ç o k olan şeylere işaret edebilir. Artık sözcük kendini çevreleyen c ü m l e

90? Japp, a.g.m., s. 256. Bedia Akarsu. Dil-KiHtUr Bağlantısı, İstanbul, 1998,s.29. 204 Japp, a.g.m.,s.259. 205 .lapp. a.g.m., S.258

66


tarafından b e l i r l e n m i ş t i r . B u n u n gibi c ü m l e d e kendisini çevreleyen cümleler tarafından belirlenir. ^06 N i t e k i m usul-ü t e f s i r ' d e " v ü c u h " , usul-ü f ı k ı h ' d a ise " m ü ş t e r e k " başlığı altında incelenen çok-anlamlılığı analiz e t m e y e ç a l ı ş ı r s a k , ç o k - a n l a m l ı bir k e l i m e n i n birden ç o k m a n a y a işaret etmesi a n c a k tek başına kullanıldığı yani bir c ü m l e içerisinde k u l l a n ı l m a d ı ğ ı z a m a n geçerlidir. M e s e l a , "yüz" kelimesi herhangi bir c ü m l e içerisinde kullanılmadığı m ü d d e t ç e çok-anlamlı bir yapı içerisindedir. Y ü z kelimesi bu haliyle (münferid olarak kullanıldığı zaiuan) içerisinde "suda y ü z m e y i , h a y v a n derisini y ü z m e y i " , "insanın çehresini ( s i m a s ı n ı ) " , "belli bir sayıyı" ifade e d e b i lecek anlam kapasitesine sahip çok-anlamlı bir kelimedir. A n c a k ç o k - a n l a m l ı bir k e l i m e , bir c ü m l e içerisinde k u l l a n ı l d ı ğ ı z a m a n y a z a r v e y a k o n u ş m a c ı a ç ı s ı n d a n bu özelliğini k a y b e t m e k t e d i r . Yani çok-anlamlı bir k e l i m e her ne kadar bir çok m a n a y a işaret etse de onu kullanan k o n u ş macı v e y a y a z a r o k e l i m e y l e kelimenin kapsadığı m a n a l a r dan sadece birini kastetmektedir. Bunun aksi m ü m k ü n değil dir. Hitap eden kişi bu ma-nalardan bir kaçını rnurad e d i p , "Hangisini tercih ederseniz onu alınız", d i y e m e z . M u d a k a o m a n a l a r d a n s a d e c e birine işaret etmesi gerekir.* M e s e l a "yüz" kelimesi bir h a v u z k e n a r m d a suda y ü z m e k k a s d e d i lerek s ö y l e n m i ş ise, bu emii'-:';i;;den, muhatabın hayvan d e risini yüzmeyi anlaması uzak bir ihtimaldir. Dolayısıyla çok-anlamlı bir kelime kullanıldığı c ü m l e içerisinde sadece bir şeye (nesne v e y a konu) işaret eder. K o nuşan açısından bir k e l i m e ile sadece bir m a n a kastedilmişdr. Bir a n l a m d a ç o k - a n l a m l ı bir k e l i m e k o n u ş a n a ç ı s ı n d a n o c ü m l e içerisinde tek-anlamlıdır. Bir c ü m l e d e geçen bir kelimenin çok-anlamlı bir m a h i yet k a z a n m a s ı m u h a t a p a ç ı s ı n d a n g e ç e r l i d i r . Y a z a r v e y a k o n u ş m a c ı n ı n bir mana kastettiği kelime m u h a t a p a ç ı s m d a n Japp, a.g.m.. S.2.S7. Ancak, bazen yazar veya konuşmacı, kasıllı olarak veya bağlam gerektirdiği lakdirde çok-anlamlı bir kelimenin her iki veya daha fazla anlamlarını da kullanabilir.


67

çok mana i ç e r m e k t e d i r . Bu n e d e n l e sorunun ç ö z ü m ü m u h a taba d ü ş m e k t e d i r . N i t e k i m , m u h a t a p , o lafzın c ü m l e içerisinde ihtimal d a h i l i n d e olan m a n a l a r ı n d a n birini tercih e d i n c e y e k a d a r a r a ş t ı r m a y a p a r . C ü m l e n i n siyak ve sibakına b a k a r a k , ç o k anlamlı kelimenin diğer kelimelerle olan m a n a bütünlüğünü inceleyerek anlamlardan bir anlam b u l m a y a çalışır. Şayet bir m a n a üzerinde karar kılarsa, başka bir ifadeyle yazarın veya k o n u ş m a c ı n ı n kastettiği man ay ı tesbit ederse, o z a m a n o k e l i m e m u h a t a p açısından d a çok anlamlılık özelliğini k a y b e d e r ve müevvel'" bir k e l i m e olur. Yani kelime ihtimal dahilinde olan manalardan birini tercih edinceye kadar .çok a n l a m l ı idi. B u n d a n s o n r a ise tek-anlamlı bir k e l i m e olur. Fakat bu tercih ve tesbit rey-i galip ve del il-i zannî ile olduğu için tam ve kamil m a n a d a tek-anlamiılık değildir. Dolayısıyla ç o k - a n l a m l ı l ı k olgusu her dilde var olan bir d u r u m o l d u ğ u n a g ö r e , çok-anlamlı kelimenin tek-anlamlı hale gelmesi kelimenin cümle içerisindeki kullanımına bağlıdır. Bu a ç ı k l a m a l a r d a n yola ç ı k a r a k Kur'an ifadelerine b a k t ı ğ ı m ı z zaman söyleyebiliriz ki, Kur'an, Allah'ın k e l a m ı dır ve A r a p ç a olarak inmiştir. A r a p ç a da herhangi bir dil gibi t o p l u m tarafından kuralları ve kaideleri k o n u l a n yeni yeni kelimelerin türetildiği vc bazı kelimelerin kullanılmadığı bir dildir. Lisan olarak diğer lisanlardan üstün bir d e ğ e r e de sahib değildir.^'" Her dilde olduğu gibi birtakım problemleri (tek a n l a m l ı l ı k - ç o k a n l a m l ı l ı k vb.) içerisinde b a r ı n d ı r m a k tadır. N i t e k i m , A r a p ç a d a ç o k - a n l a m l ı lafızların b u l u n m a s ı nın çeşitli sebebleri vardır ki bunlardan bazıları şunlardır:

Müevvel: Delalet elliği çeşitli manalardan ile ağır bastığı müşterek lafızdır. Mesela arasında müşterektir. Bundan temirzlik veya kelime artık müevvel lafız olur.•(Mehmet Sözliiön. İstanbul, I 9 9 8 , s . 3 l 7 ) Kırca, a.g.m.. S..35.

bazılarının zann-î delil ve rey-i galip Kur' lafzı, hayız ve temizlik süresi hayız manası tercih edildiği zaman, bu Erdoğan , Fıkıh ve Hukuk Terimleri

6.8


1. Lafızların m a n a l a r ı n ı n k o n u l m a s ı n d a (vad') A r a p kabilelerin farklı hareket etmeleridir. M e s e l a , bir kabile bir lafzı bir m a n a d a kullanırken başka bir kabile aynı lafzı b a ş k a b i r m a n a d a k u l l a n m ı ş , ü ç ü n c ü b i r k a b i l e o lafzı b a ş k a b i r m a n a ile anlamlandırmıştır. 2. Lafız bir m a n a d a kullanılır; sonra bir b a ş k a m a n a d a m e c a z olarak isd'mal edilir; sonra m e c a z î kullanışı m e ş h u r olur ve şöhret bulan bu kullanışın o lafzın m e c a z î m a n a s ı o l d u ğ u unutulur. B ö y l e c e lafız bize hakikî ve m e c a z î m a n a larda kulanılmış olarak naklolunur. 3 . Lafzın aslî m a n a s ı n d a n ıstılahî m a n a s ı n a yer d e ğ i ş t i r m e s i d i r . B a ş l a n g ı ç t a lafzın dilde bir hakikî m a n a s ı vardır. D a h a sonra lafız bize iki hakikî manalı olarak n a k l o lur. B ö y l e c e her ikisi a r a s ı n d a ç o k - a n l a m l ı l ı k g e r ç e k l e ş m i ş olur. 208 D o l a y ı s ı y l a K u r ' a n , A r a p ç a olarak indiğine göre ç o k a n l a m l ı kelimeleri içerisinde b a r ı n d ı r m a k t a d ı r . Bu n e d e n l e Kur'an'ın t a m a m ı tek-anlamlıdır d e m e k yanlış bir d e ğ e r i e n d i r m e olur. Nitekim T u r a n Koç'a göre: "Kur'an'ın bazı ayet ve bağlamlarının tek-anlamla ele alınabileceğine h o ş g ö r ü ile bakılabilir. A m a , Kur'an'ın tamamını tek-anlamı olarak o k u m a k onu felsefî bir düzyazı şeklinde o k u m a k olabilir. T e k anlamlı m e t n e u l a ş m a k iyi bir şey; a m a Kur'an'ın bütün a n l a m ı n ı tek a n l a m a i n d i r g e m e k , Kur'an'ı m a h d u t bir a l a n a k i l i d e m e k olur." 209 S o n u ç olarak s ö z c ü k l e r kullanıldıkça, onların gösteri lenlerinin, yansıttıkları kavramların b a ş k a nesnelere benzeriik y a d a ilişkilerine d a y a n ı l a r a k a k t a r m a l a r a b a ş v u r u l m a k t a , bunlar yavaş yavaş çok-anlamlı duruma gelmekte, yan-anlamlar kazanmaktadır.2'0 Çok-anlamlılığın zararı yoktur. Ç ü n k ü her d e f a s ı n d a söz k o n u s u olan k e l i m e y i belirieyen

208 Abdülkerim Zeydan, Fıkıh Usulü, (Çev. Ruhi Özcan), İstanbul, 1993, s. 30.S306. 209 Turan Koç . "Müzakereler bölümü", Âî/r'a» Sempozyumu I, Ankara 1995, s. 240. 210 Aksan, a.g.e., s. 504.


69

s a d e c e k e l i m e n i n sözlük anlamları d e ğ i l , sözün ve d u r u m u n bağlantısıdır.2" Ç o k - a n l a m l ı l ı k l a ilgili K u r ' a n ' d a n bir çok örnek lebilir.

veri

H û d a kelimesi ve ondan türeyen kelimelerin, K u r ' a n ' d a o n y e d i farklı m a n a d a k u l l a n ı l d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e dir.212

B u r u c s u r e s i n i n birinci a y e t i n d e y e r alan " b u r û c " k e l i m e s i , d ü z a n l a m ı n d a yıldızlar m a n a s ı n d a i k e n (ve's s e m a i zat'i-1 b u r û c ) ; N i s a s u r e s i n i n 7 8 . a y e t i n d e ( v e l e v k ü n t ü m fî b u r û c i n m ü ş e y y e d e h ) geniş surlarla çevrilmiş saraylar m a n a s ı n d a kullanılmıştır. 2 ' 3 K u r ' a n ' d a geçen " s a v m " k e l i m e s i n i n m a n a s ı , t e r i m a n l a m ı y l a oruç tutmaktır. A n c a k , M e r y e m suresinin 2 6 . a y e tinde (innî nezertü lirrahmâni s a v m e n ) dilini tutmak, susmak manası udadır .2'4 Kur'an'da yer alan her " z u l u m a t ve n u r " lafızları, bir likte k u l l a n ı l d ı k l a r ı n d a küfr v e i m a n m a n a s ı n a g e l i r k e n ; E n ' a m suresinin birinci a y e t i n d e (ve ceale'z-zulumâti ve'nnûr) z u l u m a t ' t a n kasıt gecenin karanlığı; nur'dan kasıt ise gündüzün aydınlığıdır. 2 ' 5 K u r ' a n ' d a yer alan her n i k a h ifadesi tezevvüc anla m ı n d a iken; N i s a suresinin 6. a y e d n d e (hatta izâ beleğu'nnikâha) ergenlik ve buluğ çağı manasındadır. 2 i 6 K u r ' a n ' d a geçen her " ş e y t a n " kelimesi iblis ve taraf tarları m a n a s ı n d a iken; B a k a r a suresinin 14. ayetinde (ve izâ halev ilâ ş e y â t î n i h i m ) yandaş ve arkadaş m a n a s ı n d a kulla nılmıştır. 217

2 " Porzıg, a.g.e.. s. 8.Î. Ayrıca bkz. Aktaş, a.g.e., s. .Î5. 2 ' 2 Zerkeşi, a.g.e.. e. l . s . 194. 2 ' 3 Zerkeşi,a.g.e., c. l . s . 1%. 2 ' 4 Zerkeşi,a.g.e., c. l . s . 200. 2 ' 5 Zerkeşi, a.g.e., c. l . s . 200. 2>6 Zerkeşi. a.g.e., c,I, s. 197. 21'^ Zerkeşi. a.g.e., c. l . s . 197.

70


Y i n e , " d u a " k e l i m e s i , ibadet ^'^^ istemek ^'^^ söz. nida. seslenme 2 2 ' ve ad verme 222 gjbj farklı m a n a l a r d a kullanılmıştır. 22^ İbn-ü Paris'e göre K u r ' a n ' d a geçen her "esef" lafzı hü zün m a n a s ı n d a kullanılmakta iken; Zuhruf suresinin 55. a y e tinde (Fe l e m m â âsefûna) öfke ve kızguüık m a n a s ı n d a kullandmıştır. 224 C-Temei Anlam - Yan Anlam Problemi İnsanın dış d ü n y a d a n algıladığı nesneler ö n c e şuur ve z i h i n d e t a s a v v u r o l u n m a k t a s o n r a da lafızlarla s i m g e l e n i p ifade e d i l m e k t e d i r . Bu sebeple lafızlar maksadı ifade e t m e d e aracı/alet d u r u m u n d a o l u p aslolan m a n a d ı r . Lafızlar d i l d e belli m a k s a t ve anlamları ifade etmek için v a z o l u n d u ğ u n d a n lafzın m a n a ile bağını ve m a n a y a delaletini dil kurallarının o sözün kullanım alanı ve y ö n ü n ü n belirleyeceği açıktır.22-5 Lafız ile m a n a arasındaki m ü n a s e b e t e delalet denir. S ö z l ü k t e "yol g ö s t e r m e , k ı l a v u z l u k e t m e " a n l a m ı n a gelen d e l a l e t kelimesi dil ve e d e b i y a t , m a n t ı k , fıkıh usulü gibi ilimleri yakından ilgilendiren ve söz, d a v r a n ı ş , yazı, hareket, d u r u m gibi h e r h a n g i bir şeyi belli bir b i l g i , a n l a m ve h ü k ü m l e bağlantısını ifade e t m e k üzere m ü ş t e r e k e n kullanılan bir kavramdır.226 Lafız ile m a n a arasındaki m ü n a s e b e t e delalet d e n i r . D e l a l e t ise üç k ı s m a ayrılır. B u n l a r ; delaletimi nmtabaka, delalet-i tazanumm ve delalet-i iltizamdır.

218 Ki.Yıınns . 106. 219 40.G a fi r. 60. 22f lO.Yunus . 1 0 . 221 IV.İsra ,.52. 222 24.Nur . 6 3 . 223 S u y u l i . a . g . e . . c . l . s . 3 8 7 224 Zerkcşı. a-g.c.. c. 1. s. 195. Suyuti, a.g.e.. c. I. s. 315. 22^ T.D.V.İA. "Delalet maddesi" Ali Bardakoğlu. M.Naci Bolay, İstanbul, 1994, c . 9 . s. 120 22Ö Bardakoğlu. Bolay. a.g.md..c.9 s.l 19


71

1- Delalet-i M u t a b a k a , lafzın i s i m l e n d i r d i ğ i şeyin b i z z a t k e n d i s i n e d e l a l e t e t m e s i n e d e n i r . İnsan ve a s l a n kelimelerinin bizzat bu varlıkların "kendilerine delalet etmesi gibi. 2- Delalet-i T a z a m m u n , bir lafzın isimlendirdiği şeyin k e n d i s i y l e birlikte kısımlarına da delalet etmesidir. Ev keli mesinin aynı z a m a n d a duvar ve çatıya delaleti gibi. 3- Delalet-i İltizam, bir lafzın d o ğ r u d a n d o ğ r u y a isim lendirdiği şeyin y a n ı n d a bir de zihnin bu k o n u y l a bağlantılı gördüğü b a ş k a bir varlık veya a n l a m a delalet e t m e s i n e ilti z a m d e n i r . M e s e l a " m a h l u k " lafzının b ü t ü n y a r a t ı l m ı ş l a r a delaleti m u t a b a k a ; insana delaled t a z a m m u n ; h a l i k a (yara t ı c ı y a ) delaleti ise i l t i z a m d ı r . Ç ü n k ü m a h l u k lafzı hâlık fikrini i ç e r m e m e k l e birlikte, zihin m a h l u k lafzından dolaylı ve zorunlu olarak (bi'l iltizam) hâlık fikrine varmaktadır.^^^ Delaletin bir b a ş k a ayırımı da delalet-i vaz'î ve dela let-i aklî şeklindedir. Vaz'î delalet, lafızların v a z ' o l u n d u k l a n şeylere delalet etmeleridir. A k l î delalet ise, lafızların isim lendirdikleri şeylerin b ö l ü m l e r i n e de delalet etmeleridir. Bu ayırım Razi'ye aittir.^^^ Bir lafzın başlangıçta v a z ' o l u n d u ğ u manayı yansıttığı ilk ve asıl a n l a m a h a k i k î a n l a m v e y a temel a n l a m adı v e r i l i r . " 9 M e s e l a gözün temel anlamı g ö r m e o r g a n ı ; k ı z m a k e y l e m i n i n t e m e l a n l a m ı i s e , ısı v e r e c e k k a d a r s ı c a k l ı ğ ı artmaktır. Bir b a ş k a deyişle temel a n l a m ı , belli bir bildirinin d i n l e y e n y a d a o k u y a n a aktardığı kesin ve dolaysız a n l a m , diye de niteleyebiliriz.230 Y a n anlam ( m e c a z î a n l a m ) ise, bir kelimenin / lafzın temel anlamının yanısıra edindiği bir b a ş k a a n l a m , yansıttığı yeni bir k a v r a m d ı r . Her dilde kelimelerin ç o ğ u n u n birden çok anlamı yansıttığı, yani çok anlamlı o l d u ğ u d ü ş ü n ü l ü r s e .

Bardakoğlu. Bolay. a.g.md.. c. 9, s. 119. 228 Ahmet Coşkun. Bc'/a,ı;o; İlınmin Tefsire Tutbiki. basılmamış ders notları, s.21, 229 Mustafa Meragi, UİHiıııTl Bekıâ el Beyan el Meani ve'l Bedi', Kahire, 2000., s, 299, 230 Aksan, a.g.e.. S.506.

