OPERA OMNIA DESIDERII ERASMI
OPERA OMNIA
DESIDERII ERASMI ROTERODAMI RECOGNITA ET ADNOTATIONE CRITICA INSTRVCTA NOTIS...
19 downloads
557 Views
18MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
OPERA OMNIA DESIDERII ERASMI
OPERA OMNIA
DESIDERII ERASMI ROTERODAMI RECOGNITA ET ADNOTATIONE CRITICA INSTRVCTA NOTISQVE ILL VSTRATA
ORDINIS PRIMI TOMVS QVARTVS
--1
Jis,It
MCMLXXIII NORTH-HOLLAND PUBLISHING COMPANY AMSTERDAM
Sous Ie patronage de L'UNION ACADEMIQUE INTERNATIONALE ET DE L'ACADEMIE ROYALE NEERLANDAISE DES SCIENCES ET DES SCIENCES HUMAINES © 1973
North-Holland Publishing Company - Amsterdam
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior permission of the copyright owner. Library of Congress Catalog Card Number: 71-89942. ISBN - Opera Omnia: - Tomus I, 4:
° 72.04 61502. ° 7204 61 54 S
CONSEIL INTERNATIONAL POUR L'EDITION DES rnUVRES COMPLETES D'ERASME J. N. BAKHUIZEN VAN DEN BRINK, Leyde, President d'honneur; S. DRESDEN, Leyde, President; L.-E. BALKIN, Liege, Vice-president; C. REEDIJK, La Haye, Seeretaire-general; C. M. BRUEHL, Amsterdam, Seeretaire; S. L. GREENSLADE, Oxford; E. VAN GULIK, Rotterdam; O. HERDING, Freiburg i. Br.; K. KUMANIECKI, Varsovie; J.-C. MARGOLIN, Paris-Tours; CHR. ROBINSON, Oxford; F. SCHALK, Cologne; C. R. THOMPSON, Philadelphia, Pa.; CHR. VISCHER, Bale; A. G. WEILER, Nimegue
COMITE DE REDACTION C. M. BRUEHL, Amsterdam, Secretaire; L.-E. HALKIN, Liege; F. A. JANSSEN, La Haye, Seeretaire-adjoint; K. KUMANIECKI, Varsovie; C. REEDIJK, La Haye, SeerCtaire-genera/; ]. H. WASZINK, Leyde SECRETARIAT DU CONSEIL Prinsessegraeht 30, La Haye, Pays-Bas Les membres neerlandais du Conseil International sont charges, avec Ie secretariat, de la gestion des affaires courantes.
Printed in the Netherlands by Koninklijke Drukkerij G.]. Thieme·B.V., Nijmegen
IN HOC VOLVMINE CONTINENTVR'
PREFACE
VII
DE RECTA LATINI GRAECIQVE SERMONIS PRONVNTIATIONE ed. M. Cytowska
LIBELLVS DE CONSTRVCTIONE OCTO PARTIVM ORATIONIS ed. M. Cytowska
105
ENCOMIVM MEDICINAE ed.
J. Dornanski
145
PARAPHRASIS SEV POTIVS EPITOME IN ELEGANTIARVM LIBROS LAVRENTII VALLAE ed. C. L. Heesakkers,
J. H. Waszink
187
LISTE DES ABREVIATIONS
353
INDEX NOMINVM
359
PREFACE
Le plan de la nouvelle edition des reuvres completes d'Erasme, expose dans la General Introduction du tome I, I, est ce1ui d'Erasme, qui a classe ses ouvrages par ordines selon les sujets. Notre quatrieme tome appartient encore au premier ordo des ecrits «quae spectant ad institutionem literarum », suivant l'expression d'Erasme lui-meme. A cote de l'Encomium medicinae (ed. J. Domanski), ce tome comprend quelques ecrits philologiques d'Erasme: De pronuntiatione (ed. Mme M. Cytowska), De constructione (ed. Mme M. Cytowska) et Paraphrasis seu potius Epitome in Elegantiarum libros Laurentii Vallae (ed. C. L. Heesakkers et J. H. Waszink). Bien que Ie Comite de Redaction tienne a l'unite de la langue des introductions et des commentaires de chaque volume, ce vreu n'a pu etre respecte aujourd'hui. Les introductions et les commentaires des trois premieres contributions de ce tome sont en fran~ais, ceux de la quatrieme contribution en anglais. A partir du present volume, nous avons adopte une nouvelle mise en page pour des raisons typographiques et economiques. Desormais les deux pages qui se font face forment une unite: l'apparat critique et Ie commentaire sont groupes au bas de 1a page de droite et sont done valables pour les deux pages qui se font face; quand Ie nombre de notes Ie demande, ces notes commencent au bas de la page de gauche et continuent a la page de droite. Vne modification dans l'apparat critique, avec la citation de tous les sigles, a deja ete introduite dans Ie troisieme tome de la nouvelle edition et annoncee dans la Priface de ce tome. Le Comite de Redaction tient a redire sa reconnaissance envers les bibliotheques qui ont facilite sa tache et celle de ses collaborateurs grace au pret des ouvrages, aux photocopies, aux films et aux renseignements bibliographiques. Nous citerons iei Ie nom de M. E. van Gulik, directeur de Ia Gemeentebibliotheek a Rotterdam. Le 30 mai 1972, Ie Conseil international pour l'edition des reuvres completes d'Erasme a eprouve une grande perte par la mort subite de Mgr. Raymond
VIII
PREFACE
Marcel. Depuis 1969, il faisait partie du Gonseil international et pendant les dernieres annees il s'etait voue completement a Erasme, particulierement a l'edition de l'Enchiridion. Au moment OU la mort l'a surpris, il etait deja tres avance dans la preparation de cette edition. 30, Prinsessegracht, La Haye Le I fevrier 1973
Le Gomite de Redaction: G. M. Bruehl L.-E. Halkin F. A. Janssen K. Kumaniecki G. Reedijk J. H. Waszink
DE RECTA LATINI GRAECIQVE SERMONIS PRONVNTIATIONE edite par M.CYTOWSKA Varsovie
'i):s 1l BeT A LA TIN r GtAl!1 ci(pfennonisproniitiationeDES~BltAI S.MI ROTER-OD'AMI
E.~VSDEM
Dialogas.
Dialogas cui titWaS.CIClU
~Q~IAN v s,6ae,De optima genere di
cendi. qu~ ~ijs nonnaIlis_quorum oj, hil noneft nOL1L1l1L
.
,"N.:,-!&~.
Cum gr4ti4 (7 ~iuiltgio Cttrwir~~ . 5;1/1.{! Vi 1"1 tv J vDfH.fR.:
De recta Iatini graecique sermonis pronuntiatione. Basileae, in off. Frobeniana, mense Martio 15 28 .
