KLAUS
R.
GRINDA
•• ••
ENZY
OPADIE
DER LITERARISCHEN VERGLEICHE Das Bildinventar von der römischen Antike bis zum E...
92 downloads
2364 Views
214MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
KLAUS
R.
GRINDA
•• ••
ENZY
OPADIE
DER LITERARISCHEN VERGLEICHE Das Bildinventar von der römischen Antike bis zum Ende des Frühmittelalters
FERDINAND SCHÖNINGH Paderbom . München· Wien· Zürich
Oie Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahme
Grtnda, Grinda, Klaus R.: Enzyklopädie der literarischen Vergleiche: Das Bildinventar von der FrUhmittelalters If Klaus R. Grinda. römischen Antike bis zum Ende des Frühmittelallers Paderbom; München; Wien; Zürich: Schöningh. 2002 ISBN 3·506-73437-7 3-506-73437·7
INNOVA GmbH. 0-33178 D-33178 Borchen Umschlaggestaltung: INNQVA Umschlaggeslaltung: gebleichtem Gedruckt auf umweltfreundlichem. chlorfrei gebleichtcm und alterungsbeständigem Papiere ISO 9706
10 2002 Ferdinand Schöningh. Padcrbom Paderbom Jühenplatz I. 0-33098 D-33098 Paderbom) (Verlag Ferdinand Schöningh GmbH. JühenplalZ Internet www.schoeningh.de Imernet: www.schoeningh.dc
Alle Rechte vorbehalten. Dieses Werk sowie einzelne Teile desselben sind urheberrechliich urheberrcchtlich Fallen ist ohne vorherige geschützt. Jede Verwertung in anderen als den gesetzlich zugelassenen Fällen schriftliche schriflliche Zustimmung des Verlages nicht zulässig. Primed in Germany. Herstellung: Ferdinand Schöningh, Schöningh. Paderbom Prinled
-
ISBN 3-506-73437-7
INHALT Inhaltsverzeichnis
V-XVII
Quellen und Sekundärliteratur
xix-txiii
Gegenstand, Ziel, Verfahren
1-85 87-1273 1275-1306 1307-1338
Die Bildrnotive und ihre Hauptbedeutungen Nachbernerkung Quellenregister Die Bildrnotive
A. BUdrelhungen al. Rational-illustrativ, exemplarisch; 2 Handlungsdramatik; 3 vituperativ; 4 Schönheitskataloge; Schönheit Mariae; 6 epigraphisch; 7 Schönheit von Dingen; 8 geistlich: Warnung, Drohung; 9 Segenswünsche; 10 enkomiatisch; I1 Segen, geistliche Werte;
87-105
12 Lob von Schriften; 13 Heiteres.
B. Naturordnung, Verkehrte Welt a I. Naturordnung; 2 dichterischer Nachruhm; 3 Beständigkeit der Geflihle; 4 sonstige Bezüge; 5 christliche Kontexte; 6 Dauer und Größe des Ruhms; 7 Gewissheit von Annahmen. bl.'Verkehrte Welt'; 2 utopische Kontexte; 3 Vorstellungsvarian(CO; 4 Dauer von Freundschaft, Liebe, Preis, Dank; 6 Dauer von Feindschaft, Bosheit; 7 Scherz, Spott, Hohn.
105-120
e. Magiscbes
120-122 123-131
D.Zeit a. Zeit-Ewigkeit; Tag-Lebensdauer; 2 Zeitenkreislauf: Auferste· hung.
b1. Jahreszeiten, Zeitalter: Lebensalter; 2 andere Bezüge: Winter; 3 Frühling; 4 Sommer. c. Tageszeiten, Stunden, Uhr. d I. Die Lebensalter; 2 Sonstiges. E.Vergänglichkeit
131-164
21. Blume: Tod; 2 Blume: Vergänglichkeit; 3 Laub: Vergänglichkeit; 4 Laub: Generationenwechsel; 5 Zittern, sich bewegen wie Laub; 6 Biblisch: Blume, Gras, Schatten; 7 Halme, Spreu im
Wind. bl. Traum: Vergänglichkeit; 2 Albtraum; 3 Traum: \rrealitit. cl. Staub, physisch; 2 Vernichtung, Erniedrigung; 3 psychisch:
Täuschung, Vergänglichkeit. d. Traum-Rauch-Schaum. el. Schatten: vergänglich; 2 unsubstantiell; 3 Schatten als Begleiler; 4 Schauen: Schirm. v
Cl. Rauch: Vergänglichkeit; 2 Rauch, Wolke: Dahinschwinden, Vergehen; von Sünde, Sündern; 3 vom Teufel; 4 Rauch: Aufwallung; 5 Rauch, Wolke: sonstige Bezüge. gl. Wasser, fließend: Vergänglichkeit, Verderben; 2 sonstige Be-
ZUge. b. Vergänglichkeit, Vernichtung: weitere Bilder. F.Unzlhlbare Dinge
165-182
01. Bilder fiir ,zahllos'; 2 Laub; 3 Komhalme; 4 Bildkalalog bei Ovid; 5 TristhJ; 6 diverse Bilder & Bezüge. bl. Sand, Sterne, Kn'luter: Volk, Nachkommen; 2 Gabenfiille; 3 Sündenzahl; 4 Sand: Sündengewicht; 5 Segenswünsche, Grüße; 6 enkomiastisch; 7 diverse Bilder und Bezüge; 8 Bezug: Überflüs-
siges. c. Weitere Bilder. G. Himmelskörper, Licbt a I. Sonne: menschliche Schönheit; 2 Augen; 3 Maria; 4 Dinge & Tiere; 5
Got~
Christus, Kreuz; 6 Engel; 7 Heilige, Kirche; 8 Tagesanbruch, Sonnenaufgang; 9 Gerechte; 10 Diverse BeZUge: numerische Hyperbeln; 11 Paradies; 12 geistlich-enkomiastisch; 13 weltlich-enkomiastisch, Herrscherpreis; 14 Geistig / Geistliches; 15 Lichterscheinungen: Sonne; 16 Tageslicht; 17 andere Bilder; 18 sonstige Bezüge. bl. Sonne, Mond, Gestirne; 2 welt1ich-enkomiastisch; 3 weibliche Exzellenz; 4 Maria; 5 Christus; 6 Kirche; 7 himmlische Hierarchie; 8 Heilige, Gerechte; 9 geistliche Begriffe; 10 kontrastiv: gutelböse Engel; ll sonstige Bezüge; 12 Astronomie. cl. Mond: Lichteffekte; 2 Zwielicht, Helligkeit; 3 weibliche Exzellenz; 4 Marienpreis; 5 Christus, Heilige; 6 wandelbare Welt; 7 menschliche Natur; 8 Auf und Ab der Kirche; 9 Vereinzeltes.
Gestirne: Geschmeide el. Sterne: Helden; 2 enkomiastisch; 3 Christus, Maria; 4 Heilige, geistliche Lehrer, Gerechte; 5 Schönheit (Menschen und Sachen); 6 Augen; 7 Kirchenbescbreibung; 8 Feuer; 9 sonstige Bezüge. n Lucifer: weltlich enkomiastisch; 2 Schönheit von Sachen und Menschen; 3 Satan; 4 himmlische Gewänder; 5 Johannes; 6 geistlich enkomiastisch; 7 sonstige Bezüge; 8 stel/a maris. d.
gl. Lampe, Laterne, Kerze, Fackel: diverse Bezüge; 2 moralisch-geistliches Vorbild; 3 Lichterscheinungen; 4 'Licht unterm Scheffel'; 5 Schönheit; 6 Sachen; 7 Augen; 8 sonstige Bezüge. bI. Schwarz-weiß: physisch; 2 moralisch; 3 Engel, Teufel; 4 ande-
re Bezüge. i 1. Tag-Nacht, Hell-Dunkel; 2 geistlich; 3 Tag, Licht: geistig I
geistlich; 4 Licht: geistige Heiterkeit; 5 Lichterscheinung; 6 Sonne, Licht: Wahrnehmung; 7 Juce cJarior I cJarius; 8 sonstige Bildvarianten. j. Leuchttunn. Vl
182-266
H. Feuer
266-290
31. Funke, Feuer: Anblick von Sachen; 2 lodernelglühende Augen (positiv); 3 (negativ); 4 (von Ungeheuern); 5 Feueratern; 6 Lebensfeuer, Geistesfeuer; 7 Begeisterung, Glaubenseifer; 8 Trinität, Hl Geist, Pfingstwunder; 9 Caritas, lustitia. b I. Liebe, Eifersucht; christlich: Fleischeslust; 2 Zorn, Aufruhr, Hass; 3 Gier, Habsucht, Neid; 4 Schmerz, Angst; 5 sonstige Emotionen; 6 Kampf, Gewalt; 7 Verbrennen: Heimsuchung, Vernichtung; 8 Vereinzelte Varianten und Bezüge. c. Funken: Gottlose, Verdammte.
I. Almosphlirisches
290-340
a I. Dunkel, Gewölk, Nebel: unheimlich; 2 Nebel, Dunkel: undeutlich, verbergend; 3 christliche Texte: physisch; 4 christliche Texte: geistig/geistlich; 5 Nebel: Gaben. b I. Wind, Stunn: Geschwindigkeit (diverse Bezüge); 2 (von Pferden); 3 zerstörerische Gewalt; 4 Kampf; 5 wechselhafte Winde; 6 Vergänglichkeit, Ungreifbarkeit; 7 Wirkungslosigkeit, Irrealität. c. Luftblase, naturkundlich; 2 Spott. d I.Wechselhaftes Wetter: psychisch; 2 milde Witterung: psychisch; 3 milde Witterung im Feuer. el. Regen, Hagel: Vielzahl an Geschossen; 2 Vielzahl: Tote; 3 sonstige Vielzahl; 4 Manna; 5 Regen, Tau: Erquickung; 6 Gotteswort, Lehre, Gebet; 7 Schaden durch Regen, Hagel, Schnee; 8 Tropfen, Schauer: Geringes, Vergängliches; 9 Flut aus Tropfen, Tropfen im StromlMeer; 10 Feuer löschen; I J Sündenfeuer löschen: Almosen; 12 Vereinzeltes. f. Regenbogen. g. Hundsstern: bedrohliche Waffen. h. Komet, Sternschnuppe. i I. Blitz. Gewitter: schnelle Bewegung, Gewalt; 2 seelische Bezüge; 3 Engelssturz, Weltenrichtet; 4 Engel, Christus, Apostel; 5 Lichterscheinungen; 6 Vereinzeltes. j. Wolke, Himmel. kl. Schnee: Geschosse; 2 andere Vielzahl; 3 Schneeschmelze; 4 Schnee: Helligkeit; 5 schneeweiß: Tiere; 6 schneeweiß: Kleider. Sachen; 7 Schnee: menschliche Schönheit; 8 Blässe; 9 Maria; 10 Christus; I I Engel; 12 Heilige, Gerechte; 13 geistliche Begriffe; 14 snaw-hwit; 15 Aussatz; 16 Kälte.
J. Eis, Glas, Spiegel, Lichtbrechungen
340-355
a I. Eis: physische Kälte; 2 Eis, Kälte: Psychisches; 3 Eis: Schmelzen; 4 Eis: Schmelzendes/splitterndes Schwen; 5 Gefrieren, Verfestigung. b I. Eis, Glas, Kristall, Wasser, Wachs: Transparenz; 2 Schönheit;
VII
3 Glas: Wasser; 4 Eis, Glas, Edelstein; 5 Eis, Glas: zerbrechlich; cl. Lichtreflex, Spiegel: diverse Bezüge; 2 Spiegelretlex: Erkenntnis; 3 Schönheit, Reinheit; 4 Ähnlichkeit enthüllend; 5 moralisches Vorbild. Vorhaltung. d I. Lichtretlexe physisch; 2 psychologisch. K. GerAusche, Stimmen. Instrumente •. 100 Stimmen; I Bezug Unterwelt, Missetaten; 2 Klage, Anklage, Mahnung; 3 enkomiastisch; 4 andere enkomiastische zahlhyperbolik; 5 Figur literarischer Bescheidenheit; 6 funktionale Umwertungen. bl. 'wie aus einem Munde', 'wie ein Mann'; 2 dicta eitius; 3 Muttersprache, Fremdsprache, Sprache, Prophetie; 4 'wie auf Kommando'. cl. Musik, Gesang, Stimme; 2 ce/euma; 3 Vogelstimmen; 4 Schwanengesang: Stimme, Gesang; 5 Schwanengesang, Taubenruf: Klage; 6 Schwanengesang: Dichter, Dichtung, Musik; 7 Nachtigall; 8 andere Tierstimmen; 9 Pfeifen, Zischen, Schreien; Beifall, M.issfallen. Klage; 10 Tierstimmen; misstönend. dl. Instrumente: Redekunst; 2 literarische Bescheidenheitsfigur; 3 Instrumente: literarisches Enkomium; 4 Musik, Instrument: christliche Lehre I Preis; 5 Instrumente: Sprechorgane; 6 Musik, Instrumente: diverse BeZOge. e 1. Tuba: Geschrei; 2 Ruf zum Gericht; 3 Predigtruf; 4 andere Bezüge. rl. Atmosphärische Geräusche, Wind- und Wogentosen; 2 Lärm von SteinanschUttung; 3 diverse laute Geräusche; 4 schwache Geräusche; 5 Donner: diverse Bezüge; 6 Donner: Stimmen; 7 Donner: Klage, Trauer. g1. Stummheit, Taubheit.
L. Berg, Bergsturz, Riese a 1. Berg: physische Größe; 2 Größe von Tieren, Meeresungeheuern; 3 Berg: Wogen; Ebene: Meeresruhe; 4 Anhöhe: Überblick. Sichtbarkeit; 5 Berg: psychisch, moralisch. geistlich; 7 Berg: Stabilität. Befestigung; 8 Erhabenheit, Stolz. bl. Bergsturz, Steinschlag, Erdbeben: Angriff; 2 Tod, Fall; 3 sonstige Bezüge. c. Vulkan. d. Riese
M. Ozean, Unendlicbkeit a 1. Meer: umfassende Einheit; 2 weit wie der Ozean, das Meer; 3 meeresgleich: Größe I Tiefe; 4 soweit Licht I Gestirne I Himmel reichen; 5 himmelhoch: physisch I geistig; 6 Opposition Himmel! Erde, Sonnenaufgang I-untergang; 7 längenmaße, Entfernungen; VlII
355-393
393-405
405-413
N. Meer, Sturm, Schilf
414-471
a I. Antike; 2 Wetterwolke; 3 Woge; 4 Fels I Ufer im Wogenansturm, Klippe; 5 Insel; 6 Delphin, Schiffsbegleiter; 7 Schwim· mer; 8 ruheloses I aufgewühltes M.eer. psychologisch; 9 paradox: Meer sicherer; 10 beginnender Seesrunn; t I See & Sturm: Kampf, Angriff; 12 andere Bezüge; 13 umschlagende I einander widerstreitende Gewalten; 14 abklingender Stuon, Meeresruhe, Strand; 15 Fahrtwind. b I. Seefahrt, Meer: Leben, Welt; 2 Gef1ihrdung, Widerstände; 3 moralische Gefährdung; 4 Meer: Gefilhle, EmotionaJitat, Leidenschaft; 5 Seetang. cl. Schiflbau: Technik, Teile; 2 Anker; 3 Schiff/Arche: Kirche I Seele I Kreuz; 4 Schiffbruch; 5 Ballast, Schwimm111higkeit; 6 Bilgenwasser. d I. In See Stechen: Aufbruch zum Handeln; 2 Seefahrt: literari· sches Unternehmen. 3 Hafen. Ufer: physisch; 4 Hafen: Schutz, Hilfe; 5 Hafen, Ankunft: Geistesruhe; 6 Hafen: Tod; 7 Landung: Dichtungsende. el. Ruder, Ruderer, Schwimmer, 2 Fahren gegen den Strom. fl. Steuennann: Feldherr, Kämpfer; 2 Herrscher, Politiker; 3 Steu-
ermann christlich; 4 Schiff ohne Steuermann; 5 Steuermann: andere weltliche Bezüge. g. Sonstige Seefahnsbilder. O. Fluss, Gewisser
471-496
al. Fluss, Bach, Quelle: Überquerung; 2 Wandeln auf Wasser, Schwimmen; 3 Fluss, Flut: militärische Gewalt; 4 nichtmilitärisch; 5 Affekte, Sünden; 6 Tränenfluss, Tränenflut; 7 Wasser, Quell: Erquickung; 8 Fluss, Quell: Dichtung, Rede; 9 Fluss, Quell: Lehre, Weisheit, Gerechtigkeit. b I. Trübes Gewässer; Teich; Sumpf; 2 Scylla, Charybdis; 3 san· stige Bildvarianten & Bezüge.
P. Enge\-Teufel
496-504
aI. Engelsgleichheit: Sündenfreiheit, irdische Berufung; 2 Zustand im Himmelreich; 3 Sündenfall; 4 Mensch als Ersatz flir Lucifer; 5 Eigenschaften, Sonstiges; 6 Johannes als Bote. b. Teufel, Teufelsgleichheit. c. Gottähnlichkeit, -unähnlichkeit. Q. Tier - Mensch -5ehrift
al. Mensch-Tier: natürliche Fähigkeiten; 2 Sozialverhalten; bI. Menschentum als SeinsforrnlBestimmung; 2 niedere Gesinnung/Lebensweise; 3 Bildung, religiöses Wissen. cl. Buchrolle, Kodex, Tafel; 2 Buch schließen: Weitende; 3 Buch~ lade, Bibliothek, Sekretär; 4 Schulunterricht, Lehrer, Schüler; 5
Schrift, schreiben, zeichnen, Schreiber, lesen, rechnen.
504-529
d I. Körperhaltung: geistig/moralisch; 2 physisch, krankhaft; 3 tierähnliches Verhalten.
R. Medizin. Physiologie. Psychologie
529-601
a I. Körper: Geist / Seele I Kopf; 2 Gesundheit, Schönheit: moralisch; 3 Glieder generell, Fleisch; 4 Haupt, Hals, Ohr, Haar, Bart;
5 Gesicht, Atem, Kuss, Zunge, Zähne; 6 Arme, Beine, Hände, Finger; 7 Brüste; 8 Adern, Blutstrom, Herz; 9 Haut; 10 Hals, Bauch, Verdauung; 11 Schoß: Geborgenheit, Zeugung; 12 Auge, Brauen; 13 Auge, Herz, Seele: lieb, kostbar; 14 Auge: geistig; 15 Blindheit, Fehlsichtigkeit; 16 Sonnenlicht unverträglich. b 1. Arzt, Behandlung; 2 Abstufung nach Schwere des Leidens; 3 Operation; 4 Haltung des Patienten; 5 Medikamente. c I. Krankheit, Wunde: physisch, politisch; 2 psychisch, moralisch; 3 Seuche, Ansteckung, Abschirmung; 4 Wassersucht, Fieber· durst; 5 Krätze, Lepra: moralisch; 6 Pustel, Tumor, Krebs; 7 Empfindlichkeit, Berührungsreiz, Schmerz; 8 Bilder flir physische Symptome; Missbildung. dl. Demenz, Wahnsinn, Tobsucht, Verzückung; 2 Schreckensvision, Gespenst. el. Schlaf: Tod; 2 Sündenschlaf. f1. Erwachen, Wecken: Tätigwerden; 2 Erwachen: Wiederbelebung, Wunderheilung; gl. Schlaf, Traum: Erinnerung; 2 Schlaf: Ruhen; 3 Schlaf: Christus vor I zu Ostern; 4 entschlafen; 5 wie schlafend: Aussehen toter Heiliger; 6 Schlaf: Versenkung , Entrückung; 7 wie tot: Ohnmacht, leblose Erscheinung; 8 wie tot: Ausgrenzung; 91ieb wie (lieber als) das Leben Idie Seele; 10 schlimmer als Tod I Verwundung. h I. Tod, Grube, Grab. Bestattung; 2 Grabmal: Scheinheiligkeit.
S. Verwandtschaft, Angehörige, Geschlechter
601 - 631
a. Verwandte, Freunde. b I. Mutter, Amme: Trauer, Sehnsucht nach dem Kind; 2 Klage um die Mutter; 3 mütterliche Fürsorge; 4 Städtelob. c. Vater d. Weibliches Verhalten. cl. Liebe, Brautleute, Hochzeit, Ehe; 2 Bräutigam: Christus; 3 Geburtswehen, Geburt. CI. Neugeborener; 2 Kind, Jugendlicher, Liebhaber; 3 Sohn, Toch· ter, Geschwister; 4 Waise, Stiefeltern, Vormund, Witwe. g. Sklave, Herr, Herrschaft. T. Spott, Wortspiel, Abwertung a I. Wonspielerisches; 2 diverse Spottbilder; 3 Kahlköpfigkeit; 4 Kolloquiales, Vulgäres. b I. Bilder für Nichtiges, Kleinigkeit; 2 Schmutz, Unrat; 3 Men-
x
631 - 655
struation: moralische Unreinheit; 4 Schmutz: Materielles abwer lend; 5 Schmutz, Sünde, Fleischlichkeit; 6 Sonstiges. cl. Gift: moralisch; 2 Giftmischer; 3 versüßtes Gift.
U. Sport, Spiel, Unterhaltung al. Fest, Getriebe, Gewühl; 2 Theater, Zirkus; 3 Schauspieler, Fabulierer, Gaukler, Wahrsager,Dichter; 4 rhetorische Bezüge; 5 Gladiator, Gladiatorenkampf; 6 Tierkampf. bt sportlicher Wettkampf. Athlet; 2 Spiel. Spielzeug: diverse Bilder; 3 Ballspiel; 4 Würfelspiel, Brettspiel; 5 Kreisel. V. Wagenlenker, Wagen, Rad
655 - 671
671 - 681
al. Wagen, Lenker; 2 Triumphzug. b I. Rad: kosmologisch; 2 menschlicher Geist; 3 Rad der Fortuna; 4 Rad,Mühlrad: diverse Bezüge; 5 kosmologisch: andere Bilder; 6 Rad, Mühlrad: Ruheloses, Geschwindes, Veränderliches; 7 Kreisform, Kreislauf, Kugelgestalt. W. Militär, WaITeu al.Verhalten von Heerführern; 2 soldatisches Verhalten; 3 Militärtaktik: forensisch; 4 bedrohliche Feinde; 5 Sieg, Siegeszeichen, BeUle. b!. Blut wie Wasser, wie ein Fluss; 2 Blutvergießen: andere Bilder. cl. Pfeil: Geschwindigkeit; 2 andere Geschosse; 3 Pfeil, Wurfspeer als Waffe; 4 Wurfmaschine, Schleuder, Bogen; 5 Schwert, Stoßdegen, Dolch; 6 sonstige Waffenbilder.
661 - 707
X. Reisen
707 - 722
a I. Weg, Reise, Reisender, Bote, Heimat, Fremde; 2 Reide: Lehraufgabe, literarisches Vorhaben; 3 Wegweiser, Meilenstein; 4 Kreuzweg: Unsicherheit; 5 Lebensreise; 6 Herberge; 7 lebensgüter als Herhergsaufenthalt; 8 Tugendpfad, Heilsweg. b. Last: physisch / moralisch.
Y. Gericbt, Verbrecber, Gefangenschaft, Hölle
722 - 742
a I.Gericht, Richter, Anwalt, Bürge, Gesetz, Strafe; 2 Gefangener, Dieb, Räuber, Mörder: politisch/rechtlich; 3 Dieb: Tod, Jüngster Tag; 4 Dieb: Heimlichkeit, Diskretion; 5 Dieb, Räuber, Mörder: moralisch, geistlich; 6 Gefangener, Dieb: diverse Bezüge. b I. Kerker: irdische Existenz, Leib, Sünde; 2 Mönchszelle; 3 (schwache) Fesseln; 4 seelische Fessel: Sorge, Sünde, Versu· chung; 5 moralische Bindung; 6 soziale Bindung, rechtliche Verpflichtung; 7 Fesselung: Gliederlähmung; 8 Erstarrung: andere Bilder; 9 Kerker, Fessel: sonstige Bezuge; 10 Folter, Schläge, Törnng, Flucht, Asyl. cl. Abgrund; 2 Höllenschlund vermeiden; 3 Höllenschlund: unersättlich, unermesslich. XI
Z Geblude, Gebludeteile
742 - 781
a 1. Haus, Stadt, Platz, Heiligtum, Zelt; 2 Hausbau, Baugerät; 3 Nagel, Sporn; 4 Einsturz, Verfall, Zerstörung; 5 Bilder rur Verwüstung; 6 Bauen auf Sand I Fels; Fundament; 7 Hausreinigung, Sanitation. bl. Slule: Starre, Größe; 2 Slule: geistliche Sllltze; 3 Balken, Decke; 4 Werkstein; 5 Fenster: Erkenntnis, Sichtbarkeit; 6 Fenster: Sinne; 7 Wand, Mauer, Befestigung, Hecke; 8 Wand: Wasserflut; 9 Dach, Keller, Höhle. Speicher; 10 Türrror, Schwelle,
Verschluss, Schlüssel; 1I Mobiliar; 12 Brocke; 13 LeiteT, Stufen; 14 Turm. c. Stadt, Belagerung, Eroberung. AA. Gewebe, Kleidung a I. Spinnweben: Vergänglichkeit; 2 Feinheit; 3 Dichtung; 4 Web· technik literarisch. bl. Wolle, Seide, Faden; 2 Wolle: Asche, Schnee; 3 Wolle: weiß. cl. Färben; 2 Purpur, Mennige: Schönheit. dl. Kleidung; 2 Mouenfraß, Verfall; 3 Befleckung, Reinigung; 4 Webgerät. Weben, Zerreißen, Nä.hen, Strecken; 5 Teppich, Vorhang, Hülle; 6 Sack, Beutel. cl. Feder, Wasserläufer: leicht; 2 Feder: weich; 3 Weichheit: andere Bilder; 4 Laub: leicht beweglich; 5 'leicht': andere Bilder. AB. Gold, Schltze, Geschmeide a I. Goldeswen: weltlich; 2 Brief-Exordia; 3 geistige Werte; 4 Heilige, Reliquien. b I. Gold-/Silberglanz: Sachen, Tiere; 2 Haar, menschliche Schönheit; 3 Geistliches; 4 enkomiastisch. c I. Schätze. Gold. Edelsteine, Elfenbein: Enkomium; 2 enkomiastisch-christlich; 3 menschliche Schönheit; 4 von Sachen; 5 Gott, Gaues Wort; 6 Weisheit; 7 Tugenden. geistliche Gaben; 8 Jungfräulichkeit; 9 Freundschaft; 10 Einzelfälle. d I Gold/Silber: Läuterung, Feuerprobe; 2 edle I unedle Metalle; 3 Edelmetall und Spreu; 4 Gold neben Silher; 5 nur Gold; 6 nur Silber; 7 Bezug: Krankheit; 8 sonstige Bezüge. e I. Geschmeide: Augen; 2 Schmuck: Schönheit, Auszeichnung. AC. Stein, Eisen, Holz a I. Stein: moralisch gefilhJlos; 2 fUhllose Seinsweise; 3 Verstockt heit; 4 moralische Festigkeit; 5 Petrus; 6 Versteinern, Statue; 7 Stein: Dauer, 8 Stein: Härte, Gewicht; 9 andere Bilder tur Härte; 10 Stein: spöttische Bezüge; 1I Mannor: Schönheit; 12 Feuerstein. b I. Holz: Geistlosigkeit. Passivität. c I. Eisen; 2 Metalle, Metallgegenstände; 3 Magnetismus; 4 Erz. Blei: Wen, Festigkeit, Gewicht.
XII
781 - 805
805-836
837 - 852
AD. Arbeitswelt (außer Landarbeit)
853 - 886
a 1. Manuelle Berufe: abwertend, spöttisch; 2 Wollspinnerin; 3 sonstige Arbeitsbilder; 4 Händler, Handel, Geldverkehr, Steuern; 5 Wägen b I. Schmieden; 2 Esse, Ofen, Schmelze; 3 Bad; 4 Blasebalg; 5 Werkzeug; 6 Rost, Entrosten; 7 Eisen abschrecken. cl. Harnerei, Töpfer; 2 Hamer, Krug: Schöpfer, Geschöpf; 3 Krug moralisch: Zerbrechlichkeit, Hafenprobe; 4 edle I unedle Gefaße; 5 Krug: geistige Aufnahme; 6 zerbrochener Krug: Torheit, Zwie~ spalt; 7 zerbrochener Krug: Vergänglichkeit, Zerstörung; 8 siedender Kessel: WOten; 9 Gefäße: diverse Bezüge. dl. Künstler, Künste generell; 2 Skulptur; 3 Malerei; 4 Mosaik, Goldschmiedewerk. A E. Landarbeit, Landprodukte
866 - 944
a I. Landmann, Landbau; 2 Land. Fruchtbarkeit, Dung. bl. Zugochsen; 2 PflOgen; 3 Aussaat; 4 Saat: Tnd und Auferstehung; 5 Saat: Lehre, Verkündigung; 6 Jäten, Unkraut; 7 Bewässern; 8 Wasserleitung, Röhre; 9 Flurschäden durch Unwetter. cl. Ährenfeld: Töten, Kampf; 2 andere Bezüge; 3 Ernte, Frucht; 4 Dreschen, Worfeln, Korn und Spreu; 5 Spreu: Verwehen, Verbrennen; 6 Mahlen; 7 Stampfen im Mörser; 8 Sieben; 9 Sauerteig, Anteigen; 10 Backen; 11 Sonstiges.
d I.Nahrung, Zubereitung, Mahlzeit; 2 Nahrung, Hunger: Studium, Lehre; 3 geistliche Lehre, Erbauung; 4 Säuglingsnahrung, Schonkost: geistlich; 5 Wiederkäuen geistlich: Meditieren; 6 Nahrung: literarische Bezüge; 7 Fressen: Vernichtung; 8 Salz, Gewürz, Geschmack; 9 Durst, Hitze, Trinken; 10 Sonstiges. e t, Milch: weiß, rein; 2 Gerinnung; Zustand des semen; 3 andere Bezüge; 4 Milch: Ähnlichkeit. fI. Ei: Ähnlichkeit; 2 andere Bezüge; 3 Ei: weiß. A F. Weinbau, Wein
944 - 959
a. Weinbau, Winzer. b 1. Rebe und Ranke; 2 Rebe, Efeu, sich am Baum stützend. e I. Trauben, Wein: Schönheit, Erotisches; 2 alter! junger Wein; 3 Heilsamkeit, Stärkung; 4 Wohlgeschmack, Reinheit; 5 Wasser und Wein; 6 Trunkenheit; 7 Bilder bezogen auf Wein! auf Trunkenheit; 7 saure Trauben, verdorbener Wein; 8 Sonstiges. AG. Biene, Honig, Wabe, Wacbs, Öl
959 - 995
al, Biene; 2 Menschenschwann, kriegerisch; 3 friedliche Menge; 5 Mönchs-! Nonnenschar, Kloster; 5 Gemeindeschar; 6 Geschäftigkeit: Bau, Versorgung; 7 Dichtung, Studium; 8 Sammeln von Weisheit, Verdiensten, Freunden; 9 Stachel: Liebesschmerz; 10 Stachel, Wespe: SUnde, Fleischeslust; 11 Bienen, Vögel: PartheXIII
nogenese; 12 Zerstreuen und Sammeln; 13 Einzelfälle. bl. Honig, Waben, Nektar: Liebe, Freundscbaft; 2 Redegabe, Leh-
re; 3 Gottes Wort, Christus; 4 geistige und geistliche Wene; 5 exordiale Danksagung; 6 weltlich/geistlich enkomiastisch; 7 physische Akzeptanz; 8 unbekönunliches Übermaß; 9 Verderbnis durch WennutlEssig; 10 Waben: sonstige Bezüge. e I. Wachs: Fonnbarkeit; 2 Erweichen, Prägbarkeit; 3 Münzlegende, Münzprägung, Echtheit; 4 Siegel, Siegelring; 5 brennendes Wachs; 6 seelisches Hinschmelzen, Entflammen, Läuterung; 7 Bezug Luxuria; 8 schmelzendes Wachs: Hinschwinden; 9 Zerstörung, Apokalyptisches; 10 Trugbilder. d I. Öl aufschwimmend; 2 Öl zu Feuer und Licht; 3 Sonstiges; 4
Ölpresse, Weinkelter. Aß. Garten, Blumen, Duft a 1. Wiese, Garten, Paradies; 2 Blütenlese, Girlande, Kranz, Blumenkrone; 3 Krone allgemein. b l. Lilie, Rose: Schönheit; 2 andere Blumen; 3 florale Rangvergleiche; 4 Lebensfrische toter Heiliger; 5 Blässe; 6 Epitaphien; 7
995 -1041
Jungfräulichkeit; 8 Maria; 9 Christus; 10 Märtyrer, Bekenner,
Heilige; Il weltlich enkomiastisch; 12 geistlich enkomiastisch; 13 schOne Dinge. e I. Rose, Lilie: Domen; 2 Domen; 3 Blumen: vereinzelte Bezüge; 4 Frühlingserblühen;.
d I. Duft, Weihrauch: Gebetsopfer; 2 Heiligkeit; 3 Guss aus der Duftampulle: Glaubensverbreitung; 4 vom Leichnam, von Reliquien; 5 geistlicher Ruhm; 6 Frauenpreis, Marienpreis; 7 Christus; 8 diverse Bezüge. e. Gestank; f1. Apfel: Schönheit, Erröten; 2 menschliche Hinfälligkeit, physi-
sche Festigkeit; 3 Apfel, Apfelbaum, Blau: moralisch; 4 Granatapfel; 5 Feige, Balsamfrucht; 6 Mandel, Nuss.
AI. Blume, sonstige Pflanzen a I. Pflanzen; 2 Binse, Schilf, Weide; 3 Pflanze und Tier. b I. Baum: fallender Krieger; 2 Gefährdung; 3 Festigkeit, Sturmbruch; 4 flexible Fonnbewahrung; S Größe (chrisllich: prcisendlvituperativ oder physisch); 6 Senfkorn: Glaubensstärke; 7 Senfkorn: Schärfe; 8 Baum: Erotisches; 9 FruchtbarkeitlSterilität; 10 Kinder, Nachkommen; 11 Gedeihen; 12 Baum I Strauch, Samen. Wurzel, Zweige; 13 Verwurzelung: Festsitzen; 14 Pfropfreis; I S Hain, Wald; 16 Sonstige Bildvarianten und Bezüge.
XIV
1041-1070
AJ. Tiere generell
1070 -1100
a I. Tierbilder zu Scherz und Hohn; 2 Tiere emblematisch: Charaktere; 3 Tiere sprechen; 4 Argusaugen; 5 Tiere: diverse BezUge. b I. Tiere: Kulturlosigkeit, Zügellosigkeit; 2 Wilde Tiere: Grausamkeit, Wüten; 3 Tiere: Begierde, Lüsternheit; 4 Tierarten: Eigenschaften; 5 Tierarten: Lasterarten.
cl. Tiereltern; 2 Löwin: grausam; 3 Löwin und Welpen; 4 Tigerin; 5 Bärin; 6 Vogelmüner: Klage; 7 Brutpflege, Schutz, Aufzucht; 8
Adler: Jungenschutz; 9 Haustiere. AK. Einzelne Landtiere
1101-1205
a I. Löwe: Kampfwut, Kampfgewalt; 2 Sieger; 3 Großmut, Stolz; 4 Wut; 5 Schrecken, Jammer; 6 alternder/sterbender Löwe; 7 Christus; 8 Evangelistenemblem; 9 Gerechter; 10 Teufel; 1I Feind; 12 andere Bezüge. b 1. Tiger: Blutdurst; Panther; 2 Geschwindigkeit. c. Wolf: Mord-lRaubgier. d. Wildschwein. e 1. Bär: Wut; 2 grimmiges Aussehen. f. Fuchs. g I. Hund: Wut, Aggressivität; 2 Hund: Gier; 3 Gier: andere Bilder; 4 Hund: Rückfälligkeit; 5 Sünden, Unreinheit; 6 diverse Varian-
ten. h I. Stier: kopfloses Rasen; 2 Kampfwut, Kampflcraft; 3 Zweikampf; 4 Revanchelust; 5 Triumph, Würde, Stolz; 6 Führerschaft, Herrschaft, Schutz; 7 Starrsinn, Zähmung; 8 Klage, Trau-
er; 9 Opferung, Hinschlachten; 10 Stier: christliche Vorstellungen; l1 Lucas-Emblem; 12 Kuh; 13 Kalb, Füllen. i 1. Pferd, Maultier: Sexualität; 2 Pferd: ZügellosigkeitJZügelung,
Scheuen; 3 Geschwindigkeit; 4 Eifer, Tatendrang; 5 natürlicher Adel; 6 Freiheit; 7 Schlachtross. j 1.8 Esel: Sexualität; 2 Dummheit, Bedrückung; 3 Wildesel. k I. Hirsch: LeichtfUßigkeit, Flucht; 2 Schnelligkeit: andere Bilder; 3 frommes Sehnen; 4 weltliches Sehnen; 5 andere Bezüge; 6 Kitz; 7 Bergziege, Steinbock. ml. SchafILamm: Schönheit, Reinheit; 2 Hirt und Herde; 3 Hirte: christlich-moralisch; 4 SchafILamm: Opfertier; 5 Christus als Op. ferlamm; 6 Schafbehütet,verirrt, zerstreut; 7 Schaf ausgesetzt. n I.SchafILamm: weltliche Verfolgung; 2 SchafILamm: Friedfertigkeit; 3 Frohlocken; 4 Verstoßung; 5 andere BezOge; 6 Widder. o I. Geiß, Bock: Sünder beim Gericht; 2 Bock: Kritiker, Spötter; 3 Zicklein: erotisch; 4 Bock. Ziege: andere Bezüge. p I. Schwein; 2 christlicher Sündenbezug; 3 andere BezUge. ql. Schlange, Skorpion: Angriffslust, Angriff; 2 Schlange: Klugheit, List; 3 Tücke, Hass, Sünde; 4 giftiger Biss oder Blick; 5 Schlange, sich entgiftend; 6 Zurückschrecken, Meiden; 7 Schlan-
xv
ge, Kopf schützend; g Schlange, sich häutend I gehäutet; 9 gehörlose Schlange; 10 Schlangengeburt: diverse Bezüge; Il Schiangengeburt: Seele und Sünden; 12 SchJangenwindungen; 13 Schlange: andere Bezüge; 14 Basilisk. rl. Kamel; 2 Chamaeleon; 3 Schildkröte, Schnecke: Langsamkeit, furchtsamkeit; 4 Biber; 5 Frosch, Kröte; 6 Schwamm. sI. Igel, physisch; 2 Igel, moralisch; 3 Hase, moralisch; 4 Maus,
Maulwurf. tl. Fliege, stechende Insekten: diverse BezUge; 2 Motte. nagender Wunn; 3 Wurm: Geringheit, Schwäche; 4 Wunn: sonstige Bezüge; 5 Heuschrecken: Heeresgröße, Menschenmasse; 6 Ausrottung; 7 Winzigkeit; 8 andere Bezüge; 9 Ameise: Gedränge,
Eifer, Vorsorge, Kleinheit; 10 sonstige Insekten: diverse Bezüge. u. Sonstige ungewöhnliche Tiere. AL. Flscbe, See!iere 01. Fischfang: kriegerisch; 2 moralische Gefährdung; 3 Christliche Mission; 4 Überlistung des Teufels durch Christus. bl. Fische: Bildvarianten; 2 Raubfisch, Wal, Delphin, Krake; 3 Fisch und Salamander. c. Krebs, Muschel, Seeigel. d. Fischzubereitung.
1205 -1213
AM. Vögel 01. Vogel: Geschwindigkeit; 2 Vogel: Schiff; 3 Vergänglichkeit; 4 Schreckhaftigkeit, Unstetheit; 5 Vögel: große Zahl; 6 Seelen; 7 sonstige Bezüge. b. Jungvögel. cl. Vogelzug; 2 sonstiges Vogelverhalten. dl. Adler: Schnelligkeit; 2 Adler, Falke, Erodion: Gewalt, Raub-
1214 -1259
gier; 3 Adler, Falke: Teufel; 4 Adler, andere Vögel: Aufstreben,
Höhenflug; 5 Adler: Christus; 6 Johannis-Emblem; 7 Scharfsichtigkeit; g Jungenprobe; 9 VCljilngung; 10 andere Bezüge. e. Geier.
n. Rabenvögel; Pelikan; 2 Nachtvogel, Eule. g. HaJcyon. Greif, Icterus. b. Wasservogel. i. Phoenix.
j. Pelikan. k. Pfau.
11. Taube: Furchtsamkeit, Vorsicht; 2 erotisches Verhalten; 3 Schönheit; 4 Einfalt, Unschuld; 5 Taube ohne Galle: Friedfertigkeit; 6 Taubenflug, Vogelflug; 7 himmlische Erscheinungen; 8 Turteltaube, geistlich. m I. Hahn; 2 Henne. n. Gans. o. Sperling.
OIfrId von Weißenburg, Evengellenbuch, hrsg. O. Erdmann, 6. AuO. von L. Wolff. Alldeutsche Texlbibliothek, 49 (Tabingen, 1973). OtIoh von SI. Emmeram, Uber Visionum, hrsg. P.G. Schmidl. MGH, Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters. 13 (Weimar. 1989). - - - , Da rJoclrina spiritualI, 00. Migne PL 146, col. 263-300. - - - ...La vie de S. Magnc de Füssen", Cd. M. Coens, AnaJecta Bollandiana, 81 (1963),159-227. Publius Ovldlus Naso, Metamorphoses, cd. W.S. Anderson, S. Aufl. Bibliotheca
scriplorum Graecorum cl Romanorum Teubneriana (Stuugardiae & Lipsiae;
korr. Nachdruck, 1993). Amores. [Heroides.] Epislu/S8. Oe medicamine taeia; fem/nese. Ars smetaria. Reme-dia amaris, ree. R. Merkelius, ed. R. Ehwald. Bibliotheca scriptorum Graecorum cl Romanorum Teubneriana (Lipsiae, 1888). - - - , Amores, Medicamina (aciei (emineae, Ars amatoria, Remedia amoris, 2nd -
-
-
I
ed. by EJ. Kenney. Scriptorum c1assicorum bibliotheca Oxoniensis (Oxonii, 1994; corr. repr., 1995). - - -, Da arte ama/ona /iM lres, hrsg. P. Brandt, Abt. 1-2 (Leipzig, 1902; Nachdruck Hildesheim, 1991). - - - , [Remedia amoris] Heilmfftel gegen die Uebe; [De medicamine (acie; (emineae) Die Pflege des weiblichen Gesichtes, lateinisch und deutsch von F.W. Lenz. Schriften und Quellen der Alten Welt, 9 (Berlin, 1960). - - - , Tristium libri quinque, Ibis, Ex Ponto libri quattuor, Halieutica, Fragmenta,
rec. S.G. Owen. Scriptorum c1assicorum bibliotheca Oxoniensis (Oxonii, 1915). - - - , Tristia; Ex Penta, with an English Translation by A.L. Whee1er. Loeb Classic.1 Library, 151 (Cambridge Mass., London, 1924). - - - , Fastarum /ibri sex, ree. E.H. Alton, D.E.W. WonnelI, E. Counney, 3. Aufl. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana (Leipzig, 1988). - - - , Fasti, Festkalender Roms, lateinisch-deutsch, ed. W. Gerlach: TusculumBücherei (München, 1960). Paschaslus Radbertus, Oe corpora et sanguine Domini, ed. B. Paulus, CCSM, 16 (Tumhol'i, 1969). Paullnus von Aquileia, L'csuvre poetique de Pau/in d'Aqulee, M. D. Norberg. Kungliga viuerhets historie och antikvitets akaderniens handlingar, Filologiskfilossofiska serien, 18 (Slockholm, 1979). - - - , Uber exhortationis, Migne PL 99, col. 197-282. Pontius Meropius Paullnus von Nola, Epistulae, ree. Gu. de Hartel. Opera, I. CSEl, 29 (Vindobon.e, 1894). (Dekkers, Clavis, 202). - - -, Carmina, rec. Gu. de Hanel. Opera, U. eSEL 30 (Vindobonae, 1894). (Dekkers, Clavis, 203).
XXX.IV
Paulus Diaconus, Die Gedichte, hrsg. K. Neff. Quellen und Untersuchungen zur
lateinischen Philologie des Mittelalters, II1IV (München, 1908). - - - (ed.), Homiliarius, Migne PL 95, col. 1159-1584. (Vgl. dazu Leciercq, "Tables pour I'inventaire", 205-214; Gregoire, Homeliaires fiturgiques, 423-486). Aules Perslus Flaeeus et D. lunius Iuvenalis, Saturae, ed. altera, ree. S.G. Owen. Seriptorurn elassicorurn bibliotheea Oxoniensis (Oxonii, 1908). Petronlus Arbiter, Satyricon reliquiae, 4. Aufl., ed. K. Müller. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana (Stutgardiae et Lipsiae, 1995). Petrus Chrysologus, Coffectio sermonum, Partes 1-111, ed. A. Olivar, CCSL, 24, 24A, 24B (Tumboiti, 1975-1982). (Dekkers, Clavis, 227). Pindar, Siegesfieder. Deutsche Übertragungen, hrsg. U. Hölscher. Fischer Bibliothek, Exempla Classica, 52 (Frankfurt, 1962). Platon, [nhd. Übersetzung:] Sämtliche Werke, 3 Bde. (Heidelberg, 0.1.). Titus Maecius Plautu5, Comoediae, rec. W.M. Lindsay, tom. 1-11. Scriptorum classicorurn bibliotheca Oxoniensis (Oxonii, 1904-05). - - - , Terenz, Antike Kom(jdien, übers. W. Binder (Plautus), J.J.C. Donner (Terenz), hrsg. W. Ludwig, 2 Bde. (Zürich, 1974). Gaius Pllnlu5 Secundus senior, Naturalis historiae fibri XXXVII, edd. L. Jan, C. MayhofT. Bibliotheca scriptorum Graecorurn et Rornanorurn Teubneriana, 5 Bde. (Lipsiae, 1893-1933). - - - , Naturkunde: Naturalis historiae fibri XXXVII, lateinisch-deutsch, hrsg. und übers. R. König miJ G. Winkler, J. Hopp, W. Glöckner, 29 Bde. TusculumBücherei (Zürich, Darmstadl, 1973-1994). Gaius Pllnlus Caecilius Secundus iunior, Epistularum /ibri decem, ree. R.A.B. Mynors. Seriptorum c1assicorum bibliotheea Oxoniensis (Oxonii, 1963). Publilius Porfyrius Optatianus, Carmina, rec. E. Kluge. Bibliotheea scriptorurn Graecorum et Romanorum Teubneriana (Lipsiac, 1926). Sextus Aurelius Propertlus, Elegiarum /ibri IV, ed. P. Fedeli, ed. eorr. Bibliotheca scriptorurn Graceorum et Romanorum Teubneriana (Stuttgardiae, 1994). Prosper Aquitanus, Epigrammatum ex sententiis s. Augustini /iber unus, ed. Migne PL 51, col. 497-532. (Dekkers, Clavis, 526). - - • , Oe prov;dentia dei, Text, Translation and Commentary by M. Mareovich. Supplements to VigiJiae Christianae, X (Leiden, 1989). (Dekkers, Clavis, 532). Aurelius Prudentlus, Carmins, rec. M. P. Cunningharn. CCSL, 126 (Turnholti. 1966). (Dekkers, Clavis, 1437-1445). • - -, [Opefa], With an English Translation by H.1. Thomson, 2 vols. Loeb Classical Library, 387f. (Cambridge Mass., London, 1949-53). [Psalter: siehe unler Bibel; Nolkef (allhochdeulsch); Kyes (Hrsg., altniederfränkisch)] Marcus Fabius QuintIlIanus, Institutionis oratodae /ibri XII, ed. L. Radermacher. [-li, corr. V. Buchheit. Bibliotheca seriptorurn Graeeorum et Rornanorum Teubneriana (Lipsiae, 1971). - - - , The Institutio oratoria, cd. and transl. H.E. Butler, 4 vols. Loeb Classieal Library, 124-127, (Cambridge Mass., London, 1922-22).
xxxv
Pseudo-Qulntlllan, DecJamationes XIX maiores Quintiliano fa/so ascriptae, ed. L.
Häkonson. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana (Stulgardiae, 1982). Qulntus von Smyrna, La suite d'Homere [Ta mEfJ' ?Jl'1{!ov A6yo~], Cd. F. Vian. CoUection des universites de France, Les beiles lettres, 3 tom. (Paris, 1963-69). - - - , The Fall 01 Troy [Posthornenes], ed. and transl. A.S. Way. Loeb Classica1 Library, 19 (Cambridge Mass., London, 1913). [Quodvultdeus], Opera Quodvultdeo Carthaginensi episcopo tributa, ed. R. Brauner. CCSL, 60 (Tumbolti, 1976). (Rabanus: siehe Hrabanus] Rather von Verona, hrsg. F. Weigle. MGH, .Briefe der deutschen Kaiserzeit, 1 (Weimar, 1949). - - -, Opera minora, ed. P.L.D. Reid. CCCM, 46 (Tumholti, 1976). Rlmbert, Vita Anskarii, accedit lIita Rimberti, Tee. G. Waitz. MGH, Scriptores rerum Gennanicarurn in usurn scholarum recusi, 55 (Hannoverae, 1884). Tyrannius Ruflnul (trans!.), Die Pseudoklementinen, 0: Rekognitionen, hrsg. B. Rehm, 2. Aufl. von G. Strecker. Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhundene (Berlin, 1994). (prolog: Dekkers, Clavis, 198). - - - , Opera, rec. M. Simonetti. CCSL, 20 (Tumholli, 1961). (Dekkers, Clavis, 195ff.). - - - (trans1.), Orationum Gregorii Naziazeni nOllem interpretatio, ed. A. Engelbrecht, Opera, I. eSEL, 46 (Vindobonae, Lipsiae, 1910). [- - - (Iransl.): siehe Basilius; Origenes] Ruotger von Köln, Vita Brunonis archiepiscopi Coloniensis, hrsg. I. Ou. MGH, Scriptores rerum Germanicarum, Nova series, X (Köln. 1958). Rurlclus von Limoges, Epistu/arum /ibri duo, acc. epistu/ae ad Rurieium seriptae, rec. A. Engelbrechl, CSEL, 21 (Vindobonae, 1891),349--450. [Rutilius: siehe Namatianus] Gaius Sallustlus Crispus. Cati/ina, lugurtha, Historiarum fragmenta se/eeta, Appendix Sallustiana, rec. L.D. Reynolds. Scriptorurn classicorum bibliotheca Ox:oniensis (Oxonii. 1991). Sappho, griechisch und deutsch, hrsg. M. Treu, 2. Aufl. Tusculurn-Bücherei (München, 1958). Sedullus, Opera omnia, rec. J. Huemer. eSEL, 10 (Vindobonae, 1885). (Dekkers, Clavis, 1447-1449).
[pseudo-Sedulius: siehe Bischoff (Hrsg.)] 5edullus Scottus, Uber de recton'bus christianis. in: S. Hellmann, Sedu/ius Seottus. Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters, i.1 (München, 1906), Kap. i. - - -, Carmin., rec.i. Meyers. CCCM, 117 (Tumholti, 1991). lucius Annaeus Seneca (minor) Ad Luci/ium epistu/ae mora/es, rec. L.D. ReynoIds,2 vols. Scriptorurn classicorurn bibliotheca Oxoniensis (Oxonii, 1965). - - - ,Dia/ogorum /ibri duodecim, rec. L.D. Reynolds. Scriptorurn classicorum bibliotheca Oxoniensis (Oxonii, 1977). - • - , Naturalium quaestionum /ibri, rec. H.M. Hine. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorurn Teubneriana (Stulgardiae, Lipsiae, 1996).
XXXYl
- . - , Oe clementia. Oe benefieiis: Ober die Milde. Über die WOhltatsn.[Text ed. F. Prochac, Paris, 1967 et 1972; Nachdruck Darmstadt, 1995], m.g. und übers. M. Rosenbach, 2. Aufl. Philosophische Schriflen, 5 (Darmstadt, 1989, Nachdruck, 1995). - - - , Tragoediae. Incertorum auctorum Hercules [Oetasus], Octauia, rec. O. Zwierlein. Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis (Oxonii, 1986). - - - , ?.1tO.1(O.tO.1(t1vT01O(~, cd. R. Roncali, Bibliotheca scriptorum Graecorum ct Romanorum Teubneriana (Leipzig, 1990). - - - , Dedipus: Kommentar mit Einleitung, Text und Übersetzung durch K. Töch-
terle. Wissenschaftliche Kommentare zu griechischen und lateinischen Schrifts.ellern (Heidelberg, 1994).
Gaius SoHills Apollinaris 51donlus, Epistulae et carmina, rec. eh. Lütjohann, acc. Fausti aliorumque epistulae ad Ruridum afiosque Rurieii epistulae, rec. cl emend. B. Krusch. MGH, Auctores antiquissimi, VllI (Berolini, 1887, Nachdruck München, 1985). (Dekkers, Clavis, 986f.). 5111uI Italicus, Puniea, ed. 1. Delz. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romano-
rum Teuhneriana (Stutgardiae, 1987). Gaius lulius SollnuI, Gol/setanea rerum memorabilium, iterum rec. Th. Mommsen (Berolini, 1895; Nachdruck Zürich, Hildesheim, 1999). Sophronlul, Vita sanctlE MaritB JEgyptiSCB3 meretricis, intsrprets Pau/o discono, ed. Migne PL, 73, col. 671-jj90. Publius Papinius Statlus, Silvae. rec. E. Courtney. Scriptorum c1assicorum bibliotheca Oxoniensis (Oxonii, 1990, korr. Nachdruck 1992). - - - • Thebais, cd. A. Klotz, corr. Th.C. Klinnert. Bibliotheca scriptorum Graeco-
rum el Romanorum Teubneriana (Leipzig, 1973). Gaius Suetonlus Tranquillus, Die Kaiservnen I oe vita cassarum ; Berühmte Manner I oe viris iIIustribus, laleinisch-deutsch, hrsg. H. Martinet. Sammlung Tusculum (Düsseldorf, Zürich, 1997). - - -, Praeter caesarum libris reliquiae, ed. A. Reifferscheid; inest Vita Terenti, ed. F. Ritschelius (Lipsiae, 1860, Nachdruck Hildesheim, 1971). Sulplclus Severus, Vie de saint Marlin [Vita S. Martini], cd. J. Fontaine, I: Intro-
duction. texte et traduction. Sources chretiennes, 133 (Paris. 1967). (Dekkers, Clavis, 475). - - - , Libri qui supersuni, rec. C. Halm. eSEL, I (Vindobonae, 1866). (Dekkers, Clavis, 474-477). Quintus AureJius Eusebius Symmachus, [Opera] quae supersunt, cd. O. Seeck.
MGH, Auctores antiquissimi, VI.I (Berolini, 1883). Publius Cometius Tacitus, Dialogus de oratoribus: Das GesprSch über die Rednar, hrsg. und übers. H. Volkmer, 4. Aufl. Sammlung Tusculum (Düsseldorf,
Zürich, 1998). - - - , [oe v~a tutii Agricotaa fiber J Das Leben de tufius Agricola, lateinisch und deutsch, hrsg. R. TiII, 2. Aufl. Schriften und Quellen der Alten Weil, 8 (Berlin, 1976). Talus von Saragossa, Sententiarum fragmentum (Dekkers, Clavis, 1268), cd. Migne PL Suppl.lV, col. 1670-1678; Oe aenigmatibus Satomonis) (Dekkers, Clavis, No. 1269: ,Dubia'), col. 1680-1800. XXXVII
Tatl.n, [Diatessaron I Evangelienharmonie], Lateinisch und altdeutsch, hrsg. E. Sievers, 2. Aufl. (paderbom, 1892; Nachdruck Dannstadt, 196t). Publius Terentius Afer, Comoediae, Tee. R. Kauer, W.M. Lindsay, suppl. O. Skutsch, 2nd ed. Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis (Oxford, [1959]). Quinrus Septimius Florens Tertulllanul. Ad martyras. cd. E. Dekkers. Opera, I. CCSl, I (Tumholti, 1954), 1-8. - - - , oe spectacuJis, ed. E. Dekkers. Opera, LvI. CCSl, 1 (Tumholti, 1954),225 bis 253. - - - , Adversus Mardonem, ed. Ai. Krogmann. Opera, LXIV. CCSL, I (Tumholti, 1954),437-726. (Dekkers, Clavis, 14). - - - , Scorpiace, ree. A. Reifferscheid, G. Wissowa. Opera, V. CSEl, 20 (Vindobonae, 1890), 144-179. (Dekkers, Clavis, 22). ---, oe anima, rec. J.H. Waszink. Opera, n.XVlI. CCSl, 2 (Tumholti, 1954),779 bis 869. (Dekkers, Clavis, 17). - - - , (idem), Tee. A. Reifferscheid, G. Wissowa. Opera, X. CSEl, 20 (Vindobonae, 1890),298-396. - • - , Oe resurrectione morluorum, ed. J.G,Ph. Borleffs. Opera. II.XIX. CCSL, 2 (Tumholti, 1954),919-1012. (Dekkers, Clavis, 19). PHudo-Tertulllanus, Carmen adversus Marcionem, cd. R. Willems. Opera, [XXXIV). CCSl, 2 (Tumholti, 1954), 1417-1454. (Dekkers, Clavis, 36). Theobaldus, Physiologus, cd. P.T. Eden. Mittellateinische Studien und Texte, 6 (leiden, Köln, 1972). Theodorus von Mopsuestia, Expositiones in Psalmos, luliano AecJanensi interprete in Latinum versae quae supersunt. ed. L. Oe Coninck. CCSL, gg A (Tumholti. 1977). (Dekkers, Clavis, 777a). [Theodulf: siehe Napier (ed.)] Thookrtt, Die echten Gedichte, übers. E. Staiger. Bibliothek der Alten Welt (Zürich, Stullgart, 1970). Thomas von Cantimpre, Liber de natura rerum, hrsg. H. Boese, I (Berlin, 1973). Albius Tibullul aliique. Carmina, cd. G. Luck. Bibliotheca scriptorurn Graecorum et Romanorum Teubneriana (Stuugardiae, 1988). - - - ,Appendix Tibufliana, hrsg. H. Tränkle. Texte und Kommentare, 16 (Berlin, New Vork, 1990). Gaius Valerlus Flaccus Setinus Balbus, Argonauticon /ibri octa, rec. W.-W. Ehlers. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana (Stuttgardiae, 1980). - - - , [A1!7onauüca], with an English Translation by J.H. Mozley, revised repr. locb Classical library, 286 (Cambridge Mass., London, 1936). Marcus Terentius Varro. Saturarum Menippearum fragmenta. ed. R. Astbury. Bibliotheca scriptorurn Graecorum et Romanorum Teubneriana (Leipzig, 1985) (hiernach zitiert). • - - - , SaUres Menippees: Edition, traduction et commentaire par J.-P. Cebe. Colleetion de I'&ole Fran~aise de Rome, 9, vol. 1-13 (Rome, 1972-1999).
XXXVIII
Vellelus Patercu!us, Historierum ad M. Vinicium consu/em /ibri duo, ree. W.S. Watt, Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana (Lipsiae, 1988). Venantlus Honorius Clementianus Fortunatus, Opera poelicB, rec. F. Leo. MGH, AUC!Ores antiquissimi, rv.I (Berolini, 1881). (Dekkers, Clavis, 1033-1037, 1048). _. -, Opera pedestn'a, ree. B. Krusch. MGH, Auetores antiquissimi, IV.n (Berolini, 1885). (Dekkers, Clavis, 1033-1037). (Dekkers, Clavis, 1038-1044a). [Venantius: siehe aueh Hosius (Hrsg.)] Pseudo-Venantlus, Vita S. Amantii, ree. B. Krusch. MGH. Auctores antiquissimi, IV.ll (Berolini, 1885), S. 55-64. (: Socii Bollandini (ed.), Bib/iotheca hagiographica Latina antiquae el mediae aet8tis [Brüssel, 1898-1901],351). - •• , Vita S. Leobini, ree. B. Kruseh. MGH, Auetores antiquissimi, IV.n (Berolini, 1885), S. 73-82. (Dekkers, Clavis, 1050). [' Vercelli-Homilien': siehe Seragg (ed.)] Publius Verglllus Maro, Opera, ree. R.A.B. Mynors. Scriptorum c1assicorurn bi· bliotheca Oxoniensis (Oxonii, 1969). [Appendix Vergiliana: siehe C1ausen (ed.)] Gaius Iulius V1ctor, Ars melories, ed. R. Giomini, M.S. Celentano. Bibliotheca scriptorum Graeeorum et Romanorum Teubneriana (Leipzig, 1980). Marius Victorinus Afer, Opera theologies, ed. A. Locher, Bibliotheca scriptorum Graecorurn et Romanorum Teubneriana (Leipzig, 1976). (Dekkers, Clavis, 95fT.). • • • , Oe metris Horatianis. Scriptores artis metricae, ree. H. Keil. Grarnmatici Latini, VI (Leipzig, 1874; Nachdruck Hildesheim, 1961), 160-184. Claudius Marius Vlctorius Massiliensis, Alethia, rec. P.F. Hovingh. CCSL. 128 (Tumholti, 1960), 115-193. (Dekkers, Clavis, 1455). [Vulgata: siehe Weber (Hrsg.)] LWoerferlh] Bischofs Wcerferth von Worcester Übersetzung der Dialoge Gregors des Großen, hrsg. H. Hecht. Bihliothek der angelsächsischen Prosa, 5 (1900-07; Nachdruck Darmstadt, 1965). Walahflid Strabo, Visio Wettini. ed. D.A. Traill. Lateinische Sprache und Literatur des Mittelalters, 2 (Bem, Frankfurt, 1974). Wido von Amiens. The 'Carmen de Hastinga8 proe/io' of Guy Bishop of Amiens. ed. F. Barlow (Oxford, 1999). Willelmus von Malmesbury, Oe gestis regum Anglorum /ibri quinque; Historice nove/l'" /ibri lres, ed. W. Stubbs. Rolls Series, 90.1 (London, 1887). [Willibaidus: siehe Levison (ed.)] WlIllram von Ebersberg, "Sechzehn lateinische Gedichte Willirams von Ebersberg", hrsg. M. Dittrich, Zeitschrift far deutsches Altertum und deutsche literatur, 76 (1939),45-63. - - -, (Expositio) Willerammi Eberspergensis abbatis in Canticis canticorum. hrsg. W. Sanders. Kleine deutsche Prosadenkmäler des Mittelalters, 9 (München, 1971).
Wipo, Opera, hrsg. H. Bresslau, 3. Aufl. Scriptores rerum Germaniearurn in usurn scholarum ... separatim editi (Hannover, Leipzig, 1915).
XXXIX
Wulflla, Die gotische Bibel, hrsg. W. Streitberg, I: Der gotische Texl und seine
griechische Vorlage, 4. Aufl.; 11: Gotisch-griechisch-deutsches Wörterbuch, 3. Auf!. (Dannstadt, 1960). Wutfstan, Die «Institutes of Polity, Civil and Ecclesiastical», Ein Werk Erzbischof Wuffstans von York, hrsg. K. Jost. Schweizer anglistische Arbeiten, 47 (Bem,
1959). - - -, The Homilies, ed. D. Bethurum (Oxford, 1957). - - - , ~Wulfstan', Sammlung der ihm zugeschriebenen Homilien nebst Untersuchungen Ober ihre Echtheit, hrsg. A. Napier (1883); Nachdruck mit bibliographischem Anhang von K. Osl.heeren (Berlin, 1966). [zitiert als 'NapierHomilien'] Wutfstan Cantor [i.e. von Winchester], •.Le Breuiloquium de omnibus ssnctis: Un poeme ioconnu de Wulfstan chantre de Winchester". ed. F. Dolbeau, Anslecta Bollendiana, 106 (1988), 35-98. - - -, Narralio metrica de sancto Swithuno, ed. A. Campbell (Zürich, 1950). (Wulfstan Cantor Forts.), The Lile 01 SI IElhe/wa/d, ed. and transl. M. Lapidge
and M. Winterbottom. Oxford Medieval Texts (Oxford, 1991).
PRIMÄRQUEllEN NACH HERAUSGEBERN
D.E. Ahern (ed.), An Edrlion 01 two Old English Saints' Lives: .The Lile olSt. Giles' and.The Lile 01 SI. Nicho/as' (Diss. Arizona, 1975, Typoskript). [Amdt (ed.): siehe Waitz (ed.)] O. Amgart (ed.), The Durl1am Proverbs. Lunds Univ. Arsskrift, N.F.,1.52.2 (Lund, 1956). T. Amold (ed.), Memorials 01 SI. Edmund's Abbey, vol. I. Rolls Series, 96 (London, 1890). B. Assmann (Hrsg.), AngelsBchsische Homilien und Heiligenleben. Bibliothek der angelsächsischen Prosa, 3 (Kassel, 1889), repr. with a supplementary introduction by P. Clemoes (Dannstadt, 1964). A. Audollent (ed.), Defixionum tabellae quotquot innotuerunt tam in graecis orientis quam in totius occidentis partibus praeter atticas ... editas (Lutetia Parisiorum, 1904). ..€. Baehrens (rec.), Poetae Latini minores, 5 vols. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana (Lipsiae, 1879-84). D.R.S. Bailey ei al. (edd.), Anthologia LaUna, 6 Bde. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana: I: Cannina in codicibus scripta: 1.1: Ubri Salmasiani aJiorumque cannina, rec. D.R.S. Bailey (Stuttgardiae, 1982); (Dekkers, Clavis, 1517); l.n: ReJiquorum librorum cannina, 2. ed. A. Riese (Lipsiae. 1906); n: Carmina epigraphica: IJ.l-ß conl. F. Buecheler (Lipsiae, 1895-97); II.ID ed. E. Lommatzsch (Lipsiae, 1926); Supplementa I: Damasi epigrammata, rec. M. Ihm (Lipsiae, 1895). 1. Bately (ed.), The Old English Drosius. EETS, SS, 6 (London, 1980).
xl
J. Bazire. J.E. Cross (edd.). Eleven Old English Rog.,iontide Homilies. 2nd ed. King's College London Medieval Studies.lV (London. 1989). A.O. Belfour (ed.). Twellth-C.ntury Homilies in MS. Badl.y 343. EETS. OS. 137 (London. 1909). W. Berschin (Hrsg.), Vitre sanctee WiboradlB. Die iJftesten Lebensbeschreibungen der heiligen Wiborada. Mitteilungen zur Vaterländischen Geschichte, SI (SI. Gallen. 1983). - - - • R. DOchting (Hrsg.). Lateinischa Dichtungen des X. und XI. J.hrllunderts. Festgabe filr Walther Bulst zum 80. Gebunstag (Heidelberg. 1981). W. de Gray Bircb (ed.). Cartul.rium saxonicum. 3 vols. (London. 1885-99). B. BischolT (Hrsg.)••,Eine karolingische Vii. pas/oralis: 'Sedulius·. C.nnan .1ph.... Deutsches Archiv tar Erforschung des Mille/.ners. 7 (1981). 559-575. - - - (Hrsg.), Anecdota novissim8. Texte des vierten bis sechzehnten Jahrhunderts. Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters,
7 (Stuttgart. 1984). - - - • M. Lapidge (edd.). Biblical Comment.ries from lhe C.nlerIJury School of Theodore .nd H.dri.n. Cambridge Studies in Ang10-Saxon England. 10 (Cambridge. 1994). [ - - - (Hrsg.): siehe Strecker (Hrsg.)] J. Blänsdorf (ed.). Fragment. poet.rum L.tinorum epicorum et Iyricorum praeter Ennium et LucHium, post W. Morel er K. Büchner, 3. ed. Bibliotheca scriptorum Graecorum cl Romanorum Teubneriana (Stuttgardiae, Lipsiae, 1995). F.A. Blackbum (ed.). Exodus .nd D.niel (Boston. 1907). N.F. Blake (ed.). The Phoenix (Manchester, 1964). C. Blume (Hrsg.), Sequentiae inedffa8. uturgische Prosan des Mitte/afters BUS Handschriften und FrOhdrucken. Analeeta hynmica medii aevi. XXXVIIXXXVIII (Leipzig. 19014)2). M.-C. Bodden (ed.). The Old English Finding 01 the True Cross (Cambridge. 1987). A. Boretius (ed.), CapftuI8ria regum Francorom. I. MüH. Leges, 11.1 (Hannoverae, 1883). C.W. Bouterwek (ed.), Scresdunga. Anglosaxonica maxim8m pattem inedfta (EIberfeldae, 1858). S.A.J. Bradley (trans!.). Anglo-S.xon Poetry(London. 1982). G. Brambach (ed.). Corpus inscriptionum Rhen.n.rum (Elberfeldae, 1867). J.W. Bright (ed.). Anglo-S.xon Re.der. revised and enlarged by J.R. Hulbert (New York. 1935). J.W. Bright. R.L. Rarnsay (edd.). Uber psalmorum. The Wesl-S.xon Ps.lms (Boston. London. 1907). F. Brunhölzl (Hrsg. und Übers.)• •,K.roIus M.gnus et Leo pap.... K.rolus Magnus et Leo pap•• ein P.derlJomer Epos vom J.hre 799. hrsg. J. Brockmann. Studien und Quellen zur Westflllischen Geschichte. 8 (paderbom. 1966). 55-97. M. Buber. F. Rosenzweig (Übers.). Die Schrift. 4 Bde.; 8.-12. AuO. der neubearb. Ausgabe 1954-58 (Gerlingen. 1997). [Buecheler (Hrsg.): siehe Bailey (ed.)] W. Bulst (Hrsg.), Hymni L.tini .ntiquissimi LXXV. ps.'mi 111 (Heidelberg. 1956).
xli
T.C. Callison (ed.), An Edition of Previous/y Unpublished Anglo-Saxon Homilies in MSS. CCCC 302 and Coffon Faustina A. IX (Diss. Wisconsin 1974, Typoskript). A. Campbell (ed.), Encomium Emmae reginae, with a Supplementary Introduction by S. Keynes. Royal Historical Society Camden c1assic reprints, 4 (Cambridge, 1998). F.J. Carmody (ed.), ..Physiologus Latinus versio Y", University of Califomia Publications in C/assical Philology, 12.7 (Berkeley, 1941),95-134. S. Cavallin (ree.), Vitae sanctorum Honorati et Hilari; episcoporum Arelatensium. Skrifter utgivna av Vetenskaps-Societeten i Lund, 40 (Lund, 1952). W.V. Clausen et alii (edd.), Appendix Vergi/iana. Scriptorum c1assicorum bibliotheca Oxoniensis (Oxonii, 1966). M. Clayton, H. Magennis (edd.), The Old English Lives of St Margaret. Carnbridge Studies in Anglo-Saxon England, 9 (Cambridge, 1994). M. Clayton (ed.), The Apocryphal Gospels of Mary in Anglo-Saxon England. C.rnbridge Studies in Anglo-Saxon England, 26 (Cambridge, 1998). O. Cockaync (cd.), Leechdoms, Wol1cunning, and Stareralt in Eal1y England, 3 vols. RoHs Series, 35 (Landon, 1864--66). B. Colgrave (ed.), Two Uves of St Cuthbel1 . A Life by an Anonyrnous Monk of Undisfame and Bede's Prose Ufe. Texts, translation, and notes (Cambridge, 1940). A.S. Cook (ed.), The Christ ofCynewu1f(Boston, 1900). - - - , Biblical Quotations in Old English Prose Writers, 2nd series. Yale Biccntennial Publication (New York, 1903). R. Comelius (Hrsg.), Die altenglische Interlinearversion zu Oe vitiis et peccatis in der Hs. British Ubrary, Royal 7 C. iv: Textausgabe mit Kommentar und Glossar. Europäische Hochschulscbriften, XIV.296 (Frankfurt, 1995). A. COlT
S Oe utilHale ieiuni, OCll, ce 46, S. 240.
8
Eine eingehendere rhetorische Fonnalisierung der Unterschiede zwischen Vergleichsbild und vergleichendem Analogon soll hier indes nicht angestellt werden. Die im folgenden vorgelegte gemeinsame Bildsammlung lässt die jeweilige Verwendungsweise der einzelnen Belege in der einen oder der anderen Fonn genugsam erkennen. beiden ist gemeinsam, dass sie - selbst bei kontrastiven Bildverwendungen - auf dem Terlium comparationis beruhen, welches Bezugsbegriff und herangezogenes Bild implizit oder explizit miteinander verbindet. Die eher seltenen kontrastiven Vergleichungen arbeiten dabei gerade die Abweichungen zwischen dem miteinander Verglichenen heraus, wie beispielsweise Augustinus hinsichtlich des /ignum vitaB und der Ubrigen Gehölze des Paradieses I oder aber der Regelhatligkeiten unter Menschen und Gestimen;2 Ambroslus in wertender Gegenüberstellung der Schönheiten von Land und See: lilia in horlis eminus nifent, ue/a in nauibus; hic odor, ilUc uentus aspiral. quas utilitas in foIio? in nauibus quanta commercia! lilia suauitatem narium, ue/a hominum sa/ufem inuehunt ... ;l oder Amarclus hinsichtlich der Entsprechung zwischen Kirche und himmlischem
Jerusalem. 4 Ein so rational-analytisches Vergleichen, das abwägend nur die Unterschiede oder gleichermaßen Unterschiede und Gemeinsamkeiten herausarbeitet, Uberschreitet oftmals die syntaktischen oder kontextlichen Grenzen der hier erfassbaren und dargestellten Formen von Vergleich und Analogie. Vergleichsbild und Analogon veneilen sich entsprechend ihren divergierenden Funktionsweisen grosso modo auf unterschiedliche Quellengartungen. Die folgende Bildsammlung zielt nur rudimentär auch auf stilgestaltende Funktionen der Vergleichungen innerhalb einzelner Quellen. Auf die Interpretation der einzelnen Bildverwendungen hinsichtlich ihrer jeweiligen literarischen Technik, ihrer stilistischen Charakteristik und der Funktion im textlichen Zusammenhang. Auf die eigentliche literarische Interpretation ist weitgehend verzichtet. Priorität hat das Ziel, die in nichtchristlichen und christlichen lateinischen und volkssprachlichen Texten verwendeten Vergleichsbilder in möglichster FUlIe zu versammeln, sie in semantischer Grobdifferenzierung nach ähnlichen Bezugskontexten zu ordnen und sie in das Gesamtpanorama der römischen und biblischen Bildmotive einZUNgen. Aus den paganen und biblischen Bildquellen schöpfte die christliche Spätantike und in deren Gefolge das FTÜhmittelalter in entschieden ungleichem Maße: Zumal die exegetischen Analogien beziehen sich naturgemäß fast ausschließlich auf biblische Bilder. Eine Sammlung der bloßen Bildmotive wäre fUr sich genommen von Interesse wegen der punktuellen Belichtung vieler verschiedener Ausschnitte der dargestellten vergangenen Welt am Rande des eigentlichen literarischen Augenmerks. und dabei ergäbe sich ein Panorama., das - gewissermaßen losgelöst aus den funktionalen Bezügen zu literarischen Motivationen und Perspektiven - schon fiir sich genommen einen eigenen kultur- und realgeschichtlichen Horizont eröffnen würde. Hinsichtlich der Traditionalität von Bildbedeutungen und situativen BezUgen bliebe das Beleggut indessen unerschlossen. Der vielfach insbesondere bei den zentralen Autoren der römischen Antike behandelte Oe civitate Dei, xm.xx.34-J9. 2 Epistulae. XIV, eSEL 34, S. 32-3S. 1 Exameron, V.11,34, hrsg. Schenk!. S. 168. 1
~
Sermones, II1.S3Q-S37.
9
individuell-künstlerische Aspekt der Vergleiche, der durch den vorliegenden Ansatz nicht berührt wird, tritt hier in den Hintergrund zugunsten einer Blickrichtung, unter der sich Vergleichsbilder und Analoga als Träger von Vergleichskonventionen darstellen: von traditionellen Konnotationen, Wertungen und Kontextbezilgen oder aber Abweichungen davon. Dieser Gesichtspunkt ist in monographischen Untersuchungen zum Bildgebrauch klassischer Autoren seit jeher berücksichligt worden, doch geschah dies insbesondere im Hinblick auf die Verarbeitung bestimmter literarischer QueUen und Vorbilder - beispielsweise im Verhältnis Vergils zu Homee - oder auf die Rezeption (bzw. Ablehnung) durch literarische Nachfolger. Auch an Längsschnitten durch die Überlieferung und an der Behandlung einzelner Bilder und Bildthemen von der Antike bis zur Neuzeit hat es nicht gefehlt. Die schwer überschaubare Fülle weniger spektakulärer, zumal fachliterarischer und frühmittelalterlicher Bildquellen innerhalb des hier umschriebenen Zeithorizonts zumal in der umfassenden bildmOlivischen Breite konnte indes naturgemäß bei monographischen Längsschnitten nicht oder doch nur thematisch eng begrenzt einbezogen werden. Die folgende Darstellung versteht sich insofern unter anderem als ein rudimentäres Hilfsmittel auch in dem trivialen Sinn, dass sie die Fülle der Verwendungen von Einzelbildem oder Bildgruppen rur Analysen diverser möglicher Zielrichtungcn verfUgbar vorhält. Die Notwendigkeit, selbst um einzelner Bilder und ihrer Darstellung willenjeweils die Quellen durchsehen zu müssen, legte das hier gewählte panoramische Verfahren nahe. Die Sammlung lässt die Annahme zu, dass angesichts einer schier unbegrenzten Menge durch die reale Welt potentiell angebotener Vergleichsbilder die zahl derjenigen, die literarisch realisiert worden sind, nur lückenhaft ist. So treten etwa Apfel und Granatapfel, weniger Feige und Nuss ins Bild, nicht aber die meisten anderen Obstarten; unter den Gewerken sind (abgesehen von der Landwirtschaft) fast nur Schmiedehandwerk und Hafnerei bildlich reflektiert. Einmal angewendete Bilder aber wurden - sei es in bewusster oder gedankenloser Nachahmung oder schöpferischer Abwandlung - weiter genutzt. Gänzlich neu 'erfundene' Bilder sind eher selten. Das Bildvokabular stellt jedem Einzelnen - darin dem sprachlichbegriffiichen Lexikon vergleichbar - ein durch die Tradition bereits vorgeformtes Ausdrucksmittel zur Verfügung, das die Freiheit der Gedanken und Vorstellungen unwillkürlich begrenzt und - sei es auch in kreativer Auseinandersetzung - beeinflusst. Bildliehe und semantische Weiterentwicklungen sind ebenso Aspekte des Traditionsvorgangs wie Zitate, anspielende Rückgriffe oder stereotype Reproduk· tion. Die Sammlung erleichtert es, vor dem Hintergrund der Tradition in ihrer überlieferten Breite die individuelle Neuerung in Ausdruck und Stil vom Spiel mit dem Überkommenen bis hin zum Klischeehaften zu unterscheiden. l Am Material wird deutlich, dass 'Bildtradition' sich weder innerhalb der paganen römischen Literatur mechanistisch determinierend darstellt noch im Verhältnis zwischen an· tikem und fiilhmittelalterlichem Bildkanon. Besonders im Verhältnis biblischer Bildmodelle und mittelalterlichem Bildgebrauch tendieren allerdings traditionelle Kurzvergleiche zu toposartiger Verfestigung. Anderseits blieben - im Gegensatz I Eine gewisse Einschränkung war insofern unumgänglich, als breit angelegte Bildverwcndun+ gen nur durch Auslassungen (mittels markiert) auf tragbare Länge reduzien werden konnten.
10
zu den prominent vertretenen 'Schultexten' - manch andere kanonische biblische Texte samt ihren Bildern ohne spurbare literarische Rezeption. Christliche Wertungen, Konnotationen und Assoziationen he,fieten sich an christliche wie nichtchristliche Bilder. Die Bildtradition begründete ein epochenverbindendes Raster, das Raum fiir bildliche wie funktionale Abweichungen. Besonderheiten und Neuentwicklungen ließ. Verändene soziale Rollen etwa des Theaters, zirzensischer Spiele oder des Spans beim Übergang von der Spätantike zum Mittelalter blieben naturgemäß nicht ohne Auswirkung auf die Verwendung entsprechender Vergleichsbilder. EpochenObergreifend traditionell erscheinen insbesondere einfache schmückende Bilder - wie z.B. Löwe. Rose, Lilie, Sonne, Stern -, die sich emblemartig verfestigten, so dass sie unbeschadet des Wechsels im Weltbild versatzstückartig verwendbar blieben. Sie konnten ebenso als Vergleichsbilder wie auch als Metaphern und in Allegorien auftreten. Beispielsweise bildet Honig ein starres, schon früh nahezu sinnentleen verblasstes, insbesondere exordial preisendes Vergleiehsbild fur mündliche oder schriftliche Äußerungen, zumal in Briefen und Briefgedichten, erscheint aber etwa bei Ennodlus entsprechend auch i.n Gestalt barocker Metaphorik: Dum favos /aqueris et per domos cereas eloquenliae nectare liquenlis elementi mella componis ... 1 Zu manchen der hier gesanunelten Vergleichsbilder und Analoga christlicher Texte finden sich komplementäre Symbole bzw. Metaphern in teilweise entsprechenden Bedeurungen nach Bildbereichen aufgelistet schon bei Eucherius von Lyon in den FonnuJae spiritafis intelfegentiafil und später beispielsweise in den Allegoria9 des Hrabanus Maurus. In jüngerer Zeit bietet das von lM. Diaz de Bustamente zusammengestellte Instrumentum emblematicum Kurzangaben zum Bildgebrauch späterer mittel- und neulateinischer Autoren unter den entsprechenden alpabetisch geordneten lateinischen Termini. Eine Kritik, die H. Blumenberg unter dem Gesichtspunkt seiner 'Metaphorologie' an Ernst Roben Cunius übte. triffi weder Curtius schwer, noch träfe sie entsprechend die hier vorgelegte Arbeit: dass nämlich das ,,Material sehr eng geschnitten. ganz auf das technische Bildfeld ... bezogen" sei. Das 'Feld' der folgenden Sammlung ist so weit wie nur denkbar, indem es gewissennaßen den gesamten literarisch vorgefundenen bildlichen Kosmos umfasst. Blumenbergs weiterer Vorwurf gegen Curtius. die Belege seien ,,als bloße Funde gesammelt, aus ihren Kontexten aber gänzlich isoliert", könnte sich gegen das Folgende wohl nur richten lassen, wenn das Inventar vorgäbe, mehr zu sein als ein erster Schritt und als eine Ausgangsbasis tur tiefer eindringende Forschungen. Das Sammeln und Ordnen geschieht keineswegs in der Illusion, damit analytische Forschung ersetzen zu können: "si, cum de orationibus aut poematis eJegeris exempJa, quae certis signis artificii notata sunt ... artificiosissime te fecisse putes, erres .....3 Die Materialbreite bringt zwangsläufig mit sich, dass in gewissem Umfang .,der ganze Reichtum an Konnotationen von ... Gehalten und Leistungen ... ausgeblendet" bleibt.~ Soweit die Belege ausreichen, werden allerdings zumindest die traditionellen HauptI
No. xm.1 (Epist, 1,9), hrsg. Vogel, MGH AA vn. S. 18.
2 eSEL 31, S. 7-62. 3 Rhetorica ad Herennium,IV.lv.7. • Alle Zitate aus: Die Lesbarkeit der Welt. S. IS.
II
bedeutungen der Bilder samt typischen Kontextbezügen herausgearbeitet. Oie Materialsammlung erstreckt sich über zahlreiche Arbeitsfelder; auf manchen davon liegt mehr oder weniger breite gelehne Spezial forschung vor. Auf die einschlägige Sekundärliteratur wurde hier nur zum Teil verwiesen. Diese bibliographische Unvollständigkeit ist der Preis, der filr die angestrebte Belegfülle der Bildmotive bei umfassender thematischer Breite zu zahlen war. Die zur Bildersprache griechischer und römischer Texte vorhandene Literatur - aufgeschlüsselt nach antiken Autoren bzw. literarischen Denkmälern wie auch nach Bildmoriven - ist allerdings durch die unter Leitung von Viktor Pöschl entstandene Bibliographie erschlossen.Die detailliene Betrachtung des einzelnen Gleichnisses wird auch zukünftig mehr Einsicht in seine Bedeutung und Funktion filr den dichterischen Kontext zutage fflrdem. 1 als die hier vorgenonunene Zuordnung - und vielfach ist dies bereits geleistet worden. Auf die textstrukturelle Funktion von Gleichnisreihen etwa bei Homer und Apollonlos von Rhodos) wird hier nicht näher eingegangen. Bei Autoren vom Range Vergils hat zu jeder einzelnen Bildverwendung, zur Bildlichkeit insgesamt und zu den Quellenbezügen eine umfangreiche Diskussion stangefunden. Ein Gesamtpanorama der Bilder sollte indes als Vergleichsfolie selbst in solchen Fällen zeitspezifische, ganungsspezifische oder werkspezifische Besonderheiten profiliener hervortreten lassen. Der textsttukturierende Gebrauch von Vergleichen wird im folgenden nur sporadisch vennerkt; so der 'ausklingende" das Ende von Textabschnitten markierende,· oder aber der exordiale (wie etwa beim epistolaren meile dulcius).s Derartige Verwendung von Vergleichen in initialer Stellung entspricht der Lehre vom argumentativen Vergleich: Nach lullul Vlctor sind die similitudines erster Bestandteil der inductio.6 Auch in christlicher Homiletik finden sich - öfters etwa in den Sermones des Petrul Chrysologul - textinitiale Analoga. Gängige Alltag,bilder ,ind didaktisch geeignet, die Aufmerksamkeit eines LaienpubJikums zu erregen und in den eigentlichen lehrhaften Gedankengang Oberzuleiten. Bei ausreichend ergiebiger Quellenlage eines einzelnen Autors oder Werkkomplexes - wie etwa in den Sermones des Augustlnua - treten manche Bilder öfters und in mehreren Variationen auf. Bei einem so sinnlichen Gegenstand wie literarischen Vergleichsbildern erschöpfen sich selbst in der Fachprosa die Bildfunktionen nicht in abstrakt-rationalen Bedeutungen. sondern in unterschiedlich dominantem Maß zielen Vergleiche und vergleichende Analoga darüber hinaus - manI V. Pöschl, H. Gärtner, W. Heyke, Bibliographie zur antiken Bildersprache (1964). Literatur zu den Evangeliengleichnissen verzeichnet Donneycr, Das Neue Testament, S. 278 - 280. Die griechischen Tiervergleiche sind gesammelt bei Majer. Mensch- und TiervergleicJl. 1 Ein schönes Beispiel eindringender Vergleichsinterpretation bietet Koflers •.Bienen, Männer und Lemnos". Die Bedeutung. die Kofler Bildvorlagen filr die Interpretation von deren Abkömmlingen beimisst, darf- insbesondere, wo es an Kenntnis der jeweiligen direkten Vorlage fehlt- aus ahnIichem Grund auch filr die Gruppenzugehörigkeit zu einer gemeinsamen Bildtradition unterstellt werden. ) Siehe dazu etWa DrogemüUer. Die Gleichnisse im hellenistischen Epos, S. 233. • Hierzu insbesondere Klingncr, Vttgil, S. 450 mit 553. s Vgl. auch: ..Lucretius is frequently most rnetaphoric in prologues to books or ncw discussioos" (Lcen, ,.Rhetorica) Value", S. 109, Fn. 6). 6 Ars rhet0ric8, hrsg. Giomini-eelentano. S. 50,23'-
12
ehe Bilder sogar in erster Linie - auf affektive Beeinflussung. 1m Blick auf die Vielfalt unterschiedlicher Kontextbezüge eines Bildes bei einem gut repräsentierten Autor zeichnet sich ab, in welches Netz von Konnotationen. Vorstellungen und Wenungen das Bild bei ihm verwoben ist. Bei der Mehrheit der Verfasser und Werke reicht die Belegbasis tUr derartige Bildprofile nicht aus. Um so ausschließ.. licher bewirkt in solchen Fällen die Einbettung der vereinzelten Bildverwendung eines Textes in den traditionellen Verwendungsfächer, ihr semantisches Profil kontraStiv zu charakterisieren. Dementsprechend durfte sich die Darstellung des Belegguts nicht auf Bildbenennungen und Stellenhinweise beschränken: Überblick und unmittelbare Einsicbtigkeit von Stil und Bezug erfordenen das unminelbar zugängliche Zitat und damit die beträchtliche Länge dieses Buchs. Die Belege zu den einzelnen Bildmotiven sind überwiegend, aber nicht immer, chronologisch angeordnet; zuweilen stehen innerhalb einer Bedeutungsgruppe Belege beieinander. die voneinander abhängen oder sich in Bildgestaltung oder Kontextbezug näher entsprechen: "Neque magnopere tempora temporibus contuli, sed rebus similibus similia coaptavi."l Dem Auffmden der Bitdbelege eines Autors dient ein Verfasserindex. Neben dem Inhaltsverzeichnis dienen Querverweise in den Fußnoten dazu, bildlich oder begriffiich komplementäre Beziehungen unter Teilen der Belegsammlung hervonuheben. Neben den eigentlichen Vergleicbungen umfasst die Sammlung am Rande auch Belege zu einzelnen Themengruppen wie 'Naturordnung'; 'Verkehrte Welt'; '100 Stinunen' und 'Unzählbare Dingc', die formal teils temporal, teils konditional und nur tcilwcise vergleichend fonnuIiert sind. Hinzu kommen die Gruppen 'Vergleichsreihungen'; 'Magisches'; 'Spottbilder' und 'Tierbilder zu Spott und Hohn'. Diese Gruppen enthalten zwar Vergleiche, durchbrechen aber das vorherrschende Ordnungsprinzip, wonach die Bildfillle nach Sachgruppen segmentien, jede Sachgruppe nach den einzelnen zugehörigen Bildern geordnet und jedes Bild (soweit die Belegdichte erlaubt) nach Bedeutungstypen unterglieden wird. Dass die vorgenannten vier Gruppen hiervon ausgenommen sind. ergab sich bei den 'Vergleichsreihungen' aus der Bildhäufung in den einzelnen Belegen, die sich anders nur durch vielfache Wiederholung eines und desselben Kontextes gemäß den beteiligten Bildern hätte fassen lassen; dabei wäre überdies der motivische Zusammenhalt der Bilder verlorengegangen. Der Gesichtspunkt von 'Spon, Komik' ist zwar als spezielle Wertigkeit auch öfters bei Bildbelegen der nonnalen Kategorien vermerkt; demgegenüber kennzeichnet es diese Bildgruppe (und rechtfertigt deren separate Einrichtung), daß sie ungewöhnliche Bilder oder Bildvarianten bevorzugt, die abseits des traditionellen Bildvorrats stehen. Der Effekt dieses Ausdrucksregisters ließ sich offenbar vorzugsweise durch überraschende Bildwahl bewirken. Die Bildverwendungen im Kapitel 'Magisches' sind ihrerseits dadurch bestimmt, dass Realien und der Vollzug realer Handlungen als 'Vergleichsbilder' dazu herangezogen werden. durch vergleichendes Formulieren bestimmter erwünschter Wirkungen diese magisch herbeizufilhren. Eine methodische Ausnahme schien bei der Einrichtung auch dieser Sondergruppe angezeigt.
I
loannes Dlaconus. Vfta S. Gregorii magni, PrtBfaoo, Migne PL 75, Sp_ 62 B.
13
SYNTAKTISCHE VERGLEICHSMITTEL Eine Aufzählung der meisten wesentlichen lateinischen Vergleichskopulae findet sich im frühmittelalterlichen Sankt Galle, Traktat: hem sunt enuntiationes comparatiu88 ..• In quibus ADUERBlA SfMIUTUDIN/S: uefut; quast, ceu~ sicut; - siue NOMINA RELAnUA: qualis, quantus. Ordinem mutare non sinunt ... Preponuntur enim ue/ut, quasi, ceu, sicut, et respondent Ha, sie, non secus, haud alfter, Ve! preponuntur qua/is. quantus; el respondent tafis, lantus.-
(mit Genetiv; im Traktat nicht genannt) leitet generell Vergleichsbilder ein. So heißt es bei Ongen8. (in der Wiedergabe durch Rufinus) etwa vom CanUcum cantioorum: Epithalamium ... quem cecin;t [i.c. Solomen] INSTAR nubentis span· 588: 2 WIE die (in der Rolle der) Braut Christi. Andere Kopulae sind weniger ein· deutig vergleichend, aber doch oft vergleichsähnlich. So kann tat. ur in Zusam· menrückungen sowohl metaphorisch, Can Stelle von I als') als auch vergleichend ('wie') verstanden werden. Karls Befehl an seinen Nachfolger (bei Thegan, Vita Hludowici imperatoris) - praecepit ... sacerdotes honorare ur patres, populum diligere ur filios .. .3 - kann sowohl bedeuten ehren und lieben 'ALS Väter' und 'ALS Kinder', 'an Vaters bzw. Kindes Statt', als auch vergleichend 'WIE Väter' bzw. 'WIE Kinder'. Auch die Konstruktionen mit QUASI oder seltener VELUT(I), SI· cun, TAMOUAM, AC SI, 'als ob, sozusagen, gewissermaßen' kennzeichnen unter· schiedliche, nicht ausschließlich vergleichende Beziehungen. 4 Vergleichskopulae sind offenbar weitgehend gleichwertig und daher austauschbar, wie zahlreiche Beispiele in den Vergleichen aus der Vulgata samt abweichenden Lesarten der Vetus Latina zeigen. So heißt es auch bei lactanz von heidnischen Opferriten: Mac· tant ... hostias deo QUASI esurienti, profundunt uina TAMQUAM sitienti, accendunt lumina UELUT in tenebn's agenti. S SICU7(/) 'wie zum Beispiel' leitet auch Exempel zu einer übergeordneten Regel ein - Siquidem per speciem S83pe genus inteJligj· tUr,6 so etwa bei Isidor von Sevilla: [Sentenz:] HIBC est causa in rerum natum, ut qUlBCunque velociter ad profectum tendunt, sine dubio celeriter finiantur, [kom· mentiene Belege:] sicut herbce, qU83 tanto festinius pereunt. quanta ce/erius crescunt. At vero contra arbores ... Ideo perdurant diutius. quia gradatim ad pro· fectum perveniunf.1 HIeronymus weist anlässlich zweier PsalmensteIlen - SICUT /aetantium und SICUT conso/ati (statt der Nominalfonnen ohne sicuf) - auf die ge· legentlich relarivierend-vergleichsähnliche Funktion von sicut ('gleichsam, gewis· sennaßen') hin: Quoniam in praesenti saecu/o, quamuis aliquis sanctus sit ...
INSTAR
I Hrsg. Grotans und Porter, Tractate, S. 102. 2 ProIogus, Commentarium In Canticum canticorum, hrsg. Baehrens, GCS 33, S. 61,5-8. J Hrsg. Pertt, MGH 55 (in Folio) ß, 5. 591,44 - 592,1. .. Ericson, The Usa of Swa, S. 17, sprichl von .modal·kondilionaJem' Verh!ltnis. 50 etwa in ~js von der Reaktion auf l...oths Warnung: visus est eis OUASlludens Ioqui (19.14), bei A::lfric (Heptateuch) übersetzt: Pa wees him geduht swyIce ha gamenigende SPIl'eCe; Lu· ther: es war jnen lecherlich. S Divinae institutiones, V12.1. 6 Paulus dlac:onus, Homilie de tempore CLXV1ß, Migne PL 95, Sp. 1372 B. So etwa.. wenn er Essen und Trinken anfllhn als Beispiele fUr facta, de quibus dubitare possumus. qua 8· nlmo fiant (CLXlU. Sp. 1365 8).
7 Sententierum libri. ß.XXXYl.4, Migne PL 83, Sp. 637 CID.
14
non habet perlectam uictoriam. 1 Exemplarisches Bild und Sprichwort berühren sich in einem der Dicta Catonis: Quod nimium est fugito, parvo gaudere memento: I tuta mage est puppis, modico quae flumine fertur, ae. übertragen: Seo gehealden on ~m pe du hEebbe: unpleolicre hit bid on Iytlum scipe l/ytlum WCBtre, penne on micelum scipe 1 miccfum WtBtre. 2 Hier wird ein traditionelles Seefahrtsbild, das fur sich genommen sprichwörtlich erscheint, durch Voranstellen der Sentenz zum Exempel. 1n der Fabel folgt die Sentenz erst hinter dem jeweiligen Exemplum~ so, eingeleitet durch sie, etwa bei Avienus.) Exemplarische Bilder werden im folgenden nur erfasst, soweit sie traditionellen Vergleichsbildem und vergleichenden Analoga entsprechen. Viele minels QUASI herangezogene Bilder stehen zwischen Metapher und Vergleichsbild; sie scheuen die Unmittelbarkeit der Metapher, indem sie auf die Irrealität des Bildes hinweisen, ohne aber anderseits die fonnale Distanz zwischen den beiden Seiten des Vergleichs eindeutig herzustellen. Cicero berichtet von Bestattungsbräuchen: redditur enim terrae corpus, et ita locatum ae situm QUASI operimento matris obducitur,4 quom obductaque terra erat, ... ut sinus et gremium QUASI matris mortuo tribueretur S Die Fonnulierungen enthalten insofern mehr als Vergleiche, weil die Bilder nicht nur modal Fürsorglichkeit wie diejenige einer Mutter symbolisieren; sie evozieren vielmehr die mythische Vorstellung der terra mater, in deren Schoß und unter deren Gewand der Tote zurückkehrt, TÜcken von der Unmittelbarkeit dieser Metaphorik aber zugleich durch ein 'gewissennaßen, sozusagen' rational distanziert ab. 6 Vergleichsähnlich heißt es dagegen bei HIeronymus von einem bestürzenden Argument: mihi, QUASI a fortissimo pugili percussus essem, ante oeulos caligo obuersari coepit;7 .,mir begann sich ein Schleier vor die Augen zu legen, ALS WÄRE ich von einem sehr starken Boxkämpfer getroffen worden" - wobei die Fassungslosigkeit, die zum Verschwimmen vor den Augen führt, mit einem (wenn auch Iite· rarisch seltenen) Vergleichsbild aus dem traditionellen Bildkreis der Palästra illustrien wird. Bei Hrotsvit von Gandershelm: paulisper siluff, somnum quoque finxit~ I Post, VELUT e samna evigilans gravido, I So/vere custodi veetes iubet;8 ,,Er schwieg ein wenig und stellte sich schlafend; dann, ALS OB er aus schwerem Schlaf erwachte, ..... VELUT bezeichnet hypothetisch-vergleichend die Art und Weise mittels eines gängigen Bildes, zugleich verdeutlicht das voraufgegangene somnum finxit dessen Irrealität. Gregor von Tours, Liber in gloria martyrum: silicem fanT) vernerat, QUASI ignem elieiturus;9 "er schlug den Stein mit dem Eisen, WIE um Feuer zu entzünden." QUASI bezeichnet hier nicht einen Vergleich, sondern die Erfolglosigkeit eines wirklichen ziel gerichteten Bemühens. Bei Hucbald von St. Amand in der Vita S. Aldegundis heißt es in einer Vision: Viderat ... QUA-
2 1 4
S 6 7 8
9
Tracfafus de Psalmo LXXXVI.7, ce 78, S. 116, zu Ps 86.7 mit 125.1. No. 27. hrsg. Cox, Anglia 90 (1972), S. 8. No. 11 (Oe tesfudine ef aquila); XXXIII (Oe ansere ova aures pariente); XXXV (Oe simila gemelfis); XLß (Oe lupo et haedo). Oe legibus. ß.xxll.56. Oe legibus, ß.xxv.63. Vgl. ähnlich distanziert Paradoxa sloicorum, 1.14: mafer ur ita dicam rerum omnium nature. Epislulae, LlX.2.4. Opera, hrsg. Winterfeld, 1.3.231 - 233. Kap. 56, hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov.I.J1, S. 17,8.
15
ae VELUT igneus globus de ece/o super se veniret,1 "es erschien ihr, als stünde sie auf dem Platz und als komme ein Feuerball vom Himmel auf sie herab." QUASI und VELUT vermitteln die Irrealität der Traumperspektive. QUASI ohne ergänzend korrespondierendes Vergleichungswon wie SIC. /TA dient öfters. wie erwähnt, ,,zur Milderung des uneigentlich gebrauchten, zu vollen oder kühnen Ausdruckes''1 ('gleichsam'); so etwa, wenn HIeronymus den möglichen Vorwurf selbstgerechten Moralismus abwendet: haec ego non integris rate uel SI staret in platea,
mercibus QUASI ignafOS fluctuum doctus nauta praemoneo. sed QUASI nuper naufragio eiectus in litus timida nauigaturis uoce denuntio;J oder wenn er eine Metapher distanzierend ergänzt ('sozusagen'): suscipe uidu8S. quas inter uir· ginum lilia et martyrum fOSBS QUASI quasdam uio/as misceas.· Konstruktionen
solcher Typen werden hier nur aufgenommen, wo sie sich als Vergleiche auffassen lassen, wobei die beigezogenen Bilder meist den traditionellen VergleichsbiJdem entsprechen. Bei PHudo'()rigenes heißt es von Maria: Accipe eam SICUT Uniganiti mansionem, SICUT honorabila tamp/um, SJCUT domum Dei. S SICUT lein der Eigenschaft) als', fUhn dabei Metaphern, nicht Vergleichsbilder ein. Der Text figuriert in dem von Paulua Dlaconua zusammengestellten karolingischen Homiliars: discipuli venerunt ad eum SICUT ••• domestrici. SICUT proximi, SICUT amici vel fratres. 7 Bei Augustlnus dient SICUT auch nichtvergleichend zur Bezeichnung einer dauernden Beschaffenheit: ipsa turba ad videndum bene Dominum, SICUT solet turba,
se ipsam impediebat. 1
Ocr Unterschied zwischen vergleichend erläuterndem und begründend stützendem Analogon wird in der Rhetorlc• • d Herennium einmal als der zwischen Exemplum und Testimonium bezeichnet: exemplo demonstratur id. quod dicimus, cuiusmodi sit; testimonio esse illud ita. ut nos dicimus, confirmatur.' Die Unterschei-
dung ist nicht selten verwischt. Halmo von AuxefT8 bezeichnet eine Reihung vorangestellter argumentativer Analoga (also 'testimonia') als exemplum: SEfJpe enim quod uni morbo prodest. alteri nocet; et venenum. cum sit mors hominis, vits est serpentis; el 'evis sibilis equos mitigst. catulos instigat. Juxta hoc ergo EXEMPLUM doctores suam prtBdicationem debent temperare. 1o In cluistlichen Texten tritt öfters OUIA. NAM oder ERGO in Analogien auf, die argumentativ unter·
stützend und gewissennaßen begründend angefiihrt werden, ohne dass ein KausalI VI.25, Migne PL 132, Sp. 873 D. 2 Gcorges, HandwMerbuch, s.v. 2. quasi, BI. l Epistulae, XIV.6.2. 4 EplstuJae, LlV.14.1. S Homilia de tempore XVII, Migne PL 95, Sp. 1165 B (Dckkcrs, Clavis. 668). 6 Im rolgenden unter 'Paulus Olaconus' in Anführungszeichen zitiert nach der bei Migne, PL 95, abgedruckten umgestalteten Ausgabe von 1539. Die Verfasser angeflIhrter Texte ließen sich nur manchmal eruieren nach Gregolre, HomeIiaires Uturgiques, S. 430-449 mit 453 bis 478. Verfilgbare Textgrundlage wie philologische Aufbereitung sind mangelhaft. "D rallail donc sc reporter dircclcmeot aux temoins manuscits ..... (A. Chava.sse, ce 138, S. xxxv). 7 Homilia de tempere UV, Migne PL 95, Sp. 1189 B (Pscudo-Origenes). Vgl. HOfm1ia CLXIIl. Sp. 1364 0: adverbium SICUT non semper pero equslitate ponitur, sed nonnunquam etiam pro similitudine. I Sermo CLXXIV.VUl.9. Migne Pt 38, Sp. 944. Rhetorla ad Hentnnlum,IV.JII.5. 10 HomHia in sanctis vm, Migne Pt 118. Sp.
,
16
777 C.
nexus tatsächlich vorläge. Wenn bei Augustlnus die Seligen frühere Sünden nicht mehr nachempfinden können, wird dies durch das Analogon ärztlichen Wissens illustriert, scheinbar aber begründet: NAM et peritissimus medicus, sicut arte seiuntur, omnes tere eorporis morbos nouit; sieut autem corpora senüuntur, plurimos neseit. quos ipse non passus esP Wie Knaben ihre Nüsse behandeln, soll die Forderung nach einem analogen Verhalten begründen: eum sibi pueri nuees emunt, ne tal/antur, appendunt manu et, eum graue inuenerint, seeuriores tenent quod adhue elausum est. Appende ERGO, eum audis sententias aliquas clausas ... Seeundum hoc pondus appende sentenüas ... 2 Wenn entgegen aller Glaub-
haftigkeit Metall durch Menschen zum Schwimmen gebracht werden kann, soll dies als Argument untermauern. dass manch unverständliches Wirken Gottes erst recht seinen Sinn habe: Si enim ars humana effleit, ut ex metallis, quae in aquis posita continuo submerguntur, quibusdam madis uasa tabricata etiam natare possint: quanta credibllius et efficacius occultus afiquis modus operationis Dei
...1 Gregor I. illustriert das Verhältnis menschlicher und hinunJischer Gerechtigkeit, formuliert das Analogon aber, als enthalte es eine kausale Begründung: QUIA et lucema in tenebris tulgere cernitur, sed in solis radio posita tenebratur.· Hlldebert von Lavaniln von individueller moralischer Verantwortung: Vif fidus sponSEe, sponsa d%sa viro 1.../ Non ideo reus 8St, si vir suus est, aUlA damni 1 Nil oleum patituf, si societur aqua3 5 Susannas Bewahrung ihrer Unschuld vor den Lustgreisen: Non vincunt quam convineunt, aUlA nil adamanti 1 Mal/eus hic uncus [...] nocere potest. 6 Die Zahl der Belege solcher Konstruktionen ist zumal in frühmittelalterlichen Texten Legion. Wenn in christlichen Kont'exten Vergleichsbildern bzw. Analoga eine Beweiskraft beigelegt wird wie Exempeln, die eine feststehende These illustrieren, entspricht dies jener Denkgewohnheit, die auch der allegorischen Schriftexegese zugrundeliegt und in Parallelismen ihre Bestätigung sucht. Die logische Grenze zwischen modaler Ähnlichkeit und kausaler Vcrknüpfung verschwimmt. wenn die Realität als Buch der Natur gelesen wird. Die implizit argumentative Verwendung von Analogien ist keineswegs erst christlichen Ursprungs. Beispielsweise wird ein sprichwörtliches Bild des Zusammenpralls von lrdentopf und Eisenkessel in Ecc/es/astlcus durch unvermittelten syntaktischen Parallelismus auch ohne vergleichendes SIC zum Analogon des Verhältnisses zwischen Arm und Reich.' Die christlich-exegetische Methode bedient sich derartiger Parallelstrukturen (Analogien) beim Moralisieren und Allegorisierens besonders häutig. Ob solche Parallelismen zwischen Bibeltext und vorgenommener Deutung explizit vergleichend verknüpft sind, ob sie ohne Vergleichspartikel nur implizit vergleichend nebeneinandergestellt sind. oder ob sie gar mittels begründender Konjunktion miteinander argumentativ verbunden werden, scheint eher stilistischer Präferenz zu unterliegen als sachlich veranlasst zu sein. t
2 3
4 5 6 7
8
oe civitate Dei, XXIl.xXX.81-84. Nouveaux sermons, vn, hrsg. Dolbeau, S. 574, Z. 507-513. oe civitate Dei, XIn.XVIII.8-11. Moralia In lob, V.xxxVß.67 (zu lob 4.17). OUIA vielleicht wiederzugeben ..... so, wie auch ..... Versus de Susanna, Migne PL 171. Sp. 1290 B. Versus de Susanna, Migne PL 171. Sp. 1292 C. Sir 13.3f. Siehe J. Bemhart in der Anmerkung zu Augustlnus, Confessiones, S. 917f.
17
Meist kommen alle drei Arten des Fonnulierens, wenn auch in unterschiedlicher Gewichtung, beim selben Autor vor. Während etwa Ambroslus bei seinen Deutungen von c.ntlcum cantlcorum gern Parallelismen vergleichend hervorhebt, kommen in entsprechenden Kontexten bei Halma von Auxerre weniger Vergleichungen als begründende Fonnulierungen vor. Der von Ruflnus Obersetzte Korrunentar des Origenes behandelt den interior intellectus des Textes vollends in SO assoziations- und anspielungsreicher Gedankenfilhrung, indem er unterschiedliche Bibelstellen deutend miteinander verwebt, dass auf das vergleichsweise simple Darstellungsmittel des Vergleichs fast ganz verzichtet wird. Auch sonst werden Gemeinsamkeiten von Bild und allegorisierender Deurung, die sich in Vergleichsfonn hätten fonnulieren lassen, oftmals nichtvergleichend ausgedruckt. So kommentiert etwa Hrabanus Maurus die figurative Bedeutung des Hahns: Gallus ... doctorem evangelicum significat, qui sub caligine istius mundi positus futuram lucem vit83 83temce pronuntiat. l Der Parallelismus zwischen der Tätigkeit von Hahn und geistlichem Lehrer, durch beider Verkündigung des nahenden Lichts
wird zwar implizit unterstent, doch nicht vergleichend fonnuliert. Bei nicht wen.igen exegetischen Allegorisierungen bilden trotz nichtvergJeichender Ausdrucksweise motivische Vergleichungen die erkennbare Grundlage. Solche allegorisierenden Deutungen bleiben hier aus fonnalen Gründen außerhalb des Blickfeldes. Die bier dargestellten christlich-exegetischen Analogien sind vergleichendillustrativ fonnuJiert; sie dienen gleichwohl im allgemeinen dazu, die Plausibilität bestimmter Deutungen zu untennauem, dienen also eher der Argument'ation als dem stilistischen Schmuck. Am Beispiel des Bildes 'Fluss' demonstriert Augustlnus, dass nicht den Bildern selbst- seien sie vergleichend oder metaphorisch - feste Bedeutungen zukommen, dass deren Bedeutungen vielmehr kontextabhängig sind, so dass die Deutung einem Bild je nach Zusammenhang unterschiedliche,ja sogar konträre Bedeutungen zuordnen kann;2 una res multis modis significatur, quae nihil horum est per euidentiam, omnia per figuram. l Hieronymus spricht angesichts der Vielheit möglicher Deutungen geradezu von einer infinita sensuum si/va.• Entsprechend ein Text bei tpaulus Dlaconus': In Scdptura saCfB res una et eadem multoties invenitur diversa significarB, sicut leo, h83dus, ignis et aqua, vel eUam sol et alia muffa.5 In der christlichen Biheldeutung verliert der stilistisch-fonnale Unterschied zwischen Metapher und Vergleichsbild im Hinblick auf die heiden Formen gemeinsame exegetische Funktion an Gewicht. Man hat dies mit einer veränderten Betrachtung der simifitudo durch die Grammatiker schon der späten Kaiserzeit und insbesondere bei Donatus in einen Zusammenhang geruckt. I,ndem diese Autoren simi(ffudo nicht mehr nur als Gedankenfigur werten, sondern auch Formen ohne Vergleichskopula bzw. Vergleichsadverb als Tropen der Übertragung dazu zählen, ..leisten sie der Verschleifung der Differenz zwischen vergleichender und metaphorischer Rede Vorschub und eröffnen der Umdeutung der rhetorisch-grammatischen FiguI Oe universo, vm. Vl, Migne Pl I t t. Sp. 248 A-
ce
l Setmo XXX.6, hr.;g. Lambol, 41. 3 Sermo IV .25, Z. 568 - 570, hrsg. lambol, ce 41 . • Epistulae, LXlV.19.1. s Homi/ia da saoclis XLVm, Migne PL 95, Sp. 1505 B.
18
ren zu Figuren im Sinne durchgängiger Zeichenhaftigkeit aller Dinge den Weg."l Die Bezeichnung simiUtudo ist demgemäß nicht auf formal vollständige Vergleiche und vergleichende Analogien beschränkt. z Wo Cicero die Bilder von Steuermann und Arzt, zwei sonst in Vergleichen oder auch als Metaphern gängige Bilder, als SIM/LlTUDJNES für den Monarchen anfuhrt, ist die Verwendung zwar nicht metaphorisch. fehlen anderseits auch Vergleichskopula und VergJeichsform: ... ut omfttam simifitudines. uni gubematori, uni medico, .. _ recUus esse alteri navem committere, aegrom alteri quam multis .. .3 Similitudo bezeichnet hier nicht den
formal ausgeführten Vergleich, sondern dessen Kern, das eigentliche Vergleichsbild. Allerdings besteht bei parallelen Gegenüberstellungen ohne VergieichskopuJa manchmal Zweifel, ob sie eher auf einen Vergleich oder aber auf Metaphorik hinauslaufen." Anderseits bezeichnet simifitudo zusammen mit conlatio auch die vergleichende Analogie (hier zwischen physischen und moralischen Anfalligkeiten): ut ad valetudinis similitudinem veniamus eaque confatione utamur 8(i· quando, sed parcius quam solent Stoici ... ~ L1vius bezieht auf das Verhalten der Volksmenge das Bild der Meeresruhe, die durch einen Sturm beendet wird,6 ein Bild, das gleichfalls sonst in Fonn von Vergleichen begegnet. Auch hier nennt der Autor seine Bildverwendung similitudo und bezeichnet die Bildfunktion als aequiperare: VUlgata similitudine, mari tranquillo, quod ventis concitaretur, aequiperande multitudinem Aet%rum, usus ... 1 Es folgt eine allegorisch breit ausgefUhrte
Metaphorik. Die Gegenüberstellung der realen kontextuellen Ebene des Volkes mit der Bildebene von Meeresruhe und Stunn bleibt nur teilweise als Vergleichsakt erkennbar; andernteils ist die Grenze zwischen beidem allegorisch verwischt. Von dem oben angeruhrten allegorischen Bild des 'Menschenfangers' sagt Augustlnus anschließend: hanc etiam considerate comparationem et simiHtudinem; una enim ras munas simifitudines habere pofest. s Inwiefern dabei similitudo von oomparatio und allegorisches von vergleichendem Sprechen unterschieden wird, bleibt unklar. Nur kasuistisch begründet sind Ein- oder Ausschluss bei den nicht allzu seltenen detaillierter ausgeführten Vergleichen und Analogien, die sich halb metaphorischer. halb vergleichender Fonnulierungen neben- und durcheinander bedienen. So enthält die Allegorie des Lebens als Seereise bei Gregor von Nazlanz in der Übersetzung durch Ruflnus eine Vergleichung: quomodo non is, qui iam ... incer· tum habitationis nostrae pelagus euadens prospicere iam partum et iam iamque ingredi sperat) multo est securior ac beatior eo, cui adhuc multum marini discriI
2
von Heydebrand, Parabel, S. 49f. Unberllcksichtigt bleibt simiUtudo ,Ähnlichkeit', similis ,ähnlich' bezogen auf Abbilder, so, wenn es Pllnlus senior von Porträtkunst heißt: Imaginum quidem pictura. qua maxime SJ-
MILES in aevum propagabantur rl!Jurae (Naturalis hisloria, XXXV.4). 3 Oe re publica, 1.40/62. 4 So etwa bei HIeronymus, Tradatus de Psalmo 84.8: Ouoniam aegrotabant plurimi, propteres uenit medicus: quon;am indigebamus misericordia, propterea uenit SaJuator. Kam der Erlöser WIE jener Arzt oder ALS Anl? j Tusculanae disputaOOnes, IV.27.
Siehe unter BEGINNEl\'DER SEESTURM. 1 Ab urbe condita XXXVm.x.5f.
6
s Oe utilitste ieiunH, X.12, ce 46. S. 240. 19
minis superesf!l Auguatfnus vermischt heide Fonnen, wenn er vom Prediger sagt: Similes enim nos sumus seminantibus, vos autem agri dei estis;2 oder Caeaarius von Artes von der Sünde des Zorns in vergleichender Gegenüberstellung einer realen Handlung mit seinem metaphorischen Analogon: qui in arca SUB non vult scintillam ign;s incJudere, quare ;n anima sua "ammam ;racundiae non timet accendere?J Bei solch - homiletisch besonders verbreitetem - Oszillieren zwischen Vergleichung und Metaphorik veTSchwirrunt in christlichen Texten nicht selten die Grenze zwischen Metapher, Allegorie und Vergleich. Die im folgenden vorgenommene thematische Aussondenmg des Vergleichs aus einer allgemeineren 'Bildlichkeit' gerät in solchen Fä.lIen ins Zwielicht. Konsequenz ist hier wohl nicht erreicht, doch wurde versucht, die vergleichenden Partien nicht verlorengehen zu Jassen. Betroffen ist ein charakeristisches Merkmal der theologisch-exegetischen Vergleichsfunktion, ähnlich dem Verfahren der Traumdeutung in Vergleichsform, der argumentativ-philosophischen Verwendungsweise von Vergleichen z.B. bei Seneca in den Dialogen oder der naturkundlich-demonstrativen Vergleichsfunktion bei Lucrez, generell also sprachlichen Verfahren der Fachliteratur. Vergleich bzw. Analogie einerseits und Metapher anderseits treten kombiniert auf, die Aus~ drucksweisen werden in eins gesetzt, da sie didaktisch - wenn auch nicht stilistisch - das gleiche bewirken. Alle realen Erscheinungen können zumal in christlichem Verständnis als bedeutungstragende Metaphern oder Vergleichsbilder aufgefasst werden, die auf moralische und andere geistliche Wahrheiten hinweisen. Die Vergleichsform dient dem Aufzeigen von unterstellten Entsprechungen zwischen einem literarischen (oftmals biblischen) oder auch realen Bildkontext und dessen extrapolierten moralischen oder aber allegorisch-mystischen Bezügen. Der Parallelismus zwischen den Ebenen korrunt in verbalen Entsprechungen, aber auch im sprachlichen Rhythmus zum Ausdruck und dient - anders als in der weltlichen Fachliteratur - dem Bestätigen eines ideologischen Weltbildes anband der behandelten Bilder. Allegorese in Fonn der Vergleichung zwischen Textvorlage und Bedeutung charakterisiert nicht nur Ähnlichkeiten, wie es auch dichterische Gleichnisse und fachliterarisch erklärende oder argumentative Analogien tun; sie enthält darüber hinaus den expliziten Anspruch, Wahrheiten zu enthüllen, die oft wenig offenkundig zutage liegen und insofern dem rhetorischen Gebot leichter Einsichtigkeit nicht immer entsprechen. In Allegorisierungen wie denjenigen des Cantlcum cantleorum durch Apponlus oder Wllllram von Ebersberg sind die durch fannalen Parallelismus von Text und Deutung als Vergleichungen kenntlichen Partien nur Bruchstücke im Prozess einer fortlaufenden exegetischen Bildumsetzung und zeichnen sich weniger klar gegen den umgebenden Kontext ab als etwa Gleichnisse und Analogien in Dichtung und oratorischer oder naturkundlicher Fachliteratur. Vergleichungen und nichtvergleichende Metaphorik, bildliche und abstrakte Ausfiihrungen gehen nahtloser ineinander über. Die hier erfassten vergleichenden Figuren ließen sich dementsprechend nicht irruner zwanglos aus ihrem Zusammenhang lösen. Die Suche nach Vergleichspunkten, die der allegoriOrstio YllI: Oe grandinis uastatione cum pater episropus retkeret, 3.5, CSEL 46, S. 239. 2 Senno Morin Xli. S. 627,8f., eine Variation auf das Evangeliengleichnis vom Samann Me I
4.26ff. J
20
5ermo CCXXVD.S.
sierenden Deutung oft erkennbar zugrundeliegt, kommt nicht notwendig in der Stilfigur des Vergleichs oder der explizit vergleichenden Analogie explizit zum Ausdruck. Insofern ist nur ein eher bescheidener Teil der analogisierenden Deutungen hier erfasst. Es wird nicht angestrebt, die Deutungsgeschichte jeweils einzelner Bibelstellen oder biblischer Begriffe durch das nach den hier zugrundegelegten Gesichtspunkten ausgewählte Beleggut nachzuzeichnen: Eine begrifflich oder tenninologisch orientierte Darstellung der Deunmgsgeschichte ließe sich nicht durch formale Parameter wie Vergleich oder Analogie einengen. Die allegorisierenden Elemente in der - vielleicht aus pastoraler Rücksichtnahme - stilistisch und gedanklich weniger abstrakten Homiletik boten in dieser Hinsicht weniger Schwierigkeit, zumal ihre Bilder oft traditioneller sind. Eine terminologische Komplikation ergibt sich manchmal dadurch, daß Vergleichsbilder und deren Bedeutungen gleich bezeichnet werden. Caesarius von Aries verwendet Spiegelbild und Porträt als Analoga filr die Seele als das Abbild Goues, und beides heißt gleichermaßen imago; der Kirchenbau als temp/um verbildlicht den Menschen als templum Gottes. Oie Parallele zwischen heiden Seiten der Vergleichung ist durch terminologischen Parallelismus ergänzt: Die reale imago und das reale temp/um stehen als Analoga dem allegorisch als imago und temp/um bezeichneten Menschen spiegelbildlich gegenüber. Dies Verfahren ist besonders vorherrschend in den an vergleichenden Analogien annen sermones des Halmo yon Auxerre. Hinsichtlich von Form und Funktion ist es nicht sehr wichtig, ob die Analogie von einem konkret-realistischen ErzähJbild - etwa einem bi· blischen Kontext - ausgeht, um exegetisch auf eine parallel ausgestaltete moralische, allegorische oder abstrakt-lehrhafte Aussage hinzuJeiten. oder ob umgekehrt ein abstraktes Theorem leichter eingängig gemacht wird, indem es mit einem lebensnahen bildlichen Analogon in Parallele gesetzt wird. Dies letztere wird bei EuMbfus GaJllcanus als didaktisches Zugeständnis aufgefasst, denn eigentlich widerstrebt es der eher auf mystische Abstraktion zielenden Absicht: propter aliquas, qui tardi sunt ad intelJegendum. aliquam iam speciem uel comparationem da terrenis ac uisibifibus assumamus.\ Die Vennischung von vergleichender und metaphorischer Rede findet sich in der paganen Literatur insbesondere in erklärender Prosa (Lucrez, Seneca), und sie wird später ein Charakteristikum christlicher Bibelexegese beispielsweise in der Homiletik. Lactanz etwa baut metaphorische Fonneln wie fantes ingenii oder ca,cer stuftitia8 in vergleichende Fonnulierungen ein: uniuersis eloquentiae suae ... uiribus UELUT effusis tolius ingen;; fontibus prosecutus est; und: cum ... TAMOUAM carcere stultitiae incJusi sederemus in tenebris. 2 Augustlnus sagt zwar. torculari Ecclesia COMPARATA ast; doch dem folgt kein Vergleich, sondern eine Allegorie: vide si non ille qui pa/am nocet, amurca currens est per publicum (usw.).3 Die Bilder dieser auf unterschiedliche Weisen metaphorisch-vergleichend gemischten. zur Breite neigenden Verwendungsweise verlieren in dem Maße an sinnlicher Un-
Homilia XVI.4.80-82. z DMnae institutiones. IV.l8.10 mit 20.1). 1 Sermo XVI.9. Migne PL 38. Sp. 121. I
21
minelbarkeit und Suggestivität, in dem sie auf rationale Erklärung abzielen. I Allerdings ist nicht auszuschließen, daß rationale Exegese, wo sie sich traditioneller Bilder bediente. auf deren Färbung auch in anderen Verwendungen rückwirken konnte. Der Parallelismus in detaillierten, Punkt fur Punkt auf möglichst restlose deutende Entsprechung zielenden vergleichenden Analogien begegnet bei penibler DurchHlhrung einer Misslichkeit. Augustlnus: Non undecumque possunt similitudines duci ad perfectum, possunt co/lineari ipsae res rebus ad quas adhibentur. 2 Zu den Bildern des sich verjüngenden Adlers und des ab- und wieder zunehmenden Mondes merkt er an: Data est enim simiftudo. quantum de re mortali potuit trahi ad rem utcumque significandam immortalem, non ad demonstrandam; und: sicut de luna ponitur, quia deminuta et quodammodo intercepta luna rursus nBscitur et impletur, et significat nobis resurrectionem; sed impleta iIIa non permanet ... non ad immorla/itatem aquila reparatur, nos autem ad uitam aetemam.J
Bei gewissenhafterer Exegese werden neben Übereinstimmungen zwischen bildlichern Analogon (der zu deutenden Erscheinung in der Natur oder der Schrift) und der unt'ersteUten figurativen Aussage auch die Inkongruenzen benannt. Bei der Analogie zwischen Sternenhimmel und Sündenvergebung benennt Augustlnus dementsprechend an der genannten Stelle einerseits die bildliche Übereinstimmung: oritur gratis tus; peccata tua TAMQUAM in occasu sunt; gratia qua liberaris, in ortu est; anderseits erfordert der lehrhafte Zweck der Vergleichung die Benennung der Abweichung: Occidit pars caeli, oritur afters; sed pars quae oritur modo, post duodscim horos occasura est. NON
sie est gratia quss
nobis oritur
(usw.). Von einem solchen Ansatz ausgehend kann sich eine bildliche Analogie zum Gegenstand predigthafter Diskussion auswachsen und den Bereich von Vergleich und vergleichender Analogie vollends verlassen. Ein exegetisch abwägendes, auf rationale Einsicht zielendes Verfahren unterscheidet sich aber auch bei kürzeren Analoga insofern von der Wirkungsweise dichterischer Vergleichsbilder selbst in ausgedehnteren epischen Gleichnissen, als diese ihren Bezugskontexten nicht Punkt filr Punkt akribisch entsprechen müssen, um affektiv wirksam zu sein. Hinsichtlich des Bildkanons verlien die Differenz zwischen Metapher und Vergleich dort an Bedeutung, wo heide in der Praxis gleichermaßen aus traditionellem Vorrat schöpfen oder ineinander übergehen" Wenn im folgenden Metaphern generell nicht erfasst werden, hat dies vor allem pragmatische Gründe. Bildverwendungen ohne Vergleichskopula bzw. Vergleichsadverb werden hier ausgeschlossen. Andernfalls hätten auch etwa formal unvermittelt auf eine Situation bezogene Sprichwörter einbezogen werden müssen - wie etwa bei Sueton das abfällige vulVon den zahllosen figurativen Interpretationen biblischer Bilder werden hier nur sokhe he~ rangezogen, die ihrerseits die Fonn vergleichender Analogien annehmen. 2 EnarraOOneS in Psalmos, CD.19, S. 1469. J Enarrationes in Psalmos, CD.9.21-41. ositio Psafm; CXVIfI. XVD.30.2( S Exameron, V.9,25, hrsg. Schenkt, S. 159. Entsprechende Bilder auch in den Kapiteln '"Blumen'; 'Gewebe'; ferner unter SCHLAOfTROSS. 6 Oratio m: Oe fuminibus. 14.8, eSEL 46, S. 126f. I
89
Ouanquam etsi aper eervusque capiatur, magis suave sit venantis animo quia captus est, quam comedentis palata quia coctus est. Ouantis cruciatibus prope quotidianarum plagarum tenera puerorum retas subdffur? Quanüs etiam in seholis vigiliarum et abstinentire molestiis exercentur, non propter discendam sapientiam, sed propter opes honoresque vanffatis. ut numeros, et litteras, el diserlas fa/acias eJoqui discant? ... Omnia enim SiEva et immania. prorsus faeiHa et prope nulla efflcit amor. Quanto ergo cerlius ae facilius ad veram beatitudinem charitas facit, quod ad miseriam, quantum potuit. cupiditas fedt?1 weltliche Ansprüche, geistliche Lässigkeit: prandium bonum Iongum nemo differt. et vitam malam Ion· gam vis habere? ... Villam amis, bonam queeris; uxorem vis durere. bonam eligis; filios tibi vis nasei, bonos optas; caJigas 10cas [v.1. Alcuin: emis], et non vis malas: et vitam amas malam!] Astronomische Wetterprognose und Richtungsweisung kontrastiert mit Astrologie: quantum intersit inter obseruationes siderum ad aerias quafitates accommodatas, sicut agricolae uel nautae obseruant, aut ad notandas partes mundi cursumque ... dirigendum, quod gUbematores nauium faciunt et hi, qui per solitudines arenosas in interiora austri nulla earta semita gradiuntur ... et ... ad hoc obseruantium sidera. ur ... quasi fatalia rerum euenta perquirant, quis non intelfegaf!J Moralische Verachtung trotz Wissensleistungen: daemonum potentiam, quod ... praenuntient mu/ta ... ita contemnunt ... ut nec malos senes ... quasi doctiores idee probi adulescentes sibi antecellere existiment, nec medicos nec nautas nec agricolas, quos ... iniquis moribus uiderint, idee putent sibi esse praeferendos. quod ilJi de ualetudinibus, iIIi de tempestati· bus, i/li da arbustorum fructuumque generibus multa ita praenuntiant .... Petrus Chrysologus von geistlicher Zuversicht: Agricola numquam sereret anhelus, si fructum laboris sui de tempore non speraret. Viator laborem pro/ixi mneris non subiret, nisi se ad destinata crederet peruenire. Nauta maris non intraret inrerts, si lucris sequentibus compensaturum diserimina non speraret. MUes tota iuuen· tutis tempora non ageret in pericufis. si senectutis honores copiosissimos non speraret. Filius patemae dominationis tempora non duraret, si se substantiae palema8 non spereret hasredem. EI tu, si te iam filium dei credis ... exspecta, ut haerec#tatem dei ... consequaris;s sie agricola fructus uberas et exsatiatas epulas cantat, ut inminentem uomeris laborem non sentiat et sudorem; sie nauta portus modulatur et /uera, ne undarum ruinas, ne maris diserimina pertimescat; sie mi/es, ne uu/nera metuat, ut gladios non pertimescat, praedas personat et triumphos. Vnde resun-ectionem mente ... eogitet ehristianus, ut totam mortis possff dispicere et calcare formidinem;' Mariae Empflingnis: Quis ante ad fructurn peruenit, quam terrae /8borem sentiat et sudorem? Quis ante poma eapit, quam plantae suam tribuat el inpendat industriam? Quis praeter uiam ad uillam
I Sermo LXX.ll.2-m.3, Migne Pl 38. Sp. 443[ 2 Ssrmo LXXXD.X1.14, Migne Pl 38, Sp. S13 = Caesarius von At1es, Sermo xvm.s. Zitiert bei AJcuin, Oe virtlltibus et vftiis, Kap. XlV, Migne Pl 101, Sp. 623 C; Pseudo-Beda. Homiliae. Co. Migne Pl 94, Sp. 503 0 (Oekkers, Clavis, 1368; Machielsen. Clavis Patristica m.4075). l Epistulae, lV.VIII.15, eSEL 34, S. 186; 4 Oe divinatione daemonum. JV.7, eSEL 41, S. 605. s Sermo LXXll 1.I07-1 18. ce 24A. 6 Senno CXLD.s.39--45, ce 248.
90
peruenit mansionem? Quis praeter naturam naturae suscipit incrementum? Beata ergo ... Maria, quae praeter generandi curas ... tantam germinis peruenit ad gloriam;1 Unbefleckbarkeit Gottes: Stercora contingunt, sed non inquinant so/em. Medieum, eum tangunt uu/nera, puiredo non pol/uif. /udicem, quamuis tangat reus, non potest macu/are cum supplicat. Sic peeeator, cum dominum tangit, non deum sordidat, sed ipse peceato caret omni. 2 Ennodlus zur Notwendigkeit von Auditorien: Vt campus militem, mare navitas, fora causidieum soflieitant, incerta raptorem: ita linguas audiforia exercent. ... non agnoscit forum Romani populi, non liberalis eruditionis gymnasium qui adhuc quasi in seeessibus conticiscit,J Ausdrucksbreite der Sprache: eum vo/uerit, saevit ut bestia, currit ut fluvius, f1uctuat ut profundum;4 fehlende Redeühung: Exercitus O/ympicis eertaminibus de palma ronfidit ecu/eus et, si non otio debilitetur, in suo iure credit esse victoriarn ... artifex iacu/andi de triumphis seeurus optat incerta: el cui occurrit semper in acie gloria, longa pace superatur. poetarum hederas nobilion'bus corymbis et viridanti spede nutrix ingenii comit adsiduitas: cessanle frequentia probati ommutescunt ora causidici. educatus in puppibus aequor liquidum sine terrare nauta perlustrat: qui si ad terrena vitam ducat officia, nec itinera astris nec ventos deprehendit auspiciis. agricola si aliquando vomerem in/ectus urbanitate contemnat, in devium bubus, dum scribit terga, rapietur. ergo sicut artium in suo quaeque apere invenitur mater instantia, ita noverca eruditionis est nag/egentia. taUs est nostrae, quam post temporum inteNafla producimus, condicio dictionis ...5 Gregor I. kehrt die Vergleichsrichtung um: ecce subito quasi ex arescenti ligno velut quadam resurreetione veniente videmus folia erumpere, fructus grandeseere ... ;6 er reiht traditionelle Vergänglichkeitsbilder;1 Nebeneinander von Guten und Bösen: Sie in tritura aretB grana sub paleis premuntur. sie flores inter spinas oriuntur, et rosa qUEB redolet, creseit eum spina qUIB pungit.8 AJdhelm, /Enigma C, und die ae. Nachdichtung Riddle 40 bestehen weitgehend aus Vergleichsreihungen9 in paradoxen Gegensatzpaaren. Riddle 40, obwohl fragmentarisch, umfasst 32 Vergleiche. Bei Ovld strukturell ähnlich ein auf einem Wasserrätsel fußendes Gegensatzpaar: Quid magis est saxo durum, quid mo/fius unda? / Dura tarnen molfi saxa cavantur aqua;IO inschriftlich zitiert in Pompeii: Quid pote tarn durum saxso aut quid mol/ius unda ... 11 Odo von Cluny vom Bösen als Mangel an Gutem: Vt ni/ sunt tenebrae nisi so/a absentia luds / Neque
10
Sermo XCVI.I.15f., CC 24A. Sermo XCIV.2.19--23, 24A. No. m.1 (Dicl. 7), hrsg. Vogel, MGH AAVll, S. 6. No.lV.2 (Epist. 1,1), hrsg. Vogel, MGH AA VII, S. 8. No. CXXIV.1-3 (Diet. 11), hrsg. Vogel, MGH AAVII, S. 132f. Moralia in lob, XIV, § 70, zu lob 19.25. Es fehlt der Phoenix. Moralia in lob, xvn, § 10, zu lob 24.24. Siehe VERGÄNGLlCHKEITSBlLDER. Homiliae in Evangelis, II.xxxvIll.7. Auf !Enigma C triffi F. Brunhölzls Bemerkung zu, dass zugunsten Uberlanger Beschreibung der Rä.tselcharcl.kter verlorengegangen sei (Geschichte der lateinischen Literatur des Mittela/· ters, I, S. 203). P.D. Seon, ..Rhetorical and Symbolic Ambiguity", S. 131, schweigt zum Vergleich als strukturbildender Figur. Riddle 40 hrsg. Krapp-Dobbie, ASPR ßJ. Ars amatoria, 1.475f.
1I
Hrsg. Geist, Pompeianische Wandinschriften, S. 78: CrL IV.1895.
2 J 4
5
6 7 8
9
ce
91
silentium erit, nisi sit eessatio uocis, I Sie uirlus uitium dat eundo, sa/us quoque morbum, I Sie niehil ex se ma/um nisi deliquium bonitatis. 1 Paradox verrätselnd eine kurze Reihung bei Florus von Lyon (vom amor fidelis): Celsior et scopufis et va/libus a/tior imis I Otior atque ipsis amnibus et zephyris. 2 Einfache Reihung im Endpassus einer Vereelli-Homilie: his miht is ufor Panne heofon and bradre Panne and deopre panne Sie and feohtre panne heofones tungel - wobei
eoroe
der letzte Vergleich nicht dem Parameter 'Ausdehnung' entspricht) Amarclus analogisiert Christi Verbot, beim Umherziehen Gepäck mitzuführen, durch sententiöse Parallelen: properantem namque retardat I Pondus et ad teretes descendens instita ta/os I /ntiba su/cantem retinet p/erumque ligonem, I Nec prompte eurrit, nisi qua sinit a/veus, unda. 4 Bei Hlldebert von Lavardln Nuss und Schale, Honjg und Wachs zur Darstellung gott-menschlicher Verbindung in Jesus: Ut nue/eus testm, quasi mel certB, ve/ut auro I Jungitur argentum, sie caro juncta Deo est,s wer sich noch nicht bewiesen hat: Tune ve/ut in testa nue/eus, velut in saliunea I Flos, va/ut in cera me/latitabat adhue;6 Argwohn: Tranquil1as etiam naufragus horret aquas. I Qui semel est /EESUS fallaei piscis ab hamo, I Omnibus un· ca cibis iBra subesse putat. I Smpe eanem fonge visum fugit agna, lupumque I Cradit, et ipsa suum nescia vitat opern. I Membra reformidant mol/ern quoque neseia taetum, I Vanaque sollicitis ineffat umbra metum. I Sie ego fortuniB tefis confossus iniquis ... ;7 Meiden des Unglücklichen statt Beistand: Cum feriant unum, non unum fufmina te"ent: I Junetaque pereusso turba pavere so/et. I Cumque dedit paries ventUra1 signa ruinre, I So//ieito vaeuus fit locus ipse metu. I Quisquis en;m ex timidis mgri contagia vitet, I Vicinum metuens ne trahat inde ma/um? I Pars estis pauei melior, qui rebus in aretis I Fe"e mihi nullam quippe putatis opem. 8
82. HANDLUNGSDRAMATlK Seneca häuft öfters Kurzvergleiche;9 so von Medeas Zorn: non rapidus amnis, non proeellosum mare I pontusue coro saeuus aut uis ignium / adiuta natu possit inhibere impetum I irasque nostras; 10 Nulla uis nammae tumidiue uenti I tanta, nec teli metuend8 torti, 1. ../ non ubi hibemos neo buJosus imbres I Auster 8duexit properatque torrens / Hister et iunetos uetat esse pentes I Be uagus errat; I non ubi impel/it Rhodanus profundum, I But ubi in riuos niuibus solutis I sole iam forti medioque uere I tabuit Haemus; I1 von einer Rasenden: sBgitta qualis Parlhica ue/ox manu I exeussa ferlur, qualis insane fatis I premente uento rapitur aut qUBlis eadi! I de/apsa eaelo stel/a, eum stringens
I Occupatio, 0.383-386. 2 1.13f., hrsg. Strecker, MGH Poelae IV, S. 930_ ) No.5.196-197,hrsg.Scragg. 4 Seßnones, m.567-570 nach Lc 10.3f. 5 Ubellus qui dicitur Floridus aspeetus, No. I, Migne PL 171, Sp. 1382 CID. 6 UbelJus qui dicitur Fforidus aspectus, No. XLVm, Migne PL 171, Sp. 1399f. 7 Ubellus qui dicitur Floridus aspectus, No. LXXVl, Migne PL 171, Sp. 1421 BlC. Entsprechende Vergleichsbilder: SCHIFFBRUCH; ASCHt-ANG; ARZT, WUNDE; NEBEL: UNHEIMLICH. 8 Ubellus qui dicitur Floridus aspectus, No. LXXVI, Migne PL 171, Sp. 1423 A. 9 Eine Aufzählung der SteHen bielet Landfester, "Funktion und Tradition", S. 187. 10 Medea, 411- 414; dazu Primmer, ,,Die Vergleiche", S. 214; Landfester, ..Funktion und Tradition", S. 187 mit 193. Siehe FLUSS, STURM, FEUER. 11 Medea, 579-590. Dazu Landfester...Funktion und Tradition", S. 187 mit 191, 193 und 195.
92
poJum I reetam citafis ignibus rumpit uiam, I attonita cursu fugit. l PseudoSeneca von fressender Gi.ftwirkung: niues ut Eurus so/uit aut tepidus Notus, I quas uere primo lucidus perdit Mimas, I utque euo/utos frangit lonio sa/o I opposita fluctus LeuGas et lassus tumor / in litore ipso spumat, aut caelestibus / aspersa tepidis tura laxantur focis, / sie languet omne uel/us et perdit comas. 2 Sillus Italleus vom Angriff: Acrius hoc Italum pubes incurrit et urget, / ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci I fulminis, ut Borean pontus fugit, ut Gaua eurront / nubifa, eum pelago cae/um permiscuit Eurus;3 vom Morden in der Schlacht: quantumque rapit uio/enfia ponti, I et Notus et Boreas et inexorabilis Auster / eum mergunt plenas tumefacta sub aequom classes, laut eum letiferos aecendens Sirius ignes / torret anheJantem saeuis ardoribus orbem, / tantum acies hominumque ferox discordia ferro / demeüt. .../... aut strages per inhospita lustra / umquam tot dederit rabies horrenda ferarum.~ Statlus von Wagenrennen: quae tanturn carbasa ponto, / quae belto sie teJa volant, quae nubila eae/o? / amnibus hibemis minor est, minor impetus igni, / tardius sstra eadunt, g/omerantur tardius imbres, / tardius e summo deeurrunt numina monte;S credas e p/ebe Cydonum / Parlhorumque fuga totidem exsiluisse sagittas. / non aliter ee/eres Hyrcana per avia cervi, I eum procul impasti fremitum aecepere /eonis I sive putant, rapit attonitos fuga caeca metusque / congregat, et longum dant cornus mixta fragorem. effugit hie oeu/os rapida puer ocior aura ...6 vom Ringkampf: non sie ductores gregis homda tauri I beJia rnoventj medio coniunx stat candida prato I victorem exspectans, rumpunt obnixa furentes / peetora, subdit amor stimu/os et vo/nera sanat: / fulmineo sie dente sues, sie hispida turpes I proe/ia viflosis ;neunt complexibus ursi. / vis eadem Oenidaej7 vom Schicksalsschlag: intrauit uis saeua laram. sie plena maligno / adflantur uineta nota, sie alta senescit I imbra seges nimio, rapidae sie obuia puppi / inuidet et ueUs adnubilat aura secundis. / carpitur exim;um fato Priscifla decorem, / qua/iter alta cornarn, siluarurn gloria, pinus / seu louis igne ma/o seu iam radice soluta / deficit et nulli spoliata remunnurat aurae. 8 Phocas von der Enteignung Vergils: vio/enta manus bacehata per agros. / Non flatus, non tela /ovis, non spumeus amnis, I Non imbres rapidi. quantum manus impia, vastant. 9 HIeronymus von gehäuftem Unglück: quasi si naufragus in litore latrones rapperist et ... fugiens [v.1. incidat in] ursum extendensque manum ad parietem a colubro mordeatur. 10 Paullnus von Nola von befreiter Bewegung: debrlor ifle ... conpage catenae / soluitur et pedibus domino miserante refectis / tamquam fiber equus uel ruptis cassibus ales / euolat et ceru; salientis imagine currit. ll I
PhoenissaB, 428- 433.
2
Hercules [Oe/aeus], 729-735.
3
Punica, XV.711-714. Punica, XV1.96-104. Thebais, V1.405- 409. Thebais, VI.596-602. Thebais, VI.864-870. Silvae, V.1.146-153. Vita Vergilii, hrsg. Riese, Anthologia LaUna, l.u, No. 671.100-102. Epistulae, CXVlli.2.1. Cannen XX.206-209.
~
s 6 7
8
9 10 11
93
a3. VlTUPERATIVI
Cicero spöttisch vom Prozessgegner: Quis minus umquam
pepercit hosUum castris quam iIIe omnibus eorporis sui parlibus? quae navis umquam in flumine publieo tam vulgata omnibus quam istius aetas tuif! ... quam denique immanem Charybdim poetae fingendo exprimere potuerunt, quae tantos exhauriret gurgites quantas iste ... praedas exsorbuir? auf tarn eminentibus canibus Scyllam t8mque ieiunis quam quibus istum videUs ... rostra ipsa mandentem?2 Pllnlus senior von bösartigen Menschen: non et homines quidem ut venena naseuntul! Atra ceu serpentium lingua vibrat ... ae dirarum alitum modo tenebris quoque suis et ipsarum noetium quieti invidentium gemitu ... ut inauspicatarum animanUum viee obvH quoque vetent agere aut prodesse vitae. 3 Bei Valeri· us Flaccus Tierbilder für hohles Selbstbewusstsein: vana gliseunt praecodia lingua: I saftibus ut mediis tum demum laeta redueit leerva gregem, turn gestit aper reboatque superbis I comminus ursa tupis, cum sese Martia tigris I abstulit auf curvo tacitus feo condidit antro. 4 Claudlan entsprechend vom Gegner: est mihi prodigium cunctis inmanius hydris, I tigride mobilius teta, uiofentius Austris I acribus, Euripi refluis incertius undis I Rufinus ... j Zitat bei Phocas von Verwüstungen: Non flatus, non tela louis, non spumeus amnis, I Non imbres rapidi, quantum manus impia vastat.6
( CI-lRJSTUCHE TEXTE)
Baruch von Götzen: sicut in cucumeraria tormido nihif custodit I ita sunt dii iIIorum ... I eodem modo et in holto spina alba supra quam omnis avis sedet I similffer et mortuo proiecto in tenebris 1similes sunt dH iIIorum .•.7 Osee von Hinfalligkeit der Götzenanbeter: erunt quasi nubes matutina et sicut ros matutinus praeteriens sicut pulvis turbine raptus ex area et sicut turnus de tumarioß Tertulllan vom Häretiker: Marcion ... Scytha tetrior ... Massageta inhumanior, Amazona audacior, nubilo obscurior, hieme trigidior, gelu tragi/ior, Histro tal/acior, Caucaso abruptior. 9 Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Ruflnus, vom Murren gegen Gott: ne ... nos rei efficiamur apud deum, uelut qui tranquillitatem turbauerimus seditione uentorum ef tumini tenebras ac melli iniecerimus absinthium. IO Petrus Chrysologus von Sünde: Hoc est peccatum naturae, quod est fumus oculis, quod fabris corpori, quod dufcissimis fontibus amara salcedo. 11 Theodulf von Orleans vom falschen Zeugen: Milvus ut ad camem, piscis feslinat ad hamum, / Adque favos ursus, ad foca salsa pecus: I Sic ruit ad munus capiendum testis iniquus. 12 Das Spottgedicht Oe Abcare servo domenico im Codex Salmasianus von einem hässlichen Zwerg: puJveris ul pifuJa brevis es, ut glomus hic erras 1.. .Ilendis forma tibi, statu non transiJis ova; I aequa/is ciceri, par est tibi 1 Siehe auch SPOTTBILDER. 2 Oratio da haruspicum responso, 59. j Neturafis historie, xvm.4. 4 Argonautica, m.632-636. Dazu Gärtner, Gehalt und Funktion, S. 121f. mit 247. j Carmina maiora et publica, 3.89-92 (In Rufinum 1). 6 Vita V8rgilii. hrsg. Riese, Anthologia LaUna, 1.11, No. 671. 7
88r6.31.
8
Os 13.3.
') Adversus Marcionem, 1.4, ce I, S. 442. 10 Oralio VI: Ad ciues Nazianzenos graui fimore perc:ulsos, 6.1, eSEL 46, S. 199.
11 Sermo CXI.2.23-25, ce 24A. 12 Carmen XXVn.797-799, hrsg. Dümmler, MGH Poetae I, S. 513.
94
forma eumini /.../ sie sepiam pefagus erispanti verliee gestat, I sie niger inpellit pifulas da starcore zinzar / araneasque leves [digitis] pendens in stamina bulla" Das Lehrgedicht Quid suum virtutis vom Neid in langer Reihung giftigen Gewünns: Non tantum crassi vomit aspis surda veneni, 1.../ Non draco cn'status, non volueer iaeulus, 1.../ Non ut piscis aquam patiens sa/amandria flammarn,I .. .1 Non enidrus aquas incola cartus amans, I Qui samno pressum si forte videt cocodrillum, I Uttore quod Nili sepe solet fleri. 2 Ruodlieb von weiblicher Hässlichkeit im Aller: Stat collum graeile deplumate quasi pice, lExtantes mamme, iam eeu trochi tUberose,1 Molles ut fungi suei pendent vacuati.I.. .I... erines .. .1...1 Extant horribiles terrentes inspieientes, I Per sepem eaput ut anuatim sit sibi tractum. I Inelinata caput humeris extantibus eondit I Ut tardus vuftur, ubi seit iaeuisse cadaver. 1.. .1 Alte suecingit tunicam, ne sordificaret, I Ca/catura fabas velut et pultem coquitura. I Caleiamenta sua .. J Cum soceis laxe ligo eeu stent ante supina, I Sustollunt luti nimium ca/cando limosi.) Balderich von Bourguell von raschem Vergehen: Vt ros in Phebo, tepidus nix sieut in austro, I Vt pa/ea in efi· bano, fumus ut absque foco, I Vt subitus turbo, sieut de fulgure fulgor, I Sie transit subito re sine suspicio. 4 Hlldebert von Lavardin in anti feministischer Selbstanklage: Aura nocens, maris unda turnens, irataque pugna I Non necat ad nume· rum, femina dira, tuum. I Planta vel arber habet quibus extendatur in 8:JVum I Semina; .../ Femina non aliter radicem criminis in se, I Sementemquemali.materiamque tenef;S Tempore mitescunt posita feritate leones, I Tempore leniri tigris et ursa so/ent. I Fixa pedem manet ad facinus, nunquamque malignem I Mutat nsturem femina soja suam. I Si qua suum penitus deseivit femina sexum, / Plus niveo eONO prodigiosa fuit;6 gehäuft in Jacobs Anklage vor Josephs blutigem Rock: 0 fera! redde Joseph. I Surdior requore, sEevior aspide, nequior angue I Horridior monstro, bel/ua, redde Joseph. / Perfidior Styge, sordior sue, vitior hirco, I Asperior dumis, bel/ua, redde Joseph. I Durior incude, nigrior et pice, durior hoste, / Tigride deterior, bel/ua, redde Joseph ... ;7 epigraphisch kurz vom Sünder: Quo melior malus est quisque, minusve malus I Sus vita, canis officio, vulpecula mente.!
a4. SCHÖNHEITSKATALOGE
Gegensätzliches bei Horaz: quamquam sidere
pulchrior / iJle est, tu levior corlice et inprobo / iracundior Hadria. 9 Pseudo·Tlbull von einer Erscheinung des Phoebus: Gandor erat, qualem praeferl Latonia Luna, I et color niueo corpore purpureus, I ut iuueni primum uirgo deducta marita I infieitur teneras ore rubente genas, I et eum contexunt amarantis alba pueJlae I liIia et autumno candida ma/a rubent. 10 Ovld von schönem Erröten: iIIi I eonscie purpu1 Hrsg. Bailey, Anthologie Latine, 1.J, No. 200,6-14. 2 XU.277-304., hrsg. Paravicini, S. 47-49. ) XV.lS-29, hrsg. Vollmann. 4 Cannina, hrsg. Hilbert, 1.43-46. 5 Uber dictus mathematicus. Vn, Migne PL 171, Sp. 1371 D. 6 Liber dictus mathematicus, VU, Migne PL 171, Sp. 1372 A. 7 Oe vendnione Joseph, Migne PL 171, Sp. 1386 B. Es folgt eine entsprechende preisende Reihung auf Joseph: s.u. 8 Epitaphium cujusdam Simoniaci, Migne PL 171, Sp. 1399 C. 9 Carman m.Jx.21-23. 10 Appendix Tibulliana, rn.iv.29-34, hrsg. Tränkle.
95
reus uenit in ara pudar, I qua/e coloratum Tithoni coniuge caelum I subrubet, aut sponso uisa puella naua; I qua/e rosae fulgent inter sua lilia mixfae laut ubi cantatis Luna laborat equis I auf quod .../ Maeonis Assyrium femins tinx;t ebur,1 im
Liebesgesang des Cyclops an Galathea ÜberJegenheitsvergieiche,2 Sie bilden zwei Kataloge zu je über einem Dutzend Bildern: je eine Reihe positiver und eine unerwünschter Eigenschaften. Ordnungsgesichtspunkt ist dieGegensätzlichkeit. Anregung war vielleicht eine Reihe nicht-kontrastiver bukolischer Vergleichsbilder bei Theokrit, von Polyphem an Galateia gerichtet) Eine weitere Reihung bei Tbeomt vom Liebreiz des Knaben,4 Martlal spöttisch-anaphorisch vom Hündchen: Issa est passare nequior Catulli, Iissa est purior oseulo columbae, / Issa est blandior omnibus puellis, I Issa est earior Indieis lapillis.s In Parce preeor uirgo findet sich eine Reihe traditioneller Bilder, deren Reiz eher in ihrer Ausführung als in der Auswahl besteht.6 Das erste Gedicht der Appendix Maximiani: Dum similes auro erines religantur in auro I vineuntur meritis flava metalla tuis. I CUia [Hs.: Li/ia] blanda micant grato distineta nilare I utque ebenus pulehro eOOre mixta nitent. I Regnat in ore decus quod tinxit rubor alumnus I ut eedant labiis vieta roseta tuis. / Laetea colfa tibi fulgent quasi lilia muffa ",7 1m Codex Salmasianus parodistisch vom schwarzen zirzensischen Helden: nil tibi forma nocet nigro fuscata colore. I sie ebenum pretiosasve natura ere8vit, / purpura sie magno depressa in muriee fulget. I sie nigrae vio/ae per mollia gramina vemant, I sie tetras quaedam commendat gratia gemmas, / sie plaeet obscuros elephans inmanus ob artus, / sie turis piperisque Indi nigredo placessit. 8 Liebesgedicht der Versus Eporedienses formelhaft: Ludfer ut stellis, sie es prelata puellis, I In prelatiuis est sua forma niuis. I Constat et est elarum: superas genus omne rosarum. 9 Epitaph eines Mädchens: Omnes uieisti speeie, doetrina, puella /.. ./ auro nil aliut pretiosius atque eylindro, I nil Tyrio suco formosius adque Laeone, I marmore nif Pario splendentius adque Caristio, I nil forms melius seu pulehrius esse lieebit, / lanifica nulla potiorque est condere Araehne. I canto Sirenas Pandionidasque sorores / et spacie superasti, quae sunt super omnia dicta, I tu ... 10 ( CHRISTI.ICHE TEXTE)
Hlerem/as
in Schönheitsbildern und deren Umkehrung:
candidiores nazarei eius nive nilidiores laete I rubieundiores eOOre antiquo sapphyro pulehrior-es I denigrata est super carbones fades eorum ... et facta est quasi lignum. ll Mllo von St. Amand verkürzt zu Schwarz-weiß: Candidior nive
I
2 J 4
s
6 7 8 9
10 11
96
Amores, n.v.33-40. Metamorphoses, Xlll.789-807.
Kyklops(EklyllionXl.I9-21). Alles (Eidy/lion Xll3-9). Epigrammata, I.clx.l- 4. Hrsg. Baehrens, Poetae Latini minores, Bd. V, No. LXXVD. Die Vergleiche sind unter den jeweiligen Bildern aufgeftihrt.t 1.7-13, hrsg. Fa, S. 19. Die Reihe wird mit einer Metapher (poms fecunda) fortgesetzt. Hrsg. Bailey, Anthologia Latina, 1.1, No. 348.6-12. 1.259-261, hrsg. OUrnmler, Anse/m der Peripatetiker. Hrsg. Engström, Carmina Latina epigraphica, No. 223.1-10 = hrsg. Lommatzsch, Anthologia Latina D.m, No. 1996. Lam 4.7f.
Nazaraeus sanctifjc8tus,IIIfe deo vultus tetro carbone nigrescff. 1 Venantlus Fortunatus zum Preis einer Herzogin: Ludfer ut nffidos producff in aethera vultus / .../ sic, Palatina, tUD diffundens lumina vultu ... und: si quis vultus conspexerit ilJos, / hic relegff "ares quos dare vema so/ent (usw.).2 Im altdeutschen Traugemundslied zwei Fragestrophen aus volkstümlich verrätseinden Vergleichen samt Antworten: waz ist wfzer denne der sns? / waz ist snel/er denne dez rech? I waz ist h6her denne der bere? I waz ist vinsterre den diu nahr! ... (Antwort): diu sunne ist wizer den der sns, I der wint ist snel/er den daz rech, 1 der baum ist h6her den der bere, / diu rame ist swerzer den diu naht;) waz ist grüene alsam der k/s? I waz ist wiz alsam der sns? I waz ist swarz a/sam der kon / waz zeltet rehte als der von (Antwort:) diu agelstr ist grilene alsam der kle,l unde ist wiz a/sam der sns I unde ist swarz alsam der koll unde zeltet rehte alse der vol. 4 Balderich von Bourguell von einer Dame: Non rutilat Veneris tam clara binomia stel/a, / Quam rutilant ambo lumina clara tibi. / Crinibus inspectis fu/uum minus arbitror aurum; / Colla nffent plus quam liIia nixue recens. / Dentes plus eOOre, Paria plus marmore candent, 1.../ lure rosis malas preponi dico tenel/as, 1 Quas rubor et candor uestit et omne decus. 5 Hlldebert von Lavardln: Ut stellas sepelit radians vibratio lumB, / Sic socias roseo virgo decore premit. 1.../ Prrefulgent ocufi ve/ut astra, caput velut Iris, 1 Frons quasi nix, facies ut rosa, dens ut ebur,6 Jacobs durch Refrain gegliederte Klage über Josephs vermeintlichen Tod: Meffe suavior. igne micantior, aptior umbra / .../ Mitior agno, purior auro, clarior astro, I Jaspide lucidior. vm tibi parve puer. / Turture simpJicior, vemanti grafior umbra, / Nobilior violis, vre tibi parve puer. I Pure quasi vffrum, scintillans ut Jovis astrum, / Candide sicut ebur, Va;J tibi parve puer",
aSo SCHÖNHEIT MARlAE Die capitula zu Purificatio Man'ae s sowie Assumpfio Mariae9 im Durham Gol/ectar enthalten Bilder nach Ecc/es/ast/cus und Canti-
cum canticorum, letztere teilweise so erotisch, dass sie durch allegorisierende Deutung entschärft und außer im Marienpreis gemieden werden. Manenpreis und Marienliturgie bieten Orte, an denen die vorchristliche Tradition der Vergleichsreihung zum Frauenpreis auch im frühmittelalterlichen monastischen Kontext bewahrt bleiben kOlUlte. In Purificatio dienen Weinrebe, Honig und Wabe dem eher unspezifischen Vergleich auf übliche Weise; darüber hinaus werden aber auch die Wangen mit denen der Turteltaube, der Hals mit Kleinodien, die Brüste mit Wein verglichen. In Assumptio illustrieren Bäume den Wuchs und Gewürze und SpezeOe sobrietate, 1l.802f., hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 668. 2 Oe Palatina fitia Galli,l-18, MGH AA lV.I, S. 158.Vgl. Einzelbilder unter I
SONNE - STERNE;
ULlE, ROSE; DIVERSE INSTRUMEl'ITE.