72


dil adını verdiğimiz d ü z e n içinde kelimelerin tek bir görev (tek bir a n l a m ) y ü k l e n m e d i k l e r i n i s ö y l e y e b i l i r i z . N i t e k i m sözcükler kullanıldıkça, onların gösterilenlerinin yansıttıkları anlamların başka nesnelerle benzerlik, yakınlık ya da ilişkilerine dayanılarak aktarmalara başvurulmakta, kelimeler yan a n l a m l a r k a z a n m a k t a d ı r . M e s e l a " o k u m a k " fiili temel a n l a m ı d ı ş ı n d a " ö ğ r e n i m g ö r m e k " y a d a "bir e z g i y i y o r u m l a m a k " gibi yan a n l a m k a z a n m ı ş t ı r . Y i n e m e s e l a , " d o k u n m a k " fiili " t e m a s e t m e k " a n l a m ı d ı ş ı n d a "sağlığı b o z u l m a k " , "insanın d u y g u l a n m a s ı n a yol a ç m a k " gibi yan anlamlar kazanmıştır.^^' A b d ü l k a h ı r C ü r c a n i d e k e l a m ı iki k ı s m a a y ı r a r a k lafzın zahirinden anlaşılana mana; mefhumundan çıkarılan anlama da mananın manası (anlamın anlamı) demektedir. B u n l a r d a n birincisi hakikati (temel a n l a m ı ) , ikincisi i s e k i n a y e , istiare ve m e c a z k o n u l a r ı n ı (yan a n l a m ı ) ifade eder.232 D o l a y ı s ı y l a bir i f a d e d e , ifadenin bir d ü z ( t e m e l ) manası olabileceği gibi o ifadenin işaret ettiği yan a n l a m l a r d a olabilir. B u d u r u m d a k e l i m e l e r v e ç e ş i d i dil unsuriarı y a l n ı z c a s ö z l ü k l e r d e k i a n l a m l a r ı ve g r a m e r k i t a p l a r ı n d a belirtilen değerieriyle biriikte ele a l ı n a m a z . Her ibarenin iletişim esnasında yüklendiği görevler ve kazandığı değerier vardır233 ve bir cümleyi k u r m a k v e a n l a m a k için dilbilgisi v e sözlük y e t e d i değildir. Beyan için dil ötesi o dile ilişkin olan unsuriara ihtiyaç vardır. M e f h u m l a r z i h n i m i z d e lugatlarda o l d u ğ u gibi bire-bir k e l i m e l e r ş e k l i n d e tarif ve tasnif edilemez.234 Bu n e d e n l e dile ait m a l z e m e n i n kullanılma sında edebî türün, çevrenin, dilin kazandığı zenginliklerin ve söz s a n a U a n n m d i k k a t e alınması ve değeriendirilmesi göz den uzak tutulamaz .23-''

231 Aksan,a.g.e,.s.506. 232 Abdülkahır Cürcani , Dekiilii'l İ'caz. (tah. Muhammed Rıdvan , Refayiz ed Daye),Dımeşk. 1987,s.258. 233 Aktaş,a.g.e.,s.4.5. 234Alan.a.g.e.,s.L5. 235 Aktaş, a.g.e.. s.60.


73

N i t e k i m söz sanatları normal dilden d a h a canlı biçim d e ifade e t m e y i , bir i m a j , bir m u k a y e s e vasıtasıyla fikri d a h a duyarlı kılmayı hedef alır. A s l ı n d a ifadeyi güzelleşUrme ve s ü s l e m e açısından yapılan söz sanatları doğal dilden s a p m a y ı gerektirir^^ö ve doğal dilden s a p m a d ı r da. Yani d ü z ve doğal bir ş e k i l d e s ö y l e n m e k istenen ş e y , dolaylı bir şekilde ifade e d i l m e k t e d i r . Bir insanın belirli d u r u m l a r d a d ü z ve d o ğ a l dili k u l l a n m a s ı n d a n bilerek s a p m a s ı n a yol açan bir t a k ı m s e b e b l e r vardır. H e r ş e y d e n ö n c e hitap edilen kişide istenen etkiyi s a ğ l a y a b i l m e k i ç i n , v u r g u l a y a r a k v e nüfuz edici bir ş e k i l d e k o n u ş a r a k n o r m a l d i l d e n s a p m a l a r olabilir.^^^ B u s a p m a l a r d a n a m a ç , k o n u n u n k a r m a ş ı k bir y a p ı d a a n l a t ı l ı p , a ç ı k ve net o l a n bir o l a y ı n k a p a l ı ve a n l a ş ı l m a z h a l e getirilmesi değildir. B u n d a n a m a ç , s ö y l e n m e k istenen şeyle rin m u h a t a b ı n zihin ve d ü ş ü n c e d ü n y a s ı n d a d a h a etkili o l m a sını s a ğ l a m a k t ı r . B u n e d e n l e söz s a n a d a r ı n ı n , yani varolan s a p m a n ı n halin gereğine u y g u n tarzda gerçekleştirilmesi ve ifadenin anlaşılırlığını b o z m a m a s ı gerekir.* Bir başka deyişle söz sanatının gerçekleşmesi için doğal dilde kullanılan keli m e v e y a k e l i m e grubu ile onun yerine kullanılanlar arasında bir ilişkinin olması gerekir.^s^ O halde söz sanatları verilmek istenen manayı k a r m a şık hale getirmediği ve ifadenin anlaşılabilir o l m a d u r u m u n u b o z m a d ı ğ ı s ü r e c e yazılı v e sözlü i l e t i ş i m d e m u h a t a p l a r ı e t k i l e m e , o n l a r ı n d ü ş ü n c e l e r i n e nüfuz e t m e ve m a k s a d ı n iledlmesi k o n u s u n d a önemli bir işlev g ö r m e k t e d i r . Kur'an-ı K e r i m ' d e d e t e ş b i h , i s t i a r e , k i n a y e ve m e c a z gibi e d e b î sanatlar k u l l a n ı l m ı ş ve bu söz sanatları -istisnalar d ı ş ı n d a m u h a t a p l a r ı n ı n anlayış ve kavrayış düzeylerini a ş m a m ı ş t ı r . N i t e k i m K u r ' a n ' d a m e c a z ı n (istiare ve k i n a y e y i d e i ç i n e

Aktaş. a.g.e.. s.67; Coşkun, a.g.e.. s.24. 2 - " Porzıg, a.g.e., s. 221. Şayet bir edebi eser, edebiyata ilgi duyan özel bir kesime lıitap ediyorsa, o eserde daha ağır söz sanatları yer alabilir. Ancak bizim burada kastımız "genele'' hitap eden eserler için geçerlidir. Aktaş. a.g.e.. S.68.

74


a l a c a k ş e k i l d e ) ö n e m l i bir yeri v a r d ı r . H a t t a , güzelliğinin yarısı mecazdır diyenler vardır.

Kur'an'ın

Diğer k o n u l a r d a o l d u ğ u gibi, tefsir alimleri m e c a z ı n K u r ' a n ' d a o l u p o l m a d ı ğ ı k o n u s u n d a farklı g ö r ü ş l e r ileri s ü r m ü ş l e r d i r . Kur'an'ın t a m a m ı m e c a z d ı r , d i y e n l e r o l d u ğ u gibi m e c a z ı , hakikati ifade e t m e k t e yetersiz g ö r ü p , bunu m e c a z a yönelen mütekellimin acziyeti olarak d e ğ e r l e n d i r e n , dolayısıyla mecazı kullanmasının Allah için muhal o l d u ğ u n u ileri süren alimler de vardır. Mecazı kabul etmeyen a l i m l e r . Safilerden İbn-u'l K a s s , Malikilerden H ü v e y z M e n d a z , H a n belilerden Ebu'l Hasan el C e z e n , Hasan et T e m i m i ve Z a h i rîye m e z h e b i n e bağlı alimlerdir.24i A n c a k belirtmek gerekir k i , mecazı kabul edenler ve etmeyenler ayırımı, Kur'an'ın b ü t ü n ü n ü , hakikî m a n a d a o k u y a n l a r ve Kur'an'ın m e c a z î a n l a m d a o k u n m a s ı gereken a y e d e r i n i m e c a z î m a n a d a o k u y a n l a r , ş e k l i n d e bir a y ı r ı m değildir. Nitekim mecazın Kur'an'da olmadığını savunan a l i m l e r , Kur'an'ın t a m a m ı hakikî m a n a d a o k u n m a l ı d ı r , şek linde bir görüşe s a h i p değillerdir. Zira onlar d a m e s e l a , "şehre sor" ^42 dendiği z a m a n , sorulması gerekenin " m e k a n " o l a r a k şehir o l m a d ı ğ ı n ı , şehrin içinde y a ş a y a n insanlar o l d u ğ u n u kabul e t m e k t e v e y a "Allah size gökten rızık indiriyor"^'^'^ ayetini gerçek (hakikî) m a n a d a y i y e c e k ve içeceklerin gökten düştüğü (verildiği) şeklinde a n l a m a m a k t a , bu ifadeden kastın " y a ğ m u r " o l d u ğ u n u s ö y l e m e k t e d i r l e r . 2 4 4 D o l a y ı s ı y l a " K u r ' a n ' d a m e c a z ı n varlığım kabul e t m e y e n alimler" ifadesi, "bir kelimenin temel anlamının dışında yan anlamını kabul e t m e y e n " şeklinde anlaşılmamalıdır. Nitekim onlar, kelimelerin anlamlarını hakikî anlam ve m e c a z î a n l a m

239 Zerkeşi. n.o.e..c.2.s.-377. 240 iiın Kuievbe. '/"e'n/-;/ Miiiikil-ii'l Kufim, (Tah, Scyyid Ahmet Saki) Bcvrut, 1981 s, 106. 241 Zerkesi. a.g.e., c.2. s.377; Suyuti, a.g.e., c.2, s.9,5; Ccmaleddin Kasımi, Tefsir ilmuıi'n •/'(.w/Afevr/tim,(Çev,Sezai Özel).İslanbul, 1 9 9 0 s , l 9 8 . 242 36.Yasin. 13. 243 40.Gafir. 13. 244 Kasımi. a.g.e.. S.21Ü.


75

ş e k l i n d e k a t e g o r i k bir a y ı r ı m a tabi t u t m a m a k t a , m e c a z î a n l a m ı da h a k i k î a n l a m kategorisi i ç e r i s i n d e d e ğ e r l e n d i r mektedirler. Yani onlar, d i ğ e d e r i n i n m e c a z adı altında değer lendirdiği ifadeleri hakikat adı altında i n c e l e m e k t e d i r . Dola yısıyla mecazî anlam kategorisi hakikî anlam içerisinde değerlendirildiği z a m a n , h a k i k a t - m e c a z ayırımı da ortadan k a l d ı r ı l m a k t a ve doğal o l a r a k m e c a z , K u r ' a n ' d a b u l u n m a maktadır. Z a t e n h a k i k a t - m e c a z ayırımı İslam'ın ilk d ö n e m l e r i n e ait bir sınıflandırma değildir. Bu ayırımın kategorik olarak o r t a y a ç ı k m a s ı hicrî ü ç ü n c ü a s r a d a y a n m a k t a d ı r . N i t e k i m m e c a z kelimesini ilk kullanan Ebu U b e y d e M a ' m e r el M ü s e n n a (ö. 210/825) bile mecazı bu a y ı r ı m a dayalı olarak, yani "hakikatin karşıtı olan m e c a z " m a n a s ı n d a k u l l a n m a m ı ş t ı r . E b u U b e y d e m e c a z k e l i m e s i n i d a h a geniş bir m a n a d a ele a l m ı ş ve o n u A r a p d i l i n i n ü s l u p m e k a n i z m a l a r ı n ı v e tekniklerini içine alan bir y a p ı d a kullanmıştır.245 Zira onu M e c a z ü ' l K u r ' a n adlı eseri y a z m a y a iten s e b e p Saffat s u r e s i n d e g e ç e n "sanki (zaJckunı ağacının tomurcııklan) şeytanların başları gibidir" ^"^^ ayetidir. Bu ifade d e geçen v e bilinen bir nesne olan "ağacın t o m u r c u k l a n " bilinmeyen v e s o m u t olarak g ö r ü n m e y e n "şeytanların başlarına" b e n z e t i l m i ş t i r . A r a p l a r ı n alışkın o l m a d ı ğ ı i d d i a s ı y l a bu ü s l u b u g a r i p s e y e n bazı kişiler, b u n u n anlamını Ebu U b e y d e ' y e sor m u ş l a r , o da s o r u y a "Kur'an'ın A r a p l a r ı n a n l a y a c a k l a r ı bir dilde hitap ettiğini ve bilinenin b i l i n m e y e n e b e n z e d l m e s i n i n A r a p d i l i n d e garip bir şey o l m a d ı ğ ı m " belirterek c e v a p vermiştir.247 G ö r ü l d ü ğ ü gibi Ebu Ubeyde'yi eserini y a z m a y a iten s e b e p kategorik olarak h a k i k a t - m e c a z a y ı n m ı n ı ortaya k o y m a k değildir. M e c a z ı kabul e t m e y e n a l i m l e r i n b u n a karşı çıkış sebeblerinden biri de bu kavramın ilk defa mu'tezilî alimler

24-''Kasımi.a.g.c,..5. 197. 37.SatTat. 64-65. Cabiri. a.g.e.. s,28.

76


tarafından kullanılmasıdır.^^s Dolayısıyla m e z h e b î t a r t ı ş m a ların y o ğ u n o l d u ğ u bir d ö n e m d e yapılan bir h a k i k a t - m e c a z a y ı r ı m ı bazı Ehl-i S ü n n e t alimleri tarafından hoş k a r ş ı l a n mamıştır. O h a l d e , mecazın varlığını kabul edenler ve e t m e y e n l e r a y n ı m ı alimlerin Kur'an'a yaklaşımlarını "nitelik" o l a r a k g ö s t e r e n bir a y ı r ı m d e ğ i l d i r . Yani m e c a z ı kabul edenler d e kabul e t m e y e n l e r de -yukarıda verilen ö r n e k l e r d e o l d u ğ u gibi- bir K u r ' a n ' î ifadeyi aynı şekilde a n l a m a k t a ve y o r u m l a m a k t a d ı r l a r . S a d e c e bir g r u p , ifadenin a n l a m ı n a m e c a z adı v e r m e k t e , diğeri ise bunu h a k i k a t adı a l t ı n d a değerlendirmektedir. Zaten hukukî konularda Zahiriye m e z h e b i n i n ; A l l a h ' ı n zatı v e s ı f a d a r ı y l a ilgili k o n u l a r d a M ü ş e b b i h e ve M ü c e s s i m e n i n d ı ş ı n d a Kur'an'ın t a m a m ı m hakikî a n l a m ı n d a ele alan bir anlayış (fırka) da yoktur. S o n u ç olarak, Kur'an-ı K e r i m , A r a p ç a olarak indiril miştir. A r a p ç a da diğer diller gibi bir dildir. Bir dil ne kadar zengin olursa olsun m a n a l a r kadar zengin değildir. Yani her m a n a y ı k a r ş ı l a y a c a k bir k e l i m e n i n o l m a s ı dil a ç ı s ı n d a n m ü m k ü n d e ğ i l d i r . D o l a y ı s ı y l a Kur'an'daki edebî s a n a d a r ı n ö z e l l i k l e d e m e c a z ı n b u l u n m a s ı , ilahî ifadenin meseleleri a n l a t m a d a k i a c z i y e t i n d e n d e ğ i l , dilin a c z i y e d n d e n yani A r a p dilinin d o ğ a l ş e k l i n d e n kaynaklanmaktadır.^^-^ B u n e d e n l e söz sanatlarının görevi -bir yerde- dildeki boşlukları doldurmaktır. D o l a y ı s ı y l a , Kur'an'ın her ifade, c ü m l e ve ibaresini zahirî (literal) a n l a m ı y l a ele a l m a k m ü m k ü n olmadığı gibi, Kur'an ifadelerinde bir m e c a z , bir istiare, bir teşbih ve temsil o l a b i l e c e ğ i ihtimalini gözardı e t m e k ilahî vahyin g e r ç e k r u h u n a aykırı bir davranış olur.

Kasımi. a.g.e., S. 198. 249 Hüseyin Yaşar. Kur'un'da Anlamı Kapalı Ayetler, İstanbul 1997, s. 180. 2-50 Koc.a.2.e.,,s. 1 16.


77

D - M e c a z î Dil P r o b l e m i Bir e d e b î sanat oiaral< K u r ' a n ' d a m e c a z ı n (isUare, k i n a y e gibi) varhğını tespit etdkten sonra, şimdi d e " g a y b î " k o n u l a r l a ilgili ifadelerin a n l a m l a r ı n ı n t e s b i d n d e kullanılan m e c a z î dili ele alalım. A l l a h ' ı n zatı v e s ı f a t l a n , ahiret a h v a l i , c e n n e t v e c e h e n n e m gibi konuları m e c a z î dil adı altında i n c e l e m e m i z , mecazın hiçbir şekilde hakikî manada kullanılmaması sebebiyledir. Zira bu ifadelerin m e c a z î dil adı altında i n c e l e n m e s i , A l l a h ' ı n fiillerinin kulların fiilleriyle ifade edilmiş o l m a s ı v e y a ahiret h a y a t ı y l a ilgili k o n u l a r ı n d ü n y a d a k i o l g u ve olaylarla anlatılması sebebiyledir. Dolayısıyla teknik a n l a m d a bu konu m e c a z î dil adı a h ı n d a incelenmelidir. M e c a z s a d e c e edebiyatta değil, aynı z a m a n d a felsefede de kullanılmaktadır. Şu farkla ki edebiyatta m e c a z ı n gayesi g e n e l d e ü s l u p ve ifade güzelliği i k e n , felsefede m e c a z ı n amacı soyut konuların anlaşılmasını kolaylaştırmaktır.^-'" Bir ilahî k e l a m olan K u r ' a n a ç ı s ı n d a n d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e i s e , m e c a z î dilin kullanılabilmesi için; a ) Gaybın varolması, b) Gaybı bilen Allah'ın i n s a n l a d a diyalogunun olması c) İnsanlara bu gaybî k o n u l a n n iletilmesinin m u r a d edilmesi gerekir.^-''^ Bu açıdan b a k ı l d ı ğ ı n d a A l l a h , ahiret a h v a l i , c e n n e t , c e h e n n e m gibi varlıklar insanın algı d ü n y a s ı n ı n ı n d ı ş ı n d a vaıiıklardır. Dolayısıyla " g a y b ı n " insanlara en genel şekliyle k a v r a t ı l m a s ı ö n e m l i bir p r o b l e m o l m a k t a d ı r . Ç ü n k ü insan gerçeğin bir kısmını ihata e d e b i l m e k t e d i r . B u n u n d ı ş ı n d a kalan gerçeğin en b ü y ü k kısmı insan kavrayışının büsbütün d ı ş ı n d a k a l m a k t a d ı r . N i t e k i m insan dimağı (irade d ü ş ü n c e , hayal gücü ve sezgiyi kapsayan anlamıyla) t ü m ü y l e ö n c e d e n

2-''' Nihat Keklik, Felsefede MeUıfor. İstanbul, 1990, s.l Hikmet Zeybeli, a.g.m.s.93