Ex. Gemeentebibliotheek, Rotterdam
INTRODUCTION
Les humanistes italiens se sont efforces de mettre un terme au chaos qui regnait dans l'orthographe latine. Rampant avec l'orthographe repandue au moyen agel, ils ont introduit une nouvelle orthographe qui conservait les diphtongues et prenait pour modele les inscriptions et les pieces de monnaie antiques. Ils ont recherche aussi les regles chez les grammairiens 2 reedites pendant la periode de la Renaissance. Dne reforme dans un esprit archaique radical fut ainsi realisee. La nouvelle orthographe etait en contradiction flagrante avec Ia prononciation des Iangues antiques en vigueur a cette epoque. Cette contradiction s'approfondissait au fur et a mesure que Ie latin humaniste se rapprochait de l'ideal classique. Outre Ie souci de transmettre les textes classiques dans l'orthographe la plus correcte possible et dans Ie nouveau style de graphie antique, surgit un nouveau probleme: celui de la prononciation correcte du texte ecrit. Apres les travaux d'humanistes italiens te1s que: Niccolo Niccoli3, Gasparino da Barzizza4, Guarino da Verona5 , 10. Torte1lius Arretinus 6 , G. Valla 7, Pontanus 8, Chr. Scarpa 9 , etc. des savants d'autres nationalites commericent a aborder egalement ces sujets. C'est ainsi que des ouvrages sur l'orthagraphe correcte et la prononciation correcte sont publies notamment par: l'Espagnol Antonius Nebrissensis (de Lebrija)lo, I. Despautere, professeur a Louvain l I , Cf. M. H. Jellinek, Zur Aussprache des Lateinischen im Mitle/a/ter, dans Aufsiitze Wilhelm Braune dargebracht, Dortmund, 1920, pp. 11-26; J. Marouzeau, La prononciation du latin, Paris, 1955· 2 Cf. C. Wendel, W. Strzelecki, Orthographia, RE, XXXVI, Stuttgart, 1942, 1437-1484. 3 Cf. G. Voigt, Die Wiederbelebung des klassischen Altertums, 4. Aufl.., Berlin, 1893 (Nachdruck 1960), t. I, p. 295 sqq. 4 Gasparino da Barzizza, Orthographia, Paris?, 1470? 5 Guarino cia Verona, Ars diphthongandi, Basileae, 1478. 61. Tortellius, Orthographia, Roma, 1471. 7 G. Valla, De expetendis etfugiendis rebus, Venetiis, 15°1, XXXIII, 6-31.. 81. 1. Pontanus, De aspiratione, Neapoli, 1481. 9 Ch. Scarpa, Orthographia, Lugduni, 1493. 10 A. Nebrissensis, Ars Grammatica, Salamanca, 1481 (Cont.: De vi ac potestate litterarum; De earum vocibus corruptis; Orthographia). II J. Despautere, Orthographia, 1506. 1
4
DE PRONVNTIATIONE (INTRODUCTION)
H. Bebelius, humaniste,· professeur a Tiibingen et poete laureat I2 • Erasme de Rotterdam se joignit a ce courant en publiant en 1528 Ie dialogue De pronun-
tiatione. La premiere edition de cet ouvrage, l'edition A, parut en mars 1528 en tant qu'imprime de la ceU~bre imprimerie de Froben de Bale: De recta Latini Graecique sermonis pronuntiatione dialogus. Apud inclytam Basileam in officina Frobeciana, An. 1528, mense Mart. Cette ceuvre mucie d'une lettre dedicacee a Maximilien de Bourgogne fut publiee en meme temps qu'un autre dialogue d'Erasme, Ciceronianus. Malgre Ie peu d'interet porte a De pronuntiatione (cet ouvrage ne souleva pas autant de polemiques que Ciceronianus), des 1528 paraissent trois reproductions de ce dialogue. (Lugduni, apud Sebastianum Gryphium Germanum. Anno 1528; Parisiis, Sim. Colinaeus, 1528 mense Junio; Parisus, Rob. Stephanus, 1528). Ce sont des reproductions litterales qui ne modifient pas Ie texte, qui elirinent seulement les fautes d'impression remarquees. Par contre vers la fin de 1529, parait une nouvelle edition d'auteur de De pronuntiatione avec des modifications et corrections apportees par Erasme. (Basileae in officina Frobeniana, H. Frob., 1. Herv. et N. Episcopius, 1529, rnense Oct.) Lorsqu'on compare l'edition de Bale de 1529 - l'edition B, avec l'edition princeps, on peut observer les differences suivantes:
I. De nombreux complements ont ete apportes pour faciliter la comprehension du texte. On compte jusqu'a 60 complements de ce genre dans l'edition B. (20,19 8 ; 23, 327; 25, 330; 25, 363; 34,65 2 ; 37,7 66 ; 37, 788 ; 38, 811; 38, 822; 4°,9° 6 ; 4 6,77; 4 8, 16 3; 49,174; 49, 18 3; 5°,212; 51,24 1 ; 54,3 22 ; 54,3 2 5; 54,33 2 ; 54,343; 54,349; 56,39 2 ; 56,406 ; 56,4 12 ; 57,43 2 ; 58,45 8 ; 62,5 87; 62,610; 64, 653; 65, 68 9; 65, 69 1 ; 66,7 2 5; 68, 793-79 8 ; 7 1, 89 6 ; 7 2, 9 21 ; 72, 9 27; 72, 930; 76, 81; 78, 121; 78, 141 ; 79, 175; 81, 229; 84, 360 ; 85, 380; 88,484; 89, 513; 9 2, 61 5; 92, 62 3; 93, 673; 94, 706 ; 96, 755; 96, 768 ; 96-97, 775- 808 ; 98,834; 98,835; 9 8, 83 6 ; 98, 83 8 ; 98, 843; 9 8, 85 2 ; 100,93 2.) Cela pouvait etre des supplements d'un mot au de plusieurs mots, comme par exemple la phrase de l'edition A: «et citra specimen omne liberos formandos temere ciuuis committimus» est completee dans l'edition B par: «et nos citra specimen» (20, 198). Parfois, Erasme insere dans Ie texte de l'edition B, toute une nouvelle phrase. C'est ainsi par ex. que la phrase de l'edition A: «apud Latinos vocales orones sunt ancipites» est completee pour meilleure comprehension dans l'edition B par: «licet non iisdem syllabis» (56,392). De meme a la phrase de l'edition A: «Quoniam syllaba non desinit inconsonantem », l'edition B ajoute l'explication: «eoque non habet nisi duo tempora» (92, 615). Quelquefois Ie texte de l'edition B a ete elargi de plusieurs lignes au moyen d'un nouvel exemple ou d'une anecdote (68, 79;-798), tandis que dans un cas, on a ajoute un verset de 33 lignes sur les signes de ponctuation (96-97, 775-808). 12