)
Hrsg. MUllenhofT-Scherer, Denkmaler, XLvm. Str. 5/6. 4 Hrsg. MUlIenhoff-Scherer, Denkmaler, XLvrn, Str. 11/12. ~ C8rrnina, hrsg. Hilbert, 200.55--64. 6 Passio S. Agnetis, 1, Migne PL 171, Sp. 1309 A. 1 Libellus qui dlcitur Floridus 8Spectus, No. m (Oe vendmone Joseph), Migne PL 171, Sp. 13868. 8 Hrsg. COrtes, §§ 16, 18-20; hrsg. Lindelöf, S. 3,11-21, nach Sir 24.23,27; er 1.1,9,14. 9 Hrsg. Correa, §§ 409f.; hrsg. LindelOf. S. 65,17-22, nach Sir 24.17-20. Verkürzt entspricht auch in der NatMtas Mariae das Zitat aus Sir 24.21: Correa, § 426; hrsg. Lindelöf, S. 68,16 bis 18.
97 BlyerllCI1. llutsblbliolhek MÜnch.n
reien den Duft Mariae. An einer Stelle in Canticum cantleorum wie meliora sunt ubera tua vino werden bei Hrabanus Maurus durch figurative Interpretation die ubera zur sapientia eeelesiae, der Wein l zur seientia legis: quod sapientia Eccle· sire exeedit seientiam legis. 2 Ein ähnliches Bild verwendet die Vita Aleuini: oeuli pulcriores vino, quo nutriuntur virgines. J Ein Carmen unbestimmter Herkunft reiht in sechs Strophen gängige Vergleichsbilder zum Marienpreis: Constans gemmis similis I atque cian's metalfis / .../ Candidior nivis / duleior est et favis / .../ Cedunt iIIi rosae / simul atque lifiae /.../ Cedunt flores, euneti / amant iIIam saneti /.../ Po/let nempe terris / luna velut in erelis /.../ Solis quippae radios / vineit ilfa feNidos. 4 Venantlus häuft kunstlos Standardvergleiche: inde rubore rosas, eandore hinc Iilia vincens I ... crystalfum electrum aurum ostrum concha alba zmaragdus: I quo tus forma nitet, cuneta metalla iacent. 1 nix premitur are tuo, sol erinis honore, / pafleseunt radiil virgo, decore tui, I/ychnites hebes est, cedit tibi Lueifer ardens, / omnibus offieiis Ismpade maior ades;s pulchra super gemmas, splendorem solis obumbrans, I alta super soles et super astra nitens, 1 vellere candidior niveo, rutifantior auro, / fulgidior radio, du/eior ore favo, / suavior et roseo nimium rubicundior ostro / vincis aromaticas mentis odore comas;6 und in spätantiken Bildern: nobile nobilior circumsistente senatu, / eonsulibus celsis ee/sior ipsa sedens.' Über Hilarius: in membris Christi capitis velut infula fulgens.s
86. EPIGRAPHJSCH Martlal von der Schönheit des toten Kindes: PueHa senibus duleior mihi eyenis, / agna Galaesi mollior Phalantini, / coneha Luerini delicatior stagni, I cui nec fapilfos praeferas Erythraeos 1 nac modo potitum peeudis Indi· cae dentem / nivesque primas /iliumque non tactum; / quae crine vicil Baetiei gregis vellus / Rhenique nodos aureamque nitellam; / fragravil ore quod rosari· um Paesti, / quod Atficarum prima meJla cerarum, / quod sucinorum rapta de manu g/eba; / cui conparatus indecens erat pavo, / inamabilis sciurus et frequens phoenix. 9 Epitaphium Chlodarii pueri regis: Hoc satus viridi seNatur floscufus aNO, / Pu/ehrior en lacte candidiorque nive, / .. ./ Livida purpureis vaecinia eincta rosetis / Vemat ut et roso/a gfiscit in omne decus, / Pallida ceu sandix inter vibuma refu/git, / Et nitit imbrifluus Cynthius altus aquis, I Vt rubit obriza flagranti rocta camino, / Et rutilat vario Indus honore lapis: / Haud secus emicuit gracilis infantia nati.1o a7. SCHÖNHEIT VON DfNGEN Ennodlus über ein Baptisterium in Bildern von Geschmeide und Stoff: Mundior excocti fu/gescat luce metalli, / Munere disponit qui dare digna deo; und: Vel/era eeu Serum murice tincta feras, / Qualiter inclu-
2
3 4
.1
6 7 8 9 10
98
Siebe WEIN. Siehe auch die Einleitung zum Problem der theologiscb-didaktischen Behandlung salomonischer Erotik. AIJegoria3, Sp. 1078, zu Cf 1.I. Hrsg. Amdt bei Waitz (Hrsg.), MGH SS (in Folio) XV.I, S. 184,23. SIr. 3-8. hrsg. StrC(:ker. MGH Poetae V, S. 553 (Hs. I. H. IO.lh.). In faudem S. Maria9, 233-240, MGH AA IV.!, S. 377 (Dekkers, Clavis. 1044a). In laudem S. Maria9, 349-354, MGH AA [V.i. S. 380 (Dekkers, Clavis, 1044a). In /audem S. Mariae, 263f., MGH AA IV.I, S. 378 (Dekkers, Clavis, l044a). Vffa Martini, MGH AA IV.i, S. 135. Epigrammafa, V.xxxvll.I-13. Paulus diaconus, hrsg. NelT. Anhang 1.1-12, =hrsg. OUrnm1er. MGH Poctac 1, S. 71 f.
sas comit lux hospita gemmas, I Nix lapidis quotiens pulcrior arte rubat.I Casslodor vom Corner See: qui concharum fonnas decenter imitatus ... deping#.ur. Circa quem conveniunt in coronae speciem excelsorom montium pu/cherrimae summitates, cuius ora ... quasi quadarn cingulo Palladiae silvae perpetuis virlditatibus ambiuntur ... apex autem ipse quasi quibusdam capi!lis castanearom densitate crispatus omante natura depingitur. 2
.8. GEISTLICH: WARNUNG, DROHUNG IV Ezrae in apokalyptischem Kontext: Sic estote quasi advenae terrae: Qui vend#., quasi qu; fugiet, et qui emit, quasi qui perditurus; qui mercatur, quasi qui fructum non capiat; et qui aedificat, quasi non habitaturus; qui seminat, quasi non messern facturus; et qui putat, quasi non vindemiaturus; qui nubunt, sie quasi filios non factun; et qui non nubunt, sie quasi vidui. J Isalas in exemplarischen Bildern tierischer Lebensordnung gegenüber menschlicher Verfehlung: cognovit bos possessorem suum et asinus praesepe domini sui I Israhel non cognovit I populus meus non intellexit;4 Am·
broslus dazu: sic enim Christus est natus ex Maria, ut agnoscas eum, sicnt bis agnouit possessorem suum;s Amarclus paraphrasiert: bos asinusque sui domini presepia norunt, 1 At populus meus Israel me seire recusat.6 Hlerem/as entsprechend: milvus in ese/o cognovit tempus suum I turtur et hirundo et ciconia custo·
dierunt tempus adventus sui I populus Butem meus non cognovit iudicium Domini;7 Amarclus paraphrasiert: brutis vos esse minus sapientes I ... I Cum turtur milvusque rapax sua tempora norint I Adventusque sui peregrina ciconia seNet I Tempus, quqque hominum est convictrix, mitis hirundo. I ludicium domini neseit populus meus;1 entsprechend von Verstocktheit im Unglauben: Sifvis innatam volucrem doctus capit auceps 1 Glutine et incJudit cav~, subponit et escas; I Que si forte nemus videt, unguibus inproba CUM'S I Conculcat micas et ticiat anxia silvas. 1 Dum 180 mansuescit Ubieus, sufferre magistri 1 Verbera non renuit iussisque obtemperat eius; I Qui si desueto gustaverit ore cruorem, I Nec tutus dux ipse manet. Si pascere temptes 1 Pane Jupum, tandem perdes operam; magis agoo I Querit et anseribus pasci. Si denique tollas 1 tnque sinu foveas languen· tem atgore cotubrum, 1 Mox ubi frt calidus, cauda te perfidus angit. I Naturam seNare suam norunt animata I Cetera, solus homo, quis sit, non vult meminisse I.. J... ut prave vivere mafint. 9 Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Rufinus, von seetsorgerlicher Di.fTerenzierung: Nec putandum est eadem omnibus convenire, sicut nee aetas una omnibus est nec uultuum lineamenta uniuersis eadem nec totius terrae unius est qUBlitas nee stel/arum unus est splendor. IO Augustlnus von Gefahr durch lässliche Sünden: peccata fevia et minuta ... multitudine premunt. Nam et aceNUS frumenti minutissimis granis colligitur, et tamen onerantur Carm8n D.l.VI.If. mit 8-10, hrsg. HarteI. eSEL 6. 2 Variae. X1.xlv.2f. J IV Esr 16.41-45. 4 Is 1.3. Siehe auch (Mensch - Tier): SOZlALVERHALTEN. S ExpIanatio Psalm; 47.11, eSEL 64. S. 354.
I
Sennones,D.333f. 7 ler8.7. I Sermones. 0.323-328. 9 Sermones, 11.440-457. Siehe auch TIERE EMBLEMATISCH 10 Oratio I: ApoIogeticus, 15.1.
6
99
;nde navas: et s; amplius onerentur, demerguntur. Unum fulmen dejicit afiquem, et occidit: sed et si pluv;a sit nimia, m;nutissim;s guttis tarnen muffos interfieit ... Magnre bestüe uno morsu occidunt hominem: minutes eutem eum fuerint multes congregatce, pleromque interimunt. l Eugeniul von Toledo von Gefahr durch Wein: ur moros socium sie mordax effuge vinum. / nulls febris hominum major quam viteus humor I inmodice sumptus: v;ncit letale venenum, / sonUor es! igna, viroso sonUor angu8. I quantum vina nocent, non tantum vipera laedit.2
a9. SEGENSWÜNSCHE Drei an Dunstan gerichtete anonyme Versepisteln enthalten l!ngere hyperbolische Vergleichsreihen. Sie beziehen sich jeweils aufSegnungen, welche man auf Dunstan herabWÜDscht. 1 Dem Preis dienen daneben Reihen zweigliedriger Metaphern und Attribute. Die Häufungen sind in sich unstrukturiert. Da sich dies in mehreren Briefen wiederholt, ist darin wohl eine Modefigur der salutatio oder der benevolentiae captatio des zeitgenössischen Briefstils zu sehen, eine kunstlose Schematisierung schon vor der Fonnalisierung eines d;claman," oder aber eine SchulObung. s Der erste Brief verwendet z.T. die Standardbilder fUr 'zahllos': Tot Ob; sint grates sunt guttce quot pluv;arum, I Quot folia et S8bula, sidera quotque poli. I Tot tibi sint laudes per mundum quot ereaturce, I Quot gleues et pulvis, s8xaque, ligna simul. IQuol tieri possuni ponti de gurgite stil/iB,l Tot tibi proveniant munera elara Dei. 6
al0. ENKOM1ASTISCH SlIIul ttallcus von persönlicher Exzellenz: omnia duetor I magna adeo Ausonius maiori mole premebat, I ut Phoebe stellas, ut fratris lumina Phoeben / exsuperant montesque Atlas et (lum;na Nilus, I ut pater Oceanus Neptuni8 caerola uineit.7 Claudian über Stilicho: non sie u;rg;nibus flores, non frugibus imbres, I prospera non fessis optantur (lamina nautis / ut luus aspectus populo. 1 Ecc/es/.stlcus im Selbstlob der Sap;entia: quas; eedrus exa/tala sum in Ubano I et quasi eypressus in monte Sion I el quasi palma exaItala sum in Cades I el quasi planlalio rosse in Hiericho I quasi oliva speciosa in campis I et quasi platanus exaItala sum iuxta aquam in plate;s Is;eut cinnamomum el aspaltum aromaüzans odorem dedil quasi murra e/ecta dedi suavitatem odoris 1 el quasi storax et gafbanus et ungu/a el gutta I et quasi libanus non ineisus vaporavi habitalionem meam I et quasi ba/samum non m;xfum odor meus I ... I ego quasi vftis froetificavi suavitatem edoris;9 vom Hohepriester Simon: quasi stella
I Senno CCLXXVlll.IX.9, Migne PL 38, Sp. 1274. Siehe auch zu FLUT AUS TROPFEN. 2 Carmen VI.2-6, hrsg. Vollmer, MGH AA XIV, S. 236. Vg!. auch Riese (hrsg.), Anthologia Latina l.u, Fußnote zu No. 685 (aus Sangallensis 899). ) Hrsg. Stubbs, Memorials, S. 370-374. Einer der Texle ist ,hermeneutisch'; die Vergleichsbilder sind gräzisierend formuliert. ,. Die Rationes dictandi des Anonymus von Bologna (1135) mten derlei nicht an. Vg!. Mwphy, Three Medieval Rhet0ric81 Ans, S. 8-18. S Die Ars rhet0ric8 des C. lullus vtctor haUe den mäßigen Gebrauch von verbonJm lumina et figuraflJm insignia oonpendH opera In der Kategorie der negotiaJes (gegenüber den familiares) epistoJae empfohlen: hrsg. Halm. Rhetores Latinl minores, S. 447,37- 42. Auf ein sol· ches Genus könnte sich der obige Figurengebrauch beziehen. 6 No.X,2-7. 7 Punic8, XVI.33-37. I Cannina maiora et publica, 24.5~58 (Oe oonsulatu StiNchonjs,l1J). 9 Sir 24.17-23.
100
matutina in medio nebufae I et quasi luna plena in diebus suis lueet I et quasi sol refulgens sie iIIe refulsit in templo Dei 1quasi areus effulgens in nebulam gloriae I er quasi flos rosarum in diebus veris I quasi liIia quae sunt in transffu aquae I et quasi tus redoIens in diebus aestatis 1 quasi ignis effulgens et tus ardens in igni I quasi vas auri solidum omarum omni lapide pretioso I quasi oliva puf/ulans I et gyrus in a/tffudinem se tof/ens 1... I ... circa iIIum corona fratrum I quasi plantatio eedri in monte Libano I sie circa iIIum steterunt quasi rami in pa/ma. 1 Ambroslus von gestorbenen kaiserlichen Brüdern: Non virtutum distantia dispares feeit super cofumbas simplieiores, super aquilas leviores, super agnos clementiores, super vitufos innocentiores. 2 Ennodlus von christlichen Tugenden: Hanc [i.e. castftatem] admittentes fidei ornate consortio• ... nec fas est quasi singulare occupari quod constat ex pluribus. nobilia serta nisi multiplicibus pratorum non conponuntur spaliis; ex variis gemmis una diadematis solet constare formatio; semper ad~ mirabilis elecln" corpus numerosa metallorum membra pepererunt;J Kunstfertigkeiten: aurum nihil est, nisi manu conponatur arlificis et fulvo pretium metallo Iima fabricBnte iungatur ... fomacis beneficio de fatentium fetibus venarum quod in solidi transit speciem ferro dominatur et efters hominum corda domitrice adfectione captivat. victum, nisi exercerentur, terga morlalibus non praebent. arlis est, quod liquidum maris elementum homo securus ingreditur, et parvo discrimine per ingenia iter mortis exuperat. magistra agrico/arum simplicitas telluris faciem dum braehiis distinguit, vineta eonponit et de prole arborum liquorem, quo sBlus nutriatur, extorquet. multis manifestatur indieiis, operantum difigentia ... infundi quod origo non tribuit ." et si talis est rarum universa condicio, quanto, doctor eruditissime, sollieitudo tua est e/evanda praeconio, per cuius dexteram liberlas iam iamque ruitura re/evatw1 4 Caesartus von Artes über Hiob: Petram eum dicam? sed firm;orem video. Militem appelJabo? sed robustiorem cemo constantia. Turrem eum nominabo? sed eminet sapientia. Arborem eum dicam? sed deeorosior invenitur. Fruetum iIIum appelJem? sed speciosior demonstratur. Thesaurum eum nominabo? sed copiosior esse dinoscitur. et quafi voeabu/o appe/lern sanctum iffum non invenio;s von Johannes dem Täufer: Praemissus est ... ve/ud vox ante verbum, lueema ante solem. praeco ante iudieem, servus ante dominum, amicus ante sponsum;6 Böse als Werkzeuge der Guten: Quomodo ergo mali serviunt bonis? ... quomodo limae vel maJJei auro, quomodo mo/ae serviunt tritico, quomodo panibus coquendis fomalia: ut illi coquantur, ista eonsu~ mantur ...Quomodo in fomaee aurificis palea servit auro;1 in gegenteiligem Sinn: malos enim homines diabofus quasi malleos vel flagella habere consuevit. 8 V8~ nantlus Fortunatus von Christus: sponsum ... cuius ... pulchritudo rosarum et lilii comparationem praeeederet. oculi gemmarum lumina luminarent, vestis cando-
Sir 50.6-14. 2 Oe obitu Valentiniani, 79.12-14. 3 No. COLIl.8 (Opusc. 6), hrsg. Vogel, MGH AAVU, S. 312. Siehe auch unter BLOTENL.ESE. 4 No. XCIV.6-8 (Die!. 10), hrsg. Vogel, MGH AAVU, S. 118. I
~
Sermo CXXXI.I. 6 Sermo CCXVI.3. 1 Sermo LXXXVl.4. 8 Sermo XCVID.2.
101
rem nivis opprimaret• ... duleado favi mel/a postponeret. l Euseblus Gallleanus vom Eingehen in die Seligkeit: da huius corporis habitaeulo ... quasi post longas carceris tenebras proeJucatur ad lueem~ quasi de aliquo obseurissimo specu in aulam regiam introducatur, quasi da ... luto faeeis abstracta speciosis ... uestibus inducatur atque inter florum et aromatum suauitatem ... col/acetur ... 2 Überlange Vergleichsreihe bei Aldhelm im Preis der Virginftas.J Vercelli-Homilie von Verwandlung eines Seligen: panne swa 'ord /Xet he hee'd ge/ie hiw golde and seolfre and swa pam deorwyrdestan gymcynne and eorcnanstanum; and eet nehstan PtBt he g/itenad swa steorra, and Iyht swa mone. and bearhtap swa sunna pon· ne hio biomtust bid scinende;" von Gottes Allmacht: his miht is ufor panne heoIon and b18dre panna 00"," and deopre panne sa> and lech/re panne heotonas tungel;j die Bilder gehören z.T. zu den septem difficilia 6 und gehen U.3. auf die biblische Frage zurück: altitudinem caeli et latitudinem terrae et profundum abyssi quis mensus esP .E.pltwald auf Aldhelm (latinisien 'cassis priscus'): Cas· sem priscum cum nomine I Camptum. veluti lumine I Astra Olimpi ignfto 1 Ardui orbi vegeto 1 Larem /ibrant lueifluam; es folgen Titan und Phoebe; Ambo spargunt spiramina I /gnis aethralis lumina 1 Neque noeent nitoribus 1.../ Glescunt. ut gleba8 germina 1.../ Sucorum sumunt saporem.I.../lta Cassis per eulmina I Prisci candunt praefu/gida 1 Gloriosa per agmina / Gemmifera omamina, 1 Rutulanti redimita/ Obrizo. ve/ud limpida / Astra convexi Ofimpi / Orbi cJarescunt viridi. 1.../ Caeli ceu per cu/mina 1 Candunt exorta tu/mina, IlJlis. iffis in omnibus I Aequa/em dico actibus;1 im Carmen Ad Hovam comitem hebt er körperliche Vorzoge hervor.' Bonlfatlus verwendet brieflich von der divina sapientia eine Serie von Kurzvergleichen. 10 Entsprechend bezogen Smaragdus von St. Mlhlel: virtus ... cui non comparatur aurum mundum, ve/ obryzum. nec adcequabitur argentum clarissimum, nec confertur vitrum perlucidum. In cujus comparatione lapis vi/escit sardonychus, pro nihilo ducitur sapphirus, parvipenditur topazius. Aurea non magniflce feruntur vascula, mundissimee non appendentur tinctunB. nec afiquid pretiosi et varii eestimabuntur lapilli. 11 lohannes von Gone (1). Vita Chrodegangi ep. Mettensis, vom Heiligen: Chrodegangum super co/umbas miliarem, super aquilas meritis velociorem. super agnos clementiorem, super vitulos innocentiorem, fleri pontificem concors cJerus ... devotis precibus orat. '2 Walahfrtd Strabo indirekt preisend von eigener Zuneigung: Unicus ut matn·, tem·s ut lumina Phoebi, I Ut ros graminibus. piscibus unda freti, 1 Aer ut oseinibus, rivorum ut murmura
I Vita $. Hilarii, hrsg. Krosch, MGH AA rv.lI, S. 3,18-22. 2 HomillaXLD.IO.157-171. ) Csrmen Oe Viryinifate, 154--200. Teilweise sind sie in Kap. IX der Prosafassung vorgegeben. ;I No. rv.16Of., lng.. Scragg. j No. V.19M, lng. Scragg. 6 Vgl. Bischoff-Lapidge, Bibtical Commentaries. S. 400. 7 Sir 1.2. I Aldhelm, hrsg. Ehwald. 5. 534f.. passim. , Aklhelm, hrsg. Ehwald, S. 536f. 10 Bonffatius-Briefe. hrsg. Tang]. No. 9: siehe zu GESCHMEIDE. 11 Via reg;a. Kap IV, Migne PL 102, Sp. 944 A. Siehe auch SCHÄTZE. 12 Kap. 15, hrsg. Pertz. MGH 55 (in Folio) X, S. 560,53-55.
102
pratis, / Sie tUB, pusie/e, cara mihi fBeies; I Ut sale, rore, dueum facie I eare, gramina, bella / Nen s;ne labe carent, sie ege te, alme pater,2 Agnus uti nutriee sua vitulusque tenel/us, / Sie te, sie eareo, care magister ave. / Piscis ut fluvios, sieut safamandra ealorem, / Sie te quaero miser, .../ Utque eeulus sine /uee perit, sine pulsibus auris, / Sie te absente gemo .. .3 Florus von Lyon in Bildern des Duftes: quam sUBvis odor vestri de peetoris aula / Exilff .../.../ Non ita vemali vitis sub sidere fraglat, I Pa/mite eum faete gemmeus exit honor, / Nee sie eamporum redolet nova gratia, fundens I Candida punieeis lilia mixta rosis. / Hoc et floriferae vineuntur munere silvae, I Pomorumque omnis exsuperatur odor. 4 Odo von Cluny vom Heil: Cecus ut amissam gaudet spectare /ueemam / Captus ab exilic patriamque reu;sere longo, / Post desperatos aeger saneseere morbos, I Sie gentes tandem laetantur habere salutem. s Vercelli-Homilie von Gottes Macht in Reihung: his miht is ufor penne heofen and bradre penne eome and deopre ponne SEe and leohtre penne heofcnes tunge/. 6 .Elfric vom Heiligen: His lie wearo gesewen sena on wuldre. beorhtre oonne gJEes. hw;t!re oonne meoloe. and his andwlita seean swioor penne lecht. 1 Balderich von Bourguell vom umworbenen Freund: Inter merlales tanquam flos unieus ilfe I Formosis aliis corpora et ore preest; / fnter celiCö/as ut conspectissima stella / Gratior aurora est soleque lucidier.' Hlldebert yon Lavardln von der Keuschheit des Erzbischofs: Virginitas dufeior favum, candore ligustrum, I Stellam fUlgore, vineit odore rosam, I Virginitas redoiens quasi thus, rutifans ve/ut astrum, I Pura quasi vitrum, candida sieut ebur. 9
o
all. SEGEN, GEISTLICHE WERTE 10 Osee von Gottes Verheißung: ero quasi ros I/rahe/ germinabit quasi lifium et erumpet radix eius ut Ubani I ibunt rami eius et erit quasi oliva gloria eius et odor eius ut Ubani I ... et germinabunt quasi vinea I memoriale eius sieut vinum Libani ... ut abietem virentem ex me fructus tuus inventus est. ll Pseudo-Beda im Preis der Weisheit: Gelflidius ait: Melior est sapientia auro, et consilium pretiosius argento, et prreclarius omni /apide pretieso: at disciplina pfEeeminentior omni vestitu gemmato. Sapientia ... gemmis omnibus, variisque margaritarum generibus, et cunetis pretiosior invenitur gazis. 12
1 Ad Uutgerum clericum, 7-10, hrsg. Dümmler, MGH Poetae n, S. 385. 2 Ad Thomam praeceptorem pa/atii, 11 f., hrsg. Dünlmler, MGH Poetae n, S. 387. ) Carmen LXU-10, hrsg. Dümmlcr, MGH Poetae n, S. 404. 4 Carmen XXIV.I-IO, hrsg. Dümmler, MGH Poctae ll, S.55lf. 5 Occupatio, VI.893-896. 6 V.196f. Vita S. Martini: Catholic Homilies n, XXX1V.307-309 - Lives of Saints, XXXl.1378-1380. Sulplclus Severus in anderen Bildem: sanctum Martinum ... praetextum toga candida, uu/tu igneo, slellantibus ocufis. crine purpureo (Ep. 2.3, hrsg. Fontaine, S. 324). I Carmina, hrsg. Hilbert, 201.53-56. 9 Ubeflus qui dicitur Floridus aspectus, No. VO (Oe /aude Samsonis archipl"a3sulis), Migne PL 17\. Sp. 1389 B/e.
1
10 Siehe auch SCHÄTZE: GEIS1l.JCH.
1I Os 14.6-9.
12 Coi/eclanas, Migne PL 94, Sp. 542 B.
103
a12. LOB VON SCHRJYfEN Gregor I.: Epistulas beatitudines uestrae ut (essus requiem, salutem aeger, (ontem sitiens, umbram aestuans aecepi. 1 Gottschalk von Orbals: Cum mihi gratuito data sunt subito metra dono 1.../ Duleia meile magis, trans lumen (ulgida solis. 1 Quae sitiebat, uti, mea mens, sub sidere Caneri I Messor amat refiei (ontis duleedine puri, 1 Tabidus utque fame reereari vult quoque pane, / Aigidus utque foeum utque exoptat nudus amictum. / Exul uti patriam, ceu terram naufragus imam 1 Utque situs tenebris eupit almae munere tucis: / Haud secus egregias mea nune cupiebat egestas, / Quas tua nobilitas deprompsit, amice, Camenas. 2 Die Vergleiche heben weniger die Qualitäten der Gedichte hervor als die Wenschätzung durch den Verfasser. Eine kürzere auf Christus bezogene Reihe bedient sich des gleichen Kunstgriffs: Caro ita quidem mea sine te est arida / Sicut terra sine aqua, sieut petra rigida, / Oculorum est pupilla ceu erista/lum frigida,l Sieque sieut si/ex dura eunGta sunt precordia. 3 Eine ausgedehnte Parallele findet sich bei Walahfrfd strabo für das Bedürfnis nach den Gedichten eines Freundes: Ut requies lasso, sitienti ut dulcis aquae fons, / Lac matemum agnis, pluvia ut squalentibus arvis, / Careere constrictis ut lucis vera diumae: / Sie optate palatines mihi metra tuapte / Seripta manu nebulas vero pepulere nilare. Die Bilder werden an späterer Stelle des Textes nochmals nichtvergleichend aufgenommen.· Flarus von Lyon in gehäuften Analoga und Vergleichen von erbetenen Dichtungen: mihi mellifluum rapuit sors invida earmen,/.../ Frigida eeu si quis sitienti poeula demat, 1 Vel famido gratas vertat ab are dapes;5 Sic Iiquidus liquidas puteus fert largifer undas,/ Et rapidus rapide fervor ab igne salit. / Sie rutilus rutilum vomit et earbunculus ignem, / Puraque fert purus vina venusta calix. I Ex o/eae pulehro pulcher quoque vertiee fruetus I Carpitur, alque liquor pu/chrior inde ffuit 1 Sed mihi mellifluum rapuit sors invida carmen, 1 EI du/eem pateram fragil iniqua manus, 1 Frigida eeu si quis sitienli poeula demat, / Vel famido gratas vertat ab ore dapes.6 Ennoldus Nigellus im Bescheidenheitsgestus Akzeptanz beim königlichen Gönner erbittend: Saepe potens catu/um, gremio quem nutrit, alacrem I Cum eanibus doetis saltus adire faci~ 1 Magnis eum redeat praeda exagitata molosis, / Quod eatulus tribuit, hoc quoque p/uris 8mat. 1 Pruna nigella placent, spemuntur lilia postquam, / Rustiea eum eygnis merula saepe eanit; / Saepe placent regi de luto vaseula fieta, 1 Aurificis superant pocula seufpta manu. 1 Sie 180 terribilis, homini (ormido ferisque, / ViJis blanditur obsequio eatuli; 1 Sie auro ferrum, sic ulmus grata Lieo, 1.../ Sie arbusta juvant proprio plantata labore, 1 Ingenii nostri sie tibi Musa placet. 1 Balderich von Bourguell im dichteri~ schen Bescheidenheitsgestus: In uolucrum pennis maior sibi penna minorem / Assuit et seriem penna minor sequilur. I At sunt plus madiee leuitatis in alite penne,
ce
Registrum epistul8rum, 1.7, 2f., 140. 2 Carmen Ad Rathramnum, No. VU.1l.18-25, hrsg. Traube. MGH Poetae m, S. 733f. 3 Carmen I. Slr. 8r., hrsg. Fickermann, MGH Poetae VI.I, S. 90. 4 Carmen XVm.5-9 (wieder aufgenommen 29-35), hrsg. DOmmler. MGH Poetae U, S. 363. 5 Carmen XXIll.lI-14, hrsg. Dümmler. MGH Poetae 11, S. 550f. I
6 Carmen XXD.5-14, hrsg. DOmmler, MGH Poelae Il. S. 550. Migne PL 61, Sp. 1090 B/e. fUhrt Orepanlus als Verfasser. 1 Ad eundem Pippinum, 9-22, hrsg. Faral, S. 218 (hrsg. DUmmler. MGH Poetae U, S. 86). Ähnlich argumentiert Aldhelm, Oe virginitate. Kap. IX. bei der paarweisen Gegenlibcrstellung von Wertvollem und Geringwertigem, um beider Nutzen zu illustrieren.
104
I Nam constant multis omnia partieulis. I Arbor habet ramos, habet arber brachia magna. I Arber habet fruetus, arbor habet folia. I Nusquam tota domus consistit parlibus equis, I Ista columna rninor, altera maior erit. I Omne quidem magnum partes peperere minores, Iinnumera gutte flumina conficiunt. I Tu quoque, maiores tibi quamuis associentur, I Contigua pedibus carmina nostra tuis.I.. } vt nJÜlat fuluum satis ere micantius aurum, I Sie tua iuneta meis carmina carminibus. I Sie etiam uirgo. que nune speciosa uidetur, I luneta magis placite deperit a specie, 1.. .1 Sieut segnis equus quasi segnior esse putatur, I Alite quem eursu prauolat alter equus,/.. J Anser uti raucus est equiperandus o/ori, / Sie tibi sum raueus equiperandus ego,l
a13. HEITERES
Horn rur Zeit, die nicht vergehen will: ut nox longa, quibus
mentitur amica, diesque I longa videtur opus debentibus, ut piger annus I pupillis, quos dura premit eustodia matrum: I sie mihi tarda fluunt ingrataque tempora ...;2 unter Aufsicht spielendes Kind für Wankelmut: sub nutn'ce puella velut si luderet infans, I quod eupide petiit, mature plena reliquit;l Reize zur falschen Zeit: incolumi Rhodos et Mytilene pulchra faeit, quod I paenula solstitio, campestre nivalibus auris, / per brumam Tiberis, SeKtifi mense caminus;' mangelnde Eleganz: ne forte sub ala I fasciculum portes librorum, ut rusticus agnum, / ut vinosa glomus furtivae Pirria lanae,/ ut eum pifleo/o so/eas conviva tribu/is. s ( CHRISTLlCHE TEXTE) Venantlus Fortunatus von Verdauungsproblemen in burlesken Bildern des Seestunns und der Schmiedebälge: non sie Aeoliis turbatur harena procellis / nee vaga per pe/agus puppis adaeta tremit, / nec sie inflantur ventorum turbine folles, I maJleofis femu/os quas faber ustus habet.6 Entsprechend die Altercatio nani et leporis vom kriegerischen Hasen in Bildern gewaltiger Untiere: Mitis in inmitem mutatur. sicque repente / Cristatus sequitur luetans va/ut ursus inormis, I Fit velut immanis tygris, velut ipsa eymera, / Ut lupus, ut 180 torvus erat iam qui lepus ante.7 Marbod von Rennea vom Tod: Sie non est igitur mirum si quisque moritur. / ut non est mirum quod mandit Brito butyrum, / Quod Normannigence potu satiantur avenre, I Quod nostros enses formidant Pictavienses. 8
B: Naturordnung, Verkehrte Welt 31. NATURORDNUNG9 Bilder natürlicher Beständigkeit werden hyperbolisch auf Nachruhm oder menschliche Empfindungen bezogen. IO Die verwendeten Bill
Cannins, hrsg. Hilben. 99.35-62.
Epistulae.1.1.20-23. 1 Epistulae, D.I.99( • Epistul8e. I.XI.17-t9. S Epistulae, I.XllI.12-15. 2
6
oe Mummuleno, 31-34, MGH AA IV.!, S. 170.
No. XIV.3O--3J, hrsg. DßmmIer, ..Lateinische Gedichte", S. 3S4r. 8 CBnnina varia, XXXI, Migne PL 171, Sp. 1668f. 9 Dazu Dutoit, Le theme da I' adynaton, passim. Einige Stellen auch bei Walther, ..Ouol-tof', passim, als dum·SprOche. 10 Lucretius, Oe return natura, m.784--786, betont die Nalurordnung durch die Unmöglichkeit von Bildern der ,Verkehrten Welt'. 7
105
der entsprechen teilweise denen, die den Begriff 'zahllos' illustrieren. Hier wie dort besteht die Tendenz zu katalogartiger Bildhäufung und zur Beschränkung auf gemeinplatzartig-exemplarische Vergleichsbilder. 1 Fließendes Gewässer als Teil der Naturordnung steht ftir Beständigkeit,2 also entgegengesetzt seinem Sinn als traditionelles Vergänglichkeitsbild. Ein Text des Codex Salmasianus, das S8neea zugeschriebene Oe qualitate temporis, kehrt die Vorstellung von der Dauer der Naturordnung nichtvergleichend um} Pseudo-Prosper kontrastiert Bilder der Naturordnung mit menschlicher Lebenszeit: mihi quid prodest, quod longo flumina cursu I semper inexhaustis prona feruntur aquis, I mulla quod annosae uicerunt saecula siluae I quodque suis durant florea rura Iods? I ista manent, nostri sed non mansere parentes. I exigui uitam tamporis hospes ago. 4 Die nordische VöJusp{j zeigt vereinzelt ein ähnliches Bild filr Dauer. s Marbod von Rennes parodiert entsprechende Bilder bezogen aufÜberflüssiges. 6 a2. DICHTERISCHER NACH.RUHM Ln implizit vergleichender Analogie Theokrit.7 Cicero: dum falinae foquentur litterae, quercus huic loeo non deerit quae Mariana dicatur. 8 VergII: in freta dum fluuii current, dum montibus umbrae I lustrabunt eonuexa, polus dum sidera pascet, I semper honos nomenque tuum faudesque manebunt;9 auf eine Händlerin und eine Ehefrau bezogen zitiert in
zwei Epitaphien;lo bei Rustlcus brieflich über Eucherius von Lyon. 1I Beischrift zum Bild Vergils in einem Wiener Kodex zitiert ebenfalls und leitet ein durch Virgilium vatem mefius sua carmina laudant ... 11 Vergll mit anderen Bildern gleicher Bedeutung; dum iuga montis aper, fluuios dum piscis amabit, / dumque thymo pascentur apes, dum rare cicadae, I semper honos nomenque tuum laudesque manebunt. l3 Daran angelehnt das Epitaph eines Politikers um 400: Dum 'return Hesperios inter Sicufosque re/abens I miscebit tortis aequora gurgitibus, I semper honos (USW.).14 Tlbull: Quem referunt Musae) vivet, dum robora tel/us, I Dum caelum stellas, dum vehet amnis aquas. 1S Ovld: uiuet Maeonides [i.e. Homer], Tenedos dum stabit et Ide, I dum rapidas Simois in mare uoluit aquas; I uiuet et Ascraeus [i.e. Hesiod], dum mustis uua tumebit, I dum cadet incurua falce resecta Ceres. I Battiades [i.e. Kallimachos] semper toto cantabitur orbe: I quamuis 1 Eine Vorliebe, die auch die Beobachtungen der altenglischen Maxims auszeichnet. 1 Dazu Lausberg, Elemente, § 189.38. Nichlvergleichend Horatius, Epistulae, 1.1I.42L ... rusticus exspectat, dum defluat amnis: at iIIeI labitur el labetur in omna volubilis aavum. J Hrsg. Bailey. Anthologia Latina, LI, No. 224.1- 4. 4 Poems conlugis ad uxorem, 3~O, hrsg. Hartei, CSEL 30, Appendix, No. I, S. 349 (Dck· km, Clavis. 531). s "Uplifted in memory las long as the world lives I will be this list .. ." (Übers. Dronke, Poetic Edde, S. 11, Str. 16). 6 Carmine varia, XLN, Migne PL 171. Sp. 1675 B/e. 7 Hieron (Eidyflion XVI.71-73). 8 Oe legibus, 1.1.2. 9 IEnels, 1.607-609; dazu Dutoil, La tMme da I' sdynaton. 10 Hrsg. Buecheler, Anthologie LaUne. n. No. 1786 (Cu... V19685). 11 Eueherius.hrsg. Wotke.CSEL31.S. 199. 11 Hrsg. Riese, Anthologia Latina, Ln, (Appendix) No. 948. IJ Ecloga V.76--78. Dazu Dutoit. Le thema de J' adynaton. 14 Hrsg. Lommatzsch.Anlhologia LaUna, 11m, No. 2047. IS Begia Llv.65f. Dazu DUloil, Le theme de I' adynaton.
106
ingenio non ualet, arte ualet. 1.../ eum sole et luna semper Aratus arit ...;, zwischen 'Naturordnung' und 'Verkehrter Welt': neque diuersi ripa labuntur eadem 1 frigidus Eurotas populiferque Padus, 1nee nisi tu nostris cantabitur ulla Iibellis. 2
luvencus: gloriae uatum, J Quae manet setemae similis, dum saecla uolabunt 1 Et uertigo pali terras atque aequorB eireum J Aethera sidereum iussu moderamine uoluet.) Naso I Modoln: earmina, que nulla sunt peritura die. 1 dum rapidis Sol eurrit equis, vibramine terras I inlustrat, gelidis dum ma re fefVet aquis: 1 istis in geminis legffur tua fama Iibellis;4 zitiert bei Ennenrich von Ellwangen.s Der' Exul Hibemieus' Dungal von St. Denls: Sidereae summus dum sphaerae volvitur axis, / Et nox obseura elaris dum pelmur astris, 1 Splendidus eximiis surgn dum phosforus umbris, I Et eeler aequoreas ventus dum verberat undas, I In mare dum properant spumosis eursibus amnes, 1 Nubila dum tangunt minaei vertiee montes, I Atque iaeent humUes limoso limite valles, 1 Aut summi extol/unt praerupta eaeumina colles, 1 Regumque obrizo eandor dum fulminat auro, 1 Munera Musarum saeclis aetema manebunt. 6 Wlpo: chorus noster renovat tua earmina semper; I Vt tibi laus ereseat, dum sol et luna pateseat, 7 Rex humilis craseit, quotiens oriente diescif. S
( CHRISTUCHE TEXTE)
33. BESTÄNDIGKEIT DER GEFÜHLE Horaz von der Liebe: dum pecori lupus et nauUs infestus Orion I turbaret hibemum mare, I intonsosque agitaret Apollinis Bura capiflos, I fore hune amorem mutuum. 9 (Nemeslan entsprechend bezogen in mythologischer EinkJeidung).IO Ovid von Hass und Trauer: pugnabunt arcu dum Thraees, lazyges hasta, I dum tepidus Ganges, frigidus Hister erit; I robora dum montes, dum mollia pabufa eampi, 1 dum Tiberis liquidas Tuseus habebit aquas, I tecum bella geram. 11 Seneca von Medeas Hass: dum terra eaelum media fibratum feret 1 nitidusque eertas mundus euoluet uiees, 1 numerusque harenis derit et solem dies, I noetem sequentur astra, dum sieeas polus 1 uersabit Arctos, flumina in pontum cadent, 1 numquam meus eessabit in poenas furor. 12 SlIlus ttall~ cus von Feindschaft: dum cae/um rapida stel/as uertigine uoluet,llunaque fraterno lustrabit lumine t8rras,I pax nulla Aeneadas inter Tyriosque manebff. ll Stall· us vom Nachruhm in geographischen Bildern: longum quibus hinc per saecula Amores I.xv.9-16. Dazu Dutoit, Le tMme de" adynaton. Es folgt eine Kette weiterer Vergleichsbilder für Beständigkeit dichterischen Ruhms. 2 Amores, ll.xvll.31-33. Dazu DUloit, Le tMme de I' adynaton. l Evangeliorum libri, Praefaüo, 11-14. 4 Ecloga, ProIogus, 2-5, hrsg. Korzeniewski, Hirtengedichte aus spJJtrömfscher und karolingischer Zeit, S. 74. Don weitere SIelIenverweise. .$ Epistula ad Grimaldum abbatem, 16-19, hrsg. Dütnmler, MGH Epist. V (Karolini aevi m), l
S.568. 6 7
8 9 10
LI 12 13
Cannen n, 24--33, hrsg. Dümmler, MGH Poetae I, S. 397. Tetralogus, Musae, 49f., hrsg. Bresslau, S. 77. Tetralogus, Musae, 104, hrsg. Bresslau, S. 78. Epodos XV.7-10. Dazu Dutoit, Le tMme de" adynaton; GaU, Die Bilder, S. 33f. EcJoga 1l.5O-52, hrsg. Korzeniewski, Hirtengedichte aus spJJtrömischer und karolingischer Zeit, S. 32. Ibis, 133-137. Dazu DUloit, Le tMme de I' adynaton. Medea, 401- 406. Dazu Dutoit, Le tMme de " adynaton. Punica, Vm.173-175. Dazu Dutoit, Le tMme de ,. adynaton.
107
nomen, / dum Lamaea palus et dum pater Inachus ibil, / dum Nemea tremulas campis iaculabitur umbras. l luvenal von Freundschaft: numquam pathicus Obi derit am;cus / stanlibus el salvis his colUbus. 2 Luea" von Machtgier: dum terra fretum terramque levabit / aer et lang; va/vent Titana labores / noxque diem cae10 totidem per signa sequetur, / nulla fides regni sacHs) Inschriftlich (vor 600): sic semper Hispania tali ractors laetetur, / dum pali rotantur dumque sol circuff orbem. 4 Ecbasis captivi vom Bündnis: Dum lupus infestus pecari, venantibus apri, / Frigida dum pugnant calidis, humentia siccis, / Dum nova crescendo reparabit comua Phmbe, / Sit nobis solidum concordi federe pactum. s Salomo von Konstanz: Dum truor hac vita, vitali vescor et aura, / Dum sensus sapiunt, dum linguae verba manebunt,/ Te mOOrior semper, te rum/no voce frequenter. 6
>4. SONSTIGE BEZÜGE Sillu> IIalleu> vom Ewigen Rom: dum cele ponto innabunt, dum sldera caelo / lucebunt, dum sol Indo se litore tollet, / hic regna el nulla9 regnis per saecula metae. 7 Plinlul lunlor von geordneter LebensfUhrung: Me eutem ut certus siderum cursus ita uita hominum disposita delectat.8 Germa"leus lullus Caesar von Friedensstiftung; quantum etenim possent anni certissima signa, I qua sol ardentem cancrum rapidissimus ambil I diuersasque secat metas gelidi capricomi / quaue aries et libra aequant diuortia lucis, / si non tanta quies, te praeside, puppibus aequor I cultorique daret terras. 9 Statlus von Erinnerung an ein Fest: dum montes LatH paterque Thybris, / dum stabit tua Roma dumque terns I quod reddis Capitolium manebitPO bezogen auf ein Denkmal: stabit, dum terra polusque, / dum Romana dies. 11 Ähnlich Augustinus: Quam non potest abscondi Roma, tarn non potest abscondi Laurentii corona. 12 Lactanz von Naturwidrigkeit der Seelenwanderung: rectae rationis anima tam inmutare naturam status sui non potest quam ignis aut deorsum niti aut in transuersum "uminis modo "ammem suam fundere. l ) Claudla" als Verwünschung: penitusque ibi mersus anhelet, / dum rotat astra polus, feriunt dum litora uenti. 14 DeuteronomIum von Gottes Verheißung: terra quam iuravit Dominus patribus tuis ut daret eis I quamdiu caelum inminet terrae. 15 Oracontlus ähnlich: dum terra fretum, dum terram sublevat aer,/ dum solis micat axe iubar, dum luna tenebras / dissipat et puro lucent mea sidera eselo, aSo ( CHRJSTLICHE KONTEXTE)
Thebais, V.747-749. Dazu Dutoil, La tMme de I' adynaton. 2 Satura lX.130f. ) Oe bello cMli, 1.89-92. Dazu DUloit, Le thema de ,. adynaton. 4 Hrsg. Diehl, Inscriptiones Latinae Christianae veleres, No. 792.8f. = hrsg. Buecbeler, AnlhoIogia Latina, U, No. 299.9f.
S Z. 721-724, hrsg. Strecker. 6 Ve~us ad Dadonem, 329-331, hrsg. Winlerfe1d, MGH Poetae IV, S. 306. 7 Punica, VU.476- 478. Dazu Dutoit, La tMme de I' adynaton. 8 Epistufae, m.l.2. Aratea, 5-1O. 10 SiJvae, l.vl.100-102. Dazu Dutoil, La tMme da /. adynaton. I1 Silvae, 1.1.93f. Dazu DUloit, Le tMme da /. adynaton.
9
12 Sermo CCCm.l, Migne PL 38, Sp. 1393. n Divinaeinstitutiones, m.19.19. 14 Carmina maiers et publica passint, ... quomodo hic estellus aversus est nec surgere potesti, sic nec iIIi; I huic galle vaest lingua vivo extorsi et defixi sic inimicorum meorum linguas adversus me ommutesesnf.2 Der Abstand magischen Sprachgebrauchs von der Literatursprache
zeigt sich zuweilen in ungewöhnlichen Vergleichsbildem; so in einer Verwünschung: agitatus errat ut mus fugiens aut auis aduersus basyliseum.J Schlangenbeschwörung ist bei Sulplclus Severus vergleichend herangezogen, wo es von Knaben in der Wüste heißt: his ergo inde redeuntibus aspis mirae magnitudinis fit obuiam, ... ubi ante pedes eorum uenit, quasi incantata carminibus caerula colla deposuit. 4 Bei Aurellus Vlctor wird von den haruspiees das Kalben des Opfertiers auf den Sohn des Opfernden bezogen: mitem atque innoxium praefantes fore ut iIIud pecus. s ( CHRISTLICHE TEXTE) In Ezra spricht Neemia: sinum meum excussi et dixi I sie excutiat Deus omnem virum qui non compleverit verbum istud.6 In Hleremlas er-
hält der Prophet den göttlichen Aufuag, einen Krug vor dem Volk Ennom zu zerschlagen und dazu Gottes Urteil auszusprechen: sie conteram popu/um istum et eivitatem istam ... ;1 dies entspricht einem traditionellen literarischen Analogon.8 Hieremias befiehlt seinerseits Saraia, eine Verwünschung gegen Babyion aus einer Buchrolle zu rezitieren: cumque eonpleveris legere librum istum lligabis ad eum lapidem et proieies iIIum in medio Eufraten et dices I sie sUbmergetur Baby/on et non eonsurget .. '!~ Hlezechlel muss öffentlich Brot auf Exkrement backen, es essen und dazu die Prophezeiung sprechen: sie comedent fiJii /srahel panem suum poJlutum inter gentes. IO Noch frühmittelalterliche Exorzismen und zaubersprüche zeigen Begleithandlungen als 'Vergleichsbilder': Ter feriens eaput ex baeu/o, quem forte gerebat. I Quam demon eilo tam ce/eri dimisit egressu,/ Tamquam si ipse foret virga percussus eadem;ll sieut extinguuntur cande/e iste, sie extinguantur in inferno eorum anime: eal swa peos candela beoo aewai1int fram pisum andweardum leohtum, swa beon heo adwai1scede heora sawla into helle. t2 Entsprechend die Geste im altdeutschen Pro cadente morbo: samath friwize dih unreiner atem fon disemo menesche / zo seiero zo diu hant wentet zer erden [v. I. so seiere so ih mit den handon. die erdon beruere] et tange terram utraque ma-
l 2 J 4
Hrsg. Audollent, DefiKionum tabellae, No. 111-112 (Aquilanien. Ende 2. Jh.?). Hrsg. Audollent, DefiKionum label/ae, No. 222 (Africa, Provincia praeconsularis, 2J3. Jh.?). Zitiert nach Ma.zzolani (Hrsg.), Iscrilioni funerarie Romane, S. 308. Dialogus, 1.10.3, hrsg. Halm, S. 162.
S Uber de caesaribus, 26.4. 6
11 EsrS.13.
1
ler19.1 mit 19.1Of.
Siche ZERBROCHENER KRUG: VERGÄNGLICHKEIT, ZERSTÖRUNG. I) ler S 1.63f. 10 Ez 4.12. Einheitsübers.: "Ebenso werden die Israeliten unreines Brot essen bei den Völkern 8
..
11 Vita S. Ursmari, U.I06-I08, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 20S. 12
Hrsg. Trehame, "unique fonnula", S. 21 0,27f, mit 211 ,23-2S "" hrsg. Licbermann, Gesetze der Angelsachsen, 1, S. 439.
121
nu. l Verwünschungen eher als magische Beschwörungen sind Vergleichsbilder im Psalter: ad nihilum devenient sicut aqua decurrens ... sicut cera quae fluit auferentur,2 sicut deficit fumus deficiant, sicut fluft cera a facie ;gnis sic peraant ... ;3 pane iIIos ut rotam, sicut stipulam venti et sicut ignis qui comburit silvas uelut si flamma incendat montes;4 flant sicut faenum tectorum quod priusquam evellatur exaroit. 5 Auch ae. Zaubersprüche können beschwörende Analoga enthalten, die nicht auf Handlungen bezugnehmen: Eall he weomige, swa syre wudu weomie, 1 SWB bre6e' seo SWB pystel. I se cle ";s 'eoh ""'"rgeBn pence.- Ein Diebstahl soll jedennann so bekannt werden wie BethJehem oder Kreuzigung: swa OOos dCBd wyrpe for monnum mlBre; und: Swa nrefre OOoS dred forho/en ne wyrOO. 7 Im altdeutschen Spuriha/z und dem zweiten Merseburger Spruch soll die beschworene
Heilung jeweils so gewiss erfolgen wie frühere Wunderheilungen. Vergleichsbilder können kJimakrisch gereiht sein und so den magisch zu bewirkenden Vorgang vorantreiben: Clinge pu a/swa colon heorpe, 1 scring pu a/swa sceme awage, I and weome alswa weter on anbre. I Swa litel pu gewurpe alswa linsetcom, and miccli /esse 1 a/swa anes handwurmes hupeban, land alswa litel pu gewurpe pet pu nawiht gewurpe. 8 Entsprechendes in einem schwedischen Zauberspruch: Vi5Sns, vassna I som kol ; aska 1.. .1 snö för sol. I Du skall blivB sc} liten I sam et senapskom, I sen intet. 9 Als strukturelle Elemente magischen Sprachgebrauchs bil-
den solche Verwendungen eine weitgehend subkulturelle, insbesondere (aber nicht nur) medizinisch-lherapeutisch eingesetzte Technik. Apponlus erwähnt anlässlieh der Allegorisierung der Mandroga die traditionelle, magisch bedingte Praxis. wonach die Mandragorawurzel nicht von Menschenhand ausgerissen werden darf: mandragorae ferocissimae ... gentes intellegi mihi uidentur. quae ... de suis sedibus euulsae ab angelis. ad medicinam animae in nostris terminis adducuntur, sicut praedicta herba propter remedia corporom non ab homine sed reflexo stipe eue/fi de suis sedibus referlur. 10 Die Unterdrückung magischer Praktiken bezeichnet ein ae. Rechtstext geradezu als Königspflicht: Ptst he ... wiccan and ga/dra
adilige. ll Kirchlich wird Entsprechendes vor allem im Exorzismus praktiziert, aber mutatis mutandis auch als Wunderwirken der Heiligen (nach dem Vorbild Christi) volkstümlich verehn.
Hrsg. Steinmeyer, Spf8chdenkm~ler. No. LXX. S. 381,6r.- Contra caducum morlJum, 1oc. eil. 2 Ps 57.8f. 1 Ps 67.3. 4 Ps82.14[ 5 Ps 128.6. Vgl. remcr Ps 57.5; 58.14; 72.15; 108.29& 119; 118.136; 126.4. 6 MetricaIChann9.16-18,ASPRVI. 7 Metrical Chann 10.5 & 12r., ASPR VI. , Metrical Chann 12.8ff. , ASPR VI. 9 G. Sandmann, Studien, S. 70...Vergeh', verschwinde wie Kohle in Asche ... Schnee vor Sonne. Du sollst SO klein werden wie ein Senfkorn (und) dann (zu) nichts," 10 Commentaire sur Ie Cantique. X1.12, zu Ct 7.13. 11 Geh81godes cynges riht, hrsg. Stubbs, Memorials, S. 356,14-18. I
122
0: Zeil a1. ZEIT-EWIGKEIT,' TAG-LEBENSDAUER Horaz von träge vergehender Zeit: ut nox long8, quibus mentitur amica, diesque / fonga videtur opus debentibus, ut piger annus / pupiJIis, quas dura premit custodia metrum: I sie mihi tarda ffuunt ingrataque tempora .. .2 Seneca von weiser Todesbereitschaft: Id aga ut mihi inster folius vitae dies sil.) Statlus das Alter der Arkadier mit dem der Gestirne vergleichend: Arcades ... veleres Bstris lunaque priores. 4 Fronto von ungeduldiger Erwartung: nec aliter kaI. Sept. expecto quem superstitiosi stellam, qua visa ieiunium pofluant.5 Aurellus Viclor von Gier nach Reichtum: divitiis pavent, quarum usum affluentiamque aetemitate maius putant.6 ( CHRISTLICHE TEXTE) Psalter von Gottes Ewigkeit: mille ann; in oculis tuis sicut dies hestema quae praeteriit et [sicut] eustodia in nocte: pusend wintra bi(j pan anficast, I swa geostran dceg gegan wcere; lAnd swa hi on niht hyrdnesse neode begangad. Eplstula Petrl 11: unus dies apud Dominum sicut mille anni I et mille anni sicut dies unus.1 Notker Labeo von der Lebensdauer vor der Sintflut: same churz sind . samo so der gesterigo dag . der feruaren ist ... Vnde afso churz so ein uuahta.8 Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Rufinus: sieut in hoc munda tempus dicitur quod solis eursibus designatur, aa in aetemis rebus aeternitas appeJlantur iIIa ipsa spatia, quae aelemae nalurae perpetuitate signantur,9 lacob ... quattuordeeim annis seruiens ,., non sensit laborem. Erant enim ei, inquit, omnes dies sicut dies una [altlat.: vefutlquasi dies paucl].I0 HIeronymus präzisierend: magis debuerim dicere unius uigifiae spatium instar habere mille annorom prolixitatem; II Mille nostri anni, ante quam offenderamus, una dies apud te erat. Quid dico, una dies? uns uigilia noetis. 12 A1culn: mille annos ... hoc nimium breve esset, quasi unius diei momenfum ad comparationem aetemitatis. l } Petrus vom Jüngsten Gericht: unus dies apud Dominum sieut mille anni let miffe anni sicut dies unus; 14 in einer Osterhomilie psychologisierend gedeutet be pces dceges prymme and his ege is awriten and gecweden peet se an dceg byd swa lang gepuht swa pusend wintra. 1S Seda in wertendem Vergleich: Dulcioruna dies casli mihi fulget in auJa, I Quam miffena soli florida saeela rosis.1 6 PseudoSeda von Ruhepause in der Hölle: pfus prodest nobis remedium unius diei ae 1 Siehe auch PUNKT- UNENDUCH!CEIT. Epistulae, 1.1.20-23. } Epistulae mora/es, 61. I. 4 Thebais, rv.275. s Ad M. Caesarem, 0.12., hrsg. van den Hout, S. 31. 6 Uberdecaesaribus,37.7. 7 fI pt 3.8. s Ps 89.4f. 9 Oratio 11: oe epiphaniis, 8.2, eSEL 46, S. 94. 100ratio V: Oe /uminibus, 2.2, eSEL 46, S. 168, zu Gn 29.20; altlat. hrsg. Weber, Vetus Lafina. 11 Epistulae, eXL.8.2. 12 Tractatus in librum Psalmorum, LXXXIX.4, Z. 69f. 13 Epistulae, 297, S. 456. 14 JI Pt 3.8. 2
15 Hrsg. SchaeferV.153f. 16 "Opera rhythmica", eSEL 122, S. 449 (No. XVn.11 f.) Siehe auch PARADlESGARTEN.
123
noctis, quam totum tempus vitee nostne quod consumpsimus super terram. l Bai· derich von Bourguelt psychologisch: ulla fuit nox noete minus gratantior ilfa, / Que michi longa nimis fuerat quasi terminus annU Eine Napier-Homilie mit dem Bild des Lidschlags für den Augenblick: deah hwa mihte oOOe moste tibban her on life fela pusend geara, ne pined him on pam toweardan fife eft, buton swyfce hwa his eage bepriwe.) Ecclesiastleus von Relativität langen Lebens: numerus dierum hominum ... quasi guttae aquae a mare [v.1. parvu/a guNa aqua de magno mari + deputati sunt, deputatum est] 1 et sieut [quasI] calculus harenae sie exigui anni in die aevi [v.1. in diem vitae + reputati sunt).4 lactanz von Schöpfungstagen und Weltzeitaltern: sicut deus sex iIIos dies in tantis rebus fabricandis laborsuit, ita et religio eius ... in his sex rnilibus annorum laboret necesse esP Rlmbert von Bremen von Zeitdehnung im Fegefeuer: Cumque ibi per triduum ... crueiaretur, quod spatium ilfi mille annis longius propter immensam poenam visum est...;6 kurz erscheinende zeit: eurn omnia fere quae ab initio episcopatus sui aggregare ... poterst uno velut momento perdiderit ... 7 Balderich von Bourguell von Abwesenheit des Freundes: Sofa dies sine te meeum deeemitur annus I Mille dies teeum parua breuisque dies;8 Freudentag: Ista dies numeranda michi meliore lapillo, / Quam fui! annorum numeranda dieta meorum. I Istius una quidem miehi contulit hora diei,/ Quod michi collatum uix eredas mille diebus 9
82. ZEITENKREISLAUF: AUFERSTEHUNGIO Tertulllan: dies moritur in noetem et tenebris usquequaque sepelitur ... et tarnen rursus ... cum sole ... uniuerso orbi reuiueseit redaeeenduntur enim et stellarum radii, quos matutina suceensio extinxerat redomantur et speeuta lunae, quae menstruus numerus adtriuerat; reuoluuntur hiemes et aestates arbores uestire post spolia, flores denuo colorare, herbas rursus imponere totus igitur hie ordo reuolubilis rerum testatio est resurreetionis mortuorum. 11 Pseudo-Cyprian: Adparere Deo uiuos de morte necesse est / .. ./ Semina sie uersis ereduntur arida terris / .../ Consurguntque nouae uario eum faenore masses. / Sidera euneta eadent, iterum renate tueeseent, I Et dies in densam moritur eum lumine noctem, I OCcidit inque diem nox rebus luee retectis I Ac dies affa suis itarum resurgit in BstriS. I So/que esdit supero splendorifer lumine elaro, I Lux perit umbrato uenienti uespere munde I Et remeat toto renouatque gaudia saecto: I Sie eremata suo uiuit de funere I Homiliae, e, Migne PL 94, Sp. 502 0 (Dekkers, Clavis, 1368; Machielsen, Clavis Patristica IB,4073). 2 Carmina, hrsg. Hilbert, 2.11 r. ) No. XXX 148,11-14. Verwandte nichtvergleichende altenglische Bilder fUr ,Moment' sind anes sagan bearhtm I beorhtm I beorhtnes u.ä. Vgt. das altdeutsche Memento mon' (hrsg. Müllenhoff-Scherer, Denkmaler, XXXb) 6.5f.: ter man einar stuntwi/o zergAt I alsO skiero 56 div brSW8 gas/At. Siehe auch DICTO emus. Sir 18.8. s Divinae institutiones, VU.14.IO. 6 Wa S. Anskarii. Kap 3, hrsg. Waitz. S. 22. 7 Kap 16, hrsg. Waitz, S. 37f. 8 Carmina, hrsg. Hilben, 90.31 f. 9 Carmina, hrsg. Hilbert, 101.3--6. 4
10 Siehe auch AUSSAAT: TOD UND AUFERSTEHUNG. 11 Oe camis resurrectione, 12, eSEL 47, S. 40r.
124
fcenix I Extemp/oque suo uo/ueris resurgit e busto. 1 Et nudata foliis suo tempore frueticat amor 1 Atque iterum pomi curuat ex germine ramos. / Ergo ... 1 Augustlnus: Luna per omnes menses nascitur. ereseit, perfieitur, minuitur, consumitur, innovatur ... Unde abeunt, unde redeunt frondes arboribus? ... Hiems est, eerle nunc arbores arescentibus similes vemo tempore vireseunt ... Ergo annus redit in tempore, et homines ... eurn morlui fuerint interibunf!2 Entsprechend Petrus Chrysologus: Dies mane oritur, sera sepelitur in nocta, et iterum resurgit in mane. Sol eottidie naseitur, cottidie momur, resurgit ipse ccttidie. Tempora, dum transeunt, pereunt; dum redaunt, reuiueseunt. Vnde, homo ... e/ementis resurreetionem tuam tibi iugiter praedicantibus adquiesce.J Entsprechend Pseudo· Tertulllan: Jam liquid83 stringentur aquce; stridante rigore 1 Saxa fient, et semper erunt, nisi magna potestas 1 So/vem indueto molli spirante tapore. 1 Vitieulce in gracili latet ingens corpore botrus; 1 '" 1 Arboribus folia. spinis rosa, germina campis 1 Morlua deficiunt, et rursus viva resurgunt. 1 ... 1 Omnia nuda cadunt, suo corpore singula vestit: 1 Cur hominem so/um ... 1 Non tamen revoeet sibi. quem super omnia feeif!4 Marbod von Rennes: Sol quoque per noctem quasi sub teflure sepultus, I Surgens mane novus reditum de morle figurat. S
bl. JAHRESZEITEN, ZEITALTER: LEBENSALTER' PI,ulu.: itidem ut tempus anni, aetate alia afiud factum ccnuenit. 7 Cicero vom nahenden Tod: non magis do/endum est. quam agrioo/ae do/ent proetema vemi temporis suavitate aestatem autumnumque venisse. ver enim tamquam adufascentiam significat ostenditque fruetus futuros, reliqua autem tempora demetendis fruetibus et percipiendis aeccmodata sunt.8 Lucrez: florescunt tempore cerlo 1 arbusta et cerlo dimittunt tempore florem, 1 nec minus in cerlo dentes cadere imperat aetas I tempore et inpubem molli pubescere veste 1 et pariter mol/em malis demittere barbam. 9 Qvld in breiter Analogie: QUid, non in species succedere quattuor ennum 1 adsp;cis, aetatis peragentem imitamina nostrae? 1... 10 Isalas von gottgesegneter Lebensdauer: secundum dies enim figni [Vet.Lat. ergänzt: vitae] arunt dies populi mei,ll IV Ezrae: minores statu estis prae his qui ante vos ... quasi iam senescentis creaturae et fortitudinem iuventutis praeten·entis. 12 Lactanz auf Roms Kaiseneit als Altersverfall bezogen: bellJs lacerata ciuilibus ... ad regimen singufaris imperii reccidit quasi ad elteram infantiam reuo/uta. 1J Ambrosius vom Carmina, VI (Ad Flavium Felicem Oe resurrectione mortuorum), Z. 119-136, hrsg. Waszink = eSEL 3.3, S. 313. Vorbild war das Gleicbnis 10 12.24f. Die Bilder sind an den entsprechenden Stellen getrennt eingeordnet. 2 Sermo eCCLXI.X.IO, Migne PL 39, Sp. 1604. 3 Sermo cxvm.8.79-84, ce 24A. .. Carmen adversus Marcionitas, ll.v (Dekke~, Clavis, 36), Migne PL 2, Sp. 1124 C. 5 Liber decem capitulorum, X, Migne PL 171, Sp. 1716 B.
I
6 Siehe auch LAUB: 7
8 9 10 11
12 13
GENERATIONENWECHSEL.
Mercator, 984. Cato maiorde senectute, xvm.64. Oe rerum natura, V.670-674. Metamorphoses, XV.199-213. 1565.22. IV Esr 554f. Oiv/nae institutiones, Vn.15.16.
125
Alter bei Auferstehung: aliis quidam fructibus, ul viii, oleae pomisque diversis, anni aetas extrema habilis maturandis: nobis quoque mundi consummatio tamquam eJdremus anni finis adcommodam resurgendi praescribit aetatem; I Winter des Lebens: Imitatores etiam ipsius caelestis simus elementi: non semper sofe feruet ardenti, frequenter nubibus texitur, pluuiis uehementibus inhoffl3scit, iactis niuibus teg;r terram. non ergo sit in te quoque diutuma lasciuia; succedant maesta seniHum eurarum tempora et tamquam ineana maturites agrum hune tui eorparis reprimaf.2 Bei 'Paulus Dlaconus' vom Weltzeitalter: Hora sexta sextam mundi mtatem signifieat, quando tanquam in seneetute mundi, Dominus ... venit ...J Odo von Cluny: Sanguinis in senibus frigere sueuit et aestus, I Debuerat uetulus sie ergo tepescere mundus. 4 Byrhtferth von Ramsey: Ver et pueritia consantiunt; adoleseentia et estas assimilantur, autumnus et iuuentus consoeiantur, hiems at seneetus deficiuntur ... : Lengtentima end cildiugod gepwaJrlceead, and enihtiugod and sumor beoo geliee, and haJrfest and gepungen yld geferlceead, and winter and yld ateoriad ... ;5 in astronomischem Jahreszeitenbild tur geistliches Wachstum: ardere eoepit per inhabitantem Spiritum Sanetum, Qui in eo diffusus erat; ita, ... sieut solet aureus sollucidius fu/gere postquam Arietis et Tauri, neenon et Gemini ascenderit signa.6 Entsprechend Vita Alcuini: lubricos adofeseentiae calles ... transifiens, quasi sol in caeH aree media magno iuventutis ealore figitur. 7
b2. ANDERE BEZÜGE: WINTER
Petron von Schreck und Furcht: ego autem
frigidior hieme Galliea faetus nullum potui verbum emittere;8 iIIa metu frigidior rigente broma I eonfugerat/~ Mlnuclus Fellx vom Erdenleben: ita corpus in saeeu/o. ut arbores in hibemo: oeeultant virorem ariditate mentita. 10 Maximus von Turin von Weihnachten: sieut in iIIa die mundus spafia suae lucis extendit, ita el nos noslram iustitiam protendamus; et sieut diei i1fius clarilas pauperibus diuitibusque eonmunis est. ita et nostra liberalitas peregrinis el indigentibus sit eonmunis; et sicut tune mundus noctium suarum reiecit ealiginem, i/a et nos auaritiae nostrae tenebras amputemus; atque inslar hibemi tamporis sicut in segetibus soNs uapore resoluto gelu nutriunlur semina, ita el in peeloribus nostris resoluta duritia iustitiae semen tepefactum saluatoris radio coafeseal !11 Hölle: Slri· dor ... dentium ad instar hibemi temporis erit in ilfis tenebn·s. Ergo sieut penetrante algore hiemis tOlo homines corpore contremescunt, ita el inlerueniente conscienlia frigida delietorum ... dentium slridore quatientur. 12 Apponlus vom I
2 3 4 j
6 1 8
9 10 II
Oe excessu trams, 11.62.2-4. Exposffio Psalmi CXVIII, XII.9.1. Homi/ia de tempore XCv, Migne PL 95, Sp. 1274 B, zu 10 4.6. OCcupatio, Vß.392f. Enchin'dion, 1.1.103-123, hrsg. Baker and Lapidge, S. 10-12. Zu Vorstellungstradition, Quel· len und Parallelen ebd.. S. 255. Vffa S. Oswa/di, hrsg. Raine, Hislorians, I, S. 405,1- 4. Hrsg. Amdt bei Waitz (Hrsg.), MGH 5S (in Folio) XV.!, S. 188,34f. Satyrica, 19.3, S. 14. Satyrica, 132.8, S. 158. Octavius, 34.11. Sermo LXla I.
12 SermoLXIX.I,zuMt8.12.
126
Heidentum: sieut hiemis tempore absque frondibus et floribus sine decore sunt uineae, ita fuisse absque decore iustitiae uel sanetitatis omamento praedietas nationes ... certissime eomprobatur. l Marbod yon Rennes: Annum concludens, gelidceque simillima morti I Deeutit arenti marcentes arbore frondes. 2 Theobald im Bild der vorsorgenden Ameise von Sorge ums Seelenheil: famis ut formido re· eedat I Tempore jUdicii, quod simile est hiemi.3
b3. FRÜHLLNG Ein Panegyrieus von der Geburt der Kaiser: 0 felix beatumque uer naua partu, iam non amoenitate florum nee uiriditate segetum nee gemmis uitium nee ipsis tantum fauoniis et luee reserata laetum atque uenerabile. quantum ortu Caesarum maximorum. 4 HIeronymus vom Vorzeichen des Weitendes: Quomodo ... quando teneri fuerint in arbore ficus caulieuli et gemma erumpit in tlorem cortexque folia partum, intellegitis aestatis aduentum et fauonii ae ueris introitum; ita eum haee omnia quae scripta sunt uideritis, nolite putare iam adesse consummationem mundi. sed quasi prooemia et praeeursores .. .5 Maximus yon Turin von Quadragesima: eonstrieta hiemali gelu te"a resoluitur, et aquarum fluenta meatus suos glacie Jiquefacta recipiunt, sic quoque ... contraeta seeleri· bus peecata soluuntur. el uitae nostrae pun'or cursus liquefacto rigore diaboli meatum suum pristinum recognoseit. Te"a ... asperitatem deponit hiemis; ego ... asperitatem reicio delietorum ... herba segetum reuiueseit in messern, surculus arbon's eonatur in fruticem, palmis uineae pubescit in gemmam, el omnia de inferioribus ad altiora se sUbrigunt, ita ... hominum spes intermortua reuiueseit in posterum ... et omne humanum genus ad eaelestia se subrigens ... consurgit. 6 Petrus Chrysologus vom Fasten: sieul uer omnes tempestatum premit el compescit tumuftus, serenat faciem caeli, dat paeem ferris. ae totum mundi corpus brumali sepuftum morle uitalem uocat et suseitat ad uigorem: ita ieiunium conflictus omnes sedat, membris pacem reddit, ac '" animat toto calore uirlutem; 7 sieut uemi flatus tota facit germina tlorere camporum, ita misericordia ieiunii producit tota in florem semina, in caelestem messem ... faeit fructifieare uirtutem.& Rurlclus yon L1moges: Hoc namque tempore cuncti orbis species rediuiua reparatur, et quicquid in eo situ squalidum, frigore turbidum, glacie concretum, nuditate deforme, ariditate praemortuum hactenus fuit, ad instar resurrectionis emergit, ut discat humana fragilitas ... da praesentibus futura cognoscere. 9 Apponlus von der Welt nach Christi Passion: Sicut igitur superueniente uemo praecursore aestatis ... omnis creatura rediuiua faetatur et uniuersa animafia '" eubilia construunt, et aues nidos componunt et sese suis uocibus de secretis aduocant montibus, ubi iam reptiJibus epulas praeparat hu-
2 3 4
s 6 7 8
11
Commentaire sur le Cantique, rv.36;;: Angelomus yon luxeull, Enarrationes In Cantica canticorum, Migne PL 115, Sp. 599 B, zu Cl 2.15. Siehe auch WEINBAU. Uberdecem capitulorum, IX, Migne PL 171, Sp. 1713 D. Physiologus, IV. Oe formica,I6-18. Simile hier: "typologisch enlsprechend". Incetti panegyricus Constantio caesari dictus, vrn (V}.3.1, hrsg. Mynors, XII panegyrici Latini, S. 216. Commentarii in Matheum, [V, ce 77, S. 231, zu Mt 24.32. Sermo LXV1.2. Sermo VD(bis) (Extrauagans 1).1.8-14, CC 24. (Dckkers, Clavis, 235).
Sermo vm.2.29-3I, ce 24. Epistulae, LV, eSEL 21, S. 358,;;: hrsg. Lütjohann, MGH AA VID, S. 303,3-5,
127
mus, nec deest pennigeris animantibus esea, ubi eanora uax uofatilium dulci modulamine resonat, et ad praedandos flores apis pennis armata procedit, da Dominus ... per suam passianem ... faciem mundi martyrum flore, ue/ omnibus sanctis operibus, decorauit. l Pseudo.chrysostomus vom Erkennbarwerden beim Gericht: Sieut in tempore hiemis inter virides et eridas arbores diseretio non est, eum autem venerit tempus ilfud beatum vema/e, diseemuntur. ita nune unusquisque secundum fidem suam ... manifestabitur. 2 Glldas vom Ende der Verfolgung: laetis luminibus omnes Christi tirones quasi post hiemalem ae profixam noctem temperiem fueemque serenam aurae caefestis excipiunt.J Pascha81us Radbertus von Corble: beatus amor tantum miM erescit in ilfo, / Quantum vere novo se mundus floribus auget. 4 Gesta Berengarii im Analogon zu Sieg und politischem Erblühen: Ut Phoebo roseis arvum /axante quadrigis / Vers nova gaudent pecudes foetuque gravantur, I Humor adest herbis ae vastis semina suleis, I Gratus aer pennis aequorque meabile naufis -I Cuneta nitent (succedit enim nature ereatrix I Et rebus proprias certo dat tempore tormas): I Haud secus Italim gestit sub prineipe tellus; und: Consilii tugiunt inopes passimque recedunt - I Flante velud zephiro /iqueseunt aeros aurre I Vere novo, gremium solvunt eum rurs coaetum I Frigore brumali erebris boremque pruinis. S Euseblus Gallleanus unter exemplarischen Bildern jungfräulicher Geburt: quod de feeunditete uirginis in tide eredimus, ex a/iquo etiam in rarum specie uidere possimus ... post arduae hiemis steri/itatem, quando ueris eurn amoenus induit uultus, quando taeies mundi deposita senectute iuueneseit, quando per noui aeris gratiam constrictus relaxetur orbis, quando ceelum terris clementia arridente blanditur, quando nubet tepore creatura rerum: quis greuidum fetibus maritat annum? quis castum arbori subiciet fructum? Videas partum, ubi non potes inuenire eonceptum!6 Sedullus Seottus: Quam .../ Boreae post trigore saeva I Ver florigerumque serenum - I Sie praeveniente piae/o I Animae fit eara made/s. 7 A:lfrie: seeo/an on domes d83g ... ealle of eordan arisan, pe fStre euce wfSron, swa swa ealle treowa eueia~ lBfre on /enctenes timan. pe aar purh wyntres eyfe wurdon adydde;8 Se mann e'e hlBfe' ylde on gearum, and haafe' ci/des peawas on dysige, paat se byd awyrged. !E/e treow blewe' 83r pan pe hit w83stmas bere, and lBle com bie' 83r8st gfSfS. Swa eac 83fe godes cinnes mann seaal hine sylfne to godnesse awendan. 9 Letald von Mlcy von den Heiligen: ve/ut post asparitatem nimbosaa hyemis, eum p/acidas vemi cJementia temperst auras, redolentes arbusta prorumpunt in flores, et nudata dudum roseta radivivis adomantur rosis, mi-
2 ) 4 S 6
7 8
9
Commentaire, IV .25 '" Angelomus von lUX8Ult. Enarrationes in Cantica canticorum, zu Cl 2.llff., Migne PL 11 S, Sp. S97 A-B. Opus imperfactum in M8tthaeum, Homilia LIV, Migne PG 56, Sp. 942. oe excidio er conquestu Britanniae, Kap. 12, MGH AA 13, S. 32,15-17. EckJga dU8rum sanctimonia/ium, 135f., hrsg. Traube, MGH Poetae rn, S. 50. m.291-296 und IV.72-75, hrsg. Winlerfeld, MGH Poetae IV, S. 394 mit 397. Homilie LXXVI.8.80-86. über de rectoribus christianis, hrsg. Hellmann, S. 57,10 - 19. Uves O( Saints, XII.29--32. Homilies, hrsg. Pope, XIX.21-24, zu 1$ 65.20.
128
rantesque oculos erumpentium candor reverberat fifiorum; sie pace Ecc/esice reddita, diversi per mundum effulsere viri ... fu/gore fidel insignes. 1
M. SOMMER Beda exegetisch-erklärend fUr das Gottesreich: regnum dei aestati comparatur quia tune maeroris nostri nubila transeunt et uitae dies aetemi soIis claritate fulgeseunt;2 Historia eccJesiasüca, von Höllenangst: glacie constrictum, eurn sedens in tenui ueste uir ita ... propter magnitudinem memorati timoris uel suauitatis quasi in mediae aestatis caumate sudauerit;l ae. übersetzt: se halga wer seete in pynnum hr83gle. and ... fore mice/nisse P83S gemyndigan ages his gesyhda peet he swa swioo swmtte swa in swo/e middes sumeres.·
c. TAGESZEITEN, STUNDEN, UHR Fronto in vergleichender Analogie bezogen auf Lebensalter: adulescentiae et iuventuti prolixa curricula vitae data sunt. sicut diebus interdum et noctibus licet esse Iongis/i Ammlanus Marcelllnus von ungeregelten Essenszeiten im Bild der Sonnenuhr: nec apud 80S extra regales mensas hora est praestituta prandendi, sed uenter unicuique uelut solarium est eoque monente ... edffur.6 Ambroslul im Hymnus Splendor patemae gloriae bezieht Tageszeiten als Analoga auf Tugenden: pudor sit ut diluculum,/ fides uelut meridies. 1 Pseudo-Chrysostomus von Weltzeitaltern: Sicut enim quis in itinere constitutus, auf in opere quodam, ante sextam quidem non operatur aut ambulat, seiens quia Iongus ei adhuc superest dies ... eum cceperit esse octava aut nona, incipit properanüus agere, ut opus suum vel iter tempore definito conc1udat: sic et Deus post Abraham ... frequenter properans. ut adventum suum in hunc mundum consummaret, quasi vespere jam propinquante. 1 A1euln verwendet den Abend als Bild des Alters: nunc vero frigescente sanguine. quasi vespere, in Francia seminare non cesso. 9 Hrabanul Maurus im Bild der Stunden der Sonnenuhr von den Aposteln: Salvator ... duodecim apostolos, quas ... elegit sol justitim, In horarum slmilitudine illustrans ... direxit. IO Theodutf von Ort6an8 in Bildern krönenden Abschlusses fiir eine Spätzeit: patrias leges .../ Qui decedenti datus es pia gloria regno, / Quem vespertini temporis oroo dedit. / Sie ostrum limbus, sie claudit prandia vinum, I Post fruetus anni pinguis oliva viget. 11 Beim Poe· la Saxo Anbruch der Nacht filr Zustand des Frankenreichs beim Tode Karls: UI sub fine cadit cum longior umbra diei I Et so, oceani properans se tinguere fluctu / Pergit in cubitum tegit et ferrugine vultum / Lucigenum mixto maculis pal1 VHa S. Julianl, Prolog, § 7, Migne PL 137, Sp. 786 A. 2 In Lucae Euange/ium exposHio, Vl.xXI.295. 1 rn.XIX, hrsg. Colgrave-Mynors, S. 274,26-28. 4 htsg. Miller, S. 216,27-30. s Adamlcos,1l7.18, hrsg. vanden Hout, S. 195. 6
1
I 9
10 11
Res gestae, 23.6.77. Hrsg. Bulsl, Hymni Latini, 0.2, Sb". 7 - Canterbury Hymna/, brsg. Wieland, No. 15.26f. hrsg. Gneuss, Expositio, No. 15.7 (glossiert: sy sydefulnys SW)'1ce lBnnorgen and 51 Uf8 geIea'a swilce mlddceg) - hrsg. Milfull, Hymns, No. 15.VD (glossiert: cliJJnnyss sy &wa &wa iJJm6mergen ge/asta &wa swa middiBg)- hrsg. Daab, Reichanausr Denkmaler, S. 37 (kadigenl si eo so trua in morgan I ka/auba eo so mini tak). Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia XXXIV t Migne PG 56, Sp. 819, zu Mt 20.5. Epistu/ae, 121, S. 178,1 f. Oe leudibus s. crucis, I.vlU, Migne PL 107, Sp. 181 AlB. Carmen XXXVm.79-84, hrsg. DOmmJer. MGH Poetae I, S. 495.
129
fore nigems. 1 Signa procellose dat noetis abinde sequent;s, 1 Quamvis sueeedens. dum tramite fertur eodem, 1 Orbe valet pfeno sublustrem reddere funa: 1 Haud aliter turn prudentes sensere. futuras I... gemendas 1 Regni Francorum . ruinas. 1 .Elfric in Verbindung mit dem Gleichnis der Arbeiter im Weinberg: ;s . ure cnihthad swyfce undemtid, on pam astih(j ure geogoo. swa swa seo sunne ded ymbe piBre (jriddan tide; Ure fulfremeda wiBstm swa swa midd;sg. (ar (jan 6e on midne dEeg bi(j seo sunne on (jam ulemestum ryne stigende. swa swa se fulfremeda Wlf>stm b., on fu/re slrenooe !>e,mde; ... Seo end/yfte tid bi~ seo forwerode eafdnyss pam deaoo genea/recende. swa swa seo sunne setJunge genealiBh(j on pres dEeges geendunge; EornostJice panne sume beOO gelredde on cildhade to godum ooawum ...• sume on forwerodre ealdnysse. panne bi(j hit swyIce hi beon on misJieum tidum to (jam wingearde ge/aoode.2
dl. DlE LEBENSALTER) Cicero vom römischen Volk: Videtisne igitur ... non solum ortum novum popu/um. neque ut in eunabula vagientem relietum, sed adultum iam et paene puberem?4 vom Prestige des Altertums: habet autem. ut in aetatibus auctoritatem senaetus, sie in exemplis antiquitas. S Catull verwendet KJeinJcindlichkeit als Bild filr geistige Unreife: Insulsissimus est homo, nec sapit pueri instar 1 Bimuli tremula patris dormientis in ulna. 6 Lactanz vom sechsten Weltzeitalter: finem rerum ... post braue tempus adnuntiant (i.e. prophetae], dasen'bentes quasi fatigati et dilabentis mundi ultimam senectutem.1 Bei Augustl· nus Weltalter und Lebensalter in Parallele: mirare quia senuit mundus. Homo est, nascitur. erasen, senescit. QuereIBe multiB in senecta: tussis, pituita, lippitudo, anxietudo. fassitudo inest. Ergo senuit homo; querelis plenus est senuit mun· dus; pressuris plenus est;' Prophezeiung und Eintreten des ewigen Lebens: hominum mirabilium prophetia ita comparanda est im uitae, quasi paruuli ad ;uuenem;9 Vergessen des Zeitalters vor der Sintflut: Quam profecl.o aetatem primam demergit obliuio. sieut Betas prima generis humani est de/eta diluuio.IO Pseudo· Chrysostomus vom nahenden Weitende: Ecce senectutis signa cognoscimus, diem eutern ultimum ignoramus: sie et labentis (i.e. mundl] signa se;mus. linem ejus non egnoseimus. Sicut enim, qUBndo videmus hominem senem. scimus quia propemodum rnoriturus est; quando autem, neseimus: sie et mundum, quando perturbatum videmus, easurum cognoscimus. d;em autem ignoramus. 11 Wotfhard yon Herrieden setzt Zeiten· und Geisteswandel in Parallele: Vo/vente temporum instantium adhue laerimabili serie, variantur etiam pariter mentium humanarum multimodae qualitates. 12 .EIfrtc: Des middaneard is (jam ealdigendan 1 Annales de gestis Caroli magni, TV.361-370, hrsg. Wintcrfcld, MGH Poetae IV. S. SM. 2 Catholic Homifies U, V.92-106. ) Siehe auch unter MOND: WANDELB.... RKEIT. A Oe 1'8 publica, 0.11121. , Orator. SO (169). 6 Cannen XX.12f. 7 DMnae institutiones. Vll.14.16. , 9 10 11 12
S&rmo LXXXI. 8, Migne PL 38. Sp. 504. Oe civitate Dei, XXIlXXlX.73-75. Oe cMtate Dei. XVI.xUII.75f. Opus imperled.um in Matthaeum, Homilia L, Migne PG 56. Sp. 921 f. De mirawlis S. Waldburyis, MGH SS (in Folio) XV.t, hrsg. Waitz et aJ.• S. 548.26f.
130
menn geUc ... he is nu mid ylde ofset. swilce mid gelomlfecendum hefigtymnyssum to deaoo gepread. 1 Seafarer vom Altern der Welt und des Menschen: BllBd is gehntBged, / eorpan indryhto ealda(j ond seara(j. / swa nu manna gehwylc geond middangeard. 2
d2. SONSTIGES Massentod im Kampf vergleicht Statlu. mit einem Seuchenjahr: innurneram ferro plebem, ceu letifer annus / auf iubar adVersi grave sideris, immolat umbris / ipse SUiS;3 wiederverwendet in den Gesta Berengarii. 4 Ambra· sius von moralischer Orientierung am lahreslauf: caelo annus labitur per dies ae •
menses et tempora autumni atque hiemis, ueris quoque et purae digestus aastatis. da cae/o uitae tuae imaginam cape; etiam quando non germinas fructum, sere tamen semen ad fructum ... s Gregor yon Nazlanz. übersetzt durch Rufinus. von häufigem Tun: semper oportet meminisse dei, crebrius etiam quam respirareß HIeronymus von rascher Vergänglichkeit angesichts Gottes: Omnesque diuitiae impiorum puncto et momento temporis comparentur, quando uisitauerit 80S [i.e. Deus] in sua maiestate. 7 AugusUnus von Präfiguration der Weltzeitalter durch Schöpfungstage: Ipse etiam numerus aetatum, ueluti dierum ... qui seripturis uidentur expressi ... ut prima eetas tamquam primus dies sit ab Adam us~ qua ad diluuium ... haee tamen septima [i.e. aetas] erit sabbatum nostrum ... sed dominieus dies uelut octauus aetemus ... corporis requiem praefigurans. 8 Theoderich bei Ca••lodoT vom Solidus zu 6000 Denaren als Figur des Weltalters: seilicet ut radiantis metalli formata rotunditas aetatern mundi, quasi sol aureus, convenienter includeret.'
E: Vergänglichkeit 10 al. BLUME:1l TOD 'Sterben in Schönheit' bei Homer l2 oder Sappho;13 bei Quintus yon Smyma Getreidehalm oder Mohn schneiden filr Töten im Kampf;1' verdorrende FrohJingsblumen für menschliches Los.li VergII: hic iuuenem ... per nunt / qualern uirgineo demessum polfice florem / seu mollis uiolae seu languentis hyacinthi, / cui neque tulgor adhuc nec dum sua forma recessft./ non I Cstholic Homilies I, XLIIG-120. 2 Z.88-9O. 3 Thebais, Vl17Q9-71 L 4 m.26Sf., hrsg. Winterfeld, MGH Poctac rv, S. 383. 5 Expositio Psalmi CXVIII, XU.8.2f. 6 Oratio IX: Oe AtTesnis, 4. L 7 Commentarii in Esaiam. ce 73. S. 372. 8 Oe cMtste Oei, XXU.xxx.124-144. 9 Varlas, 1.x.S. 10 Ähnliche Konnotationen bei diversen Bildern für SOINEWGKEIT. Siehe auch Uill, ROSE; APFEL; REGEN; WlND, S1VRM; vOGEL; LATERNE; SCHATIEN; TRAUM. 11 Siehe auch UUE, ROSE: EPrTAPHIEN. Zur christlichen Symbolik Rech, Inbild des Kosmos, S.
443-471. 12 llias, V1D.306-308.
l3 Fragment 117 D. I' Posthomerica, 1V.423- 429. 15 Posthomerics, XJV.207f.
13\
iam mater alit tellus uirisque ministrat; I purpureus ueluti eum flos sueeisus aratro / languescit moriens, lassoue papauera collo I demisere caput pluuia eum forle grauantur. 2 OvId: ut. siquis violas rlguoque papaver in horto / liIiaque infringat fulvis horrentia linguis, I marcida demittant subito caput iIIa gravatum I nec se sustineant spectentque CBcumine terram, I sie vuftus moriens iaceP Statlus: flo~ rentesque manu seidft Atropos annos, / qualia pal/entes declinant lilia culmos / pubentesque rosae primos moriuntur ad austros, laut ubi uema nouis exspirat purpura pratis;4 früh Todgeweihter: lIIe, ue/ut primos exspiraturus ad austros I mollibus in pratis alte flos improbus exstat, I sie tener ante diem uultu gressuque superbo I uicsrat aequales multumque reliquerat annos. 5 Römisches Epitaph eines Kindes: ootauom et decumum flori similis tulit annum, / .. ./ eum /aribus nostris rapuit ... C/otho.6 Christlich fortfilhrend Ennodlus von einem Bischof: Pollice sed diro ceu flos succisus aratro est;1 Te pane demessum ceu florem dextera fati I Dum laGeret, Christus perculit exitium. 8 Gesta Berangarii: iuvenem agresti sublimem stramine ponunt, / Qualern virgineo demessum pollice florern I Sau mollis viollS sau fanguentis hiacinti, / Cui neque fulgor adhuc needum sua forma reces· sft: I Non iam mater alft tellus viresque ministrat. 9 Dagegen Petron obszön vom impotenten Phallus: nee magis ,.. vultum ... movetur I quam lentae saliees lasso· ve papavera 00110. 10
82. BLUME: VERGÄNGLICHKEIT 11 Sappho im Bild der zertretenen wilden Hyazinthe. 12 Plautus persiflierend aufs Jammern des jugendlichen Liebhabers bezogen: quasi solstitialis herba paullisper fui: / repente exorlus sum, repentino occidi. 1J Ovtd in erotischem Kontext: nostra tarnen iacuere velut praemorlua membra I turpiter hestema languidiora rosa.1 4 8eneca Ober Schönheit: Non sic prata naua uere decentia I aestatis calida8 despoliat uapor I (saeuit solstitio cum medius dies I et nootes breuibus praecipitat rotis), I /anguescunt folio liIia pallido, I et gratae capfti deficiunt rosae, I ut fulgor teneris qui radiat genis I momento rapi· I JEneis, XI.67-71. Dazu Glslason, NaturgleichnJsse, S. 60; Homsby, Patterns of Action. S. 86; Glrtner. Gehalt und Funktion, S. 157. 2 JEnefs, IX.435- 437. Dazu Glslason. Naturgleichnisse, S. 59; Homsby, Patterns of Action. S. 32. 85f.; KJingner, Virgil, S. 564; West, .,Multiple-correspondence Similes", S. 47; Gärt4 ner, Gehalt und Funktion, S. 157. J 4
Mstamorphoses, X. I 9Q--1 94. Si/Vae, m.III.127-130 (= eIL vrn 20588: hrsg. Buecheler, Anthologla LaUna. U, No. 1787
(aus Ras·el-Oued). 5 Silvae, 0.1.106-109. 6 Hrsg. Buecheler, Anthologie LaUne, 11, No. 1169.5-7. 1 Cermsn n.Lxxxvl.9, hrsg. HarteI, eSEL 6. Carmen I.JJ.19f., hrsg. HarteI. eSEL 6, S. 510. 9 rn.273-277, hrsg. Winterfei
I1 Nicht eingesehen: A. Rutgers van der LoefT, ,,Het sterven van de rode bloem", Hermeneus 24 (1952). 41 f. mit 62-65; 25 (1953), 89-93. Zur Verbindung des weiblichen Schönheitsbil· des der Blüte mit der der Vorstellung der Vergänglichkeit vgl. Jax, Frauentypus. S. 12f. mit Nachweisen in Anm. 24 und 59. 12 Fragment 1170. l3 PseudoJus,38f.
14 Amores, rn.vlI.66f.
132
tur.1 Anthologia Latina: Tam fugitiva rosa est quam fugitivus amor. / Nam quod floricomis gaudet /asciva metallis. / Aurum significat vilius esse rosa. 2 Symma· chus: mollis est animus diJigentis ... si neglegentius traetes, eita marcet ut rosa; si durius terras, livet ut Ii/ia.) Ausonlus im carpe-diem- Thema: collige, virgo, r0sas, dum flos navus et nova pubes, / et memor esto aevum sie properare tuum. 4 lacobus vom Reichen: sieut flos faeni transibit I ... I ita et dives in itineribus suis marceseet. s Euseblus Gallicanus von Sinnenfreuden: haee, quae sub hoc sole posita sensus affeetusque nostros ad se rapiunt ... eilo uelut ostenso sui flore pertranseunt.6 Paullnus von Aqullela: qualis profectus est in pulehritudine carnis? Nonne sieuf fenum Gestatis arrJore percussum areseit. et paulatim decorem pristinum amittir?7 Alculn: Ut flores pereunt vento veniente minaci, / Sie tua namque, earo. gloria tota perit.s Sedullus Seottus: Impiorum divitiae eito eonsurgunt quasi brittanica, in tempore suo veloeiter decidunt. 9 JElfrlc: seo frretewung. and se lichama sind brosniendliee. swa swa dmra wyrta blostm;lO pmt ge to Iy· tiere hwi/e seinan swa swa rose. pmt ge hrauJlice forweomian. l1 Arnarclus vom Reichen: Quid nisi homo est .. J Oui ceu flos ferulq transit niveumque Iigustrum. 12
aJ. LAUB: VERGÄNGLICHKElTll Vom Geschick Mlmnermos,14 Qulntus von Smyma;IS Properz: ae ueluli folia arentis Jiquere corol/as,/ quae passim calathis strata natare uides, / sie nobis .../ forsitan incJudet erastina fata dies. 16 Ovld heiter vom Haarausfall des Alters:: Nos male detegimur, raptique aetate eapilli,/ Ut Boreas frondes excutiente. cadunt,17 Ausanlus vom wechselhaften Geschick: omnia praecox / forluna tibi / dedit et rapuit. / saJstitielis / velut herba solet, I ostentatus I raptusque simuJ.18/sa/as vom Verderben der GOblosen: fueritis velut quercus [Vet.Lat.: sicut I quasi I ut terebinthus] defluentibus foliis [quae amisit folia];19 omnis mi/itia eorum defluet I sicut defluit folium de vinea et de fieu [Vet.Lat.: omnia sidera eius (stellee) cadebunt (cadent) sieut folia a vite el ut folia de fieu (fieu/nea)].2Q Der ae. S%mon end Satum von Sündern: Lytle hwile leaf 0000 grene; I oonne hie eft fealewiad, teallad on eorCan land forweomiad, 1
Phaedra, 764-771.
2 Hrsg. Riese, Lu, No. 866.10--12. Spll.t überliefen ) Eplstu/ae, I.xXXIIJ.2, brsg. Seeck, MGH AA VI.I, S. 19,8-10. 4 The Works, Appendix A, 3.49f. = hrsg. Clausen, Appendix Vergiliana, 178. 5 lac 1.1 Of. 6 Homilia LXXlll.3.44-47. 7 Uber exhorlationis, XXV, Migne PL 99, Sp. 220 AlB. s Carmen CXXllI.15f.. hrsg. Dümmler, MGH Poetae I, S. 350. 9 Proverbia Graecorum. A.21, hrsg. Hellmann, S. 123. Brmanica 'Wasserampfer' (Georges). 10 Catholic Homilies U. XXXI.82-84. 11 Calholle Homilies I. IV.97f. 12 Sermones, IV.20lf. n Siehe auch BILDER FÜR 'ZAHLLOS': LAUB. 14 Übersetzung Jacobs. Griechische Lyrik, hrsg. G. Wirth. S. 85. Vgl. Dietel, Gleichnis, S. 13. IS Posthomerica. IX.502-504. 16 Elegiae, U.15.5I-54. 17 AfSamatoria,m.16If. 11 The Worlcs, XI.6.3t-37.
19 Is 1.30. Siehe auch BAUM; GROSSE. 20 Is 34.4.
133
wooroad to duste. I Swa donne ge(eallad da da fyrena Eer I lange IEestad ... 1 Os·
bem von C.nterbury vom Grabmal: uix leuiter manus manachi admouerant. dum minores lapides. cementum. et qUK:quid opens desuper eminebat. quasi arbonJm folia sub prima hierne agilata cadebant. 2
84. LAUB: GENERAnONENWECHSEL) So bei Homer.o4 V.rgH von den Toten am Acheron: quam mutta in siluis autumni frigore prima Ilapsa cadunt folia ... ;$ EIegJa. In Maecenatem kontrastiv zur Sterblichkeit in Bildern der Verjüngung: redditur arboribus florens feuirentibus aetas; I ergo non hornini quod fuit ante redit ...1f' Seneca in differenzierender Analogie: Gravissimum iudicabis malum aliquem ex his quos amabis amittere, eum interim hoc tarn ineptum erit quam flete quod arboribus amoenis et domum tuam omantibus decidant folia . ... quemadmadum frondium iaetura facHis est quia renascuntur, sie istorum quos amas ...• quia reparantur etiam si non renascuntur. 7 ( CHRISTLICHE TEXTE) Augusttnus: ita est genus humanum, ... quomodo folia in
arbore: sed in arbore olea, vallauro, vel aliqua hujusmodi. qUEe numquam sine coma est ... ea qUEe suboriuntur succedunt roentibus al;;s. Semper enim dejicit folia, semper foliis vestita est. Sic el genus humanum num quotidie morientium detrimenta non sentit per supplementa nascentium ... et sicut folia in arbore semper vWentur. ita plena hominibus terra conspicitur. Si autem morerentur tantum ... velut arbores quEBdam omnibus foliis, ita terra omnibus hominibus nudafetur;B aliis mariendo decedentibus, aliis succedentibus oriendo species '" appafeat, sicut in arbore, quae perann; fronde uestitur. eadem uidetur uiriditas permanere, dum labentibus et eadentibus foliis subinde alia, quae nascuntur, faeiern conseroant opaeitatis.9 Alfred: pa ylesn eft ne eum~ pl!Br dEer hy er WBron. Ac cumad odre for hy. swa swa leaf on treowum; and 88pla, [am1] gears, and wyrlan, end treowu foraldiad and forseriad; and cumae' oder grenu ... 10
oS. ZU I ERN I SICH LEICHT WIE LAUB BEWEGEN" Pllnluo o.nlor vom unscharfen Sehvermögen der Zikaden: oculis tarn hebetes, ut. si quis digitum con· trahens ac remittens adpropinquet iis, transeant velut foIio movente. 11 Ambroslus von unbeständiger Tugendhaftigkeit der Juden: uirlutes sine tide folia sunt ... agitantur uento ... et aliqui lOOaei habent castimoniam ... sed uersantur ut foI
ASPR VI, Z. 314--318 (= hng. Menner, 305-309). TransJatio S. JElfegi, hrsg. Rumble, S. 305f., Z. 127-130.
2 ) Siehe auch JAHRESZEITEN: LEBENSALTER. 4 lilas, VI.I 47/t 49, ähnlich 0.467f, $ JEneis, VI.309f. Siehe auch unter VOGEL: GROSSE ZAHL. Dazu Salvatore, "Elemenii", S. 465f.; Brink, Horace on Poetry, S. 147, mit weleren Hinweisen zur Stelle. Ähnlich schon Seelen am Kokytos wie Billtter im Wind 3m lda bei Bacchylides, hng. D.A. Campbell. Greek Lyric IV. S. 142 (No. 5.64-66). 6 1.113f., hng. Kenney in Appendix VergmanB, hrsg. Clausc:n, S. 92. 7 Epistulae morales, 104.11. B 5ermo U.Xlv.23, Migne PL 38, Sp. 346. ,
Oe cMtate Dei, XXll.t.6-ll.
10 SoIiIoquien, ltrsg. Endter, S. 10,1- 4 (ohne bekannte Vorlage). Nichtvergleichend 1hnlich Consolatio, hrsg. Sedgefield, S. 10,11-13.
II Siehe auch AIiRENFELD: ANDERE BEZOcE. 12 Naturalis historie, XI.94.
134
!ia. l Venantlul Fortunatus, Vita S. Martini, vom Zombeben: vento motus inars simulans foliatilis umbraa.2 5edullus Scottus von Furcht: In se siva suis spem male fidus habens, I /nstabili tremulans folio simulabitur ilJe, I Grando quod axcussit, quod nothus atque movet} Notker Balbulus, Metrum da vita S. Ga/li, in komischer Anrede an einen Hahn: galle, ruis I E trabe concussa ceu fit qua silva movetur I Ad vantum tremula seu tremu/i folia.1.
06. BIBLISCH: BLUME, GRAS, SCHAlTEN Blühendes Gras und Laub mehrfach biblisch. j IV Ezrae in Gottes Drohung: gloria virtutis tuae sicut flos siccabitur, eum exsurget ardor qui emissus est super te. 6 "'a/achl von angegriffenen Stadtbewohnern: faeli sunt quasi faenum agn' et virens herba tectorum I quae arefacta est antequam veniret ad maturitatem. 7 Isa/as entsprechend: habitatares ... I faeti sunt sicut faenum agri et gramen pascuae;s Feinde: quis tu ut timeres ab homine mortali I ... qui quasi faanum ita arescet [VetLat.: arefaeti sunt];' omnis caro [Vet.Lal.: ut, tamquam, sicut] faenum et omnis gloria [claritas] eius quasi "os agri [faem]; 10 ~Ifric übersetzt: selc flsese is gmrs and pres "eesces wuldor is swilee wyrta blostm. ll Dazu Ambraslus: uirel enim gloria hominis in came quasi faenum, et quae putatur esse sublimis exigua quasi herba est. praematura ut "os, caduea quas; faenum, germinal uiriditatem in specie ... hilarioris uitae1 quasi "os praetendens iocunditatem, breuiore spat;o oceasura sieul herba faeni, quod pn'usquam euellatur af8scit,12 dazu Pseudo'()rigenes: Omnis en;m gloria hominis tanquam fenum, et omnis decor rorruplibilium tanquam o/era herbarum, et omnes species temmorum tanquam "os decidens. 1l Hlerem/as von Gottesstrafe: cadet mortieinum hominis ... quasi faenum post tergum me/entis et non est qui coIligat. 14 /ob vom Menschen: homo natus da muliere ... quasi flos egreditur et oonteritur el fugit velul umbra et numquam in eodem s/alu permanet. ls Psalter entsprechend: dies mei sicut umbra decJinaverunt et ego sicut faenum arui;16 Paris Psafter. Dagas mine gedruran swa se deorca scua, land ie hege gelie, swa hit hraOO weomad; Notker Labeo: uU8nchton mine taga, also seato
1 Explanatio Psalmorum XII, 1.41, CSEl64, S. 35. 2 Vna S. Martini, IV.S36: MGH AA IV.!. S. 365. Zum Bild vg!. Lv 26.36: larreM 80S sonitus folii vo/antis. 3 Uberda rectoribus christianis, hrsg. Hellmann, S. 65,6-15, inncrnalb einer Vergleichsreihe. 4 Hrsg. Berschin, Florilegium Sangal/anse, S. 116. Siehe auch Walahfrid Sirabo bei HAHN, HENNE.
Moralisierende Periphrasen bei Seda, /n Marei Euangelium expositio, 11 vlll.l 594 (nach I pt 1.24); In Eplstufas septem cathoficas, I (in lac).1.116f., I.IV.45, 1I (in / pt).1.2S9f.; CaesarlUI von Artes, Sermo CLXXX.1Il.16-18. 6 IV Esr 15.49(. j
11
IVRg19.26. Is37.27.
,
Is 51.12.
7
10 /s 40.6. Catho/ic Homilies I, XlL I 08. u Exameron. 1II.7.29, eSEL 32.1, S. 78. l j Commenlarius in fob, Migne PG 17. Sp. 472 C. (Dekkers. Clavis, 707a). 11. ler9.22.
II
IS
lob 14.1f.
16 Ps 101.12; ähnlich 143.4.
135
uuenehet ... Vnde dar mUe d6rreta ih also heuue. Deme zegänten heuue bin ih kelth. Psatter. defecerunt sieut fumus dies mei; I Paris Psalter. dagas mine gedmren syndan I smece gelice; Notker: also roügh; Also rCJgh zegät. Dazu Augustlnus: eum in hoc saeculo sieut fumus se exiallendo ... defecerint• ... ab eius facie pereant in aetemum. eum in sua damale fuerit praesentatus, uelut ignis. ad poenam impiorom lumenque iustorum. 2 Psalter vom Menschen: sieut herba transeat;) Paris Psalter. gewited swa gemolsnad wyrt, Notker: Im lib feroare ze erist also chrüt. Dazu HIeronymus: Quomodo herba quae uiret et flaret. mane quasi uidetur flos esse et uirens; ceterum sol cum uenerit el texerit illud, ad uesperam quasi demarcescit et decidit; sie et omnis nostra uita quasi flas uidetur esse cum uirat et arescit.' Augustinus: cleritas hominis ut nos feni. s Puffer vom Gedeihen der Bösen: eum exorli fuerint peccatores sicut faenum I .•. 1 ut intereant;6 Paris Psalter. /:)()nne foro cumoo fyrenfulra dreat, I heap synnigra hige onlie; I ea/le Peer II>tywad .. J..J Peet hi forworrJene weorden syppan; Nolker kommentierend: dez sundige uuahsent also heuue . unde ander zit noh ehomen in su6no t8ge (: in iudicio) ... Daz sie ... ferl6ren uuerden. Psalter. homo sieut faenum dies eius I tamquam nos agri sie efflorebit; 7 Paris Psalter. beoo mannes dagas mawenum hege I tBghWlBr anliee) eo~an blostman) I swa his lifdagas l83ne syndan; Notker: Menniseho ist also hlJuue . Also heuue sint sine taga ... Also der blu6mo dar inin felde. also ferb/uot er . also mOrg-färe ist er. Eplstu/a lacobi: dives autem in humilitate sua t quoniam sicut nos faeni transibit I exortus est enim sol cum ardara et arefecit faenum I et nos eius decidit. 1 Eplstu/a Petrf I: omnis caro ut faenum I et omnis gloria eius tamquam nos faeni I exaroit faenum et nos decidit.' Origenes in lateinischer Übertragung: divitiae ... regna ... principalus. ista omnia sunt in conspectu eius tamquam umbra et sicut nihil) sieut nos decidens.l 0 AugustJnus: /n comparatione longorum et Ionge uiuentium saBCulorom, omnis nas cuiusque domus sie est. quomodo nos agri. 11 Casslodor: Flos agri multo ce/erius transit quam feni uiriditas permanere monstratur. 12 Psalter von den Bösen: tam· quam faenum velociter arescent I et quemadmodum hoIera herbarum cito decident [Version luxta Hebraeos: sieut herba velociter conterentur I et sieut holus viride arescent.];1J dazu Augusünus: sed si alta radix est caritatis tuae, sieut multarom arborum per hiemem, transit frigus, ueniet aestas, id est iudicii dies; tune 8rescet uiror feni, tune epparebit arborum gloria; I~ dazu Casslodor: Fenum pulehra res est dum uiret, dum norel", sed cum aruerit, mutato protinus colore Ps 101.4; Ihnlieh Ps 67.3. 2 Ensrrationes in Psalmos, LXVU.3.9-13. ) Ps 89.6. 4 Tractatus da Psalme LX.XXIX.6, ce 78, S. 121. s Enarrationes In Psalmos, LXXXlX.6.19f. 6 Ps 91.8. Ähnlich Ps 101.5,12; 128.6. 7 Ps 102.15. I Isc 1.I0( , I Pt 1.24f. 10 Homilie n, hrsg. KJos1ermann, S. 253.28-30. 11 EIIarr860nes in Psalrnos, Cll.IS.l2-14. I
12 Expositjo
PsaJmorum. zur Stelle.
Ps 36.2. .. EIIarra60nes in Psalmos, XXXVI.i.3.26-29. IJ
136
marcescit. Sie sunt impii ... 1 Paris Psalter (Prosa): swype hrape forseari~ swa fileoo and hy ge'ealla" swioo hraedlice swa SWB wyrta lea' oPI>e bIostman; Notkenno XXV.6, Z. 113(, hrsg. Lambol, eSEL 41. 9 Nouveau:K sermons, rv, hrsg. Dolbeau, S. 399, Z. 1031-1036. 10 Oe trinitate, VUl.16, ce 50, S. 143. 11 Senno Morin Xll.2, S. 638,4-7. 12 Epistula X13. Il Sententiarum Iibri, m.LvmA, Migne PL 83, Sp. 730 B. ,. HomiiaV.2.18f.
rn.
16\
riuulum recipiat et absorbeat atque ei nec nomen relinquat. l Notker Balbulus: pavensque osor omnis gloriae, 1 Quae fluit sub temporali rivulus ceu lumine.2 Vita Leudegarii: vadit rota saecli 1 Curriculis rapidis nec uflum femJ recursum 1 More fluentis aquae novit, quae currit eundo 1 In praeceps raptim vesta crepitante ruina) Alculn häufig: Omnia fluxa fluunt saeclorum gaudia longe, 1 Nec redeunt iterom more fluentis equee;4 öfter im Kontext von Mahnungen des Lehrers zum Studium in der Jugend: Nec redit ipsa dies, mensis, nox, hora vel annus, 1 Sed fugiens fugiet, fontis ut unda fluens;s eunt anni more fluentis aquae. I .. J Nec redit unda fluens, nec redit hora ruens.6 Die Bildvariation bleibt dabei gering. 7 Paulus Albarus über Cordoba: Que sint deliciae fluxe liquideque caduce 1 (Que dum stringuntur digitis, ut limfa refugunf).8 Smaragdus von St. Mlhlel von Plagen: Omnes vit83 hujus tribulationes quis comparantur pfEßtereuntibus.9 Ire Colman: gloria mundi, 1.../ Fluminis et validi cursu fluit odor omni. 10 Alculn von Besitzfreude: Ut sitiens liquidas frustra sibi somniat undas, 1 Sie gazas mundi dives habebit inops.ll Notker Balbulus: osor omnis gloriae, 1 Quae fluit sub tem· parali rivulus ceu lumine. 12 Ac. Elene: Nu synt geardagas 1.../ lifwynne geliden, swa lagu toglide~, 1 flodas gefysde; 13 Fates of the apost/es: Wynn seeal gedreosan,/.../Iame liees fnetewa, efne swa lagu toglided. 14 Bliekling.Homilie: Ealle pa gewitap swa swa wolen, and swa swa weeteres stream, and ofer peet nahweer eft ne mteowap. pyllic biP se ende pees liehoman flBgemesse. 1,S Hlldebert von Lavarc:Un vom Generationenwechsel: Omne genus gentis ve/ut undee more fluentis, / Nune sibi naseendo sueeedit, nune moriendo. 16
g2. SONSTIGE BEZÜGE losue von Angst: perlimuitque cor populi et instar aquae liquefactum est. l7 lob vom Jammer: quasi inundantes aquae sie rugitus meus.l 8 Gregor I. bezieht dies auf die Furcht vor dem Gericht: pertimescunt: quasi qumdem in eis aquerom more vo/umina colliguntur, qure in mCBroris rugitus quasi in subjecta liftora deffuunt. '9 Hlerem/a$ vom Ausschütten des Herzens: eonsurge lauda in nocte in prineipio vigilierum 1 effunde sieut aqua cor tuum ante I Homllis XL.4.139-142. 2 E vita S. Ga/li 181, hrsg. von den Sleinen, Liber Ymnorum, S. 145. 3 1.1- 4, hrsg. Traube, MGH Poetae m. S. 6. 4 Carmen LXXV11.11 C., hrsg. Dümmler, MGH Poetae I, S. 297. j Cannen XLVm 25f., hrsg. Dümmler, MGH Poetae I. S. 2616 Cannen LXXX.1.2- 4, hrsg. DUmmler. MGH Poetae I. S. 299; abgekürzt ähnlich XCm.8, DUmmier S. 319; CV.v.16, Dümmler S. 333. 7 Der 'E:tul Hibemicus' Dungal verwendet bei der gleichen Mahnung das Sonllenbild . 8 Versiin blblioteca Leobegildi, No. IX.l62f., hrsg. Traube, MGH Poetae ID, S. 136. 9 Diadema monachorum, Kap. xxxn. Migne PL 102, Sp. 627 A. 10 Versus. 0.23-26, hrsg. Strecker, MGH Poelae Vl.l, S. 181. I1 Cannen lX.57f., hrsg. DUmm!er, MGH Poctae I, S. 230, wohl nach Is 29.8. 12 Metrum de vita S. Galfi, hrsg. Berschin, Florilegium Sangallense, S. 98. 13 Z. 1266--1269, hrsg. Krapp, ASPR U. 14 Z. 100-102, hrsg. KrapP. ASPR n. IS No. V, hrsg. Monis, S. 59,19-21. 16 In pn'mum caput Ecclesiastes. Migne PL 171, Sp. 1272 C. 17 los 7.5. 18 lob 3.24.
19 Moralia in lob V.lx.l5.
162
conspectum Domini; l danach Paschaslus Radbertus von Corble, Vita S. Adalhardi, vom Heiligen. 2 Eplstu/a lacobl von Wankelmut: qui enim haesitet similis est fluctui maris qui a vento movetur et eircumfertur.J Hieronymus von jugendlicher Forrnbarkeit: ut enim aqua in areala digitum sequitur praecedenlem, ita ae· las malfis el tenera in utramque partem flexibilis esl et, quocumque duxeris, lra· hitUr,4 Wankelmut: a papulo ... ludaeorum, qui inslar aqua8 ... huc iIIucque fertur el trahitur. j Augustlnus vom Geizigen: Ve/uti aqua frigida petfundff, rigescit, stringit sinum.6 Boethlus vom Chaos: ad nihil unum cuncta referuntur et uno ueluli uertiee destituta sine rectore fluitabunt, Notker: ... f{jrent Irre. s{jmo so h6ubeto/6siu ...; Affred: ie ongite pcet ealla gesceafta toflowen swa swa wtBter, end nanne sibbe ne nane endebyrdnesse ne heolden. 1 Ein Hymne sur la vanit~ et la misere du monde: velut unda fluctuando vacil/at justicia. 1 1m altdeutschen Amsteiner Marienieich umgekehrt Naturordnung für Dauer: din lof der is ~wecIih, I gelich dem brunnen der iemer flüzet, I ge/ich deme krude daz iemer gruonet.' 5l1muhel - fast gleichlautend vem. DIerum - vom Besiegen der Feinde: divisit Dominus inimicos meos coram me sieut dividuntur aquae.l 0 Walahfrid Strabo vom Entschwinden böser Geister: ve/ut in vallem eum Iympha minatur, I Fertur ab aspectu subros discessibus agmen. lI Vita S. Sulpieii ep. Bituricensis vom Feuerlöschen durch ein Kreuzeszeichen: tanta ce/eritate flamma iIIa quievit et extincta est, ut antequam manum suam ipse pontifex ad se rolligeret, tamqusm mufts aqua desuper fusa fuisset, omne incendium iflum fuisse sedatum. 12 Vita Eligii ep. Noviomagensis: quae primus huius tiber veluti exundans reieit, hic modo se· quens velut nimium sitiens prosequatur. ll Reichenauer Text Oe pretioso sanguine Domini nostri von Fieber als Strafe: roepff ... graviter sestuare sudare tatum per corpus rivatim profluente, quasi ferventissima aqua fuisset perfusa. 14 IV Ezree im Doppelbild: pertransivimus de saecufo ... et vffa nostra ut vapor. 16 1n lob Wolke: sicut consumitur nubes et pertransit I sie qui descenderit ad inferos non ascen· deI; 11 dazu Gregor I.: Nubes quippe ad altiora suspenditur, sed densata vento impelfitur ut cunat; calore autem so1is dissipatur ut evanescat. Sie sie nimirum
b. VERGÄNGLICHKEIT, VERNICHTUNG: WEITERE BILOERI5
Laml.19. 2 Kap. 83, Migne PL 120. Sp. 1549 C. I
lac 1.6.
J
Epistulse, CXXvm.4.4. j Commentarii in Esaism, X.xXXII.96f., 13. 6 Sermo XXXIX.5, Z. 55f., hrsg. Lambot. eSEL 41. 1 Consolatio, m, prosa 11.39; ae. tmig. Sedgefield, S. 94,9. I Hrsg. du Meril, Poesies popula(res latines, S. 102, Str. 4. 9 Hrsg. MllllenhofT-Scberer, Denlcm31er, XXXVIll.321-323. 10 11 Sm 5.20: I Par 14.11. I1 Visio Wettini. hrsg. Train. 243f. Üblicher solch Bezug bei RAUCH.
..
ce
12 Hng. Krusch. MGH 55 rer. Merov. IV, S. 374,4-8 (Vmion B). (DekkeTS. Clavis. 2142). 13 tI. Praefatio, hrsg. Krusch., MGH 55 rcr. Merov. IV. S. 694)Of. (Dekkers, Clavis, 2094). 14 Kap. 29. hrsg. KlOppel, Reichenauer Hagiographie, S. 161. u
Siehe auch V<x;EL; TROPFEN, SCHAUER. 16 IV Esr4.24.
11 1007.9.
163
eorda sunt hominum ... 1 /sa/as entsprechend von Vergebung Gottes: defevi ut nubem iniquitates tuas et quas; nebulam peccata tua;2 Strohfeuer fi1r vergehende Stärke: erit fortitudo vestra ut faviffa stuppae et opus vestrum quasi scintilla;J Feinde im Bild des Brechens von Flachs: eontriti sunt quasi linum et extincti sunt;4 Zelt fi1r Vergänglichkeit der Erde: tena ... euferstur quasi tabemacu/um unius noctis.5 Eccleslastleus vom lapsus linguae: lapsus fa/sae linguae quasi qui pa· vimento cadens 1 nam et sie casus ms/orum festinanter venient. 6 In Llber SaplenUa. Luft, Wolke, Nebel: spiritus dfffundetur tamquam moflis aer I et transiet vita nostra tamquam vestigium nubis I et sicut nebula dissolvetur quae fugata est a radiis solis et a a calore illius adgravata. 1 Kleider im Psalter:. omnes sicut uestimentum ueterescent I et sicut opertorium mutabis 80S et mutabuntur,B Paris Psalter. eall forwisnaO wEedum enlice I and du hi onwendest, swa man wrige/s doo; Notker: alle irffment si~ also uuat . unde dCJ uuehsel6st sie ... du uutmdilost sie also tecchi unde den uuehsil lidint sie. Flamme in der Vis;o Fulberti: cur tot viros inficis, faciendo carum I hoc quod transit citius quam flamma stup[p]arum.9 IChrysostomus Latinus': divitiae fugiunt velut a/iquis fugitivus;IO Pharisäer im Bild der schattengebenden Pflanze des lona: Ita enim et iIIa cucurbita [v.1. Vulgata: heders] in nacte processit, et in nacte defecit. Sie et vos marceseitis et areseitis, caditis atque deficitis; 1I entsprechend vom raschen Sinneswandel des Jonas: In hac cucurbita prapositam tibi cognosce similitudinem. 12 Homiliare Ottoburense im Bild des Tages: Non tamen sicut iste dies transiturus est, sic transitura est el vita quam dies ;ste significat. n Odo von Cluny nach Isaias im Doppelbild von Schuld: Mergitur utque sa/o faeile scintilla uasto I Defit et igniuomo tenuis nubecula phoebo I (Dicis enim: 'defebo malum pro me quasi nubem'), I Sie lieet inmanes, pie rex, de/eto reatus! 14 Bei Amarclus verwehende Asche: ad horrids vade I Tarlars et evanesee velut ventasa favilla,l5 Bildhäufung bei Balderich von Bourguell: VI ras in Phebo, tepidus nix sicut in austra, I VI palea in elibano, fumus ut absque foeo, I Vt subitus turbo, sicut de fulgure fUlgor, I Sic transit subi/o re sine suspieio. 16
1 Mora/ia In lob, VID.(Vll).xvll.33. 2 Is 44.22. 3 ~
5 6 1
B
Isl.3l. Is43.17. Is 24.20. Sir 20.20. EinheilSObc:rs.: ,.Besser ein Fehltritt auf dem Boden als ein Fehltritt durch die Zun· ge ..... Sap 2.3. Siehe auch GEWÖLK, I'lEBEL. Ps 101.27.
Hrsg. du Meril, Poesies papula/res, S. 229. 10 ExtlB Chrysostomi editiones, 4, Migne PL Suppl. IV. Sp. 870. 11 Homllia 8 (zu Mt 12.38), Migne PL Supp!. rv, Sp. 889, nach Ion 4.6-8 (altlaleinische Ver· sion). 12 EKtra editiones, senne B, Migne PL Supp!. rv, Sp. 849. 13 No. 76.1, Migne PL Supp\. rv, Sp. 1930. (Machielsen, Clavis patristica. 1.1880).
\I
OCCupatio,IV.745-748. 15 Sennones, ID.195f. 16 Cann/na, hrsg. Hilbert, 1.43-46. 14
164
F: Unzählbare Dinge
a1. BQ.OER FÜR lZAHLLOS~1 Einen Sonderfall des irlh1va''Wv2 bildet der antike wie biblisch-alttestamentliche3 Topos von Sternen, Sandkömem4 usw. als Vergleichsbildem tur die Vorstellung ';nnumerabilis' ,5 Mit teils gleichen, teils andeTen oder um weitere ergänzten Bildern kommt der Topos schon bei Homer vor. Unter anderem werden Sand,6 Steme,7 Blätter,S Blüten,9 Bienenschwärme,lo Vagelscharen (Gänse, Kraniche, Schwäne),ll Schneeflocken l2 und Meereswogen U herangezogen, um große Scharen danustellen. 14 Damit verwendet er mehr Bilder in diesem Topos als die meisten Autoren späterer Zeit - abgesehen von den spielerischen Variationen etwa bei Ovld. Noch eine Klage über die Schlacht von FanteDay verwendet das homerische Bild der Zugvögel: afbent camp; vestimentis mor-
tuorum fineis, I ve/ut solent in autumno albescere 8vibus. IS In knapperer Fonn Plndar. 16 Apollonios von Rhodos vereinzelt mit realistischen Details,17 Theokrit I
Vgl. hierzu McCartney, "Vivid Ways of Indicating Uncountable Numbers", passim. MeCartney behandelt emsprechende Kontexte meist nicht zusammenhängend. sondern getrennt nach den ver-wendeten Bildern und nur an jeweils wenigen Beispielen, die teils aus im folgenden nicht herangezogenen, auch neuzeitlichen Quellen slammen. Verweise auch in Krolls Catull-Ausgabe, Anm. zu VU.3 & 7. Vgl. auch 0110, SprichwOrter, s.v. Africa, 3; arista, I; harena; Hybla, 1/2; sidus,1; Dalitz, Sprichwörter, S. 131-134, 148; Töchterle, Kommentar,
S.459. Siehe auch zu VERKEHRTE WELT. Umfangreiche Literaturhinweise hierzu bietet Manzo, L' adynaton poetico-retorlco, S. 32(, Fn. 8. Oie folgenden Zusammenstellungen streben nicbt an, die Spez.ialuntersuchungen zu dieser Figur zu eßetzen. Nicht eingesehen: H.V. Canter, "The figure of AMvatov in Greek and Latin Poetry''' American Journal of Philology 51 (1930),32-41. Vgl. die BiJderlisle bei Pseudo-Beda, Colleelanea, Migne PL 94, Sp. 541 C. ) Es komml aber auch neutestamentlich vor; z.B. Rm 9.27. >$ Einige antike Belege bei Müller, Oe simifitudinibus, S. 20. S Die Bilder kommen auch nichtvergleicbend vor. Theoderich bei Casslodor (Varlae, I.x.4) nennt dic zahl von Sandkörnern, Regentropfen und Sternen endlich, insofern alles Erschaffene endlich ist. Bei Egbert von LOttlch, Fecunda raUs (Z. 1581-1586), bildet eine Aufzählung von zehn Bildern das Gedicht Oe Innumerabllibus. 6 Vgl. Fränkel, Gleichnisse, II B 8; McCartney, "Vivid Ways", S. 81. Vgl. l..B. lIias. 0.800. lX.385 (Sand- und Staubkörner), letzteres griechisch zitiert bei Senec., Apolus de bella quae tuit acta Fontaneto, Slr. 10, hrsg. Dümmler, MGH Poetae U, S. 139. Vg1.lhnliche Bilder unler SONSTIGE vOGEl. 16 ZweNe Olympische Ode, VC.5-7. VgJ. Dietel, Gleichnis, S. 133. 17 Argonautica, IV .214-218. Dazu Kahlmeyer, Seestunn und Schiffbruch, S. 10.
2
165
vom Unterfangen, einen Geizigen zufriedenzustellen. 1 Von Hieben im Kampf Qulntus von Smyma. 2 Piautul persifliert den Topos, indem er ihn vulgarisiert und fragmentarisch einem verwirrten Liebenden in den Mund legt: quantum Accherontest morluorom ... neque quantum aquaist in quantumst neque stel/ae in ese/o ... neque hoc hercle uero ;1 dedecoris pleniorem erom fadam plenumst undarum mare;4 er verwendet - teilweise
mari ... neque nubes omnes neque il/uc neque ... neque tuom I quam magno uento
abwertend - einzelne Bilder aus niederen Begriffsbercichen; Fliegen für Zuhä.lter und Huren: nune lenonum et scorlOnJm plus est fere I quam olim muscarom est quom caletur maxume;s entsprechend bezogen Gewichte: scio 1 fere plus scortorum esse iam quam ponderum;6 Prügelnarben: ni offerumentas habebis pluris in tergo tue 1 quam ul/a nauis Ionga c1auos.1 Eine populäre Variante bildet die QUOT-TOT-Formel.' Manlllul bezieht das Bildinventar auf Sterne: licet .. J cemere ... totumque micare I slipsturn stellis mundum nec cedere summa I fIoribus aut siccae CUfVum per litus harenae, I sed, quot eant semper nascentes aequore fluctus, I quod de/apsa CBdant foliorum mi/ia silvis, 1 amplius hoc ignes numero volitare per orbem. 9 Flo· rentinul im Codex Salmasianus im Lob des Wohlstands: Parthia quot radiat sublim/bus arduB gemm/s, 1 Lydia Pactoli rutilas quot sulcat harenas, 1 vel/era quot Seres tingunt variata co/are, 1 regnantum meritis preliosa preemia dantes I tegmine, quat fulgent admisto muriee vestes, I Africa quol fundil fructus splendentis olivas, I el si quae lel/us gignit leudala per orbem I in regnis venere tuis. IO In Reihung bei Ausonlus teils ungewöhnliche, teils traditionelle Bildmotive (Bienen,
Meer, Sterne), mit dem ungewöhnlichen Bezug auf ein Geldgeschenk - und nicht tur 'zahllos', sondern verrätselnd für 'sechs'; beispielsweise: accipe tot numero quot .../... super terram sidera zodiad I.. J quot pedibus gradiuntur apes et versus Horneri 1 quotque horis pelagus proßuff aut refluit ... ;11 quot-tot-Formel und einige Bildmotive hier scherzha~ indem das traditionelle 'zahllos' der tatsächlich bezeichneten geringen Zahl nicht entspricht. Hieronymul verwendet die quot-totFormel fiir die Vorstellung einer großen Zahl, doch nicht eindeutig für 'zahllos'; so von geistlichen Nachkommen: quot Romae p8uperes sunt, tot filios repente genuisti;l2 Sünden: Quot peccata sunt, tot capffa habet diabolus;ll Muftas infirmitates habet anima nostra. Quot peccata, tot infirmitates. 14 Hylas (EidylJion XIll.60-62), 2 Posthomerica. X.248-251. 1 Poenulus, 431- 436. 4 Mi/es gloriosus, 512(. S Truculentus, 64(, Siehe zu ähnlicher Funktion BILDER FOR 'ZAHLLOS', 6 Truculentus, 69. 7 Rudens, 754(. 8 Viele Belege von Rom bis ins splile Mittelailer bei H.. Walther, ..Quot-tot" (BedeutungskonI
texte dort nur andeutungsweise) (onnaJ unterschieden in quoHot-Sprfiehe, dum-Sprtlche (meist zu NAnJRORDNUNG) und einige si-SprQcbe (meist zu 100 STIMMEN). 9 Astronomica, 5.n6-733. 10 In 1auc1em regis, hrsg. Bailey, Anthologie Latina. LI, No. 371.9-17. I1 Epistula 8d Ursulum grammaticum. hrsg. Green, No. XXVU.I 0.6-24, S. 205. 12 Epistulae, LXVL4.3. l)
14
Tractatus in Iibrum Psalmorum, LXVlI.22. Tractatus in Iibrum Psalmorum, CD.3.
166
a2. LAUBI Vergll von toten Seelen: quam multa in siluis autumni fTigere prime I lapsa eadunt folia. 2 Endelechlus vom Viehsterben: quam multis foliis siJva CBdentibus I nudatur gelidis taeta aquilonibus, I quam densis fluitant veJJeribus nives, I tarn erebrae peeudum naces. 3 Aldhelm für fallende Kämpfer: constet ... folia ... marceseere et tomdo adventante autumni fervore in modum densissimae stragis catervatim cadere. 4 Theodulf von Orieans beim Vogelkrieg: Glans cadit autumpno veJuti da stipite quema, I Maturum et folium iam veniente gelu, / Non aliter avium rnoriens exercitus illie I Deeidit et magna strage repJevit humum. I Nam teres aestivis impletur ut area granis, / Campus ita extineta sie ave plenus erat.S Ermoldus Nigellus von fliehenden Scharen: Ut folium veniente geJu eadit arbore quema, I Ut pJuvia autumno rosque calente die: I Haud aliter miseri compJebant strage ferarum / Brittones lustra sive paludis agros. 6 Ein Lob auf Abt Desiderius über seine Bibliophilie: Boreas soJet ardua quotquot I foliis iuga spargere, tot tot / titufos tulit hie variorum I van'a ex regione Iibrorum. 1
aJ. KORNHALME8 Homer verbindet Meereswogen und wogendes Kornfeld fur Heere;9 so auch VergII: quam muJti Ubyco uoJuuntur marmore fluetus I saeuus ubi Orion hibemis eonditur undis, I uel eum soJe nouo densae torrentur aristae I aut Herrni eampo aut Lyeiae flauentibus aruis. 10 Statlus filr wechselndes Kriegsglück: eeu eircumflantibus austris I altemus proeumbit ager, eeu gurgite eano / nune retegit bibulss. nune induit aestus harenas. 11 Entsprechend Gregor I.: hominum genus ... prae multitudine nimis, quasi spissae [v.I. spicae] segitis more; danach Watrferth von Worcester: pret mrennisee eyn ... swyfee pa ear on pieeum meere for pEere myecJan and s~Jican mS30geo. 12 Samuhel von Feinden Weitere Belege bei McCartney, "Vivid Ways", S. 79r. Zu enlsprechenden Bildern bei Qulntus von Smyrn. siehe Vian. ..Les comparaisons", S. 32. Siehe auch BLUME, GRAS,LAUB. 2 JEneis, VI.309f. Dazu Gislason, Naturgleichnisse, S. 66; von Duhn, Gleichnisse, S. 124-130 mit 143-147; Homsby, Patterns of Action, S. 84f.; Hügi, Vergils Aeneis, S. 30. Die große zahl wird anschließend durch das Bild der Zugvögel illustriert, in V1.707-709 durch das der Bienen und in XI.610f. durch das der Schneeflocken. Alle drei Bilder bei McCartney. "Vivid Ways", 80 mit 85 und 87. Alle wandeln Homerisches ab (vgl. Fränkel, Gleichnisse, D G 3 mit I). Das Vergleichsbild der Bienen hat gewöhnlich andere Bedeutungen. 5eMus interpretiert den Bezug der Zugvögel auf die toten Seelen: Bane rebus volitantibus animas oom· parauN, quae Ipsae uolant. 3 Das Rindersterben. 85-87, hrsg. Korzeniewski, Hirtengedichte aus spiJtrOmischer und karolingischer ZeN, S. 66. Dort und in den Erläuterungen zur Stelle verzeiehnel der Herausgeber zahlreiche antike und mittelalterliche Similien. 4 Oe virginNate, 237,21-25. s Cannan LXXll.1lI.177-182, hrsg. DUmmler, MGH Poetae 1, S. 568. Rutlllus Namatlanus über etwas Unglaubhaftes: Credere maluerim .. J conjuratas in sua bafla gru8S (Oe reditu 1.29If.) 6 In honorem Hludowic/ carmen, 1610--1613, brsg. Faral, S. 124 (D1357-360: DUrnmler, MGH Poetae n, S. 51). 1 No. xvn, StT. 12, hrsg. DUnunler, "Lateinische Gedichte", S. 357. 8 Vgl. McCartney, "Vivid Ways", S. 88. mit weiteren Belegen. 9 /lias, ll. 144-1 48. 10 JEne/s, VU.718-721. Dazu Kahlmeyer, Seesturm und Schiffbruch, S. 10; Gislason, Naturgleichnisse, S. 50; Homsby, Patterns of Action, S. 30r. 11 Thebais, XI.42- 44. 12 Dialogi, hrsg. de VogOe, lU.xxxvtll.3: W~rferth, S. 258,12-15. I
167
Israels: reliquum vulgus sicut harena qua9 est in litore maris p/urima. 1 Wa/tharius vom feindlichen Heer: Vincentem numero stellas atque amnis arenas. 2 a4. BfLDKATALOG BEI OVID Sehr zahlreich. 3 Träume: Somnia vana iaeent totidem, quot messis aristas, I si/va gerit frondes, eiectas mus harenas;4 Alter der Sibylle: quat haberet corpora pulvis. I tot mih; natales contingere vana rogaVi;3 Danksagung: quae numero tot sunt, quot in horte fertilis arv; I Pun;ca sub lento cortice grana robent, I Afn'ca quot segetes, quot Tmolia terra racemos, I quot Sicyon bacas, quot parit Hybla favos;6 Woll farben: quot noua terra parit flores. cum uere tepenti I uitis agit gemmas pigraque fugit hiems, I lana tot aut plures sucos bibit. 7 klagend: Quot lepores in Atho, quot apes pascuntur in Hybla, I Caewla quot becas Pallidis arber habet, I Utore quot conchae, tot sunt ;n amora da· lores;' Damenfrisuren spöttisch: Sed neque famosa numerabis in ilice glandes. I Nee quot apes Hyb/ae, nec quet in Alpe ferae, I Nec mihi tot positus numero conprendere fas est;9 Damenzahl : Gargara quot segetes. quot habet Methymna racemos. I Aequore quol pisces. fronde teguntur aves, I Quot caelum stel/as, tot habet tua Roma puel/as; 10 Quid tibi femineos coetus venatibus aptos I Enumerem? numero cedet harena meo; II frondes ut siquis ab Idal Aut summam Libyco de mare carpat aquam. I Nam neque, quat flores Sicula nascantur in Hybla, I Quotve ferat, dicam, terra Cilissa crocos, I Nec .. .1 Quam muffa fiat grandins CBnus Athos. 12
aSo Ovids TrlstJa sind leirmotivisch von Variationen zum Thema der Leiden des
Exils durchzogen: tot mals sum passus, quat in aethere sidera lueent I parvaque quot siccus corpora pulv;s habet, lJ meque tot adversis cumulant, quot litus harenas, I quotque fretum pisces, ovaque piscis habet. I vere prius flores, aestu numerabis anstas, I poma per autumnum frigoribusque nives, I quam mals;14 tot·
I I Sm 13.5; zitien bei Beda. In primam pattem Samuhelis, U.xm.!477. 2 Z. 19. 1 Wns Mack, 0vkJ, S. 124, von den Melammphoses schreibt, gilt genCTeIl: "they corne thick and fast". Vgl. auch McCartney, "Vivid Ways", S. 88r. Laut Rowe, "The Adynaton as a Stylistic Devicc", S. 393, gebraucht Ovid mehr d66vara als irgendcin anderer Dichter. 4 MetamOiphoses, XI.614f. Vg!. McCartney, .,Vivid Ways", 88. 3 MetamOiphosas, XIV.! 37f. 6 Ex Panto, lV.xv. 7-1 0 (vgl. H. Walther, ..Quot-tot"). 7 Ars 8matoria, rn.185-187 (vgl. H. Walther, "Quot-tot"). , Ars 8mataria, 11.517-519 (vgl. H. Walther, "QUOI-tot"). 9 Ars amatoria, m.!49-15J. Dazu Dutoit, La tMme de f'adynaton, S. 104. Zu Eicheln als Todesbild siehe bei HAGEL. 10 Ars 8metaria, 1.57-59. McCanney, "Vivid Ways", 83. Ars*Hs. in England: Gneuss. "Pre· liminary list", No. 538 (vgl. H. Walther, "QUOHOr'). 11 Ars 8matoria, 1.253f. Dazu Dutoil, Le tMme de /'edynston, S, 103. 12 Ibis, 197-202 (vgl. H. Walther, "Quot-lot"). Dazu Dutoit, Le theme da f'sdynaton, S. 113. 13 I.V.47f. (vgl. H. Walther, "Quot-tot"). McCartncy, "Vivid Ways", 83. MUlIer, Oe simi/itudinibus. S. 17: ,.dummodo sententia venusta sit atque decora, utrum quaesitior si! an e vulgari SCfTTlone deprompta. Ovidius nunquam curavit." Tatsächlich aber zeigen die Beispiele, daß Ovid eine Vielfalt auch ausgefallenerer Bilder variierend heranzieht. 14 IV.l.55-59 (vgl. H. Walther, "QUOl-tot"). McCartney, "Vivid Ways", 88. Du!oit, La thema del'sdynston, S. 107.
168
que tuli terra casus pelagoque quot inter / occullum stellae conspicuumque polum;' felix, qui patitur quae numerare potest! / quat trutices silvae, quot flavas Thybris harenas. / mallia quot Martis gramina campus habet, / tot mala perlulimus;2 mora quot conchas, quat amoena fOsaria flores, 1 quotve soporiferum grana papaver habet, / sifva feras quat a/it, quot piscibus unda natatur, 1 qual tenerum pennis aera pu/sat aws, 1 tot premor adversis: quae si comprendere coner, / lcariae numerum dicere coner aquae;l quam mulla madidae ce/antur harundine fossae, 1 florida quam mullas Hybla tuetur apes, / quam mullae gracili tarrena sub hOrTea ferre 1 limite formicae grana reperla solent, I tarn me circumstat densorum tUrDa malorum 1.../ his qui contentus non est, in litus harenas, 1 in segetem spicas, in mare fundat aquas.· Im gleichen Sinne Ex Ponta: Cinyphiae segeüs eitius numerabis aristas, / altaque quam multis floreat Hybla thymis, 1 et quot aves moUs nffantur in aiire pinnis, / quotque natent pisees s8Quore, cerlus eris,l qusm tibi nostrorum statustur summa laborum. 5 Die Kollokation von Biene und Ameise bereits in Ars amstoria in eher heiterem Bezug: ut redit itque Irequens Iongum formica per 89men, 1 Granffero salitum eum vehit ore cibum,/ Auf ut apes saltusque suos et oIentia naetae 1 Pascua per flores et thyma summa volant, 1 Sie ruit in ce/ebres cuftissima femins ludos.'
Die katalogartige congeries7 ist bei OvId in unterschiedlichsten Kontexten verwendet als spielerisches Mittel der Hyperbolik. Der Reiz besteht in den meist neu· en Zusammenstellungen von Bildern ähnlichen Sinnes. Die Bedeutung ist ledig· lich in Tristia und Ex Ponto entsprechend der thematischen Einschränkung dieser Werke homogener. • 6. DIVERSE BILDER UND BEZÜGE' V0'1l11 von Rebsonen:
quem sei,. vem,
Libyci uelit sequoris idem / dicere qusm mults8 Zephyro tUrDentur harenae laut, ubi nauigiis uioJentior incidit Eurus, / nosse quat lon# ueniant ad litors ffuctus;9 zitiert bei Ammlanua Marcellinua, bezogen aufBarbarenmassen. 10 Catull in erotischem Kontext: quat mihi basationes I... sint satis superque. / Quam magnus numerus Ubyssae arenae 1 Lssarpiciferis iaoot Cyrenis,/..J Aut quam sklera multa, eum tacet nox, 1 Furtivos hominum vident amores; oder: II/e pulveris Africei 1 Siderumque micantium / Subducat numerum prius, / Qui vostri numerare volt 1 Mulla mi/ia ludei." Horaz spielt zurückhaltend mit dem Bild: Te maris et temte numeroque carentis harenae 1mensorem cohibent, Archyta, I pulven's exigui ... 1 1 IV .x.1 07f. (vgl. H. Walther, "Quat-tot"). McCartney, "Vivid Ways", 83. 2 V.I.3O-33 (vgl. H. Walther, "Quot-tot"). McCartney, ..Vivid Ways", 89. Die Bilder sind hier zum Ausdruck des Heimwehs in Rom lokalisiert. ) V.II.23-28. McCartncy, ..Vivid Ways", 89. Dutoil, La theme de 1'8dyn8tOf'/, S. 109. • V.VI.37-44 (vgl. H. Walthcr, ..QuOl-totj. McCartney,.,Vivid Ways", 89. 5 U.VlI.25-29 (vgL H. Waltber, ..Quot-totj. McCartney, ..Vivid Ways", 89. Outoit. La theme de I'odynatotl, S. 115. 6 1.93-97. Dazu West, Imagery and Poetry, S. 4Of. 7 Vgl. dazu Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik, §§ 406, 667f. • Siehe auch Cicero unter SONS'nGE SPOTTBILDER. 9 Georgk;a, lLI05-108. Dazu DUloit, Le thttme de I'adynaton, S. 75. 10 Res gestae, 31.4.6 (mit der v.1. truduntur statt turbentur'). 11 Carmina, VD.3-8; LXl206-210. Letzteres bei Pirronc, ,)\6t.fvarov', S. 41; beides bei McCartney...Vivid Ways", 81; Outoit, La tMme da /'sdynaton, S. 66.
169
munera;1 quot capitum vivunt, totidem studiorum I milia.2 S8neca von einer Menschenmenge: Quantus incedit populus per urbes lad noui ludos auidus theatri;3 de choro dico quem veteres philosophi noversnt: in eommissionibus nostris plus cantorum est quam in theatris olim speetatorum fuit;4 (die Dialogi beziehen das Vergnügen im Theater aufs Vertrauen in die Fortuna: alienum fortunae uestrae uultum germs, sieut plurimi quibus in eirco aut theatro desidentibus iam funesta domus est nec adnuntiatum malum);S tote Seelen: non tot eadueBs educat frondes Eryx I nec uere flores Hybla tot medio eraat, I eum examen arto neetitur densum globo, I fluetusque non tot frangit Ionium mare, I nec tanta gelidi Strymonis fugiens minas I permutat hiemes ales et eaelum secans I tepente Nilo pensat Arctoas niues, I quot iIIe populos uatis eduxit sonus.6 Calpumlus Siculus: Oui numerara velit, quam multa sub arbore nostra I poma legam, tenues eitius numerabit harenas. 7 SlIIus Italleus vom Heer: pars belli quam magna uenit ! non aequora uerso / tam eraber fmelis albescit fluetus in undis.8 Statlus von Reichtümern: hibemos eitius numeraueris imbres I si/uarumque comas.') Martlal: Basia da nobis ... "Quor< inquis? I ocean; fluetus me numerare iubes I et maris Aegaei sparsas per litora conehas I et quae Ceeropio monte vagantur apes, I quaeque sonant pleno vocesque manusque theatro ... ;10 von Schlafstörungen in der Metropole im spöttischen Analogon: numemre pigri damna qui potest somni, I dicet quat aera verberent manus urbis, I eum seeta Co/eho Luna vapulat mambo. I I Valertus Flaccus von Schlachtgetümmel: nae tot ab extremo fluetus agit aequore nec sie I fratribus adversa Boreas respondet ab unda, laut is apud fluvios cJamor vo/uerum, aethers quantus / tune lituum coneentus adit Iymphataque miseet I milia, quot foliis, quot floribus ineipit annus. 12 Ammlanus Marcelllnus vom Unheil: quae omnia si seire quisquam uelit, quam uaria sint et assidua, harenarum numerum idem iam desipiens et montium pondera scrutari putabi~ 1] von letzten Ursachen historischer Vorgänge: homilium minutias indagare causarum, quae si seitari uoluerit qUispiam, indiuidua illa corpuseula uolitantia per inane, atomos, ut nos appellamus, numerare posse sperabif. 14 Claudlan abschätzig: si pe/agi fluetus, Ubyae si diseis harenas,/ Eutropii numerabis eros;1S mit vergilischem Bezug I Carmen I.xxvm.l-4. 2 Sermones, D.i.27f. (vgl. H. Walther...Quot-tOI"). J Hercules, 838f. Siehe auch unterll-lEATER. 4
Epistu/ae morales, No. 84.10.
S
vn.28.1. 0edipus, 600-607; dazu Primmer, ,,Die Vergleiche", S. 214; Töchterle. Kommentar. S. 147 mit 459- 463, Dort auch zu einer mythologischen Reihe in Hercu/es furens 838-847. EcJoga O.72f., hrsg. Korzeniewski, Hirtengedichte aus neronischer Zeit, S. 24. Dutoit, Le IMme de I'adynaton. S. 135. Punica, VID.426f. Sifv8e, m.III.97f. Dazu Dutoit. Le tMme de I'adynaton, S. 145. Epigrammata, VLxXXlv.I-5 (vgl. H. Walther, "Quot-tot"). Dazu Dutoit, Le tMme de I' adynaton, S. 148. Siehe auch unter ntEATER. Epigrammata. XII.LvlJ.15-17. Dazu DUloit, Le tMme de /'adynaton, S. 151. Argonautica, V1163-167. Resgestaa, 14.11.34. Res gestaa, 26.I.J. Carmina maiora el pUblica, 18.32f. (In Eutropium 1).
6 7
8
9 10 11 12 Il 14
IS
170
auf tote Seelen: conueniunt animae, quantas uio/entior Auster' decutit arboribus frondes aut nubibus imbres , ool/igit auf frangit fluctus auf torquet harenas. 1 RutlIius Namatlanus: Percensere labor densis decora alta lropheis, , Vt si quis stellas pemumerare velit.2 Hieronymul von Zeitverlusten: quol punda notarii, tot meorom damna sunt temporum.l Baruch im Segenswunsch: sint dies ipsorum sicut dies cae/i super terram.· Naum vom Krämergeist: plures fecisti negoüaüones tuas quam stel/ae sunt caeli. s Psalter (Prosa) von Feinden: multiplicatae sunt super capiffos capitis mei;6 Paris Psalter: Mine fynd weeren gemanigfealdode peet heore wees ma panne heere on minum heafde; Notker: Manegeren sint siü danne diü htJr minis hoObetis. Danach Paullnus von Nola: ut exorato precibus uestris domino peccata nostra, quibus super capillos capitis multiplicatis animam habe· mus inpexam ... ad uiuum quasi nouacula radente pen·mantur.7 Prudentlus vom Teufel: agilant miserum tot uerbera linguae,' quot laudata dei resonant miracula Christi. 8 Sedullus von Christi Speisungswunder: quattuor uirorum milia saturauit praeter feminarum agmen immensum et paroulorom examen apibus coaequan· dum. 9 Cortppus: quis discere gentes I auf numerare quean numeres aut aequoris undas I nimborum aut guttas, auf quantas litus harenas , alluit, aut pe/agus pisces aut terra uolucres I omnis habet, uarius quot gignit campus aristas , uere nouo, uel totum omant quol sidera caelum; 10 subiecü reges et gentes rebus abundent,' quat cae/um guttas mittit, quot litus harenas;lI Heiligenwunder: non potuere tarnen sanctae miracula vitae , orrJinibus numerere suis. divina referre , nec virtus hominum nec sensus sufficit ul/us. , fonüs Mliaa si quisquam auf hauriat undas , et bibat, auf bibulis rivos inducat harenis, , ipse quidem satiatur aquis, satiantur et agri I si quas iIIe rigar; fantes et flumina repiet, , et praebet largas haurire voIentibus undas. 12 Boethlus: Si quantas rapidis flatibus incitus , pontus uersat harenas , aol quat stelliferis edita noctibus , caelo sidera fulgent , tantas fundat opes; IJ Atfntd übersetzt: ooah Prem feohgitsere cume swa fela welans sws pa,. sandcoms bi~ be pisum sa>clifum eppa ps,. steerrens da piestrum nihtum scins(j ... 14 Baslllus, Obersetzt durch Eustathlus. von Fischarten: quos omnes verbis adsequi non minus operosum est, quam si undarom nume-
( OlRlSTUCHE TEXTE)
I Oe raptu Proserpinae, 0.308-310. Zu Vergil siehe unter LAUB. 2 Oe reclnu, 1.93f. 3 Epistu/a6. LX.l9.2. 4
s 6 7
•
Bar 1.11. Na 3.16. Buber-Rosemweig: "deine Krämer," Einheitsübers.: "deine Händler." Ps 39.13. Epistula xxm.1 O. Ube, ApoIheos;s, 404f., hrsg. 8«Bman, S. 97.
9 Opus PaschaJe, m.23, hrsg. Huemer, S. 249,12-14. (Cannen paschale m.214[: numero nec cJatJdffur ullo I Maxime paruorum legio). Siehe auch unter BIENE. 10 Johannis, VI.2QO--205. 11 In laudem lustini. m.3 5 7r. 12 In laudem lustinl, IV. I 65-172.
Consolatio, O. metrum I. 1-S. ,. H~g. Sedgefield, S. 19,1-3.
13
\7\
rus designare ooneris, ve/ quat amphoras habeat pe/agus explicare. 1 Venantlus Fortunatus von Schriftstellern: munus auetorum numerus habetur 1.../ seire qui vutt haee, Libyeas harenas 1 ante per litus numerare tendat. 2 Lehrgedicht Quid suum virtutis von toten Seelen: Non tot habet guttas Stix, non tot vo/vit harenas,l lIIuc horatim quot properant anime':) Gregor I. von der Zahl der Gerechten: divina dispensatio quot justos exhibuit, quasi tot astra super peccantium tenebras CiS/um misit. 4 Lludprand von Cremona von Gerichtszeugen: Tot sunt huius rei testes, quot sunt in nostro exercitu bellatores. s Baldertch von Bourguell vom Bau der Invasionsflotte Wilhetms: Non tot apes parlter earpunt Hib/ea salieta 1 Nec tot Strimonia fertur habere grues, 1 Quot sunt Brtifiees, quot iussis artibus instant. 6 OtIoh von St. Emmeram bildungskritisch: eerte per proprios eitius 00gnosceris aetus, 1 Quamvis tot linguas passes retinera quot artus. 7
bio SAND, STERNE, KRÄUTER: VOLK, NACHKOMMEN' Genesis in Gones Verheißung an Abram: faeiamque semen tuum sicut pulverem terrae [ahtat.
tamquam harenam maris]1 si quis potest hominum numerare pulverem I semen quoque tuum numerare poterit;9 und: suspice caelum et numera stellas si potes I et dixit ei sie erit semen tuum;IO fonnethaft im Doppelbild: mu/tiplicabo [allla1. implendo imp/ebo] semen tuum sieut stellas eaeli et velut harenam quae est in litore [a]t1a1. circa litora 1 ad oram 1 ad labium] maris. ll Deuteronomium von Israeliten: estis hodie sicut stellae caeli plurlmae. I2 Pseudo.,4Elfrtc: eower is to dFBg sws fela swa steorrens: multiplieavit te Dominus Deus tuus sieut astra cae1i;1J Drihten, eower God, eow gemcenigfylde swa heofones tungla: remanebitis pauei numero qui prius eratis sieut astra eaeli prae mu!titudine; eower wu~a~ feaW8 to lafe, 00 fBr wfBron swa fela swa heofones tungla. 1.4 losue vom Heer: egressique sunt omnes eum tunnis suis populus multus nimis I sieut harens quae est in litore maris. IS Entsprechend in ludlcum: cameli quoque innumerabiles erant sieut harena quae iaeet in litoribus maris" 6 Entsprechend Samuhe/: sex milis equitum I et reliquum vulgus sicut harena quae est in litore maris plurimum;17 congregetur ad te universus Israhel ...[ quasi harena maris innumerabiHomJtiae in hexMmeron, VII.I.8. 2 Opera poetica, lX.vu.45-54 (vgl. H. Walther, "Quot-to!"). I
J
XXVO.871f, hrsg. Paravicini, S. 89. Prmfaoozu den Morat/a, VI.13, Opera, Bd.
~
Sp. 14 NB. S Oe rebus gestis Dtton/s magnJ /mperatoris, XI, hrsg. Becker, S. 168,24f 6 Carm/na, hrsg. Hilbert, 134.337-339. 7 Oe doctrina spirituafi, Kap. xm, Migne PL 146, Sp. 276 C. 4
Vgl. hierzu auch McCartncy, "Vivid Ways", passim. 9 Gn 13.16; ähnlich 28.14. 10 Gn 15.5; ebenso .Etfrtcs Wiedergabe im Heptateuch: ... pus menig-fea/d brt' Pin ofsprincg. 11 Gn 22.11; altlat. hrsg. Fischer, Vetus Lat/na, 2, Zitiert bei Gregor. Dlalog/, hrsg. de VogUe.
I
I. Vlll.6. 12 Dt1.l0. I) Heptateuch, Dt 10.22. 14 Heptateuch, Dt 28.62. IS Heptateuch, los 11.4. 16 Idc7.12. 17 15m 13.5.
172
/is. 1 Ma/ach/: luda et /srahel innumerabiles sicut hafena maris in multitudine. 2 Verba dierum: tarn innumerabifis est quam pulvis terrae. 3 I Macchabeorum: reK Aegypti congregavit exercitum sicut harena quae est circa ora maris. 4 Ezrae: fitios eorum multiplicasti sicut stellas caeli. s lob: multiplex erit semen tuum et progenies tua quasi herba terrae.6 Ecclesiasfes: dedit iIIi semen ... I crescere ilfum quasi tenae cumu/um I et ut stellas exa/tare semen eius. 7 Isalas: fuisset quasi harena [Vet.Lat.: sicut harena maris] semen tuum I et stirps uteri [stilps uten1 tui ut lapilli eius fpulvis terrae];' (dazu HIeronymus: Videtur quidem permanere in popu/o ludaeorum, qui usque in praasentem diem instar uermiculorum pullulant fi/ios et nepotes);9 si enim fuerit popu/us tuus /srahel quasi harena maris ... 10 Hlerem/as: sicuti numerari non possunt stellae cae/; et metiri harena maris I sic multiplicabo semen David. 11 Danlhel: multiplicares semen oorum sicut stellas caeli et sicut harenam quae est in litore maris; 12 danach ae. Danie/: soo mEIJnigeo mEIJre wElJre /, .. swa heofonsteorran I bebugad bradne hwyrft, 00de brimfaro/Jes, I slBfaroda sand. lJ OS88: em numerus filiorum Israhel quas; harena maris quae sine mensura est et non numerabitur. 14 Ambroslus im Distichon: Aetherium spectare po/um patriarcha iubetur 1 Stellarumque modo subolem sperare micantem. lS Cyprtanus Gallus: spondes prognatos his fore curae I... tuae, densandos pube frequenti 1 innumeraque aeie, ceu magn; sidera caeli 1 stel/antes miesnt mundano in carcline gemmae; 16 promissam genen tanto genitore ereando, I cujus qui numerum gest;t conprendere (atu, 1 stel/arum citius turbas uel dicet harenae, I quas pelagus dubio nonnumquam litore nudat. 17 Petrus Chrysologus von geistlichen Kindern Mariae: uirgo mater ... tot numero pignora quot stel/as caeli patri toto arbe repraesentat. 18 Oracontlus exegetisch: omnis harena man's val flammea sidera caeli 1 aequantur numero benedicti germinis, apte, 1 nam cui terra datur et caeH sancta parantur, 1 rectius aequantur geminis hinc inde elementis. 19 Prudentlus: promissus Abrahae patri / eiusque in aeuum semini. 1 Aequanda nam stel/is sua I cognouit olim germina 1 primus sator credentium. 20 1 2 3 .4
s 6 7
s 9 10 11
12
1l 14
IS 16 17 18 19 20
IISm!7.1!. fIf Rg 4.20. fI Par 1.9. IMccII.I. If Esr9.23.
lob 5.25. Sir 44.22(. (s48.19. Commentaril in EsaJam, 73A. S. 53 J, Is 10.22. ler 33.22. On 3.36. Z. 319-324, hrsg. Krapp, ASPR 1- Azerias 34-41, hrsg. Krapp--Dobbie, ASPR Os 1.10. No. 11 (II), Migne PL Suppl. I, Sp. 588. Heptateuches: Exodus, J 189-1192 (Ex 32.13). Heptateuches: Genesis, 466- 469, eSEL 23. Senno LXXlli.2.27-29, 24A. Oe laudibus Dei, 0.655-658, hrsg. Vollmer, MGH AA XIV, S. 87. Uber Cathemerinon, XI1.43- 47.
ce
m.
ce
173
Nach Deuteronomium Warferth von Woreester: ie gemfBnifealde pin sfBd swa swa heofones steonan and swe swa /Ja sendcom, pe pe beod be sees waro"um.! JElfrie: pinne ofspring ie gemenigfylde swe swa steorran on heofenan. and swa sandceoso! on saelicum strande;2 c'inne ofspring gemenigfylde swa SWB steorran on heofonum and swa SWB sandceosol on SfB.J Ausgemalt in der ae. Genesis A: SceawB heofon. and hyrste gen'm, 1 rodores tunge!, pa nu rume heora I wu/dorfIBstne wffte wfde dIB/a" I oIe, brad brymu beamte seinan. I Swf/c b;" mi'Bgburge menigo pinre 1 folcbeamum frome .• Ac. Azarias: swa unrime, I... swa heofonsteorran 1 bugad bradne hwearft 00 brimflodas, 1 swa waropa sond ymb seaJt WEBte" 1 ype eargrund, />fBt swa unrime I... weoroan sceolde. 5 Wiene, Ge· nesis: nu 'Nil ich dines libes samen 1 den stemen ebenmazen I und deme grizze 1 den daz mere uber uliezze: I sam michel werde din chunne;6 also uil so der ist des stoubes I sam uil chumet samen I uone dineme !ichename. 7 Avttus von Vlenne: Incedff ... vulgus 1 Non inpar numero, caelum cum pingitu, astris I Ae· stuat aut matus pe/ag; crispitantibus undis, I Litore vel quantas converrit fluctus harenas I Vel quantis stillant umentia nubila guttis.' Paullnus von Aqultela: Isra· hel in Aegypto, I auxff eum deus nimis uelut caeli sidera. 9 Ac. Prosa zeigt öfters diese biblische Verwendungsweise. 'o Pseudo·AJculn zweimal fonnelhaft sicut arena maris vom Volk Israel und seinen Feinden. 1I Pseudo-Chrysostomus: Abraham ... in stellarum suam sobolem numerum redundantem fide comparavff .,. ut et similitudini siderum cofBquetu" et 8renfB immensffatibus comparetur,I2 Hlldebert von Lavardln: Sunt ejus gentes, post se, de se venientes, I Stellis col· tatifS, vel arenis annumeratre, I Et quasi depictfB, quod in ipso sunt benedicttB. 1J Putter von Gottes Freunden: super harenam muJtiplicabuntur, I. Paris Psalter. hi beOO o(e, sandcom sniome manige; Notker: unde ist iro mer . danne m~regri· ezes; bei jEltric: hi beOO gemenigfylde o(e, &:ere Sie sandeeosol.1 5 AJdhelm: si ecclesia virginibus redundet, sicut caelum sideribus resplendet ... ;16 Odo von Cluny vom Gonesvolk: Si numerus popufi sit fors ut arena fidelis, I Reliquias ua· I
S. 55.9-13.
2 Catholic Homilies U, IV.I 55r. ) Heptateuch, S. 142. • Z. 2191-2195, hng. Kmpp. ASPR J. 5 Z. 36-41, hrsg. Krapp-Dobbic, ASPR m. 6 Hrsg. Dollmayr, Z. 1885-1889. 7 Hrsg. Dollmayr, Z. 2492-2494. 8 Oe transnu, 384-388, hrsg. Peiper, MGH AA VI.II, S. 265. 9 No. V, Str. 66. hrsg. Norberg, S.125. 10 So l.B. (nach unterschiedlichen Bibelstellen) A:tfrlc. Catholic Homilies I. XXXV.280-284; U. rv.ISSt:; XI133; XXX.148; XXXV. 6If.; XL39f.; Napier·Homilie XLII. S. 198,19-22. Auch Gn 22.17 samt ..€Imcs Wiedergabe im Heptateuch und Wa:rfc$ Wiedergabe in den Dialogen (55,9-13). Nach Gn zitiert in Pembrokc College MS 25, item 36.12-14 (hrsg. Cross. S. 102). II Uita AnücMsti 8d Carolum Magnum, 182 und 202. 12 Homifia da tempore LXV, Migne PL 95, Sp. 1211 8 (Dekkeß, Clavis. 923). IJ Oe ordine mund;, Migne PL 171, Sp. 1226 AlB. I. Ps 138.18. 15 CatholicHomilies U, XXXV.61f. 16 Oe vitpinitate, 310.12.