78


e l d e e d i l m i ş t e c r ü b e l e r i n t a m a m e n d ı ş ı n d a kalan bir şeyi tasavvur e d e m e z ve onun h a k k ı n d a bir fikir oluşturaınaz.2-''3 İnsan zihninin ancak tümüyle önceden tecrübe edebildiği algılara d a y a n a r a k faaliyet göstermesi ve ö n c e d e n g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş t e c r ü b e l e r a l e m i n i n d ı ş ı n d a kalan şeyleri tasavvur edemeyişi sebebiyle, hem dünya hem de gayb a l e m i n d e n b a h s e t m e s i z o r u n l u olan dinin d ü n y a d a n bahset mesi insan zihninin algılaması açısından bir p r o b l e m çıkar m a z k e n ; g a y b a l e m i n d e n b a h s e t m e s i insan zihninin algıla m a s ı a ç ı s ı n d a n bir p r o b l e m o l u ş t u r m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a o r t a d a , insan zihninin gaybı algılaması ve anlaması sorunu v a r d ı r . G a y b ı n a l g ı l a n m a s ı ve a n l a ş ı l m a s ı ise bir iletişim gerekli k ı l d ı ğ ı n a g ö r e bu iletişimin niteliği d e bir b a ş k a problemi m e y d a n a getirmektedir. Şayet iletişimin niteliği gaybın insan zihninin ötesinde bir anlatım biçimine sahip olursa insan açısından herhangi bir a l g ı l a m a ve a n l a m a g e r ç e k l e ş m e y e c e ğ i için varolan iletişim i m k a n s ı z hale gelebilir. O h a l d e i l e d ş i m i n niteliğinin insan z i h n i n i n algısı i ç i n d e v e i n s a n a ö z g ü bir y a p ı d a o l m a s ı g e r e k i r ki insan k e n d i s i n e a n l a t ı l m a k istenen şeyi k a v r a y a bilsin. N i t e k i m , bilinen ve görülen şekillerle ifade e d i l m e d i k ç e insan zihninin soyut manaları anlaması z o r d u r . D o l a y ı sıyla s o y u t k a v r a m l a r ve m e t a f i z i k u n s u r l a r söz k o n u s u o l d u ğ u n d a m e c a z î dilden kaçış yolu y o k t u r . Zihinsel sorun ların tartışılmasında kullanılan terimler sembolik olduğu gibi, m e t a f i z i k o l g u l a r ı n a n l a t ı l m a s ı n d a k u l l a n ı l a n ifadeler d e semboliktir.25'4 Zira A l l a h ' ı tanımladığımız kelimeleri kulla nıyor o l u ş u m u z ve K u r ' a n ' ı n bu kelimeleri kullanıyor oluşu a ş k ı n bir varlığı t a n ı m l a y a c a k bir k e l i m e n i n b u l u n a m a z o l u ş u n d a n d ı r . İnsanın beşerî terimler k u l l a n m a k s ı z ı n Allah T e a l a ' d a n söz etmesi m ü m k ü n d e ğ i l d i r . H e m fizik h e m d e d u y u m ifade eden s ı f a d a n n ve isimlerin A l l a h ' a atfedilmesi O ' n u n c i s m a n î varlık o l m a s ı n d a n dolayı değildir.^''-'' Ç ü n k ü

Zeyveli, a.g.m.. S.94 254 Montgomery Watt. Modem Diiımıda İslam Vahyi, (çev.Mehmet Aydın), Ankara. I982.S.48. 255 Nadim Macit, Kur'an'm İnsan Biçimci Dili. İstanbul 1996, s.126


79

bu k e l i m e l e r i n anlattığı ş e y l e r A l l a h ' ı n a ş k ı n l ı ğ ı n ı h i ç b i r şekilde ifade e d e m e z l e r . D ü n y a alanındaki en yüce d e ğ e d e r i n bile onu anlatacak gücü yoktur.256 N i t e k i m dinsel s i m g e l e r v a r o l a n bilgilerin b a ş k a l a r ı n a iletilmesi için kullanılan bir araçtır. A n c a k varolan bilgilerin dile aktarılması olan bu s i m g e l e ş t i r m e d e her z a m a n kesinlikten bir şey " f e d a " edilir.^-''^ Y a n i anlatılan şeyin tam ve m ü k e m m e l yapısı net bir ş e k i l d e ortaya k o n a m a z . O halde yapılması gereken şey, bu tür dilsel s i m g e l e r i n " e k s i k " bir t a n ı m l a m a o l d u ğ u n u n b i l i n c i n d e o l m a k t ı r . M e s e l a , m e c a z î a n l a t ı m tarzı bilim a d a m l a r ı tara fından d a çeşidi şekillerde k u l l a n ı l m a k t a d ı r . "Keşif v e icadı kolaylaştırıcı u s u l " adı altında m e c a z , anlaşılması güç olan k o n u l a n ilim a d a m ı o l m a y a n l a r a (genele) a n l a t m a k için bir araç o l a r a k k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Işığın bir b a k ı m a d a l g a l a r a y a da zerreciklere (parçacıklara) benzediği söylenir. Fakat, a s l ı n d a ışık, ilim a d a m ı için n e d a l g a d ı r ne d e zerreciklerden oluşan birşeydir.^^s O h a l d e m e c a z , bir şeyi b a ş k a bir şeyi h a t ı r l a t a c a k v e y a telkin e d e c e k şekilde dile getirmek o l d u ğ u n d a n m e c a z î dil bir y e r d e kelimelerin sıradan bilgisine d a y a n s a bile, bunu salt sözlük anlamının bir fonksiyonu olarak g ö r m e k m ü m k ü n d e ğ i l d i r . Z i r a atıf ve isnaUar yani dilsel s i m g e l e r tek tek sözcüklerle yapılmış bir şey değil, konuşanın belirli bir vesile ile bir şey dile g e t i r m e k için yaptığı bir faaliyettir. M e c a z î k u l l a n ı m d a d a y a n a ğ ı , sözcüklerin bütün s e m a n t i k ö z e l l i k l e n ile k o n u ş a n ı n sahip olduğu birleştirici güç sağlar. Y a n i , h e m kullanılan kelimelerin a n l a m alanlarının h e m d e konuşanın o k e l i m e l e r e yüklediği y ü k l e m l e r i n birarada değerlendirilmesi gerekir. Bu b a k ı m d a n b a ş k a alanlarda olduğu gibi dinî alanda da b a ş k a türlü s ö y l e n e m e y e c e k olanı s ö y l e m e sanatı olarak m e c a z önemli bir işlev üstlenmektedir. O halde dinî ifadeleri

-''^ Koç, a.g.e..s.53. 2-57 Ömer Naci Soykan. Silici vc Betimleme. İstanbul, 1998.S.37. 2-58 Watt.a.o.c..s.l 18

80

/' Kuı"an'ıa Anlaşılmasında Dil Problemi

İzah ederlcen m e c a z î s ö y l e m şekillerini d e h e s a b a k a t m a k gerekmektedir.259 M e c a z î di!, gaybî konuların a ç ı k l a n m a s m d a önemli bir aracı olmuştur. G a y b alanın insanlara aktarımı Z e m a h ş e r i ' n i n ö n e m l e b e l i r t d ğ i gibi m ü ş a h a d e e d e b i l d i ğ i m i z a l e m d e k i u n s u r l a r d a n temsil etmek suretiyle s e m b o l i k tasvirle a n l a tılmıştır.200 A l l a h ' ı n zatı ve ş i f a d a n , melekler, cennet, cehen nem gibi varlık alanları, algılayan ve anlayan insan açısından hiçbir yolla yeterli bir b i ç i m d e algılanmadığı için m e c a z î dil kullanılmıştır. Mesela K u r ' a n ' d a "altlarından ırmaklar akan cennetlerden"'^^^ v e y a "kaynar suların bulunduğu cehen nemden''^-'^'^ bahsedilir. Cennetin veya c e h e n n e m i n nasıl ola cağı k o n u s u n d a bu a y e d e r tam bir tasvir s u n m a z . Bu ifadeler bildiğimiz nesneler kullanılarak b i l e m e d i ğ i m i z bir alem hak k ı n d a z i h n i m i z d e b i r t a k ı m çağrışımların u y a n m a s ı n a n e d e n o l u r . Y o k s a b u , söylenen şeylerin tıpkısının olacağı d e m e k değildir. İnsanın ihata etmesinin m ü m k ü n olmadığı bir a l e m d e n i n s a n a bilgi a n c a k i n s a n ı n k u l l a n ı l a b i l e c e ğ i b i r takım v a s ı t a l a d a gelebilir.^^^ Y i n e E n ' a m suresinde geçen,

"O yarattıkları üzerinde (fevk) otorite sahibidir.""^^ Ayeti A l l a h T e a l a ' n ı n kudret v e hikmetinin m ü k e m m e l o l d u ğ u n a delalet eden bir delildir. Nitekim buradaki üstünlük mekan ve cihet b a k ı m ı n d a n üstünlük değildir. Asıl üstünlük hakimiyet ve kudret b a k ı m m a n ü s t ü n l ü k t ü r . T ı p k ı "efendi k ö l e n i n ü s t ü n d e d i r " s ö z ü n d e olduğu gibi. Dolayısıyla " k a h r " sıfatını ifade e d e n " f e v k ı y y e t " ( ü s t ü n l ü k ) cihet b a k ı m ı n d a n d e ğ i l , h a k i m i y e t b a k ı m ı n d a n d ı r . Zira m e k a n b a k ı m ı n d a n y ü k s e k t e olan kimselerin m a k h u r (yönetilen, h ü k m e d i l e n ) k o n u m u n d a o l m a s ı v e y a m e k a n b a k ı m ı n d a n a ş a ğ ı d a olan k i m s e l e r i n

25'->Koç.a.g.c.,s.ll.') Zemahşeri. a.g.e.,c.2,s.273 261 2.Bakara, 15: 47 Muhammed, 15. 262 44.Duhan, 45-46. 263 Esed a.g.e.s.l330 (Ek. I); Kırca, a.g.m., s.47 264 6.En-am. 18.


81

yönetici k o n u m u n d a o l m a s ı doğal ve normaldir.265 D o l a y ı sıyla ayetteki " f e v k " kelimesi m e k a n b a k ı m ı n d a n ü s t ü n l ü ğ e işaret e t m e m e k t e d i r . Y i n e K u r ' a n - ı K e r i m ' d e Allah'ın eli, Allah'ın yüzü gibi i f a d e l e r d e n b a h s e d e n a y e t l e r e b a k ı l d ı ğ ı z a m a n , bu ayetlerde geçen kelimelerden kastın sözlük anlamları olmadığı açıktır. Nitekim " e l " kelimesi bir uzvun ismi olduğu gibi, m e c a z î olarak farklı m a n a l a r a gelebilmektedir. N i t e k i m , K u r ' a n ' d a A l l a h ' a izafe edilen el k e l i m e s i ( A l l a h ' ı n eli) i f a d e s i s a d e c e g ü ç v e kuvvet^^^ m a n a s ı n d a o l m a y ı p , b u l u n d u ğ u b a ğ l a m a g ö r e farklı a n l a m l a r i ç e r m e k t e d i r . "Muhakkak ki fazi (lıituf ve ihsan) Allah'ın elindedir. O dilediğini bağışlar"-^'^ i f a d e s i n d e el k e l i m e s i n d e n m a k s a t , m a l i k i y e t v e a i d i y e t ; "Herşeyin melekutu elinde bulunan (Allah) ne yücedir"^^^ ifadesinde cl kelimesinden maksat güç ve kuvvet; "Aksine O'nun iki eli de açıktır, dilediğine infak eder"'^^^ ifadesinde geçen el kelimesinden m a k s a t , cömertlik, güç ve kudret; "Sana biat edenler aynı zamanda Allah 'a da biat etmiş olurlar. Allah'ın eli onların elinin üstündedir."-''^ i f a d e s i n d e ise el k e l i m e s i n d e n m a k s a t , b i a t e d e n l e r i n yaptıklarını tasdik e t m e ve o n a y l a m a d ı r . "Ey İblis seıd iki elimle yaratmış iken secde etmene engel olan şey nedir?"'^''^ a y e t i n d e ise el kelimesi h e m ş e y t a n a bir y a r a t ı l m ı ş olarak k i b i r l e n m e m e s i gerektiğini v u r g u l a m a k , h e m de y a r a t m a n ı n A l l a h ' a ait olduğunu k u v v e d e n d i r m e k için kullanılmıştır. A y n ı ş e k i l d e "Allah'ın yüzü" k e l i m e s i , k u l l a n ı l d ı ğ ı b ü t ü n a y e d e r d e s a d e c e A l l a h ' ı n zatını ifade e t m e m e k t e , b u l u n d u ğ u b a ğ l a m a göre farklı a n l a m l a r i ç e r m e k t e d i r . Nite k i m , "Doğu da batı da Allah'ındır. Nereye yönelirseniz yöne-

Razi a.g.e.. C.9.S.472 266 Bahaeddin Sağlam. Kıır'aıı'ııı Evrenselliği ve Kur'an Semboller'unn İstanbul. I997,s.324 267 3.AI-İ İmran.73; 57.Hadid. 29. 268 36.Yasin.83. 269 5.Maide, 64. 270 48.Fetih, 10. 271 38.Sad.73.

Dili,

82

/ K.ııı'an'ııı Anlaşılmasında Dil Problemi

Un Allah'ın vechi orasıdır...."^"^^ i f a d e s i n d e g e ç e n veclı Jcelimesi, " A i i a l ı ' m m e k a n d a n m ü n e z z e h l i ğ i n i " v u r g u l a m a k için kullanılmış; "Ve onlar ki Rablerinin teveccühünü (vechi rabbihim) umarak güçlüklere göğüs gerip namazda kararlılık gösterirler..."'^''^ ifadesinde geçen vech kelimesi d e " r ı z a " m a n a s ı n d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r . "Allah'tan başka ilah yoktur, lierşey yok olacak sadece O'nun vechi baki kalacak"-'''^ i f a d e s i i l e "Her şey yok olup gitmeye mahkumdur ama kudret ve ihtişam sahibi olan Rabbinizin vechi sonsuza dek bakidir."'^''^ i f a d e s i n d e g e ç e n v e c h kelimesi ise, " A l l a h ' ı n zatı" manasında kullanılmıştır. Y i n e A l l a h ' a izafe edilen göz kelimesi d e aşağıdaki ayetlerde görüldüğü gibi kontrol e t m e ve gözetim altında tut m a manasındadır. "Bizim gözlerimiz önünde (gözetimimiz altında) ve vahyettiğimiz biçimde (seni ve seninle beraber olanları kurta-racak olan) gemiyi inşa et..."'^''^ "O halde Rabbinüı hükmiüıü sabırla bekle, çünkü gözümüzün önündesin (korumamız altındasın)..."'^''''

sen

B a k a r a s u r e s i n d e geçen "Onlar, Allah'ın bulutların gölgeleri arasından meleklerle birlikte kendilerine gelmesini ve işin bitirilmesini mi bekliyorlar?..."'^'''^ a y e d n d e yer alan Allah'ın gelmesi ifadesi, bazı tefsir a l i m l e r i n c e A l l a h ' ı n azabının gelmesi şeklinde a n l a ş ı l m ı ş t ı r . " ? Nitekim K u r ' a n ' ı n kendisi de bu anlamı desteklemektedir. "Onlardan önce gelip geçenler de birtakım hile ve düzen kurmuşlardı. Allah da onların yaptıkları binalara temelleruiden geldi de (o evlerin) tavanları başlarına yıkıldı

2.Bakara. 115. 2'^3 13. Ra-d.12. " 4 28.Kasas.88. "•^ 55, Rahman.26-27. " 6 11.Hud. 37. 2 " .52.Tur. 48. "^2.Bakara.2IO. " 9 Razi .a.g.e.. C.5.S.36; Derzeve, t'/ Tefsirn'I Hcıclis. c.5. s.220; Elmalılı, a.g.e., c.2.s.73''7.


ve nereden

geldiğini

daha anlamadan

azap

onları

83

ansızın

yakaladı."-^^ K u r ' a n insanları b a ş k a varlıklara kul o l m a k t a n kurtar m a k için "insanların meliki Allah'tır"^^^ d i y o r s a , bir a n l a m da i n s a n l a r a nasıl her y e r i n , her m e m l e k e t i n bir yöneticisi v a r s a , d ü n y a n ı n d a kainatın d a bir yöneticisi vardır. O ' d a A l l a h ' t ı r , d e m e k istiyor.^^2 Y i n e K u r ' a n .Allah'ın semada olduğunuarşa istiva ettiğinP-^^ b i z e s ö y l ü y o r s a , b u ifadelerle bizzat s ö z c ü k anlamları kastedilmiş o l m a y ı p , b u n lardan b a h s e d i l e r e k b a ş k a bir alan olan aşkınlık d a h a d o ğ r u bir deyişle Mutlak Kudretin bilinmesi istenmektedir. K o n u y u N a d i m M a c i t ' i n şu sözleriyle ö z e d e r s e k , " A l l a h t a n ı m l a n a m a y a n z a m a n ve m e k a n d a n m ü n e z z e h ve beşer kavrayışının t a m a m e n ötesinde bir v a d ı k o l d u ğ u n a göre O ' n u t a s a v v u r e t m e n i n i m k a n s ı z l ı ğ ı k a r ş ı s ı n d a O ' n u n varlığı ve fiilleri - ç o k y e t e r s i z o l m a k l a b i r l i k t e - a n c a k o l d u k ç a genelliştirilmiş mecazlaria bize aktarılabilir. Nitekim K u r ' a n , A l l a h ' t a n b a h s e d e r k e n s e m a l a r d a o l d u ğ u n u , arş ü z e r i n e istivasını bize bildiriyorsa, biz bu ifadeleri zahirî anlamlarıyla a l a m a y ı z . B ü t ü n b u n l a r A l l a h ' ı n h e r ş e y e kadir o l d u ğ u n u n bütün varlıkların m u t l a k h ü k ü m r a n ı olduğu k a v r a m ı n ı n lisanî vasıtalarıdır. Aya, yemin, kabz, cenb, nüzul, ineci, ityan, kurb, gadab vb. gibi i n s a n î f i z y o n o m i ve d u y u m l a r l a k e s i ş e n K u r ' a n ' î dil, m ü ş a h e d e m i z i n dışında olan g a y b ı , insan zihni nin sınırlarına i n d i r m e y e , bir b a ş k a deyişle insan tarafından bilineni b i l i n m e y e n e bir temel y a p m a y a m a t u f bir b i ç i m d e aktarmıştır. Y i n e A l l a h ' ı n g a z a b e t m e s i , salih a m e l l e r d e n hoşlan m a s ı , yarattıklarını s e v m e s i , insanların günahlarından dolayı h e s a b a ç e k i l m e s i , amellerinin tartılması gibi insan biçimci t a s v i r l e r i n , v a h y o l u n a n ilkelerin beşer dili yoluyla aktarıl-

280 l6.Nahl.26. 281 l l 4 . N a s . l . 282 Sağlam. a.g.e.,s.322 28-3 4l.Fussilet,l 1. 284 20,Taha.5.