H. Bebelius, Commentaria de abusione linguae Latinae, De orthographia etc., Strassbourg, 1513.
DE PRONVNTIATIONE (INTRODUCTION)
II. Dans l'edition B nous trouvons egalement 3 I endroits auxquels ont ete apportees des corrections stylistiques. Certaines formulations du texte de l'edition A ont ete remplacees par des termes plus corrects (2 I, 249; 34, 68 3; 38, 793 ; 38, 8°3; 40, 86 4; 40, 886; 43, 975; 44, 36 ; 47, 12 5; 4 8, 135; 4 8, 148 ; 5 I, 23 2 ; 63, 61 9; 7 1,889; 7 1,89°; 7 1, 897; 72., 944; 7 6, 62; 76, 70; 79, 16 5; 82, 28 9; 83, 313; 9 2, 62 9; 9 2, 637; 93, 663; 93, 67 1 ; 93,677; 94, 69 2 ; 9 8, 834; 9 8, 84 1 ; 100,93 2.) C'est ainsi par exemple qu'Erasme recommande dans l'edition A aux eleves qui prononcent mal Ie «t» de s'exercer sur Ie vers suivant: «At tuba terribilem tonitrum taratantara dixit». L'edition B «perfectionne» ce texte en Ie changeant en: «At tuba terribili tonitru taratantara trusit» (48, 148). Le terme «proportio» trouve dans l'edition A a ete remplace par Erasme dans l'edition B par les qualificatifs plus justes: «symmetria» (38,793), «harmonia» (4°,864), «ratio» (63, 619). Dans la phrase «Item diuide in duo», l'imperatif «diuide» a ete introduit dans l'edition B ala place de «diduc» mains heureux (72., 944). III. Dans l'edition B on a corrige egalement les fautes de composition de I'eclition A faites aussi bien dans Ie texte latin que dans Ie texte grec. Des corrections de ce genre ont ete faites en 23 endroits (3 I, 58o ; 32, 601; 46, 87; 47, 121; 5°,2.01; 50 ,206; 52,2.9 1 ; 54,333; 57,4 27; 57,4 29; 57,43 1 ; 63,626; 70, 862.; 70, 863; 70, 86 4; 70, 87 1 ; 78, 13 1 ; 80, 18 4; 9 1, 597; 9 2, 604; 9 2, 619; 100, 930; 100,932.·) Certaines de ces fautes ont deja ete remarquees par les editeurs des reproductions de I'edition A et ils les ont corrigees dans leurs imprimes. C'est ainsi par exemple qu'ils ant corrige dans toutes les reproductions avant l'edition B «Deus immortaIem» avec faute en «Deum immortalem» (3 I, 580). De meme la fonne erronee du verbe «deuorent» est corrigee et dans Ies reproductions et dans l'edition B en «deuorant» (50, 2.01). IV. II arrive toutefois que l'on trouve dans l'edition B des fautes dans Ie texte qui avait ete transmis correctement et par l'edition A et par ses reproductions. On en note a 9 endroits (3 8,800; 5°,202; 7 1, 884; 7 2, 92.4; 84, 335; 9 1 , 595; 93, 667; 95, 723; 100, 933.) Citons a titre d'exemple la phrase de l'ed. A: «Inter f vera et v consonans multum interesse res ipsa loquitur» dans laquelle Ie «vero» correct s'est transforme dans l'ed. B en «fuero» (84, 33 5). V. Dans l'edition B on rernarque une tendance a elargir Ie texte. On ne note une omission de mots ou de phrases qu'en un seu! endroit (73, 962). La phrase de l'ed. A: «nisi si qui vulgatam pronuntiationen dedicerunt, atque item caeteras plerasque» est raccourde par l'ed. B au moyen de l'omission de: «atque ... plerasque ». VI. II existe egalement des differences dans les titres marginaux. L'ed. B les ornet en quelques endroits. Dans un autre cas par contre, elle les elargit notablement (58,468-483)'
6
DE PRONVNTIATIONE (INTRODUCTION)
VII. Nous observons des differences aussi entre les editions A et B dans la division du dialogue en roles. Au surplus la division de l'edition B est plus correcte. Les Corrigenda qui suivent Ie texte prouvent que l'edition B avait ete soigneusement corrigee. La reproduction de l'edition B fut realisee aCologne par J. Soter. II publia dans un seul volume les ceuvres d'Erasme: De pronuntiatione, Ciceronianus ainsi que les reuvres thematiquement liees a dIes de: 1. Ceratinus I3 - De litterarum sono libellus; Aldus Manutius - De vitiatia vocalium ac diphthongorum prolatione; M. Sabellicus - De LL reparatione dialogus (Coloniae, ap. 10. Soterem, 1529). Bientot, car en mars 1530, l'imprimerie de Froben a Bale faisait paraitre De pronuntiatione pour la troisieme fois (Basileae, H. Frob., I. Herv. et N. Episcop., 1530 mense Martio). C'est une reproduction de l'edition B (compte tenu des corrigenda). Cette edition a servi de base aux reproductions faites a Paris (R. Stephanus, 1530) et aLyon (Seb. Gryphius, 153 I). Le texte de De pronuntiatione contenu dans Ie t. I, pp. 764-813 de l'edition des reuvres completes d'Erasme realisee aBale (Basileae, H. Froben, 1540) - BAS fut soumis par contre a une revision plus precise. On y a corrige en 3 endroits des fautes que 1'0n n'avaitpas remarquees jusqu'alors (39, 85 I; 65, 68 5; 83, 316). Cette edition a toutefois introduit plusieurs changements injustifies dans Ie texte: elle change «ventri» en «ventticulo» dans la phrase: «vt vnius famelici ventti ptospiciamus» (18, 147), e1Ie intervertit l'ordre dans la phrase: «si id non contigit» en «id si non contigit» (16, 120), la phrase: «qua non alia magis necessaria» est donnee dans la version: «qua non alia magis est necessaria» (25, 38 I). Doe nouvelle faute y est egalement introduite: «fere» qui etait correct a ete change en« vere» (96, 770)' La reproduction de I 540 omet aussi les titres matginaux. Les editions suivantes qui sortiront de l'imprimerie de Froben aBale (1545, 1558) ainsi que les reproductions d'autres imprimeries (Lutetiae, R. Stephanus, 1547; Coloniae, Agt., P. Horst, 1555;Lugduni Bat., 1. Maire, 1643) n'introduitont aueun changement au texte. L'edition BAS sert de base egalement a la reproduction de De pronuntiatione contenu dans Ie tome I, pp. 913-968 del'edition des ceuvres completes d'Etasme de Rotterdam publiee a Leyde (Opera omnia, edidit I. Clericus, Lugduni Batauorum, 1703-1706) - LB. L'edition LB ajoute aux changements apportes au texte dans l'ed. BAS de nouveaux changements. Elle change «Sin» en «Si porro» (18, 165), la phrase «Eum e suis ornarem vittutibus» en «Eum pro suis ornatem virtutibus» (21, 260). L'adoption a tort de «simplicia» au lieu de «simpliciora» generalement employee, est un changement assez minime (37, 771). Nous devons par contre a l'edition LB une correction juste concernant la division du texte en roles (94, 684). L'ceuvre De pronuntiatione a eu jusqu'en 1703 16 editions datees. Les temps 13
Cf. Ep. 1843.
DE PRONVNTIATIONE (INTRODUCTION)
7
plus recents n'en ajouteront plus guere. Ce dialogue n'a pas ete jusqu'alors traduit dans aucune langue moderne. La presente edition est basee sur I' editio princeps, compte tenu de toutes les corrections apportees par Erasme dans l'edition B. De pronuntiatione fait partie du groupe des ecrits pedagogiques d'Erasme. On peut distinguer dans Ie dialogue deux parties fondamentales. La premiere partie traite en general du probleme de l'education et du programme d'enseignement. Erasme y souleve des idees contenues dans des ceuvres telles que: De ratione studii, De ciuilitate morum, De conscribendis epistolis, Institutio principis christiani (ces formulations se trouveront par la suite dans De pueris et dans Ie traite Ecclesiastes, edite seulement en 1535 mais commence des 1523). 11 n'y manque pas non plus de declarations connues d' Antibarbari, Moriae encomium, Lingua. La seconde partie du dialogue est eonsacree a la question de la calligraphie, de l'orthographe et de la prononciation correete. Erasme realise dans son ouvrage Ie principe de Diomede: «Tota autem grammatica consistit praecipue intellectu poetarum et scriptorum et historiarum prompta expositione et in recte loquendi scribendique ratione.» Le dialogue d'Erasme est base en principe sur Ie premier livre de Quintilien Institutio oratoria. On retrouve dans la premiere partie de De pronuntiatione les theses elargies et dtiment actualisees d'Inst. I, 1-3. La seconde partie de De pronuntiatione commente la plupart des questions esquissees par Quintilien dans Inst. I, 4-7, bien qu'il ne manquat pas dans l'ceuvre de l'humaniste hollandais de references ad'autres declarations de Quintilien. Dans ses demonstrations relatives a la phonetique, Erasme se refere a Quintilien, Priscien, Diomede, Aulu-Gelle, Marius Victorinus, Terentianus. 11 evoque Cornutus et Flanius Caper. Parmi les ecrivains humanistes, il cite I. Tortellius Arretinus qui dans son reuvre Orthographia cite a son tour 18 grammairiens eomme sources de son ouvrage. En dehors des auteurs antiques qui ont consacre leurs ceuvres specialement a I'orthographe (habituellement dans l'ordre suivant: De litteris; De potestate litterarum; Cognatio litterarum, etc.), les chapitres: De voce; De littera; De syllaba; De accentibus; De dictione; De pronuntiatione se trouvaient dans presque toutes les grammaires antiques. Les auteurs de manuels humamstes ont exploite dans leurs traites sur l'orthographe tous ces travaux des auteurs antiques. 11 est done tres difficile d'affirmer si Erasme s'est, dans De pronuntiatione inspire directement des grammairiens antiques ou s'il a puise ses eonnaissances de seconde main, c'est-a-dire des manuels humanistes d'orthographe et de metrique. Dans Ie traite De pronuntiatione, Erasme demandait, tout comme d'autres humanistes, la reforme et de l'orthographe et de la prononciation du latin dans l'esprit archaIque. La prononciation du grec I4 que l'on apprenait des Grees Cf. E. Drerup, Die Schulaussprache des Griechischen von der Renaissance his zur Gegenwart, Paderborn, 1930-,2, t. I, pp. 46-75, 140 sqq., t. II, p. 942 sqq.