174
tes tantum canit esse legendas. l Vita Ganguffi mari. Varennensis formelhaft eoronatos vietores. Quorum ... numerum super arenam muftiplicatum ... 2
b2. GABENFüLLE Genesis von reicher Ernte: tantaque fuit muftitudo tritiei [Vet.Lat.: frumentum] ut harenae maris coaequaretur [Vet.Lat.: sieut harenam maris muftum nimis quoadusque non possit numeran', nee numerus era~) A:1frie: on ~am anum wres eam ... swa fe/a swa bi~ sandeeosol on sre. 4 Ambroslus: Astrorum numerum eemere nemo potest. / A simili tanto ditatur munere terra, I Dotibus ut metam non sinat ipse suis,s Lludprand von Cremona: frugum copia ... creverat, arenae maris muftitudini annonae muftitudinem coaequavit. 6 Cy· prianus Gallus: mu/taque praeterea rerum commenta nouarum I ... quas dieere qui uuft, lExpromet eit;us pelagus quas uo/uat harenas. 1 Psalter von Manna: pluit super 80S ... sicut harenam maris vo/atilia pinnata;8 Paris Psalter. swa sand sres .../ coman gefi~rade fugelas s~/ce; Notker: Vnde mit dien uuarf er ... gefugele samo s6 meresant, b3. SlJNDENZAHL Oratlo Manasse: psecavi super numsrum harenae maris. 9 Petros Chrysologus: Quas spatia terrarum, quae magnitudo urbium, quae fatitudo regionum tantos hostes ferre, tot inimicos capere, tanta sustinere praeua/et nationes, quot uitia, quot delieta, quot crimina rapiunt humanos sensus? 100ra· contlus: scelus omne meum numeros superabit harenae I liNoris et pelagi vincent mala nostra liquores. ll Vereeundus von lunea in Bildreihung: Muftiplicata mei capitis delicta capiflis I crescunt et superest numerus maris auctus arenae. I Oceani magis cumulo superauere fluctuS. 12 Eugenlus von Toledo in Bezug auf Wankelmut: quot fueent sidera eaeli, I quot punetis horae, quot eummt saecla momentis, I tot nostra faciem mutat sententia formis,13 Paullnus von Aqullela: Cuncte, que salso maris sunt in littorej harenaB mixte purpuratis coneulis I non meis possunt coaequari uieiis, I fateor, mafis. 14 Hymnus Oe vanitate et miseria mundi: Quot arenae maris graves, tot sunt mea crimina. lS Gottsehalk von Orbals: Laboravi, inquam, valde plura mala faeere, I Quam sint homines in orbe, quam astra in aethere, / Vef quam pisces intra mare, arena in litore; und: Proinds meorum mufta criminum cum milia I Sint et plura quam arena man'na per fitara / 1
Occupatio, Vn.I66f.
2 Hrsg. Krusch-Levison, MGH SS rer. Merov. VIl, S. 171,20f. 3 Gn 41.49. Altlat. hrsg. Fischer, Vetus Latina, 2. 4 Catholic Homilies n, Xll.32f. 3 Versus da neturis rerurn, Migne PL Suppl. I, Sp. 614. 6 Re/atia da legatione Constantinopolnana, XLIV, hrsg. Becker, S. 198,36[ 7 Heptateuchos: Exodus, 1140-1142 (Ex 25.22). 8 Ps 77.27. , § 9. 10 Senno CLXXl.4.49-52, ce 24.8. 11 De/audibusDeI.m.584f.• hrsg. Vollmer.MGHAAXIV,S.108. 12 Oe satisfactione paenitentiae, 56--58 (Dekkers, Clavis, 869). ce 93, S. 209, = Migne PLS 4. Sp. 41 (p. 29). (Dekkers, Clavis, 869). Siehe unten SANO: SÜNOENGEW\CHT. 1l Cannan ll1.8-10, hrsg. Vollmer, MGH AA XIV, S. 234. 14 No. VI, Str. 3, hrsg. Norberg, S. 127 = hrsg. DU.rn.mler, MGH Poetae I, S. 147 z:: hrsg. Hagen, Carmina medii aevi, No. LX.9-12 = Migne PL Suppl. I, Sp. 271 = eSEL 65. S. 248. 13 Zitiert nach Walther, "Quot-tot', S. 277 (Walther scincßeits nach du Meril).
175
Atque mulla graviora massa eKtent plumbea; I Ecce petit ... veniam sceferibus I Pro suis, offensum quibus te tristatur pluribus, I Quam pofus ipse depictus splendeat sideribus. 2 Theodutf von Orteans: Ipse, deo fateor, pecesmina multa peragi, I Quae superant numero temet, arena maris I EI pluv;ae gut/as, maris undas, sidera ese/i, I Erbarum frutjces, germina cuncta so/i.3 Ae. glossierte Dratio S. Augustini: ut astra cmli [:tunglu heofenes] atque harena maris [:sand 5$]. Ita mea innumerabilia esse cognosco delicta.~ Zwei Bekenntnisse im Book of Ceme: pecesui domine super numerum arenae maris; und: multipliesta sunt delicta mea: Uelut arena quae est in #tore maris.~ Schreiberinschrift einer Hs. aus Stablo: Au~ Ter hinc see/era, quat sunt hic grammata scriptaß Conversio S. Afrae: Ego, qui plura peccata c:ommisi, quam quanti sunt capilli mei in capite .. .7 RMher von V... ron.: Stel/arum innumerabilitas, si quando syderum ordinator astrigerum splendifiesuerat luminaribus auric:omis celum, innumeras sibi reputare c:ommonebat indeficue culpas et ingratitudinis inculcabat s;ne intermissione quere/as.' Fulbert von Chart,e.: Heu! mihi jam bibulm numerum transcendit amnm I Samna multorum, mihi qum Clevere, ma/orum.' A1phanus von Salemo: HlBC enim bibulis si c:onnumerentur arenis, I De/eri subito te miserante puto. I.. J Sed maris admissis eedit arena meis. 10 Lehrgedicht Quid suum virlutis von Verderbnis der Zeit: Non tot nox stellas, tot habet maris unda procellas, I Non tot grana sages, crimina quol species; 11 In numero vieHs cedat arena maris, I Cum morum plures estivo pulvere sordes I Divinum misere poIluerint hominem. 12
b4. SAND: SONDENGEWICHTIJ
lob: utinam adpenderetur peccata mBa ... in
statera I quasi harens maris haec graviora appareret, \4 danach A:lfric: gif mine synna ... WlBron awegene on anre weegan. Panne wlBron hi SWCBmln geselNBne oonne sandcorn on 5$;I~ Gregor von EMra dazu im Vergleich mit dem Bild der Haare: amnm maris illius qui vmorum ponderibus ita WoIentissime pnsgravatur ... sub eorum sarcina nequeat respirare ... is autem. qui camalibus quidem vin· citur incentivis ... capillis capitis ejus c:omparantur offensa. pro 80. quod levi tactu capilli fBeile desecentur. In omnibus ergo, in quibus 'evis impulsus est vitiorum ... capillls capitis c:omparantur peccats. Quibus vero impulsatrix c:onsuetudo ma· Iorum propria lapsu etiam nolentes ad ruinam c:ompellit. ut quidam videantur sar·
1 2 1 •
s 6 7 • , 10 11 12
u 14 1~
Carmen I, Str.5 mit Str.lO, hrsg. Fickennann. MGH Poetae Vll. S. 89f. Cannen 1, Sir. 44. hrsg. Fickennann, MGH Poetae VI.l. S. 93. Carmen LXXI.65-68, hrsg. Dllnunler. MGH Poetae I, S. 562. Hrsg. Logeman, ,.Minora". IX.61 f. Hrsg. Kuypers, S. IOO,17f. mit 123,12f.; ebenso Hs. Royal 2 A. xx, f. 28b, hrsg. Kuypers, S. 213. Z. 9, hrsg. Strecker. MGH Poetae V, S. 439. Hrsg. Kruscb. MGA SS reT. Merov. ro, S. 55,18f. Oe translations Melron;s, 300-304, CCCM 46, S. 19. Oe sands CIVC8, Migne PL 141, Sp. 345 C. Cannen x:xxm, Migne PL 141, Sp. 1250 BIC. rn.65f., hrsg. Paravicini, S. 31. Xß.332-334, hrsg. Paravicini. S. 50f.; unter den Gedichten des Hlldebert von Lavardln bei Migne PL 171, Sp. 1403 CIO. zu Wassertropfen ahnlicher Funktion siehe unter FLllT AUSTROPFel. lob 6.2f. Catholic Homilies n, XX:X.146-149.
176
eina prtsgravari, sub cujus falce depressi nequeant respirare, super arenES maris numerum peccata dicuntur habere: cujus nec multitudo comprehendi nec pondus sinffur tolerari. 1 Gregor I. interpretierend: Magni autem arena maris est ponderis: sed ca/amitas hominis arena maris gravior dicitur; quia dura fuisse pcena ostenditur, dum ... culpa levigatur. 2 Llber Proverbiorum bezieht Stein und Sand ähnlich: grave est saxum et onerosa harena sed ira stufti utroque gravior) Augustlnus: Quam minutissima sunt grana harenae! Si harenae amplius in naui mittatur, mergit iIIam ut pereat ... Ergo ists [i.e. minuta peccata] nolite contemnere.· Seda im Doppelbild: Graue quidem sslis est quemqusm uel uno aliquo crimine eapitali quasi pondere saxi deprimi uel quasi glareis harenae innumen's peccalis leuioribus onerari. Sed utroque grauior ira est stulti quia ... ma/a ... aerius animum ut castigentur compungunt. s Hs. Royal 2 A. xx: plumbi pondere praegrauata uelut arena peccata mea. 6 Versus de paenitentia: Cunctae. quae salso maris sunt in Uttore, I harenae mixfae purpuralis coneulis, I non meis possunt coaequari uitiis. 7 Ein Hymnus Sur la vanitfJ et la misere du monde: Quot arenae maris graves. tot sunt mea erimina; I quorum mole praegravatus. pertrahor ad infima. 8
b5. SEGENSWÜNSCHE, GRÜSSE Der Katalog unter anderem ein Topos briefli· cher Peroratio. Walahfrld Strabo: Exeedat numeros astrorum, roris, harenae / Gloria, vita, salus atque valere tuum. 9 Engelmod von Solssons: unanimis tot di· eito iura salutis, / Quot caefum stellae condecorant rutilae. lo Paullnus von Aqullela: Tantas namque fero summissa mente salutes, I quantss alts poli stil/abunt sidera "ammas, / quantas tellus habet sub caeli cardine glebas, / "uctiuagasque uomit quantas nam pontus harenas; 11 Tantas ergo tibi sineero corde salutes I mandamus ... / quantos mater humus uiridanti gramine flores / prorumpit teneros uemali roscida foetu, / quantas tellus habel rosu/as sub stirpe roseti / sau quantES c~ palleseunt flore uiolq/ purpureqque rubent quantq per litora conehq/ auf bibulas Ubicus profundit pontus arenas. 12 8edullus Scottus in ausgefalleneren Bildern: Quot paradisiacae desudant gramina gurtae, / Vinea, tu, Sorehe, nectars quotque manas, I Mons et oliueti quot oliuas uerliee gestat, I Augusto domino plus quod adopto meo [Le. salutis opes];ll Quot flores ligno uitae, quot poma uirescunt, / In paradisiacis cinnama quotque loeis, I Quot liquidae manant
1
Commentana super Cantica ecclesiastlc8, VO.XTV, Migne PLS 4, Sp. 186. Siehe oben sQN· DENZAHL.
2
)
•
s 6
1 8 9 10
11 12 lJ
Mors/ia in lob, vn.(VI).n.2. Prv27.3.
SermoIX.17,CC4I,S.141f.SieheauchFurrAUSTROPFEN. In Prouerbia Salomonis, m, zu 27.3. Rrsg. Kuypers, Book of Ceme, S. 220 (f. 43b). Z. 9--11, hrsg. Feder, eSEL 65. S. 24g. Rrsg. du Meril, PoiJsies populaires laUnes, S. 107, 6f. Ad Uulgerum clencum, 15f., hrsg. DümmJer, MGA Poetae n, S. 385. Carmen 1.21 f., hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 55 (vgl. H. Walther, ..Qual-lot"). IIB.13-16, hrsg. Norberg, S. 99 (vgl. H. Walther, ..Qual-lot"). IlA.13-20, hrsg. Norberg, S. 97 (vgl. H. Walther, "Quot-tot"). Carmen 26.5-8, hrsg. Meyers (vgl. H. Wahher, "QuOHOI").
177
guttae de fonte Siloa, / Vobis ambrosios tot uouet iIIe seyphos; 1 Nomina quot nitidis, quol uerba loquaeia ehartis, / Flamina quol Musae mellinuique tropi, / Vobis Sedulius uemanti corde soph;sta / Tot paradisiacas, plus et adoptat OpeS.2 Theoduff von Orteans grüßt Corbinian: Nune tibi tot salve, quot sunt in verliee crines / Albentes, sie tu, Corv;niane, vale.) Modoln grüßt Theodulf: Imber habet liquidas quot guttas, flumina pisces, / Emittit frondes quot nemus omne virens, / Area grana so/et quot habere aestate: salutes / Tot tibi mitto, pater, semper ubi~ que va/e. 4 AJculn inschriftlich mit an den Überlieferungsträger angepasstem Bild: Codieis istius quot sunt in corpora saneto / Depictae formis littarulae variis: / Mercedes habeat Christo donante per aevum / Tot Carolus rex, qui scribere iussi! eum;5 bildähnlich: Quot habeas apices, sanetas, mea earla, salutes / Dicito tot dulei David amore meo;6 kontextentsprechend bildlich ungewöhnlich: Non rogo, dura tibi videatur semita fratrum, 1.../ Quot tu nam eurrens pedibus vestigia ponis, 1 Tot tu mercedes, frater, habere va/es;7 Gramina quot telfus habeat, vel litus harenas,/ Tot ... habeto [i.e. annos] 8 - bis auf das Vergleichsziel wörtlich in einem Brief wiederkehrend;9 ein Anonymus: Franeia quot vites gignit, qual Frasia flores, 1 Gaudia perpeture prosperitatis alas. I ... Quot coelo steIfre, pe/ago numerantur arenre, 1 Tol tibi sint vitm gaudia perpeture. 1O Ruodlieb im maccaronischen Liebesgruß: die illi nune de me corde fideli / Tantundem liebes, veniat quantum modo loubes, I Et voluerum uunna quot sint, tot die sibi minna, 1 Graminis et florum quantum sit, die et honorum. 11 Notker Balbulus: (peflicium) Quot lan;s igitur candet pilisque redundat, I Tot caeli cives te super astra ferant; 12 Quot caelum retinet stellas, quot terra lapilfos, I Quot saltus ramos, folia, aut quot pontus harenas, I Quot pluviaa stillas, quot fundunt nubifa guttas, / Quot fluvius pisces val sunt in arbe volucres, 1 Quot flores prati vel quot sunt gramina campi, I Tot tibi prestantes det virtus trina salutes. 13 Begleitgedicht zu den Gesta Berengarii: Quatquot in aethereo elareseunt sidera eaela, I Tot flores in campis iam redo/entque novis: I Nee minus abto vobis devote corde salutes. 14 Auf Reichenau und seine Reliquien bezogene Verse: Munera tanta habeas domino prae-
1 Cannan 71.l9--22, hrsg. Meyers (vgl. H. Walther, "Quot-tot"). 2 Cannan 72.25--28, hrsg. Meyers (vgl. H. Walther, "Quot-tol"). 3 Cannan xxvn.lll r., hrsg. Dümmler, MGH Poelae I, S. 493 (vg!. H. Walther, "QUai-tal"). ~ Cannan LXXID,125-128, hrsg. DUmmler, MGH Poelae L S. 572f. (vg!. H. Walther, "Quottot"). 5 Cannan XCVll1.1.1 mil 19f, hrsg. Oünlmler, MGH Poelae I, S. 322 (vgl. H. Walthcr. "Quotlai"). 6 Cannan LXXV.I.3f., hrsg. Dflmmler, MGH Poelae I. S. 296 (vg!. H. Wallher, "QUOHOI"). 7 Cannen I..XV.I.II-14. hrsg. Dümmler, MGH Poetae I. S. 283 (vgl. H. Wahher...Quot-tOI''). B Cannen LXXXDl.l.7f., hrsg. Dammler, MGH Poctac I, S. 301 (vg!. H. Walther, .,QUOItot''). 9 Epistufae, 238, S. 384.7f. Brief·Hss. in England: Gneuss, "Preliminary list", No. 368, 511. 10 Epistu/a ad Dunstanum, hrsg. Stubbs, Memorials, S. 373f., 7-12. Ähnlich S. 370f. 1I Fragment XVn.II-14 - 66-69, hrsg. Vollmann. 12 Cannan IX.37f., hrsg. von den Steinen, Liber Ymnorum, S. 141. 1) Cannen X.I-6, hrsg. von den Steinen, Uber Ymnorum, S. 141 (vg!. H. Walther, ..QUot-lor'). 14 Appendix, m.II.7-9, hrsg. Winterfeld, MGH Poetac IV, S. 403 (aus Ivrea, 2. H. 9. Jh.). (vg!. H. Walther...QuOHot").
178
stante salutis, I F/umina quot guttas quotque ferunt p/uviae. l Froumund von Tegernsee: Frater Froumundus Liutoldo mille salutes I Et quot nune terris emer· gunt noseufa eunetis!2 und scherzhaft-ungewöhnlich: Domno Reginbaldo ... Froumundus tot gratulationes, quot vagulus lupus novit semitarum diversitates)
b6. ENKOMlASTISCH
Von der Unmöglichkeit ausreichenden Lobs bei Theo-
krit im enkomiastischen Bescheidenheitsgestus. 4 IV Ezrae im Bildkontrast: super stellas fulgebunt taeies ecrum qui abstinentiam habuerunt, nostrae vero tacies super tenebras nigrae.5 Ms/achl von Geistesgaben: dedit quoque Deus sapien· tiam Salomoni et prudentiam multam nimis et latitudinem corriis quasi harenam quae est in litore maris;6 Lesart bei Origenes in der Wiedergabe durch Ruflnus: ... sicut arenam, quae est ad oram maris;' bei lohannes Casslan: ... sapientiam prudentiamque nimis et latitudinem cordis quas; harenam maris innumerabi/em;8 entsprechend A:lfrtc: him forgeaf "a god swa mice/ne wisdom. and snotemysse. and bradnysse heortan swa swa sandceosol on Sliestrande. 9 8edullus in Verbindung mit den '100 Stimmen': Nam eentum fieet ora mouens uox terrea elamet I Centenosque sonos humanum pectus anhelet, I Cuneta quis expediet, quorum nee lucida caeJi I Sidera nec bibulae numeris aequantur harenae?IO Ennodlus von Theoderichs Taten: quemadmodum, si aetherii axis in numerum redigef8 ornamenta voluissem et trionum fulgore conprehenso eaeJi decorem inpotenti Jingua deseriberem, eederet divino splendori mortalis obseuritas. ll Theodulf yon Orlltans von der Lex dei: Singula quis reterat? numero transeendit arenam I Et pluviae guttas legis opimus honos.1 2 Wulfstan Cantor von Taten des Heiligen: numero poterit quae prendere nemo, I lucida stelliten superant quia sidera caeH, I mannoris et bibulas eum dinumerantur harenas. 13 (1m selben Werk im Bescheidenheitsvergleich für Wulfstans Dichtung: ue/ut et de gurgite stil/am I marmoris exiguam).l4 Entsprechend metrische Vita S. Galli: Ante queam numerum steIlarum pandere versu, I Eius quam passim miraeu/8 euneta rete"e.l 5 lohannes SCottus vom Frankenreich: Caesare sub Karolo Francorum gloria pollet, I Litora ceu pefagi piscibus atque salo. 16 AufKarI den Kahlen bezogen: Quis pluviae gut~
1 No. I. vlIl.3f., hrsg. Strecker, MGH Poetae IV, S. 1113 (vgl. H. Walther, "Quot-lot"). 2 No. Xn.lf., hrsg. Strecker, MGH Episl. selectae 3, S. 41 (vgl. H. Walther, ..Quol-Ior'). 3 No. LXXIX, hrsg. Strecker, MGH Epist. selectae 3, S. 87 (vgl. H. Walther, ..QuOI-IOI"). Enkomion auf Ptolemaios (Eidyflion XVD.9-t I). S IVEsr7.12S. 6 111 Rg 4.29 (= I Könige 5.9). 7 Commentarlum in Canticum canticorum, Prologus, hrsg. Baehrens, S. 76,2. 8 Institufiones, hrsg. Guy, Praefatio 1-8. 9 Catholic Homilies U. XL.39f. 10 Cannen paschale, 1.99-102. 11 No. CCLXDl.82 (Opusc. I), hrsg. Vogel, MGH AAVn, S. 213. 12 Cannen XLl.1.203f.. hrsg. DUmmler, MGH Poetae t, S. 537.
4
13 Narratio matrica da S. Swithuno,
I.1125r.
14
Praefatio,360r.
IS
Z. 1680f., hrsg. Dümmler, MGH Poetae U. S. 470.
16
Carmen LI f., hrsg. Traube, MGH Poetae
rn, S. 527= hrsg.
OUrnmler. MGH Epist. V (Karo-
lini acvi lll), S. 631,33f.
179
tas, numerum quis novit harenae? I Te laudare potest pleniter auf marlte?1 Die Geste Berengerii: Nonne maris paucas videor contingere guttes, I Syrlibus atqua manu sumptes incJudere arenas, I Quando brevi tantos cJudo sermone triumphos? 1 Heriger von Laubaeh in Verbindung mit den '100 Stimmen': Nam mihi si cursus facundior om resolvat I Centenosque ferst facundia p/enius ipsa I Hsc in /aude sonos, auf si mihi ferres vax siI, I Ora tot emanent. quat dentibus
ass/bus a/benl, I Au! lotidem IingulB, qualqual capu! omne capillos I Pectinal, enarrare tuos. Ursmare beate. I Virlutes succumbere earle I Cogor.J Abbo von Fleury: Otto va/ens caesar .. J Tot feNx atavis, quot ese/o sklera /ucent. 4 Alphanus von Salemo überträgt Bilder fiir 'zahllos' auf den Topos '100 Stimmen': Omnia si fierent rutilantia sidera IingulB, I Hoc et arena maris, semen et omne soli. I Hoc anim gutt83 pluviales. /ittoris undlB, I Cunctaque qUlS nul/us dinumeral numerus, I Non tibi pro meritis laudes persolvere possents
b7. DIVERSE BILDER UND BEZÜGE
Hleremlas vom Unheil des Gottesvolks: multiplicatae sunt mihi viduae eius super harenam maris.6 Abacuc von Gefangenen: congregsbit quasi harenam esptivitatem. 7 Apoca/yps/s lohann/s vom Zeitalter des Antichrist: congregabit 80S in proelium I quorum numerus est sicut harena maris;8 danach Augustlnus: diebolus seduetas gentes ... adtrahet in bel/um ... quorum hosüum numerus erit ut harens maris.9 Pseudo.chrysostomus von Zersplitterung der Ungläubigen: Terra quidem unita est et in seipsam constricta, arenlS autem grana non conveniunt sibi. nee adhlBrent ad invicem: sie sunt et omnas infide/es ... per diversas opiniones dispersi ... qual sunt. tot sententias habent. Propter quod arenm assimi/atur omnis diaboli populus ... non numerabilis esl sieut arena;lo tatenlose Worte: Sicut enim grane amnm non conveniunl in unum ... sed semper sunt separata: sie verba, qUlS ... non oonvertuntur in unem juStitilB masssm per opus, separata sunt et dispersa. 11 Petrol Chrysologus von geistlichen Kindern der Heiligen: meruit filios tot habere. quat dies mundus sccepit. 12 HIeronymus von menschlicher Wandelbarkeit: Quat punctis orae cummt, quat seela momentis I Tot nostra faeiem mutst sentenUa formis.1) Ennodlus von unterworfenen Völkern: domina. quid praeter te spei erat residuum in papula harenae auf sideribus oonparando?14 Dracontlul zur Schöpfungsgeschichte: quot sunt fluctus, tot forsitsn sBquore pisces I fuserunt fluido per caerula vasts natB1 BiblJothecaflJm el psalterionJm versus, m.x.31 f., hTsg. Traube, MGH Poetae m, S. 250 (Hs. Mitte 9.Jh.). 1 IV.l98-200, hTsg. Winterfeld, MGH Poetae IV, S. 401. ) vna S. Ursmari, 1.773-780, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 201. 4 Z. I f., Mig. Strecker, MGH Poetae V, S. 470. j C8rmen x:xxm, Migne Pl147, Sp. 1255 B. 6 7
ler 15.8. Hab 1.9.
•
Apc20.1. 9 De cMtate Dei, XX.vlU.9-ll. 10 Opus imperfectum;n Matthaeum, Homilia XX. Migne PG 56. Sp. 744. 1I Opus imperfectum in Matthaeum, Homitia Migne PG 56. Sp. 746.
xx.
11 SetmOCXXXIV.l.5f.• ce 248. I) mobiIitate mentis humanae, Migne PL Suppl. Sp. 328. 14 No. CCLXIll.29 (Opusc. I), Mig. Vogel. MGH AAVII. S. 206.
oe
180
n.
tu. l Isldor von Sevilla von den Werken des Origenes: Condere, si eredis, studui tot milia libros / Quot /egio missos ducit in arma viros. 2 CI.mens Peregrinus über Feinde im Bilde Pharaos und der Philister: quadrigae eius innumerabi/es et currus eius atque equites sieut arena maris; und: eum essent innumerabiles velut arena maris.l Poeta Saxo vom Unheil nach Karls Tod: Milia cesorum. captivaque turba tuorum / Amplior est numero quam sit harena maris. A Ermoldus Nlgellus von Schätzen: Vix quoque tot vo/ucres tallebant munera Franci,/ Quat sibi nauta ce/er per mare misit opes.s Vita S. Pirmini von Bekehrten: mulla milia animarum ... non desinit advocare. ut numero eorum nominum aliud non possit coequari nisi stelfae caeli aut bibulae harenae, quae iaeent in litare maris.6 Mllo von St. Amand von Seefahn: Qualibus ergo queam scriptis monstrare labores, I Quos ibi, dum verbum turbis crudelibus infert. / Perfum inmersus ßuviorum crebrius undis? 1 Odo von Cluny von Erwählten und Verworfenen: /udicat aetemae pars se indignam impia uitae. I Reliquias aliis saluat deus ergo relictis / Et quasi de innumeris modicum sibi seruat arenis.• Otto tII von Dichtungen: Quat habet viros Gaffia, Tot vobis mittam carmina. 9 Ein CBrmen Du/ce so/um natalis patria von Liebesleiden: Quat sunt apes in Hyble vaffibus, / quot vestitur Dodona frondibus, I et quat natant pisces aequoribus, / tot 8bundat amor doloribus. IO Mahnrede eines Toten: Muffa mala occurrunt. hommda periela resurgunt, / Qui guttas numerat, hoc numerare valet. I I
b8. BEZUG: ÜBERFLÜSSIGES Horaz: in silvam non ligna feras insanius, BC si / magnas Graecorum malis implere catefVas. 12 Sldonlus ApoUln8rts in Bescheidenheitsgestus: h8C enim fronte possemus ßuminibus aquas, silvis Hgna transmittere. 1l Symmachus: Superforanei laboris est commendare conspicuos, ut si in sole positis facem praeferas et accensu luminum cJaritudinem diei gestias adiuvarB. l " Vita S. Agnetis: In mare quid pisces, quid aquas in ßumina mittas?1S In Abwandlung des Topos der 'Naturordnung' Ausonlus: eadem opera ... et maria ut emuant et Buras ut vigeant et ignes ut ca/eant admonebo. 16 Amarclus: Vincat harenas./ Diviciis. 'SaUs est' non umquam dicet avarus. 17
l Oe laudibus Dei,l238f., hrsg. Vollmer, MGH AA XIV, S. 34. 2 Versus, m.5f., hrsg. Beeson, S. IS8. ] Nr. I, hrsg. OOmmler, MGH Epist. IV (Karolini 8evi Il), S. 496,20f. mit 35. 4 Annales de gestis Caroli megnf, V All f., hrsg. Winlcrfeld, MGH Poetae IV, S. 65. s Hr.;g. DUrnmler, MGH Poelae n, S. 8 (vgJ. H. Wallher, "Quot-tot 6 Hrsg. Holder·Egger bei Wailz (Hrsg.), MGH 5S (in Folio) XV, S. 25,21-24. 1 Vffa S. Amandl, 0.307-309, hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 585. 8 Occupatio, V1.687--689. 9 1.5f., hrsg. Strecker, MGH Poctae V, S. 473. 10 Zitiert nach Walther, ..Ouot-tot', S. 2n (Walther seinerseilS nach du Meril). 11 No. vn.57f.. hrsg. Silagi, MGH Poetae V, S. 625. 12 Sermo I.x.34f. IJ Epistulae, VO.m.l, hrsg. Liltjohann, S. 106,23. 14 Ep;stulae, m.XXXVlII, hrsg. Seock, MGH AA Vll, S. S6.9f. 15 Propositio. 10, hrsg. Strecker, MGH Poetae VI.t, S. 108. " Epistu.... 12.33[. hBg. G=n, S. 208· hBg. Sec solis ra· dium meridianum esset inlustrata. 6 Oonatus von Metz: dum respexisset loeum, in quo venerabilis pater iaeebat, apparuerunt ei duo luminaria mire splandoris ... Non autem erat ipsius luminis candor sieut praesentium luminariorum, quae ad effugandas noeturnas tenebras fungimur, sed in modum c1arissimi radiis solis resplendens. ita ut estimarent, quae per il/um totus refulsisset pagus. 7 Rlmbert von Bremen, Vita S. Anskarii: videbat immensi luminis elaritatem super solis radium de eselo emissam se eircumfulsisse.8 Vita Landiberti ep. Traieetensis vetustissima: infra eubieulum. ubi sanctus Oe; felicem fUdit cruorem, luminaria ex divina aceensa potentia resplendebat erebrius. ita ut omnis domus iIIa tota refulgebat quasi radius solis. 9 Vita Rigoberli ep. Remensis: Lux quoque eaelitus tantae elaritatis mediis in eadem noctibus emicuit, ut solis fulgorem vicisse videretur.IO Hlncmar von Reims, Vita Remigii ep. Remensis: deseendit subito radius novi luminis super ipsius viri sanefi verlieem. acsi ipsa sol da eelo motus super eurn eeciderit;1I und: repente lux tarn copiose totam replevit aeeelesiem, ut elaritatem solis evineeret.\l Gregor 1.: uidit fusarn lucern desuper eunetas noetis tenebras exfugasse, tantoque splendore elareseere, ut diern uineeret lux i1fa; danach Waarferth von Worcester: geseah ... leoht aflyman eafle pa peostru prere nihte end mid swa myeelra beorhtnesse seinen. PCBt peet leoht WCBS beorhtre panne dlBges feoht: Il quasi sub uno solis radio cunctum in suis aculis mundum collectum uidit: he geseah swylce under anum leoman plBre sunnan eal/ne pysne middangeard gegadrodne tosomne betorsn his eagum. IA Entsprechend Bertharius: TaIn honorem Hludowici carmen, 2546f., hrsg. Fanl (IV.665f.: hrsg. OUrnmier. MGH Poetae n, S. 76).
2 Hrsg. Waitz, MGH 55 (in Folio) XV, 5. 5,43r. 3 Hrsg. Krusch, MGH 55 rer. Merov. m, 5. 162,4 - 6. " 0.3, hrsg. Krus83' /NBs leohtes seima pum pa einan peere dura and purll pa eagpyre/ ineode, />8>1 hft eal1e boorlltnesse deeghwamlices /eohles olerswk}de.7 Ae. Homilie in ecce 41 von Marias reiner Seele: gesawon piPre halgan Marian sawle swa micle leohte seinende ... seo beorhtnes oferswiMe mghwelces dEBYes hwitnesse and ElJlces snawes leohlnesse.' Ac. Passio S. Margaretae in ecce 303 konkretisiert ohne genaue lateinische Vorgabe das Mit1agslicht: and pEIJr weard inne swa mycelleoht, swa hit beod on middeeg: subito lumen refulsit in cafCerem.9 Ähnlich Vita S. Chrothildis: tam ;nmensa clarltas domum replevit, ac si esset sexta hora diei. 10 Eddlus stephanus Ober Wilfrids Gefangnis: Custodes ... videntes in obscura nocte domum intus lucentem quas; per diem ... 11 Vita Eligii ep. Noviomagensis: globus splendoris, qui ex tumulo ... processit. tantam vim suae cleritatis sparsit, ut ... partem maximam regionis illius in diei c1aritatem mutaret ... Erat enim transacta media nox et nox quidem obscura va/de et ca/igoss, sed procedente fulgore quasi lux diei resplendu;t et in tempore daritas recessit. 12 Trans/aoo German; ep. Parisiaci vetustiss.: conspicit eccIesiae sibi ianuas aperiri tantique splendori luce eandem rapleri, quae etiam diei vinceret claritatem.1) Ähnlich Almoln von St Gennaln im Doppelbild: apparuit ... tarn ;mmensus claritatis splendor super eam eccIesi83 partem " ' J ur claritati cequaretur diei, 8ademque ecclesia ve/uti igne supposfto videretur cremari. 14
1 V.1570-1572. 2 Z. 89, hrsg. Krapp, ASPR ll. sigl'Sonne' wird dreimal (50, 89, 1456) mit e oder 'e caudata' oder 88 staU mit f geschrieben. Das altertümliche Wort wurde vom Kopisten offenbar mit sagl'Scgel' gleichgesetzt. Vgl. 81ickling-Homilie XIX, hrsg. Morris, S. 229,26. ) Z. 1018, hrsg. Krapp, A5PR n, u.} Epigraphisch aus Etrurien: signum etiam posui nastri malans Ach[illis] / in medio fulgens ut cae/o stella Boo[tes], / qui solus longe tutatus nobilifer [nos]. 2 HIeronymus: quid memorem Romanos duces, quorum uirtutibus quasi quibusdam stellis falinae micant historiae? J Theoderich bei Cassiodor von Würdenträgern: sicut caelum stellis redditur clarum, sie relucent urbes lumine dignffatum;4 Athalarich bei Casslodor an den Senat argumentativ: Licet coetus vester genuino splendore semper irradietur. clarior tamen redditur quotiens augetur lumine dignitatum. nam caelum ipsum stellis copiosissimis plus refulgel et de numerosa pulehritudine mirabilem intuentibus reddil decorem. s sedullus Scottus in preisender Vergleichsreihe vom Herrscher: I/Jum clarificat pontificum chorus, / Ceu gemmae radiant in diademale / .. J lIIustrantque po/um fulgida sidera. 6 Abba von Sl Germaln: prineeps ... circumdatus armis / Omnigenis, caelum veluti sp/endoribus astreis.7 Gottschalk von Omal. im Segenswunsch: Ergo vigelo / sospite vita / stells refulgens / luds ad instar.' Amulf an Heinrich Impetio digne retines insignia forme./ Exhilarans omnes sideris instar ades .9
rn:
e3. CHRISTUS, MARlA
Augustlnus vergleichsähnlich: in iIIa gente ... non fuit nox virgo Maria, sed noetis quodammodo stella. 10 Hildebert von Lavardln: imago venusta ... picta MarilB, / OUts Satvatorem peperit, ceu stella nitorem. 1I Seda von Christus: Oui '" uelut in eaelo stellas figens sanetorum nobis exempla ... propoSUff.1 2
04. HEILIGE, GEISTLICHE LEHRER, GERECHTE Psalter: thronus eius sicut
sol in conspectu meo I el sicut luna perfecta in aetemum; lJ Hotker: Vnde sin stu61 uuirdet in mTnero gesihte also sunna ... Vnde also iemer foller m§no; Paris Psaffer: bi" him weordlie seU / on minre gesihoo sunnan anlic / and swa mona meahte on heofenum, I pe is eee gewita atghwtsr getreowe. Danlhe/: qui autern docti fuerint fu/gebunt quasi splendor firmamenli I et qui ad iustitiam erudiunt muffos quasi stellae in perpetuas aetemitates; 14 zitiert bei Theodulf von Or· h~ans: ae. übersetzt: EJa pe geilBrede beod, hig scyna" swa heofones birihto; ond pa pe manige men to rihle tyhta" ond geIEBra", hi scyna" swa swa steo"an in ecnysse. lS Petrus Chrysologus von der Kirche in Reihung: VI eaelum slellis fulget luminibuis suis ... ita produxit laetitiam suam in conspectu omnium fiJiorum 1 Gratiarum ectio de consu/atu suo luHeno imperatori. lU (XI).2.3. hrsg. Mynors, XJI Panegyrici Latini, S. 122. 2 Hrsg. Courtney, Musa lapidaria, 11.29.10-12. 3 Epistulae, LX.5.3. 4 Variae. VI.X1.I. S VerieB, vm.XIX.I. 6 Uberde rectoribus christianis, hrsg. Hellmann, S. 53,26-29. 7 Bella Parisi8cse urbis, 0.330r., hrsg. Waquet, S. 90 (Winterfeld, MGH Poelae IV.!, S. 107). , Cannen 0.11, hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 738. 9
Delicie eIeri,
n.sr.
10 Sermo Wilmar1 [V.2, hrsg. Marin, S. 684,15-17. 11 Vita bestse Mariae JEgyptiacse. Cantus IX, Migne Pt 171, Sp. 1332 B. 12 In Cantica canticorum, rtI.lv.340-348. l3 Ps 88.38. 14 Dn 12.3.
IS Capitu/ae. Kap. XX, hrsg. Sauer. S. 325,5 - 8.
229
suorum. 1 Ambroslus vom toten Bruder: melioremque profectum vnae eius ostendit, quae futura post mortem est ... Siquidem iIIa stelJis conparatur.2 HIeronymus: Danihe/ ... iustos ait tu/gere quasi stel/as et intel/egentes id est doctos, quasi finnamentum. u;des. quantum distent inter se iusta rusticitas et docta iustitia?) 'Chrysostomus Latlnus': lust; atque alii plures [i.e. fu/gebunt] sicut stellae in eternum.' Gregor yon Tours: Cumque ad iIIam ... perfectionem venisset el tamquam sidus egreg;um in hac urbe fulgeret ... ;5 usque in nostn's fuerunt temporibus, qui in hoc saeculo quasi astrorum iubar. non so/um meritorum radiantis luce, verum etiam dogmatum magnffud;ne corruscantes, orbem totum radio suae praedicationis inlustraverunt.6 Apsideninschri.ft: Christi saneta domus .. .1 Gratia /arga patet per tot cumu/ata patronos, I... Convexo varia rutilant ceu sidera cae/0. 7 Epffaphium Theoderici: Luxit enim munda, ceu sydus lumine pleno, I Actibus eximiis. 8 Ein Epitaph: Stella micas lueida mundo ceu sidus in alto. 9 Hymnus auf König Dagobert: Eruditus lucem dedit, 1 Quasi stella /ucem edit. IO Vita S. 8avonis vom Heiligen: Extat et exemp/i pnec/arum dogma sequendi. 1 Sicut stella recens late sua lumina spargens. 11 Hymnodia Hibemo -Celties über S. Monenna: Pura puella 1 tamquam steHa radiens. 12 Seda: Stef/is enim recte compsrsntur iu· sti et electi, non so/um quia sicut stel/ae ab nomin;bus dinumerari nequeunt. uerum etiam quia celesti sunt felicitBte sublimes; U (dominus) ue/ut in cae/o stef/as ftgens sanctorum nobis exempla, per quae ... incederemus, propoSUit.1 4 PseudoBeda vom Heiligen: Ibi saneti fulgebunt ut stel/re in perpetu;tas retemitates. et sicut splendor firmamenti qui erudiunt muttos; 15 Sicut stellas ereli non exstinguit nox, sie fide1<es> adhlBrentes firmamente sanetre ScriptUrtB non obseurat mun· dans iniqunas. 16 Aleuln von vorbildlichem Betragen: induant se ipsos exemplis domini , lucentes inter saeculares, sicut stel/ae in caelo tulgentes; 17 luceat fux vestra quasi clarissima stella in oceidua caeli parte. 18 : qui multos erudiunt, sie· ut firmamentum in perpetua fulgebunt elaritate; 19 ut sieut stel/re diversis in ecsli partibus clareseunt, ita et doctores saneti per varias mundi partes luceseerent, ut j
1 2
3 4
S 6 7
SermoCXXX.1.9--11, ce 248. Oe excessu (ratris, 0.66.10-13. Epistulae, LD13.5f. Extra Chrysostomi editiones, 4, Migne PL Suppt IV, 5p. 869, zu On 12.3. Vitaepatrum, XIll.l, hrsg. Kntsch, MGH S5 rer. Merov. 1.11, S. 268,14f. Vitse patrom, XV1lLProlog. hrsg. Krusch, MGH 55 rer. Merov. l.n. S. 284,2-5. Trtuli Gs/lic8ni, Vl.II.4--6, Appendix zu Avitus, Opera, S. 183. Der TeXI erscheint als No. xvrn unter den Csrmins des Florus von Lyon, hrsg. Dümmler, MGH Poetae 0, 5. 547. Z. 5, hrsg. Pertz, MGH SS (in Folio) IV, S. 482 - hrsg. Strecker, MGH Poetac V, S. 308. Z. 5, hrsg. Strecker, MGH Poetac V, S. 327, Fußnote. Hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov. D. S. 510,44f.
8 9 10 11 O.llf., hrsg. Strecker, MGH Poelae V, S. 237. 12 No. 25.17, Migne PL Suppl. IV, Sp. 2088. 13 In principium Genesis, IV .xv .38- 40. 14 In Cantica canticorum, m.lv.341-343.
IS Sermo in sollemnitate omnium Sanctorum, Migne PL 94, Sp. 451 AlB. (Dekkm, Clavis, 1369). 16 CoIlectanea, Migne PL 94, Sp. 542 C. 17 Eplstulae, 280, S. 438,18. 18 Epistulae, 287, S. 446,12( 19 Epistulae, 289, S. 448,3( -
230
293, S. 451,10(, nach On 12.3.
omnibus via pateseeret salutis; I Kirchen: Tota pene Europa ... ut eelum steflis, ita aeecJesiis omata tulgeseit,2 sicut coe/um tulgentibus omatur steJlis, quce tamen omnes ab uno iIIustrantur sole; sie et lata terrarum spatia sanetis splendeseerent doctoribus. J Sedullus Scottus: ha6C suos amatores ... tamquam sidereum firmamentum ... cJarificat,4 Ruhm des Klosters durch Bonifacius: Cuius laus, meritum transit honosque po/um, 1 Instar apostolicum roseo diademate comptum 1 Purpureum sidus terrigenumque deeus;s sicut cae/os stellarum lumina pinxit. I Vestiit ut terras floribus ipse nauas, I Ecclesiam decorat sanctam sie conditor a/mus 1 Virginibus uiduis coniugibusque piis;6 Nam notione nacta 1 Cor splendet ut lucema.7 Boethlus nichtvergleichend von Seelen im Himmel: animas ... uitasque minores 1.../ ad te oonuersas redud tads igne reuert;; danach AJfred vergleichend: torgeafe pa sawlum eard on hiotonum; and gedest paat hi seins" ... swioo mistfice birhtu, sume boorhtor sume unbymtor, swa swa steorran, ~/c be his geeafflunga,s Laus vitae monasticae unter mehreren Bildern von Mönchen: Comparo sideribus. quibus auls supema refu/get, 1 Aera quaa furvum noctibus inodiant. I Qu~ semel impositam servant per s~cu/a legern, 1 Qu~ solitos eursus et numeros peragunt I Comparo gyranri so/emnffer omnia coo/o: I Insuper angelicis oomparo spiritibus. 9 • Andreasdichter' in der Sequenz Oe S. Otmaro: Hic velut sidus eximium I placitus deo 1 Inter fraternas caligines 1 rutilans micat. IO Vita Vedastis Atrebatensis 1/: sieut caelum fulgentibus ornatur staJlis, quae tarnen omnes ab uno in/ustrantur sole, sie et lata terrarum spaüa sanctis splendescerent doctoribus. qui tamen ab aetemo sole inluminati, ... eaecas ignorantiae tenebras verae fidei tu/gare ... inlustrarent. 11 Hrabanus Maurus von den Propheten: Qui tuerant mundi ceu luminaria quondam, 1 Quam saevas poenas corpore pertulerant Jl2 Paschaslus Radbertus von Corble: doctrina mirabi/es, virlutibus iIIustres. tanquam Imüssime sidera Gal1ias iIIustrabant. 1J Odo von Cluny von Jesu Geburt: post uirgineum te/lus quasi sidera parlum I ... gignitY, Radboc:l yon Utrecht vom Heiligen: ... laboribus, ... necnon et sancte conversationi. qua in saeerdoeio tarn· quam stella /ucidissima fu/sit ... 15 Adso von Montier: ita tota retu/gebat civitas distinctis sanctorum fulgoribus adhuc in came degentium. tanquam quidam eCBle· stis eircu/us stellarum adornatur micantium composffis ordinibus. 16 L1udger von I Homilia in nata/em S. Martini, Migne PL lai, Sp. 657 D. 2 Epfstu/ae, 20, S.57,32-34 - Two A/cuin Letter-Books, 0.3.45(. J Vita 5. Vedasti, Migne PL 101, Sp. 666 D. 4 Liberde rectoribus christianis, hrsg. Hellmann, S. 31,15-18. Das Zitat scheint ungenau auf On zu beruhen. S Carmen 71.9-14, hrsg. Meyers, CCCM 117. 6 Carmen 79.3--6. hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 229. 7 Uberde rectoribus christianis, hrsg. Hellmann, S. 62,3f. 8 Consolatio, m. metrum 9.18-21; ae. hrsg. Sedgefield, S. 81,33-82,2. 9 MignePL14I,Sp.374C1D. 10 Notken Uber Ymnorum, hrsg. von den Steinen, S. 128, Str. 3/4. 11 Hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov. m, S. 416,18-21. 12 Carmen XXXVn.69f.. hrsg. Dümmler, MGH Poetae n, S. 195. 13 Oe passione 55. Rutini et Va/erii, Migne PL 120, Sp. 1494 B. 14 Occupatio, V.668f. l~ Vita S. BonifatiiD, (12), hrsg. Levison, Vitae, S. 70,32-71,6. 16 Vita 5. Basofi, § 11, Mignc PL 137, Sp. 649f.
231
Münster von den Schülern des Heiligen: Inter quos beatus Gregorius quasi c/arissimum sydus et columna ecdesiae Dei inventus est. 1 Gisiemar: Inter agmina christicolBrom ... conspicuus nitet ooatissimus Droctoveus velut clarissima stella, cuius lubare obumbrantur cetera astra. 2 Ein Carmen des Vaticanus 5330 über die Gerechten: iustos, I Qui verba et vita rotilant ceu sidera ctBli.J Vita S. Chrothildis: Ghorus enim virgineus ... sicut stelle in celo, ita ante Deum tulget in ce/esti pa/atio. 4 Paulul Diaconul vom Heiligen: Effulsit ut sidus novum I Mundana pellens nubi/a. s Miracula Nynie: pater ... mentis splendore coruscans I Sideris ad spe· ciem ... fulsit; ceu fulgida lumina celi I Virtutum titulis fforebant; tulgens ceu fosforus axe.6 Hymnus s. Ninie ep.: super astra nitet lumina cordis habens. 7 Theodulf von Orteans von Richtsprüchen Gottes: Sunt hie iura dei tenebris nudantia mun· dum, I Splendidiora astris, candidiora nive. 8 Walahfrid Strabo: Tu c/arus con· stas, tu Jucidus optimus archos. 1.../ Tu Phoebum superas, emmtia sydera se,:r tem. I Hesperus ac puJcher te superare nequit;9 Tempore sub quorum iuvenis velut Burea surgit I Stella tenebrosum citius vulganda per orbem, 1 Coenobium ... petivit. IO Florus von lyon: Jngenio cuius pulehris instructa sagitlis, / Stel/arum rutilo tOt8 nitore micat. IL Mllo von 51. Amand: dominus cum mitteret orbi / Lumi· n8 doctorom ceu stellas luee nitentes; 12 über Elias: vates paradisi ad amoena revectus / ... eum fulgidus instar I Sideris ... abiret Il Abba von St. Germsln: Domini presul .../ Astra petit Domino migrans, rutilans velut ipsa. 14 Radbod von Utrecht, Antiphon über den HI. Martin: in conspectu domini quemadmodum si· dus principa/e ffammis fulget perhennibus. 1S Eugenlu8 Vulgariu8 vom Bischof: meritis acceptior astro. 16 Vita S. Clementis im Bildpaar: Sydus ut inlustrat depul· sa nocte latebras, / .../ Sie Giemens .../... populum totum fustravit docmate sancto. 17 Notker Balbulu8 vom späten Auftreten geistlicher Berühmtheiten in Mitteleuropa: intueor ... Paulinos Treuirensem et No/anum quas; astra pariter procedentes et circa linem noctis alios multos plures ... 18 Vita Gebehardi ep. ConVita Gregorii abb. Traiectensis, Kap. I, hrsg. Holder-Egger, MGH SS ( in Folio) XV.l. S.
67,5-7. Vita Droctovei abb. Parisiensis, Hrsg. Krusch, MGH 55 rer. Mcrov. m, S. 538,41 - 539, I. 3 Carmen VI.16f.• hrsg. Strecker. MGH Poetae VI.!, S. 146.
1 4
S
6 7 8 9
LO 11
12 Il
14
u 16 11 18
Hrsg. Krusch, MGH 5S rer. Merov. ll, S. 342,17-19. Oe S. Benedicto, hrsg. Neff, vn, Str. 3 == hrsg. Dümmler, m.3, MGH Poelae I, S. 41"" hrsg. Milfull. Hymns, No. 64.n (ae. glossiert: se scan swa swa tungel niwe middaneardlice adf
ce
ce
299
omnia agmina tua.! Abacuc von Verfolgern: maledixisti ... venientibus ut turbo ad dis pergendum me.2 Vita Vedastis ap. Atrebatensis über Attila: omnia quasi tempestas inmanissima ferro vastavn et igne.3 Poeta Saxo vom Kriegszug: Transeensis ... Alpibus instar I Turbinis Ausoni/B duplex exarcnus arva Ilrruerat, late regnum vastans opulentum. 4 Augustlnus von falschen Zeugen: exspeetabat eum, qui eam salvam faeeret a ... tempestate fa/sorum testium, tanquam ventarum ma/orum. s Visio Pauli von Höllenstrafe: lampades igneae percutiebant fa· eiem eius sieut procel/a.6 Beda vom Höllensturm: erat animabus hominum plenum, quae uieissim huc inde uidebantur quasi tempestatis impetu iactan;7 ae. Übersetzung: Wes ... manna saula fu", pa wrixendliee on tua haalte gesegene wmran. SWB swa mid unmmtnesse micefes stonnes, worpene OOon. 8 Sulplelus $everus vom durch Wunder abgewendeten Baum: uelut turbinis modo retra actarn putares. 9 Theodutf von Ortean. über die Gewalt der lra: Ut maris atrs moyen! ventorum praelia fluctus, I Nac tranquil/a eius esse elementa sinunt; lAut nemus ut placidum Zephyro turbatur et Euro. I Atque arbusta sonant, roOOrs pulsa ruunt: I Haud secus Ira mavet humanas pemda mentes ... 10 Bei Paulus Diaeonus im Epitaph blütenzerstörender Stunn fiir unzeitigen Tod: rapuit subno te funus acerbum, I Ceu raptat Boreas vere ligustra novo;11 Michaelswunder: appetift iIIum sagitta toxica. QUtB ve/uti venti flamine retorla. eum a quo jaeta est ... percussit;12 entsprechend .EIfrtc: ae seo gerettrede fla wende ongean swi/ee mid windes bltBde aprawen, and pone de hi seeat prerrihte ofsloh. l3 5edullus Seottus vom Tod: Mors fera, terrigenas depascis, quomodo flores I llico nubiferis dissipat Auster aquis. 14 Odo von Cluny von Stolzen: Hie dolet, impietas quod agit generaliter omnes I Vt folium uentus raptetque superbia cunetos. IS Balderteh von Bourguell vom Fällen zum Schiffbau: Qualiter in siluis seuis aqui/onibus arbos. I Qua uis impegit turbinis, acta ruit, I Taffter .../... uacant operi. I Mox faber ex toto lignarius orbe uocatur ... 16
b4. KAMPF SlIIus Italleus: dabat letali uulnera dextra. I sie ubi nigrantem torquens stridentibus Austris I porlat turbo globum piceaque e nube ruinam I pendentem terris pariter pontoque minatur, I omnis et agrico/a et nemoroso uertice pastor I el pe/aga trepidat subductis n8uita velis. l7 Claudlan von Aufstachelung I
Ez 38.9.
2 Hab 3.14. J HIsg. Krusch, MGH 55 rer. Merov. 1lI. S. 421,32f. 4 Annales da gastis Caroli magni,I.12Q-122, hrsg. Winterfeld, MGH Poelae IV, S.10. s Sarmo CCCXLm.l, Migne PL 38, Sp. 1505. 6 Sanklgaller Texl, hrsg. Silverstein, S. 142,21 f. 7 Historia eccJesiastica, V.XII, hrsg. Colgrave·Mynors, S. 490.2--4. 8 Hrsg. Miller, S. 424,26-28. 9 Vita S. MartIni, 13.8, hrsg. Fontaine. 10 Fragmentum da vitHs capitaJibus, 71-75, hrsg. Dümmler, MGH Poelae I, 5. 446f. 11 Hrsg. Neff. XXVIIl. I f. 12 Homilia da sanctis LVI, Mignc PL 95, 5p. 1522 D. 13 Catholic Homilias I, XXXIV.17f. 14 Carmen 37.3f., hrsg. Meyers. lS Occupatio. IV.562f 16 Carmina, hrsg. Hilbcrt, 134.331-335. l7 Punica, VI.32o-325.
300
zum Krieg: uentis ueluti si frena reso/uat / Aeo/us, abrupto gentes sic obice tudil Ilexauffque uiam bellis. 1 Ammlanus Marcellinus vom Überfall: comperit Firmum ... id moliri, ut nihil hostHe opperientem exercffum in modum tempestetis subffae conturbaret. 2 Dan/hel: quasi tempestas veniet contra iIIum rex aqui/onis) Ermoldus Nigellus vorn Eifer der Belagerung: Aeolico manitu rapidi ceu murmure venti 1 Per rus, per si/vas, per treta cuncta volant, 1 Din'f)iuntque lares, segetes, si/vaeque tremescunl; 1 Uncis vix pedibus ales aprica tenel; 1 Nauta miser subito, velo remoque relicto, / Per mare fluctivagum lintea laxa trahit - 1 Non aliter iussu Francorum exercitus omnis 1 Urbis in exi!ium itque reditque tremens ...4
bS. WECHSELHAFTE WINDEs
Cicero vom Meinungsumschwung: ut tempestates saepe certo aliquo caeli signa commoventur, saepe improviso nulla ex certa ratione obscura eliqua ex causa concitantur, sic in hac comitiorum tempestate popu/ari saepe intel/egas quo signo commota sil, saepa ita obscura causa est ut casu [v.I. bei Qulntlllan: ita obscura est, ut sine causa] excitata esse videatur,6 es! naturale in enimis tenerum quiddam atque mol/e, quod aegritudine quasi tempestate quatiatur, 7 faciunt muffa ... sine iudido, ... repentino quodem quasi vento impetu animi incitati.8 OvId ähnlich: ac veluti ventis agitantibus aera non est 1 aequa/is rabies continuusque turor, 1 sed modo subsidunt intermissique silescunt, 1.../ sic abeunt redeuntque mei variantque timores;9 mobilis Aesonide vemaque incertior aura; von JEneas in gegensätzlichen Bildern: tu quoque cum ventis utinam mutabilis esses!l et, nisi duritia roOOrs vincis, eris; und: similis vento ne tuus errat amor. lo 8eneca von verrauchendem Zorn: uiolentisque principiis utitur, non aliter quam qui 8 terra uenti surgunt et fluminibus paludibusque concepti sine pertinacia uehementes sunl; 11 plötzlicher Anfall: Uni tarnen morbo quasi adsignatus sum ... apte dici suspirium potest. Brevis autem valda et procellae similis est impetus; 12 popularis ira ... inopinantis securosque disiecit procellae more quae in ipsa sereni fiducia solet emergere, aut tulminis subiti ad cuius ictum etiam vicina tremuerunt;13 SchwindelgefiihJ: vertiginem capitis, tecta ipsa mobiHa velut aliquo turbine circumagente totam domum;14 unbeständiges Leben: Nihil non lubricum et fallax et omni tempestate mobilius;15 zweideutige Wirksamkeit des Marius (bzw. Caesar): quod ... dictum est ... in incerto esse utrum iIIum magis nasci 8n non nasei ... fuerit [v.1. profuerifj, dici etiem de uentis I Cannine meiors et pub/ica, 5.22-24 (/n Rufinum Il). Vgl. Fränkel, Gleichnisse, D A 3-6. 2 Res gestae, 29.5.19. J On 11.40. 4 /n honorem Hfudowici, 1.299-306, hrsg. Dümmler, MGH Poetae TI, S. 14. ~ Siehe auch WECHSELHAFTES WETIER; RUHELOSES MEER. 6 Pro L. Murena, 17/36, hrsg. Clark, S. 264. Zitiert bei QuintIlIan, fnstitutio oratoria,
vm.lll.8o. 7 Tuscu/anae disputationes, m.12. 8 Oe officiis, I.[XV].49. 9 Tnstia, 0.149-153. 10 Heroides, V1109; Vn.51f.; XIX.95f. 11 Oe ira, Dia/ogi, Dl.l.17.4. 12 Epistu/ae morales, 54.1. l) Epistufae mora/es, 74.4. 14 Ep(stufae mora/es, 83.21. 15 Epistu/ae mora/es, 99.9.
301
potest,1 Fortuna: munus eius amne aura fluere mobilius. 2 Calpumius Siculus: Mobiliar ventis 0 femina!J
( CHRlSl1.ICHE TEXTE) Gregor von Nazfanz, übersetzt durch Ruflnus, in mehreren Bildern von religiösem Aufruhr: ne ... nos rei efficiamur ... uelut qui tranquillitatem turbauerimus sednione uentorum et lumini tenebras sc malli iniecerimus absinthium;4 Wankelmut: mamet ipsum hinc atque hine aequa lanca perpendens et nune in iIIum nune in istam partem uelut uentis inpe/lentibus uergens ... ;5 extremae leuitatis sit semper ut de malis ad bona, ita etiam de bonis ad mals transferri et uelut aura facill huc atque iIIuc permutari. 6 Paschalls Theophllus: quas cassa uitae huius curo sollicitat et instar frementium gurgitum perturbationum profunda circumsonant, ... ad sapientiae prouocemus lucra. 7 Theoderich bei Cusiodor vom nächtlichen Dieb: trepidus ad insidias quemadmodumn potest capi, qui more venti nulla situ cemitur contineri;1 reizbare Streitende: arte placandi sunt qui mores afferunt simi/limos ventis, quorum nisi prius animi temperentur, in contemptum maximum ... prosifiunt. 9 AthaJarich bei Cas.lodor vom Ersatz eines Beamten im Doppelbild: nubila ipsa ventorum spiratione terguntur et aquilo fadem caeli tranquillam reddit, quam australis aura turbavit. sic nos decessorem tuum summovimus ... ut tu saluberrimus advenires. IO 80ethius von Unstetheit: Leuis atque inconstans studia permutat: nihil auibus differt; Notker: Lieht-müotig~r . unde unstc1t~r in sinero begunste. der ist also f6gel; Alfred ergänzend: pmm ungest"""legan ... pu maahl secgan 6881 he bi" winde geliera """" unsWlum fugelum Ponne gemetfaJstum monnum;ll vom Glück: (prosperam fortunam) uideas uentosam fluentem suique semper ignaram: sec orsorhnes gced scyrmlBlum swceder windes pyf[Hs.: dytj.12 Beda von Götzenanbetern des dritten WeItzeitalters: quarum ermr instabilis et uanis simulacrorum doctrinis tamquam uentis omnibus mobilis maris nomine bene significatur. 13 Wllliram (Lcidener Version): Ir persecutores minero qcclesiq ... ir besuoehet sie mit samo thradon termribus, also ther northwind waiet, ande mit samo smethelichon blandimentis, also Iisno suthenewind waiet. 14
1 Natum/es quaestiones, V. I8.4. 2
)
Nature/es Quaestiones, m, Praef. 7. Ec10ga m.IO, hrsg. Koneniewski, Hirtengedichte aus neronischer Zeit, S. 28 (mit Similien·
verweisen). 4 Oratio VI: Ad ciues Naziazenos, 6.1. 5 Oratiol:ApoIogeticus, 112.I,CSEL46,S. 79. Oratio VU: Oe reconci1iatione, 19.J. 7 (Übersetzt von:) Hieronymus, Epistulae, XCVffi_2.1. I Variae, vlI.3. , Varlae, VII.xXßI. 10 Variae, vm.XX.I. Siehe auch ARZT.
6
vn.
I1 Conso/atio, IV, prosa 3.20; ae. hrsg. Sedgefield, S. 115,2-5. 12 Consolatio, U, prosa 8.4; ae. hrsg. Sedgefield, S. 47,25f.: Notker ersetzt durch Exegese. I) /n principium Genesis, 1.11.3.1127-1129. ce 118 A. 14 Hlsg. Sanders, 72,3-8, zu Ct4.16.
302
b6. VERGÄNGLICHKEIT,' UNGREIFBARKEIT
Apollonlos von Rhodos fiir
körperloses Dahinschwinden.2 Catull bezieht Wind und Wolke aufs Vergessen: Haec mandata prius constanti mente tenentem I Thesea ceu pu/sa8 ventorum flamine nubes I Aerium nivei menUs liquere cacumen.3 Bei Vergll Wind neben anderen Bildern vom Schwinden einer Traumerscheinung: effugd imago,l par Ieuibus uentis. 4 Seneca bezogen auf den Tod: ut nubes, grauidas quas modo uidimus,! aretoi Boreas dissipat impetus: I sie hic, qua regimur, spiritus effluet.5 lob von Gones Entzug menschlichen Glücks: abstulisti quasi ventus desiderium meum el veJut nubes transiit se/us mea.6 Llber Proverbiorum: quasi tempestas transiens non arit imp;us I iustus eutern quas; fundamentum sempdemum. 7 Isalas: qui sunt ist; qui ul nubes volant el quas; co/um· beB ad fenestras 5U85;8 dazu Gregor I.: Justi namque volare ut nubes dieti sunt, quia a terrenis contagiis sublevantur. et quasi rolumbm ad fenestras suas sunt, quia per sensus corporis exteriora qUa3que intentione non respiciunt rapaeitatis. 9 Ambraslus vom Heiligen Geist: Spiritus autem sanetus aetemus est ... non potest ... dicere quod cottidie creatur sicut fiabra ventorum. IO HIeronymus vom Tod: eum anima fuerit a corpore separata, uento similes auolamus. 11 Oomlnlcus von Evesham zitien dies bezogen auf den Heiligen: ... Ita et iste sanctus ... ut ... intentio eius semper esset in eelis. 11 Das Carmen auf die Würzburger Schule: VeIox ut ventus fuget omnis nempe iuventus. 11 Prudentlus von falscher Vorstellung (dogmatis umbra): eadit uentoque liqueseit ladsimilis'!' Theodulf von Orteans: levibus verbis paribusque volantibus suris'!' Marbod von Rennes: Vitae prae· sentis si comparo gaudia uentis, I Cum neutrum duret, nemo reprehendere euret; 16 Forma puellarum .../ Et iuuenum uultus .../.../ Horae momento pereunt ae·
( CHRlSTUCHE TEXTE)
Siehe auch Kapitel 'Vergänglichkeit'(mit Verweisen). Der Bildbezug setzt sich in späterer Zeit fort; so im spAteren 12. Jh. über jugendliebe Reize: Hore momente pereunt, equaHa vento (No. 1.9, hrsg. Wemer, Beittlge zur Kunde der lateinischen Uteratur des Mittelalters). 2 Argoneutica, IV.877f. ) Cannen LXIV.23S-240. , JEneis, 0.793f. und V1.70lf.; dazu Homsby, Patterns of Action, S. 46; einige griechische Belege tuT das Traumbild bietet MUlIer, oe similitudinibus, S. 28f.: "lmaginem somnii ... ut rem fugacem et caducam illustremus, in Romanorum canninibus nusquarn inveni, quater a· pud Graecos." Das weitgehend in assyrischer Fassung des 7. Jh. v. Chr. - also in etwa zeitgleich mit Homer - vorliegende GiJgemesch·Epos (übers. Schon, XlI.84) verwendet Wind als Vcrgleichsbild fiJr das Auffahren eines Geistes. , Troades, 394-396. 6 lob 30.15. 1
7
s 9
Prv 10.25. Is 60.8. Pseudo-Tertulllan, Adversus Marcionem, zitiert abweichend: uoIent qui sunt milui, ut nubes, uoIant et uelut pulli coIumbarum ad me (llI.24.11, I, S. 544). Moralia in Job, XX1(XXXl).Il.4. oe spiritu sancto, 0.6.51, CSEl 79, S. 106. Epistufae, CXLI4.2. Kap. 15.8-12, hrsg. Lapidge. S. 92, nach Is6O.8.
ce
10 11 12 II No. XLm.244, hrsg. Strecker. MGH Epist. selectae 3, S. 133. 14 Uber Apotheosis, 954f. IS Carmen xxvm.307, hrsg. Dümmler. MGH Poetae I, S. 501. 16 Hrsg. Hagen, Cerm/na medii aevi, No. VC.I r. e Migne Pl 171, Sp. 1667 B/C.
303
qualia uento;1 populi favol! at nihil est velocius aura. 2 Schlussteil der ae. Elene von irdischer Vergänglichkeit: landes frtEJtwe / gewitap under wolcnum winde geliccost, / /JOnne he for he/edum hlud estiged, / be wolcnum, wedende ftered / ond eft semninga swige ge~, I in nede/6Ofan nearwe geheadrod. I pream forprycced./ Swa peos world eall gewited ...'
w'"""'"
b7. WIRKUNGSLOSIGKEIT, IRREALITÄT 'windig' (a",~w~,o» ist seit Homer Attribut leerer Worte. seneea vom Argumentieren gegen lrrglauben: Soluere ista quid afiud est quam manum exercere et in uentum iaetare bracehia?' lob: numquid sapiens sapiens respondebit quas; in ventum loquens. s Llber Proverblorom von zänkischer Frau: qui retinet eam quasi qui ventum teneat ... 6 Eccles/asticus von eitlen Träumen: quasi qu; adprehendit umbram et persequitur ventum I sie et qul adtendit ad visa mendacia.7 Paulus: sie pugno non quasi aerem verberans.' Hteronymus von den Unfroonnen: te/as araneae texunt, quibus muscas et eulices et parua capiunt animantia. Ad quas eum forte quid uenerit, quasi per aerem uaeuum transuolaf.9 Vita S. Agnetis von Versuchungsrede: lila manet, conlata ßuunt ut ventus inanis.l 0 Paullnus von Nol.: horum ... qui nos odisse ... dieuntur, uix ad nos tenuis fama perlabitur et ab Buribus nostris ... ut aura frigida ... excJuditur. ll Isldor von sevilla von vorübergehender Anfechtung: Petfecti, qui alta radice fundati sunt. etsi "amine laudis ae vituperationis uteumque quasi ven· torum interdum curventur impulsu ... protinus firmftate radicis ad se redeunt. 12 Bonifatlus von in Weltdinge verstrickten Mönchen: eeu (fatum tenuem sive pulverem captantia. ll Odo von Cluny vom Sünder: J1Je crucem spectet, cuius habet aereus instar!" A:lfric: Eower ward syndon winde geJice. / ae hi ne magon afyllan min ftBstrrsde gepanc./ pe Is gegrundsta/:Jelod. IS Egbert von Lüttich: deum, non quemquam hominem formido minantem, I Quorum uerba, minas pluuiis et comparo uentis. 16
cl. LUfTBLASE:" NATURKUNDLICH
Ovld filr Entstehung eines Hügels [vis
fera ventorum]: extentam tumefecit humum. ceu spiritus aris I tendere vesicam 1 Hrsg. Hagen, Garmina medii aevi, No. rvC.6-9:: Migne Pl 171, Sp. 1667 D. 2 über decem capitu/orum, U, Migne PL 171, Sp. 1696 B. , Z. t27~t277,1usg. Knpp, ASPR U. , Naturales quaestiones, VU.14.1. S
lob 15.2.
6 Prv 27.16. Siehe auch unter OL. 7 Sir 34.2. • I Cor9.26. 9 Commentarii in Esaiam, CC 73A, S. 680, zu Is 59.5. 10 Z. 112, hrsg. Strecker, MGH Poetae VI.!, S. 112. 11 Epistula V.I3. 12 SententianJm liOO, U.XXX.ll, Migne PL 83, Sp. 633 A. I) Bonifatius·Briefe. hrsg. Tangt, No. 9, S. 5,15-17. 14 Oc:cupatio, Vll.354. lS Uves of Saints, VID.I9-21. Skeats Wiedergabe verwechselt afyfan 'defile' mir afyflan 'fällen' und verdeckt damit das Vergleichsbild eines Windes, der den fest verwunelten Baum nicht zu stürzen vermag. 16 Fecunda raUs, 11591 f. 17 Über Blasebalg siehe zu SCHMIEDEN. Siehe auch SACK, BElTT'EL
304
sofet aut derepta bicomi I terga capro. l Krankheit bei Sulplclus 5everus: cemeres omnibus uen;s inflstsm cutem et ad utris instsr tenss uffalia. 2 Venantlus Fortunatus: Ydropis morbo tensus erat visceribus, ut in utris simifffudinem quasi totus venter essef.3 Adso von MontIer: morbo coneusso intolerabili, in modum utris pars leteris tabefacta distenditur. 4
c2. LUFTBLASE: SPOTT Horaz für Schwätzer: me quodque pusilli I finxerunt animi, rare et perpauca loquentis. I at tu ronclusas hircinis follibus Buras I usque laoorantis, dum ferrum molliat ignis, I ut mavis, imitare. s Psalter vom Elenden: factus sum sieut ufer in pruina;6 Paris Psalter. le eom nu geworden werum anlicast. I swa pu on hrime setest hlanee eylle; Notker: camis desideria an mir irfroren sint . also in rifen uter gefriOseU Amobius von Sicca von Heidengöttern: quoniam eibis morlalibus abstinent ... uiduatos interioribus cunctis tamquam utres sufflatos ... inanffate pendere?8 Ambrollus vom Gewissenlosen: sicut enim glaciem non santd Ufer, quia pellis est mortui, da morluus peccato propheta frigus peccati sentire non poterat ... factus est sicut ufer in gelicidio, operationem peccati non sentiens. 9 Meist von Aufgeblasenheit; so Pseudo.saslllul: Ambulans semper turnens ut uter vacuus et inanis ... circumfertur in omnes actus suOS.IO HIeronymus: Segestanus caua uerba et in uesicarum modum tumentia buccis trutinatur innatis?ll AJdhelm: propriis meritorum emolumentis Uf inflata vesica intumuerit. 12 .Elfrlc: tEIces mannes miht pe on modignysse fEfJ~ is sooliee psm gelie swifce man siwige ane byfte and blawe hi fulle windes and wyrce sid· dan an pyri, panne heo topunden bid on hire greatnysse, panne tog[B(j seo miht. 13 Froumund von Tegernsee: Stultior es cunctis fofliculis vacuis. 14 Amarclus: Eheu, cur, homo, te sustollis inaniter stque I Vt vesica turnens cilo quq disploss fatiscit?IS
dl. WECHSELHAITES WEITER: PSYCmSCH
So bei Homer." Cicero poe-
tisch übertragend: tales sunt hominum mentes, quali pster ipse Iluppiter auctifeI
2 J 4
Metamorphoses, XV.303-305. Dia/ogus, 0.2.4(, hrsg. Halm, S. 182. Vita Gennani ep. Parisiaci, LIV, hrsg. Krusch-Levison, MGH SS rer. Merov. VU, S.405,lOf. Ubellus de translatione S. Baso/i. Kap.xm, Migne PL 137, Sp. 667 A.
Sermol.lv.17-21. 6 Ps 118.83. Augustinus, Enarrationes in Psalmos, CXVIlI.xx.3.5-7: per pruinam uero ca6S
1
leste beneficium ... qua camis concupiscentiae uelut frigore cohibente totp6scunt. Der Textus Carcassonnensis (9. Jh.) des Psalterium iuxta Hebraeos liest bereits in fumario staU in proina. Luther: "ich bin wie ein Haut im rauch"; Buber-Rosenxweig: ,,Denn wie ein
14
Schlauch im Qualm bin ich worden". Jerusalemer Bibel: .,lch ward wie ein Schlauch, der im Rauch verdorrt"; EinheitsUbersetzung: "Ich bin wie ein Schlauch voller Risse" [!} Adversus nationes, m.14, eSEL 4 (Dekkers, Clavis, 93). Expositio Psalm; CXVflf, XI.14.2f. Admonitio ad filium spiritualem: hrsg. Lebmann, S. 48,8-10. Epistu/ae, XL.2.1. Oe virginitate, 239.18. Uves of Saints. XXXIV.315-319 (der vcnnutlich zugnmdeliegenden lateinischen QueUe wurde bier nicht nachgegangen). No. XXXV.9, hrsg. Strecker, MGH Episl. seleclae 3, S. 93.
lS
Sermones. m.341 f.
16
Odyssee, XVm.136f. Siehe auch WfCHSELHAFTE WINDE; WECHSELHAFTES M.EER.
8 9
10 11
12 IJ
305
ras lustravit lumine terras. l Seneca nach einem Unbekannten über Barbaren: ,./nmansueta ;ngen;a" sunt. ut ait poeta, "suoque simillima cae/o;"2 von prekärem Wohlbefinden: sie iIIum adficiunt diuitiae et exhi/arant ... ut dies bonus et in brums ae frigore apricus Iocus) Gelllus referiert Sextus Caeclllus: Non enim profecto ignoras legum oportunitates ... uno statu consistere, quin. ut facies caeli et maris. ita remm atque fortunae tempestatibus varientur. 4 Odo von Cluny: Nec msre nec caelum nec humus manet usque serenum; / Vertitur in brumam uel fluctus inque pminam; / Sie nutant homines, quorum temptatio uita est. j
d2. MILDE WITTERUNG: PsycmSCH Apollonlos von Rhodos in erotischem Kontext. 6 Fronto redensartlich vom Kontrast von Freude und Mühsal: in senatu labor eo gravior perceptus, quod eum gaudio semul altius penetraverat, ita ut eum sole ventus. 1 Avttus von Vlenne vom König: eum laetitiam vestram quas; serenitatem caeli expectet universitas, reddite vos gaudiis populorum.' Hymnodia Hibemo-Celtica von S. Monenna: Zona praeeineta / CBstitatis candida / FuJget in aula I tamquam aura Iimpida. 9 Gregor von Elvlra ein Bild aus Cantieum auf Jesus beziehend: quod in meridiana parte quamquam sit temperatus aer, tamen plus illie aestus quam frigus ineumbit; sie et in eame Christi ... plus calor spiritalis quam camalis fragilitas operatur. IO
dJ, MILDE WlTfERUNG IM FEUER
Dan/he' vom gekühlten Feuerofen: fecit medium fomaeis quasi ventum roris flantem; 11 der ae. Danie/: NEeS him se sweg to sorge oon ma pe sunnan seima; 12 WEeS pmr inne ealles gelicost I efne panne on sumera sunne scined, / and deawdrias Jl on dlBge weorOOd, / winde geondsawen;14 pa WieS on pam ofne .. J windig and wynsum, wedere gelicost I panne hit on sumeres tid sended weo~ / dropena drearung fAzarias: dreorung] on dceges hwile, / wearmlie woIcna seur. Swyfc bid wedera eyst, I swyfc WeBS on pam fyre ... 1$ Sulplclus Severus entsprechend: fugit incendium: et qui putabatur arsurus, uelut frigido rore perfusus se ipse miratus est. 16 Euseblus Gallleanus von reinigenden Leiden der Frommen: iusü uelut per amoenos gurgites incendiis nsturam susm mutantibus transmeabunt, intacta ignibus corpora ipsis honoran-
I Überliefert bei Augustinus, Oe cMtate Dei, V,vlll.26f. Deira,Dialogi,IV.II.15.5. ) oe vita beata, Dialogi. VD.22.3. 4 Noctes Atticae, XX.l.22. j Occupatio, VD.I4-16. 6 Argonavtica, m.1019--1021. 1 Ad Antoninum imp., 1.5.1, hrsg. "an den Hout, S. 92. I Epistulae, v, brsg. Peiper, MGH AA VLu, S. 33,IOf. 2
9 10 11 12
No. 25.23, Migne PL Suppt. IV, Sp. 2088. In Canticum canticorum, ce 69. S. 181, zu Ct 1.6. On 3.50. Z. 263, lusg. Knpp. ASPR I.
Emendationsbcdfirftig. A$PR: deaw dryge. .. Z. 274-217,Iusg. Knpp, ASPR I. 1$ DanieI, 34S-350, hrsg. Krapp, ASPR 1- Azarias 61-64, hrsg. Krapp-Dobbie., ASPR lO. t6 Qialogus, I. 18.4f., hrsg. Halm, S. 165.
II
306
da poenis. l Avltus von Vlenoe von der Wolkensäule über den Israeliten: AesUbus ignorat genuinum tuma caloram, I Vesperis ut eradas leni respergere ßatu I Blanda vel umentes dfffundere frigors ventos. 2 Smaragdus von St. Mlhlel vorn Glaubenswunder: tenens eum pater suus, jaetallit in fumum ardentem, et statim faetus est fumus velut ros. 3 Alphanus von Salemo von S. Agnes: Flamma .../ Friget ~stillas imitats rores, I Virginis corpus .../ Jussa eremare. 4 Ähnlich Vita S. Erasmi: Tune ignita quidem tunics fit frigida ceu nix. j JElfrie von den Frommen beim Weltenbrand: hi farad purh P~t fyr to criste buton ce/cere dafa. swilee hi on sunnan leoman faron.6
01. REGEN, HAGEL:' VIELZAHL AN GESCHOSSEN'
Apollonlos von Rho-
dos von Federpfeilen der Stymphalischen Vögel, erweitert um das Bild des schützenden Daches. 9 Ennlus: Vndique eonueniunt uelut imber tela tribuno. IO Vergll vorn Schutzsuchen vor einem Anstunn: furit Aeneas tectusque tenet se./ ae uelut effusa si quando grandine nimbi / praeeipitant, omnis campis diffugit arator / omnis et agrieola, et tuta latet aree uiator / aut amnis ripis aut alU fomiee saxi, / dum pluit in terris, ut possint sole reducto / exereere diem: sie obrutus undique teHs / Aeneas nubem belli .../ sustinet,ll stemitur omne solum teHs ... quantus .../ uer· berat imber humum, quam muffa grandine nimbi / in uada praeeipitant ... ;12 quam mutta grandine nimbi I eulminibus crepitant, sie densibus ietibus heros / eraber utraque manu pulsat ... 13 Ovld öfter von Steinen: saxaque brumaH grandine plura subis; 14 saxaque devotum grandine plura petan~ U Saxa novos fruetus grandine pfura petunt;16 Saxaque devotum grandine plura petant;17 andere Geschosse: tela 1I0lant hibema grandins plura ... 18 Seneca von der Forluna: eius tela, quibus genus humanum debel/atur, grandinis more dissuttant, quae ineussa tectis sins ullo habitatoris incommodo erepitat ae solvitur. 19 SlIIus ltalleus auf Feinde bezogen: Homilia VI.7.137-139. 2 oe transitu maris rubri 434- 436, hrsg. Peiper, MGH AA VI.lI, S. 266. 3 Diadema monachorum, Kap. xm, Migne PL 102, Sp. 610 C. 4 Carmen XXIX, Str. 5, M.igne PL 147, Sp. 1244 C. 1
Z. 424, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 92. Weiteres zur Stelle bei
j
GOl.DISILBER:
U.lITE-
RUNG. 6
Catholic Homifies
n, XL.250.
7 Siehe auch REGEN·. HAGEL-, SCHNEESCHADEN. a Siehe auch PFEIL, SCHNEE, BILDER FÜR 'ZAHLLOS'. ZU
9
10 11 12 13 14 Ij
Ennlus
Maurach, Dichtersprache, S.
148. Posthomeric8 XJ.373[ AnnaJes, XV. v.I, hrsg. Skutsch, S. 105. Zitiert bei Macroblus, Satuma/ia, V13.3. IEneis, X.802--810; Dazu Gisiason, Naturgleichnisse, S. 55; von Duhn, Gleichnisse, S. 107; Homsby, Patterns of Action, S. 40. IEneis,lX.666--670. Dazu Gislason, NaturgleichnisS6, S. 53; Homsby, Patterns of Action, S. 15,27,33; Klingner, Virgi', S. 553. IEneis, V.458--460. Dazu von Duhn, Gleichnisse, S. 107f.
Ex Panta, rv.vu.34. McCartney, "Vivid Ways", 85. tbis, 466.
16 NUK, 132. 17 Ibis, 468. 18 Metamorphoses, V.158f. 19 Epistulae mora/es, 45.9.
307
inuadunt Nomades iaculis nimboque feruntur I aetheno simi/es. 1 Lucan: crebroque simillima nimbo I trans ripam validi torserunt tela lacerti. 2 StatiuI von Hieben: iam crebros ictus ora et cava tempora circum I obnixi ingeminant, telorum auf grandinis instar I Riphaeae;) gelida non crebrior exsilit Arcto I grando, nec OIeniis manant tot comibus imbres;4 in Bildreihung von Waffen im Kampf: non tanta cadentibus Haedis I aeriam Rhodopen soIida nive verberat Arctos, I.. J... tanta quatitur nec grandine Sytfis. I cum Ubyae Boreas /talos niger attulit imbres;s (wiederverwendet in den Gesta Berengarir).6 Ammlanus Marcelllnus: pon· tem suspendere ... uetabantur ritu grandinis undique conuolantibus telis; 7 quarum concursu ritu grandinis hinc inde conuo/antibus teHs atrox committilur pu· gna;' cedendo in modum imbrium pone uersus directis sagittis hosles apersequendi fiducia deterrere;' Mazieas ... inuasit iam tela reciprocantes uolitantia grandinis ritU;lO in confertos quisque promptior ruens, ritu grandinis undique uoIitantibus telis ... 11 CoriPPUI: Romana manus .../... comuque reflexo I stridula raucisonis compellil spicula neruis: I condensos ueluti fundunt caua nubi/a nimbos I grandinis st latos destringunt culta per 8groS: stemitur alts sages, uiridis nec pampinus uuas I uindicat ipse suas, arbor nec densior ulla I defendit teneros foli· orum tegm;ne ramos. I horrida tum neruus uolitans pulsatur arundo. 12 (CHRJSTLICHE TEXTE) Gregor von Tou,.. in der Warnung vor Kirchenbrand: ec· ce favil/e8 incendii eum carbonibus temquem validus imber ed vos usque disten· ditur. 13 Notker Baibulul im Stephans-Hymnus: Tum volant crebri lapides per auras I Inster ingentis pluviae vel ymbris. 14 Mhd. Pfaffe Lamprecht (12. Jahrhunden): eine vii lange wile I flugen die phile I else der sn~ unde der regen. 1S
e2. VIELZAHL: TOTE Apollonlos von Rhodos vom Hinsinken der Toten. 16 Bei V.rull tote Seelen als Vogelschwärme und Regen: umbrae ibant tenues simulecraque luce carentum, I quam mutta in foJiis auium se mi/ia condunt, I Vesper ubi auf hibemus agil de montibus imber. 17 OvId zusammen mit Fallapfeln tur zahllose Tote: vulgus erat stratum, veluti cum putria motis I poma eadunt ramis I Punica, XV.368r. 2 Oe bello civlli, 0.50 I f. Dazu Morford, Lucan, 5. 54. l Thebais, 1.418--420. 4 Thebsis, V1.422r. 5 Thebais, VlDA07- 41 J. 6 11.145-147, hrsg. Winlerfeld, MGH Poetae IV, S. 378. 7 Res gestae, 14.10.6. I 9
10 11
12 Il 14
Resgestae, 19.1.8. Res gast88. 25.1.18. Res gestae, 29.5.25. Res gestee, 31.7.13. lohannis, VIU.51~518. Historiarum liOO, VIll.33, hrsg. Krusch·Levison, MGH 5S rer. Merov.IJ, S. 402,12f. Notkeri Uber Ymnorum, hrsg. von den Steinen, No. l, Sb". 6, S. 148'" IV.!, Str. 6, hrsg. Win-
terfeld, MGH Poetae rv, S. 337. lS AJexanderlied, Z. 1322-1324. 16 AIyooau6ca. m.J396-1401. 17 Geotgica, rv.472- 474; dazu von Duhn, Gleichnisse. 5.144-147; 5alvatore. ,.Elemenii". S. 466-468.
308
agitataque ilice glandes. 1 Prudentlus von Märtyrern: martyrum semper numeros sub omni I grandine creuif.2
03. SONSTIGE VIELZAHL Bei V0'llil Hagel und Eicheln filr schwärmende Bie-
nen: non densior sljre grando, I nec da concussa tantum pluit ilice glandis;J ebenso Regen und Pfeile: magis magis aiira carpunt. I donec ut aesüuis effusus nubibus imber I eropere, aut ut neruo pu/sante sagittae ... 4 Statius von ausgestreutem Naschwerk: non tantis Hyas inserena nimbis I terras obroit aut saluts Pliss, I quslis per cuneos hiems Istinos I plebem grandine contudit serena. 5 Au· sonlus filr Bücherlektüre: ego vo/va libros uberes I instarque densae grandinis I torrente lingua perstrepo.6 Gesta Apollonii: Agmen enim tumae tuerat haud rarius imbre, I Euros "ando globum cum nubes urget in unum, I Horret et obductum nimboso turbine sudum I Irruff. et subito submixta grandine turbo. 7 Corippus von Herrscharen: latuit densis contennina tellus lagminibus ... et nullo est uacuum iam in monte cacumen: I qualiter infusae tel/us oontecta pruinae I nube latet campique et montes arbor et omnis I a/bet et ipse suis artatur motibus aer, I eripitur crebris fades certissima rerom I imbribus, et nullis noscuntur sidera signis. S Samuehel von Heeresüberlegenheit: inroemus super eurn ... I et operiemus eum sicut cadere solet TOS super terram.' Paris Psalter übertragt vergleichend einen nichtvergleichenden Psalmenvers bezogen aufGottesstrafen - pluit super peccatores /aqueos -: Drihten onsent manegra cynna wffu SW8 swa ren ofer da synful· lan. IO Maximinus von Christi Brotvennehrung: Tangit panes et, sicut pluuias multipficat super terram, ita crescunt cuncta in multitudinem copiosam. 11 Ekkehart IV. von S1. Gallen von Betenden: In prece sunt ambo lacrimisque "uunt uti nimbo.l 2 Wiener Genesis vom Sturz Luzifers: uuor in abgrunde I mit so micheier menege. I same ein weter chome mit regene. IJ Marbod von Renn.. spöttisch an die Eule: F/e qui flere jubes. plue distillans quasi nubes. 14 (Umgekehrt bei Fronto Krokodilsträne als Größenmaß einer gefährlichen Beimischung: eius leti guttam unam aspersisse minimam. quanta dissimulanüs lacrima esse solet).U
I Metamorphoses, VU.S8Sr. Eicheln siehe auch bei BILDER FOR 'ZAHlLOS'; siehe auch A.PFEL 2
Peristefanon,IV.81f.
} Georgica, IV.80r. Dazu Klingner, Virgl', S. 305. 4 Geotgica, IV .311-313. s Sifvae,l.vI.21-24. 6 Ephemeris, 1.1-9, hrsg. Green, S. 12. 7 Z. 630-635, hrsg. OUmmler, MGH Poetae 11, S. 502. I lohannis, U.8f. mit 17-22. 9 11 Sm 17.12. 10 Ps 10.7 mit Paris Psalter. Nolker nichtvet'gleichend: Er regenot fiber siJndige stricchs. 11 Oe Iectionibus Evangetiorom, 1.3 .. DU, Co/Iectio Veronensis, ce 87, S. 1 mit 20, zu Mt 14.19-21. 12 Ad picturas cJaustrl S. GaNi, Z. 63, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 543. Ähnliches zu fWSS.
13 Hrsg. Dollmayr, Z. 14-76. 14 Carmina varia, XXXIX, Migne PL 111, Sp. 1673 B. u Oe 'eriis AJsiensibus. 10, hrsg. "an den Hout, S. 233.
309
M. MANNA Pruina steht biblisch mehrfach filr die Dichte von Manna: apparuft ... in similftudinem pruinae super terram.\ Prudentius variiert: Inplet castra cibus tune quoque ninguidus I infabens gelida grandine densius. 2 (Visio Baronti Longoretensis verwendet ähnlich nebu/a: qui ... aliquid bonum ... egerunt. offerebatur iflis quasi ... manna de paradyso ab/ata, similftudinem nebulae habens, et ." inde refrigerium accip;ebant).J Exodus vom Manna: erat quasi semen coriandri album 1gustusque eius quasi similae cum meile.· Cyprlanus Gallul variiert interpretierend: niuosos dat manna cibos, quae farre minuto, I sunt coriandra ue/ut, totis defluxit ab astris. j Hildebert von Lavardln: Mannaque prtB castris ve/ut imber fluxit ab astris.6
es. REGEN, TAU: ERQUICKUNG1
StatlUI von Wortmächtigkeit: qua fand; uis /ata patet, siue orsa libebat I Aon;;s uincire modis seu uoce soluta I spargere et effreno nimbos aequare profatu.8 Vaierlul Flaccus im Bildpaar: nec minus insomnem lux orte refecit amantem, I quam cum languentes levis erigit imber aristas I grataque iam fessis descendunt flamina remis. 9 Claudlan panegyrisch: largior imbre I sueuerat innumeras hominum dftare cateruas. I quippe uelut denso currentia munera nimbo I cemere semper erat, populis undare penates I adsiduis, intrare inopes, refflearB beatos. I praeceps iIIa manus fluuios superabat HibeTOS I aurea dona uomens si quis tellure reuulsa I solJicitis fodiens miratur colJibus aurum: I quantum stagna Tagi rudibus stil/antia uenis I effluxere deeus, quanta pretiosa metallo I Herrn; ripa micat, quantas per Lydia cu/ta I despumat rutiles diues Paetolus harenas. 10
( OIRlSTI..lCHE TEXTE) Samuhel vom gerechten König: dominator in timore Dei I ... sicut pltMis germinat herba de terra. 11 lob vom Gottgesegneten: expectabant me sicut pluviam et os suum aperiebant quasi ad imbrem serotinum. 12 Llber ProvertJ/orum vom König: sicut ros super herbam fta hilaritas eius;IJ clementia eius quasi Imber serotinus;l. danach Amulf: Regno rex alaeer veluti serotinus ymber. 15 Psalter Ober Gott: descendet sicut pluvia super vel/us et slcut stillicidia stil/antia super terram; 16 Paris Psalter: He panne astiged, swa se stranga ren I fea/led on flys her, end swa fmger drops I pe on pas eorOan upan dreopa(}: Notker: I )
& 16.14. Uber Cathemerinon. V.97f. Hrsg. Krusch·Levison, MGH 5S rer. Merov. V, S. 391,20-392,1 .
•
Ex16.31.
s 6
Heptateuchos: Exodus, 619-621. oe ordine mundi. Mjgne PL 171, Sp. 1228 B. Siehe auch QUELL: ERQUICKUNG; D~ BEWÄSSERN. Silvae, V.II1.101-103. Argonautic8. VU.23-25. Dazu Gärtner, Gehan und Funktion, S. Inf. Cannina maiora et publica, 1.43-54 (Panegyricus dictus 0Iybri0 et Probino consulibus). 11 Sm 23.3f. lob 29.23. PrvI9.12. Prv 16.15. DeIicie c/eri, U.347. Ps 71.6. Bildvorlage vielleicht das Gcdcon-Wundcr. ras in venere- toS in omni terra (/de
2
7 8
9 10 11 12 1)
1.
15 16
6.J7-40).
310
also der regen an den scAp~re ... Vnde also regenes tr6phen risente in 6rda; altniederfränkisch: Nithestigon sal also regan an uelli, in also dropon driepinda ouir erth8. Augustlnus zur Stelle vom Heidentum: exspolianda tuerat aucloritate doctrinae, sieuf ouis exspoliatur uellera. 1 Maximinus zur Stelle: Plubia ueniens in bellus taeite uenit, non uis eius resonat uirtutibus. Ita dominus ueniens in corpora sub silentio humilitatis ... camem sibi adsumit humanam. 2 Pseudo--8ecla zur Stelle: sieut 18na recipit rarem et pluviam, et emittit sine corruptione sui, ita et virgo Maria recepit Christum in se, et emisit integritate virginitatis servata,l Ecc/esiastlcus von mäßigender Erwiderung: nonne ardorem refrigerabit [v.1. nam sieut aestum refrigeravit, extinguit] ras I sie et verbum mefius [v.1. meNus est verbum bonum, sermo] quam datus [datum];4 Gottes Erbarmen: misericordia Dei in tempore tribulationis I quasi nubes pluviae in tempore siecitafis. s Osee von Gott: veniet quasi imber nobis temporaneus et serotinus terraeß Micha von Gottes Segen: eront reliquiae lacob in medio popu/orum multorum 1 quasi ros a Domino et quasi stillae super herbBm.1 Osea-Zitat in den ae. glossierten monasrischen canfica preisend: veniet quas; imber nobis temporaneus et seratinus terrae.1 ISB/as in Worten Gottes: quomodo descendit ;mber et nix de caelo et iIIuc non reverlitur sed inebriat terram et in{undit 8am et germinare eam fseit I et dat semen seren ti et panem comedenti I sic erit verbum meum ... 9 Lactanz von Christi Inkarnation: sicut enim pluuia s; descendat in uel/us, animaduerti non potest, quia strepitum non facit, ita Christum in terram sine cuiusdam suspieione uenturum esse dixit. IO Sermo dubius bei Maximus von Turt" entsprechend: quod ita latenter et secreto salustor descensurus esset in uirginem, iam ante Dauid propheta testatus est ... quid enim tam si/entio et sine strepitu fit, quam eum imber in lanae uel/us infunditur? Nuffius aures sono uerberat, nullius corpus umore repercussi TOriS 8Spergit ... Recte ergo Mariam uelleri conparamus, quae ita concepit dominum ... 11 Bei 'Paulul Olaconus' von Jungfräulichkeit: Vellus itaque cum sit de corpore, neseit corporis passionem; sie et saneta virginitas cum sit in came, vitia camis neseit. 12 Rhythmus Oe nativitate Christi: ut TOS venit in vellere, I Replet mundum miracutis. I) Rufinus exordial von Korrespondenz: breues nobis ab unianimitate tua litterae magno refrigerio sunt, sicut in penuria pluuiarum ager sitiens rore recreatur. 14 Paulinus von Hola brieflich: Vel breues nobis ab unanimitate tua titterae Enarrationes In Psalmos, LXXI.9.32-34,. 2 Oe soIlemnitatibus, Coflectlo Veronensis, I. 7, ce 87, S. 50. 1 Homiliae, XCV, Migne PL 94, Sp. 498 A (Dekkers, Clavis, 1368; Machielsen, Clavis PatriI
"ies m, 4068).
4 Sir 18.16. Hebräische Vorlage übers. Sauer: ..Scham nicht Erquickung bei Ostwind der Tau? J So ist es auch besser. ein Wort zu sagen als eine Gabe zu geben." S
6 7
I
Sir35.26. Os 6.3. Mi5.7. Hrsg. Korbammer, No. 14: Os 6.3. Siehe auch zu REGENSCHAUER und zu SONDENFEUER.
's55.1Or. 10 Oivinse institutiones,1V.16.14. 11 Sermones extravagantes, XCVTI.3. 12 Homifia desanctis XLVI, Migne PL 95, Sp. 1498 D. I) No. vm. Sir. I. hrsg. Strecker, MGH Poetae IV, S. 480. 14 Oe benedictionibus patriarcharum, 1.1, ce 20, S. 189.
9
311
magno refrigerio sunt, sieuti in paenuria pluuiarom ager siüens rore recreatur,l exordial von Korrespondenz: Imerae magno refrigerio sunt, sicuti in paenuria pluuiarum ager siüens rore recreatur. 2 Pautinul von Perigueux von Belebung des Kranken: non tarn pemici suspendunt sucina sa/tu / fistucam laeni uicini glute uaporis / quam eitus ad chartam madefaeti eorporis humor / mandato celerante redit.) Chrysoltomul Latinul von prüfender Versuchung: sieut pluvia descen· dens nutrit semina germinantia, sie tentatio, eum examinaverit, animam sa/vat. 4 Apponlul von Weisheit: sicut ros ... multis creaturis herbarum uel frugibus nu· trimenta impertit, ita et sapientia ... mu/torum charismatum dona impertit:;5 Behüten der Jungfräulichkeit: oonseruandae uirginitatis desideria ... de exempfo beatae Mariae in talium mentibus quas; pluuia in arboribus infunduntur. 6 RurtclUI von L1moges an den Freund: desiderium tui vehementius perardescens, restin· guere sitim meam velut quodam dilectionis rivulo festinans. 7 Homiliare Vindobonense von Christus: sieut enim terra siccitatis ardore decocta desiderat pluuiam, sie omnis Christianus desiderat Christi praesentiam. 1 PseudcH:hrysostomul von Gottes Erbannen und priesterlichem Trost im Doppelbild: misericordia Dei ... pneeipue tune est aeeeptabilis, quando neeessitatis et angustiee tempus est: si· cut et semper pluvia bona est, maxime tamen grata est tempore siecitatis; et visitatio amicorum semper suavis est, mu/to tamen suavior in tempore ludus: sic doctrina et consolaoo sacerdotis semper opportuna est, maxime autern in tem· pore persequutionis.' Columban von Korrespondenz: Nam velut aestu / Flantibus austris / Arida gaudent Ilmbribus arva, 1 Sie tua nostras 1 Missa frequenter I Laetifieabat 1 Pagina mentes. 10 Eugenlul Vulgartus auf Rom bezogen: rutilans rediviva/ Floreseit ut imbrea vems. 11 Passio S. Maurieii vom Märtyrerblut: roseis pal/ente cadavere guttis I Arva tegit .. J Vt eum rorifluus ClE/o dilabitur ymber 1 Dulcibus sc terram madidans obtemperat undis. 12 Wlpo vom Rechtsfrieden: Ad regis laudes Lex ambas erign aures: I Vt segetes p/uviis, sic eresco /audibus istis. I .. J His mihi fit verbis, quod rore virentibus herbis I Quando dies vemi reparabunt gaudis mundi,13 Am.relus im Doppelbild von Christi Menschwerdung: Venturum David typiea ratione spopondit: 1 Ut p/uvia in velJus descendet el ul super herbam 1Ros cadet.J 4
e6. REGEN: GOlTESWORT, LEHRE, GEBETu Deuteronomium von Moses' Glaubenslehre: concrescat in pluvia doctrina mea I fluat ut ros e/oquium meum I I EpistufaXLVI. eSEL 29. S. 387. 2 ) 4
5 6
7 8 9
10
11 12 Il
EpistufaXLVL 1. Oe visitatJone nepoluli suJ. 51-54, CSEL 16.1, S. 163. Uber da mutiere ChanamBa, Migne PL 66, Sp. 117 A. CommentsirB sur Ie Cantique, VIß.7, zU CI 5.2. Commentaire sur Je Cantique, XJ.6. Epislulas, U.XXXlv.6, hrsg. Ulljohann, MGH AA vm, S. 337,26f.
No. 5a, Migne PL Suppl. IV, Sp. 1911. Opus imperfeclum in Manhaeum, HomJlia LI, Migne PG 56, Sp. 927. Fidofiofratrlsuo, 10-17,Opel'8,S.192. V.4[, hrsg. Winterfeld, MGH Poetae: IV, S. 415. Z. 148-151, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 105. Telralogus, 113-118. hrsg. Bresslau, S. 79. 5ennonss, U5-7.
14 15 Siehe auch FLUSS: DICHlUNG, REDE.
312
quasi imber super herbam et quasi stillae super gramina; I bei Gregor von Elvlra in alt1ateinischer Fassung: expectetur sicut pJuuia e/oquium meum et descendant sicut ros uerba mea et sicut imber super gramen [v.1. Ongeoes, übersetzt durch Ruflnua: descendat sieut ros super gramen2 ] et sicut nix super faenum, quoniam nomen domini inuocaui;3 entsprechend bei Ruflnua· und bei Gregor 1.5 sowie in den ae. glossierten Cantica zum Regius- und Vespasian·Psafter,6 Pseudo-JElfrtc: Weaxe min Jar swa ren; flowe min sp83e swa deaw and $wa smytte ren and swa dropan ofer gcefSa eides; 7 Notker: Ze regene uuerde min J~ra . also tou fliazze min geeh6se ... Also Wgin siü in iro sinne. so regen-trophen an grase. Variiert bei Petrus Chryaologus: Veniat sieut ros spiritus tuus, et inundet sicut flumen gratia tua.! Zur Stelle Ambroslus: canticum itaque domini sicut ras mollior descendit e caeJo et fidem hominum sieut gramen imbre quodam gratiae spiritalis infudit. 9 Durham Gol/actar zitiert Ecc/es/astlcus: tamquam imbres mittet eloquia sapientice SUEe [i.e. domiml 'O Eplphanlus von Salamis von Weisheits- und Redegabe: nobis minimis sapienlia atque scientia et sennone constitutis undique facultas est attributa ueJut ex multis imbribus fertili largitate diffusis HeJiae precibus aliorumque prophetarum. ll Ambroslus vom Gotteswort: sicut ros ita super terram nostram dei uerba descendunt, sicut imber super gramen el sicut nix super faenum;[2 ebrietas terrae, eum infusa fuerit imbre cae/esti, suscitare semina. fructus mu/tiplicare consueuerit. itaque uerbum dei, quod sicut pluuia descendit e ese/o ... fructusque tide; ... ado/eu;t.[3 Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Ruflnus, von rednerischem Maßhalten: neque enim umquam rapidus imber Jeni et quieto utilior fuit. lIIe enim, dum nimio fertur inpetu, siluas secum ac rura pariter trahens etiam damnosus agricolis existit, hic uero Jeniter infusus el ad interiora terrae gremia descendens fecundum fructibus caespitem parat uel etiam laetioribus spicis maturari sagetes sinit. /ta et in uerbis non continuo qui multae e/oquentiae est stiam multae sapientiae est ,.. [4 Maximus von Tunn von der Taufe: sicut iJlic pluuiarum fontes inrigauerunt orbem, ut uiuificarentur herbarum morlificata iam semina, ita et fons baptismatis inrigat genus hominum; 15 heiter von seiner Predigt: Terra enim aquarum tenuem rorem omnino non suscipit. posteaquam eam largus pluuianJm imber infuderit. Sie igitur uestrae di/ectio inundata sancti sacerdotis e/oquio sermonis mei non patietur uife fastidium. 16 Pseudo· I
Dt 32.2.
2 Commentarium in Cantieum cantieorum, hrsg. Baehtens, GCS 33, S. 81,25f. l In Canticum canticorum, 69, S. 202. 4 Commentanum in Canticum canticorum, Profogus, hrsg. Baehrens, S. 81,25f. 5 Mora/la;n lob, xxvrn.{xxxYD).XXlv.45. 6 Canticum ('Hymo') 7.2 (Meams VI). 7 Heptateuch, S. 369. 8 SennoLX.I.I6-18,CC24. 9 Explanatio Psalmorum XII, 1.5. eSEL 64, S. 5. [0 Hrsg. Correa. § 522; hrsg. Lindelöf. S. 85,4--6; Sir 39.9. 11 Oe XII gemmis (Epistola 244.5), eSEL 35, S. 745. [2 Expositio Psa/mICXVIII, Xl.l3.4. 13 Expositio PsalmJ CXVIIJ, Xm.24.2f. [4 Oratio VIlI: Oe grandinis uastatione eum paterepJsccpus retJceret, 1,1 f., eSEL 46, S. 237. [S Senno Ln.2, zu fII Rg 18.45. 16 Senno LXXVrn.1.
ce
313
Chrysostomus: sieut pluvia irrigat terram, ut proferat fruetum, sic doctrina hom;· nem irrigat, ut justitiam operetur ... sieut nubes bajulant pfuviam et effundunt eam super terram, sie et prophetee et apostofi accipiunt verba a Deo et effundunt super rationabi/em terram; I Bemühung und Gnade: nec gratia sine valuntate aliqukJ operatur, nec voJuntas sine gratia potest. Nam et terra non germinat, nisi pluviam susceperit, nac pfuvia fructificat sine terra. 2 Isldor von Sevilla, natura rerum: sicut ex aere inani fiunt nubes pluuiales, sie ad fidem de mundi uanitate coJliguntur sancti praedicatores. J Gregor von Elvlra von der Predigt: uerbum die quasi quoddam semen iustitiae a prophetis et apostolis uel sacerdotibus in hoc saeeuM 10 seminatur et adsidua praedicatione uelud quadarn caelesti imbre n·gatur.· In gebrochenem Vergleich A1dhelm von der Civitas dei: canonicis septem epistu/a rum rivulis arida et siticulosa nascentis eeclesiae praecordia affluenter satiarunt el ve/ut tenebrosa aqua in nubibus seris auf stil/icidia stil/antia hiulcas fidelium fauces irrorantes rigarunt. s Seda von Christi Annahme der Fürbitten Heiliger: in his orat patrem et uelut arentibus aruis pluuias da caelo euocat quia ... per ~ rum preces ac merlta saepius munda pericJitanti sua dona largitur,6 bezogen auf Engelsnahrung: esca quam manducabant, ... ue/ut aqua ardenti Rammae inieda consumpta fuerit, et non, sicut aqua arenti terrae infusa, ad reficiendum corpus eorum profecerit,7 fantes scientiae, qui aquam non habent doctrinarum promittunt imbrem. ue/ut nubes prophetiae. 1 Arbeo von Frei.ing von der Missionsreise des Heiligen: Erst enim iter illius in audientium pectore quasi ymber temporaneus, dum vemo aridam aNam suo infunditur n'gore; de cuius infusione reviviscunt segetum radices et omnium gram;num viriseunt genera, ita ut tellus ... et suo decore in pristino restauratur amoenitate.9 Pseudo...chrysostomus von Altem und Neuem Testament: Oporlebat enim nova gratia, s;cut pluvia supeNe niente in terram, velerem legem terminum accipere. IO Sedullus SCottus in Vergleichsreihe von Seelenfrieden: Quam TOS sitientibus aNis I Post torrida caumata cancri, I Boreae post frigora saevB I Ver fIorigerumque serenum - I Sie praeveniente piacJo I Animae fit cara made/a. 1I Mllo von St. Amand: sermonis si fons tibi /argus abundat I Et guttis pluvise se linguae comparat imber. 12 Eine Homilie vergleichsähnlich von Kirchenlehrern und Bekennern: Qui corda fideUum spi
oe
M
M
M
1 2
Opus imperlectum In Matthaeum, Homilia XX, Mignc PG 56, Sp. 744. Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia XXXII. Migne PG 56, Sp. 803.
1 XL. I, hrsg. Fontaine, S. 307.
ce
• In CanÜ(;um canticorum, 69. S. 202, zu ct 2.11. s Aldhelm, hng. Ehwald, 66,21-67,3; Epistula ad Acircium, transl. Herren, S. 38. 6 In Cantica canticorum, V.VII.349--352. 7 In principium Genesis, IV.XVII1.793. • In Epistulas septem catho/icas, (in lIf Pt).11.253. 9 Vita val passio Haimhrammi RaUsbonensis, hrsg. K.rusch, MGH SS rer. Merov. IV, S.
m
475,28-476.6 (Version A); etwas ausfUhrlicher B. 10 HomHia de sanctis XLVID, Migne PL 95, Sp. 1513 D (Dc:kkers. Clavis, 931), zu 11I Rg 17.14. 11 UbercJe rectoribus chnsUanis, hrsg. Hellmann, S. 57,10-19. 12 Vita S. Amandl, 1lI.322r.. hrsg. Traube, MGH Poelac W. S. 595.
314
rltaliter quasi imbribus inrigant eaelestibus.' Vita S. Clementis im Bildpaar: Montes eeu nubes inrorant nectare summa, 1.../ Sie Clemens mentes raravit rare supemo. 2
07. SCHÄDEN DURCH REGEN, HAGEL, SCHNEE' Apollonlos von Rhodos für Sterbende.• Qulntlllan von geringeren Argumenten: valebunt, quia multa sunt, ... Singula levia sunt et communia, universa vero nocent etiamsi non ut fulmine, tamen ut grandine. S Bei Statlus Schneestunn im Sommer tur Schiffskatastrophe: talis Hyperbarea viridis nive vernerat agros 1 luppff.er, obruitur eampis genus omne ferarum, 1 deprensaeque cadunt volueres, et messis amara! strata gelu, fragor inde iugis, inde amnibus iraeß Corippus von kriegerischer Katastrophe: turbata ruunt de montibus allis 1 agmina densa uirum .../.../ eeu glaueam ueniens grando destringff. oliuam I arboris exeutiens coneusso uertiee fruetus, ! tune preeeps parlter ad terram pondere nimbi / et tener exeutitur quassatus grandine ramus.! non uirtus inimica uiros, sed fata premebant! inuida. 7 Samuhel vom Überfall: operiemus eum sicut cadere solet ras super terram.8 In losue Hagel von Gottesstrafe: Dominus misit super eos lapides magnos de eaelo ... I et mortui sunt multa plures lapidibus grandinis quam quos gladio percusserant filii Israhel;9 danach Cyprianus Gallus: Nee tantum exanimes uineentum percum ensis, ! quantum praegelidi confel1a ex grandine nimbi. 1O Psalter unter Winterbildem als Größenangabe von Hagelkörnern: mittit erista/lum suum sieut bucce/las [v.1. Romanum-Version: frusta panis] I ante faciem frigoris eius quis sustinebit [Romanum: subsistit, iuxta Hebraeos: stabil]; 11 Paris Psalter: He his crista/lum eynnum sended ! swylc swa hlafgebree of heofonwolenum; Notker: Er sendet sinen erista/lum . also stuchhiO brotes. Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Ruflnus, von gewaltsamen und sanften Reden: imber ... dum nimio fel1ur inpetu, siluas seeum ac rurs pariter trahens etiam damnosus agrieolis existit, hie uero leuiter infusus et ad interiors terrae gremia deseendens fecundum fruetibus caespitem parat uel etiam laetioribus spicis maturari segetes sinit. ita et in uerois non continuo qui multae efoquentiae est etiam multae sapientiae est, 12 im Doppelbild: intuere ... eum terra nimiis et inmensibus imbribus perurguetur, quomodo pemiciosum est Hrsg. Cross, Legimus in eccfesiasticis historiis 151 f., S. 116. Die metrische Konversion durch Wutfstan Cantor, Breuiloquium de omnibus sanctis 519f., drilckt dies ohne quasi nichtvergleichend aus. 2 Z. 111-113, hrsg. Strecker, MGH Poetae V. S. 115. Siehe auch zu STERNE. J Siehe auch LANDARBEIT. 4 Argonautica. m.1396-1401. 5 Institutio oratoria. V.xll.5; dazu Assfahl. Vergleich, S. 125, mit Verweisen. 6 Thebais, V.390-393. 7 fohannis, m.252-261. 8 11 Sm 17.12. los 10.11. 10 Heplateuchos: lesu Naue, 339f., hrsg. Peiper, S. 169. 11 Ps 147.17. Bedeutung des Nachsatzes unklar. Luther: "Er wirfft seine Schlossen I wie bissen
9
I Wer kan bleiben morseis I who can
fur seinem frost?" Authorised Version: ,,He casteth foorth his yce like stand bcfore his cold?" Buber·Rosenzweig: .,Der sein Eis hinwirft wie Brocken, 1vor seinem Froste wer kann bestehn!" Einheitsübers.: ,,Eis wirft er herab in Bmk· ken, I vor seiner Källe erstarren die Wasser." 12 Oratio Vlli: Oe grandinls uastatione, 1.2.
315
quidquid amplius modo est. Ita ergo considerandum est quia et uerbi quis pondere praegrauatus nimietate ipsa potest ... naturaJis intellegentiae subire periculum.\ Avitus von Vlenne von Ägyptischer Plage: Ignibus inseritur praegrandis pondere grando, I Non ut nube soIet tenis nimbosa venire: I Sed quemcumque cadens ut deprimat atque ruinam I Pondere vel solo faciat.2 Caesanus von Art.. von Trunksucht quomodo, quando pluvia nimium grandis et diutuma fuerit, ita terra infunditur el in lutum resolvitur, ut nulla in ea cuftura possit flen', sie et cafO nostra, quando nimio potu fuerit inebriata ...) Isldor von Sevilla von Rückfällig· keit: Iteratio peccati gravior est ... sicut si imber super imbrem occurrat.· .Etfric vom Untergang Sodoms: /Ja sande God fa>rlice ... fyr and swefel, swylce hft renscur weere. s
eS. TROPFEN, SCHAUER: GERINGES, VERGÄNGLICHES-
Senec. moralisch: nec rnagis ullam portionem habent incommoda, cum in virtutem inciderunt, quam in mari nimbus. 1 Ammlanus Marcelltnus von wirkungslosem Artilleriebeschuss: hac specie, ut missi1ium ictus atque saxorum per decursus cadentium labiles instar imbrium euanescant.8 Ennodlus von überflüssiger Mühe im Dop· pelbild: Quasi ... mare exiguo umore locupletet, ita superfluis laborat inpendiis, qui per S8 placitura eommendat. 9 Is.l.s von der Menschheit: ecce gentes quasi stilla situlae ... reputatae sunt. IO IV Ezrse von Geretteten: salivae adsimilatas sunt, st sicut stillicidium de vaso similasti abundantiam eorum; 1\ Überdauern des Minderen: Sicut enim crescit pluvia amplius quam guttae ... sie superabundavit quas transivit mensura, superavsrunt autem ... guttae. 12 Ras fiir Vergehendes in Uber Saplenu.e U und bei Osee t. - zirien in den monastischen Cantica: Misericordia vestra quasi nubes matutina. et quasi ras mane pertransiens. 1S Hieronymus vom Leben: Quomodo toS matutinum cito transiit. sie est hominum uita. 16 Vercelli·Homilie mit Varianten stattdessen Regenschauer: Swa leene is sio oferlufu eo~n gestreona, emne hit bid gelice rena scurum, panne he [v.1. n)'der] o( heofenum swiOOst dreosoo and en hracle ealloglidoo [v.1. Ponne] bi6 faJge, weder and beorht sunne. 11 Ecclesl.stJcus, zitiert bei Defensor von Uguge: SubI 2 ) •
Oratio IX: Oe Amanis, 3.6, CSEl 46, S. 268. Siehe auch lJ.ST. Oe transitu, 186-189 (nach Ex 9.23-26), hrsg. Peiper, MGH AA VI.II. S. 259.
6
SetmO XlVI.2. Sententiarum liM, n.xxlll.6, Migne PL 83, Sp. 624f. HomIlies, hrsg. Pope, XVm.2Q-22 (zu La 17.29 nach Gn 19.24). Siehe auch Kapitel 'Vergänglichkeit'
1
Eplstula8 mora/es, 66.20.
j
aRes gestse. 26.8.9. 9 No. COXXV.I (Epist. 9.3). hrsg. Vogel, MGH AAVU, S. 294. Siehe auch TAG- NACHT. 10 fs 40.1 5. EinheitsObers.: .,seht, die Völker sind wie ein Tropfen am Eimer ..:' II IV Esr6.56. Siehe auch UNRAT. 12 IV Esr4.50. Siehe auch RAUCH. l) Ssp 11.23. " Os 6.4; 13.3. IS Hrsg.. Korbammer. No. 14: Os 6.4. Ähnlich Os 13.3. 16 Tractstus in IibnJm PsaJmorum. LXXXIX.5, series allen. S. 416.85f. 11 Vercelli HomJly 10.241-243, hng. Seragg; ahnIich Napier-HomHien, XXX, 149,4-8 - XUX. 263,24--264,3 - BeIfour-HomHie 132,7-9 - Callison. Homilies, 1.145-148. lrvine, 0Id EngJish HomHies, VU.135-138.
xn.
316
stantim iniustorum ... sieut tonitruum magnum in pluuiam perlransibunt. 1 Instruelions for Christians: Gff pu pisses eordlican weles ane gewilnost I.. J eal pmt pu her SC8awast hff is sceaduwa ge/ie; I mll hit gewffa" swa pe wanna seur. 2 Bei Alfred ohne unmittelbare Vorgabe bei Boethius Regen im Bild des auf Sand gebauten Hauses) für Habgier: swa SW8 sigende sand f>one ren swyig,j, swa swylgt1 seo gitsung pa dreosendan welan pisses middangearc#es; Meters: baru sand willad I ren forswelgan; swa ded ricra nu I grundleas gitsung gilpes and sehta ..... Ausgangspunkt ist der Gegensatz von bibulae harenae und saxum bei Boethlus, der an ein Gleichnis Jesu erinnen. s Egbert von Lattich im Doppetbild: deum, non quemquam hominem formido minantem, I Quorum uerba, minas pluuiis et compara uentis. 6
09. FLUT AUS TROPFEN; TROPFEN IM STROMIMEER Tropfen aus der Wasseruhr bei seneca HiTS verrinnende Leben: Quemadmodum cJepsydram non extremum sti/ficidium exhaurit sed quidquid ante defluxit, sie ultima hora qua esse desinimus non sola martem faeit ... 1 IV Ezne von Untergehenden und Geretteten: plures sunt qui pereunt quam qui salvabuntur, sicut multiplicat fluctus super guttam.- Augustinus von Lebenskürze: et Ionga hominis vita tanta brevffate constringitur ad universi ssecu/i illius latitudinem, quasi una gutta ad universum mare comparetur,9 Zeit gegen Ewigkeit: nec sattem tanta uideri debeat, quanta si umoris breuissimam guttam uniuerso mari. etiam quantum oceanus circumnuit, comparemus; quoniam ... utrumque finitum;IO lässliche SUnden: Quam minutae sunt guttae pluuiae! Nonne numina implent et domos deiciunf'l Ergo ista [i.e. minuta peecatB] nolite contemnere; II ipsa levia et minuta non contemnantur. Oe minutis guttis flumina implentur,12 Sunt autem peecata levia et minuta. qU83 devitari omnino non possunt ... sed muttitudine premunt ,.. Unum (ulmen dejicit a/iquem, et occidff: sed et si pluvia sff nimia, minutissimis guttis tamen muttos interficit. l ) Caesarius von Artes entsprechend: No/i despicere peccata tua, quis pafVa sunt, sed time, quia plura sunt nam et pluviarum guttae minutae sunt, sed flumina inplent, et moles trahunt.. et arbores eum suis radieibus tollunt,14 mit anderem Ausgang: ... "umina implent, et domos subruunt. et aliquotiens impetu suo etiam I
2
l 4
S 6 7
_ 9 10
11 12 l)
Liber santi/farum, hrsg. Rochais, No. LVm.29; hrsg. Rhodes, S. 179,14-16: 5Ir40.13. V. 37f. Die von Collison, S. 219[, angeffihrte Quelle (Isidor, Synonyma da lamentatione, § 91) scheint durch Ssp ergänzt zu sein. Wiederverwendet in Ker, Catalogua, No. 331.23: Scraggs ,,Appendix", 146-149; Ker, Catafogu8, No. 153.6: Collison, An Edition, I 14S-148). Frei nach Consolatio, n, metrum 4. Hrsg. Sodgefield, S. 26,28f.: Meters 7.13-1 S. Mt 7.26. Fecunda ratis. 0.591 [ Epistufae morales, 24.20. IV Esr9.1Sr. Sermo Cvm.w.3, Migne PL 38, Sp. 634. Oe cMtate Dei, XIl.XW.23-27. Sermo IX.17, CC 41, S. 141 r. Siehe auch SAND: SO'NDENGEWICHT. Sermo LVID.lX.IO, Migne PL 38, Sp. 398. Siehe auch unter BILGENWASSER. Senno CCLXXVm.lx.9, Migne PL 38, Sp. 1274. Siehe auch Kapitel 'Bildreihungen'; SANO:sONDENGE~CHT.
14
Sermo XLIV.6.
317
montes trahunt. 1 Isldor von Sevtlla entsprechend: Multa enim 'evia [i.e. peccats] unum grande effieiunt, sicut so/ent da parvis et minutis guttis immenslB flum;na ereseere. 2 Ae. glossienes Oe vitiis et peccatis entsprechend: Non so/um gravia sed lavia sunt CBvenda peccats; Muffa enim levia unum grande effieiunt. sicut solent parvis et minimis guttis immensa flumina creseere.l Umkehrung des Vergleichsbildes im Bescheidenheitsgesrus bei Arator: Scripsimus ae pelagi pondere gutta nuit I Inter grandiloquos per mille uolumina libros (in mehreren Hss. glossien: Pelago comparat Actus Apostolorum propter profunditatem misteriorum sicut gutta de mari. ita hie liber de aetibus apostolorum; und: meum scriptum est gutts aduersus illarom actus).10 Paullnus von Pertgueux von Gottes Gnade: guttufs roris I s te tarn sterili ... praestita cordi. I non his obsequiis tarn largum flumen agebat. I ut tenuis leuibus foliis qui decidit humor I tarn profluo augmentum faeeret dum labitur amni, I eum magis ad ramos de ripis surgeret humor, I dum uitreus fundit nebu/arom stamina gurges I contiguumque rapit sitiens uicinia frigus. linde haec gutta meas tetigit tarn prodiga tauces, I tangeret ut murmur solidi crystalla nuenti. S Landfrtth yon Worcester entsprechend bezüglich seiner Vita S. Swithuni: tramens ad tantam pelagi magnitudinem accessi. et quasi stil/am de undis aceani, ita de plurimis saneti miraeulis perpauea decerpsi. 6 Gerhard von 8eeon entsprechend von seiner Widmungsinschrift an Heinrich 11: EXiguus tribuo magno pro munera voto I Ut stil/am reris stagnis miscendo marinis.1
elO. FEUER LÖSCHEN
Cicero von haltlosen Anwürfen: ut ignis in aquam co-
niectus continuo restinguitur et refrigeratur. sic refelVens falsum crimen ... statim concidit et exstinguitur. 1 L1v1us vom Herbeistürzen gegen Eindringlinge im Bild des Feuerlöschens: ostende ... exercitum alienigenam; iam uefut ad commune restinguendum incendium concurrunt. 9 Lactanz von Patientia: quodsi patientiam ... inprobitati opposueris, extinguetur protinus, tamquam igni aquam superfude· ris. sin autem ... inprobitas inpatientiam sibi comparem nacta est, tamquam perfusa 0/00 tanturn excitabit ;ncendium.l 0 Maximus von Turin in Bildumkehrung: interdum uidemus. quod immensi ignium glob; aquarum fluenta consumant, et ueluti ab aqu;s accepta 8sca uehemenüus rediuiuis ardoribus conualescant. 11 Ennoldus Nigellus vom Rückfall durch bösen Rat als feuerlöschendem Regen: Ac velut in silvis pastorum trigoris anno I Turba foco ce/erat ligna recisa dare; I Hic 'ert apta citus, praesicco fomite stramen liste vehit, flatus ingerit iJle libens; I Jam rogus insiliens flammas dabet a/taque tangit I Sidera, pastorom fn'gida membra ca/ent; I eum subito tonitru grando pluviaeque pruinae I Ecce fragore ,
2
Sfumo CCXXXIV.4. Sententiarum libri,II.XVIIIA, Migne PL 83, Sp. 621 A.
Hrsg. Comelius, Z. 1S4-187. S. 173. Nichtvergleichend findet sich das Bild bei Gregor, Cuf8 Pas/ara/is, m.xxxlII.lo-I2. und in Alfreds Wiedergabe, S. 437,12-14. I, Epistola ad Florianum (zitien nach Lapidge, AngJo..Latin Uterature. S. 487 mit 491). S DevisitationenepotuJisui,2-II.CSEL 16.1.5. 161f. 6 Hlsg. Stubbs. Memorials. S. 369,16-19. VgJ. auch zu REGEN. 7 No. lli. 9f., hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 397. I Pro O. Roscio comoedo oratio, 17. 9 Ab urbe condita. XXVll142.1 O. 10 DMnae institutiones, VI.18.19. 3
11
5ermo XXlJa3
318
ruunt et nemus omne tonat; I Imbribus ast crebris invitus concidit ignis: I Venerat unde calor, fumus et inde redit; - I Wiccharii haud aliter mulier funesta restinxit I Verba ... bani. l Wunderbare Abwendung eines Brandes bei Rudolf von Fulda: omnis iffa ignium violentia quasi caelitus inmisso imbre ... restincta est. 2
eil. SÜNDENFEUER LÖSCHEN: ALMOSEN Eee/eslosl/eus (Vet.Lat.): sleut I quemadmodum aqua extinguit I extinguet I restinguit ignem ardentem I sie I ita et e/emosyna extinguit I extinguet I abscondit / resistit I restitit peccatis. J Hlerony· mus danach: Quo modo baptisma nobis peeeata dimittit, ita et e/emosina peeeata dimittit. 4 Prudentlus: Perfusa non sie amne flamma extinguitur I nee sie ca/ente sole tabeseunt niues, I ut turbidarum scabra eulparum sages I uaneseit alma trita sub ieiunio,l si blanda semper misceatur largitas. s Ae. Almsgiving: Efne swa he mid wcetre pane wealfendan lIeg adwlBsee, PlBt he leng ne mreg I blae byrnende burgum se~an, I swa he mid cefmessan ealfe toseuf~ I synna wunde, sawfa faenad.6 Vercelli-Homi/ien zweimal: hit [i.e. lB/mysse] bid gelice swa (man] mid wretere pane wealfendan wy/m agiote [v.1. lig ofgeote] pret he rixian ne mote, swa man moog mid 83lmyssan ealla synna gebetan and pa gyltas gehre/an: et sicut aqua extinguit ignem ita aelimosina emundat peccata; 7 swa swa wreter adwrescit fyr, swa 8dwrescit seo eB/messy/en pa synna of manna gehwylcum pe
h[y] ru[m]modlice d",'eI [l.15, hrsg. Haefele, S. 80,2f. .s Oe Euangelio, 52-54, in: Cyprianus, hrsg. Peiper, S. 272. 6 § 8, Migne PL 132, Sp. 544 AlB. 1 rV.73f., hrsg. Paravicini, S. 32; unter den Gedichten des Hildebert von Lavardln bei Mignc PL 171, Sp. 1403 D. 8 lEneis, V.319; dazu Homsby, Patterns of Action, S. 106f. 9 IEneis, Vm.390-392. 10 Epistu/ae morales, 57.8. 11 Epistu/ae morales. 74.4. 12 Oe ira, Dialogi, V.Ul.1.4. l) Oe dementia, VLrl,8]5, Philosophische Schriften, 5, S. 44. 14 Resgastae,15.5.18. lS Res gastee, 22.11.7. 16 Oratio 0: Oe apiphaniis, 7.H., CSEl 46, S. 92. J7 No. CCLXm.(xii)66 (Opusc. 1), hrsg. Vogel, MGH AAVII, S. 211.
326
iJ. ENGELSSTURZ, WELTENRlCHTER
Lucos von Lucifers Sturz: videbam Satansn s;cuf tu/gur de eselo cBdentem;1 Wulflla: gasahv Satansn swe lauhmunjs driusandan us himina; Tatlan-Bilingue; ih gisah satanasen 5050 bJekezunge fon himile faflentan;2 westsächische übersetzung: ie geseah satansn swa swa ligrmsc of heofone (eallende;J A:.lfric geringftigig erweiternd: Ic geseah 00ne sceoccan SWB swa seinende /igel I (eallan adun dreorig of heofonum.4 Defeo· sor von Liguge nach Oe vitis patrum (indirekt nach Lucas): Superbia da crelis deposuit archangelum el tamquam ru/gur feeit cadere super terram. s Christi Wiederkehr zum Jüngsten Gericht nach Mattheus: Sicut enim fu/gur exit ab oriente el paret usque in occidente I ita erit et adventus Filii hominis;6 Tatlan·Bilingue: S050 blekezunga uzgengit fon 6stana /nti offanota sih unz anan uuestana. so ist thiu eunft thes mannes sunes;7 westsächsische übersetzung: swa swa figyt fre~ fram estdlBle and lBtywe' op westdCBI. swa bye' mannes suna toeyme.! .ElfMe: he eyme' fCBrlice, swa swa flBrlic ligel, pe scyt fram eastdEe/e seinende 00 westdre/. 9 luveneus danach: Sieut enim fulgur eae/um transeumt apertum I Et eerni faeife est cunetis orientis ab oris I Usque sub occiduum caeli uergentis in orbem, I Sie rapide aduentu e/arebunt lumina Christi. IO Pseudo-Chrysostomus danach: sicut enim eum exierit fulgur, non solum videtur ... sed adhue ... non digne aspieitur. sie et eum venerit Christus seeundum mensuram glon'CB ejus neque poterunt eum suffieienter aspicere Et sicut in ictu oculi fu/gur universa perlransit, sie et Filius Dei ... etiam venisse videbitur. ll Vereeundus von lunea entsprechend: Sieut ab Eoo prorumpit e/imate fu/gur / occiduosque ietu facili pertransit ad axes,/ sie erit aduentus Domini uenientis in orbem. 12 Verkürzt Versus de nativitate Domini: Deus ab austro venit sieut fu/gor / Ab oriente. 13 Lucas knapp: sieut fu/gur coruseans de sub caelo in ea quae sub eaelo sunt fu/get I ita erit Filius hominis in die sua; 14 Wulflla: swaswe raihtis lauhmoni lauhatjandei us pamma uf himina in pata uf himina skeinip, swa wairpip sunus mans in daga seinamma; westsächsisch: swa se ligrres Iyhtende seine' under heofone on pa c1ing pe under heofone synt, swa bic1 mannes sunu on his dCBge. Beda zitiert und variiert: fu/goris instar omnibus coruscus uidelieet et repentinus adueniet. ls Laetanz: turn aperietur cae/um ... ut in orbe toto lumen deseendentis dei tamquam I Lc 10.18; zitiert z.B. in Bedas Home/ise euangelii, D.Xl.1 05. Siehe auch zu LUelFER. 2 Hrsg. Masser, S. 221,17f. J Hrsg. Liuzza, S. 123. 4 Exameron, hrsg. Crawford, Z. 321 f. s Uber scintillarum, hrsg. Rochais, XVIl.36; hrsg. Rhodes, S. 85,9f.; Lc 10.18. 6 Mt 24.27 (zitiert z.B. in Bedas Epistula ad Pleguinam, XYl.295). 7 Hrsg. Masser, S. 519,17-21. 8 Hrsg. Liuzza, S. 50. l} Homilies, hrsg. Pope, Xvm.8f. 10 Euange/iorum liber, IV.145-148. 11 Opus impetfectum In Matthaeum, Homilia XLIX, Migne PG 56, Sp. 918. 12 De satisfactione paenitentiae, 184-1 g6, ce 93, S. 213 (Dckkers, Clavis, 869). lJ No. XLV, Str. 4, hrsg. Strecker, MGH Poetae IV, S. 570. LcI7.24. IS Epistu/a ad Pleguinam da aetatibus saeculi, XV1.295; In Lucae Euangelium eKpositio,
14
V.xvlI.834f.
327
fu/gur appareat. 1 Paulus Dlaconus: /udex veniet supemus ve/ut fu/ger caelitus. 2 JElfric: Min drihten sytf com hider swa swa scinende /igel} Ähnliche Bezüge zeigt Gottschalk der Sachse fiir fu/gareus und fulmineus. 4 sedullus Scottus vom weltlichen Herrscher als Richter: /pse ze/otes et instat ardens more fulminis, I Emicans ... in sequendo reprobos. S
i4. ENGEL, CHRISTUS, APOSTEL luvencus nach MattheustJ für den Grabesengel Blitz und Schnee: II/ius et facies sp/endet ceu fu/guris ignis;7 Tatlan-Biljngue: uuas sin gisiuni samasa blekezunga;S westsächsisch: Hys ansyn wres swy/ce /igyt.'J Entsprechend Euange/ium Niehodemi und ae. Umsetzung: aspectus eius erat sieut fu/gur. his ansyn wres swy/ce figrcBSC; ebenso vom auferstandenen Christus: uidi lesum sicut fu/gorem /ucis: ic pa pane h8?l/end geseah eall swylee hyt /igrmse WEBre. 10 Ae. Homilie Oe sabbato saneto entsprechend: pres eng/es ansyn wres swa boomt and ages/ie swa/egetu;11 entsprechend Jelfric: pa wres P8?lS eng/es wlite swi/ce figet. 12 Hymnodia Hibemo-Ceftica über Petrus: Bis refu/~ sfl ut fufmine I $aero sancterum agmine. 13 Petrus Chrysologus von Christi Drohung: Sicut fu/gura, eum saxa, montes, arbores, ipsa domorum cu/mine terribili conlisione dissoluunt, sensus hominum mentesque corripiunt. ita dominus, quotiens in pharisaoos intonat, suos fimore salutari corripit. 14 Amarclus von Christi Erscheinen nach bestandenem Erdenleid: Prodiit imJdians hirlo qui e corpore Christus, I Ut sol, cum rapido ventorum turbine m;xtq I Fulmina produeunt nubes tonitrusque fragosi I Merla/es terrent pavidos tempestaque grande, I Effufget subita diseissa nube nfle/a,1 Condigno signate gradu vestigia Christi. IS iSo L1CHTERSCHEINUNGENI6 Apollonlos von Rhodos vom Goldenen Vlies. 17 Ciaudlul Marlus Vlctor von der Erscheinung eines feurigen Ofens: clibanus ;gne I emieuit raptim cdnemque in prona retorsit 1.../ haud aliter erasso uibrantes a§re corpus I obliquum per inane uo/ent undantque coruseae I noctumo sp/endore faces crinemque rubentem I mendax stella trah;t coneussaque nubifa uentis I excutiunt pronum, qu; tenam euerberet, ignem. 18 Corlppus von Rüstungen: sole re· 1
2
Dtvinae instittdJones, VU.19.2. Hrsg. NetT, LI. Str. 11 = Versus de annls
a pnhcipio. hrsg. Waitt, MGH Script.
fCT.
Langob..
S.14,13. )
UvesofSaints.XXXV.57f.
" Hrsg. Fickennann. MGH Poetae VlI, S. 101 (ß.4.15), 104 (ß.8.ll). s Uberde rectoribus christ/anis. xxI.9f.. hrsg. Traube. MGH Poetae m. S. 165. 6 Siehe zur Stelle unter SCHNEE. 7 Euangefiorum fiber, IV.748 nach Mt 28.3. Siehe auch zu SCHNEE. S Hrsg. Masser, S. 659,6f. 'J N.748; hrsg. Liuzza. S. 61. 10 Hrsg. Cross, Two Old English Apocrypha, XID.I mit XV.6, S.I72f. mit 19Of. II Hrsg. Evans. Z. 34-36 und 203-206, entsprechend hrsg. Schaefer, m.31-34 mit 186--188 und 200f. (5. 86 mit 101-103). 12 Catholic HomIlies I. XV.25 mit lOS. n No. 17, Str.2. Migne PL Suppl. N. Sp. 2076. 14 Senno CLXXl.I.4-7, ce 24B. IS Sermones, IV .335-340. Siehe auch SONNE: CHRlSTlJS. 16 Siebe auch zu SONNE: UCHTERSCHEINUNGEN; GERAUSCHE; DONNER. l1 Argooautica 1V.184f. 18 Alethia. lll.546-554, hrsg. Hovingh, S. 185. Gn 15.17 ohne Vergleich.
328
percusso radios in lumina misit, 1 loricaeque iubar rutilum per castra cucurrit. I non aliter nubes conuexi margine caeli / murmure mota naua, medium dum tangit Olympum, I intonat et subito flammas per nubila uibrat. 1 Hlezechlel von Engelsvision: et animalia ibant et revertebantur in simiHtudinem fulguris coruscantis. 2 Augustlnus von mystischer Gotteserscheinung: non possit ... comprehendi ... intelfectum huius Dei, id quoque interdum uelut in altissimis tenebris rapidissimo coruscamine lumen candidum intermicare. J Gregor von Tours von einer Wunderheilung: tactus est super i1fos splendor corrusco similis, et ... cuncta cemere meruerunt." Conversio S. Afrae: venit fuJgor de caeJo sicut sol, et sicut coruscus venire salet ante tonitruum. s .Elfric von einem Apostel-Wunder: Pa com pmr swilc leoht . swilce J;xBr liget brude I .. J Min drihten sylf com hider swa swa scinende Iiget.1 and htBM eow gehE'Bfed.(,
i6. VEREINZELTES Qulntlllan von Perikles: quem tulminibus et caelesti fragori comparant comici;' Hanc vim et ce/eritatem in Periele ... fulminibus Aristophanes comparaf. 8 Statlus von Unerbittlichkeit: non molfius audit amicos. 1 quam trucis lonii rabies cJamantia ponto 1 vota virum aut tenues curant vaga tulmina nimbos. 9 Entsprechend 8edullus seottus: fpse zelotes et instat ardens more tulminis, 1 Emicans et ultor ensis insequendo reprobos. IO Ennodlus das Bild von Adler und Adlerjungen moralisierend: puems .../ Doctrinae radiis opponit cura parentis. 1 Ouam bene flammarum constanter, respic8, bella 1 Excipiunt teneri, uincentes fulgora UiSU. 11 Epitaphium Lucsni: Continuo numquam direxi carmins ductu, 1.../ Fulminis in morem, quae sint miranda. citentur. 12 HIeronymus im Doppelbild der Funkenentstehung von Propheten und Aposteln: Dicunt philosophi, quod fulgora ex nubium conlisione generantur ... Hoc dicitur et de lapide ignario, quia nisi conlisi fuerint. medius ignis non egreditur ... Fsc mihi esse nubern Hieremiam ... Paulum et Patrum ... quando confisae fuerint inter se, emittunt medium ignem. et lucet orbi terrae. 1J S. Scho/astica vom Lärm: Corruat ur ce/um, fulgora crebra micant. l " Episto/a Alexandri ad Aristotelem von Goldglanz: totum agmen me ueluti sidere aut tulgore darum radiantibus aurn ... sequebatur, ac.: eal1 min weorod WE'BS on pa gelicnesse tungfes ססoo ligite for peere micelnisse Ptss goldes. U
I lohannis, IV.460- 464. 2 Ez1.14. ) Oe cMtSt9 Dei, IX.xvl.l6--19. " Oe virlutJbus S. Martini, n.29, hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov. 1.11, S. 170,2- 4. S Hrsg. Krusch, MGH SS reT. Merov. 1lI. S. 56,22-24. (, Lives of Salnts, XXXVl.226-23I.
7 Institutio oratoria. XILx_24. 8 Institutio oratori8, xn.X.65; dazu Assfahl, Vergleich, S. 126, mil Verweisen. 9 Thebals, Vl51-53. FOt Ähnliches steht als Bild gc:wOhnlich srnN, EISEN. 10 t..ber de redoribus chdstianis, hrsg. Hellmann, S. 88,5f. 1I Catmen n.Cl..7-10, hrsg. Hartei. eSEL 6. Im Hintergrund steht die Vorstellung von der PrO·
fung der Adlc:zjungen: Siehe zu ADLER.. 12 Hrsg. Riese, Anthologia Latina, 1.11. No. 668.3-5. IJ Tractatus in librum Psalmorum,
XeVI.3,
z. 101-113.
I" 154, hrsg. Silagi-BischofT, MGH Poc:tae: V, S. 597 (Hs. 2. H. 11. Jh.). " Hng. Onohanl, Pride, S. 230, § tl (oe.); 207, § tl (1)1.).
329
j. WOLKE,I H1MMEL Apollonlos von Rhodos vom Goldenen Vlies. 2 Bei Catull Wind und Wolke für Vergessen: Haee mandata prius constanli mente tenentem 1 Thesea ceu pu/sae ventorum flamine nubes I Aerium nivei montis liquere cacumen) Vergll von einer Rüstung: lorieam ex aere rigentem, I sanguineam, ingentem, qua/is cum caerufa nubes 1 solis inardescit radiis fongeque refulget. 4 Ovtd vom hilflosen Dahintreiben des Drachen: per inmensum ventis discordibus actus I nune huc, nune i/luc exemp/o nubis aquosae 1 fertur. s Seneca von Unbeschwertheit des Annen: etiam si qua ineidit cura, velut nubes levis transit. 6 Sta~ tlus von Orientierungslosigkeit: liquido velut aethere nubes 1 invida Parrhasiis unum si detrahat astris, 1.. .1... et incerti numerant sua sidera naufae. 7
( CHRISTLICHE TEXTE )8
Isalas vom drohenden Zuwarten Gottes: oonsiderabo in 1000 meo I sicut meridiana lux clara est I et sicut nubes roris in die messis. 9 Osee von Gottes Erbarmen: Miserioordia vestra quasi nubes matutina. et quasi ras mane pertransiens; so in den monastischen Cantica. IO Ähnlich Hucbald von 81. Amand: episoopus, velut imbrifera nubes c;rcumquaque discurrens ... 11 Isalas von nahenden Schiffen: qui sunt ist; qu; ut nubes volant et quasi columbae ad fenestras suas ... 12 Bei Augustlnus Haupt als 'Himmel' des Leibes: ignis ... qua/itatem ... subuolare ostendunt in exce/sum cerebri locum. tamquam ;n caelum corporis nostri.!) Pleudo~Fortunatus für geistliche Aura: discendarum amor litterarum eius versabatur in pectore, ut sancti spiritus gratia quasi caelesti nube circumdatus ... deprecatur litteras sibi discendas scribere. 14 kJ. SCHNEE:lS GESCHOSSE Homer l6 von Wurfspeeren l7 oder Steinhagel. 18
VergII: fundunt s;mul undique tela I crebra niuis ritU. 19 Statlus in Bildreihung: non tanta cadentibus Haedis 1 aeriam Rhodopen solida nive verberat Arctos, I.../... tanta quatitur nee grandine Syrlis, I eum Libyae Boreas Italos niger atluJit
1
Siehe auch WETTERWOLKE; DUNKEl., GEWÖLK.. NEBEL.
Atponautica IV.l25f. Cannen LXIV.23&-240. 4 IEneis, vm.621--623. Dazu
2 )
Homsby. Pattarns
0' Action,
S. 35; Salvatorc...Elementi", S.
473f.; S
6
Metamorphoses, lV.621-623. Epistufae morsfes, 80.6. Thebais. Vm.369-372; HUgi, Vetpifs Aeneis, S. 31
und passim. 8 Siehe auch DUNKEl., GEWÖLK, NEBEL sowie Kapitel 'Vergänglichkeit'. 9 Is 18.4. Einheitsübers.: ..unbewegt wie die glühende Hitze am Mittag, I wie die Dunstwolken in der Hitze des Sommen." 10 Hrsg. Korhammer, No. 14: Os 6.4. Siehe auch REGEN. 1I Vita S. Afdegundis, 1.3, Migne PL 132, Sp. 860 D. 12 1560.8. Einheitsubers.: "Wer sind die, die heranfliegen wie Wolken. I wie Tauben zu ihrem Schlag? I Die Schiffe kommen bei mir zusammen ..... 7
DeGenesiadlffteram, vn.l3,S.212. 14 Vita S. Leobinl, Kap. 1(2), hrsg. Krusch. MGH AA IV.II, S. 73. IS Einige antike Belege bietet Müller, De similitudinibus, S. 27. Vgl. 16 Dazu Fränkcl, Gleichnisse, n A 25-26. I)
l7 lIias, Xll.156-160. 18 /lias, xn.278-289. 19 lEneis, X1610r. Vgl. McCartney, "Vivid Ways", 85.
330
ähnlich HAGEL.
imbres. I exefusere diem telis.' (Erstes Bild zitien in den Gests Berengaril).2 Abbo von St. Genna1n: Pila ... tegunt .. J AIVa velut plullilB. 1 Waftharius von Pfeilen - der ae. Metapher flans seuras bildähnlich: 4 veluti boreae sub tempore nix glomerata I Spargitur, haud aliter saeVBS iecere sagittas. 5 (Bei Adamnan von lona Schneeball tur Erweichen einer Marmorsäule: lanrea quasi per globum niuis mo/lem mirum in modum faeile penetrans Ispidem iIIam perforauit coIumnam)fi Merobaudis: mox iaculum petiere manus lusitque gelatis I imbribus et siccis imitatus missile Iymphis I temptavit pugnas. '1 Der Pfaffe Lamprecht: eine vii lange wife I flugen die phife I alse der sn6 unde der regen. 1
kl. ANDERE VlELZAHL Homer bezieht das Bild auch auf Wone;9 zilien bei Seneca: oratio iIIa apud Homerum concitsta et sine intermissione in morem nivis supeIVeniens oratori data esl;'o bei Qulntillan Figur des genus grande: nivibus hibemis et copia verborum atque impetu parem tribuit;11 ähnlich Pllnlus lunlor: si tarnen detur electio, iIIam orationem similem niuibus hibemis, id est erebram et adsiduam sed et largam, postremo diuinam et caelestsm UO/O. 12 Seneca vom Sandsturm: misit exercitum, quem harena Bustro mota st more densas niuis ineidens texit, deinde obruit. l ) Valerius Flaccus in mehreren Bildern von düsteren Gedanken: qualiter ex alta eum luppiter sres coruscat, I Pliadss iIIs movens mixtumque sonon'bus imbrem I horriferamve nivem, canis ubi tal/itur omnis I campus aquis ... 14 Corippus von Geschenken: divitias vulgo sof/emni munere donans I more nivis sparsurus erat; U von Tränen: funduntur lacrimas ritu nivis: imbre madebant / cunetorum vestes. 16 Cyprianus Gallus deutet das biblische Bild der Himmelsspeise - in similitudinem pruinse super terram 17 - als Vielzahl: crebra niuis ritu de/apsa cotumix,/ congen'e cumufata graui. ll Ac. Homilie nach ApouIypsls lohannls) von stürzenden Sternen: steorran hreosad of heofonum swa snaw dep on eor6an panne hit swyOOst sniwod. 19 Hugeburc von Funken des Actna: ad instsr nMs, quando de caeJo nivans canditas nivalesque cadentes cater-
,
Thebais, VIll.401- 412.
2 O.I46f., hrsg. Winterfeld, MGH Poetae IV, S. 378. ) Beils Psris/acse urbis, 0.238(, hrsg. Waquet., S. 84 (Winterfeld, MGH Poelae IV, S. 104). 4
Elene, 117, Judith. 221.
s Hrsg. StreckeT, Z. 188f. Dieser verweisl aufVergII, lEneis, X161 Of., als Vorlage. 6 Oe locJs sanctis, m.Iv. S. 289,5--7. '1 Panegyricus. 0.123-125, hrsg. Vollmer, MGH AA XIV, S. 16. Alexanderlied. 1322-1324 (12. Jh.). /lias, m.221 f. 10 Epistulae mora/es, 40.2. 1I Institutio oratoria, XD.x.64. Dazu Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik, § I079.3e; Assfahl, Vergleich, S. 125, mil Verweisen. 12 Epistufae, Lxx.22. I) NatUf8les quaestiones, 0.30.2.
8 9
Argonavtica, V.304-31O. u In faudem lustini, IV.11 f.
14
16 In laudem lustiniID.44f. 17 Ex 16.14. 1I Heptateuchos: Exodus, 616f. 19 V"tfa Wiffibaldi Eichstetensis, hrsg. Bazirc-Cross; Rogationtk1e HomHies, No. X165f.
33\
vas de aereis etherum arcibus areis coacelVareque so/et, ita faville ooacefVati in spice manUs iacebant. 1
k3. SCHNEESCHMELZE Plautus von der Zeit: quasi nix tabescit dies) Bei Lucan vom Sterbenden: calido non ocius Austro I nix reso/uta cadfl nac so/em cera sequetur) Ovid von Tränen': more nivis lacrimae sole madentis eunt, und: Uquflur, ut quondam zephyris et so/ibus ictae I Solvuntur teneme vere tepente nives.s Petron fiir Besänftigung: ineultis asperisque regionibus diuöus nives haerent, ast ubi sratro domefscta tel/us nifet, dum /oqueris /evis pruina di/abflur. simimer in pectoribus ira considit: feras quidem mentes obsidet, erudflas prae/abitur. 6 Augustinus: Quomodo ergo quasi montem niuis erigfl stupor, sie stultos erigfl supernis. ,,Emittet uerbum suum, et tabefaciet ea. "7
k4. SCHNEE: HELLIGKEIT RutJllus Namatlanus vom Mannar: Indigenis superat ridentia lilia saxis, ! Et levi radiat pieta nitore si/ex; ! Dives marmoribus te/lus, quae /uce coloris I Provocat intactas /uxuriosa nives. 1 Ähnlich Luxoriul: hie sine labe so/um nix iuneta et sparsa putatur, I dum steterint, credas mergere posse pedes. 9 Pllnlus lunlor vom Vesuvausbruch: oculis mutata omnia altoque einere tamquam niue obdueta. IO Sidonius Apolllnari. von floraler Schönheit: Nive pulehriora /ina! gerat orbis. 11 Pseudo.chrysostomus von Gottes Reinheit: ed comparstionem Dei ... omnes ma/i videntur. Sieut ad comparaüonem nivis aut soUs omne mundum sordidum videtur et omne lucidum obseurum. 12 Aldhelm vom Salz: eineri fades nivibusque simillima nflet. ll
kS. SCHNEEWEISS: TIERE Schon im Gi/garnasch-Epos das Bild fiir etwas Makelloses: ,,Dass er wasche mit Wasser seinen Schmutz - wie Schnee." 14 Bei Homer sind Rosse .,weißer als Schnee". u VergII: qui candore niues anteirent. 16 Ovid: nive candidioribus ... equis; und von Juppiter als taurus: color nivis est, quam nsc vestigia duri I calcavere pedis nsc solvif aquaticus auster,11 eine Kuh: candidio, nivibus, tune eum cecidere recentes, I in liquidas nondum quas mora vertit aquas; I candidio" quod adhue spumis stridentibus albet I et modo siccatarn, lacta, reliquif ovem. 11 Claud!an von Hirschen der Diana: par nifor intactis 1 Hrsg. Holder-Egger bei Waitt (Hrsg.), MGH 55 (in Folio) XV.!, S. 101,35-102,2. 1 Stichus, 648. ] oe bello cMli, IX.781 f. 4 Siehe auch unter TRÄNENFLUT. s Heroldes, xrn.52; Consolatlo ad LMam, 101 f.. 6 5atyrica, 99.3. S. 101. 7 Enarrationes In Psalmos. CXLVIl.26.34f. Das Bild des Schnees nach dem Psalmvers. I
9 10 11 u II
14 u 16
17 I1
oe reditu, 0.65-68.
Codex Salmasianus. hrsg. Bailey. Anthologia Latina, 1.1. No. 194.5f. Epistufa6, vt.xx.18. Epistufae,IX.13, S. 164, Vers 33f. Opus Jmperfectum in Matthaeum, Homilia xvm. Migne PG 56, Sp. 733. IEnigma 19. 4. Übers. Schott, X1.240 und 248. llias. X.437. JEne/s, Xß.84. Zitien bei eld_. In Regum librum. Vrn.17-19. 5efvlus: Homeri vetbum ad verbum (Verweis auf ffias, X.437). Metamoq>hoses, VIIL373f.; O.8S2f. Amores, rn.v.II-14. Weiße Rinder wurden zu Opfertieren bestimmt.
332
niuibus. 1 Entsprechend Sillus Italleus im Bildpaar: cerua fuit .../ quae candore niuem. candore anteiret 0/0res. 2 Bei Donatus nive candidior und bei Casslodor supernivem dealbaborohne Kontextbezug Beispiele hyperbolischen Vergleichs} ( CHRJSTUCHE TEXTE) Weiße Taube oft Zeichen der HeiligkeiL• PseurloMattheus: Mox ... ut suam virgam acciperet. statim de cacumine eius egressa est columba nive candidior. speciosa nim;s.) PrudentJus beim Märtyrertod von der Seelentaube: Emicat inde co/umba repens I martyris os niue candidior I uisa relinquere et 8stra sequi.6 Paulua Diaconua: vidit coIumbam nive candidiorem super ejus caput sedentem, rostnJmque ipsius ori diu tenere appositum. 7 Vita S. Kenelmi: ecce columba super niuem candida desuper palam omnibus apparuit. I Ruodlieb von der Greifenklaue: Non ut nix alba, tamen ut transJueida gemma.'
k6. SCHNEEWEISS: KLEIDER, SACHEN Martlal in Bildhäufung rur 'weiß' von einer Toga in ironisch-knapper Wendung auf deren Träger: liIia tu vincis nec adhuc de/apsa ligustra I et Tiburtino mante quoeJ albet ebur, I Spartanus tibi eedet olor Paphiaeque eo/umbae, I cedet Erythraeis eruta gemma vadis: I sed licet haec primis nivibus sint aemula dona, I non sunt Parthenio candidiora suo; 10 toga non tsctas vineere iussa nives;11 im Kontrast zu einem unliterarisch-niederen Vergleichsbild: /intea si sumes. nive candidiora loquetur, I sint licet infantis sordidiora sinu; 12 Sordidior caeno eum sit toga, calceus autem I candidior prima sit t;bi, Cinna. nive. 1l Pseudo~hrysostomusvergleicht Reinheit des Täufers und der Menschheit: Quemadmodum enim si videris albem vestem. dicis, Saüs candida vesüs est si vero posueris eam juxta nivem, incipit tibi sordida apparere ... sie, quantum ad comparationem Joannis, omnis homo videbatur immundus. 14 Homiliare Toletanum vom Engelskampf: duo hostes ... etyopus. alius hostis in uestibus candidis sicut lana alba aut nix. J) Notker Balbulus dankend im Briefgedicht vom Pelzmantel: Est nive candidius, p/uma quoque mo/lius omni, I Vesübus utilius, Serica texta spuens. 16 Ein Hynmus vom weißen Engelsgewand: qua candore clamatis uellus uicit sericum. 17 Im Liebesgedicht der Sammlung von Ivrea in einem Bildpaar vom kostbaren StofT: vt nix a/bescit stamenque nigrescere nescit, I
2
3 4
s 6
7
8 , 10
Carmina maiora et publica, 24.289 (Oe consulatu Stifichonis, llI). Punica,XID.115r. Donalus, Ars grammatica, m.6 (So 4OI,24r.); Cassiodoms, Expositio Psalmorum. zu Ps 50.9. Vgl. dazu oben Einleitung. Siehe zum Begriffiichen Sühling, Die Taube, passim. Kap. vm, hrsg. Tischendorf, EvangeJ/a apocrypha, S. 68,15-17. Peristefanon, m.l61-163. Vita S. Gregoril magni, Kap. 28, Migne PL 75, Sp. 58 A. § 10, hrsg. Love, SBints' Uves, S. 64. 1.31, hrsg. Vollmann. Epigrammata, vm.XXVI1l.II-16.