ması ve gerçekleştirilmesi varolduğu m ü d d e t ç e , k a ç ı n ı l m a z t a s v i d e r olduğu bilinmelidir.^^s Bu b a k ı m d a n özellikle h e m Allah h e m d e insan için kullanılan, A l l a h ' a atfedilen anlamıyla insana atfedilen a n l a m a r a s ı n d a bir b e n z e r l i k a n l a m ı v e r e n , b u n u n l a birlikte aynı anlamda kullanılmaması gereken terimler, geçtikleri m e t n i n b a ğ l a m ı n d a n ve K u r ' a n ' ı n a n l a m b ü t ü n l ü ğ ü n d e n s o y u d a n m a m a l ı d ı r . D o l a y ı s ı y l a bu tür ifa'deler A l l a h ' ı insana tanıt m a d a özel bir a n l a m t a ş ı m a k t a d ı r . Ö y l e y s e ilahî zat v e sıfadar h a k k ı n d a gelen kelimelerin yalnızca sözlük a n l a m ı y l a dejiil, bir d i n î h a k i k a t o l a r a k K u r ' a n ' ı n a n l a m b ü t ü n l ü ğ ü içerisinde değerlendirilmesi gerekmektedir. A l l a h ' ı n zatı ve sıfaUarı ile ilgili ifadeler v e aşkın bir a n l a m a g ö n d e r m e d e b u l u n a n b e n z e t m e l e r bir b e n z e t m e b a ğ l a m ı n d a a m a ç l a n a n anlamı değil d e , bu b e n z e t m e A l l a h ' ı insanla ö z d e ş l e ş t i r m e b a ğ l a m ı n d a ele alınırsa, bu h e m dinî kavramların anlamlarının b o z u l m a s ı n a h e m d e mesajın a m a ç ladığı anlam bütünlüğünün parçalanmasına yol açabilir.^^^ Kur'an-ı K e r i m ' d e metafizik unsurların ve gaybî konuların m e c a z î dilde anlatımının y a n ı n d a , d ü n y e v î alanla ilgili k o n u l a r d a d a h a doğrusu Allah T e a l a ' n m canlı ve cansız varlıklarla blre-bir konuşma^: şeklinde ifade edilen konularda d a m e c a z î dil k u U a n ı l m ı ş t î r . M'-'-sela, K u r ' a n ' d a A l l a h ' ı n "ateşe ibrahim için serin o!" d e m e s i " a r z a ve semavata ikisine de isteyerek ya da istemeyerek gelin"'^^^ demesi onla rın d a "isteyerek geldik" demeleri veya bir şeyin o l m a s ı n ı dilediğinde ona sadece "o/"289 demesi gibi ifadeler salt keli m e l e r aracılığı ile yapılan karşılıklı k o n u ş m a n ı n basitçe bir tasvirinden ibaret değildir. Dolayısıyla bu ifadeleri s e m b o l i k ifadeler olarak g ö r m e k gerekir.^ô

Macit. a.g.e., S.91-92. 2S6M-,cit.a.g.c..s.!26 287 21.Enbiya.69 288 4i.Fı,ssilet,ll 289 36.Yasin,82 290 Cündioğlu, Sözün Özü, s.67


85

Z i r a bu ifadeleri ayetlerin zahirine g ö r e y o r u m l a m a k , y e r e v e g ö ğ e , a t e ş e ve d i ğ e r v a d ı k l a r a akıl t a k d i r e t m e y e götürür, yani bu varlıkların A l l a h ' ı n hitabını anladıklarını ve o h i t a b ı n , ateşin yer v e göğün dinleyebileceği ses vc harfler den müteşekkil olduğunu ve onların da bu hitaba mesela yerin ve g ö ğ ü n "isteyerek geldik" demeleri gibi o l u m l u yanıt v e r d i k l e r i n i , k ı s a c a cansız variıklar için h a y a t ı , a k ı l , ses v e harfler k o n u ş m a y ı takdir etmiş oluruz. A n c a k bilinmelidir ki, b u r a d a karşılıklı k o n u ş m a şeklinde geçen ifadelerden ses ve harflerden oluşan dille ifade murad e d i l m e m i ş ü r . N i t e k i m bu tarz ifadeler, kainatta varolan bütün varlıkların A l l a h ' ı n e m r i n e m u s a h h a r olduklarını, O ' n a b o y u n eğdiklerini d o l a y ı sıyla insanın d a d i ğ e r variıklar gibi A l l a h ' a b o y u n e ğ m e s i , e m i r l e r i n e itaat etmesi v e y a s a k l a r ı n d a n k a ç ı n m a s ı gerekti ğini vurgulayan sembolik ifadelerdir.^^ı S o n u ç o l a r a k K u r ' a n vahyin en son ve en m ü k e m m e l ürünlerini içerisinde barındıran bir kitaptır. İnsanlara m a k r o ve m i k r o a l e m d e k i sıriarı ve b i l i n m e y e n hususları a n l a t m a k için s e m b o l l e r k u l l a n m ı ş , insanın m ü ş a h e d e alanının d ı ş ı n d a kalan konuları ve M u t l a k G e r ç e k ' i , anlatım tarzında cn iyi ve tek yol olan mecazî dille anlatmıştır. Dolayısıyla A l l a h ' ı n zati v e sıfatları, ahiret a h v a l i , c e n net ve c e h e n n e m l e ilgili K u r ' a n ' d a yer alan ifadeleri m e c a z î dil g^dı altında i n c e l e m e k ve bu b a ğ l a m d a k o n u l a n a n l a m a y a ç a l ı ş m a k K u r ' a n ' ı n a m a c ı n a d a h a uygun bir y a k l a ş ı m olur.

E- A n l a m a ve Y o r u m l a m a Faaliyeti P r o b l e m i A n l a m , bir s ö z ü n bir ö n e r m e n i n bir t a s a r ı m ı n b i r d ü şüncenin ya d a bir eserin anlatmak istediği şeydir,292 A n l a m a ise, en kapsamlı karşılığı ile bir ifadenin (bir s ö z ü n , bir d a v r a n ı ş ı n y a da bir o l g u n u n ) m e s a j ı n ı , v e r m e k istediğini veya v e r m e k i s t e d i ğ i n d e n d a h a fazlasını a l m a k -

Ebu Haniid Muhammed b. Muhammed, Gazali,//;v<J-" IJUniıi-i'd DiiLİçsv. Arslan), İstanbul 1978. c.l., s 3 5 9

A\ı

Ahmet Ccvizci, Parcıdiı^ma Felsefe Terimleri Sözliiğii İstanbul 2000 s.20 Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Sör.liiğil, İstanbul, 1998, s.22.

86


t ı r . B i r başka deyişle anlarna, herhangi bir ifadenin işaret ettiği zihinsel bir içeriğin kavranması ve anlaşılmasıdır.294 Bu n e d e n l e dilin varlık nedeni d e , insanlar arasında sıklıkla ortaya çıkan i l e d ş i m d e b u l u n m a (karşılıklı anlaşılma) gereksinimidir.295 İ l e t i ş i m i n b a ş a r ı s ı i s e , d i n l e y e n v e y a o k u y a n bireyin kendisiyle iletişimde bulunan kişinin niyedni t a n ı y ı p k a v r a m a s ı y l a mümkündiir.296 Bir b a ş k a d e y i ş l e , b a ş a r ı y l a gerçekleştirilmiş iletişim, söylenimi (metin v e y a söz) üreten kişinin bilinçli olarak iletmeye yöneldiği ş e y l e , onu gözlemleyen kişinin bu söylenimin algısından çıkardığı şeyin içerikçe örtüşmesidir.297 İçerikçe örtüşmenin gerçekleşmesi ise, bir gönderenin b u l u n m a s ı n ı gerekli kılar. " G ö n d e r e n " , " g ö n d e r i l e n e " bir " m e s a j " y o l l a r . B e k l e n e n iletişimin g e r ç e k l e ş m e s i için; g ö n d e r i l e n tarafından anlaşılabilir kimi z a m a n dilsel, kimi z a m a n dil-dışı bir " b a ğ l a m " gereklidir. A r d ı n d a n , gönderenle g ö n d e r i l e n i n , aralarında i l e d ş i m kurmalarını ve bu iletişimi sürdürmelerini sağlayan fiziksel veya ruhsal bir ilişki gerek lidir. Dolayısıyla bir k i m s e başka birisine bir şey söylediği z a m a n , söylediği c ü m l e n i n k a r ş ı s ı n d a k i n e bir şey a n l a t m a g ü c ü n d e o l d u ğ u n u kabul e t m e k t e ; dinleyen d e , e ğ e r söylen m e k istenen şeyi anlayabilmişse, cümlenin o gücünden yarar lanarak anlatılmak isteneni anlamaktadır. Konuşanın anlat m a fiilinde, dinleyenin de a n l a m a fiilinde başarılı olabilmesi için, c ü m l e d e her ikisinin de bu faaliyeUerinde başarılı o l m a sını s a ğ l a y a c a k bir a n l a t m a g ü c ü n ü n b u l u n m a s ı zorunlu g ö r ü n m e k t e d i r . i ş t e dilsel i l e t i ş i m i n bu v a z g e ç i l m e z

293 H.P. Riclcman. Aıılcıımı ve İnsan 1992. s. 64

Bilimleri

(Çev. Mehmet Dağ), Anicara,

294 Rickman. a.g.e.. s. 63. 295 Arda Denizel . Anlam ve Nedensellik,

İstanbul, 1996, s. 41.

296 Dcnkel.a.g.e.,s.49. 297 Denkel,a.2.e..s.40. 298 Vehbi Hacıkadiroglu , Z3/'/,(,'/fe/.ve/e.v/, İstanbul, 1985. s. 212.


87

etilenlerini aşağıdaki b i ç i m d e ş e m a t i k o l a r a k gösterilebili riz.

Bağlam Gönderen

Mesaj

Gönderilen

İlişki Y u k a r ı d a belirdlen l i n s u d a r iletişimin sağlıklı bir b i ç i m d e gerçekleşmesi için gerekli aynı z a m a n d a ç o k önemli unsurlardır. A n c a k , iletişim ortamı d i y e d e a d l a n d ı r a b i l e c e ğ i m i z g ö n d e r e n - m e s a j ve g ö n d e r i l e n d e n oluşan b u o r t a m , g ö n d e r e n ile g ö n d e r i l e n a r a s ı n d a iletişimi olanaklı kılsa b i l e ; bu d u r u m , iletişimin hedefi olan a n l a ş ı l m a n ı n t a m a n l a m ı y l a g e r ç e k l e ş e c e ğ i n i g ö s t e r m e z . N i t e k i m , bir m e t n i a n l a m a n ı n ö l ç ü t ü , m e t n i n yazıldığı dildeki k e l i m e l e r i n ve ibarelerin delalet ettikleri, sadece zahirî mananın bilinmesini değil, zahirî mananın yanında o kelime ve ibarelerin m e c a z î m a n a l a r ı n ı n da bilinmesini gerektirir.^™ D o l a y ı s ı y l a , iletişim etkenlerinin var olması a n l a m a n ı n d a gerçekleşmesini gerekli kılsaydı tarihte hiçbir zaman İlahiyat v e Felsefe a l a n ı n d a a n l a m a ve y o r u m l a m a p r o b l e m l e r i n e rastlanmazdı. Ayrıca, başlangıcından günümüze kadar yazılan yüzlerce çildik tefsir kitabı, bir a n l a m a p r o b l e m i n i n o l d u ğ u n u göstermektedir. Y i n e K u r ' a n ilimleri i ç e r i s i n d e y e r alan k o n u l a r a bakıldığı z a m a n , m u h k e m - m ü t e ş a b i h , n a s i h - m e n s u h , hakikatm e c a z , Kur'an'ın Allah Teala'nın sıfatlarını anlatan Insanbiçimci ifadeleri gibi problemli k o n u l a r ı n tefsir ve usul-u tefsir k i t a b l a r m d a önemli bir b i ç i m d e yer aldığı görülür.* O

299 Jakobson Ramon, "Dil bilim ve 'tazın Bilim" Yirminci Yiizyü Dilbilimi (Kuramcılardan Seçmeler), Ankara, 1983, s. 179. Ayrıca bkz. Arkoun Muhammed, Kur'an Okumaları (Çev. Ahmet Zeki Ünal) İstanbul, 1995 (Çevirenin sunuş bölümü) Bkz. Cündioğiu, Anlamın Buharlaşması ve Kur'an, s.70 (Yazar değerlendirme sini, Arap dili üzerinde yapmaktadır.) Burada Kur'an'ın tamamının anlamadan yoksun olduğu söylenmemektedir. Kastedilen İslam'ın ilk dönemlerinden itibaren tefsir ilmî açısından müşkil kabul edilen konulardır. dik

88


h a l d e , o r t a d a bir iletişim var a m a , iletişim e t k e n l e r i n i n varlığı, mütekellimin kastının her yönüyle anlaşılması için yeterli o l m a m a k t a d ı r . Dolayısıyla, a n l a m a faaliyeti, iledşimin ö t e s i n d e bir sonraki a ş a m a olan farklı bir b o y u t v e a l a n olarak değerlendirilebilir. İletişimin d a h a sağlıklı bir şekilde gerçekleşmesi ve söylenen sözün doğru bir şekilde anlaşılması için, 1. Sözü söyleyen kimseyi, 2. Kendisine söylenen kişiyi, 3. Söylenen şeyi, 4 . Sözün söylendiği z a m a n ı , 5 . Sözün söylendiği m e k a n ı , 6 . Nasıl söylendiğini, 7 . V e niçin söylendiği bilmek gerekir, ôı B ü t ü n b u n l a r a n l a m a f a a l i y e d n d e önemli d a y a n a k noktalarıdır a m a bir sözün veya metnin anlaşılmasında bütün bu u n s u r l a r ı t e s b i t e d e b i l m e k v e b i l e b i l m e k m ü m k ü n o l m a y a b i l i r . Dolayısıyla her a n l a m a faaliyeti de sonuçta bir y o r u m u gerekli kılar. Y o r u m ise genel olarak bir m e t n i , bir h a b e r i , bilinmeyen ve anlaşılmayan bir e y l e m i , bir m e s a j ı , b i r o l a y ı , v b . i n c e l e y i p a ç ı k l a y a r a k d e ğ e r l e n d i r m e , belli bir a ç ı s ı n d a n h a r e k e d e anlamlandırmadır.^^^ D o l a y ı s ı y l a bir metni okuyan şahıs açısından söylenecek olursa, okuyanın " a n l a d ı m " dediği şey ile m e t n i n v e r m e k istediği m e s a j b a z e n ö r t ü ş m e y e b i l i r . Ç ü n k ü m e t n e m u h a t a p olan şahsın içinde b u l u n d u ğ u ortam ile (bu ortam metni anlayan kişinin y a ş a d ı ğ ı ç a ğ , fikir ve d ü ş ü n c e y a p ı s ı , k a r a k t e r i , i ç i n d e b u l u n d u ğ u i n a n ç ve d i n î kültür yapısı vb.) m e t n i n o r t a y a çıktığı ortam ( s ö y l e n m e s e b e b i , b a ğ l a m vb.) d e n k l e ş m e d i ğ i m ü d d e t ç e y a p ı l a n h e r a n l a m a faaliyeti bir y o r u m l a m a

3 0 ' Celal Kırca. "Kur'an'ı Anlama Yöntemi" basılmamış ders notu, Kayseri, 2001 s.l. 302 Cevizci. a.g.e.s.372


89

etkinliği o l a r a k k a r ş ı m ı z a ç ı k m a k t a d ı r . O h a l d e , a n l a m a k y o r u m l a m a k t ı r , denilebilir. • Z e r k e ş i ' n i n ö n e m l e belirttiği g i b i , hitabın t o p l u m u n diliyle o l m a s ı , o dilin tefsire ihtiyacı o l m a d ı ğ ı a n l a m ı n a g e l m e z . Zerkeşi'ye göre her müellif, eserini, bizzat yazdığı ifadelerle a n l a ş ı l a c a ğ ı d ü ş ü n c e s i y l e y a z a r . Ayrı bir ş e r h e i h t i y a ç d u y m a z . D o l a y ı s ı y l a üç n e d e n d e n ö t ü r ü d a i m a a ç ı k l a m a y a ihtiyaç duyulur: 1. Müellif, eserini kendince yeterli gördüğü bir üslubla ve ilmî yetkinliğinden dolayı veciz i f a d e l e d e yazabilir. B u , eserin t a m a m i y l e anlaşılacağı a n l a m ı n a g e l m e z . Bu s e b e b l e , e s e r d e yer alan kapalı i f a d e l e n n a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u r u l m a s ı gerekir. 2 . Müellif, anlatmak istediği konunun öncesini biliniyor d ü ş ü n c e s i y l e zikretmeyebilir. A ç ı k l a n m a y a n konu öncesi b ö l ü m ü n / o l a y ı n ortaya konması metnin d a h a sağlıklı anlaşılması için gereklidir. 3. M e t i n d e geçen ifadelenn farklı m a n a l a r a ( m e c a z , iştirak ve iltizam gibi) g e l m e ihtimali d a i m a vardır. Dolayısıyla m e t i n d e yer alan ifadelerin hangi m a n a y a delalet etdğinin açıklanması gerekir. Ö z e t l e , Z e r k e ş i ' y e g ö r e bir d ü ş ü n c e , bir irade ve bir niyet taşıyan her metnin a ç ı k l a n m a y a gereksinimi olabilir ve bu a ç ı k l a m a az v e y a ç o k y o r u m u i ç e r i s i n d e b a r ı n d ı n r . N i t e k i m , y a z a d a r , ö z e l l i k l e o z a n l a r , o k u y a n ve d i n l e y e n ü z e r i n d e etkili o l a b i l m e k için d i l d e a n l a ş ı l a n ı n d ı ş ı n a çıkarlar. Sözcükleri çeşitli çağrışımlara yol açacak yeni imge ve d u y g u o l u ş t u r a c a k b i ç i m d e değişik a n l a m l a r d a kullanır la,-305

O h a l d e , a n l a m a f a a l i y e d , geleneksel a n l a m ı y l a yazı a ç ı m l a m a s ı d i y e tanımlanabilir. Bu t a n ı m a g ö r e , a n l a m a ve y o r u m l a m a etkinliği y a z a n n kendi açısından zaten açıklamış

-''03 Japp a.g.m.. s. 238. 304 Zerkeşi, a.g.e., c. 1, s. 106. Ayrıca bkz. Erol Göka.Abdullah Topçuoğlu, Yasin Aktay , Önce Söz Vcınlı Yoniınsamacılık. Üzerine Deneme, ."inkara, 1996, s. 237. 305 Aksan, a.g.e., s. 75.