14
8
DE PRONVNTIATIONE (INTRODUCTION)
venus en Italie et qui Ie parlaient seIon les principes admis a Byzance a une epoque tardive alors que la valeur phonetique des lettres differait essentiellement de l'ancienne phonetique helIenique. Les humanistes avaient assez tot deja attire l'attention sur la difference qui existait entre la prononciation des maitres grecs et les regles trouvees dans les anciennes grammaires. A vrai dire, dans les manue1s de langue grecque de l'epoque, elabores par des Grecs (T. Gaza, Lascaris) on respecte la phonetique byzantine. Les humanistes italiens recommandent eux aussi une telle prononciation. Mais on compte neanmoins, meme au niveau eIementaire, des manue1s dans lesque1s sont juxtaposes les deux modes de prononciation du grec: antique et byzantin. C'est ce que fait par exemple 1'humaniste anglais M. R. Crocus dans l'ouvrage Tabulae Graeeas litteras compendio discere eupientibus (Lipsiae, V. Schumann, 1516). L'un des pionniers de la prononciation classique de la langue grecque etait Antonius Nebrissensis qui condamnait la prononciation a la maniere byzantine. Erasme adopta lui aussi ces principes les propageant dans De pronuntiatione. On est en droit de supposer que les dissertations de NebrissensiS I5 (De vi ae potestate litterarum; De earum vocibus corruptis, Orthographia) ant encourage Erasme a se preoccuper de la question de la prononciation des langues classiques. Nehrissensis en formulant les regles de la prononciation correcte antique, comparait les manieres de prononcer des Espagnols, des Italiens, des Frans:ais et parfois des Maures qui habitaient l'Espagne. L'humaniste espagnol demandait de purifier Ie latin de 1'accent local: «Cum latine legunt, hispane pronuntiant.» II condamnait les eccIesiastiques qui parlaient Ie latin avec l'accent halien, espagnol, franL~POCXOV reddat. Sequitur 0, similiter ex arteria prodiens quemadmodum a, lingua recta quidem sed introrsum modice reducta, nisi quod ore non solum diducto verumetiam rotundato, quod ipsa elementi figura videtur admonere: quemadmodum i sua forma monstrat vocis exilitatem, et e labiorum reductionem nobis veluti pingit. Item A patens inferne rictus diductionem pingit. Peecatur et hie a vulgo, nostrate duntaxat. Nam Graeci Italique recte sonant. LEO: Quo pacto? VRSVS: Primum Bataui litteram hane promunt ore contractiore quam opus est. Deinde eandem non eodem modo promunt. Rotundius enim sonat in nos quam in non, in nona quam in nonne, in omen quam in omne. In posterioribus enim nostri pene sonant pro 0 v Vuesphalicum. LEO: Plane sie habet. VRSVS: At faciam vt clarius etiam rem perspicias. Quod discrimen vulgo facimus inter on, quod est in tondere, et inter vn, quod est tundere? Nee aliud sonat 0 in rhombus quam v in tumbo, item in sunto et sontes. Atqui 0 diduetiore rictu pronuntiandum erato LEO: Quam multa peceamus imprudentes 1 Vel ab asinis diseere poteramus huius litterae pronuntiationem, vnde illi apud Graecos nominis initium o'JOC; et ipsi sonG oyx.1J6116~. v R SV s: Item co mega nihil differt ab 0 nisi quod oc longum differt ab oc breui. Nam pleniore sono profertur, de quo suo dicetur loco. Pro v vera formabis v Gallicum, si labia paululum exporrecta iunxeris. Eandem litteram rotundiore mugitu sonant Germani, immodico Vuesphali. Nee desunt tamen apud Italos, qui Gallorum more sonent, veluti Bergomates. N onnulli contra labiis ad trium digitorum spatium indecore porrectis, nimirum Batauis contrarii; Romani I modice. N ec omnibus feliciter cedit huius vocis affectatio. N ostrates enim quum affeetant Vuesphalorum imitari mugitum, non possunt id perpetuo facere, subinde lingua relabente ad inolitam velutique natiuam consuetudinem. Hane inaequalitatem frequenter animaduerti in sacrificis Britannis. Nos in hac pronuntianda parum etiam nobis ipsis constamus, nonnunquam in eadem dictione, velut in nullum, mullum, et Tullium. In prima siquidem audis v Gallieum, in postrema v Vuesphalum. Idem sentire licet in hue et hunc, in illud et illum. Sona Batauicefontes. LEO: Fontes. VRSVS: Sonafundere. LEO: Fundere. VRSVS: Quod discrimen audis inter vtriusque dietionis primam syllabam? LEO: Nullum. VRSVS: In rhombo et plumbo quid interest inter v et o? LEO: Profecto nihil. VRSVS: Nunc mihi eonsidera eiusdem litterae sonum, non eundem. Sona sunt. LEO: Sunt. VRSVS: Tolle n, et die sutor. LEO: Sutor. VRSVS: An non sentis lange
DE PRONVNTIATIONE
365
370
375
380
385
55
diuersum sonum? LEO: Quidni? VRSVS: Rursus sonaplumbum Batauice. LEO: Plumbum. VRSVS: Abiice liquidam et die pluma. LEO: Pluma. VRSVS: Quid simile huk v cum illo? LEO: Nihil. VRSVS: Idem senties, si ex tundere facias tutudi, ex fundere fudi. Verum in his fortassis aliquantulum patrocinabitur antiquitas, quae sont et dicont quam sunt et dicunt scribere maluit. Apparet enim et apud illos paulo sonantius fuisse v sequente liquida n aut m quam in aliis dictionibus, quemadmodum contra in nonnullis medium sonum obtinebat inter vet i, vt in optimus pessimus, vnde veteres has voces per v scribendas putabant, optumus pessumus, quod in his aliud quiddam sonaret i quam quod in OPil1iUS et ftmus. LEO: Probabile est quod narras. VRSVS: Tantum de inconstantia; nunc ad caetera propero. v Gallico respondet u Graecorum, vel ipsa teste figura, quae nobis cum illis communis est, nisi quod nos sinistram lineam inferne protraximus u y; v Vuesphalico respondet Graeca diphthongus ou. Argumentum est, quod in vsurpandis Graecorum vocibus veteres frequenter u Graecum verterunt in v nostrum, velut in OC; et sus, in ~uC; et mus, in U7tE? et super, U7t€P~toC; et superbus. Quin et Latini ex Sylla Sullam faciunt, ex &:cpuoc apua. Idem arguit quod Galli vulgo pro eU~LV dicunt tuer, id est, mactare, vsurpata voce Graeca, nisi quod abiiciunt aspirationem. LEO: Poteramus istud vel ab aui ridicula discere, cui Graecis a cantu natiuo vocabulum x6x.xu~, quae in 6e ~OUAe:ucrlXV1'L XlXxLcrTt). So the hexameter could be a translation by Erasmus himself. In Adag. 2272 (LB II) 764 B») he has the sentence: 'Improbi consilium, in extremum incidit malum', also translated from the Greek. The version by Niccol6 della Valle) the only existing one in Erasmus) time) is different. A similar case in p. 246) 11. 59-6o. 742 Consultus Ibidem* supra. 745 Hor. Carm. I) 34) 2) in Valla. 748 Coneiliare V, 54* Conciliare amorem et beneuolentiam nos did) Inire au/em gratiam. 753 Reconeiliari Ibidem* supra. 756 Cooptare V) 60* Debgo) et Eligo p. 184) 43 sqq. 757 Consternere V, 91* Consternere, et Consternari.