I1 Ep;grammata, XILxxxn.• fi.XX1X.4. 12 Epigrammata XII.LXXXII.7f. U Epigrammats, vn.xxxm.1 r. 14 Opus impertectum in Matthaeum, HomHia m. Migne PG 56, Sp. 650.
uNo. 80, Migne PL Suppl. IV, Sp. 1980. 16 IX.33f., brsg. Winterfeld, MGH Poetae IV, S. 347. 17 Hymni LBtini, brsg. Bulst, XII (Hymnum dicat turba fratrum), Sb'. 25.
333
I Sed qUlB trams rubet ..sol mihi cede", iubet. 1 Eddlus Stephanus preist Kalkansnich einer Wand als super nivem. 2 Amarclus von Luxus fein ausgemahlenen Mehls: fruor simils plus Csucases nive cans.J
1ll (Epist. 3,29). hrsg. Vogel. MGH AA VII, S. 126 ~ hrsg. Hanel. CSEl6. S. 92. 12 Vanae. XI.1.19. l3 Opera poetica. VIlXlX.7f. 1-4 Opera poetica. V1.x.57f. u Hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov.IV. S. 670.8f. (Dckkers. Clavis, 2094). l6 No. CXlVUl. Str. 29, hrsg. Strecker. MGH Poctae IV, S. 773. Siehe auch unter GU.S: TRANSPARENZ.
350
eo quod seipsum, quasi in /ucidissimo specu/o, in eius inspicit corde; I membra in EecJesiae corpore, ubi se quasi in specu/o intendens sponsus ... procJamat ... 2 Smaragdus von St. Mlhlel von unkonzentriertem Beten: sicut impossibile est ut videat quis faciem suam in aqua turbida, sie et anima, nisi purgata fuerat a cagitationibus a/ien;s, contemplative non potest orare Deum.J Wipo von seinem Werk: quoties ipse res elarissimas agere mediteris, prius patemas virtutes velut in specu/o imagineris, et ilJud in te floreat abundantius.4
eS. SPIEGEL: MORALISCHES VORBILD, VORHALTUNG Toren.: inspicere, tamquam in speculum, in vitas omnium I iubeo atque ex aliis sumere exemp/um sibi. S Cicero: ad imitationem sui voeet alios, ut sese splendore animi et vitae suae sicut speculum praebeat civibus;6 honesta ... suapte natura per se esse expetenda. indieant pueri, in quibus ut in speeulis natura cemitur,7 Verderbnis enthüllende Verse: adulteria ... versibus expressem, in quibus, si qui veJit. possit istius tamquam in speeulo vitam intueri. 8 Seneca vergleichsähnlich: Scribere de elementia ... institui, ut quodam modo specufi uiee fungerer et te tibi ostenderem peruenturum ad uOluptatem. 9
( CHRlSTUCHE TEXTE)
Ambroslus von Symbolik der Rosen und Domen: sine
spinis rosa ... uemabat, postea spina saepsit gratiam floris tamquam humanae specu/um praeferens uitae; 10 Maria: vita Marlae, e qua velut specu/o refulget species eastitatis et forma virtutis; II Predigt: (Virgines) uestrae grauitatis imaginem quasi in speeu/o quodam sermonis istius eemitis refu/gere. 12 HIeronymus: in descriptione episeopi ... quasi speeulum saeerdotii proponitur. iam in potestate et eonscientia singulorum est, qua/es se ibi aspiciant; 13 vom moralischen Leitsatz: haee sententia retraetetur, quae tibi quasi speculum quoddam paratum et ad manum semper positum qualitatem tuae uoluntatis ostendat. 14 Augustlnus vom Evangelium: propositum est nobis velut speeu/um, in quo nos omnes aspieiamus, et, si quid da facie nostra forsitan maeu/osum oceurrerit aspectibus nostris, eura sollicita detergamus, ne rursus inspeeto speeulo erubescamus;15 ironisch von heidnischen Gebräuchen: iudicas ... nihil aliud te agere uoluisse ... nisi ut nobis decuriones et primates eiuitatis per plateas uastrae urbis baechantes ae furentes ante oeu/os quasi speeula poneremus. 16 Paullnus von Nola von ChriI Commentaire sur le Cantique, VTI.18. Commenta/re sur le Cantique, VlI.23. J Diadems monachorum, Kap. XXN. Migne PL 102. Sp. 620 B. '* Gests Chuonradi imp., Ep/stola, hrsg. Bresslau, S. 4,8-11. s Adelphoe, 415f. 6 Oe re publica, 0.42/69. 7 Oe finibus bonorum et mslorum, V.61, 8 In L Calpumium Pisonem ora/jo, 70f. 9 Oe elementia, I, Prrxemium, 1.1; Philosophische Schriften, 5, S. 2. 10 Exameron, m.II,48, hrsg. Schenkl, S. 91. 11 Oe virginibus, D.i.6, hrsg. Faller, S. 47. 12 Oe virginibus, TI.vl.39. hrsg. Faller, S. 61. IJ Epistulae, LXIX.8.2. 2
14
Epistulae,CXLVID.15.1.
15 Sermo Denis XVD.I, hrsg. Marin, S. 81,8-11. 16 Epistulae, XVO.4, eSEL 34, S. 43.
351
stus: ut dominus ipse ... quasi speeulum contemplationis omnibus fuerit. 1 PaulI· nus von Blterrae über Verderbnis durch Theater und Dichter der Heiden: sicut speculo referunl accepta tenaei / ingenio simiJes morique exempla secunlur. 2 Gildas von Wandlung durch Studium: ists ego et mutts aHa veluti speculum qUoddBm vffae nostrae in scripluris veteribus intuens convertebar etiam ad novas.) Gregor 1.: Seriptura saera mentis oculis quasi quoddam speculum opponitur, ut interna noslra facies in iPSB videatur;4 Cogitationum vitia comgunt, et quasi renitentes vultus velut ex reddita imagine componunt;S decet Dominieum sacerdotem moribus el uita clareseere, quatenus in eo tamquam in uitae suae speeulo plebs commissa et eligere, quod sequatur, et uidere possit, quod corrigat.6 Caesanus von Arte_: Sermo enim noster quasi speculum caritati vestrae proponitur. et ideo quomodo matrona, quando speculum adtendit, in se potius quod tortum viderit comgit, et non speculum (rangiI, ita et unusquisque vestrum •.. 7 Alculn: In his [i.e. Scripluris divinis] enim quasi in quadam speculo homo seipsum eonsiderare polest, qualis sit, vel quo tendat. 8 Is(dor von sevtlla vom Nachahmen der Heiligen: Oui sanetum virum imitatur. quasi exemplar aliquod intuetur, seseque in iIIo quasi in speculo perspicit, ut adjiciat, quod deesse virlutis agnoseit. 9 Euseblus Galllcanus von Christus: ad illius informemus exemplum et animorum nostrarum facies ad eum respicientes tamquam ad speeulum componamus. IO Bei 'Paulus Dlaconus' von göttlichem Licht und Menschwerdung: ... splandorem ... sicuti nube camis eircumdedisset, per quam veluti per lueidissimum speculum divini hujus luminis elaritatem humanis mentibus innotesceret.1 t Adrevald von Fleury: maritorum pfCBrogativa, qUEe dum nostris cordibus per historiarn eorum recitata inseruntur, quasi per quoddam specufum ad nostros mentis oeufos pr83sentanda reducuntur. 12 Vita BertiJae abb. CaJensis: quoniam ". pauca da pluribus gesla hie sen'bere nobis camplaeuit, habet qui voluerit solfieile eonsiderare vel imitari, quasi in praeclaro speeulo quaelibel exempla virlulum") Odo von Cluny von geistlichen Vorbildern: VI solei in speeulo faeies parere uidentis I Proditur et foedum, quod ines/, uel forte uenustum, I Sie el uita dueum quae sint probat acta sequentum. 14 Adso von Montier: purissima Seripturarum "uenta frequentans, interioris hominis faciem, quasi edhibito quodarn splendidissimo speculo componebat. ls Bem von Relchenau von Erziehung: comrnen· dant eum ... pT83suli venerando, ... quatenus reverendre illius proosentire jugiter
1I 12
Epistu/a XLV.6. Epigramma, 83f., eSEL 16, S. 506r. Oe eKcidio er conquestu Britanniae, Kap. I, MGH AA 13, S. 26,7r. MoraUs in lob, 1.1.1. Zitien bei Talus von Saragoss., Migne PL Suppt. rv, Sp. 1680. Homiliae In Evangelis, l.xvl1.1 O. Registrum epistularum, vm.31, ce 140 A. Sermo XUI.6. Oe vir1utibus et vitiis, Kap. V, Migne PL 10 I, Sp. 616 C. Sententiarum libri, ß.x1.1 0, Migne PL 83. Sp. 612 C. Homilia LI.I0.157r. Homilia de tempore Migne PL 95, Sp. 1308 A. Vita S. Aigulfi abb. Lerinensis, Migne PL 124, Sp. 9530-954 C.
l)
Hrsg. Krusch-Levison, MGH SS rer. Merov. VI, S. 109,9-12.
t
2 ) 4
5 6 7 8
9 10
Cm.
Occupatio, VI.9~946. IS Vita S. Frodober1i, Kap. 2, Migne PL 137, Sp. 601 D.
14
352
assistens velut in quadam diseiplinEB speeulo conspieeret si quid in ipsius mo· ribus adhue corrigi deberet; I brieflich preisend: In vestne etenim menüs arcem omnigenerarum virtutum idea conscendens se ve/ut speculum inspiciendi omni· bus pnebef.2 Radbod von Utrecht: splendidem doctorum vitam et perspieuem tieri opartere testatus est, qua sie in illis tamquam in speculo auditores quisque semet ipsos considerare passent nec euriosi altiora se scrutarentur. J Paschaslus Radbertu. vom Heiligen: Erat enim quasi specufum sanetitatis.4 Srun (Candldus) von Fulda: habetis praecedentium exempla sanctorum patrum; tenetis ... regulam ...; in quibus sine dubio \lOS ipsos quasi in quadarn speculo oonskferare ,x>testis. qua/es sills et qua tendaüs. 5 Mahnrede eines Toten: Temporeus videas, quomodo sine tempore vivas. I Ceu speculo eursum prospice rite tuum.' Pro.per Aquitanus vom Gewissen: Insita sie nobis patriae virtutis imago est I.. J ceu speculo lumen divinum imitata referret;7 velut speculum mens est quae quo mage tersa est I expoliente tide radiisque intenta supemis, I hoc mage confessi respfendet imagine Christi.• Ruotger von Ouos Palastschule: Brononem ... e scolis in palatium evocavit, locum videlieet tarn lucidissimo aptum speculo, ubi, quicquid deforme ... esset, in studiis liquidius appareret.9 Frechulf von LI· sleux vom Verhaltenskodex: opus quinque distinxi in Jibris. His enim ve/ut in spe· eulo ... dominus meus Karolus ... inspicere quid agendum vel quid vitandum sit paterit. lo
dl. LICHTREFLEXE:" PHYSISCH Horaz im Schönheitsvergleich: non ehlons alba sie umero nitens. I ut pure noctumo renidet I luna mari. 12 Ovtd vom Augenschimmer: Aspicies oculos tremulo fulgare micantes, I UI sol a liquida saepe refufget aqua; und: flagrant quoque lumina nymphae, I non aliter, quam eum puro nitidissimus orbe I opposita speculi referitur imagine Phoebus.1J Pllnlus lunlor vom Spiegelbild des Ufers: Ripse ... mutta papula uestiunlur, quas perspiaJus amnis uelut mersas uiridi imagine adnumerat.l 4 Valerius Flaccus vom Wasser· leuchten: stagna vaga quasi luce micant, ubi Cynthia caelo I prospicit aut medii transft rota candida Phoebi, tale iubBr diffundit aquis. 15 statlus von Olglänzenden Ringern: sie ubi tranquillo perlucent sidera pento I vibraturque fretis caeli stellantis imago,! omnia dara nitent. sed cJarior omnia supra I Hesperos exercet Vita S. Udalricl, Kap. m, Migne PL 142, Sp. 1187 B. 2 Epistu/a m, Migne PL 142, Sp. 1161 C. 3 Vita S. Bonifatii 11 (4), hrsg. Levison, Vitaa, S. 64,35-65,2. 4 Vita $. Adalhardi, Kap. 30. Migne PL 120, Sp. 1524 AlB. s Vita Eigills abb. Fuldensis, hrsg. Waitt et al., MGH SS (in Folio) XV.I, S. 226,18-20. 'I Z. 29f., hrsg. Silagi, MGH Poetae V, S. 624. 7 oe provkJentla Dei. m.244-246. (DekJcen, Clavis. 532). a Oe providentia Dei, VI.460- 462. 9 Vita Btunonis, Kap. 5, hrsg. On., S. 6.22-27. '0 No. 14. hrsg. Dümmler, MGH Epist. V (Karotini aevi ßI). S. 319,26-29. 11 Dazu vgl. Lesky, Geschichte der griechischen Literatur. S. 824. mit Hinweis auf Aristainotos (Erotische Briefe 2.5). Siehe auch OZEAN; SPIEGEL 12 Garmen n.V. I8-20. 13 Ars amatoria, 0.721f.; Metamorphoses, 1V.347-J49. I
14
IS
Epistula9. vm.Vlll.4. AIponsutic8, m.558-560.
353
radios, quantusque per sltum / sethera, caeroleis tantus monstratur in undis. l Venantius Fortunatus vergleichsähnlich in einer Kirchenbeschreibung: Ire redire vides radio crispante flfJurss 1 atque Jaeunar agff quod maris unda solet. / fulgorem astrorom medffantur tacta metallo, 1 et splendore suo culmina sidus habent. 2 Bei lPaulus Olaconus' das Aussehen des Berylls allegorisierend: species sie est quasi aspectus aqute fulgore soUs repercusS88. Erst in hunc modum virginete menüs fades a sole jusüti(B copiosissime irradiata;l Leidener Glossar:. ut aqua resplendit,· weniger klar das spätae. Lapidar: se is luNran Metere geUc.$ WJdo von Amlens von Wilhelms Schiffsleuchten auf dem Ärmelkanal: Imples non ali· ter facibus rutilanübus undas / Sydera quam celum, sole roente, replent. 6 Carmen dubium des Hlldebert von Lavardin: Si tingatur aquis et soli subjiciatur, 1 Scintillas profert integer iIIe lapis. / Flamine sie mundata sacro subjectaque soli 1 Justitite, paperit integra Virgo Deum.7 Nichlvergleichende Beschreibungen spielenden Lichts mit und ohne Einbeziehung des Wassers kommen mehrfach vor.'
d2. LICHTREFLEXE: PSYCHOLOGISCH So bei Apollonlos von Rhodos von rnädchenhafter Unruhe.9 VergII: animum nunc huc ceJerem nune diuidff iIIuc 1.../ sicut aquae tremulum fabris ubi lumen aiinis 1 sole repercussum aut radiantis imagine lunae 1 omn;a peruolitat late loca, iamque sub auras 1 erigitur summique ferit laquearia tecti. IO SlIIus Italleus non militärischem Planen: miscetque exacu-
I Thebais, VI.578--582. z Opera poetica, m.vlI.39- 42. Fonunatus·Hss. in England: Gneuss. "Prcliminary list". No. 2, 142.284. Fortunatus bei Seda. Oe arie metrica. XJ.38. Prudentlus hebt in der vergleichsIhnlichen Beschreibung eines WasseTboc:kens demgegenQber eher auf Farbrcflexe als auf Lichl ab: cyaneusque latex umbram trahit inminentis ostrt, / credas mauen nuctWus I8cunar (PeristefaOOfl. Xll. 41 f.). 1 Ho,",7ia de sanctis XLV. Migne PL 95, Sp. 1493 D.
•
Hrsg. HesseIs. XL1.14. Vgl. Kitson••.Lapidary traditions". S. 36 (mil Entsprechungen aus dem CorpusIEpinaVErfun-Komplex). s Dazu Kitson. "Lapidary traditions", S. 36. 6 Carmen de Hastingae proelio, 108f. 1 Hrsg. Haureau, Melanges, S. 47. Der von Scou. Carmina minora (Supplement, 1.3ff.) etlierten Version fehlt der analogisehe Anschluss mittels sie. , So bei Ovld: "amma nitore suo tempJorom vert>eral aurum,/ et tremulum summa spargit In aede iubar (Fasti. 1.77f.). SlIIus Iblllcus vom Spiegelbild des Tempelbrandes (Punies, 1I.663f.); Sidonius Apolllnarls: tamquam tolo coeal de lumine eseli, / ariatur colfecta dies IremulBsque per undas I Insequltur secreta vadl. transmltlitur afto I perfusus splendore latex, mirumque relatu./lympha blbit solem tenulque inserta fluento I perforat arenti radio IUK sicc8liquorem (Carmen XI.8-13: Epithalamium). Nemeslanus: (nondum purpureos Phoe· bus euro tolleret MUS) I nec tremulum liquidis lumen spJenderet in undis: EcIoga, U.75r.. hrsg. Korzeniewski, Hirtengedichte aus spatrömischer und karolingischer Zelt, S. 34. Nur scheinbar ähnlich Wandalbert von PrOm: haec fulget tricenis ;gn/bus unda. Dabei bezieht sich unda auf das TierkreiSl.eichen aquanus. (DEl mensium duodecim nominibus. 32. hrsg. Dümmler. MGH Poetae U, S. 605). Encomium Emmae reginae (1.4, hrsg. Campbell. S. 12,18f.) von Schiffen: Hk; uKJeres crebris tonsis uerberata spumBfB cerulB. metalfique repercussum fuIgore soIem duplices radios extendere in aera. 9 Argonautica. m.756--760. 10 JEneis. Vm.2O--25. Dazu Coffey••.subject Matter". 71. mit Verweisen; Homsby, Patterns of Action. S. 101; Heinze, VirgHs epische Technik, S. 250; Maurach, Dichtersprache, S. 152;
354
ens uaria ad conamina mentem. I sieut aquae splendor radiatus /ampade solis I dissultat per teeta uaga sub imagine uibrans I luminis et tremula laquearia uerberat umbra. 1
K:
Geräusche, Stimmen, Instrumente
a. 100 STIMMEN2 Nach Servlus 3 reflektiert die 'eiserne Stimme' bei Lucrez das Attribut ,ehern, bronzen' bei Homer, bezogen auf Stentors Laulstärke. 4 Unbekannt der Bezug bei Hostlus: non si mihi linguae I centum atque ora sient totidem vocesque liquatae ...5 Courcelle stellt fest, dass der Topos bis ins 12. Jahrhundert als "cadre utilisable pour toute espece d'cnumeration" schulisch vennittelt worden sein muss.6 Der Bezug auf Untaten und Strafen wie bei Vergil lebte vor allem in Visionen und Homilien fort. Die preisende Funktion tritt in nach-augusteischer Zeit hervor und wird christlich zur beherrschenden Verwendungsweise.
• 1. BEZUG UNTERWELT, MISSETATEN So bei He.lod.' Vergll vom Tartarus: non, mihi si linguae centum sint oraque eentum, I ferrea uox, omnis see/erum comprendere formas, I omnia poenarum percurrere nomina possim;! zitiert bei Lactanz 9 bezogen aufChristenverfolger; bei Hleronymus lO auf Leiden ll und auf Märtyrer l2 bezogen; partiell bei Macroblus 13 und Casslodor. 14 Pseudo-Lactanz zitiert auf Märtyrer bezogen und ergänzt: ... quae iudices per prouincias iustis atque innocentibus intulerunt. 1S Visio Pauli: Tune Paulus senpsff muffas penas; et sunt numero quasi eentum XL/I/I. Si fuissent centum uiri ab inieio mundi, et unusquisque habuisset ferream linguam, numqu8m possent unam penam enarrare infemi;16 entsprechend Pseudo-Beda: quat essent prentB in inferno? ... si essent Salvatore, "Elementi", S. 476-479; Pöschl. Dichtkunst, S. 151 mit 178ff.; Hilgi, Vergils Ae· neis, S. 10,36,96. 1 Punica, VU.142-145; dazu Salvatore, "ElemenIi'" S. 477. 2 Zum arnplifikatorischen Topos siehe Pascucci, ..Ennio", passim; Hllußler, Das historische Epos, I, Exkurs 26, S. 322f.; Courcelle, ,,Le clichc", passim. Die römischen Verwendungen werden hier nUT mehr selektiv aufgefi1hrt; vielmehr wird - Courcelle ergänzend - das Fortleben in christlichen Texten im gegebenen Zeitraum dokumentiert. 3 4
5
Lucretii versus sub/atus de Homero: sed "IErea vox· dixit. /lias, 11.488-490. Bel/um Histricum, n, hrsg. Blänsdorf, Fragmente, S. 77, No. 3; zitiert bei Macroblus, SeturnaHa, V1.3.6; dazu Courcelle, "Le cliehc", S. 231 f.
"Lec1iehe", S. 235. 7 Theogonie. 31\ f. ! IEneis, VI.625--627.
6
Oe mortibus persecutorum, J 6.2, hrsg. Creed, S. 22. 10 Epistu/ae, LX.16.5 und LXVI.5.2 (ohne mitlleren Vers); dazu Courcelle, "Le eliehe", S. 235. 11 Epistulae, LXXVll.6.4 (minlerer Vers ohne omnls- formas; morlxmJm statt poenarum). 12 Epistu/ae, Cxxm.16.4 (... omnes captorum dicere poenas,/ omnia caesorum percurrere ... ): 13 Satumalia V1.3.6; dazu CourcelJe, "Le c1iehe", S. 231 f. 14 Verlee, V.XLlI.11 (auf perleule bezogen); Expositio psa/morum, CV.2, hrsg. M. Adriaen,
9
ce
98 (preisend bezogen); zu beiden StelJen Courcelle, "Le eliche", S. 238. 1S Hrsg. Creed, Oe morUbus persecutorum; dazu Courcelle. "Le clichC", S. 234. 16 Redaktion 1, § 11. hrsg. Silverstein, S. 155. Zur späten Überlieferung: Silverstein S. 220.
355
centum viri eloquentes ab inffio mundi, unusquisque habens quatuor linguas terreas, non possent cseteras pamas infemi numerare; 1 ähnlich Visio Tnugda/i.2 Vercelli-Homilie: peah .vii. man sien, and para hcebbe lBghwylc twa end hundsiofontig gereorda, swa fe/a swa ealles pysses middangeardes gereorda syndan, and panne sy para seaton manna ceghwyfc to a-lite gesceapen, and hyra
h"'bbe IfJghwyfc siolon ehartarum commeditatur, 1.. ./ aut ubi suspensam vestem ehartasque volantis 1 verberibus venti versent p/anguntque per euras;5 Gewitter als Grollen wilder Tiere: (ventJ) nubibus in eBveisque ferarum more minantur, 1 nune hine nune iIIine fremitur per nubila mittunt. 6 Seneea von Arten des Donners: aer similem agit mugitibus sonum, raueum et aequalem atque eontinuum; 7 aliud genus ... quod erepitum magis dixerim ... qua/em audire so/emus ut eum super eaput alieuius dirupta uesiea es1;8 von Anwürfen als Kriegslärm: dehonestamenta ue/ut c1amorem hostium ferat et longinqua tela et saxa sine uu/nere circa galess erepitsntia.9 Plinius senior vergleichsähnlich über Laute von Elefanten: e/ephans eitra nares ore ipso stemumento similem elidit sonum, per nares autem tubarum raueitati. 10 Luea" bezieht Kriegsgeschrei auf himmlische Vorzeichen: insonuere tubae et, quanto elamore eohortes 1 miseentur, tantum nox atra silentibus auris 1 edidit. 11 Qulntlllan vom Luftschnappen des Redners im Bild des Ertrinkenden: deformis est consumpti ilfius sonus et respiratio sub aqua diu pressi similis et reeeptus longior et non oppartunus;ll Schnaufen im Bild des Zugtiers: Sunt qui erebro anhelitu et introrsum etiam elare sonsnte imitentur ;umenta onera et iugo laborantiB.13 luvenal spöttisch von schriller Frauenstimme: verborum tanta eadit vis: 1 tot pariter pe/ves ae tintinnabula dieas 1 pulsariY' Aurellus Vletor vom ,Zusammenkrachen' des Staates vergleichsähnlich: intestinas elades et quasi fragorem quendam impendere campern status Romani. 15 ( CHRISTLICHE TEXTE) Eccles/sstes spöttisch: sieut sonitus spinarum ardentium sub ol1a sie risus stulti;16 VetLat. bei Ambroslus: Sieut vox spinarum sub olla, ita I
Punica,IV.294-299.
2 Siehe auch BLASEBALG; EISEN ABSCHRECKEN. l /lias, XIV .396--401. Siehe auch unter FUNKE, fEUER (NEOA nv). 4 Oererumnatura. VI.lSI-153. s Oe rerum natura, Vl108-115. 6 Oe rerum natura, VI.198f. Dazu West, Imagery end Poetry, S. 54. 7 Naturafes quaestiones, 11.27.2. 8 Naturales quaestiones, 0.27.3. 9 Oe constantia sapientis, Dia/ogi, ll.19.3. 10 Naturelis historia, XI.269. 11 Oe bello civili, 1.578-580. 12 Institutio oratoria, XI.III.53; dazu Assfahl, Vergleich, S. 18f. l) Institutio oratoria, XJ.lll.53; Assfahl, S. 107. 14 Setum V1.44Q-442. 15 Ube, de caesaribus, 39.48. 16 EcJ 7.7. HIeronymus, Commenf. in Ecc1., dazu: Sicut enim uox spinarum ardentium sub ol1a, strepitum reddit fnsuauem, sic el palpsntis magistri uerba non proderunt ...
386
risus stuftorum. l Danach Apponlus: non cachinnos risus stultitiae. simi/es srdentium spinarum strepitus, sed semper melliflua eloquia. 2 15.1.5 von einer Volksmenge: muftitudo populorum multorum ut multitudo msris sonantis I et tumultus turbarum sicut sonitus aqusrum multarum I sonabunt populi sicut sonitus aqusrum inundantium. l Hierem/.s vom angegriffenen Ägypten: vax eius quasi aeris sonabit quoniam cum exercitu properabunt. 4 HlezechJeI von Engelsvision: eum ambularent quasi sonus erat muftitudinis ut sonus castrorum. s Amo5 in Gottes Drohung: ecce ego stridebo super vos sicut stridet plaustrum onustum fseno. 6 lohel von hereinbrechenden Heuschrecken: sieut sonitus quadrigarum super capita montium exi/ient I sieut sonitus flammae ignis devorantis stipulam I velut populus fortis praeparatus ad proelium.7 Apoc.lypsls Ioh.nn/s von apokalyptischen Tieren: vax illius tamquam vax [Vet.Lat.: quasi I ut voces I sonus] aquarum multarum ... vox a/arum earum sicut VQX eurruum equorum muftorum eurrentium in bel/um;1 danach ae. Napier-Homilie heera tyOOra swegad, swa swa WB3teres dyne• ... and heers grymetung bid gefie Cf83tena cearcetunge;' entsprechend ae. Osterhomilie: his stemn wms swi/ce manegra wB3tera gepunn. IO HIeronymus: Quando tonitruat Deus, similem uocem faeit rotse ... facta est uox tonitrui rotae similis. I I Gregor von Nazlanz. übersetzt durch Ruflnus, von erschreckender moralischer Wahrnehmung: sicut, eum sonus aliquis repentinus increpuit, turbantur animi inprouiso terrore perculsi. ita ego quoque territus omnem resolui uerecundiam;12 von geistlicher Überforderung im Bild betäubenden Geschreis: ne forte, sicut nimietas uocis laedit auditum ... ita etiam mens supra mensuram suam cibum uerbi recipiens aut adtonita concidat aut nimis distenta crucietur. lJ Paullnus yon Hola von irdischer Ablenkung als Baulänn: pax banae uo'untatis ... camafium ob'atratione curarum quasi interstrepente malleo ual sacuri fenente conuallitur. 14 Baslllus, übersetzt durch Eustathlus, von der Taubheit gegen Sphärenharmonie im Bild betäubenden Schmiedelänns: usu cotidiano oppletarum aurium sensus obsurduit, Btque ideo minus hannoniam possumus auscultare, sicut in 1 &hortatio virginitatis, Vl176. Migne PL 16, Sp. 374 B. l
Commentaire sur Ie Cantique. Vlll.57. Is17.12f.
4
'er 46.22. Luther: "Sie faren daher I das der Harnisch brasselt ...;" Aulhorised Version: .,Tbe
2
voice thereof shall go like a serpent ...;" EinheitsObers.: .,Ägyptens Slimme gleicht dem Zischen der Schlange ..... S Ez 1.24.
6 Am 2.13. Buber·Rosenzweig: "Wohlan, ich mache es unter euch stocken, gleich wie der Wagen stockt, der sich mit Garben gefllih hat." Einheitsübers.: ..Seht, ich lasse den Boden unter euch schwanken, I wie ein Wagen schwankt, der voll ist von Garben." Der VulgataText scheint eher das Kreischen von Scheibcnrldem ('anatolische Nachtigall') zu bezeich-
nen. 7
s
loeI2.5f. Apc 1.15 (zilien bei Gregor von Tours, Historiarum liM, Vß.I, S. 325,7) mit 9.9.
, No. XUJ, S. 200.15-17. 10 Hrsg. Schacfer, V.52.
ce
Tractstus in librum Psalmorum, LXXVJ.19, 78. S. 59. 12 Dratle I: Apologeticus. 6.1 f. Il Oratio IX: Oe Arrian/s, 3.5, eSEL 46, S. 268. Siche auch unter NAHRUNG. 14 Epistula XXXll.24, zu 111 Rg 6.7. I1
387
officina fabrili adsiduis ictibus operantium contusus hebescit aud#.us. l Bei Honoratus von Marseille Klage wie Lärm beim Einsturz einer Kirche: tantum sub#.o omnes dsmorem cum gem#.u proprio reddiderunt, ut tecta ipsius basilicae discissa COfTlJere / et populos obruere putarentur. 2 Pseudo-Chrysostomus von tiefem Fall: Sicut enim quod de alto cad#. grandem sonum faeit, ut audiant omnes: sie et qui de alto gradu cad#., ruina illius ubique auditur. l Bei Ennodlus Disput als Kriegsgeschrei: Sic tamen slterutrum cerlabant uincere uotis,/ Ceu sibi cum dirn bellandi comminus haste / Causa forel.' Bei Apringlus laute Verkündigung wie Geräusch apokalyptischen Wassers: Doctrine illius magnitudo. et vocis efigantia, ac preceptorum sancta dufcedo. resonantium aquarum muftitudine comparatur; ... aquam hanc div;nam imperia et sacre sanetionem fegis accipimus.5 Venantlus Fortunatus vom Geräusch brechender Ketten: ubi signavit maxiffafUm conpagem, reddunt sonum quasi catenarum fragmenta fuissent confisa.6 Gregor von Tours von Himmelszeichen als Krachen stürzender Bäume: sonflus tamquam diruentes arbores per totam terram iffam aud#.us est.7 Bei 'Paulus Dlaconu.' von Missfallenslänn und Beifall: considerans homo per legem neminem justificari posse, quasi per diutumos clamores fatigatur ... Verbum Dei ... promisit veniam, et ccsperunt tegri ... quasi magnis elamon'bus, sic pura fide cordis ... "agitsf8 remedium;' Geräusch der Feinde Jesu: eorum sonitus clarius audiebatur tanquam arentium foliorum. 9 Pseudo-Beda vom Jubel im Himmel: sancti ... cJamaverunt eum magna 18!Jtitia contra animam justam: et c/amor factus est quasi cmlum et terra moverentur.l 0 Hrabanus Maurus vom Länn der Israeliten als Feuerprasseln: Spina;, sa3Culi peccata designsnt, quibus JudteOrum popufus ferociter incitatus in delietis suis, velut ignis concrepans, EestuaWt.11 Almoln von St Gennaln von fliehenden Teufeln im Geräusch rennender Menschenmenge: auditur ... coram al· tan ... strepitus doomoniorum ingens, ve/uti homlnum multitudo ad aliquid putaretur diseurrens.l 2 Notker Balbulu. spöttisch von durchnässten und getrockneten Luxusgewändem: Cumque tenuissimas illas pelllculas ... extrahere cmpissent, rugarum er contractionum rupturas quasi virgarom in ariditate fractarum procul audiri fecerunt.l l Vita S. Uudgeri If von Heilung des Krüppels: erecta est eius tibia ... audiebaturque sonitus nervorum in poplite, ac si illic sarmenta sicca fran· gerentur, I~ vom Tinnitus: caput ... cui maximus incubuerat do/ar, ita ut de cera·
1 Homifiae In hexailmeron, U1.3.9. Siehe auch SCHMIEDEN. 2 VHa Hilarii Arelatensis, 29.21-23, hrsg. Cavallin, Vtta6, S. 106. J Opus Imperlectum in Matthaeum, Homllia XL, Migne PO 56, Sp. 858. 4 Carmen I.lx.59-61, hrsg. HarteI, eSEL 6. s Tractatus in Apocalipslm, Migne PL Suppl. IV, Sp. 1231. Zum Bedeutungsbezug vgl.
FLUSS
und REGEN.
6
7 , 9
10 11
Vita S. Pafem/, Kap. XI (35), hrsg. Krusch., MGH AA IV.II, S. 36. Hlstoriarum /ibn", V.33, hrsg. Krusch-Levison, MGH SS rer. Merov. 1.1, S. 238,4f. Homilia de tempore XLI. Migne PL 95, Sp. 1178 A-B, zu Mt 15.22 etc. Homilia de tempore evm. Migne PL 95, Sp. 1317 A. Homiliae, C, Migne PL 94, Sp. 502 B (Delckers. Clavis, 1368; Machie1sen, Clavis Patristica m,4073). Oe univef30, IX.VII, MignePL 111,Sp. 256 C, zu Ps 117.12. Oe miraculis S. Germani, 1.X1, Mignc PL 126, Sp. 1035 A-
12 II Gests Karoli Magni, n.) 7, hrsg. Haefele, S. 87,8-11. I~ n.s, hrsg. Diekarnp, S. 4).
388 •
bro sonus quasi sibilus potuisset sud/ri.! Fruland von Murbach von Wunderheilung: ad desperata /oca ossibus redeuntibus, auditus est ab omnibus quasi arentium uirgufarum crepitus. 2 Entsprechend Vao: pes ipse cum tibia so/utus protendi· tur, sonitumque in modum fracti quondam ligni crepitando emittens corrigitur.l Ae. Prosa-Dialog Sa/oman und Satum in Bildhäufung von der Stimmgewalt des personifizierten Pater Noster: heo is hludre 60nne eall manna cynn oMa eall w;/deora cynn, 6eah 00 hie sien Balle ... gBsomnod ... eall ~tte heofon 00de hell oooe eorde 8afre aeende, and anra gehwylc ... haabbe gy/dene byman on mu6e. and eallra bymena gehwylc hcebbe xii hleodor, and hfeoora gehwylc sie heofone hearre and helle deopre, 60nne gena d<es ha/gan cantices se gy/dena organ he hie ealle oferhleoorOO and ealle c:'a oora he adyfed.· Osbem von Canterbury vom Lachen des Teufels: audita est ... vox plaudentis diaboli, quasi vox juvencu'ce ariter Btque minute cachinnantis. j Baldertch von BourgueU vom Abschieds· länn der Invasionsflotte Wilhelms im Bild des Weltuntergangs: Sidera si eeU rue· rent, si machina mundi, I Si terras omnes equora pen{Jerent, I Non hec maiorem poterant fecisse fragorem / Nec fieret elamor ampfior in popufo.6 Ecbasis Captivi vom Lärmen der Tiere: Fit sonus /n terris, quasi totus corruat orbis. 7 Hlldebert von Lavardln vom Lärm einer Menge: Dixisses fraetas ipsas cceli cataractas; I Omnia si ruerant. non aliter fremerant. / Tanta fuit genUs vax ind/sereta furentis.8
Bei Qulntus von Smyma Bienengesumm filr undeutliches Stimmengewirr.9 Cicero vom Nachhall des Tugendruhms: incorrupta
f4. SCHWACHE GERÄUSCHE
vox bane iUdicantium de excellenti vi11ute, ea vi11uti resonat tBmquam imBgo.l0 Vergil im Lob eines Garmen: neque me tantum uenientis sibilus Austri I nec per· cussa iuuant fluctu tam litora. nec quae / saxosas inter decurrunt flumina ua/lis.l! OvId von Stimmen: pervae murmura vocis, I quelia de pelagi, siquis procul audiat, undis I esse solent, qua/emve sonum. eum luppfter atras / increpuit nubes, extrema tonftrua reddunt.l 2 Lucan von bedrücktem Schweigen: vax nulla dolori / credita, sed quantum, volucres eum bruma coercet, / rura si/ent, mediusque tacet sine murmure pontus. I tanta quies. 1l Claudlan bezieht Vogelsrimmen auf Gespräch Verliebter: murmur querufa blandius alite / linguis adsidui reddite mutuis. l • Fronto vom nahenden Schlaf: non ... eurruli strepitu et eum fremitu equestri, sed placide et demanter pinnis teneris in modum hirundinum advofare nee ut I
lI.13, hrsg. Diekamp, S. 48. 2 Passio 111 S. Leudegarii episc. Augustodunensis 0.34 (11. Jh.), hrsg. B. Krusch, (Tumholti, 1957), S. 643. 3 Oe mlraculis S. otmari, lI.5, hrsg. Penz, MGH 55 (in Folio) H, S. 54,2- 4. .. Hrsg. Menner, Poetical Dialogues, 5. 170. Siehe 11IMMEUiOCH;' 100 S11MMEN'. s Vita S. Dunstani, Kap. 27, hrsg. Stubbs, Memorials, S. 101. 6 Cannina, hrsg. Hilbert, 134.375-378. 7 Z. 352, hrsg. Strecker. s Historia de Mahumete. IX. Mignc PL 111, Sp. 1357 A. 9 Posthomerica, XI.383. 10 Tusculanae disputaOOnes, rn.3. 11 Edoga V.82-84. 12 Metamorphoses, Xll.49-52. Dazu Kahlmeyer, Seestunn und SchfffbnJch, S. 9. 11 Oe befIo civill. l 258-261. ,.. Cannina maiora et pubfica. 14.21 f. (Fescennina dicta Honorio Augusto et Mariae).
ce
117
389
columbae alis plaudere'! Sollnus vom Edelstein ChaIcophthongos: resanat ut pu/sata aiira. 2
( CHRISTLICHE TEXTE)
lob von Traumerscheinung: quasi furtive suscepit auris maa venas susurri eius ... vocem quasi aurae lenis audM.J Pseudo.Jileronymus spöttisch: statim in orationis foribus retinet ... florum, pratorurnque descriptio, et in modum sonantis aUnB mol/iter verba cadentia, dum describuntur apes." PaulI· nus von Nola verächtlich von störendem Gerede: horum ... qui nos odisse ..' dicuntur, uix ad nos tenuis fama perlabitur et ab auribus nostris ut ... inporlunum uacui culicis murmur excJuditur.!J Eine Bitnnontags-Homilie vom Zustand in Himmel und Hölle: mefre ntBre on heofona rices wuldre swa micel unwynsumnes ... swa mycel swa anes Iytles fugeles sweg ... nrere nB3fre on helfewyte swa mycel wynsumnes swa anes fugeles Sweg;6 entsprechend eine andere Homilie;7 in einer weiteren fehlt der Hölle: godes 0000 winsumes, swa micel swa an fugel mtBg mid his IEBstan Mare windes aswingan. 3 Bei Eddlus Stephanus Vogetschwirren bei Seelengeleit durch die Engel: audientes ea hora sonitum quasi av;um advenientium; und: supra domum quasi residentium avium cum sonitu iterum audierunt et statim itarum avo/antium in coelum cum suavi modulamine pennarum. 9
Helric von Auxerre vom Versiegen ketzerischer Argumente als Geräusch ersterbenden Feuers in der Esse: Hostibus ac primum dicendi copia cessit 1.../ Par flammae, cui mBteries demit indiga vires, 1 Informis vel dum coquitur ceu massa cam;no 1 Follibus egestas capiens fabrilibus aums, 1 Horrendum stridet. IO Bei L1udprand von Cremona ,stumm wie ein Fisch': qui in a/iis rebus saepe wdeor spermologus et multisonus, in hac ut piscis videor insonus. 11 (5. DONNERl2: DIVERSE BEZOGE
Lucrez in alternativen Erklärungen des Donners: est etiam ratio, cum venti nubifa perflant, 1 ut sonitus faciant, etenim ra-
mosa videmus 1 nubila saepe modis multis atque aspera ferri; I scilicet ut, crebram silvam cum flamine CBUri 1 perflan~ dant sonitum frandes ramique fragorem;l) sunt etiam ffuctus per nubi/a, qui quasi murmur I dant in frangendo graviter; quod item fit in allis 1 fluminibus magnoque mari. cum frangitur aestus. l " Bei 1 Oe feriis Alsiensibus, 11, hrsg. van den Hout, S. 233. 2 CoIlec1anea, 37.22. ) lob 4.12 mit 4.16. .. Eplstu/ee, XVll1, Migne PL 30, Sp. 188 B/e. s EplstulaV.I3. 6 Hrsg. Tristtam, Vier aftengllsche Predigten, IV.69-76. Sweg dUrfte hier entgegen Trislrams Ansatz (5. 315) FlUgelschwirren bezeichnen. Zum Bild vgl. Sap 5.11: tanturn sonffus est alatum verberans levem ventum. 7 Hrsg. Tristram, Vier altenglische Predigten, Anhang 1I, 175-181. 3 Hrsg. Sazire·Cross, Rogationtide Hom/lies, No. lV.44f. (nicht nach der Visio S. PaulI). , Vrta Witfrldl, Life of Bishop Wiffrid, S. 140,28f. mit 142,15-17. 10 Vita S. Gennani, m.478 mit 482- 485. hrsg. Traube, MGH Poetae IIl. S. 472f. Siehe auch ESSE, OFEN, SCHMEUE.
I1 Relatio de legatiooe Constantinopolnans. XLVll, hrsg. Beder. S. 200,29[ 12 Siehe auch zu BUTZ. D Oe return natufB, V1.I32-136. Windtosen um die Eichen bei Homer (llias, XJV.398-401) bezogen auf Kriegsgeschrri. \.. Oe rerurn natura, VLI42-144. Dazu Kahlmeyer, Seesturm und Schiffbruch, S. 9.
390
Vergll im Vergleichspaar vom Aufprall eines Speeres: murali concita numquam I tormento sie saxa !remunt nee tuJmine tanti I dissultant crepitus. 1 Plinius senior von Erdbeben; praecedd velO comitaturque terribiJis sonus, alias murmuri similis, alias mugitibus aut elamori humano armorumve pulsantium fragori. 2 Valerius Flaccus vom Krachen der Felsen: sieut multifidus ruptis e nubibus horror I effugit et tenebras nimoosque intennicat ignis I terrificique ruunt tonitrus elisaque ooctem I lux dirimit. pavor ora virum. pavor occupat arius: I haud secus implevit pontum trager) Statius vom Kampf: nec frager Ausoniae tantus, cum luppiter omni I arce lonat. 4 JEtna vom Vulkanausbruch: eieda in Iongum rapidis feruoribus unda,l haud auter quam cum sa8UO loue tulgurat sether let nitidum obscura telum caligine torquet. s ( OlRlSTLICHE TEXTE)
In Ecc/es/astlcus verklingender Donner als Vergänglich-
keitsbild: substantiae iniustorumsicut fluvius siccabuntur I el sicut tonitruum magnum in pluvia manebunt [v.1. personabunt; pertransibunf).6 Ambroslus vom Gotteswort: firmavit tonitrua adventu suo, vim videlicet et sonum caeJestium scripturarum, qUBrum velut quodam tonitru mentes nostrae redduntur adtonitae. 7 Gregor von TOUB von teuflischer Heimsuchung: factus est sonus de nocte magnus tamquaffl tonitruum validum super pontern amnis, ita ut putaretur ums ipsa dehiscere.' Adamnan von lona vom Krachen des Vulkans: Vu/canus mons quasi tonitruuffl totis diebus et noctibus ... intonal. 9 Wulfstan Cantor von tiefer Orgelpfeife: inque modum tonitrus uox ferrea uerberat aures I.. J Haud quaquam suffert ua/ens propiando rugitum. IO
f6. DONNER: STIMMEN Lat-ae. Euangelium Nichodem; von Christi HOllenfahrt: facta est UQX ut lonitruum el spiritalis damor. /Xer wces steten and gast/ic hream swa hlud swa /Junres siege and wces /Jus cwe6ende ... 11 Nach Apocalyps/s lohann/s das Durham Gol/eclar von Vorzeichen des Gerichts: Audiui uocem de celo ... tamquam uocem tondrui magni. 12 Vita beati Aviti ep. Viennensis von bischöflicher Verkündigung: per epistolas, per homilias, insuper el viva voce dacJamando quasi tonitruum extitit. 1l Venantlus Fortunatus von Paulus: praeconi's 1 lEnejs. xn.92 1-923; dazu Homsby, Patterns 01 Action, S. 138. 2
Natura/is historla, 0.193.
Argonautica, IV.661-665. 4 Thebais, Vlli.407-411. s Z. 607-609, hrsg. Goodyear, in Appendix Vergiliana, hrsg. Clausen, S. 74. 6 Si, 40.13. Jcrusalemer Bibel: "Der Reichtum des Frevlers schwindet hin wie ein Bach, I wie
)
ein Donnerschlag, der beim Regenguss erschallt"; EinheitsUbers.: ..Der Reichtum des Frevlers ist wie ein reißender Bach, I wie ein mächliger Fluss beim Gewitterregen. I Schwillt er an, dann werden die Felsen bewegt,l doch plötzlich versiegt er fUr immer," Siehe auch WAS· 7
SER, FLUSS. Oe spiritu sancta, 0.6.54, eSEL 79, S. 108, zu Am 4.13 in der altlatcinischen Lesart firmans tonHluum statt firmans mootes.
8 Vitae patrom, XVl4, hrsg. Krusch, MGH SS m. Merov. 1.11, S. 281, 15f. 9 Oe Iods sanctis, rn.VI, S. 296.5f. 10 Narratio tnetrica de S. SW;thuno, Praefatio, 163-165. 11 Hrsg. Cross, Two 0Id Eng/ish Apocrypha, XXlI - XX13; lthnJich xvm.3 (ohne lal Eßt· sprechung). 12 Hrsg. Corria, § 313; hrsg. lindelöf, S. 47.11 f., nach Apc 14.2. Il Avitus, hrsg. Peiper, MGR AA VI.II, Appendix IV.v, S. 180,15f.
391
Pauli vox simulata tonitrui .. .1 Eu.eblus Gallleanus von Gottes Stimme: uelut quadam nos tonitruo uox diuina conteriU Aldhelm: apostolicae cJangor bucinae va/ut tonitruali fragore concrepans ...) Bei 'Paulus Olaeonus': 0 Luca ... Dominica personans ... verba, cujus fragor ... gyrat penetralia crelorum ad instar ton;trus.J; Mllo von St. Amand: monachis . .1... hymni seu cantica, Christo I Quae per templa canunt tonitrus velut ore boantes. s HUdebert yon Lava"fln vom Beifall der VerfUhnen: gens simplex laude canora I Intonat .. J Inque modum tonitru[s] tantus ferif fBthera damor.6
n. DONNER: KLAGE, TRAUER
Pseudo-Seneca vom Schrei des vergifteten
Hercules: quale mundo fulmen emissum tonat, I sie ille gemitu sidera et pantum ferif.' Hononltus von Marseille von Totenklage um den Heiligen: tantus eum lacrimis datus est damor, ut astra ;psa percussa I vicarium de caelo reddiderint insolitum et tonitruis comparandum I fragore consono reboatum.' Entsprechend Vita S. SUlp;cii epise. Biturleensis: confusa voce in ceJo tolJerent, tantus fragor habebatur. scsi tonitruum magnum locus iIIe coneutere videretur,9 Tantus etenim vocum increpuff fragor, ut locus iIIe quasi a msgno tonitruo concuti putaretur, 10 tantusque plangentium elevatis voc;bus inerepuit fragor, ut putaretur audientium tembUe esse tonitruum. ll Vita Ber1i1ae abb. Calensis: Tantus fragor p/angentium ibidem resonabat, quasi tonitruo magno /ocus ifle caneuti videretur. 11 Pseudo8eda von Jammer in der Hölle: audivit gemitum suspirantium quasi tonitrum magnum. l ) Paschaslus Radbertus: Videbantur in eo ae si tonitrua resonare, dum se crebris tunderet icfibus, ut lacrymarum imbres uberius elieeret.lJ;
gl. STU1\t1\1HElT, TAUBREITIS Ovtd von Pyrrhus gegenaber Hennione: surrJior iIIe freto damantem ." traxit.16 Ammlanus Marcellinus vom Kampfunwilligen: timidus moTtem foTtasse metuens aduentantem. ut in Tageticis libris /egitur ue/ Vegoicis fu/mine mox tangendos adeo hebetarl, ut nec tonitruum nec maiores aliquos passint audire fragores. 11 Paulus Olaeonus von Ungelehnen: Si non amplius in iIIa regione clerlei I Graecae proferunt Joquillae, qU8m a me didicerint, I vestri, mutis similati deridentur statuis. 11 L1udger yon MOnster vom Schüler des
I Opera poetica, X.lI, S. 231.23. 2 Homilia Vlll.6.I 56f. j Oe v;ryinitate, 255,23f. a3s wide ... geond world innan I... swa wlBter bibuged 1 pisne beorhtan bosm, brim grymetende, 1 sealtypa geswing. 3 Ae. Elene: (Da was) boden aner burgum. swa brimo ''''''mecl [siel. / in ceastra gehwara.' Ae. Death of Edward: (weoid ...) Engium and Sexum ...1 swa ymbelyppa(j eesfde brymmas. 5 (Hier von der See um die britische Insel), Eins der ioea monachDrum: Quid mare eonefudit mundum? Deeanus, qui est ut laeus albus.6 Amarclus von Christi Herrschaft: Occasus quod habet, quod in Eois manet afVis I Occeanusque ingens cireumfluit, hoc reg;' ipse. 7
33. MEERESGLEICH: GRÖSSE I TIEFE Sueton vom Teich der domus aurea: stagnum maris inst8r. 8 Claudlus Marlus Vlctor von Erstreckung der Paradiesquelle: fons rigat .../ quadrifido tumidum laetus caput amne reso/uens 1 dflior oceano;9 die Abraham verheißenen Länder: populi qui regna tenebis, 1 quae primo eum sole uides, quae uersus in areton 1 prospieis et tepido quas subdfta respicis austro 1 ae maris effusi cireumdata litore elaudi. IO Fronto übertragen von Zuneigung im Bild der Meerestiefe: ut non mare ullum tam sft profundum quam tuus adversus me amor. 1I Mllo von St. Amand entsprechend von Gottes Gesetz: pe/agoque profundior omni 1 Lex divina. 12 Llcentlus an Augustinus von Omnipräsenz göttlicher Fügung: te ratio puleherrima mundi 1 ditior imperiis et nectare duleior omni 1 corripuit statuitque uagum medioque focauit. 13 Aldhelm, umgesetzt im ae. Riddle 40. unter paradoxen Bildern der Schöpfung: LaUor, en. patufis terrarum finibus exto: Ic eorpan eom tBghwtBr bf83dre, 1 ond widgielra panne pis wong grena. 14 Ac. Prosa-Dialog Salaman und Satum in hyperbolischer Bildhäufung vom personifizierten, allumfasssenden Pater Noster: his EARMAS siendon xii ~u sendum si(ja lengran oonne ealles middangeardes eorde oc'OO beamas, ooah hie sien mid ~y beorhtestan wyrhtan folmum tosomne gefeged and anra gehwyle ende sie fram oorum to ~am midle mid ~y gulliscan seolfre oferworht and mid ~am neorxnawonges compgimmum astcened; and his HANDA twa hie sint bf83dran oonne xii middangeardas (jeah hie sien ealle tosomne geselte. Ond se halga eanUc he hafa(j gyldene FINGRAS and (jaf8 is anra gehwylc synderlice xxxtigum dusendum dlB/a lengran ~onne eall middangeard odde eorOO. 15 Froumund von 1 Z. 1223f.; 92f. (·SWB wide SWB hierelliplisch verkürzt zu SWB'SO weit wie'). 2 Z. 332r., ""g. Krapp, ASPR ß. 3 Panther, 4-8, hrsg. Krapp-Dobbie, ASPR m. 4 Z. 971 f. (von der Verbreitung einer Nachricht), hrsg. Krapp, ASPR U. 5 Z. 11f., hrsg. Dobbie, ASPR VI. 6 2.29, Migne PL Suppl. rv, Sp. 925. 7 8 9
10
11 12 13
14
15
Sermones,O.265f. Oe vita caesarum, Vl.31.1 (Nero). Alethia,1.269-271, hrsg. Hovingh, S. 138. AJethfa, m.402-405, hrsg. Hovingh, S. 180, ergänzend nach Gn 13.14f. Ad M. Caessl'6'm, 1.7.1, hrsg. van den Hout, S. 14. Oe sobrietate, 0.523f., hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 660. Bei Augustinus, Ep;stu/ae, XXVI, Z. 36-39, eSEL 34, S. 90. (Dekkers, Clavis, 262). JEnigma C, 27; ae.: Z. 50(. mit 82f., hrsg. Krapp-Dobbie, ASPR m. Hrsg. Menner, Poetical Dia/ogues, S. 169f.
407
Tegemaee im Gelöbnis weltweiter Folge: Te sequor, ut mundus circumfert cardine eursus. 1
84. SOWEIT L1CHT/GESTIRNE/HlMMEL REICHEN So bei Apollonloa von Rhodo•. 2 llias Latina von der Darstellung auf dem Schild des Achil1: quantum Arctos ab Austro, 1 et quantum OCCBSUS roseo distaret ab orlu 1.../ quantus SOl orbe mearet, I quantum et luna caua lustraret lampade terras.l Lucrez von der Erde: quantum caeli tagit impetus ingens. 4 Cicero vom Ruhm des Pompeius: cuius ras gestae atque virtutes isdem quibus solis eursus regionibus ae terminis continentur,S Pllnlus senior im Preis Italiens: quaeumque eaeli convexitas vergit, pulcherrima omnium ." /talia,6 Properz von Flucht vor der Liebe: mutatis Cynthia terris 1 quantum oculis. animo tam procul ibit amor.' Claudl.n von Machtbereich: tantumque reservat 1 axes tantumque reservat 1 teneris quantum sol igneus am· bit.' statlus von Herrschsucht quid si peteretur crimine tanto 1 limes uterque poIi, quem Sol emissus Eoo 1 cardine. quem portu vergens prospeetat Hibero, 1 quas· que procul terms obliquo sidere tangit 1 avius [v.l. aut notus] aut borea gelidas madidive tepantes 1 igne notf!9 Lactanz von christlicher Religion: eum uero ab ortu soIis usque ad OCCBsum lax diuina suscepta sit ... 10 DracontJul vom Machtbereich: Troianos regnare placet, qua soIis habenae I ostendunt tolluntque diem, qua vertitur axis 1 frigidus et zona flammatur sole corusco. 1I Orfentlul in Bildhäufung rur Allgegenwart der Habgier: omnibus in terris. quas sol uidet, aequora cJaudunt.1 quasque dies adeunt, quasque tagunt tenebrae, 1.../.. , haBe est 1 radix ... mali. 12 Pseudo-Chrysostomus vom Christenglauben: Sicut en;m nullus est Iocus, ubi non appareat sol, auf non sentiatur calor ejus: sie nullus etil Iocus, ubi non cognosC8atur Christus. I) Venantlul Fortunatus von der Verbreitung paulini. scher Schri.fien: qua sol radiis tendit, stilus lila eucumtY' Titulus Sanetl Aredii vom Ruhm des Heiligen: ve/uti Phoebus radians diverse peragrat 1 Circuit et tota renidens sub sidera saecJa. 1 Sie sue praecellens, maxima cum opa refulgens, 1 Ibat ob merito vulgans ubique fama. ls OtfrId vom Missionsgebiet der Apostel: sant er thle tho in allahant, so himiJ th6kit thez lan!;16 von Christi Herrschaft: sin fatergab so wit so hlrnil urnbiwarb,/ zj hdnti;17 Geltungsbcreieh der augu-
"';mo
I No. vn.14, bng. Strecker. MGH Epist. select.ae 3, S. 28. 2 Argonautica, 1.84f. 1 1.. 812-876, 1mg. Wemsdorf, Poetae Latini minores, rv.11, S. 124. 4 oe rerum natura, V.200. S In L Catilinam oraoo rv.21. 6 7
• 9
10 11 12 Il 14
u 16 17
Naturalis historia, XXXVU.201. Beg.... Dl.21.9f. CBrmina makn st puMca, 22.59f. (oe consulatu Stilichonis 11). Thebais. 1.156-161. DMnaslnstitutiones. V.13.5. Romulea, VIIl193-195, bng. Vollmer, MGH AA XIV, S. 161. Commonitorium, L485- 490, eSEL 16, S. 223. Opus imperfectum in Matthaeum, HomIia XXV, Migne PG 56. Sp. 760. Vita S. Mal1ini, 111491: 0pe18 poetica, S. 346. 1.. 23-26, hrsg. Krusch, MGA SS. rer. Merov. m, S. 610. Evangelienbuch, n. vlI,4. Evangelienbuch. rv.xI.7f.
408
steischen Schätzung: so wilo so gislge ther himil Innan then se. Pseudo-ey~ ' prian: (tellus ...) qua sol emenso radios definit Olympo / ortaque transaelo con· duntur sidera mundo.2 Ein im 10. Jh. überlieferter Text: Omnia sub pedibus, qua sol utrumque recumms / Aspicit oceanum,l Bei 'Paulus Dlaconus' von Christi Ruf: quantafflCunque sol respicff terram. clamat Christus. 4 Odo von Cluny von der Taufe: Spiritus i1Je sacer ... / Qui uaJde spatio caeJi est diffusior ipso. / ... di· gnatur adire pusiIJum. s L1udprand von Cremona vom Herrschaftsbereich: Cuncta calcabis pedibus per ortJem, / Quae premit tardus radjans Bootes / Et quibus nomen dedit Hesper almus. I Lucifer rursus vocitatus idem / Surgit Eoo properans corosco,6
aS. HIMMELHOCH: PHYSISCH I GEISTIG Hyperbolisch rur physische Größe Vergll von Bauten: pendent opera interrupta minaeque / murorom ingentes aequataque machina cae/o. 1 Oe thermis Alianarum entsprechend: Rupibus exce/sis ubi nunc fastigia surgunt / Aequanturque polo totis praece/sa /avacra I Sedibus.8 Bei Ovtd von einer Woge: fluctibus erigitur cae/umque aequare videtur I pontus el inductas adspergjne tangere nubes;9 vergleichsähnlich: inque fretum cradas lotum descendere cae/um / inque plagas caeli tumefactum ascendere pontum. IO Epigraphisch vom Wetterhahn eines nrnesischen Mausoleums: in summa tremulas gaffi ... alas, I altior extrema qui, pule, nube uo/at." seneca vorn Ruhm: AHum .../ omnes fama per urtJes / garrula laudeI caeloque parem I tollat et astris. 12 Pulter von Gottes Erbannen: secundum altitudinem caeH a terra corroboravit misericor· diam suam; II Paris Psalter. pu tBfter heahweorce heofenes pines / mildheortnysse. mihtig drihten./lustum cyddest; Notker: nah dem h6hi hfmeles f6ne erdo . habet er gefestenot sina genäda. Augustlnus in Richtung 'Naturordnung' umdeutend: Sicut ergo protactio caeH pennanet super terram, sic pmtectio Domini permanet super timentes eum;14 (lux inconmutabilis) Nec ita erat supra mentem meam, sicut ... cae/um super terram, sed superior.l S Prudentius von der Märtyrerin: transiliam poli I omnes tenebras aethere celsior,16 Menschengeist: Spirat enim majors animus seque altius effertl sideribus transitque uias et nubila fati. 11 1 I.X1.12. 2 Garmins, VI (Ad Ffavium Felicem De resurrectlone mortuorum), Z. 315-318, CSEl3.3, S. 314 = hrsg. Waszink. J Hrsg. Riese, Anthologia Lat/na, 1.11, No. 719.41 f. -4 Homilia da tempore LXXXI, Migne PL95, Sp. 1241 AlB. S Occupatio, VI.524-526. 6 Antapodosis, lV.xVl. hrsg. Becker, S. 114,2-6. 1 JEne/s, IV .88f. 8 Hrsg. Bailey, Anthologia Lat/na, l.I, No. 205.3-5. ') Metamorphoses, XI.496f. 10 Metamorphoses. XI.517f.; zu heiden Stellen Brunner, •.Function ofthe Simile", S. 360. 11 Hrsg. Buecheler, Anthologla LaUna, II. No. 1552 B.t3f. (Cn.. vm 211):; hrsg. Courtney, Muss/apidaris, 199B.13f.; eIL 9.6281. 12 Hercules, 192-195. 13 Ps 102.11. 1-4 Enarrationes in Pssfmos, C1l18. 17f. U Confessiones, VIl.I 0, 16. Siehe auch OL. 16 Peristefanon, XlV.79f. 11 Contra Symmachum, U.480f.
409
Petrus Chrysologus von der Gottesmutter in Reihung: Vere benedicta, quae tuit maior caelo, fortior terra, arbe laoor, nam deum, quem mundus non capff, so/a cepit. 1 Paulus-Zitat im Durham Collectar vom pontifex: esset ... excslsior caelis factus.2 Vercefli-Homilie von Gottes Macht: his miht is ufor panne heofon;J Hölte: emne swa mycel swa fram heofenes hrofe is to pysse eordan ... /JlBt sio heJ sie swyIc twa swa deop, and nis na 00 unwidre;4 andere Version: swa mycel swa ys fram heofonum to pissere eordan. PlBt seo hell ys twa swa deop. and heo ys eal swa wid eac.5 JEtfric moralisch: swa micel is betwux godum mannum and yfelum, swa micel swa bid betwux heofenan and eorpan.6
86. OPPOSITION H1MMEUERDE, SONNENAUFGANG/-UNTERGANG lob von Gottes Größe: excelsior eselo est et quid facies I profundior inferno et unde cognosces I/ongior terrae mensura eius et latior mari.' Tatwlne von Demut Inferior terris et celis attior exsto.• Aldhelm, ähnlich Riddle 40, von der Schöp,fung: Attior. en, cae/o rimor secreta Tonantis I Et tamen inferior terris tera Tartara cerno: Hyrre ic eom heofone ...9 Ambroslus Autpertus von Jesu Geburt: Altior enim caelo est, de qua loqu; nffimur, abysso profundior, cui laudes dicere conamur. IO IR/as von göttlich-menschlicher Distanz: sicut exaltantur caeli a terra I sie exaltatae sunt 'lias meae a cogitationibus vestriS. 11 Psalter von Sündenbefreiung: quantum distat orius ab occidente longe fecit a nobis iniquitates nostras;12 Paris Psalter: Swa pas fa/dan f8f:JtJme bewinded I Pes eastrodor and aJfter west, I he betweonan dam teonan and unriht I us fram afyrde IBghwlBr symble; Notker: So ferro daz 6sten ist fone demo uuestene . so ferro habet er fone uns ketän finseriu unreht. (und ergänzend: Occasus [:sunns sedi~ fMhet den ortum [:Of-runs]. so ouh uns sin gratia [:genada] i"'nnet). JElfric vom Abstand zwischen Guten und Bösen: swa micel is betwux godum mannum and yfelum swa micel swa bid betwux heofenan and eo~an.13 Augustfnus von der civitas Dei gegenüber der irdischer Stadt: ... cum iIIa ciuitas, in qua nobis regnare promissum sst, tantum ab hae distet, quantum distat caelum a terra. 14 HIeronymus: Quid Iongius quam caelum a terra?lS Paullnus von Hola von weltlicher gegenüber göttlicher Herrschaft: Quanta etenim caslo ae terris distantia. tanta est I Caesaris et Christi fBI
SermoCXLß17.61-63,CC24B. 2 Hrsg. Cortia., § 555; hrsg. Lindelöf, S. 90,17-19, nach Hbr 7.26. Zur Gleichnisgruppe bei $tatlus siehe Kytzler. "Gleichnisgruppen", S. 154-158. J 4 5
No. V.196f. Siehe No. IX. 114-1 16.
unter ß1LDRE1HUNGEN:
, •
lob 11.8f. JEnigma, hrsg. Glorie, CoIlectiones aenigmawm Meroulngic8e aetatls, No. 25.5. JEnigma C, 2If.; ae.: Z. 38; gleichlautend das fragmentarische Riddle 92, Z. 2, hrsg. Krapp-
ENKOMIASnSCI1.
Abgedruckt begleitend zum Vercelli·Texl bei Scragg als '0', S. 170. 6 Catholic Homities I, XIX.68-70.
9
Dobbie, ASPR m.
10 Sermo da assumptione S. Manae, 4, CCCM 27 B, S. 1029. II Is55.9.
12 Ps 102.12. Zitiert bei Augustinus, Sermo CCCIl.xxlIl.21. Migne PL 38. Sp. 1393. I) C8tho1ic Homilies I, XIX.68-70. I" De cMtate Dei, V.xvll.36--38. lS Tractatus in fibrum Psalmorum, XCVllI.l, Z. 54.
410
bus el imperiis. 1 Lactanz von Überordnung der Seele über den Leib: corpus utique, quod quia terrenum est, animae debet esse subiectum sicut temi cae/o. 2 Prudentlus von heidnischen gegenüber christlichen Gütern: quantum subiecta situ tellus iacet infra 1 diuiditurque ab humo conuexi regia caeli, 1 tantum uestra meis distant mundana futuris, 1 dira bonis.3 Unfahigkeit, den Himmel zu berüh· ren, bei Venantlus Fortunatus in exordialem Bescheidenheitsgestus: Hilarii immensitatem fortem cognosco, ut pene mihi videatur aequa/e tam istud posse di· cere quam digito caelum tangere. 4 Bei Claudlus von Turln von Beschränktheit geistlicher Erkenntnis: sicut difficile est quemquam manu posse cae/um tangere, ita diffici/e est omnia sacramenta legis divinae ... exp/anare. s Beda bedeutungsähnlich: Sicut altitudo caeH et profunditas terrae conid ab hominibus non potest ita scientia prophetarum ... 6 Pseudo·Beda vom Höllenschlund: profunditasque iflius loei, quasi exaltantur cmli a terra;' puteus est mires profunditatis, quantum est a temi usque ad cre/um'& Theodulf von Orleans von menschlicher Einsicht und Gottes Gesetz: Cui si quam cupias sensu conferre vel arte, 1 Vt cae/o teiJus, haec ita caedet ei.9 Cannen dubium des Paulus Dlaconus von der schwangeren Maria paradox: verba tumescit latior aethere I alvus repente saecu/a continens. IO Rather von Verona im Bild von Sonnenauf- und -untergang: Ne, quod his ... om· nibus prestare tantum sapiens quisque censebit, ce/um a terra, ortus ab occasu quantum uidetur, tam profanae impietatis admittere Budeam piaculum. ll Vita Leudegarii entsprechend von geistiger Distanz: Occidui tantum quantum pars di· stat eoo, 1.. .1 Sie superatus ego sophorum dogmate ... 12 Amarclus entsprechend von Tugendhaftigkeit: A patrum vita tantum distare videmur, I Occasus quantum rutilenti distat ab ortu. 13 Zusatz in einer Handschrift von Osbern von Canterbury entsprechend von Himmel und Hölle: Mansio diversa, diversaque prcemia, quan· turn 1 Orlus so/aris distat ab oeciduis. 14
87. LÄNGENMASSE, ENTFERNUNGENIS Cicero von innerem Abstand unkon· kret: magis ea pereipimus ... quae nobis ipsis ... eveniunt quam iJIa quae ceteris, 1 2
) ..
Epistu/a vm, Carmen, Z. 63f., eSEL 34.2, S. 16. Divinae ;nstitutiones. 0.12.10. Contra Symmachum, n.125-127. Vita S. Hilarii, Kap. n (3), hrsg. Krusch, MGH AA IV.II, S. 1. Zitiert dis reginae, MGH 5S rer. Merov. ll, S. 377,8.
in der Vita S.
Radegun~
S No. 7, hnig. DUmmler, MGH Epis!. IV (Karolini aevi 11), S. 602,32f. 6 In Prouerbia Sslomonis, m.xxv.28, nach Salonlus von Vlenne. 7 Homiliae, C, Migne Pl 94, Sp. 502 A (DekkcI'5, Clavis, 1368; Machielsen, Clavis Patristica IB.4073). 8 Homi/iae, XCVlli, Mignc PL 94, Sp. 500 A (Dekkers, Clavis, 1368; Machielsen, Clavis Pa· tristica m, 4071). 9 Carmen XLl.I.155f., hrsg. Dümmler, MGH Poetae I, S. 536. 10 LV, Str, 5, hrsg. DUmmler, MGH Poetae I, S. 84. I1 ConcIusio deliberativa, XL, CCCM 46, S. 6. 12 Prologus, 15-19, hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 5. 13 Sermones,I.1.8f. 14 Vita S. Dunstani, hrsg. Stubbs, Memorials. S. 128, Fußnote 3. IS ZU 'Wurfweiten' als arschaische vergleichende Längenangaben in ae. Rechtssprache siehe Verf., "Die Hide", S. 130.
411
quae quasi longo intervallo interiecto videmus. 1 Perslus von Erstreckung einer Latifundie im Bild des Vogelflugs: dives arat curibus quantum non milvus erraf.2 Petron entsprechend: ipse fundos habet, qua mi/vi vofant.J In einem Panegyrieus paradox: von scheinbarer Distanz des Nahen im Bild der Distanz zwischen Flüssen: ded;gnari quem concupieris, cumque ex proximis hortis campum et comitia prospectes, sie ab iltis abesse, tamquam Danubio Rhenoque dirimare. 4 Luea" von HOhe des Wüstenstaubs im Bild des Rauchs: non altius ignis I rapta vehit, quantumque ticet consurgere fumo I et vioIare diem, tantus tenet aera pulvis. 5 Deuteronomium von einer Fußesbreite Land: neque enim dabo vobis de terra eorum quantum potest unius pedis calcare vestiglum. 6 MIIllICh/m von einer Regenwolke: ecce nubicula parva quasi vestigium hominis aseendebat de mari I ... descende ne occupat te pluvia. 7 lud/ces von handbreitem Schwengritf: fecit sibl gladium ancipitem habentem in medio capuJum longitudinis paJmaB menus.'
aS. KOSMISCH: PUNKT - UNENDLICHKEIT' H••lod rational-kosmologisch. IO Luea": cur obicis Magno tumulum manesque vagantis I incJudis? situs est qua terra extrema refuso I pendet In Ocesno. ll Pseudo-Clemens, übersetzt durch Ruflnus, von Wahrheit und Erbarmen im Bild des erdumgebenden Himmels: sicut montes et terram eaeti ambitu circumdedit, ita et veritatem caritatis suae velamine contexit. 12 Cicero vom römischen Reich: stellarom autem globi terrae magnitudinem facile vincebant. iam vero ipsa terra ita mihi parvs visa est, ut me imperii nostri quo quasi punctum eius attinglmus paeniteret.13 Seneca: Terram hane eum urbibus populisque et fluminibus et ambitu maris puncti Joco ponimus ad uniuersa referentes: minorem porlionem aetas nostra quam puncti habet, si omni tempori comperetur, cuius maior est mensura quam mundi. 14 Ammlanus Marcelllnul von der Erde: ut docent mathernatfei concinentes, ambitus terrae totius, quae nobis uidetur immensa, ad magnitudinem uniuersitatis Instar breuis obtinet puncti~ u its uideri nostris obtutibus constitutis in terra ... (9I
2 l
Oe o/IIciis. 1.[0am scipe mines modes; ... GELJCE />am. pe on lefan scipe neah lande ge/rsta(j, end hit panne S9 Pod9n end 59 stOmJ on S83 adrifed swa f80". swe he ret nyhstan men;g land geseon ne mceg.9 Euseblus Gallleanus: Homo in pe/aga constitufus. quacumque se uerferit, nil circa se nisi auf caelum conspicit aut profun· dum. l1a uos, nauigantes per uitae istius fluetus: cauete infemi profundum ... respicite semper ad caelum. IO Pseudo..Qrigenes: Et si omnis iste mundus tan· quam mare ebulliat atque in furorem consurgat ... potestates mundi ... ets; ... I
Epistulse,l.xIII, eSEL 21, S. 366 - hrsg. lütjohann, MGH AA vrn, S. 307,25-27.
2 No. 98, Migne PL Suppt IV. Sp. 1896. J Bonifatius-Briefei, hrsg. Tangl, No. 14, S. 22,9-15. 4 Lorica,3f.,MignePLSuppl. IV,Sp. 1260. 5 Epistufae, 187, S. 314,23 mit 314,42-315,1. Zum Bild des Schiflbrilchigen bei Qulntus von Smymil siehe Vian,,..Lcs companlisoos", S. 40. 6 Cura pastoralis. m.xxvm.12~123; ae. hrsg. Sweet, S. 409,35f. 1 Cura pastoralis, 1.1X.33-36; ae. hrsg. Sweet. S. 59,22-24. B Hrsg. Sedgefield, S. 124,3[; Meters, 27.2-4; ohne Vorgabe bei Boethlus, Consolatio. IV. metrum 4. 9 Dialogi, hrsg. de VogUe, 1, ProI., 5: Wzrferth. S. 5,13-30. Bildliehe Parallele bei Va~rtus Flaccua, A!ponautica. Vlt.81-86: Siehe unter STEUERMANN. 10 Homilia LVm.3. I6--20. 434
adhue usque ad caelum sese extol/snt, ut tempestates marls malignantis ... ;1 quemadmodum saepius sieut maris ffuetus irruebant comminantes et conterentes huius prineipes mundi ... 2 Alculn: Prospera conturbat SOTS tristibus impia semper, 1 Aftemis vicibus ut redit unda maris.J Halmo von Auxerre: sicut mare immobile esse non potest, sed semper accedit et recedit, sic mundus diversis perturbationibus et fluctuationibus oommovetur.4 Ae. glossiertes Lorica-Gebel im Bock of Ceme: Suffragare quaeso mihi posito maris magni ue/ut in perleulo. 5 A:lfrlc: behea/dM ~as woru/d. swa swa S83;6 Rihtlice ;s seo SlB w;~meten pisre worufde. for oon pe heo is hwiftidum smyfte. and myrige on to rowenne hwifon eac swioo hreoh and egeful on to beonne. Swa is peos woruld ... for ~i is pis fif ... peere see. wi~meten.7 Rurlclus von L1moges: vos. qui me adhuc in saeculi turbinibus tamquam in maris aestibus eumba ;nstabili flucluantem ... respieitis. 8 Vita Bavonis cont. Gandavensis: Quis enim siccis oeulis perlranseat regna ... in se divisa, populorum quasi maris commociones. 9 Brun (Candldus) von Fulda: in hoc munde pericolosissimo vivimus quasi in pelago, ubi numquam est minus tempestas, et si tempestas interdum non fuerit, tamen semper timor tempestatis. IO Vita Anstrudis abb. Laudunensis: prudens virgo inter tempestatem mundanam providi nautae more vitando fugientis seculi naufragia ... 11 Cynewulf: Nu is pon gel;eost swa we on laguflode 1 ofer ca/d weeter ceolum Ii~an 1 geond sidne see sundhengestum.1 flodwudu fergen . ... eerpon WB to lande geliden heefdon 1.../ peEt we oncnawan magun afer cooles bord I hWeEr we seE/an sceo/on sundhengestas, I ealde y~mearas, snerum feEste,l2 Otloh von St. Emmeram: maris labor intus 1 Prmsignans nautfS navim transdueere eaute, 1 Donec ad optatam possit pertingere terram; 1 Sie et in hae vita nobis opus est vigilare. n
b2. SEEFAHRT, MEER: GEFÄHRDUNG, WIDERSTÄNDE Cicero von Schwierigkeit der Argumentation als gefahrlichem Fahrwasser: ex quibus quoniam tamquam ex serupu/osis cotibus enavigavit oratio,14 Seneca von der Fortuna: non sie Ubycis Syrtibus aequor I furit altemos uoluere fluctus, 1 non Euxini turget ab imis I commota uadis I unda niuafi uicina polo, 1 ubi caeruleis immunis aquis 1 lucida uersat plaustra Bootes, 1 ut praecipites regum casus I Fortuna rotat. 15 Pllnlus
I Homilie tu, hrsg. Klostennann, S. 259,27-31, '" Migne PL 95, Sp. 1198 C (Oekkers, Clavis, 674). 2 Homilie m, hrsg. Klostennann, S. 260,18-20, "" Migne PL 95, Sp. 1199 AlB (Dekkers, ClaviS, 674). ) Carmen 1X.1Sf.; hrsg. DUmmler, MGH Poetae I, S. 229. 4 Homiliae ds sanctis, I, Migne PL 118, Sp. 748 A. 5 Hrsg. Kuypers, S. 8S,4f. 6 Ca/ho/ie Homifies n, XXIV.213. 7 Catho/ie Homilies I, xn.3O--38. 8 Epistulas,I.XIII.2, hrsg. Lütjohann, MGH AA vm, S. 307,25-27.
9 Hrsg. K.rusch, MGH S5 reT. Merov. IV, S. 546,16f. 10 Vna Eigi/is abb. Fuldensis, MGH 5S (in Folio) XV.I, hrsg. Waitz el al., S. 228,48-50. 11 Hrsg. K.rusch·Levison, MGH 55 rer. Merov. VI, 5. 67,28-30. 12 Christ ll, 85Q-866. I) Oe doctrina spirituali, Kap. XXXIV, Migne PL 146, Sp. 290 C. 14 Tuseu/anas dispulationss, W.33. 15 Agamemnon, 64-72. Dazu Landfester, ..Funktion und Tradition", S. 199f.
435
lunlor von Rechtsstreit: in amplissima causa quasi magno mari pluribus uentis sumus uecti. l ( CHRISTlJOlE TEXTE) HIeronymus vom Urteilen über Victorinus von Pittau: Oiuersos marina discrimina transuadentes inueniunt casus. si turbo uentorum werit uehementior, formido est, si terga iacentis elemenü moderatior erispuerit aura, pertimescunt insidias. ita mihi in hoc uidetur quem misisisti uolumine. et est periculosum ... de ... opuseulis iudicare. 2 Augustinus von Fehlbarkeit der Dämonen wie der Seeleute: falluntur etiam in causis naturalibus - sieut medici et nautas et agricolas ... - ... tamquam si ... aeris qualitate praeuisa diu flaturum illum uentum nautarum aliqui prasdixissent, eui dominus Chn'stus ... ut quieseeret imperauit ... ita muna etiam ad prasscientiam ... daemonum pertinentia ... inpedita mutantur. 3 Ennodlus von fehlender Redeübung unter exemplarischen Analoga: educatus in puppibus aequor liquidum sine terrore nauta perlustrat: qui si ad terrena vitam ducat officia, nec mners 8striS nec ventos deprehendit auspiciis ... ergo sieut artium in suo quaeque opere invenitur mater instanü8, ita noverca erudiüonis est nag/agentia. talis est nostrae, quam post temporum intervalla producimus, condicio dictionis ...• Pseudo--Chrysostomus von Weltweisen: Sieut enim qui innavigabilem OC8anum navigare usurpat, dum non potest eum transi~ re, necesse est, ut per eamdem viam revertatur. unde ingressus est sie et iI/i ab ignorantia CCBperunt et in ignoranfia finierunf.5 Pseudo-8eda von irdischer Bedrohung: Et si omnis isle mundus tanquam mare ebulliat, atque in furore consurgat ... ut lempestates maris malignantis et dolos et fremitus concitantes ... nolite timere;6 quemadmodum s83pius sieut maris fluetus inruebant comminantes et ronterrentes hujus prineipes mund; .., Dominus ... omnes evaneseere feeit audeces et adversarios fidei.7
bJ. SEEFAHRT: MORALISCHE GEFÄHRDUNG Cicero von Selbstmord· gedanken als Über-Bord-Gehen vor Piraten: Ut enim, si cui navigsnti. praedones <si> insequantur, deus qui dixerit: .,eice te nsvi; praesto est, qui excipiat ....., omnem omittat ümorem, sie urgentibus asperis et odiosis doloribus, si tanti sint, ut ferendi non sint, qua sit confugiendum, tu vides.' Ambroslua: Nec ego dfffiteor esse posse ;n dMliis oontinentiam, sed et qui mare navigat frequenter eV8dit, magis tamen obnoxius est perieulo, quam qui navigare noluerit. 9 HIeronymus von Silnden: quando uero peccatis cogitare coeperimus, anima nostra turbatur, et quasi quibusdam fluctibus concutitur. IO Augustlnus: Fluctus autern si sit ingens, tamquam mons veniet, et semel navem obruit, et perdit: sie sunt homieidia, l
2 )
Epistulae, Vl.xxxm.lO. Prolog zwn Tradstus in Apocalypsin, CSEl 49, S. 14,1-6. Oe divinstione daemonum, VI.IO, CSEL 41, S. 609r.
No. CXXN.I-J (DiCl 11), hrsg. Vogel, MGH AAVU, S. I3U. Siehe OILDREIHUNGEN. 5 Opus imperfectum in Matthaeum, Homifia xxvm, Migne PG 56, Sp. 776. 6 Homiliae, UV, Migne Pt 94, Sp. 412 CID (Dekk.ers, Clavis, 1368; Machielsen, Clavis Pafri. sVca IB, 4031). zu Mt 8.24. 7 Homiliae, UV, Migne Pt 94, Sp. 413 CID (Dekkers, Clavis, 1368; Machielsen, Clavis Patri· sVca IB, 403\), zu Mt 8.24. • Tusculanae disputationes, U.67. 9 Oe spiritu sando. m.17.118, CSEL 79, S. 200. 10 Traetatus de Psalmo XC.3, CC 78, S. 128. •
436
id est gravia peccata ... semelobruunt;l Versuchungen: navis ... quae longe pelago fertur, et temptationibus tsmquam tempestatibus agitatur,2 Prauorom igitur morom quasi contrariis f1atibus ab ipsa patria repercutiuntur homines.) Paullnus von Nola: tuti et innocui scopulos uoluptatum quasi saxa Sirenum praeteruehimur.• Pseudo.chrysostomus: S83Culum ... quod diversis peecatis et variis tentationibus velut quibusdam fluetibus lBstuat ... nequitifB spirituales et immundi spiritus ... per diversas slBCuli tentationes velut per fluetus maris desfBviunt;' Sieut enim assidua est in mari tempestas, sie in isto mundo persecutio satanEe;6 Prüfung der Brauteltern: Si autem dissimiles fuerint parentes iIlius, dubium inds habes eventum, quomodo nauta, qui in mare tradit animam suam, nesciens utrum perest aut evadal.7 Petros Chrysologus in Bildreihung von geistlicher Zuversicht: Nauta maris non intraret incerta, si lucris sequentibus compensaturom discrimina non speraret ... Et tu, si te iam filium dei eredis ... exspecta, ut haereditatem dei ... consequaris. B Euseblus Gallleanu. von geistlicher Lässigkeit: Sie est, tantam professionem neglegentius agere ac praetermfftere, quomoefo inter medios fluetus de naui uelle descendere. 9 lohanne. Scottus: nos vero e diverso inter undosum velivolumque pelagus imperii senioris nostri ... quasi quadam navieula diversis fluctibus agilati, quandoque tamen in porfu serenilatis eius stabi/itanda occupati ... 10
b4. MEER: GEFÜHLE, EMOTIONALITÄT, LEIDENSCHAFT Cicero von lei· denschaftliche Erregung: in hanc tu igitur tamquam in mare quod est ventis subiectum perfurbationem cadere tibi dixisti viderf!ll ut maris ignur tranquiflitas intellegitur nulla ne minima quidem aura fluctus commovente, sie animi quietus et placstus status cemitur, eum perturbatio nulla est qua moveri quea!.12 Seneca abwertend von der Volksmenge: fluctuque fflagis mobile uulgus. 1l Ovtd teils in erotischem Kontext: eumque sit hibemis agitatum fluctibus aequor,/ pectora sunt ipso turbidiora mari; I. ipsa ve/ut navis iactor quam certus in a/tum I propellit B0reas, aestus et unda refert,l$ auferer, ut rapida concita puppis aqua;16 im Doppelbild: nescioquo miserae turbine menUs 89Or. I ut rapit in praeceps dominum spumantia frostra I frena retentantem durior oris equus, I ut subitus prope iam I
2 ) 4 5
6 7
I 9
10 11 12 lJ
t'
1s
16
Senno Morin XV18, S. 658,J-6. Senno Wilmatt 0.6, hnig. Marin. S. 679,9f. Oe doctrina christjana, LIX.9.
Epistula xxm.30. Opus lmperfectum in Matthaeum, Homilia xxm, Migne PG 56, Sp. 755. Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia XXXIX, Migne PO 56, Sp. 846. Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia XLV, Migne PG 56. Sp. 888. Senno LXXl11.I07-118, 24. Homilia L VIIL2.9-11. Ad epistolas variorum supplementum, No. 8, hnig. Dümmler, MGH Epist. V (Karolini aevi D1). S. 630,)4-eah hwa>j>ere op pana daap ha hine tintregap. swylc is p,.,t Hf pysses middangearrJes;IO Efne swa seo hefige byrpen sitep on pmm deadan lichoman /JaJre byrgenne end pms deapes, end hie se stan end seo eorpe Prrcce, swa smt panne seo unarmfnedlice byrpen synna on ea/lum pysum menniscan eynne. 1I Ähnlich ,Elfrtc: panne bid hit swilee he sy mid sumere moldhypan ofhro· ren;12 unrechte Almosen im Analogon des Kindennordes: Pa mimessan pe of reafface beod geseafde sind gode swa geeweme, swilce hwa aeweffe odres mannes cild, and bringe dam fteder pEet heafod to lace. l ) Bei Hllduln von St. 08nls Unzugänglichkeit von Texten als Grab: ut notitiam de orrJine ... martyrii beatissimi Dionysii, qUle ... quasi sepulta antiquorum scriniis ... servabatur obtecta, in lucem ... reducerem. lc Bei Almannul von HautvlU.,.. Eingehen aufVergangenes als Hervorholen aus der Asche: Praecipis mihi ... ut wam sancti Memmii ... vetustate neglectam ... haud secus ac si ex eineribus effossam, innovare contendam. lS Almoln von St. Gennaln von Rettung im Bild des Todesrachens: Dum de necis quasi fauce se viderent surgere. I Vota solum corrJis dabant taeita dignissi-
I madams monachorum, Kap. XXIV, Migne PL 102, Sp. 619 C. 2 madema monachorum, Kap. XXIV, Migne PL 102, Sp. 620 A. l Dladema monachorum, Kap. XXV, Migne PL 102, Sp. 620 0, nach GoI 3.3. 4 No. 13.3f., Migne PL Suppl. IV, Sp. 1928. 5 Uberde rectoribus christ/anis. hrsg. Hellmann, S. 40,14. 6 Vita S. Wibotadae, XXXIX, htsg. Berschin, Die altestan Lebensbeschreibungen, S. 94. 1 U.38, hrsg. Krusch. MGH SS rer. Memv. IV, S. 723,6f. (Dekkers, Clavis, 2(94). I Homilia de tempore Cu, Migne PL 95, Sp. 1306 0, zu 10 Il.38fT. 9 Homilia de tempore Migne PL 95, Sp. 1304 C_ 10 No. V, hrsg. Morris, S. 59.18-31. 11 No. VI, hrsg. Morris, S. 75,7-10. 12 C8tho1ic Hom/7ies I, XXXlU.45f., bezogen auf Ps 9.24. II C8tho1ic HomIlies n, VlL54-57. 14 Migne PL 106, Sp. 22 O. lS No. 21, hrsg. OQrnmler, MGH Epist. VI (Karolini aevi fV), S. 170,21-24.
Cu.
599
me. 1 Ae. Brief von weltlicher Herrlichkeit: Middangeardes wu/dor. SWB swa dea" fram awurp.2 Heriger von Laubach vom coenobitischen Leben: Fies eeu functus ima tellure repostus, I Nostrorum quemquam cemes per secula numquam. J War· mund von tvrea von Todesfurcht: Ad tumulum Christi consederat angelus i1/i. I Pressa velut moriens trepidat custodia presens.4 Marbod von Rennes vom Winter: Annum concludens, gelidtsque simil/ima maTti I Decutit arenti marcentes arOOre frondes.! Osbem von Canterbury von Enge der Wohnzelle: non tarn huma· ni habitaculi quam formam gerat sepulcri. 6
b2. GRABMAL
Seneca bezogen auf Leben im Luxus:
iIIos et argento et eOOre adomaui, intus bon; n;hil est. Isti ._. miseri sunt, sordidi, turpes, ad similitudinem parietum suorum extrinsecus eulti.' Pseudo-Sallust von TatenJosigkeit im Bild des Epitaphs: ;nertissimi nobiles, in quibus sicut in titulo praeter bonum n0men nihil est additamenti.' Macrobius zitien Laberius über das Alter im Doppelbild: me vetustas amp/exu annorum enecat. I sepulcri similis nihil nisi nomen retineo.' BUro
( CHRISTLICHE TEXTE) M.ttheus in Christi Gleichnis Grabkammer tur Scheinheiligkeit: similes estis sepulchris dea/batis quae a foris parant hominibus speeiosa intus vero plena sunt ossibus moTtuorum et omni spurcitia~lo westsächsische übersetzung: ge synt gelioo hwitum byrgenum Pa pincea" mannum utan wlftige and hig synt innan fulle deadra bana, and ealre fy/PB;II bei .Etfric: ge sind gelice gemettum otergeweorcum. pe beod wiCutan wlitige mannum eeteowode, and seo byrgen 6Bah bid afylled mid deadum banum and forrotodnysse;12 in der TattanBilingue: ir giliche birut giuuiziten grebiron thiu sih uzzana ougent mannon fagariu. Innana sint foIliu giOO;no totero Inti iogiuueliehes fuliden. 1J luvencus paraphrasien: Vos similes dicam teetis spfendore sepu/ehris, I Quis fades nitida est, intemaque turpia bustis~ 14 Gregor von Nazlanz, Obersetzt durch Ruflnus, von rednerischer Eleganz: non enim ... mihi sapiens uidetur ... qui linguam polffam ae uDlubilem protert, anima uero permanet inperitus, sicut sepulcra illa, quae extrin· secus dea/beta et exomata uidentur hominibus) intrinsecus ueTO inmunditia Be foetore repleta sunt. l ! HIeronymus: quomodo sepulchra forinsecus Iota sunt calce et omata marmoribus et auTO coloribusque distincta) intus autem plena sunt ossibus morluorum, sie et peruersi magistri... munditiam habitu uestis et uefbo.. 1 Oe miraculis S. Germanl, O.XßI, Migne PL 126, Sp. 1048 A. 2 Hrsg. Kluge, •.zu altenglischen Dichtungen", S. 474,44f. ) Vita S. Lande/inf, I 15f., hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 214. 4 No. I, Bildbeischrift f. Mv, hrsg. Strecker. MGH Poctae V, S. 459. 5 Uber decem capitulorum, IX, Migne PL t 71. Sp. 1713 D. 6 Vita S. DunstMi, Kap. 13, tusg. Stubbs, Memorials, S. 83. 1 Oe providentia, Oialogi, I. Vl.4. • EpistuIB 8d CaeSSI8m senem de,. p<JbIica. IT.9.4. hng. Reynolds, S. 218. , SatumaJia, 0.73. Siehe auch unter BAUM: SONSTIGE BtLDVAlUANttN UND BEZOGE. 10 Mt 23.27. II Hlsg. Liurz.a, S. 48. 12 Catholic HomHies O. XXVJ.24-27. l3 Hrsg. Masser, S. 503,9-14. 14 Euangeliorum 1iber,1V.74f. u Oratio vm: Oe grandinis uaststione cum pater episcopus retk:eret, 3.4, CSEL 46. S. 238.
600
rum humilitate demonstrant, intus autem pleni sunt omni spurcitia er auaritia et libidine.l Notker Balbulus: caecorum duces ... multum convenienti comparatione sepulehris des/baUs assimi/es devieit, quae a foris quidem apparenr hominibus pulchra. intus veTO plena sunt omni spurcitia;2 Milo von St. Amand: Utque sepul· era foris vario depicta co/are / Alba micant, candore nitent minioque rubeseunt, I /nteriors tamen putrefacta cadavera seNant. / Sie simulare bonum ... J Sedulfus von Judas: Qui sensu pol/ufus eras uelut omne sepu/ehrum I Exteriora gerens albae ue/amina fo""ae,/ Sordibus interius foedoque cadauere p/enum.~ Gregor 1.: Quas recte sepulcra dealbata speciosB exten'us, sed morluorum ossibus p/ena Veritas uocat, qUiB uffiorum mals intus contegunt; Alfred danach vergleichend: hi WEBren gelicost deadra manna byrgennum, ~ bioo utan oft swioo wlffige gewarnte, ond biod innen swi"" fule gefyfde. Swa biod da "" ... hira yfel helad.' A:lfric: Uultis esse uersipelles ... du/cibus uerbis dediti, da/um intus alentes, sicut sepu/chrum depicto mausoleo, intus plenum fetore?6 Wlpo: Vm foris albatis qui vos tumulis simulstis. '
s: Verwandtschaft, Angehörige, Geschlechter •. VERWANDTE, FREUNDE Eine Graliarom ac/io f\ir Constantin setzt die Haltung zu Verwandtschaftsgraden in Analogie zu Wohltaten: ut magno natu paran· tes magis magisque in dies ueneramur et oolimus, fratrum uero aequalitas et Iiberorum suboles blsndiore lieet /auiora tamen animos tangit adfectu, ita baneficia antiqua grauiora sunr, quamuis praesentia suauiora uideantur.8 Seit Homer9
solche Analogien oft auf Obhut bezogen. Plautus in zynischer Umkehrung vom Werteverfall: mores leges pefduxerunt iam in potestatem suam, / magi'que is sunt obnoxiosae qusm parentes liberis. IO Cicero von Freundschaft: ooneedetur profeeto verum esse, ut bonos boni diligant adsciseantque sibi quasi propinqufta· te coniunetos; 11 Werbung filr den Freund: ego sie rogabam ... ut quasi paranti et custodi salutis meae;12 Zenons Neuerung: videamus ... de summo bonD ... qUBm ob ram ab inventoribus tamquam a parentibus dissentiret;13 Einstellung zum Vater: quem veretur ut deum ... amat vero ut soda/em, ut fratrem, ut aequa/em;l~
1
2 J 4
s 6 1 8
9 10
11 12 13 I~
ce
Commentarius in Matheum, IV, 77, S. 217. Senno de S. Gallo, § 15, hrsg. Berschin, Florilegium Sangat/ense, S. 108. Oe sObrietate, 11.823-826, hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 669. CannenpaschaJe, V.29-31. Cura pastoralis, rn.xx:xv21-23 (nach Mt 23.27); ae.: S. 449,6-9. Colloquy. hrsg. Gannonsway, Z. 254-258. Interpolation zu Proverbia, Migne PL 142, Sp. 126\ C (nicht bei Bresslau. S. 73(.) Incerti grat/arom aetio Constantino atJgusto, V (VITI).4.1, hrsg. Mynors, XII panegyricl LaUni, S. 177. Vgl. dazu Fränkel, Gleichnisse, K., passim. Trinummus, 1037f. Laellus da amicit/a, XlV.so. Pro Cn. Plancio oralio. 25. Oe finibus bonorum et ma/orum. IV.14. Pro Cn. Plancio oratio, 29.
601
übergroße Strenge: obiurgavit ... sieut neminem umquam parens; I wie Lehrer so Schüler: nemo enim, sieut ex Improbo patre probum fllium nasci. sie a pessimo histrione bonum comoedum fleri posse existimaret. 2 Bei Catull erotische Liebe verglichen mit der des Großvaters zum Erbenkel: nee tarn CBrum confecto aetate parenti lUna caput seri nata nepotis allt. I Qui, eum divitiis vix tandem inventus avitis I Nomen testatas intulit in tabulas, I Inpia den'si gentHis gaudia tol/ens I Suscitat a cano voIturium capitj.J Augustlnus referien Varro über Religiosität: ... dieBt ... deos a religioso ". uereri ut parentes. non ut hostes timerU'
( CHRISTLfO{E TEXTE) IV EzIH in Wanen Gottes: Nonne ego vos rogavi ut pater fllios et ut mater fl1ias et nutrix palVUlos SUDS, ut essetis mihi in populo;' keine Fürbitte beim Jüngsten Gericht: Ouemadmodum nune non mittit pater flUum vel filius patrem aut dominus servum vel fldus carissimum. ut pro eo intellegat aut dormiat aut manducet aut euretur, sie numquam nemo pro aliquo rogabit. 6 PauIInul von Hola von unkritischer Zuneigung im Bild des Großvaters: circa me non aetate sed sensu paruufum tuum tamquam auus circa serum nepotem nimia pietate ... stultus effleeris.' Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Ruflnus, von bäuerlicher Trauer um verlorene Ernte wie tote Verwandte: graue est quod messis inmatura sublata est et flentes agrico/ae prostratas prospiciunt segetes suas et uelut carorum suorum emortuis adsident cadaueribus. 8 Ruricius von Llmoges: rectissime ... fratres Christi dici, ... qui nos ... redernit ut alienos. elegit ut servos, adscivit ut filios. 9 'Chrysostomus Lattnus' von den Jünglingen im Feuerofen: ve/u! amieus /gnis sanctis viris praebebat obsequium. IO Isldar von Sevilla von richtiger Glaubenshaltung: consurgere ad charitatem Dei debeat quasi filius, nec semper sub timore jaceat quasi servus ... si denuo ut patrern diligimus, quem prius ... ut Dominum formidabamus. lI Euseblus Galllcanul von Sünden als elterlicher Umarmung: nullis uitiorum, quae per longam consuetudinem proxima et cognita animae efficiuntur, uelut parentum constringebatur amplexibus. 12 Rlmbert von Bremen: in verbis ... et vultu admirandus erat, ita ut eum .,' mediocres vero quasi trattem complecterentur. pauperes autern quasi patrern piissimo venerarentur affectu. lJ Frithegod von Canterbury: Ipse per obliquas pastor gradiens regiones, I Ut mater dacHes doctrina [v.l. doctrinm] lacte refovit; I Ut pater ignaros sobria succensuit im; und: Ut frater congrex, see/erum (sieut pater) offex [glossiert: impeditor].14 Vita S. 8althildis: prineipibus se ostendebat ut matrem, I
2
) 4
s
6 ,
I 9 10 11 12 lJ
14
Pro M. Cae/io oratio, 26. Pro Q. Roscio comoedo oratlo, 30.
Cannen LXVlli. 119-124. Oe cMtate Dei, Vl.lx.25-27. IV Esr 1.28. fV Esr 7.1 04. Epistula xxx. 1. Oratio Vlli: Oe grandinls uastatione cum pater episcopus reticeret, 6.1, eSEL 46, S. 242. Epjslulae, 0.xJ.7, hrsg. Laljohann. MGH AA Vm. S. 320,8r. Senoones extra co/Iectiones, 3, Migne PL Suppl. lV, Sp. 839. SententianJm tibri, lLvW.4, Mignc: PL 83. Sp. 609 B. HomiIia XXXV.2.2Q-n. Vita S. Anskarii, Kap. 37, hrsg. Waitz., S. 72. Vita Wilfridi, hrsg. Raine, Histonans, I, S. 155(, 1298f. mit 132 t.
602
saeerdotibus ut fiNam, iuvenibus ,.. ut optima nutrix ... diligens valde saeerdotes ut patres, monaehos ut fratres, pauperes ut pia nutrix [v.1. pauperes ut domesticos, peregrinos ut filios]; I beata mater ... diligebat sorores ut proprias filias et ... abbatissae oboediebat ut matri. 2 Thegan Ober Karl: praeeepit ... sacerdotes honorare ut patres, popu/um diligere ut fiNos .. .3 Vita S. Eptadii vom Heiligen: Hune iuvenes quasi patrem venerabantur, hune senes quasi filium amantissimum diligebant. 4 Vita Vedastis Atrebatensis 11: Seniores ... srudient iuniores iIIosque diNgant ut filios, et iIIi quasi patres 80S honorifieent; und: Esto miseris ut pater. S Ae. Napier-Homilie von guter Seele: eal eristen fole heo lufode swa hire f83der oMe moder.6 Beda von Gläubigen: gaudebant namque eos ob amorem communis fidei et religionis habere uelut fratres et notos. 7 Qulntillan von den Redeteilen im Bild der Familienglieder: euneta denique ut in familia bene instituta in offieio erunt. s Otloh von St. Emmeram: Seis Dominum t8me merito a propriis venerari, I Haud secus et patrem matremque suis venerandos I.. J Qua ratione Deus ecp/i temeque Creator, /.. .1 Debeat a propriis sator a faetis venerari. 9
bt. MUTfER, AMME: TRAUER, SEHNSUCHT NACH DEM KIND" Cicero vom Bürgerkrieg: patriam eluxi iBm et gravius el diutius quam ulla mater unieum filium. 11 Horaz vom ersehnten Kaiser: ut mater iuvenem, quem Notus invido I f1atu Carpathii trens maris aequore I eunetantem spatio longius annuo I dulei distinet a domo, I votis ominibusque et preeibus voeat, I eurvo nee faeiem litore dimovet, I sie desideriis ieta fidelibus I quaerit patria Caesarem. 12 Ovid für weibliche Verzweiflung: passis sedet iIIa capillis, I ut so/et ad nati mater iture rogum; und: non aliter, quam si naU pia mater adempti I porlet ad exstruetos corpus inane rogOS.1J Ähnlich SlIius Italleus: amplexa sinu late uestigia fouil, I eeu cinerem orbatae pressant ad peetora matres;14 stetit, ante oeulos atque ore futura I obuersante malo, eeu iam spe lucis adempta I eum stupet exanimata parens natique tepentes I nequiquam fouet extremis amplexibus arlus. IS Lucan: magnusque per omnis I e"avit sine voce dolor. sie funere primo I attonitae taeuere domus, eum corpora nondum I eonelamata iaeent ...I.. J sed eum membra premit fugiente rigentia vita [i.e. mater] I vultusque exanimes oeulosque in morle natantes, I needum est iIIe dolor nee iam metus: ineubat amens I miraturque malum. 16 1 Hng. Krusch, MGH SS rcr. Merov. 0, S. 485,28--486,5. 2 Hrsg. Krosch. MGH SS rcr. Merov. 0, S. 496,18-21. J V"da Hludowici imperatois, Hrsg. Peru, MGH SS (in Folio) " Hrsg. Krosch, MGH SS rer. Merov. ID, S. 188,15(. S Hrsg. Krusch, MGH 5S rer. Merov.ID, S. 415,13r. mi127. 6 No.XLVI237,17f. 7 In Ezram et Neemiam, 1.582f. 8 fnstitutio oratoria, X.IlI.9; dazu Assfahl, Vergleich, S. 35. 9 Oe doctrina spirituali, Kap. XII, Migne PL 146, Sp. 272 B.
n. S. 591,44-592,1.
10 Siehe auch TIERELTERN. I1
12
IJ
14 IS 16
Epistulae ad familiafSs, IX.xx.3. Carmen IV.V.9-16. Dazu GaU, Die Bilder, S. 60-fJ2. Fasti, n.813f.; Heroides, XV.lISf. Punica, Vrn.128f. Punica. lX.4Q- 43. oe 00110 eMIi, n.2Q-28,
603
( CHRISTLICHE TEXTE)
S.muhel in einzelner überlieferung: doleo super te ." amabilis super amorem mulierum I sicut mater unicum amat filium (suum).l bcch.rt8S: aspieient ad me quem confixerunt I et plangent Bum planetu quasi super unigenitum 1 et dolebunt super eum ut do/eri solet in marle primogeniti) HIeronymus vom verhinderten Besuch unter mehreren Bildern: eredas mihi velim, frater ... non sie euruo adsidens Utori anxia filium mater expectat;J Egburg zitiert dies ähnlich bezogen,4 'Chrysostomus Latlnus' vom Jüngsten Gericht im Bild des Bethlehemitischen Kindennordes: Nee erat ... qui lugentem consolaretur parentem, quie omnibus par inerat luetus et dolor. Simile est hoc ... ad futurum iudicii diem ... et unusquisque sibi timebft, nee alium poterit consolari;s Muttergegenüber Vaterliebe: Matres enim infantes suos maiori diligunt atrectu quam patres. Propterea curn aliquid infantibus contigerit, plus tabescunt i1Jae quae 80S genuerunt matres, quam qui iIJos fecerunt patresß Caesartus von Artn: quomodo solet mater super mortuum unieum filium toto peetore lamentare, sic oportet super unicam animam nostram eriminis gladio interteetarn totum pondus doloris effundi. 7 Eus.blus Galllcanus von Reue: Oporiet ... sieut super mortuum concJamare, ita magnos supra exstinctam animam dare planctus. Et quomodo solet mater orbata super emissione unici filii sui fraeta pectore lamentari, ita conuenit super unicam [i.e. animam] suam ... aff/igi,8
b2. KLAGE UM DIE MUTTER
Vita Aleuini: He/bartus ... rnigravit ad Deurn ... Quem pius Albinus ut metrem deplorans laerimis, nolebat tarnen consolationem recipere. 9 Ecbasis captivi von der Klage der Vögel über die Passionsgeschichte: Vnicus ut matrem, sic deflent hii pacientem. 10
b3. MÜTTERLICHE FüRSORGE" Cicero von kultivierbarem Land: quae autem terra fruges ferre et ut mater eibos suppeditare possit, eam ne quis nobis minuat;12 Nachruhm: ut /iberis consuftum velimus ... propter ipsos, sic futufae post mortem famae temen esse propter rem ... consulendum; I) Fähigkeit, genau zu unterscheiden: habet quandam artem qua vera a falsis possit distinguere ... ut mater geminos intemosc;t consuetudine ocuforum, sie tu intemosees si adsueverisY' Bei Claudlan Herausputzen der Braut fUr Empfang des Triumphators: ac uelut offleNs trepidantibus ors puellae I spe propiore tori mater sollertior ornat I adueniente proco uestesque et cingula cornit I saepe manu uiridique angustat iaspide pectus I substringitque cornarn gemmis et colla monili I circuit et bacis 11 Sm 1.26. 2 Za12.IO. j Epistufa8, m.2.3. ot BonifatJus·Briefe, hrsg. Tangl, No. 13, S. 20,21-24. I
$
6 7
Extra Chrysostom{ editiones, 2, Migne PL Suppl. IV, Sp. 857. Extra Chrysostomi editiones, 2, Migne PL Suppl. IV, 5p. 858. Sermo LXVI,I - CLXXXlX.3 - CXCVß.3; siehe auch SCHIfFBRUCH.
s Homifia XLV.4.5G-54. 9 Hrsg. Amdl bei Waitz. (Hrsg.), MGH 55 (in Folio) XV.!, S. 189,38- 40, 10 Z. 847, hrsg. Strecker. 11 Siehe auch TIERELTERN. 12 Oe legibus, D.XXVII.67.
13 Oe finibus bonorum er malorum, m.57. 14 Lucullus, 18.57.
604
onerat candentibus aures, I sic oculis placitura tuis insignior auctis I collibus et nota maior se Rome uidendem I obtulit.J Qulnllllan von Anfangerunterricht: ipsis quoque doctoribus hoc esse curae velim, ut teneras edhuc mentes more nutricum mollius alant et satiari velut quadam iucundioris disciplinee lacte patiantur. 2 Pllnlus lunlor von Liebe zur Nichte: adfectum tuum erga tratris ti/iam cogito etiem matema indulgentis molliorem.3 Latlnus Pacatus Drepanlus von kaiserlicher Milde gegen Besiegte: reliquos omnis uenia oomplexa ueJut quodam materno sinu e/ausit.4 Numeri in Moses' Vorwurf gegen die Israeliten: numquid ego concepi omnem hanc multitudinem ... I ut dicas mihi porta 80S in sinu tue sicut portare so/et nutrix infantulum? danach Pseudo..Etfric: geeacnode ic hi eal· le ... pmt c'u me bude P83t ic hi brere on minum bearme, swa fostormodor ded ci/cf!' Eccles/asUcus vom Segen der Weisheit: ... obviabit i/Ii quesi mater honorificata [v. I. honorifica, glorificatall et quasi mulier 8 virginftate suscipiel iIIum [v. I. suscipiens eum].6Isa/as in Worten Gottes an Israel: numquid obliwsci potest mulier infantem suum I ut non misereatur filio uteri sui I et si iIIa oblite fuerlt I ego tamen non obliviscar tui;7 quomodo si cui mater blandiatur ita ego consolabor vos et in Hierusa/em consolabimini [Vet.Lal.: quemadmodum si quem mater conso/etur ita (eQ ego vos advocabo]. 8 Psalter vom Verhältnis zu Gott: sicut ablactatum super matrem suam ita retributio in anima mea;9 Paris Psalter. Swa man eet meder bic' mie/um feded, I swa pu minre saw/e symb/e gyfdest; Notker: so daz intuuenita chint. daz nah an dero mu6ter armen ist. s6 sr s6lih min /6n; übersetzt bei A:thelwold: Agy/d pu me, drihten, mid bitemesse lean, swa swa modor dep hyre beame, ponne hio hft frem hire breosla gesoce wenep; 10 altdeutsch: soso intspenitaz ist ubar muater sina, so it loon in sela mine. ll Eccl. s/astlcus von Gott und dem Frommen: esto pupillis misericors ut pater el pro viro [Vet.Lat.: marito] matri eorum et eris ve/ut [sicut] filius a/tissimi ... et miserebd.ur tui [Iibi] magis quam mater [mater tua];12 danach Ambroslus Autpertus: ut te ... in filium adsumens, non solum tamquam mater foueat, uerum etiam plUS quam mater intemis uiscen'bus tui misereatur. lJ Pau1U8: facti sumus lenes;n medio (CHRISTLICHE TEXTE)
Carm;na maM et publica, 28.523-531 (Panegyricus dictus Honorio Vloos.) 2 Inslitutio oratoria, O.lv.5; dazu Assfahl, Vergleich. S.S3. 3 Epistul88, vrn.X1.1. 4 Panegyricus dictus Theodosio Aug., n (XD).45.5. hrsg. Mynors, X/f panegyrici Latini, S. 1
118. ,
Heptateuch: Nm 11.12.
6
5irI5.2.
7 8 9
Is49.15. Is 66.13. Ps 130.2. Version ;wrla Hebr.:
10
mea; Buber-Rosenzweig: "wie ein Entwöhntes an seiner Muner, wie das Enlwöhnte iSl an mir meine Seele." Jerusalemer Bibel: "Wie ein Kind auf dem Schoß der Mutter.! wie ein Kind, so ruht meine Seele in mir." Einheitstlberset2ung: "wie ein kleines Kind bei der Mutter ist meine Seele still in mir," Hrsg. Schröer, S. 22,19-21.
sicut ab/actatus ad matrem suam ita ab/aetata ad me anima
1I Hrsg. Masser, S. 137. 12 Sir4.11.
13 Sarmo da cupiditate, 8.46-49, CCCM 278, S. 970.
605
vestrum I tamquam si nutrix foveat tilios suos. 1 Ambroslus: teneram spicae adulescentis aetatem culmo erigit et vaginis quibusdam naturs tamquam sedula mater incJudit ... Frugem quoque ipsam adhuc quas; primis erumpentem cunabulis ... vallo aristarum saepire consuevit;2 naturkundlich vom Fischrogen: cecidit ouum, quad aqua gremio quadam natume suae quasi nutrix blanda suscepit ... ;3 Paradies fluss: in fontes prorumpit et deducit meatus fluminum, quibus pignora sua quasi pia mater plenis lactat uberibus. 4 Ruflnus nach Gregor von Nazlanz vom Lehrer: efficitur discipulis tamquam si nutrix foueat paruulos suOS. S Hlero~ nymus: non solum enutrisse contentus fui, ut in more animalium et auium suae iIIos re/inquerem passioni, et suo labori dimitterem, sed quos paruulos enutrieram ... adultos feei esse maiores.6 Augustlnus: Quomodo ergo mater eum uiderit fi/ium minus idoneum ad capiendum cibum, ipsos cibos ei dat, sed traiectos per camem suam;7 non 80S uult remanere camales. Quia et mater paruulum amat nutrire ... In sinu tenet, manibus fouat, blanditiis consolatur, lacte nutrit. Omnia paruulo facit, sed optat ut creseat, ne semper taUa faciat;8 In ... pafVulis animalibus, dum isto humillimo genere verborum tamquam matema sinu eorum gastatur infirmitas, salubriter aedificatur fides;9 Zweck des Übels: mala, inquis, flunt in munda ,.. Ecce ta/is est ,.. Matres sive nutrices, ne pueri multum sugant, ubi 80S grandeseere viderint, et non jam deeere ut laete nutriantur, iIIos tarnen mofeste mammis inhiafe, circumlinunt papillas suas aliqua amaritudine, qua offensus parvulus, lae ulterius non requirat. Quid ergo adhuc tarn deleetabiliter sugitur, si amarus tibi factus est mundus? 10 Natur: sicut matres grauidae sunt fetibus, sie ipse mundus grauidus est causis nascentium, quae in iIIo non creantur nis; ab iIIa summa essentia. 1l Paullnus von Hola: litteras tuas ... ut animae meae medicas et altriees ... inten'm tenso; 12 te adu/tum aetate eorporea ... Augustini doctrina tamquam manus matris et ulna nutricis instabilem regat paruulum. 1J Petrus Chrysologus vom Eingehen auf Neophyten: Nutritor pius .., uoeem tenuat, uerba prodit, agit nutibus, sensus seponit ... gressum tardst, gestit non ambufare, sed repere; ridere simulat, timere fingit, fiere mentitur, quia est in iIIo mendaeium pietas ... curn uideat nutriculum ista facientem: non inridet, si est parens ... Vnde uas iam patres ... depreear, ut patiamini paruulis domini mei ... blandimentis hodie magis congrua quam peritiae uerba depromere ... 14 Sidonius Apolllnaris: fingendis artubus animalium ceterorum multifario natura praesidio I
2 ) 4
5
6 7 !
9
10 I1 12 ]) 14
I Th2.7. Oe excessu frarris, U,55.7-56.3. Exameron, V.3,8, hrsg. Schenld, S. 146. Epistulse, Vl.XXXlv.2, eSEL 82.1, S. 232. Orstio I: Apologeticus, 54.2. In Esals parvula sdbrevistio, ce 73 A, S. 805,65-68, zu Js 1.2. Ensrrationes in Psslmos, eXXX.9.37-39. Bezogen auf Christi Inkarnation. Sermo XXn]'3, Z. 50-54, hrsg. Lambot, CSEl 41. Confessiones, XII.27,37. Sermo CCCXl.xVTI.14, Migne PL 38, Sp. 1419. Oe trinffate, m.vlll.16. ce 50, S. 143. Bei Augustinus, Epistulae, XXV.!, eSEL 34, S. 78. Epistula V.13 =: Augustinus, Epistulse, XXXII.4, eSEL 34.2, S. 1I f.. SefmO Lxn.I.3-17, ce 24.
606
quasi quaedam sinu patente mater occurrat. 1 Ruriclus von Llmoges vom Frühling: haee est iJIa temperies, quae mundi nascentis materiam quasi adhue in ineunabulis teneram gremio quodam elementissimae aftrieis camp/exa nutriuif.2 Bei Apponlus Jünglinge im Feuerofen: uelut in matemo gremio fotos, refrigerii imbre perfundit,3 Christi Vergebung: animam nostram, post innumera ma/a quae in eo irrogauimus delinquendo, quasi nutrix infantem suum, apelto sinu suscipit uenientem;4 Fürsorge Gottes: sieut nutrix filium suum, lieet diligat. tarnen corripit inquietum tempore sanftatis et austera uidetur, eum uero coeperit infirmari, anxia satagit et eursitat, ut incoJumis sanitati reddatur. ita eraator noster, quando nos temmo gaudio uiderit occupatos, pr%ngat et camp;'; eum autem infirmitate tristftiae ... uallatos uiderit, et ipse praesens efficitur ".S Bei Caesarius von Arles Entwöhnung von der Welt: Matres sive nutrices, ne muftum pueri lae sugant, ubi eos grandeseere viderint, circumliniunt sibi mamiffas afiqua amaritudine, ut ulten'us /ae non quaerant. Si parvuJus in mamilla amaritudinem sie fugit, tu ehristianus quare non fugis amaritudinem mundn 6 praedieabat, lae doetrinae ministrans tamquam nutrix parvulis;7 Klosterinsei Lerins: parvitatem meam haee saneta insu/a velut praeclara mater et unica ae singularis bonorum omnium nutrix braeehiis quondam pietatis exeeperit. 8 Ennodlus von den studia liberalis: istae tamen prae foribus quasi nutrieem ceterarum anteponunt grammaticam ... 9 Glldas vom Schoß der Kirche: omnes exult8nt filii gremio ae si m8tris ecclesiae confoti. 10 Venantlus Fortunatus: plebem voee fovens quasi natos ubere nutrix. 11 Gregor I. vom Seelsorger: eum temptationum fluetus paruuli tolerant, ad pastoris mentern quasi ad matris sinum reeurrant.l 2 Leander von Sevilla vergleichsähnlich von Schamhaftigkeit: virtutum omnium virginalium quasi quaedam nutrix et mater est vereeundia. 13 Euseblus Galllcanus vom Asylrecht: diuinitatis offensa est quafemeurnque eecJesiae filium, con(ugientem ad domum dei, uelut de sinu et complexu matris euellere.!4 Beda von der Weisheit: sapientia Dei quae nos sicut mater consolatur, IS Kirchenlehrer: maiore gratis donati ... in fide lacte simpUeioris exhortationis uelut ubera nutn'ant ... 16 Ambroslus AutpertU8 vom Abt im Bild beider Eltern: pietate uberrimus,." quique ueluti mater super fiUos, sie sem·
,
Epistulae, vn.xlv.3, hrsg. Lütjohann, S. 120,26f. Hrsg. verweist aufPlinlus, NaturaJis histo-
ria, Vlll. 2 Epistulae, lV, CSEKL 21, S. 358, = hrsg. Lütjohann, MGH AA VID, S. 303,11-14. ) Commentaire sur le Cantique, V.3. 4 Commentaire sur le Cantique, Vrn.30. S Commentaire sur le Cantique, XU.39. 6 Senno CXLl5. 7 Senno LXXXVI15. 8 Senno CCXXXYl.2.
9 No. CDLU.11 (Opusc. 6), hrsg. Vogel, MGH AAVII, S. 313. 10 Oe excidio er conquestu Britanniae, Kap. 11, MGH AA 13, S. 32,19. 11 Opera poetica, IV.lV.25. 12 Registrum epistu/arum. 1.24, 245f., CC 140. l) Regula, Kap. VI, Migne PL Suppl. IV, Sp. 1432. 14 Homilia XLlX.1.6f. IS In Cantica canticorum, rn.lv.550. 16 In Cantica canticorum. V.VUI.549-553, zu er 8.10.
607
per sollicitus tuit super subiectos ...• gregi ut pater parcens.\ Palchaslul RadbertUI brieflich von Philosophie: mox ut redii ad eam, ... lactare me cepit quasi puerum. 2 Rlmbert von Bremen: tam pio affectu in me respiciebant. quemadmodum mater unicum fi/ium contemplstur.J Engelmod von Soilloni an einen Bischof: Cunctos materno rite foves gremk>.4 Vita Bertilae abb. Calensis: ipsum on:Jinavit coenobium ... Quasi ergo mater proprios mios vel flUas. diligebat cunctos ac reverebatur a cunctiS; und: pJurimi viri ac ftBminae festinabant, quas ipsa Dei famula Bertila affectu piissimo, velud propria genetrix di lectos parvulos. omnes recipiebat atque diligsndo fovebBt. 5 Vita S. Adelhardi vom Heiligen: qui consolsbatur nos et fovebat quasi nutrix in gremk>;6 nach An eines Bildes für 'verkehrte Welt': prius matemus emor perire possit. quam nos ts non diligere;' Qui sicut mater emst unicum fllium. ita quosque tenerrime diligebat. 1 Llos Monocul vom geistlichen Lehrer: Fantis item SBcnB scriptune summite dicta, I Quas vos castigat, dicens, ceu mater onesta ...9 Agius von Corvey: de libemlitate SC pietata aius supervacuum est aliquid dicere, cum omnes ita attendisset, acsi de propriis visceribus ipsos genuisse~\O Dialogus: alme soror vefut optima mater I FilkJlas precibus proteget sssiduis. l \ Wotthard von Herrleden: quos superstites in mundo reliquit, beaUs intercessionibus auxilium prebuit, et ul mater filios educavit. 12 Pleudo-Ge· raldus identisch. I) Osbem von Canterbury von Lanfranc: sicut enim mater unicum filium, ita singulos nos unice diligebat.J 4 Der 'Exul Hibemicus' Dungal von St Denli: Lacte rigans pueros .. J Ceu pie mater alit natos cum mente benigna. 1s Otfrid von Christi Fürsorge: gil6ko mir thaz minaz muat, so muster klndline duat. I Th6h si iz sero fille, nist si Bvur wolle I ... theiz laman thoh ni wunto. 16 Von Gott auch Pseudo ~tfric: pe his gecorenan bid milde swa modor bKJ hire agenum cilde. I ' HrotIvtt von Gandersheim von der Äbtissin: Sie haec sancts suas caras instruxff alumnas I Nune dominatricis mandando iura potantis, I Nunc etiam maIris mulcendo more suavi's.11 IUltul von Urgel von geistlichen Lehrern: Quam admirandi sunt illi doctores qui... garrientium camalium molestias populorum
1 Vita Paldonis, Tatonis et Tasen/s, 17.5-7, hrsg. Weber, CCCM 27B, S. 902"" hrsg. Waitz ct al., MGH 55 ,.,.. Langob., 5. SS3,24-26. 2 No. 7a, hrsg. Dümmler, MGH Episl VI (Karolini acvi IV), S. 147,19-21. J Vita S. Anskarli, Kap 3, hrsg. WailZ, 5. 23. 4 Carmen D.70,lmg. Traube, MGH Poelat m, S. 60. S HIsg. Krusch-Levison, MGH SS rer. Merov. VI, S. 105,18-21 mit 106.1-3, 6 Kap. 72, Mignc PL 120, Sp. I S44 C, angelehnt an I Th 2.7. , Kap. 83, Migne PL 120. Sp. 1549 D. 1 Kap. 82, Migne PL 120, Sp. 1549 B. 9 Z. 167, hrsg. Winterfeld, MGH Poetae IV, S, 283, 10 Vita Hethumodae, Kap. 9, brsg. Pertx. MGH 5S (in Folio) IV, S. 169,46-48. II Epicedium Hathumodae, 437f., hrsg. Traube, MGH Poetae W, S. 382. 12 Oe miraculis S. WaJdburgls, hng. Waitz et al., MGH SS (in Folio) XV.!, S. 540,46C Il W'a S. AdaJardi, Kap. 58, Migne PL 147, Sp. 1064 B. 14 Vita S. Dunstan!, Miracvla, 20, hrsg. Stubbs, Memorials, S, 151. u Carmen XVD.2J-2S, brsg. Dümmler, MGH Poetae l., S. 407. 16 EvangeHenbuch, rn.I.32-34. 11 Oe VII dcxmJentibus. hrsg. Magennis. S. 40. Z. 230r. "" LiVes of Saints, XXDl.252C; dem lat. Text (S. 78, Z. 115) fehlt das Bild. 11 Primordia coenobiJ Gandeshemensis, 420- 422, hrsg. Be:rschin. S. 322.
608
tanquam pitB nutn'ces perferunt, donec quas spirituali lacte educaverint. l Batther von Säekingen: Iste sanctus sophie mamillis suspensus eeu matris lacte sie supemo nutritus rore;2 Studiis litterarum ... sic acute inherebat, ut non dulcius materno laete tenere fragiHtatis etatem tuleiret. quam ad sophie mamillas suspen· sus, supemo rore mentis vivacftalem obdu/caref.3 Watther von Speyer von Böckchen und Geiß: HEBdufus ut dulci depu/sus ab ubere matris I Gaudebam summas herbarum vel1ere cimas I Dulcia matemo preponens gramina /acti.~ Dom!nleus von Evesham: Quanta enim gratia, quod supra pectus tantae maiestatis ... discipulus tamquam in sinu matris recumbebat. s W1l11ram (Leidener Version) von der Heidenkirche: ~esia de gentibus ... nekan nogh hiro audftores nutfite quasi mater mft dero miliche simplicioris doctrinQ.6 Balderich von Bourguell vom Epi· taph: Defunetus uero sacris hanc ossibus omat, I Que tanquam nutrix confouet iste lapis;? Satum als Figur des Gedeihens interpretierend: Ve/ato eapite. foliorum sei/icet omnes I Fructus umbra tegft et quasi mater a/it,s Gastmahl: Quos pariter tola morum probftate refertos I Tanquam mater alft atque regit ratio.' Hildebert von Lavarclln von zeugender Natur: SlBCIi vorago, quod pn'ma creavit origo, I Ceu matris permen refovet per tempora semen. IO
Claudlan Ober Rom: humanumque genus com· muni nomine fouit. I matris, non dominae ritU. 11 Gratiarum aelio tUr Constantin von den Haeduem: ut esset il1a eiuitas prouineiarum ueJut una mater, quae refiquas umes quodammodo Romanas prima fecisset. 12 8edullus SCottus: Si tibi
b4. MU I I ER: STÄDTELOB
Leodium dufeeseit ceu pia mater. I Nec minus est du/cis Mantua cJara mihi. 11 Pa· radox die Bilder filr Rom im Carmen Oe S. Quintino: Sanctorum genetrix er testum dura necatrix, I Ut pia mater alens, ut SCBva noverca reflectens.l~
c. VATERlS Cicero von Konsul und Senat: sanatus, euius ordinis 8 consule, qui quasi parens bonus BUt tutor fidelis esse deberet ... diriperetur patrimonium di· gnitatis; 16 Beherrschung des Schmerzes durch Vernunft: fft perfecta virtus, ... ut imperet iIIi parti animi quae oboedlre debet ... ut dominus servo val ut imperator In Cantica cantlconJm Salomonls expficBtio mysticB, Migne PL 67, Sp. 978 AlB zu Cf 4.10. 2 Canti/ena in festivttate S. Fridolini, hrsg. W. Berschin, "Sanktgallische Offiziendichtung", Lateinische Dichtungen, brsg. Berschin und DUchting, S. 37. Verweise auf Vita Fridoliniund Walther von Speyer bei Berschin a.a.O. 1 Vita FridolinJ. hrsg. B. Krusch. MGH SS rer. Merov. m. s. 356,22-25. ~ ScofasUcus, 1.6-8, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 16. s Vita S. Ecgwini. Prolog. Z. 26-28, hrsg. Lapidge, S. 78. 6 Hrsg. Sanders, 141,6-8. 1 C8nnina, brsg. H.iIbert, 16.5f. sCannina, hrsg. Hilbert, 154.13f. 9 Cannina. hrsg. Hilbert, 154.913f. 10 In primum caput Ecc/esiastes. Migne PL 171, Sp. 1274 B/e. II C8rmina maiora et publica, 24.151 f. (06 consulatu Stilichon(s llI). 12 Incerti graUarum actio Constantino augusto, V (VITI).4.4. hrsg. Mynors, XII panegyricl LatJnf,S.l77. 13 Cannen 7.47f., hrsg. Meyers. I~ Z. 15(., hrsg. Wi.nterfeld, MGH Poetae rv. S. 200. 15 Vergleichsbild des fUrsorglichen Vaters schon bei Homer, Odyssee, 0.47. 16 Oe oratore, rn.1 (3). 1
609
militi vel ut parens fllio; I animi pars illa mollior rationi sie paruit. ut severo imperatori mi/es pudens ... sie iIIi parti imperabff inferiori. ut iustus parens probis filiis. 2 Seneca: bonus tempore tantum a deo diHert, ... quam parens iIIe magnificus, uirtutum non lenis exactor. sieut seueri patres, durius educat;J entsprechend mit dem Bild des Lehrers: Hane ... rationem di sequuntur in bonis uiris quam in discipulis suis praeceptores, qui plus laboris ab Hs exigunt in quibus certior spes est. 4 SlIIus Itallcus im KurzvergJeich von Soldaten und totem Feldherrn: at Pauli pariter oou dira parentis I fata gemunt. s Qulntlllan vom Rhetoriklehrer: optimi iuvenes ... Hos iIIe fonnabit quasi e/oquentiae parens,6 Lucan von der Trauer um Rom: ceu marte parentem I natorum orbatum longum producere funus I ad tumulos iubet ipse dolor, iuvat ignibus atris I inseruisse manus construetoque aggere busti I ipsum atras tenuisse faces. non ante revellar, I exanimem quam te conplectar. Roma.7 Plinlul lunlor vom Kaiser: ut cum eiuibus tuis quasi cum liberis parens uiuis!8 Valerfus Flaccus von der Trauer der Besatzung um den Steuennann: qualem praecipiti gravidum iam sorte parentem I natorum flet parva manus trepidique precantur, I duret ut invalidis et adhue geniton's egenis: I haut allter socii ...9 AUlonlus von Trauer der SchUler um den Professor: f1etus es a nobis ut pateret iuvenis. IO Ammlanus Marcellinus vom Imperator: uelut frugi parens et prudens et diues Gaesan'bus tamquam /iberis suis regenda patrimonii iura permisit; II vom Staat als Mutter: ubicumque me uelut imperiosa parens cansideratis periculis obiecit ras pub/ica, steti fundatus; 12 Mahner abtrünniger Soldaten: orabat, ut se ae si parentem magis sequerantur felicissimis ductibus cognitum.l J Deuteronomium von Gott und Israeliten: portavit te Dominus Deus tuus I ut so/et homo gestare parvulum filium suum in omni via per quam ambulasti;14 sicut erudit homo filium suum I sie Dominus Deus tuus erudivit te; bei Pseudo-A:lfrlc: Drihten, eower God, eow brer on eallum dam wegum de ge foron, swa man byrd Iytle cyld. IS Llber Proverbiorum entsprechend: quem enim diligit Dominus campit I et quasi pater in filio conplaeet sibi. 16 Llber Saplenlilie entsprecbend: has quidem tamquam pater monens probasti I iIIas autem tamquam durus rex interrogans condemnasti. 17 Eccles/astlcus vom Frommen: in
( CHRlSTLIQIE TEXTE )
4
Tusculanae diputaoones, U,47f. Tusculanae diputationes, 0.50f. Oe providentia, Dialogi, 1.1.5. Oe providentia, DIalogi, I.lv.ll.
S
Punica, X.40Sf.
6
Institutio OfStoria. XI.xI.S; dazu Assfahl. Vergleich. S. 36. Oe 00110 civilf, 0.297-302. Panegyricus dictus Traiano imp., 1.21.4, hrsg. Mynors. XII panegyrici Lat/ni, S. 17,9f., auf den Tilel pater patriae anspielend. Argonautica, V.22-25. Dazu Gärtner. Gehalt und Funktion. S. 239f. The Works, XI.I.38. Res gestae, 14.6.5. Resgestae.25.3.18. Res gestae, 26.9.5. Dt 1.31. Heptateuch: Dt 8.5. Prv3,12. Sap 11.11.
1
2 3
7
8
9 10 '1 12
IJ
14
IS
16 17
610
iudicando esto pupiflis misericors ut pater.\ IS8/85 vom gottgesandten Herrscher: erit quasi pater hab#antibus Hierusa/em;2 Gottesstrafe: ab/ata est messis in die hereditatis; wozu die Vetus Latina ergänzt: quando sieut pater hominis dat hered#atem fifiis suis. J Malachl von Gott: parcam eis sieut parc# vir fifio suo servienti sibi.· Lactanz entsprechend: eofi se deus espetit et honori ab homine tamquam pater.!' Baslllus, übersetzt durch Ruflnus, vom Mildtätigen: melius est mille filiorum, quas per misericordiam filios acquisieris, patrem voeeri, quam mille aureorum dominum diei. 6 Pseudo-Clemens, übersetzt durch Ruflnus, von pädagogischer Fürsorge: quod übi bonum videtur, tamquam pater pro filiis sollieitus commonere va/uisti.7 Maximus von Tunn von Gottlosen: /ngrati ... qui deum nee quasi serui metuunt ut dominum, nee quasi filii honorificant ut patrem. s Paullnus von Nola von geistlichen Schülern: Bdmirati sunt etiem pueros tuos ... ut te et quasi dominum uereBntur et quasi pBtrem diligant. 9 Augustlnus von Gott: unum esse deum summum sine pro/e naturae ceu patram magnum atque magnifieum quis tam demens neget esse eertissimum?IO Oroslus von Babyion und Rom: inter primum BC nouissimum, ... quasi inter patrem senem ae filium paruum; ae.: hie wteron swa (teder and sunu. 1l Petrus Chrysologus von didaktischer Rücksichtnahme des Paulus im Doppelbild: filium pater non potestate, sed amora ad rigorem pertrahit diseiplinae, non ignorans, quam sit aspera inmaturis sensibus disciplina ... quid mirum, si aposto/us ... humanas mentes ... ut ad remedia diuina subrigat. sie precatur. 12 Ennodlus von mitfi1hlender Sorge: quam timui ... more parenüs attoniti, qui eum earum pignus ad bella transmittit ... ad incrementa sollicitudinum triumphos fili numerat non quietis. U Caesarius von Mas von Gott: quasi pius pater filium, ite te slloquitur dominus; 14 von physischem Vergehen: si deo, qu; eam aurem ve/ut pius pater permittit, tamquam boni filii gratias agimus. l S Pseudo-Chrysostomus vom Priester als Hausvater: quemadmodum paterfamilias studiosus seit in domo sua quid unusquisque neeesssrium habet ita et saeerdos singulorum mores .'. debet indiscere;16 Johannes' letzter Wille: Joannes in carcere ... vo/ebet diseipulos suos Christo adjungere. tamquam si providus pater morlens filios suos cons;gnet fideli tutori ... quasi pmdagogus alienos fi/ios ... quasi proprio patri ipsorum. 17 Gregorvon Tou,..: si peI Sir 4.1 O. 2 Is 22.22. J Is17.11. 4
S 6
7 8 9 \0
Ma/3.17. Divinae institutiones, VD.5.27. Homiliae, m.3, PG 31, Sp. 1748 A. Ubri reoognitionum, vm.I.5. Senno LXXX1ß.I. nach Ma/l.6. Eplstula XXVD.3. Epistulae, XVl.I, CSEL 34, S. 37.
11 D.I, hrsg. Bately, S. 36,19f.; zur missverstandenen Vorlage siehe Batelys Kommentar. 12 Sermo CVlII.I.6-15, ce 24A. Siehe auch ARZT. 13 No. tv1.2 (Epist. 2,19), hrsg. Vogel, MGH AAVn, S. 71. 14 Sermo CXLI. 3. Sermo CLXXIX.4. 16 Opus Imperlec1um in Matthaeum, Homilie vm, Migne PG 56, Sp. 677. 17 Opus imperfec1um In Matthaaum, Homifla xxvn, Migne PG 56, Sp. 772. IS
611
ur
regrinus ad eum advenerit, ita dWgitur, in Bodem se habere et patrem recognoscat et patriam; 1 ita se humilem ... omnibus praebebat. omnes eum tamquam proprium parentem in summa bonitate diJigerent;2 in tanto sanctitatis spice evectus adseritur, ut ab omnibus tamquam parens proximus summa studio ro/eretur. 1 Gregor 1.: ad pastoris mentem quasi ad matris sinum recurrant; Affred danach: hi mEBgen ieman ond fleon to "res lareowes mode ... SUCB SUEB ciJd to his moder greadan:. 4 Beda: tideJibus tenere discipJinam debemus, sicut boni patres cama/ibis filiis so/ent, quas et pro cu/pis ueroeribus feriunt;S erat enim multum misericors et cultor pauperum ac ue/ut pater miserorum;6 ae.: we scufon men preagsan, swa swa 00 goodan fElKlras gewunia" heora flresclecu beam, pa heo for heora synnum preagead and swingac1;7 he WaJS swioo mildheort and peartena bigenga and swa ffBder eannra. 8 Benedlct von Nursla von Gehorsam gegen Gott: ut non solum [v.l. ut] iratus pater suos non aliquando tiliDs exheredet;9 bei .tEthelwold: Pi/..s pe he us beyrfewerdige ... swe swe ,..der dep his beem, panne he hirn for his gyttum gram bioond his 8Jhta him ne an;lo altdeutsch: daz nal· les ejnin erpolganer fater siniv nal/es eon aldre ehind er vrerebe; II über den cellarsrius: omnl congregationi sit sicut pater. 12 sy he ealre gefemedenne swa swa fElKler; 13 altdeutsch: der alleru samanungu si soso fater. 14 Vita ChrodBgangi ep. Mettensis: ab omnibus ut pater amantissimus amplectebatur. IS Alculn von Gläubigen und Erzbischof: Te honorent quasi patrem. 16 Vita Alcuini: refrigescente karitate multorum, quasi pupifli absque patre facti, ... priorum nos patrum munin' egemus suffragiis;17 Karls Einstellung zu Alcuin: Quem tenens rex loco patris amplectitur. 18 Homiliars Agimundi von Paulus: Ipsum namque invenies ... sicut patrsm arnatorem filiorum.l'J Ardo von Anlane in Bildreihe: Omnium denique monasteriorum ... erat quasi nutrix fovens iuvansque, atque ab omnibus amabatur ut pater, venerabatur ut dominus, reverebatur ut magister,20 nonnulli viri reJigiosi ... quibus Ipse ut pater erst subsidium opemque ferens ... 21 Paschaslus
ur
I Hfstorierum 'iM, lV.35, hrsg. Krusch-Levison, MGH SS rer. Merov. 1.1, S. 168,12f. 2 Vrtaepatrum, lX.I, brsg. Krosch, MGH SS rer. Merov. 1.11, S. 253,5-7. J VHse patrom, XVl.l, hrsg. Krusch, MGH S5 rer. Merov. 1.11, S. 275,12( 4 Cure pastoralis, n.v.65(; ae.: S. 103,23( s Historia eccIes/astica,l.xxVIl, S. 82,16-18. 6 Historia sccJes/astica, rn.XlV, s. 258,10( 7 Hrsg. Miller, S. 68,9--11. 8 Hrsg. Miller, S. 196,13f. 9 Regu/a. hrsg. Hanslik., Prolog, 6. 10 Hrsg. SchrOer, S. 1,16-2,1. 11 Hrsg. Masser, S. 81 f. 12 Hrsg. Hanslik, XXX12. 11 Hrsg. SchrOer, S. 54,9f. 14 Rng. Masser. S. 221. " Kap. 9, ""'g. penz. MGH SS (in Folio) X, S. 55g,7f. 16 Two Alculn Lener-Books, 0.8.141.
17 Hrsg. Amdt bei Waitz (Hrsg.), MGH SS (in Folio) XV.!, S. 184,39- 42. 18 Hrsg. Amdt bei Waitz(Hrsg.), MGH 55 (in Folio) XV.!, S. 190,12. 19 No. 110, Migne PL Suppl. IV, Sp. 1900. 20 Vita Benedictl abb. Anlanensls, MGH SS (in Folio) XV.!, hrsg. Waitz et al., S. 208,14-17. 21 Vita Benedicti abb. Anfanensls, MGH SS (in Folio) XV.I. hrsg. Waitz et aJ., S. 204.14-17.
612
Radbertus: Cumque ... hujusrnodi pf83coniis velut aurum probatum per ignem. elarius enituisset ." quasi pater ab omnibus coIebatur. 1 Ermenrich von Ellwangen von Bonifatius (gegenüber kleinkindlicher Munennilch): Franciam ae A/amanniam luee tidei. ceu pater fi/ios non soIum laete, sed pane finniores. educaWt.2 Odllo von St. Medard vom Abt: cohors quoque omnis in ejus quasi in patris proprii /EBtatur regressu. J Ein Cannan von den Translationen des H1. Comelius von Compiegne: Nam sicut absente patte cari lugent filii I Et magistro discedente duMant diseipuli, I /ta te absente maeror nos involvit nimius. 4 Vita Rigoberti ep. Remensis: Cum igitur ... elero et p/ebi tanquam pater filiis in omnibus consuleret ••• 5 Vita Eligii ep. Noviomagensis: quicquid huie sexui congruae necessaria forent, ut piissimus pater satis soI/erti in omnibus diligentia ... providit.6 Froumund von Tegernsee: Abbas ecce meus .. J..J Mitibus ut pater est et blandiloquus quasi frater. 1 Hrotsvtt von Gande,.helm vom Heiligen: Ipsum ceu dulcem venerantur amando parentem. 8 Vita Barbati ep. Beneventani: civitatis huius te presulern efflci concedo, ut mei euram ve/ud optimus pater habers digneris. 9 Gregor 11. an die Thüringer über Bonifatius: vos ei in omnibus obCBdite et sicut patrem vestrum iIIum honorate. IO Otloh von St. Emmeram von habgierigem Klerus: qUibus, ut patres, deberemus dare victum, I Si vis ulla loei val casus posceret anni, I His ut raptores .. J lila 8sportamus .. J QU8J pietas aliana dedit pro nomine Christi; 11 auf LuBus bezogen;12 von den Mördern des Bonifatius: omnes. qui quasi filii a patre expectabantur, indigni ... in castra sanctorum proruperant. 13 Domlnlcus von Evesham: Natos etenim SUDS sibi [d.h. dem Ecgwinus] tamquam patri utarinos commendauit ut litteris eos erudirat. moribus infonnaret ... 14 ~tfrlc vom Heiligen: He wces cystig WEed/um and wydewum SWB swa feeder, 15 unter Körpergliedem und deren Deutung: Se pe "" munded . swe swe feeder . he bi tarnen 8liquam virlutem habent, nos non pluris $Umus quam bullae;) das Haar: nemo lovern pili facit;4 Urin: non valet latium suum;s Geld: matrem meam dupundii non facio.6 Seetang bei Horaz: el genus el virlus. nisi eum re ['Besitz'], vitiar 81ga esf.1 Seneca in doppelter Analogie von Seele und Leib: ut 8X barba capilloque tonsa neglegimus, ita ille divinus animus egressurus hominem ... non msgis ad se iudicat perlinere quam secundas ad edffum ;nfanlern.' ( CHRISTl.JOtE TEXTE)
lob von menschlichem Nachruhm: memoria vestra conpsrabitur eineri el redigentur in Jutum cervices vestrae. 9 IH/.5 von menschlicher Geringheil vor Gott im Doppelbitd: ecce gentes quasi stilla situlae el quas; momentum staterae reputata6 sunt, 10 [Vet.Lat.: si omnes gentes uf sülficidium de urceo et sicut momentum staterae aestimatione sunt et ut sputum aestimabuntur];l1 Tertulllan danach polemisch: ne Israeladhuc superbiat, quod gentes valut stillicidium situlae auf pulvis ex ares deputentur;12 Ambroslus variiert: innumerabilium mi!ium ... gentes ut stillicidium de urceo sestimata8 sunt ... ex iIIa igitur plenitudine cae/esti tamquam gutts cadens aestimats8 sunt gentes; 1) dazu Hle· ronymus: universum mor1slium genus ad compsrationem Dei quasi stilla situla8 sunt ... Et quomodo si de situla stifla modica fluat, a por1ante neglegitur. Ita uniUBrsa gentium multitudo supemis ministeriis comparata ... pro nihilo ducitur.l 4 H~nymus von Nachstellungen: Quasi somnus. inquit. et ludus eius persecutio fuit. l ! Egbert von Luttlch spOttisch in mathematischem Bild Hoc tantum iuuit,
Truculentus, 606; CurcuJio, 713; Menaechm;, 423; MosteHana, 808. In lhnJicher Funktion sieht die abortreinigcnde Sklavin: siehe Plautus' Bilder der ArbeitsWeiL Auf den Charkter des Parasiten bezogen verwendet Plautus in Ahnlicher Bedeutung das Bild des ungedeckten Tisches (Persa, 353f.). In der breiten mittelalterlichen und neuzeitlichen umgangssprachlichen Tradition sind die
Bilder in entsprechenden Wendungen austauschbar. Hierzu z.B. J. Hein, ..Bildliche Vemeinung in der mittelenglischen Poesie", Ang/ia 15 (J 893), 44-162. 2 Casina, 538. Bilder entsprechender Bedeutung auch bei SEETANG, GEwQRM. J Sa/yrlc8, 42.4, S. 35. 4 Satyrica, 44.17, S. 38. , Se/yrlc8, 57.3, S. 50. 6 Sa/yrlc8, 58.4, S. 52. 7 Sermo D.v.7. EpisluJae morales, 92.34. 9 lob 13.12. 10 1$ 40.15. EinheilSÜbeni.: ,,Seht., die Völker sind wie ein Tropfen am Eimer." Siehe auch unter
I
WAGEN. II Bei Ambroalus, ExpIanaoo Psalmorom XII, L49, CSEl 64, S. 41. lZ Oe idoIoIetria. t2, eSEL 20, S. 52.
13 ExpIanatio PsaImonJm XII, L49. CSEl 64, S. 41 f. 14 Commentarii in Esaiam, ce 73. S. 461. I! CcmmentarioN in Psalmos, zu Ps 3.6, ce 72, S. 183. Siehe auch TRAUM: JRREAUTÄT.
640
tamquam nulli nihi/ eddas. l Amarclus: Virtus, nobi/itas sine re plus cariee SOfdet. 2
b2. SCHMUTZ, UNRAT Plautus höhnisch: fenone istoc ..1... non lutumst /utulentius;3 moralisch wertend: pulchrum omatum turpes mores peius caeno conlinunt;4 physischer Widerwille: nauteam I bibere malim, ... quam iIIam oseularier,s preisend: omnium unguentum odor prae tuo nautee est.6 Cicero vom Urteil der Stoiker über Jähzornige: disserunt, sie se dicere omnes stultos insanire. ut male alere omne caenum. ... commove, sentiesJ Caellus von politischem Stocken im Bild des Abzugsgrabens: Sane tamquam in quodam ineili iam omnia adhaeseTUnt. 8 Horaz vom Sudeln schlechter Dichtung: ve/uti traetata notam labemque remittunt I atrsmenta, fere seriptores earmine foedo I splendida facta Iinunt. 9 Pro· perz von Liebeselend im Bild des dOrren Pfuhls: Bt dum demissis supplex ceruieibus ibam, I dicebar sieco uilior esse /aeu. IO Bei Ovid sich wandelndes Blut im Bild vulkanischer Quelle: intumuit sie, ut tulvo perlucida eBene / surgere bulla solet. 11 Petron Speien im Bild des Fliegendrecks: fabas tallit, dentibusque follieu/os pariter spaliat atque in terram ve/uti museBrum imagines despuit. 12 Apulelul von Neidern als Beschmutzung: si qui igitur ex iIIis liuidis sp/endidissimo huie auditono uelut quaedam maeu/a se imm;seuit ... ;13 Benehmen des Kynikers: erstes ... in forum exilit. rem familiarem abieit uelut onus stercoris magis labori quam usui ... et exinde ... liber omnium ... beate uixit. 14 Gelllus vom unwürdigen Philosophen als durchseuchtes Gefall: declarat ... doetrinas phi/osophiae, eum in hominem falsum atque degenerem tamquam in vas spurcum atque poflutum influxissent ... corrumpi et ... urinam fleri aut si quid est urina spurcius. U Fronto im rhetorischen Beispiel: est tropos metaphora• ... eum 'elaacam' dixi de corpore in quo neque sanguis sineeros neque aqua pura ... sed ita ut in palude corrupta omnia. 16 Ammianus Marcelllnus von rächender Gerechtigkeit (aequitas): quam tumentes spiritus tamquam fauillas se facturamque deinde ... ut seeleste factorum uftricem ... faeile eredo. 17 Sidonius Apolllnaris vom Todeskandidaten als von der Fortuna erbrochen: eapite multatus ... el arebus humanis ve/uti vomitu forlunae nauseantis exsputus ... vitam ... trahit; 18 Wutzustand in Fäkalbildem: (ferlur) si fatigetur, 1
Fecunda raUs, 1539.
2 Sennones, IV .300, frei nach Horaz (s.o.). J Poenulus, 157f. 4 Poenulus, 306. S Asinaria. 894f. Curcufio.99. 7 Tusculanae disputationes. IV.54. 6
8 Bei Cicero. Epistulae ad familiares. Vm.v.3. 9 EpistuJae,Il.l.235f. 10 Elegiae, U.14.l1f.
11 Metamorphoses,
X.733f.
135.6, S. 164. l3 Florida, 9, hrsg. Helm, S. 10. 14 Florida, 14, hrsg. Helm, S. IS. 12 Satyrica.
IS Noctes Atticae, XVn.Xlx.4. 16 Ad amicos, 1.11. hrsg. van den Hout, S. 178. 17 Res gestae, 22.10.3. 18 Epistulae, I.VlI.12, hr$g. Li1tjohann. S. 12,23-26.
641
in furias; fseculentiae omnino par c1oacali, quae quo plus commota, plus fetida est; 1 entsprechend bezogen grausig-makaber: iIIe sordidior est atque deformior ca· davere rogali, quod fadbus admotis semicombustum moxque sidente strue torri· um devoJutum reddere pyrae iam fastidiosus pollinctor exhorref.2 Maxlmlan von widerlich gewordener Liebe: Nauseat et priscum vom;tu ceu fund;t amorem.3
( CHRJSTLICHE TEXTE)4
Ma/achi in Gottes Drohung: mundabo reliquias domus Hieroboam I sicut mundari solet fimus usque ad purum;5 geschändete Leiche: erunt cames HiezabeJ sicut stereus super fadem terrae,6 IV EZr8e: mortui quasi stercora proicientur. 7 lob im Doppelbild vom vergehenden Menschen: qui quasi putredo consumendus sum et quasi vestimentum quod comeditur a tinea;8 Gottes Strenge im Doppelbild: stel/ae non sunt mundae in conspectu eius I quanto magis homo putredo et filius hominis vennis;9 conparatus sum luto et adsimilatus favillae et cineri. IO Psalter. disperierunt ... facli sunt ut stereus terrae (Version iuxta Hebraeos: contfiti sunt ... fuerunt quasi sterquilinium terrse); 11 Notker: Sie uuurden ge/ih demo erdemiste. LlbeT Seplentlae vom Urteil des Gerechten: tamqU8m nugaCBs aestimsti sumus ab ilfo I et abstinet se a viis nostris tamquam ab inmunditiis;12 vom Gottlosen: luto vi/ior vita iJlius I quoniam ignorav;t qui se finxit. 13 Isalas von Gottesstrafe: ponat iIIum in conculcationem quasi lutum plstearum [Vet.Lat.: conculcet civitates et ponat eas in pulverem];14 facta sunt morticina eorum quasi stereus in medio platearum [Vet.Lal.: sicut stefCQf8 in medio viae].15 Danach Alculn von Schändung durch Heiden: calcaverunt corpora sanctorum in templo Dei quasi sterquilinium in platea. 16 (Realistische Darstellung einer Grabschändung in der Vita Laobae: ascendentes tumulum et quasi funestum cadaver concu/cantes ... mortuae exprobrarenf).17 Ma/achi: erunt cames HiezabeJ sicut stereus super fadem terrae. 18 Sofonlas von Gottes Drohung: effundetur
I
Epistulao, 2 Epistulao, J 4
S
6 7
8
'} 10
LI
m. XIII.4, hrsg. LO~ohann, S. 49,21 f. ru. xlII.5, hrsg. Lütjohann. S. 49.28f.
ElegialI.l5, hrsg. Agozzino, S. 166. Siehe auch STAUB: VERNICHTUNG. Monatsbinden als Ekelhaftes siehe unter KLEIDUNG. Mist siehe bei LAND, FRUCHlllARKEIT. IIIRgI4.10. IV Rg 9.37. IV Esr 16.24. lob 13.28. lob 25.5f. lob 30.19.
Ps 82.11. Paris Psaftormeidet das Bild. Buber·Rosenzweig: "die ... Dilnger dem Acker wurden." EinheitsUbers.: "Sie wurden zum Dung filr die Äcker:' HIeronymus dazu: non solum in totrnm ceciderunl, sed in terra slercus fact; sunt. Tractatus de Psalmo LXXXII, Z. 117, ce 78, S. 94.
12 Sap2.16.
Sap15.l0r. I. Is 10.6-Mi7.IO. IS Is 5.25.
1)
16 Epistufao, 20, S. 57,7f.
17 Hrsg. Waitz, MGH S8 (in Folio) XV.I, S. 123,35f. 18 IV Rg 9.37.
642
sanguis eorum sicul humus I et corpus eorum sicut stercora. l Hleremlas: cadet morticinum hominis quasi stereus super faeiem regionis;2 moralische Unreinheit: facta est Hierusalem quasi pol/uta menstruis inter 8OS.J Paulus von Missachtung der Christen: tamquam purgamenta huius mundi facti sumus;4 Verachtung früherer Wene: omnia detrimentum feci I et arbitror ut stercora I ut Christum lucri faeiam;s dazu HIeronymus: propter quem cuncta arbitratur quasi stercora.6 Baslllus, übersetzt durch Ruflnus, vom Sündenpfuhl: Sicut enim H, qui in voraginem creni prolapsi, quocunque se visi fuerint convertere vel commovere, in eodem semper hGesitant luto: ita etiam isti libidinis sUGe spurcitias ... renovanf.7 Entsprechend Ambroslus: sieut hi, qui se in luto uersant, quo magis uolutantur, eo amplius inqUinantur, ita, qui semel se luto inprobitatis asperserit, nisi ab eo uelociter exiliant, greuius sibi dedecoris sui caenum ... obdueit,8 vom Teufel: aduersarius conteratur et comminuat eum sub pedibus suis propheta sicut puluerem. 9 Hleronymus vom Gerstengetränk: sabaium ... utuntur Aegyptii, ut non pures Bquas bibentibus tribuant, sed turbidas, et oommixtBrum fecium similes. 1o Lactanz polemisch: ingenio tui monumentum hoc detestabile stultitia tamquam eaeno aedifieatum constituere uoluisti; 11 Bordellbesuch: his obscenitatibus animas ... uelut in eaeni gurgite demersit; 12 Lüste: animas ad eae/estia genitas suauitatibus morliferis tamquam futo caenoue demerserunt. 13 Maximinus von den Erniedrigten: miles diligit et quasi uiles, qui uelut stereora mund; habentur. 14 Paullnus von Nola: oportet ... uitia uoluptatum nostrarum abicere ex animo et post tergum relinquere quasi steroora. IS Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Ruflnus, von Verunreinigung des Guten: inpuris autem et sordidis motibus quomodo saneta et pure miscemus? Tale est quale si quis foetoribus caeni admisceat suaues odores et steroori nectar infundat. 16 Pseudo-Clemens, übersetzt durch Ruflnus, vom Leib: omnibus enim tenebris taetrius et omni luto gravius est corpus hoc, quo eircumdatur anima. 11 Ähnlich Alculn: corpora in qUGe deperimur, omni putredine et inmunditia sordidiora, dum in sepulehro iacent. 18 Augustlnus von Häresie: qui ehristiani uocantur et non sunt, quos partim digessit ecclesia tamquBm stereora, ut
I
So 1.17.
ler9.22. 3 Lam 1.17. Siehe auch KLEIDUNG: BEFLECKUNG. 4 / Cor4.13. 2
5
Phi/3.8.
6 Commentarii in Esa/am, ce 73A, S. 736. 7 Homiliae, 1.6, PG 31, Sp. 1732 B. 8 Exp/anatio Psa/morum XII, 1.28, eSEL 64, S. 22. 9 Expositio Psalmi CXVIfI, )(1.18.2. 10 Commentarii in Esaiam, ee 73, S. 280. II DMna8 institutiones, V.3.13. 12 Dlvinae institutiones, VI.23.8. 13 Divinae institutiones, Vn.6.2. 14 Oe lectionibus Evangeliorum, XI.2, Coi/ectio Veronensis, ce 87, S. 23, zu Me 11.7. 15 Epistu/a XXV·. I. 16 Oratio IX: oe Am·anis, 3.3, eSEL 46, S. 268. 11 Ubri recognitionum, U.58.4. 18 Two Aleuin Letter-BookS, 1.1.25f.
643
sunt omnes haereses;1 sine uite et sensu, quid est iIIud totum, quod muliebn' utero geritur, nisi nescio quid Bbiectissimum Jimo BC pulueri compBrandum?2 Ubri CaroJini: omnes ... stultiloquas adinventiones Bbicimus et ... temquBm purgBmenta despieimus. 3 I.ldor yon Sevilla von Blutopfern: vetaris legis sBcrificia. qUCB, quoniam jam remota sunt, velut abjecta stereora reputantur. 4 Ambraslus Autpertus: si ... hereticae prauitatuis sensum tamquam fomicationis inquinamenta repUdiet, tune uere erit columba. 5 Paullnus yon Aqullela: uufpiculae ... tamquam in lutum red8etum superbi8e eius ceruicem euruabo. 6 Odo yon Cluny: affectus agit pecudum, non uis rationis,/ Quo uelut obscena loadent se spante cloaca;7 Götzenkult: Vt stercusque deos censent iBm prorsus habendos.' Amarclus vom Blick des Missgünstigen: Primatem splendere videt, deffectit oceflos I Tamquam de foveis, ubi mingitur atque cacatur. 9
b3. MENSTRUAnON: MORALISCHE UNREINHEIT He.ter von Hochmut: tu scis ... quod abominer signum superbiae ... Bi detester iIIud quasi pannum menstruatae).IO 158/85 von Götzenbildern: disperges 8a sieut inmunditiam menstruatae [Vet.L8t.: tamquam aquam mulien's inmundae et ut stercus auferas (abicies) ea];11 moralische Unreinheit: facti sumus ur inmundus omnes nos I quas; pannus menstruatae universae iustitiae nostrae [Vet.Lat.: sicut immundi omnes ut pannus sedentis];12 dazu HIeronymus: quidquid uidemur habere iustitiae 1 panno SBdentis siua menstruatee mulieris comparatur, 13 entsprechend Hlezechle/: iuxta inmunditiam menstruatae facta ast via eorum eoram me. 14 Odo yon Cluny von Verderbnis der Richter: Cum .. ./Iustitia infeetis sit par per menstrua pannis. 1S
b4. SCHMUTZ: MATERIELLES ABWERTEND Pet.on hypothetisch von um· wälzender Technologie: si seitum esset, aurum pro luto haberemus;16 von Frauenschmuck: mulieres si non essent, omnia pro luto haberemus. 17 lob von massenhaftem Reichtum: si conporlaverit quasi terram argentum et sicut lutum praeparaverit vestimenta I ." iustus vestietur iflis ei argentum ;nnocens dividet,ls sternet sibi aurum quasi futum. 19 ZaCCh8rlBS entsprechend: conacetvavit argentum I
Sermo V.I, Z. 8-12, hrsg. Lambot, eSEL 41. Oe civit8te Dei, vn.II.28-30.