90


o l d u ğ u bir şey ü z e r i n d e r e f l e k s i y o n yapmaktır.ôö Y a n i , a n l a m a , herşeyden ö n c e bireysel bir bilincin bir başka ben'i yeniden k u r m a , k a v r a m a böylelikle d e kendi bireyselliğinin bilincine v a r m a s ü r e c i d i r . Y a z ı l ı metinleri a n l a m a n ı n ve y o r u m l a m a n ı n temelinde de bir başkasının ortaya k o y d u ğ u bir ürünü k a v r a m a çabası yatmaktadır. Bu d u r u m d a , bireysel bir bilinç b a ş k a bir bilincin ortaya k o y m u ş o l d u ğ u ü r ü n ü n nesnel bilgisine nasıl ulaşabilir? Bu güçlülük "oıtaklaşalık" k a v r a m ı n a d a y a n a r a k ç ö z ü l m ü ş t ü r . S i m g e l e r yoluyla o r t a y a k o n a n a n l a m l a r , hiçbir z a m a n dar a n l a m d a özel değildir. Yani -şiirin d ı ş ı n d a - simgelerin her z a m a n ö z n e l e r arası geçerliliği vardır. ^08 D o l a y ı s ı y l a , u z m a n l ı k alanı içerisinde yer alan özel dillerin d ı ş ı n d a , k i ş i l e r e ö z g ü bir dil ve iletişim sistemi o l m a d ı ğ ı için, t o p l u m u n istifadesine s u n u l m u ş , genel v e y a ortak dil aracılığıyla s ö y l e n m i ş veya yazılmış her söz v e y a m e t i n , a n l a m a y a y ö n e l i k bir ç a b a s o n u c u n d a t o p l u m u n geneli tarafından anlaşılabilir. Aynı şekilde Kur'an-ı K e r i m , i ç e r i s i n d e bir ç o k t e k n i k ifade b u l u n d u r m a k l a b i r l i k t e t o p l u m u n geneline hitab etmektedir. Bu s e b e b l e , dil bilen bir kişi, aynı z a m a n d a her biri belli bir biçim ve a n l a m ya da anlam potansiyeli t a ş ı y a n , birbiriyle ö r t ü ş m e y e n sonsuz sayıda önermenin oluşturduğu bir öbeği b e l i r l e y e n kimi kural v e ilkeleri ö ğ r e n m i ş bir kişidir.-'''^ Bu d ü ş ü n c e d e n h a r e k e t l e y a z a r l a r , e s e r l e r i n i t o p l u m u n istifadesine sunariar. Z i r a , t o p l u m u n her ferdi için, onların a n l a m a ve k a v r a m a s e v i y e s i n e u y g u n o l a r a k ayrı ayrı eser y a z m a k imkansızdır. Dolayısıyla, bir rrıetnin v e y a s ö z ü n a m a c ı n a u l a ş m a s ı , iletişimini b a ş a r ı y l a g e r ç e k l e ş t i r m e s i , o metne veya söze m u h a t a b olan insanın, a n l a m a y a yönelik gayreti ve çabasıyla m ü m k ü n d ü r .

Japp. a.g.m.. s. 226.

yıker Gölii Üzerine. Kur'an'm Kur'an'la Tefsiri, İstanbul. 1996. s.40. 321 Albayrak. a.g.e.. s 4 l .


93

F- A n l a m a ve Y o r u m l a m a Faaliyetine İki U ç Ö r n e k K u r ' a n , indiği asırdan bu y a n a muhatapları tarafından r e h b e r olarak kabul edilmiş ve onu a n l a m a y ö n ü n d e bir çok tefsir faaliyeti o l m u ş t u r . Ciltlerle y a z ı l m ı ş tefsir kitabları bunun bir göstergesidir. K u r ' a n indiği d ö n e m d e i ç l e r i n d e Allah'ın rasulü de b u l u n d u ğ u için muhatapları tarafından rahatlıkla a n l a ş ı l m ı ş , m ü p h e m olan konular rasulullah'a sorularak açık hale g e l m i ş t i r . B u r a d a bir p r o b l e m y o k t u r . A n c a k d a h a sonraki m u h a t a b l a r a ç ı s ı n d a n bir ç o k p r o b l e m o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . İslam'ın ilk d ö n e m l e r i n d e i d k a d î mezheblerin ortaya ç ı k m a s ı , K u r ' a n ' a yaklaşımların y ö n ü n ü ve istikametini d e ğ i ş t i r m i ş ; m u h a t a p l a r , Kur'an'ı yine Kur'an'dan h a r e k e d e değil, aksine kendi m e z h e b î görüşleri doğrultusunda anlama y ö n ü n e gitmişlerdir. K u r ' a n , anlamanın amacı olması g e r e k i r k e n , m e z h e b î ilkelerin d e s t e k l e n m e s i y ö n ü n d e bir araç v e bir d a y a n a k o l m u ş t u r . Hatta o kadar aşırıya gidilmiştir ki "Kur'an'ın bir zahiri bir de batini vardır" ^'^^ s ö z ü n d e n y o l a çıkarak ve tefsir y a p m a n ı n ilkeleri gözardı edilerek, Kur'an ifadelerine lafzın delalet e t m e d i ğ i , lafza verilmesi m ü m k ü n o l m a y a n a n l a m l a r verilebilmişdr. Diğer taraftan, bir d ü ş ü n c e ve fikri ifade e d e n dilin bir vasıta o l d u ğ u unutularak lafzın delalet etdği ilk mananın dışına ç ı k ı l m a m ı ş , Allah için a n t r o p o moıfik y a k l a ş ı m l a r a gidilebilmiş; ayrıca Kur'an'm k u d s i y e d n e gölge d ü ş ü r m e m e k ve Kur'an'ı insanî ölçüte i n d i r m e m e k için kıyas r e d d e d i l m i ş , n e d c e d e lafızların sathî m a n a s ı n ı n ötesine gidilememiştir. İşte b u r a d a lafzm anlamını daraltan y a k l a ş ı m (lafzî y o r u m ) ile lafza keyfî bir b i ç i m d e a n l a m veren y a k l a ş ı m (batınî y o r u m ) dil açısından ele alınıp değeriendirilecekdr.

322 Süleyman Ateş , Siilemi ve Tasavvıifi Tefsiri, İstanbul, 1996, s.16.

94

/ Kur an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi

1- Zahirî Yorum (Lafzî Yorum) Örneği Z a h i r k e l i m e s i , batının z ı d d ı , insanda açık olan k ı s ı m gizli o l m a y a n a ç ı k , bir şeyin arzın ü s t ü n d e o l m a s ı v e g ö z l e görülmesi gibi anlamlara gelmektedir.323 Z a h i r î y o r u m ise Kur'an ve sünnette yer alan ifadelerin s a d e c e m a n t u k u n a bağlı k a l ı n a r a k yapılan yorumlardır.324 A n c a k zahiriye ismi bir fıkıh ekolünün ismi olduğu için ve b i z i m g a y e m i z s a d e c e Zahiriye m e z h e b i n i n literal y a k l a ş ı m larını ele a l m a k o l m a d ı ğ ı ; b u n u n y a n ı n d a d i n î ifadelere lafzî o l a r a k y a k l a ş a n h e r d ü ş ü n c e y i k a p s a d ı ğ ı için b ü t ü n b u yaklaşımları lafzî y o r u m adı altında inceleyeceğiz. H e r k o n u ş m a kelimelerie (lafızlarla) ifade edilir v e her yazı kelimelerle yazılır. İnsanlar birbirleriyle iletişim k u r m a k , d u y g u ve düşünceleri a k t a r m a k için bazen bir keli m e y i , ç o ğ u z a m a n kelimelerden oluşan ve bir anlam ifade e d e n c ü m l e veya cümleleri k u l l a n m a k zorundadırlar. Nitekim zihnimizdeki düşünceleri, kelimeler olmadan doğrudan d o ğ r u y a bir b a ş k a s ı n a i l e t m e m i z m ü m k ü n değildir. A n c a k d ü ş ü n c e l e r i n d o ğ r u d a n k e l i m e karşılıkları y o k t u r . D ü ş ü n c e l e r d e n k e l i m e l e r e geçiş m a n a y o l u y l a o l u r . İfade e t m e k istediğimiz d ü ş ü n c e ö n c e m a n a y a s o n r a d a sözlü v e y a yazılı olarak kelimelere bürünür. D ü ş ü n c e d e n kelimelere doğrudan bir geçişin o l m a m a s P ^ ^ dilin yetersizliği ve h e r k o n u n u n b ü t ü n ayrıntılarıyla ifade edilmesinin i m k a n s ı z olması s e b e biyle d ü ş ü n c e ve duyguların her y ö n ü y l e ifade edilmesi m ü m k ü n olmayabilir. B u n e d e n l e bir m e d n d c v e y a k o n u ş m a d a v e r i l m e k istenen mesajın anlaşılabilmesi için m e t n i n veya k o n u ş m a n ı n s a d e c e sözel k ı s m ı n a ( m a n t u k ) bağlı k a l m a k yeterii değildir. A k s i n e sözel k ı s m a bağlı kalmanın y a n ı n d a lafızların v e y a cümlelerin metin içinde y ü k l e n m i ş oldukları

323 ibn Manzur. a.g.e.. c. 4 . s. 520 ;İsfehani, a.g.e., s.743. 3 2 4 /vto„ Ansiklopedisi "Zahiriye maddesi", Hayreddin Karaman, İstanbul, 1986, c. 13. s. 456. 3 2 5 A l a n . a . g . e . , s . 12.


değerlerin

de

(mefhum)

dikkate

aimması

önemli

95'

bir

husustur. B u n u n y a n ı s ı r a c ü m l e n i n a n l a m ı n ı n birden fazla manaya gelebilmesi sadece Kur'an'a özgü olmayıp bütün dillerin karakterinde varolan bir durumdur.326 B e ş e r î bir dil k u l l a n m ı ş olması sebebiyle Kur'an dile özgü bu ş i m d i l i k ve kuralldıktan paymı a l m a k t a ^ " Arapların edebî zevk ve anlayışlarına uygun olarak muhataplarını etkilemek, düşün ceyi normal dilden d a h a canlı bir b i ç i m d e ifade e t m e k , fikn d a h a d u y a r l ı h a l e g e t i r m e k için h e r d i l d e v a r o l a n s ö z sanadarını içerisinde barındırmaktadır. ^28 H e r i l e t i ş i m o l a y ı n ı n g a y e s i alıcı ü z e r i n d e t e s i r u y a n d ı r m a k ve o n u n harekete g e ç m e s i n i , bir iş y a p m a s ı n ı , bir fiilde ifadesini bulan bir d a v r a n ı ş ı g e r ç e k l e ş t i r m e s i n i sağlamaktadır.329 ^ i r a iletişimin gerçekleşmesi bir d ü ş ü n c e nin veya fikrin ortaya k o n m a s ı ancak dil vasıtasıyla o l m a k t a dır. Bir fikri v e y a düşünceyi o r t a y a k o y m a k isteyen irade; n i y e t v e a r z u s u n a g ö r e d i l e ait u n s u r l a r ı d o ğ a l o l a r a k kullanacaktır.330 b a k ı m d a n ü s l u b l a ilgili p r o b l e m l e r i k a v r a y a b i l m e k için d i l e ait u n s u r l a r ı n iletişim e s n a s ı n d a yüklendikleri fonksiyonlar üzerinde d u r m a y a ihtiyaç vardır. A n c a k , ibarenin gerçek m a n a s ı n ı , yer aldığı m e d n içinde k a z a n d ı ğ ı n ı gözden uzak t u t m a m a k gerekir. Ç ü n k ü onu m e y d a n a getiren u n s u d a r ı n metindeki diğer ifade vasıta v e şekilleriyle ilgisi metnin t a m a m ı n ı d i k k a t e alarak b e l i d e n e bilir-^-"" Bir m e t n i m e y d a n a g e t i r e n d i l e ait u n s u r l a r ı n t a m a m ı kelimelerin s ı n ı d a r ı ( m a n t u k u ) içinde d ü ş ü n ü l e c e k o l u r s a a n l a ş m a s a ğ l a n a m a z . O k u y u c u v e y a dinleyici metnin k o d u n u ç ö z e m e z .332

326 Macit. a.g.e,., s. 99. 327 Özsoy. a.g.e., s. 33. 328 Coşkun, a.g.e., s. 24, Aktaş, a.g.e., s. 67. 329 Aktaş, a.g.e., S.35. 330 Aktaş, a.g.e., s.71. 331 Aktaş, a.g.e., S.44. 332 Aktaş, a.g.e., S..55.

96


N i t e k i m , K u r ' a n ' ı n ve n e b e v î dilin aşkın anlamını eriten sebeblerin başında lafızcılık, zihnî istidatsızlık ve fikrî isUbdat gelmektedir. Görüleni s e z m e k ve dile g e d r m e k asıl o l d u ğ u h a l d e keyfî p a r ç a l a m a l a r y o l u y l a Kur'an'ın a n l a m b ü t ü n l ü ğ ü n ü lafızcılığm dar ve sınırlı m a n t ı ğ ı y l a e r i t m e k birçok hakikatin ortaya ç ı k m a s ı n a engel olmaktadır.333 H e r metnin bir muhtevası bir de şekli o l d u ğ u n u m u h t e v a y ı şekil den ayrı d ü ş ü n m e k m ü m k ü n s e d e onları b i r b i r i n d e n ayrı olarak ele almanın m ü m k ü n olmadığını hiçbir z a m a n unut m a m a k gerekir.334 Kur'an'ın ifadeleri b e l i ğ d i r . D o l a y ı s ı y l a h ü k ü m l e r i a n l a m a k , A r a p ç a d a k i ifade tarzlarının (üslub) ve d e l a l e t ç e ş i t l e r i n i n , k e l i m e l e r i n t e k e r t e k e r ve m ü r e k k e p olarak gösterdikleri mananın gereğine riayet edilerek gerçek leşir. 335 İ m a m Şafii bu h u s u s u ç o k v e c i z bir ş e k i l d e ifade etmiştir: "Allah T e a l a kitabında A r a p l a r a kendi lisanlarıyla hitap e t m i ş d r . Onlar bu dilin manalarını bilirier. Onların bu dilin manalarını b i l m e l e r i , lisanlarının genişliğini gösterir. A l l a h , bir şeyi â m m (genel) ve z a h i r (açık) bir h i t a b ile bildirir. B u n u n l a da â m m ve zahir olan m a n a m u r a d edilir. Bu hitap tarzında herhangi bir a ç ı k l a m a y a i h d y a ç d u y u l m a z . Bazen d e Allah T e a l a , bir şeyi â m m ve zahir bir hitap ile bildirir. B u n u n l a da â m m m u r a d edilir, hâss da (özel) o n a dahil olur. B u n d a n da, ifade edilen şeyin bir kısmının m u r a d edildiği anlaşılır. Bazı hallerde ise, â m m ve zahir bir hitap ile bildirir. B u n u n l a sadece hâss m u r a d edilir. Bazı hallerde zahir ile hitap edilir. B u n u n l a başka bir şeyin murad edildiği o n u n siyakından anlaşılır. K e l a m ı n e v v e l i n d e , o r t a s ı n d a ve s o n u n d a bunlardan hangisinin m u r a d edildiğini bildiren bir

333 Ivlacit.a.g.e..s.l09. 334 Aktaş. a.g.e.. S.49. 335 Abdu'l Vahhab Hallaf . İlm-ıı Usıd-i'l Fıkh İslam Hukuku Felsefesi (Çev. Hüseyin Atay).Ankara. 1973,s.291.

Kur'an') Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /

97

şey vardır."336 Bu konularla alakalı örnekler için fıkıh usulü kitaplarının ilgili bölümlerine bakılabilir.337 İ s l a m t a r i h i n d e ve H z . P e y g a m b e r d ö n e m i n d e ilk lafzî o k u y u ş A d i y b . H a t e m tarafından g e r ç e k l e ş m i ş d r . O , "fecrin beyaz ipliği siyah iplikten sizce seçilinceye kadar yiyin" 338 ayedni zahirî m a n a s ı n d a a n l a m ı ş , y a s d g ı n ı n altına biri b e y a z , diğeri siyah o l m a k üzere iki ip k o y m u ş t u r . Fecir v a k d g e l d i ğ i n d e bu ipler a r a s ı n d a bir ayırım y a p a m a m ı ş ve d u r u m u H z . P e y g a m b e r e a r z e t m i ş d r . H z . P e y g a m b e r de bu ifadede yer alan b e y a z ipliğin gündüz, siyah ipliğin de gece m a n a s ı n d a o l d u ğ u n u ; mine'l fecri ifadesinden d e b ö y l e bir y a k l a ş ı m ı n gerekli o l d u ğ u n u k e n d i s i n e v u r g u l a m ı ş d r . 3 3 9 Bu ayette e d e b î sanat, kullanılmıştır. Dolayısıyla a y e d n m a n a s ı h a k i k î değil, mecazîdir. 340 İslam ilimleri ve yönelişleri tarihine bakıldığı z a m a n i'tikadî ve amelî ihtilafların t e m e l i n d e Kur'an'm edebî i n c e l i k l e r i n d e k i f a r k l ı l ı k l a r ı n ö n e m l i bir tesiri o l m u ş t u r . O r t a y a çıkan bu fırkaların anlayışlarının A r a p ç a n ı n zayıf b i l i n m e s i n d e n k a y n a k l a n d ı ğ ı , bu yanlışlardan k u r t u l m a n ı n ancak bu dilin u m u m i y e t l e m e c a z üslubu üzere carî o l d u ğ u n u b i l m e k l e m ü m k ü n olacağı İslam alimleri tarafından ö n e m l e vurgulanmıştır.341 Kur'an'ı lafzî y o r u m l a m a k o n u s u n d a ekol olarak Jslam tarihinde iki akım ön plana ç ı k m ı ş d r . Bu akımlardan M ü ş e b b i h e ve M ü c e s s i m e fırkaları " K e l a m " a l a n ı n d a ; Z a h i r î l i k mezhebi de "Fıkıh" alanında etkili olmuşlardır. Genellikle Haşviyye diye de anılan Müşebbihe M ü c e s s i m e fırkalarının

temel görüşü Allah'ın vadığı

sıfatları o l m a k üzere bütün

dinî k o n u l a r d a nassların

ve ve

zahirî

m a n a l a r ı n a bağlı kalıp akıl y ü r ü t m e y i k e s i n l i k l e t e r k e t m e k

336 Muhammed b. İdris eş Şafii, er Ri.siile, İskım Hııkııkıııııııı Abdülkadir Şener, İbrahim Çalışkan), Ankara, 1996, s.31. 337 Zeydan. a.g.e.. S.260. 338 2.Bakara. 187. 339 Razi, a.g.e.. C.4.S.39.5. 340 Zemahşeri, c.l. s.l 16. 3'^'Coşkun, a.g.e., S.7.

KayıuıklanAÇc^-

98


suretiyle342, dinî metinlerin lafzını merkeze alarak, anlamı değil de sözcüğü sözcüğüne bir anlayışı öne çıkartarak literal okumanın öncülerinden olmuşlardır.343 B u n a göre nasslarda yer alan bilgileri hiçbir yoruma tabi tutmadan benimseyip uygulamak ve aklî ilkeler ışığında herhangi bir ayırıma gitmeden bütün rivayederi dikkate almak gerekir.^** Şehristani'ye göre bazı selef bilginleri Allah'ın sıfadarının isbatında aşırılık gösterdiler, onları yaratılmışların sıfatlarına benzetecek kadar ileri gitdler. S o n r a gelenler selefin söylediklerine ilave yaptılar. Bazı ayet ve hadislerdeki lafıziarı göründüğü gibi anlamak gerektiğini ve başka anlamlaria açıklamanın doğru olmayacağını söylediler v e bilinen teşbih inancına düştüler.345 M ü ş e b b i h e , aşırı şiîlerie saçma sözler ileri süren hadiscilerden (ashab el hadis-i'l haşeviye) oluşmuş bir topluluktur. Şiîlerden H a ş i m i l e r ve H a ş v i y y e d e n bir grup mabudlarının, organ ve beden yapısına malik bir şekli bulunduğunu söylemişlerdir. 346 T e ş b i h , ma'budu insana yaklaştırmak , insan ile ma'bud arasında yakınlık-benzeriik nitelikleri olduğunu göstermek, insan hakkında düşünülen her şeyi ma'bud için de düşünüp izafe etmek anlamlarını ifade eden bir kavramdır.347 D i n î ifadeler üzerinde fazla d ü ş ü n m e y e n M ü ş e b b i h e , A l l a h hakkında kullanılan nitelemeleri dünyevî niteliklere atıflar yaparak anlatmakta Allah'ın ssftiUarını anlatmak için aşkın bir anlama göndermede bulunan benzetmeleri, bir benzetme bağlamında değil özdeşleştirme bağlamında ele almaktadır.348 T e ş b i h inancını benimseyenler, Kur'an'ın Allah'ın hiç bir şeye benzemediğinP^^ açıkça belirtmiş olmasına rağmen

342 T.D.V.İA..

"Haşviyye maddesi", Metin YurdagUr, İstanbul, 1997, c.16, s.426.