PARAPHRASIS IN ELEGANTIAS LAVR. VALLAE
760
765
770
775
780
78 5
79 0
795
800
Conuenticulum, diminutiuum a conuentus, mutat genus. Co cti Iis, idem quod coctus. Lateres coctiles, Coctiles muri. Cibus tamen coctus dicitur, non coctilis. Conductitius, a, um, quod conduci solet. Domus conductitia, Famulus conductitius. Commentitius, a, urn, idem quod fictitius. Ratio commentitia, quae excogitata, et conficta est. Continens est terra quae non est insula, foemi. generis. Confl uens masculi. generis, est alueus in quem duo Rumina conueniunt. Conti n u a aut interrogatiue, aut negatiue ponitur. Valet idem quod non ideo, vel num ideo. Continuone si ille stulte dixit, tu stultius facies? id est, num ideo? Qui vobis assentatur, is non continuo amicus putandus est. Eandem per omnia vim habent protinus et statim. Citra negationem, aut interrogationem non eleganter hoc modo vteremur. Commeatus tantum singularis numeri, significat facultatem recedendi ab aliquo ministerio ad tempus, quam imperatar cancedit militibus, aut praelatus subditis. Commeatus in vtroque numero significat cibaria ad victum reposita. Confero me in campum, in vrbem, vel ad vrbem, ad campum, id est, vado ad vrbem. Hic potest poni siue in, siue ad. Si autem personam dicas, non locum, ad vtendum est. Contuli me ad patrem, non in patrem. Quoties autem significatur donatio, in vtendum est, vt, multa in loannem contuli beneficia. Quicquid in ingratos confertur, plane perditur. Item confero significat primo comparo. Non es cum ino conferendus. Quem tecum conferamus habemus neminem. Secundo conducit vel prodest. Quid confert multa audisse, si pauca memoriae mandes? Nihil aeque confert ad latine dicendum vt quotidianus vsus. Commendo te praeceptori, Commendo te apud praeeeptorem, id est, laudo te apud eum. Co mmi t t 0, trado. Hane rem tuae fidei committo. Secundo pro admittere vel facere, sed hoc modo semper ponitur negatiue, et in malam partem semper accipitur. Postremo requirit post se, vt, quamobrem, aut aequipollens. Non committam vt quae in me contulisti officia, perdidisse videare. Non eommittas vt apta literis adoleseentia tibi inter digitos effiuat. Conuenit, id est, decens et conueniens est. Non eonuenit aetati tuae colludere pueris, id est, maior es quam qui pueris eolludas. Conuenire, concordare et sine controuersia esse. Et capitur dupliciter: personaliter, vt, hoc conuenit mihi tecum, id est, in hoc concordamus. lmpersonaliter, Non conuenit senibus et iuuenibus. Aut certe sine apposito et supposito. luuen.: C01Juenerat olim vt faeeres tu quod vellet, nee non ego possem indulgere mihi. Coniicio, coniecto, coniecturo, conieeturam facio, coniecturam capio, eoniectura consequor, coniectura colligo, coniectura ducor, pro eodem fere accipiuntur. Admodum iratus erat quantum coniectura consequi potui. Ex
PARAPHRASIS IN ELEGANTIAS LAVR. VALLAE B
1081
805
810
815
820
237
pudenti I adolescentis fronte facile bonae indolis coniecturam capimus. Certo noscis? Non, tantum coniectura ducor. Qualis quisque sit, ex oratione facile coniecturam facimus. Commentarius vel commentarium, commentarii, commentariorum, commentaria, commentariorum, significat librum in quo res non late tractantur, sed tantum tanguntur capita rerum, vel ad memorandum, vel ad aliis materiam suppeditandam. N onnulli capiunt pro expositione aUtorum, vt commentaria in Vergilium, in Aristotelem. Comicus, qui condidit comoedias, vt Terentius, Plautus. Comoedus est Histrio qui agit gestu et voce comoediam conditam. Ita Tragicus autor est tragoediae, vt Seneca. T rag 0 e d us actor. Concla ue est locus secretior in penetralibus, in quo comeditur, aut confabulantur mulieres. Comes est qui sequitur alterius ductum. Comitatus dicitur clientela sequens dominum, aut ducem. Libido comes est gulae, id est, sequitur gulam. Non e conuerso. Diuitiarum comes est contumacia, id est, diuitias contumacia comitatur. Opulentia mater est superbiae. Affiuentia parens est superbiae. Affiuentia materia est superbiae. Idem omnium sensus est. Comitari est sequi ductum alterius. Comis, huius comis, facilis, benignus. Comiter excepit nos Petrus. Comitas, facilitas et benignitas. 760 idem ... coctus ABC F: om. D+ E+. alt. Coctiles ... coctilis ABC: om. DE, Coctiles muri om. F. 762 quod ... solet ABC F: om. D+ E+. 768 idem quod A BC F: om. DE. 770 Eandem ABC F: Eundem DE. 776 campum A-E: Campum ad campum F; ad campum A-E: om. F.
778 Quoties ABC F: Quotiens DE. 783 dicendum A DE F: discendum B C. 787 trado ABC F: om. D+ E+. 797 Iuuen.ABC:om.DEF;veIletADE: velles BC F. 806 inAB DE F: om. C. 820 facilis, benignus A BC F: om. D+ E+.
759 C onuenticulum I, 5* De nominibus diminutiuis p. 8, 15 sq. 760 Coctilis I, 8* De nominibus adieetiuis in tilis, silis, et xilis p. 12, 5. CoctilesmuriCf. Ov. Met. IV, 58. 762 Conduetitius I, I I * De nominibus in ccus, eus, et in itius p. 15, 5. 764 Commentitius Ibidem* supra, p. 15, 4. 766 Continens I, 33* De participiis in ens, in substantiuum transeuntibus. 767 Confluens Ibidem* supra. 768 Continuo II, ;0* De Continuo, Protinus, Statim. The sentence 'Qui nobis assentatur ...' is a typical Erasmian addition. 773 Commeatus III, 10* De Commeatus. etIV, 35* PenusetCommeatus. 776 Confero III, 45* De diuerso varioque regimine verborum, eum diuersa simi/iue signijicatione p. 104, 3, only one line and differently treated, so that we cannot de-
cide, by means of Valla's text, on dicendum (A DE F) or discendum (B C). 785 Commendo te Ibidem* supra, p. 103, 41. 787 Committo III, 56* De Committo. An educative sentence like 'Non committas vt' etc. is, of course, an addition of Erasmus. 792 Conuenit III, 76* (so E F; 38 A B C) De Conuenit, with again a typical Erasmian sentence in 'Non conuenit aetati tuae... ' 794 Conuenire III, 76* De Conuenit. Erasmus is more extensive. 797 Iuv. 6,281-283, not in Valla. 799 Coniicio III, 79* De verbis ad coniecturam pertinentibus, shorter and less edifying than Erasmus' paragraph. 805 Commentarius IV, 21* Commentarium, rather extensively treated by Valla. 810 ComieusIV 32* Actor et Autor p. 132,22. 8 13 Conc/aue IV, 34* Trielinium et Conclaue. 815 Comes IV, 38* Socius, Comese/Sodalis.