2 3 Hrsg. Freeman, MGH eonc. U, Suppl. I, S. 101,19(. • Oe fide eatholiea, XVn.2, Mjgne PL 83, Sp. 526 B. S Setmo in puriftc8tione S. M8ri8e, 5, eeCM 27 B. S. 989. 6 No. I, Epilog, 13-15, hrsg. Norberg, S. 95f. 7 Ocwpatio. m.455f. 8 9
10 I1
12 13 14
15
16 17 1ft
19
Ocwp8tio, VI.720. SetmOlleS, n.494f. Est 14,16. Is 30.22. Is 64.6. Comment8rii in Esaiam, 73A, S. 736. Ez36.17. Occupatio, lV.781 f. nach dem obigen Bild bei Hlezechlel. SatyricB, 51.6, S. 45. S8tyricB, 67.10, S. 63. fob27.16f. 10041.21.
644
ce
I et aurum ut
lutum platearum. 1 Paeudo.chrysostomus dazu von Unbarmherzigkeit: Quanti vero nune qui aurum et argentum sieut futum habent, eum rogantur ut indigentibus opem pnsstent ... renuunt ... Et si quando ... fleetantur ut pnestent ... pnsjudieia qUFBdam ferro validiora conseribunt.2 Paulus: quae mihi fuerunt Juera I ... arbitror ut stereora I ut Christum lueri faeiam.3 Llber SaplentJae vom Spiritus Sapientiae: omne aurum in conparatione illius harena est exigua I et tamquam lutum aestimabffur argentum in conspectu iIIius;4 zitiert von Ermenrlch von Ellwangen. 5 Honoratus von Marseille zitiert deutend: Quid est .,aurum reputat ut lutum"? nisi sanctorum vffam va/ut lutum se aestimat ca/caturum. 6 Ortentlus: aurum uestis odor peeudes Ubamina gammae, I et quae rara homines uel pretiosa putant. I ante deum. ut uiles terreno e pondere moles. I ut eaenum, ut sordes, sie inhonora iaeenf.1 HIeronymus paradox: comant se uestibus et munditiis corporis .... eum omnis istius omatus et eultus sordibus (oedior sit,8 hordaeeum ... panem accepit: audiens quod qui taU alerentur, aurum pro luto ducerent. 9 Paullnus von Nola: uitae praesentis ma/a gaudis pro ... /uctibus auersatus es, respuens patrimoniorum onera eeu stercorum; 10 sapientiae uacari non posse senserint. nisi pacuniarum onara quasi stercorum etiam in mare quidam proieerent. 11 Caesarius von Artes: omnes mundi huius div;uas ve/ut purgamenta eontemnemus;12 eoncupiscentias mundi istius tamquam stercora conputabis;13 omamenta, quae iam deo propitio ve/ut purgamenta BC stercora respuistis. 14 Gregor von Tours: munera tua tamquam stercus exhorreo;15 non dilectio patris, non matris blanditiaa, non amor nutricum. non obsecundatio baio/Brum; sed his omnibus pro nihilo deductis et tamquam stercus exosis, ... monasteriaU se districtione subegit; 16 Libar in gforia confassorum: aurum vel divffias mundi huius tamquam stereom exhorrebat.l7 AJdhelm: cunctas ... pompas contempsit opimas, I Funditus ut spretis caeni squalentis adinstBr. 18 Notker Balbulua: praecepit rex, ut pecunia quidem in pavimentum proiceretur et a nullo nisi in-
quasi humum
Z8 9.3.
I
2 Homilia de sanctis XLVrn, Migne PL 95, Sp. 1510 C (Dekkers, Clavis, 931). Siehe auch EISEN.
Phi/3.7f. 4 Sap. 7.8r. 5 Episto/a ad Grimoldum, No. 36, hrsg. DUmmler, MGH Epist. V (Karolini aevi Dl), S.
3
471,17-23. 6
7 8
9 10 I1
12 13 14
15
Vita Hilarii Are/atensis, 26.37r., hrsg. Cavallin, Vitae, S. 103. Commonitorium,1.67-70: CSEL 16, S. 207. Epistulae, LXIX.8.7. Vita S. Hilarionis eremit.", Kap. 22, Migne PL 23. Sp. 41 B (Dekkers, Clavis, 618). Epistu/a V.6. Epistula XV1.8. Senno XXXV.5. Senno CLXXIß.5. Sermo CCXXXlll.1. LJberin gloria martyrum, Kap. 81, hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov.I.Il, S. 93,23. Vitae patrum, Kap. Vl, hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov.l.ll, 5. 230,4-7.
IIS 17 Kap. 81, hrsg. Krusch. MGH S5 rer. Merov.l.u. S, 349.27f. 18 Carmen Oe virg., 2014. (pompa 'Festzug' erscheint als Bild bei Plautus, Mi/es gloriosus 67).
645
dignanter aspiceretur, sed potius ab omnibus velut lutum conculcaretur. l Walahfrid Strabo: Floridam mundi speciem, beate / martyr, ut luti maculas putasti. 2 Florentlus: dirigff quosdam ... divffias atque ornaments sa&Culi secum portantes ... Sed ills ... omnia tamquam stereus respuens• ... perseverabat immobilis. J Vffa Chrodegangi ep. Mettensis: terrena ut stereora deputare. 4 Vita S. Chlodovaldi: repente viluerunt. quae prius dulcia et iocunda videbantur, et aesümata sunt ut steroora. s Passio S. Afrae: quomodo potest lieri, ut quaeram BCCipere [i.e. pecunias], quae iam quasi sordes abiec/? 6 Vffa S. Sulpicii ep. Bituricensis: Tanquam stercus denique pompam renuit SlBCUli. aurum sprevit, argentum reprobavit ut lutum.' Vffa Carileffl Anisolensis: iIIe ... tamquam quisquilias domus labiles huius vite despexit divitias. 1 Lehrgedicht Quid suum virtutis vom Mammon; Calces ut sputum sub pede turpe lucrum.' Ambroslus Autpertus: Terrena euncta terif; gazas ut stereora spemit. IO Translatio S. Hunegundis: maxima donaria ad offerendum sanet;e virgini pnsparantur, qu;e velut immundissima stereora rejiciuntur. ll Weniger bildhaft Vita Sigiramni abb. Longoretensis: euncta seculi prospera tundffus a se abieiens, velut peceati fomitem nihi/ominus respuens ... 12 Odo von Cluny von den Frommen: dolent ... 1.. ./ Quod draco .. .I ... sibi eeu lutum substemere praeualet aurum. J) Hrotsvlt von Gandershelm von verschmähten Brautgaben: Christi virgo spemens eeu stereora dona 1 Pondus et oblati dedignans protinus auri / Splendorem quoque gemmarum rutilum variarum ... 14 Visio Fulberti vom Tode: Quando domus summffas super nasum jaeet, / lotum mundi gaudium sicut lutum placet. 1S Amarclus von Christi Jüngern: Qui non terrenum dubffabant spemere censum 1 RUderibusque canum mucoque equare tenaen l6
bS. SCHMUTZ: SÜNDE, FLEJSCRLlCUKEIT
Apulelul vom lasterhaften Ge-
müt: omnia prorsus ut in quandam caenosam latrinam in eius animum ßagffia conßuxerant. 17 Deuteronomium vom Götzenkuh: quasi spurcitiam detestaberis I et velut inquinamentum ae sordes abominationi habebis quia anathema est. 11 Ecc/esiast/cus von der Ehebrecherin: mulisr quas est fomicaria [v.ll. varia, quasstuaria] quasi sterws in via [v.I. ergänzt ab omnibus/hominibus praetereunI
2 ) 4
S 6 7 1
9 10
11 12 II 14
Gests Ksroli Magni, hrsg. Peru, MGH SS (in Folio) 11, S. 761,37- 42. Cannen LXXVU, Str. 13, hrsg. OUrnmler, MGH Poctae H, S. 416. V;ta Rusticufse sbb. Are/slens/s, hrsg. Kru.sch, MGH S5 rer. Merov. IV, S. 342,21-25.
Kap. 22, hrsg. Peru, MOB 55 (in Folio) X, 5. 564,27f. Hrsg. Krusch, MOH SS rer. Merov. 0, S. 355,14-16. Hrsg. Krusch, MGH 5S rer. Merov.Iß, 5. 62,10f. Kap. 37, Migne PL 80, Sp. 588 elD. Hrsg. Krusch, MOH 55 rcr. Merov. m, S. 389,7f. XXX.1116, hrsg. Paravicini, S. 105. VHs Psfdonis, Tatonis st Tasonls, hrsg. Waitz et al., MGH 55 rcr. Langob., S. 548,47. Migne PL 137, Sp. 68 C (§ 10). Hrsg. Krosch, MGH SS rer. Merov. IV, S. 622.16f. Occupaoo, VD.12O-123. Agnes. 57-59, hrsg. Berschin, 5. 116.
IS Hrsg. du Meril, Po4s1es popuJaires. S. 229. 16 Sermones, rn.3Of. 17
I1
Metamoq>hoses, rx.14, S. 213,15f. Dt7.26.
646
tibus] conculcatur [v.lI. conculcabitur. conputatur).l lob vom Hypocrita: quasi sterquifinium in fine perdetur,] (zitiert bei Beda);) Mensch als irdisches Geschöpf: sieut lutum feceris me et in pulverem reduees me;4 bei JEffrlc wiedergegeben: le eom lame wi~meten and yslum and axum geanlicod. 5 Ambroslus: sermonem prophetieum ... ludae velut in caenum suae mentis camisque detruserant.6 Pru· dentius im Hymnus: si quid uitii da/ius nasci I inter uiscera ... sensit, I ceu spureum refugit celer saceJlum. 7 Caesartul yon Arie. im Analogon beschmutzter Kirche: si in templo dei de l;gnis et lapidibus facta quique porcos vel canes introducat, aut lutum mfttat, aut stercora spargat, ita offenditur animus noster. ut iIIum ... flagel/ari vel/imus ... quid de nobis cogitamus, si in animabus nostris ... multum peiores, quam stereora sunt, cogitationes ... suscipientes. deo ... iniurias inragemus?' Quomodo nos in ecclesia nec porcos nec canes nos volumus invenire, qui nobis horrorem faeiant, ita et deus in ... anima nostra nul/um peccatum inveniat;' numquid est ullus homo, qui super secessum vel c/aaC8m vermibus plenam vellit stare, et eorum putredinem ventilare? Conpara nune foetarem c/oacae et cogita· tiones luxoriBe ... inconparabi/iter graviorsm putorem reddunt cogitBtiones luxoriosae, quam cloacae ... Quomodo ergo in loco foetoribus pleno diu stare nolumus ... sie cogitationes luxoriosas ... ne ad mamentum quidem moras habers pennittamus; 10 in luxuriis et ebrietatibus tamquam in inmundissimis eloaeis volutantur. 1I Gregor I. vom Teufel: aurum sibi proculdubio quasi lutum stemit. Aurum enim quasi lutum stemere, est in quibusdam vit~ munditiam per iIIieita desideria conculcare. 12 Aldhelm, eheliche Verbindung abwertend: qui contempta mundi blandimenta velut quisquiliarum peripsema respuens ... in sancto proposita suecessor extiterat, und: falsae garrulitatis incestum velut fetidam melancoliae nau· siam ... evomuisset; und: matrimonii sortem acsi squa/entis eeni contagia vel vanenatum Bspidis morsum refragabatur, und: iugaNtatis consorlia ... raMans velut spurca latrinarum purgamenta; und: ad nupUas petita ... ut spurca sterquilinia sprevit, und: conubia, ut lurida fetenUs cIoacae volutabra contempnens ... 13 Eins der loca monBchorum mit schwer verständlichem Bildpaar: Ouis sole purior et stefCOre immundial! - SuperbuS. 14 Alculn von Wikingern: ca/cauerunt corpora sanctorum in templo Dei quasi sterqui/inium in p/Btea;U moralische Verderbnis: Dum vita justorum laudatur, iniquitBs impiorum quasi stereus detestatur ab omni· 1 $ir9.IO. 2 lob 20.7. J In Lucae eU8ngelium expositio, IV.xlI.609r. zu Lc 14.35, lob 20.7. 4 lob 10.9. 3 Catholic Homifles n, XXX. 170. 6 Oe spiritu sancto, 0.112, eSEL 79, S. 130, zu ler 38.6. 7 UberC8themerinon, rv.I9-21; HymniLBtinl, hrsg. Bulst, m.2, Sir. 7. , Sermo XLV.2. 9 Senno CCXXIX.3. 10 Senno XLV.3. Siehe auch GESTANK. 1I Senno LX],3. 12 Manllia in lob, XXXIV.(XLI).Xlv.24. 13 Oe virginitate, 238,10--12; 274,lf.; 285,2f.; 292.14f.; 296,20f.; 298,16f. 14 C 7.20. Migne PLSuppl. rv, Sp. 937. 15 Two Alcuin Letter-BooIcs, 0.3.11-13.
647
bus. 1 Epitaph selbstbezichtigend von der Seele im Gericht: Coeno sordidiornunc ma/afacta queror. 2 Epitaph des Bischofs Liutpram in den Carmina Salisburgansia: Castigat soboJem .. J Pu/varis ut maculas discutiat pedibus.J Vda S. Agnetis vom Werber: Stereom ceu reprobat virgo mercata pudorem.· Gezo von Tortona von Samenerguss wie Rotz: iIIi per diaoolum injecta cogitatio est, ut ... sic semen detritu genfta/is membri egerere deberet, ut tanquam "egma da naribus projiceret. 5 Byrt1tferth von Rams.y: vffia camaJis petuJantilJ3 veJut quisquiliarum peripsema aporians .. .6 Ein Carmen Oe S. Cassiano: Divitias calcans et aas uti stercora dampnans.7 Ähnlich das Carmen S. Benedicta: Oespiciensque dapes et aas uü stereora dampnans. 1 Alcuin: iniquitas impiorum quasi stercus datestatur ab omnibus.' HOllenvision in den Bonffatlus-Briefen: aspexit ... po&narum ministros in facies iIIarum proprias cama/es voluptates quasi lutum !erventem inicere. IO Vercelli-Homilie vom Beischlaf: Wyrse is j)let mon c'a3s ofer riht bruce panne hine man on feNungrepe wiorpe.1I Ähnlich JElfric: Pret he on meoxe liege on pam fulum leahtrum, fu/re panne nyten;12 ic for cristes Jufe ." middangeardes lustes swa swa meox forseeh,13 Rangerius von Lucca: de lecto languida membra tulit,l Vel quasi sordentem rapuit de stereom camem. l " Amarclus von sündigen Priestern: velut unda lavacri / In cflnum iniusti descendunt inque profundum,/ EI tamen emundant animas el ad ethera mittunt. IS
oe
b6. SONSTIGES IV ente von der Masse der Ungläubigen: dixisti eas nihil esse, et quoniam salivae adsimilatae sunt .. .1 6 bccherles von Unmenge an Reichtum: coacervavit argentum quasi humum I et aurum ut lutum platearum. 11 Ba.lllus, Obersetzt durch Eustathlu., vom Meerwasser: saporem propriae dulcedinis raptu fervoris amittit, et ubi Jeviorem quidem parlem secum auferl, graviorem vero et limosam, velut faecem aliquam, hic relinquil." Athalarich bei Casslodor von städtischer Kloake im Bild des Stoffwechsels: nihi/ prodest aquarum copias umibus inmisisse, nisi nune provkleatur cJoacarum opportuna digestio: more vitae humanae, cuius ista saJubritas continetu" si quod ore quis suscipit, aHa parte corporis relaxatus effuderit. 19 Paullnus von AquUela von Demütigung: tamquam
1 2 ) • S
6 1 I 9
10 I1
12 I)
14 lS
16
11 lJ
19
Adhortaoo, Migne PL lai, Sp. 680 BlC. ß. 2, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 316. No. VI.9f., hrsg. OOrnmler, MGH Poetae ß, S. 641 (nach Mine 9. Jh.).
Z. 30, hrsg. Strecker, MGH Poctae VLI, S. 109. Oe corpore et sanguine Christi, LX, Migne PL 137, Sp. 403 A. Vffa S. Oswafdi, hrsg. Raine, Historians. I, S. 416,31 r. Z. 175, hrsg. Winterfeld, MGH Poetae IV, S. 186. Z. 214, hrsg. Winlerfeld, MGH Poetae rv, S. 219. Vffa Vedasti, Sp. 680 C. Bonifstius-Briefe, hrsg. Tangl, No. 115, S. 248,35-249,1. No. 7.88r., hrsg. Scragg. HomUies, hrsg. Pope, XV1.67f. Uves 01 Saints, ß.240f. Vita Anse/mi Lucensis, 1.1.550-552, hrsg. Hofineister, MGH 5S (in Folio) XXX.II, S. 1168. Sermones, m.921-923. IV Esr 6.56. Siehe auch TROPFEN: GERL"lGES. Z8 9.3. Homiliae in heK~meron, rß.7.11. Variae, vm.XXl.2.
648
in futum redactam superbiae eius ceruicem curuabo. 1 Sanktgaller Wandinschrift von teuflischem Treiben: Daemonis en fraudes Christus contemnit inanes, 1 Eius eunctimooas ducens ut stereora pampas.2 Nichtvcrglcichend Aldhelm unter paradoxen Bildern filr die Schöpfung, vergleichend danach Riddle 40: Nunc o//da caeni squalentis sarde putresco: ic tufre eom panne pis len SW8arle 1 /NBt her yße ade/an stinced;) Horridior ramnis et spretis vi/ior a/gis: le eom wyrsJicre panne pas wudu fula I """" pis WB/OO pa her awo1pBn liged.' WolfhaR1 von Horrto· den vom fliehenden Mörder: ubi fluetivagi marmoris fluxus nefandum ablambuit homicidam, protinus haud suam existere praedam scians, acsi stercus evomuit et ad fitus usque revexit. s Boethlus nichtvergteichend: uirlus ... sce/eratorum pedibus subiects ca/catur; AIfred vergleichend: wisdom and asc oore Cra3ftas ... licgad forsewene swa swa miox under felfune .. .6 Bei Eddlus Steph.nus rituelle Reinigung von Geflißen, durch den Vergleich lavari prius quasi sarde palfuta als ungerechtfertigt gekennzeichnet.7 Pseudo-Baslllus, übersetzt durch JEtfric, Ober lüsterne Mönche: desalabuntur ut lignum aridurn: hy beod tolysede unge/eaffullice swa swa forrotod preax on hyra unpeawum:.' Byrhtferth von Ramsey bildähnlich-grotesk vom Pharisäer: velut cremium erat: caccabat iniquis se actibus commaeulando. 9 Bildähnlich Ps.Iter (Gallicanum): OSS8 mes sicut gremium aruerunt [v.I. cremia, cremium; bildlich abweichend Romanum-Version: sicut in frixorio ccnfrixa sunt; Version iuxta Hebraeos: qU8si frixa contabuerunt];lo Paris Psalter. forspyrcende synd 1 mine mearhcofan, .. J swyfce hi on cocerpannan coCBS gehyrstan; Notker: miniu bern sint kefÖstet . s~mo so in phannun. JEtfric vom Tod des Ketzers durch Darmaustritt: swa mmtig on innode swa swa his geleafa wceS. 11 Balderlch von Bourguell scherzend-vorwurfsvoll vom verzögerten Besuch in Bildern tur Lästiges: Oualis pix manibus. nix lippis, fumus ocellis, 1.../ Optanti talis. dum tardas, sepe uocatuS. 12
cl. GIFT:\) MORALISCH
Seneca vom Weisen: in summa pauperlale ... non aliter refugit divitias quam venenum. I" L1vtus über Untrennbarkeit von Gutem und Üblem: aot omnia accipe, aot nihil fero; ut si quis ei quem urgeat farnes uenenum panat eum cibo et aut abstinere eo quod uita/e sit iubeat aut morliferum uita/i admisceBt. lS Plinlul senior von bösanigen Menschen: non et homines quiI
I. Prosa. Z. 14f.. hrsg. Norberg, S. 95f.
n.
2 No. vn.ll.3f., hrsg. Ollmmler, MGH Poetae S. 480. ) .Enigma C, 17; ae. Z. 31 r. .. .Enigma C, 26; ae. Z. 48f. S Oe mlraculis $, Waldburgfs, MGH SS (in Folio) XV.l, hrsg. Waitz cl a1., S. 547,21-23. 6 Consolatio, IV, prosa 1.4; Be. hrsg. Sedgefield, S. 104,7-9. 1 Vita S. Wilfridi Eborscensis, Life o( Bishop Wilfrid, S. 100,29. , Admonitio ad fi/ium spiritualem: hrsg. Mueller, Z. 314-322. 9 Vita S. Egwini, hrsg. Giles, Vita qUOflmdam AngJo-Saxonum, S. 28[ 10 Ps 101.4. Luther: ,.meine Gebeine sind verbrand wie ein Brand." Authorised Vcnion: ,,.my boncs an: bwnt as an hearth... Buber Rosenzweig: ,.meine Gebeine verglimmen wie HerdgJUL" Elnheitsnben.: ,,meine Glieder wie von Feuer verbrannt" 11 Homifies, hrsg. Pope, X.167. 12 Cannina, hrsg. Hilbert, 129.53-56. \) Siehe auch HOu..E: VERMEIDEN. 4
Epistu/aemorales.120.6. IS Ab urbe condita, V1.40.11f. Siehe auch NAHRUNG.
\4
649
dem ut venena nascuntul?l Sallust: Auaritia ... quasi uenenis malis inbuta corpus animumque uirilem effeminat, semper infinita insatiabilis est;2 zitiert bei Gellius. J Claudlus Mamertlnus von Habgier: pecuniae uero alienae tamquam rei noxiae tactum reformidat. 4 Ammlanus Mareellinus spöttisch von degenerierter Bildung: Quidam detestantes ut uenena doctrinas luuenalem ... curatiore studio legunI.' (CHRISTLICHE TEXTE)
Tertullian von teuflischen VerJoc)cungen: Nemo uenenum
temperat felle et el/eOOro, sed conditis pulmentis et bene saporatis, et plurimum dulcibus id ma/i inieit. Ita et diabolus letale quod confieit rebus Dei gratissimis et acceptissimis imbuit:,6 Idolatrie: iIIa [Le. idola] respuet nee reeipiet et erit tam tutus, quam qui seiens uenenum ab ignaro aecipit nee bibif.1 Lactanz von Neid: inuidia tamquam ueneno infeetus est. 8 Ambroslus vom Ehrgeiz: eupiditates potest8tum, honoris ambitio, quae uelut ueneno quodam mentes hominum et quadem animas pestilenti uitiorum tabe contaminant:,9 Unglauben: tua igitur tibi magis ineredulitas, 0 homo, quam uenena metuenda serpentium sunt:, 10 uerbum absconditum in corde tuo ... serpit enim sieut uenenum et letalia confert contagia. ll Pseudo-Clemens, übersetzt durch Ruflnus, von sexueller Sünde: ne ... fornicationis fabes ... tamquam venenum pessimum serpat in vobis; 12 Sünde und Beichte: vomitus quoque et suggil/ationes ferandas, eum ex confessione peecatorum ... velut male congregati in visceribus feffis iactura faeienda est et abicienda ... ;ntrinsecus fatens amaritudo peeeati, si ... vefut ex eib;s noxiis congregata est. 13 Brief an Lucifer von Cagliari über die Arianer: Quis eorum communionem tamquam maeulam ae uirus anguis non fugiat?14 Paschalls Theophllus: blandientes corporis uoluptates quasi noxia uenena deelina. 15 Augustlnus von heidnischer Eloquenz als Giftbecher: Quid enim ei pagano proderet eloquentia, qua tanquam poeulo pretioso et bibebat mortiferos, et propinabat errores? 16 Paullnus von Nota: uitae praesentis ma/a gaudia pro uenenis et luctibus auersatus es ... 11 Ennodlus: urbanitatem inter caros ut venena respuimus; 18 Ablehnung von 1 Naturafis historie, XVIDA. 2 Oe coniuratione Catilinaa, 11.3. 3 Noctes Attic8e, rn.I.2. 4 Gratiarum 8ctio da consulatu suo lulfano imperatori, rn (XI).21.2, hrsg. Mynors, Xfi panegyriei Lat/nl, S. 136. 5 Res gastee, 28.4.14. 6 Oe spectaculis, XXVD.4, S. 250. 7 Oe kl%latria, 10, CSEL 20, S. 41. 8 Divinae institutiones, 0.804. 9 Explanatlo Psalmorum XII, 1.23, CSEL 64, S. 17. 10 Exameron, VI.6,38, hrsg. Schenkl, S. 230. 11 Exameron, Vt.8,50, hrsg. Schenkl, S. 243. 12 Epistule Clementis ad facobum, 7.3, hrsg. Rehm, S. 379. 13 Epistula Clementis ed lacobum, 15.s, hrsg. Rehm, S. 384. 14 No. rn, Epistula Pseudo-Athanasii, CC 8, S. 306,16-18. 15 (Übersetzt von:) HIeronymus, Epistulaa, C.I.2.
16 SennoCCCXJI.IJ.2, Migne PL38, Sp. 1420. 17 Ep(stula V.6. 18 No. CLXXll.2 (Episl. 4,34), hrsg. Vogel, MGH MVI!, S. 153.
650
Ehrungen durch den Heiligen: fugff honorem velut veneni poculum;l eos qui consortio <se> suo pol/unt ... vefut veneni poculum fuge.2 Caesarius von Arles von diversen Missetaten:peccatorum nostrorum vulnera quasi venena mortifera horrescentes ... ;3 Si vero aliquid de operibus ... diaboli in animis nostris latitare cognoscimus. velut venenum rnortiferum evomere vel expuere festinemus;4 etiam parvas neglegentias cotidie quasi venena diaboli respuamus;s unfromme Reden und Lieder: Considerate ... si iustum est ut ex ore christiano ... luxuriosum canticum quasi venenum diaboli proferatur,6 Praecantatores quasi venenum diBboli fugite; 1 otiosos etiam luxuriososque sermones, quasi venenum diaboli respuamus;8 saeculares fabulas velud venenum mortiferum respuantes;9 Qui enim in ecclesia ineptis ... fabulis occupatur, quasi venenum et gladium reliquis hominibus ingerere vel praebere cognoscitur ...; 10 Fluchen: a ma/edicto vel iuremento quasi a veneno mortifero abstinere;ll heidnische Neujahrsbräuche. Aberglaube: iIIas alias observationes velut diaboli venena respuite, quas ... adhuc plures in papulo christiano observare non erubescunt, 12 universa ista sacrilegia fugite, et tamquam diaboli mortifera venena vitate;13 Neid. üble Nachrede: invidiam velud venenum diaboli respuit;14 quem malma vel invidia tamquam vipereo veneno percusserat,lS detractionem vel murrnurationem velut diaboli venena respuere;16 Haß: odium vefud venenum mortiferum da corde vestro repellite; 11 Trunksucht: iIIam foedarn consuetudinem, per quam grand; mensura ... solebant bibere, tarn· quam venenum diaboli de vestris conviviis respuatis;18 falsche Maße: stateres do/osas et mensuras duplices quasi venena diaboli fugiant. 19 Euseblus Gallleanus von böser Rede: sicut enim sunt uirufenti herbBrum succi, ita sunt et uenena uerborum;20 missbrauchter Reichtum: Perinde est, si aliquem exspectis impia et iniqua per opes et diuftias operantem: ac si quempiam uideas inaurato atque gemmato sibi poculo uenena miscentem;21 exsuftant in rebus pessimis ... similes illis, qui forte sumentes exitia/es herbarum succos cum risu perire dicuntur. 22 1 No. CCXL.17 {Opusc. 4}, hrsg. Vogel, MGH AAVU, S. 187. 2 No. CCXC.3 (Epist. 6.23), hrsg. Vogel, MGH AA VU, S. 22Sf. 3 4 S
6 7
8 9 10 I1
12 13
14 IS
16 17 18 19 20
Sermo CL.5. Sermo LXXXVJIl4. Sermo CCXXXV.4. Sermo Xill.4. Sermo XIV .4. Sermo LXXV.3. Sermo CCVU.4. Sermo LXXVD.6; ähnlich 7. Sermo CCXXXVI.4. Sermo CXCU.3. Sermo CXCIII.4. Sermo XV1.2; ähnlich CLXXI.3. SermoXLV.I;llhnlichCCXXV.2. Sermo CLYI.4. Sermo CLXXXVn.4; ähnlich ClXXXVIU.6. Sermo XLVI.8. Sermo CXXX.5. Homifia LUl.3.23-25.
21 Homilia LV.IO.III-113. 22 HomiliaLV.II.123-12S.
651
Aldhelm vom Geld: /oeu/os nummi ca/cant ut tetra venena; I pompas contempsit opimas, I... ut spretis caeni squa/entis adinstar,2 Idolatrie: Quod flamen felix ut spurca venena reeusat;3 Fleischeslust: mollia pue/larum labra ut nociva viperarum venena declinat. 4 frei nach Cyprian vom Mädchen: velut gladium te et venenum videntibus exhibeas. s Beda von Völlerei: dominus iubet ebrietatis herbam ei erapu/ae uitandam necnon et eurarum saeeularium ue/ut morliferos sucos esse cauendos;6 sicut corpora solent gladiis stemi ita animas audientium ue· neno prauee a/locutionis morli perpetuae subiugare contendiU Pseudo-Beda von Fleischeslust und Habgier: Luxuriam et avaritiam, Deo donante, a nobis quas; venenum appellimus. 1 Paullnus yon Aqullela von sündigen Freuden: HlBe sunt ... unde nos gaudere vult mundus ... HlBC enim gaudia ve/ut venena disbo'" repudiate debemusj9 Häresie: ve~a est continuo in amaritudinem caro mea et respirantis intemorum viscerum meorum vitalia tamquam pocu/o obriguere propinsla toxff1uo. IO Alculn von Häretikern: quorum doctrina ... ut uirus infunditur, ut uenenum serpentino dente ingestum quos laeerat occidit. 11 Vita Chrodegangi ep. Mettensis: detrahentium linguas ut venena fugiens, ideoque ab omnibus ut pater amantissimus amplectebatur. 12 Ardo von Anlane asketisch; vinum siquidem eeu pestiferum virus devitans ... J3 Homiliars Ottoburense: Praeeantatores, caragios et saeri/aga tilaeleria ve/ut diabeN venena refugiant. 14 Smaragdus von St. Mlhlel; va/uniates proprias velut venenum diabeN respuit. lS Rhythmus Oe habitu el eonve~atione monaehorum nach einer Metapher im Psalter - venenum aspidum sub labiis eorum - vergleichend: Obseena verba, turpia I Et risum que moveniis 1 Tantum vitemus p/urimum I Velut venenum aspidum. 16 Rudolf von Fulda vom Treiben bei Hofe: iIIa ut veneni poeulum ita palatinum detestabatur tumultum.'7 Ac. Ennahnungen: ealle yfe/nesse utan aworpan fram urum heortum ea/ swa atter; und: pEet ... ge c'a fatu c'lBS mice/an gemetes ... of eowrum gebeorseipe awurpac' eall swa attor. 11 Ae. Be muneca eynne: oonne heora unc'eawas fram I
2 3 4
s 6 7 &
Carmen oe virg., 1093. Carmen Oe vlrp., 2014. Carmen Oe virp., 1054. oe virginHate, 278,8. oe virpinHate, 315,17, nach Cyprlan, Oe habitu virginum, Kap. 5: venenum videntibus praebeas (zitiert nach EhwaJd zur Sielle.) In Lucae Euangelium expositio, VI.xxI.358-36Q. In Prouerbia Salomonis, rn.xxx.l Q9f. Horn/liae, LXXXVI, Migne PL 94, Sp. 480 AlB (Dekkers, Clavis, 1368; Machielsen, Clavis Pstristica
m, 4059).
9 Uber exhOltationis, XI, Migne PL 99, Sp. 207 A. 10 No. 17, hrsg. Dßmm1er, MGH Epist.1V (Karolini aevi II), S. 523,12f. II Contra haeresim Feficis, I, hrsg. Blumenshine, S. 55. Siehe auch unter ARZT. 12 Kap. 9, hrsg. pertz, MGH SS (in Folio) X, S. 558,7f. 13 Vita 8enedicti abb. Anianensis, hrsg. Waitz et al., MGH 5S (in Folio) XV.l, S. 202,3. 14 No. 76.7, Migne PL Suppl. IV, 5p. 1934. IS Diadems monachorum, Kap. XCvm. Migne PL 102, Sp. 687 B. 16 No. IX, Str. 14, hrsg. Strecker, MGH Poelae IV, S. 483 (Hss. 10. Jh.); vgl. Ps 13.3, 139.4, zitien Rm 3.13. 17 Vita Leobae, hrsg. Waitz, MGH 5S (in Folio) XV.I, S. 129,40f. II Hrsg. Assmann, AngelsAchsjsche Homilien, XJ.112f.; XTI.42- 46.
652
nanum men gebatte ne beo/J, eal hi weaxa/J on yfeJ, swa swa atres unlibba on men, swa he leng /Ja;tS attres /Jigena bedihla(J, swa his untrumnes mare. l Aglus von Corvey: do/er cordis levigatur, I Dum quasi pus quoddam eieimus laerimam. 2 Lehrgedicht Quid suum virtutis vom Neid: Non tantum pestis Ubies "uit omne venenum, I Heu, quantum. liver, fauee vomis Stigia.J Ae. Christ and Satan vom Teufel: Word spearcum "eah / attre ge/icost. 4 Fulbert von Chartres: Vt vitium vitent, velut exitiele venenum. s Paschaslus Radbertus: Omne igitur quod in fege eheritatis non invenisset ... vefut venenum repudiabat.6 Radbod von ut· recht: male omnia tanquam venena mortifera respuebaf.7 .Elfric: fram ... pleolicum weorce hine sylfne fomabban swa swa (ram ewylmba;trum mettum.8 .Etfric Bata: uerus christianus dicitur et est, qui ... inuidiam uelud uenenum respuit. 9 Byrt1tferth von Ramsey: bonis actibus intentus fuerit, desidiam otiositatis velut morliferi veneni poeulum fugiendo. IO Thangmar von HUdesheim: in eunctis iactantiam et POpularem favorem ceu mortiferum venenum vftabat. 11 Hildebert von Lavarclln als Maxime: quasi dira venena eavere / lram,livorem ... 12
c2. GIFTMISCHER
Seneca vom Undankbaren im Bild des Giftmischers: qui
ueri benefieii speciem fefellit. tarn ingratus est quam uenefieus, qui soporem, eum uenenum esse erecJeret, miseuit. 13 Ambroslus vom Frommen: inpugnatur quasi uenefieus, quia in nomine domini gloriatur. 1• Augustlnus vom frustrierten Sünder: deus de peecato eius operatur iustitiam ... Tamquam si uenenum aliquis inimico eegrotanti dere eupiens tallatur in specie medieamenti, et ... salutare eliquid offerat. 1S Pseudo-Clemens, übersetzt durch Ruflnus, von religiösem Synkretismus als Beiziehung von Arzt samt Giftmischer: tale est enim hoc, qua/e si quis aeger ad mede/em sui medicum pariter et venenarios invitet. 16 Paullnus von No· la von Versündigung: inter ectus superuaeuos peccate noxia quasi inter agrestes herbes gennine uenenata conligamus et sie in ollam corporis uel cordis nostri mottem mittimus;" Unvermischbarkeit von Guten und Bösen: sed bene, quod non ut in liquoribus uno ealiee confusis ite in hominibus eodem 1000 mix1is, si dis1 Hrsg. Schröer, Die angelsSchsischen Prosabearbeitungen, Anhang I. S. 135,14--17. 2 Dia/ogus, Epicedium Hathumodae, 205f., hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 376. (Ende 9. !h.). 3 XI1313f., hrsg. Paravicini, S. 50. 4 Z. 161[. hrsg. Krapp, ASPR I. Der Vergleich kann sowohl attributiv wIe adverbial
fungieren. S
Oe timore spe st amore, Migne PL 141, Sp. 346 A.
6
Vita S. Ade/hardi, Kap. 52, Migne PL 120, Sp. 1535 B. Sermo de S. Suftberto, Migne PL 132, Sp. 550 B. Catholic Homilies I, XXV.179-181. Colfoquia, XXIX, hrsg. Gwara, S. 172. Vite S. Oswaldi, hrsg. Raine, HIstorians, 1, S. 422,26--28. Vita Bemwardi ap. Hifdisheimensis. Prolog, hrsg. Pert2, MGH SS (in Folio) IV. S. 758,6. Vita beataa Mariae JEgyptiacae, Cantus t, Migne PL 171. Sp. 1324 B. Debeneficiis, V.xm.4, Philosophische Schriften. 5, S. 410. Expositio Psalmi CXVII/. XXI.7.2. Sermo X.5, Z. 177-184, hrsg. Lambot, eSEL 41. Ubri recognitionum, V.26.2. Eplstufaxxm.7.
7
a 9 10
11 12 Il
l4
IS 16
17
653
crepent meritis, boni suauitas amaritudinemali uenenatur. 1 Gregor I. metaphorisch: ne minus quam se proximos diligant, et eum ipsi salubrem potum uini sorbeant, ... mentibus pestiferum ueneni poculum fundant; danach Alfred als Analogie: dBet hie lufigen hi seffe swiCur 60nne hiora niehstan, swe/ce hi hie seffe drencen mid wine, ond &Em oorum seilen attor. 2
cl. VERSÜSSTES GIFT) Tertulllan von Theatergenüssen: Omnia iJIic seu fortia seu honesta seu sonara seu canora seu subtilia proinde habe ae si stiJlicidia mellis de Iibacunculo uenenato, nec tanti gu/am fadas uoluptatis quanti pericuJum per suauffatem.· lohann.. CHslan vom Häretiker: ueneficorum quorundam, ut aiunt, haec consuetudo est, ut in pocuJis quae canfieiunt uenenis melfa permisceant, ut dulcibus nocitura celentur et. dum quis mellis dulcedina capffur. uenan; peste perimatur. ita ergo et tu dicens ..diuinaB naturBe imago est homo ... doIuit sie pro imagine sua deus, sicut pro statua sua imperator.''S Dracontlus: popu/storem Romanae gentis adegit I sorbere mortiferum ceu pocula blanda venenum.' Aldhelm von Fleischeslust: femineae titillationis lenocinia ... va/ut lentescente nectaris defruto seu mulso mellitae potationis obleetamento atrum veneni virus infundentia ... spravit. 1 Caesarlus yon Artes von teuflischer Verfilhrung: diabolus ... condit blandimenta peecandi, quomodo so/ent malefici, quomodo salent qui mortiferos herbarum temperant sucas, in condito aut in aliquo melfito poeulo nescientibus propinare, quod gustus mentita suavitate canponunt ...' 80nlfatlus von Cupiditas: Dulcius ut mu/sum quaerant quam nectaris haustum;9 Luxuria: Vsibus humanis dulcis ceu nectaris haustus. 10 Euseblus Gallleanus von Fleischeslust: Quomodo so/ent, qui mortiferos herbarum temperant SUCCOS, in condito auf in aliquo mellito poculo nescientibus propinare ... ita et diabolus per reTUm camalium coneupiscentias ... bJanditur. 1I Bei 'Paulus Dlaconus' Häresie: Permiscent ... vera falsis ... more eorum qui venena propinantes. om calicis melJe Iiniunt, uf dum mellis dulcedo intenditur, virtus poculi avidius insumatur, und: falsa veris resperguntur, ut sub obtentu veritatis falsitas inimica prrevaleat. Nam et qui venena porrigunt. prius meile calicis om liniunt, ut per gustum dulcedinis perveniatur ad pocu/um mortiS. 12 Theoclulf von Or1eans: Sie se tur socium simulat, nocffurus uf intrat,l Sicque latent dulci mixta venena mero. u Odo yon Cluny von heidnischer Dichrung: Sie uoluere dii ... SUB carmina dici, I Vt quasi meile Eplstula XXXD.2 2 Cura pastoral/s, m.xxxv.41- 43; ae.: S. 449,25-27. ) Siehe auch HONIG. • Oe spectaculls, XXVO.5, S. 250. oS Contra Nestorium. Vll.vI.2. CSEl 17, S. 361. , Romulea, V.211f., hrsg. Vollmer, MGH AA XIV, S. 145. 1 Oe virginnate, 311,1-5. Ähnlich Baslllus vorn Reiz ( 6ov"> weltlicher Literatur wie Gift unter Honig gemischt: Ad adolescentes, Migne PG 31, Sp. 569 A. I
• SermoCLXVlU. 9 Oe ViIi/s, No. rn.55, hrsg. Glorie. Vsnae coIlectiones aenigmatum, S. 323. 10 Oe Vrtiis. No. VD.2, hrsg. Glorie, Van'ae coIIectkJnes aenigmatum, S. 333 = hrsg. Dilrnmler, Poetae 1.1. S.l--15, Z. 294f. 11 Homilia Vl4.59-66. 12 HomH/a da tempote CLXXVI, Migne PL 95. Sp. 1398 BIC mit CIO. U Carmen XXVllI.689f., brsg. DUmmler. MGH Poetae 1. S. 511.
654
litum porgat uas dulee uenenum;l Oiigerische Worte des Teufels: Ista samarda eus uelut oblita melfe fatetur. 2
M
u: Sport, Spiel, Unterhaltung' a1. FEST, GETRIEBE, GEWÜHL Cicero von menschlichen Strebungen im Analogon des bunten Gewimmels beim Olympischen Fest: ut iIlie alii corporibus exercitatis gloriam et nobilitatem coronae peterent. alii emendi aut vendendi quaestu et luero dueerentur, esset autem quoddam genus eorom qui ... visend; causa venirent studioseque persp;eerent quid ageretur et quo modo. item nos quasi in mercatus quandam eelebritatem ex urbe aliqua sie in hane vitam ... pro feetos ... 4 Ammianul MarcelllnUI vergleichsähnlich spöttisch von eitlem Schrei ten wie Tanzen: pedes hue et iIIue exsu/tando contorquens saltare, non ineedere uidebatur. s Aurellus Vlctor von zügellosem Machtkarnpf: ubl passim confusaque omnia ... quique fas putant, uti per turbam, rapere a/iena offieia, quae regere nequeunt .. .6 M
M
( CHRlSTlICHE TEXTE) 158/85: cantieum erit vobis sieut nox sanetifieatae sollemnitatis I et taetitia eordis sieut qui pergit cum tibia [Vet.Lat.: oportet vos laetari et ingredi in saneta mea iugiter quasi festa eelebrantes atque gaudentes ut ingrediamini cum tibia].7 5everlanus von Gabala, übersetzt von PseudoMPetrus Chrya sologus, vom Weihnachtsfest: sieut proeedente rege et plateae mundantur et omnis eiuitas diuersis fforibus et omatibus coronatur et nihil fit, quod minus dignum uultui regis appareat, da et nune, proeedente rege paeis. omne quod triste est auferatur a medio. 8 HIeronymus von seiner Freude: gaudeo et ueluti quodarn tripudio effertur animus meus.9 Commodlan vom Treiben in der Kirche: de domo Dei ceu nundinas facitis, astent. lO Paullnus von Nola vom kirchlicher Betriebsamkeit: familiare seeretum taeiti roris adamasti ... iam pene forensibus turbis aemulos eeefesiarom tumultus ... decfinans. 11 Euseblus GalHcanul von Erwartung der Himmelsfreuden: ita homo ... ad uota coelestium gaudiorum tanquam ad nuptiale conuiuium praeparatur. 12 Ekkebert. von Hersfeld von Spendenfreude: quasi ad nundinas, sie quisque post alterum eum mercibus oblacionum roebat, I) der sterbende Heilige tröstend: gaudete, quia ... iuge gaudium, quasi ad perennes nundinas sc festivitstes ... hoc eelebraturae estis. 14
2
) 4
5 6 1 8 9 10
11
12
II 14
Occupatio. VI. 727f. Occupatio, 0.136. Siehe auch WAOENLENKER. Tusculanae disputationes, V.9 (nach Pythagoras). Res gestae, 28.1.13. Uberde caesaribus, 24.10. Is 30.29 Sermo CXLlX.I.25-29, 24B. Epistufae, LXV.2.1. Instructiones, n.)OC(1 (xxxv). 11-13, hrsg. Martin, S. 68. EpistufaXXXVlli.1 O. Homifia VI.5.80f., nach 102.1; Mt 22.2 etc. V;ta S. Haimeradi presb., Kap. 14, hrsg. Köpke, MGH SS (in Folio) X, S. 603,12f. Wa S. Haimeradi presb., Kap. 23, hrsg. Köpke, MGH SS (in Folio) X, S. 605,36f.
ce
655
a2. THEATER, ZIRKUSI Lucrez unter Bildern tur Knattern: (nubes) dant etiam sonitum patuli super aequora mundi, / carbasus ut quondam magnis intenta theBtriS / dat crepitum malos inter iactata trabesque, / interdum perscissa furit petulantibus BUriS I et fragilis <sonitus> chartarum commeditatur. 2 Cicero vom sozialen Ort des Einzelnen: quem ad modum. theatrum eum commune sit, recte tamen dici potest eius esse eum Jocum, quem quisque occuparit, sic in urbe mundove communi ... ;J Handel mit geflUschten Dokumenten im Bild des Kanenverkaufs: de innumerabilibus chirographis ... quorum etiam institores sunt qui ea tamquam gladiatorum IibelJos palam uenditent;4 Redeschmuck: reliqua ex coIlocations verborum quae sumuntur ... magnum afferunt amatum orationi. sunt enim similia iIIis, quae in amplo omatu scaenae aut fori appelfantur insignia, non quia sola oment, sed quod excelfant;5 vom Greisenalter: senectus autem aetaüs est peractio tamquam fabu/ae. euius defatigationem fugsre debemus;6 Lebensunlust: animo aequo e vita, eum ea non placeat. tamquam e theatro exeamus;7 OvId von der heranwachsenden Drachensaat: sie, ubi tolluntur festis au/aea theatris, I surgere signa soIent primumque ostendere vultus. / cetera paulatim. placidoque educta tenore I tota patent imoque pedes in margine ponunt;& im VergJeichspaar vom Angriff der Mänaden auf Orpheus: cruentatis vertuntur in Orphea dextris I et coeunt .. J... structoque utrimque theatro / ceu matutina cervus periturus harena / praeda canum est.' Seneca von einer Menge: Quantus incedit pop%~~s per urbes / ad noui /udos auidus theatri;10 in commissionibus nostris plus cantorum est quam in theatris olim spectatorum fuit,ll Vertrauen in die Fortuna: alienum forlunae uestrae uultum geritis, sieut p/urimi quibus In circa aut theatro desidentibus iam funesta domus est nec adnuntiatum mafum;12 von gemeinsamem Besitztitel gegenüber aktuellem Besitz im Bild von Sitzplätzen: cum in theatrum ueni. si plena sunt equestria, et iure habeo /ocum illic, quia sedere mihi licet, et non habeo, qu;a ab his, eurn quibus mihi ius Ioci commune est, occupatus est. Idem inter amicos puta fleri. Quidquid habet amicus commune est nobis. sed Ulius proprium est, qui tenet. n Pllnlus lunlor von unwürdiger Fürbitte: frequentius singulis, ambobus interdum propitium Cassarem ut in /udicro aliquo precabantur, 1" von zwei seiner Hauser: iIIam tragoediam. hanc adpel/are comoediam S()/eo, iIIam quod quasi cothumis, hanc quod quasi socculis sustinetur. 15 Martlal: Basia da nobis ... 1
Die Bilder filr Dramenauffilhrungen und filr Kampfspiele sind teilweise nicht klar unter-
scheidbar. Siehe auch unter BILDER FÜR 'ZAHu.oS': DIVERSE BILDER. 2 Oe ferum natura, Vl.l08-115. 1 Oe finibus bonorum et malonJm, m.67. 4 Philippica 0.97.
, O,,'or. 39 (134).
6 7
I 9 10
11 12
n 14 15
Cato maJor de senectute, xxm.85. Oe finibus bonorum et malonJm, I.15 (49). Metamorphoses. m.l1 I-I 14; dazu Bn.mner, ,.Function ofthe Simile", S. 357. Metamorphoses, XL23--27; dazu Brunner, ,.Function ofthe Simile", S. 358. Hercvles, 838f. Epistulae tnClf8les. 84,.10. Dialogi, VIl.28.1. Oe beneficiis, VU.XlI.4f, Philosophische Schriften, 5, S. 552. EpisluJae, Vl.v.5. Epistulae, IX.VII.3.
656
"Quor' inquis? 1 ocesni fluctus me numerare iubes 1.../ quaeque sonant p/eno vocesque manusque theatro ... 1 Apulelus scherzhaft von Schreckensstarre: fixus in rapidem steU gelidus nihif secus quam unam de ceteris thestri statuis uel columnis.2 Ammlanus Marcelllnus von aufgeflogener Verleumdung: cumque ras in inquisitionem ueniret ,.. tamquam per satyram subito ... uinculis sunt exutae personae ... et Verissimus ilico taeuit uelut aulaeo deposito scenae;3 Blick auf Fliehende wie im Theater: ue/ut in quodam theatrali spectaeulo sulaeis miranda monstrantibus muffs licebat iam sine metu uidera: nandi strenuis quosdam adhaerentes ... ;4 Ränkespiel fern der Front im Bild von Theater: haee in castris Constantii quas; per lustra aguntur et scaenam. s
Ortgenes, übersetzt durch Ruflnus, vom Ganticum canUcorum: libel/us hic ... dramatis in modum mihi videtur a S%mone conscriptus;6 dramatis in modum et tamquam fabu/a, quae in scaenis personarum immutaoo ne agi so/et. videatur esse compositus,7 Bei Tertulllan Theaterbesuch wie Idolatrie: si Serapeum saerificator ueladorator intrauero, a Deo excidam, quemadmodum circum uel theatrum spectator.8 Pseudo-Cyprtan von der Schöpfung: quod theatrum humanis manibus exstructum istis operibus potern compararf? magnis licet lapidum mo/ibus exstruatur, cn'stae sunt monüum alliores, et auro licet tecta /aquearia re/uceant, astrorum fulgore uincentur. 9 Lactanz von Definition durch Kontrast und Kontext: nee omnino apparere uis boni potest nisi ex mali comparatione ... si unum c%ram circa dederis, nemo spectandum putabit sub/ata omni circensium uoluptate. 10 Ruflnus nach Baslllus vor Verschwendung beim Wohltun warnend: Quod si magistratus in theatris, mimis et athletis et gladiaton'bus ... totum patrimonium suum ... prodigit, ut unius hOrEe favoram vu/gi acquirat ... tu dubitas ... munifieus esse in hujuscemodi /argitionibus, in quibus judex residet Dominus?" Augustlnus von Pflicht zur Versöhnung: rogarem ... unumquemque qui uos tamquam in theatro uitae huius cum uestrum pro se ipso et pro aliis ea conscribendo spafgatis; 12 innerkirchliche magno sui perieu/o speetant, ne Zwistigkeit talia p/erumque seditionibus queerunt in ecc/esiis, qualia so/ent in
( CHRISTLICHE TEXTE)
,
2 3 4
S
6 7
I
Eplgrammata, Vl.xxxlv.I-5. Dazu Dutoit, Le tMme de I'adynaton, S. 148. Metamorphoses, m.lO, S. 59,16f. Zu dieser Funktion siehe zu STEIN. Res gestae, 16.6.3. Resgestae, 16.12.57. Res gestae, 18.5.6. Commentarium in Canticum canticorum, Prologus, hrsg. Baehrens, GCS 33, S. 61,5-8. Commentarium in Canticum canticorum, ProIogus, hrsg. Baehrens, GCS 33, S. 63,4-6. Als wesentliches dramatisches Merkmal betrachtet er den angenommenen Wec::hsel mehrerer Sprecher: Drama enim dicitur, ut in scaenis agi fabula solet, ubi diversae personae introdu· cuntur et aliis acoadentibus, alfis etiam dlscedentibus a dWersis et 8d dWersos textus narr8tJonis expletur (S. 61,20-22); Drama autem esse diximus, ubi certae personae introducuntur, quae Joquuntur, et aliae interdum superveniunt, alias recedurrt aut 8CC8dunt et sie tatum in mutationibus agitur personarum. Ha8e ergo em totius libelli specJes. (S.89,6-9) Despectaculis, vm.IO, S. 235.
Despectaculis,9,eSEL3.3,S.12. 10 Divinae institutioocs, VU.5.27, Version S. 602, Fußnote, in Bildreihung. 11 Homlliae, m.3, PG 31, Sp. 1748 AlB. 12 Epistu/ae, LXXID.8, eSEL, 34.2, S. 274: bei Hieronymus, Epistulae, eX.8.2.
9
657
theatris;1 Anblick des Martyriums: Magnum ... speetacufum noster animus eepit: nec inanissimam et pemieiosissimam. sieut solet in theatris qumrumque nugarum ... oculis interioribus hausimus;2 Teilnahmslosigkeit der Heidengötter angesichts des Bürgerzwists: vim tarnen patiebantur studii sui dii illi praesides iroperii Romani et ta/ium certaminum tamquam theatrici spedatores;) Ruhm eines Rhetors: non sicut auriga nobilis, sieut venator studiis popularibus diffamatus, sed Ionge aliter et graviter et ita, quemadmodum et me laudari vel/em. 4
.3. SCHAUSPIELER, FABULIERER, GAUKLER, WAHRSAGER, DICHTER Varro von der Seele im Bild der Srelzengänger: ut gral/atores qui gradiuntur perticae .. .lcpvv ax(v1IrOt, set ab homine eo qui in is stat agitantur, sie i11i animi nostri sunt gral/ae, crura ae pedes nostri, ex se ax(v1lrm, sed ab animo mouentur. 5 Cicero von weiser Lebensführung: Ut enim histrioni actio, saltaton' motus non quivis. sed certus quidam est datus, sie vita agenda est certo ganere qUodam, non quolibet; ... nec enim gubemationi aut medieinae similem sapientiam esse aroitramur. sed action; iIIi potius ... et saltationi, ut in ipsa insft, non toris petatur . artis effaetio;6 sine philosophia non posse effici quem quaerimus eloquentem . ut sie adiuvet ut pa/aestra histrionem;7 vorbildliche Greise: ii mihi videntur tabulam aetatis peregisse nee tamquam inexercitati histriones in extremo aetu corruisse;1 Fähigkeit zur Selbsteinschätzung: acremque se et bonorum et vitiorum suorum iudicem praebeat, ne seaenici plus quam nos videantur habere prudentiae. lIfi enim non optimas sed sibi accomodatissimas tabulas eligunt ... Ergo histrio hoc vidabit in scasna, non videbit sapiens vir in vita?' nach Caeclllus Statlus vom Übertölpelten in der Komödienfigur des törichten Alten: Ut me hodie ante omnes comicos stultos senes versaris atque inluseris /autissume;10 vom Apfelgeschenk im Bild des beschenkten Spaßmachers: me autem a te ut scurram vel;tem malis oneratum esse non mo/este tuli;11 korruptes Gericht als Theaterfarce: Non enim umquam turpior in ludo ta/ario consessus tuit;12 korrupter Konsul wie Gaukler: Consul autem iIIe deterioris histrionis similis suscepisse negotium dicitur et dom; div;sores habere; l ) Zweifel am Wahrheitsgehalt homerischer Götterbeschreibung: ... sive haec ... tabularum similia ducimus ... 14 Pseudo-Clcero ähnlich: qui, quas verissime memoria propagata tuerint, non tabulae similia sit existimaturus?15 Seneca vom Verweichlichten im Bild komischer Mimenkleidung: 1 Sermo CCLD.lv.4, Mignc PL 38, Sp. 1174. 2 SermoCCLXXV.I, Migne PL 38, Sp. 1254. ) De civltale Dei. ID.xlv.76f. • Confessiones, rv .14.22. 5 Saturae. Fragment 322. 6 De finibus bonorum el malollJm, m.24. 7 Oralor. 4 (14). I Calo mai« da senectute, XVlI164. 9 De offlciis. 1.[XXXIJ.114. 10 Laelius de amlcitia. XXVI.99, zitiert aus dem verlOT'Cflen Eplclerus. I1 Epistulae sd familiare$, 1X.X:X.1. 12 Ad Atticum, LXVJ.3. u Ad Atticum. I.XVI.12. I. Oe re pub/ica, L36156. 15
Epistu/a 8d Octavianum, 7, in: Cicero, Epistulae, Bd. m, S. 217.
658
in omni pubfico coetu sie apparuerlt ut pallio velaretur caput exe/usis utrimque
auribus, non aliter quam in mimo fugitivi divitis so/ent; 1 Gaukelei für logischen Fehlschluss: Sie ista sine noxa decipiunt quomodo praestigiatorum aootabula et caleuli. in quibus me fal/aeia ipsa de/ectaf.2 luvenal abwenend vom Händler. an magis ob/ectant animum iaetata petauro I corpora quique solet rectum descendere funem I quam tu, Corycia semper qui puppe moraris I atque habitas, Coro semper tollendus et Austro, I perditus artieulis [v.ll. ae vi/is; a Sieulis] sero mercator o/entis I ... I hie tamen ancipiti figens vestigia p/anta I vic1um il/a mercede parat. brumamque famemque I iIIa reste cavet tu propter mille talenta I et centum vil/as temerarius.J Gelllus von den Bruttiani: hi sequebentur magistratus, tamquam in scaenicis fabulis qui dicebentur '/orari,... et quos erant iussi vinciebant ...4 Fronto vom Jonglieren beim Essen im Vergleichsbild des Gauklers: oleas suas in altum iaeiat, ora aperte excipiat. exceptas ut ca/eulos praestrigiator primoribus labris ostentet. s Ammlanus Marceilinus von Speichelleckern: uariis assentandi figmentis ad singula ulterioris fortunae uerba plaudentes parasitorum in comoediis faeetias affectando. Vt enim illi sufflant milites gloriosos obsidiones et pugnas aduersum milia hostium isdem ut heroicis aemulis assignantes, ita hi quoque columnarum construetiones alta fronte suspensas mirando ... ultra mortalitatem nobiles uiros extoJlunt;6 Verstellung: eum ... ad praefecturam uenisse hominem comperisset immeritum ... histrionis ritu mutata repente persona ... ineedebat oculis intentis ae diris praefecturam autumans. 7
( CHRISTLICHE TEXTE) Samuhe' sarkaslisch: quam gloriosus fun hodie rex Israhell discoperiens se ante ancil/as sefVOrum suorum I et nudatus est quasi si nudetur unus de seurris. a Uber Proverbiorum: ne comedas eum homine invido ... I quoniam in similitudinem arioli et coniectoris aesümat quod ignorat. 9 lactanz von Metempsychose: sentenfia deliri hominis quoniam ridieula et mimo dignior quam scola fuit. IO HIeronymus von Leidenschaften: So/ebet in theatris unus homo frequenter diuersas habere personas: Nune ingreditur in mulierem. nune in uirum ... et qui in regem processerat, rursum in seruum procedit ... Et nos diuersas personas accipimus. Ouando enim irascor. personam /eonis adsumo; quando ras alienas rapio. lupi ...;" quomodo in theatralibus scaenis unus atque idem histrio nune Herculem robustus ostentat, nune mollis in Venerem frangitur ...• ita et nos ... tot habemus personarum similitudines. quat peccata; 12 Gaukler fUr philosophischen Scharlatan: pueri/ia sunt haec et eirculatorum /udo similis, docere. quod
I
2 J 4
s 6
7
a 9 10
11 12
Epistulaemorales.114.6. Epistulaemorales, 45.8. SBtura XIV.265-275. Nodes Atticae. X.1II.19. Ad M. Antoninum de orationibus, 3, hrsg. van den Hout, S. 154. Res gestae, 28.4.12. Res gestae, 29.2.14. fI Sm 6.20. Prv 23.6. Einheitsübersetzung weicht start ab! Divinae institutiones. Vll.12.31. Tracta!us in fibrom PsaJmcxum, LXXXI.4. 78, S. 85, Z. 76-82. Epistu/ae, XUD.2.4.
ce
659
ignores;l undifferenzierte Kritik: ne me putes in modum rustici bafatronis cuneta Origenis reprobare. quae scripsit. 2 Augustlnus von heidnischen Bräuchen: ne faeiamus. ut mimi solent. et optemus a Ubero aquam. a Lymphis uinum;3 ... ne absurditate turpissima. quafis iocularitar in mimo fieri solet, peteretur a Libero aqua, a Lymphis uinum ... tam sit inconueniens et absurdum, ut mimicae SWfrilitati uideatur esse simillimum. Quod eum fit ab scientibus mimis, digne ridentur in thealro ... ;4 desipere et aliquid mimo simile in sua domo agem uideretur,s Ha&eine sunt numina safubria urbium. magis riefenda quam fudibria theatrorum?6 deteriora sunt templa ubi haec aguntur. quam theatra ubi finguntur,' Gemeinschaft der Gläubigen: Si enim in theatris nequitiae, qui afiquem diligit histrionem el tamquam magno ... bono eius arte perfruitur. omnes ditigit. qui secum eum di/igunt ...• quid nos in societate di/ectionis dei agere conuenit ... ?8 Dämonische Künste wie diejenigen verworfener Menschen moralisch abzulehnen: Ouod uero daemones ... quaedam mirs faciunt ... cur non contamnatur ... cum plerique perditi homines ... diuersis artibus possunt. ut ea ... narrata uix credanf? quam multa funiambufi ceterique thaatrici artifiees. quam mutta opifices maximeque maehaniei miranda fecerunfl num ideo meliores sunt bonis ... hominibus? ... tanta quidam homines possunt. ut 80S iIIi, qui non possunt, plerumque stupendo in sui eomparslione diuinos uoeent ... quanta ... mirabifiors ... daemonas possint. eum tarnen sint prauitate ... peruersi;9 Vorwurf des amoralischen dichterischen Formalismus: quod offend;s sures dei leuius sit. qusm si incompositis syllsbis tuis grammatica suscenderet auetoritas. IO Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Ruftnus, vom schlechten Ansehen der Christen: a turpissimis atque inpudicissimis histrionibus inridemuf. et nihit ita delectabi/e geritur in mimis, nihil ita grate cantstur in comoediis quam Christianus. 11 Maximus von Turln von geistlichem Entzücken im Bild des Tänzers: Sicut enim, qui corporaJiter saltat. nune in aere suspenditur, nune ad altiora iaciatur. nune altemis saltibus Ioca diuersa CX>nlustrat, ita et qui spiritaliter saltat ... modo in aeris subfimitate erigitur, modo ad siderum aftiora suStOlJitUf, modo diuersis cogitationum sattibus paradysum caelumque conlustrat. Et sicut. qui corporaliter saltat, uoIubilitate membrorum se exercens. gyrum sibi saltationis adquirit. ita et qui spiritaliter saltal ... gyrum sibi totius orbis adsumit. 12 Paullnus von Nola von geistlicher Fonentwicklung als Seiltanz: angusta enim u;a gradimur et quasi in 'une suspenso ancipites ambulamus.1) Isldor von sevilla dichterische Sprachkunst gegenüber Weisheit abwer· I 2 ) 4
S 6
,
8 9 10 11 12 I)
Epistulae. LID. 7.3. Epistula8, LXXXV.4.l. Oe cMtate Oei. IV.XXlI. 16-1 8. Oe cMfate Dei. Vll.29--45. cMtata Dei. Vl.lx.8f. civitate Dei, VLIX.44f. Oe cMtate Dei, VLx.68f. Oe doctrina Chrisfjana. J.xxl}c30 dMnatione daemonum, IV.8, eSEL 41, S. 606f. EpiSl_. XXVI.4. CSEl 34. S. 86. Oratio I: ApoIogeticus, 84.2. Senno XLß.4, zu Lc 7.32. Epistula XL 11.
oe oe
oe
660
tend: Quidam eunosi delectantur audire quosJibet sapientes ... ut faeundiam sermonis eorum agnoscant. more poetarum, qui magis compositionem verborum quam sententiam veritaüs sequuntur. 1 Lludprand von Cremona von Machtinsignien: imperialibus me uü caligis ... videntur mihimet ... preciosa dona, diligentius vero consideranü visum est mihi histrionum mimorumve more incedere, qui, ut ad risum faeile turbas iIIiciant. variis sese depingunt coloribus. 2 Osbem von Can· terbury vom Teufel: diabolum scurrae simi11imum coram equitanübus deprendit sattantem. et quasi de futuro aliquo luClO gloriantem.l Amarclul vom Kleriker: Non sit linguosus, nec SCUfTQ mors iocetur."
04. RHETORISCHE BEZÜGE
Cicero vom Handwerk des Redners: ve/im me non mutto secus facere, eum de oratere disputem, ae facerem. si esset mihi de histrione dicendum. negarem enim posse eum satis faeere in gestu, nisi palaestram. nisi sattare didieisset ... similiter nune de orators ... loquOr,5 zornige Rede des Orators: aguntur ista praeclare, et ab oratore quidem me/ius, si modo est orator, quam ab ullo histrione, sed aguntur leniler et mente tranquilla;6 Philosophie als Hilfe des Redners: non ut in ea tamen omnia sinto sed ut sie adiuvet ut pa/aestra histrionem; paNS enim magnis saepe rectissime conferuntur. 7 Tacltus von Resonanz und Publikum des Redners: oratori autem c1amore plausuque opus est et ve/ut quodam theatro ... populi quoque ut histriones auribus uterentur. quantum ardorem ingeniis. quas oretoribus races admovebant.' Gelllul vom gestikulierenden Anwalt ma/edicüs ... iaetatus est mu/taque in eum. quasi in histrionem. in ipsis causis atque iudiciis dicta sunt;9 im Caltriclul-Zitat von Stil und Inhalt: si vero frigidi et leves et tutti/es sensus in verba apte numeroseque posita incJuderentur. non esse id secus crederetis quam. cum homines insigni deformilate ae facie deridicula imilantur. histriones et gesüunt?IO Prudentlul entsprechend von Symmachus: (uuft ...) mentitumque graui. personae induca,. pondu" I ut tragieus cantor ligno tegil ora cauato. I grande a/iquod cuius per histum crimen anhelet." Fronto von rhetorisch Unbegabten: auf imperarent gestu. censeo. ut histriones, aut nufu ut muü, aut per interpretem ut barbari;'2 eandem sentenüam mil/iens alio atque aHa amictu indutam referunt, uf histriones. quom psl/iolaüm saltant. caudam eyeni. ... Furiae flagel/um eodem paJlio demonstrant. ita isü ... ll Qulntlllan von unnützer Redekunst: supeNacua arlis imitatio ...• quafis iIIius tuif.
1 SententJarum liM, ll.XXlX.l3, Migne PL 83, Sp. 630 AlB. 2 Antapodosis, rn.XXXv, hrsg. Becker, S. 90.22-27. ) Vita $. Dunstani, Kap. 21, hrsg. Stubbs. Memorials, S. 94. 4 Sermones, rn.824.
, oe onltonl, ID.22 (83).
6 Tusculanae disputationes, JV .55. 7 Orator, 4 (14). , Dialogus da oratoribus, 39.4 mit 40.1. 9 NoctesAtucae,I.v.2. 10 Noctes Attk:ae, XLxw.IO. I1 Contra Symmachum, 0.646-648. 12 Ad Verum imp.• 0.11. hrsg. van den Hout, S. 123. II Ad M. Antoninum de orationibus, 4, hrsg. van den Hout. S. 1$4.
661
qui grans cieeris ex spatio distanti missa in acum continuo et sine frustratione inserebat ... 1
aS. GLADIATOR, GLADIATORENKAMPF Cicero vom politischen Widerstand: si in gJadiatoriis pugnis ... ut vivere liceat obsecrantis etiam odisse solemus, fortis et animosos et se aerifer ipsos morti offerentis servari cupimus ... quanto hoc magis in fortissimis civibus faeere debemus!2 standhafter Freund: num, ut gladiatoribus imperari soIet, ferrum non recepit'!) ehrenhafter Untergang: quod gladiatores nobiles faciunt ut honeste decumbant. faciamus nos ... ut eum dignitate patius cadamus quam cum ignominia seruiamus.· Vellelus Paterculus von Gewaltbereitsehaft: Rufus Egnatius, per omnia gladiatori quam senatori propior ... interimere Caesarem statuit. 5 PUnlus senior vom Hahnenkampf: Pergami omnibus annis spectaculum galJorum publiee ecmur ceu gladiatorum.6 Plinius lunlor vom Rededuel1: in spectaculis quibusdam sors aliquem seponit ae seruat, qui eum uictore contendat, sie in senatu ... ex duabus sententiis eam, quae superior exstiterit, tertia exspectaf.1 Gelllus von rhetorischem Streit: Tiro animum non advertit non ... humanae vitae negotia et aetiones ... similia esse pugnae gladiatoriae. Nam g1adistori composito ad pugnandum pugnae haBe proposita sors BSt, aut oceidere, si oeeupaverit, aut occumbere, si eessaverit. Hominum autem vita non tam iniquis ... neeessitatibus conscripta est ... S Ammlanus Marcelllnus von Nahkampf im Bild des Murmillo: proelium maiore spiritu repetiuit ... seque in modum myrmillonis operiens hostium latera ... destrictis gladiis perforabat. 9
ur
( CHRlS11.1CHE TEXTE) Tertulllan von scheinbarer Stärke der Häretiker: In pugna pugilum et gladiatorum plerumque non quia fortis est vincit quis, aut quia non potest vinci, sed quoniam iIIe, qui victus est, nullis viribus fuff; adeo idem ille vieter, bane va/enti postea comparatus, etiam superatus recedit. Non amer haereses de quorundam infirmitatibus habent, quod valent, nihil valentes, si in bane valentem fidem ineurrant. 10 Amoblus von Sicca vom Attribut Neptuns: fingitur ... eum fuscina rex maris, tamquam illi pugna sit gladiatorii obeunda certaminis. ll HIeronymus von Todbestimmtheit: hoc plango, quod ... non sentis esse te mortuum, quod quasi gladiator paratus Ubitinae in proprium funus omaris. 12 Bei Augustlnus zum Gladiatorenkampf Verurteilter filr verzweifelten Sünder: eos, qui desperando moriuntur, quomodo gladiatores quasi destinati ad ferrum, ... quasi addietas iam animas suas contemnunt ... ;'3 animo quodam gladiatoricio, quoniam uita desperat, quiequid potest faeere ad satiandam ... libidinem suam faeit, 1 2 3
• 5
6 1
I 9
10 II 12 IJ
Institutio aratoria, D.xx.3. Pro T. Annio Milane aralio. 92. Pro P. $estio oratio, 80. Philippica lll.35. Historiarum liOO, n. 9L3. Naturafis historia, X.50. Epistulae, VID.xIV.21. Noctes Atticae, VI.IU.30-32. Resgestae,16.12.49. Oe praescriptione haereticonJm, 2, CSEL 70. S. 3. Adversus na6ofles, VI. 12, CSEl 4 (Dekkers, Clavis, 93). Epistulae, CXLVll.8.2. Setmo Frangipane 0.3, hrsg. Morin, S. 192,5-8.
662
tamquam deuotus ad uictimam; 1 quare non exp/eo libidines meas ... perditurus hanc uitam, nuffam postea recepturus? Sie sunt desperati gladiatores, ... Saucius enim quaerit ubi moriatur, nec dubitat malum faeere, quia nullem sperat indulgentiem;2 Nonne adtendis quam lieentiosa crudelffate uiuant gladiatores? Vnde hoc, nisi iam tamquam ad ferrum et uictimam destinati, explere uo/unt libidinem, antequam fundant sanguinem?J Maximus von Turin von heidnisch-ritueller Selbstverwundung: more g/adiatorum paratus ad pugnam ferrum gestat in manibus, nisi quod gladiatore peior est, quia ilfe aduersus a/terum dimicare cogitur, iste contra se pugnare conpe//itur; iIIe a/iena petit uiscera, iste propria membra diJaniat ... sicut gJadiatorum publicum facinus religiosa principum deuotione sublatum est, ita et amentiae gladiatores isti ... de propriis domiciliis auferantur.·
a6. TlERKAMPFS Ammlanus Marcelllnus von schlimmer Erwartung im Bild der zum Tierkampf Verurteilten: solum de se metuens quisque per longa spatia deducebat. Et quamquam ut bestiarii obiceremur intraetabilibus feris .. .6 Vorfiihrung des Gefangenen wie von einer angekeneten Bestie: iniaeto onera catenarum in modum beluae trahebatur; 7 inter quae eum beluae ritu traheretur ingenuus paulo ante diues et liber ... ;1 entfesselte Grausamkeit im Bild von Zirkusbestien: aeeepta igitur nocendi materia ... effudit genuinam feroeiam peetori erudo affixam. ut saepe faeiunt amphitheatrales ferae diffraetis tandem solitae postieis. eumque muftitormiter quasi in proludiis negotium speetaretur ...;' Barbari tamen ue/ut diffraetis caueis bestiae per spatiorum amp/itudines fusius ineitati oppidum petiuere. IO Petrus Chrysologus vom Psaltereingang: uelut dimicaturo eum bestiis et grauissimorum certaminum discrimina SUbitUfO pronuntiantur ante brauia, praemia, ooronae, Propheta beatidudinem sie praemisit, 1I Jesu Voraussage seiner Passion: dominus ... uelut harenam suae constituens passionis ... Quot contumaliarum genera, tot genera bestiarum; quot expectatores, tot persecutores adfutuTOS esse signabat. 12 Homiliare Ottoburense vom Kampf gegen den Teufel: arena mundi huius. ubi diabolum et angefos eius tamquam erude/es bestias ... viearunt. lJ Caesarius von Artes vom Kampf gegen Sünden: in arena mundi huius contra omnia peccata val erimina velut contra crudelissimas bestias nos iugiter pugnare sentimus. l • 'Chrysostomus Latlnus' von Christi Voraussage seiner Leiden im Bild der Tierkampf-Arena: his ... praemonebat, ponens ante ocu/os eo-
I
2 3 • 5
6 7
Sermo XX.3, Z. 100-103. hrsg. Lambot, CSEL41. Sermons in9dits, IV, hrsg. Dolbeau, S. 111f., Z. 136-140. EnarratJones in Psalmos, CI.!. I0.26-29. Sennones extravagantes, CVO.2. Siehe auch unler KERKER, FESSEL: SONSTIGE BEZÜGE. Resgestae, 15.5.23. Res gest8e, 14.5.3.
I
Res gest86, 16.5.16C , Res gas/se, 28.1.10. Siehe auch WILDE TIERE: GRAUSAMKEIT. 10 Res gestse. 31.8.9. 1I
Setmo XUV.3.27-30, CC 24.
12
Senno LXXD(bisXExtrauagans XlI).2.35-39, CC 24A.. (Dekkers, Clavis, 233a).
IJ No. 76.3, Migne PL Suppt. IV. Sp. 1931.
\. Senno CLD.3. Siehe auch 1lfEATER.
663
rum, et velut harenam suae constituens passionis ... Quot contumeliarum genera, tot genera bestiarum. 1
bl. SPORTLICHER WETfKAMPF,2 ATHLET
Rhetorlca ad Herennlum von rednerischer Bescheidenheit: cur, quo setius omnia scribant. inpediuntur modestia? Quasi si quis ad OIympia eum venerit cursum et steterit, ut emittatur, inpudentis dicat esse illos. qui currern coeperint. ipse intra carcerem stet et narrat al;;s, quomodo Ladas aut Boiseus Sicyonius cursitarint, sie isti. curn in aros curriculum descenderunt. illos, qui in 80. quod est art;(jcii, elaberent, aiunt faeere inmodeste ... ;1 Staffellauf als Beispiel für ein Analogon per contrarium: Non enim. quemadmodum in palaestra qui taedas candentes accipit, celerier est in cursu continuo quam ille, qui tradit, item melior imperator novus, qui aecipit exercitum, quam iIIe, qui decedit, propterea quod defatigatus cursor integro faeem. hie peritus imperator inperita exercitum tradit;4 Wettlauf als Beispiel für Kurzvergleich: In amicitia gerunda. sicut in cerlamine cum3ndi, non ita convenit exercen', ut. quoad necesse sil. venire possis. sed ut ... ultra facile procurras. 5 Cicero von rednerischer Eleganz: ut enim athletas nec multo secus gladiatores videmus nihil nec wande faeere caute nec pelendo vehementer. in quo non matus hic habeat pa/aestram quandam. ut. quidquid in his rebus flat utiliter ad pugnam, idem ad aspectum etiam sit venustum. sic orator...• nisi etiam in cedendo, quid deceat. intellegit;6 im Doppelbild vom Nichtbestehen anwältJicher Belastungen: ut pugi/es inexercitati, etiamsi pugnos et plagas ... ferre possunt. solem tamen saepe ferre non possunt, sie iIIe ... illius iudicialis anni severitatem quasi so/em non tulit;7 Distanziertheit des Volkes gegenüber Parteiungen: Uter eorom perisset. tamquam lanista in eius modi pari luerum fleri putabat;8 nach Chryslppua vom Einhalten der Fairness-Regeln: qui stadium ... currit, eniti et contendere debet quam maxime possit ut vincat. supp/antare eum quieum earlet aut manu depellere nuffo modo debet, sie in vita sibi quemque patere quod peroneat ad usum non iniquum est. alteri deripere ius non est;9 Schreien aus Willensanstrengung: ne ingemescit quidem vir fortis BC sap;ens. n;si forte ut se inlendat ad finnitatem. ut in stadio eursores excJamant quam maxime possunt ... ;10 taktische Auswahl der Richter im Bild des klug operierenden Fechtmeisters: curn accusatar ... homines nequissimos reiceret. reus tamquam cJemens /anista frugalissimum quemque secemere~lI Ehrgeiz im Bild des Wettlaufs: ut enim cursu eursus, sie in uiris for1ibus uirtus uirtute superatur. 12 Seneca von beflissener Dankbarkeit: statim. dum accipit, de reddendo cogitet. Chrysippus quidem inquit iflum uelut in cert8men eursus 1 CoIIectio annaffl6ntarii ParisJensJs, 5.2, Migne PL Suppl. IV, Sp. 660. 2 Siehe auch KAMPfER. ) • 5
IV.III.(4). IV.XLVL(S9). IV.XLVD.(60).
6 O
I
2 3
"
s 6 7
8
9
10 11
Oratio I: ApoIogeticus, 5.1. Siehe auch STEUERMANN: CHRlSTUCH. Vita S. Hifarionis eremitsa, Kap. 40, Migne PL 23, Sp. 51 A (Dekkcrs, Clavis, 61 8). Tractatus in librum Psslmorom, XCW.16, Z. 153f. 5etmo CXV1.3.2()"'26, ee 24A. Senno CLXXVO (Extrauagans VOI).1.I1-14, ce 248. SennoCL5.37-44, mit 7f.,S3-59, ce 248. Extra Chrysostomi edit.iones, 2, Migne PL Suppt. IV. Sp. 856. Opus imperfectum in Matthseum. Homilla XXV, Migne PG 56, Sp. 762. Opus imperfectum in Mattheeum, Homili8 IV, Migne PG 56, Sp. 659. Opus imperfectum in Matthaeum, Homili8 V, Migne PG 56, Sp. 661, zu Mt 4.1. Epistul8e, vm, hrsg. Peiper, MGH AA Vl.II, S. 40,4-6.
683
consonas voces ... etiam no/ens adstipuletur hostjs ... ;1 konfessionelle FOhrung: Si enim ad bel/um proficiscaris, tu praecedis catervas hostium et iIIae, quo abieris, sUbsequuntur. Vnde melius est, ut te praeeedente cognoseant veritatem, quam te pereunte peTmaneant in enure;2 schwelender Konflikt: eum ... tranquilljtas se publica reddidisset, quasi mutatis diu castris destinatum eertamen inveni. Semper enim ignavas imbeJlesque personas petu/anfier conflietus adgreditur. J
82. SOLDATISCHES VERHALTEN4 Plautus von Überflüssigem: (extra numerum es mihi.) / idem istue aJiis adseriptiuis fieri ad legionem soleP Cicero von politischem Widerstand: nonne aeenime, tamquam aTmato hosti, sie huic legi pro vestris agris resistetis?6 ehrenhaftes Erliegen des Staates: ut tamquam fortis in pugna vir acceptis a forti adversario vulneribus adversaris honeste cadere videatUr,1 Verteidigen ehrenden Andenkens: testor me pro iIIorum fama, gloria, memoria non secus ac pro patriis (anis atque delubris propugnandum putars;! Streben nach Tugend: etenim, si eui propositum sit confiniare hastam afiquo auf sagittam, [sicut nos ultimum in bonis dieimus] <et conveniet > iIIi facere omnia, quae possit, ut confiniet, huic in eius modi similitudine omnia sunt (aeienda, ut conliniet,9 Gefolgstreue: me una haec ras torquet quod non ... roentem Pompeium tamquam unus manipu/aris seeutus sim; 10 Angst vor Schmerzen: ut ignavus miles ac timidus, simul ac viderit hostem, abieeto seuto fugiat ... ob eamque causam pereat non numquam ... sie qui doloris speeiem ferre non possunt... ll Bei OvId (in Umkehrung des Bildbezugs der Woge) anstünnender Krieger fur Meereswoge: ut mi/es numero praestantior omni, / eum saepe adsiluit defensae moenibus urbis, / spe potitur tandem laudisque accensus amore / inter mille viros murum tarnen occupat unus,/ sic .../... ruit impetus undae ... 12 Seneca von Wut: si uere repugnat et non ubi iussa est quieseit ... tarn inutilis animi minister et quam mi/es qui signum receptui neg/egil; 13 Bewährung: Gaudent ... magni uiri aliquando rebus aduersis, non aliter quam fortes milites bello; 14 Opferfreude des nach Tugend Strebenden: omnemque temporum di(ficultatem seiet legern esse naturae et ut bonus mi/es (ert uulnera, numerabit cicatrices, et transuerberatus teils moriens amabit eum pro quo cadet imperatorem;l~ Staatsdienst: nee ilfum erit admissura res pUblica, s; ua/etudo iIIum impediet, ... quomodo nomen in militiam non daret
1 Epistulae. LDl, hrsg. Peiper. MGH AA VI.n. S. 82,31-33. 2 Epistulae, I. hrsg. Peiper. MGH AA VI.II, S. Ir. J Epistulae, LIV, hrsg. Peiper, MGH AA Vl.lJ, S. 83,12-14. 4 Siehe auch ATIiLET; GLADIATOR; LAST; REISE; Cicero bei VATER. S Menaechmi, 182f. 6 7
8 9 10
11
12 13 14 IS
Oe lege agrafia aralie [1.85. Oratio de hafUspicum response, 40. Pro C. Rabirio perrJuellionis rea, 30. Oe finibus bonorum et malerum, m.22. Ad Atticum, lX.x.2. Tusculanae disputationes, 0.54. Metsmorphoses, XI.525-530; dazu Brunner, ,,Funclion orthe Simile", S. 361. Oeira, Dialogi, m.1.9.2. Oe providentia, Dialogi, I.IV.4. Oe vita beata, Dialogi, VII.15.5.
684
debifis ... ;\ Wohl tun gegen Undankbare: Sie enim in proefio potest accidere, ut telum meum in conmilitonem manus dirigat aliquo errore decepta et hosti tamquam meo parcam; ... Si sciam ingratum esse, non dabo beneficium;2 ausdauernde Dankbarkeit: si ... toto in hoc intentus est animo, non magis uietus est, quam qui in armis moritur, quem occidere faeifius hostis potuit quam auertere;3 tecum stat fortuna, meeum bona uoluntas: tamen tarn par tibi sum et tarn inuietus quam multis armatissimis nudi aut leuiter armati.• Statlus vom sterbenden Löwen: sieut sibi conseius alti I uu/neris aduersum moriens it mi/es in hostem I sttollitque manum et ferro labente minatur, I sie piger ille .../ firmat hians oeulos animamque hostemque requirit. S Gelllus von Mäßigung beim Weingenuss, Plato referierend: Congrediendum igitur censuit et, tamquam in acie quadarn, cum ... ista vini licentia comminus decemendum, ut ... temperantiam ... tueamur ...6 Llber PlOverblorum vom Verrat am Freund: sieut noxius est qui mfftit lanceas et sagfftas et mortem I sie vir qui fraudulenter nocet amico suo .. .7 IS8185 von Gott: Dominus sieut fortis egredietur I sieut vir proeliator suseitaM za/um [Vet.Lat.: deus virtutum prodibit (egradietur) et comminuet (conterat) beffum].8 Hferem/es entsprechend: Dominus autern meeum est quasi bel/ator fortis. 9 Tertulllan gegen Frieden mit Ketzern: Apud haereticos ... aceedere? ... Quis mi/es ab infoederatis, ne dicam ab hostibus regibus, donativum et stipendium captat, nisi plane desertor et transfuga et rebellis?1O Lactanz vom Martyrium: si is qui in hae terrestri militia regi suo fidem seruat in a/iquo egregio faeinore, si post u;xerit, <et > aeceptior fit et carior, si perierit, summam consequitur gloriam, quod pro duce suo marte occubuerit, quanta magis imperatori omnium deo fides seruanda est ... ;11 Tugendstreben: sieut ... eum est propositum eum hoste certamen, prius faborandum est, ut sis postmodum in otio, esuriendum sitiendum, aestus frigors perferenda, hurni quiescendum, uigilandum periclitandum est, ut S8/uis pignoribus et domo et re familiari ... perfrui possis ... sie in omni hae uita ... ut possemus capere uirtutem ... 12 Baslllu8, übersetzt durch Ruflnus, vom Urteilen wie Treffen der Zielmarke beim übungsschießen: Sieut enim ut mifitare se habet exercitium juvenum, si speeula forle defixa sit, in quam vibrare missilia eerlamen propositum est ae tela dirigere; iffe sine dubio probabilis judicatur, qui neque supergressus est notam speculm neque infen'or abiit, sed euius ipsum proposfli signi punetum dirigentis oeuli duetu tremens sagffta percussit: da et/am justitim judex judieii sui dirigere debet examen. 1J Ambroslus von Gerechtigkeit als
(CHRlSTUCHE TEXTE)
1 Oe 000, Dialogi, vm.3.3. 2 Oe beneficiis, IV.XXXIV.2, Philosophische Schriften, 5, S. 358. 3 oe beneficiis, V.II.3, Philosophische Schriften, 5, S. 380. 4 Oe beneficiis, V .IV.1, Philosophische Schriften, 5, S. 382. 6
Sitvae,D.v.19-23. Noctes Atticae, XV .11.8.
7
PN26.18f.
8
12
Is42.13. ler20.11. Oe praescriptlone haereticorum, 12, eSEL 70, S. 16f. Siehe auch unter GESINDE. Divinae institlltiones, V.19.25. Divinae inslitutiones, VI.4.1 5-17.
13
HomifiBe.V.9,PG3I,Sp.I771 D.
5
9
10 11
685
Wächterin: iustitia diuina praetendat quasi speeulatrix pia. ne nobis peceatorum ue/ut hostium ineursus obrepat et capiat donnientes;1 Ausdauer im moralischen Kampf: non seme/ ath/eta /uetatur nec seme/ proeliatur mi/es. ut stipendia sua possit implere; et übi non eum una passione /uctamen est;2 christliche Bereitschaft wie beim Appell: eum semper oculi domini super fideles terrae sinto tamqu8m sub conspectu imperatoris locati et ue/ut in ministerio positi stare debemus;l Glaubensbekenntnis wie Fahneneid: symbo/um ... debemus tamquam nostri signaeu/um cordis ante/ucanis horis cotidie recensere ... quando enim sine mi/itiae sacramento mi/es in tentorio, bellator in proeliO?4 vom Cantieum canticorum: manipularis est liber multas habens personas nobi/es ue/ut manipu/os triumphales ... s Maximtnul im Doppelbild vom Märtyrer: sicuti mi/es inter eruentos gladios, inter hostium feroees aspeetus intrepidus pro regis sui iura decertans, si mori il/i contigerit, laudabiliter moritur, si uero uicerit, trihumfis felicibus decoratur. ita et saneü martyres ... uelut ... mUffes ... perstiterunt.6 Gregor von Nazlanz, Obersetzt durch Ruflnus. vom geflUlt austreibenden Baum als Bild kämpferischen Widerstandes: arborem quandam terunt fabu/ae, quae excisa fflagis pUllulat et uirescit et ue/ut certamen quoddam aduersum ferrum geriF Bei Augustlnus Abtrünniger wie Deseneur: si fuerit desertor eccIesiae, ... sacramenti signaeulo non carebit ... sieut desertor mi/diae ... non esret regio charaetere;1 Kirchenlehrer wie Soldaten: ostendens, quid euangelistis et ministris dei tamquam mi/itibus a p/ebibus dei tamquam prouineialibus deberetur,9 stipendium enim suum tamquam mi/ites accipiebant. 10 ut intel/ageret. quod necessarium sibi sumebat ab eis, qui· bus tamquam prouineialibus mi/itabat. 1I Petrus Chrysologus in Reihung von Zuversicht: Mi/es tota iuuentutis tempora non ageret in perieulis. si senectutis honores copiosissimos non speraret ... Et tu, si te iam fllium dei credis ... exspeeta, ut haereditatem dei ... consequaris; 12 in Reihung vom Streben zu Christus: Deuotus mi/es post conflietum, post uietoriam praesentiam regis optat, ut praemii sudores et uulnera remuneratione compenset. Sic ad palmam suam eupit uenire Christum, qui bella mundi indefessa uirtute prostemit;11 Vorwarnung: nahender Passion: lasus passionis suae spectaculum saepissime sie dicendo. ut ... diseipu/i non subiti ponderis mole premerentur ... Sieut mi/es de superuentu hostis habet pericu/um, ita si hostem praesciat, fert tn'umphum ... nota agmina etiam singu/aris nescit timere bellator. Hinc dominus ... tempestatem totam passionis suae ante seire uoluit,14 Angriffsziel des Teufels: Hostis plus dueem quam militem petit ... I Explanatio Psalmorum XII, XXXV.25, eSEL 64, S. 67. 2 Explanatio Psalmorum XII, XXXVI. 17, eSEL 64, S. 83. 1 Explanaoo Psalmorum XII, 1.27, eSEL 64. S. 21. 4
S
6 1
I 9 10
Oe virginibus, rn.iv.20, hrsg. Falter, S. 71. ExpositjoPsalmICXVIII. VI.5.1. oe soI1emnitatibus, CoIIectio Veronensis, XV.l, ee 87. S. 87f. Siehe auch STEUERMANN. Oratio V: In semet ipsum de agro regressum, 10.2, eSEL 46, S. 178. Senno Denis Vrn.2, hrsg. Morin. S. 37,4-7. oe opera monachorum. V.6, esEL 41, S. 539f. oe opef8 monachorum, VD.8, eSEL 41, S. 544. Oe apere monBChorum, XV.l6, eSEL 41, S. 558. SennoLXXl.l1.107-118,eC24.
11 12 11 Senno CLVL4.47-54, CC 248. Siehe auch unter SONSTIGE ARBEITSBILDER. 14 Senne LXXD(bisXExtrauagans XU).3.47-55, CC 24A. (Dekkers, Clavis, 233a).
686
Sie diabolus non peecatores quaerit eapere ... sed ut iustos capiat sie laborat; I theologisches Deutungsamt und Gemeinde: Simplicitas eiuem bonum faeit, non faeit militem fortem ... Ciuis aut cedit aut subeumbit aduersis, aduersa miles sU stinet et propellit ... Hoc diximus, ut quae est distantia monstraremus inter eum, qui ehrisüani fidei simplieiter ... sequitur SBcramentum, et inter eum qui studet ipsius fidei ... nosse mysterium. 2 Ennodlul von Bewährung des Bischofs in zwei Analoga: inter exordia doctor nulla est ab auditoribus sorte sublimior ... inter ma culas numerat, quoseumque triumphos ante discussionem campi mi/es adquirat. qui properatis subeunt Olympiaca bella vestigiis, numquid eis ante consummationem cerlaminis suppetit spes coronae?3 Apponlus von Strapazen der kämp~ fenden Seele: quemadmodum mi/es, quamdiu in aeie constdutus stricto mucrone decerlat, nee copia recubandi sacure nee cum rege miscsre colfoquia concedi~ tur, ita st anima, quamdiu impugnatur stimulis uariarum tentationum ... ad ... intelligentiae lumen ... peruenire non poterit;4 der Gekreuzigte als Parole und Erkennungszeichen: crucifixus in cogitatione cordis si! semper, semper in operibus brachiorum, ... sicut lex bellantibus esse probatur, cerium sennonem a duce traditum seereto omnium corde teneri, quod symbolum nuneupatur, per quod hostis in conmetu aut collega agnoscitur, et signum ceTtum in brachio ponere, quod prohibeat gJadium commifitonis;!l sieut non potest transiri locus, qui sine signacu10 regis iussus est non transiri, ita doeuit ... nee posse atiter transiri de merle ad uitam, nisi quis Christum ... intus praetu/erit pro signaculo semper.6 Caesarlus von Artes vom Willen im Bild des Kaisers: Facta enim de cogitatione proeedunt ... quomodo de interiore palatio, quicquid iusserit imperator, per imperium Roma~ num emanat, qu;cquid videtis ag; per provincias ... Sic et in unoquoque nostrum intus est imperator ... ;7 Schwänzen der Messe als Desertion: qui terreno regi miJi tat, si se de aeie pugnaturus timore conpellente subtraxerit, non solum gloriam ve' praemia parata non accipit, sed etiam praesentis vitae pericu/um non evadit. Qualis ergo iIIe, qui terreni regis exercitum deserit, sine dubio talis iudicandus est et me. qui in istis tribus diebus Christi ecc/esiam derelinquit ... ;8 weltliche und geistliche Mühen: Si enim quisquam aliquem militiae locum acceperit, et per into~ lerabiles mi/itiae et innumeras maTtes temporalia /ucra habers coeperit, si ei ablata fuerit ipsa militia, adfligitur, ... quie labor ipsa subtrahitur. ... si sic quaeritur res transitoria, qualiter requiri debeet aetema?9 EUleblus Galllcanus von Wundem: Numquid non plus est, perieu/um inter medias acies ignorasse, quam peri eulum non uidisse?IO Segnung als Rüstung: Sicut exigit mifitaris ordo, ut, eum imperator quemeumque in mifitum receperit numerum, non so/um signet receptum, sed etiam armis competentibus instruat pugnatorem; ita in baptizato, benedictio M
M
M
M
I Sermo XCVI.6.83-85, ce 24A. 2 $ermo CLXVl.l.7-14, CC 248. 3 No. CCCXXXVI.I r. (Diet. 5), hrsg. Vogel, MGH AAVII, S. 246f. 4 Commentaire sur le Cantique. 114, zu ct 1.6. s Commentaire sur le Cantique, XTI.9. zu Cr 8.6. 6 Commentaire sur le Cantique, xn.15. 7 Sermo CCVll. 8 Sermo CCV1I.2. 9 Senno CLIX.I. LO Homilia XXV.4.70f.
6&7
lila munitio est.! 'Chrysostomul Latlnus' im Kontrastbild von geistlicher Treue: Nemo mi/es ab imperatore extraneo stipendium accipit ... Quid agis Christiane, si dominum emieum habueris?2 ... nec mi/es eum imperatoris sui haste sine poena potest inire consilium;) Vorbereinmg der JUnger aufkommende Prüfungen: monent expectata, et reddunt per omnia fortioras. Sieut mi/es de superventu hostis habet perieu/um; ita si hostem pnBsciat, fert triumphum.· PseudoChrysostomul vom Ringen um geistliche Erkenntrlis: Sicut enim in bello non omnis qui pugnat vincit, nemo tamen vincera potest, nisi pugnaverit: sie non omnes qui student et /egunt acquirunt scientiam spiritualem, nemo tamen asquirere potest, nisi qui auf studiosus fuerit ad /egendum, aut assiduus ad audiendum;s Mensch als Waffe des Teufels: Sicut enim homo sine armis non potest aliquid f8cere contra hostem, sie diabolus etidem sine homine non valet al;quid contra sanetos;(\ geistlicher Kampf: Sieut enim in stBCu/ari bello videmus, quia qui va· dens ad pugnam de prmda victOrilB cogitat, difficile vincit; qui autem vadens sie vadit quasi ad monem, iIIe faeile superat sie et nos in hoc certamine spirituali vNentes ... ;7 versäumte Selbstprüfung: Sieut rex ... si voluerit aspicere exercitum ... jubet mitti tubem, ut (jant admoniti; tune omnes milites festinant arms sua aspicere, ubi sit gladius ejus, ubi lories sit posita, ubi jaeet seutum ... et qui ... gladium suum lBruginare dimiserit, aut lorieam sordescera, scutum frangi auf rumpi ... festinat Umara gladium suum, detergere lOricam, ligara auf stringere scufum; sed non poterit celare negligentiam susm ... sie et domino sbsente malus servus non aspicit opera sua ... sed eum viderit eum venientem de longe ... muftorum dierum negligentiam non potest una hora expleri;1 Aufbruch zum Ge· richt: Si quando rex temmus processum aliquem auf expeditionem mandat in popula, dignitates omnes moventur et exercitus exercitatur; tota civitas fervet: quanta magis Rege C88/eSti exsurgente judicaf8 vWos et mortuos;9 geistliche Unterstützung: miles tune pnBCipue nec8ssariam habet annonam de rege, quando bel/um et periculum instat; quando autem pax est, undecumque possunt se milites ... sustentare: sie Ecclesia prtBCipue in tempore persequutionis doctrinam sacerdotis neeessariam habet ... quando autem securitas est, unicuique naturaUs sufflcit intellectus. 10 5Paulul Olaconus' ähnlich: Sieut autem militantes accipiunt annonam et stipendium, sie omnes evangelizantes accipiunt vietum et tegumentum; 11 geistlicher Kämpfer: Pnecingitur ad prmlium mi/es, et circa renes gladium portat, qua adversarium suum percutiat. Et tu ergo, qui eupis esse mi/es Dei, prmcinge lumbos tuos ... 12 Pleudo-Beda von Fasten zu Qudragesi. ma: Antiqui milites eum debebant ire ad bel/um, fortiler per septem dies equos 1 Homilia XXIX.2.12-16. 2 Conectio EscuriaJensis, 24, Migne PL Suppt. IV, Sp. 728. ) CoiIectkJ Escurialensis, 18. Migne PL Suppl. IV, Sp. 709. Siehe auch GESINDE. ne, 0.26.
lJ Ab urbe
condita, VID..33.2.
Institutio oratoria, X.VII.16; dazu Assfahl, Vergleich, S. 89. 1S Institutio oratoria, vm Vl41; Assfahl. S. 91. 140
690
aversae teetaeque minus sunt observabiles, et afiud ostendisse quam petas arlis est, sie oratio ...; 1 quaedam in aetione dissimulata subito in altercando pro· ferantur, est inopinatis eruptionibus aut incursioni ex insidiis faetae similfimum;2 Veneidigung und Angriff: his prius defensis ve/ut initium sit afium culpandi narratio, ut in armorum ratione antiquior cavendi quam ietum inferendi cura esf.3 PlIni· us lunlor von juristischer RedescWacht: Actionem meam, ut proelia so/et, nox diremit. 4 Tacltus vom guten Redner: nee extitisse umquam confirmo nisi eum, qui tamquam in aciem omnibus armis instructus, sic in forum omnibus arlibus armstus exierit;s plures tamen bonos proeliatores bella quam pax ferunt. similis e/oquentiae condieio, nam quo saepius steterit tamquam in acie ... tanto exce/sior ... in ore hominum agit.6 Gelllus von rhetorischem Streit: Non enim ... modu/ate ras acta est, sed quasi in aneipiti eerlamine, eum sparsa acies est, multis locis Marle vario pugnatur, sic in ista tum causa Cato ...7 Fronto von rhetorischer Wonwahl: sieut in beffo, ubi opus sit legionem conscribere, ut non tantum vo/untarios /egimus, sed etiam latentis militari aetate conquirimus, ita ubi verborum praesidis opus sit, non voluntariis tantum, quae ultro advenerint, utemur, sed /atentia eli· ciemus.s Eumenlus von Rednerschule und Forum zwischen Metapher und Vergleich: Hic p/erumque uelut sudibus et saxis, illic semper telis splendentibus dimicatur. Hie sudore et quasi puluere sordidus, iIIie insignis omatu laudatur ora· tOr,9 Wahl des Schulleiters wie des Praetors: suo potissimum iudicio praeceptorem ei ... tribuerunt ... neque aliter quam si equestri turmae ue/ cohorti praetoriae consu/endum fore, quem potissimum praeficerent sui arbitrii esse duxerunt. lO
Porfyrlus im (und vom) Figurengedicht vergleichsähnlich im Bild der Schlachtordnung: Marlia geste modis audax imitats sonoris I Musa per effigiem tunnarum cannins texit. ll Ennodlus in Bildern zum SchulabscWuss: si belletorem dueit successus mefior ad triumfum, si per rhetoricos campos fitterarum mUes iudieis fit favore sublimior. nostrum est hodiemo die momentis peribus geudere de thema· te; 12 fehlende Redeübung in exemplarischen Analoga: Exercitus Olympieis eerlsminibus de pa/ma eonfidit eeuleus et, si non otio debilitetur, in suo iure eredit esse vietorism ... arlifex iacu/andi de triumphis securus optat incerla: et cui occurrit semper in acie gloria, longe pace superatur ... ergo sieut arlium in suo quaeque apere invenitur mater instantia, ita noverca eruditionis est neglegentia. talis est nostrae, quam post temporum intervalla producimus, eondicio dictionis ... 13
1 InstHutio oralona, IX.I.20; Assfahl, S. 93. 2 Institutio oratoria, VI.IV.14; Assfahl. a.a.O. 3 fnstitutio oralOOa, rv.II.26; AssfahJ, a.a.O. 4 Epistulae,IV.lx.9.
s Dia/ogus da oratoribus, 32.2. 6
7 8 9 10 11
DiafogusdaoratOObus,37.7f. Noctes Atlicsa. VI.III.S2. Ad M. Antoninum da efoquentia, 2.2, hrsg. van den Hout, S. 13Sf. Pro inslaurandis scholis oralio, IX (fV).2.4, hrsg. Mynors, XII panegyrici LaUni, S. 231. Pro instaurandis scholis oralio, IX (fV).5.4, hrsg. Mynors, XII panegyrici LaUni, S. 233. Carmen VI. If., hrsg. Kluge, S. 6 mit (61).
12 No. COLI.1 (Diet. 13), hrsg. Vogel, MGH AAVD, S. 309. Siehe aueh unter HAFEN. 13 No. Cx:xrv.l-3 (Oiet. 11), hrsg. Vogel, MGH AAVD, S. 132f. Siehe B1LDREIHUNGEN.
691
Llber PlOverblorum an den Untätigen: veniet quasi cursor egestas tUB el mendicitas quasi vir armatus.l Cant/eum cantlcorum von abgründigem Liebreiz: pulchra es amica mea ... I lembifis ut CBstrorum ades ordinats! averte oculos tuos ... ;2 und: terribilis ut acies ordinats;} dazu Beda von der Seele: eum ita uirtutibus operam dal, ut nut/um in eis uitüs locum relinquat. terribilis profecto hostibus ut castrorum 8cies ordinate persistit;' dazu bei 'Paulus Oiaconus' von Mariae Hirrunelfahrt: ut castrorum ades admodum ordinats, hinc Inde sanctorum angelorom futte prtBsidiis;S dazu Halmo von Auxerre vom Kampf der Kirche: HtBC ergo ordinatissima dispositio EccJesitB tenibilis sst immundis spiritibus, velut ades castrorum ad bel/um ordinate ... sie unffate eheritalis conneXB est el conjuncta [i.c. eccJesia], ut nulls vi malignis hastis, nulls peste discordill3 possit penetrari;6 dazu Angelomus von Luxeull: castrorum ades tune hostibus terribilis est, quando ita fuerit constipsts ... ut in nu/la Ioco interrupta WW deatur ... Et nos ergo eum ... spiritua/is certaminis aciem ponimus, ... nunquam interrupti per discordiam Inveniamur,' dazu Wllllram (Leidener Version) von der Kirche: egeslich bistu samo wolegethrangada zenseara, wanda thu neheine lukkon ne/azes then malignis spiritibus, that sie aditum deceptionis muga uindan;8 Siu thunkat mir auch egas/ich also thiu wolegescapheda zenscaf8. wanda siu nehelne /ucchan ni/aZ8t then malignis spiritibus, thaz sie aditum temptandi mu· gan inuenire. 9 Pseudo-Chrysoltomul vom Händler: Quemadmodum en/m qui ambulat inter duos inimicos ... sine maliloquio non potest esse ... sie qui emit et vendit sine mendacio et perjurio esse non potest; 10 Jesus und die Sadduzäer: Ouemadmodum si inter plures hostes inveniatur unus pugnator fortis ... drcum.veniunt eum omnes. ut ... ipse munitudine convertant eum In fugam. 11 Bei Lac~ tanz teuflische Kriegslisten: ad unius hostis insidias uigi/are, qui nos. sicut perlti et exercitati duces solent. uariis artibus captat 12 Ekkebert von Hersfeld vom AmeisentnaJSCh: viderunt fonnicarum gregem de terra ... ebullientem certa· tim super eum ascendere. Quas cum ablgendo nichil proficeret, sed eo animosius, quasi coniuratae in bellum acies, conserto agmine, super eum irruerent ... 1)
04. BEDROHLICHE FEINDE
aS. SLEG, SIEGESZEICHEN, BEUTE JEtna vom erfolgten Vulkanausbruch: dacrescit spiritus illi, I haud aliter quam eum laeto deuicta tropaeo I prona iacet campis ades et castra sub ipsa. 14 lu/85 im Doppelbild vom Gottesvolk: laeta· buntur coram te ... sicut exultant quandi dividunt spolia;l$ dazu HleronymuI: cum Prv 24.34. 2 er 6.3f. 1
l
CI 6.9.
4
In Cantica canticorum, IV.vI.73-78.
$
Homilia desancbs XLVI., Migne PL 95. Sp. 1501 CID. Commentarium in Cantica canticonJm, Migne PL 117, Sp. 337 B. Enarrationes in Cantica canticorum, Migne PL 115, Sp. 618 A.
6 1
Hng. Sanders, 101,7-10. • Hrsll- Sand=. 106,17-20. zu CI 6.9. 10 Opus impetfectum in Matthaeum, HomiiB Migne PG 56, Sp. 839f. tl Opus impetfectum in Matthaeum, HomIia XLJI. Migne PG 56, Sp. 868. 12 DMnae institutiooes. VI.4.19. lJ Vda S. Haimer8di pmsb., Kap. 18, Img. Köpke, MGH SS (in Folio) X. S. 604,22-25. 14 Z. 472-474, hrsg. Goodyear in Appendix Veryiliana, hng. Clau.sen, S. 67. 1$ Is 9.3. Siehe auch ÄHRENFELD: SONSTIGE oEZOGE.
8
xxxvm.
692
... ChristJ'anorum gens ... tuerit oongregata, tune /aetabuntur apostoli, sieut ... exsultant uidores, qui captam diuidunt praedam;\ SUnde als Teufelsbibut: iugum oneris ... diaboli, qui prius ... peccata sibi quasi quoddam tributum reddere oompellebat.2 Hle,entlas vom Geschenk des Überlebens im Untergang: qui eutem ... transfugerit ad Chaldeos qui obsident vos I Wiet et erit ei anima sua quasi spolium.] Psalter von Siegesgewissheit des Frommen: faetabor ego super eIoquia tua sicut qui inuenit spolia multa;. Paris Psalter: le bJissige bealde mode I .. J swa se b/~ bi/oe. se pe boome fee' I manige met~. pmr hff mennum lo~; Holk...: An dinen gech6sen freuuo ih mih also der mlmigiu geroube findet. Maximinus von Gefangenen des Teufels: Tenebatur antea humani generis captiuitas peccato tamquam be110 superata. s Bei Maximus von Turtn fromm vollbrachter Tag als Sieg: eum uespera diem e/audit ... operum nostrorum consummato eertamine ue/uti uietores requiem mereamur.6 Gildas von Sieg des Christentums: basilicas sanetorum martyrum fundant ... ae ve/ut vidricia signa propalanU
bl. BLUT WIE WASSER I WIE EIN FLUSS' So bei Apollonlos von Rhodos.' Ovtd konkretisien das Bild als geplatzte Wasserleitung: croor emicat alte. I non aliter, quam eum vitiato fistula plumbo I scinditur et tenui stridente foramine Iongas I eiaeulatur aquas atque ictibus aiJra rompit. IO Legionärslied auf Aurelian in heiterer Bildvariante: Tantum vini habet nemo quantum fudit sanguinis. 11
( CHRJS11.1CHE TEXTE) Deuteronomium vom Tabu des Blutverzehrs: capream et eervum romedes I absque esu dumtaxat sanguinis quod super terram quasi aquam effundes; und: super terram fundes quasi aquam;12 sanguinem eorom non comedas sed effundas in terram quasi aquam. l ] Apokryphe Historia losephi tabri lignarii: Antichristus quattuor interfieiet corpora, eoromque effundet sanguinem aquarum in modum. 14 Psalter; Effunderunt sanguinem ipsorom tamquam aquam in circuitu Hierusalem;ls Paris Psalter: Hi para beama blod on byrig leton I swa man gute WEBte, ymb Hierosalem; Notker: Sie Ji6zzen uz 1'0 blu6t samo undOrlicho so uuazzer umbe ierosa/em. Lactanz vom Weitende: omnis enim terra tumuftuabitur ... et sanguine uelut numine operietur, 16 tradet in manus iusto-
1 Commentarii in Esalam, CC 73, S. 124. 2 Commentarilln Esaiam, ce 73, S. 125. 3
le,21.9.
PsIl8.162. 5 Oe soIlemnitaübus, Collectio Veronensis, liJ.J, CC 87, S. 57. 6 Sermo LXXlß.4. 7 Oe excidio et conquestu Britanniae, Kap. 12, MGH AA 13. S. 32,17t I Siehe aucb FLUSS.
4
9
~au6Ca,ITLI391f.
10 Metamorphoses, rv.121-124; hierzu weiteres unter LEIlUNGSROHR. 11 Z. 4, hrsg. du MCriI. PofJsJes papula;fes, S. 110;;. hrsg. Bllnsdorf, Fragmenta, S. 375, No. 16.4. 12 Dt12.16mit 12.24. I] Dt 15.23. 14 Kap. XXXI. hrsg. Tiscbendorf, Evang8lia apocrypha, S. 139,lf. lS Ps 78.3. \6 DMnaeinstitutlones, Vli.15.10.
693
rum multftudinem ... et fluet sanguis more torrentis. l Ae. Andreas als Prophezeiung: see/ pin hra dce/ed I wundum weoroan, wcettre geliccost / faran flode b/od. 2 Entsprechend Blickling-Homilie: pin blod flewp ofer eordan swa swa wceter} Aldhelm: quidam centesimi fruclus fflanipulos ... martiribus sacrum ... cruorem ritu rivi roranübus deputare so/eant. 4 Pseudo-Basllius vom Habgierigen: pro nihiJo perpetrat homicidium, et sicut qui effundit aquam in temJm, ita est ei effundere sanguinem proximi sur,s wortgleich Paullnus von AquUela.6 Bei Halma von Au·
xerre Wasserleitung fUr manichäische Christologie. 7 Pseudo-.Eltrtc von Martyrien: Swilce 06er wceterffod swa fleow heors blod: sanguis menbrorum eorum effluebat sicut aqua dum conciderentur.' Ae. Vita S. Margaretae in Hs. Tiberius A. iii gemäß der lateinischen Vorlage: hyre b/od fleow on eorPan swa swa wceter dep of pam c/fenestan wylispringe: sanguis eius tamquam aquae de fente purissima decurrebat. 9
b2. BLtJTVERGlESSEN: ANDERE BILDER Bei Apollonlos von Rhodos ge· schmolzenes Blei. 1o Hleronymu. redensartlich vom blutdurstigen Richter: si iudex aliquis ... dicitur esse crudelis et quasi sanguinem bibens ... homicida ... ta/em ümet iudicem. 1I Bildumkebrung in Luc.s von Christi Schweiß wie Blutstropfen: et factus est sudor eius sicut guttae sanguinis decurrenüs in terram; 12 westsächsisch: and hys swat wces swylce blodes dropsn on eonjan ymende;1J TatianBilingue: uuart tho sin sueiz samaso tropfo bluotes rinnenti In erda. 14 Ae. Orosius frei übersetzend: him da weard emleot on hyra mode pcet hi gesawon mannes blod agoten swa him wces para nytena meolc pe hy mcest bi Iibbad. IS Ae. Text Ober Vorzeichen des Gerichts: ealle wyrle and ealle treowwes ageaf&C read swat swa blodes dropen. 16 Columba vom Dogmenstreit im Bild eines Schlachtfeldes: Ego enim de extremo mundo veniens, ..' el ila inveniens, acsi quidam campi bel· lid roscidus cadaverum ac madidus post pugnam contemplator, stupeo .. ,l1 Bei
DivinaemstitutJones, VD.t9.5. 2 Z. 952-954, hrsg. Krapp, ASPR ) No. XIX, hrsg. Morris, S. 237,6; 241,27 (Andreas); - hrsg. Bright, Anglo-Saxon Reader, xvm, S. 119,16; 123,9f. 4 Oe virginitate, 249,8-11. 5 Admonitio 8d fillum spiritualem: ~Ifric. hrsg. Mueller, 402f., lässt das Bild in seiner Wiedergabe aus; lat.: hrsg. Lehmann, S. 45,12-14. 6 Uber exhortationis, XXX, Migne PL 99, Sp. 226 AlB. 1
n.
1
Siehe unter SONSTIGE SPOTIBILDER.
,
Oe Vif dormientlbus. LJves of Salnts, xxm.73f. hrsg. Magennis, 5.35, Z. 65 (ae.); S. 74, Z.
9 10
II 12
Il 14 lS 16 17
24f. (Iat.). Hrsg. Clayton and Mgennis, § 9 (S. 118 mit 222 und 229). ArgonautK:a, IV. J680. Tractatus m libnJm Psalmorom, Xcvm.4, Z. 1 JO-J 12. Lc 22.44. Hrsg. Liuzza, S. 150. Hrsg. Masser, S. 601,15--17. I.n, hrsg. Balcly, S. 22,2--4. Hrsg. Wamer. Homilies. No. XXXIlI, S. 9O,12f. No. 5, hrsg. Gundlach, MGH Epist. 1II (Merowingici el Karolini aevi 1), S. 173,4-7.
694
Hildebert von Lavardln von rem sudabunt omnia rorem. 1
einer der apokalyptischen Plagen: Sanguinis in mo-
cl. PFEIL:' GESCHWINDIGKEIT Bei Apollonlos von Rhodos vom Schiff.' Entsprechend im doppelstöckigen Vergleich hei V.rgll: fug# i1/a [i.e. puppis] per undas 1 ocior et iacu/o et uentos aequante sagma;4 Bienen: erupere ... ut neruo pufsante sagittae, I prima leves ineunt si quando proelia Parthi;5 eine der Dirae: iIIa uolat ce/erique ad terram turbine fertur. 1 non secus ac neruo per nubem impufsa sagitta, 1 armatam saeui Parthus quam reUe ueneni, I... tefum immedicabi· leI torsit. 6 Tltlnlu& vergieichsähnlich vom servus cumms: Vo/uit reuortit, quoniam catapulta uo/aU Ovld von einer Schnelläuferin: quamquam Scythica non setius ire sagitta I... visa est,8 Seneca neben anderen Bildern von einer Rasenden: sagitta qualis Parthica uelox manu 1 excussa fertur .../... attonita cursu fugit. fJ Pllnlus senior vom Delphin: Ve/ocissimus omnium animalium ... est de/phinus ocior volucre, acrior tela; und: ut afeU missi ad respirandum emicant. IO SlIIus Italleus vom Angreifer: pennataque ocior ibat I quae redit in pugnas fugientis harundine Parthi;ll Eilmarsch in Bildhäufung: et penna et fu/mine et undis I hibemis et Achaemenio uelacior afeU 1 eua/at, 12 Schnelläufer: exsiluere per auras I oeius effusis neruo exturbante sagittis. 1J
( CHRISTLICHE TEXTE) Genesis nichtvergleichend: invideruntque i11i habentes ;acula; 14 frühmhd. Wiener Genesis unklar vergleichend (für Vergänglichkeit?): si in ire guote 1 giengen ob andereme liute 1 die gote werden I sam die phi/e obe der erde. 15 Augustlnus von Kräften: infantes infirmiores etiam eemimus ... quam l
l
sunt aliorum tenerrimi fetus animalium; tamquam se tanto aettoltat excelfentius ... uis humana, quanto magis impetum suum l uelut sagitta eum afeUS extenditur, re· trorsum redueta distu/erit. 16 Ennodlus von literarischer Treffsicherheit: non sie pemix aether acta nervis arundo proscinditl quemadmodum inventa ingen;; vestri sermo describit.t7 Pseudo-Chrysostomus vom Ruf zum Jüngsten Gericht: Htec omnia eitius consumit in apere, quam sagitta transit in aere. ls Vita Vedastis ep. Atrebatensis 11 von Konzentriertheit im Bild des Bogens: senio ... debilior factus l
Migne PL 171, Sp. 1288 A, frei nach Apc 16.3f. 2 SchneUigkeitsbilder siehe auch zu WIND, VOGEL, TIGER, PFERD. J Argonautica, D.6OO. 4 JEneis, X.246--248. 5 Georgic8, JV.313f. 6 JEnefs, xn.855-858; dazu HomsbYI Pattems of Action, S. 135. 7 Selins, XN, hrsg. Daviault, Comoedia logats fragments. Hrsg. Dazu: "car il vole comrne un fleche." (catapulta metonymisch fUr 'Geschoss'). I Metamorphoses, X.588f. Siehe auch einen Beleg im folgenden Abschnin WURFMASCHINE. fJ Phoenissae, 428- 433. 10 Natura/is historia, IX. vlII.20. 11 Punica, X.lo-12. 12 Punica, XV569-571. 13 Punica, XV1.480f. 14 Gn 49.23. 15 Z. 5905-5907, hrsg. Dollmayr. 16 oe civitate Dei, xm.III.34--39. 17 No. XLVITL4 (Epist. 2,13), hrsg. Vogel, MGH AA VD I S. 48. 18 Opus imperfectum in Matthaeum, Homllia XLIX, Migne PG 56, Sp. 920, zu I Cor I 5.52. 1
695
animum tamen ut arcum habens spiritsli studio intentum ... 1 Euseblus GalllcanUI von Petrus und Paulus: tamquam sagfftae acutas, potentissime da pharetra legis eficitae, per totius orbis spatia deferuntur atque uibrantur. 2 Kan in der Bildlichkeit der Psychomachia Ober die Laster: contra vitia ... quasi contra inimici iacula spiritu fortitudinis armatur) Ex miraculis S. Beriae vom angekeneten Büßer: Postquam autem ... praefatus Salomon manum ad se signandum e/evavitt st8timque ferrum quod in dextro erat brachio ce/errimo vo/atu quasi sagffta usque ad sanctae Bertae sepu/crum prosiHvit. 4 Fellx vom Abgang eines eingetretenen Doms: spinula, velut sagffta ab arcu demissa, statim de pede ipsius detrudnur, quousque procul quasi iaculata institit, danach ae. Prosa-Guthlac: se yfca porn, efne swa swa stnel of bogan astellep, swa he of /Jam men afleah, and on /Ja tyrle gewaf.S Letald von Mlcy von treibender Eisscholle: glacie dissolute quEedam quasi tabuJa ... in modum sagittee velocissimtS decurrit.6 Osbem von Canterbury von Flucht der Teufel beim Exorzismus: Qua sententia tetri spiritus, quasi Parihica percussi sagffta, ... dissiliunf.1
c2. ANDERE GESCHOSSE OvId von körperlicher Wandlung: corpus morlale per auras I dilapsum tenues, ceu lata pJumbea funda I missa soIet medkJ glans intabescere caeJo.' Theokrtt von wulstigen Muskeln des Boxers.' Qulntillan von forensischer Taktik: nec iIIis vibrantibus concitatisque sententiis ve/ut missilibus utetur,IO ut tela supervacua sunt nescienti, quid petat, sic argumenta, nisi provideris cu; rei adhibenda sint.1! Pseudo-Qulntlllan vom Verhängnis des Vatermörders: Nescioquae me prodigiosa feritas in patrem velut te/um afiquod casurumque pondus /ibrat, inpingit. 12 Pseudo-Clemens, iJbersetzt durch RuflnuI, von Kümmernissen: maerores, quae ex ... cladibus temporum veniunt, quaeque maIorum sermonibus in corde SUQ ve/ut iacu/a defixa circumferunt ... Il Basmus, iJbersetzt durch Eustathlul, von Getreidegrannen: grana ... locavn in thecis ... et idcirco ei rationabiliter aristas causa custodiae velut hastas adposuit, qU8rum aculeis minores bestiae repellantur. 14 Pseudo.chrysostomus von Büchern der Propheten: Sicut enim de turribus jacula contra omnes hostes jactantur, sic de propheticis libris contra vsnas gentilium tabulas ... salutaria veritatis proponuntur exempla;u blasphemias suss quasi lapides quosdam jactent super aposto/as. 16 Ekkehart I. von St. Gallen in der Sequenz Oui benedici cupitis von einem Bene1
2 3 4
s 6
7 ,
, 10 11 12 13 14
15 16
Hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov. m, S. 426,19f. HomiHa xxxm.2.25-27, nach Ps 119.4. No. 21, hrsg. DOmmlcr, MGH Epist. IV (Karolini acvi [[), S. 531, I. Hrsg. Waitz ct at, MGH SS (in Folio) XV.I, S. 565,4-6. Vita S.GuthfacJ, hrsg. Colgrave, Kap. XLV, S. 140; ae. hrsg. Gonser, Kap. 16.24-26. Uber miracuIonJm S. Maldmini, V.29, Migne PL 137, Sp. 810 00. Vita S. Dunstani, Kap. 30, hrsg. Stubbs, Memorials, S. 105. Metamorphoses, XIV.824-826. DIoskuren (EkIyItion XXD.411-50). Institutio oratoria, xn.lX.3; dazu Assfahl, Vergleich, S. 85. Institutio oratoria, V.X.l09; dazu Assfahl, Vergleich, S. 89. Mathematicus, DedamsOOneS XIX malores IV .13, hrsg. Hlkanson, S. 74. Eplstula Clementis 8d lacobum, 12.2, brsg. Rebm, S. 382. Homiliae in hexaiJmeron, V.3.6. Opus imperfectum in Matthaeum, Homiia X, Migne PG 56, Sp. 686. Opus imperfectum in Matthaeum, HomiIiB XLVI, Migne PG 56, Sp. 897.
696
dikt-Wunder: /ste calicem Ilaetali potu spumidum I eminus misso signa crucis I ceu saxe iacto fregerat.\ Ruodlieb von Opportunisten: Eius servicio qui sunt in coltidiano. I Qui veluti glandes semper flant regis ad eures I Et pro mercedis succurrunt pondere cuivis. 2
c3. PFEtL, WURFSPEER ALS WAFFE Cicero von Anklagebeweisen: accusator ... singula argumenta quasi hastBs in manu collocaf.3 Seneca vom geschleuderten Speer: Ammentum dignis tende prioribus I et totis iaculum derige uiribus: I tam longe, dociles spieula tigere, I non mittent graci/em Cretes harundinem.4 Pseudo-Seneca vom misslungenen Racheversuch: talis in caelum exilit I harundo Geties iUS$a dimitti menu I ... inferius tamen et tela fugient. S Ammlanus Marcelll· nus von Bestürzung: qua iIIe uerbo tamquam tela perculsus .. .6
I
( CHRISTUCHE TEXTE) Numeri von verbliebenen Feinden: habitatores terrae qui
remanserint erunt vobis quasi cJavi in oculis et laneeae in laten·bus. 7 IV Ezrae von Unerbittlichkeit von Heimsuchungen: Quomodo non revertitur sagitta missa a sagittan'o valido, sie non revertenlur ma/a quae fuerint emissa in terram,s Pu/terim Lob der Söhne: sieut sagittae in manu potentis ita filii exeussorum [v.1. iux· ta Hebr.: tilii iuventutis];9 Paris Psalter lat. excussorum moralisch negativ deutend: Swa sec strrsle by~ strangum and mihtigum I hrorum on handa heard a· seyrped, I swa Iy~ra beam lungre gewita~; Notker: Also die strala in des mahtigen hende . so sint dero erseutton sune . Der mahtigo seWzet ferro . ferro sint ouh ch6men uerba apostalorum. Entsprechend bezogen Euchertus von Lyon: sagittae autem apostoli recte appellantur, qui orbem terrae quasi uo/atu peragrantes doctn'na sua intidelium corda penetrarunt. IO H/erem/as von Gottes Zorn: tetendit arcum suum el posuit me quasi signum ad sagittam. 11 Isalas von seiner Berufung: posuit me sieut sagittam electam I in faretra sua abscondit me;12 bei
Rlmbert von Bremen vom Missionar. 13 Ba.mus, übersetzt durch Ruflnus, vom Meiden der Neider: aportet ... ab omnibus invidorum ... colloquiis segregari, et velut a maJignis et venenatis jacufis eccultari; 14 frustrierter Neid im Bild des Rückpralls: Sicut enim omne jaeufum, quod vehementius fuerit intortum, si forte in aliquod solidum et durum corpus iIIiserit. in eum continuo qui jecerat repercussum jaculum retorquetur ac resilit: ita etiam ... invidentis ... telum, cum nihif no1 2
Notkeri Uber Ymnorum, hrsg. von den Steinen, S. 115. Str. 9.
V.195-197,hrsg. Vollmann. 3 Partitiones oratoriae, 4.14, hrsg. Friedrich, S. 392. Phaedra.812-815. 5 HercuJes[Oetaeus],818-821. 6 Res gestae, 30.5.10. 7 Nm 33.55. 8 IVEsrI6.16. 9 Ps 126.4. Einheitsilbers.: "Wie Pfeile in der Hand des Krieger.>,/ so sind Söhne aus den Jah4
ren der Jugend." 10 Instructionum {ibri,
I. LVIII, hrsg. Wotke, eSEL 31, S. 101 f.
Lam3.12. 12 Is 49.2. Buber-Rosenzweig und EinheitsUbers. durchgehend nichtvergJeichend. 13 Vita S. Anskarii, Kap 25, hrsg. Waitz, S. 55.
1I
14
Homifia8,IV.4,PG3I,Sp.1757A1B.
697
cuerit ei cui intenditur,1 Abwehr listiger Anschläge: sciamus suscipere verborum versutias, et velut ex insidiis quibusdam tela directa inteffigentire scuto refellere. 2 Sermo de confusione diaboli nach Euseblus von Alexandria von Teufel und Christus: ludaeos inritaui sicut sagittas aduersus eum) HIeronymus von Festig· keil gegen böse Nachrede: sicut enim S8gittB, si mittatur contra duram materiam, nonnumquam in mittentem reuertitur et uulnerat uulnerantem;4 christliche Milde im Gegenbild: Si sagittam dirigas in lapidem, et lapis durus fuerit, non solum non infigitur. sed resilit: sie inimicus tuus, si te percusserit, et repercussus non fuerft, patientia tua superatus ad meliora reuertetur. s Oe vitis patrum von teuflischer Versuchung: Coepit autem diabolus velut sagittis stimulare cor ejus in eam.6 Maxlmul yon Turln vom Gebet: oratio Iongius uulnerat quam sagitta. Sagitta enim nonnisi proxime conspectum percutit aduersarium, oratio autem etiam longe positum uulnerat inimicum. 7 Sidonius Apolllnaris vom Färben mit Kermes: cocco I iaculoque ceu forante I cruor incruentus exit.' Avitul Yon V1enne vom Streit unter Brüdern: iurgia fratrum I Non levius vatis feriunt, quam proelia telis. 9 Illdor yon Sevilla etymologisierend von der Heuschrecke: Locusta , quod pedibus sit longis veluti asta;1O zitiert bei Hrabanus Maurus. ll EUleblul Gallleanus von Reue als Pfeilausziehen: incumbendum est spiritus compunctione, ut uestusta mala tamquam sagittae quaedam de eonseientia euellantur. 12 Beeta auf eindring· liehe Lehre bezogen: qui instar sagittarum uerbi acumine corda salubriter uulnerarent. ll Vita S. Leutfredi: Sancti enim viri verbis suis quasi quibusdam iaeulis corda adversantium transfigunt. 14 Bei 'Paulus Dlaeonus' von Sündenwunden: Peccala maa sicut sagittee infixa sunt in me. 1S Sedullus Scottus von den Proverbia Graeca: Haec vero de Grecorum prudenlia .. _quasi sagittas Paeanium, quae de farelra eorum seientiae congregatae stuftorum sennunculos iugulare possunt ... congregare volumus . Qui nobis verba quasi arcuaria foJia eum spineo vel fraxineo sapore volentes mellearia esse proferunt. Sed ... felle ... plena sunt. 16 Gezo von Tortona von Gonesrrafe für Hostienmissbrauch: Jingua rigida loquendi offla· um non pnebebat. EI quasi ignffum jaeulum in ore portans immensis lorquebalur doloribus. 17 JElfric vom Michaelswunder: mieel Jiget fleah of !Jrere dune swilce
1
Homiliaa, TVA, PG 31, Sp. 1757 C.
2 Hom/lias, V.7,PG31,Sp.1769B. ) laI.: hrsg. Rand. f. 108 (S. 10); Eus.blus: Ssrmo XV, Migne PG 86 A, Sp. 385 A. 4 Epistu/ae, CXXV.19.3. 5 Tract8tus In librum PS8lmorum, XCUI.I, Z. 4Q-43. 6 Migne PL 73, Sp. 884 A. 7 SBrmo LXXXIII.I. I Eplstulae. IX.x.IIl.5 (Vers 25-27), hrsg. LOljohann, S. 164 9 Oe sententia Dei, 350[, hrsg. Peiper, MGH AA Vl.ll, S. 233. 10 EtymoIogiBe, XI.V1ß.9. II Oe universa, vm. VII, Migne PL 111, Sp. 257 A_ 12 HomHia XL2.60-62.
II In primam partem Samuhs/is, lIlxx, Z. 2260. 14 Hng. Krusch & Levison, MGH S5 rer. Merov. vn, 5. 7,27. lS Homifia de temporeCLXXJV, Migne PL 95, Sp. 1389 C, frei nach Ps 37.3. 16 No. 34, hrsg.. Dümmler, MGH EpisL VI (Karolini aevi IV), S. 206,4-7. 17 Oe corpore el sanguine Christi, XXXIX, Migne PL 137, Sp. 390 C.
698
flan wid d.:es h.:epenan fe/ces. l Ae. Prosa-Dialog Salomen und Satum in Bildhäufung vom Schwert des personi fizierten Pater Nester: seo wynstre eeglast ... is redra and scearpra donna eall middangeard deah he sie binnan his feower hwommum full gOOrifen wildeora, and anra gehwy/c deor h.:ebbe synderliee xii homas ierene and anra gehwyle horn h.:ebbe xii tindas ierene and Bnra gehwyle tind h8?bbe synderlice xii ordas and anra gehwi/c sie xii dusendum sida scearpra oonne sec an flan 6e sie fram hundtwe/fflgum hyrdenna geondhyrded. 2 Ae. Bliekling-Homi!ie von himmlischer Strafe: Va flugen pa legetu swylee fyrene stflBlas engean pa hawnan leode. l otloh von St. Emmeram vom Teufel: suggestio fraudis I Qua eircumveniens antiquus denique serpens I Memet morlifer.:e petvasit more sagfftEB.4 Hlldebert von Lavardln von Judith: eum cordis nide tiget sua tela cupido./ Feminea vitta non eertior ulla sagitta. S
Plaulu. von der Liebe: il. esl amor ballista ut iacitur: nihi/ sic ee/ere est neque uolat;6 in höhnischer Drohung:
c4. WURFMASCIDNE, SCHLEUDER, BOGEN
ego ex te hodie fadam pi/um catapuftarium I atque ita te neruo terquebo, itidem ut catapultae so/enU Lucrez vom Entstehen des Blitzes: non alia/onge ratiene ac p/umbea saepe I fetvida frt glans in cursu, eum .../... ignem coneepit in auris;8 eilende Wolke: volat impete mim, I ut vafidis quae de tormentis missa feruntur. 9 Cicero von geistiger Spannkraft: intentum enim animum tamquam arcum habebat nec langueseens succumbebat seneetuti; 10 Leistung erhöht durch Anspannung: ut enim balista8 lapidum et reliqua tormenta te/orum eo graviores emissiones habent, quo sunt contenta atqu8 adducta vehementius, sie vox, sie cursus, sie plaga hoc gravior, quo est missa contentius. ll Vergll vom getroffenen Reiter im Doppelvergleich: excussus Aconteus I fu/minis in morem aut termente ponderis acti I praeeipitat longe et uitam dispergit in auras. 12 Ovtd vom Entflammen der Liebe des fliegenden Merkur: non secus exarsit, quam eum Ba/eariea plumbum I funda iaeit: vo/at i/lud et ;ncandescit eundo, I et quos non habuit. sub nubibus invenit ;gnes;13 als Entfemungsmaß fUr ein Seeungeheuer: tantum aberat scopulis, quantum Balaarica torte I funda potest plumbo medii transmittere cae/;; 14 in mehreren Bildern vom eilenden Ross: non ocior iIIe I hesta nec excussae contorto verbere glandes I nec Gortyniaco calamus levis exit ab arcu;IS vom Wogenan1
2
3 4
s 6 7 8
9 10 II
12
13
Catholic Homilies IXXXN.54. Hrsg. Menner, Poetical Diafogues, S. 170. No XVO, hrsg. Morris, S. 203,9f. Oe doctrina spiritua/i, Kap. XVU, Migne PL 146, Sp. 282 AlB. Oe amine mundi, Migne PL 171, Sp. 1230 C. Trinummus, 668. CurcUlio, 689f. Oe rerum natura, VI.306-308. Oe rerum natura, V1.328f. Catomaiordesenectute, XI.37. Tusculanae disputationes, n.S? IEneis, XI.615-617. MetamOlphoses, 0.727-729. Dazu von Albrecht, ,,zur Funktion", S. 282; Bnmner, ,,Fune.
tion ofthe Simile", S. 3S9. 14 Metamorphoses, rv.709-711. 1.5 Metamorphoses, Vn.776-778.
699
prall: nec levius pu/sata sonat, quam ferreus olim / eum /aeeras aries ballistave concutit arc8S.\ Seneca: eum potentes ... nocere intendent, tam eitra sapientiam omnes eorum impetus defieient quam quae neruo tormentisue in a/tum exprimuntur. eum extra uisum exilierint, citra caelum tamen ffectuntur,2 nach Lucrez vom Blitz: nubium inter se compressarum angustiae medium spiritum ... tormenti modo emittunt. nam ballistae quoque scorpionesque tela eum sono expellunf.l Pllnlus senior vom Gehörn der Bergziege (ibices) beim Schwungholen zum Klettern: in haec se /ibrat. ut tormento a/iquo rotatus, in petras potissimum. 4 Lucan vom Eilmarsch: rapit agmina ductor / impiger, et torto Ba/earis verbere fundae I ocior ... ;s vergleichsähnlich von raschem Sterben: rapuit eum vu/nere fatum. I deprensum est, quae funda rotat quam lenta volarent, I quam segnis Scythicae strideret harundinis aer.6 (CHRISTI.lCHE TEXTE) Samuhel in Segen und Verwünschung: erit anima domini mei eustodita quasi in fascieu/o viventium ... 1porro anima inimioorum luorum rolabitur quasi in impelu et circulo fundee;7 gongegebene kriegerische Stärke: Deus •••1 conponens quasi arcum aeraum brachia mea.' tibet' ProvertHotum [Vet.Lat.] bei Ambroalus: qui diligat lapidem in fundibaJo, similis est ei qui dat inprudenti cJaritalem;' dazu von ungehindenem Sündigen: sieut lormento ecerbatur et geminatur malum saxi ruina, sie insipientis in libertate ruine vehementior est. IO Llber Saplentiae von Gottes Strafe: ibunt directae emissiones fulgorum 1 et tamquam e bane eurvato ercu nubium exterminabuntur. lI Os. . von Niederlage: facti sunt quasi arcus dolosuS.1 2 Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Ruflnus, von Erholung im argumentativen Analogon der Entspannung des Bogens: 50/60 namque ta/i quadarn refectlone labarum mo/estiarn re/euare, quoniam quidem nec arcus districto semper neruo cordaque distenta utilis erit emissionibus sagittarum, nisi parum quid e distensione laxetur. lJ HIeronymus vom Sturzflug des Adlers: Aquilam ... tantiqua contuitus esse dicitur, ut eum super maria immobili penna feratur, nec humanis paleat obtutibus, de tanta sublimitate pisciculos natare uideat, et cum iuxta litus fuerint, tormenü instar descendere raptamque praedam pennis ad litus pertrahere. IA Augustinul von moralischem Ringen: aliud est enim minari. quod longe futura sunt supplicia peccatorum, quod est tamquam arcu tela intendem, a/iud tamquem manu ad manum gladio uerbi praesentes debellare cupidi·
I 2
1 4 S 6 7
Metamorphoses, Xl.508f.; dazu Brunncr, "function ofthc Similc", S. 360. Oe constantia sapientis, Dialogi, II.lv.l. Naturales quaestiones, n.16. Natura/is historia, Vm.214. Oe be/Io cMli, 1.228-230. Oe betlo cMIi, 1X.825-827.
I Sm 25.29. , 11 Sm 22.35. • Prv 26.Sf. 10 Epislu/ae, IV.VII.40. eSEL 82.1, 5.63. 11 Sap 5.22.
12 Os 7.16. 13 OratioV:lnsemetipsum,8.1. 14 Uberin Abd;am, ce 76, S. 357.
700
tates. 1 Venantlus Fortunatus von Blindenheilung: signum venerabile supra palpebras eius extendit, ve/ut balista forossima penetratis tenebris ... caeco lumen invexit,2 Angst des Teufels vor Martins Strohlager: stipula exilis quasi dura falaries fixit; und: Parlica ceu timidum si transfodisset harundo.) I.ldor von Sevilla von heuchlerischen Lehrern im Bild des rückwärts gekehrten Bogens: quasi ex perverso arcu sagfftam emfftunt, dum suam pravam vitam proprice linguce ictu confodiunt,4 Adler: de tanta sublimitate ... tormenti instar deseendens raptam praedam pinnis ad litus pertrahat,s zitiert bei Hrabanu. Maurus.6 Beda als Längenmaß: habet ingressum amplitudinis quasi iaetus fundae;7 ae. iibersetzt: hit hafad ingang, swa miceIre brcedo swa mon mcege mid lideran geweorpan. 8 Vits S. Geretrudis: magna ae terribilis belus quasi iectus funde [v.l. iactu fundae] nobis apparuit.9 Hucbald von 81. Amand: ne ... animus earum, velut arcus in servitium divinum extentus, relaxaretur ab intentione supemce contemplationis. IO Odo von Cluny von Glaubensverkilndigung: Hii testamentum reserant uetus atque noue/lum I Vt de arcu ual/das uerbi iaeiendo sagiffas. I Nam molli corda comuque paratur ut arcus, 1 Sie instrumentum duo testaments fit unum. 11 Balderich von Bourgueil von Sonnenstrahlen: (Sol) radios miffit, uelut utitur arcu, 1.../ Non etenim dubitat recta direets ssgiffa,l Ac si grande iubsr depulerit tenebras. 12
eS. SCHWERT, STOSSDEGEN, DOLCH Bei Cicero in der Scheide belassenes Schwert redensanlieh für juristische Handhabe: Habemus ... senstus consultum. verum inclusum in tabulis, tamqusm in vagina reconditum, quo ... te interfeetum esse ... convenit-,I) ohne Vergleichskopula vom Gefährdungspotential politischer Macht: si gladium parvo puero aut si imbeeiflo seni sut debili dedaris ... sin ad nudum val forlissimi viri corpus accesserit, possit seia ipsa et fem viribus vulnerare: eum hominibus enervatis ... consulatus tamquam gladius esset datus ... rem publ/cam contrucidarunt. 14 Seneca von Wohltaten: Multum celeritas feeit, multum abstulit mora. Sieut in teils eadem ferri uis est, sed infinitum interest, utrum exeusso lacerto torqueantur an remissa manu efflusnt, gladius idem et stringit et transforat, quam presse arneufo uenerit, refert; idem est, quod datur. sed interest, quomodo detur. 15 Qulntlllan von oratorischer Ausdrucksfahigkeit: sine quo supervaeua sunt priora et similia gladio condito atque inter vaginam suam haerenti;16 engagierte Debatte: asperrima in hae parte dimicatio est, nec alibi diI Adnotationes in lob. I.X.x.XIX. 12-15, eSEL 28.2, S. 621, zu lob 39.23. 2 Vita S. Albini, Kap. Xl (31), hrsg. K.rusch, MGH AA IV.n, S. 30. } Vita S. Martini. m.286-293: Opera poetica, S. 339f. 4 SententianJm /ibri, IIl.xxxvn.2, Migne PL 83, Sp. 708 B. zu Ps 77.57. s Etymo/ag/ae. XII.VII.lO. 6 Oe universo, VIII. VI. Migne Pl 111, Sp. 243 B. 7 Historia eccJesiastica.lV.xllI. hrsg. Colgrave·Mynors. S. 374,23f. 8 hrsg. Miller, S. 304.24f. 9 Hrsg. Krusch. MGH SS rer. Merov. n, S. 459,2f. 10 Vita S. Aldegundis, V.19, Migne Pl 132, Sp. 869 B. I1 OCcupatio, VI.927-93Q. 12 Carmin8, hrsg. Hilbert, 154.193-196. I}
14
In L. Catifinam oratio 1.4. Pro P. Sestio oratlo, 24. Oe beneficiis. IlVI. I. Philosophische Schriften. 5, S. 152.
Is 16 fnstitutio oratoria, vm, Prooemium 15; dazu Assrah1, Vergleich. S. 84f.
701
xeris magis mucrone pugnari;1 Redeübungen: declamationes, quibus ad pugnam forsnsem velut praepilatis exerceri solebamus. 2 Apulelus: ut gladius usu splendescit, situ robiginat. ita uox in uagina silentii condita diutino torpors hebetatur.J Pllnlus lunlor von rhetorischer WatTe: utque corpori ferrum, sic oratjo animo non ictu magis quam mors imprimitur,4 putaretne debere me, si quam haberem in dicendo facuftatem, in iugulum innocentis quasi telum aliquod intendere;s politischer Helfershelfer: non miserebatur, quo saepius a Domitiano non secus ac tela. quae et ipsa caecB et improuida feruntur. in optimum quemque contorqueba· tur. 6 Levltlcus von Angst vor dem Rascheln eines Blattes: ter· rebit BOS sonitus foJii voIantis et ita fugient quasi gladium; ae. übersetzt: ca beod on swa micJum ege. /JtBt hi"8OO leafes sweg swylce hit swurd sy.l/sa/as: posuit os meum quasi gladium acutum.9 bccharlas entsprechend: ponam te quasi gladium fortium. 10 Llber Proverbiorum: quasi gladio pungitur conscientiae lingua autem sapientium sanitas est. 11 Ecc/es/astlcus: quasi romphea bis acute omnis inlquitas I plagae illius non est sanitas. 12 Eccles/astes: verba sapientium sicut stimuli et quasi clavi in aftum defixi~lJ zitien auf spätantiker Marmonafel;14 frei zitiert bei Domlnlcus von Evesham;ls dito bei Amulf: Verba peritorum / mucrones ut stimulorum. 16 HIeronymus interpretierend: uerba ... sapientium. quas in simili· tudinem stimulorum corrigant delinquentes et pigros mor1alium gressus aculeo pungente commoue8nt; sicque sint firma quasi cJaui in altum defixi nec auctoritate unius, sad concilio atque conssnsu magistrorum omnium proferantur.l7 Paulus vom Gotteswort: vivus est snim Dei sermo et efficax et penetrabilior omni gladio aneipiti. 11 Baslllus. übersetzt durch Ruflnus, vom Neid: hoc uno tamquam validissimo mucrone usus ... diabolus omnes pane animas trucidavit ae pardidit.l' Augustinus von Juden: quorum lingua gladio conparata est;20 Leib des Mär·
( CHRlSTI.lCHE lEITE)7
I 2
1 4
S 6
7 8 11
10 11
Institutio oratoria, VlJv.5; dazu Assfahl, a.a.O. Institutio oratoria. V.XII.17; Assfahl, a.a.O. Florida, J7. brsg. Helm. S. 31 f. Epistufae, I.xx.3. Epistufae. m.lx.21. Epistulae, IV .xXII.5. In Bezug auf Sanden siehe auch unter GIFT. Lv 26.36; ae. hrsg. Crnwford. Heptateuch. fs 49.2. Za 9.13. Prv 12.18. Sir 20.20.
12 I) EcJ 12.11. Buber-Rosenxweig: ,.Reden von Weisen sind TreibstacheIn gleich, eingerammlen Pflöcken gleich sind die Meister der Lesen." Einheitsübersetzung: "Worte von Gelehrten sind wie Ochsenstecken.l SprUche aus Sammlungen aber sitzen wie eingetriebene Nagel." 14 Hrsg. Dieht, Inscriptiones LaUnae Christkmae veteres, No. 2472c. 1S Vita S. Ecgwini, Kap. 4.4f, hrsg. Lapidge. S. 80. 16 Delicie cleri. 0.551. 17 Comment. in Ecd., zur II Hbr4.12.
Stelle.
19 Homiliae.IV.4, PG 31, Sp. 1757 A. 20 Sermo Guelfetb. X1S, hrsg. Morin, S. 477,24, angelehnt an die Metapher in Ps 56,S.
702
tyrers als Schwertscheide: Cujus ... sanetam camem, tanquam frameae iIIius vaginam ... sublimitate divini altaris omamus;1 böse Zungen: Aeuant nune linguas suas tamquam gladium. 2 Maximus von Turtn vom Gotteswort: uerbo dei ue/ut spiritali gladio defendamurP Pseudo.chrysostomus: sicut gladius cames pf83cidit, sie et sermo divinus concupiseentias cama/es.' Sidonius Apolllnarts: dum ipsum ambiguum maestus mecum atque anxius voIVo, repenle quasi stimulo percussus illico sum reliquati faenoris rerordatus.' Honoratus von Mar· seille von Eiszapfen: non desuper g/adii ietu; simi/es expaverlt acu/eos dependentes, vi trigoris terrore moMeri geli concretos velut vibratam dexteram imitantes.6 Avttus von Vlenne in Erwiderung: eum innocens singularlter quasi propriis oompuncta slimulis erubescas.7 Constantlus von Lyon von der Seuche: interibsnt, ut, inruente morte, aegritudinis spatium vix triduo traheretur. lIa more furentis gladii populus de/ebstuf.' Caesartus von Ar1es von geschäftlichem Betrug: slataras d%sas et mensuras duplices va/ud gladium diabeN perfimeseit;9 heidnisches Opfermahl: quomodo gladio corpus occidffur, ita de iIIo eibe sacri/ego anima occiditur, 10 Schwatzen beim Gottesdienst: Qui enim in ecclesia ineptis ... fabulis oceupatur, quasi venenum et gladium reliquis hominibus ingerere vel praebere cognoscituf ... ;11 Verleitung zu Trunkenheit: minus ma'um ei erat, si camem eis gladio vulneraret, quam animam eius per ebrietatem oceideret; 12 Stolz, Neid, Eitelkeit: invidiae vel superbiae morbum quasi antiqui hostis gladium pertimescere; I} superbiam invidiam ve' vanitatem vefut gladium diabeli pertimescite; I' vom Sündigen: Anima quotiens pacetat ... ne dubitss sam peccatis ve/ut telis el gladiis vulnerari; 15 verfilhrende Kleriker: velut pharetrae sagittis diabeN planae simpNcium corda percutere ... conantur ... \6 Gregor von ToufS von himmlischem Vorzeichen: stilla [i.e. stella], quam quidam comitem vocant, radium tamquam gladium habens, ... per annum integrum apparuit.'7 Donatus von Metz von GOltesstrafe: inter manus eorum, qu; eum tenebant, ad telTBm lapsus est, et velut 8cutissimo ferro subneNatus. statim contractus corruit. 1I AJdhelm im Cyprtan-
1 Sermo CCCXlll.v.5, Migne PL 38, Sp. 1424f. Enarrationes In Psalmos, LXlll.16.2. 3 Sermo LXXXV.3. 4 Opus imperfectum In Matthaeum, Homilie vm, Migne PG 56, Sp. 678. 5 Epistulae. xm, hrsg. Peiper. MGH AA VI.n, S. 46.19f. 6 Vita S. Hilarli Arelatensis, 21.18-20, htsg. Cavallin, Vitae, S. 98. 7 Eplstu/ae, XIV, hrsg. Peiper, MGH AA VI.II, 5. 47,21. , Vita Gennanl ep. Autissiodorensis. Kap. 8. hrsg. Krusch·Levison, MGH SS rer. Merov. 2
9
vn,
S.256,7-9. senne XV1.2.
10 senne UV.6. 11 senno LX.XVll.6. 12 senne XXXVD.5.
l3 Sermo CLVL4. \. senno CLXXI.3. 15 sermo CVIU.3. 16 S8rmo CLVI.6. 17 Historiarum 'ibri.IV.31, hrsg. Krusch·Levison., MGH 55 ref. Merov. 1.1. S. 165,4f. I' Vita Trudonis conf. Hasbaniensis, hrsg. Krusch-levison, MGH SS reJ'. Merov. VI, S. 295,2f.
703
Zitat vom verlockenden Mädchen: velut gladium te ... videntibus exhibeas. 1 Beda von geistlicher Verführung: sicut corpora solent gladiis sterni. ita animas audisntium usnsno prauae allocutionis morti perpetuae subiugare contendif.2 Vita Sadalbergas Laudunensis von Flügeln als geistlicher WatTe: duo alae a dorso meo venientes g;rabant ... et summitas sarum gladio ancipffi acufior sentiebatur. Cum autern ab his val/abar. fug;ebant tetemmi spiritus) ,Elfrlc von Gestalt des drohenden Kometen: an steorra stad. se wms swurds geHe;· Leid: his prowung swa swa swurd purhferde hire sawte..5 Ae. Passio S. Margaretae in Hs. Tiberius A. iii vom Teufel: his tep WaJron swilc $Wa asniden isen6 [Hs. 303: of his toPan Ieome ofstod, ealsWB of hwiten swurde];7 lat.: dentes eius ferrea9 sim;/es erant sens.• Ähnlich Visio Fulberti: similes ligonibus apparebant dentes. 9 Uber manstrorum von Ungeheuern: sunt ... be/uae ... quae in suis verticibus ossa serrata velut gladios gestant quibus ... obpositi transverberantur clipei. IO Byrhtferth von Ram••y von einer Sense: Habebat in manibus ... falcastrum, cujus acies ut vibrantis g/adii, cujus hasta forlior erat venabulo. 11 Ac. Christ zeigt statt des biblischen Zerreißens des Tempelvorhangs sein Zerschneiden: slat on tu, swyfce hit S8axes ecg I scearp purhwode. 12 Passio Pantaleonis von bösen Zungen: mtsn nu sC83rpat1 heora tungan wit1 me swa oder sweord. 13 Altdeutsches Lob Sa/omons von einer Schnur als Waffe: dO wirl sesrf undi was, / dO snTdit als ein sesrsachs I Offi den marmi/stein. 1A Amarclu8 Gottes Beistand filr seine Dichtung erbittend: carmen futile promo / Ni tu, fSX agye .../ .. .1 Sis inbecifli columen doctorque canentis, / Ut nullus prodest ad sevi seris Marlis I Pugio, qui dura non cote receperit iram. U
ecce
06. SONSTIGE WAFFENBILDER Cicero vom Bezug der Vorrede aufs Folgen-
de: eius modi iIIa prolusio debet esse, non ut Samnitum, qui vibrant hastas ante pugnsm, quibus in pugnBndo nihil utuntur,16 Wimpern: munitae sunt palpebrae tamquam vallo pilorum. 11 Tacitus von Redekunst: sin proprium pericu/um increpuff, non hercule lorica et gladius in ade firmius munimentum qusm reo et peri1 Oe virginitate. 315,17, nach Cyprtan. Oe habitu virginum, Kap. 5: venenum vkJentibus pra&beas (zitiert nach EhwaJd zur Stelle). 2 In Prouerbia Salomonis. zu Prv 30,14. 3 Hrsg. Krusch-Levison, MGH 55 fCr. Merov. V. S. 63,26-64,1. A Catholic Homilies n, XVU.I07-109. s Catholic Homilies 1, XXX.l44f. 6 Ähnlich von einem Ungeheuer On 7.7 dentes ferreos habebat magnos. 7 Vgl. Prv 30.14: generatio quas pro dentJbus g/adios habet. • Hrsg. Clayton and Magennis, § 12 (5. 122, 162,222 Anm. 68, und 229). 9 Hrsg. du MCril, Poesies popufs;res, S. 227.
10 DJ<Jl. hrsg. Porsia. S. 232. 11 Vita S. Egwini, hrsg. Gilcs, Vita qUOfUndam Anglo-Saxonum. S. 393,24f. 12 Z. 1140f., hrsg. Ktapp-Dobbie, ASPR m. Vgl. Paullnus von AquUela: velum RECIStJM templi mox per medium: Carmen VI, Str. 5, hrsg. Dümmler. MGH Poetae I, S. 137. u Ker, Catalogue, 222.14; Z. '260'. Text unvemffentlicht. Hier zitiert nach Healey-Venetzky. MictofichfJ Concordance, 'LS 30'.
I' Hrsg. Mßllenhoff-Scherer, Denkm11er, XXXV.5b.45- 47. IS Sermones, m.4-9. 16 oe Oi8tOfB, n.80 (325). 17 oe natum deorum, 0.57 (143).
704
emanti e/oquentia;l Gestalt Britanniens wie Doppelaxt und Keil: formam totius Britanniae ... eloquentissimi auctores ob/ongae seutu/ae vel bipenni assimu/avere ... ve/ut in euneum tenuatur,2 Schutzfunktion der Bataver tur Gallien: exempti oneribus ... et tantum in usum proeliorum sepositi, va/ut tela atque arma, bellis reservantur.J Seneca von Affekten als Waffen: adfectus ... pro annis esse ... ue· rum foret, si uelut bellica instrumenta sumi deponique passent induentis arbitrio;· Unerschütterlichkeit wie Abprallen der Geschosse: Vt tela a duro resiliunt et eum d%re caedentis solida fen·untur. ita nulla magnum animum iniuria ad sensum sui adducit, fragi/ior eo quod petit;s Nutzen moralischer Lehren: Nihil ergo proderit dare praecepta nisi prius amoveris obstatura praeceptis, non magis quam proderit anna in conspectu posuisse propiusque admovisse nisi usurae manus expediuntur.6 Pllnlus senior von Eischalen öffnenden Schlangen: orbe adprehensa spirae ita sensim vehementerque praestringunt, ut amputata parte eeu ferro e reliqua ... sorbeant,7 Gehörn der Bergziegen: ibices ... onerato espite vastis cornibus gfadiorum ceu vaginis.s Fronto vergleicht Stummheit von Heerfuhrem spöttisch mit der von Helmen: elingues prineipes ...• qui de rebus mi/itiae ... nihilo magis loqui passent quam galeae /oquuntur. 9 Ammlanus MarcelllnUB von zugespitzten Palisaden am Lagertar: castra ... uelut murali ambitu eircume/ausa praeter unum exitum ... undique in modum mueronum praeacutis sudibus fixa;10 vom Nachlassen des Kampfeifers: proeliis ... segnius commoratus in modum aeuti mueron;s obtunsus est. ll
( CHRISTLICHE TEXTE) lob vom Leviatan: corpus elus quasi scuta fusilia; 12 Gottes Heimsuchung: confregit me et posuit sibi quasi in signum. 13 Ecc/es/astJcu$ von der Eisdecke als Gottes Panzerhemd: gefabit eristallus ab aqua I ... I et sieut lories induet se aquis;l. treuer Gefolgsmann: super scutum potentis et super lanceam 1 adversus inimicum tuum pugnabit. IS Isalas vom Gerechten: indutus est iustitia ut lorica et galea sa/utis in espite eius. 16 Lactanz von der Zunge: (Jingua) haee itaque pa/aU concauo tamquam testudine tegitur. 17 Ambra.lus von Elefanten: dentibus suis tamquam naturalibus spieulis semper annati sunt. 1& Augu~
9 10
Dialogus da oratonbus, 9.6. Agrlcola.10.3. Germanla.29.1. Oe/ra, Dialogi, ID.l.17.1. Oe lra, Dialog/. V.III.5.S. EpistuJaa mora/es, 95.38. Naturalis histone, X.197. Netural/s historie, VUl.214. Ad Verum imp., 0.9, hrsg. van den HOUI, S. 123. Res gestae, 25.6.5.
LI
Resgestae, 26.8.14.
I 2 3 4
S 6
7 &
12 10041.6. 13 lob 16.13. Einheitsübers.: "da hat er ... mich zerschmettert, I mich als Zielscheibe fllr sich 14
aufgestellt." 5Ir43.22.
IS
5Ir29.18.
16
Is59.17.