343 Macit. a.g.e,, s,12.3, 344 YurdagUr, a.g.md,, c. 16, s.426. 345 Muhammed el Behiy, İslam Düşüncesinin İlahi Yönü (Çev. Sabri Hizmetli), Ankara, 1992.S.2I3, 346 Gölcük, Toprak. a.g.e,s. 187-188, el Behiy, a.g.e., s.213. 347 el Behiy, a.g.e., S.76. 348Macit,a.g.e.,s.l26. 349 42.Şura, 11.


99

zahirî y ö n ü y l e teşbih anlayışı u y a n d ı r a n ibarelerden yola çıkarak Allah ile insan arasında bir benzeriik o l d u ğ u anlayı şına varmışlardır. A n c a k A l l a h ' ı n z a t ı y l a ilgili a y e t l e r e lafızcı bir y a k l a ş ı m l a y ö n e l m e k M u d a k V a r l ı k ' a h u l u l , c i s m a n î l i k ve uzviyete sahip o l m a gibi niteliklerin nisbet edilmesine sebeb o l u r . A n c a k , bu n i t e l e m e l e r d e " s o n r a d a n var o l m a n ı n " özellik ve belirtilerinden o l d u ğ u n d a n Allah T e a l a b u n l a r d a n m ü n e z z e h d r . Z i r a bu tür ifadeler m ü ş a h e d e a l a n ı m ı z dışın daki variiğın somuUaştırma y ö n t e m i y l e tanıtılmasından b a ş ka bir a m a c a yönelik değildir. S o n u ç olarak, Allah'ın zad ve sıfadarıyla ilgili konuları "Onun benzeri hiçbir şey yoktur" ve "hiçbir şey O'na denk tutulaınaz"^^^ ayetlerini ölçü olarak ele alıp352 yapılan yorumları bu a y e d e r çerçevesinde d e ğ e r l e n d i r m e k , Kur'an'ın ruhuna ve a m a c ı n a d a h a uygun olacaktır. Zahirî m e z h e b i n i n özü ise, Kur'an ve sahih hadislerin dinî h ü k ü m l e r e v a r m a k t a tek yönlendirici ölçüt o l d u ğ u fikri etrafında y o ğ u n l a ş m a k t a d ı r . O n l a r a göre ayetler ve hadisler te'vil ile değil zahirleri d o ğ r u l t u s u n d a anlaşılmalıdır. Bu d a a n c a k m e t n i n zahirî a n l a m ı n a sıkı sıkıya y a p ı ş m a k ve A r a p dilinin g r a m a t i k ve lugavî h ü k ü m l e r i n e uymakla mümkündür.353 H e r metin beraberinde yazılı ve sözlü bir söz servedni getirir. Dile ait m a l z e m e d e n m a h r u m bir metin veya k o n u ş m a düşünülemez. Çünkü varlık sebebi olan iletişim f o n k s i y o n u n u yerine g e t i r m e k için b u n a ihtiyacı vardır.^^^ İşte b u n a m e t n i n sözel g ö r ü n ü ş ü v e y a k e l i m e s e r v e t i d e n i l e b i l i r . A n c a k bir ifadede ibarenin bir d ü z ve temel a n l a m ı n ı n b u l u n d u ğ u b u n u n y a n ı n d a o ibarede içkin olan y a n a n l a m l a r ı n v a r l ı ğ ı d a ç o k ö n e m l i bir g e r ç e k t i r .

350 42.Şura. 11. ll2.îhlas,4. 352 Albayrak. a.g.e.. S.54. 353 ibn Hazm, Usul-i Din, Dinin Kavnaklarma İstanbul. 1991. S.89. 354 Aktaş, a.g.e.. s.50.

Bir Bakij (Çev. İbrahim Aydın),

100/

Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi

D o l a y ı s ı y l a ibarenin içerisinde var olan ve dolaylı olarak belirtilen fakat telaffuz edilmeyen manaların tesbit edilmesi ve o r t a y a çıkarılması metnin işlevini y i d r m e m e s i açısından gereklidir. M e s e l a Zahirîler, "içinizden kardanna zdiar yapanlar (annelerine benzeterek haram sayanlar) bilsinler ki kartları anneleri değildir. Anneleri ancak onları doğuranlardır. Doğrusu söyledikleri kötü ve asılsız bir sözdür. Allah şüphesiz affedendir, bağışlayandır"^^^ ayetinde geçen "zıhar" kelimesini -lafzî bir y o r u m l a - s a d e c e sırt ve a n n e kelimelerine tahsis etmişlerdir. Y a n i , bir kimse zıhar y a p m a n i y e d y l e sırt kelimesinin dışında annesinin başka bir u z v u n a işaret e d e c e k olsa v e y a annesinin dışında h a l a s ı , teyzesi gibi k e n d i s i n e h a r a m olan bir k a d ı n a b e n z e t m e d e b u l u n s a zıhar y a p m ı ş olmaz.-^^ö H a l b u k i , kişi annesinin sırtı dışında h e r h a n g i bir u z v u n u z i k r e d e r s e v e y a a n n e s i n i n dışında k ı z k a r d e ş i , h a l a s ı , teyzesi gibi k e n d i s i n e h a r a m olan bir kadına b e n z e t m e d e bulunursa yine zıhar olur.^^^ Ç ü n k ü kişi "sen b e n i m a n n e m i n sırtı gibisin" d e m e k l e kasdı ve niyed hanımını kendisinden uzaklaştırmaktır. Dolayısıyla niyete ö n e m verilir. Neticede bir başka uzva veya bir başka kadına böyle bir b e n z e t m e d e bulunursa zıhar gerçekleşmiş olur. G ö r ü l ü y o r ki Zahirîler ayetin s a d e c e d ü z ve temel a n l a m ı y l a yetinmişler; ayetin s ö y l e m e k istediği şeyi yani içerisinde v a r o l a n diğer manaları gözardı ederek fonksiyonu nu etkisiz hale getirmişlerdir. B i r m e t i n d e h e r h a n g i bir k o n u y l a ilgili b ü t ü n meseleleri en ince n o k t a s ı n a kadar ayrıntılarıyla ele a l m a k m ü m k ü n s e d e , metnin yer aldığı kitabın hacmi ve insanların isdfadesi açısından bu m ü m k ü n değildir. Nitekim m u h a t a p olarak bütün insanlığı hedef a l m ı ş , evrensel ilkeleri içerisinde barındıran ve d ü n y a d e v a m ettikçe h ü k m ü de d e v a m edecek

58.MUcadele: 3-4. 356 Mustafa Sait el Hınn, İtkim Hukukunda Yönlem Tanışmaları Ünal), Kayseri, 1993. s. ,3.52. 357 Kıırtubi. a.g.e. c.l7-18. s.262.

(Çev. Halit


101

olan Kur'an'ın olaylara ve meselelere yaklaşımı ilkeler v e kriterler seviyesindedir. Meseleler kısa ve öz olarak belirtilir. O m e s e l e l e r i e alakalı a ç ı k l a n m a y a n v e telaffuz e d i l m e y e n konular ise ilkeler d ü z e y i n d e belirtilen açıklamalar ışığında değerlendirilir, değerlendirilmesi de gereklidir. Zira insanlı ğın k a r ş ı l a ş m ı ş o l d u ğ u s o r u n l a r b u k r i t e r l e r ç e r ç e v e s i i s d k a m e t i n d e d e ğ e r l e n d i r i l m e z ise m e t i n s ı n ı r l a n d ı r ı l m ı ş v e y a d o n d u r u l m u ş olur.^^s N i t e k i m anlamlı bir m e t i n , insana i ç i n d e yeni bir d ü n y a projesi b u l a b i l e c e ğ i m i z g ö r ü n m e z g ö n d e r m e l e r sunar. E ğ e r bir m e t i n d e n b ö y l e bir projeye yol a ç a n g ö n d e r m e l e r ü r e t i l i r s e a n c a k o z a m a n m e t i n hedefine ulaşmış olur.^-^? Bir başka deyişle m e d n g ö r ü n m e z göndermeleriyle insana bir çok yol g ö s t e r i r . Bu göndermeleri üretmek metnin anlamını saptırmak değil, metnin göndermesini oluşturan bir fikri ortaya çıkarmaktır.360 Nitekim fakihlerle Zahirîler arasındaki fark ve ihdlafın t e m e l i n d e nassların ta'lili meselesi vardır. Fakihlerin ç o ğ u n l u ğ u n a göre nassların manaları akılla bilinir. Ç ü n k ü nasslar belidi m a k s a d a r için g e l m i ş d r . Din ve d ü n y a işled b u n l a r l a tanzim edilir. İnsanlar d o s d o ğ r u yolda ancak bunlar s a y e s i n d e gidebilir. Her nassın lafızlarının delalet ve ifade ettiği u m u m î ve hususî m a n a l a r iyice kavranır. M e s e l a , şarabı yasak e d e n nasstan bu yasağın (tahrimin) gayesi tesbit edilir. S o n r a bu n a s s , tahrimin sebebini (illedni) taşıyan bir içkiye tatbik edilir.361 Zahirîlere gelince, onlar nassların kulların her türiü ihtiyacına c e v a p vereceğini kabul ededer.362 H e r n a s s , sadece kendi konusunu açıklar ve bundan öte g i d e m e z . N a s s d a n istinbat edilen bir illedn mevcudiyeti d ü ş ü n ü l e m e z . E ğ e r n a s s l a r ı n k u l l a r ı n m a s l a h a t ı n ı t e m i n için g e l d i ğ i n e

3-58 Sadık Kılıç, "Metnin Yorumu Beşerî Alana İnmiş İlahi Cevapların Okunmasıdır", Kur'un Sempozyumu II, 12-4 Şubat 1996), Ankara, 1996, s.33. 359 Göka, Topçuoğlu. Aktay, a.g.e., s.8.i, . 360 Göka, Topçuoğlu, Aktay, a.g.e,, s.85. 361 Muhammed Ebu Zehra, islamda Fıkhı Mezhebler Tarihi (Çev. AbdUlkadir Şener), İstanbul, 1978, S.497. 362 ibn Hazm, a.g.e., S.98.

102


İnanmak g e r e k i r s e hiçbir şeyin n a s s b u l u n m a d ı k ç a h a r a m v e y a h e l a l o l d u ğ u söylenemez.363 jbn-i H a z m ' a g ö r e kıyasa364 ya d a herhangi bir insanî ölçüte dayalı olarak bir v a c i p k o y a n k i m s e Allah'ın izin vermediği bir şey k o y a n bidatçıdır. Ö t e yandan nassların desteği olmaksızın bir şeyi yasaklayan k i m s e d e Allah'ın murad etmediği bir y a s a k l a m a k o y m u ş olmaktadır.^^s Şeriatın z a h i r i n e u y u l m a s ı n ı v e sebebleri a r a ş t ı r m a k sızın nassların zahirine göre h ü k ü m verilmesini ilk olarak D a v u t ez-Zahirî vurgulamıştır.366 ibn Hazm'ın dinî fikirleri d e D a v u t ez-Zahirî'nin izinde, Zahirî doktrin çerçevesi içinde gelişmiş; Zahirîlik mezhebinin ekol olmasında b ü y ü k katkısı olmuştur.367 İbn H a z m ' a g ö r e , Allah ve rasulünün bütün emirleri farz, bütün yasakları h a r a m d ı r . H a l b u k i emirler her z a m a n farz ifade etmeyebilir. Bazen ibaha, bazen d u a , bazen n e d b ifade edebilir.369 A n c a k ibn H a z m ' a göre, bunlardan herhan gi biri için -açık delil olmaksızın- "bu mendubtur" v e y a "bu m e k r u h t u r " denmesi m ü m k ü n değildir. Nitekim o "temizlen dikleri zaman onlara (eşlere) Allah'ın emrettiği şekilde yaklaşın"'^''^ a y e t i n d e g e ç e n "yaklaşın ^JJİLS " emir • fiilinden h a r e k e d e , bir erkeğin hanımıyla cinsî m ü n a s e b e t t e bulunmasının farz olduğu görüşündedir.^^ı Halbuki "yaklaşın" emir-fiilinden kasıt v u c u b değil, ibahadır. Ç ü n k ü bu ifade d a h a ö n c e m e n edilmiş bulunan cinsî m ü n a s e b e t i n m u b a h k ı l ı n m a s ı ve h a y z halindeki y a s a k l a m a n ı n serbest

363 Ebu Zehra, a.g.e., S.497. Zahirîlerin savunucuları kıyası İslam hukukunun safiyetini bozan bir unsur olarak geçersiz kabul etmişlerdir. (İbu Hazm, a.g.e., s.9l.) 365 ibn Hazm, a.g.e.. s.107. 366 Hbu Zehra, a.g.e.,440. 367 Ahmet Demirci ,//;/) Hazm veZahinlik,

Kayseri, 1996, s. 1.5.

368 ibn Hazm, a.g.e., s.46, Demirci, a.g.e., s.99. 369 Zeydan, a.g.e., S.271 370 2.Bakara , 222. 371 el Hınn, a.g.e., S.2I9.


103

bırakılmasıdır.372 A y n ı şey şu a y e d e r d e d e söz k o n u s u d u r . "İhramdan çıktığınız zaman artık avlanabilirsiniz"^''^, "Artık namazı kılınca yeryüzünde dağılın." Bu a y e t l e r d e geçen emir-fiiller v u c u b değil ibaha ifade etmektedir. S o n u ç o l a r a k , bir s ö z ü n a n l a ş ı l a b i l m e s i n d e , o s ö z ü n ihtiva ettiği a n l a m l a n gözardı e t m e k sözün v e r m e k istediği mesajı d a r a l t m a k olur. Dolayısıyla metnin sadece m a n t u k u n u dikkate almanın yanında mefhumunu da dikkate almak gereklidir. Yani bir metnin veya sözün "ne dediği", n e kadar önemli ise "ne s ö y l e m e k istediği" de o kadar önemlidir.

2- B a t ı n î Y o r u m Ö r n e ğ i Batın k e l i m e s i , gizli olan, açık o l m a y a n , iç, sır, gizli v e k a l p gibi m a n a l a r a g e l m e k t e d i r . A y r ı c a tefsire i h d y a ç duyulan kapalı ifadeye d e batın denmektedir.^^s T e r i m olarak i s e , h e r zahirin bir batını ve her n a s s ı n bir te'vili ( i ş a r e d ) b u l u n d u ğ u n u , b u n u d a A l l a h ' ı n g ö n l ü n ü açtığı bir velinin v e y a i m a m ı n bilebileceğini iddia e d e n gruplar diye iddia e d i l e b i l i r ki m u t e d i l s u f î l e r d e n a ş ı r ı ş i î f ı r k a l a r a v e m ü l h i d l e r e varıncaya kadar bir çok zümreyi içine alır.^^^ B u fırkaların ortak görüşleri, ayetlerin zahirî anlamlarının yanın d a bir d e gizli, yani açık o l m a y a n anlamlarının o l d u ğ u n u ka bul etmeleridir. B a t ı n î a n l a y ı ş ı n üç ayrı yönelişi v a r d ı r k i , b u n l a r : Gulat-ı Şia, Şia ve tasavvuf ekolleridir. B u e k o l l e r i n Kur'an'ı a n l a m a ve y o r u m l a m a tarzları farklı o l s a b i l e , y ö n t e m ve m e t o d l a r ı , a n l a m a y a y ö n e l i k yaklaşım

biçimleri farklı değildir.

Nitekim her üç ekolün

372 Ali er Razi Cassas, Ahkain-U'i Kur'an, (Tah. M. es Sadık Kamhavi) Beyrut, 1993, c.l, S.479, 373 5.Maide,2. 374 62.Cuma,IO. 375 Zebidi, a.g.e., c.9, s.l40;lbn Manzur, a.g.c.c.lS, s.52, 376 r,D.V.M.,"Batınîyye maddesi", Avni İlhan, İstanbul, 1995, c.5, s,191, 377 Kırca, a.g.e., S.259.


ortak n o k t a s ı , metnin anlamını "dışarıdan tarzıyla tesbit etmeleridir.

anlam yükleme"

E k o l l e r b u r a d a a n l a m a v e y o r u m l a r a tarzları farklı o l d u ğ u için ayrı ayrı ele alınacak ve ö r n e k l e r verilecek; a n l a m a y a yönelik y a k l a ş ı m biçimleri ortak o l d u ğ u için d e kategorik bir değericndirme yapılacaktır. Batınî ekollerden Gulat-ı Şia fırkası, ayetlerin zahirinin bir a n l a m ifade e t m e d i ğ i n i , asıl m a n a n ı n batınî m a n a o l d u ğ u n u kabul e t m e k t e ve her ayeti zahirinin dışında farklı m a n a l a r vererek yorumlamaktadırlar.^^s Kur'an'ı kendi m e z h e b ve görüşlerine dayanak yaparak ortaya koydukları bu y o r u m l a r , ö r n e k l e r d e n d e anlaşılacağı üzere İslam'ın temel ilkelerine ve Kur'an'ın a n a y a p ı s ı n a aykırı d ü ş m e k t e , ilhadî g ö r ü ş l e r i ç e r i s i n d e yer almaktadır.^^^ Z i r a , bu f ı r k a l a r , a y e d e r d e n yola çıkarak H z . Ali'nin dışındaki diğer halifeleri ve sahabileri a ş a ğ ı l a m a k t a , y e r m e k t e ; hatta onlara d ü ş m a n c a tavırlar sergilemekte; bunun yanısıra Kur'an'da geçen birçok kelimeyi kendi indî görüşlerine göre zahirî m a n a s ı n d a n çok uzak bir şekilde yorumlamaktadıriar.^ô A y r ı c a , guslü, ahdi y e n i l e m e ; s i y a m ı , s ı r n ifşa e t m e m e k ; c e n a b e t i , sırrı ifşa e t m e k ; K a ' b e ' y i , H z . P e y g a m b e r ; kapısını Hz. Ali; Safayı H z . M u h a m m e d (sav), Merve'yi H z . A l i ; nar-ı İ b r a h i m ' i , N e m r u d ' u n g a z a b ı ; Musa'nın â s â s m ı , sihirbazların şüphelerini yutan huccetidir^^ı gibi aklın k a b u l , naklin d e teyid etmeyeceği asılsız iddialarda bulunmuşlardır. İlımlı Şiî yöneliş i s e , Gulat-ı Şia gibi ayederin batını m a n a s ı n ı ön p l a n d a t u t a n , o n l a r a göre d a h a mu'tedil olan H z . Ali ve on iki i m a m sevgisini aşırı y ü c e l t e n ; diğer üç halifeye ve sahabelere karşı d a h a saygılı bir tutum sergileyen

Muhammed Abdü'l Azim Ztrkam, 199.5. C.I1.S.63.