238
825
830
835
840
845
850
855
860 LB
1082
PARAPHRASIS IN ELEGANTIAS LAVR. V ALLAE
CO IIi s est monticulus, siue sit per se, siue pars montis. Cliuus est procliuitas illa et pronitas a vertice collis. Concio primo est congregatio multitudinis ad audiendum condonantem oratorem. Graeci condonem, id est conuentum populi EXX),:t)O'(a.:vvocant. Secundo est oratio habita ad populum. Vbi fuisti? In condone. Coxa est pars supra foemora, tunc coxam vitiatam dicimus. Copia significat primo facultatem vel potestatem, Et iungitur plaerunque cum hoc verbo facio vel do, Vt fadam tibi copiam libri mei describendi. Latius his de rebus loquemur, quum primum videndi tui copia dabitur. Secundo significat abundantiam, vt Quibus largissimas rerum copias Fortuna suppeditauit, eos plaerunque tardiores videmus. Inde copiosus et copiose. Tertia significat multitudinem tam in plurali quam in singulari, vt Modieis copiis vrbem munitissimam coepit. Condictio a condico didtur, est denuntiatio. Item actio ipsa in personam, qua actor intendit sibi dari oportere, Condicere, denuntiare. Condi ti~ primo a condo, est sors et pertinet ad Fortunae bona. Vir felieis conditionis, seruilis conditionis. Secundo est oblatio sortis vel electionis. Ita didtur: Dare conditionem, aceipere conditionem. Corpus notum est. Secundo est caro, sed tantum hominis viuentis. Vt, febris qua iam pridem laborabam, omne mihi corpus absumpsit. Vnde dicitur corpulentus, non carnosus. Conterranei, qui eiusdem territorii sunt. Quos barbari nostri solita sua elegantia eompatriotas vocant. Brabantinus et Brabantinus conterranei sunt, Gaudensis et Gaudensis dues sunt. Con suI, qui consul est. Consularis, qui consul fuit. lnde viri consulares dicuntur. CompI u res et complura caret singulari, idem est quod multi: est positiui gradus, non comparatiui gradus. A compluribus grauibus viris accepi. N ostri rhetores (barbaros loquor) quam plures pro complures dieunt, et Donatus, ex quampluribus: ex compluribus dicendum est, aut ex quamplurimis, sicut declaratum est in quam. Corporeus, a, urn, quod constat ex corpore: et iungitur tantum cum hoe nomine res aut substantia. Lapis est res corporea, virtus incorporea. Corporale quod existit in substantia corporea, pulchritudo, robur bona corporalia sunt, quia in corpore sunt. Contendere significat intendere, vt neruos contendimus, aut intendimus. Vires et animum intendimus aut contendimus. Naseitur autem haec significatio ex priore. Contendere verbis. Contendere cursu, id est, concertare, et regit datiuum seu ablatiuum, interuentu praepositionis cum. Vergilius: Ne cellis ideo contende falernis. I Nolo tecum contendere. Inde contentio. Contentiosus. Contentiose agere est pertinaciter se defendere: vnde dieitur, Peto abs te summopere contendoque, id est pertinadter peto ita vt negari mihi nolim.
PARAPHRASIS IN ELEGANTIAS LAVR. VALLAE
865
870
875
Conuitium est maledietum. Foeminae solent eonuitiis agere, vbi ratione nihil valent. Hine conuiciari et conuicium facere. Con u e n a e conuenarum, dicuntur qui ex diuersis popuHs in eadem moenia conuenere, et coaleseunt simul. Contentor contentaris, non latine dicitur, sed boni consulo. Cornicum oeulos configere prouerbium est, eonfigere oeulos eorum qui se sapientiores videri volunt et duces. Nam eornix dicitur dux auium esse. Co mi ti u m et comitia est tantum actus velloeus creandorum magistratuum, vt in ereatione consulum, praetorum, et comitio fiebat. lude morbus comitialis. Aut comitia dicebantur eleetiones per suffragia. Cominus non signifieat in loco propinquo, sed e loco propinquo. Cominus spectabat, Cominus pugnabit. Non, cominus sedeo. Emin us, e loco remota. Eminus iaeulatur. Com p 1ice s non est latinum voeabulum. Cicero eorruptus est, vbi scriptum est eomplicium, pro comitum. 825 oratorem ABC: oratorem teut./Gal ... vt nostro more loquamur DE F. 831 vt A-DF: vti E. 836 quaABCEF:quamD. 845 Gaudensis et Gaudensis A-D F: Gan~ densis et Gandensis E. 854 Corporale ABC: Corporalis DE F. 858 aut ABC E F: om. D. 866 Hinc ... facere C F: Post 864 nolim perperam exh. A B, om. DE.
869 sed ... eonsulo ABC F : om . DE. 872 Comitium ... locus A B DE: Comitium, Est tantum locus: Comitia, actus est C F. 873 consulum A B DE: eonsulumetC F; et A B DE: quae in C F; Inde (Vnde F) ... eomitialis ABC F: om. DE. 875 eABCF:aDE. 876 pugnabit A B DE: pugnabat C F; e A BCF:aDE.
822 Collis IV, 43* Collis, Jugum, CHuis, et
p. 415, 28 sqq. 859 Contendere verbis OVa Met. XIII, 9, not in Valla. Contendere cursu Verg. Aen. V, 291 (Ov. Met. IV, 303), in Valla. 860-861 Verga Georg. II, 96, not in Valla. 865 Conuitium VI, 52* In eosdem (sc. Iurisconsultos) de Conuitium, et Maledictum, a whole page of which Erasmus' sentence seems to be the conclusion, with the Erasmian addition 'Foeminae solent ... '. 867 Conuenae In Raud. * p. 393, 8 sqq., almost literally. 869 Conten/or In eundem* p. 4°1, 12, without 'sed boni eonsulo.' 870 Cornicum In Raud.* p. 402, 35 sqq. 'Hoc prouerbio, says Valla there, et Cicero pro Murena, proque FIacco: et Hieronymus in quodam prologo vtitur.' For other passages, besides Cic. Mur. II, 25; Flacc. 20,46 and Hier. Adv. Ruj. II, 27, see Otto No. 435. 872 Comitium In eundem* p. 404, 29 sqq. 875 Cominus In eundem* p. 407, 37 sqq. 878 Complices In Raud. p. 4II, 7 sqq. In margo Erasmus adds: 'Locus Ciceronis
Promontorium. 824 Concio IV, 47* Concio. 827 Coxa IV, 57* Femora, Femina, etCoxa. 828 Copia IV, 65* (so F; 66 ABC DE) Copia et Copiae. The sentence 'Quibus largissimas ...' comes from Erasmus. 835 Condictio IV, 67* Condictio, et Conditio. 837 Conditio Ibidem* supra. 840 Corpus IV, 73* (so F; 53 ABC E) Corpus, et Caro. 843 Conterrand IV, 83* Conciuis, Conterraneus. Valla does not have the note about compatriota; he gives many examples from classical Latin. 846 Consul IV, 84* De Praetor, Praetoriusque, et aliis magistratuum nominibus. 848 Complures IV, 90* Plura, Complura, Plerique, et Plerunque. Cf. In Raud. p. 416,7 sqq.; 421, 42 sqq. Valla has some classical quotations, but does not mention Donatus. 853 Corporeus IV, 98* (so F; 53 ABCE; 99 D) Corporeus, et Corporalis. 857 Contendere VI, 4* In eundem (se. Nonium Marcellum) de Contendere. Cf. also In Raud.