11 De opificio dei, 10, CSEL27, S. 36. 1& EKsmeron. V15,35. hrsg. Schenkl. S. 227.
705
stlnus von literarischem Schmuck: Satis enim est ... ut uerba congruent;a non oris eligantur industria, sed pectoris sequantur ardorem. Nam si aurato gemmatoque ferro uir fortis armetur, intentissimus pugnae, agit quidem iflis armis, quod agil, non quia pretiosa, sed quia arma sunt. 1 Gregor von Nazlanz, übersetzt
durch Ruflnus, im Doppelbild von Unangemessenheit zwischen Fähigkeit und Aufgabe: Forlioribus ... damnum est ... in paruis rebus et modicis coartari, uelut
si quis ingenti luminis lampade locum parui conclauis inluminet aut arma potentia et uirilia exiguo uelil corpori et puerilibus membris inserere.2 PseudoClemens, übersetzt durch Ruflnus, spöttisch von rhetorischen Kniffen: qui sib; arudili videbantur ... ridere hominem ac spemere coepere et syllogismorum in eum tendieulas velut validissima arma profene) Pseudo-Chrysostomu5 von Gebet und Fasten: Sieut nee mi/es sine armis est aliquid, nae arma sine milite: sic nec oratio sine jejunio, nac jejuniurn sine oratione;4 Sünde als eine Rüstungslükke: Sicut enim miles, si toto corpore fuerit annis vestitus, et unam partem habuerit nudam, nihil ei prodest, quod totus fuerit ferro vestitus, si per iIIarn unam partem eum sagitta percusserit, sed sie esdit, quemadmodum si totus fuisset nudus: sic et Christianus ... si in uno peceaverit, similiter peccator statuitur, quemadmodum si semper peccasset. s Casslodor von tragenden Säulen: moles mas sublimissimas fabricarum quasi quibusdam erectis hastilibus contineri ... aestimes.6 Paullnus von Hola von weltlicher Rhetorik: tibi satis sit ab iIIis linguae copiam et ons omamentum quasi quaedam de hostilibus armis spolia capisse. 7 Ennodlus, Vita Epifani, von der Überredungskraft des Heiligen: quantum acutior fuil verbarum quam fem lammina, hinc lector agnosce: expugnavit senne cui se gladii subduxerunt;8 Eloquenz: quasi loricam hamis, ita conponit variis et conexis causarum munimenta particulis. 9 Apponlus von frommer Eintracht als Schildwall: sicut nulla alia uirtus protectionis armigeris contra hostem, nisi adunatio scutorum, quod testudo appellatur, quae potenter munit a potentiore et protegit militem, ita christianum popufum mi/itemque cae/estem unanimitatis congregatione a mucrone diaboli muniri et protegi in hymnis ... probatur. 1O PseudoChrysostomus von Vernunft: qui curn diabolo fuerat pugnaturus, velut quibusdam armis, hoc est prodentia, consilio, ratione, fuerat instruendus. 11 Homiliare Toletanum von geistlichen Zeugnissen: diuinis testimoniis quasi quibusdam uictricibus armis instrocti, inperterriti contra omnem impetum cruenti hostis incidite. 12 5edullus Scottus vom geistlichen Schützer: seque omnibus adversitatibus
1 Oe doctrina Christiana, IV.xx.42. 2 Oratiol:Apofogeticus,101,CSEL46,S.74f. übri recognffionum, 1.8.1. 4 Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia XV, Migne PG 56, Sp. 716. s Opus Imperfec1um in Matthaeum, Homilia XXXIV, Migne PG 56, Sp. 827. 6 Veriee, VD.xv.3. 1 Epistula XVlll. 3
8 No. LXXX. t 76 (Opusc. 3), hrsg. Vogel, MGH AAVII, S. 106. 9 No. CDLIl.14 (Opusc. 6), hrsg. Vogel, MGH AAvn, S. 313. 10 Commentaire sur le Cantique, 1X.52. 11 Homilia de tempora LXD, Migne PL 95, Sp. 1208 A (Dekkers, Clavis, 922). 12 No. 44, Migne PL Supp!. rv, Sp. 1962.
706
... ob defensionem populi Dei tamquam seutum obicit. 1 Ae. B/ickfing·Homilie: englas beop aa halgum mannum on fultume swa swa scyld. 2 Byrhtferth von Ram· sey von der Größe einer Lichterscheinung: viderunt super feretrum luminis jubar fulsisse quasi seuti latitudo.3 Uber monstrorum entsprechend vom Zyklopenauge: hominum genus ... qui unum oculum ... cJipei latitudinis habuerunQ.4 Radbod von Utrecht im Härtevergleich von Haupt und Helm: Stabant attoniti .. J Mirantes galea durius esse caput/i Willlram (Leidener Version) vom Rat der Apostel in einer Reihung biblischer Bilder: thie gauon mir thiu andwarde, thei ther waron also scarph sieut gladii et sagittt:, quasi stimuli, et sieut cJaui in aftum defixi. 6
x: Reisen 01. WEG, REISE, REISENDER, BOTE, HEIMAT, FREMDE BEI Theokrlt Liebender wie schattensuchender Wanderer.' Cicero vom politischen Nachholen als Eilmarsch: fortasse effieiam quod saepe viatoribus eum properant evenit, ut, si serius quam voluen'nt forte surrexerint, properando etiam eitius quam si de nacte vigifassent perveniant quo velint; sic ego ... ;8 Bücher wegweisend: Nos ... in nostra urbe peregrinantes errantesque tamquam hospites tui /ibri quasi domum reduxerunt ... ;9 dubiose Kläger: ista accusatio, quae faeifius possit Alpis quam pau· cos aerari gradus ascendere; 10 Abwesenheit als Meiden von Gedränge: miror eur huic potissimum irascare qui longissime a te afuit. Equidem, si quando ... iactor in turba, non iIIum accuso qui est in summa sacra via, eum ego ad Fabianum fomicem impellor ... 11 Catull vom Beistand als Erfrischung: Qualis in eerii perlucens verlice montis I Rivus musCXJso prosilit e lapide, I Qui cum de prona prae· eeps est valfe voiutus, I Per medium densi transit iter populi, I Dulce viatori lasso in sudore levamen, I eum gravis exustos aestus hiulcat agros./.. J Tele fuit nobis AI/ius euxilium. 12 Vergll heiter vom Bienenflug: aliae turpes harrent, ceu puluere ab alto I eum uenit et sicro terram spuit ore uiator I aridus. lJ Ovtd vom Hellespont bei Leanders Aufbruch: iam patet attritus solitarom limes aquarum, I non aliter multa quam via pressa rota. I" Seneca spöttisch von Hercules: tu autem, qui plura laca ca/casti quam ullus mulio perpetuarius ... ;15 Armut und Wohlstand wie zwei Reiseanen: Quemadmodum enim pedibus suis poterit iter conficere, es· Uoor da rectoribus christianis, hrsg. Hellmann, S. 84,29-31. lm entsprechenden Sinne wer-
I
den ae. hleo und halm metaphorisch übertragen verwendet. 2 No. ITl, hrsg. Morris, S. 29,32f. 3 V;ta S. Oswaldi, hrsg. Raine, Historians. I. S. 472,26-28. " I.XI, hrsg. Porsia, S. 156. s C8nnen allegoricum da S. Switberlo.IV.20-24, hrsg. Winterfeld, MGH Poetae IV, S. 166. 6 Hrsg. Sanders, 84,8-10, zu Ct 5.7. 7 Alfes (Eidylfion xn.8() B Ad Ouintum tratrem, Il.xIV.2. 9 AC8demica. 1.111.9. zitien bei Augustlnus, Oe civitate Dei, Vl.II.20-22. 10 Pro M. Fonteio oratio, 4. 11 Pro Cn. Plancio oraoo, 17. 12 C8nnen LXVrn.57-66. 11 Geotg'ica. IV.96-98. 14 Herokles, XVm.133f. 15
Apokolokyntosis,6.1.
707
eendere tarnen uehieulum malet, sie pauper [s/1 poterit esse, diues uolet,l Dienstunfllhigkeit als Reiseunfllhigkeit: nec iIIum erit admissura res publica, si ua/etudo illum impediet• ... sie ad iter quod inhabile sciet non aceedet. 2 Plinlul lenlor naturkundlich vom 'wandernden' Licht im Stein asteria: /ucem ... ve/ut intus ambulantem alio atque alio Joco reddens. l Bei Qulntlllan Rücksichtnahme auf RedeschOler wie auf mitwanderndes Kind: praeceptorem ... esse oporlebit summittentem se ad mensuram discentis; ut veJocissimus quoque, si forle iter eum pafVUlo faeiat, det manum et gradum suum minuat nec procedat ultra quam comes possit;4 Rhythmisienmg der Rede wie Unterstützung der Weggeflihrtcn: omnia eius membra connexa sunt ... ut homines, qui manibus invicem apprehensis gradum finnant,5 strukturierende Redepausen als Fußspuren: Currentium pes, etiamsi non moratur. tamen vestigium facit. /taque ... etiam in iis, quae non dubie contexta sunt nec respiratione utuntur, illi ve/ut occulti gradus sint-,6 planlose Rede als Umherirren: muffa rapetat, multa transeat, ve/ut noete in ignotis 10cis errans. 7 Apulelul vom Aufenthalt des ambulanten Redners als Rast des Wanderers: VI ferme religiosis uiantium moris est, eum aliqui Jueus aut aliqui locus sanctus in uia oblatus est, uotum postulara, pomum adponere, paulisper adsidere: ita mihi ingresso sanetissimam istam ciuitatem ... habenda oralio et inhibenda properatio est,8 Fronto von Erwartung der Freundesbriefe wie der Geliebten: quas ego epistulas quom acciperem. simile patiebar quod amator patitur. qui delicias suas videat eurrere ad se per iter asperum et perieulosum. namque is simul advenientem gaudet, simuJ perieulum reveretur,9 wechselnde Befilrchtungen wie Schuherwechsel beim Tragen: cur meus trans/atus metus levior sit mihi visus: simile solere evenire onus grave umera gestantibus, cum iffud onus in sinistrum ab dex1ro umero transtulere ... ut oneris trans/atio videatur etiam el reve/atio. IO Ammianul Marcelllnul von gefangener fürstlicher Frau: quae ... ut matrona nobilis coJebatur. maerebat ue/ut orbem alium sine marlto uisura; 11 nomadische Hunnen: sine sedibus fixis ... aut rltu stabili dispalantur semper fugientium similes eum carpentis. 12 Mamertlnua vom leichten Passieren der Alpen als Strandmarsch: Alpes quasi reJictas aestu arenas patentium litorum transeurristis. 1J Macro· blu8 vom Himmelsgewölbe: circus est autem hic linea ambiens sphaeram ae veluti semitam faciens, per quam lumen utrumque discurrit. 14 Bei Corippus besiegte Heerschar als vom Unwetter Geplagte: sie, ubi compellunt eurrentia nubi/a uenti I murmure cum ualido, tot crebris ignibus ardet I nimbus et aduersa ueni· 1
2 3 4
s 6 7
a 9 10
11 12 1J
14
Oe vita beata, Dialogi, VU.23.4. Oe otio, Dialogi, vm.3.3. Naturalls historia, X:XXVU.131. Institutio oratoria, n.III.7; Assfahl, Vergleich, S. 72, mit Verweis auf Lucian. fnstiMio oratoria, IX.lv.129; Assfahl. Vergleich, S. 72, mil Verweis aufPolybius. fnstitutio oratoria, IX.lv.67; dazu Assfahl, Vergleich. S. 20. Institutio oratoria, Vn, Prooemlum 3. FIoridB, I, hrsg. Helm, S. 1. Ad M. Caesarem, m.14.4, hrsg. van den Hout, S. 46. Ad M. Caesarem, IV.12.2, hrsg. van den Hout, S. 65f. Res gestae, 19.9.3. Ist die Unterwelt gemeint? Res gastae, 31.2.10. Genethliacus Maximiani augusti, XI {DJ).9.3, hrsg. Mynors, XII panegyrid Latini, S. 263. Commentarii in Somnium Sdpionis, 1.14.25, hrsg. WiIIis, Bd. ll.
708
ens in fronte procella I in"u;t exsetis ussto eum pondere guttis I grandinis intan· dae: pluuiis uentisque subsctus, I tristia summittens ism frigidus OrB uistor I den· tibus infremuit, uietus sie tergs renexit I et loca tuts petens siluis tectisque eucurm. I non 8/ffer Romanus eques iam uictus abibal.l
( OIRJSTL1CHE TEXTE)
Toblas vom vorauseilenden Hund: quasi nuntius adveniens blandimento suae caudae gaudebat.1 lob von sozialer Verachnmg im Bild des Fremden: inquilini domus meae et ancillae maae sieut slienum hsbuerunt me et quasi peregrinus tui in oculis eorum.J Uber ProvfHblorum von zustoßendem Elend: veniet tibi quasi vistor egestas et pauperies quasi wr armatus. 4 EcclesIastleus vom zuchtlosen Weib in Bildreihe: sieut viator sitiens ad fontem os aperiet
I et ab omni aqua proxima bibet I et contra omnem palum sedebit I et contra omnem sagittam aperiet faretram donec deficiat,S geschwätziges Weib wie mühseliger Weg: ascensus harenosus in pedibus veterani I sie mulier linguata homini quieto.6 /sa/as vom Gedemütigten: dixerunt animae tuae ineurvare ut transeamus I et posuisti ut terram corpus tuum et quasi viam transeuntibus [VetLat.: aequafia terrae media tua foris transeuntibus),7 Hleremlas vom Zögern der Hilfe Gottes: quare es ... quasi viatar declinans ad manendum I quare futurus es velut vir vagus ;8 Weg der Gottlosen schlüpfrig: via eorum erit quas; lubricum in tenebris I ;npellentur et corruent in ea. 9 OS" Gottesstrafe wie Verödung: ponam eam quasi solitudinem I et statuam eam velut terram inviam. IO Bei Tertulllan Kerker für Märtyrer nützlich wie Wüste fm Propheten: Hoc praestat carcer Christiano, quoeJ eremus prophetis. 11 Lactanz von unfreier Bewegung der Gestirne: si dii essent, huc atque i1/ue passim sine ulla necessitate ferrentur sicut animantes in terra, quarum ... qua qusmque mens duxerit, eo ferur; 11 Maß oder Bezug der Affekte: 'non est' inqu;unt [i.e. peripatetial'nimia laetms gestiendum, sed modice et temperate' .... qua/e si dicerent non esse currendum concitate, sed gradi· endum quiete. at potest et qui graditur errare ... ;Il sicut enim recte ambo/are bonum est, errare autem mafum. sie maueri adfectibus in rectum bonum est, in prauum, malum;14 Verstehen als Spurfolge: intellegere est quas; e uestigio subsequi. U Amoblus von Slcca von den Attributen des Hermes: fingitur ... cum petaso gnatus Maiae. tamquam uias adgred; praeparet et solem pu/ueremque deI lohannis, 0.216--224. 2 Tb 11.9. 3
lob 19.15.
4
6.11. Buber·Rosenzweig: "wie ein Draufgänger kommt deine Annut, Idein Mangel wie ein gewappneter Mann," EinheitsObers.: ..Da kommt schon die Annut wie ein Strolch Ober dich, Idie Not wie ein zudringlicher Bettler." 5(r26.15.
j
Prv
6 5ir25.27. 7 Is51.23. 8 Jer 14.8. 9 ler23.12. 10 Os 2.3. 1I Ad maJ1yras, 0.8, S. 4. 12 DMnae institutiones,1l5.13. 13 DMnae institutiones, Vl.16.3. 14 DMnae institutiones, V116.8. IS DMnae institutiones, V1l2.4.
709
c/inel. l Ballllus, übersetzt durch Rufinul, vorn ennutigenden Psaltereingang wie Hoffnung auf Reiseherberge: beatitudinis utitur appellatione, ut tantorum spe pt7:J3miorum to/erabilius mattores vitce hujus doloresque patimur. Ita et 60S, qui iter agunt et asperas ae difflciles vias incedunt, opportune spes refovet mansionis ... Propter quod ... mercedes ante nominat quam labores. 2 Gregor von Na· zlanz, übersetzt durch Rufinul, vorn Gottessohn paradox als Fremdling im eigenen Haus: diximus et gratias ei qui in sua propria uelut peregn·nus aduenit.) Ambroslus entsprechend: incamationis adoranda mysteria ... in quibus ve/ut vest;gia quaedam divinitatis expressa et was quasdam verbi cae/estis advertimus;A Rückkehr nach Abschweifung: Reuocamur ad superiora sieut obliuiosi uiatores, qui eum inconsufto praeterierint, in sua reuertentes uestigia ineuriae suaB mul· tam repetito itineris labore suscipiunt;5 kaiserliches JenseilSgeleit: angeli vel aliaB animaB ... quae ve/uti comitatu suo fratres hos el officio deducebant ... ;6 in unverbundenen Analoga von TOlenruhe: Pulehre dieit animae 'convertere' quasi diutumo eursu usque exercitae, ut a labore convertatur ad requiem. Convertftur equus ad stabulum, ubi eursum inpleverit, navis ad partum, ubi ad stationem fi· dam a ßuetuum mole subdueitur,1 Gedenken an den Bruder: Non libet enim abire a fratre /ongius ... eum velut comitandi eius gratia hie sermo suseeptus sit, ut diu· tius sensu prosequar profieiseentem;8 quasi reflexa saepius eervice quaerebam ... sed tamquam suspenso rollo iugum ... trahere me putabam, difficilis progredi ... quod sine te progredere non liberel. At vero ubi ambobus prodeundum fuft, non p/ura in itinere vestigia quam verba, nec incessus quam sermo crebrior,9 ir· discher Heilsweg im Bild der Truppenbewegung: mi/es qui ingredftur fter ... praescipto incedit ordine, eum armis suis ambu/at rectaque uia ronficit iter, ut inueniat commeatuum parata subsidia ... imperator non quod sibi utile, sed quod omnibus possibile consideral. ideo et statiuas ordinat; triduo ambu/at exercitus, quarta requiescit die. e/iguntur eiuitates ... si aquis abundant, commerciis frequentantur ... Hane legern uiandi esse praescriptam ... sanetis commeantibus, recognoscas uelim;IO Suche nach geistlicher Orientierung im Bild der Weggabc· lung: si uiam ingressus. eum ueneris ad competum aliquid - ita enim appelfatur plurimarum ue/ut quidam coneursus uiarum -, si nescias quod ffer ingredi debe· as, stas tarnen et cogitas ipse tecum ... quae sit uia quae in duffatem ducat ad quam tibi putas esse pergendum; quanta igffur magis animo debes ... consistere, qui ad regnum cae/este rontendis ... ;11 literarisches Verharren für Verweilen an schönem Ort: et nauigantes plen'que et properantes itinere temmo ubi uiderint speciosum aliquem Jocum, delectationis gratia demorantur, paseunt oeu/os an;·
I Adversus nationes. Vl12, eSEL 4 (Dekkers, C/av;s, 93). 2 Homiliae, 1.3, PG 31, Sp. 1726 CID. J Oratiom:Deluminibus, 14.I,CSEl46,S. t24f. Bd he byll IBghwilcum men. ge se dtBg ge seo niht. swa him b~ pees f>eofes cyme. 2 Nach Gregor I. die ae. Homilie Oe uirginibus: Domesdätg crme:' ret pises woru/des amde ea/swa se Peof pe crme:' stillice on niht and wi/e forste/an manna cehta.l Metrische Vita S. Bavonis vom Heiligen: Ostia cumque domus iudex pulsare supemus I Ut fur VBnisset, yjgilsns aperire va/eret.· Caesarius von Artes von Gon und Sünder: vis teoore participem. et tamquam corruptum iudicem praedae socium v;s habere. S Zusatz in einer ae. Napier-Homi!ie: oonne secga~ us ure godcundan lareowas. pret hy nyton pa lid, hwaenne WB of pysum earman life gewitan sceo/on pa ma, panne se peer wal, pa pane """me lrett and lre~, hwonne seo tid cymd, pa he hy begen on /orwyrd /orlret.' Alfred: Ela yfelan ges""" god swa swa se scyldiga man /Je bronne g8 mid mane men ongunnon, 1 ealle ge "a to deadan dredun sona, I swa ge awurpon weh of stofne; Notker. VuiBo lango ... slllhenl ir afle so geuesten6te ... samo so ha/dentern uuiJnds unde n1der gedu6hlemo zOne. dü! doh filJlin ine stör! Dazu EUleblus GalIlcanul nach Caesariul vom Bösartigen: fralrem, paululum ab aliquo conlrislatum ... titubantem sicul parietsm incJinatum. maleloquiorum impulsu adiuual ad ruinam. '2 Ambroslu. von Kriegselefanlen: pede uero quidquid conpresserinl uelut quodam lapsu ruinas ingentis exanimant. lJ lohanne. Casslan moralisch: (CHRJSnICHE TEXTE)
1 Oe belfo cMli. U.187-190. Dazu Morford. Lucan. S. 53. 2 Ad Antoninum imp.. 1.2.6. hrsg. van den Hout, S. 89, nach Cicero, Oe natura deorum 1.79. J Res ge$1ae, 25.3.6. 4 Resgestae.3t.13.3. ~ lob 30.14.
6 Is 30.13. Einheitsübers.: "wird eure Schuld filr euch sein' wie ein herabfallendes Bruchstück 'von einer hoch aufragenden Mauer, 1 die dann plötzlich, urplötzklich einstürLt." 7 Commentsrii in Esaiam, ce 73, S, 388. 8 Is 27.9. Luther: ..... das er alle steine des Altars machet' wie zustossen steine zu aschen." Authorised Version: ..... when he maketh all the stOßes ofthe altar as chalke stones, that are bealen in sunder," Buber·Rosenzweig: ..... dass er alle SchlachlSlansteine zersplitterten Kalksteinen gleichmacht." Einheitsabers.: .. dass er alle Altarsteine vernichtet. wie man IUlksteine zerschlagt." ,
Sir21.21.
10 Sir22.21f. Vgl. Gegenbild 22.19. 11 Ps 61.4; Ihnlieh Romanum- Version; Version iuxta Hebraeos: usquequo insidiamini contra virum I ... 1 quasi murus ;ncJinus et msooria corruens. EinheitsObers.: ..Wie lange rennt ihr an gegen einen einzigen. I... wie gegen eine fallende Wand.' wie gegen eine Mauer, die einstUrzt?" 12 HomHia XUI.5.48-51 ,. Sermones extravagantes, (Homilia S. Caesari/) 6.8.75-78. I) Exameron. VI.5,35.1mg. Schenk1. S. 227.
754
Lapsus ... paulatim uirlute animi decedente et ... uitiis increscentibus quemadmodum domus numquam subitaneo ad ruinam procumbit inpuIsu, nisi inhabitantium desidia stillicidiis primum paruissimis penetrantibus sensim fuerint munimenta tectorum ... post haec influet p/uuiarum imbriumque tempestas. 1 Augu· stlnus von Götterkulten bei Varro: dicat se timere ne peraant ... ciuium naglegentia, de qua ilfos uelut ruina liberari a se dicif.2 Caesarius von Artes argumentativ vom Erdendasein: Si ruinosam haberes domum, nonne ante migrares, quam architectum interrogares? Migra ergo da mundo, raverlere ad deum.3 Theodahad
bei Casslodor in physiologusaniger Darstellung von gestürzten Elefanten: more cadentium fabricarum, nesciunt focum sponte relinquere, quem suis membris potuerint occupare. 4 Petrus Chrysologus vom Hinweis auf Auferstehung: Sieut qui una uice /apsum magnae domus suscipit et ruinam, ita et Christus post ... passionis suae pondera unum resurreetionis suae subposuit fuleimentum, ut apostolorum fidem iamque lapsuram susciperet et ad aetemam religeret finnitatem. s Honoratul von Marseille von lärmender Klage wie bei Dacheinsturz: tanturn subito omnes elamorem eum gemitu proprio reddiderunt, ut tecta ipsius basilicae discissa corruefe I et pop%~~s obruere putarentur.6 'Chrysostomus Latlnus' von Vorbereitung der Jünger auf die Passion: Sicut qui una vice lapsum magnce domus suscipit et ruinam, ita et Christus post ... passionis suae pondera, unum resufTectionis suae subposuit fuleimentum, ut apostolorum fidem iamque lapsuram susciperet;7 Absicht des Teufels auf die Seele: Converlar ... iIIuc quasi ad praepaf8tum quoddam hBbitacufum, et velut ad irruendum opporlunum. BEule· blul Gallleanus von Wundem: Numquid non uirlus dei maior apparat, si quemquam domo procumbente conelusam ruina non ObruBt. quam si in statu suo damus inconcussa habitatorem seruet iIIaesum?9 Beschmutzung: Homo ... non d;u ... pollutionibus immoretur, ne uefut in ruinis suis sepeliatur. 1O Smaragdus von St. Mlhlel von Sündenfall und Besserung als Einsturz und Aufbau: Monachus in tentationem incumms, sie est tanquam domus quce cecidit ... reredificat eam inveniens mBterias ad aJdificium profuturas, habens posita fundamenta, ei lapides et aranBm ... Ita et monachus, si ... conversus fuerit " ' J habet plurimum apparatum, meditationem ... psalmodiam, opus manuum ... 11 Amarclus von Demut: quid aperlius, hac sine quam quod I Omnes virlutes virlute ruunt quasi muros, I Si fundamento caret, auf domus absque eolumna. 12
I Conlationes, VI.XVII.1, hrsg. Petschenig, S. 175. 2 Oe civitate Dei, Vl.ll.39-41. 3 Senno CXLI.5. 4 Varlae, X.xxx.2. s Sermo LXXII(bisXExtrauagans XII).3.57--61, CC 24A. (Dekkers, Clavis, 233a). 6 Vita Hilar;; Arelatensis, 29.21-23, hrsg. Cavallin. Vitae, S. 106. 7 CoJlectio annamentarii Parlsiensis, 5.2, Migne PL Suppl. IV. Sp. 660. B No. 8, Migne PL Suppl. IV, Sp. 891. 9 Homilia XXV.5.72-74. HomJliaLITl.ll.132-134. 11 Diadema monachorum, Kap. XXXV, Migne PL 102, Sp. 631 B. 12 Sermones, 1TI.417-419.
10
755
8S. BILDER FüR VERWÜSTUNG' Isa/8' von Verwüstung blühender Städte: cJvitas ... speciosa relinquetur el dimittetur quas; desertum [Vet.Lal.: sicut grex dereJlctus];2 erunt civitates ... I s;cut aratra el segetes qua8 dereJietae sunt 8 {8cie filiorum Israhet,l Dam8SCUS ... erit sicut acervus lapidum in ruina;4 terra vestra deserta ... derelinquetur til;a Sion ut umbraculum [Val.Lat.: tamquam specu/al CBSB I tabemacuJum] in wnsa el sicut tugurium [casula I custodiarium I C8sa custodiaria/ custodia] in cucumerario;s dazu Gregor von Elvlra: Quando autem reliquitur caS8 in u;n88. nisi eum uindemia consummatul! Sie el consummata uindemia dominicae passionis ... reUels est Iherusalem [v.l. Sion] ut casa in uinea;6 zur Stelle auch Hieronymus scheinbar begründend: Similitudo eutern u8stationis templi el HierusaJem sumpfs est ab agricolis, qu; quamdiu uinea uuarum plane est. ponun! custodes in umbraeulis. In eueumerario quoque, quod LXX pomorom eustodiam uocan~ paroulae (junt casulae propter ardorem solis ae radios decJi· nandos; et inde uel homines uel bestio/as, quae insidiari solent natis frugibus, abigunt. eum autem ab/ata fuerint istiusmodi genimina, remanent arentia fnttieum umbracula casu/aeque, recedente eustode, quia non habet ultra quod ser~ uet. Ergo et omnipotens Deus dere/iquit templum, et urbem fecit esse desertam. 7 Hleremlas teils vergleichend: Sion quasi ager arabitur I et Hierusa/em in acervum /apidum em I et mons domus in exce/sa silvarum." Os. .: altaria eorum quasi seervi super sulcos agrl;9 qusre perierit terra I exusta sff quasi desertum I eo quod non sit qui pertrans8at. IO Mich,,: ponam Samarlam quasi aeervum lapidum in agro eum p/antatur vinea; II Sion quasi ager arabitur I et Hierosalem quasi aeervus /apidum em 1 et mons templi in exeelsa silvarom. 12 Sofonlas: perdet Assurl et panet speciosam ... in invium et quasi desertum. 11 I föcch.beorum vom Jerusalemer Tempel: sanctificatio eius desolata est sieut SO,"UOO;I' Hierusa/em non habitabatur I sed erat sieut desertum. U Ps.,ter. posuerunt Hierusa/em in [v.1. velut. sieut] pomorom eustodiam [v. I. Romanum-Version: uelut pomorum cuslod;arium; Version iuKta Hebraeos: in aeervis lapidum];16 Paris Psalter: Set· I Siehe auch HAUS: EINSlURZ, VERFAU. 1 1527.10 (siehe SCHAF: AUSGESE IZ 1SEIN); llhnlich 33.9. )
1517.9. 4 1517.1. j 151.8. Umbraculum als hinf'll.lliger, provisorischer Unterstand auch lob 27.18. 6 Fregments expositioni5 in Ecclesissten, H. CC 69, 263 - Tractatus Origenis U.9, ce 69, 14. 7 Commentsrii in Esa;am, ce 73. S. 14. I ler26.1 8. 9 Os 12.1 1. Einheitsilbers.: ..darum werden auch ihre Ahm den Steinhaufen gleichen, I die
man neben den Äckern aufhäuft." 10 ler9.12. 11 Mi 1.6. 12 Mi 3.12. I)
So 2.13.
.. IMccI.41. Ij I Mcc 3.45.
16 Ps 78.1. Moses Mendelssohn: ..steinbaufen machen sie aus Salan."; Buber·Rosenzweig: .)erusalcm zu Ruinen gemacht'"'. Auf die Kirche bezogen be; Augustinus, EnamJtiones in PsaJmos. LXXVtD.4.23-26: quiB deserontur pomorum custodiae, cum poma trBnsierint. EI certe quando gentilibus persequentibus ecclesia deserts uisa est. in caelestem mensam
756
tan Hierusafem samod anlicast I swa in ooppelbearu ane ey1an; Notker: Sie macheton ierusalem also uuu6sta . afse die huttun dero 6bazo di~ man in demo OOümgarten tu6t . diü danne öde stat . so daz 6baz in gelesen uuirt. Zur Stelle Ca.slodor: Custodiaria siquidem pomorum dieuntur tuguria, quae sibi horlo,rum euftores ad depellendam solis iniuriam et ad eustodiendas furum improbas ma~ nus frondibus fiseisque communiunt; quae max ut pomorum tempus abseesserit, tamquam inutilia derelinquunt. Quapropter gentes, quae lerusolymam uastaue~ nmt, iIIarn ... sie contemptibilem putaueront. tamquam casellu/am pomorom. quae uilis atqua daspeeta transacta aestate desertur. 1 Gregor von Nazlanz. übersetzt durch Ruflnus, Bilder kombinierend: Sion sicut agar arabitur et Hierosa/em sieut cssa in poman'o derelinquetur et mons, in quo domus dei est, erit sicut lucus siluae. 2
a6. BAUEN AUF SAND / FELS; FUNDAMENT Cicero von instabilem Fundament epikureischer Tugendvorslellungen: virtutibus ...• quarum omnium funda~ menta vas in voluptate tamquam in aqua ponitis.J Byrhtferth von Ramsey nach dem Psalter vom Gottvertrauen Odos: confidens in Domino sieut mons 5ion;4 Paris psaner. Pa pe on drihten heors dwda getreowaa, I hi beoo on Sionbeorge
swype gefiee; altalemannische Übersetzung:
dia ketruhent in truhtine soso berae sien nist eruuegit in euuun;s Notker Labeo: Die sih ze G6te fersehent . die sint iemer unuuegig . also mons syon. Im gleichen Sinne an einer defektiven Stelle: vafli roOOre, veluti domus in valle super arenam posita. erat suffultus.6 "'.ttheus: qui audit verba mea haee et faeit ea I adsimilabitur viro sapienti qui aedificavit domum suam supra petram ... et omnis qui non faeit ea 1 similis erit v;ro stufte qui aedifieavit domum suam supra harenam ; westsächsisch: 83le pEera pe MS mine ward gehyrd and pa wyrcc' byp gelie pam wisan were se hys hus ofer stan getimbrode ... And wie pwrs pe ... pa ne wyrro se byp geUe pam dysigan men pe getimbrode hys hus ofer sandeeose/;7 Tatlan-Bilingue: Allero giuuelih thiethar gih6rit thisu uuort fnti tuot siu. ist gifih spahemo man thiethar g;zimbrota sin hus ubar stein; ... Inti ... thiethar ... siu nituot. ther ist gilih tumbemo man thiethar gizimbrota sin hus ubar sant;8 Wulflla: ... ga/eiko ina waira frodamma, sBei gatim~ rida razn sein ana stains ... und galeikoda mann dwafamma. saei gatimrida razn spiritus matfyrum, tamquam da horto dom/nieo mutts el suauissima poma, transieront. Cu.Iodor, Expositio Psafmorum, zur Stelle: Custodisria siquidem pomorum dicuntur tugUriB, qua8 sibi horlorum cultores ad depellandam solls iniuriam et ad custodiendas furum ;mpro--
bas manus (fOnd/bus liscisque commun(unt; quas mo"
ut
pomorum tempus sbscasserit. tamquam ;nutjlia dere/inquunt. Stuiber, "WachhUtte", S. 87, zitiert eine variante Lesart von Ct \.5: posuerunt me '19M custodiam pomarii (Vulgata sachkundlich identisch: posuerunt me cusladern in v/ne/s). Realkundliehe Erläuterung nach Pseudo-Cyprian bei Stuiber, S. 86-
89. Expositio Psa/morum. zu Ps 78.1, 2 Onllio I: Apologeticus. 58.1. I
ce 98, S. 733f.
Oe tinibus bonOllJm et malOllJm. 1l72. 4 Vita S. Oswaldl, hrsg. Raine, Historians, I, S. 402,5f. nach Ps 124.1. s H15g. Daab, Reichenauer Denkmäler, S. 87. 6 Hrsg. Raine, Historians, I, S. 402,11 f. 7 Mt 7.24-27. Ws.:hrsg. Liuzza.,S.15.
1
8 Hrsg. Masser, S. 165,2-15.
757
sein ana ma/min. 1 Zitien bei Benedfct von Nursla,2 paraphrasien in der Vita S. Bavonis;' IElhelwold: Se pe gehyrd pas mine ward and hi mid weorcum gefy#d, ic hine ge/icne lrere wisum were, 6e ofer faJstum stane bytJode;4 aJtdeutseh: der hoorit vvort miniv desiv /ndi tuat dej, keljhhison Jnan commane spahemv, der kezimbrota hus sinaz oba stejne. s Möglicherweise einfließend L/bet' lob: nonne tu vallasti eurn ae domum eius.6 luvencus paraphrasiert: ... Hune aequabo u;ro soli· dis fundamina saxis / Ponenti, librata super eui moenia surgent; und: Hune si· mi/em faciam, uo/ucri qui fu/eil harena / Fundamenta domus. 7 Gregor von Tours Vergils Themen abwertend: ista omnia tamquam super harenam Iocata et cito ruitura conspiciens, ad dMna et evangelica potius miracula revertamur. 1 Meist folgt Atfred, Meters, der Prosafassung;' Evangeliengleichnis jedoch gedeutet: 88ru sand wilJad I ren forswelgan; swa ded riere nu I grund/eas gitsung ... 10 Vita Walarid abb. Leuconaensis nach Lue•• I1 von Entschlossenheit: iIIe, inito consilia potiore, quas; fundamentum ut erat supra petram, immobilis et Interritus in percepta animi sui vo/untate perduravit. 12 Paschaslus Radbertus vom literarischen Vorhaben als Hausbau: si forte super ipsos [die eigenen Bücher über Mattheus] acsi super fundamentum possem ... culmen totius structurae erigere. 13 Hlncmar von Reims bezieht das Bild der exponienen Stadt auf Remigius: Eminebat in ad· miratione omnium, veluti civitas super verticem montis exposita.1 4
07. HAUSREINIGUNG, SANITATlON" Cicero vom Verhillien der Pudende wie sanilärer Anlagen: ut in aedificiis architecti avertunt ab oculls naribusque dominorum ea quae profluentia necessan'o taetri essent aliquid habffura, sie nature ras similis procul amandavit a sensibus. 16 Caesarius von Art. .: quomodo scopis mundamus domum nostram, ut p/aC8at oculis amicorum nostrorum, Ha ... ab om-
I Es vcnteht sich. dass die ostgotische Wiedergabe nicht von der etwa gleich alten VUlgata des Hieronymus abhängt. 2 Regula, hrsg. Hanslik, Prolog, 33. ) 0.104-108. hrsg. Strecker. MGH Poctae V. S. 240. 4 Hrsg. SchrOer. S. 4.10-12. 5 Hrsg. Masser. S. 91. 6
lob 1.10.
1
EvangelionJmliber, 1.716f. mit 723f. Uber in gloria mat1ynJm. Prolog, hrsg. Krusch, MGH SS !'er. Merov. 1.11. S. 38,8f.
• 9 So %.B. Meters. 5.1-22: Prosa hrsg. Sedgefield, S. 14,9-18: Boethlus, Consolatlo, I, metrum 7.1-22; Meters. 13.73-76: Scdgefield. S. 57.31-58,2: Consolatio, m. metrum 2.34f.; Meters. 21.40- 43: Sedgeficld. S. 89,21-23: Consolatio, m. metrum 10.15-18; Meters. 27.17-24: Sedgefield, S. 124,9-13: Consolatio, IV, metrum 4.5f. (Die gedankliche Neuerung gegenü· ber der lat Quelle - die wilden Tiere fallen nicht den Menschen an. sondern einander - er· folgt hier bereits in der Prosafassung). 10 Meters. 7.13-28: Sedgefield. S. 26.23-27.3: Consolatio. melllJm 4, unter Einnuss von Mt 7.24-27. I1 Lc 6.48f. 12 Hrsg. Krusch, MGH 5S rcr. Merov. rv, S. 161,33-35. 13 No. 7. hrsg. DOmmler, MGH Epist. VI (Karolini aevi lV). S. 144,37f. 14 Vita Remigii ep. Remensis, hrsg. Krusch, MGH SS rcr. Merov. m, S. 264.33f., nach Mt 4.14.
n.
IS Siehe auch KLElDUNG: BEflECKUNG. REINIGUNG. 16 Oe natura deotlJm, 0.141.
758
nibus peceatis mundemus animam ... Quomodo enim domos ... si cotidie emundantur, nee horrorem nobis fadunt nee laborem, ita minora peeeata si cotidie redimantur ... ;1 quando a1iquis ... nata/em ... eelebrare desiderat, quanta studio ante plures dies ... quicquid utife et necessarium, praecipit exhiberi: domus etiam, si obseura fuerit, dealbatur, pavimenta seopis mundantur, et diversis respersa floribus adomantur, quicquid etiam ad laetitiam animi et corporis del/'cias pertinet, omni sollieitudine providetur ... si ta/ia praeparas morituro, qua/ia praeparare debeas aetemo? Quicquid ergo non vis invenire in domo tua, ... fabors ut non inveniat deus in anima tua;2 Si ego ... venturum me ad domum tU8m promitterem, sine dubio mundares eam, superflua proieceres, quae erant neeessaria praeparares: deus ad cor tuum vult venire, et piger es ei domum mundare?) Stall ausmisten: quomodo stabula iustum est ut cotidie mundari faciamus, ne equi nostri patiantur iniuriam, sie ... saiis erude/e est, si maiorem euram habeamus de animaJibus quam de animabus nostris ... Si vero ad purgandum neglegentes esse volumus, quomodo stabula, quae longo tempore non mundantur, ita eonputreseunt et foetorem horribilem reddunt stercora ipsa, ut ibi ... nee ipsa animalia sta~ re passint, ita quieumque naglegens in animam suam peccatorum sordes ... congregare voluerit. 4
bl. SÄULE:' STARRE, GRÖSSE 5eneca naturkundlich von der Ursache des Erdbebens: (orlasse aliqua pars terrae uelut calumnis quibusdam ae pilis sustinetur, quibus uftiatis Be reeedentibus fremit pondus impositum;6 Wirbelstunn: turbinls autem rotunda faeies est (in eodem enim uestigio uersatur et calumnae modo eircumagentis se uoluitur).7 Pllnlu& senior vom Spermwal: Maximum animal ... physeter ingentis calumnae modo se atiol/ens altiorque navium velis ... 8 Soll· nus entsprechend: (bafaenae) enormes supra mo/em ingentium calumnarum ultra antemnas se navium extollunt. 9 Apulelus von Schreckensstarre in heiterer Formulierung: fixus in lapidern steti gelidus nihil seeus quam unam de ceteris theatri statuis uel eolumnis. IO ( CHRlSTLICHE TEXTE) Baslllus, übersetzt durch Eustathlus, von Elefantenbeinen: pedesque eius nullis genieu/orum coniunguntur arlieulis, ut tamquam columnae quaedam gravitatem superieeti ponderis subveetarent. ll Ambroslu& entsprechend: rigidion'bus opus fuft cruribus, quo uelut columnis tanta possit membrorum maehina sustineri. 12 Pseudo-Clemens, übersetzt durch Ruflnus, vom Knochenbau: vide ... quomodo ossa velut columnas quasdam ... inseruit. 13 TheoSermo LXI.2f. 2 Sermo CLXXXVß.2. 3 SermoCCX.4. .. Sermo LXI.2f. I
s Siehe auch zu STEIN, ERSTARREN. 6 Naturales quaestiones, VI.20.6. 7 Naturales quaestiones, VIll 0.3. 8 Naturalis historia, IX.m. 9 Collectanea, 52,42. 10 Metamorphoses, m.IO, S. 59,16f. Zu dieser Funktion siehe zu STElN. 11 HomiliaeIn hex8#Jmeron, 1X.5.IO. 12 EKameron, VL5,31, hrsg. Schenk!, S. 224. 13 Ubri recognmonum. Vm.29.1.
759
dahad bei Cu.lodor von Elefanten: pedes eorum nullis inflectuntur artieuHs, sed in modum coIumnarum ,;gentes atque incurvabites iugiter perseverant. 1 Beda von Christus: crurs domini ... firma sunt ut marmors. reeta sunt et caeJum peten· tia ut coJumnae, ad regu/am sunt diuinae praeceptionis ordinata ut super bases aureas,2 C.n.nu. von Art. . vom Unterlassen des Kniefalls beim Gebet: max· imam partem popuJi ve/ut eolumnas ereetos stare conspicio.J Avttul von Vlenne von der Feuersäule über den Jsraeliten: stanti adsimulata co/umnae I Jnsistens pure resp1enduit aethere flamma. 4 Oe rebus in oriente mirabitibus ähnlich bezogen: dracones ... uastitudine columnarum; danach ae. Wonders of the East dracan ... 00 ... beod graate swa stamene sweras micle;5 ebenso Episto/a Alexendri ed Aristote/em: serpentes ... columnarum grassitudine, aHquanfuium proce· riores ...; ae.: medran ... wmron hie swa graate swa columnan ge eec sume uphyrran end gryttran.6 Adlo von Montier: potus iIIe in vasculum non cessans deßuere subter positum, postquam ad superficiem vasis pefVenerat, in modum coIumnfe supeme constipatum in gyrum coronari coopif.1
b2. SÄULE: GEISTLICHE STÜTZE Paullnus von Nola vom Evangelisten Jo· hannes: quasi co/umna firmamentum adiceret fundsmentis eee/esiseß PseudoChrysOltomu. vom sündigen Herzen: Ouemadmodum columne in templo, si steterit recta, aceepto pondere amplius confirmatur, si autem madice oblique fuerit, suscepta pondere ... amp/ius vadat ad latus: sie et cor hominis ... perver· sum ... videns opera alieujus viri justi ... magis pervertitur. 9 Glld.s von Gebeten: nostra infirmitas in sacris orationibus ut non penitus conlabatur, quasi columnis quibusdam ac fuleris saluberrimis sustentatur. 10 AJculn: [Marlinus] anUstiti Hila· rio junctus, qui ... quasi firmissima fidei co/umna omnibus /audabilis exstitit. 11 Byrhtferth von Ramsey rnetaphorisch. 12 Vita A/cuini yon den Heiligen als 'Säulen' der Kirche: Domini tabemacu/um instar columnarum firmissime sustinentes, ut aquarum inundaoone atque ventorum impufsione nunquam labi neque moveri poSSH.13 Vita S. Bavonis vom Heiligen: EccJesilJ3 summis EBquandus iure columnis.'4 Balderlch von Speyer: saneta ecclesia ... ab eo ve/utJ a quadarn firmissima regebatur tune temporis coJumpna. u Lludger von MOnster im Bildpaar: Inter quas beatus Gregorius quasi ... columna eccJesiae Dei inventus est. l6 Brief I
Z
) 4 ,
• 7 I
9
10 11
IZ l3
14
u 16
Variae, X.xxx.2. In Cantic8 canticonJm, IV. v .857-863, zu CI 5.15. Senne LXXVO.1. Oe transitu. 403f., hrsg. Peiper, MGH AA Vl.lI, S. 265. H"S- Orchard, Pride, S. 194, § 16 (ae.); 178, § 16 (Iat.) Hng. Orchard, Pride, S. 236, § 18 (ae.); 211. § 18. Hs. B (Iat.) Vita S. Bercharii, Kap. 8, Migne PL 137, 5p. 675 A. Epistula XX13, bezogen aufGa/2.9. Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia Migne PG 56, Sp. 842. Oe excidio et conquestu Britanniae, Kap. 26. MGH AA 13, 5. 41,9f. Vita S. Martini, Kap. ru, Migne PL 10 I. Sp. 659 B/e, Vita S. Oswaldi, hrsg. Raine, Historians, I, S. 416,12-17. Prolo& hrsg. Wanenbach, Monumenta Alcuiniana, S. 3f. n. 199f., hng. Strecker, MGH Poetae V. S. 242. Vita Fridolini cool. Seddngensis, hrsg. Krusch, MGH 55 cer. Merov. m, S. 357,30-32. Vita Gregorli abb. Traiectensis, hrsg. Holder-Egger bei Waitz (Hrsg.). MGH 55 ( in Folio) XV, S. 67,6f.
760
xx:xvm.
im Froumund-Codex: vos stare confidimus ut immobilem Christi aeccJesiE8 co/umnam. l A:lfric & Wulfstan Cantor tur UnveITÜckbarkeil des Heiligen quasi 00/umnB inmobi/is. 2 Widmung des Gerhard yon Seeon tur Heinrich ß: pastores BeccJesiBrum 1.../ /n quibus ut firrnis cemuntur stare co/umnis. 3 Aldhelm bezieht die Höhe eines Obeliskus auf moralische Vorbildlichkeit: pudicitiae proceritas ve/ut ... quadrati rotundus obolisci globus ad ... divinae eontemp/ationis cu/men in a/tum surrexit .,.'*
b3. BALKEN, DECKE Ecc/esiast/cus von Gefühl und Vernunft im Bild des Mauerbinders: loramentum /igneum conligatum fundamento aOOmeii non disso/vetur 1 sie et cor oonfirmatum in cogitatione eonsilii.5 Baslllus, übersetzt durch Eustathlus, von Bienenwaben: theeas sibique contiguas extruunt. ut earum oondensatio ... ve/ut quibusdBm fu/ta repagulis, opus omne continuat,ti Ein Carmen aufTheodrada mit dem Bild des Balkens: Te se bis geminae virtutes corpora fermant: 1 Tecta ve/ut Iignum quadratum pondere gestet, / Turbo quod inpeflit, va//us quod cespite figit. 1 Transi/it ae vo/vif, reetum sed robere eemif.1 Augultinul von Zweifeln am 'Wassern über dem Finnament': negant esse credendum ,.. ulla modo ita desuper quasi quadam pauimento solidatum esse cae/um. ut possif aquarum pondera sustinere.8 Bei Gregor yon Tours Balken tur die Dicke von Schlangen: Multitudo ... serpentium cum magno dracone in modo trabis validae per huius fluvii alveum in mare discendit;9 entsprechend PS8udo-Beda: quidam magnus serpens in modum trabis venit per Tiberim. 10 Gregor I. von Kirchenvä~ lern: Libani quippe /igna cwsn'na ua/de sunt inputribilia ". ecclesia ... de fortibus patribus, quasi de Iignis cedrinis. inputribilibus mentibus est constructa. 11 Beda vom Kirchengebäude: assimi/entur laquearia simp/icioribus Chn'sti famulis qui ... ecc/esiam ... potius exornare ... norunt ... qui altioribus uiriutum ornatibus sanctam ecc/esiam uelut /aquearia decorant. 12 Angelomul von Luxeull entsprechend: saneta Ecclesia, qUB3 ... de foriibus animo quasi lignis imputribilibus constructa ast. 13 Halma von Auxerre: laquearia tignis affixa sunt, sic et vita fide/ium in Ee1 No. SI, hrsg. Strecker, MGH Episl. selectae 3, S. 60.19f. 2 Vita S.lEthelwokJl, hrsg. Lapidge und Winterboltom, Ufe, S. 26,2 mit 74,3. 3 m. 41- 43, hrsg. Slrecker, MGH Poetae v, S_ 398. 4 Oe virginftare, 253,8-10. Lapidge and Herren, Aldhelm, The Prose Works, 5.195, note 17, äußern Zweifel an der Existenz von Obelisken mit KugelaufsalZ. In Rom existierten jedoch mehrere Obelisken mit Kugelaufsätzen aus vergoldeter Bronce: Vgl. van Buren, "Obelis· kos", Sp. 1709. s S/r22.19. Vgl. Gegenbild 22.21. 6 HomHiae In hexaSmeron, Vlll.4.1 O. 7 No. 12.23-26, hrsg. Fiekennann, ,,karolingische Kostbarkeit", S. 51 =' hrsg. Szöverffy, Weltliche Dichtungen, S. 685. B Oe Genesl ad litteram, U.1. S. 33. zu Gn 1.7. 9 Historiarum libn. X.I, hrsg. Krusch-Levison, MGH 55 rer. Merov. LI. S. 477.7f= Paulus dlilconus, Vita S. Gregori/ magni, Kap. 9, Migne PL 75. Sp. 46 A (Dekkers, Clavis. 1723). 10 Hom/liae, xcvn, Migne PL 94, Sp. 499 A (Dekkers, Clavis, 1368; Maehielsen, Clavis Patrislica 4070). II Homiliae In Ezechielem, U.lu.285-288 [v.l. Codex Suessionens/sl, zu Cf 3.9, 142. 12 In Cantica canticorum. zu Cf 1.16, Z. 756-787. 13 Enarrationes in Cantica canticorum. zu Ct 3.9, Migne PL 115. Sp. 605 A.
m.
ce
761
cJesia e doctoribus pandet.! JEJfrlc von Teufeln: me coman to sil~heatwan. ate/ices hiwes ... Heora eannes w(13ron swy/ce onn83te beames. 2
M. WERKSTEIN Petrus von Christus und Gemeinde: ad quem accedentes lapidem vivum I ... I et ipsi tamquam lapides vivi superaedificamini domus spirita/is.) Danach Seda: tamquam lapides uiui ... per discretionem eruditi doctoris amputatis actibus et cogitationibus superfluis uelut ictu quadrantur securis;· übernonunen bei Smaragdus von 51. Mlhlel; dieser vom Kirchenbau: Lapides sanc~ tuari; Domini extra tunsi sunt, ut ... absque maflei sonitu ponerentur.. quia vide/icet nund foris per nagelta tundimur, ut intus templo Dei postmodum sine disciplina ... disponamur,s Gemeindeverbund: Sicut enim orr!ine lapides in pariete portantur a/# ab alias, ita portantur fideles a pnecedentibus in EccJesia justis. 6 Entsprechend JEtfrlc: On eofYYicere cyrcan Ii(j stan ofer stane. end telc berd opeme.
Swa eac on Godes ge/a~unge pe ge/eelful/an /Blc hylt his /Bffergengen up ~ul1l lare and gedylde.7 Ruriclus von L1moges vom geistlichen Verteidiger: dextra bonorum operum tamquam lapidum compositorum moenia construentis. 8 Walther von Speyer über Christophorus: "'ud quoque velut abiectum reprobi lapidis nomen in mcc/esiastici parietis angulo fixa so/iditate fundatur. fJ b5. FENSTER: 10 ERKENNTNIS, SICRTBARKEIT Gregor von Elvlra von Christus und Seele: Quisquis enim per fenestram val per cancellos respicff, partim nec totus videtur. Sic nimirum redemptor noster ante dubitantium oculos factus est, quia si miracula faciens non pertulisset ut homo, plane eis apparuisset Deus ... quasi per fenestras vel per cancellos ad homines prospexit, ut Deus apparerat ex miraculis et lateret ex passionibus. 11 Entsprechend Apponlus: non totus se ostendit, ne omnino fugatis hostibus ... otii torpore depereat sed ve/ut per fene~ stra aspicit, suae visionis adiutorium commodando.l 2 Entsprechend Gregor 1.: Quisquis enim per fenestras uel cancellos respicit, nec totus uidetur, nec totus non uidetur ... quasi per fenestras uel cancelfos ad homines prospexit ut Deus el apparereL. et homo cemeretur ex passionibus, sed tamen esse ultra hominem ex miraculis agnosceretur ... ;1.) Hochmut: Nisi enim superbia per ocuJos quasi per quosdam se fenestras astenderet ... ;1. Sinne: Per hos etenim corporis sensus quasi per fenestras quasdam exteriora qumque anima respicit. l S luetue von I 2
) •
S 6 7
8 9
Commentarium in Cantica canticorum. zu Ct 1.16, Migne PL 117. Sp. 30 I C. Lives 0' Saints, IV.285-288. I pt 2.4--6. In Epistu/as septem cathoJicas, 11 (in I pt).1l.54. Dladema monachorom. Kap. XXX, Migne PL 102, Sp. 625 D. nach lfI Rg 6.7. Diadema monachorum. Kap. LX, Mignc PL 102. Sp. 657 A- AlB. Catholic Homilies ß, XL 125-127. Epistulae, II.XV.7, hrsg. LOtjohann, MGH AA vrn. S. 324.23f. Vita et passio S. Christophori. Kap. 3. hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 68,4(.; vgi. Ps 117.22.
10 11 12 Il
Siehe auch GLAS. ExpIicatio in Cantica canticorum. l Migne PLS I, Sp. 507, zu Cl 2.9. Commentaire svr Ie Cantique. IV .21. HomHiae in Ezechielem, ll.1.458-467, ce 142. S. 219(. I. Mota/ia in lob. XXXIV.46. zu lob 41. IS Moralia in lob, XXJ.4, Sp. 678 C.
762
Urgel: eum quiddam sui occu/uit, quiddam autem man;festavit, quas; per fenestms et cancellos prospexd. 1 Ambroilul von gewollter Finsternis: sicut en;m a
se tulgarem solis exdudit, qu; fenestms domus suae dauserit ... ita qui se auerterif a sole ;usf;t;ae ... 2 Tertulllan in einer Variante des platonischen Höhlengleichnisses: S; enim corpus istud Platonica sententia carcer ... interim animam consepta suo obstruit et obscurat ... unde iIIi. ue/ut per comeum specular. obso/etior lux rarum est) Basllius, übersetzt durch EUltathlul. ähnlich vom jüdischen Unglauben: ludae; ... ve/ut per quasdam cavemas deitatis luce tulgente• .._ quae mystice quidem decJaratur ... repugnabant. 4 Odo von Cluny von unvol1kommener Erkenntnis: exciti quasi per criptam gradientes 1 Esuper infusis callem spectanda lucemis 1 Disquirunt quiddarn meliuscule mon-bus aptum I ... 1 Cum subtile putat quiddarn penetrasse uel aftum, 1 Est ue/ut umbra re; potius quam uisio ueri.$ Entsprechend Amalarius von Trier: Praeterita prox;ma aestate videbatur mihi quasi in cripta posito fenestratim /uds scintillas radiare usque ad nostram parvitatem de re, quam desiderabam longa esurie avidus.6 Venantlul For1unatul von Mariae Heimsuchung: trans uterum matris quasi per specularia cemens, I... ventrem de ventre S8/utans.7 Eugenlul von Toledo von Empfängnis Mariae: Vt Phoebus specu/ar intrans corrumpere nescit. 1 sie Christum generans virgo Maria manet. 8 Amsteiner Marlen/eich entsprechend: iz vant dich. iz liz dich bit alle Jüter,l alse du sunne deit daz glasevinster. 9 Bada vom Gericht: Qui dum ea quae in occufto uident publice fidelibus pandunt quas; suscepto lum;ne soUs fenestrae cuncta templi penetralia repleni. IO Ruriclus von Llmoges bricht mitten in einem
Bild ab. II
b6. FENSTER: S1NNEI2 Pllnlus senior von farbmildemder Lasur im Bild der Fensterscheibe: atramento inlinebat ... ne claritas ro/orum adern offenderet veluti per lapidem specu/arem intuentibus. ll Lactanz von den Augen: manifestius est mentem esse quae per ocu/os aut speculari lapide obduc1as
transpiciat quasi per fenestras perlucente uitro mens ... oculis tamquam fenestris utiturY' Gre· gor von Nazlanz. übersetzt durch Ruflnus: uanitatem cogitationum ... quas nobis suggerit inimicus ... ex quibus utique ... per corporales sensus tamquam per fenestras introducit mortem. IS Homiliare Ottoburense: Oculi enim oorporis quasi
1 In Cantica canticorum Salomonis explicatio mystica, Migne PL 67, Sp. 971 B zu Cl 2.9. 2 Exposnio Psalmi CXVII/. XIX.39.1. J De anima, LIll.S. 4 Homlliae in MxsiJmeron. lX.6.9. $ Occupatio,m.1127-1130miII140f. 6 No. 7, hrsg. Dümmler. MGH Episl. V (Karolini aevi lll), S. 2S8,1-3. 1 Inlaudem S. Mariae, SS-S7, MGH AA [V.I. S_ 372. (Dekkers. Clavis. l044a). I C8rmen LXm, hrsg. Vollmer. MGH AA XIV, S. 261. 9 Hrsg. MUllenhoff-Schcrer, DenkmAler. xxxvm. I7-21 mit 28f. 10
oe temple, 1.618-620.
II
Epislufae.1.XII.4. hrsg. Lßtjohann. MGH AA
vm. S. 307,9-13.
12 VgI./er9.21. Naturalis historie, XXV.97. 14 De opificio dei, 8, CSEL 27, S. 30r. IS Oniltio IX: Oe Arreanis. 7.2. CSEL 46. S. 272f.
I)
763
ianuae vel fenestrae sunt cordis. l Caesanus von Arte.: per istos sensus velut per quasdam ianuas vel fenestras aut vita aut mors ingreditur ad animam nostram. 2 P.eudo..chrysostomus: Sieut ergo per januas et fenestras eilo ingreditur latro. ut spoliet patremfamifias: sie per os et aures et Deulos hominis faei/e inve· nit diabolus occasionem ad animam.J
b7. WAND, MAUER, BEFESTIGUNG, DECKE Cicero vom Haupt als Akropolis: Plato tripfieem finxit animum, euius prineipatum. id est rationem. in capite si· cut in aree posuit;4 sensus autem interpretes ae nunt;; rerum in capite tamquam in aree mirifiee ad usus ... conloeati sunt;S Wimpern und Nase: munitae sunt pa/· pebrae tsmquam va/lo pi/orum ... nasusque ita loestus est ut quasi murus oeulis interieetus esse videatur,6 Bewahren von Einsicht: haBe omnia quasi saepimento a/iquo va/labit disserendi ratione;7 sapientis animus ... virtutibus denique omnibus ut moenibus septus, vineetur et expugnabitut?8 verbarrikadiertes Forum: sie uero erant disposita praesidia ut qua modo hostium aditus urbe prohibentur ca· stellis et operibus, ita ab ingressione fori populum tribunosque plebis propulsari uideres. 9 Ovld vom abprallenden Speer: inque umero sonuit .,./ inde velut muro sofidaque a caute repulsa esPo Seneca von Widerstand gegen Schicksalsschläge: Velut murum aliquem aut obsessum muffo hoste loeum et arduum ascensu semermis adeas, expeeta uulnus et iIIa supeme uolanfia eum sagfttis pifisque saxa in tuum puta librata eorpus. Quotiens afiquis ad latus aut pane tergum eeciderit, exelama: ,,non deeipies me, fortuna, nee seeurum aut neglegentem appri· meS."11 Pllnlus senior von Wimpern: hoe nature dederet eeu valium quoddam visus et prom;nens munimentum contra accurranfia animalia; 12 Schiffsannierung: armatae elasses inponunt sibi tum'um propugnaeula, ut in mari quoque pugnetur velut e mun's.13 Statlus von Schwänen: sese immoti 9Yro atque in pace si/entes I eeu muris valloque tenent. 14 Valenus Flaccus vom Fallenden: tune ruit ut montis latus aut ut maehina muri, I quae scopulis trabibusque diu confeetaque flammis I procubuit tandem atque ingentem propulit urbem. IS GeUlus von der fllr Mauerersttinnung verliehenen Corana muralis: quasi muri pinnis decorata est,16 er zitien Panaetlus von geistiger Abwehrbereitschaft wie Zehnkämpfer: sieut illi ... proiee· tis alte braeehiis consistunt caputque et os suum manibus opposflis quasi velle 1 No. 76.6, Migne PL SuppL IV, Sp. 1934. Kollokation Schwelle und Fenster nach Sir 14.24. 2 SennoCLV,1. J Opus imperfectum in Matthaeum. Homilia LI, Migne PG 56. Sp. 924, 4 Tusculanae disputationes, 1.20. 5
oe natura deorom. 0.140. oe natura deorum, U.143.
6 7 Oe leg/bus. I.XXlv.62. 8
9
10 11 12 l3 14 IS 16
Paradoxa Stoicorum. IV.27, Phifippica V.9. Metamorphoses, Xll.123 f; dazu von Albrecht, ,,zur Funktion", S. 285. Consolatio ad Mareiam, Dialogi, VI.9.3. Naturalis historis, XI.154. Naturalis historia. XXXn.3. Thebais, m.529f. Argonautica, VI.383-385. NoctesANicae, V.vI.16.
764
praemuniunt ... ita animus atque mens viri prudentis ... esse debet erecta Ammlanus Marcelllnus von Truppen im Kampf: steterunt uest;g;;s fixis uelut insolubili mure fundatis;2 BergsteIlung: petiuerunt inuiis eautibus col/es qua difficultate perpensa ue/ut murorum obicibus ... J Aurelfus Vlctor von politischem Chaos: fortunae ws ... diu quidem virtute uti muro prohibita ... 4 Macroblus vom menschlichen Haupt: sensus eorumque ministeria natura in capite ve/ut in arce oonstituit. s Corlppus von Rüsnmgen: murorum in morem ee/antur corpora densis I tegminibus. 6
( CHRISTLICHE TEXTE) Llber Proverbiorum: iter pigrorum quasi sepes spina~ rum; 1 substantia divitis urbs roboris eius I et quasi murus validus eircumdans eum;8 sieut urbs patens et absque murorum ambitu ita vir qui non potest in /0quendo cohibere spiritum suum;9 danach Arnulf: Futilis eloqui quasi que patet urbs sine muro. IO Llber Proverbforum: frater qui adiuvatur a fratre quasi civitas firma et iudieia quasi veetes um/um; 11 danach Arnulf: Afterutrum fratres urbs ut munita iuvantes. 12 Isalas vom Propheten: viscera mea ad murum eoeti lateris (Vet.Lat.: interiora mea quas; murum renovastl].lJ Lactanz von den Brauen: superciliorum fastigia ... nonne quasi aggeribus et munimentum oeulis ... praestan(!14 Nasenscheidewand: (N8sum) id uelut pariete per medium dueto intersaepsit,IS Zunge: (lingua) eamque dentium saeptis deus quasi muro circumual1it,l6 von Teufeln: possunt ... nec iis nocere quos signum immortale munierit tamquam inexpugnabilis murus. 17 Baslllus, übersetzt durch Eustathlus, von Gottes Schutz: velut val/os quosdam quibus fuleimur erexit, constitutis in ecclesia ... apastolis ... prophetis ... magistris. L8 Eplphanlus von Salamis vom skythischen Gebirge: si quis desuper a summitatibus montium tamquam de muris aspiciat, so/um conuallis peruidere non passit,l9 Ambroslus naturkundlich vom Schutz des Nachwuchses im Fischleib: piscium profi parentis uterus sicut muros u8110 quodam intimorum uiseerum pignera inoffensa conseruat;20 Muschel: (ostrea) testis ualidioribus esea interior ;neluditur, nem ue/ut muris quibusdam mol/itiem I Noctes Atticae, XIIlxXVIll.3f. Res gestae, 16.12.16. l Resgestae,31.10.12r. 4 Uber de caesaribus, 24.11. S Commentari/ in Somnium Sc/pionis, 1.6.81. hrsg. Willis, Bd. 6 lohannis, IV.559f. 2
1 8
n..
Prv18.11.
PrvI5.19. 9 Prv 25.28. Zitiert bei Pseudo-Seda, Collac/anea, Migne PL 94, Sp. 541 B. 10 Oelicie eIeri, D.334. LI Prv18.19 12 Oe/icie eIeri, 11.73.
u Is16.11. L4
IS 16
11 18 19
20
Oe opmcio dei, 10, eSEL 27, S. 33. Oe opificio dei. 10, eSEL 27, S. 34. Oe opiftcio dei, 10, eSEL 27, S. 33. DMnae institutiones. IV.27.8. Homiliae in he)(8~meron, V.6.12. Oe XIJ gemmis (Epistola 244.36). CSEl 35, S. 753. Exameron, V.3,7, hrsg. Schenkl, S. 146.
765
camis praecepti imperialis interpres natura muniuit, quam medio testarum quadam sinu concauo ." quasi in quadam ualle diffundit; I Ähre: supra ipsam spicam ual/um struftur aristarum, ut quasi quadam in aree praetendat, ne ... spics Isedstur ... ;2 Kampfelefant: gens Persarum ... in mediis campis quasi de muro dimicant et ue/ut in arce quadam et specu/s conlocati spectant msgis beils qusm subeunt ...;} Augen: nobis sutem in summa corporis parte constftuti ocu/os oportuft tamquam in arce;4 ocu/orum orbes ... piJis hinc inde eonsertis ue/ut quodam uallo per eircuftum muniuntur,5 Ohren: ue/ut quaedam propugnacula uideas praetendere aduersum frigoris asperitatem.6 HIeronymus ein Psalmenwort interpretierend: "Ostium circumstantiae" quasi murum in circuitu totius domus postulat,' Argumente der Häretiker: Cum enim te ligauerint syJlogismis suis ... et quasi maeeriam syllogismum tibi texuerint ... non potes transire ... 8 Augustlnus von der Kirche: Dominus ... gladium missurus in terram, in tempore uel in manifestatione posuit tamquam milftare habffaeu/um suum;9 Verstand und Sinne: Quam partem animi terfiam ue/ut in afCe quadam ad istas regendas perhibent eon/ocatam; 10 aufgehäufte Beispiele: Haee autem so/a, quas a me ue/ut in quendam sunt aggs~ rern coarfata, si ueJlem uelut conUgata inuoluera soluere ... 11 Maximus von Turin von Quadragesima nach der Zahl der Wüstenlager Israels: ieiunla iIIis mansionibus eonparauerim. in quibus ... tamquam in proeinctu quodam positus ... ab inimieis suis quasi quibusdam castris mansionum sese statione defenderit ... Sic ... quibusdam quasi eastris nos ieiuniorum deuotione munire; 12 /eiunium enim melius quam murus tuetur;13 Almosengeben: frequentibus e/emosinis ue/ut uaflo nos misericordise muniremus; 14 Posaunen von Jericho tuT Predigen: Credimus snim saeerdotum dietis fsci/ius mol/iri posse cords quam saxa; et eitius resolui posse peccata, quam ciments sunt reso/uta; Vox enirn spiritus conuenientis faci~ lius delieti destruit maeu/am, quam materialem saxi so/uff munimentum;15 Sieut tune sacrae uocis sonus eontumaeem popu/um destruxit ... ita et nune saeerdo~ taUs praedicatio popu/um peccatorem subiugat, 16 pn'usquam eognoseat deum anima ... quibusdam se ue/ut superstitionum operibus et tamquam inprobftatis se mure eircurnfoueat. 17 Paullnus von Nola im Gegensatz geistlicher Obhul und Untüchtigkeit: spinas ... iIIas utiles, quae fidem in corde eauto uelut frugem in I Exameron. V.8,22, hrsg. Schenkt S. 157. 2 Exameron, lll.8,34, hrsg. Schenkl, S. 82. } Exameron, VI.5,33, hrsg. Schenkl, S. 226. 4 Exameron. Vl.9,60, hrsg. Schenkl, S. 250. s Exameron, VI.9,60, hrsg. Schenkl, S. 251. 6 Exameron, VI.9,62, hrsg. SchenkJ. S. 252. , Traetatus in librum Psalmorum, CXLI.3, S. 309,18-20. 8 Tractatus in librum Psalmorum, CXLlII.14, S. 321,241-246. 9 Enarratkmes in Psalmos, XVIIl.1.6.1-4. 10 De cM1ate Dei, XIV.xlx.5-7. 11 De cMtate Dei, XXJlXXIV.195-197. 12 Sermo LXIX.I. I} Sermo LXXXllll. 14 Sermo LXXXV!.I. 15 Sermones extravagantes. XC12, nach los 6.20. 16 Sermones extravagantes, XCIV .1.
n Sermones edravagantes, XCIV. I.
766
agro circumcluso tuentur, und: nocentes, quae uerbum suffocant ... quasi rhamnus asper,1 brüderliches Mitleiden: munimentum animae dimicanti fratema conpassio ferat uariisque mentis afflictae pulsibus quasi muros obsistaf.2 Ennodlua von einer beherzten Frau: ecce ubi femina fragilitatis oblita castelli vice et v;rum et iuvenem ab hostili inpugnatione subducit!J Eucherius von Lyon von Teufel und Eremiten: tamquam murorum obiectu ita heremi ambitu hostes suos submouet.c Apponlus von Christi Menschwerdung als Festungswerk: sicut murus ciuitatis sine propugnaculis nec defensionis auxilium nec decoris praebet espectum. et quomodo ostium ei inserlum, nisi tabulis aeneis ferreisque laminis compinctum fuerit, non potest hostilem ignem repellere: ita et perfectum Christianum in seienOe legis, nisi haec praedicta munimenta fuerit cireumdatus, inanis labor consumit. His uero communitum ... ita decorat confessionis et s;gnorum sp/endor, sicut propugnacule murom uel porlam ciuitatis aenearum tabularum compinctio. S Caesartus von Arie. von Juden und Christen: Istis duobus populis, veJut duobus parietibus ex diverso venientibus, tamquam lapis angularis iunctus est Christus;' aufgehäufte Tote: tanta mu/titudo morluorum de cevitate proiect8 est, ut muris ipsa cadavera coaequarentur. 1 Pseudo..chrysostomus vom Heiligen Geist: ingrediens spiritus circumplectitur animam et quasi muro quadam inexpugnebili circuit eam. a Casslodor von strategischer Lage einer Stadt: est enim post mantium devia et laci purissimi vastitatem quasi muros quidam plane8 UguriaB.9 Theoderich bei Casslodor von Entgegenkommen: quis possit negare generi munus, cuius habetis velut in aree depositum. 10 VenantJus Fortunatus vom magisch Gelähmten: ac si muro impediente caesus ire non valuit. 11 Pseudo.fortunatus: ita reus tenui sepe quasi mure vallatus. 11 lonas yon Bobbio von wunderbar abgeschreckten Fischen: eum ... retern in atveum iactavisset, aspicit tantam muNitudinem advenire nec prersus retem tenere, sed, velut in parietem inpingerent. retro reverlere. 1J Eusebius Gallicanus von Verlockung des Teufels zur K1oslerOucht: uult afiquos minus cautos ... quodammodo quasi ex castra producere et quasi de eminentissima aree deponere et ... uefut de 1000 superiore conffigere.'c Homiliare Agimundi von Paulus: qui Romanorum urbem sicut muros circumvallat suisque reliquiis ... in loco perscriptus. IS Bei 'Paulul Dlaconus' von Xenophobie: abominabiles erant Chananmi Jud;eis, qui sub lege m8ndante tan1 Epistu/a X.2. 2 Epistu/a XIII. I.
3 No. CCCXlX.6 (Episl. 7.14), hrsg. Vogel, MGH AAVIl. S. 237. c Oe faude heremi, 38, eSEL 31. S. 190. s Commenta/re sur fe Csntique. Xl1.34, z.u Ct 8.9. 6 Sermo LXXXVrn.2, angelehnt an Eph 2.20. 1 Senno CXXV112. & Opus imperfectum In Matthaeum, Homilia m, Migne PG 56, Sp. 653. 9
Variae,
Xl.xlv.l.
10 Vari8e,ll.m.2. 11 Vita S. Albini. hrsg. Krusch, MGH AA JV.II. S. 31,18f. 12 Vita S. Amantii, hrsg. Krusch, MGH AA IVJI, S. 59,34. IJ Vita CoIumbani.. hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov. JV, S. 77)0-22. 183t walter stad him on tws hea"a swilce ooer stanwsa/I.u Dracontlus: murus (?muris, ?muro] stat celsior unda I cireumfusB rati)6 Pseudo.ßeda von der Apocatypse: Prima die eriget se mare in aftum ... super a/titudinem montium, et erit quasi murus;'? ae. entsprechend: se S83 heo onhe~ ofer eafle dunen teowerfig eInen on hehnysse SWB SWB weall. 1S Cogltosus von KlIdare von Kuhdieben: 90S ... warn ... inundatione aquarum ... conturbavit. Non enim flumen instar muri erectum scelestissimam boum fraudem ... per se transire permisil. 19
b9. DACH, KELLER, HÖHLE, SPEICHER Apollonlos von Rhodos vom Schildwall als Dach.20 Cicero spöttisch von der Gottheit vor Erschaffung der Welt: antea videlicet tempore infinita in tenebris tamquam in gurgustio habitave1 Hrsg. Sanders, 141,11 f. 2 Siehe auch EIS; BERG. ) Ex 14.22. 4
JenS.12.
5
5i,39.22.
6
oe spiritu sancto, m.4.2I, eSEL 19, S.
7
S 9
10 1I
12 Il 14
15
16 11
I1 19 20
IS9. Opus Pascha/e.I.9. hrsg. Huemer, S. 183,13f. Heptateuchos: lesu naue, 49f., hrsg. Pciper, S. IS8. Vgl.lEneis VTI.810. In principium Genesis, 1.1.6-8.271-273, ee 118 A.. VHa S. Udalrici, Kap. XVIII. Migne PL 142, Sp. 1198 C. Carmen 0.111.40, hrsg. Traube. MGH Poetae 111, S. S32. oe vitginitate, 267,9f. DiaJogi.. hrsg. de Vogile.. m.XlX.2: Wz:rferth. S. 220, IS-I7. Hrs:g. Assmann, Angelsächsische Homf1ien. IX. 104: Ex 14.22. Catholic Homil/es 0, XD.91 f. Romulea. Vm.39Sf., hrsg. VoUmer, MGH AA XlV, S. 166. Colledanee, Migne PL 94. Sp. SS5 B/C. Hrs:g. Warner, Homilies, xxxm. S. 9O,lf. Vita S. Brigidae virg., Migne PL 72, Sp. 782 B. AIgonautica.D.107J-1076.
769
rat.1 seneca kosmologischen Irrglauben des Artemidoros zitierend: si i/li eredimus, summa caeli ora solidissima est, ,,in modum teeti durata ... habet tamen spiramenta quaedam et quasi fenestras, per quas ... influant ignes". 2 Lucan: dum fuft annorum series, ut grandine teeta I innoeua percussa sonant, sie omnia tela/ respuit. 3 Ecc/eslastlcus vom Wert eigener Behausung: melior victus pauperis sub tegimen asserum I quam epulae splendidae in peregre sine domicilio. 4 Llber Proverbiorum von zänkischer Frau: tecta perstillantia in die frigoris et litigiosa mulier conparantur. 5 Pseudo-Chrysostomus vom Evangelium als Speicher: Sicut enim in apotheca divitis alicujus omnis homo quod desiderat invenit sie et in isto /ibm omnis anima quod necessarium habet invenit.6 Gllda. von Simonie: emunt saeerdotia: quin potius velut cu/men tectumque ma/orum omnium quoddam ... see/estae vitae structurae superponunt. 7 Beda von Häretikern: Sicut teeta perstillantia pluuiam ... ad mo/estiam ... inhabitantium deriuent ita nimirum hereticorum ecclesia.! HIeronymus von fehlendem Textverständnis: eum ... caJpissem ... verba resonare, et quasi per eryptam ambulans, rarum desuper lumen espicere• ... ut omnem veterem laborem vo/uerim contemnere ... 9 Glsle· bert von St. Amand, einen Kirchenbrand moralisierend: Cnpta reservatur, tums tarnen exeumulatur. I Sie humiles tuti vivunt, te, Christe, seeuti; / Alti plus equo persunt in eareere eceeo. 10
bIO. TÜR/TOR, SCHWELLE, VERSCHLUSS, SCHLÜSSEL Homer von der Spannweite des Adlers im Bild der Tür. I I Plautus von Käuflichkeit im Bild der Türen rur Lastträger: porl[it]orum simillumae sunt ianuae lenoniae: I si adfers, turn patent, si non est quod des, aedes non patent. 12 L1v1us von militärischer
Grenzfestung als Verriegelung: ex duebus coloniis, quae uelui claustra ad cohibendes Galfieos tumultus oppositae fuissent ... 13 Germanleus Caesar vom Sternbild Kassiopeia: qualis ferratos subieit elauieula dentes, / sueeutit et foribus praeducti uineula claustri. / taHs disposita est stellis. 14 Pllnlus senior von der Größe germanischer Eichen: radieum repereussu ... areus ad ramos usque et inter se rixantes curvari porlarum patentum modo, ut tunnas equitum tramittant. 15 Pllnlu. lunlor von leichter Eroberung als offenen Eingängen: Dimouit perfregitque eustodias ..., angustosque per aditus et obstructos non seeus ae per apertas fores et inuitantia Jimina irrupit. 16 Ammlanus Marcelllnus von SpelTe gegen Flucht: Oe natura deorum, 1.22. 2 Naturales quaestiones, VII.13.2f. 3 oe belfo civili, 1II.482- 484. Dazu Morford, Lucan, S. 54(. 4 5ir29.29. 1
5 6
7 8
9
10 11 12 13
" 15 16
Prv 27.15. Nichtvergleichend auch Prv 19.13. Opus imperfectum in Maffhaeum, Homilia I, Migne PG 56, Sp. 612 (zu Mt 1.1). oe eKckJio et conquestu Britanniae. Kap. 67, MGH AA 13, 5. 63,14-17. In ProuerlJia Salomonis, [lXIX, Z. 79-82. Migne PL 22, Sp. 182 ElF. Oe incendio monasterii Sancti Amandi, 1.90-92., hrsg. Bethmann, MGH S5 Xl, S. 417. /lias, XXIV .317f. Asinaria, 241 f. Ab urbe cond#a, XXXJ.48.7. Amtea, 196--198. Naturalis historia, XVI.6. Panegyricus dictus Traiano imp., 1.49.1. hrsg. Mynors, XII panegyrici Latini, S. 39,16-18.
770
eum equites nihi/ praeter lugae eircumspeciantes praesidia uidisset Iongius Caesar, ooncito equo 80S ue/ut repagulum quoddam rohibult; 1 abgebrochene Belagerung eines Oppidum: urebat eius anxiam mentem, quod ue/ut patefacta ianua diuitis domus irritus propositi reuertetur.:I:
( CHRISTLICHE TEXTE) Ambroslus von Unbußfertigkeit als TürverschJuss: Numquid, si quis ostia domus suae e/audat, sofis est eufpa quod non inluminat 00mum eius? ergo si quis peeeatorum suorum repagulis obserandam mentem propriam iudicauerit .. .3 Pseudo-Clemens. übersetzt durch Ruflnus, von Heilslehre als SchlOssei: baptizati ab lohanne, et velut cJavem regni caelorum verbum veritatis tenentes ...4 Hilarius von Poltiers vom Psalter: fiber omnis similis est urbi pulehrtE atque magnce, eui plures cedes diuersceque sint, quarom tores propriis clauibus diuersisque claudantur, qU83 eum unum in /ocum congest83 permixtceque sunt, uolenti unamquamque mdem aperire maximam ignafO adferunt diffieuttatem, ut clauem uniuseuiusque lBdis inueniat; sitque aut familiaris scientice, cognatam clauem cito ex copia iIIa congestlB in unum uarietatis eligere, aut ingentis laboris ... itaque ... aperiendi uniuscuiusque psalmi clauem reperturi huius ipsius primi psalmi aditum ... pandamus;s ähnlich Petrus Chrysologus: sicut clau;s au/ae regalis, ubi primum patefecerit, penetrales reddit intimas ae muftiplices mansiones: ita psalmus iste ... psa/morum omnium pandit mysterium;6 ähnlich Augustlnus: Quomodo ianua introdueit in domum, sie titulus psalm; introdueit in intellectum;7 Sinne als Geistesschwelle: Convenio primum, quas; ianuam menüs tuae, aures tuas;' sensus tui, tamquam ianiae in corpore too, per quas nuntietur afiquid interius habitanti animo tuo;9 qui non eilo iram pellft ex animo, ut per iIIam ve/ut per januam aditum pn:estet diabolo; 10 exegetische Regeln als Schlüssel: septem regufas exseeutus est, quibus quasi dauibus diuinarom scri,r turarum aperirentur occutta;11 Wahrheitsliebe im Bild des Schlüssels: bonoromque ingeniorum insignis est indoles, in uerbis uerum amare, non uerba. Quid enim prodest clauis aurea, si aperire ... non potest, aut quid obest lignea, si hoc potest. quando nihil quaerimus nisi patere, quod c1ausum esr!12 Caesartus von Art.. von Missetaten als Verriegelung der Himmelstür: malis operibus quasi quibusdam seris ac vectibus vitae nobis ianua clauditur ... 13 Pseudo~hrysOltomus von den guten Werken: 5ieut enirn qui pu/sat ostium, non tantum voce damat, sed et manu: sic qui bons opera facit, quasi manu pulsat Deum operibus bonis. l • I
2
3 • s
Res gestae, 16.12.38. Res gestse, 20.11.31. Expositjo Psalm; CXVIII. XlX.40.1. Ubri rewgnitionum, 1.54.7. Tradatus super Psalmos, Inst11JClio Psalmorom, 24. eSEL 22. S. 18.
, Sermo XUV.2.2Q-24, ce 24. 7 Senno XXVU.I, Z. 5r., hrsg. Lambot, eSEl41. , SennoDenis U.2, hrsg. Morin, S. 12,34r. 9 Senno Denis HA, hrsg. Morin, S. 15,25-27. 10 Sermo CCVlII.2. Migne Pl 38, Sp. 1045. II Oe dOctrina Christiana, lU.xxx.42. 12 Oe doctrina Christiana, IV.xI.26. 13 SermoCCXXVU.L 14 Opus imperfectum in Matthaeum. Homitia XVID, Migne PO 56, Sp. 731.
77\
Ennodlus vom Gottesdienst als Schlüssel: uere dignum et iustum est, ut ... fores beatae noctis adhibito praesenti rninisterio digna quasi elaue reserentur,l schrift· liches Ausdrucksvennögen als Schlüssel: sapientia epistolis usa quasi cJavibus repositurn pereas vu/gavit affeetum. 2 Glldas von tatenlos Zaudernden: praeoccupabant igitur se mutuo talibus obieetionibus ... et in quadarn Be si angusta timoris portleu luetabantur.3 Theoderich bei Casslodor von Grenztruppen als Torver· schluss: quasi a quadarn porta provinciae gentiles introitus probatur excludere,4 Cu.lodor von herrscherlichem Repräsentanten als Hauseingang: sicut penetra/e demus de foribus pofest congruenter intellegi, sie mens praesulis de te probatur agnosci.5 Gregor I. vom Glauben: sicut porta refiqua domus aperit, ita fides reli· quarum uirlutum ostium habet.6 Vita S. Eugendi abb. in einer Vision vom Himmelstor: videt instar amplissimae porlae cufmina patefacta caefestia. 7 [n Llbet Proverbiorum sich·Wälzen des Trägen wie eine Türangel: sicut ostium verlitur In cardine suo;! danach Amulf: Torpidus in stratu ceu cardine va/va rotatur,9 Seda deutend: excusationis sermonibus semper ... sicut ostium in cardine uertuntur et ... in suis iacere prauitatibus numquam desistunt. 10 Isldor von Sevilla von Sinnen als Teufelspfonen: immundos esse spiritus, qui tanquam per portas ita per sensus camis animam irrepunt. 11 Bei 'Paulus Dlaconus' von moralischem Gefahren als Stadttoren: Sicut enim porta introitus civitatum sunt, sie perlcula introitus mortis sunt. 12 Angelomus von Luxeull vom Exordium als Schlüssel: Priusquam ... manum ad scribendum ... exeram veluti c/avi abdita domus reseram, quo facilius interiora mysteria revelentur ; 13 Glaube als Tor: sicut porta reliqua domus aperit, ita fides reliquarum viriutum astium est;14 von der Lehre: docendi studio inhiantes ... velut ost/um quod aperitur et clauditur, •tempus tacendi vel loquendi' inteJfigunt. lS Torinschrift als Analogon der Bekreuzigung: Discitur in ualuis ars uirtus nomen origo. I Nos frontis signo credimur esse dei. 16 lustul von Urgel vom Reden und Schweigen: si ast quis idoneus ad faquendum, et velut ost/um quod aperitur et c1auditur. tempus loquendi vel tacendi intelligit. 17 JElfrtc entsprechend: Duru he ab;;ed, pEet he fordyttan mihte I pa idefan spr83CB, and undon his mu" I to wisdomes sprcscum .. .I swa swa man belye(} and geopena"
I Benedictio cerei, Opusc. X, hrsg. Hartei, CSEL6, S. 419,6-8. 2 No. CD... I (Epist. 4,17),lmg. Vogel. MGH AA VII. S. 143. ) De excldlo et conquestu Britanniae, Kap. I, MGH AA 13, S. 27,9-12. Vsriae, n.v.2. s Variae, Xl.vI.3. 6 Expositio In Canticum canticorum, 26, Z. 506-508.
4
7 Hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov. 1Il. S. \55,3r. 8 Prv 26.14. 9 Del/cJe cJeri, U.I 53. 10 In Prouerbia Salomon;s, IIl.xxvl. 69 mit 73-76, nach Prv 26.14. 11 Sententiarum /iM, n.xxvlll.2, Migne PL 83, Sp. 629 A, zu Abd 11. 12 Homilia da sanctis LXXlV, Migne PL 95, Sp. 1542 A, zu Mt 16.18. lJ Enarratlones in Cantica canticorum. Einleitung, Migne PL 115, Sp. 555 A. 14 Enarrationes in Cant/ca canticorum,l, Migne Pl115, Sp. 569 D. lS Enarrationes in Cantica canticorum, Mignc PL 115, Sp. 626 A. 16 Carmen II.XVIl.5f., hrsg. Hartei, CSEl 6. 17 In Cantica canticorum Salomonis 8xpficatio mystica, Migne Pl 67. Sp. 992
772
A, zu
Cf 8.9.
pa duru. 1 Odo von Cluny vom Kreuz: Est ea crux quasi cJauis, , Pandat ut abdita sec/is. 2 WHUram (Leidener Version) von geistlichen Lehrern: Odor uirtutum an then apostolis ... ther Iocchet hiro auditores, thaz sie per 80S ueluti per portas ilen intrare ad uitam. J
bll. MOBILIAR
Gelllus in falscher Etymologie: Parcus ... quasi 'par arcae',
quando, sieut in arca omnia reconduntur eiusque custodia servantur et continentur, ita homo tenax ... omnia custodita ... habel, sicut arca~4 von einem geschlos· senen Wagen: 'arcera' autem vocabatur plaustrum tectum undique el munitum, quasi arca quaedam magna, vestimentis inslrata. s SoUnus vom zupackenden zahn eines Raubtiers: monstrum corocotta: in ore ... dens unus ... qui ut numquam retundatur, naturafiter capsula11Jm modo c1auditur. 6 Deuteronomium vom Liebling Gaues: amantissimus Domini habitabit confidenter in 80 I quasi in tha/a· mo tota die morabitur. 1 Ambroslus von Gottvater: Neque enim corporalis deus ... ut tamquam fulcrum pedibus eius scabillum subiectum putemus.s Maximus von TUrl" vom Körper als Bett der Seele: membra nastra ... in quibus animae nostme ue/uti in quadam strata suauissime demorantur ... membra debilitate confracta uefut anima8 suae necessarium feetulum paralyticus ipse gestaret.9 A9ponlus von leicht ertragenem Martyrium als Bett: consolatianis adiutorio diulni tauoris, quasi in leetulo coflocata in uariis generibus tormentorum. 10 PseudoChrysostomul vom Aufblicken der Heiligen zum On ihrer Krönung: Ecce si solidorum aliquam quantitatem habens in arca repositam, quotienscumque veniens de platea domum tuam ingrederis, ante omnia iIIum locum oculi tui respiciunt, ubi solidos habes: sic et saneti ilfum locum respiciunt, ubi repositam habent corcr nam. 1I 'Chrysostomus Latinus' von Petri VerJeugnung des Herrn: Jacet elisus in torpore oblivionis, quasi in quadam lecto doloris. Prostravit eurn decrepita anieu· la, quasi qutBdam (ebn'cula; IZ Sünder: propria valuntate velut In cubili cordis sui ma/um accepit diabolum. 13 Bei 'Paulus Olaconus' entsprechend: Sic enim anima in corpora quemadmodum in stratu suo requiescit. 14 Odo von Cluny im Doppel. bild vom Drängen des Teufels höhnisch: Hinc agit humanas tamquam subsellia mentes I Ad peiora et eas tamquam calcaribus urget lS
1 Homilies, hrsg. Pope, XV.I 84-1 87, nach Ps 140.3.
2 Occupstio, VI. Praefalio, 11. J
Hrsg. Sanders, 128,3-5, zu Ct7.13.
4 S
Noctes Atticae. 1ll.XIX.2. Noctes Atticae, XX.l.29.
6 CoIlecranea, 27.26. Der ältere Plinlus (Naturalis historis, VlIl.72) hebt an den Tieren ihre Bißkraft hervor: omnia dentibus rrangentes. 7
I 9 10
II 12 l3 I'
Dt33.12. Oe spiritu sando • rn.ll. 78. CSEl 79. S. 182, ZU Ps 98.5. Sermo XIX.2, zu Christi Heilungswunder Lc 17.34. Commentaire sur Je Cantjque, m.44. Opus impetfectum in Matthaeum. Homilia XLVID. Migne PG 56, Sp. 903. CoIIectio armamentarli Parisiensis, 1.3. Migne PL Suppt IV. Sp. 658. E.xtIa Chrysostomi editiofles, 5.3. Migne PL Suppl. IV, Sp. 875. Homilia de tempore Cl.XXA'VO, Migne Pt 95. Sp. 1437 A-
lS Occupatio, m.670f.
773
b12. BRÜCKE Gregor von Tours: alveos fluminis cadaverum congeriae repleretur et Franci tamquam per pontem aliquod super ees in mus ulteriore transirent. 1 Eu••blul Gallleanu. von moralischer Gefährdung: Quis transiens super alicuius profundum fluminis per artissimi pontis angustias, etiamsi maiorem partem inoffenso transmiserit pede, iam perieulum euasisse se credat, eum in ultimi pontis spatio, si paululum titubauerit, CBsum, quem in medio spatio timebat, incurrif! Sie et nos, etiamsi magna pars uitae istius prospere uideatur fuisse transada, non idee fiduciam praesumamus;2 Christus als Mittler: interuallum istud inmensum, qua a diuinis mortaHa disparantur ... interuentu suo uelut quodam, ut sie dixerim, ponte continuat. J
b13. LEITER, STUFEN
Caeclna von politischen Gefahren der Schriftstellerei:
sca/arum gradus si alies tollas, alias incidas, non nu/los male haerentis raHnquas, ruinae pericu/um struas, non aseensum paras, sie tot malis turn vinetum tum fraetum studium scribendi ..... Ba.mus, übersetzt durch Ruflnus, von geistlichem Aufstieg: Ses/re namque cuidam et aseensionibus [v.l. ascensionis gradibus] similem ego dixerim virtutis ae pietatis v;am ... Sieut ergo ascendentibus sestam primus gradus est aseensionis a terra diseedere, ita ... pietatis aseensus initium habet discedendi a malo. S Maximinus von Märtyrern: Feliei transcensu ... uelut quibusdam gradibus aseendentes de terrenis ad caelestia ... uenerunt. 6 Ambroslu. von moralischem AuFstieg: seslarum enim simifem seriptura nos docet pietatis ascensum ... sie per aequales gradus ad summa conscenditur,7 fortschreitende Deutung: inferioribus inehoemus, ut quasi per gradus quosdam tractatus noster ascendat. 8 Caesarlus yon Aries von moralischem Aufstieg: istis virtutibus quasi quibusdam gradibus poteris ascendere, ut m6rearis deum ... di/igere.' Gregor I.: ad lectoris sui animum ordinatis alligationibus quasi quibusdam passibus gradiatur, Alfred danach: 6eos SPnBC stigge on ~t ingeoonc ... sute sUaJ on sumre hlredre. stiEpmrelum near ond near. 10 Seda von Himmelsstreben: amorem patriae caelestis proficientibus eis quasi quibusdam gradibus ad alta tendentibus inspirat. ll 1.ldor yon Sevilla von Sündenstufen: istis fomitibus, quasi quibusdam gradibus, coa/eseit omne peccatum. l2 Radbod von Utrecht: quibusdam bonorum naturalium gradibus ascendit, quibus quasi sealis evectus ... Cattorum alta feliciter penetravit. lJ Ac. Homilie der Hs. Bodley 343 vom Missachten menschlicher Grenzen: pe ;Er micel snaw and swa miclum sniwde swelce mice/ ßys feoIJe." Eugenlus von Toledo von Eisbildungen wie Fell: Frigore constrictae pendent ut vellera lymphae. S
b3. WOLLE: WEISS6
Pllnlus senior von bestem Linnen: Paelignis etiamnum linis honorem habet ... nuflum est candidius lanaeve similius. 7 Cant/cum cant/co-rum von Baumwolle (?): liIia in horlis eminus nitet, uela in nauibus.1 Psalter verbindet Schnee und Wolle assoziativ: dat niuem sicut lanam nebu/am;9 Paris Psalter. He snaw ssndeC samed anlies I swa pu wulle flys wolcnum bringe; Notker: Der den sne tu6t also uuolla. Hilarful von Poitlers, Hymnus de Christo, von Seide der Kleidung des biblischen Grabesenge1s: Angelum dei ... ueste amictum candida/ qua candore clamatis uellus uicit serieum I.. J haec uidelludea mendax. 1o von Sünden: si fuerint peccata vestra ... rubra quasi vermiculus [Vet.Lal.: cocdnum I coccum] velut lana [Vel.Lat. ergänzt: candida I alba I munda) etunl [ efflciam 1 fadam]." zitien bei Apringlus;12 danach AJphilnUS von $alemo: Sie quoque venniculo delieta simillima rubro / Alba velut nivei lana coloris erunt. 13 A~lyps/s lohannls von der Erscheinung des Gottessohns: caput autem elus et capilli erant candidi tamquam lana I alba tamquam nix [Vet. LaI.: velut 1 quemadmodum lana alba / candida 1 munda aut quomodo 1 ut / tamquam I velut nix).l4 Dazu deutend HIeronymus nach Vlctorinus von Pittau: in eapillis albis albatorum est multitudo lanBe similis propter oues, similis niui proprer innumerabilern turbam candidatorum de eselo datarom. l $ Venantlus Fortunatus in einer Vergleichsreihung als Schönheitsbild: ve/lere candidior nweo, rutilanlior auro. 16 Bei Gregor von Tours Linnen ruf die Farbe einer toten Heiligen: corpus aquis
'"lu
1
Ssp5.15.
2 Oe Vita WaJce, Introduetio. Migne PL 120, Sp. 1561 BlC. l Epistulae. VLxX.18. 4 Hrsg. Orchard, Priele, S. 244,§ 30 (ae.). S. 216 (Iat.) $ Carmen lVn.I, hrsg. Vollmer, MGH AA XIV, S. 260. 6 Siehe auch SCHNEE, MILCH, SCHWAN. Baumwolle, die weißer als Wolle ist, wird nicht vergleichend beigc7.ogen. 1 Naturalis hlstoria, XIX.13. S EKameron, V.34. hrsg. Schenkt. S. 168,1. In V.33, S. 167.12(. heißt es: aureum eUam ueflus aqua nutrit et Janam. Es kann an etwas anderes als Baumwolle gedacht sein, und der obige Vergleich kann sich auf anderes Strahlen als dasjenige der Farbe Weiß beziehen. 9 Ps 147.16. Augustlnus, Enarraliones in PsaJmos, eXLVII.23.18: lana cum uidetur. ueluti praeparatio est aJiqua ad uestem.
10 Migne PL SuppLI. Sp. 280. 11 Is 1.18.
12 Tractatus in ApocaUpsim, Migne PL Suppt. IV, Sp. 1230. I) Carmen XXXlll, Migne PL 147, Sp. 1250 BlC. 14 Apc 1.14.
" Tractatus in Apocalypsin, recensio Hieronymi, 1.2, eSEL 49. 16 In faudem $. Marise, 351, MGH AA IV.l, S. 380. (Dekkers, Clavis, 1000a).
786
ablutum ita eandore niveo refuigebat, ut nul/um lenteum repperire abbstissa potuisset in prumptu, quod eorpore candidior eemeretur. 1 Paulus von Neapel von altersweißem Haar: capillos capitis habens ut lana albas; danach P.eudo-.E.tfrtc: pa Ioccas hire heafdes wooron swa hwite swa wull. 2 Homiliare To/etanum vom Enge1skampf: duo hostes ... etyopus, afius hastis in uestibus csndidis sicut 18na alba aut nix. Faciunt cerlamina circa hominem. 3 Ae. Osterhomilie vom Haar
Christi (nach Apocalypsis lohannis und Evangelien) im Doppelbild: his Ioccas wceron swa hwite swa swioo hwit wull: cap,."i erent candidi tamquam lana alba.·
cl. FÄRBEN $eneca von unterschiedlicher Schwierigkeit geistiger Akzeptanz im Bild des Färbens mit und ohne Beize: Quemadmodum lana quosdam oolores semel ducit. quosdam nisi saepius macerata et recocta non perbibit. sie alias disciplinas ingenia. eum accepere, protinus praestant S (Ba.mus bildähnlicb vom
propädeutischen Studium weltlicher Schriften im Analogon des Beizens durch die Färber [ÖEVOOltOLOL1 vor dem Färben).6 Bei Qulntillan erstmaliges Färben weißer Wolle rur bleibende Kindheitseindrücke: tenacissimi sumus eorum, quae rudibus animis percipimus: ut ... nec lanarum colores, quibus simplex iIIe candor mutatus est, elui possunt;7 Test auf Farbechtheit bezogen auf billige rhetorische Wirkungen: emoriuntur comparatione meliorum. ut lana tineta fuco citrs purpuras plaeet; ar si cantuleris Tyriae eam laeemae, conspeetu melioris obruatur ... Si vero iudicium his corruptis acrius 8dhibeas ut fueinis sulfura, iam iIIum ... exuant mentitum colorem ...' Valerius Flaccus von Argusaugen wie gesprenkeltes Stoffdekor: lumina non aliter toto cui verliee, quam si I Lyda nurus sparso te/as maeulaverit ostro. 9 Macroblus von Vergils Quellenbearbeitung im Doppelbild: qU8edam im· mutando verba tamquam fuco a/io tinctos nune /ocos Iods componere sedet. IO Ennodlus von der meergeborenen Venus im Gegenbild gefärbter WoUe: Ditior cuNu stetit effugato I .. J Nobilis si quod bibit arte uirus I Lana, mentito potior 0010re: I Sic et algentis pe/agi lapiffos I Nuda SUperst8t; I1 Unangcmessenheit bei Empfehlungen wie beim Kleideraufwand: aliud est in 80, qui commendatur, tamquam nobi/e gennen ita peregn'nantia bon8 verbis inserere, aliud innata vulgare: qua-madmodum si rusticum perus Tyria confirmes purpura sponte vestin' et virus generosum, quod vel/us aeno inebriante non sorbuit. dicas rurs diffundere. 12 EUlta· thlus nach Sasllius von Schönheit echten Purpurs: unde purpuram conchylia ministrant imperatoribus, quae flomm omnium pu/chritudinem venustate proprii coI 2
3
•
s 6 7 I olisd nane pinunge on pam bradum fyre, pe oferglBd ea/ne middan· eard. 1I
d4. GOLD NEBEN SlLBER
Llber Proverbiorum: sieut igne probatur argentum et aurum camino ita cords probat Dominus; 12 quomodo probatur in conßatorio argentum et in (omace aurum sie probatur homo ore Isudantis. l3 Zaccharias in Worten Gottes: duc8m terlism parlem per ignem I et uram eos sieut uritur argen-
1 Hrsg. Sweet, S. 269,4-7. 2 Expositlo Psalml CXVI/I, XX.13.1 f. Opus imperfectum in Matthaeum. Hom/lia U1, Migne PG 56, Sp. 65 I. In Prouerbia Salomonis. zu PIV 30.5. s Expositio Psalmi CXVIII, X1X.44. 6 Sermo Denis XXIV. I I, hrsg. Morin. S. 151.30-152.6. Siehe auch DRESCHEN, WORFElN. 7 S6nno CCCXXVIlI, Migne PL 38. Sp. 1450. 8 De cMtafe Dei. I. VIll.38-43.
) ,
9
Sermo LXXXVI.4.
xx.(XXX).xXXlx.76. 11 C8tho1ic HomIlies n, XL245-249, nach' Cor 3.11-15.
\0
12 Prv 17.3. 13
Prv27.21.
829
turn I et probabo eos sicut probatur aurum.! ""./achl von Gott: ipse enim quasi ignis conflans et quasi herba ful10num I el sedebit conflans et emundans argentum I et purgabit filios Lev; et co/abit [v.l. conf1ab;(j 80S quasi aurum et quasi argentum;2 Augustlnus zitiert abweichend: ipse egreditur quasi ignis conf1atorii ... et sedebft conflans et mundans sicut argentum et sicut aurum, et mundabit fitios Leui, et fundet 80S sicut aurum et argentum.! Vfta Caesa,;i Arelatensis: Sicut probatur aurum et argentum in fomace, ita corda e/ectorum apud Deum. 4 Hymnus des Chilperich über S. Medardus: probatus est quasi rnetal1um auri per incendium -I haec speties scandit argenti - ritoque tn'no nitidus.' Ekkebert von Hers· feld: Dominus conflabft et purgabft filios Levi in speciem mundissimi auri vel argenti.6 Auf Mönche bezogen ein Zitat aus Vitas patrum bei Defensor von Uguge: sicut enim aurum et argentum probat ;gnis. sie cor manachi temptatio. 7 ChrtltlanUI von strikter Mönchsgemeinscha:ft: sicut aurum et argentum in camino probationis sordes abitiunt, ita et qui inter vos venerit, aut desinet a malo apere, aut cerle alienus efficietur a consorliis vestris.8 Vita S. Erasmi: In te credentes, Christe, in fomaee repurgas. I Vt purgaf9 so/ent ignes aurum 8tque argentum. 9 00mlnlcus von Evesham in Verbindung mit dem Bild fruchtbringenden Landes: Ecgwinus, pressuris et laboribus slcut aurum in fomace probatus et sicut argentum igne examinatus, tamquam terra exculta de uirlutum segete cepit feracius fructum ferre, uerbis pluere, ... doctrinis abundare ... 10 Ae. apokryph von der Feuernut: fJCEJr beOO Ft.EGE.
11 IEneis, vm.408- 415. Dazu Homsby, Patterns of Action, S. 14, 105f.; Lcen. ,,Rhetorical Value", S. 116; Coffcy, ,.subject Maltet''. 68; Pöschl, Dichtkunst, S.204; HOgi, Vergifs Aeneis, S. 37 mit47r.
854
a3. SONSTIGE ARBEITSBllDERI Bilder, wie sie Horner vielHUrig verwendet,2 sind in der römischen Poesie selten. 3 Cicero vom alten Penpatos: ab his oratores ... imperalores, ... musici, mediei denique ex hac tamquam omnium artifieum offieina profecti sunt;4 Befähigung zu politischem Amt im Bild des Verwaltungssklaven: sin aulem emimus quem vilicum imponeremus, quem pecori praeficeremus, nihil in eo nisi frugafitatem, laborem, vigifantiam esse euramus, sie populus Romanus deJigit magistratus quasi rai publiea8 vilieos;5 Kurzfassung einer Darlegung im Bild des Geometers: operi inehoato ... tamquam fastigium imponimus, ut geometrae solent non omnia docere, sed postulare ut quaedam sibi exmeedantur ..., sie ego a te postulo ... ut mihi coneedas ... nihil praeter id ... esse expetendum.6 Vellelus Paterculus von der 'ermüdeten' Fortuna: neque reperias quos aut pronior Fortuna comitata sit aut ueluti fatigata maturius destituerit. ' Seneca vom Geist im Analogon des Handwerkers: Quemadmodum artifiees [ex] alieuius rei subtilioris quae intentione oeulos defetigat, si malignum haben! et preearium lumen, in publieum prodeunt et in aliqua regione ad populi otium dedieata oeu/os libera luce de/ectant, sie animus in hoc tristi et obscuro domieilio e/usus. 8 Pseudo-Qulntlllan vom Mord: manus homieidium novissime velut quoddam genus artis exerceat. 9 Lucan im Kurzvergleich mit dem Bild des Bergmanns tUr Graben nach Wasser; non se tarn penitus, tam longe luee relicta I merserit Astyriei seNtator pallidus auri. 10 Statlus vom untenliegenden Ringkämpfer im Bild des Bergmanns: desuper oppressumque ingentis mole ruinae I condidit. haud aUter rollis scrutator Hiberi I cum subiit longeque diem vitamque reliquft, I si tremuit suspensus ager subffumque fragorem I rupta dedit tel/us, latet intus monte soluto I obrutus, ae penffus fractum obritumque cadaver I indignantem animam propriis non reddidft astris. ll luvenal vom Elend des Grammatikers im Vergleich zu Handwerkern: mediae quod noetis ab hora I sedisti, qua nemo faber, qua neme sederet I qui so/et [emend. statt doeet) obliquo lanam dedueere ferro,12 Valerius Flaccus vom Kampfgewoge im Bild der Fellbearbeitung: ut bovis exuvias multo qui frangere olivo I dat famulis, tendunt iffi traetuque vicissim I taureB terga domant, pingui nuff unguine teffus. 13
I Siehe auch NAGEL; FEST. 2 Entsprechende Bildmotive registrien H. Färbers Sachregister zur übenragung von Rupe unter ..Gleichnisse. a) Menschliche Verhältnisse". 3 Siehe auch SCHMIEDEN. SCHIFFBAUTECHNIK, RAD (Töpferscheibe), LANDARBEIT. Zur ae. Dichtung vgl. Verf., "Einige Handwerke", passim. A Oe finibus bonorum et malorum, V.7. 3
6 1
8
9
10
11 12
13
Pro Cn. Plancio oratio, 62. Oe offlCiis, m.[Vll].33.
Historiarum !ibri, n.119.2. Epistu/ae mora/es, 65.17. Siehe auch KERKER. Zugrunde liegt Platos Höhlengleichnis. Paries palmatus, DecJamationes XIX maiores, 1.10, hrsg. Häkanson, S. 11. Oe bello cM/i, lV.297r. Vgl. Pllnlus, XXXßl.X)..1; cuniculis per magoa spatia actis cavantur montes fucemarum ad lumina; eadem mensura vIgilarum est, multisque mensibus non cer· niturdies ... sidunlque rimae suMo et opprimunt operatos [v.1. operantes, operarios). Thebais, VJ.879-885. satura Vll.222-224. Argonautica, VI.358-360.
855
( CHRJSTUCHE TEXTE) lob von Mühsal menschlichen Lebens: sicut dies mercennarii dies eius I sieut servus desiderat umbram et sicut mercennarius praesto/atur finem operis sui I sie et ego habui menses vaeuos et noctes laboriosas enumeravi mihr,1 Gebet um Ruhe: recOOe paululum ab eo ut quiescat donec optata veniat sicut mercennarii dies eius.: Hlet'em/u von einfallenden Feinden im Bild der Holzfäller. eum exercitu properabunt I et cum securibus venient ei quasi figna caOOentes. l Lactanz vom Schöpfungszweck in handwerlichen Analoga: qui damum aOOmcat ... idcirco aOOmest, ut ... in ea poss;' habitsri; qui nauem fabricat ... insumit operam, ut ... in ea nauigetur, item qui uas a/iquod instituit et format ... id faeit, ut ... effectum capiat a/iquod necessarium ... mundus ;gitur 8 deo factus est non utique propter ipsum mundum.~ Augultinul vom Schöpfer: Nolite vobis ante oculos ponere quasi fabrum e/iquem magnum aliquid componentem, disponentem, machinantem, tomantem, verlentem;5 argumentativ ohne Kopula: Aurifex porlat, aurifex appendit, aurifex /ibrat. Pietor novit ubi ponst n;grum colorem, ut sit decora pictura: et Deus neseit ubi ponat peccatorem, ut sit ordinate creatura?6
spöttisch von Zuständigkeit antiker Götter im Bild handwerklicher Arbeitsteilung: tamquam minuscutarios uectiga/ium conductores uet tamquam opifices in uioo argentario, ubi unum uasculum, ut perfectum exeat, per munos artifices transit, eum ab uno perfecto perfici posset;7 Missgebunen als Werke des Schöpfers: in his monstris ... eius sapientiam ... ueluf artem cuiuspiam minus perfecti opificis, putaremus err8sse?1 Einwand gegen opus manuum: quid ergo prodest seruo dei, quod ... ad hanc spirita/em uitam ... conuerlitur, si adhuc eum opartet tamquam opifices exercere negotia?9 Petrul Chrysologul in Reihung vom Streben zu Christus: Bonus uilicus. quando copiosum fructum continuo labore conquirit, uenire dominum suum ad lucrum suum cupit, suum coneupiscit ad gaudium. Difigens operarius, quando opus suscepti labon's inpteuerit, ut mercedem percipiat, patrem familias desiderat aduenire ... Sic ad palmam suam cup;' uenire Christum, qui bella mundi indefessa uirtute prostemit.l O Maxlmul von Tunn vom Formulieren des Credo als Herstellen eines Schlüssels: apostolorum symboto fides sancta concepta est, qui uelut perlti artifices in unum conuenientes dauem SUD consilia conflauerunt. 11 Apponlus von Christi Erlösungstat scheinbar begründend: Humiliauit se ut nos exaltaret. Non enim iniuria deputatur 8rtifici, pretiosum anulum lapsum in stercoris foueam, pau/isper seposita stola, ad quaerendum descendere, et inuentum rursum suae dexterae reddere.l: Caesartul von Arie. vom frühen Kirchgang: si institores aurifices fabri vel reliqui artifices maturius I
1007.1-3.
:
lob 14.6. l ler46.22. ~ DMnae mslitutiones, Vll.4.5-7. 5 Sermo oenis D.5, hrsg. Morin, S. 15,34-16.2. 6 Sermo CCCI. v .4, Migne PL 38, Sp. 1382. 1 oe civitate Dei, VTI.lv.5-IO. I oe cMtate Dei, XVI.Vlll.73--75. 9 opem monachorum, X:XV.32, CSEL 41. S. 577. 10 Sermo CLVI.4.47-54, 248. Siehe auch unter SOLDATISCHES VERHALTEN. I1 Sermo LU.4. I: Commentaire surle Cantique, 1.5.
oe
856
ce
vigilant, ut possint corporis necessaria providere, nos non debemus ante /ucem ad ecclesiam surgere, ut peccatorum indulgentiam mereamur accipere?l Buße wie Fegen und Ausmisten: quomodo scopis mundamus domum nostram, ut p/a· cest ocu/is amicorum nostrorum, ita ... ab omnibus peceatis mundemus animam ... quomodo stabula iustum est ut cotidie munderi feciemus, ne equ; nostn· petiantur iniuriam, sic ... salis crude/e est, si maiorem curam habeamus de anima'ibus quam de animabus nostris ... quomodo stabu/a, quae longo tempore non mundantur, ita conputrescunt et foetorem horribilem reddunt stercora ipsa, ut ibi non so/um homines habitare, sed nee ipsa animalia stare possint, ita quicumque neg/agens in animam suam peecatorum sordes ... /on9O tempore congregare voluerit ...2 Pseudo-Chrysostomus von geistlicher Schaffenslust Carpentarius, si viderit Brborem bonam, concupiseit eam pra?scindere ad opus arüficii sui ... sic et Dominus, videns magnam congregationem populi, excitatus est ad docendum; sic et omnis sacerdos, euro viderit ecclesiam plenem, gaudet animus ejus et defectatur ut doceat,J geliehenes Leben zu nutzen: Ecce si mutuo accipis utputa 00vem vel equum, nonne assidue operaris opus tuum in eum? Dicis enim apud te •./Iodie aut eras tolJendus est a ms, quia non est meus" ... quare non ad utilitatem animcs tufS uteris temporali corpora tuO?4 Berufspnicht des Klerus: Sieut enim qui sutoriam arlem ... aut quameumque alteram profitetur ... videtur tacite omnibus spopondisse, ut sine reprehensione impleat quam professus est arlem: sie sacerdos et omnis elerus ", taeite promittere Deo videtur, in omnibus obauditurum se Deo. 5 Seda von der Macht des Heiligen Geistes im Bild derjenigen des Handwerksmeisters: Spiritus Domini ... praeeellebat ereaturis, habens in propria polestate ... quomodo ereaturas ... disponeret, in similitudinem uidelicet fabri, cuius uoluntas his quae fabrieandae sunt so/et superferri;6 Maßgenauigkeit des Drechselns gegenüber anderen Gewerken: tomatura ceteris est promptior atque inerrabifior arlibus; nam qui in aseia uel seafpello et bipenne uel mafleo operatur et /aboriosius multo operatur et crebra adpositione nonnae ae salIerli circumspectione oeulorum, ne tonum faeist, indiget; at qui in circinno tomat non extrinseca eget regu/a, sed in ipso quo utitur ferramento directionem sui conse· ruara ualet operis; 7 tomatura enim ceteris ocius artifieiis uas quod operatur implebit ... reliquis et inerrabilior arlibus quia nimirum ex se ipsa sibimet regulam proferl, per quam diseiplinabili rotunditate opus quod agit perfieiat. 8 Halmo von Auxerr8 bildgleich vom Wirken Christi: Sieut enim quis tomo facile operatur, nee regula ulla indiget, sie operatio Sa/valoris faeilis erat,9 Wllliram (Leidener Version) entsprechend: Also ther threxfere samftero wirchet thanne ander eineeh werchman. wande himo niet thurft neis extrinseeus regula uel rubrica, samo was
1 Senno LXXU.\.
Senno LXI.2f. Siehe auch SCHMUTZ: SONDE. J Opus imperfectum in Matthaeum. Homilia IX, Migne PG 56, Sp. 679. .. Opus imperfectum in Matthaeum. Homilia XXV, Migne PG 56, Sp. 765. s Opus imperfectum in Marthaeum. Homilia XL. Migne PG 56, Sp. 852. 2
6
ce
In principium Genesis, 1.1.2.125-132, 118 A. 7 In Cantica canticorum, LU. v.726-732, zu Ct 5.14. 8 In CBntica canticorum, rv. vII.98f. mil 104-106. 9 Commentarium in Cantica canticorum. Mignc PL 117, Sp. 333 B/e.
857
minemo sponso al sin operatio facilis. 1 Orig8nes, übersetzt durch Rufinus, von Richtscheit und Krummholz moralisch: Ouomodo enim, qui perversi sunt. possunt suscipere, quod rectum esn Velut, si curvo ligno adhibeas aequissimam regulam, videbitur quidem per regulam argui materiae pravitas, non tamen regula est, quae ligno causam perversitatis imposuit.2 Entsprechend Augustlnus: Ouomodo distortum /ignum. etsi ponas in pauimento aequafi, non coJlocatur, non compaginatur nec adiungitur, semper agitatur et nutat ... ita et cor tuum. quamdiu prauum est el distortum. non potest colliniari reclitudini Dei.3 Bei 'Paulus Dlaconus' von untragbarer Buße im Bild der Bürde: Si enim fascem lignorum super alicujus humeros qui ferre non valet posueris. necesse habet auf fascem a se rejiciat. auf sub pondere ruat. Sic et homini cui grave pondus pcsnitentice imponitur .. :1 Atfred vom Menschen als Gottes Werkzeug. ohne Vorlage bei Augustinus: he ... myd us wyrce pcet pcet he wile ... swa swa myd sumum geweal(d]num to/um. oS Odo von Cluny vergleichsähnlich: caro, quam terebrat pollulio, quam quas; sulcat .. .6 JElfric: swa swa se hyr-man his edleanes anbidad, swa geanbidad da gastfica cempa his edleanes cet dam celmihtigum gOOe. 7 Beim Poeta 5axo Teppichklopfen für erdbebengeschüttelte Befestigungen: Moenia cuncta simul .. J Pendula crispanti stridunt ut /intea flatu I Auf dum, quCB tenui squalebanf pulvere, vela I Exagitant famuli certatim discutientes. 8 Wllllram (Leidener Version) allegorisierend von Predigern im Bild des fomator. also ther thraxlere niet niuortheret externa adiutoria, id est regulam uel rubricam, nietemer niuortherent sie in hiro predicatione neheine externam remunerationem lucri uel laudis. 9 Bei Arnarclus asyndetisch Brücken- und Turmbau für geistliche Vervollkommnung: virtufes nos decet omnes I Cogere paulatim .../ Pau/atim ex multis pontem producere lignls I Seit faber et muftis turrim conponere saxis; 10 geistlicher gegenüber realem Kirchenbau: norunl in corde bonorum I Edificare fides et amor durabile templum, I Non quafe artifices terreni mannore glauco I Cementoque struunt, iflud resolubife iure est, I Quod manus edificat fragifis. 11
a4. HÄNDLER, HANDEL, GELDVERKEHR, STEUERN12 Plautu8 bezieht die Preisabsprache der Ölhändler auf abgekartete Sachen: omnes <de> eompecto rem agunt, quasi in Velabro olearii; 13 Marktaufseher für göttliche Weltordnung: sicuti merci pretium statuit qui est probus agoranomus: I quas probast mers, pretium ei statuit, pro uirtute ut ueneaf, I quae inprobast, pro merc;s uitio domlnum pretio
Hrsg. Sanders, 92,3--6. 2 Commantarium in Canticum canticorum, hrsg. Baehrens, GCS 33, S. 127,18-21. I
3 Enarrationas in Psalmos, XXXl. 11, 25, ce 38, S. 243. • Homflia da tempore LXXXIII, Migne Pl95, Sp. 1245f. S SoIiloquien, brsg. Endtcr, S. 30,19-21. 6 Occupatio, rn.906-908. 7 Catholic Homilies 11, XXX.l55-157. 8 Annales de gestis Caroli magni,IV.53-56, hrsg. Winlcrfeld, MGH Poelae IV, S. 47. 9 Hrsg. Sanders, 113,7-10, zu Cl 7.2. 10 Sermones, lV.78-SI. II Sermones, rv .132-136. 12
Siehe auch MÜNZLEGENOE, MÜNZPRÄGUNG.
1]
CaptM,489.
858
pauperet, I itidem diuos disperl;sse uitam humanam aequom fu;t ... 1 Cicero vom Zweifel am glücklichen Leben im Doppelbild: ••... qua ;n vita est a/iquid mali. ea beata esse non potest." Ne ... si in maximis /ucris pau/um aliquid damn; contraxerit,2 glückliches Leben im relativierenden Doppelbild von Handel und Landbau: ut quaestuosa mercatura. fructuosa aratio dicitur. non si aftera semper omni damno. aftera omni tempestatis ca/amitate semper vaC8t, ... sie vita non soIum si undique referta bonis est ... beata recte dici potest,J Leben spendende Natur als Geldverleiherin: ea quidem dadit. usuram vitae tamquam pecuniae nulla praestituta die;4- Athener Philosophenschule: ad quas eum tamquam ad mercaturam bonarum artium sis profectus. inanem redire turpissimum est,s unterschiedliche Strebungen wie Gewimmel beim Olympischen Markt: ut iIIie alii eorporibus exer· eitatis gloriam et nobi/itatem eoronae peterent. alii emend; aut vendendi quaestu et luero dueerentur, esset autem quoddam genus 80rum qui v;sendi causa venirent ... item nos quasi in mercatus quandam ee/ebrltatem sie in hane vitam ... profectos alios gloriae servire. alios pecuniae; raros esse ... qui ... rerum naturam studiose intuerentur ... ;6 literarische Zugabe: quod saepe liberales venditores solent. ut. eum aedes fundumve vend;derint rutis ca8sis reeeptis. coneedant tamen aliquid emptori. quod omandi causa apte et loeo posff.um esse videatur, sic tibi nos ... omamenta quaedam voluimus non debita aceedere. 7 Rhetorlca ad Herenn/um im Doppelbild gegen Verwendung rhetorischer Beispielsätze aus fremden Autoren: ... quod ab artis scriptore adferlur exemplum. de eius ar1ificio debet esse. Non ut si quis purpuram aut al;ud quippiam vendens diest: "Sume a me. sed huius exemplum aliunde rogabo tibique ostendam:' ... acervos se dicunt tritici habere. eorum exemp/um pugno non habent. quod ostendant.I Bei Sueton kaiserliche Frauenbeschau im Bild des Sklavenhändlers: matres ramilias et ... vir· g;nes denudarent atque perspieerent., tamquam Toranio mangone vendente~9 ad cenam voeatas praeterque pedes suos transeuntis diligenter ae lente mercantium more considerabat. etiam faciem manu adlevans. 1o 5eneca vom ungleichen Nutzen der Muße im Bild ungleichen Handelswerts: quemadmodum Neptuno plus debere se iudicat ex iis qui eadern tranquillitate usi sunt qui plura et pretiosiora iIIo mari vexit, animosius a mercatore quam a veetore solvitur votum, et ex ;psis mercatoribus effusius gratus est qui odores ae purpuras et auro pensanda porlabat quam qui vi/issima quaeque et saburrae loeo futura congesserat. sie huius pacis benefie;um ad omnis per1inentis aftius ad 80S pervenit qui ifla bene utuntur, 11 der Undankbare wie ein Bankrotteur: Quomodo (enerator quosd8m debilores non appellat. quos seit decossisse ...• s;e ego quosdam ingratos pa/am ae 1
2 3 4
I 6 7
• 9 10
11
Milesgloriosus.727-730. Oe finibus bonorum et malottJm. V.91. Siehe auch unter UNKRAUT. Tusculanae disputationes, V.86. Tusculanae disputationes, 1.93. Oe off","s, 1D.[tIJ.6. Tusculanae disputationes. V.9. Topica. XXV1.IOO. lV.vl.(9). Oe vita Caesarum, ß.69.1 (Augustus). Oe vita Caesarum, rv.36.2 (Caligula). Epistu/ae mora/es, 73.5.
859
pertinaciter praeteribo;l Dankbarkeit im Bild des Schuldenbezahlens: Qui gratiam referl, aliquid debet inpendere, sieut, qui soluff, pecuniam;2 Pllnlus senior vergleichsähnlich spöttisch von Spanischen Fliegen: Csntharides obieetae sunt Gatoni Uticensi, ceu venenum vendidisset in auetione regis) Bei QuintUlan Redner im Bild des Markthändlers: quidquid erit sententiis populsre, verbis nitidum ... compositione elaboratum, velut institor quidam eloquentiae intuendum et paene perlractandum dabit.· luven.1 abwertend vom Überseehändler gegenüber Artisten: sn magis ob/actant animum iactata petauro I corpora quique soIet rectum descendere tunem I qusm tu, Cotycia semper qui puppe moraris I atque habitas, Garn semper tollendus et Austro, I percJitus articulis [emend. stau ae v#is; a Siculis] sacci mercator oIentis I ... I hic tamen ancipm (;gens vestigia planta I vietum illa mercede parat, brumamque famemque I iIIa reste CBvet tu propter mille talenta I et centum villas temerarius;s Feilschen des Grammatikers ums Hörergeld wie beim AltkleidertrOdler: patere inds aliquid decrescere, non aliter quam I instilor hibemae tagetis niveique cadurci, I dummodo non pereat mediae quod noetis ab hora I sedisti. 6 Pllnlualunlor von marktschreierischem Vortrag: num etiam ipse tu hunc luetuosum Reguli fibrom ut circulator in foro legeris. 1 Ammlanus Marcelllnus von verdeckter Beschlagnahme: si ferrum quaerebatur aut plumbum aut aes aut quidquam simile, spparitores immittebantur. qui uelut ementes diuerses raperent species nulla pretia persoluendo;' käuniche Richter: sere grau; mercati publicas potestates. ut creditores molesti opas euiusque modi fortunae rimantes afienis gremiis exeutiunt praedas. 9 Eccles/.sUcus von moralischer Gefahr des Handels: si [v.1. sleut] In medio conpaginis lapidum palus figitur I sie et inter medium venditionis el emptionis angustabitur peccatjS.IO Ambra.lu. vom Prüfen der Worte: conlaoo sermonis, ut pecuniae, magno est USUi.ll Uber Proverbiorum im Lob der mulier forlis: facta est quasi navis institoris I de longe portat panem suum. 12 Dazu Pseudo-Salonlu. allegorisierend: Navis ergo institoris onusta diversis mercimoniis, qUBe in SUB patria magis abundant, per mare pergit ad Ioca peregrina, ut illie venditis omnibus iIIis qUlB attulit, cariora domum reportat. Sie ergo ... sancta Ecclesia. semper desiderat onerari virtutum divitiis navigans per mare divims gratitS dona. 1J slBCuli hUjus, ut per ea mereatur [v. I. Beda: mercetur] Beda so ähnlich von der frommen Seele: anima sancta quasi nauis institoris quae ( CHRlS'11.ICHE TEXTE)
I Oe beneficlis, V.XX!.3. Philosophische Schriften. 5. S. 432. 2 Oe beneficils, V.XI.1, PhIlosophische Schriften, 5, S. 396. ) Naturalis hlstoria, XX1X.26. 4 Institutlooratoria. Vrn.llI.12; dazu Assfahl, Vergleich. S. 52. S Satura XIV.265-275. 6 Satura VU.220--223. 7 Epistufae. IV.vlI.6. , 9
Resgestae.27.3.10. Res gestas, 30.4.21.
10 Sir 27.2. EinheitsObers.: •.zwischen zwei Steine läßt sich ein Pflock stecken; I so dringt sich zwischen Kauf tmd Verkaufdie SUnde." " Epistula 0.2, CSEl 82.1, S. 15. 12 Prv 31.14. Einbeitsübers.: .,Sie gleicht den Schiffen des Kaufmanns: I Aus der Feme holl sie lJ
ihre Nahrung:' In Parabolas SaJomonis expositio mystica, Migne PL 53. Sp. 990 B.
860
transit desiderio fluetus saeeuli praesentis, so/a quae se in eaelis aeeipere sperat aetama gaudia meditatur. l Isalas von Inselbewohnem (Vet.Lat.): cui similes facti sunt habitatores insulae negotiatores (mercatores, trans/atores) Phoenicum transmeantes (Phoenicis transfretantes) mare in aqua mulla (aquis multis);2 da· zu HIeronymus: Nulli enim alii simifes sunt, qui habitant in insu/a ista, nisi nego· tiatoribus, siue translatoribus, qui circumferuntur omni uento doctrinae et de aliis ad aUB uitia transeunt.J Mattheus vom Himmelreich: iterum simile est regnum caelorum homini negotiatori quaerenti banas margaritas ... ;4 westsächsisch: Eft is heofena n'ce geHc pam mangere pe sohte pmt gode meregrot ... ;5 Tatlan· Bilingue: gilih ist n'hhi himilo manne suohhentemo guota merigrioza .. .6 Baslllus, übersetzt durch Ruflnu8, von moralischem Unterscheiden im Bild des Geldwechs· leTS: deprehendet qum sint verba fallacia ,.. et qum ... ad utilitatem vitee ... proferuntur, ex quibus tanquam peritissimus trapezites quod bonum est continebit, ab omni specie mala se abstinebit;7 moralisches Scheitern im Bild des schiffbrüchigen Femhändlers.s Pseudo-Clemens, übersetzt durch Ruflnus, von Predigern: missl sumus nos deferentas vobis tamquam boni negotiatores, a patribus traditum ... dei cultum. 9 Gragor von Nazlanz, übersetzt durch Ruflnus, von geistlichen Mitbringseln: quaa nos uobis ex heremo reportamus accipite. Cupio enim sicut bonus nagotistor ,.. ex hac maa nundinatione uobis quaque offarre, si quid est lucri.tO Baslllus, übersetzt durch RUfinus, vom Eingangsvers des Psalters: baatftudinis utitur appellatione, ut tantorum spe pf1E}miorum toferabilius mCBrores vitm hujus do/oresque patimur. lIa ... et negotiatores audere facit marina sustentare discrimina lucri desiderium ... Propter quod .., mercedes ante nominat quam la· bores,ll Ambra.lus vom Gewissen im Bild von Wucherer und Eintreiber: semper nobis ermr tamquam mafus exactor occurrit, uel tamquam ;nprobus faenerator conueniens debitorem;12 Unantastbarkeit des Glaubensbekenntnisses: Si ergo mercium istarum negotiatores et conlatores pecuniae hanc habent fegem, ut, si quis symbo/am suam vio/averit, inprobus et intestabilis habeatur, multo magis cavendum est nobis, ne de maiorum symbolo aliquid detrahatur,lJ Saat und Ernte: id, quod acceperint agri, vefut crescentibus usuris mulliplicatum cumulatum· que restituunt;t4 Sündenhäufung: nobis vitam hanc quasi fenebrem pecuniam usurario quadam cumufo gravescentem onerari in dies peccatorum aere sentimus;IS zum Psalmenbild der Silberläuterung: ut tamquam boni nummularii spiritu
J
In Prouerbia Salomonls. zur Stelle. Is 23.2f. Vulgata stark abweichend). Commentarii in Esaiam, 73, S. 308. Siehe auch ERNTE.
4
Mt 13.«f.
I
2
ce
Hrsg. Liuzza, S. 28f. 6 Hrsg. Masser, S. 241,8f. S
Homiliae,V.6,PG3I,Sp,1768B.zuJTh5.21. 11 Homiliae, V.16, PG 3\, Sp. 1780 B-e. Zitat siehe unter SCHIFFBRUCH. 9 Ubrirecognnionum, rv.14.1. 100ratio V: In semet ipsum de agro regressum, 7.3, eSEL 46, S. 175. 11 Homiliae,I.3, PG 31, Sp. 172600. 12 Explanatio Psalmorum XII, XXXV.S, eSEL 64, S. 56. 1) Exp/anatio Symboli, § 7, eSEL 73, S. 9. 14 Deexcessufratris,1.45.14f. IS Oe excessu fratris, 0.34.6-9. 7
861
examinemus prophetiei sermonis argentum, seeementes domini peeuniam atque ab omni labe terrena ... purgantes; I betrügerische Prediger: hi sunt qui miseent aquam uino tamquam eaupones pessimi, adulterantes sermonem dei et insince· ram proferentes, quiequid ... tamquam ebrio ore deprompserint;2 zum Gleichnis von den Talenten: qui .,. eredita sibi ta/enta gratiae spiritalis, quae nummulariis dividenda forent, ut creseentibus muftipficarentur usuris ... quasi timidus fenerator vel quasi avarus possessor absconderit, non medioerem ... offensam ineidet) Augustlnus vom rechenhaften Umgang mit der Zeit: cotidianis diebus quasi boni negotiatores noverimus quid profeeerimus;~ Umgang mit Gott: non ... fugis ab eo cum "agellal. Si enim hoc feceris, eris tanquam puer, qui, eum fugeret a "agefJante patre, ineurrit in blandientem mangonem, et putavit eum bonum, ... praeferendo autem ... ineurrit in condicionem;s Geringschätzung der Predigt we· gen Entgelt: ut posset de Ulis, per quos sibi euangelium praedicaretur, si eos ui· deret sumptus aeeipere, quasi mercimoniorum nundinas suspieari;" göttliche Verheißungen: Absit, ut tu falleres eam in iIIis visionibus et responsis tuis ... quae iIIa fideli pectore tenebat et semper orans tamquam chirografa tua ingerebat tibi. 1 Petrus Chrysologus exemplarisch-argumentativ von Glauben und ErfUHung: fi· des ad promissa transmiNit; eum res uenen'nt ... fides cessat ... Necessarium et ideo te superni patn's filichyrographum, sed usque ad debiti redhibitionem ut ad rem ... ualeatis ... perum ... designatum te fide noueris ... tenete spem uenire. 8 Paullnus von Nola von pflichtgemäßem Briefwechsel: comrnercia liNera· rum, quibus ... inuicem nostris tamquam uectigal officii debiti pensitamus;9 geist· lieher Geiz: liberales habemur qui auarissimi esse conuineimur, et quidam tante auariores eupidissimis terrae feneratoribus, quanta amplius est eaelestia de terrenis ... rebus emere quam terrena terrenis. IO Caesarlus von Aries von seinen Sermones: velut inutilis negotiator margaritas dominieas, ex quibus ". ignavia mea nullum sibi lucrum poterst reparare ... vobis eas tamquam idoneis et efficacibus negociatoribus Christi offerre praesumpsi; 11 geistliches Streben: Si enim negotiatoribus non suffieit de une tantum merce lucra eonquirere, sed pfures merces comparant, ex quibus substantiam suam augeent ...: quanto magis in spiritalibus lucris non vobis debet sufficere, quod in ecclesia fectiones divinas auditis;12 kontrastiv vom Nutzen käuflicher Gelehrsamkeit: Novimus enim afiquos negotiatores, qui cum litteras non noverint, requirunt sibi mereennarios litteratos; et eum ipsi fitteras nesciant, aliis seribentibus rationes suas ingentia Juera conquirunl. Et ... tu, ... quare eUam non eum pretio et mereede rogas, qui tibi debeat
1 Expositio Psalm; CXVIIJ, Xll.2.2, zu Ps 11.7. 2 Expositio Psalm; CXVIII, Xl20.4. ) oe virginibus, 1.1.1, hrsg. Faller, S. 18, nach Mt 12.36. 4 Senno Denis XX.I, hrsg. Monn, S. 112,3. $ Sermo Denis XXJ.4, hrsg. Monn, S. 128,1-6. " Oe opere monachorum, XJ.12, eSEL 41, S. 551. 1 Confessiones, V.9,17. g Senno LXß.4.71-83. ce 24. 9 Epistula XXVlU.l. 10 Epistula XXXll.19. 11 Senno I. I. 12 Senno VII. 1.
862
seripturas divinas relegere, ut ex iflis possis praemia setems conquirere?l quomodo negotiatores qui non noverunt litteras, oondueunt sibi mercennarias litteratos ut adquirant peeuniam, sie ehristiani debent sibi requirere ... ut ilJis aliquis debeat seriptufBm divinam relegere;2 geistliches Bemühen: Si negotiatores vigilare solent pro luero peeuniae, nos quare non vigilemus pro amara vitae perpetuae? Interdum aliqui ventis se tempestatibusque oommfftunt, ... sustinentes perieula mulla, interdum etiam famem ae sitim amarissime tolerantes. Si haec omnia iIIi patienter sufferunt propter substantiam perituram, nos quare pigeat vigilare propter vitam aetemam?J Erdenleben: omnes negotiatoras et quieunque iter agentes in via sunt solliciti, ut in palria passint esse seeuri; et tune habent veram laetitiam, quando eum magno luero pelVenire merentur ad patriam. Ita et nos ... tune animum nostrum praeparemus ad gaudium, quando pelVenire meruerimus ad Christum. 4 Pseudo-Chrysostomus in Reihung vom Erfolgsbeweis: Testimonium studiosi agrioo/83 est messis fecunda: assidui eutern doctoris documentum ecclesia plena: negotiatoris prosperata felicitas, apotheca multiplex;s Erdentreiben: Sicut enim proprium est fori. ut omnia il/ie venundentur et emantur, et invicem se eircumveniant ementes et vendentes: sie in hoc munda omnes vendendo et emendo vivunt et invieem sibi fraudem facientes vitam suam sustentant,6 heuchlerischer Priester: Tafis est autero saeerdos, qui sibi indulget et ab alUs gravia exigit, quemadmodum malus deseriptor tributi in eivitate, qui se relevat et onerat impotentes;7 Suche unter Lehrern nach der reinen Wahrheit: Si enim vestimenta empturus gyras unum negotiatorem et aJterum, et ubi meliores vestes inveneris et pretio vi/iori, ab iIIo eomparas: quomodo non oportet populum eircuire omnes doetores et inquirere, ubi sineera veritas Christi venundatur ... et veriorem eligere plus quam vestimentum?8 geistlicher Wucher: Sicut enim peeunia ... si in saccu/o inclusa ipsa est semper, si autem fuerit agitata de menu in manum, usu ipso multipficatur, unde usura dicitur ab usu: sie et fides Christi ... 9 Euseblus Galllca· nus vom Verfassen des Glaubensbekenntnisses: quomodo, si afiquis possessor diffusus ae Jocuples ... quascumque opes habet in aurum ac gemmas redigat, et intra unum sacculum oongreget bona sua, non eumulo aestimanda sed pretio, ut faci/e, quocumque uadit, suas secum possit ferre diuitias ... Ita et ecclesiarum magistri ... in scn'pturis sanetis de magnis maxima separauerunt mentium pagina inscribenda;10 Erbschuld im Bild des Zahlungsunrahigen: egenus homo ... Si aurum uel argentum deberet, si aere esset oppressus alieno, pro ratione debiti necessario summa pecuniae penderetur. sed quid agimus, quod ... primae natiuitatis malo premituf!11 der Heilige in Lerins: i1luc quaesiuit ... pigmenta uirlutum. Sic 1
2 J 4
s 6 7
8
Senno V1.2. Senno V1.8. Senno LXXlI.I. Senno CCXV.4. Siehe auch REISE, WEG. Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia XXXVI, Migne PG 56, Sp. 832. Opus imperfectum in Marthaeum, Homilia XXXIV, Migne PG 56, Sp. 819. Opus imperfectum In Matthaeum. Homilia XLIII, Migne PG 56, Sp. 878. Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia XLm, Migne PG 56. Sp. 882. Siehe auch KLEI· DUNG.
9 Opus Tmperfectum in Matthaeum, Homifia LUI, Mignc PG 56, Sp. 938, zu Mt25.27. 10 11
Homilia IX.1.22-30. Homilia XIX.4.69--73.
863
industrius atque auidus negotiator extera atque longinqua expetit loca, collaturus regionibus suis peregrina ac pretios8 commercia; absentat paulisper a patria, ut nouas opas ac diuitias transmarinas reportet ad patriam.l Bei 'Paulu. Dlaconus' von Verbrechensarten wie Münzsonen: Sicut autern talenti diversce sunt species, ita et ipsa crimina inter se dffferentia sunt;2 geistlicher Handel: sicut terrenos negotiatores non maris pericula ab officio negotiandi prohibent, non latronum insidiEe terrent, non asperi casus itineris vetant, non hiemis rn'gus, non tBstatis calor retinet, tantum ut terrenum lucrum acquirere passint ita et nos qui spirituales sumus negotiatores, ... nu"a ... adversitas terreat;l Habent enim hoc proprium hi qui negotiandi oparibus insistunt, ut si in uno negotio damna incurrerint. studiosius negotiandi operibus insistant, quousque quod in una re perdiderunt, in alia acquirant. Ita ergo et nos, si in a/iquo casu damnum anirnEe inciderimus .... Balderlch von Bourguell von Verkleidung als Kaufmann: Ecce uolo uenias, uenias uelut institor alter.! Marbod von Rennes vom Wählen eines Freundes im Bild des Pferdekaufs: Mercaturus equum prius eKplorare labores, I Ne pede sit molli, ne sint eKilia crura. I Ne nimium tardo vinestur in (SQuore cursu, / Neu frenum retinens parere reeuset habenis, I EI cui te credas, non eKpiorabis amicum?6
aSo WÄGEN
Homer vom unentschiedenen Kampf.? Cicero von der Tugend: audebo ... vittutis autem amplitudinem quasi in altera librae lanee ponere, terram, rnihf crede, ea/anK et maria deprirnet. 8 Pseudo·Tlbull enkomiasrisch: quis te maiora gerit esslrisue tomue? I nec tarnen hic aut hic tibi laus maiorue minorue, I iusta pari premitur ueluti cum pondere libra,/ prona nec hac plus parte sedet nec surgit ab iIIa, I qualis, inaequatum si quando onus urgel utrimque. / instabilis natat alterno depressior orbe.' Is.'.5 von menschlicher Geringheit vor Gott: ecce gentes ... quasi momentum staterae [Vet.Lat.: pulvis exiguus I saliva I sputum] reputatae sunt [aestimatae / aestimabuntur];IO dazu HIeronymus: universum morlalium genus ad comparationem Dei ... sunt ... quasi momentum staterae, quod leui pondere in partem sfteram declinatur. ll Ambroslus variien: eum ... omnium, quae operatus est deus, tamquam staterae exigua inclinatio gentes sint; und: cognosce ... sputum ipsum tamquam eK universitate totius corporis in· teriorem eKistere porlionem,l2 Ba.llIus, übenetzt durch Ruflnus, von Seele und Leib: Sicut enirn stateffB momentum, si unam parlem depresseris, leviorem sine 1
2 j
.. j
6 7 8 t
10
Homl1ia XXXV.S.83-88. Homilia da tempore CXCU, Mignc PL 95, Sp. 1445 A. Hornilia da sanctis XCIIJ, Migne PL 95, Sp. 1562f., nach Mt 13.4Sf. ~ Halmo von Auxerre, Homilia de sancUs Xl, Mignc PL 118, Sp. 792 B. Homifia da sanctis XClIl, Migne PL 95, Sp. 1563 NB," Halmo von AuxelTe. Homilia da sanctls Xl, Mjgne PL 118, Sp. 792 C. C8rmina, htsg. Hilbert, 8.322. Uber decam capitulorum, VIU. Mignc PL 171, Sp. 1711 C. Siehe aueh PFERD. lIiss. Xll.43J.- 436. Dazu FrAnkeI, Gleichnisse, II E 9. oe finibus bonorum et malonJm, V.9If. Appendix TibuHiana, IU.vii.39-44, hrsg. Tränkle. Is 40.15. EinheirsObersettung: ,.Seht, die Völker ... gellen soviel wie ein SUiubchen aurder
Waage.··
11 Commentsrii in Esaiam,
ce 73, S. 461. Siehe auch unter BILDER FOR NICHTIGES.
12 Explanatio Psalmorum XII, 1.49. eSEL 64, S. 41f.
864
dubio alteram faeies: ita in hoc animliJ et eorporis jugo;' Gewissen: oporlet nos uniuseujusque rai ... habere judicium, el velut statera quadam mente nostra uti. qua singula qUliJque gesta nostra liJquissima moderatione libremus. 2 Euseblu5 Gallicanus von moralischer Prüfung: quaeeumque ei '" gerenda erent, illius traetatu atque iudieio uelut aequissimi examin;s fibra pensauif.3 Bei 'Paulus DIaco· nus': erat sieut in libra positum cor beatre illius viduEe. 4 Odo von Cluny von moralischer Plilfung: (deus) Cuneta quasi in binas statuit pia gesta bilanees. s Napier-Homilie vom Gericht: panne man sett pa synne and pa sawle on da wrege, and hy man weged, swa man dec1 gold wic1 penegas. and gif pa penegas teoo swioor panne PlBt gold, panne miswy~ pam men hra(je. swa bid plBre sawfe ... 6
bl. SCHMIEDEN Bei Apollonlos von Rhodos Hammer und Amboss für Rückschlag,7 Theokrlt vom Boxen. 8 Bei Plautus Prügel im Bild des Schmiedens: ita quasi incudem me miserum homines acta uafidi caedant. 9 Wiener Horaz-Scholion von Geistesbildung: ingenium ... quod non est informatum per arlem ... est rude ut ferrum; et sicut supervenientibus instrumentis dueunt ferrum in quamlibet formam, ita supervenientibus arlibus ducunt animum ad diversas formas ... 10 JErn. vom Fauchen des Vulkans im Bild des Schmiedens: ingens I spiritus adstrictis elisus faucibus, ut eum I fabri/es operae rudibus contendere massis I festinant, ignes quatiunt follesque trementes I exanimant pressoque instigant agmine uentos. ll
Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Ruflnus, von eindringlichen Überlegungen: reparatus sum et huiuscemodi consiliis adsidua con-
( CHRISTLICHE TEXTE)
luctatione mffigatus ac ue/ut ferrum incudibus superpositum mal1eorum quibusdam ietibus mo/litus sum et edomitus ... 12 Sulplclus Severus vorn Gebet als pausierendem Hammerschlag: ut fabris ferrariis moris est, qui inter operandum pro quodam Jaboris /euamine incudem suam feriunt, ita Martinus, etiam dum aliud agere uideretur, semper orabat. 13 Sidonius Apolllnaris vom Dichten: quotiens tui versus a meditationis incude tamquam adhuc calidi deferebantur ... 14 Enno~
dlus unter exemplarisch-argumentativen Analoga menschlicher Kunstfertigkeiten: aurum nihil est, nisi manu conponatur arlificis et fu/vo pretium metallo lima fabricante iungatur ... fomacis beneficio de Jatentium fetibus venarum quod in solidi transit speciem ferro dominatur et eftera hominum corda domitrice adfeetione captivat '" muftis manifestatur indiciis, operantum diligentia ... infundi quod origo
I Homiliae. 11.3, PO 31. Sp. 1737 B. 2 Homiliae, V.IO,PG31.Sp.1772C1D. J Homilia LXXn.5.46-48. 4 Homilia de sanctis XLVm, Migne PL 95. Sp. 1513 0. zu lfI Rg 17. IOff.. s Occupaoo, vn.385. 6 No. XLVI 240,1- 4 "'" (Pseudo-)'Wulfstan'. PoIity, S. 242, §§ 54-56. 7 Argonautics. m.1253f. 8 Dioskuren (Eidyl/ion XX0.46f.) 9
Amphitruo. 160.
10
Hrsg. Zechmeister, Scholia Vindobonensis. S. 48. zu Ars poetica, 410.
Z. 560-564, hrsg. Goodyear, in Appendix. Vergillans. hrsg. Clausen. S. 71 f. 12 Oralio I: Apologatieus, 115. CSEL 46, S. 81 f. II Vita S. Martini, hrsg. Fontaine, 26.4. 1I
14
•
Epistulae, VUI.lv.2. hrsg. Lütjohann. S. 129,13f.
865
non tribuit ... et si taUs est rerum universa condicio, quanta ... sol/icitudo tua est elevanda praeconio ...; 1 jüngst gewährte Freundschaft: quasi ad amicitias recenti adhuc sim incude fonnatus.2 Venantlus Fortunatus im Bescheidenheitsgesrus von seinem Werk: sed quia dulcedo pufsans quasi mal/eus instet, f et velut incudo cura relisa terit f pectoris atque mei succenditis igne caminum, I unde ministratur cordis in arce vapor. f obsequor hinc, quia me veluti fomace recocto f artis ad officium vester adegit amor) Bibliothekswidmung an Karl den Kahlen vom Fasten als Schärfen am Wetzstein: Gas acuit ferrum (miM crede): secare capillum, f Radere seu pariter absque labore caput. I Nec minus afflictum iusto moderamine corpus f Intel/ectum offerl, sanat et auget eum. 4
b2. ESSE, OFEN, SCHMELZE Cleero von Vorzeichendeutung im Bild der Metallgewinnung: ut aurum et argentum, aes, ferrum frustra natum divina genuisset, nisi eadern docuisset, quem ad modum ad eorum venas perveniretur, ... item igitur somniis, vaticinationibus, aracHs ... exp/anationes adhibitae sunt interpretum. 5 OvId von großer Hitze: fetVentisque euras velut e fomece profunde f ore trahit.6 SlIIus Italleus vom blitzgetroffenen Schwert im Bild der Schmelze: (fuxit ceu correptus fomacibus ensis. 7 ln IEtn. glühender Lavabrocken im Bild der Esse: ue/uri in fomace lapis torretur,8 Lavafluss: ruptis excanduit Aetna eBuemis f el, uefut euersis penitus fomacibus. ingens I eiecta in fongum rapidis feruoribus unda ... 9 Petron von der Hitze des Bades: coniciamus nos in balneum ...• non paenitebit, sie calet tamquam fumus. 10 Ammlanus Mareelllous vorn Fiebernden: paulatimque urante ca/ore nimio uenas, ut ne tang; quidem corpus eius passet in modum focufi feruens. l1
lob spöttisch vom Mitwirken an Gottes Schöpfung: tu forsitan cum eo fabn'catus es cae/os qui solidissimi quasi aere fusi sunt. 12 Ecclesl.stlcus von moralischer Prüfung durch Trunkenheit: ignis probat ferrum durum I sic vinum corda superborum 8rguet in ebrietate potatum. lJ Dan/hel, ein teils metallenes, teils keramisches Traumbild auf Unverträglichkeit deutend: non 8dhe(CHRISTLICHE TEXTE)
1
No. XClV.6-8 (Dic!. 10), hrsg. Vogel, MGH
AAvn,
S. 118. Siehe unter
BILDREIHUNGEN:
ENKOMlAS11SCH. 2
No. CClL.I (Epist. 5,21), hrsg, Vogel, MGB
J
Opera poetica, ll.lx.I 1-16. Carmen 1II.1.37- 40, hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 244. Oe divinatione, 1.116. Metamorphoses, ß. 229r. Punica. XI1626. Z. 480, hrsg. Goodycar. in Appendix Vergiliana, hrsg. Clausen. S. 67. Z. 605--607, hrsg. Goodyear. in Appendix Vergiliana. hrsg. Clausen, S. 74. Satyrica, 72.3, S. 69. Res gestae. 2L15.2. lob 37.18. Luther: ,,Ja du wirst mit jm die wolcken ausbreiten I die fest slehen wie ein gegossen Spiegel." Authoriscd Version: ..Hast lhou wilh hirn spread out Ihe skie, I which is strang, and as a malten looking glasse?" Buber-Rosenzweig: "Kannst du mit Dun die Lüfte breit· hämmern,l sie wie einen gegossenen Spiegel festen?" Einheitsabers.: "wölbst du gleich ihm das Wolkenfinnament, I das fest ist wie ein gegossener Spiegel?"
• 5
6 7
8 9 10 11
12
•
II Sir 31.3 I.
866
AA VU. S.
196.
rebunt sibi I sicuti ferrum misceri non potest testae. l Letald von Mlcy daran angelehnt: Non enim sibi conveniebant. et quasi testa et aes misceri omnino nequibant. 2 Augustlnus von der Heimsuchung Roms: unum ignem patitur fomax aurificis ut pa/ea in einerem pergat, aurum soroibus aareat. Sie et unam tribufatjenem Roma pertufit in qua ... emendatus est pius, impius autem damnatus.3 Avltus von Vienne vom Umschmieden häretischen Altargeräts und umwandelndem Glauben: Vides ... usum exeerabilem metafforum ad bonum, si ignibus careat, non posse transferri: adeo ad comparationem hoc praestat meta/fis ignis, quod sensibus fides. 4 Gregor von Tours von der Seele des Geizigen im Bild der Goldschmelze: hoc maxime resonabat, se miseram ... quae aun' consumebatur incendio ... iubet tumuli operturium amoveri, submotoque videt aurum quasj in fomace reso/utum in os mulieris ingredi;S Fieber: proclamat se miser ineendi per martyrern '" DeiaUs quoque cum vascu/o /imphis et in eum saepe deiectis, tamquam de fomace ita tumus egrediebatur e corpore.6 Euseblus Galllcanus vom Fegefeuer: cum coeperit ... saeuis gehennae aestibus penetrari, et, more feruentium ac decoquentium metallorum, inextinguibili ardore tota hominis substantia intus infundi ... inspersum iIIud conscientiis uitium, ut aeris BC plumbi adulterina permixlio, quandoque inter stagna feruentia anhe/antis gurgitis exuretur.1 Bei Helric von Auxerre, Vita S. Germani, Ersterben der Esse für Versiegen von Argumenten: Hostibus ac primum dicendi copia cessit: 1.../ Par flammae. cui materies demit indiga vires, 1 Informis vel dum coquitur ceu massa camino 1 FoJlibus egastas capiens fabrilibus auras, 1 Horrendum stridet.8 Bei Ardo von Anlane Backofen für Sommerhitze: quamvis regio iJ/a solis ca/ore esset adusta, et ita vapor ygnis velut a clibano procedens incendebat pocius quam ca/efiat ... 9 Letald von Mlcy vom Kirchenbrand: Tota facies eccfesice ve/ut elibanus ardens, nihif prteter ignem oculi aspiciebant. 1o Amarclus von reinigendem Psalmodieren im Doppelbild: Psalmi eciam prosunt, prece turpis deficit ardor 1.../ ... ut in ignitis plumbum grave liquitur oJliS.11
b3. BAD
Qulntlllan von Redemoden: in ba/neis perpotare ... non erit consuetudo, quia nihil horum caret reprehensione , ... sie in loquendo non si quid vffiose multis insederit pro regufa serrnonis accipiendum erit.l 2 Ambroslus von irdischen und ewigen Schrecken: si enim quis ingressus ba/neas soUs deponit aestus et calor excfudit ca/orem, quanta magis diuini iudicii terror hunc terrorem excludit
On 2.43. 2 Liber miraculorum S. Maximini, IV .27. Mignc PL 137. Sp. 809 C. J Oe excidio urbJs Romae, VU1.9, 46, S. 261. ;I Epistulae, VII, hrsg. Peiper. MGH AA VI.ll, S. 39,2-5. ~ Liber in gloria martyrum, Kap. lOS, hrsg. Krusch, MGH 5S rer. Merov. 1.11, S. 110,24-27. 6 Oe virtutibus S./uliani. Kap. 17, hrsg. Krusch. MGH SS rer. Merov. 1.11, S. 122,10--14. 1 Homilia XXXVI.6.72-81. 1
ce
8 m.478 mit 482- 485. hrsg. Traube. MGH Poctac m. S. 472f. 9 Vita Benedicti abb. Anianensis. hrsg. Wailz Cl al., MGH S5 (in Folio) XV.I, S. 208,47-49. Siehe auch BACKEN. 10 Ubermiraculorum S. Maximini. XI.37, Migne PL 137. Sp. 815 B. lt Sermones, m.221-223. Siehe auch SPREU. 12 InsUtutio oratoria. I.VI.44; dazu Assfahl, Vergleich, S. 32f.
867
humanum. 1 Commodlan vom Treiben in der Kirche: Sie (eminae quoque coeunt, qua se inicient ba/neo. 2 Bei Fronto Thermen und natürliche Thennalbäder als Analoga zu amicitiae offieils ca/entes gegenüber amor fortuitus, der non offlciis ut lignis apparaüs, sed spante ortis vaparibus ca/eat. J Hlncmar von Reims heiter von Himmelsbewohnem: erantjocunda faeie, quasi a novo rasi et ba/neati.·
b4. BLASEBALG Apollonlos von Rhodos vom Atem eherner Stiere. s Plautus spöttisch vom Bramarbas: scio spiritum eiius maiorem esse multo I quam tolles taurini habent, quom liquescunt I patme, ferrum ubi fit. 6 Horaz vom Schwätzer. me quodque pusil/i I finxeront animi, mro et perpauca Ioquentis. I at tu concJusas hircinis tollibus auras I usque laborantis, dum ferrum malliat ignis, I ut maws, imitare.' Ausonlu. von an der Luft sterbenden Fischen: Nec coeunt rictus, haustas sed hiatibus aums I Reddit mortiferos expirans branchia flatus. I Sie ubi fabri/es exercet spiritus ignes, I Accipit alterno cohibetque foramine ventos I Lanea fag;· neis affudens parma cavemis.& Corlppus vom besessenen Seher: praecordia raucis I flatibus alta sonant .../..) non aliter primas surgens Vu/canus ad ignes I follibus obduetis tumldos concurrere uentos I arte mouet, flammasque ciens Eurosque sonantes I asperat, exhaustas renouans fomaee proceJlas. 9 Augustlnus von den Lungen: sd spiritum dueendum et remittendum uocemque emittendam seu modificandam, sicut tol/es fabrorum ue/organorum ... seruiunt uoluntati. 1o
bS. WERKZEUG PI.utu. spöttisch von Unbehilnichkeit im Bild des unbrauch-
baren Hammers: mal/eum I sapientiorem uidi excusso manubrio. ll Bei OvId Zange für Bedrängnis im Handgemenge: angebsr, ceu guttura forcipe pressus. 12 Ammlilßus Marcelllnu. von militärischer Zangenbewegung: A/amanni ... geminata nostrorom forcipis specie trusi in angustias caederentur. lJ Hlerem/as von Gottes Worten: numquid non verba mea sunt ... quasi malleus conterens petram.l. Caesartus von Art.. von Bösen im Dienst der Guten: Quomodo ergo mali serv;unt bonis? ... quomodo limaa val mallei auro;15 ma/os enim homines diabolus quasi malleos vel ßagel/a habere consuevit,16 Teufel als Hammer Gaues: Sub isto enim mal/eo ... tunduntur non so/um humiles, sed et superb;; sed humiles
1 Expositio Psalm; CXVfll. XXi 7.10. 2 Instructiones. ".XXXI (XXXv). I 1-13. hrsg. Manin, S. 68. 1 Ad M. Caesarem, L3.5, hrsg. van den Hout, S. 4. • Oe visione Bemoldl presb., Migne PL 125. Sp. 1116 B/e; lUmlich 1118 A. 5 Argonautica, 1ll.1299-1303. Vgl. DrögemOller, Die Gleichnisse;m hellenistischen Epos. S. 141 f. 6 Bacchkies, Fragments ex aetu primo, 9-11. , Setmo !.lv.17-21. 8 Mose"a, 265-269. 9 Iohannis, m.99-105. 10 Oe civltate Dei, XIV.xxrv.11-14. lt Epidicus, 524f. 12 Metamoq>hoses, IX. 78. lJ Res gestae, 16.11.3.
'e,23.29. 15 Senno LXXXVI.4. 16 Setmo XCVlll.2. I.