Meıuılıilıı'l İfranfi Ulıım-i'l Kur'an,

Kırca, a.g.e.. S.258. 3 8 0 Zerlal-i'l Arahiyye. Beyrut, 1995, s. 9. 4 6 4 s u y u t i . a . g . e . , c . 2 , s . 205.

Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /

129

İnsanların d u y g u ve düşüncelerini ifade e t m e s i , kültür lerin ve m e d e n i y e d e r i n tarihsel ve toplumsal olayların nesil lerden nesillere aktarılması vs. haber cümlesi vasıtasıyla gerçekleşmektedir.465 Doğru olma ve yanlış o l m a ihtimali b u l u n m a y a n s ö z l e r d e n o l u ş a n c ü m l e l e r e i s e , inşa c ü m l e s i d e n i r . İ n ş a cümlesinin bir çok formu vardır ki bunlar; e m i r , n e h i y , soru, d u a ve dilek cümleleridir.466 İnşa c ü m l e s i n d e sözü söyleyen, m u h a t a b ı n d a n bir fiili g e r ç e k l c ş d r m e s i n i veya aksini istediği için muhatabın ö n ü n d e iki a l t e r n a t i f v a r d ı r : K a b u l e t m e ( y e r i n e g e t i r m e ) v e y a r e d d e t m e (yerine g e t i r m e m e ) . İnşa cümlesinin gereği olarak m u h a t a p y a b i r e m r i n ' g e r e ğ i n i y e r i n e getirir y a e m r i n gereğini y e r i n e g e d r m e z ya d a bir soruya verilmesi gereken cevabı v e r m e z . Dolayısıyla inşa cümleleri h a b e r cümlelerinin aksine e y l e m e yönelik bir tavır sergilemesini m u h a t a b a gerekli kılar.467 İnşa cümlesi f o r m u n d a söylenen sözler aynı z a m a n d a bir d a v r a n ı ş ı gerekli kıldığı için, Kur'an-ı K e r i m m u h a t a p larının yapmaları gereken (emir) v e y a y a p m a m a l a r ı gereken (nehiy) fiilleri ç o ğ u n l u k l a inşa cümleleriyle ifade e t m i ş d r . 3- A r a p d i l i n d e fiiller

genel

o l a r a k , mazi ( g e ç m i ş ) ,

m u z a r i (şimdi ve g e l e c e k ) ve e m i r o l m a k toplanırlar.

A n c a k z a m a n l a ilgisi olan

e t d k l e n bu z a m a n l a r d a n

üzere üç grubta

fiiller b a z e n delalet

t e c e r r ü d edebilirler.

nab-ı H a k k ' a isnat edilen jJ-c

Mesela Ce-

(alime) fiili her üç z a m a n a d a

d e l a l e t ettiği gibi t a m m a n a s ı y l a z a m a n d a n

soyudanmış

o l a r a k d a kabul edilebilir. A y r ı c a A r a p dilinde, fiiller

arası

bir ö d ü n ç m a n a a l ı p - v e r m e h u s u s i y e d çok y e r d e görülebilir. N i t e k i m , Nahi suresinin I. a y e d n d e geçen:

465 Görgün, a.g.m.. s. 142. 466 Suyuti, a.g.e.. s. 20.5. 467 Görsün, a.g.m.. s. 141-14.3.

130


"Allah'ın emri geldi, artık istemeyin"

ayetindeki ^ ı

birlikte muzari

onu sakın

vaktinden

fiili mazi k a l ı b ı n d a

evvel

olmakla

manasındadır.

4- A r a p ç a d a k e l i m e l e r e r k e k l i k - d i ş i l i k ( m i i z e k k e r m ü e n n e s ) ifade ederler. N i t e k i m , ü ç ü n c ü şahısta bir erkek özellikle zikredilecekse erkeklik z a m i r i , sadece kadın zikred i l e c e k s e m ü e n n e s l i k z a m i r i , şayet erkek ve kadın birlikte z i k r e d i l e c e k s e s a d e c e erkeklik zamiri k u l l a n ı l m a k t a d ı r . î s d s n a l a r o l m a k l a b i d i k t e Kur'an'da bu kuralın aynen korun duğu lu v e y a bu kurala uygun olarak ayetlerin ifade edildiğini g ö n tekteyiz. Şayet K u r ' a n T ü r k ç e nazil o l m u ş olsaydı şahıs z a m i d e n cinsiyet belirUlmeksizin kullanılırdı. 5- A r a p ç a d a c ü m l e l e r isim cümlesi v e fiil c ü m l e s i diye ikiye ayrılır. İsimle başlayan c ü m l e l e r e isim c ü m l e s i , fiille başlayan cümlelere fiil cümlesi denir. 470 6- A r a p ç a d a bir c ü m l e kurulurken genellikle ö n c e fiil ( y ü k l e m ) , sonra fail (özne) zikredilirken T ü r k ç e d e ö n c e ö z n e sonra y ü k l e m zikredilir. Bu d u r u m , A r a p ç a n ı n fiil merkezli bir dil o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . Y a n i , fiili y a p a n d a n ç o k , fiilin yapılması önemlidir. 7- A r a p ç a çekimli ( b ü k ü m l ü ) d i l l e r d e n d i r . Ç e k i m l i dillerde tek ve çok heceli kökler Vf; b i r t a k ı m ekler vardır. Pakat yeni kelime yaparken vey.; çekim sırasında ç o k defa, k ö k l e r d e bir değişiklik olur. Yani b a z e n az sayıdaki ekler k u l l a n ı l m a k l a b i d i k t e , u m u m i y e t l e gramer ifadeleri, k ö k ü n bir içten kırılma ile aldığı değişik şekillerie karşılanır. Bazı d u r u m l a r d a bu d e ğ i ş i k l i k , ç o k defa k ö k ü t a n ı n m a z h a l e gedrebilir. Bu b a k ı m d a n A r a p ç a kelimelerin şekillerini ve m a n a l a r ı n ı doğru b i l m e k v e a n l a m a k için kelimelerin bu kalıplarını bilmek gereklidir. Bu kalıplara "vezin" adı verilir.47i Bu v e z i n l e r A r a p ç a d a "Sarf i l m i " b ü n y e s i n d e yer a l m a k t a d ı r . Bu n e d e n l e sarf ilminin b i l i n m e s i n d e de b ü y ü k

468 Nadiri, a.g.e., s. 12. 469 M. Meral Çörtü .Arapça Dil Bilgisi Scır/i, İstanbul, 1995, s. 496. 470 Abdullah İbn Hişam, Mugııi'l Lcbib, Mısır, tsz,, c. 2, s. 376, 4 7 ' Ergin, a.g.e., s. 51.

Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması / 13 1

yarar vardır. Ç ü n k ü , kelimelerin köklerinin dolayısıyla m a n a l a r ı n ı n t e s b i t i n d e sarf i l m i n i n ö n e m i b ü y ü k t ü r . N i t e k i m Z e m a h ş e r i ' n i n b e l i r t d ğ i n e göre "el i m a m " sine, ü m m ü n

(anne) kelimesinin

) kelime

(^LaVI

ç o ğ u l u d u r diyen bir

kimse,

"O gün bütün insanları rehber edindikleri insanlarla (imamlarla) birlikte çağıracağız...."^^^ ayetinde geçen " i m a m " kelimesini " O gün onları anneleriyle (babalarıyla değil) birlikte ç a ğ ı r a c a ğ ı z " ş e k l i n d e okuyacaktır.^^s D o l a y ı s ı y l a , m a n a l a r ı n s a ğ l ı k l ı bir ş e k i l d e a n l a ş ı l m a s ı için k e l i m e l e n n yapılarının bilinmesi gerekmektedir. 8-

A r a p ç a d a tesniye (ikilik) sigası

rakamını belirtmeden

vardır.

"İki"

t e s n i y e kalıbıyla iki n e s n e y e işaret

edilebilir. M e s e l a iki kitaba işaret e t m e k için ^\

demek

3'ctedidir. 9- A r a p ç a d a varlıklar, akıllı o l m a durumlarına göre iki k a t e g o r i y e ayrılır.

Yani,

Arap

dilinde aklı olan v a d ı k l a r

aklı o l m a y a n varlıklar ayırımı vardır ve bu a y ı r ı m , (^j_a)

ve "ma"

belirier.

(Lo)

ismi

mevsullerinin

"men"

kullanım şekillerini

" M e n " edatı genellikle akıllı variıkları, "ma" edad

ise genellikle insan dışındaki variıkları temsil eder. 10- A r a p ç a d a edatlar (harf-i cerier) biriikte kullandık ları k e l i m e l e r i n hatta

birçok

değişmektedir.

a n l a m l a r ı n ı ciddi ö l ç ü l e r d e e t k i l e m e k t e , fiilin

anlamı

Mesela,

^j-î^

aldığı

harf-i

fiili vurmak,

cere

göre dövmek

472 l7.İsra,7l. 473 Zemahşeri. a.g.e.. c.2, s. 4.59; Muhammed Hüseyin Zehebi, el Tefsir ve'l \tilfessirun. Mısır. 1976. c.l. s. 266. 474 Hayreün Karaman. BekirTopa!oğlu,,4ra/)ç-« Dil Bilfiisi (Sarf-Nahiv), İstanbul, 1975. s. 125.

132


manasında

iken

(fî)

k u i l a n d d ı ğ m d a sefere çıkmak

harf-i

cerri

ile

birlikte

m a n a s m a gelmektedir.

1 1 - A r a p ç a , gerek lafız g e r e k s e lafızlara y ü k l e n e n a n l a m z e n g i n l i ğ i n d e n ve c ü m l e terkibi e n ndeki çeşidilikten dolayı birçok ihtilaflara neden olabilecek bir dildir. A r a p ç a d a var olan bu özellik, onu problemli m e s e l e l e r d e dayanak ve örtü olarak kullanılmaya müsait kılmaktadır.^^ö 12- Y u k a r ı d a k i özellikle bağlantılı o l a r a k , A r a p ç a n ı n dil özelliklerinden bir diğeri de filolojik yapısından ve e d e b î s a n a d a n n d a n k a y n a k l a n a n a n l a m farklılıklarıdır. Özellikle tefsir usulü k i t a p l a r ı n d a ulumü'l Kur'an olarak yer alan k o n u l a r ı n m a h i y e d bu dilin n e k a d a r problemli bir y a p ı d a o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . Lafızların garip, h a k i k a t - m e c a z , â m m - h â s s , mutlak-mukayyed, muhkem-müteşabih vb. k o n u l a r d a ele alınması ve Kur'an'ı a n l a m a k için bu konuların ç o k iyi b i l i n m e s i n i n gerekli o l d u ğ u n u n ifade e d i l m e s i , A r a p ç a n ı n yapısından kaynaklanan bir çok problemin v a d ı ğ ı n ı da açıkça göstermektedir. "^^^ 1 3 - İ ' r a b k o n u s u da A r a p ç a d a çok önemli bir işleve s a h i p d r . İ'rab k e l i m e s i ıstılahta zahirî v e y a takdirî olarak a m i l l e r ( k e n d i s i n d e n sonra gelen k e l i m e v e y a k e l i m e l e r i n son harflerini v e y a harekelerini değiştiren etkenler) vasıta sıyla k e l i m e l e r i n s o n l a r ı n d a m e y d a n a gelen değişiklikleri ifade etmektedir.478 A r a p ç a d a kendisinden sonra gelen kelimenin hareİce v e i'rab d u r u m u n u e t k i l e y e n 6 0 tane amil ( e t k e n ) ; a m i l i n i n etkilemesiyle hareke ve i'rab d u r u m u değişen 30 tane ma'mul ( e t k i l e n e n ) v e amilin etkisini k e l i m e n i n s o n u n d a belirgin kılan 10 tane değişik i'rab biçimi vardır.

Nadiri, a.g.e., s. 756. 476 Muhammed Abid Cabiri . Arap-İslaın Akbaba). İstanbul, 2000, s. 75.

Aklının

0/W,S!/™Y,

(çev. İbrahim

477 Kırca, a.g.m., s. 34-35. 47B Nadiri, a.g.e., s. 17. 479 Muhammed b. Sehl İbn Serrşıe , el UsııUı fî'n Nahvi Beyrut, 19%,c. l , s . 5 2 .

(tah., Hüseyin Fetla)


133

İ'rabı b i l m e d e n m a n a y a nüfuz etmeic m ü m k ü n değil dir. Z i r a , i'rab o l m a d a n faili m e f u l d e n , m ü b t e d a y ı h a b e r d e n a y n ' t e d e b i l m e k m ü m k ü n d e ğ i l d i r . R i v a y e t e göre Ebu'l E s ved-i'd Düeli bir gece kızı ile beraber g ö k y ü z ü n ü seyreder ken kızı, "gökyüzü ne kadar güzel" d e m e k i s t e m i ş d . Fakat Arapça

olarak

A

m,,

II

(ma ehsene's-semae)

J111-.IL0

diyeceği yerde hata ederek gl n ,„ II j m ^ l L o ( m a ehsene's s e m a i ) d e d i . B u n u n ü z e r i n e babası "yıldızları" c e v a b ı n ı v e r d i . A n c a k böyle bir c e v a p b e k l e m e y e n kızı, b a b a s ı n a g ö k y ü z ü n ü n güzelliğinden teaccüb ettiğini söylemek istediğini b e l i ı t i n c e , babası kızının h a t a yaptığını a n l a d ı . Ç ü n k ü kızı s i o , , , 11 jjın^lLo d i y e r e k h a y r e t i n i ifade e t m i y o r , aksine " g ö k y ü z ü n ü n neyi güzel" m a h i y e d n d e soru s o r m u ş oluyordu.^ô Bu ö r n e k rivayetten d e anlaşılacağı gibi i'rabı b i l m e n i n cümlenin manasını anlamada çok önemli bir görevi vardır. Nitekim,

,„ II

jj,,ı^lLa

kalıbının s o n u n d a k i "se

ma" kelimesinin üç değişik hareke ile o k u n u ş u n d a üç değişik manası vardır.

a)

PL«.,.. i i J . . 1 - . I L 0

-

semae:

b)

pl n , „

11

j,,ı^lLa

-

semai: G ö k y ü z ü n ü n neyi güzel.

c)

pl n . „

11

j^-o^lLo

-

semaü:

G ö k y ü z ü ne güzel.

G ö k y ü z ü güzel değil.

B u k a l ı p l a r d a g e ç e n "L>" edatı

birincide

teaccüb,

ikincide istiflıam, üçüncüde nefy anlamı ifade etmektedir. Y i n e , T e v b e suresinde, "...Allalı d e geçen lkJI sonuna gednlen

kelimesinin

elif, yalnız ses ahenginin temini gayesiyle

eklenmiştir.484 Bu a y e t i n

öncesi

ve sonrasında

bulunan

a y e d e r i n son k e l i m e l e r i n e bakıldığı z a m a n , m e s e l a ö n c e s i n deki üç a y e d n s o n u n u n bittiği;

sonrasında gelen üç

< l j j j ^ ve I j l j - â 'ık II

Ij j

bakımından

önceki

I k jI f

şeklinde

ayetin sonun ise

şeklinde olduğu görülecektir.

kelimesinin

kendisinden

I ^ j 11.

s o n u n a elif v e r i l m e m i ş ve sonraki ayetlerin

Şayet

olsaydı,

sonlarına

ses

muhalif o l a c a k d . İşte bu u y u m u n s a ğ l a n m a s ı

•482 Arafat Hıdrıcı, el Caıni-u II Fmmn-Vl Lusat-i'l 1987, s. 223 3 3 . A l i 2 a p . 10.

484Kuçükkalay,a.g.e.,s. 129.

Arahiyye

ve'l Anız.

Beyrut,


İçin elif z i y a d e e d i l m e k

suredyle

135

kelimesi

p ^ - ' ı M ^ II

şeklinde o k u n m u ş t u r .

LıjjJiJI

Y i n e , haıf e k l e n m e s i v e y a harf a t ı m m m d ı ş m d a ses a h e n g i n i m u h a f a z a e t m e k için bir c ü m l e d e birden mazi sıgasmdan muzari s ı g a s m a geçilmişdr. M e s e l a , B a k a r a suresinde geçen,

^J-Lülj

LS_jj_Sj

"Ne zaman

^

"ı

|IA£ I Ö , J

A"

j

ı ' C " , ..ı

size bir rasul gönlünüzün

bir şey getirirse,

tekebbür

yalancı

bir

sayacak,

aa

ayetinde jj)l".S"ı

edip

kısmını

de onların da öldürecek

f i i l i n i n , mazi

hoşlanmadığı bir

kısmını

misiniz? "'^^

sıgasmda

k a l ı b m d a gelmesi gerekirken ayet sonlarmdaki ses uygunluğu gözedlerek fiil, muzari k a l ı b m d a gelmişdr. B a z e n ses u y u m u n u n s a ğ l a n m a s ı için k e l i m e b ü n y e s i n i n değişdrildiği d e o l m u ş t u r . Tin suresinde geçen Cr;

'ı„' ı ı ' j j - J a j

'^^^ a y e t i n d e k i

o^J-^

kelimesinin

aslı

dn-.487

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü üzere Kur'an-ı Kerim A r a p ç a d a var olan bu özelliği k u l l a n m ı ş , bu s e b e b l e a y e t sonlarındaki kelimeler üzerinde tasarruf yapılmışdr. 15- D e y i m l e r i n K u l l a n ı m ı : D e y i m , belli bir k a v r a m ı , belli bir d u y g u ya da d u r u m u dile g e d r m e k için birden ç o k s ö z c ü ğ ü n birarada v e y a seyrek olarak tek bir s ö z c ü ğ ü n , çekici bir a n l a d m tarzı i ç e r i s i n d e , asıl a n l a m ı n ı k o r u m a k l a biriikte yan anlamıyla da kullanılmasına denir.^^s İ n s a n o ğ l u , hangi t o p r a k p a r ç a s ı n d a y a ş a r s a y a ş a s ı n , hangi dili k o n u ş u r s a k o n u ş s u n , d ü n y a d a k i kimi d u r u m l a r , koşullar ve k a v r a m l a r karşısında -tıpkı atasözlerinde olduğu

4^5 2,Bakara,87. 95.Tin,9. 487 Kiiçükkalay,a.g.e..s. 133. 488 Aksan, a.g.e., s. 360.