PARAPHRASIS IN ELEGANTIAS LAVR. VALLAE
880
885
890
895
900
905
910
915
LB 1083
920
Attende pulcherrimam clistinctionem comparatiui et superlatiui. Comparatiui et superlatiui quod ad casum attinet, apud Graecos nulla differentia (quoniam non habent ablatiuum casum) nisi quod hoc refertur ad duo, et illud ad plura. Apud Latinos quae sit vide. Omnis comparatio aut fit inter duo aut plura. Si inter duo, semper vtendum est comparatiuo. Vt patri meo duo fuerunt filii, maior iam oHm e vita decessit, minor ego sum. Dicendum fuit maior et minor, non maximus et minimus. Sin inter plura, aut sunt ilIa cliuersi generis, tunc vtendum est comparatiuo, non superlatiuo: vt, Hic adolescens longe omnibus senibus doctior est. Nam adolescens et senex cliuersi generis sunt. Aut sunt ilIa eiusdem generis, si tres sint aut plures gradus, id est, si etiam in mediis sit aliud alio superius, semper vtendum est superlatiuo: vt, Scholasticorum stucliosissimus est Henricus. Latinorum eloquentissimus est Cicero. Sin tantum duo sunt gradus inter multa, vt si sint multa parua, et vnum tantum emineat quod sit maius caeteris inter se aequalibus, vtendum est comparatiuo cum ablatiuo, vt: hoc vas maius est caeteris. Sunt tamen qui more graecorum vsurpant comparatiuum loco superlatiui, vt Cat. : Hespere quicoelo luces iucundior ignis. Et Cicero omnibus eloquentior. Quoties autem comparatiuus non accipitur clistributiue, ablatiuum habet, Nemo te stultior. Coniuratio fere in alterius perniciem fit: Scaeuola trecentos Romanae iuuentutis principes in Porsenae necem coniurasse aiebat. Et qui vrbem incendere aut perdere inter se iurauerunt, coniurati clicuntur. Conspiratio nonnunquam in neminem grassatur, sed interdum significat vnanimitatem. Et conspirati dicuntur qui conspirarunt, quemadmodum coniurati. Cordi est mihi: Placet vel delectat. Terent.: Vterque vtrique cordi est. Omnia tua mihi cordi sunt fiH. Vtinam tibi literae tam cordi essent, quam lusus. In animo est, id est, vola, vel animus est mihi, In animo est mihi, In animo habeo, idem significant. In animo est mihi hyeme exacta Dauentriam petere, Animus est mihi reuisere. Compertum est mihi, camped, exploratum est mihi, inuestigaui, id est, deprehendi et scio per inuestigationem, et experimento compertum habeo. Tua fides mihi satis explorata est. Constitutum est mihi, deliberatum est, decretum est mihi, statutum est mihi, id est, apud me cogitando firmatum est. Constitutum mihi est aut mortem subire, aut his malis eripi. Si id tibi del ibe rat u m est, sequar quocunque voces. Deliberare tamen aliud est quam deliberatum esse. Nam potes deliberare vt non decernas. Deliberato opus est. Deliberandum est diu quod statuendum est semel. Crudus, a, um, primo qui difficilem habet digestionem, aut vt latinius dicam, concoctionem. Crudus stomachus, Cruditate stomachi laboro. Secundo est truculentus. Hominem crudum vocamus, qui truci est aspectu. I Tertia est recens. Crudus dolor, Crudum vulnus aut odium, cum de integra resuscitatur. Quarto, crudus, immaturus. Cicero: Poma quae cruda sunt, vi auelluntur: quae matura, decidunt. Crepida est ora terrae quam aqua alluit, ex hoc appellata, quod vi aquae
PARAPHRASIS IN ELEGANTIAS LAVR. VALLAE
925
930
935
crepitate Per metaphoram et os putei, id est, extremam oram, quae ad ipsum puteum respicit, et omnem extremitatem crepidinem appellamus. Cras, Dies crastinus. Perendie, Dies perendinus. Perendinare et comperhendinare, differre de die in diem. Crastinus non solum significat eum diem qui hodierno est proximus, sed quemlibet alium futurum. Horat.: Quid sit futurum cras,juge quaerere. Criminandi verba, vt teneor, accuso, postulo, defero, condemno, arguo, et similia, regunt genitiuum significantem crimen seu certum siue incertum, accusatus peculatus, damnatus repetundarum. Praeter haec nomina, ambo, vtrunque, neutrum, alterum. Non enim recte dicitur: Qui patriam prodidit, teneturne sacrilegii, an parricidii, an vtriusque? sed, an vtroque, vel de vtroque. Cuius criminis accusas hunc, absentiae, an insolentiae, an de ambobus? non amborum. Similiter nomina generalia criminum in ablatiuo apponuntur addita praepositione. Accusatus est de multis. Legimus, et damnatus capite. Crepitus est sonitus violentus ex impulsu resultans, qualis est ostii pulsati, cymbalorum, tympanorum, tubarum, cornuum. lode crepitaculum. Secundo crepitus est eruptio ventris, nam ructus est oris, crepitus est ani. Stoid putabant 881 quod ... attinet ABC F: om. DE. 885 eABCEF:om.D. 886 illa ABC E F: illa eiusdem generis, aut
D. 889 si ... sintABC F: tres DE. 889-890 alt. si ... superius ABC F: si sit
alterum altero melius DE. 894-897 Sunt ... stultior ABC F: om. DE. 901-902 Et ... coniurati ABC F: om. DE. 9°3 alt. cordi est A-E: est cordi F. 914 non ABC F: om. DE. 915 Deliberato ABCE F: Deliberando D. 916-917 aut ... concoctionem ABC F: om. DE. 920 immaturus ABC F: om. D+ E+. restitutus.' He means the correction of Valla against Raudensis who said to have read the word complices in Cicero In Catilinam, sc. I, 12, instead of which, according to Valla, there should be read: 'Tuorum comitum magna et perniciosa sententia.' For this comitum, see the critical editions; for sententia we must read sentina. 880 comparatiui I, 13* De differentia comparatiui a superlatiuo, pp. 16-19. 895 Catull. 62, 26; seems to be absent from Valla. 898 Coniuratio V, 21* Coniuro, et Conspiro. 903 Cordi est mihi V, 22* Cordi est, ef In animo est. Ter. Phorm. 800, in Valla.
923 crepitat A-E: crepitet F. 925-926 et comperhendinare ABC F: om. D+E+. 927 quemlibet ABC E F: quilibet D; futurum B C F: futura A. 927-928 Horat.... quaerere ABC F: om. DE. 929 defero ABC F: om. DE. 930 seu AD E F: siue B C. 931 accusatus ... repetundarum ABC F: om. DE. 935-936 Similiter ... capite ABC F: om. D E. 937 ostii ABC F: hostii DE.