868
produeuntur ut aurum, superbi comminuuntur ut vitrum. I Pseudo-Chrysostomus von Lehre als Geistesschärfung; Doctrina enim cotis habet offieium. Sicut enim cos non faeit ferrum. sed aeuit; et sicut sine causa ferrum acutum aeuitur, ita sine causa homo sensatus doeetur. 2 Bei A1dhelm Schmiedewerkzeuge als Beispiele dafur, dass Geringes seinen Wert neben Wertvollerem behält: Nequaquam SCBbrae incudis commoditas sau rigida tundenfis mallei durities vel rubiginosae forcipis ac forficis tenacitas spreta despicitur • quamquam ... omamentorum gloria ex isdem praefatis fem instrumentis confecta et fabrieata praeferatur.J PseudoBeda im Doppelbild über die Bösen: Vivit enim impius pio, quia est ei quod lima ferro ...4 Bei 5eduUus SCottus Stemmeisen rur den Trägen: Similis est piger foraton'o quod nihil boni faeere potest, nisi mal/eo percussum fuerit. 5 Odo von Cluny von frorrunen Studien im Bild des Schleifsteins: His aeuunt aeies mentis quasi cote Iigones. 6
b6. ROST, ENTROSTEN Gelllus zitien Cato Ober Müßiggang und Anstrengung: vita ... humana prope uti ferrum est. Si exerceas, eonteritur, si non exerceas, tamen robigo interfieit. /tem homines exercendo videmus conteri; si nihit exerceas, inertia ... plus detrimenti faeit .. .7 Cicero von geistiger Festigkeit im Bild unkorrodierbaren Metalls: ingeniDsi, ut aes Corinthium in aeruginem, sie illi in morbum et ineidunt tardius et recreantur ocius. 8 Pllnlus senior von verunreinigtem Salz ("os salis): ras ... eroeei coloris aut rufi, veluti rubigo salis.') In .Etna vulkanische Asche als Rost: quaedam sordida faex est, I qualem purgato eemas desidere ferro. IO Eccles/asticus von moralischer GeHihrdung durch den Feind: sicut enim aeramentum eruginat nequitia [v.1. ferrum eruginavit malitia] ifHus. 11 Baslllus, übersetzt durch Ruflnus, vom Neid: Sieut enim ESrugO ferrum, da invidia ... animam ... interimit et consumit,12 sieut rubigo proprie ferri corruptio ast, ita et amicitiarum propria corrupte/a invidia est. lJ HIeronymus von Inaktivität: quia otium quasi quaedam ingenli robigo paruulam lieet faeuftatem pristini siecasset eloquii; 14 von seiner Pachomius-Übersetzung: Quamvis acutus gladius et levigatus, si diu in vagina conditus fuerit, sordescit rubigine, ei splendorem pristini deeoris amittit. Unde et ego ... aeeepi libros ab ... Sifvano ... mihi directos
( CHRISTLICHE TEXTE)
1
Senno CXXXll4.
2
Opus imperfectum in Metthaeum, Homilia XLlII. Migne PG 56, Sp. 880.
J
Hrsg. Ehwald, S. 237,1-5.
4 Oe Psalmorum 'ibro exegesis, Migne PL 93, Sp. 648 C. Siehe auch unterGOLDIsILBER: LÄuTERUNG.
5 Proverbia Graeca, A 4, hrsg. Hellmann, S. 123. Foratorium wird durch ae. heardheawe glossiert. Occups!io, m.1180. 7 Noctes Atticae, XI.1I.6, nach Cato, Cannen de moribus. 8 Tusculanae disputationes, IV.32. ') Naturalis historia, XXXI.90. 10 Z. 476r., hrsg. Goodyear. in Appendix Vergiliana. hrsg. Clausen, S. 67.
(i
11 12
lJ 14
Sir 12.10. Homiliae,IV.I.PG31,Sp.I753C. Homiliae, rv .4, PG 3 I, Sp. 1757 C. Epistulae, l.t.
869
... ut etiam [v.1.
mihl] injungeret transferendos;\ literarische Einübung als Entrosten: ego qui diu taeui ...• prius exerceri cupio in parvo opere. et veluti quamdam rubiginem finguCB abstergere. ut venire passim ad fatiorem historiam. 2 Paschalls Theophllus von Häresie: sieut ... aes quoque et ferrom paulatim rubigo consumit, ita dogmatum peruersorum pemiciosa contagio animarum neglegentium pu/ehritudinern uiofaV Petrus Chrysologus bildreihend von Lastern: Sicut ... rubigo de metallo. da necessitate fur naseitur, ita ... eupiditas de quaestu, de habende habendi ardor adquiritur. 4 Rurlclus von L1moges von Belehrung: tenerorum adhue ac;es sensuum ignorantiae nubifo quasi crassitate seabrosae rubiginis obsessa nisi assidua doetoris lima purgelur. nequit spante elarescere. s Caesartus von Artes von Neid: Sieul enim aerugo ferrum, ila invidia illarn ipsam animam. in qua esl. interim;1 el consumil.6 Euseblus Galllcanus entsprechend: suam inuidus animam. uefut quadam rubigine, pestifero liuore corrumpif.7
b7. EISEN ABSCHRECKEN Bei Homer vom Ausbrennen des Zyklopenauges. 8 Ovld von zischendem Blut: ipse eruor. gelido eeu quondam fammina candens / tinela /acu, stridit coquiturque ardente veneno;9 terribilem slridore sonum dedil, ut dare ferrum / igne rubens plerumque so/ei. quod forcipe eurva / eum faber eduxit. laeubus demittil;10 mit dem Bild des Kalkbrennofens: utque so/enl pleni resonare eamini, / aut ubi temma si/iees fomaee soluti / eoncipiunl ignem liquidarum adspergine aquarum, / peetora sie intus clausas ... 11 Lucrez vom Blitz: ul calidis candens ferrum e fomaeibus olim / stn'dil, ubi in gefidum propere demersimus imbrem.t 2 Tertulllan von postnataler Beseelung: substanliam eamis ... edi· IBm el de ulen' fomeee fumantem el ealore so/utem, ut ferrum ignitum et ibidem frigidae immersum, ila aeris rigore percussam ... uim animafem rapere ... 13
cl. HAFNEREI, TÖPFER Reigentanz bei Homer im Bild des Hafners an der Töpferscheibe. 14 Bei Plautus Töpferscheibe ftir schlaue Wendigkeit: uorsutior es quam rota figuli. lS Codex Salmasianus mit obszönem Vergleich zwischen Hämorrhoiden und Töpfergefäßen: vectiga/ poleras figu/orum reddere fisco. / quorum lam tereti ramiee vincis OpUS. 16 WlIllram von Ebersberg von Davids Kampffuhrung im Bild des Ziegelbrennens: Curribus hos seeuil faleatis; ignibus ussit, / Ut Trans/atio Regu/ce S. Pachomli, Pracefatio, I. Migne PL 23, Sp. 65 A (Dekkers, Clavis, 619a). 2 Vita Ma/chi manachi captivi, Kap. I, Migne PL 23, Sp. 55 A (Dekkers, Clavis, 619). ) (Übersetzt \Ion:) HIeronymus, Epistu/ae. XCVm.l9.3. 4 Sermo Vll6.95-97. ce 24. Siehe auch MOTIE. S Epistulae, I.m, eSEL 21, S. 356. 6
Sermo XC.5.
7
Homllia LXJV.6.83f. Odyssee, IX.391 f. Metamorphoses, IX.170f. Melemorphoses, XII.275-278; dazu Brunner. "funclion ofthc Simile", S. 357. Metamorphoses, vn.106-109. Dererumnatura. V1.148f. Oe anima, XXV.2. /lias, XVIIl.600f. Epidicus, 371. Zum Kreisel siehe SPIELZEUG; ferner auch RAD: UNSTETHErr. Hrsg. Bailey. Anthologia LaUna, 1.1. No. 126.3f.
11 9 10 11 12
13 14 IS
16
870
manus arlifieis tegu/as quas deeoquat ignis lAssolet ex erude laterum proseindere massa.'
Eccleslastleus: quasi lu/um figuli in manus ipsius p/asmare iIIud et disponere I ... sie homo in manu iIIius qui se fecit. 2 Is.'.s: adducet magistratus quasi lutum et velut plastes coneulcans humum [Vet.tet.: veniant prineipes ... sicut lutum figuli et sicut figulus concu/cans lutum];3 (dazu HIeronymus: Ipse principes et magistratus et omnem mundi superbiam concuICBbit, et subieientur ei quasi lutum figulo, ut faeiet ex eis aliud uas in honorem, aliud in oontumeliam);" Gottlose: perversa est haec vestra cogfteoo I quasi IlItum contra figu/um cogitet et dicat opus faetori suo [Vet.Lat.: nonne ut lutum figu/i aestimati eritis (reputabimus) numquid dicit ftgmentum ei qui se finxit] non fecisti me. s Hierem/as: numquid sicut ftgu/us iste non potero faeere vobis domus Israhel ait Dominus I ecce sieut lutum in manu ftguli sic vos in manu mea.' Basmus, Obersetzt durch Eustathlus: sicut figulus vasis deformatis nec arlem potest amittere nee virtutem, sie opifex rerom deus, non uni facturae sufficientem potentiam possidens, sed infinitate patius excedens, solo momento ... magnitudinem eorum quae eemuntur extroxif.7 Lactanz: si quis dicat idem esse figulum quod futum ... nonne aperte insanire uideatur? at isO uno naturee nomine ... conprehendunt deum et mundum. 8 Hilarius von Poltiers mehrfach: pietatem nos metus eius ... reuocaret ... cum modo ac faeifitate uasis figuli comminuendos populos intellegunt;9 aduersa h83C esse bonitati dei uidentur, ut gentes ... modo uasis figuli oonfringat;IO ut ergo rtgulo promptum est amissum uas ad eandem ... speciem reformare, ita deo facile est, post uitiorum casus ... ad pietatem ... reparare; 11 confringi itaque nos, tamquam uas figuli ... gaudeamus: ut et nunc, modo figuli uasis ... iterat83 reparationis nostnlJ speciem reformemur.l 2 Ähnlich Paullnus von Nola: ceu uasa recocta luto frangens cords, ut mefiora reformes;1J nemo nisi artifex operis sui potens est et ('9u1o tantum in argil/am suam jus est. ita dominus omnium, qu; omnes feeerat, dignatus est ad nostra descendere ... ut reficeret eadern arte uel potestate qua fecerat. l " Vergleichsähnlich zur PsalmensteIle Theodor von Mopsuestia bei lullan von Aeclanum: ... ostendens per similitudinem, quoniam contritionem eorum ... innouatio sscutura; haec namque est etiam figuli omnis intentio, ut uasa, si non sunt facientis manum ac uo/untatem secuta, dum adhuc uiridia sunt et nondum fomace durats, comminuat BC for·
c2. HAFNER, KRUG: SCHÖPFER, GESCHÖPF
I "Lateinische Gedichte", hrsg. Dittrieh, No. 7.25-27, ZfdA, 76, S. 57. 2 Sir 33.13f. 3 1541.25. 01 Commenterii fn Esaiam, ee 73A, S. 477f. S fs 29.16; llhnlich 45.9. 6
ler 18.6.
7
Homlliae In hexailmeron, L2.1 O. DMnae institutiones, Vll.3.2f.
8
Tractatus superPsalmos, 10 Tractatus super Psafmos, 11 Tractatus super Psalmos, 12 Tractatus super Psalmos,
9
0.22, 0.34, 0.40. 0.41.
eSEL 22. S. 54, zu Ps 2.9. eSEL 22. S. 63 - 0.38, S. 65. eSEL 22. S. 67. zu 'er 18.6. eSEL 22, S. 68.
13 Carmen vm.14f. I" Epistula XO.3, CSEl 29, S. 75.
87\
manda rursus rotae imponat. 1 Ambro.lus von der Seele: 'umbilieus' animae, vir· tutum omnium capax sieut erater ab ipso fidei auctore tomatus. 2 Venantlus Fortunatus: quale placet figulo vas (jetile, tale paratur, I quando placet figulo. vasa soluta ruunt. 1 Amarclul von Demütigen: eum sint hominum precJari laudi· bus. ipsi I Tamquam vas figuli se traetant esse caducos. 4
jos, hwaiwa wahsjand; nih arbaidjand nih spinnand. qipuh pan izwjs patei nih Salaumon in al/amma wulpau seinamma gawasida sik swe ains pize; westsächsisch: Besceawioo mcyres lilian hu hig weaxoo. ne swincad hig ne hig ne spinnoo; le secge eow soolice tuet furOOn salomon on eal/um hys wuldre nms oferwrigen swa swa 8n of dyson; .Etfrtc: Behealdad pas liIian hu heo weaxst heo ne swincd, ne ne spin"; le secge eow to sodBn, pmt furdon Salomon on eal/um his wuldre nces swa fcegere ymbscryd, swa swa lilian beoo;16 er ergänzt: Ne mihte ... nan
1 AtgOnautic8, V1.490- 494. Dazu Gärtner. Gehalt und Funktion. S. 12 mit 156-159. 2 AtgOnautie8. 0.463- 467. 3 Csnnen JV.x.4. Dazu Gall, Die Bilder, S, 25-28. 4 Elegiae, [1.320.10-12. Dazu Maurach, ..Propenische Reihungen", § 8b, S. 95, und § 24, S. 105. s Metamorphoses, rv.354f.; siehe zu GLAS. 6 Amores. U.v.37-41. 7 Epigrammata, rv .XLII•• O. s Csnnlna maiora et pub/ic8, 10: Epithalamium dictum Honorio Augusto et Mariae 246--250. 9 Csnn;na minora, 25.125f. 10 The Worb, XVO.5.5f. 11 Hrsg. Baehrens, Poetae Latini minores. Bd. V, No. LXXVO.14, S. 391. 12 LI 1-13, hrsg. Fo, S. 19. Siehe Kapitel 'Bildreihungen'. II Z. 31-33. hrsg. Wemsdorf, Poeise Laooi minores, rv.II, S. 491 f. Is35.1. IS Mt6.28-Lc 12.27. 16 Cstholic Homilies D, XXXI.IJ-15. 14
1003
eordlic cyning swa wlitige deagunge his hrtBgfum begytan, swa swa rose hfBfd and lilie and fela oore wyrta de wunderlice sdnad ... seo fn:etewung and se Iiehama sind brosniendlie, swa swa dmra wyrta blostm; I altsächsischer Hefiand: Oe mugun gi an iuuuom hugi marcon, I... huu6 thie uurti sint 1 fagoro gefratohot, thea hir an felde sMd, 1 berhtlico gebl6id: ne mahla the burges uuard, 1 Sa/omon the cuning, the habda sinc mikil,/.. .I... endi allaro geuuädeo cust, -I thoh ni mahte he an is libe, .../ auuinnan sulie geuuädi, s6 thiu uurt habad, 1 thiu hir an felde stad fagora gegariuuit,llilli mid s6lioflieu b/6mon;2 Tatian-Bilingue: scouuot thes aecares liIia, uuvo sie uuahsen; sie niarbeitent nah nispinnent. Ih quidu iu, thaz saloman in allero sinero diuridu niuua5 s6 bithekkit 56 ein fon thesen. J Otfrid: Biginnet ana5cowon thio frOnisgon bhiomon, 1 thar Iluti after wege gent, thie in thema akare stent: 1 Slilornon ther rfehe ni watta sih gilleho, 1 thaz sagen ih iu alawar, so ein thero bluornono thar. 4 Avltus: nee Sa/omon ... sie vestitus est, sicut lilii flosculus spada naturali. 5 Sammlung von Ivrea in Bildreihe von der Geliebten: Gonstat et est elarum: superas genus omne rosarum,6 Vita Mahthi/dis reginae antiquior: nivsas genas permixtas ignis ruOOre, candida veluti liIia rubentibus rosis intermiKta, tale dabat colores. 1 Casslodor vergleichsähnlich von rotem und weißem Wein: nec i/lud neglegendum putalis, quod laeteo poeufo re/ueesdt '" ut iIIud de rosis, hoc credatur natum esse de liliis.s A:lfric von Reichen: pmt ge to Iytlere hwi/e scinan swa swa rose; pmt ge hrredliee forweomian: beod biowende and welige hwilwendliee. 9 Balderich von Bourguell vom Freund: Nsc rosa nec uiola plus tempora uema decorat, 1 Quam iuuenum solus agmina condecoras; 1 Qualis honor pratis flos plurimus herbaque iugis,l Tu {orma, sensu talis honor soeHs.lo Ruodlieb von reizenden Lippen: Per geminas buecas rosa ceu tenus hac rutilantes. 1I Marbod von Rennes: violas floresque rosarum, 1 Lilia candoris miri quoque poma saporis 1.../ Vineere tam cu/tu passim quam transeo vultu ... 12 b2. ANDERE BLUMEN Martial mehrmals neben nicht-floralen SchönheitsbiJdem: lilia tu vineis nee adhue de/apsa ligustra I et Tiburtino monte quod albet ebur; I Spartanus t/bl eedet %r Paphiaeque columbee, 1 eedet Erythraeis erute gemma vadis; l3 asyndetisch gereiht: Iota candidior puella cyeno 1 argento nive liIio Iigustro. 14 Vergll in kontrastierenden Reihen: Nerine Ga/athea, thymo mihi duleior Hyblae,l candidior cycnis, hedera formosior alba 1.../ Immo ego Sardoniis uidear tibi amarior herbis, I homdior rusco, proieeta uilior alga I si mihi non hase I 2
Catholic Homifies Z. 1671-1681.
n. XXXJ.70-84.
3 Hrsg. Masser. S. 155,25-30. Evangefienbuch, l.xXII.13-16. 5 Contra Arrianos, n, (ziliert bei Agobardus), hrsg. Peiper., MGH AA 6,2, S. 2. 6 Versus Eporedienses, 1.259-261, hrsg. Ofimm1er, Ansefm der Peripatetiker. 4
7
8
Kap. 3, hrsg. Pertz, MGH S5 (in Folio) X, S. 576,35f. Varlae. XII.lv.6.
Catholic Homifies I, rv.97-99. Carmina, hrsg. Hilbert, 10.9-12. Vrn.83, hrsg. Vollmann. Pue/fa ad amicum munera promittentem, 1-5, hrsg. Bulst, Lateinisches Mfftelaltsr, S. 185. 1J Epigrammata, vrn.xxvlll.II-14. 14 Epigrammata, l.cXV.I-3. Es folgt eine kontrastierende Reihe von Bildern fUr 'schwarz',
9 10 11 12
1004
lux toto iam longior anno esl. L Efeu bei sedullus Scottus: Sacra Camena, refer .../ Vnde micas alba pufchrior en edera? 2 Catull: Nubet ... virgo. I Floridis ve/ut enitens I Myrlus Asia ramulis, / Quos Hamadryades daae I Ludicrum sibi roscido [v.l. rosido] nutriunt umore [v.l. humore]; und: Talis in varia so/et I Divitis domini horlulo / Stare flos hyacinthinus;l erblühende Liebe (oder rtickbezogen von Jungfräulichkeit?): Qua/es Eurotae progignunt flumina myrtus I Aurave distinctos edueil vema colores, / Non prius ex iIIo flagrantia declinav# I Lumina, quam cuncto ooncepit corpora flammam.· Tlbull zugeschriebenes Carmen in paarigem Vergleich: color in niveo corpore purpureus. I Ut '" cum contexunt amarantis alba pueflae I Lilia, ut Butumno candida mala rubenP Properz ergänzt Komplementärbilder: liIia non domina sint magis alba mea; I ut Maeotica nix minio si certet Hibero,/ utque rosae puro /acte natant fofia.6 Parce precor uirgo vervielfacht florale Schönheitsbilder: Cedit odora tibi uemantis gratis si/uae, I Nec tibi quod riguus praeferat horlus habel. I Nulla colorati species tibi proxima prati, / Nec eurn "0ruerit, par tibi campus eril. I Alba ligustra tuae nequeunt accedere laud; I Fixaque cespitibus lifia laude premis. / Nulla tuos possunt aequare roseria uultus, I Cum nec adhuc spinis sit rosa uulsa suis. I Gratia, quam uiolae maturo flore merentur, / Si flos contuferit se tibi, uilis erif.7 Epithalamium LaurentH: Lilia ceu lucent rutilis commixta rosetis, I Sic rubor et candor pingunt tibi, florida, uuftus.s Fronto an den Liebhaber: imminens tibi somnus tam elegantem hanc epistulam fecit, namque ut crocus ita somnus, priusquam prope adsit. longe praeolet longeque delectat.9 Cant/eum cantleorum: sicut lifium inter spinas sic amica mea inter filias; 10 Origenes, altlateinisch übersetzt durch Ruflnus: sicut liIium in medio spinarum, ita proxima mea in medio filiarum. L1 Ambroslus zur Stelle: sicut enim lilium fu/get, #a etiam splendent opera sanctorum ... sicut liIium inter spinas eminet1 ita super omnes conuentus ecclesia dei refulgel. 12 Apponlus dazu: animae, inter quas Ecclesia ut liIium inter spinas consistit ... ex eo quod spinis comparentur aduerlere possumus ... diaboli per nequissimam doctrinam genitas nuncupari. IntBr tot enim uenenosas spinas Ecclesia incolit mundum, quantae dog· mate gentilium ... impugnant Ecclesiam. ll Wllllram (Leidener Version) dazu: Also thiu filia is under then thoman, samo bistu ... under anderen dochteran. The
( CHRISTLICUE TEXTE)
I ECloga Vl1.37f. mit 41- 43. Zum Formalen: Lausberg. Handbuch der literarischen Rhetorik, § 708. Vgl. rusel horridull als Metapher rur Armseligkeit bei Engelmod, Carmen 1.62, hrsg. Traube. MGH Poetae 1lI. S. 57. 2 Carmen 75.1- 4, hrsg. Meyers. Efeu siehe auch bei REBE. 3 Carmen LXl.2o-25 mit 91-93. .. Carmen LXIV .89-92. s Carmina edscripta, m.lv.3Q-34. 6 Elegiae, 0,3a.1 0-12. 7 Hrsg. Baehrens, Poetae LaUn( minores, Bd. V, No. LXXVD.14 und 41-50. B Hrsg. Baehrcns, Poetae Lalini minores, x:xxn.34f.::: hrsg. Riese, Anthologia LaUna.l.u. No. 742.32f.; bei Claudian, hrsg. Hall. im Appendix der zweifelhaften Texte als No. 5.32f. 9 Ad M. Caesarem, 1.5.2, hrsg. van den Hout, S. 8. LO Cf 2.2. 11 Commentarium in Canticum canticorum. hrsg. Baehrens, GCS 33, S. 178,20[, 12 Expositio Psalmi CXVIfI, V.7.2. 13 Commentaire sur le Cantique, U1.29. zu Ct 2.2.
1005
thoma nemugan thie lilian behudan t siu newassen snde bluoye under him; nietemer nemugan thieh geim3n newether pagani noch mali Christiani. Gregor yon ' Tours von der Erscheinung des Heiligen im Traum: Dieebat ... candorem cutis iflius ultra liIii nitorem fulgere;2 von der Toten: Repperimus eam iaeentem in feretro t cuius saneta (acies ita fu/gebst, ut IWorum rosarumque spemeret pulchritudinem.) Prudentius von einer Auferstandenen: tune fIore uenustior amni I sanguis cute tinguet amoena;" farbiges Deckenmosaik: sie prata uemis floribus renident. s Venanttus Fortunatus: laetea cui facies incocta rubore coruscat, I liIia mixta rosis; aurum si interrnicet ostro, I decerlata tuis numquam se vultibus aequant, I sapphirus, alba, adamans, crystalla, zmaragdus, iaspis I eedant cuncta;6 cJara serenatos permutat forma coIores. llilia nune reparans. nune verecunda rosas. I credite. nam si quis vultus conspexerit iIIos. I hic relegit flores quas dare vema soIent,1 in Bildreihung von Christus: sponsum ... euius ... pulehritudo rosarum et lilii comparaoonem praecederet. 1 Magnobodus yon Angers: robustus semper in corpora, facies eius ut rosa rubebat. 9 .E~lIwald: Genae gemellae colJibus I 6/0merantur eum mollibus. I Pedetemptim purpureo I Pietae fuco et niveo. I Rosa veluti rutulis I Radiat va/de floseulis. 1o Halmo yon Auxerre über Caritas: Crocus autem fertur ignitas febres refn'gerare, sie vers charitas ardorem coneupiseentim sEBCularis refrigerat. ll Engelmod Yon Solssons über den alternden Ratpert: rosulis fades similis formosa rubeseens. 12 Vita Geremari abb. Flaviaeensis im Bildpaar vom Heiligen: caput erat eius speciosum, facies ut rosa, oculos habens ut sol irradiantes. 1l Walahfrid Strabo: Cedant ambrosiae rosa, lilia, spica, crocusque, I Suavia cuncta simu/: huius amor placeat. 1" Sedullus SCottus im Frauenlob, ein florales Bild ergänzend: Florida nobilitas uirgam hane edidit almam I Ceuue rosam peperit florida nobilitas; und: Vineere tale decus nec lilia nec rosa quiuit, I Pulchrum nescii ebur uincere tale decus; IS Laetea formoso decorantur colta nitore./ UJia ceu splendent aut e/ephanüs ebur,'6 vom gerechten Herrscher: Nam sicut liIium agri a/iorum ho/erum ae violarom multiplici pu/chritudine venusta· tur ... ita nimirum rex iustus et sapiens aliorum societate bonorum peromatur. 11 Notker Balbulus filr das aus Fellen genähte pellicium in einer Bildreihe dankend:
Hrsg. Sanders. 27,1--6.
l
2 Oe vfrtutibu$ S.lufiani, Kap. 9, hrsg. Krusch., MGH SS rer. Merov. 1.11, S. 118.31-34. ) Uber In gloria ronfessorum, Kap. 104, hrsg. Krusch, MGH S5 rer. Merov. 1.11, S. 364,12 bis 14. 4
S 6 1
I 9
10 11
12 II
1"
Uber Cathemerinon, X.99f. Vgl. zu LILIE, ROSE. Paristefanon. XJl.54. Opera poetica, VI.J. I 07-1 11. Opera poetica, Vn.vt.9-12. Wta S. Hilarii, hrsg. Krusch, MGH AA IV.II, S. 3,18-22. Vita beaU Maurifii, hrsg. K.rusch, MGH AA lV.lI, 5.100,1. (Dekkers, Clavis, C8rmen Ad Hovam comitem, 33-38. in Aldhelm, hrsg. Ehwald, 5. 536f. Commentarium in C8ntica canticonJm, lV, Migne PL 117, Sp. 323 SIe. C8rmen m.137. hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 65.
Hrsg. Krusch., MGH 55 ref. Merov. IV, S. 628,30f. C8rmen Vm.3If., hrsg. Oümmler, MGH Poetac U. 5. 357.
IS C8rmen 23.1 I f. mit 27(. hrsg. Meyas. 16 C8rmen 20.27f.. hrsg. Meyers. 17 Uber de rectoribus christianis,
1006
hrsg. Hellmann. S. 34,15-18.
2133).
flore colore parem.I.. J Est nive candidius. pluma quoque molfius omn;, I ... Serica texta spuens. 1 Das Carmen auf die WOrzburger Schule: Est omamentum nob;s hu;us documentum, 1 Ut vem; flores cu; crescunt semper honores. 2 Slcfredus bezieht die Bilder der biblischen Vorlage staU auf genae ('Wangen', 'Schläfen') der Geliebten3 auf den Weltenrichter: Eiusque genoo candentes ut v;0/ce;4 daneben Lilie: (sum) espee;os8 ut camporum lilia: I ... speciosa meritis'!> Ein reimendes Cannen: Vt flos in pratis, sie gratia uirginitatis Iin muliere bona. 6 Anonymus vom Buch: cui credunt quemque fatentur 1 Aucterem herum velut ufilium fore florum, 1 Vitalem pastum quasi spiritibus referentum.7 Angllbert von St. Rlquler: FUlgida colla nitent roseo simu/ata c%re. s Paullnus von Aqullela von Joseph: Erat pulcher in aspectu I .. J Ii/iis ad instar nitens, roseus ut rosula. 9 Allgemeiner die Wiener Genesis: unde was er doch so scene 1 same diu wunnesame pluome. 1o Osbern von Canterbury im Preis des Heiligen: tu omni pulchrior flore, multimodis paradisi odoribus pfene ... 11 b3. FLORALE RANGVERGLEICHE Vergll von Rom: uerum haec tantum alias inter caput extum urbes I quantum lenta so/ent inter uibuma cupressi; 12 uitis ut arboribus decori est, et uitibus uuae, / ut gregibus tauri, segetes ut pinguibus eruis, t tu deeus omne tuis; 13 im Schönheitspreis: Lenta salix quantum pallenti eedit oliuae, 1 punieeis humilis quantum saliunca rosetis, 1 iudicio nostro tantum tibi eedit Amyntas. r4 Danach Herfger von Laubach für Mafia: Lenta salix viridi multum suecumbit olivool Pun;ceis humilis satis et sBliunca rosetis: t ludieio nostro super omnia eedit et ista 1 Tum, Theotoehe, tibi ... IS Eine Klage auf den Niedergang Mantuas: Mantua nostra aliis tantum cendedit honoris, I Punieeis humilis quantum saliunca rosetis 1 Aut oleae spinus earis aut vWbus ainus, t Effeborus nardo, piperi faba, tofus et auro. 16 Isldor von Sevilla rational-sachkundlich vergleichend: Vnguenti genera dum constent florida plura, I Nil rosa vel vieHs gratius esse pofest. t Cedet telinus ... 11 Ennodius Florales mit Geistigem vergleichend: Respiee, qui gressum sinuas per amoena uirecta, t Vt discas eultis lueern praeferre diserCannen CCCLXXXl.vi.ix.30-34. 2 No. XLm.3\ f., hrsg. Strecker, MGH Epist. sclectac 3, S. 127. 3 Cl 1.9 (turtur), 4.3 (fragmen mali puniCl), 5.13 (areolae aromatum), 6.6 (cortex mat; punicJ). 4 No. LXXXI, Str. 19, hrsg. Strecker, MGH Poelac IV, S. 624. S No. LXXXI, Str. 44, hrsg. Strecker, MGH Poctae rv, S. 629, frei nach er2.1. 6 Hrsg. Hagen, Carmina medii aevi, No. IC.I f. 7 No. 26.1.24-26, hrsg. Dümmler, MGH Epist. VI (Karolini aevi IV), S. 182. S Carmen V1.185, hrsg. DOmmlcr, MGH Poelac I, S. 370. 9 ~o. V, Str. 6, hrsg. Norberg, S. 115 = hrsg. Strecker. MGH Poetae IV, S. 463 - hrsg. Guscin. Mittellateinisches Jahrbuch 26, S. 62 = hrsg. Hagen, Carmina medii ae"i, No. LnI.45-48. Biblische Vorlage Gn 39.6 ohne dies Bild. LO Hrsg. Dollmayr, Z. 3727f. 11 Vita S. Dunstani, Miracula, 19, hrsg. Stubbs, Memorials, S. 1SO. 12 Ecloga 1.24f. Auf Manlua übertragen in Riese (hrsg.), Anthologia Latina, I.n, No. 686.1 f.; frei zitiert bei Adso, Vita S. BerchariJ, Migne PL 137, Sp. 676 CID. 13 Eclogae, V.32-34. 14 Eclogae, V .15--17. IS Vita S. Ursmari, 1.579-582, hrg. Strecker, MGH Poetae V, S. 196. 16 Hrsg. Riese, Anthologia Latina, Ur, No. 686.4-6. 11 Versus XX11. hrsg. Beeson. S. 165. 1
1007
ti.1 Venantlus Fortunatus im Bescheidenheitsgestus: Cur itaque ... inter Gallicanos cothumos Itala Patavinitas plano pede ire praesumat. Bd quorum conparationem velut inter rosas el lilie nostrae Iinguae vilis sa/iunca respiraf! 2 Ermenr1ch von Eltwangen vom Schüler des Bonifatius: Hic denique mffissimus vir ,,_ inter casteros compares suos ceu gratissima fIotum gemma [v.l. rosa] enituit. J Baklerich von Bourgueil im Epitaph: fIos iuuenum .. J Cuius plus iuuenum cedebat forme decori, I Ouam sa/iunca rose, quam citisus uioJe. I Tandem defuncti sie marcida colts uideres I Tanquam stirpitibus lilie trunca suis."
M. LEBENSFRISCHE TOTER HEILIGER'
Gregor von Tours: Cuius be8t8
facies it8 erst gJorificata post transitum, ut rosis similis cemeretur. HaBe enim apparebat rube8, reliquum vero corpus tamquam candens lilium refuJgebat. 6 Wulf·
.tan Cantor mit vergleichenden Attributen: laeteo candore perfusum roseoque rubors uenustum.' Byrhtferth von Ramsey von der Erscheinung des loten Oda: recessit, 18cteolus vultu, nitidius sp/endens liIiDli nitors, efflgiem retinens rosei coloris. I Vita S. Radegundis von der toten Heiligen: vultum angeJieum viderat, fades UHus velut ro58 et lilium fulgebat. 9 Vita Hugberti ep. Traiec1ensis: tamquam rosa fu/gens ... vultu grabbato iacentem defunctum, rnagis fuJgebat in vultu quam . •In secu10... vtVUS
I'
bS. BLÄSSE 11 Catull von verlebtem Aussehen: iste tuus ... I hospes inaurata paJJidior statua. 1l Ovtd von Schreckensblässe: oraque buxo I pallidiora gerens exhorruit; und: intima frigus I osse receperunt, buxoque similfimus ora I pallor obit,IJ P8l1uit, ut seme leelis de vite meemis I Palleseunt (rondes, quas nova laesit hiemps, I Quaeque suos eUNant matura cydonia ramos, I Comaque adhuc nostris non satis apta cibis; 14 color oris erat qui frondibus olim I esse solet seris, quas nova laesit hiems. ls Corpus Priapeorum in spöttischer Bildreihung fUr hässliches Mädchen: Uvis aridior puella passis, I buxo pallidior novaque cera. 16 Bei Martlal ElendsbJässe: tu ... frigore et fame siccus I et non recenti pallidus magis buxo. 17 Harneslan von Liebesblässe: pallidkJr buxo vioJaeque simiJIimus erro. 11 Sedullus Carmen D.xuv.lf., hrsg. Hartei. eSEL 6. 2 V"tta S. M8IC6IN. lusg. K.rusch, MGH AA IV.n, S. 50,4-6. J Sermo de vita S. Sualonis dictJ Soli, hrsg. Wailz ct al.. MGH SS (in Folio) XV.l. S. 1S7.28r. • Cannina, hrsg. Hilbc:rt., 41.4-8.
I
S Ci
1
1 9 10 II 12 IJ I'
u 16 17 11
Siehe auch unter DUFT. V"ttae patllJm. Kap. VO.3, hrsg. Krusch. MGH SS rer. Merov.l.lI. S. 238.21f. Vita S.lEthelwoldi, hrsg. Lapidge und Winterbottom. Life. S. 62.18f. Vita S. Oswa/d/, hrsg. Raine, Historians.I, S. 409,14-16. Hrsg. K.rusch, MGH SS rer. Merov. O. S. 393,2f. Kap. 16, hrsg. Krusch-Levison. MGH SS rer. Merov. VI, S. 492,28f. Siehe auch unter SCHNEE. CBnnen LXXX13f. Siehe auch SPOi iBILDER.. Metamorphoses, rv.134f. mit XI.4I6- 418.
~
Ars amatoria m.704-706. Fasti, V1I49f. No. 32.1f., hrsg. Kyttler. Cannina Priapea, S. 122. Epigrammata, XlLxxxlI.7f. Ecloga 0.41, hrsg. Koneniewski, Hirtengedichte aus spStrOmischer und karolingischer Zeit, S. 30. Konenicwski bietet Similien. Horaz, Carmina, m.XI.14. metaphorisch Ahnlich.
1008
ScottUI als Vergänglichkeitsbild: 0 quam erudeli te mors, puer incJite, morsu 1 Extinxit, roseam eeu subito uio/am. 1
b6. EPITAPHJEN2 Grabinschriften tur Kinder: Vt rosa amoena homini est quom prima tempore fIorat, 1 quei me uiderunt, seic ego amoena fui;) Memoriae Nauigi, uixit a. XliII ut du/cis flos filius 1 brauiter frumitus anima, ut rosa. ut narcissus;· quae dulcior uixit rosa;s fragmentarisch: hic iaeet triste et miserabile funus. 1 uere flori similis ... ;6 ue/uti formosa tOsast cum tempore prodit, 1 arascit certo tempore deinde soo,l sie tu coepisti primo formosa. Anna, uideri, 1 tempore sed subito desinis esse mea;7 aus Kleinasien: ut rosa uere nouo grata est in tempore pafUO, 1 sie tuit infe/ix haec mihi gratissima coniunx;1 acta quiescit Moesical primaeue pubis indigus 1 ut uema fIorum germina 1 uento feruntur Thracio;9 aus Mainz: rosa simu/ fIorivfl. [sie] 1 et statim periit. 10 Auf einen Bischof des 6. Jh. ausVercelli: F/auian; antistitis resenant praeconia uitae. 1 aasto pollens corpora, summi fastigii archae 1 liliis ceu uemantibus artus conseruans ab a/uo. 1I 'Exu/ Hibemieus' Dungal von St. Deni.: Deque sua faeie superabat lilia pulehra. 12 Paulus Dlaconus: Cu;us haut tenerum possint aequare decarem I... lilia mixte rosis;ll Hildegarn. rapuit subito te funus aeerbum, I Cau raptet Boreas vers ligustra nove. I • Mainzer [nschrift tur ein Kleinkind: rosa simu/ flon'uit et statim periit;u 8edullus Scottus: Mors fera, terrigenas depaseis, quomodo flores IlIico nubiferis dissipat Auster aquis. 16 Epitaphium Chloderii pueri regis: ut et 1Osola gliscit in omne dacus, I Pallida eeu sandix inter vibuma refu/git. 17
b1. JUNGFRÄULICHKEIT
Catull: Ut flos saeptis secretus nascitur horfis, I Jgnotus pecori, nu/Io convelsus arat1O, 1 Quem mu/cent aurae, firmat sol, educat imOOr I.. J Sie virgo. dum intacta manet, dum cera suis ast, 1 eum castum amisit pol/uto corpora florern, 1 Nec pueris iocunda manet. nee cara puellis. 11 Ambroslus von der Kirche: Plorat in virginibus suis, quae sunt sicut liIia et lilia myrra pie1 Catmen 37.11 r., hrsg. Meycrs. Siehe auch BLUME: TOD. 2 Siehe auch Vttglnglichkeitsbilder. BLUME. GRAS, LAUB. J Hrsg. Buecheler, Anthologia Latina, n, No. 967 (augusteisch). • Hrsg. Bueche1er, Anthologia Latina, n. No. 1607.1 f. s hrsg. Mazzolani, IscriZiMi funerarie Romane, S. 186 n. (CU. vru, suppl. 19606). .5 Hrsg. Lommatzseh, Anthologia Lat/na, U.III, No. 2185 (CIL VIU, suppl. 16572). 6 Hrsg. Buechelcr, Anthologia Latina, 11. No. 639.3-5 (CU. V, 5961). 7 Hrsg. Buechclcr, Anthologia Latina, 11, No. 1040.1- 4 (CIL VI, 22377). 8 Hrsg. Buechcler, Anthologia L8tina, 11. No. 1823.14f. (CIL XI, 6080). 9 Hrsg. Courtney, Musa lapkJaria, 1130.6-9. 10 Hrsg. Brambach, Corpusinscriptionum, No. 1053. 11 Hrsg. Dich!, Jnscriptlones Latinae Christianae vetefBs, No. 1053.1-3. 12 Epitaphium Pippini, Catmen XV.9, hrsg. Dümmler, MGH Poetac I, S. 405. 13 Epitaphium Hildegardis regina6, hrsg. Ncff, XXVJ.5-1 0 "'" hrsg. Dnmmler, MGH Poetae I. S. 58. I. Epitaphium Hildegardis reginae, hrsg. Ne~ xxvm.1 f. 15 Corpus Inscriptionum Latinarom, xm.7113. Zitiert nach der Ausgabe von Mazzolani, I~ zkxIi fu-nerarie Romane, S. 76. 16 Carmen 37.3f., hrsg. Meyers. 17 C8rmen XXXIX.8f., hrsg. Dümmler, Poctac I, S. 72. II Carmen LXD.39- 47.
1009
na. 1 Caesarfus von Artel vom Heiligen Geist: soll;eitet iIIum par rubentibus ros;s eastus pudor, sol/ieitet eandentibus UUis et odore similis et c%re incontaminata virginitas. 2 Epitaph auf einen Bischof: easto pollens CXJrpore, .../Ii/iis ceu uemantibus artus eonseruans ab a/uo .. .J Pleudo-Fortunatus: ipse caeJibatus zona eireumdatus candoris instar frag/anlis liJii circa renes haberet einguJum liHeris inseriplum vematis. 4 AJdhelm von Virginitas samt Tugenden: formosae virginitatis speeiem et venustum pudieitiae vu/tum componens diversis virtutum coloribus quasi fucorum floribus depinxi;s jungfräuliche Reinheit mit der biblischen Vorstellung der Vergänglichkeit: 0 praeclara virginitatis gratia, qua8 velut rosa senlicosis exorla surculis purpureo flore rubeseit el numquam defeetu dirae morlalitatis marceseft;6 (Judith) quasi candens Ii/ium pia castitate floreseens ... pudica eonversabatur. 7 AJculn: Candida florigeris lueent eeu lilia eampis I Fulgeat in meritis sie pia virgo saeris.! Versus in /aude beati Landberti: Perviguit castus, pollens eeu flore pudieus. 9 Bei 'Paulus Olaconus': Lilium siquidem reliquos flores eandoris nimH nitore pf'Eeeellit, odoris nihilominus jueunditale pf'Eepollet: unde salis congrue virgineo assimi/atur deeori. Jste namque nos, a qua altius ortus esl, tellure sustolJitur, et repandus ad EEJthera totus aperitur. A foris quoque nimis est eandidus, intus vero rutu/o flammeseit aspeclu, habens pf'Eeterea quasi quemdam prominentem in medio thirsulum. Sie ... virginitas ... ea qUEEJ supema sunt ambi!. Candeseit exten'us munditia virgineEEJ eamis, flammescit interius amora gemmce ehamalis ... ;10 Attende ergo tibi virgo solJieite, ... qUlB ... eeu liIium redo/es, ne te ... venena il/iefant. 11 Halmo von Auxerre: Candor enim /i/iorum recte munditice virgina/i eomparatur. 12 Odo von Cluny von ehelicher Herkunft der Jungfräulichkeit: Vi/e solet semen preeiosum gignere germen. 1 Flos roseus tenui so/et ut de slipite nasei, / Virginitatis honor sie eoniugis editur usu. 13 Kronen heiliger Jungfrauen bei .Elfrlc: snaw-hwite swa swa li/ie. 14
b8. MARlA
S8dullus von der 'Rose ohne Domen': uelut e spinis mollis rosa surgit aeutis 1.../ Sie Euae de stirpe saera ueniente Maria ... IS Fulbert von Chartres: Sieut spina rosam, genuit Judcea Mariam. 16 Melker Marienlled: si ist under den anderen I s61ilium undem domen. 17 Venantlus Fortunatus formelhaft: rubo· 1 Oe obitu Va/entiniani, 7.14f., nach Ct 5.13. 2 SefmO CCXIT15. ) Hrsg. Buecheler, Anthologia Latina, n, No. 709.2f. (eIL v 6728). 4 Vfta S. Leobini, hrsg. Krusch, MGH AA IV.lI, S. 73,18-20. (Dekkers, Clavis, 1050). S oe virginitate, 321,21 f. 6 Oe virginftate, 247,9f. 7 Oe virginitate, ]17,lf. ! Ouid mystire significent palmlE, I f.: Opera, hrsg. Frobenius, 11[, S. 153. 9 Z. 35, hrsg. Winlerfetd, MGH Poetae IV, S. 158 (Hss. ab 10. Jh.). 10 Homilia I. Migne PL 95, Sp. 1568 AlB. 11 Homilia I, Mignc PL 95, Sp. 1568 D. 12 Commentarium in CanUca canticorum, zu Ct 2.16, Migne PL 117. Sp. 308 B. lJ OCCupatio, V.655-657. 14 ..EJfric, Uves o( Saints, XXXJV.115. IS Carmen paschale, 0.28-30.
16 De beata virgine, Migne PL 141, Sp. 345 A. 17 Hrsg. MüllenhofT-Scherer, Denkmaler, XXXIX, 8tr. 4.
1010
re rosas, candore hinc lilia vincens. 1 Pseudo-Mellto: erat fades [v.1. corpus] beatae Mariae similis flori [v.I. floribus] liliU Ae. Assumptio Mariae in Hs. ecce 41: on ansine poore halgan Marian wees swilce lilian bfostman.:1 Ac. Blickling-Homilie: Seo readnes peere rosan lixep on pe, and seo hwitnes peere liIian scinep on pe. 4 04:lfrlc: swa swa on lenctenlicere tide rosena blastman. and filian hi ymbtrymedon; ~cera rosena blostman getacniad mid heors readnysse martyrriom; and pa lilian mid heors hwitnysse getacniad pa scinendan c/cennysse ansundes mEeigtJhades. s Byrhtferth von Ramsey von einer Marienerscheinung zweimal formelhaft-synkretistisch mit Sonne bzw. Schnee: Erat autem ... splendidior liliis, rubicundiar rosis; und: erat ... niveo splendore candidior et rosea flore venustiar.6 Anonyme Kurzverse unter schmückenden Vergleichsbildem zum Marienpreis: Cedunt ilJi rosae 1 simuf atque JiJiae 1.../ Cedunt flores, cuncti 1amant iIIam sancti.7 Paullnus von Aqulleia über Maria Magdalena: qui solet se suffundi rubor uenusfissimus, 1 mixtus rosea candore, simulatus Iiliis. 8 Domlnicus von Evesham: spfendentior nitare prefulgebat, liliis candentior, rosis uemantior, odore inestimabili fragrantior. 9 b9. CHRISTUS Ambroslus: Flos odorem suum et succisus reservat et contritus adcumulat nec avulsus amittit. Ita et dominus lesus in iIIo patibulo crucis nec contritus emarcuit nec avu/sus evanuit. IO Maximus von Turi" von Auferstehung: resurrectionis gloria germinauit, et in floris modum odorem pariter et nitorem cunc-
tis hominibus inmortalitatis afflauit; 11 caro domini rediuiua ueluti nitore floris de tumulo germinauit. 12 Gregor von Elvira zu einem Bild aus Canticum canticorum: infemorum loca dicit quasi in depressa uafle dimersa, ubi descendit dominus uelut liIium decore resurrectionis candidus ascensurus ... quia quidem maior pars credentium his saecularibus curis intenta est ... iIIe inter ceteros quas spinas appeJfat, fUfgebit ut lilium. 13 Pseudo-Chrysostomus von Jesus und den Blinden: Sicut enim rosa antequam videatur sentitur, er antequam inveniatur tenetur in 000ribus su;s: sie et Dominum ... duo cceci ... senserunt. 14 Beda: ipse lilium uelut auri fu/gorem in candore diuinitatem habet in homine. 1S Prosadialog Salomon und Saturn: Saga me hwilc ~rt ys betst and selust. I Ic pe secge, lilige hatte seo wyrt for pan pe heo getacnad crist. 16 Otfrid vom kindlichen Jesus: Thaz kind wuahs I In laudem S. Mariae, 233, MGH AA IV.I, S. 377 (Dekkers, Clavis, 1000a). 2 Transitus Mariae, Kap. 9, hrsg. Clayton, Apocryphal Gospels, S. 339. :1 Hrsg. GranI, Three Homilias, 1.123f. mit Anm. S. 37 = hrsg. Clayton, Apocryph81 Gospels, $.222. 4 No. I, hrsg. Monis, S. 7,29f.
s 6
Ca/ho/ic Homilies I, XXX.127-130. Vita S. Egwini, hrsg. Giles, Vita quorundam Angfo.Saxonum, S. 375,12-15; 376,6-8.
No. 73, Str. 5, hrsg. Strecker, MGH Poelae V, S. 553. Siehe auch Kapitel'Bildreihungen'. No. IV, Sir. 19, hrsg. Norberg, S. 106. Vita S. Ecgwini, Kap. 8.37- 40, hrsg. Lapidge, S. 85. Oe spiritu sanclo, U.5.39, eSEL 79, S. 101. 11 SarmoLV.2. II SennoLVI.1.
7 8 9 10
l3 In Canticum canticorum.
ce 69, S.
196f., zu
er 2.1.
14 Opus imperfec/um in MaNhaeum, Homilia XXXYl, Migne PG 56, Sp.
832, nach Sir 24.18.
15 In Cantica canlicarum, zu Cf 2.2, Z. 36f. 16 Hrsg. Cross-Hili, Prosa S%man, $. 29.28.
1011
untar mannon so liIia untar th6mon; I so b/uama thar in enite so sc6no theh zi guate.' Hymnus Corusca Sion: Reßoru# ut lilium I Caro pastoris fu/gidi.l Gott~ schalk von Orbel.: Die iltis ;gitur, cui eredunt quemque fatentur I Auctorem horum velut uütium fore t1orum. I Vitalem psstum quasi spiritibus referentum. J Vita S. Romani: Ut rosa nagrescens, ut thus et aroma /iquescens I Pullulat et redo/et .. .1 Factus nostra caro Deus exit Virginis alvo.4
biO. MÄRTYRER, BEKENNER, HEILIGE
Augustinus von der Tugendkrone
als Blütenkranz: Ouam gloriosa enim, et quanta virtutum muttitudine, quasi florum varietate, distineta Laurentii martyris sit corona ... 5 Gregor von Elvlra von aufer· stehenden Heiligen: Transaeta hieme, is est mundi tribulatione ... ubique sancto· rum corpora uelut flores, rosae et lilie de sepulcris terrae sanctitate candida et passione rubjcunde procedent.6 Bei Aldhelm Athletenkranz aus Lilien und Ro· sen.7 Seda von der Kirche: quae potius sicut IiJium Inter spinas candidior mollior· que nitescis si aculeis etiam domesticorum afnieta suauitatem tui decoris gratius ostendis.' Halme von Auxemt entsprechend: sicut liIium inter splnas est et tarnen "omre et gratum odorem ex se emittere non cessat ...9 Alculn: Candida f10rigeris luest ceu liIia campis. / Fulgeat in meritis sie pia virgo SBCriS. IO Glsktmar vom Heiligen: martyrium passus est ...• qui ceu rosa decoris et praecipui odoris purpureo sanguine tinetus ... laeet humatus. 1I A:lfrlc von Kränzen filr Caecilia und ihren Gefährten: Pa eynehe/mas wceron wundorliee scinende / on rosan readnysse, and on lilian hwitnysse; und: pu wite heonanforo hwces blod readap on rosan gelicnysse./ and hwces liehama hwitap on lilien fcegemysse./ We habbad eynehe/mas hafige mid us / scinende swa SW8 rose. and snaw~hwite swa swa filie. 12 Das ae. Martyrologium: se engel ... hEefde twegen ooagas on hys handa pa glysnodon hwylum swa rosan biosman. hwy/um swa liIian b/ostman.1 3 Nach Ec~ eIeslastleus eins der ae. glossierten monastischen Cantica: froctificate ... quasi plantata rosa ... florete flores quasi /ilium date odorem. 14 Gregor von Tours: erant fBCies eorum tamquam rosae florentes et s;cut sol in virtute fulgentes; 15 Pseudo~ A:1fric: eall heera nebwlite WEeron swilce rose. and JiUe: facies eorum tamquam rosa norens. 16 Anonym vergteichsähnJich: En precepta dei decorata oolore rosaI EvangelienbUCh, I.XVT.23f. 2 Hrsg. Dreves, Analecta hymnica medii aevi, 21 {I 895). 28: No. 25. SlT. 4 [Hs. 12. Jh.) 3 VelSus GodescalCi, 92-94, hrsg. Strecker, MGH Poetae IV, S. 936. 4 Migne Pt 138. Sp. 180 D. $ Sermo ccCrV.I.I, Migne PL 38, Sp. 1395. 6 in Canticum canticorum. ce 69, S. 202(., zu Cl 2.12. 1 Carmen Oe virg.• 194-200. Siehe auch BLO'nNLESE. KRANZ: UTERARISCH. • In Cantica canticorum, zu Cl 2.2, Z. 54-57. 9 Commentarium in Cantica canticorum, zu Ct 2.2, Migne PL 1 J 7. Sp. 302 B. 10 Carmen LXXXV.lv, hrsg. Dümmler. MGH Poetae I, S. 304. 11 Vita Dnxtovei abb. Parisiensis, hrsg. Krusch, MGH 55 rer. Merov. m. S. 539,16-18. 11 UvesofSaints, XXXlV.76f. mit 112-115. l3 22. Nov.,lusg. KOlZOr, S. 254,12-14. 14 Hrsg. Korhammer, No. 25: Sir 39.17-19 (zitiert auch bei BM., in Cantica can6corom, V.Vlll.212).
15 Passio VII donnientium. Kap. 11. hrsg. K.rusch. MGH 55 rer. Merov. I.ii, S. 402,6 mit22. 16 Oe Vii donnienfibUs, hrsg. Magennis, S. 55, Z 717 (ae.); S. 88. Z. 335 (laI.).
1012
rum 1 Munera martyrii demonstrant esse capenda. l IElfwine's Prayerbook: eum omnibus sanetis confessoribus liIiorum splendore vemantibus ... 2 Prudentlul von den Bethlehemitischen Kindern: Saluete flores martyrum / quos lucis ipso in limine I Christi inseeutor sustulit I eeu turbo nascentes rosasP Entsprechend A:lfric: hi wreron swa swa upaspringende blostman. on middeweerden eyle unge/eaffufnysse. swilee mid sumera ehtnysse forste forsodene. 4 lm Hymnus auf Confessaras bezogen: qui in pace aeeelesiae 1 florentes more lilii (glossiert: blowende on peawe lilian) 1 predicaverunt papulo, 1 ut raplerent paradysum.!J Ven.ntlus Fortunatus vom Heiligen: fulgide confessor, candentia lilie vineens ... ;6 Seelen im Himmel: inmaeulatae animae .../ inque domo domini plantati lumine vemant, 1 candida ceu rubeis lilia mixte rosis.7 Vita S. Kenelmi: eaput Kens/mi ... paruuli abseiditur ... qua uelut lilium aut demessa rosa gratificatur, ut in conspectu Domini pretiosa mors saneti sui commendetur. 8 Hrotsvit von Gandershelm von der Heiligen unter himmlischen Jungfrauen: Inter virgineas fUlgeret elara catervas, 1 Ulia eeu, pu/ehre roseo permixla rubore, / Inter delicias florum rutilat variorum.'} Paschasius Radbertus: velut liIium super roseos amietus, hine inde eoma espitis ... supereutem renitebat ... ;10 pulehrius in eo renituit, quod virtutum splendore omatus velut lilium inter roseos colores _.. emieuit. 11 Pseudo-Geraldus vom Altern: Canities eum eandore niveo exomabat, el velut lilium super roseos amictus, coma capitis super eutem punieeamrelueebat. 12 Halmo von Auxerre: Candor enim fifiorum recte munditire virginali comparatur. IJ
bIt. WELTLICH ENKOMIASTISCH Ecc/es/astlcus in Reihung vom Hohepriester Simon: quasi flos rosarum in diebus veris I quasi lilie quas sunt in trensitu aquae ... 1-4 Ennodlus asyndetisch-exemplarisch von Unverkennbarkeil edler Abstammung: Quotiens amomi floseulus aut messis casiae per depraedationem lascivi pollicis radice viduantur ... meritum eespitis odore significat et naturee genium prima visione testatur ... decus clari sanguinis non tenetur abscondito.1!J sedullus Scottus: Aspiee, quam flos est iste nouus Karoli. 1 Vineere tale decus nee lilia nac ross norunt,16 Nune papae uultus radiat nitore, 1.../ Floribus pollens bonitatis actu 1 Ceu rosa paret; 17 vom gerechten Herrscher: Ulia florigerum 00munt eeu lactes campum, / Ut rosa punieei schematis ore rubet,l Sie iustus recVersus libris S8eculi octavi adiecti, VlI.l.6f., hrsg. Dammler. MGH Poetae I, S. 94.
2 Hrsg. GÜnzel. S. 141, r. 93'. J Liber Gathemerinon, XII. I2.5-1 28. " Catholic Homilies I, V.105-107. j Hrsg. Milfull, Hymns, No. 122.1I - Gneuss, Exposffio hymnorum 122.2. 6 Vita Martini, [I.462f.. MGH AA IV.I, S. 329. 7 Opera poetica, IX.n.119--122. 8 § 7, hng. Love, Saints' Lives, S. 60. '} Opera, hrsg. Winterfeld, 1.8.427- 429. 10 Vita S. Ada/hardi, Kap. 54, Migne Pll20, Sp. 1536 B. I1 Vita S. Ada/herdl, Kap. 55, Mignc Pll20, Sp. 1536 Ble. J2 Vita S. Ada/erdl, Kap. 37, Migne Pl147, Sp. 1059 A. 13 Commentarium in Centica canticorum, zu CI 2.16. Migne PL 117, Sp. 308 B. 14 Sir 50.8. Siehe B1LDREIHUNGEN: ENKOMIASTISCH. l!J No. LXIX.6 (Diet. 8), hrsg. Vogel, MGH AA VlI, S. 79. 16 Cannen 14.25--27. hrsg. Meyers. 17 C8rmen 65.9-12. hrsg. Meyers.
1013
tor virlutum flore vireseit;l in Vergleichsreihe: fIIum e/arificat pontifieum chorus, / Ceu gemmae radiant in diademate / Ut campum decorant /actea lilia / //IustrantQue polum tulgida sidera;2 mit anderen Blumen: Iste magis diues prae cunctis regibus orbis, / Pulchrior hic uiolis, pulchrior atque rosis;l Aureus ex Luna proeessit noster Apollo,/ Quae soror est olli uiolis praedulcior Hyblae. 4
bl2. GEISTLICH ENKOMIASTlSCH
Ecc/es/astlcu$ in Reihung: quasi rosa plantata super rivum aquarum fruetifieste I quasi libanus odorem suavitatis habe· te I florete flores quasi lilium I date odorem et frondete in gratiam;5 ... sie iIIe effulsit in templo Dei I ... quasi fIos rosarum in diebus veris I quasi lilia quae sunt in transitu aquae.6 Trans/atio 55. Wandregisili et Ansberti von den Heiligen: eum angefis coram ipso [i.e. Domino] sieut Iilia florent in ee/o. 7 Brief an Bonifatius vom geistlichen Lehrer: Inter amoena prata frag/antium florum sepe spinis cir· eumvallatur rosa. Ita, '" praefulgidus plerumque rutilat arbiter veluti roseus flos et melliflua dogmata sa/utis aetem~ habundet. s Venantlus Fortunatus ohne expliziten geistlichen Bezug: conserui quoüens vestro sermone loquellas / credidi in ambrosiis me recubare rosis.' Aldhelm von Jungfräulichkeit: 0 praecJara virginitatis graüa, quae velut rosa senücosis exorla surculis purpureo flore rubescit ... 10 Beda-Handschrift von Bedas Arbeitsfeld: Falce pia sophiae veterum sata lata peragrans,/ Aequoreis rutiJum ut compleret floribus orbem. 11 Vita Audoini ep. Rotomagensis: Odor agri redolet, quem Dominus benedixit, et nitet in pluribus ...• dum alii ... rutilant ut rosae inter spinas. a/ii ut liIia candent in virgolis. alii redolent ut vialae inter nemaris: neetar inclaudit ba/samaque aromatum. 12 Bei 'Paulus Dlaconus' gougegebene Vollkommenheit: lilia nu/lum requirant cultum ... sicut erga proventum fruetuum ca1terorum redeat actus in orbem solfieitus labor agricolis. Et licet dimisso flore ... videatur 8reseere, interius tamen radicis virtute afitur, et mox vemi temporis provocata blanditiis, floris sui honore vestnur. 5ic et angelica dignitates ex ... originis sure sorte ... accipiunt. u Florus yon Lyon: 0 qUBm suav;s odor vestri de pectoris aula I Exilit .. .I.. J Nec sie esmporum redolet nova gratia, fundens I Candida puniceis lilia mixta rosiS.1 4 Sedullu. Scottu.: us· leas, pastor bone, grexque deoorus / 5iue rosae iuuenum. lilia s;ue senum;15 im VergJeichspaar fUr die Kirche: sicut ese/os stel/arum lumine pinxit, / Vestiit ut ter-
I Uber de rectoribus christianis, hrsg. Hellmann, S. 24,17-19. 2 Uber da rectoribus chrisUan{s, hrsg. Hellmann, S. 53,26-29. 1 Cannen 79.19f., hrsg. Meyers. 4 Cannen 80.9r., hrsg. Meycrs. (Anm. zu den Versen: ,.seclusi"). 5 Sir39.l7-19. 6 Sir 50.8. Weitere Bilder in den umgebenden Versen. Siehe BILOREIHUNGEN: ENKOMIAS11SCH. 7 Hrsg. Hoffineister. MGH SS (in Folio) XXX.II. S. 819.6-9. Sir39.19 wird anschließend par· lieB zitiert. Bonifatius-Briefe. hrsg. Tang!. No. 85, S. 190.4-7. Siehe hierzu ROSE: [)()IlNEN. , Opera poetica. VllvlII.53f. 10 oe wrginitate. 247.9f. II Wanenbach. Schdftwesen, S. 495,2f. 12 Prolog, hrsS- Krusch·Levison, MGH SS rer. Mcrov. V, S. 553.14-17. U Homilia de temporeCLXXVIJ, Migne PL95, Sp. 14120 zu Mt 6.28f. 14 Cannen XXrv.l-10. hrsg. Oümmler, MGH Poetae U. S. 55lf. (siehe auch zu PFLANZE). u Cannen 71.25f., hrsg. Meyers.
1014
ras floribus ipse nouas: I Eeclesiam decarat sanetam sie conditor almus I Virginibus uiduis caniugibusque piis. 1 Bei Benedictus von Anlane Malen eines Blumengewindes als Bild für den Codex regularum: Mu/tigenos plaeuit uno quoque seribere fibro, I Florigerum veluti monachis depingere serlum, I In quo valde rosae rutilant et liIia candent I Ac vio/ae tu/gent, redolent vemantia quaeque. 2 Ein Rhythmus im Ubelfus IEthe/waldi vom Heiligen: Composuit mores, essent totidem quasi flores. J Halmo von Auxerre: vanetate virlutum quasi vemantibus floribus distineta est requies Eeclesice;4 Sicut enim campus fforibus adamatur et vernat, ;(a totus mundus Christi tide ... decoratur. s Byrhtferth von Ramsey von Odo: Ode, ut vemis floruit rosis, et enormes peecaminum spinas ... depulit, CCBpit post hcec albentes vu/tus fifiolo conspargere radio;6 recessit, lacteolus vultu, nitidius splendens fifio/o nitore, efflgiem retinens rosei caloris;' quo florent filii Floriacensis manasterii nitidius sole, pulchrius fiJiis, rubicundius rosis, qui ... cum Deo tlorere valent in perpetuss Eetemitates;8 geistliche Leuchten: incJyta gens subito est exomata lucifluis luminan'bus, ve/ut cestas cum flavescunt campi Uliis et rosis atqua ca/ocasia, necnon mu/tarum afisrum generibus;9 venerunt pneclari dies ... qui el nobis tloribus roseis pleni existimati sunt propter Angelici hospitis mansionern; erant quoque Lretanisrum dies. IO WlIIlram (Leidener Version) von Gottes Verheißung: Thiu ward mines sponsi sint scane samo lilion, wanda sie candarem qtemorum premiorum geheizenl. 11 Farlclus von Ablngdon: quibus tanto exstitit in tide lucidior et apere divini cu/tus pretiosior, quantum rosa ex quibus on'tur spinis, et flos liIii unde turgescit cespite propria. 12 Walther von Speyer vom jungen Heiligen teils vergleichend: inter suos affines ... sicut IiJii nitor in spinis aut lucifer matutinus in stel/is. multarum gentium gemma futurus incanduit. U
b13. SCHÖNE D1NGE
Lactanz vom Sternhimmel: hoc pulcherrimum opus intermicantibus astrorum luminibus tamquam floribus adomatum. 14 Rutlllus Nama· tlanus im Doppelbild von Marmor: /ndigenis superat ridentia lilia ssx;s, 1 Et levi radiat picts nitore sifex; / Dives marmoribus tel/us, quae luee colons I Provocat intactas luxuriosa nives. 1S Corip~us von kaiserlichem Schuhwerk: purpureo ... cothumo, 1.. .1 Parthica Campano dederant quae tergora fueo, I sanguineis prae· /ata rosis, /audata rubore. 16 Baslllus, Obersetzt durch Eustathlus, von der FärberI Carmen 79.3-6. hrsg. Meycrs. 2 Praefatio, 43- 46, hrsg. Strecker, MGH Poetae VI.I, S. 169. ) S. 85, No.v.7, in: Wulfstan Cantor, Life of IEthelwold, hrsg. Lapidge und Winterbottom. 4 Commentarium in Cantica canticorum, zu Ct 1.15. Migne PL 117. Sp. 301 B. S Commentarium in Gantica canticorum, zu Cf 2.1. Migne PL t 17, Sp. 301 0 - Glossa ordinaria, Migne PL 113, Sp. 1136 A. 6 Vita S. Oswaldi, hrsg. Raine, Historians, 1, S. 403,26-29. 7 Vita S. Oswaldi, hrsg. Raine, Historians.l, S. 409,14-16; 8 Vita S. Oswafdi, hrsg. Raine, Historians, 1, S. 417,31-35; 9 Vita S. Oswaldi, hrsg. Raine, HIstorians, I., S. 435,10-13; 10 Vita S. Oswaldi, hrsg. Raine, Historians, I, S. 447,19-22. 11 Hrsg.Sanders,91.2-5,zuct5.t3. 12 Vita S. Aldhelmi, Kap. I, hrsg. Giles, Vita quorundum Anglo-Saxonum, S. 121. 13 Vita et passio S. Christophori, Kap. 3, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 67,25-27. 14 Divinae institutiones, Vl.20. 7. Siehe auch KUNS'IWERK. IS Oe red/tu, 1165-68. 16/n/audemlustini,n.I04-I09.
1015
schnecke: unde purpuram conchylia ministrant imperatoribus, quae fIorum omni· um pulehritudinem venustate propn'i coloris exuperat. 1 Aldhelm unter Vergleichen für die Schöpfung: crescentia giebae I Ulia purpureis possum conexa roseüs I Vincere spiranüs nardi dulcedine plana; in Riddle 40: le eom on stenee strengre micJe I /JOOne rice/s opf>e TOSe sy.] (Ennodlua vergleicht umgekehn Rose mir Sternbild: industria fecit, quod Paestaneis rosas dumeta peperont, quas de spinis ceu terrae sidera labor exigif).l Beeta stellt Lilie und Rose als Symbole irdischer Schönheit himmlischem Brot gegenOber: Qualia non surgunt nostrae de gennine messis, I Lllia nec candent, nee sie rosa fulgida flagrat. 4 Appendix zur Sylloga codicis Sangallensis: fenestrarum depinxit plana colorum / Pigmentis, laquear pavimentumque .. J... fucis quadrato ex orbe petitis, / Vt superaretur ita ab his, ipsum velut herbas I Vicisset viles, varia val fIore placentes.~ Widmungsgcdichl des Schreibers und lIluminators Deodatua zum Lob seines Meisters: Qui sit bibliales mire proscindere campos,/.. J Et sie multimodis omare oo/oribus iIIa, I FIoribus ut variis prata micare putes.6 Bei cPaulua Olaconua' zum Liliengleichnis: Quid enim sie rubet ut rosa? Quid ita candet ut lifium? Jam vero vkJ/ce colorem puleherrimum nulls purpura superare, nulla valet tinctura supergredi.1 A:lfric entsprechend: Sslomon on eallum his wuldre. niBS swa f;:egere ymbseryd. swa swa lilian beod ... Ne mihte se wuldorfulla Salomon ne nan 8Of"Cfie eyning. swa wlitige deagunge his hrcegles begytan. swa swa rose hlBfd. and lilie. and fela oore wyrta pe wunderlice scinoo.' Sedullus Scottua vom Kirchenfenster: honestat I Aedem Iucifluam sparso ceu flore refertam.' Englischer Manuskripteintrag zum Einband: Hoc quoque scematicis omarier ora lapillis / Auxit ubique micans floribus ut va· riis.IO
cl. ROSE, LILIE: DORNEN Claudlan setzt Domen der Rose mit Widerstreben der Geliebten in asyndetische Parallele: armat spina rosas, .../ ereseunt diffieili gaudia iurgio I aeeenditque magis, quae refugit, Venus. 11 Ähnlich Oracontlus, der auf jungfräuliche Scheu abhebt: sie rosa miseetur spinis, .../.../ sie pia virgini· tss non tollitur .. J..J... snte vindex est ipss cruoris. 1l Ein Carmen der Historia Apollon;; regis Tyri: Per sordes gradior. set sordis conscia non sum,/ sicut rosa in spinis nescit compungi mucrone. ll Parce precor uirgo unter floralen Bildern für Mlldchenschönheit: Nulla tuos possunt aequare rosaria uuftus,/ Cum nec adhue sp;nis sit rosa uulsa suis. l o4
I 2 J
Homilis9 in hSKsSm9ron, VTI.6.5. lEnigms C, 14-16: Riddfe 40,23f. Dictio Vlll, hrsg. Hartei, eSEL 6, S. 447,19-21.
•
Vita S. Cuthberti, V. 207-209.
s 6 7 I
No. 0.11-15, brsg. Winlerfeld, MGH P~ IV, S. 335f. (Hss. Sanktgallen). VStwS Hbris saecvh' octav; adiecli, V.5-8,lng. Oßmmler. MGH Poetae l, S. 93. Homiia de tempore CLXXVIl., Migne Pl95, Sp. 1413 B. Siehe auch fÄRBEN. Catholic Hom8ies Il., xx:x:I.14f. mit 70-73, nach Mt 6.28 ., Lc 12.27. Carmen 42.11 f., hIsg. Meyers. No.IX.13f., hrsg. Dümmler, ,,Lateinische Gedichte", S. 343. Fescennine dicta Honorio Augusta st Meriae, XIV.10-12. Romufea, VD.49-53. hrsg. Voltmer, MGH AA XIV, S. 153. Hrsg. Konekaas. RA cap. 41.2f. (- RB), S. 374. Hrsg. Baebrens, Poetae Lstini minores, Bd. V, No. LXXVD.14 und 41-50.
9 10
II 12 II 14
1016
Cantlcum cantleorum von der Geliebten: sicut lilium inter spinas sie amica mea inter fiJias. 1 Angelomus von Luxeull dazu: sieut Iilium inter spinas propn'um odorem atque candorem tenet, sic electorum Ecclesia inter pravos Chn'stianos ... virtutibus flagrat. 2 Späte G/ossa oroinan'a dazu: hceresum dogmatibus ejus [i.e. bom] integn'tas tanquam spinis pungftur ... donec eminens, tanQuam filium ... candore ipso decoratur. J Gregor von Nazianz, übersetzt durch Rufinus, von innerer Schönheit: deformis est exteriore uultu: sed interiorem decorum faeiat et exomet, sicut in horrentibus spinis fraglantissimi et decori gestantur flores rosarum. 4 Ambroslus von Reliquien: IlIic [i.e. JudtBOrum solo] igitur martyris exuvias requirebamus, tanquam inter spinas rosam /egentes. 5 Maximus von Turln von Quadragesima: Tunc enim contra naturae speciem spina profert rrr sam, ca/amus ßagrat, liIium suauitatem an'da uirgulta depromunt ... Igitur et nos ... producamus de spinis nostn's rosas, hoc est da peccatis iustftiam.6 Gregor 1.: quamdiu in hac vita subsistitis, requanimiter to/erate ma/os ... sic flores inter spinas on'untur, et rosa qUlB redo/et, crescit cum spina qUEe pungif.1 Sidonius ApolUnarts: sacerdotis pater filiusque pontificis, nisi sanctus est, rubo similis efficitur, quem de rosis natum rosasque pan'entem et genitis gignentibusque flon'bus medium pungentibus comparanda peccatis dumorum vaf/st aspen'tas. B Pseudo-Sedullus: Sunt figurati presbyten' rosarum flores in spinis: I Carpitur rosa in odor, relinquitur spina, pro dolor.' Ein Brief an Bonifatius vom geistlichen lehrer: Inter amoena prata fraglantium florum sepe spinis circumvallatur rosa. /ta, ... praefulgidus plerumque rutilat arbfter veluti roseus flos, et mef/iffua dogmata salutis aeterm~ habundet. 'O Sedullus von Mafia - in Verbindung des Bezugs der Rose auf Mädchen und der Domen auf Sünden - als 'Rose ohne Domen': uelut e spinis molfis rosa surgit acutis I..) Sie Euae de stirpe sacra ueniente Maria ... 11 Aldhelm von jungfräulicher Reinheit: 0 praeclara virginitatis gratis, quae velut rosa senticosis exorla surculis purpureo flore rubescit et numquam defectu dirae mortalftatis marcescit. 12 Anonym: per sordes gradior, sed sordis conscia non sum, I sic rosa in spinis nescit compungi mucrone. l ] Alculn: pietas tua meas litteras legat, sicut rosam de spinis. 14 Baldertch von Bourguell von der Ubido: Philosophia ro-
: CHRISTLICHE TEXTE)
Cf 2.2. 2 Enarratkmas in Cantica canticorum. Migne PL 115, Sp. 588 A. J Migne PL 113. Sp. 1136 B. 4 Oratio V: In semetipsum da agro regressum, 11.3, eSEL 46, S. 180. s Exhortatio virglnitatis.I.7. Migne PL 16, Sp. 353 e. 6 Sermo LXVI.3. 7 Homifiae in Evangelia. 1l.xxxvllJ.7. B Epistulae, IV.XIll.4. hrsg. U1tjohann. S. 65.21-23. 9 Carmen alpha, II.1 U., hrsg. Bischoff, ••karolingische Vrta pastorafIS" , S. 566. Der überlieferte Text liest rosas statt rosa. Der Herausgeber interpretiert die Fonnulierung wohl zu recht I
als Vergleich.
10 Bonlfatius--Briefe.lng. Tang!. No. 85. S. 190,4-7. Siehe hierzu ROSE: DORNEN. 11 Carmen paschale. U.28-30. 12 Oe vityinltate, 247,9f. 13 Hrsg. Btlnsdorf, Fragmenta, S. 452, No. 2.1 f. 14
Epistufae, 207, S. 345,21f.
1017
S8S Veneris famularibus addit; I Vt stipes pungat et folium robeat. I Peeeatum pungat. rubeat pudibunda libido. I Mox rosa marcescit, moxque Venus Iiquefit. 1
c2. DORNEN
Samuhel von Pnichtvergessenen: prasvaricatores autem quasi spinae evellentur univsrsi I quas non tolluntur manibus I et si quis tangere valuif eas I armabifur ferro et ligno lanceato I igneque succensae conburentur usque ad nihilum.2 Mlcha von Ungerechten: qui optimus in eis est quasi paliurus I et qui rectus quasi spina de sepe.J Naum von Sündern: sieut spinas se invicem conplectuntur sie convivium eolUm pariter potantium.· IV Ezne den Gottlosen drohend: Vae qui ...obteguntur ab iniquitatibus suis. quemadmodum 8ger constringitur a silva et spinis tegitur semita eius. per quam non transiet homo. s Ortg8081 von Unfrommen: sicut enim spinae et tribuli omnia quaecumque capere possunt, et adtrahunt. detinent. et conscindunt, ita amnes infideles haeretici et praeterea male viventes ... per iniquos mores et prava exempla omne quicquid adprehendere possunt, conscindunt. adtrahunt atqus diripiunt;6 idolorum doctores ... aliquando sicut spinas depannant, dirumpunt et convel/unt ecelesiam; aliquando iterom sicut tribuli sub pedibus occults sUbpungunt, et evertunt quos possunt; 7 Ortg80el, Ubersetzt durch Ruflnus, von der Heidenkirche: accipiemus ecc/ssiam gentium dici quod ... e medio infide/ium et non credentium quasi ex spinis emerserit.a Paulinul von Nola: sepiamus ... dei uerba et fide, quas ... diabolo dolis suis aditus in praecordia nostra captanti quasi furibus spinae resistunt. 9 Bei Pe· trul Chrysologus Gesetz hilflos gegen Sünden: sicut per falcem spinas magis dum succinduntur aderescunt. ita dum resecantur per legern pul/ulant passionss, quia intrinsecus ue/ut in radice camis fixas solidantur. IO 'Chrysostomul Latlnus' von Häretikem im Bild der Domen: nullus prodentium ad spinas pergsns uvarum axinde dulcedinem quaerit, aut super tribulos incedens exinde ficorum colfigit suavitatem. Ita ergo ... eb ... haereticis ... exinde sanclitatis du/cedinem ." poterit invenire ... sicut enim spinee et tribuli omnia quaBCumque capere possunt adtrahunt, detinent et conscindunt, ita omnes infideles haeretici ... ;11 quis ad spinas et tribulos mittens manum ... non dilaceretur ... auf eandem manum non croentatam inveniaf! Quis ergo haereticis manum porrigens ... incruentus ab animae vulnere inveniatut!12 (idolorum doctores) aliquando sieut spinae depannant, disrumpunt et convellunt eeclesiam; aliquando iterom sicut tribuli sub pedibus occufte subpungunt el evertunt quos possunt. 13 Pl8udo-Chrysostomus von Teufelsdiencm: I 2 J
Cannina, hrsg. Hilbert. 154.436-439. If Sm 23.6f.
4
Mi 7.4. Na 1.10.
j
IV Esr 16.78.
6
Homilie IV, hrsg. Klostermann, S. 264,6--12,
7 Homilie IV. hrsg. Klostermann, S. 268,1-5.
I Commentanum in Cantkum canticorum. hrsg. Baehrens. GCS 33. S. 181, 16f.. zum Gleich· nis Mr 3.10" 7.19-10 15.2 mit 15.6. 9
10
'I 12 13
EpistufaXXXVU1.4. Seffl10 CXV.S.86-89. 24A. Siehe auch JÄTEN, UNKRAtJT. Extra Chrysoslomi editiones. 5.2, Migne PL Suppl. IV, Sp. 873. zu Mt 7.16. Extra Chrysostomi editiones. 5.2, Migne PL Suppl. IV. Sp. 874. Extra Chrysostomi editiones. 5.5, Migne PL Suppl. IV, Sp. 877.
1018
ce
Juemadmodum spina vel tribulus ... habet aculeos: sie el serv diaboli ... iniluitatibus pleni sunl Sub amore bona et bestire el animalia requieseunt: sub )pinis eutem nul/um nisi tantummodo serpentes. Sie juxta fideles homines el ')oni et mali homines paeem '" accipere possunI, juxta autem infideles homines 'femo ... nisi tantummodo dcemones. l Cae.arius von Art••: omnes neglegentes, :Iuorum corda multis peccatis ... lamquam a spinis venenosissimis conpungunlur •.2 Gregor von Tours von stechendem Schmerz: oculi eius quasi a quibusdam ~culeis puncü, do/orem maximum intulerunf.3 Confessio in Hs. Royal 2 A. XX von :;ünden: cunctorum pene seelerum densitate ut spinis circumdatus sum.· .Ettrtc von Reichtum im Bild der Domen: 00 welan ... totera~ mid pricungum mislicra '}eOOhta, and ... 00 sawla to synne geteoo, swilee hi mid onbeslagenre wunde hi '}eb/odigian.) Balder1ch von Bourgueil heiter vom heranwachsenden Lustknaben: eum barbatus erit .../ Vepribus et spinis cutis asperior fruticabit. 6
EBt seeap pEBt forwearp.2 Eplstul. PetTI I: eratis enim sieut oves errantes I sed conversi estis nune ad pastorem.J Hleronymua: Bonus pastor deduxit sicut oues populum suum. 4 Gregor von Nazianz, übersetzt durch Ruflnus. von der Gemeinschaft: uidete ne, priusquam congregemini, dispergamini et dissipemini sicut oues remissae de uinculis.s Sedullu. vom reuigen Schächer: Quem Dominus cau pastor ouem deserta per aroa I Col/igit errantem seeumque abdueere gaudet 1 In campos, paradise, tuos.6 Euchenu. von Lyon vom Teufel: Fremit frustra tune cJrcuiens aduersarius tamquam intra caulas ouibus septi /upus. 7 Hugeburc: sicut pastor perfectus acriis luporum mursibus circumeando obstabat et intus intra oviles ... convocando introducebat. 8 AJculn mahnend: NoU diutius per vepres vitiorum. velut ovis perdita oberrare/J S8dullu. Scottus: Tune castigas medicante virga 1 Nos vo/ens sa/vos nitidos ut agnos Iin tui sacra gregis esse caula.l 0 Milo von St. Amand: te. conspicuus eum iudex venerit orbis, 1 Undique eol/eetam, ceu pastor ovilia, ducet 1 Ad Christi solium. ll Gebet an den Hl. Comelius von Compiegne anlässlich eines Streits im Kloster: Surge pastor, ven; doctor. nali moram facere, 1 Et errantes sicut oves collige discipu/os; 1 Oeeet enim habitare in dome unanimes. 12 .Elfrlc über Judilh: pu hEBfst hi ealfe swa swa hyrdelease. 13 Purchard von Relchenau vom Kloster. dessen Abt fern ist: capitis eum culmine privor 1 Tanti, continuo vulgaris fabu/a fio, I Errans sicul ovis lergo prolapsa regentis. l • Pseudo-Fortunatus entsprechend: ne fratres te absenle vim regu/a8 frangant el quasi Qves sine pastore in direptionem veniant. JS Laus vitae monastieae von Klöstern als Hürden: Oiseursum monachis, vitam dant, et stationem; 1 Qua ve/ut in cauJis contineantur. 16
m7. SCHAF: AUSGESETZT Der Fromme fiihlt sich im Psalter zuweilen ausgeliefert tamquam oves escarum (bzw. oves occisionis).l7 Iselas von heidnischen 1 Ps 118.176. Zitiert z.8. im 800k of Gerne, hrsg. Kuypc:rs, S. 198,1 f. 2 No. vn, hrsg. Mortis, S. 87,30f. - hrsg. Fadda 1972, Z. 126f. = hrsg. Schaefer, rv.132f.: ) •
s (5
1
8
9
10
11 12
13 14 lS
16 17
swa SW8 pmt unwise SC88p. I Pt 2.25. Tractatus in librum Psa/morum. LXXVI.2 Onltio V: In semet ipsum de agro regressum, 18.2, eSEL 46, S. 188. Carmen paschaJe, V.220-222. oe /sude heremi. 38, eSEL 31, S. 190. Vita Wynnebaldi Heidenheimensis, hrsg. Holder-Egger bei Waitz (Hrsg.), MGH SS (in Folio) XV.I, S. 112,27-29. Epistu/ae, 295, S. 453,9f. Uberde rectoribus christianis, hrsg. Hellmann, S. 76,21-23. Vita S. Amandi, n.S5-S7, hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 580. Redi papa iBm Comelr, No. m, Str. 5, hrsg. Winterfeld, MGH Poetae IV, S. 240 (Hs. Ende 9. Jh.). Hrsg. Assmann, AngelSIJchsische Homilien, IX.260. Gesta Witigowonis, 473- 475, hrsg. Strecker, MGH Poelae V. S. 277. Vita S. Leobini, hrsg. Krusch, MGH AA fV.ll, S. 77,26-28. (Dekkers. Clavis, 1050). Migne PL 141, Sp. 374 B. Ps 43.12 &22; als Strafe 48.15.
1164
Städten (VetLat. bei HIeronymus): fange hab;tans grex dimfttetur sicut grex derelictus.' Christus sendet in Mlittheus die Apostel sicut oves in medio luporum;2 hiernach z.B. Maximinus von Märtyrern: Ibant isti ut oues ... inter persecutorum tumas uelut luporum;l Augultlnus: Neque enim a;t dominus, Ecce ego mitto vos sicut leones in medium iumentorum; sed oves dicens in medium luporum. satis ostendit paucitatem ovium, greges luporum. 4 S8dul1us: (discipufos) uelut agnos praecipit inter I Sanguineas properare lupos.S luvencus: Pergite nunc ut oues, durorum praeda luporum;6 Heliand: Nu ic iu sendan seal I aftar thesumu landskepie s6 lamb undar UUI(joS;7 Blickling-Homilie: ic eow sende swa swa sceap on middum wuffum;8 J:Elfrlc: ic asende eow swa swa lamb betwux wulfum;9 anonyme Homilien: Ic eow sende on peode ... on pa gelicnysse ." pe eordlican ic onsende an sceap on wulfa heap;IO in Christi Worten: swa man ofslea pane hirde and todrife pa sceap dces hyrdes, swa bid pcet hie me willad besirwan. ll In Bildreihung Passio S. Margaretae und ae. Fassungen: ic eom geseN betweonen pisum folce swa swa sceap betweonon wulfum [v. I. Hs. Tiberius A. Bi: swa swa nytenu onmiddan felde], and ic eam befangan eal swa spearwe on nette, and eall swa fisc on hoce, and eal swa hra mid rape: Video enim me sicut ouem in medio luporum, et facta sum sicut passer ab aucupe CDnprehensa in reUa et sicut piscis in hamo; ecce conprehensa sum uelut capra in faqueo. 12 (Ergänzung um Fisch und Vogel nach Ecc/es/listes: sicut pisces capiuntur hamo et sicut aves conprehenduntur laqueo sic capiuntur homines ... )13 Passio I S. Leudegari; episc. Augustodunensis vom Märtyrer: Aduersarii uero gauisi tamquam ouem inocuam et tamquam lupi suscoeperunt sam in predam. 14 Vita Wandregiseli Fontanelfensis: pervenit in pa/atio regis et stabat ante eum et sateflitibus eiUS, quasi agnus in medio luporum. ls Vita Germani Grandivallensis: lIIe vero . totam vallem cemens tamquam a luporum morsibus vicinos monasterii laniari .. flevit diutissime. 16 Vita Sadalbergae Laudunensis von Mönchsgemeinschaften: cemens ... militemque praec/arum tot flarere ... assidue velut e luporum faucibus ereptos ubique greges Christi adunari. 17 Walther von Speyer vom Zulauf zum Heiligen: civitas fere omnis ... irruit ae velut agnum mitissimum in medio luporum
I Is 27.9f., in: Commentarii in Isaiam. CC 73, S. 350. 2 Mt 10.16. ) oe solfemnitatibus, Collectio Veronensis, xm.5, CC 87, S. 84. " Sermo Mai XX.I, hrsg. Morin, S. 311.15-17. 5 C8rmenpaschale.fY.154f. 6 Euangeliorum liber, D.457. ., Z. 1873f.
8 No. XIX. hrsg. Morris, S. 237,29f. 9 C8tholic Homifies D. XXXVI.7f. & 57f. 10 Hrsg. Tristranl. Vier altenglische Homilien, IV.85-87. I1 Hrsg. Grant. Three Homi/ies, m.85-SS. 11 Hrsg. Clayton and Magennis, § 5 (S. 114 mit 156 und 196). Der letzte Vergleich fehlt in Tiberius. 1J EcJ9.12. Siehe unler VQGELFANG. I- Kap. 24 (Ende 7.Jh.), hrsg. B. Krusch, CC 117 (Tumholti, 1957), S. 561f. l5 Hrsg. Krusch-Levison, MGH SS rer. Merov. V, S. 16,24f. 16 Hrsg. Krusch·Levison, MGH SS rer. Merov. V, S. 38,14-16. 17 Hrsg. Krusch-Levison. MGH SS rer. Merov, V, S. 56,11-14.
1165
circumcinxft. 1 Passio Acaunensium martyrum: ipsi quoque tamquam grex dominieus ovium laniari se tamquam ab inruentibus lupis passi sunt. 2 Flodoardus von Reims von Simon und Juda: PerskJis ingressi penetratis regna minacis, I Sieut oves prompti in medio properare luporum. 1 Marbod von Rennes von Esther: OUts velut egns Jupo crudeli nupta tyranno I Non timuft ... j
01. SCHAF I LAMM: WELTLICHE VERFOLGUNG
Ovid vom Mädchenraub:
Utque fugft visos [v.1. ut fugit invisos] agna novella Jupas, I Sie iIIae ümuere viros;s tremft, ut quondam stabulis deprensa relietis / parva sub infesto eum iacet egna JUpo;6 Furcht: quid mihi tune animi miserae fuir! anne quod agnae est, I si qua Jupas audit eircum stabula ana frementes ... 7 iIIa tremit veJut agna pavens, ' quae saucia ean; I ore excussa lupi nondum sib; tuta videtur.fJ Claudlan zitiert einen Aufschneider: desertoresque Gruthungos I ut miseras popu/abor oues. 9 bccharlas von Gottverlassenen: idcirco abducti sunt quasi grex I adfligentur quia non est pastor.l 0 Mllo von St. Amand vom Heiligen: hie iustus eum staret mitis ut agnus I Sub vaeu;s pietate lupis .. .1 1 Bymtferth von Ramsey von Verfolgung der Mönche: si ignobiJis vulgus conspieeret nostri habftus virum, quasi intueret lupum inter oves sie vocitatus est. 12 Wutfstan Cantor von Strenge und Milde des Heiligen: Erat namque terribilis ut 180 discolis et peruersis, humilibus uero et oboedientibus se quasi agnum mitissimum exhibebat;1J von einer Konversion: omnes ... subito ueJut Ques ex Jupis efficerentur. lj Seda von Gemetzel: Sicut enim agn; a feris, ita miseri ciues diseerpuntur ab hostibus: swa swa seeap fram wuffum and wildeorum beoo fomumene, swa pa earman ceasterwaran ... lS JElfrtc von belagerten Israeliten: pu hrefst hi ealle swa swa hyrde/ease seeap.16 Froumund von Tegernsee von einem Knaben des Klosters: Haud secus insontem puerum causamur inennem, I Ouam si dispersis ovibus rapiatur et agnus, I Jgnavus cum pastons diseesserit 8USUS. 17
02. SCHAF I LAMM: FRIEDFERTIGKEIT Lacton< von der Wirkung des Go.tesworts: da mihi uirum qui sit iracundus ._. paucissimis dei uerbis tarn pJaeidum quam ouem reddam. 1S Sulplcius Severus von exorzierter Kuh: gregem suum I Vita el passJo S. Christophori. Kap. 8, hrsg. Strecker. MGH Poetae V. S. 70.27-30. 2 Hrsg. K.rusch, MGH 55 rer. Merov. 01. S. 37,llf. ) Oe triumpIJis, I.XVIl, Migne PL 135. Sp. 500 B. j Uberdecemcapitulorum,JV.MignePL 171,Sp.1701 C. S Arsamator1a.1.117-119. 6 Fasti, n.799f. 7 Metamorphoses, V.626-629. I Metamorphoses. V1.527f. 9 Carmina malexa et publica. 20.399f. (In Eutropium (1). 10 2s 10.2.
m.
Vita S. Amandi, IV .222r., hrsg. Traube, MGH Poelae S. 603. Vits S. OswakJi, hrsg. Raine, Historians, I, S. 444,7-9. Vita S.lEthelwoldi, hrsg. Lapidge und Winterbonom, Ufe. S. 44,5-7. Vita S.lEtheJwoIdi, hrsg. Lapidge und Winterbottom, S. 6O,31f. Historis eccJesisstics, l.XII; la1.: hrsg. Colgrave-Mynors, S. 44,22f.; ae.: hrsg. Miller, 46.2Jf. Htsg. Assmann, AngefsAchsische Homilien. IX.26O. 17 No. XI.I9-21, hrsg. Suecker. MGH Epist. selectae 3, S. 36. 18 DMnae institutiones, 1Il.26.4.
11 12 u Ij lS 16
1166
ure,
petiit seque agmini ceterarum oue p/acidior inmiscuit. 1 Entsprechend Magnobadus von Angers: Bubula vem gregi suo st81im mitior se ave inmiscuit el deinceps neminem laesit.2 Gregor von Tours ähnlich bezogen: vidimus saepe cuturnosos taums .'_ talem in hominibus impetum dare, ut putaris, 80S ipsos quoque disrumpere funes, sed, cum aedem sanctam ingressi sunt, ita quieverunt, ut arbitraris, ilJos tamquam agnos mansuetos haberi.) Ennodlul an einen Bischof: quem miliorem ovibus sola (aaunt errata pugnacem. 4 Vitae patrum vom Wildschwein: aprum, quem inchoaverat sequi (erum, in conspectu senis mansuetum adstare videbat ut agnum. s Miracufa S. Willibmrdi von Unfähigkeit zum Widerstand: pugnatum est ab eis tanta virtute, ut hinc vims inde pecudes putares et ... effugare existimares.6 Passio I S. Leudegarii episc. Augustodunensis von Wandlung des Bekehrten: ita ... in Die timore est deuotus effectus, ut quasi ex bestia agnus fuisset mutatus.? Vita S. Balthildis von einer Besessenen: subito et sanBtus [!] et mifis velut ovis effectus est.! Vita S. Eptadii vom Heiligen im Bildpaar: femcissimis barbaris [!], more leonum furentes, ... adveniebant orationibus suis; sicut agnus mitissimus suis sanctis reddebat aJJoquiis. 9 Ein Carmen von Mauricius: similis pecori pBlientia muta furori I Subiacet abiectis clipeis iugulisque retectis. lo Walahfrid Strabo vom HI. lanuarius: Ipse pugnaces docet et phalBnges I instar agnorum reboare laudes I pacis. ll .Elfric: heo swa bilewite swa scep. beah to tJtsre drtBfe;12 sind pas redan tigres betwux eow swa tarne swa scep.13 Paulus von Neapel: et leo quidem in interiora soJitudinis quasi avis mensueta abscessit, Pseudo-.Elfric danach: sec leo in /Xet inre westen [gewat] swa swa pc.et mildeste /amb. 14 Byrhthelm lässt den Heiligen dulden velut ovem patientem. 1S Confessio aus Corvey von Scheinheiligkeit: Sicut avis habitu, ferus 8t lupus efferor actu. 16 Eine Mahnung zum rechten Maß: Se prestet magnus, I Milis ut agnus. 17 Adrevald von Fleury vom Heiligen: Enitebat in eo velut in ove innocentic.e puritas. l ! Gisiebert von St. Amand vom wunderbar geheilten Besessenen: demens iJIe .../In cetu magno iam non immitior agno. 19 Balderich von Bourguell
1 Dialogus, 11.9.4, hrsg. Halm, S. 191. 2 Vita beati Maurilii, hrsg. Krusch. MGH AA IV.II, S. 97,29f. (Dekkers, Clavis, 2133). 3 Oe 1/irlutibus S. luUani, Kap. 31, hrsg. Krusch. MGH S5 rer. Merov. 1.11, S. 127,6-9. 4 No_ CDLX16 (Epist. 9,33), hrsg. Vogel, MGH AA vn, S. 321. S XU.2, hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov. 1.11, S. 263,13f. 6 Hrsg. Levison, S. 1371,11-13. 7 Kap. 31,CC 117,S.572. ! Hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov. D, S. 505,34f. 9 Hrsg. Krusch, MGH SS rer. Merov. W, S. 190,9--12. 10 Hrsg. Hagen, Carmina medii aevi, No. VUC.l63f. 11 Carmen LXXVU, Str. 9, hrsg. Dümrnler, MGH Poetae D, S. 416. 12 Lives of Saints. XXXJ.1055. 13 Ga/hoUe Homilies 0, xxxm.I 86f. 14 Vita S. Marice IEgyptiaClB, Migne PL 73, Sp. 690 A; ae.: lEime, UV6S of Saints, XXTIIB. 794f. 1S Vita S. Dunstani, hrsg. Slubbs, Memorials, S. 12,20. 16 Z. 11, hrsg. Strecker, MGH Poetae V. S. 490, 17 No. 15.17f., hrsg. Si1agi, MGH Poetae V. S. 642. 18 Vita S. Aiguffi abb. Lerinensis, Migne PL 124, Sp. 956 AlB. 19 Oe incendio monasterii Sancti Amandi, n.5-5., hnig. Bethmann, MGH SS Xl, S. 419.
1167
wortspielerisch: Agnes agnina, quia m#.i mitior egna. 1 Ruodlieb vom guten Berater: A qua sum numquem minimam commotus in iram, I Quin irascentem me mitem redd#. ut agnum;2 FÜfbinende: Eius privigni mansuefecti velut agni I Vo/vuntur pedibus rectoris, dando precatus. J
03. SCHAF I LAMM: FROHLOCKEN' Uber Sepien"" vom Gotte,volk: tarn· quam &gni exuftaverunt I magnificantes te Domine.! Putter unter Bildern der 'verkehrten Weh': montes exultaverunt [v.1. gestierunt] ut arietes I co/les sicut agni ovium;6 Paris psaner realistischer: Ha3fdan fNBr beorgas blioo sa:le land rammum pa restan gelice; I WlBron geswyru swyOO on blisse, I swa on sceapum beod sceone lambru; in Wiederholung genauer: Beorgas wlBron blide, gebcerdon swa rammes; Hotker interpretierend: Vuaz fn}uuent ir Wh montes also arietes? unde ir coIles also agnn Ane daz er gehören su/nt . EUGE BONE SERVE. 04. SCHAF: VERSTOSSUNG1 Cyprian von Karthago von Mädchen, die sich 'schön machen': (necesse est) quae se eiusmodJ artibus compserint, ... tamquam contactas oues et morbidas pecudes a saneta et puro grege uirgin#.atis areerl, ne contagio suo ceteras pollusn!.! Chrodegang von Matz von unverbesserlichen Mönchen: necesse est, ut a ceterorum societate utpote oues morbidw separati ... deducantur: h#. is neod Pt.et hi man aseirle of pmre geferrredene eallswa cooige sceap.9 Theodutf von Orteans: Saepemali socii socium contagia /aedunt, I Laec1#.ur ut pecoris proxim#.ate pecus. IO Walther von Speyer: Nisi iIIe maJefieus ... damnatkmem recipiat, forsitan totam gregem velut avis morbida incrementata scabie commaculabit. 11 oS. SCHAF I LAMM: ANDERE BEZÜGE luvenal vom degenerierten Adel: vanus et Euganea quantumvis moI/ior agna. 12 Augustinus bezieht val/us auf das Heidentum: iIIam gantem uel/eris nomine signmcari puto, '" quia exspolianda fuerat 8uctoritate doctrinae, sieut ouis exspoliatur uel/ere.1) Anonymer Grammatiker in heiterer Bescheidenheitsgeste als 'hinterwäldlerischer Hirte': inrisione dignum arbitrabar ... me pene de extremis Gennanie gentibus ... ve/uti agrestem pastarem de spineto vel arundineto erumpentem. inter ta/ium dissona decreta ... iudiCarmlna, hrsg.. Hilbert, 138.1. 2 V.406f., hrsg. Vollmann. 3 Vm.71f.,hrsg. Vollmann. I
..
Siehe auch KALB.
s Sap 19.9. 6 Ps 113.4 mit 6. Buber-Rosenzweig: ..Das Meer sah es und flob, I der Jordan bog Iilckwlrts aus, I die Berge hüpften wie Widder, I HOgel, wie die jungen Schafe"; EinheitsGberselZung: ,,Das Meer sah es und nob, I der Jordan wich zur6ck. I Die Berge hUpften wie Widder, I die HOgel wie junge Ummer." C...lod«, Expositio Psalmorum. zur Sielle: Ista enim $pimaNte, aduertere nos debere reoo ipsa compellit quando ad litteram omnimodis probantur absurda.
Siehe auch SEUCHE, ANSlECKUNO. • oe habitu uirginum, 17. CSEL 3.1, S. 200. , Regula canonicorum, Kap. L. hrsg. Napier, S. 59,29(. mit 62,7f. 10 Carmen xxvm.68Sr.. hrsg. Dommler, MGH Poetae I, S. 511. 11 Vita et passio S. Christophori, § 21, hrsg. Suecker, MGH Poetae V. S. 76,1 f. 12 S8tU18VlIl.15. I) En8lT8tiones in Psalmos, LXXI.9.32-34. 1
1168
care. 1 Paullnus von Nola gebraucht rur Beweglichkeit statt des Hirsches2 in einer Bildkontamination das Schaf: sie ego Niceta uiso quas; fante reperto I sieut ouis sitiens ad uiua fluenta eueurrP Römisch epigraphisch: raptus es nobis subito, sieut agnus a matre. 4 Venantlus Fortunatus vom Verhältnis zur Freundin im Bild von Lamm und Mutterschaf: qualiter agnus amans genetrieis ab ubere pulsus / tristis et herbosis anxius errat agris / (nunc fugff ad campos feriens balatibus auras, / nunc redit ad eaulas, nee sine matre placent), I sic me de vestris absentem suggero verbis ... ;s zitiert und aufs Verhältnis zu Adalhard übertragen bei Paschaalus Radbertus: Sie me de tUis, Pater, absentem suggero verbis. 6 06. WIDDER Ammlanus Marcellinus vom Rammbock (aries): ad obuia quaeque rumpenda protrudit ictibus ualidissim;s instar assurgentis et cedentis comutU Hlerem/as von Hungersnot: facti sunt prineipes eius velut arie/es non invenientes paseuam. 8 Florua von Lyon vom Bischof: Tunc velut electus aries in nube COfUSca / Val/eris aurati stemmate elafUs eas, / Quem niv8ae comitentur oves agnique nitentes / Sumpturi vitae pascua perpetuae. 9 Hucb.ld von 51. Amand: sequalur fidei duces, velut arietes, gregem ad pascua VitiB prmeuntes. IO Abba von Fleury vom sich opfernden König: mitissimus, ut aries de 1010 grege eleetus. ll Vita Eligii ep. Noviomagensis vom Sündenbock: revinetis postergum manibus, ve/ut electus aries, ... exilio truditur. 12
01. GEISS, BOCK: SÜNDER BEIM GERICHT "'altheus: el separabit 80S ab invieem sicut pastor segregat oves ab hedis;IJ paraphrasiert bei luvencus: Vt pastor pacoris discemil paseua mixti, I Lanigeris dextri permfttens mallia praU I At laeuos hirtis dumas tondere capellis;14 Tatlan-Bilingue: zisceidit her sie untar zuisgen, so hirti zisceidit seM fon zigon; U westsächsisch: he asyndra~ hi hym 00twynan swa swa se hyrde 8syndrap da scep fram tyccenum;16 JElfric: he tOSeatt hi on twa. swa swa seephyrde tOSCCBt seep fram gatum;11 danach wörtlich Napier-Homilie.'8 Seda: pravi pavent a sinistris, haedi velut foetidi;11J danach Christ 1 No. 41, hrsg. Oßmmler. MGH Episl. 2 Siehe HIRSCH.
rv (Karolini aevi U), S. 564,38-565,3.
Cannen xxvn.266f. 4 Hrsg. Diehl, fnscriptiones Latinae Chrfstianae veteres. No. 2138B.7. S Opera poetica, Appendix XX1.3-7. Zu ähnlichen Bildern siehe bei TIERELTERN. ZU chungen bei Qulntu5 von Smyma siehe Vian, "Les comparaisons", S. 41, Fußnole. 6 Vna S. Adalhardi Corbeiensis, Migne PL 120. Sp. 1510 B. 7 Res gestae, 23.4.8. 3
8
Entspre·
Lam 1.6.
Cannen XXYl.37- 40, hrsg. Oilmmlcr, MGH Poetae U, S. 555. (Siehe auch GEI5S, BOCK). 10 Vita S. Aldegundis, Prolog, Migne PL 132, Sp. 859 C. 11 Passio S. EaeJmundi. hrsg. Winterbonom. Three Uves, S. 79 (§ 10.30). 12 1.34, hrsg. Krusch, MGH SS rcr. Merov. rv, S. 690.22--691, I. (Dellen, Clavis, 2094).
I}
13 Mt 25.32.
14 Euangeliorum fiber, IV.265--267. IS Hrsg. Masser, S. 543,14-16. 16 Hrsg. Liuzza, S. 53. 17 Cathofic Homilies U, Vn.135f. 18 No.LV.S.288,1f. 19 Oe die iudidi, Str. 8 = No. XVU. Str. 8, hrsg. Strecker, MGH Poetae IV, S. 508.
1169
11I: .ynfulra weorud I ... reato" ond beofio" 1 fore frean fothta, 'WB ful. ,wo 9"'1. 1 Otfrtd: thia wlnistrun ni biwenkent, thie selb so zigun stinkent. 2 Otlah von St. Emmeram: Justos in dextra, sed pravos parte sinistra I Pastor ul BX haedis dissocIabit Dvas.) C••• arlus von Art..: qui paenitenüasm acdpit. cificio cooperitur, el quia cilicium da pi!is caprarum texitur, el caprae peccatorum simifitudinem habere videntur, ille ... non se agnum sed haedum publice profitetur,4 Christus anim. qui est agnus dei, a ludaeis quasi hedus iudicatus est, id est, velut peccator condemnatus asts Byrhtferth von Ramsey von Zwietracht im Kloster: iIIa [i.c. seditio] actveniens ... separat 80S quasi Dvas ab hcedis.6 Mllo von St. Amand fügt das Bildmotiv des Felles hinzu: Ast ego delictis ul saetis horridus hircus,l Tegminis el nitid; candenti val/ere nudus ISaeva trahor ... ad slns morlis. 7 Eugenlus von Toledo redensartlich: Si barbae sanctum faeiunt, nil sanctius hir-
co.' 02. BOCK: KRITIKER, SPÖlTER
Sodullul vom lästernden Schächer: tam-
quam setiger hircus I Ore uenenoso uitem laeerabat amoenam.' Columba von Gegnern seiner Polemik: etsi veritati non adquievenmt, hirci tamen mors emissarii ... 10 Aldhelm von Kritikern: Sie sempercupiunt scriptorum carpere carlas,l Vt caper hirsutus rodet eum dente racemos I FJoribus evacuans frondenti palmite vites.l 1 PaulUI Olaconus spöttisch von Aussehen und Bosheit der Dänen: Deridetque meum stufta cateNa caput. I Sit Jieet hirsutus hirlisque simillimus hircis I luraque det haedis imperitetque capriS. 12 Byrhthelm: ut hirci setigeri, rodere vel pnecidere conatf sunt.l J
03. ZICKLEIN: EROTISCH So bei Thookril in Bildreihung;" entsprechend CatulI: pueffa tenellulo deJicatior haedo. l $ Ovld in Bildreihe: tenero lasciviar haedo und matura dulcior uva und mollior ... lacte coacto. 16 Cantica cantleorum in Bildern weiblicher Schönheit: capilfi tuf sfcut greges caprarum ... dentes tu; sicut greges tonsarum quae ascenderunt de lavacro;17 altlateinisch bei Paullnus von Nola: capillatura efus ut greges caprarum ... ;11 Slcfredul paraphrasien: Gapilli tu;
I
V.1228-1230.
2 Evangelienbuch. V.xx.58. l Versus de dieJudicJi, Kap. XXXIV, Migne PL 146, Sp. 298 C. • Sermo LXVO. I. $ Sermo CLXIO.3. 6 Vita S. Oswaldi. hrsg. Raine, HIstorians. I. S. 448,32- 449, I. 1 Vita S. Amandl, 1I.403- 405. hrsg. Traube, MGH Poetae Ill, S. 587. 8 No. LXXXIX, hrsg. Vollmer, MGH AA XlV, S. 266. 9 Carmen paschale. V.215f. 10 No. 6, hrsg. Gundlach. MGH Epist. 1lI (Merowingici et Karolini aevi l), S. 178,4f. 11 Catmen oe vifg.• 284Sr. 12 Hrsg. Neff. XXll.22-24. I) Vita S. Dunslani, hrsg. Stubbs, Memorials. S. II,18r. t. KyIdops (Eidytfion Xl. I9-2 I). Obers. Slaiger. 1$ Cannen XVU.15f.; siehe auch TRAUBEN: EROTISCHES. 16 Metamorphoses, XID.791-796. 17 Ct 4.1 f. 1& Epistu/a X:X01.27.
1170
ut caprarum gregibus. Greges tonsarum quoequantur dentibus. l Apponlus dazu: qui ... non castitatis grauitate - propter quod caprarum gregibus, lasciuis leuibus· que anima/ibus, comparantur -, sed sola in eis credulitas rectae tidei ... laudatur. 2 Bei 'Paulus Dlaconus' dazu: sanctorum animas, qU83 va/ut greges capra· rum tonsee et lotce ascenderunt de /avacro .. .3 Wllllram (Leidener Version) übersetzt: Thin uahs is same geize corter, thaz ther geet upho themo bergo Galaad; ande sint auor thine zene samo thaz roTter thero scorenon scapho, thie ther uphgeent uone wascha; und deutend: thine doctores .,. thie sint geUch then scorenen scaphan, thie ther uone wasche geent: wanda sie befthe sint ab/uti baptismo ande allen wereldfichen n'hduom willigo hinan hauant geworfan. 4
04. BOCK, ZIEGE: ANDERE BEZÜGE Bei Plautus fUrchlel der .he Sünder: quasi hircum metuo ne uxor me castret mea,5 Patron vulgär-spöttisch vom überraschten Gegner: quid nunc stupes tamquam hircus in ervi/ia?6 H/erem/as von VolksfOhrung: egredimini I et estote quasi hedi ante greges,1 lud/ces von Samsons Gewalttat di/aceravit leonem quasi hedum I in frusta concerperet;8 bei Florus von Lyon variiert: lam va/idum Samson .../. .. impetiit horrisono ore leo. I Quem veluti tenerum frustatim carperet hedum ...9 Malachl von Heeresschwäche: castraque metat; sunt contra eos quasi duo parvi greges caprarum. 1O Odo von Cluny von Zwietracht Vt solet inter hedos. rixa scindeb8t et iIIos, I Alterutrum se odiis quatiant ut cornibus hirci. \ I Walther von Speyer von seiner GrammatikschuIWlg: HiBdulus ut dulci depufsus ab ubere matris I Gaudebam summas herbarum velJere cimas I Du/cia maternD preponens gramina lacti. 12
pI. SCHWElN 1J Apollonlos von Rhodos von sexueller Schamlosigkeit. l-4 Plau· tus in vulgärer Drohung: proripite hominem pedibus huc itidem quasi occisam suem; 15 iam hercle ego hic te, mulier, quasi sus catulos pedibus proteram. 16 Cl· cero moralisch abwertend: nihil aliud studet nisi ut lutufentus sus cum quouis uolutari. 11 Claudlan sarkastisch von unterliegendem Heerfiihrer: caeno subnixa tanaei I mergitur et pingui suspirat corpora moles, I more suis, d8pibus quae iam No. LXXXI, Str. 13, hrsg. Strecker, MGH Poetae IV, S. 623. 2 Commenteire su le Centique, Vlll.69. 3 Homilie de tempore LXXIIl, Migne PL 95, Sp. 1216 A. 4 Hrsg. Sanders, 55,I-4mit 19-24. 1
s Mercstor.275. 6 Satyrica. 57.11. S. 52. 1 ler 50.8. 8 9 10 11
Idc 14.6.
Carmen XXVIl.111-1I3, hrsg. DUmmler, MGH Poetae 0, S. 558. IIJ Rg 20.27. OCcupatio, ffiA02f.
ScoIasticus,l.6-8, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 16. 13 Zur allgemeinen Symbolik vgl. S. Braunfels, "Schwein", Lexikon der christlichen Ikonographie, hrsg. Kirschbaum. Die biblische Analogie von Hund und Schwein auch bei Gregor, Cura Pastoralis, rn.xxx.1 OfT.; Alfred, 419,26- 421,8. 14 Argonavtica, 11.1023-1025. 15 Rudens, 660. 16 Trueu/antus, 268. 11 In C. Sallustium Crispum oratio, 1.3, Appendix Sallustiana 11, hrsg. Reynolds, S. 2]0. 12
1171
deuota futuris / turpe gemrl. quotiens Hosius mucrone uo/utat, I ... secumque uo/utat, 1 quas (igat uerubus partes, quae frusta cafenti 1 mandet aquae quantoque eutern distendat echino. 1
pI. SCHWEIN: CHRISTLICHER SÜNDENBEZUG
Prägend waren nichtver-
gleichende neutestamentliche Wendungen. 2 Lactanz von Lüsten: ne se foedis fibidinibus inmergerent sicut sus, qui se ingurgitat eaeno.3 Gregor von Nazianz, übersetzt durch Ruflnus: a quibus ... porcorum more ueritatis margaritae pedibus coneu/cantur. 4 HIeronymus: ego tibi non inputo ." ad instar suis in omni caeno /ibidinum uolutabra. s Paschalls Theophllus von Irrgläubigen: despicientes ece/esiasticam diseipfinam quasi porci uo/utantur in caene et unguenta contemnunt. 6 Petrus Chrysologus von Laslem im Doppelbild: dum te per uicia esmis in lutum instsr suis demergis, et quadrupedum mors uiuens ... ratiene priuaris ... factus es g/oriosi fenoris debitor luctuosus. 7 Caesartus von Arie. im Doppelbild: ... post patientiam ad iracundiam, ve/ut canis ad vomitum, et ve/ut sues revertuntur ad /uxuriae volutabrum. 8 Glldas: veteri infaustoque intoJerabilium piacuferum caeno .._indigne porcorum more vofutantes. 9 Pseudo-Chrysostomus: pord proprium est in eamo se volutare et numquam in ClB/um aspicere, nee qUfBrere dominum suum, nisi eum esurierit. Tales sunt etiam Christiani, qui in camalibus immunditiis de/ectantur ". nec qUfBrunt Deum, nisi cum necessitas eis advenerit ... revertuntur autem ad stercora sua sicut pore;, quando omissam repetunt vitam. IO Euseblus Gallleanus: nec quasi in uolutabris nostris sordentium porcorum more uersemur - qui, eum aestuantes Blues caeno immerserint, nequaquam homdae consuetudini se satisfecisse sentiunt, nisi tota penitus /uto membra eonuo/usnt." Passio I S. Leudegarii episc. Augustodunensis vom Gottlosen: sine ul/a miseratione ut porcus non timuit thesaurum [v.1. omamenta concu/cando] inrumpere Christi. 12 Seda: quisque uerba turpia ... obsceno de pectore profert, huius dentes ... suibus potius de uo/utabro prodeuntibus assimilantur. 13 AJfred in der 8oethlus-Übersetzung ftlr die nichtvcrgleichende Vorlage - Foedis immundisque fibidinibus immergitur. soroidae suis uo/uptate detinetur. he biö an/icost fettum swinum pe sym/e willa(j liegan on tu/um solum, and hy nlBfre nel/aö aspyligan on h/uttrum wretrum; ac peah hi seldum hwonne beswemde weoi'OOn, penne s/ea(j hi eft on (ja solu and bewea/wia(j hi pfBron; Notker Labeo exegetisch: Ter sih aber unerstJme . unde unreine ge/liste ana IAzet . ter ist pes6/0tero
1 Carmina maiola et pubfica, 20.443- 449 (In Eutropium lI). 2 Mt 7.6; fI Pt 2.22. ) Divlnae institutiones, rv .17.21. 4 Oratio I: Apofogeticus, 41.1. S Epistulae. LXIX.3.5. 6 (Übersetzt von:) Hieronymus, Epistulae, XCvm.19.2. 7 Sermo xCrv.S.64--69, 24A. I Sermo CCXxxvn.3. 9 oe eKcidio et conquestu Britanniae. Kap. 66, MGH AA 13, S. 63,2--4. 10 Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia XVI]. Migne PG 56, Sp. 728. 11 Homilia Llli.1 1.128-131. 12 Kap. 28, 117, S. 567. I) fn Cantica canticorum. rv.vI.277-280. zu Cl 6.5.
ce
ce
\\72
sOe gefih. 1 Gregor 1.: Sus uero in uofutabro luti eum lauatur, sorcJidior redditur ...; A1fred übersetzt: Swa "", swin, ""ah hit a~w"'gen sie, gif hit efl fil~ on ""', sol, oonne bid hit fulre donne hit fBr WfBS: .. 2 von des Teufels Tierstimmen: ecce per superbiam tuam paras et saricibus similis factus es et ... bestias imitaris; danach W.rferth Yon Woreester: pu for pinum oferhigde earl gelN'Orden swynum and musum gelie, and ... pu onhyrest wilddeor.) Bei 'Paulus Dtaconus' von Sinnenlust': Si enim immunditiis luXUrifB pareofUm more voJutemur ...4 Egbert von Lottieh vom Wohlleben: nos aftilibus pleni pinguique ferina, I Porcis inmundis similes, ut sunt Epycuri,/.. J euramus corpora tantum. S Vita S. Amulfi von Lüstlingen: Ardebant nequiter circa nates vel genitalia 10ca ... exiliunt faras et ad instar porcorum in lutum volutabri sese vociferantes involvunt.6 .Elfric: Sum swiOO welig wif ... Iyfde sC8sndliee. swa swa swin on meoxe; 7 Se man da hfBfd swynes deswas. and wy1e hine adwean. mid wope fram synnum. and eft hine befylan ... swa swa swyn doo, de cyrd to meoxe. fBfter his dwea/e. peawlsas nyten ... Se de ... fBfre geedffBhd. his yfe/an dfBda. he biP swyne gelie;' geandet his synna, and ptet ylce d~ ... ~am swine gelie, pe hit besyla~ efl tefler his pweale;' Fruchtbarkeit der Sau fiir SündenfiiUe: 0000 mid leahtrum afyl/ede swa swa gefearn· sugu (glossiert als pregnans porcuslsus) ... and heara yfel geeacniad swylce mid fostre. 10 Vergleichsähnlich Mllo von St. Amand: mulier ... propriam loeto mavult occumbere profem I Quam figi coeno et porcorum vivere more. 11 Byrhthelm von der Ausschweifung Eadwigs bei zwei Dirnen: ipsumque moremaligno ... velut viii suillorum volutabro, creberrime volutantem. t2 Confessio aus Corvey unter Tierbildern für unterschiedliche Sünden: Post gemitus lachrymasque iuges pro crimine fusas / Ut canis ad veteres vel sus trahor improba sordes ... 13 Aldo von Anlane nach nichtvergleichender Stelle bei petrus: ut panem in pondere vinumque in mensura percipiebant, mox ut sues ad coenum canisque ad vomitum in calle SBlutis positum retraebant pedem. l " Amarelus von Ahitofel als Anstifter von Zwietracht im Bild Kot aufwühlender Säue: Vt si quando olidam nebuJosi fomicis orcam / Obsceni subiere sues et feda cIoacIl/ Stereora ve1T8ntes he/antem auxere mefitim,/ Sie patris Aehitofel nstique diremit amorem. IS
p3. SCHWEIN: ANDERE BEZÜGE Gregor von Tours von gedemütigter Flucht aus dem Klostergarten: fugire coepit ac inter spinas et rubus caput inmergit et in I Consolatio, rv, prosa 3.20; ae. hrsg. Scdgefield, S. 115,6-10. 2 Cura pestora!is, lT1.XXX.17f.; ae. hrsg. Sweel, S. 421,2- 4. 3 Dialogi, hrsg. de Vogüe, ID.IV.2: Wa:rfcrth. S. 185,9-12. 4 Homilie da sanetis XLV, Migne PL 95, Sp. 1497 A. s Fecunda raUs, 11. 567-570. 6 Hrsg. Krusch, MGH SS rcr. Merov. 0, S. 437,15-18. 7 Uves of Saints, m.527f. , Carho/ic Homffles D, XXllI.187-193 - Homilies, hrsg. Pope, XVO.265-271. 9 HomHies. hrsg. Pope, XlII.23Q-233. 10 Homilies. hrsg. Pope, XVUl.323-325. 11 Oe sobrietate. L417- 419. hrsg. Traube. MGH Poetae m, S. 628. 12 Vita S. Dunstani. hIsg. Slubbs, Memorials, S. 33,2- 4. I) Z. 19f., hrsg. Strecker. MGH Poetac V. S. 490. I" Vita Benedicti abb. Anianensis. hrsg. Waitz d al., MGH 55 (in Folio) XV.!, S. 203,11-13. IS Sermones, 0.556-559.
1173
modum porcorum aditum, unde agrederetur, ictu facifi conatur ap6rire. 1 Aldhelm und Riddle 40 von Korpulenz: Pinguior, en, multo scrofarum axungia glesoo, / G/andiferis iterum referunt dum oorpora fagis / Atque saginata laetantur came subulci: Mara ie eom ond fEettra panne amcested smn, / bearg bellende, pe on bocwuda./ won wrotende wynnum lifde .. .2 Pseudo-.Elfric von Martyrien: hi man swang and bwJmde and swilce ofsticode swin holdode.J Ähnlich Encomium Emmae reginae: lanceolarum suarum ictibus non merentes heroas catenatos nadabant ut sues:' Letald von Mlcy von versengten Opfern des Kugelblitzes: multo atrocius fetentes porcis noviter ustulatis.5
ql. SCHLANGE, SKORPION: ANGRIFFSLUST, ANGRIFF Cicero vom politischen Gegner: Repente enim te tamquam serpens e /atibulis oculis eminentibus, inßato 00/10, tumidis cervicibus intulisti.6 Statlus von Wut: igna corda fremunt, iacto velut aspera saxo I comminus erigitur serpens, cui subter inanes / /onga sitis latebras totumque agitata per artus I convocat in fauces et squamea cofla venenum;7 (wiederverwendet im Panagyricus Berengari/);8 nachlassende Wut: ictus ut incerto pastoris vulnere serpens I erigitur gyro longumque e corpora toto I virus in ora lagil; paulum si devius hostis I torsit iter, cecidere minae tumefactaque frustra / coIla sedent, irasque sui bibit ipse veneni.' Erwachende Schlange bei SlIius Italleus fiir gegnerische Kampfdrohung: conuertit proelia dextra, I qualis in aestiferis Garamantum feta ueneno I attoffit campis feruenti pastus harena / coffa Paraetonius serpens lateque per auras / undantem torquet petfundens nubila tabem; FfÜhjahrsofTensive: prorumpit Capua Poenus .../... ceu condita broma, / dum Riphaea rigent Aquilonis ßamina, tandem I euo/uit serpens arcano membra cubili I et spondente die nouus emicat atque coruscum I fert caput et saniem sub/atis faucibus efflat. lo Ammlanus Marcelllnus entsprechend von Barbaren: diu quieti ... paulatim reuiuiscentes, ut solent uemo tempore foueis exsilire serpentes ... Jatrocinia finitimos afflietabant. lI Sidonius Apollinaris spöttisch vom Besorgten: iIIe sie ira ce/er, quod piger mole, eeu draco e specu v;x evolutus iam metu .._e proximo infertur. 11 Gesta Apollonii im Analogon des Helden: Antevolat eunetos eum gressibus 8ulicus heros: I OU8/iter eductos coluber sub lumina natos I Omnes a/ludens et squamea colla tumescens I Cum sanitu dulci muJcet Jin· guaque trisulci / Hortatur silvis csmposque subire reHetis, / Ineautis tetrum suf· fundat ut ipse venenum. 1J I Vit88 patrum, XIV., hrsg. Krusch, MGH S5 rer. Merov. 1.11, S. 269,26-28. 1 /Enigma C. 48-50; Be: V. 105-101. J Oe VII dormientlbus, hrsg. Magennis. S. 36, Z. 93f. (ac.); dem lat. Texi (S. 16, Z. 37f.) fehlt das Bild. .. Kap. rn.5, hrsg. Campbcll, 5. 44,15f. 5 Libermiraculorum S. Maximini. X1.31. Migne PL 137. Sp_ 815 C. In P. Vabi1ium testem interrogatio, 4. 7 Thebais,U.411-414. 6
•
1.96-98, hrsg. Pc:rtz, MGH 55 (in Folio) IV. S. 193. , Thebais. X1.3IQ-314. 10 Punica, xn.5-IO. II Resgestae, 19.13.1, S. 182. 11 Epistulae, V.xlll.2, hrsg. Lütjohann, S. 81,2r. I] Z. 5\8-523. hrsg. DUmmler, MGH Poetae U, S. 499.
1174
( CHRISTLICHE TEXTE )
Genesis: fiat Dan coluber in via, cerastss in semita [Vet.Lat. vergleichend: fiat Dan sicut (tamquam) serpens in via, obsidens (adsidens) regulus in semitis]; I Wiener Genesis: der din chärch sin 1 ist gilich der nateren 1 diu uife stille slichit, 1 unze si etwan gibizzit ... 2 HIeronymus deutend: Samson ... de tribu Dan .. _quod in simifitudinem cofubri regulique obsidentis uias nulfum per tenam /srahe/ transire permittat;J moralische Vorsicht: nobis elacta seruand8 sunt et quasi inter scorpiones et colubros incedendum;4 Wüstenreise: nos pristina contagione sordentes quasi reguli et scorpiones arentia quaeque sectamur;!l Häresie: cumque hoc quasi scorpionis ictu simplices quosque percusserint et fistulato uulnere Jocum sibi fecerint, uenena diffundunt,6 haec ... doctrina ... nunc abscondite quasi in fouais uiperarum apud plerosque uersatur.' Paschalls Theophllus entsprechend: profertur, ... instar uenenatissimi co/ubri percutere proJatorem suum statimque retrahere caput st quasi in foramine mentis tabescere. 8 Augustlnus von Sünde: Peccatum quasi scorpius est: pupugit nos, et mortui sumus. 9 Caesartus von Arles ähnJich: Peccatum enim sic est, quomodo draco, quomodo vipera ... nos vero nostra peccata quasi leones et dracones amplectimur. IO Pseudo-Chrysostomus von menschlicher Bosheit: ser· pens, etsi malWam habet, tamen hominis timorem habet. Ideo, si quem absconse potuerit, mordet; si autem non potuerit, fugit. Homo autem ... quamdiu non habet tempus, latet sicut serpens; si autern invenerit, irruit sicut bestia. Adhuc eutem anguis, siquidem imtsts fuerit, slBvil; si autem irritata non fuerit, in si/entio transit. Homo autern et non irritatus insc:evit. ll Glldas von erneutem Überfall: emsrgunt ... quasi in alto Titans inca/escenteque caumate de artissimis foraminum cavemiculis fusci vermiculorum cunei, tetri Scottorum Piclorumque greges. 12 Waltharius vom geschleuderten Geschoss: Misit in adversum ". tridentem 1.../ Qui ventos penetrans iacuJorum more coruscat, 1 Quod genus aspidis ax alta sese aroore tanto 1 Turbine demittit, quo cuncta obstantia vincat. 13
q2. SCHLANGE: KLUGHEIT, LIST Horn filr kritische Scharfilugigkeit: cur in amicorum vitiis tarn cemis acutum, 1 quam aut aquila aut serpens Epidaurius? 14 Mattheus im Doppelbild: astote ergo prudentes sicut serpentes ... ;l!l danach z. B. I
2 3 4 j
6
7 8 9 10 11
12 13
14 15
Gn 49.17. Aillat. hrsg. Fischer, Vetu$ Latine, 2. Z. 5672-5675. hrsg. OoIJma)T. Hebraicae quaestiones. 72, S. 54r. Epistula8, CXXX.J9.6. Epfstulae. Vll.3.1. Epistu/a8, CXXX.16.3. Epistu/a6, CXXX.16.5. (Übersetzt von:) Hieronymus, Epistulae, XCVllI.22.2. Senno CLl.vll.7, Migne PL 38. Sp. 818. Danach Caesarlus von Artn, Sermo CLXXVU.3. Senno XVl14. Opus imperfectum in Mattha8um, Homilia XXIV, Migne PG 56, Sp. 758. Oe excidio el cooquestu Britanniae, Kap. 19, MGH AA 13, S. 35,&-10. Z. 990--994, hrsg. Strecker. MGH Poetac Vll, S. 65. Vgl. Plinlus, Naturalis historie, Vlli.xxxv: iaculum ax arborum ramis vibrari ... ul missile volare formento; Sollnus. Co/lee· tanes. 27.30: iaculi arbores subeunt. e quibus vi maxime turbine!; penetrant animal quodcumque obvium forluna fecerit. Senno 1.1II.26f. Mt 10.16. Daran anknüpfende Belege siehe unter dem Gegenbild TAUBE: EINFALT.
ce
1175
Balderich von Bourguell preisend: Prudens ut serpens. simplex, Gera/de. columbs; I CaJlidus ut serpens. simplex ut coIumbs I Aetatem superat propter utrumque suam. 2 Augustlnus in Bildumkehrung vom Sehvermögen der Auferstandenen: non ut acrius uideant, quam quidam perhibentur uidere serpentes uel aquilae ... sed ut uideant et incorporalia.l Caesartus von Mn von argumentativer SchlOpfrigkeit valut anguis lubricus ad alias quascumque quaesüones calUdas tortuosas refugiunt. 4 Entsprechend Vita Eligii ep. Noviomagensis: Tanta quippe dicendi arte obiecüs quaesoonibus occurrebat. ut ubi maxime putaretur adstrictus. ibi quasi anguis lubricus quibusdam foraminibus lapsus eorum se fronti opponeref.S Pseudo--Chrysostomus von Heuchlern: Sicut enim serpentes pnB omnibus animalibus astutiores sunt ... hoc enim semper aspiciunt. quamodo a/iquem mordeant; el cum momorderint, quomodo se occultent sic et omnes hypocritEIJ 8stuliores sunt ClBteris hominibus .,. et .. ' cogitant, quomodo BIiquem 183danl, et eum Imserint, ita ,.. ambulant, quasi neminem noeuerint. 6
q3. SCHLANGE: TÜCKE, HASS, SONDE7 Plautus: uxor ... tUB, quam dudum deixeras I te odisse [aeque] atque anguis.' Rhetorlca ad Herennlum im Lehrbeispiel fiir vituperative imago; cottidie per forum medium tamquam iubatus draco serpit dentibus aduncis, aspecto vanenato, spiritu rabido, circumspectans huc et iIIue, si quem reperiat, cui a/iquid mali faucibus adflare ... passit,9 Horaz im Doppelbild von der unerbittlichen Geliebten: nec rigida mol/ior aesculo. I nec Mauris animum milior anguibus. 'O Ovld unter anderen Bildern für eifersüchtigen Hass: tam saeuus in ira est I .. J nec breuis ignaro uipera Jaesa pede. I femina quam socH deprensa paelice lecti." Seneca vom Todeswürdigen: eum Tarpeio proditorem ... inponam, sine ira eo uuJtu animoque ero quo serpentes el animalia uenenata percutio. 12 Pllnlus senior in Bildreihung von bösartigen Menschen: Atm ceu serpentium lingua vibrat 1) Ammlanus Marcelllnus mehnnals; Gallus ut serpens appetitus tela uel saxo colligi omnes iussit armatos;'4 ut enim subterraneus serpens foramen subsidens occultum BSSUftU subito singufos transitores obseruans incessit, ita ilJe odio alienae sortis ...; 15 tamquam subterraneus serpens per humiJiora reptando nondum maiores funerum excitare poteret esu•
CBrmina, hng. Hilben, 82.1.
2 ) • s
CBrmina,hrsg. Hilbcrt,195.11f. De cMtate Dei. XXn.XX1x.II0--114. Seffl)O cxxm.l. 1.35, hng. Krusch. MGH SS rcr. Merov.IV. S. 692.10-12. (Oekkers, Clavis. 2094). 6 Opus Imperfectum in Matthseum, Homüia XLV. Migne PG 56. Sp. 889. 7 Zur allgemeinen Symbolik vg!. 1. WehrhahnlStaueh. ,.Aspis"; W. Kemp, ,,Schlange. Schlangen", Lexikon der christlichen Ikonographie. brsg. Kirschbaum. Zum GcgensalZpaar Taube und Schlange: siehe unter TAUBE. t Me.tator.760f. •
lV.xux.(62).
10 C8rmen ßlx.17r. Dazu Gall, Die Bilder, S. 41 f. 11 Ars smstoris. 0.374-378. 12 Deita, Di8/ogI, ll1.1.16.5. Naturalis historis, XVUl.4. Resgeslae, 14.7.13. lS Resgestae, 15.2.4.
l)
'4
I )76
sas; 1 contuebatur acribus oculis tumultuantium undique cuneorum ueluti serpentium uultus;2 qui ut coluber copia uirus exuberans natorum multitudinem etimatum aegre serpentium excitans ad nocendum emittebat cubiculan'os iam adultos;J ita homo ferus exarsit ... ue/ut serpens uulnere ignoti cuiusdam attritus." DracontluB für Heimtücke: absentemque ferif pavidus quem non videt hostem. I sie so/et anguis hians obsesso fonte venenum I fauGe parare neeis fatis mortali· bus aptum I pectore sub/atus Jingua vibrante trisulcs. j
( CHRISTLICHE TEXTE) Psalter von übler Nachrede: acuerunt Jinguam suam sieut serpentis 1 venenum aspidis sub /abiis eorom;6 Paris Psalter. heora tungan tomcwidum I nBOde serwa
qS. SCHLANGE, SICH ENTGIFTEND
B•• lllu., übersetzt durch Eu.lathlu.,
von ehelicher Zuneigung: vipera pestiferum virus evomuit nuptialis causa reverentiae. tu feritatem animi et amaritudinem non deponis, coactus pudore coniu· gjf!IO Ambroslul im moralischen Analogon: uipera uenenum suum fundit: lu non potes duritiam mentis deponere?ll imitare serpentem, qui uenenum suum euamit. beatus si et tu cogitationes tuas mafas euomas el malitiae tuae uenena de· ponas. t2 Pleudo-Chrysostomul von Taufe der Sander: Natura enim viperarum talis est: eum momorrferit hominem, statim currit ad aquam; si Butem aquam non invenerit, moritur. Ideo [i.e. J08nnes] et istos vocabat 'genim;na viperarum', qu; peccata mortifera committentes eurrebant ad baptismum, ut quemadmodum vi·
1 DMnas Institut/anss. V.5.IO. 2 Homiliae. TV.4. PG 31, Sp. 1757 CID. ) Explanatio Psalmorum XII, zu Ps 35.6, eSEL 64. 4 Expositio Psalml CXVIII, X.24.1-3. Siehe auch TIERARTEN. s Senne XLV. I. 6 Opus Imperfeclum in Matthaeum, Homilla XIJ, Migne PO 56. Sp. 70 I. 7 Z. 126-128, hrsg. Stm:ker, MGH Poetae V, S. 105. I Oe sobtietate, 0.549f., hrsg. Traube, MGH Poetae IlJ, S. 660. 9 Hrsg. Belfour, TweIfth-Century Homilies, No. IX. S. 84,13-15. 10 HomHiae In hexa~meron, VO.6.1. II Exameron, V.7.19, hrsg. Schenkl, S. 154. Siebe auch SOZlALVERHALTEN. 12 Expl8naoo Psa/morum XfI. CSEl64, zu Ps 37.8
1180
pef'83 per aquam perieulum mortis evaderent. l Paullnus von AquUela gegen Zorn mahnend: Est denique genus serpentis, quod eum CCBperit ire ad bibendum aquam, antequam veniat ad fontem, evomit omne venenum. Imitare et tu hune serpentem in hac parte ... el omne venenum irm amarum evome. 1 Physiologus Latinus vom Ablegen der Begierden beim Kirchgang: cum uenerit [i.e. serpens] aquam bibere ad flumen, non adfert secum uenenum quod gestst in capne. sed in foues sua iflud deponit. - Debemus ergo el nos, eum in colleetam ueneremus, aquam uiuam et sempitemam haurire ... non nobis eum uenenum inducamus (hoc est terrestres malasque eoneupiscentias).J
q6. SCHLANGE: ZURÜCKSCHRECKEN, MEIDEN Piautul Zorn ausdrückend: tamquam proserpens bestiast bilinguis el sce/estus.· Bei Vergll nach Homer5 Zurückschrecken des Kriegers wie vor einer Schlange: improuisum 8spris ueluti qui sentibus anguem I pressit humi nitens trepidusque repente refugit I attollentem iras et caerula col/a tumentem, I haud seeus Androgeos uisu tremefactus abibat;6 nach Homer auch /lias Latina: Paris .../ armatum adverso Mene/aum ex agmine eemit I seque velut visa perierritus angue reeepit I ad socios amens. 7 Ho· raz: Mi/eti textam eane peius et angui I vitabit chlamydem. 8 luvenal vom Schrekken käuflicher Liebhaber: sie I pal/eat ut nudis pressit qui caleibus anguem laut Lugudunensem rhetor dieturus ad aram.9 ( CHRISTLICHE TEXTE) Ecc/es/astlcus von Sünden: quasi a facie colubri fuge peeCBla;lo zitiert bei Defensor von Uguge. ll Danach Arnulf: Ceu colubri fadem daHcti diffuge pestem. 12 Tertulllan von Furcht des Teufel vor Märtyrern: Fugiat conspeetum uestrum, el in ima sua deliteseat contraetus et tarpens, tamquam coluber excantatus aut effumigatus. 1l Gregor von Tours von Ablehnung: Quod iIIe consilium tamquam morsum viperae fugiens ae iniqui virus mortiferum respuens anguis. ediecit ... 14 Glldas von käuflichen Geistlichen: iustos inepes immsnes quasi angues tervis vultibus conspicantes; 15 kriegslüsterner Herrscher: paeem patriae mortiferum ceu serpentem odiens ... caefestis porias pacis ... praeeludis. 16 Walther von Speyer von Furcht vor dem Heiligen: sacri vultus lerrore 1
2 ) 4
s 6
7
8
9 10
11
Opus /mperfectum in Matthaeum, Homilie m, Migne PO 56, Sp. 651, zu Mt 3.7. (altlat.) übe, exhortat/onis, xxvm, Migne PL 99, Sp. 223 Af. Version Y, Xlll.9-11 (Oe serpente), hrsg. Carmody, S. 111. PefS8,299. flias, Iß.30--36: dazu Fränkel, Gleichnisse, U F 12. JEneis, U.379-382. Dazu Gislason, Naturgleichnisse, S. 84: von Duhn, Gleichnisse, S. 7174; West...Multiple-colTespondence Similes", S. 43: CofTey, ,.Subject Mauer", 66; Homsby, Patterns of Action, S. 5f., 61. lullus Ruflnlanus, Oe (/guris, § 26 (hrsg. Halm, Rhetores La/ini minores, 5. 45), ruhrt die Stelle als Beispiel tur die Epagoge an. Hrsg. Plessis (lIJ) 253-256. Epistulae, LxvlI.30r. Setura 1.42-44. 5i,21.2. übe, sdntillarum, hrsg. Rochais, lX.ll; hrsg. Rhodes, S. 42,4.
12 Oelfeie Cle,j, U.389.
U Ad martyras, 1.5, 5. 3. 104 Libe, in gloria martyrum, Kap. 81, hrsg. Krusch, MOH 55 rer. Merov. 1.11, S. 93.19f. 15 Oe excj(/io et conquestu Britanniae, Kap. 66, MGH AA 13, S. 62,12-14. 16 Oe excldio et conquestu Britanniae, Kap. 30, MOH AA 13, S. 43,6f.
I 181
repulsi, / Ceu puer, immanem si forle aspexerit anguem / Sulcantem latos ereeto pectore campos,/ Longius absistunt. l Vffa S. Eugendi: maliloqui oris fersle contagium ... detestabatur ..., quantum quis letiferi anguis non solum venenum metuverum etiam occursus ipsius vitat atque conspectus. 2 Alfntd von weiblicher Verlockung: gyf hyt me aefre on lust becytOO, fc hyt ondrede swa para naedrem.' AEtfric entsprechend: se cniht ... pa mcedena onscunode. swa swa man dep nceddran. 4 Paulus von Neapel: fugies 8 me, quasi quis fugiat a facie serpentis; danach PseudChEtfric: pu flihst fram me on pi gemete swilc man nlBddran "80: 5 Physiologus Latinus vom Schutz durch WeItabkehr: si uiderit [i.e. se1PBns] hominem nudum, timet eurn; si autem uiderit eum uestitum, insilit in eum ... Si ergo et tu habes uestem merla/em, hoc est ueterem hominem ... exiliet in te serpens; si autem expo/ies te indumento ... secu/i huius reetorom et spiritus nequitiae ... tunc non potest insilire in te serpens. 6
n.
q7. SC.HLANGE, KOPF SCH-ÜTZEND Balmul, übersetzt durch Ruflnus, vom Festhalten am Glauben: in perieulis persequentium caput nostrom, qui est Christus ... custodimus; secundum quod ... Dominus prodentes nos effici tanquam serpentes jubet; quibus hoc aiunt natura/is ;nesse caute/EB, ut reliquis membris persecutoribus objectis, solum caput cautius ab incursantium periculis tueantur.' Physiologus Latinus entsprechend: quando uenerit homo et uoluerit eum [i.e. serpentem] occidere, totum corpus tradit ad penam, caput autem suum custodit. Debemus et nos in tempore temptationis totum corpus tradere, caput Butem custodire, id est Christum non negantes.1 Ambroslul entsprechend: Fertur c%~~ber, eum urgetur perleulo, caput semper abscondere et in orbem se colligens obiecta reliqua parle corporis hoc so/um tueri, quod in/isa feratur membra cetera sa/uo capitis uigore reparare. hoc et tu meraliter caput seroa. hoc seruato et mystice;9 seroa caput tuum sicut serpens; etsi /aceratus toto corpore fueris, reu;u;sces. caput tuum Christus est ... si seroaueris fidem, etsi morluus fueris sieut serpens, et tu resurges;IO Wucherkapilal: pecunia autem faeneratoris ... non minus flexuosa quam serpens, atque in orbem tota se colligens, ut caput servet, re/iquo flagel/at corpore ... saluo capite, etiamsi reliqua pars eius dilapidata fuerit, reuiuiscit. 1l Bei Maximinul vom Glauben: Sicut serpentes custodite capita uestra, in quibus maxime sa/us est uobis ... et eum seruatis caput, hoc est fidem uestram, eeters membra erunt sine /esione manentia.l 2 Bei 'Paulul Dlaconus' ähnlich: Serpens etsi mil/ies vulneretur, eaput autem suum salvet, totus est sanus. Sic et I Scolasticus, lli.66-69, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, 5. 35. 2 Hrsg. Krusch, MGH 5S rer. Merov. llI, S. 160,21-23. 3 Soliloquien. hrsg. Endter. S. 18,3-5, ohne bildliehe Vorlage bei Augustinus. 4
5
LivesofSBints,XXXV.57f. Vita S. Manat JEgyptiBaB, Migne PL 73, Sp. 679 D: ae.: tElfric, Lives of Saints, XXUffi.
318r.
6 Version Y, XID.I4-t9 (Oe serpente). hrsg. Carmody. S. 111. 7 HomiIiae, V.6, PG 31, Sp. 1768 AlB, anknüpfend an Mt 10.16. I Version Y. XID.21-23 (Oe serpente), hrsg. Carmody. S. III ( 9 Expositio Psalmi CXVIlf, XX.2.t. 10 ExpIanatio Psalmorum XII, CSEL 64. zu Ps 31.8 11 DeTobia,12.4I,CSEL32,S.541r. 12
oe so/Iemnitatibus, CoIIectio Veronensis, XU, ce 81. S. 78[
1182
tu .. , Tantummodo fidei tUEB simplieitatem eustodi, iIIa iIIEBsa manente, universa ingruentia mals faeillima erunt.' HIeronymus von Häretikern: Quemadmodum serpens quando uiderit aliquem uenientem ad percutiendum, eirculum faen tolius corporis sui, et in medio ca/at eaput, ubi sen habere se uitam: na et isti haeretiei per sermonem philosophorum .. ' uidentur se abscondere ,., Sed eeclesiasticus uir quasi in uirga ... solui' eirculum, et ,.. eum percutiU Waltharius von unheroischer Veneidigung: veluti c%~~ber girum colfectus in unum I Tela tot evitas ,..) .Elfric von Festhalten an Christus: Seo nEBddre wyle eac bewerian hire heafod. snd hy ealfe bewindan on embhwyrfte pEBS heafdes, pEBt man huru f;a1s heafdes hentan ne mEBge. Swa we seeolon 9ac don ... ne IEBtan us nan ping swa /eef swa urne HEBlend, pe is ure heafod. 4
q8. SCHLANGE, SICH HÄUTEND I GEHÄUTET' Bei Luerez sich häutende Schlange rur Durchgang durch den Tod: quod si inmortalis nostra foret mens, / non tam se moriens dissolvi conquereretur, I sed magis ire foras vestemque relinquere, ut 8nguis. 6 Entsprechend Ovld: utque novus serpens posita eum pelle seneeta I luxuriare so/et, squamaque nitere reeenti, I sie ubi mortales Tirynthius exuit artus ".7 Vergll nach Horner! vom stolzen Feind: quafis ubi in lucem c%~~ber mata gramina pastus, I frigida sub terra tumidum quem broma tegebat, I nune, positis nouus exuuiis nitidusque iuuenta I /ubrica conuoluit sublato pectore terga I arduus ad solem, et linguis miest ore trisulcis,9 Bei Statlus von Angriffslust: ceu lubricus ana I anguis humo vemi blanda ad spiramina solis I erigitur liber senio et squatentibus annis I exutus /aetisque minax interviret herbis: I amisen agrestum si quis per gramen h;anti I obvius et prima fraudaverit [v.l. siccaverit] OrB veneno. 10 Bei Ambrosius Schlange als moralisches Vorbild: imitare serpentem, qui exteriorem suum exuit, ut renouetur interior. 1I HIeronymus von liturgischem Günel im Bild der abgestreiften Schlangenhaut: hoc cingulum in similitudinem pelfis colubn', qua exun senectutem, sic in rotunde textum est, ut marsuppium longlus putes. 12 Phys;ologus Latinus vom alten und neuen Menschen: si uoluerit nouus fierl, abstinet el ieiunat quadraginta diebus, donec pellis eius rela· xetur 8 came sua; et ... uadens querit fissuram angustam in petra, et intrat in fissuram, et contribulat se ... el deponit peilern ueterem, et nouus fit. - Et nos per multam abstinentiam et tribulationem ." deponemus ueterem hominem et indu, 2
) 4
Homilia de sanctis LXXIV, Migne PL 95, Sp. 1540 AlB. Tractatus in librum Psalmorum. CXXXlX.l 0, S, 300f. Hrsg. Strecker, MGH Poetae VI.l, Z. 792r. Homilies, hrsg, Pope, XVI.24o-245.
s Siehe auch UNGEWÖHNLICHE TIERE: Sonnenaal. Oe rerum natura, lU.612--6IS, 7 Metamorphoses, IX.266-268. ! /lias, XXI1.93-95. 9 JEneis, 0.471- 475. Dazu Gislason, Naturgleichnisse, S. 82; von Duhn, Gleichnisse, S. 7274; West, "Multiple--correspondence Similes", S. 42; Quinn, Critica/ Description, S. 437; Homsby, Patterns of Action, S. 61 f. '0 Thebais, IV.95-100, Unter Beispielen rur abgestreifte Hüllen filhrt Lucretius (Oe rerurn na'ura IV.57-62) auch die Schlangenhaut. 1I Explanatio Psalmorum XII, CSEl 64, zu Ps 37.8 12 Epistulae, LXIV.t2.I.
6
1183
mentum eius ... quere spirita/em petram Christum, et angustam fissuram. l Avitus von Vlenne vom Aussehen Satans: Qualis vere nova, primis eum mensibus aestas / Praemmit laetos post frigora pigra tepores, I Evadens vetarem reparatis motibus annum / Et sieeum nitido discingens corpora tegmen I Procedit coluber terrarumque abdita finquens I Perfert terribilis metuendum forme decorem.2 Passio I S. Leudegarii episc. Augustodunensis nennt den Frühling, doch nicht die Häutung: cum Chi/derici mors subito nuntieta fuisset, tune qui ... exilii fuerant condemnati, tamquam uemo tempore post hiemem solent de cauemis serpentia uenenata procedere ... fuerunt reuersi; und: Ebroinus capud re/euauit uenenosum, et quasi uipera restaurans uenena sua, simulans se esse ... fideJis .. .3 JEffrlc von Bekehrung: Sec mBddre awutpd re/ce geare hire ealdan haman and bid Panne befangen mid eaJl-niwum felle; uton we swa don: awurpan ure synna end pa yfelan peawas, and leomian pa godan, pool ws mid Godas gi's bson ymbserydde widinnan. 4
q9. GEHÖRLOSE SCHLANGE Psalter von den Verstockten: furor [RomanumVersion: ira] iJJis secundum simiJitudinem serpentis I sicut aspidis surdae et obturantis aures suas 1 quae non exaudiet vocem incantantium [Version iuxta Hebraeos: furor eorum sicut furor serpentis I sicut reguJi surdi obturantis eurem suam I ut non audiat vocem munnurantium];S Paris Psalter (die Bösen als Objekt des Zorns auffassend): Yrre heom becume anJic medran, I da aspide ylde nemnad; I seo hi deafe ded, dytted hyre earan; Notker interpretierend: /ro z6m dero iudeorum . ist also uuurmis ... Also des toaben aspidis . unde beuuerfentis siniu dren; Augultinul zur Stelle: simi/itudo de Marso, qui incantat ut educat aspidem de tenebrosa cauema ... iIIa autern amanda tenebras suas ... recusans tamen audire iIIas uoces quibus se eogi sentit, allidit unam aurem terrae, et de eauda obturat a/teram ... Huie simiJes dixit Spiritus Dei quosdam non audientes uerbum Dei, et ... eudire no/entes. 6 Commodlan entsprechend: si refugiat inops aut pro(anus ab haste, I... facti uel ut aspides surdi, I Orere sstis debef.7 Entsprechend Gregor von Nazlanz, Obersetzt durch Ruflnus: more surdae aspidis, quae non exaudit uocem incantantium ... sermonem non recipiunt commonentis. 8 Amarclus spöttisch: Surdus es, ut Marsis se prebet eantibus aspis. 9 Adrevald von Fleu. ry: nec ... va/uit ... continuis monitis a latibulis mentis eorom tanquam aspis obturats sure abduci. IO
1 Version Y, xm.3-7 (Oe serpente), hrsg. Cannody, S. 111. 2 Oe originall peccato, 126-IJ I, hrsg. Pciper, MGH AA Vl.n, S. 215. } Kap. 15f., CC 117, S. 548 mi1550. 4 Horni/ies, hrsg. Pope, XVI.235-239. s Ps 57.5f. Buber·Rosenzweig, Jerusalemer Bibel und EinhcitsUbersctzung staU furor. "Gift". 6 Enarrationes in Psalmos, LVtI.7.33-42. 1 Instructiones, Il.v (IX). I 8-20, hrsg. Martin, S. 46. 8 Oratio I: ApoIogeticus, 20.2. Nach dem Physiologus noch Bartholomaeus Anglleus, Oe f9flJm proprietatibus, XVlß.XCIII: cJaud;r aurem suam, ne audiat Incantantem. 9 Sennones, 1V.427f. 10 Vita S. Aigulfi abb. Lerinensis, Mignc PL 124, Sp. 959 B. Vgl. Isidor. Etymo/agiae, XU.lv.12: iIIa, cum eKfre noIuerit, unam aurem in lerram premit, afteram cauda obturat et operit, atque (;ra] vocas iIIas magicas non 8udiens non eK;r ad incanlantem.
1184
qlO. SCKLANGENGEBURT: DIVERSE BEZÜGE Apulelus von Unrecht an der Mutter: uipera, ut audio. exeso matris utero in tucem proserpff atque it8 parricidio gignitur. si enim tibi a filio iam adulto acerbiores morsus uiuenti el uidenti offeruntur. 1 Hieronymul vom Wucher: schinna quaedam est faeneratoris pecunis. qua8 tanta mala parturit. echinna tamen fecunda poenis uiscera trahens partu suo rumpitur, el morle matema docet subolem non esse degenerem in matrem. ignur primum incipiunt esse serpentes, iIIarn morsibus su;s scindunt.2 Ambroslus von böser Rede: qu;cquid ergo Ioquitur iniustus, iniquitas est, quas in suum referlur 8uctorem, sicut uiperae partus, qui prima suam sandit parentem, ut frequens sermo esf.J Maximinus von Israeliten: .ira ;/1;5 secundum similffud;nem serpentis". qui uiperei morsibus uiscera parentum sanguinemque fundentes ... in alienis uulneribus uoluebamini. 4 so auch Pseudo-Chrysostomus: viperarum natura est, rumpere viscera matrum suarum, et sie nasci. Quoniam ergo JUdlBi ... comJperunt matlem suam synagogam;s talis est viperarum natura. quando conceperint in ufero matres, nati earum rumpunt uterum matris et sie procedunt. Item ipsi nati, quando conceperint, sie patiuntur a suo fCBtu. Sie ergo vipeT1B semper parentes comedunt et comeduntur a pullis suis: sie et JUd83i semper pa· tres condemnant et condemnantur 8 filiis SUiS;6 viperES, quarum natura est, ut rumpentes viscera matrum nascantur. sie et auctores h83resum rumpentes fidem matris EccJesiEB processerunt ad prineipatum. Petrus Chrysologu. von Israeli· ' ten: uterum uiperae dieuntur excindele, et scelestum coneeptus sui domiciJium adhue immaturis uisceribus maturo furore confringere, ut hoc sft iIIis uiuere matrem suam ... non uidere typum deseripsimus ... quod ab iIIo ludaei taliter nun· eupantur ... Vnde pignora disrupto synagogae ufero ad uocem Johannis eurrerent, et regenerarentur ad Dei progeniem.' Physiologus Latinus von Pharisäern: precidet femins neeessaria maseuli ... et moritur masculus; eum autem creuerint filii eius in ufern matris sue, non habens iIIa sinum unde pariatur, tune filii adapenunt latus matris sue, et exeunt occidentes matrem. Assimilauit ergo saluator noster Phariseos uipere: sieut hec generatio occidft patrem et matrem, sie el hie populus ... petIern suum Ihesum Christum el matlem terrestrem HierusaJem. 9 Ba.mus, übersetzt durch Eustathlus, vom Verhalten der Löwenwelpen bei Gebun: unguibus ... dum naseitur, vuwam genetricis exuleerat, sieut vipera, quae non aliter nisi matris exeso diseerptoque ventre procedit, congruam eleatrici mercedem pro tali partu rependens. 10
1 Pro se de magia/iber(ApoIogia), Kap. 85, ed. Helm, S. 94. DeTobia, 12.41,CSEL32,S.541. J Explanatio Psalmorum XII, Ps 35.6, CSEL 64. 4 Contra ludaeos, V.4, 87, S. 101, anknUpfend an Ps 57.5. s Opus imperfec1um in Matthaeum, Homilia m. Migne PO 56. Sp. 651. 6 Opus imperfectum in Matthaeum, HornHia XLV, Migne PG 56, Sp. 889. 1 Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia XLV, Migne PG 56, Sp. 890. Sermo cxxxvn.6f., ce 249, S. 831. Nichtvergleichend Senne XXXI.I, ce 24, S. 178. 9 Version y. xn.6-IO (Oe vipera). hrsg. Carmody, S. 110. 10 Homiliae in he1C8iJmeron. IX.5.2. 2
ce
1185
qll. SCHLANGENGEBURT: SEELE UND SÜNDEN I Prudenllus: si lieet ... praesumere .. J da physicis exempli aliquid: sie vipera, ut aiunt, J dentibus emoritur fusae per viscera prolis, / mater morle SUB •.. aeslust ... mater I camificemque gemit ..1 progeniem... I nam qu;a nascendi nu/lus patet exitus, alvus I fetibus in lucem nitentibus excruciata I carpitur atque viam lacerata per iIIa pandit. I .. J ... lambunt nstele cadaver I reptantes catuJi, profis dum nascitur oma, I haud exper· 18 diem miserae n;si postume melris, I non dispar nostrae oonceptus mentis .. J ..1 tune praegnans letale genus concepta maligni I (ert opera jngenii da semina conplicis hydri.2 Caesarius von Mn: sicut aiunt viperas dilacerato el disrupto iIIo ;pso materno litera, in qua conceptae sunt, nase;, ita el invidia illern ipsam animam. 8 qua concepta est, consumit el perdiV Basllius, übersetzt durch Rufl· nus, vom Neid: sicut aiunt viperas di/acerato et exeso iIIo ipso materno utero quo coneeptce sunt nasci, ira et invidice natura iIIarn ipsam ante omnes qua con· eepta est ... animam consumit et perdit.· Pseudo.chrysostomus von den Juden: non honoraverunt ... matrem suam EccJesiam ... prophetarum cre/estem, sed tamquam genimina viperarum ruperunt eos et exierunt ab eis.s lsldor von Sevilla vom Rechtsstreit: causidici in cerlaminibus c8usarum ... va/uli canes alterutrum sese laeerant. 6 Passio I S. Leudegarii epise. Augustodunensis von belagernden Feinden: eum ab agmen hostium esset ciuitas obsidiane eircumdata et die noctuque uociferantes ut canes circuirent urbem ... 7 Fulgentius von Ruspe: peruersos cogitationes ... nequiter interno touentes assensu. ad hoc postmodum netaria Iocutione parerent, ut uiperea similitudine propriis disrupti tetibus interirent. Viperis quippe hoc est parere, quod perire. Quarum filii, sieut tatur. disruptis quibus sunt concepti uiseeribus, sie egrediuntur in /ueem, ul parentibus interant martern. eum igitur ... prauitas ue' assensu concipitur, uel etiam professione generatur ... [i.e. anima] inflatur. ut suo postmodum parlu rupls moriatur. 1 Isldor von Sevilla: Sieut vipera a filiis in utero positis /aeemta perimitur. ita nos cogita'iones nostn:e intra nos enutritce occidunt, el conceptce interius vipereo veneno consumunt. 8nimamque nostram erudeli vulnere perimunt. 9 Eusebius Gallleanus von Leidenschaften: sieut exulceratis parentibus nascuntur uiperae - sicut, inquam, nasci uiperei tetus disruptis matrum uisceribus asseruntur -. ita humana praecordia ipsius primitus quas conceperint passionibus dilaeerantur. IO Smaragdus von St. Mlhlel: Sieut vipera 8 filiis in utero positis laeerata perimitur, ite nos cogitationes nostn:e intra nos anutritce oecidunt. 11 Ritmus cuiusdam seolastiei da Vgl. Pllnlus, Naturalis Historia, X.LXXXII.170: slngullas diebus slngulos perit [i.c. uipera1 XX fere numero; itaqua eeteri tareiltas Inpaüentes perrumpunt laters aceisa parente. Zum Bezug auf die Juden siche J .H. Baxter. Journal of Theological Studies, 21 (1919120), 176. 2 Hamarligenia, 581-614. passim. j Sermo XC.S. Vgl. z.B. Isidor, Etymologiae, XII.lv.IO; eum vente' eius ad partum ingemue· rit, catuli ... conrosis alus lateribus vi erumpunt eum malris interitu. • Homiliae, IV.l , PG 31,Sp. 17S3C. Migne PG 56. Sp. S07, zu Mt 23.33. 5 Opus imperfectum in Metthaeum, HomiHa 6 Sentantiarum libri, Migne PL 83. Sp. A. 1 Kap. 23 (A), 117, S. 559. I Ad Euthymium de rem;ssione peccatorom, l.XVJ.3f.• 91A. S. 664f. 9 Sententiarum libri, 1I.xxv.4 , Migne PL 83, Sp. 626 C. 10 Homilia XUV.5.51-54"" LXIV.6.S5-88. I1 Diadema mon8ChonJm, Kap. XXXVI, Migne PL 102, Sp. 631 CID. I
ce
1186
m.Lv1.2.
xxxm, ns
ce
acto principalibus vitiis entsprechend: In occulto mens elata .. .I Va/ud vipera matemis disruptis lateribus I Oe baratro sui cordis verba spargit vocibus.l ql2. SCHLANGENWrNDUNGEN
Apollonlos von Rhodos von der Suche des
Schiffs nach einem Ausweg.2 Vergll vom Verlierer einer Regatta im Bild der überfahrenen Schlange: sine honore ratem Sergestus agebat. I qualis saepe uiae deprensus in aggere serpens, I aerea quem obliquum rota transiit aut grauis ictu I seminecem liquit saxo lacerumque uiator; I nequiquam longos fugiens dat corpora tortus I parte ferox ardensque ocufis et sibila colla I arduus attoJ/ens; pars uulnera cJauda tetentat I nexantem nodis seque in sua membra plicantern: I tali remigio nauis se tarda mouebaf.l Bei Ovld (neben Efeu und Polyp) für klammernde Liebe: nitentem contra elabique valentem I inplicat ut serpens .. J.. J utve solent hederas longos intexere truncos, I utque sub aequoribus deprensum polypus hostem I continet ex omni dimissis parte flagellis. 4 Gelllul zitiert Favorinul über mäandernden Lavafluss: fluere amnes fumi et flammarum fu/va et torluosa volumina in plagas maris ferre, quasi quosdam igneos angues. s Baslllus, Obersetzt durch Eustathlus, vom ElcfanlenTÜssel: ferunt autem ... ministen'oque promuscidis cibum sibimet ... admovere, qui ve/ut serpens quidam sinuasus et lubricus huc atque iIIuc flectitur. 6 Entsprechend Ambroslus: promoscide ... quasi quidam altissimi dracones serpentinis quas ceperint spins flagellant.? Gregor von Tours von gekrümmtem Blitz: Fulgor per caelum in modum serpentis cucurrisse v;sus est. a Ruodlieb von der Gestalt von Armreifen: ceu serpentes capitatre, I Oscula que sibi dant sic se nec amando nocebant.9 qlJ. SCHLANGE: ANDERE BEZÜGE ""cha von erniedrigten Feinden: lingent putverem sicut serpens I velut reptilia terrae proturbabuntur de aedibus suis. 10 In lohannes über Jesus: sicut Moses exaltavit serpentem in deserlo I ita exaltari oportet FiJium hominis; II dazu Ambroslus: quia sicut serpens pependit in ligno qui te redemit. 12 HIeronymus im Namensspiel: Amalech interpretatur lingens terram. Ouicumque enim pugnat aduersus populum Dei ... lingit terram sicut serpens. 1l Paschalls Theophilus von Häretikern als erdverhaftelen Schlangen: in morem serpentum toU ad terrena conuersi adhaerentesque humo bonis mala
1
2 .l 4
No. CV, Str. 13. hrsg. Strecker, MGH Poelae fV, 5. 663. Argonautica. IV.1541-1546. VgI. DrogemUlIer. Die Gleichnisse im hellenistischen Epos. S. 64fT. IEneis, V.272-280. Dazu Gislason. Naturgleichnisse, S. 83. Metamorphoses, IV.361-367; dazu "on AlbrechI, .,Zur Funktion", S. 286; Bronner, ..Fune-
lion of lhc Similc", S. 356 mit 358. S NoctesAtticae. XVU.l3. 6 Homiliae in he)(a~meron. 1X.5.13. 7 Exameron, VI.5,35. hrsg. Schenkt. S. 227. a Historiarum liM, Vill.42, hIsg. K.rusch-Levison, MGH 55 ref. Mero".I.I. 5. 408.22. 9 V.334f., hlSg. Vollmann. Angespielt wird auf die Vorstellung, die Schlange töle ihren Gatten bei der Begattung und werde selbst durch die Jungen getötet. 10 Mi7.17. 11 103.14. nach Nm 21.9. ExposiOO Psalmi CXVIII. 11.34.2. Il Tr8datus in librum Psalmorum, LXXXn.8.