136


gibi- birbirine y a k m y a d a ortak bir t u t u m içine girer v e b u n l a r ı d i l e y a n s ı t m a d a b i r b i r i n e eş y a d a y a k ı n a n l a t ı m yollarına başvurur. Belli duyguları, kimi durumları a n l a t m a d a k ı s a v e ö z ifade b i ç i m l e r i n i k u l l a n m a y o l u n a gider.^89 D e y i m l e r d e a m a ç , bir şeyi o l d u ğ u gibi b a s i t ç e s ö y l e m e k d e ğ i l , yer e d e c e k , iz bırakacak , belidi bir etkiye yol a ç a c a k şekilde s ö y l e m e k t i r . Dolayısıyla d e y i m , somut canlı ifadelenn m e v c u t olmadığı veya etkili olmadığı d u r u m l a r d a kullanılan yaygın bir yöntemdir.^ô A r a p ç a d a doğal olarak deyimler vardır v e bu deyimler den bazıları Kur'an'da yer almıştır. Bu d e y i m l e r d e n bazıları şunlardır. a ) Hud suresinde geçen :

"Bak onlara, göğüslerini

ondan

(Allah'ın

büküyorlar...'"^^^

kelamından) ayetinde

gizlenmek geçen

için

"^j, V"ıj

(göğüs bükhıek) deyimi hakikate "sırtını d ö n m e y i " tasvir eden A r a p ç a bir deyimdir. Nitekim bir topluluk içinde gizli ve kötü bir iş y a p m a k isteyen bir k i m s e o topluluğa sırtını döner. Aynı şekilde g o c u n d u ğ u bir kimseye rasdadığı z a m a n da yüzünü saklamak için aynı şeyi yapar. Bu nedenle A l l a h ' ı n k e l a m ı n d a n ( A l l a h ' t a n ) g i z l e n m e k için g ö ğ ü s b ü k m e n i n manası "haktan yan çizip kaçmaktır" 492 jijs j j j ^ "

b) T e b b e t suresinde geçen ^,U-%II L I L ^ (odun h a m malı)493 d e y i m i A r a p ç a d a " n e m m a m , k o ğ u c u , laf g ö t ü r ü p taşıyan fesatçı kimseler h a k k ı n d a kullanılan ve küçük d ü ş ü r m e " manası olan bir deyimdir. Zira bir kişinin insanlar a r a s ı n d a fitne ç ı k a r m a k için y a p m ı ş o l d u ğ u k o ğ u c u l u k o d u n a ; o fitne s o n u c u o r t a y a çıkan d ü ş m a n l ı k v e h u s u m e t d e a t e ş e b e n z e t i l m i ş t i r . Nasıl ki ateş o d u n u n yanm.asıyla 489 Aksan, a.g.e,, s. 360. 490 Porzıg. a.g.e.. s. 29. 491 11,Hud..i. 492Elmahlı.a.g.e..c.4.s.2755. 493 111 ."l-ebbet. 4.

Arapçanin Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /

137

a l e v l e n i y o r s a k o ğ u c u l u k d a insanlar a r a s ı n d a d ü ş m a n l ı ğ ı v e h u s u m e d alevlendirir, artırır. D o l a y ı s ı y l a , " h a m m â l e t e ' l h a tab" ifadesi koğ'Liculuktan kinayedir. 494 c) A'raf s u r e s i n d e geçen JH^JJÎ elleri

arasına

koydnlar)"^^^

diişiiriildü

elleri

ifadesi, ş i d d e d i p i ş m a n l ı k

bir d e y i m d i r . A r a p ç a d a bir insan kaldığı vakit

\nl.,.,

(Başlarını

ÛJ_JI ^

"Başlan arasına

halini tasvir e d e n

bir işe n e d a m e t e d i p aciz

Us .•„ denilir. Dolayısıyla bu ifade

nin manası, "günahları dolayısıyla pişmanlık

hissetmek"

d e m e k t i r . 496 d) îsra suresinde g e ç e n , I ij

j ,'\i\c

^ 1 <jjii-a

J » ' ı iJ

"Elini boynuna bağlayıp asma ve elini büsbütün açma"'^^'^ a y e t i n d e yer alan "elini b o y n u n a b a ğ l a y ı p a s m a " cimriliği; "elini b ü s b ü t ü n a ç m a " ibaresi d e israf etmemeyi ifade eden bir d e y i m d i r . e) Y i n e İsra suresinde geçen:

"Biz her insanın kuşunu (amelini) boynuna dolarnışızdır..."^^^ i f a d e s i n d e , her insanın b o y n u n a d o l a n a n ş e y , onun a m e l i n d e n (olumlu ve o l u m s u z a n l a m d a yaptıklarından) doğan sonuçlardır. Yani amelden kendi p a y ı n a d ü ş e n karşılıktır. B u d a i n s a n m işlediği amelleri ifade e t m e k t e d i r . D o l a y ı s ı y l a amellerin boyuna dolanması i b a r e s i , insanın k ı y a m e t g ü n ü b u d ü n y a d a y a p t ı k l a r ı y l a d i r i l e c e ğ i n i , yaptığı şeyleri g i z l e y e m e y e c e ğ i n i , b i l m e z l i k t e n g e l e m e y e c e ğ i n i ifade eden bir deyimdir.499

4 9 4 ibn Kuteybe.a.g.e..s. 160. 495 7.A'raf. 149. 496 Derveze. e: Tefsiru'l Hadis, c. 1, s. 475; Elmalılı, a.g.e., o. 4, s. 22S4, 497 İ7.1sra,29.

498 n.İsra, 13. ,499 Seyvid Kutup,// Zilal-iHKur'an, (Çev.Salih Uçan, Vahdettin İnce, Mehmet Yolcu), İstanbul, 1991. c. 7, s. 24.

138/

Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi

Örneği verilen ayetlerde görüldüğü gibi, A r a p ç a d a var o l a n a k ı l d a yer e d e c e k , z i h i n d e iz b ı r a k a c a k ve belli bir e t k i y e yol a ç a c a k d e y i m l e r , Kur'an-ı K e r i m ' d e k u l l a n ı l m ı ş , muhatapların dikkaderi çekilmiştir. A n c a k Kur'an-ı K e r i m ' d e yer alan v e c i z ve ş ü m u l l ü m a n a l a r a sahip olan, muhatapları tarafından kolayca s ö y l e n e bilen bazı a y e t l e r d e d a h a s o n r a k i d ö n e m l e r d e d e y i m s e l özellik kazanmışlardır.500 Bunlardan bazıları şunlardır: Jr^^

rmıza

J - ^ J

"ihtimal Ici, sizin olabilir"

l-e-^

ö ' ^ ) bir davranış

baccı ifa yakışıksız

bir

iş)

I yakı

olur..."

D o l a y ı s ı y l a "fısk" kalıbıyla Allah'ın emirlerine karşı çıkan insanların o l u m s u z davranışları anlatılırken, "fusuk" k a l ı b ı y l a , din içinde yer alan insanların o l u m s u z çirkin davranışları anlatılmaktadır. A n c a k M e d i n e d ö n e m i n d e inen H u c u r a t s u r e s i n d e ise, "fusuk" s ö z c ü ğ ü n ü n "Allah'ın emirlerinin dışına ç ı k m a " a n l a m ı y l a kafirlerin davranışlarını niteleyen fısk'a m ı ; y o k s a , "çirkin davranışlar" anlamıyla m ü s l ü m a n l a n n o l u m s u z d a v r a n ı ş l a r ı n ı niteleyen f u s u k ' a mı delalet ettiği k o n u s u kapalıdır. A y e d n meali şöyledir: Ey iman edenler, hiçbir insan (başka) insanları alaya alıp küçümsemesin, belki o (alay edip kiiçümsedikleri) kendilerinden daha hayırlı olabilir. Ve hiçbir kadın başka kadınları (küçiunseyip alaya almasın). Onlar kendilerinden daha hayırlı olabilir. Ve hiçbiriniz başkasını karalamasın, birbirinizi (yaralayıcı, incitici) lakaplar ile aşağılamayın. İmandan sonra fusuk ismi ne kötüdür..." N i t e k i m ayette geçen "imandan sonra fusuk ismi ne kötüdür" i f a d e s i n d e n y o l a ç ı k a r a k "fusuk" k e l i m e s i n i n , "Allah'ın emirlerinin dışına ç ı k m a "anlamındaki fısk kavraÜ n v e r . a . g . m . s . 175.' 602 2.Bakara. 197. 2,Bakara. 282. 604 49.Hucurat. 11.

Kavramların Kur'an'da Kullanmıı /

169'

m ı n a işaret e t t i ğ i ; b u n a karşılık m ü s l ü m a n l a r ı n y a p m ı ş , olduğu bir başkasuit aşağılama ve lakapla çağırma davramşı", i m a n î o l m a y ı p ahlakî bir sorun olduğu için d e , burada g e ç e n "fusuk" k e l i m e s i n i n "çirkin d a v r a n ı ş l a r " a n l a m ı n d a k i fusuk k a v r a m m a işaret etdği söylenebilir. A m a g e n e l d e fısk ve fusuk k a v r a m l a r ı n ı n Kur'an-ı K e r i m ' d e farklı a n l a m l a r d a kullanıldığı,//i'/:ın kafirleri,/«.s7/ûn da m ü s l ü m a n l a r ı nitele diği açık ve belirgindir. A n c a k K u r ' a n s o n r a s ı d ö n e m d e ise fısk v e f u s u k f o r m l a r ı a r a s ı n d a k i fark t a m a m e n ihmal e d i l m i ş , k e l a m î t a r t ı ş m a l a r i ç e r i s i n d e K u r ' a n ' d a b ü t ü n ü y l e m ü ş r i k , kafir v e münafığı niteleyen bu k a v r a m t a m a m e n mü'mini n i t e l e m e y e b a ş l a m ı ş t ı r . N i t e k i m b u n d a n s o n r a fasık k a v r a m ı (fusuk ifadesi t a m a m e n unutularak) b ü y ü k günah işleyen, a m a iman dairesi içerisinde kalan kimseleri tanımlayan bir yapıda kullanılmıştır.605 S o n u ç o l a r a k fısk k a v r a m ı n a b a k t ı ğ ı m ı z z a m a n , bu k a v r a m , tenzil ö n c e s i d ö n e m d e " m e y v e l e r i n k a b u ğ u n d a n ç ı k m a s ı n ı " ifade e d e n basit bir k e l i m e i k e n , tenzil sonrası d ö n e m i n M e k k e s ü r e c i n d e fısk ve fasık kalıbıyla "Allah'ın e m i r l e r i n e karşı g e l m e y i " ; M e d i n e s ü r e c i n d e fusuk kalıbıyla "çirkin davranışları" ve nihayetinde Kur'an sonrası d ö n e m d e fasık kalıbıyla "büyük günah işleyen k i m s e l e n " tanımlayan bir k a v r a m olarak dört ayrı m a n a d a kullanılmıştır. Y i n e aynı şekilde z-k-v k ö k ü n d e n türeyen tezkiye z e t o terimlerinin Kur'an'daki kullanımları ve a n l a m

ve

alanları

farklıdır. "Tezkiye t e n m i " M e k k e d ö n e m i Kur'an s i s t e m i n d e soyut olarak

"nefsi a r ı n d ı r m a " a n l a m ı n d a kullanılmış ve bu

a n l a m ı n ı M e d i n e ve Kur'an sonrası d ö n e m d e d e (özellikle t a s a v v u f disiplini i ç e r i s i n d e ) d e v a m e t t i r m i ş t i r . K a v r a m ı n "nefsi a r ı n d ı r m a " a n l a m ı n d a k i aşağıdaki ayet

kullanımına örnek

olarak

verilebilir.

605 [sjureddin es Sabuni . Malnridivve Akaidi (çev. Bekir Topaloğlu). Ankara, 1995. s. 161.

170


"Muhakkak fif

nefsini

arındıran.(^j

) felaha

erıniş-

"606

"...Ve her kini arınırsa

(^j^

) kendisi

için

arınmış

olur."^^'' A n c a k M e d i n e d ö n e m i n d e z-k-v k ö k ü n d e n bir k a v r a m d a h a türetilmiştir ki bu kavramın adı zekattn. Z e k a t , M e d i n e d ö n e m i K u r ' a n s i s t e m i n d e "sosyal amaçlı bir yardım olarak malın belli bir b ö l ü m ü n ü i h d y a ç sahiplerine verme" anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Aşağıdaki a y e d e r bu kullanıma örnekdr: "Namazı kılın,

zekatı

verin (ilj£j

) ve rüku

edenlerle

birlikte rüku edin." "Allah'ın mescidlerini inanan,

namaza

devam

Allah'tan

başkasından

ancak, Allah'a ve ahiret eden,

korkmayan

zekat

veren

kimseler

(âlj^j)

gününe ve

ma'mur eder."^^'^

Bu örnek ayetlerden anlaşılıyor ki, M e k k e d ö n e m i n d e k u l l a n ı l m a y a b a ş l a y a n " t e z k i y e " k a v r a m ı "nefsi a r ı n d ı r manın" anlamı olmuş; bunun yanında Medine döneminde k u l l a n ı l m a y a başlanan zekat kavramı d a "serveti a r ı n d ı r m a nın" a n l a m ı o l m u ş t u r . Bir b a ş k a d e y i ş l e , M e k k e d ö n e m i n d e s o y u t bir a n l a m karşılığı olan tezkiye k e l i m e s i n e , M e d i n e d ö n e m i n d e somut anlam eklenmesi olmuş ve zekat kavramı m a d d î a n l a m d a yardım etmeyi karşılayan bir anlam içeriğine sahip olmuştur. S o n u ç o l a r a k d i y e b i l i r i z k i , Kur'an-ı K e r i m , tenzil öncesi d ö n e m d e kullanılan kavramların içeriklenni d e ğ i ş d r e rek kullandığı g i b i , tenzil öncesi d ö n e m d e k a v r a m o l a r a k kullanılmayan kelimeleri de kendi sistemi içerisinde k a v r a m laştırarak kullanmıştır.

91,Şems. 9. 607 35.Katır. 18. 608 2.Bakara. 43. 609 9.revbe. 18.

Kavramların Kur'an'da Kullanımı /

171

Şimdi d e , Km-'an içerisinde a n l a m özellikleri i d b a r i y l e b i r b i r l e r i n i t a m a m l a y a n ve b i r b i r l e r i y l e iç-içe o l a n ; a m a Kur'an sonrası d ö n e m d e a n l a m d a r a l m a s ı n a uğrayarak arala rında n e r e d e y s e hiçbir alaka y o k m u ş gibi görünen k a v r a m lardan ibadet, halife ve emanet kavramlarını inceleyelim. a) İ b a d e t K a v r a m ı : İbadet kelimesi lügatte, 1- K u l , yani h ü r olanın edindi

J-=>^l

J ;»"ı

karşıd olan köle (adamı köle

), boyun

eğmekle beraber

itaat ve

aşağı o l m a d u r u m u n u ifade eder. 2 - İ b a d e t bir k i m s e y e o n a isyan e t m e d e n , o n d a n y ü z ç e v i r m e k s i z i n m u k a v e m e t g ö s t e r m e d e n itaat ve b o y u n e ğ m e k d r . O kadar ki kendisine karşı boyun eğilen kişi onu dilediği şekilde hizmetçi kılar. İşte b u n d a n dolayı A r a p l a r y u m u ş a k h u y l u , y ü k devesi için " j_u«_a

" gidişi ve

gelişi kolay olan yol için "j_u«_a J-jj-la " tabirierini kullanır. 3- Ayrıca

kelimesi

"kendisine ibadet e d i l e n " ,

yani kendisine h ü r m e t gösterilen manasını ifade eder. 4 - 4 :.\ şr II

kelimesi şiddedi d e v e , yani kuvvet hırs ve

yapı b a k ı m ı n d a n üstün d e v e y e denir. 5-

j_uJI

k e l i m e s i , uyuz ve devası o l m a y a n

hasta

lıklar için kullanılır. 6-

ij_ı.c

o n a yapıştı ondan ayrılmadı

Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi

Dil Ulenspiegel

Dil Üstüne

Dil ve Zihin

Joop van Dil - ter Heul

Problemi poetike Dostojevskog

Problemi della fisica matematica

Joop van Dil ter Heul

Joop van Dil ter Heul

Miss Marple E I Tredici Problemi

Miss Marple E I Tredici Problemi

Problemi di fisica generale. Elettromagnetismo e ottica

Problemi di fisica generale: meccanica, termodinamica

Miss Marple E I Tredici Problemi

Karacay-Malkar Turkcesi sozlugu (Turk Dil Kurumu yayinlari)

Adim Adim Turkce Dil Bilgisi 2 (Ders Kitabi 2)

Hegel: bilinç problemi, köle-efendi diyalektiği, praksis felsefesi

Calcolo scientifico: Esercizi e problemi risolti con MATLAB e Octave

Geometria proiettiva: Problemi risolti e richiami di teoria

Problemi di fisica generale. Meccanica, termodinamica, teoria cinetica dei gas

Problemi di geometria differenziale in grande (C.I.M.E. Summer Schools, 16)

Esistenza e regolarità di soluzioni di alcuni problemi ellittici

I problemi di matematica della Scuola Normale Superiore di Pisa

La struttura della scienza. Problemi di logica della spiegazione scientifica

Problemi di Fisica (UNITEXT Collana di Fisica e Astronomia)

Felsefe, Dil, Düşünce ve Varlık İlişkisi - J. Locke ve G. Berkeley Örneği

Modellistica Numerica per Problemi Differenziali, 3a edizione (UNITEXT La Matematica per il 3+2)

Fasizmus és újfasizmus: tanulmányok és a kutatás problémái Fascismo e neofascismo: studi e problemi di ricerca

I beni culturali ebraici in Italia : situazione attuale, problemi, prospettive e progetti per il futuro : Convegno internazionale Ravenna, 22-24 maggio 2001

Vedute e problemi attuali in relatività generale: Lectures given at a Summer School of the Centro Internazionale Matematico Estivo (C.I.M.E.) Held in Sestriere (Torino), Italy, July 20-30, 1958

Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi

Dil Ulenspiegel

Dil Üstüne

Dil ve Zihin

Joop van Dil - ter Heul

Problemi poetike Dostojevskog

Problemi della fisica matematica

Joop van Dil ter Heul

Joop van Dil ter Heul

Miss Marple E I Tredici Problemi

Miss Marple E I Tredici Problemi

Problemi di fisica generale. Elettromagnetismo e ottica

Problemi di fisica generale: meccanica, termodinamica

Miss Marple E I Tredici Problemi

Karacay-Malkar Turkcesi sozlugu (Turk Dil Kurumu yayinlari)

Adim Adim Turkce Dil Bilgisi 2 (Ders Kitabi 2)

Hegel: bilinç problemi, köle-efendi diyalektiği, praksis felsefesi

Calcolo scientifico: Esercizi e problemi risolti con MATLAB e Octave

Geometria proiettiva: Problemi risolti e richiami di teoria

Problemi di fisica generale. Meccanica, termodinamica, teoria cinetica dei gas

Problemi di geometria differenziale in grande (C.I.M.E. Summer Schools, 16)

Esistenza e regolarità di soluzioni di alcuni problemi ellittici

I problemi di matematica della Scuola Normale Superiore di Pisa

La struttura della scienza. Problemi di logica della spiegazione scientifica

Problemi di Fisica (UNITEXT Collana di Fisica e Astronomia)

Felsefe, Dil, Düşünce ve Varlık İlişkisi - J. Locke ve G. Berkeley Örneği

Modellistica Numerica per Problemi Differenziali, 3a edizione (UNITEXT La Matematica per il 3+2)

Fasizmus és újfasizmus: tanulmányok és a kutatás problémái Fascismo e neofascismo: studi e problemi di ricerca

I beni culturali ebraici in Italia : situazione attuale, problemi, prospettive e progetti per il futuro : Convegno internazionale Ravenna, 22-24 maggio 2001

Vedute e problemi attuali in relatività generale: Lectures given at a Summer School of the Centro Internazionale Matematico Estivo (C.I.M.E.) Held in Sestriere (Torino), Italy, July 20-30, 1958

Recommend Documents