908 Compertum est mihi V, 24* Compertum
est, et Exploratum est. 911 Constitutum est Ibidem* supra. 916 Crudus IV, 116* Crudus. CE. In Raud. p. 397,49 sq. 920 Cic. Cato 19, 71, in Valla. 922 Crepido In Raud.* p. 425,43 sq.; p. 426, 1 sqq. 925 Cras II, 33* De Nudiustertius, Nudiusquartus, Pridie, et Postridie p. 65, 50-66, I sqq. 927 Hor. Carm. I, 9, 13, not in Valla. 929 Criminandi verba III, ;2* De regimine nominum criminalium et poenalium. 937 Crepitus IV, 29* Crepitus, Strepitus, Fremitus, et Stridor.
PARAPHRASIS IN ELEGANTIAS LAVR. VALLAE
940
945
950
955
960
965
non minus honestos crepitus esse quam ructus. Strepitus, Fremi tus, Stridor, vide in suis locis. Crimen etiam est ipsa criminatio, id est, impositio criminis. Cicero: Vtinam hoc tantum verum crimen esset, id est, vdnam verum esset in quo accusas me. Ita fit vt interdum qui in crimine est, non sit in culpa. Curri cuIurn primo significat cursum ipsum, vt longo temporum curriculo. Secunda, currendi locum. Stat intra curriculum non cursurus. Tertia, ipsum currum. Curriculo proficiscemur. Cum praepositio comitem significat, aut modum actionis, non instrumentum. Scribo calamo, non cum calamo. Pulsauit me pugno. Sed summa cum honore me excepit, summa cum laedda, id est, laete, non laetitia tanquam instrumento. Cum valet primo vbi, vel quando: vt, Cum primum venerit pater, dicito me esse domi. Secundo quamuis: Cum nihil sit te sordidius, tamen liberalis tibi nomen vendicas. Tertia praepositio est, de quo supra. Quarto iungitur huic particulae tum, ita vt cum significet minus, tum maius. Cum omnes bene de nobis meritos amare debemus, tum vera praeceptores nostros colere aequissimum est, id est, omnes quidem bene merentes amare debemus, sed maxime praeceptores. Pudor cum omnem aetatem tum adolescentiam maxime decet. Et iunguntur fere semper verbis indicatiuis. Aut si allis modis iunguntur, saltem non diuersis modis: Neque enim latine diceretur: Cum omnes literatos semper amauerim, tum te charissimum habui: amaui dicendum fuit, non amauerim. Cursim, currendo: Cursim perlegi. Culcitra est tam lanea quam linea: tam stupea, quam plumea. Nunc plumea est. Curia est locus consilii publici. Iuue.: Vt curia Martis Athenis. Aliud igitur est aula principis, aliud curia. D
97°
Damus iIll literas, cui perferendas tradimus, Reddit qui perfert, Accipit ad quem dedimus. Damus ad eum literas, cui scribimus. Tabellario damus, ad amicum damus. Nudiustertius tabellario mea binas ad te literas dedi, alteras fratris tui, alteras meas, quas puta tibi redditas esse. Dedititius, qui se in alterum imperium dedidit. Nulla seruitus infelidor, quam meretricum dedititium esse. Is plane liber esse desinit, qui vitiorum esse dedititius coeperit. De f e ct u s actiue significat, qui deficit: vt senectam defectam vocamus, quae deficit. I Dulcia dejecta modulatur carmina lingua Cantator cygnus funeris ipse sui. Defectus, absentia vt ita dicam. Defectu medicorum multi periere: non, culpa medicorum, in hoc sensu. Defectus nummorum coget patriam repetere. Defectio est discessio militum a duce, aut ciuitatis a superiore. Vt, HIe suorum militum defectionem subitam conspidens, expalluit. Vel deficit discipulus a magistro, deserens sectam eius. Desciscere vide suo loco.
PARAPHRASIS IN ELEGANTIAS LAVR. VALLAE
985
990
Decus est hanestas quae ex bene gestis oritur. Vt pueris quaedam latere nonnihil, sit malestiae; at senibus summae valuptati et decari, id est, ad decus. Dedecus ignaminia quae ex turpiter gestis nascitur, vt, quod tu tibi laudi tribuis, summa dedecari est. A decus dicitur decorare, 0 correpta, honestare. Dedecorare, ignominia afficere. Dec 0 r decoris, est quaedam decentia rerum, personarumque in locis et temporibus. Decorum decens, Non est decorum seni lasciuire. Non est adolescenti decora impudentia, Impudentia non decet adolescentem. Hanestum quoque appellamus decorum. Decaro, 0 praducto, a decaro. Dedecora similiter. Declamatar, vide in thetor. Des i pia, desipisco, desina sapere. Resipisca, redeo ad sanam mentem. Iuuenes qui desipuerunt, resipiscere possunt, Senes amentes nunquam resipiscunt. Desipere mihi videris. 941 in A-E: om. F. 943-944 Ita ... culpa ABC: Cratera, teuto
... sed tenuis vt crepitet ... Aut certe tam tenuis vt crepitare non possit ... quo nos inauramus libras, lamina vide loco suo D, om.EF. 945 vtA BC F: om. DE. 948 comitem ABC F: comitantiam D E; aut ... actionis ABC F: am. DE. 950 laete ABC F: laetitia me comitante D E. 953-954 huic particulae ABC F: am. DE. 955 vera ABC F: am. DE. 958 iunguntur AD E F: iungitur B C. 961 cursim perlegi ABC F: om. DE. 962-963 Nunc est ABC F: om. DE. 964-965 Iuue curia A B C F: om. DE. 971 qui se in alterum (alterius F) imperium 942 Crimen IV, 58* (so F; 38 ABC E; 59 D) Crimen, et F/agitium. Cic. Phil. 2, 16,40, in Valla more extensive. 945 Curriculum I, 5 (II, 5 ABC E F) De nominibus diminutiuis p. 8, 5 sqq. 948 Cum praepositio II, 6* De Praepositione Cum. 95 I Cum II, 22* De Cum, et Tum, with more classical quotations instead of the Erasmian everyday examples. 961 Cursim VI, 20* De aduerbiis in im exeuntibus p. 2°7, 18. 962 Culcitra VI, 46* In eosdem (sc. Iurisconsultos) de Instratum, et Stragula p. 224, 44. The index in Valla gives p. 179, where it does not seem to be found. 964 Curia I, 52* in ABC E F is impossible (Book I finishes at ch. 35). Erasmus' text is from In Raud. p. 401,24 and 34 sqq.
dediditABC F:om.D+ E+. Nulla ... infelicior ABC F: Nihil ea seruitute infelicius D E . 975-976 Dulcia ... sui ABC F: om. DE. 977 repetere ABC F: repetere. Defectu librorum cogar scholas deserere D E. 980 Desciscere ... loco ABC F: am. DE. 981-982 quaedam ... molestiae A B: quaedam ... moleste DE, quidem litecae nonnihi! sunt molestae C F. 986 decens ABC F: om. D+ E+. estABCEF:om.D. 988 Decaro A B D: Decor C E F; producto ABC E: produ. D, producta F. 990 rheto! A-E: Rhetoricis F. 991 desinosapere A B C F: om. D+ E+. redeo ... mentemA Be F: om. D+ E+.
Iuv. 9, 101, notin Valla. 967 Damus III, 36* Do tibi, et ad te literas. 971 Dedititius In Raud. * p. 431 (not 45 I, as the index on Valla gives it), 34 sqq. As might be expected, Valla also mentions dedi/itius in I, I I De nominibus in ceus, eus, et in itius. 974 Defectus I, 30* De participio praeteriti temporis signiftcante actionem, et de praesenti, passionem p. 39, 15 sqq., with the quotation from Martialis. et IV, 6* Defectus, Culpa, et Defeetio. 975 Martial. XIII, 77, 2, in Valla. 981 IV, 15* De