12
1187
praeferunt. 1 Ein Brief an Lucifer von Cagliari über die Arianer: miramur. quia in medio tamquam scorpionum habitans animi tarnen libertate uteris. Z Augustlnus von Elternliebe: Noli ergo magnum putare, quod amas filios tuos: adhue in hoc amore serpenUbus eonpararis; si non amaveris, a serpentibus vineeris. J Ennodlus von Überredungskunst im Bild der Schlangenbeschwörung: numquam sie diras aspides verborum digitis incantator Thessa/us vio/enUs poterit evocare carminibus, quomodo iIIe effeetum petitionis suae etiam a negaturis extorquet." Pseudo-Chrysostomus von Heuchlern: viperm a foris specioslB sunt et quasi p;ctlB. ab intus autem veneno p/ems sunt. /deo et hypoeritas et PharlslBos 'viperarum geminima' appellat [i.e. Joannes]. quia hypoeritlB pu/ehritudinem sanetitatis ostendebant in vultu. et venenum ma/itilB portabant in eorde;5 Ketzer: sieut serpentes varii sunt in corpore suo, sie hCIJretici varii sunt in errorlbus suis et mu/tipliees in malignitate. 6 Talo von Saragossa allegorisierend von Christi sUndenlosigkeit: VI ergo non faeile apparet viam co/ubrl super petram, quia molle et squamosum corpus habet, ita et in Christo, qui est patra, nullum vestigium ne· quitia8 sua8 ... serpens diabo/us impressiU Odo von Cluny von Unfrommen: Reptilibus similes sunt ergo caduca sequenles, I Pectore prostrati. quamquam sint corpore drieti. B
q 14. BASILISK Ammlanus Marcelllnus: nihilo lenior fuit, etiam longius nocens ut basilisci serpentes. 9 Ambroslus in Bildreihung vom magischen Blick des Frommen im Bild des Basiliskenblicks: basi(iscus quoque ... si quodcumque uident prior anima/, fertur occidere ... non est uirtus in ocu/is iusti qui rep/etus uirtutis est gratia ...1 10 'Chrysostomus Latlnus' etymologisierend vom Teufel: Basiliscus quare dictus est, nisi quia inter serpentes principatum tener! Quomodo diabolus princeps est omnium vitiorum. ll Mllo von St. Amand: Quod blande in· greditur, co/uber mordebit ut asper, I Ut basiliseus item diffundet 8cerb8 vene-
na. lz r1. KAMEL
HIeronymus Schwielen an Knien wie SohJenpolster der Kamele: durities de genibus camelorum in ifIe sanete corpuseu/o per orandi frequenti8m ObC8fuisse perspecta est;1J entsprechend Magnobodus von Angers: In genibus suis et cubitis sedu/e pro p/ebibus ... nectendo eadem instar genuum came/orum quondam duriciem concrevisse et concalluisse visum est. l " Hieronymus zum Bild 'Kamel durchs Nadelöhr': ne quaeras diuitias, quae came/orum prauitatibus
1 (Übersetzt von:) Hieronymus, Epistulae, XCVliJ.19.2. Z No. m. Epistula Pseudo-Athanasii, ce 8, S. 306,28f., angelehnt an Ez 2.6. J Als Senno XXI.2 des Caesarlus von Arles. 4 Wa Epffani, No. LXXX.55 (Opusc. 3), hrsg. Vogel, MOH AAVn, S. 91. 5 Opus Imperfectum In Matthaeum, Hornillam, Migne PO 56, Sp. 651, zu Mt 3.7 (ehlat.) 6 Opus imperfectum in Matthaeum, Hom/lia XL V, Mignc PG 56, Sp. 890. 1 oe aen/gmatibus Sa/omonis, 8, Migne PL Suppl. rv. Sp. 1796, 'Zu Prv 30.18r.. Occupaoo, rn.I028f. 9 Res gestae, 28.1.41. 10 EKpoSroO Psalmi CXVIII, X.24.1-3. Siehe unter TlERAR1eN.
B
I1 Collectio Marin, 19, Migne PL Suppl. IV, Sp. 790. 12 Oe sobrietate, IL332, hrsg. Traube, MGH Poetae fll, S. 654. Eplstulae, XXIV.5.1. 14 V;ta beati Maurifii, hrsg. Krusch, MGH AA IV.Il, S. 100,9-1 \. (Dekkers, Clavis, 2133).
1J
1188
conparantur. l Maximus von Tunn entsprechend: Sieut enim eame/i anima/, quod est torluosum atque deforme, peruersitas ipsa corporis per angustissimam aeus cauemam praeterire non patitur, ita et d;uites oneratos auaritia ... uitae deformitas per arlam uiam regni minima introire permittit ... in came/o diffieultatem transitus praestat habitudo membrorum, in diuite autem inpedimentum magnitudo effieit peeeatorum ... sicut iIIum paruum foramen non capit oneratum mole membrorum, ita et hune introitus sanctus non suscipit grauatum cumulo de/ictorum ... nisi quod camelum corpore incompositum natura, hune Butem prauum uoluntas efficit;2 honoribus innatus ... et auri thesauris di/atatus tamquam onustum et in· peditum animal per angustam regni iter transire non poterit, simul etiam ut se aestimat peruenisse, sarcinam eius exigua porla non capiens repercussus a /imine retrorsum redire cogetur. Tam enim angusta est diuit.i porta caefestis, quam est camello acus foramen exiguum ... $icut enim camelum anima' torluosum atque deforme exigua acus cauema praeterire non patitur, ita diuitem ... arta caeli ianua minime intrare permittit;J sicut camelus uitiosus est inaequalitate membrorum, ita et homo deformis asperitate est peceatorum ... tamquam onustum et prauum animal in angusta porta cae/esti offendit. 4 Pseudo.chrysostomus von Idolatrie: Gentium eutem animlB assimi/atlB sunt tortuosis camelis, in quibus gibbus idofatrieB ipsorum erat ... Sicut ergo gibbus cameli, qui videtur esse erectio sublimitatis corporis ejus, ipse est magis ... deformitas; ideo nee coflum ejus sursum erigere potest gibbo depressus: sic idolatria gentium ... ipsa est magis ... incufVatio et depressio animarum ipsorum ... Et quemadmodum supra dorsum omnium jumentorum non stat sarcina, nisi fortiter fuerit colligata ad ipsum; supra camelum autem etiam sine recolligatione repausat, nsm ipse gibbus sarcinam tenet in se, aptus est enim ad pondera bajufanda: ita in (; C8ptM,80-83 . .s Z. 573-576, hrsg. Dümmler, MGH Poctae n, S. 500. 6 VII.33, hrsg. Silagi, MGH Poetae. V, S. 624. 4
rv.xux.(62). I Metamorpho.ses, IX.26, S. 223,6. 9 No. XlX.lf., hrsg. Strecker, MGH Episl. sclcctac 3, S. 53. 10 !Enigma C, 36-39; ae. Z. 70-73, hrsg. Krnpp-Dobbie, ASPR IIJ. Siehe. auch (NSEKTEN. 11 Ep;slufae, VID.xlI.6,hrsg. LOljohann,S. 144,14f. 1
1190
r4. BIBERI Plautus kolloquial-komisch für Zudringlichkeit: sie me subes cotti· die quasi fiber salieem. 2 SlIIus Italleus vom militärischen 'Bauemopfer': fluminei ueluti deprensus gurgitis undis I aUU/SB parte inguinibus causaque perieli, I enatat intento praedae fiber auius haste.l luvenal vom geHUlten Mast: nullam pru· denüa cani I rectoris cum ferret opern, decidere iactu I coepit eum venüs. imitatus castora, qui se I eunuchum ipse facit cupiens evadere damno I testicufi: adeo medicatum intelligit inguen..( Ammlanus Marcellinus politisch: contemne parlem exiguarn ... ut cetera regas securus ... hocque bestias factitare; quae eum aduer· tant, cur maximo opere capiantur. iIIud propria spante amfftunt, ut uiuere deine possint impauidae.$ Tertulllan vom Häretiker Marcion: Quis enim tarn castrator camis castor quam qui nuptias abstulif!6 Physiologus Latinus geistlich: castor autem uidens uenatorem persequentem, se ore SUD ineidit uirilia sua, et dat uenatori proieiens. Si autem afius uenator eum perseeutus postea fuerit, proicit se supinum ... et uenator uidens se non habere uirifia, discedit ab 60. 0 et tu ... si dederis uenatori qua ei sunt, ampfius non accedit ad te; hoc est si habueris eoncupiscentiam malam ... excide haec a te, et da diabu/o. 7
Petron fUr Aufgeblasenheit: inflat se tamquam rans.') Prudentlus polemisch von Wassernymphen: sitas sub alto more ranarum /acu. IO Ambraslus von Sündern: pa/us est incontinent;a ... ex omn; igitur palude, ub; quas; ranae ueterem canebant quereflam, congregata est lides;" im Gegenbild vom Schwatzen in der Kirche: eum plurima ranarum murmura relig;osae auribus rS. FROSCH,& KRÖTE
plebis obstreperent, saeerdotem dei praecepisse ut conticescerent ... tune subito eircumfusos strepitus quievisse. Silent igitur paludes, homines non si/ebunn et inrationabile animal per reverentiam recognoscit quod per naturam ignorat hominum tanta est inmodestia. ut plerique deferre neseiant mentium religion; quod deferunt aurium voluptatl?12 Ennodius von Unwohlsein scherzhaft im Bild des gedehnten Froschs: indico me gravi corporis inaequalitate laborare, quam nisi te dietante pagina iocos exhibitura euraverit, distensum per torments ranulam longis hominibus coaequabo. ll Caesarius von Artes von Poesie als Froschquaken: ranae, indicari figuraliter arbitror carmina poetarum, qui inani quadarn et inflata modulatione ve/ut ranarum senis et cantibus munde huic deceptionis tabu/as in1 Siehe H. Hener im Reallexikon tOr Antike und Christentum, 11 (1954), Sp. 229[ 2 Bd. 0, Fragmenta, Z. 129 (Trigemini, Fragment XII). Siehe oben KOMISCHE TIERBILDER. l Punica, XV.485- 487. Vgl. Pllnius , Naturalis historia. Vll1.XLVll: Easdem partes sibi ipsi Ponlici amputant (ibn periculo urguente, ob hoc se pali gnari: castoreum id vocant medici; Sollnus, Collectanea, 13.2: testiculi eius adpetuntur in U$um medellarum: idcirco eum urgeri se intel/agil, ne captus prosit, ipse geminos suos devorat; entsprechend Apulelus, Metamorphoses, I.lx.2. 4 Satura XI1.32-36. s Resgestaa,17.5.7. 6 Adversus Marcionem, 1.5. CC I. S. 442. 7 Version Y. XXXVII (Decastore), hrsg. Carmody, S. 128f. &
, 10 11 12 13
Siehe auch TIERBILDER ZU SCHERZ UND HOHN; TIERSTIMMEN: MlSSTOl'o'ENDER GESANG. &!yrica. 74.13, S. 72. Peristefanon, X.244. Exarneron. 111.1,4, hrsg. Schenk), S. 61. Oe virginibus,lllm.14, hrsg. Faller, S. 69. No. CCC.LX.XXIV.2 (Epist. 8,8), hrsg. Vogel. MGH AAVD, S. 275.
1191
tu/erunt: ad nihil enim animal iIIud utile est, nisi quod sonum vocis inprobis et in· portunis cJamoribus reddit; I Häretiker: heretici ranis comparantur. quia magis in vanitate falsitatis de deo strepunt, quam in veritate reetae fidei loquuntur. 2 Natur· kundlieh Adamnan von lona Flug- mit Sprungweite vergleichend: locustarum uidit minimum genus, quarum corpuscula ;n modum digiti manus exifia et breuia sunt; ... earum breuis <est> ualde uo/atus, similis leuium saltibus ranarum) lIudprand von Cremona von Aufgeblasenheit: Tune bufonis in modum tumefac· tus et commotus: ,,Diseede", inquit. 4 Balderleh von Bourguell spöttisch: Palfetis rene funditus assimifes;s Egbert von LOttlch von Untreue in Umkehrung des Topos 'zahllos' in Bildern für Kahlheit: Hie fidei, quot rana pilis est edita, tantte, / Aut meditB palmtB uo/a quot consueuit habere. 6
r6. SCHWAMM Bei Plautu8 Wringen des Schwamms filr Malträtieren: iam ego te hie, itidem quasi peniculus nauas exurgeri so/et, / ... exurgebo quidquid umoris tibist,7 Sueton von ausgenutzten Amtsträgem: quibus quidem volgo pro spongiis dicebatur uti, quod quasi et siecos madefaeeret et exprimeret umentis. 8 Ambra-
slu8 von Trauerrede im Bild des Schwämmchens (Bäuschchens?) zum Tränenwi· sehen: Non igitur velut penicillo quadam sennonis mei vestras abstergebo lacri· mas. 9 Augustinus von Vorstellung der Welt: te eutern, domine, ex omn; parte ambientem et penetrantem eam ...tam quam si mare esset ubique ... et haberet intra se spong;am ... plena esset utique spongia iIIa ex omn; sua parte ex inmenso mari. IO Petrus Chrysologus von Lazarus und den Hunden: canes ... qu; linguam ad obsequium sie producunt, ut in modum spongiae non uexent uulnera. sed detergant. ll Isldor von Sevllla kosmologisch-spöttisch von der Erde im Bild des aufgehängten Reinigungsschwamms: Phifosophi ... op;nantur aere denso terram ... quas; sphung;am mole sua inmobifem pendere, sieque ut aequa(i motu h;ne atque inde ueJuti alarum suffulta remigiis ex omni parte Iibrata propendeat.12 Gregor von Tours von Belebung einer verdorrten Hand: erat manus bibula, ut putaris spungiam diu aridam fimphis inieetam sit;enter haurire liquorem. 1J
sJ.IGEL: PHYSISCH Calpumlus Siculus spöttisch von der Rauhheit eines Bar· les: hirsuta spinosior hystriee barba(m).14 Theoderich bei Casslodor vom Schutz des Raubtierkämpfers: se gestabili muro cannarum contra saevissimum anima/, erieii exemplo, receptatus ineludit. qui subito in tergus suum refug;ens intra se collectus absconditur et eum nusquam d;scessen·t. eius corpusculum non videtur. 1 5ermo XCIX.2. 2 Sermo C.A.3. J oe locis sanctis. ll.XXIlI, S. 272,10-12. Relatio de legatione ConstantinopoJitana. XXXVI. hrsg. Becker, S. 194, IOf. j Carmina, hrsg. Hilbert, 1.38. Kontexi defektiv, BedeUiung teilweise unklar. 6 Fecundaratis, 717f. 1 Rudens,IOO8f. 8 Oe vita Caesarum, VlU.16.2 (Vespasian). !l Oe obitu VaJentinJani, 41.1 f. 10 Confessiones, Vll.5,7. .4
11 SermoCXXI.7.125-128,CC24A. 12 Oe natura reTUm, XLV. 1. hrsg. Fonlaine, S. 317. lJ oe virtutibus S. Martini, n.55, hrsg. Krusch, MGH SS rcr. Merov. Ln. S. 178,3f. 14 EcJoga VI.12, hrsg. Korzeniewski. Hirtengedichte aus neronischef Zeit, S. 60.
1192
nam sieut iffe veniente eontrario revo/utus in sphaersm naturslibus defensatur aeu/eis, sie iste consutili erste prsecinetus munitior redditur frag;litate cannarum. 1 Kardendistel und Igel fUr pfeilgespickten Märtyrer bei Abbo yon Fleury: aeu/e;s circumfossus palpitans horreret, ue/ut asper herecius aut spinis hirlus carduus. 2 Vita Desiden'; ep. Cadurcae urbis für gougesandte Verkrüppelung in Kugelgestalt: divina ultione percussa, nervorum subfta contractione dampnata est, adeo ut sieut ericius conplicata in modum glomeri vo/utaretur.3 Physiologus Latinus von geistlicher Trägheit: Hirinacius ... ascendit in botrum uitis, et deicit aeinas in terram (hoc est uvas); et deuoluens se super ees, et adherens fructus uft;s eius spinis, afferl "'(i;s suis, et remittit raeemum botrui uaeuum. Et tu, ehristiane, abstinens operari in omnibus, astitisti enim spiritale uine ... quomodo dimisisti iIIum spiritum nequissimum aseendere in locum tuum. et talern tuam sbstinentiam dispersit. Et aeuleis morlis te fefellft in· tantum, ut spoliam tuam aduersariis uirlutibus diuideret.· Paullnus yon Nola von Abwehr der Glaubensfeinde: sa/ubribus disciplinis ue/ut spinis nostra undique membra muniti effieiamur ut erinacei. qui perua corpuscula aspero tegmine armati naturalibus iaculis aduersum hosti/es aut canum morsus aut manus hominum muniuntur .,. secundum has minores bestiolas angustati ... abscondamur in Christo ... s Augustlnus vom Sünden wie Igelslachein: Venit unus supp/ex pecca· tor, cooperlus spinis tanquam herieius. 6 'Chrysostomus Latinus' entsprechend: Quieumque peccaverit, quasi eieius est plenus spinis; quieumque timidus erit quia peccavit, quasi lepus est coniunetis auribus fugiens a mals consuetudine diabo/i.7 Wolfhard yon Herrleden entsprechend: sum referlus contagiis acsi erieius spinis. 8 Egbert yon LOttlch vom Neider: Inuidus hermo similis: pus atque uenenum I Nutrit ,..9 Gregor 1. vom Herausreden ertappter Sünder: herieius, eum apprehenditur, ejus et caput eemitur et pedes videntur et corpus omne conspicitur, sed mox ut apprehensus luem, semetipsum in sph83ram colligit, pedes introrsus subtrahit, caput abscondit, et intra tenentis manum totum simul amittitur, quod totum simu/ ante videbatur. Sie nimirum. sie malmosre mentes sunt, wm in suis excessibus comprehenduntur, 10 Erie;; quippe nomine ... seseque ca/lide defendentis duplieffas designatur ... mox ut apprehensus fuerft, semetipsum in sphaeram colligit• ... et intra tenenlis manus totum simu/ amittitur ... Sie nimirum, sie impurae mentes sunt ...; danach Atfred: sua sua se iiI, ... sona SUB hiene mon gefeh~, sua gewint he to Bnum eliewene, ... sua ~83tte betwuh hondum ~u nast hW83r him aw~er eym~, OOCe fet 0000 heafod .... SW8 dod ~a fytegan ond
52. IGEL: MORALISCH
1 Vsrlae, V.xUI.8. z PsssJo S. Eadmundi, hrsg. Winterbottom. Three Uves, 5. 78 (§ 10.20f.). Amolds Titel in den Memorials wird gegenüber Winterbouom, Ufe of St. Edmund, vorgezogen, l Hrsg. Krusc:h, MGH 55 rer. Merov. IV, 5. 594,15-17. • Venion Y, XVI (De Herinacio), hrsg. Cannody, 5. 114. S Epistula IX.4. 6 Sermo XCIX.Vl.6, Migne Pl38, Sp. 598.
CoIIectio Marin, 19. Migne Pl Suppl. IV, Sp. 786. 8 oe vita S. WaJdburgae proIogus, hrsg. Waitz et 31.• MGH S5 (in Folio) XV.l, S. 538,24f. 9 FecUnd8 ratis. 1502f. 10 Morafis in lob, XXXm.s3. Sp. 1107(. 7
1193
"a uncl/Enan mod. 1 Radbod von Utrecht von eremitischem sich-Zurückziehen: ipse tarnen [i.e. Martinus] pauper et modicus, acsi quidam ce/estis erinacius vere
ea se ... ab omnibus huius seculi vanitate seNabal. 2 sJ. HASE:.) MORALISCH Tertulllan von Christenverfolgung: nos ipsi ut lepo·
petram refugium habens, in
res, destinata uenatio, de longinquo obsidemur. 4 HIeronymus vom Zinseszins: lepores feront generare simul et educare et continuo parturire: istis quoque ans· glyphariis usurarum generatur et supergeneratur usura. enutritur ac naseitur et nata iam parlurit. s Augustlnus vom furchtsamen Sünder: Venit unus supplex peccator ... nimis timidus tanquam lepus. 6
Plautus vom Schmarotzer: quasi mures semper edimus alienum cibum;7 absuos, atauos, tritauos I quasi mures samper edere alie· num cibum;8 von Demütigung: tum tu, furdfer, I quasi mus, in medio parieti uorsabere;9 Petron scherzhaft·redensartlich von Durchnässung: amnes redibant udi tamquam mures;IO scherzhaft von Hilnosigkeit: curris, stupas, satagis, tamquem mus in metella. ll Tertulllan vom Häretiker Marcion: Quis tam comesor mus Ponticus quam qui euangelia conrosit?12 HIeronymus spöttisch von einer Auffassung der Seelen: egerint aliquid ... an in morem gUrium torpentes consopitaeque dor· mierint! l3 Einem Gegner spöttisch drohend: suo quasi mus prodetur indicio ampliora in uero certamine uulnera susceptura. 14 Marbod von Rennes von korrup· ter Klosterleitung: bona nostra furantes I VI sorex granum, corrodunt omnia fra· trum. 15 Athalarich bei Casslodor vom Goldbergbau vergleichsähnlich im Bild des Maulwurfs: talpinum animal imitantes, itinera fadiunt quae nuJlis ante patue·
54. MAUS. MAULWURF
runt. 16
tl. FLIEGE, STECHENDE INSEKTEN: DIVERSE BEZÜGEI7 Bei Apollonlos von Rhodos Stechfliege Hir EroS. IB Bei Plautus Bildhäufung rur Kuppler: nern genus ast lenanium inter homines .../ ut muscae, culices, eimices pedesque pulicesque: I odio et malo et mofestiae, bonD usu; estis nulli;19 Fliegen fUr Schmarotzer: nune lenonurn et scortorum plus est fere I quam olim musearurn est quom
I Cura pastoralis, m.xl.47-54, nach Js 34.15; Alfred. 241,7fI 2 Vita S. Bonifatii 11, (22), hrsg. Levison, Vftae, S. 77,26-28. ,} Siehe auch JAGD MIT HUNDEN. 4 Scorpiace, I, eSEL 20, S. 146. 5 Oe Tobia, 13.43, eSEL 32, S. 542. 6 Senno XCJX.vl.6, Migne PL 38. Sp. 598. 7 B
GaptM, 77. Persa, 57f.
9 Gasina, 139f.
lB
44.18, S. 38. Konsoziation der Maus mit Trunkenheit später z.B. bei Chaucer. Satyrica, 58.10, S. 53. Adversus Marcionem, 1.5, ce I, S. 442. Contra Rufinum, Kap. 30, hrsg. P. Lardct, eSEL 79, S. 102.25-27. Epistulae, CXXXID.II.6. Garmina varia, XLIV, Migne PL 171, Sp. 1734 D. Van'ae, lX.m.2. Siehe auch TIERBlLOER ZU SCHERZ UND HOHN. Argonautica, lU.275-277. Zur Wirkung der Bremse siehe auch unter STIER.
19
CurcuJio,499-501.
10 Satyrica, 11
12
13 14 15 16 11
1194
ca/etur maxume. l Bei Petron ruf Unwertes Fliege und Wasserblase: minoris quam muscae sumus. <muscae> tamen aliquam virtutem habent, nos non pluris sumus quam bullae. 2 Culex scherzhaft Leichtgewichtigkeit im Bild des Flohs: quisquis erit eulpare iocos musamque paratus, I pondere uel cuficis /euior fama· que feretur)
( CHRJSlLICHE TEXTE) Basmus, übersetzt durch Ruflnus, von Neidern: sicut musCiB. omisso sano corpora, sieubi ulcus est concitlE prmcipitesque conveni· unt. ita et invidi ... sicubi ... quid ... culpabiliter gestum ... hoc proferunt:l Augustlnus vom Staunen über winzige Tiere im Doppelbild: maiore adtenüone stupeamus agilitatem muscae uoIantis quam magnitudinem iumenti gradientis;5 Verjagung römischer Götter: moribus suis ab Vrbis altaribus tam multos ae minutos deos tamquam museas abegerunt,6 dritte Ägyptische Plage: scinifes natae sunt in terra Aegypti de limo ... non permittentes hominem quieseere, ... dum abaetae rursus redeunt, sieut omnino vana fantasmata cordis contentiosorum;7 lässliche Sünden: quotidiana peccata ... non sunt magna. Non ast bestia quasi 180, ut uno morsu guttur frangst ... Si proieiatur quisque in loeo pulieibus pleno, numquid non moriatur ibn ... infirma est naturs humana. quae etiam minutissimis bestiis interim; potest. Sie et modica peecata: Attenditis quia modiea sunt, cauete quis plura sunt. 8 Gregor yon Nazlanz, übersetzt durch Ruflnus. von Arianem: sicut muscae uu/neribus. ita iIIi nostfis quibusque erroribus ... insidunt. 9 Caesanus von Artes von Unkonzentrienheit: non sit tumultus quidam in corde tuo per corruptionem vo/antibus fantasmatis et ad similitudinem muscarum inqUietantibus vel conpungentibus te ... Qua/es sunt istae muscae, tales sunt homines inquieti ... Ta/ia ... fantasmata cordis contentiosorum; et quomodo corpus humanum ab istis muscis acffligitur. ita cor iI/orum dwersis cogitationibus inquietatur ... ;10 lässliche Sünden: pro fragilitate camali multis peccatis tamquam circumvolantibus muscis adsidue inquietamur atque conpungimur, 1I timeant ne 80S abundantia minutorum peccatorum, tamquam durissima scabies, BC muscarum ve/ pulicum inportunitas, ita adffigat et cruciet, ut etiam ipsi in se habitare non passint. Unde et sicut crudeles et mortiferas bestias. quae uno morsu solent intemeers, timemus et minutas bestie/aso quae nos cruciBre possunt. horrescimus; ... et capitalia crimina et minuta peccata ... redimamus;12 de multis neg/egentHs non so/um nos minuta peccata velut circumvo/antes muscae iugiter inquietant ...;'J sine parvis vero peeeatis, quibus tamquam eircumvo/antibus musas assidue I
Trucu/entus, 64r. Siche zu ähnlicher Funktion BILDER FÜR 'ZAHLLOS'.
2 Satyrica, 42.4, S. 35. J Z. 6f.. hrsg. Clausen, Appendix. Vergi/ians. S. 19. 4 Homl/ise, IV.5, PG 31, Sp. 1758 BlC. 5 Oe Genesi ed litteram, m.14, CSEl 28.1, S. 80. Siehe auch AMEISE. 6 Oe cMtate Dei, U.xXII.29-3I. 7 Senno Frangipane 1.6, hrsg. Morin, S. 175.20-24. 3 SennolX.17.CC4I,S.14lf. 9 Oratio IX: Oe Atreanis, 4.1. CSEl 46, S. 270. 10 Senoo C.4. 11 Senoo XXXIV.4. 12 Sermo LX14. Ähnlich CLXXV14. lJ Senno CLII.2.
1195
inquietamur atque compungimur, nullus umquam iustorum aut fuit aut esse potefit. I Bei Hrabanus Maurus Tugend verdorben durch Bosheit im Bild der Fliegen im Salböl: malus mistis bonis contaminat plun'mos, quomodo musc83, si moriantur in unguento, perdunt odorem et saporem illius: sic et ca/liditas sapientiam et prudentiam malitia sordidaf.2 Venantlus Fortunatus von einer Gestalt ds Teufels: non cessante sacerdote manu crueem depingere ... in muscae similitudinem prorumpens ,.. de naribus mulieris inimicus egressus esf.J Hlldebert von Lavardln von teuflischen Eingebungen: mille diaboli suggestiones ... quid aliud faciunt quam, velut quEedam muscm, sacrificantes altaris ministros infestant et impediunf!4 Wido von Amlens von Angelsachsen verächtlich: uefuti musce stimulo famis exagffate I V/cera densatim plena cruore petunt,l Vndique sie Angli regi curront famulari.' Osbem von Canterbury ähnlich: Qua sententia tetri spiritus ... muscarom modo a vento raptarum dissiJiunt. 6 Physiologus Latinus von Seelen durch Christi Auferstehung im Analogon von Mücken bei Maulbeeremte: Sunt intra ipsum [i.e, psycomoram] oonopes ... lumen non uidentes .n eum autem aperietur sycaminus ferro ... uident lucorem solis fu/genUs et lune et siderum ... tertio autem die parabitur fructus maturus, et esca fiet hominum ". Tertia autem die surgens a mortuis [i.e. Chrisfus], uidimus intelligibiJia luminaria et spiritalia: sicut et seyniphas (hoc est culiees), aperientes psyeamina, uiderunt luminaria inmortafia. 7
t2. MOlTE, NAGENDER WURMs lob von Hinfalligkeit des Reichtums: eedificavit sieut fines domum suam et sicut eustos feeit umbraeufum;9 von Armen: qui habitant domos luteas ... I consumentur ve/ut a finea. IO Llber Proverbiorum in abweichender Lesart: sicut finea uestimento et uennis ligno ita tristitia uiri noeet cordi. 11 Isa/es vom Gottlosen: sieut enim vestimentum sie comedet &Os vermis I et sieut lenam sie devorabit 80S tinea. 12 Augustlnus von Zweifel an der Schrift: ... quam nobis subintret detestabilis tinea. id est ... mendscii suspieio, tamquam vennieufus malignus ad omnem seripturae rodendam Iitteram. 1J Maximus von Turtn von Gewissensbissen: hie ... quia supra moderatam refectionem eoncupierat, uelut stimulis quibusdam conscientiae in morem uermium urgeretur. 14 Petrus Chrysologul in Reihung von Besitzlastem: Sieut de uestimento tines ... naseitur, ffa de diuffiis auaritia ... adquiritur,l' Paullnus von Nola von Sünden: a corde
Sermo CCXXXIV.4. 2 Oe universo, Vrn.VII, Migne PL 111, Sp. 258 A. 3 VNa Germanl. XXVI (79), hrsg. Krusch, MGH AA IV.II, S. 17. 4 Epislulae, I.u. Migne PL 171, Sp. 143 B. 1
, 6 7
Cannen de Hastingae proefio. 617--619. Vita S. Dunstan/, Kap, 30, hrsg. Stubbs, Memorials, S. 105. Version Y, xxvm (Oe psycomora), hrsg. Cannody. S. 123. ausgehend von Am 7.14.
Siehe auch unter KLEIDUNG. 9 lob 27.18f. Bubcr-Rosenzweig: "Wie Motienfraß hat sein Haus er gebaut, I wie ein Schirmdach, das ein Hüter sich machte." S
/004.19. 11 Prv 25.20 (Variantenapparat).
10
12
Is 51.8.
13 Sermons InedNs, 11, hrsg. Dolbeau, S. 54, Z. 300--303. 14 Senno L3, zu Ex 16.20. u Senno VU.6.95-97, ce 24. Siehe auch unter ROST.
1196
nostro inprobss camalium cog#ationum passiones ut iIIa animafia bonis frugibus inimica submoueat. 1 Caesarlu. von Art. . von sündhaften Gedanken: #8 incorruptibil#er firmetur in fide. ut pravis cog#ationibus tanquam tineis non penetretur
PseudcM::hrysostomu. exemplarisch von teuflischen Angriffspunkten: ex ipsa re nascitur. quod exterminet rem: utputa in ligno ... nascitur vermis. qui exterminet lignum; ex vestimento nescitur linee .', ex o/eribus nescitur vermis. qui oJera universa corrumpit: sie et in spirituefibus ... accip# occasionem inimicus. unde eis retia tex#.J 'I.idor'-Zitat bei Defensor von Ugug6 von sündhafter Trauer: Sicut in uestimentum linee. et uermis deuorat lignum, ita tristit;a nocet cord;;' variiert im Ritmus cuiusdam scoJastici (Je octo principalibus vitiis: Sicut enim va••• 2
stimentum finea demolitur I Et avermibus conrosum sepe /ignum temur, I Sicque morsibus v8stata tristis mens perhimitur. 5 Eu.eblus Galllcanus vom Neider: suam inuidus animam ue/ut finea corrumpit.6 Seda, Davids Namen als 'Holzwunn' deutend: uirfus simul bellica et modeste uiri designatur ... sieut uermieulus /igni taner ... et permodieus apparat nihilominus tamen fortissimum ligni robur exedensa ecnsumit et cariosum reddit.' Paullnu. von AquUela im Doppelbild vom Leib: Sieut tinea lanam devorat ... ita caro rebellis et delicats animsm consum#.s Hlldebert von LavarcUn vom irdischen Leib: Est vanum plane, quia fd per corpus inane, I Quod sua putredo sorbet eeu Iigna teredo. 9
13. WURM: GERINGHEIT, SCHWÄCHE Gesta Apollonii nennt vermes fiir etwas Schutzloses: tanquam vermes obrepunt I#us inermes. 1o Samuhel (Vulgata): sapientissimus prineeps inter tres I ipse est quasi tenerrimus ligni vermieu/us. 11 Pulter metaphorisch für verächtliche Existenz: ego sum vermis et non homo 1 obprobrium hominum et ebiectio piebis;12 Paris Psalter (Prosa) vergleichend: le eam wyrme geliera donne men, forpam ie eom worden mannum to leahtrunge and to forsewennesse. and ie eom ut aworpen fram him of haars gesomnunga SW8 pes wyrm; Notker interpretierend: Aber ih pin ~inhalb mado . uuanda ih morta/is (stirbig) pin ... unde ander-halb ne-bin ih mennisco ... Pin uuorten iteuuiz menniscon . unde liuuerf des /iOtes. Tertulllan vom Fötus: hominem affirmans ... primoque opus futtile et inualidum et instabile in terra uermis instar pa/pitasse. 13 Amoblus von Sicca spönisch von einer Gottheit: si exos genus humanum uelut Epistula XXXIX.6. 2 Sermo CLXXVL4. ) Opus Imperfectum in Matthaeum, Homllia XLW, Migne PG 56, Sp. 878. >I Uber scintillarum, hrsg. Rochais, Ln.15; hrsg. Rhodes. S. 168.6-8. Das Bibelzitat wird bis· lang als Lesan zu Prv 25.20 gefilhrt. Zitiert auch von Cassian, Oe Instltvtis coenobiorum. 1
lX.lI. 5 No. CV, Slt. 7 (zitiert nach Cassian), hrsg. Stra:ker, MGH Poetae
rv. S. 663.
6 Horn/fia XLIV.5.50. 1 In Regum librom, lX.5-8. • Uber 8xhortationis. LXV, Migne PL 99, Sp. 279 A. Siehe auch FEUER: VERBRENNEN. 9 In primum caput Ecclesiastes. Migne PL 171. Sp. 1271 D.
n.
10 Z. 219, hng. OOmmJer. MGH Poetae S. 491. 11 11 Sm 23.8. Wortlaut und Bedeutung weichen von allen henulgezogenen Übersetzungen ab. 12 Ps 21.7. Cas.~, Expositio Psalmorum, das Bild rhetorisch klassifizierend: Hoc per figuram dicitur taplnosin. qua8 la606 humiliatio nunctJpatur, quoties magnitudo mirabilibus bus humJllimis oomparatur. II Oe anima, xxm.1.
re-
1197
quidam uerm;cufi nasceremur ... Ossipago solidatrix ossuum nomen proprium non haberen l Aldhelm, und danach verkürzt Riddle 40. für Winzigkeit mancher Geschöpfe: [sum] minor exiguo, su/cat qui corpora. verme 1 Aut modico. Phoebi radiis qui vibrat, atoma: swylce ic eom on mlBgene minum lsasse I panne se hondwyrm, se Pe htBIepa beam I... seaxe delfa().2 Ermenrich von Ellwangen im Bescheidenheitsgestus von seinem Werk: si vel pauca referam ... ne spemat mi· nima. Quia apes et formicae si vires non habent, ingenium tarnen habent. ac monoceros corpora parvo comu tarnen confligere Budel. Eo schemate et ego '" B fade ipsius magni Homeri non fugio.J Smaragdul von St. Mlhlel im Doppelbild vom Teufel: Ab incredulis ut 100 timetur, a forlibus in fide ut vermis contemnitur. 4 Bei .Elfric Windung des Wunns für Furcht: He wand ~a swa swa wyrm ne mihte gepolien /Je egeslican gesihde ... s Preisgedicht auf die Würzburger Schule ver· ächtlich von Gegnern: Vi videes bellum te despoliare misellum, 1 In morem vermis pedibus stemeris inermis,6 Bei Hlldebert von Lavarctln im Epitaph: 'ste videbetur modo verlice tangere ccelum; 1 Ecce videtur nune non homo. verme mi-
oor. 7 14. WURM: SONSTIGE BEZÜGE Maxlmul von Turi" von Jesu Geburt: quaniam uermis nulla extrinsecus edmixtkme atieni corporis. sed de so/a et pura terra procreatur, ideo ilfum conparatum domino, quoniam et ipse saluator da soIa at pura Maria generatur.1 Translatio Germani ep. Parisiaci vetustiss. physisch vom KrOppel: aduliscens ... erat ... immobilis ...• ita tarnen, ut manibus innitens. uni· versum post se corpus trahens, ad instar vermium per terram reperet. 9 Halmo von Auxerre worterklärend: 'vermiculatas argento', id est in modum vermium terrenorum, quos lumbrieos dicunt distinctas. 1O Ae. Vercelli-Homilie von Lüsten: of plBre o(erfylle cuma~ /Ja unrihtan lustas gelice and on meresteallum wyrmas tyddri8~.11 Ae. Homilie der Hs. Bodley 343 vom Streben nach Irdischem: Pe man
pe ",Ire sme.~ embe pas eo"'lican ... ping, he bi~ ilie pam wyrme pe mid alle
lichame creop;Bd on oore eor&e. 12
'5. HEUSCHRECKEN: HEERESGRÖSSE, MENSCIfENMASSE" Corippusllhnlich wie Quintul von Srnyma l4 - quis cemere posset I milia tante uirum? sic si Jucusta sub astn's 1 Austro flante cadi! Libycos diffusa per agros I uere sub extrema. uel eum Notus aethere ab alto 1 in mare praecipitem magnoque a turbine I Adversus nationes, rv.7, eSEL 4 (Dekkers, Clavis, 93). 2 lEnigma C, 66f.; ae. Z. 95-97, ) Epistula ad Grimaldum, hrsg. DUmmler, MGH Epist. V (Karolini aevi U1), S. 567,17-20. 4 Diadema mooachorum. Kap. XXXlO, Migne PL 102, Sp. 628 A. S Catholic Homilies I, XXVrn.21 Or. 6 No. XLUI.l24f., hrsg. Slrecker. MGH Episl. seleclae 3, S. 129. 7 Hrsg. Hauriau. Melanges, S. 35. I Sermo XXIX.3, zu Ps 21.7. 9 (4), hrsg. K.rusch-Levison. MGH SS 1'tT. Merov. VlJ. S. 427,7-9. 10 Commentarium in Cantica canticonJm, zu Ct J.10. Migne PL J 17, Sp. 299 Ble. 11 No. 7.111-113, hrsg. Seragg. 12 Hrsg. Belfour, Homilies, S. 84,11-13. Siehe auch KORPERHALlUNG. IJ Siebe auch BILDER FÜR 'ZAHU..OS'. Fehlende Verbreitung des Tiers dürRe das Fehlen des
Bildes in europlIischen Quellen erklllren. \4 Posthomerica,lI.196-199.
1198
raptarn I ire iubet: dubiis horrescunt corda pauore J agricofis, segetes ne conterat horn·da pestis, I neu uastet fructus teneros hortosque uirentes, I mol/ibus aut ramis "orentem Isedat ofiuam. 1 ludices: instsr lucustarum universa conplebant 1 innumera mu/titudo hominum et camelorum quidquid tetigerant devastantes;2 omnes orientales popufi I fusi iacebant in valle ut lueustarum multitudo. 3 ludith vom feindlichen Heer: cooperuerunt faciem tefTBe sicut lucustae. 4 Hlerem/as: multiplicati sunt super lucustas et non est eis numerus;!' adducite equum quasi bruehum aeuleatum;6 replebo te hominibus quasi brueho. 7 Naum vom prophezeiten Verschwinden trotz großer Zahl: congregare ut bruchus multiplicafe ut lucusta I ... bruchus expansus est et avolavit I custodes tui quasi lueustae 1et parvufi tui quasi lucustae lucustarom I quae considunt in sepibus in die frigoris I sol orlus est et avolaverunt I et non est cognitus locus earum ubi fuerint.'
16. HEUSCHRECKEN: AUSROTTUNG Psalter von Verfolgung des Frommen: excussus sum sicut /ucustae;9 Paris Psalter. fe eom ... od/reded godum swa se g83rshoppa; Notker: Bin irscreechet in matosereeehes uuis. PS8udo4Elfric: hi hi ut drifon, and hirn beforan feredon swilce Iytle gaJrstapan. 1O 158/a5 für Wertloses: congregabuntur spofia vestra sieut colligitur bruehus;ll zitiert in den monastischen Cantica. 12 Hieronymul vom Massensterben: tam innurnerabiles populi ... piseium ritu ae lucustarom et uefut muscae et eufices conterebantur. 1J Paullnus von Nola sich verspottend: Vereor ne, dum loquacius uos fatigo, ipse uobis mofestius quam locusta aut bruchus insederim. discutite igitur ut erucam et procul abicite hanc cartulam. 14
17. HEUSCHRECKEN: WINZIGKEIT IV Ezrae im Doppelbild fiir Vergänglich· keit: pertransivimus de saeculo ut lucustae. 15 Numeri im Gegenbild zum Riesengeschlecht: quibus conparati quasi lucustae videbamur,16 danach Quodvultdeus: gigantes se quosque ilfic uidisse confirmant, quorum in conspectu ipsi ut locustae fuerint super terram;17 sowie A:lfrlc: we synd wid hi geduhte swylee oore ga1rstapan; und: c'am we ne synd gelicran 6e Iytle gEBrstapan. l8 Isalas ähnlich: 1
Johannis, 1I.195-203.
2
Idc 6.5. /dc7.12. Jdt2.11. J9r46.23.
3 4
5
6 ler51.27. 7 /er 51.1 4. 8 Na 3.15-17. Vgl. VOGEL: VERGÄNGLICHKEIT. 9 Ps IOS.23. EinheitsUbers.: .,sie schütteln mich wie eine Heuschrecke ab." 10 Oe VII dormientibus, A::lfric. Lives of Saints, XXlll.56f., hrsg. Magennis, S.34, Z. 50f. (ae.); das Bild fehh dem lat. Text S. 74, Z. IS. 11
/s33.4.
12 Hrsg. Korhammer, No. I. u Epistulae, LX.4.1. l~ Epistu/a XXXIX.S, angelehnt an /09/1.4. IS IV Esr 4.24. Siehe auch VERGÄNGLICHKEIT: WEtTERE BILDER. 16 Nm 13.34. 17 Uber promissionum, U.lX_16, CC 60, S. 87. 18 Homilies, hrsg. Pope, XX.I64; Heptateuch. hrsg. Crawford, S. 317.
1199
qui sedet super gyrum terrae et habffatores eius sunt quasi lueustae; I Hleronymus nach der Septuaginta: Qui tenet gyrum terrae, et habffatores eius quasi 10eustas; und: qui instar regis sedet super gyrum terrae ... omne in medio hominum genus quasi Jocustas habilare cemimus ... Quid miremur, si parua hominum corpora quasi Iocustae et minute reputentur animantia?2
18. ANDERE BEZÜGE Anthologia LaUna fiir 'Einigkeit macht stark': ut forte/ucustae I patantes timidae nequeunt defendere sese, lagminibus iunctis quae pabula saepe secantes I inpauidae campis hominum pecudumque recumbunt, I sie populus fuerat constans, disiunctus iniquis I cedil quisque sibi timidus.J lob vom springenden Pferd: numquid suscitabis eum quasi lueustas I gloria narium eius terror.· lalu: congregabuntur spolia vestra sieut coItigilur brucus [Vel,Lat.: parvi el magni quomodo si quis congreget locustes sie iIIudent vobis]l velut eum fossae plenae fuerinl de so;s dazu HIeronymus: Quibus fugientibus, spolie congregata sunt e ludaeis, sieut solet bruchi et locustarum colligi muttitudo, cum in fassas coaceruatae fuen'ntß Ambroslus von Begehrlichen: ut cicadas aiunt, aura quadern pesci eupiditatum ... ut videantur sieut eicadae ad mortem nati diumam, strepentes magis quam loquentes. 7 Euseblus Gallleanus vom Heidenvolk: congregabat ... Popu/os ... tamquam loeustes sine intellectu infructuosos, sine lege uagos, sine duce dispersos ... 8 Hrabanus Maurus von Leichtfertigen: lOCUStlB pro mobilitate levitatis acdpiendlB sunt. tanquam vaglB er saUentes animlB in SiBCuli voluptates. 9
19. AMEISE: 10 GEDRÄNGE, EIFER, VORSORGE, KLEINHEIT Apollonlol von Rhodos neben dem Bild der Fliegen (nach Homer)11 von wimmelndem Gedränge;12 Theokrit von emsiger Tätigkeit. 1l Plautus heiter vom Schwinden des Geldes: non hercJe minu' diuorse distrahitur cito I quam si tu obicias fo""icis papauerem. l • ntInlus verächtlich vom Landmann: Formicae pol persimile est rosticus homo. 1S Vergll vom Eifer beim Aufbruch: migrantis cemas totaque ex urbe ruentis: I ae uelut ingentem fo""icae farris aceruum I eum papulant hiemis memores tectoque reponunt, I it nigrum camp;s agmen praedamque per herbes I conuectant calle angusto; pars grandia trudunt I obnixae fromenta umeris, pars I
1540.22.
2 Commentarii;n Essiam, Xl, ce 73, S. 463f. l Hrsg. Buccheler, Anthologia Latina, U, No. 417.10-15 (CIL V 5049) - hrsg. Courtney, Muss lapidarla, 0.108.10-15.
• 5
lob 39.20. 1$ 33.4.
6
Commentarii in Esaiam. CC 73. S. 412. Eplstula VL4, eSEL 82.1, S. 41. HomiliB XXX.S.72-74, zu Me 1.6.
1
I
Oe universo, Vm.VlI. Migne PL 111, Sp. 257 A. 10 Nichtvergleichendcs z..B. bei CIcero, Oe natura deotum. rn.21; Duo. SprichwOrter,
9
$.V.
mica.
11 Siehe Klingncr, VlffJH, S. 450. Riegen auch im Gilgamesc/).Epos, übefs. Schotl, Xl161. 12 Atyonautks.lV.t4S2-14S6. Il Enkomion auf F'toiemaJos (EidyfIion XVTI.l 06f.) I. Trinummus, 409C 15 Barbatus, XIII. bng. Oaviaull, Comoedia legata fragments.
1200
for-
agmina cogunt I eastigantque mores, opere omnis semina feruet. 1 Fronto: non aeque diligentes ad quaerendum victum et oomparcendum cibum leones ut formiCBS esse. 2 Ovld heiter von Frauen, nach Vergnügungen strebend: Ut red;t ;tque frequens longum formica per agmen, I Granifero somum eum vehit ore eibum, I Aut ut apes saltusque suos et ofentia neetae I PaseUB per flores et thyma summa volant, I Sie ruit in celebres cultissima femina ludos. J Horaz als Gegenbild zielloser Unersättlichkeit: senes ut in otia tuta recedant, I aiunt, eum sibi sint congesta eibaria, sicut / parvola (nam exempfo est) magni formicalaboris I ore trahit, quodeumque potest, atque addit acervo, I quem struit, haud ignara ee non incauta futuri. I quae, simul oontristat Aquarius annum, I non usquam prorepit et iffis utitur ante I quaesitis sapiens, cum te neque fervidus aestus I demoveat luero, neque hiems, ignis, mare, ferrum .. :1 5eneca von ziellos Betriebsamen; inoonsultus iffis uanusque eursus est. qualis formieis per arbusta repentibus, quae in summum caeumen et inde in imum inanes aguntur. s ( OlRISTUCHE TEXTE)6
Ambroslus von perspektivischer Kleinheit beim Blick
aus Bergeshöhe: de summo uerlieB montium si subiectum oeulis tuis campum spectare desideres atquB iffic armenta paseentia, nonne formicarum similia corpora iudicabis?1 Eustathlus nach Basllius entsprechend: si quando ex alto montis verliee subieetam eamporum planitiem respexisti, nonne boum iuga tam grandia vel aratores eorum fonnieis similes iudicastn s Sonne und Mond im Verhältnis zum Schöpfer: quamquam eius conlatione sol et luna formicarum credantur habere mensuram. 9 Ähnlich bei HIeronymus Mensch gegenüber dem mundus trip/ex: Ad eonparationem caeli et terrae et maris nos homines secundum oondi· eionem camis sie sumus quasi formicae et pu!iees;10 Unterlassung geistlicher Vorsorge im tierischen Gegenbild: Apes et fonnicae cogitant hiemem esse uenturam: et monaehus et Xpistianus non cogitant iudicium esse uenturum. lIIae cogitant, quoniam fame penditari possuni, si non /aborauerint in aestele, unde uiuant in hieme: nos non cogitamus quia sine opere lorquebimus in gehenna; II
wortgleich wiederholt. 12 Augustlnus vom Staunen über winzige Tiere im Doppelbild: amp!iusque miremur opera formicularum quam onera eame/orum; lJ vom IEneis, 1V.401- 407. Dazu Glslason, Naturgleichnisse, S. 72f,; Klingner, Virgil, S. 314 mit 450; Bardon, "L'obstaele", S. 5; CofTey, ,,Subject Matter", 67f.; von Duhn, Gleichnisse, S. 14f.; Hügi. VergiJs Aeneis, S. 44; Homsby, Patterns of Action, S. 49f. 2 Laudes neglegentiae, 5, hrsg. van den Haut, S. 219. 3 Ars amatoria,1.93-97. 4 Sermo 1.1.31-39. Dazu von Albrecht, Römische Poesie, S. 186. S Oe tranquillffate animi, Dialogi, 1X.12.3. 1
6 Grundlage ist öfters das Ameisengleichnis (Prv 6.6-8); Altlateinische Versionen setzen an die Stelle der Ameise die BIENE (siehe dort). Bei Hleronymul, Vffa Ma/chi monach; captivi, Kap. 8, Migne Pl 23, Sp. 59f., dient die Ameise als Exempel der coenobitischen lebensform. 7 Exameron, IV.6,26, hrsg. Schenkl, S. 133. Vgl. Hieronymus unter BERG; GROSSE. s Horniliae in hexaiJmeron. V1.9.10f. mit 14. 9 HorniliaB in hexaiJmeron, Vl.11.16. 10 Tractatus in librom Psalmorum, CXlV.6. ce 78, S. 325,80-82. 1I Tractatus In librum Psalmorum, XCI.S, ce 78, S. 136,90--94. 12 Traetatus de Psalmo XCI.5, CC 78, S. 136. lJ Oe Genesi ad fitteram, Ill.14, eSEL 28.1, S. 80. Siehe auch FLIEGE.
1201
Speichern des Gotteswortes: homo sibi cofligere debet uerbum Dei, et recondere in intimis cordis sui, quemadmodum formica abscondit in cauemosis penetraJibus labores aestatis. Per aes1atem enim uacat hoc agere; uenit autem hiems ... et nisi intus inuenerit quod edat, necesse est ut fame dispereat. l Physiologus Latinus vom Speichern geistlicher Bibelexegese: quando recondit [i.e. formica] grana in cub,.,i wo, diuidit ea in duo, ne forte hiemps conprehendat ea, et infundente p/uuia germinant grana, et farne pereat. - EI tu, uerba ueteris testamenti diuide ab spiritaJi uerbo camalia, ne quando germinat litters, te occidat ... ludei autem solam Iftteram aceipientes, fame neeati sunt. 2 Theodutf von Orieans nach Ovid scherzhaft von Emsigkeit: Ut formica tuus pes redit itque frequens) Milo von St. Amand vom Gewinn, der Wohltun ermöglicht: Prnviditque sagax ut formica farns aceNUm.4 Eddlus Stephanus fUr 'zahllos' von Feinden: innumeras gentes, quasi formicarum greges in aestate de tumulis verrentes.. .5 Laus Wlae monasticae vom coenobitischen Zusammenwirken: Hunc dignum laude senatum I.. J Comparn formicis, quarum studiosa labarum 1 Turmula convectat corpore majus onus / QUtB non passint communem ducere vitam, 1 Isdem sub laribus horrea parva/ocanf. 6 Amarelus in Bildreihung vom Andrang um Jesus: circumfu· sam videas stipaf8 cohorlem, / Sicut apes .. .1 Utque fen: Hyrcanis coeunt in montibus, utque 1 In parvis stipant formicarum agmina ceflis.1
110. SONSTIGE INSEKTEN:' DIVERSE BEZÜGE Bei PI_utu. Wickelraupe filf eine nach Ausflüchten Suchende: imitatur nequam bestiam et damnmcam .. J inuoluo/um, quae in pampini folio intorla implicat se: / itidem haec exorrJitur sibi intorlam orationem. 9 Bei Qulntlllan Glühwürmchen für rhetorisches Blendwerk: Lucent igitur haec eitre so/em, ut quaedam exigua animaJia igniculi videntur in tenebris.'o Ambroslus nach Abacuc vom Gekreuzigten im Bild des Skarabäus: adoravit iIIum, qui pependit in ligno ... qui sicut scarabaeus cJamavit, ut persecu· toribus pater peccata donaret," (nichtvergleichend: scarabeus audiebatur, et deus agnoscebatur).12 Im Spottgedicht Oe Abcare servo domenico im Codex Salmasianus Bilder rur Winzigkeit und Hässlichkeit: sie sepiam pe/agus crispanti verlice gestat, I sie niger inpellit pi/uras de stercore zinzar 1 araneasque /eves 1 Enarrationes in Psalmos, XXXVtll.1 1.12-17. 2 Version Y. XIV. 12-20 (oe formica), hrsg. Carmody, S. 113. J Ad Carolem fegem, 156, hrsg. OOmmler, MGH Poetae I, S. 487. 4 oe sobrietate, 1.864, hßg. Traube, MGH Poetae m, S. 641. Grundlagen Ameisengleichnis (Prv 6.6-8) und Gleichnis vom v;fiws (tc 16.1-8). j Vita S. Wiffridi Eboracensis, Life of BJshop Wiffrid, S. 40,27f. Nennung der Ameise in Bildreihen siehe bei 'ZAHlLOS'; siehe auch SCHWARZ- WEISS. 6 Migne PL 141, Sp. 374 CID. 7 Sermones. L518-523. I Zu tippula 'Wasserläufer' siehe FEDER: LEICHTIGKEIT. Siehe auch unter SCHILDKROTE. 9 Ciste"aria, n8-730. 10 Ins1itutio OIatoria, Xß.x.76; dazu Assfahl, Vergleich, S. 105. II oe obitu Theoc1os.R, 46.3-5. Eine Vetus-Latina-Lesart von Ab8cuc 2.11, zitiert bei Eucherius von Lyon, Formulae spiritalis intelegentiae (eSEL 31, S. 24,18f.): SCarabeus in prophela: el scarabeus de ligno damabit. Euchmus dazu: ur putant quidam. da domino. VUlgata (statt scarabaeus de Iigno): lignum qu<XI inter iuncturas aedirlCionJm est. Buber-Rosen· zweig: .,der Sparren aus dem Holz." Einheitsübers.: ..der Sparren im GebI1k:' 12 Expositio in Psafmum CXVIfI, m.8.4.
1202
[digitis] pendens in stamine buffa;' ein weiteres Spottgedicht dieser Sammlung: Corpore par querulis es vel elamore eicadis.2 Pseudo-Clemens, übersetzt durch Rufinus, von Unenlhaltsamkeil im Bild der Mistkäfer: etsi lex de his non admonUisset, nos ut canthari libenter vofveramur in stereore?l Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Rufinus, von Habgier im Bild des Egels: quaedam quidem possidetis ... refiqua uero speratis seeundum sanguisugam iIIam Salomonis, quae rapleri nullo modo potest, uelut inferos et aquam et ignem. 4 Defensor von Ugug' zitien aus Oe vitis patrum lnsektenbekämpfung fUt Vertreibung sündiger Gedanken: Sieut uenenata animalia fortiores herbEe uel pigmenta expellunt. ita et 00gitationes sordidas oratia eum ieiunio repelUt. 5 Bei Sedullus Scottus Raupen für Häretiker: Sieut enim si quis digitum suum in erueharium misisset et omnes eruchae in eum irruant, ita hereticorum unanimis impetus ... conprobatur.6
u. SONSTIGE UNGEWÖHNLICHE TIERE Bei Luean Tierbilder in martiali· sehern Kontext;' so die (bei Pllnius senior dargestellte)8 List des Ichneumon gegenüber der Schlange für ein taktisches Manöver;9 Leopard tur kühnen Angriff: saftus et in medias iecit super arma catervas / quam per summa rapit ce/eram venabula pardum; 10 Kampfelefant für Resistenz. 11 In Numeri Rhinoceros für Stärke: Deus eduxit eum de Aegypto I euius fortitudo similis est rinocerotis. 12 Ähnlich der Psalter. dilectus [i.e. domim1 quemadmodum filius unicomium [Romanum-Version: unicomuorum; Version iuxta Hebraeos: quasi filius rinocerotis]; Paris Psalter (Prosa): pa 6wEBstmas beoo swa myc/e and swa fcsgere swa pEeS deores beam pe unicomus hatte. ll Bei Hleremlas Draco fUr Vernichter des Gotlesvolks: rex Baby/anis I ... absorbuit me sicut draco.'4 Hlezechlel vituperativ vom Pharao im Bild der Meerschlange: leoni gentium adsimilatus es et draconi qui est in mari. 15 Ammianus Marcelllnus von der Zeugung der Perle in der Perl-
,
Hrsg. Bailey, Anthologia Latina, 1.1, No. 200.12-14. 2 Hrsg. Bailey, Anthologie LaUna.I.I, No. 291.1. 1 Ubrirecognitionum, VI.10.5f. 4 Oratio vm: Oe grandinis uastatione, 19.3, angelehnt an Prv 30.15. 5 tibe, scinUl/arum, hrsg. Rochais, Vn.56; hrsg. Rhodes, S. 36,11-13. 6 No. 34, hrsg. Dümmler, MGH Episl. VI (Karolini aevi IV), S. 206,17-19. , Bardon abwertend: .,Stace ..., Valcrius Flaccus et Silius Italicus se Iimilent a un bestiaire peu complique ... ä des allusions aux phenomenes natureis ... qui ... sonl tellement attendus que leur absence surprendrait." ("L'obstacle: metaphore cl comparaison", S. 4f.) Auch hier äußert sich Bardons romamisehe Unzufriedenheit mit der Rolle des Traditionalismus auf dem Gebiel des Vergleichens, was einem problematischen Verhältnis zu literarischem Klassizis· mus entspringen dürfte. 8 Naturalis historia. Vlll.XXXVI: caudam attal/ens icrus (nritos aversus excipn, donee obliquo capite speeu/atus invadat in fauees. t,! OebelfoeM/i,IV.724-729. 10 Oe bello eMU, VI. 182f. 11 Oe bello elvili, VI.207-212. 12 Nm 23.22::: 24.8. luther: "seine freidigkeit ist wie eins Einhorns." AUlhoriscd VCTSion: "he
hath as it were the StrCllgth of an Vnicorne." Buber-Rosenzweig: "wie des Wisents Gehörn ist er [i.e. Gou] ihm:' Einheitsübers.: "Er hat Hörner wie ein Wildstier." Zur Wiedergabe als 'fortitudo' 'slrength' 'freidigkcit' gegenüber 'Gehörn, Hörner' vgl. comu 'Horn', 'Mut'. Il Ps 28.6. (Notker frei). 14
le,51.34.
15 Ez 32.2.
1203
muschel: eupientes enim uelut coitum quendam humores ex lunsri sspergine capiunt densius oscitando.l Pseudo.chrysostomus von Häresie als Affen: simia hominis habet membra, et per omnia hominem imitatur ... Sie et huaresis omnia EcclesilB habet et imitatur mysten'a,2 Physiologus Latinus entsprechend vom Teufel: simius, non habens caudam. sine speeie enim ast; et turpe infimio, non habentem caudam; sieut et diabulus, non habens finem bonum.J Mamertlnus von NachlfTung des Militärs im Bild kompositgestaltiger Tiere: An non illud malum simile monstronJm biformium in hisee terris fuit ... eum arator peditem. eum pastor equitem ... imitatus esn-4 Physiologus Latinus nennt Anguilla soUs ('Sonnenaa") filr Suche nach geistlicher Erneuerung: eum senuerit. impeditur duobus oculis suis, et excecatur, non uidens soJis lumen ". inquirit parietem respicientem ad orientem. et intrat in fissuram parietis, uidens ad orientem, et oriente sole aperientur ei oculi, et noua efficitur .,. Sie et tu ... uide ne quando oculi cordis tui impediti fuerint, requiras intellegibilem orientem so/em dominum ... et aperiet tibi inlellegibiles oculos cordis tui. Bt nouum per ueteris fiet tibi uestimentum;s Krokodil steht filr Hölle und krokodiltötender 'Niluus" fUr Christi Höllenfahrt: Es! animal quod dicitur niJuus~ hoc est in flumine, figuram habens eanis ... unguit se totum luto; et eum persicauerit lutum, insilit in ore corcodrilli. et omnia intestina eius et uiseera eieit. Sie est ininteffigibifis intemus, rapiens omnem animam ... noster saluator, accipiens terrenum corpus. deseendit in internum, donee raperet educens 80S qui antea morlui eranl;7 'Echinemon' [Ichneumon?] und Draco rur Christus und Teufel: anima/ ... inimieum autem draconi ... uadit contra eum et unguit se luto, et cooperiet nares suas de cauda sua. ce/ans el inflans se. et sie astat contra draconem, donec eum interimat. Sie et saluator noste~ accipiens ex terreni corporis substantiam .. , steut donec occideret intelligibilem draconem ... hoc est diabuJum;' das Zwinerwesen Ameisenlöwe (J1V{J#Jr}x64ov) tUr geistlich Unentschiedenen: uuttum Jeonis, anteriora et posteriora tormicae; non potest manducaf8 cames propter naturam matris [i.e. formicae], neque legumina propter naturam patris [i.e, l8Onis], in perdito ergo uadit, propter quod non habeat escam. Sie est ergo omnis uir duplex corde;9 Zwitterwesen' Arenotelicon' entsprechend: Est arenoteJicon. hoc est maseuJo-temina ... inmundum tarnen est anima/ propter quod duas naturas habet ... Sie et omnis uir duplex animo beJue comparatur;IO Sirene und Kentaur entsprechend: Phisiologus ... dieens de sirenis ... dimidiam paTtem usque ad umbilicum hominis habent figuram, dimidio autern uo/a-
I Res gestae, xxm.84, hrsg. Eyssenhardt, S. 292,20f. 2 Opus Imperfectum in Matthaeum, Homilia X[}{, Migne PO 56, Sp. 737. ) Version Y, XXV (06 afia natura onagri et simiI), hrsg. Cannody, S. 122. 4 Panegyricus Max;miano alJgusto dictus, X (ll).4.3, hrsg. Mynors, XII panegyrici Latini, S. 247.
Venion Y, XLIX (Oe saura eliaee hoc est anguHfa soUs), hrsg. Carmody, S. 134. Siehe auch SCHL.ANGE, SICH HÄUTEND. 6 Als Schreibfehler filr den Raubvogel 'Wetne' inlerpmien im Codex Cassincnsis 401 (IOJh.): Ni/bus nomen allis Jdesl miluus (hrsg. Goetz, Corpus glossariorum Latinorom, V, 468.8). '1 Vmion Y, xxxvm (Oe nHuo), hrsg. Carmody, S. 129. I Version Y. XXXIX (Oe echlnemon), hrsg. Cannody, S. 130. Vgl. iro'iI'lgelhaut' 9 Vcnion Y. xxxm (Oe mirmicoleon), hrsg. Carmody. S. 127. 10 Version Y. XXXVD (Oe yens hoc est belua), hrsg. Cannody, S. 129.
s
1204
tilis. Similiter et onocentauri, a pectore et sursum hominis habet figuram) deorsum autem asini. Sie et u;r duplex corde, indispositus in omnibus uiis suis. 1 HII· debert von Lavantln ähnlich: Est homocentaurus itidem natura biformis,/In qui· bus est asinus in humano corpore mistus. / Quamplures sie sunt nune ore biformes) / Unum dieentes, aliud tibi mox facientes. 2 Amarclus vom wütenden Blick im Bildpaar von Luchs und mythischen Frauen: hune mage tolVis / Quam linx aut Bicif:, qUQ hominem, si credere ras est, Iintuffu perimunt, oculis lustrare soletis. l
AL: Fische,· Seeliere 01. FISCHFANG: KRIEGERISCH Bei SlIiusllalieus Ausfahrt des Fischers ruf auOehende Aktivität nach einer Seuche: minuere auida8 mortis contagia pestes./ eeu, sidente Nota eum se maria alta reponunt, I propulsa inuadit piscator caerufa eumba, / sie tandem ... armat / Mareellus pubem;S für Kriegslist technische Details des Fischens: ut paruo maiora ad proelia damno I elieeret, dabet interdum simufantia tergs) / non aliter, quam qu; sparsa per stagna profund; I euocat e Iiquidis piscem penetralibus esca, I eumque leuem summa uidit iam nare sub un· da, I ducit sinuato captiuum ad litora Iino;6 Hinterhalt im Bild der Reuse: seruabat ..J hostifem ingressum refugos habitura sub ietu.1 haud secus Be uitreas sollers piscator ad undas / ore leuem patulo texens de uimine nassam / cautius interiora ligat mediamque per aluum I sensim fastigans compressa cacumina nectit / ae fraude arlati remeare foraminis areet I introitu fadlern quem traxit ab aequore piscem.7 Sueton, Augusrus referierend, von unbedachten Kriegsuntemehmungen: minima commoda non minimo sectantis discrimine similes aiebat esse aureo hamo piscantibus, euius abrupti damnum nulla captura pensari posset.' Notker Balbulus von Bedrängnis der Israeliten durch Pharao: congregato exercitu iunetisque eurribus 80S ita quasi pisces in gurgustio conclusit. 9
02. FISCHFANG: MORALISCHE GEFÄHRDUNG" Plautus von Dirnen und ihren Opfern in breiter Analogie: quasi in piscinam rete qui iBeulum parat, I quando abiit rete pessum, adducit lineam; I si iniecit rete, piscis ne ecfugiat cauet I dum hue dum ilJue rete t O( t impedit / piscis usque adeo donieum eduxit foras.1 iUdem est, amator sei quod oratur dedit I atque est benignus potius quam frugi banas.' , Cicero von LOsten: Plato escam ma/orum appellat voIuptatem, quod ea videlicet homines capiantur ut pisees. 12 Pllnlus lunlor von Geschenken
1 Version Y, XV (Oe syrena et onocentauro), hrsg. Carmody, S. 113f. 2 Oe s/renis et homocentauro, Migne PL 171, Sp. 1222 A. J Sermones, IV.423-42S. ;I Zur allgemeinen Symbolik vgl. E. Sauser, ,..Fisch", Lexikon der christlichen Ikonographie. hrsg. Kirscbbaum. Siehe auch NEUGEBORENER; FAU.E. Punica, XJV.622-626. 6 Punica. VU.49S-S03. 7 Punica. V.45-S2. 8 Oe vita caesarum, n.XXv.4 (Augustus). 9 SetmO S. Gam, § 4, hrsg. Berschin, Florilegium Sangatlense, S. 102. 10 Zum Fischfang in der griechischen Komödie Classcn, Untersuchungen, S. 20f. 11 Trucufentus, 35- 41. 11 Cato maior de senectute. XIU.44. S
1205
arglistiger Kaiser: Nonne ut ... Caesarum munem ilJitos cibis hamos, opertos
praeda laqueos aemu/abantur, cum pduatis facu/tatibus uelut hausta et implicda retro secum quidquid attigerant referrent?1 Petron vom Rhetor: eloquentiae magister, nisi tamquam piscator eam imposuerit hamis escam, quam sciem appetituros esse pisciculos, sine spe praedae moratur in sCOpU/O;l vom Erschleichen: unde levatores viverent, nisi ... sonentes aere secel/os pro hamis in turbam mit· terent? sicut muts anima/ia cioo inescantur, sie homines non caperentur, nisi spei aliquid morderenf.l Martial zweimal in verwandtem Kontext: potes insidias dona vocall3 tuas. / sic avidis fallax indulget piscibus hamus, / callida sie stu/tas decipit esca feras; und: imitantur hamos dona: namque quis nescii / avidum vorata decipi scarum muses? Sidonlul Apolllnaris von Dichtem: nosti enim probe laetiri· am poetarum, quorum sie ingenia maeroribus ut pisciculi retibus amieiuntur, et si quid asperum aut tn'ste, non statim sese poeUca teneritudo a vinculo incursi an· goris e/aqueat;5 von böswilliger Verdrehung: OOnarum pBrtium mores pungenti· bus linguis maledicorum veluti bicipilibus hamis inuncabuntur.6
in oculis eius quasi hamo capiet eum I et in sudibus perlorabit nares eius. 7 Pseudo-Baslllus vom Trunksüchtigen: Sicut enim piscis. eum avidus faucibus properat, ut g/utiat escam, repente hamum intra fauces repperit hostem, ...: ita ebriosus intra se per vinum suscipit inimicum;1 zi· tien bei Defenlor von Liguge. ae. glossien: swa SWB soolice fisc hyne gearwac1 P83t he glentrige B3S ... 9 Orientlus von Fleischeslust: mox lumina uisu / concipiunt flammas, I parturiuntque nefas. I dum uefuti iaeto piscantis fraudibus hama / pri· mo animus capitur, post etiam moritur. IO Augultlnul von Unfrommen: gaudet et piscis, quando hamum non videns, escam devorat: sed eum piscator eum adducere caaperit, viscera ejus torquentur primo; deinde ab omni IB3Ulia SUB per ipsam ascam da qua JB3tatus est, ad consumptionem trahitur. Sie sunt omnes qui de 00nis temporalibus beatos se putant ... 11 Seda vom Sünder: plurimi ... quasi in aquis pisees residere, e quibus tamen erant nonnu//i qu; uelut ceti magni dominari magnis fluctibus secuJi quam seruire studuerunt. 12 Paullnus von Aqullela vom Säufer: Sieut enim piscis eum avidis faucibus properat, ut glutiat ascam, repente hamum intra fauees reperit: fta ebriosus intra se vinum suscipit inimicum '" et sie homo rationalis capitur ut irrationale anima/. Il Theodulf von Orleans in Bildrei· ( CHRlSTLJOlE TEXTE) Job von Behemom:
I 2 ) •
5 6
7
I 9 10
II 12
13
Panegyricus dlctus Tralano imp., 1.43.5. hrsg. Mynors. XII panegyrici Latini, S. 34,23-26. Satyrica. 3.4, S. 3. Satyrica, 140.15, S. 174. Epigrammata, IV.LVl.4--6 mit V.xvlll.7r. In einem vergleichsähnlichen Gegensatz Horaz: cautus enim metuit foveam lupus acclpiterque/ suspectos laqueos et oper1um miluus hamum.1 oderunt peccare lXN1i virtutis amore (Epistula8. LXVI.50-52). Epistulae. Vrn.IX.2, hrsg. Ultjohann. S. 135,10-12. Epistulae, VD.IX.1I, hrsg. Ulljohann, S. 114.IOf. fob40.19. Admonitio 9d fiiium spiritualem: hrsg. l.ehmann, S. 54,21-55,2. Uber sdntillarum, hrsg. Rochais. XXVlli.27; hßg. Rhodes, S. 107.7f. Commonltorium. 1.333-336, eSEL 16. S. 217. Oe agone Christiano. VU.8, Migne Pl 40. Sp. 295. In principium Genesis, LlI.l162. UberexhOl1atlonis. Migne Pl 99, Sp. 239 A.
1206
xxxvn.
hung vom falschen Zeugen: Mifvus ut ad camem, pisas festinat ad hamum, lAd· qua favas ursus, ad loca safsa pecus: I Sie roit ad munus capiendum testis in;quus. l Vita Vincentiani ronf. Avolcensis in Worten des Teufels: demon respondit ,ppiscabo magnos et pusillos viros. En ego Vincentianum ut piscem magnum expiscare eupio '" ut degluciat meam muscipulam."Z Mllo von SI. Amand von Fleischeslust: Piscis enim hamo pandit ve/ut oris hiatum, I Ardens iIIe gula, quo captam gluttiat escam, I Sie avidas intra fauces qui suscipit iIIud, I Sentiet hostiles feNente in corpora motus) 5edullus Scottus von Übcrhebung: Nullus ergo debet confidere in homine aut praesumere de potentia quod nemo ei passit re· sistere. Praesumebat et si/urus piscis, quod hamum nemo sibi iaeeret, neme tenderet retia et, si incidisset, universa disrumperet, et tamen fuscinam non evasit. oI Ae. Passio S. Margaretae ohne Vorbild in der bekannten Fassung der lateinj· sehen Vorlage in Bildreihung von äußerer Bedrängnis: ie eam befangen ... eall swa fisc on hoce;s die andere Version: Ic eorn nu, Drihten, ... swa swa fisc on hoce.6 Redensaniich Egbert von LOttlch von natürlicher Neigung zum Bösen: Curritur ad facinus tamquam ad u;uaria pisees. (Dazu Scholion: Multi festinant ad infsmiam uitts SUEB uli pisces ad nimiss aquas).7 Amulf von Tod und Gericht: Finem queso meum, Dee vivens, fac mihi notum: I Finali laqueo captamur piscis ut hsmo. 8
03. FISCHFANG: CHRISTLICHE MISSION Christus in M.ttheus von der Vielfalt an Proselyten: simile est regnum caelorum sagena8 missae in mare et ex
omni genera congreganti ... elegerunt bonos in vasa I malos autem foras miserunt;' westsächsisch: Eft is heofena rice gelie. asendum nette on pa Sie and of relcum fisccynne gadrigendum. ... pa gecuron hig pa godan on hyra fatu. pa y(lan hig awurpon ut;10 Tatlan-Bilingue: gWh ist n'hhi himilo seginu giuuorphaneru in seo into fon allemo cunne fisgo gisamanontero ... arlasun thie guoton in faz, thie uuvrphun. ll HIeronymus scherzhaft: piscator hominum missa rete ubilon stoJiro te quoque quasi pufchemmum auratam inter innumera piscium genera traxit ad litus}: Maximus von Turfn: Hoc enim operatur fides in terns, quod rete operatur in ßuctibus. Nam sicut rete quos continet uagari non patitur, ita et fides errare quas coIligit non pennittit; et sicut ibi captos sinu quodarn perducit ad nauem, ita et hic congregatos gremio quodam deducit ad requiem. u Augustlnus: Significare va/uit Dominus noster modo sie mitti verbum Dei super ... gentes,
uz
aw
I Carmen XXVIl.797-799, hrsg. Dnmmlcr. MGH Poetae I, S. 513. : Hrsg. Krosch-Levison, MGH SS rer. Mcrov. V, S. 122,11-13. l Oe sobrietate, n.32S-328, hrsg. Traube. MGH Poelae m, S. 654. 01 Uber de rectoribus christianis. hrsg. Hellmann, S. 62,17-63,3. S Hrsg. Clayton and Magennis, Uves of sr. Margaret, S. 156,5; demgegenÜber Ange/~chsisehe Homilien, hrsg. Assmann. XIX.60--62, 6 Hrsg. Clayton and Magennis, Uves of SI. Matgaret. S_ 114.21 r. 7 Fecunda ratis, 1.356, S. 78. I Deiicie c!eri. D.227f. • Mt 13.47f. 10 Hrsg. Liuzza, S. 29_ 11 Hrsg.Masser,S.241.13-18. 12 Epistul8e, LXXI.I.2. u Sennones extravagantes, CX_2. zu Lc 5.4.
1207
quomodo sagena in mare jacitur. 1 von der Kirche: reprobi miscentur bonis et utrique tamquam in sagenam euangelicam caJliguntur et in hoc mundo tamquam in mari utrique incJusi retibus indiscrete natant, donec perueniuntur ad litus, ubi mal; segregentur a bonis. 2 'Chrysostomus latlnus' von Christi Höllenfahn: Sicut enim quidam prudentium sapientissimus piscatorum aliquid invenire voJens el extrahere descendff et mittit se in profundum maris, non ut ibidem intus remaneat, sed ut inde ilJud quod querit abstrahat et secum e/evet: Ita et dominus ... misff se usque in profundum infemi pelagus ... perquirens chorum sanctorum.3 Pseudo..chrysostomus: sieut qui relia jaetal in aquam neseit, quos pisces comprehensurum est ... sie et doctor, quando divini sennonis relia super populum jactat ... sicut in piscalore labor solus requiritur piscandi ... sie et in doctore nihi/ requiritur, nisi instantia doctrinlB ....4 Halma von Auxerre: Sieut enim piscatorum est, cum sagena de profundis gurgitibus pisces ad /ittus trahere, sie quotidie Ee· cJesia per docI.rinam prtBdicatorum de turbu/enYs el amaris gurgffibus mund; mentes hominum ad veram lucem trahere studet.~ zuvor bei 'Paulus Dlaconus';6 dort auch von Christus: ve/ut hamus in relis capite, sie in fine genea/ogiEB positus. et in mare hujus mundi a Patre missus ... velut fune duplieato, fferato videlieet uniuseujusque nomine. in retis similitudinem genealogifB ordo contexitur. 1 80ethlus metaphorisch von erzieherischen Widrigkeiten: (forluna) aduersa pie· rumque ad uera bona reduces unco retrahit,1 Alfred übersetzt vergleichend: s;o wiOOrweardnes jJonne ful off ... naadinga getyh~ to c:'am sOOum gesaeldum. swa swa mid angle fise gefangen b~.9 Halmo von Auxerre über Petrus: ipse sieut nune per reYa pisces. sie aliquando per verba sit capturus homines; 10 entspre· chend JElfric: Pu fehst men heonan foro, swa swa pu fixas fenge; und: PEEt he manega menn mid his /are gefeng and mid wundorlieum taenum, pe he gewarnte on life, swa swa he fBrgefeng fixas mid his nettum. ll
84. FISCHFANG: ÜßERLISTUNG DES TEUFELS DURCH CHRISTUS Gregor von Nazl.m, übersetzt durch Ruflnus: inimicus noster ... nune ipse camis obiecü· one decipitur. et ue/ut hamo esca adoperlo dum Adam cameum cupft uorare, de· um intrinsecus inuenit adopertum. 12 Gregor I. entsprechend: Esca enim provocat. ut aeuleus pungat. Dominus itaque noster ... ve/ut quemdam de se in necem diabo# hamum fecit. 13 Caesartus von Art.s zwischen Metapher und Vergleich: inimica patestas velut hamo crucis inescata caperetur. l • Bei 'Paulus Dlaconus': ad I
2
l 4
~ 6
7 •
9 10 It 12 13 I.
Senno CCCLXD.lll.3, Migne PL 39, Sp. 1612. Oe cMtate Dei, xvrn.xux.5-9.
In Marthaeum. 8, Migne PL Suppt. W. Sp. 89Of. Opus lmperlectum in Mattheeum. Homilie vn, Migne PG 56, Sp. 674. Homilie da sanctis XI. Migne PL 118. Sp. 793 B - Homilie rJe sancUs t. Sp. 751 AlB. Homilie de sanctis Xem. Migne PL 95, Sp. 1564 A. Homiia de sanctis Lm, Migne PL 95, Sp. 15190, zur obigen Stelle lob 40.19. eonsola,*" prosa 8.5. Hrsg. Sedgefield. S. 48.3-5. Zitiert bei Knappe, Traclnionen, S. 384. FR. 4. zitien nach A:lfric, Homilies, hrsg. Pope. Vgl. Mt 4.19 - Me 1.17. Homilies, hrsg. Pope. XlV. 216 mit 221-223. Oratio 1Il: De fuminibus, 13.4, eSEL 46, S. 124, zu Gn 3.5. Morafia in lob, XXXIJ1.(XL).VII.l4f. Sermo XU.4.
1208
n.
human; generis redempt;onem veniens, velut quemdam de se in necem diaboli hamum fecit _.. ut ... iste quasi escam sua morte camis appeteret; 1 Odo von Clu· ny: lurid;cus memorat geneafogus ordone censet, I Margine qui dominum fert tandem restis ut hamum, I Leuiathan generis qui exenteret aequora nostri~2 moralischer Beistand: Et sit ut aesca, auidum I Quas trahit amnis esocem. 1 JElfric: pa getimode pam re(jan deofle, swa swa ded pam g11Bdian fises, pe gesih~ Plet CES and ne gesih~ t:>one angel, pe on c}tem lese stica~; bi~ Ponne gnsdig PleS leses and forswylro pone angel for~ mid pam lese. Swa wees pam deofle: he geseah pa menniscnysse on Criste '" and gefredde pa oone angel Cristes godcundnysse;4 übernommen in der Homilie Oe descensu Christi ad inferos. s
b1.FISCHE: BILDVARJANTEN Pllnlus senior von Schwimmkunst wilder Stämme: luba tradit ... Ichthyophagos natantes ceu maris animalia.6 Ammlanus Marcelllnus vom Machtversessenen im Bild des 'Fischs auf dem Trockenen': ut natantium genus elementa suo expulsum haud ita diu spirat in terris, ita iIIe mar· cebat absque praefecturis. 7 Baslllus, übersetzt durch Eustathlus, von aneinanderhängenden Fledennäusen im Bild der Angelschnur: ast etiam iIIis [Le. vespertilionibus] mutus inter se magnaque dileetio per naturam, nam velut saetae quaedam piscatoriae de altemis haerent nexibus;s Hals des Schwans als Angel: ob hoc i/li [i.e. cycno] longiora eolla quam pades adhibuit [i.e. eraator], ut tamquam saetam quandam porrigens in profundum, reconditam possit invenire nutrimen.9
Basillus, übersetzt durch Ruflnus, von überi.rdischer Erkenntnisfahigkeit im Bild des aufgetauchten Fischs: si potuerit mens humana ... universam intelligibilem ... pnstergredi naturam et - velut piscis quidam da profunde ad summitatem aquarum evadens et natus - sinceri ... intuitus percipere libertatem, ibi videbit etiam Spiritum sanetum.l o Gregor von Elvlra von geistlichen Parabeln: sieut in retibus nodi sunt multi et ligaturaa, quibus macularum spatia distenduntur, ita et in parabaUs nonnulla quaestionum sunt uineula et obseuri nodi habentur, quaedam uero aperta ei perspieua ueritate patescunt, ut per haae homines capiant ... 11 Gregor I. von geistlichen Aufschwüngen im Bild springender Fische: Pisces namque qui habent pennulas. saltus dare super aquBs solent. Soli ergo in electorum corpora quas; cibus transeunt, qui in eo quod imis deserviunt, aliquando ad supema conscendere mentis saltibus seiunt; 12 Pisees quippe qui pennulas squamarum habent, dare etiam saltus super aquas solent .. , eleet83 animee ... modo virtutum pennulis funle sanus dare per cceleste desiderium sciunt, ut supema per con1
2
1 4
Homifis de tempora CXX1V, Migne PL 95. Sp. 1328 C. Occupatio, 11.235-237, Occupatio, l, Praefatio, 13f. Siehe auch SCHIFFBRUCH. CetM/ic Homifies I, XIV.171-178,
S Hrsg. Fadda 1972, Z. 170-172 =- hrsg. Schaefer, 6 Nefuralis histon's, V1.176. 7
8
rv .178-181.
Res gestae. 27.11.3. Homiliae in hexalJmeron, vm. 7.7. Homiliae in hexatimeron, VUI.7.16.
9 10 Homiliae,VI,3,PG31.Sp.1783D, II fn Canticum canticorum. ce 69, S. 201, zu Cf 2.9 (mit der alllat. Lesung auscuftat per retia stau prospiciens per candellos), 12 Moraliainlob,rv.V.19.
1209
templetionem appetant, quamvis in seipsis iterum ex mortali came relabantur, I Weltweise im Bild gründelnder Fische: per pisces maris ... cun'osos hujus stBculi debemus accipere ... Qui in magnis rerum inquisitionibus quasi in abditis fluctibus latent. 2 Beda physiologusartig vom fischartigen Aufenthalt von Seevögeln: illae quas sine aquis uiuere nesciunt aues, ita ut mutto saepe anni tempore sub prrr fundo aquarum quomodo pisces lateant. 1 Radbod von Utrecht von fischgleichem Aufenthalt der Friesen: Fresonibus ... navigkJ revectus est, qui fere. quemadmodum et pisces, morantur in aquis, quibus ... undique concJuduntur. 4 jElfric von starkenden Heimsuchungen im Bild des wogengestärkten Fischs: Se fisc getacnad ge/eatan. tor oon pe his gecynd is, swa hyne swiOOr pa ypa wea/cad, swa he strengra bid and swiOOr batad. Swa eac se ge/eaffulla mann, swa he swiOOr bid geswenct tor his ge/eafan, swa se geleefa strengra bid. s
b2. RAUBFISCH, WAL, DELPHIN, KRAKE Varro yon menschlicher Gewalttätigkeit in exemplarischem Doppelbild: nature humanis omnia sunt paria: I qui pote plus, urget, piscis ut saepe minutos I magnus comest, ut auis enicat accipiter. 6 Bei Apollonlos von Rhodos schiffsbegleilende Delphinci einmal mittels
Vergleich erläutert, einmal als Vergleichsbild fUr Nereiden. 1 Ähnlich Vergll von losgerissenen Schiffen: delphinumque modo demersis aequora rostris I ima petunt. s Seneca yom Ungeheuer: spurnat uomitque uicibus altemis aquas I qualis per alta vehitur OCeani fretal fluctum refundens ors physeter capax. 9 Sillus ItallCUI vom Kämpfer: Tyriumque ducem inter prima frementem I agmina ut aspexit, rabidi ceu belua ponti I per longum steriJi ad pastus iactata profundo, I cum procul in fluctu piscem male saucia uidit, I aestuat et lustrans nantem sub gurgite praedam labsorbet late permiKtum piscibus aequor. IO Bei Statlus vor dem Delphin fliehende Fische fUr im Flußkampf unterliegende Krieger: qU81is caeru/eis tumido sub gurgite terror I piscibus, arcani quotiens devexa profundi I scrutantem delphina yident; fugh omnis in imos I tuma laeus viridesque metu stipantur in 81gas. 11 luvenal von Riesenvermögen: cuncta exsuperans patrimonia census I quanta delphinis bal/aena Britannica maior. 12 Valeriul Flaccus vom toten Tyrannen als Meeresungeheuer: iIIum in senie taboque recenti I vidimus aequoreo similem per litora monstro. 1J Bei Fronto (in einer Hand marginal): seiret catafractos similes esse beluis piscibus. eas eludere alto mari cemuantis in magnis persulI Homiliae in EI/ange/ia, JlxXXI.8. 2 Mora/ia In lob, X1.xu.s. zu Ps 8.9. J In principium Genesis.I.J.21-23.663-665, ce 118 A. 4 Vita S. Bonifatii /I, (9), hrsg. Levison, Vitae, S. 68,22-25. S Cetholic Homilies I, XVlI1.1 04--1 07, zu Mt 7.10. 6 Saturae. Fragment 289. 7 Argonautica, 1.575-579; IV.933-936; siche DELPHIN. ZU einem Ihnlichen Wechsel bei Apollonios - von Woge und Schiff - zwischen den Funktionen von Vergleichsbild und Schil· derung der Handlungsebene siehe unter MEER, snJRM. SCHIFF. S IEneis. lX.119f. 9 Phaedra.I028-1030. 10 Punic8, XV.783-788. I1 Thebais,lX.242-247. 12 SaturaX.l3f. I) ArgonaUf1ca, IV.749f. Dazu Gllrtner, Gehan und Funktion. S. 244.
1210
tare campestribus. l Bei Claudlan Stranden des Wals fur verschuldeten Untergang des Heeres: sie ruit in rupes amisso pisce sodali I be/ua, su/candas qui praeuius edocet undas I inmensumque peeus paruae moderamine caudae I temperat et tante coniungit foedera monstro: I iJ/a natat rationis inops et caeca profundi, I iam breuibus deprensa uadis ignara reuerli I pa/pitat el uanos scopulis inlidet hiatus. 2 ( CHRISTLICHE TEXTE) Baslllus, übersetzt durch Eustathlus, von Habgier: qui minor est apud 80S, maio,; fit eibus; et siquando contigerit eum, qui minorem eeperat morsu, va/idioris absumi, in unum uterque alvum posterioris inicitur. Quasi vero nos homines afiud quid agamus, dum inferiores potentia premimus? BUt quid distat a pisce ilfo novissimo vir, qui divitiarum amare ffammatus, eaptos inopes inexpletis hiatibus propriae rapaeitatis absorbuit?J Ambroslus entsprechend: usu uenil, ut, eum ipse a/ium deuorauerit, ab alio deuoretur et in unum uentrem uterque eonueniant ... et ipsis sponte forte haee sdcreuit iniuria, sieut in nobis ... ex auaritia ... ;4 quid interest inter diuitem inprobae eupiditalis ingluuie absorbentem infirmorurn patrimonia et siJurum minorum piseium uiseeribus aluum repletum? defunetus est diues et nihi/ ei sua spolia proferunt ... captus est si/urus et inutilis praeda deteeta est. s Pseudo-Chrysostomus ähnlich: eum deleetatione compeJfit [i.e. diabolus] in mala opera, ut homines a/lerulrum se comedant, sieut pisces forliores semper devoranles infirmiores.6 Baslllus. übersetzt durch Eustathlus, von Hinterlistigen im Bild des Kraken: non praeteribo ealJiditatem fraudulenti furaeisque polypodis qui, eum aliquod saxum porrectis crinibus amplexatur, i/lius adsumit coJorern; multique pisees iIIue inprudentes adlapsi ... deeipiuntur, faeilem sui eaptionem maligno protinus exhibentes. Ta/es sunt, qui summatibus obsequentes adsidue ... nec in uno proposito perdurantes, alias atque alias se demonstrant. 7 Ambroslus entsprechend: (polypus) in litore petram nanetus adfigitur ei atque elus nebuloso ingenio eolorem sub;t et simili specie tergs abduetus p/urimos piscium sine uUa suspicione fraudis adJapsos, dum nota non praeeauent et saxum opinantur, cassibus furtiuae artis ineludit et sinu quodarn suae camis intercipit. sie spontanea uenit praeda et talibus eapitur argumentis, qualia sunt 80rum qui ingenium suum saepe eommutant et diuersas nocendi arles mouent;8 trügerische Sicherheit des Ungerechten im Bild von Wels und Angelhaken: praesumebat et silurus quod hamum nemo sibi iacteret, nemo tenderet retia, et, si ineidisset, uniuersa disrumperet: et tamen fuseinam non euasit aut nexus uineu/i ualidioris ineurrit, quibus se non posset exuere. sine dubio et hominum iniquitas ... tuta esse non poterit ... 9 Physiologus Latinus und breiter ähnlich ae. Wha/e vom Teufel im Bild des Seernonsters: aspidoee/eon ... magnum nimis, simile insule, et pfus quam hafena grauis ... Ignorantes autem nautae alligant ad eum naues sieut ad insu/am, et anchorae et pafos nauis configunt in eo; el aecendunt I Principia historiae, 16. hrsg. van den Hout, S. 212, Fn. a. 2 Carmina maiors et publica, 20.425- 431 (fn Eutropium II). ) Homiliae in hexaSmeron, Vn.3.1 f. 4 Exameron. V.5,13,hrsg.Schenkl,S.149. S Exameron, V.5,14, hrsg. Schenkl, S. 150. Ci Opus imperfecfum in Matthaeum, Homilia vn. Migne PG 56, Sp. 674f. 7 Homiliae in hexallmeron. Vn.3.10. 8 Exameron. V.8,21, hrsg. Schenkl. S. 156. 9 Exameron, V.5,14. hrsg. Schenkl, S. ISO.
1211
super eum ignem ad coquendum sibi a1l'quid; si Butem exealuerit eetus, urinat, descendens in profundum, et demergit omnes naues. - Sie et tu, 0 homo, si sus~ pendas te et aligas teipsum in spe diabuli, demergit te secum simul in gehennam ignis. 1 Bei Sulpiclus Severus Martin über die Teufel: mergos in flumine conspicatur piscium praedam sequi et rapacem ingfuuiem adsiduis urguere capturis. forma, inquit, haec daemonum est: insidiantur incautis, eapiunt nescientes, captos deuorant, exsaturarique non queunt deuoratis. 2 Bei Venantlul Fortunatus
das komische Bild des in die Reuse geratenen Fischs von Gefahren der Moselfahrt: per excJusas cauta rate pergimus undas, I ne valuti piscem me quoque nasSB level.' A1dhelm und danach Riddle 40 von Größe der Schöpfung im Bild des Wals: Grandior in g/aueis ballens fluetibus atrs: Mars ie eom ond strengra panne se miels hWEeI, I se pe garsecges grund bihealded I sweart ansyne - ie eom swipre panne he.4 Beda von den filii transmigrationis des 5. Weltzeitalters: Quorum plurimi quasi in aquis pisces residere, e quibus tarnen erant nonnufli qui uelut ceU magni dominari magnis fluctibus seculi quam seruire studuerunt. s Pseudo-Beda von Teufeln in der Hölle: vidff. flumen horribile, in quo rnult83 bestice diabolic;.m erant quasi pisces in medio maris.6 Theobald ähnlich: Viribus est Zabulus quasi cetus corpore magnus.7 Haimo von Auxerre wortcrklärend: Murenu/tB autern dicuntur a simifitudine piscis marini.•
b3. FISCH UND SALAMANDER
AJdhelm von Märtyrern im Feuer: iIIos velut
sa/amandras, quas naturamer torrentes prunarum globi assare vel cremare nequeunt, nequaquam flagrantis camini incendia rombusserunt. 9 Im tiber monstrorum redensanJich die antithetischen Bilder von Fisch und Salamander: [Salamandra] in ignibus velut pisces in aqua vivere posse perhibetur. 10 Walahfrid Strabo heiter von Sehnsucht nach dem Freund: Piseis ut fluvios, sicut salamandra eaforem, I Sie te quaero miser ... "
c. KREBS,12 MUSCH-EL,IJ SEEIGEL
Piautul spoltend vom Rückwärtsgang: rransuorsus, non prouorsus eedit., quasi cancer solet. I4 Macroblul vom Tierkreiszeichen: Cancer animal retro atque oblique cedit., eademque ratione sol in eo signa obliquum ut solet incipit agere retrorsum.l s Venantlus Fortunatus ähn-
I Version Y, XXX (Oe ceto idest Aspidoceleon), hng. Carmody, S. 125. 2 Epistufa lß. 7. hrsg. Halm, S. 147 >= hrsg. Fontaine, S. 338. ) Oe navlgio suo, Opera poetica, X.lx.15f. • IEnlgma C, 65; ac. Z. 92-94. ~ In principlum Genesis, 1.11.3.1162-1164. ce 118 A. 6 Homiliae, C, Migne PL 94, Sp. SOl B (nekkers, Clavis, 1368; Machielsen. Clavis Patristica
1B.4073). Physiologus, VIlJ. Oe ceto, 23. Commentarium in Cantica canticorum. zu CI 1.10. Migne PL 117, Sp. 299 BJC. 9 Oe virginitate. 276, 18r. 10 ru.XIV, hrsg. Porsia.. S. 274. I1 Carmen LXL5-IO, hrsg. DiImmler, MGH Poetae n, S. 4()4.
7 •
12 Siehe auch KRANKHEIT: KREBS. I) Siehe auch unter SCHOSS. Pseudolus, 955. U Satumalia.1I7.63. I.
1212
lieh: rediere eanes quasi per vestigia caneri. l Horaz im Vergleichspaar vom Haarschopf im Bild des Seeigels: ho"et eapillis, ut marinus asperis 1 eehinus. 2 (Bei Ovid ähnlich bezogen Wald: prominet in vultus, umerosusque, ut lueus, obumbraf).3 Ambroslus vom Arglistigen im Bild des Muscheln überlistenden Krebses: (cancer) explorat si quando ostreum in remotis loeis ab omni uento contra solis radios diptyeum iIIud suum aperiat et raseret e/austra testarum, ut libero aere uiseeris sui uoluptatem quandam capiat, et tune e/aneulo eafeulum inmittens ;npedit eone/usionem ostrei ae sie aperta e/austra repperiens tute inserat chelas uiseeraque interna depaseitur. sunt igitur homines, qui caneri usu in afienae usum eircumseriptionis inrepant ... et alterius pascantur aerumna.4 Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Rufinus, von Haltlosigkeit im Bild wellenbewegter Muschelschalen: eorum autem, qui temptationes ineutTlmt, uidebantur mihi alii tamquam laues iflae ostreorum testae hue atque iIIue distrahi fluetibus et raptari et ne parum qUl:dem inruentibus molestiis posse resistere ... alii autern parum quid non tam sua constantia obniti et resistere quam finnioribus quibusque et ualidioribus adhaerendo. 5 Pseudo-Chrysostomus von geistlicher Schriftdeutung: sieut margarit83 inelus83 coehleis POSit83 sunt in profundum maris: sie et divina mysteria, in verbis [v.1. libris] ine/usle, posita sunt intus in altitudinem sensus Sen'pturarum sanetarum. Et sieut non omnis homo potest se mergere et de profundo tolfere margaritas nisi artifex, qui habet usum rei iIIius: sie non omnis homo potest deseendere in altitudinem sensuum ... nisi vir spiritualis.6
d. FISCHZUBEREITUNG Plautus scherzhaft vom Waschtrieb der Frauen: eagita ... item nos perhiberi 1 quam si salsa muriatiea esse autumantur, 1.../ nisi multa aqua usque et diu macerantur, 1 olent, salsa sunt, tangere ut non uelis;' Piscis ego credo, qui usque dum uiuont lauant, 1 minu' diu lauare quam haee lauat Phronesium;8 Ausplündern im Bild des Entgrätens: exossabo ego iIIum simulter itidem ut murenam coquos;9 im Bild des Zubereitens: quasi piscis itidemst amator lenae: nequam est nisi reeens; 1 is habet sucum, is suau;tatem, eum quouis paeto condias 1 uel patinarium uel assum, uorses quo pacto lubet; 10 Drohung mit der Zubereitung wie Tintenfisch: age nunciam, 1 iube oculos elidere. itidem ut sepiis faciunt eoqui. ll Engelmod von Solssons: Indole, eare, tua, qua deleetatus ut esca IlIIicitur piscis dum eapitur faqueis,/ ... te duxi semper amandum. 12
Vita S. Martini, 10.359: Opera poetica, S. 341. 2 Epodos V.27f. Dazu Galt, Die Bilder, S. 20. Siehe auch TlERBILDER zu SCHERZ UND HOHN. ) Metamorphoses, XlU.845. ;I Exameron, V.8,22, hrsg. Schenkl, S. 157. 5 Oratio V: In seme! ipsum de agro regressum, 9.3, eSEL 46, S. 177. Kontext iSI eine längere 1
Strandszene.
6 Opus imperfectum in Matthaeum, Homilia xvn, Migne PG 56, Sp. 729. 7 Poenulus, 240-244. 8 Truculentus.322f. 9 Pseudolus, 382. 10 Asinaria, 178-181. II Rudens, 658f. 12 Carmen 1.37-39, hrsg. Traube, MGH Poetae S. 56.
m.
1213
AM: Vögel 0" VOGEL:' GESCHWINDIGKEIT' Vogel und Wind stehen seit Horner filr SchnelligkeilJ So bei Apollonlol von RhodOI. 4 Ovid: effugit ... non segnior alite;S und dem Bild geflügelter Füße zugrundeliegend: currere visus I plus hom;ne ast, alasque pedes sumpsisse putares. 6 Plinius senior vom Delphin: ocior volu-
cre.7
StatiUI
mit doppeltem Vergleichsbild von beschleunigter Fahrt: non tensse
uoJucrum per Bstra pennae I nec uelocius ibilis carinae.' 8111u5 Italleus vom
Streitwagen: campum secat BC uelut ales lauerso rapitur sinuata per aequora CUfTU. (Es folgt das entsprechende Bild des Windes);9 tranauit uofucn's, liquidas cau findaret Bums, I hasta u;ri pectus. Es folgt das entsprechende Bild des
Schiffs.lo Sen.ca von Früchten des Tantalus: impendel capiti pfurima noxio I Phineis auibus pr8eda fugacior. ll Ammlanus Mareelllnus vom Zuträger von Gerüchten: ultimarum semper auidum hominem ... coalita prauitate famosum. qui confestim quasi pinnis e/atus ad comffatum principis aduo/auit eumque ... acriter inflammauit. 12 Sidonius Apolllnaris von Entschwindenden: iam vos ex ocufis V8lut volantes. 1J Epigraphisch aus Brescia im Doppelbild vom Pferd: [qui u]o/ucris ante ire uaga[s], qui flamine Chori I uincere suetus eras, hoc stabulas tumulo. 14 ( CHRJS1l..ICHE TEXTE)
HIeronymus von Eremiten: Necdum verba compleverat,
et quasi pennigero vo/atu petu/cum anima' aufugff;'$ Referebat ... tanta se velocitale. quod reliquum erat vica eueum'sse, ut ad instar avis pervolaret; 16 vergleichsähnlich: nauigatione perueniens tanta uelocitate reuersa est, ut auam putares. 17 Augustlnus: fae quemquam it8 ve/oeem. ut sunt BveS: non eo ietu peNenit, quo vofuerit. Diu volant aves migrando, et aliquando fessre insidunt arboribus navium. Ergo si etiam sieut avas va/are possemus, PfCB desiderio perveniendi tardi essemus. 1I Basillus, übersetzt durch Eustathlus, selbstironisch: sentio sermonem nostrum non minus miraeulis vo/atilium superari, quam si experirer ipse pemicitatem suam meis pedibus anteire. 19 Theoderich bei Casslodor von Pferdelasten im Doppelbitd: nimis enim absurdum est, ut a quo ceferitas exigitur magnis ponderiI 2
Siehe auch ADLER; VOGELSllMMEN; vOGEl.fA.:'~Q. Vgl. ferner O1to, SprichwOrter. s.v. avis, I. Andere Geschwindigkeitsbilder. ADLER; WIND; BLITZ; WURFMASCHNE, SCHLEUDER, BOGEN; PFERD; RAD.
VgJ. Ftänkel, Gleichnisse, n H 5. 4 Argonautic8, n.93 1-935. Vgl. Df"ÖgemOller, Die Gleichnisse im hellenistiSchen Epos, 68f. $ Metamorphoses. VII.770. 6 Metamorphoses. XI.336f. )
7 Neturalis historie, IX.vlII.20. I
9
Sitv88,IV.1Il.38f. Punica, IJ.171 f. Punica, XnI.238f.
10 11 Thyestes,l53f.
12 Res gestae, 15.3.9. l)
14
u 16
17 1I 19
Carmen XXIII.356 (Ad Consentium). Hrsg. Courtney, Musa lapidaria. 20I.3f.; CIL 5.4512. Vita S. PauK eremffce, Kap. 8. Migne PL 23, Sp. 24 NB. Vita S. Pauli eremffiB, Kap. 15, Migne PL 23. Sp. 27 Ble. Epistulae, CVlI1I4.3. Senne CCLXXVU.Vll.7. Migne PL 38. Sp. 1261. Homiliae in hexa6meron, VID.16.
1214
bus opprimatur. avis ;psa onere gravata pigreseit. carinae quae laborem non sen· tiunt rep/etae gravius moventur. quid quadrupes faeere possit, qui pressus nimietate sueeumbit?1 Glldas vom Gerücht: non ignoti rumaris penniger eeu volatus a"eetas omnium penetrat aures. 2 A1dhelm vom Siebengestirn: Nihi/ in rerum natura tarn eeler esset, 1.../ Aecola neu ponti volitans per caerula squamis ... J Paulinus von Nola in Bildreihe von Beweglichkeit: pedibus ... refeetis I tamquam ... ruptis eassibus ales I euo/at. 4 Tatwlne vom Eichhorn: Ardua eeu pennis conueeta caeumina seando. s Euseblus vom Tiger (der sonst seinerseits als Vergleichsbild tur Schnelligkeit verwendet wird): Cursu penn;geros ee/eri similabo uo/ueres.6 Von schreibender Hand A1culn: Tramite quo reeto penna volBntis e8~ hiernach penna volantis umdeutend Ridd/e 51: Swift wces on fore, 1 fug/um framra.1 'Tul· lIus' von der Sonne: Nulla mihi uelox auis inuent8 uolatu,l Cum uidear nullas gestare eorpore pennas. 8 Gesta Apollonii nennt Vogel und Schildkröte für Eile und Zögern: Angitur interius .../.../ Nune salit at graditurque eelan'or alite fertur,l Nune ut testudo fixus perstabat in uno. 9 Brieflich an Aldhelm über die Ausbreitung seines Ruhms: Quasi pennigero volatu. IO Vita S. Su/pieii ap. Biturieansis entsprechend: non solum haae fama vieinas eivitates, verum etiam longa spatia regionum tamquam pennigero vo/atu rep/evit. ll lonas von Bobbio vom göttlich gelenkten Schi fJ: eustodes ... inviii seafam qua val/it ire sinunt. Mirum in modum medio a fJuvi; fifo ad portum pennigero ceu volatu pervenit. 12 Vita Soniti ep. Arvemi ähnlich: undarum inpu/su. seu pennigero vo/atu, longius littore seafam unda protraxit. lJ Vita Carilaffi Anisolensis vom Büffel: (buba/us) qui non solum quod eapi non possit, sed qua~i vo/atu pinnigero ab oeufis videntium aufugeret. 14 Karo/us magnus et Leo papa von Karls Bewegung durch die Schlachtreihe: Karo/us pater ipse volat mediumque per agmen I Oeior aligeris avibus.l S Theodulf von Orteans enkomiastisch auf Karl: Alitibus fevior, tu (ortior ipse leona. 16 Abbo von St. Germaln: eonseendit equos avibus oUores Ilnfortuna eohors. 17 Balderlch von Bourguell von Sturzfluten in Bildreihung: Preeipilabatur ... unda I Euadans fau-
I Varlae, V.v.3. Siehe auch SOZIAl.VERHAl.l"EN. 2 Oe eKcidio el conquestu Britanniae, Kap. 22, MGH AA 13, S. 37.21f. /Enigma 48.5-8. .. Carmen XX.207-209 zusammen mit Pferd und Hirsch (siche auch zu diesen). S /Enigma XYII.4, hrsg. Glorie, Variae collectiones aenigmatum, S. 184. 6 /Enigma XLUll, hrsg. Glorie, Variae coIlectiones aenigmatum, S. 253. 7 Carmen xcrv 6: ae.: No. 51.3f. Unangemessen ist die Wiedergabe ..Tbe support [!] of the bird moved swiflly" durch Crossley-Holland, The EKeter Book Riddles, S. 73 8 /Enigma 'Oe Sole', No. LVI13f., hrsg. Glorie, Variae coIlectiones aenigmatum. S. 604:= J
hrsg. Strecker, MGH Poetae rv, S. 757. '1 Z. 573-576, hrsg. OUmmler, MGH Poetae 11, S. 500. 10 Aldhelm, hrsg. Ehwald, S. 498,8. 11 Hrsg. Krusch, MGH 5S rer. Merov. rv, 5. 379,22f. (Dekkers, Clavis, 2142). 12 Vita CoIumbani, hrsg. Krusch, MGH 55 rer. Merov. rv, 5. 95,5-12. lJ Hrsg. Krosch-Levison, MGH 55 rer. Merov. VI, S. 132,8f. 14 Hrsg. Krusch, MGH S5 rer. Mcrov. Ul, S. 391.19[ IS Hrsg Brunhölzl, Z. 294f.= hrsg. Dümmler, MGH Poetae I, S. 373. 16 Carmen XXXV.7, hrsg. OUmmler, MGH Poetae 1, S. 527. 11 Beils ParisiaC8e Urbis, 1.438f., hrsg. Waquet,. S. 48 = hrsg. Winterfeld, MGH Poetae IV. 92.
1215
ces ue/ocior alite quauis; / Segnius excedit balistas ales arundo; I Vt fugiat nauis ue/acior alite quauis.2
a2. VOGEL: SCHIFF So bei Homer..} Ein Fragment des Furlus Antlas in dieser Tradition: sicut tu/ca lews va/itat super aequora elassis.· Beeta ähnlich vom sturmgepeitsehten Schiff: ve/ut aliger undis Mergu/us innaret. s (Homer ähnlich vom Flug des Hermes;6 danach Vergll vom Flug Merkurs: Bui similis, quae circum litors. circum / piscosos scopulos humilis uo/at aequora iuxta).7 Theoderich bei C...lodor von günstigem Segeiwind: quidam spiritus eurrentium carinarum, ... auxi/ia quieta nautarum, quorum beneficio conficiunt otiosi. quod a ce/errimis avibus vix probatur imp/eri.' Ac. 8&owuff vom Schiff: Gewat /Ja orer w;:egholm, winde gefysed, I flore 'em/hee/s, fugte ge/lcost.' Ähnlich Andreas: 'amlghea/s, fugoIe gelicost I g/ided on geofone. IO (Ae. Phoenix dagegen vom Auffliegen der Seelen: sawla ... sipiap ... fug/e gelicasf).ll
''''red
aJ. VOGEL: VERGÄNGLICHKElT 12 Ecclesiastleus im Bild des Verscheuchens: mittens lapidem in va/atilia deiciet iIIa I sie et qui conviciatur amico dissolvit amieitiam;B evo/averunt nebu/ae sieut aves. l • Llber Sep/ent/e. von Spurlosigkeit: tamquam ... avis quae transvalat in aere nullum invenitur argumentum itineris iIIius,ls Os.. vom Ruhm: quasi avis avo/avit gloria eorum. 16 DracontlUI von
Lebenszeit omnia eum redeant, homini sua non redit aetas, I sed velut aeris avis sie fugitiva va/at. 17 Venantlus Fortunatus ähnlich: aspiee quam eelen' mutantur cuneta rotatu, / dum ve/uti pinnis tempora nostra volant. ll Walahfrld Strabo von der Welt: volucri qui pendet in orbe./ Nune scandit, nune descendit, rota sie trahit orbis,l9 Balderlch von Bourguell ähnlich: Qualiter ad terram cum se ullro destinat afes, I Que uofitat /esis primum uelut anxia pennis; I At postquam iuuenum premitur eursante cateroa, I Quam mox quisque manu comprendere sperst aua-
2
Carmlna, hrsg. Hilben, 2.98-100. Cannina, hrsg. Hilben, 8.342 .
.)
Odyssee, XIU.86f.; vgl. Frlnkel, Gleichnisse,
• s
Hrsg. Billnsdorf, Fragmenta, S. 111. Vita Cuthberti, 102f. Odyssee. V.5I-S3. .iEne;s, IV.254f. Als Beispiel zilien bei QuintIlIan. VIII.m.n. Dazu Coffey, ..Subject Mal· ter". 67; von Duhn. Gleichnisse. S. 36-38; Homsby, Patterns o( Action, S. 56. Variae. V.xvlI.3. Beowu". 217 f. Andl8as, 497f., hrsg. Krapp. ASPR U; heide Stellen bei Slanley••.Poetic Diction", S. 415. Z. S8S, hrsg. Krapp·Dobbie, ASPR U1. Siehe Kapitel 'Vergänglichkeit' (mit Verweisen); HEUSCHRECKE. Sir 22.25.
I
6
7 8 9
10 tl 12 Il
n H S.
Sir 43.15. IS Sap 5.11. Vgl. Prv30.18, das viam aquHae in caelo zu den unauffindbaren Dingen zlhlt. 16 Os 9.11. EinheitsQbers.: .,wie ein VogeLschwarm I Oiegt seine Macht davon." 17 Satislactio, 253-256, hrsg. Vollmer. MGH AA XIV. S. 128.
14
II Opera poetica, Appendix, XXlß.3f. 19 Cannen XXXD.I 1f., hrsg.. Dümmler, MGH Poetae 11, S. 385.
1216
ra, I Euolat itque leuis tenues elapsa sub suras. I Sie prius arrident rerum primordia nobis; I At ue/ut euadunt, 8a eum guslsre silimus. 1
04. VOGEL: SCHRECKHAITIGKEIT. UNSTETREIT V0'llil von Furchtsam· keit: ... quos improbus aduena bello I territst, invalidas ut avis. 2 Val.nus Flaccus: virum Jituumque fragoribus horrent, I quales instanti nimborum frigore maestae I succedunt ramis haerentque pavore volucres.J Seneea: Ouemadmodum aves etiam inanis fundas sonitus territat, ita nos non ad iclum tantum exagnamur sed ad crepitum;4 Reiselust: quae petierant cupidissime Ioca cupidius deserunt el avium modo transvoJant citiusque quam venerant abeunP Plinius senior vom Elmsfeuer: antemnis naWgsnüum afiisque navium partibus ceu vocafi quadam sono insistunt, ut vo/ucres sedem ex sede mutantes. 6 ( CHRlSTUCHE TEXTE) LJber SaplenU.e unter Gleichnissen filr irdische Vergänglichkeit: transierunt omnia iIIa tamquam ... avis quae transvolat in aere nullum invenitur argurnenturn itineris iffius I sed lantum sonffus est alarum verberans levem ventum I et scindens per vim ilineris aerem commotis afis transvofavit I et post hoc nullum signum invenitur itineris ilfius. 1 LJber Proverbiorum von Verwünschung: sieut avis ad alia transvo/ans el passer quolibet vadens I sie maledictum (rustra prolatum in quempiam superveniet,l dazu &&da: Verba quidem recte auibus comparantur quod sonando per sera tranuo/ant ... sed distant in eo quia polest fleri ut auis quolibet uo/ans eo Ioco resideat ubi nil ei ... utiUtsüs suppetat, uerba autem ... in auclorem suum euneta reuertuntur ... rationem in die iudicii reddere cogamur.' Uber Proverb/orum vom Heimatlosen: Sieut auis transmigrans de nido SUD sie uirqui relinquit Jocum suum;IO &&da dazu: Sicut auis qu; nidum suum neg/egil oua siue pullos quas fouerat afiarum auium ue/ animantium raptui dimittit sie nimirum i/Je qui custodiam uirtutum ... deserit earundem ... immundis spiritibus ipse proditor existit; I1 Amutf entsprechend: Cur fugitive tuum vis evitare Iocelfum? I Assimi/aris svi nido frigen te vagsri. 12 Ecc/es/asUcus von Entfremdung im Bild des Fliegenlassens: sieut qui dimittit avem de manu SUB I sie reliquisti proximum tuum et non eum capies. 11 ID/as in Verwünschung: erit sicut avis fugiens el pulli de nida avo/antes [VetLat.: tsmquam avis pusillis ablatis).14 Osee vom Fliehen vor Gottes Stimme: ipse rugiet et (ormidabunt filii maris I et Carmlna. hrsg. Hilbert, 77.25-31. 2 JEneis, XU.26 I f. ) Argonautica, VI.504--506. Dazu Gärtner, Gehan und Funktion, S. 159--1 SI. 4 Epistu/ae mora/as, 74.5. s Epistu/ae mora/es, 104.14. 6 Naturalis historta, U.1 01. I
7
Sap 5.9 mil 5.1 I.
I
Prv 26.2. Einheitstlbers.: "Wie der Spatz wegflauert und die Schwalbe davonfliegt, I 50 ist
ein unverdienter Fluch: er triffi nicht ein:' , In ProuertJia Salomonis, zur Slelle. 10 Prv27.8. 11 In Prouelbia Salomonis, zur Stelle. 12 Delicie deri, O.I77f. 13 Si,27.21r. 14 Is 16..2.
1217
avo/abunt quasi avis ex Aegypto I et quasi co/umba de terra Assyriorum. 1 HIeronymus vom Himmelreich als Nest: Aues quae libere huc atque iIIuc uagantur, tamen postquam uolauerint, habent Jocum et nidulos ubi requiescant: quanta magis anima et caro mea debet sibi /ocum praeparare, ubi passit requiescere?2 Aues liberae sunt, et quamuis uagentur per aerem, tamen nidorum suorum meminerunt. et reuertuntur ad 60S. Si ergo passeres nidos requ;runt, quare anima humana non quaerat habitacula sibi a Domino praeparata?3 Sicut ergo passer et turtur aues castissimae nidos sibi in sublimioribus faciunt, sie ergo tabemaeufa et atria et domus non sunt in humi/i ista terra. sed in exee/so.4 Paullnus von Nola vom Rückfall in WeltHchkeit: etsi ... super naturam terrenam euo/auerimus ... timeamus auium exemplo ad humilia deuo/are. s Boethlus vom Unstelen: Leuis atque inconstans ... nihil auibus differt; Alfred übersetzt: he bid winde geliera oMe unstiflum fugelum penne gemetflBstum monnum. 6 Ennodlus vom Zusam· menströmen im Bild der Vögel zum Futterplatz: mors avium. quibus. dum terra nivibus vestitur, et alieuius loei in spem eibi spoliatur angustia, videres quae remanere potuerant p/ebis reliquias eonf/uxisse ... 7 Ambrosfus von schweifenden Gedanken; Volati/ia autem coe/i quid aliud tBstimamus, nisi inanes cogitationes, qU83 velut volatilium more nostram eircumvolant animam, el huc atque iIIuc vario molu slBpe lradueunt? 8 'Chrysostomus Latlnus' von Präsenz der Engel: venientes engeli sieut aves caeli super bonos nostros fruetus tamquam super ramulos opaeissimos requiescant. 9 Euseblus Galllcanus von Klosterflucht: quid grauius, quem ul subito tamquam ales repentinus eradieeris de loco ... Aues ipsae diligunt nidos suos ... et quamlibet naturali libertate pascuis per diuersa rapiantur excur· sibus, saepius tamen ad cara sibi loca quodam desiderio reuertuntur. Et tu ... ita interdum sensu a/ienus efficeris ... (?)IO Alculn von Geschäftigkeit: Quiequid tu vo/itas per magna pa/atia regum, I VI ludens pelago aliger undisono. 11 Balderlch von Bourguell von der unsteten Welt: Vo/uitur et uofitat uersatifis alite penna I Mundus el ut uu/tur inquies afficitur. 12
aSo VÖGEL: GROSSE ZAHL Bei Homer Vögel tur Heerscharen; 13 Vergll im Bildpaar für tote Seelen: umbrae ibant tenues simulacraque luee earentum, I quam mulla in faUis auium se milia condunt, I Vesper ubi aut hibemus agit de montibus imber, 14 ad terram gurgite ab alto I quam mu/lae g/omerantur aues, ubi I Os 11.I0f. 2 Tractatus da Psalmo LXXXW.4, ce 78, S. 98, in Anlehnung an Mt 8.20, Lc 9.55. 3 Tractatus da Psalmo LXXXllI.4, series altern, ce 78, S. 392,65--69. 4 Tractatus da Psalmo Lxxxm.4, ce 78, S. 98. S Epistula XL.9. 6 Consolafio. IV, prosa 3.20; ae. hrsg. Sedgefield, S. 115,3-5; ahd. Notker S. 199,3f. 7 No. 1.18 (Diet. I), hrsg. Vogel, MGH AA Va, S.3. 8 Uber da paradlso, Migne PL 14. Sp. 316 CID. 9 Extra Chrysostomi aditiones, 5.3, Migne PL Suppl. IV. Sp. 875. 10 Homilia
XXXVlli.4.117-128.
Cannen XXXIl.5f., hrsg. Dümmler, MGH Poctae I. S. 249. 12 Cannina. hrsg. Hilbert, 154.621 f. 13 Vgl. Fränkel, Gleichnisse, 0 G 3. 11
14 Georgica,
1218
lV.472- 474.
frigidus annus I trans pontum fugat. 1 Statlus von Truppen: armorum transmitlunt fu/gura silvae. I qualia trans pontum Phariis deprensa serenis I rauca Paraetonio decedunt agmina Ni/o, I qua fera cogit hiemps: iIIae cJangore fugaci, I umbra fretis arvisque, volant, sonat avius sether. 1 iBm Borean imbresque pati, iam nare soIutis I amnibus et nudo iuvat aestivare sub Haemo;2 erschrecktes Gedränge: varia teeta incursare tumuttu, I densarum pecudum aut fugientum more voluerum.J Ammlanus Mareelllnus entsprechend; ad feruorem ... proeliorum exeitae undique inaesfimabiles copiae in modum alituum ferebantur. 4 Mit regional angepasstem Naturbild Ermoldus Nigellus entsprechend: Ac va/uti autumno densato milite tunii, 1 Aut variae volueres quis cibus uva manet, / Per vineta volant, rapiuntque feruntque corimbos, I Unguibus et rostds uva venusta perlt, 1.. .1 Haud aliter Franci eum pn'mo tempora frugum I Adeunt et pagi munera dinpiunt. s
a6. VÖGEL: SEELEN6 HIeronymus vom Zugang zum Heiligtum: in sanetis ue-
ro sanetorum quasi ad aethers et in caelum paucorum introitus et uo/atus est. 7 A1dhelm von Entrückung des Amos: Pinniger ut praepes, transfertur caelitus ultra. 1 Ae. Phoenix von der Auferstehung: Swa nu eefter dea&3 pum dryhtnes miht 1 somod sipiap sawla mid liee, I fa>gre gefrlfltwed, fugle gelicast,' ae pa,r lifga~ a leohte werede,l SWB se fugel fenix, in freopu dryhtnes. 1o Venantius Fortunatus vom ausgetriebenen Teufel im Bilde eines Vogels: expu/so adversaria, ... ve/ut avis parvula de capite inerguminis, umbra fugata, egreditur ... 11 Bei Bonlfatlus von annen Seelen: erumpente tetra terribilis flamma ignis, volitasse et miserorum hominum spiritus in similitudine nigrarum avium per flammam; ae. übersetzt: he geseah fleogan ingemang pam fyrenen lege pa earman gastas, PB weeron on swearlra fuge/a onlienissum. 12 Eddlus Stephanus vom Seelengeleit durch Engel im Bild des Vogelschwirrens: audientes ea hora sonitum quasi avium advenientium; und: supra domum quasi residentium avium eum sonitu iterum audierunt et statim iterum avolantium in coe/um cum suavi modu/amine pennarum.lJ .Eltrlc vom Auffiug der Seelen: ne mreg ure sawuf gefleon to heofonan rice, butan heo
hiEbbe fi~ra pa,re sOOan lufe ... 06er fiOOre forod bi6 on Eer. 14
~
ma
~
iEnig fugel his ßihtes gewylt. gif his
I JEmsis. VI.3IQ--312. Dazu Servius: Bene rebus voIitantibus animas comparoit. quaa st ipsae volant. Siehe auch unter BILDER FüR 7,AHUOS: LAUB. 2 Thebais, V.IQ-16. 1 Thebais. V.34Sr. Resgestae,19.2.12. 5 In honorem Hludowici carmen, 124--133, hrsg. Fara! (1.89-97: hrsg. Dilmmler, MGH Poetae H. S. 7). Dabei besteht eine Vorstellungsverbindung zu den Bildern rur 'ZAHLLOS'. 4
6 7 I
9 10 11
12
11 14
Siehe auch bei J GVOGEL. Epistulas, LXIV.9.2. Carmen oe vity., 1474. Vgl. auch VOGEL und VOGELFLUG. Z. 583-585, hrsg. Krapp-Dobbie. ASPR Ul. Z. 596r., hrsg. Krapp-Dobbie, ASPR III Vita S. Gennani, LU, hrsg. Krusch·Lcvison, MGH S5 ter. Memv. VO, S_ 404,9-13. Eine andere: Gestalt des Teufels ist die der Fliege (XXVI, S. 388,14r.) Bonffatius-Briefe, hrsg. Tang!, 10, S. 11.6f., zitiert bei Otloh von st. Em,..,.m, Uber visionum, S. 97; altenglisch: hrsg. Sisam, ..Letter", 99r. Vita Wiffridi, Ufe of Bishop Wilfrid. S. 140,2Sr. mit 142,15-17. Cstholic HomiNes II, Xlx'87-90. 1219
·7. SONSTIGE BEZÜGE
Plautus vom Freiheitsdurst: liber captiuos Bui' ferse consimilis est I semel fugiendi si data est occasio, I satis est, numquam postilla possis prendere. 1 Cicero in Anlehnung an Platon: nihillibri, nihil littarse, nihil doctrina prodest. lIa dies el noctes tamquam avis illa mare prospeeto, evolare cupio. 2 OvId bezieht 'Hassen' von Vögeln im Bildpaar auf Bedrängnis: cruentatis vertun· tur in Orphaa dextris I et coeunt, ut aves, si quando luce vagantem I noctis avem cemunt ...) Bei Seneca Vogelmast als Analogon nächtlichen Schmausens: Aves quae conviviis oomparantur, ut immotae facile pinguescant, in obscuro cantinen· tur, Ha sine ulla exercitatione iacentibus tumor pigrum corpus invadit el t superba umbrat iners sagina subcrescit. 4 Sillus ltalicus von Flucht: ad muros trepido conuertunt agmina cursu, I sicut agil leuibus per sera crepuseula pennis I e pastu uoIucres 8d no/a cubilia uasper. (Es folgt ein paralleles Bienenbild);' Pans Klettern im Fels: librans corpus similisque uolanti.6 Bei Statlus abendlicher Heimflug im Bildpaar vom Schluss einer Versammlung: agmina discedunt. qua/es iam nocte propinqua I e pastu reteruntur eves ... 7 Valertus Flaccus von Isolation im Bild des zurOckgelassenen Vogels:: totoque ex agmine solus I stabat, ut extremis desertus ab orbibus ales, I quem iam lassa dies austrique ardentis harenae, laut quem Riphaeas extantem rursus ad arces I nix et eaerufei Boreae terus abstulit horror.' Gellius zitiert Clnclus zur militärischen Bedeutung von 'FlOgei': Alae dictae exercitus equitum ordines, quod circum legiones dextra sinistraque tam· quam alae in av;um corporibus Iocabantur. 9 ( CHRlSTL1CHE TEXTE)
lob ironisch vom Leviathan im Bild des als Spielzeug an-
gebundenen Vogels: numqukJ inludes ei quasi av; aut ligabis iIIum ancillis tuis110 Eccles"sticus vom Schneefall: sieut avis deponens ad sedendum aspargit ni· vem. 11 'u/as vom zürnenden Gott: circuibo sieut avis super te. 12 Origenes von Engeln: venientes angeli sicut •aves caeli' super bonos nostros froclus tanquam super ramulos opacissimos requiescant, non suam lassiludinem reficientes sed nostrae sanctit8ti inhaerentes. 1l Ambrosius vom Fledermausflug: vesperlitio ... uolitat autem in aere auium more ... membranae suae tulta remigio, qua suspen· SB ue/ut pinnarum uo/atu circumfertur,l"- Vogelflug im Bild des Schwimmens: sie· 1
2
C8ptivi. 116-1l8. Ad Atticum, fX.x.2. Platon Ober seine quasi-Gefangenschaft bei DIonyslos (7. Brief, 348A, übers. W. Wiegand): ••Hieraufnun lebten ich und Dionysios aufdem Fuße, dass ich meiner-
seits wie ein gefangener Vogel oberall hinblickte, durch welche Öffnung wohl ich fortniegen kÖlmtc .....
6
Metemorphoses, X123-25; dazu Brunner. "Function orthe Simile", S. 358. Epistu/e8 mora/es, 122.4. Punic8.0.214-216. Punica, XUI.3J7.
7
Achilleis,
) 4 j
L55Sr. • Atgon8utK:a, vn.SS9-S6l. 9 Noctes Atticae. XVI.lv.6. 40..24. Sir43.19.
10 lob 11
12 fs 29.3. Zur Vulgata-Version siehe KRElSFOR.\.t. I] Homifl8 rv, hrsg. Kloslermann, S. 265,27-30. 14
&ameron. V.24,86. hrsg. Schenkl, S. 200.
1220
ut enim aquam natando piscis incidit, ita auis aerem uo/atu ce/eri seest ... aues quoque aeri uo/atibus suis ue/ut aquis innatant. Entsprechend Augusllnus von ' der Atmosphäre: hoc portat alitum corpora, quae ita nituntur pennis uo/antes, quemadmodum pisces quibusdam suis aUs natantes;2 Glaubenslast Werkzeug des Aufschwingens: Talern te puta istam sarcinam, qualis est avibus sarcina alarum: alarum sarcinas si aves habuerint, sublevantur, si detraetae fuerint, in terra remanebunt.3 Claudlus Marius Vlclor von Zerstreuung der Völker nach dem Tunnbau zu Babel: diduetasque petunt uario sub sidere terras. I haud aliter uo/ueres eampi per moffia plana, I quas gregibus mjxtis errare et quaerere uietum I persuasit secura dies, eum noete prapinqua I frandea teeta petunt, extemplo congrege tuma I uufgus quaeque suum sequitur rapidoque uo/atu I miseentur, similis qua duxerit aut color aut uox: I sie tune in partes populus se dissieit unus:~ Dracontlus vom Zustand vor dem Sündenfall: sie faetus homo fuerat, primordia nostra, I ut vofueres; paseendus erat sine clada /aboris. s HIeronymus von Heimatlosigkeit hienieden: Aues quae libere hue atque iIIuc uagantur, tarnen, postquam uo/auerint, habent loeum et nidulos ubi requieseant: quanta magis anima et cafO mea debet sibi /oeum praeparare, ubi possit requieseere ... sieut ergo passer et turtur ... nidos sibi in sublimioribus faciunt, sie ergo tabemacula ... non sunt in humili ista te"a. 6 Gregor I. umgekehrt von Selbstüberhebung: qui uera extollitur mente, more ualuerum quasi leuitatis penne sub/euetur.7 Adamnan von lona vom auffiiegenden Schweißtuch Christi: s8crum Domini sudarium ... integrum et jnco/ume de rago surgens quasi auis expansis alis coepit in sublime uolare;8 danach Seda: sudan·um ue/oci raptu aufugiens euo/at et ... diutissime quasi ludendo uolucritans ... se leuiter ... deposuit;9 'beflügelte' Heimkehr der Israeliten: soluta captiuitate, quasi acceptis pennis libertatis, ad terram Israhel reuersi sunt, et jnstar uolatilium tota intentione cae/estia petebant. 10 Walahfrid Slrabo von Freude über den Freund: Sicut gaudet avis /aetanter garrula ramis, I Corpore sie vestro gratulabor sospite viso. 11 Bei Atculn vom Pferd stürzendes Kind vogelgleich landend: dextera Christi ... puerum cadentem sublevabat, ne allideretur in terris ... puer ineoJomis quasi avicufa pervenit ad terram; 12 Sie ruentern et equo paventem, quasi avicula infans ad te"am pervenit, ut teneritudo illius nequaquam
I Exameron, V.14,45, hrsg. Schenk!. S. 175. 2 De GenesJ ad litteram, 1U.6, eSEL 28.1, S. 68. 3 Sermo Mai ex.xVI.12. hrsg. Morin, S. 366,17-19. 4 Alethis, 1ll.275-282, hrsg. Hovingh. S. 176. s De laudibus Dei, 1I.440f., hrsg. Vollmer. MGH AA XlV, S. 34. Vgl. Mt 6.26. 6 Trac/stus in fibrum Psalmorum. LXXXfß.4. 1 Moralia in Job, x.xVI.xvlI.27. hrsg. M. Adraen, eSEL 143 B, 5. 1285. 8 De Jods sanctls, I.lx, S. 238,5-8. 9 De Jods sanctis, IV, S. 308.12-15. 10 In principium Genesis. 1.11.3.1166-1168. 11 Carmen LX. Df., hrsg. DÜmmler. MGH Poelae II, S. 403. Gedanklicher Hintergrund könnte die schon römisch begegnende Vorstellung sein, der Vogel freue sich des Waldes mehr als jedes Käfigs. 12 Vite Richarii conf. Centulensis, hrsg. Kntsch, MGH S5 ret. Merov. rv, S. 31-34.
1221
confideret. 1 Notker Balbulus im Bildpaar spöttisch von schwachen Gegnern: eum ... Bemanos, Wilzos et Avaros ... ;n 8vieularum modum de hastili suspenderet, domum vietor reversus 2 Bei ~Paulus Dlaconus' von Plünderung Jerusalems als Nestraub: Hierusalem juxta evangeJistam nidum voeaverat ... Romanis vastantibus, et tanquam vaeuum nidum diripientibus, eunetis suis hrereditatibus est destitutum. 3 Brieflich von Vorbedeutung planetarischer Konstellationen im Analogon der Auspizien: quod ... quae necessario futura sinto per horum ... stationem recessumve monstrentur, ur aves seu praetervolando seu stande vel in speeie vel voce vel pennis quaedam significant neseienter.4 Odo von Cluny von Engelsflügeln: cherub, expansis archam quod adumbrat et alis; I Huius habent et aues instsr quaecurnque uo/antes. s Bei Letald von Mlcy mausernde Vögel rur einen aus dem Bauch des Sceungeheuers Geretteten: Squalidus hine Within superas procedit ad auras. 1 Tuf1ur ut exuuias mediis nudata pruinis 1 Prima uere redit, uel, eum reditura iuuentus 1 Implumes aquilas post munum sustinet aeuum: lIIis deciduo spoJisntur tegmine membra, 1.../... frustantur guttura rostro, I Detessumque animum refouet spes nufla rapinae: I Sic Anglo, reducem dum eemit ab aequore lueem ... 6 Ae. Riddle 31 von der Gestalt des Dudelsacks: tet ond (olme fugele geliee; I no hweepre neogan ne m83g ne fela gongan.7 Eins der loca monaehorum im Rätsel vom 'Vogel federlos': vidi animal fructus de arbore sumens, manus et pedes non habens, ad instar avis volans.! J:Elfric vom Flug der Teufel: Deoflu ... ffeoo geond pas Iyft ungesewenlice, swa swa fugelas doo gesewenliee.9 Amarclus vom Neider: ut volitare nequit cButeris saueius ietu 1 Ales, fta invidit: quem dira 5agitta reterdat 1 Emulus ad eqli pef1ingere non valet aulam.1O
b. JUNGVÖGEL Theokrlt von Eroten,ll Apollonlos von Rhodos von hilflosen Mädchen. ll Fronto vom Einfluss hoher Geburt: plerisque enim indignis patemus loeus imperium per manus detulit, haud secus quam pullis, quibus omnia generis insignia ab ovo iam insita sunt: crista et pluma et eantus et vigiliae. 13 Pllnlus senior von Kinderschar wie Vogelnest: deeora ras utiqua si fiberum turba parvulis imaginibus ceu nidum aliquem subolis panter ostendat. l • Isalas vom Fliehenden: erit sieut avis fugiens et pulli de nido avo/antes ... absconde fugientes ...; 15 Klage des Gläubigen (überliefert auch in den Cantica zum Psalter): quasi 160 sie contriVita Richari; sacerd. Cantulansis primig., hrsg. Krusch-Levison, MGH SS rer. Merov. VIl,
S.447,9f. 2 Gesta Karai; Magni, U.12, hrsg. Haefele, S. 75,10--12. ) Homilia da tampore XXX, Migne PL 95. Sp. 1172 C. zu Lc 13.34f. 4
s 6 7
ß
9 10
I1 12 I)
No. 32, hrsg. OOJnmler, MGH Epist. VI (Karolini aevi IV), S. 198,39-42. Occupatio, V1.159f. Oe quodam piscatore, 157-165. No. 31.6-8, hrsg. Krapp-Dobbie, ASPR ru. 1.103, Migne PL Suppl. IV, Sp. 923. Catholic Homilies n, VI. 70--72. Sannones, U1.484-486. Adoniazusai (Eidyllion XV. 120--122). Argonautica, IV. I 298f. Ad Verum imp., U.6, hrsg. van den Hout. S. 120.
14 Naturalis histon·a, XXXV.12. lS fs
1222
16.2f.
vit omnia ossa mea ... sieut pullus hirondinis sie e/amabo 1 meditabor ut columba; 1 Notker: Also 100 fermufita suht IIlIiu miniu Min ... ih scriiu umbe genist also suilleuuun iungi. unde sOfton dar umbe also tuba. Glfdas von hilfesuchenden Briten: IBgaü ... impetrantes aRomanis auxilia ... veluti timidi pulli patrum fidissimis alis succumbentes. 2 Visio Barontis Longoretensis von der entschlüpfenden Menschenseele: Sie mihi videbatur, similitudinem de parvitatem haberet ut pullus aviculae, quando de OVO egreditur.3
cl. VOGELZUG- Homer von Kricgerscharen. s Vergll entsprechend von deren Geschrei: clamorem ad sidera tol/unt I Dardanidae e muris, .. J... qua/es sub nubibus atris I Strymoniae dant signa grues atque aethers tranant I eum sonitu, fugiuntque Notos clamore seeundo.6 Llvlus vom Winterfeldzug: et si non sit aestete perfectum bellum, hiemem opperiri nee sieut aestiuas aues statim 8utumno texta 8e reeessus circumspicere. 1 Lucan filr wechselnde Konfigurationen einer Flotte: exeussitque ordine puppes. I Strymona sie gelidum broma pel/ente relinquunt / poturae te. Ni/a, grues, primoque volatu I efflngunt varlas casu monstrante figuras; / mox, ubi percussit tensas Notus aftior alas, I confusos temere immixtae glomerantur in orbes, / et turbata perlt dispersis littera pinnis.1 Statius von Klageweibem: ceu patrio super alta groes Aquilone fugata9 I eum videre Pharon; tune aethera latius implent,/ tune hilari clangore sonant; iuvat orbe [v.l. ore] se· reno I contempsisse nives et frigors solvers Nilo. 9 Claudlan von Kriegerscharen: torrentesque ruunt, nec mons aut sifua retardat: I pendula ceu paruis maturae bel/a colonis I ingenti e/angore grues aestiua refinquunt I Thraeia, eum tepido permutant Strymona Nifo: I ordinibus uariis per nubiJa texitur ales I littera pinnarumque notis inscribitur aer. IO Bei Qulntus von Smyma Kraniche, die durch
eine Schleuder aus der Flugfonnation geraten, bezogen auf Feinde;11 angesichts des Adlers schreiende Kraniche fUr Frauenklage. 12 Bi'ldähnlich später eine Klage über die Schlacht von Fontenoy: albent campi vestimentis mortuorum lineis,l velur so/ent in autumno albeseere 8vibus. 1J Cortppus von einer Zuschauermenge: inp/entes altas turba stipante fenestras: quantus Hyperbare; volucrom concentus in Istri I contrahitur ripas, gefidas quas linquere terras I aspera cogit hiems; glacie Is 38.13f. = 'Canticum Ezechiae regis'. (Cantic8 im Paris Psaner unüberset2t). 2 Oe excidio et conquestu Britanniae, Kap. 17. MGH AA 13, S. 34,4--6. 1
) 4
Hrsg. Krusch-Levison, MGH SS rer. Mcrov. V, S. 380,10--12. Siehe VOGEL: SEELEN. Siehe auch Rhetorlca ad Herennlum unter SCHWALBE; ferner VOGELSnMMEN; BILDER FüR 'ZAHLLOS'; Kranich auch unter SCHWAN; SOZIALVERHALTEN.
S lIias, U.459-264; UI.2-5. Dazu Frä.nkel, Gleichnisse, 0 G 3. 6 JEneis, X.262-266. Dazu Gislason, Naturgleichnisse, S. 81; Quinn, Critica/ Description, S. 434f.; Homsby, Patterns ot Action, S. 34. 57. 1 Ab urbe oond;"a, V.6.4. & Oe be/la cMIi, V.710--716. 9 Thebais, XIl.515-518. 10 Carmina maiora et pub6ca, 15.47J-- 478 (In Gildonem). Vgl. Frtnkel, Gleichnisse, n G 3. Vgl. Lucan, Oe bello cMli, 11I.199f.: Strymon tepido committere Nila I Bistonias consuetus aves. 11 Posthomerica, Xl.1IO-117. 12 Posthomerica, XI.U.l03-108. u Ve~us de bella quas fuft acta Fontaneto, Str. 10, hrsg. Oßmm1er, MGH Poetac n, S. 139.
1223
nivibusque coactae I innumerae g/omerantur aves, stipantur in unum, I innectuntque moras, et flumina linquere no/unt. l Theoderich bei Casslador exemplarisch rur Fuhrleute, die ihre Lasttiere Oberladen, um Wege zu sparen: inertiam suam prodit qu;squis secum multa porlaverit ... grues denique pelagus transiturae parvos lapillos uncis pedibus amplectuntur, ut nec eorum levitas nimio vento rap;atur nec nativa celeritas iniquis ponderibus ingravetur. hoc imffarine queunt, qui se ad publicas necessitates eleetos esse cognoscunf!2
c2. SONSTIGES VOGEL VERRALTENJ
Claudlan vom Gerücht: leu;or uofitare
per oppida rumor I riderique nefas: ueluti nigrantibus aUs I audiretur olor, coruo cerlante Jigusrris;4 vom 'Vogel-Strauß-Verhalten': ignorare tarnen fingit regnique ruinas I dissimula~ .. .l..J uasta uelut Libyae uenantum uoeibus ales I eum premitur, caJidas cursu transmittit harenas I inque modum ueli sinuatis ffamine pinnis I pu/ueru/enta uolat; si iBm uestigia retro I c/ara sonent, oblita (ugae srat lumine clauso I ridendum reuoluta caput creditque fatere I quem non ipsa uidet,5 Hleremies vom Verlassen der göttlichen Ordnung im Gegenbild der Vogelwelt: omnes conversi sunt ad cursum suum ... I milvus in eaelo cognovit tempus suum I turtur et hirundo et ciconia custodierunt tempus adventus sui I populus eutem meus non cognovit iudicium Domini.6 Athalarich bei Cassieder von moralischem Leben im Bild der Kraniche: vivite iuste, vivite continenter ... Grues mora/em noverunt exercere concordiam, inter quas nulfus primatus quaeritur, quia iniquitatis ambitus non habetur. vigilant vieissim, communi se cautela eustodiunt, ipse pastus altemus est. sie honor nuJlis adimitur, dum omnia sub eommunione servantur. his etiam vo/atus vicaria aequamste disponitur: ultima fit prima et quae primatum tenuff, esse posterior non reeusat. sie quadam eommun;one soeiatae sibi sine reg;· bus obsequuntur .. , voluntarie serviendo fiberae sunt et invicem se difigendo muniuntur ... Has si vos ;mitemini, omnes a vobis pravil8tum calumnias excludetis.1 Ambroslus entsprechend bezogen: quid hoc pulehrius, et /8borem omnibus et honorem esse eommunem ... antiquae hoc rei publicae munus et instar Iibera8 ciui· taUs est,8 Ermenrlch von Ellwangen von baueifrigen Mönchen redensartlich nur scheinbar vergleichend: neque in redificiis construendis ... tarn industrios viros vel raro usquam repperi, sieuti bene in nido apparet, qua/es volueres ibi inhabitent,9
I In laudem Justini, m.49-54. 2 Varlae, IV.XLVII.5. Vgl. Beim älteren Pllnlus. Naturafis historia. IX.lll: certum ast Pontum transvolaturas ... maK saburra stabiliri; cum medium rransierint, abici lapilfos e pedibus, cum attigerint conrinenrem er e gutture harenam. Solinus, Colfectanea, 10.12-15: ne pergenU· bus ad destinata vis flatuum renffatur, harenas devoranr sublatisque fapllfulis ad moderatam gravffalem saburrantur cum contra medium alveum edventasse se sciunt, scrupulorum sarclna pedes liberant harenas non prius revomunr quam securae sedis suaB fuerlnt.
)
Siehe auch Kapitel 'Mensch-Tier': SOZlALVERHALTEN.
n.
CafTnina mai0r8 el public8, 18.347-349 (In Eutropium 5 Carmina maiora er publica, 20.306-316 (In Eutropium TI). 6 Isr 8.6f. 1 Varlas, IX.lI.4-6. 8 EKameron, V.15,51 r:, hrsg. Schenk!. S. 178r: 9 Epistola ad Grimoldum, hn;g.. DUmmler, MGH Epist. V (Karolini aevi 1lI), S. 565,10f. 4
1224
dl. ADl.ER: SCHNEl.LlGKEITI
$amuhe/: Saul et lonathan ... aquilis vefocio-
res leonibus forliores. 2 Ln lob Adler, Läufer und Boot rur rasche Vergänglichkeit: dies mei veJociores fuerunt eursore ... I perlransierunt quas; naves poma porlantes I s;eut aquila va/ans ad escam.l HlerenJias von Gott: ve/ociores aquilis equi jllius;" Verfolger: velodores fuerunt persecutores nostri aquilis caeli;s Ambroslus in abweichender Fassung tur Aufstreben: leues facti sunt qui persecuti sunt nos super aquilas caeli;6 dazu exegetisch: qui erant graues ante perfidia, nune super aquilas leuiores faeti sunt fide et pietate. 1 Gildas von zur Hilfe eilenden Römern: jJli ... vo/atus eeu aquifarum equitum in terra ... inimicorum eervicibus infigunt mueronum ungues. s A1dhelm von der Natur: plus pemix aquifis, Zephiri velocior alis / Neenon aeejpitre properantior,9 Ridd/e 40 irrtümlich: le mtBg fromlicor neogan panne pemex I oppe sam oppe hafoc eefre meahte; / nis zefferus. se swifta wind, I PlBt swa fromlice mEeg feren lBghweer. IO 8eda tur hyperbolische Vergleiche: aquilis uelocior, 1I ueloeiores fuerunt persecutores nostri aquilis caeli. 12
d2. ADl.ER,lJ FALKE, ERODlON:14 GEWAl"T,1S RAUBGIER So Homer. 16 knapper Apollonlos von Rhodos im VergleichspaarP Varro von menschlicher Gewalttätigkeit im Doppelbild: natura humanis omnia sunt paria: / qui pote plus. urget .../... ut auis enicat accipiter. 11 Vergll vom Kämpfer im Bildpaar: arripit ipsum ,.../ qualis ubi aut leporem aut candenti corpora cycnum 1 sustulit alta petens pedibus louis armigar uncis, quaesitum aut matri multis ba/atibus agnum I Mart.ius a stabulis rapuit IUpUS;'9 in Verbindung mit Schnelligkeit: transit equum eursu .../... poenasque inimico ex sanguine sumit: I quam faeile accipiter saxo sacer aras ab alto I consequitur pennis sublimem in nube columbam I compren· samque lenat pedibusque euiseerat uncis; I tum cruor et uu/sae labuntur ab I Siehe auch unter VOGEl., WIND; siehe auch Kapitel ·Verglnglichkeit". 2 tI Sm 1.23 ) lob 9.25f. Buber-Rosenzweig: ..auf Rohrlcllhnen streichen sie dahin;" EinheislUbetset.zung: •.sie gleiten vorbei wie Kähne aus Schilf:' " S
ler 4.13. Lam4.19.
6 ExpoMk> Psalm; CXVfll. XIX.32. 1 E.xpositio Psalm; CXVIlf, Xt123.2. 1 oe excidio et conquestu Britanniae, Kap. 17, MGH AA 13, S. 34,8-11. 9 /Enigma C, 35. 10 Riddle 40.66. pemex missventanOOi als Vogelname. Vgl. die Fehlglossierung des EadwinePsal!ers 10 1.7, wo pelicanus als fe/l hundes missverstanden wird. 11 Oe schematibus er tropis, D.ll.xi. 12 In principium Genesis, IV .XV. 139f. 13 Zur Symbolik Rech, Inbild des Kosmos. S. 192-220; Wehrhahn·Slauch, An. ..Adler''', lexiI"
lS 16
11 11 19
kon der christlichen lkonographie. l.al.. (h)erodius. AusfUhrliche Angaben in spllerert Enzyldopldien (Thomas von Cantimpre, V.xuv; Bartholornaeus Anglicus, XU.xx). Siehe auch TAUBE. Antike Bildverwendungen belegt MOlIer, Oe simHffudinibus, S. 50-55. Zu emsprechenden Bildern bei Qulntus von Smyma siehe Vian, ..Les comparaisons", S. 35. llias. XXU.139--143. Argonautica, IV.485- 487. Ssturae. Fragment 289. Siehe auch unter RAUBFlSCH. !&leis, 1X.561-566; cf. Homsby, PaNems of Action, S. 67.
1225
aethere plumae;\ Zweikampf: utque uo/ans alte raptum eum fuluB draconem I fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit. / saueius at serpens sinuo· sa uolumina uersat / am3ctisque horret squamis et sibilat ore / arduus insurgens, iIIa haud minus urget obunco / luctantem rostro, simul aethera uerberat alis: / haud aliter praedam Tiburlum ex agmine Tarchon / portat ouans.2 Horaz von Caesar und seinen Gegnern: redegit in veros timores /.../ remis adurgens, ac· cipiter velut I mollis columbas aut leporem citus / venetor in campis nivatis I Haemoniae. J Ovfd vom erfolgreichen Entführer: nusquam lumen detorquet ab iIIa, / non aliter, quam cum pedibus praedator obuncis / deposuit nido leporem lovis ales in ano;" Kampflaktik: utque lovis praepes, vacuo cum vidit in arvo I praebentem Phoebo liventia terga draconem, I occupat aversum .../ squamigeris avidas figit cervicibus ungues ... s Statlus vom Krieger im Bilde von Adler und Schwan: nee segnius ardens / occurrit. niveo quam flammiger ales olon'/ imminet et magna trepidum circumligat umbra;" von Unterlegenen: tremor ora repens ac viscera torsit I Arcados; utque feri vectorem fulminis albus I eum supra respexit olor, eupit hiscere ripam I Strymonos et trapides in peetora contrahit alas. 7 Das altnordische Ham(jisma/ von Siegern: stOndom 8 val Gotna, I ofan, eggm600m, I sem emir 8 kvisti.8 ( CHRISTLICHE TEXTE) Deuteronomium
drohend: addueet Dominus super te gen-
tern de Jonginquo ... I in sirnilitudinem aquilae volantis eum impetu. 9 Hleremlas entsprechend: ecce quasi aquila evofabit et extendet alas suss ad Moab;10 ecce quasi aquila ascendet et evolsbit el expandel alas suas super Bosram. 11 Osee entsprechend: quasi aquila super domum Domini I pro eo quod transgressi sunt foedus meum. 12 Apponlus von Seelenverderbem als Geiern: amni rapacitale. quam aduncis manibus uelul uunurinis unguibus consueuerat perpetrare ... atiis animabus aelemae uitae rapere cibos ... ;IJ Bekehrung vom Falken zur Taube: qui consueuerant in modum accipitris inhiare ad praedam, ad concupiscendum 1
2 J
" S
6 7
8 9 10 I1
12
IEneis, XI.719-724; cf. Homsby, Patterns of Action, S. 72f. JEneis, XI.751-758; cf. Gislason, Natu1plelchnisse, S. 79; Homsby, Patterns of Action, 73. Carmen I.xxxvlI.15-20. Dazu GaU, Die Bilder, S. 43-46. Metamorphoses, VLS 15-5 17; dazu von Albrecht, ,,Zur Funktion", S. 284; Brunner, ..Functi-
on ofthe Simile", S. 356, 359. Metamorphoses, IV.714-720; dazu Bnmner, ..Funclion oflhe Simile", S. 356. Thebais, vm.674--676. Theba/s, lX.857-860. Str. 30; Obers. Dronke. Poetic Edda, hrsg. Dronke, S. 167: ..we stand on slaughtered Goths, sunnounting sword-weary dead like eagles on a bough." Dt 28.49. Das Bild des Adlers ausgelassen in Hs. Stiftsbibi. 2 (2.H. 8.Jh.) und bei PseudolEIme, Heptateuch. ler48.40. Buber-Rosenzweig: "wie der Adler schießt er herab' gegen Moab breitet er seine Flügel!" Einheitsübersetzung: "wie ein Adler schwebt es heran ..... ler49.22. Buber-RoscltZ\veig: "wie ein Adler steigt er auf,' nun schießt er herab,' über Bozra breitet er seine Flüge1.'· EinheitsObersetzung: "wie ein Adler steigt es empor,l schwebt es heran ..." Os 8.1. EinheitsQbcrsetzung: "wie ein Geier [Bubcr·Rosenzweig: wie ein Adler] kommt das Unheil I über das Haus des Herrn, I weil sie meinen Bund nicht halten."
lJ Commentaire surle
1226
Cantique, 1.10.
aliena ... nune agnito Christo, columbarum simpfieitate compositi ... eoruseant. 1 Ca••lodor von verdächtigen Einzelgängern: animosi accipitres, aquilae uenatrices et supra omnes alftes acutius intuentes uoIatus solitarios coneupiscunt, quia rapaees insidiae innoxia conuenticula non requirunt. Ambiunt enim afiquid soli agere, qui praedam cum altere non desiderant inuenire. Sie mortalium uo/untas plerumque detestabilis est, quae conspectum hominum prebatur effugere. 2 Bei A1dhelm tur eine Verführerin: Vngues ritu falconum et accipitrum seu certe ad instar cavanorum acuuntur .. .3 Beda von Gier nach WeltgOtem: anima ... nulle exterarum rerum appetitu miluorom more aceenditur." Theodulf von Orleans vom 'Rupfen' der Stolzen: Galla superba teras, anates ut turba caporum,! Anserem ut accipiter. s Liudprand von Cremona von überlegenen Kämpfern wie Falken: pedore et armis intrepidi eos inter prosiliunt et quasi aceipitres avium multitudinem nullo resistente perterrent.6 Ennoldus NlgeUua ähnlich: Ac va/ut aceipiter pennis per nubilalapsus / Vngue rapit vo/uerem notaque ad antra fugit; / At sociae crocitant raueasque per sethers voees ! Nequicquam recinunt atque se· quuntur avem; ! Ipse sedens tutus praedam stringitque (eritque, / Versat et in partes quas sibi eumque placet: / Non aUter Mauri ...; und: Ac va/ut in parvo valucrum (ors turba natantum / Cum residet pavitans flumine (isa male, I Armiger ecce Jovis caefo descendit ab alto,/Inventas circum pervolitatque diu; / Hae caput in fundum miHunt reJevantque sub auras, / Jsta algis recubat, iIIa repressa Juto; / lnstat st iIIe super pennis tremulasque fatigat,! Quae caput in ventos sublevat iIIe rapit: I Non aliter Maures .. .1 insequitur gladius. 7 Gesta Apollonii vom inzestuösen Vater: Haud secus effrenis (uruit dementia regis I Quam so/et accipiter furiosis unguibus asper, / ...Ilnvenit el simplam per pascualaeta columbem.'
d3. ADLER, FALKE: TEUFEL HIeronymus vom geistlichen Kampf im Bild des Vogelkampfes: Erodion uo/atile ." dicitur autem uincere et aquilam ... monachus ... pugna iIIi est eum diabolo '" sicut et erodion uincit aquilam.9 Gildas von Bekehrung: tete, ae si stridufo cavum lapsu aerem valide secantem saevasque rapidi harpagones accipitris sinuosis (fexibus vit8ntem ad S8nctorum tibi ... speluncas ... rspuisti; 10 0 quantam exultationem ... si non te .__ veluti magnarum aquila alarum unguinumque daemon ... contra ius (asque rapuisset! 11 Vita S. Uutbirgae: malignus spiritus ... (adern iacentis exsorbens, unguibusque magnis, veluti aquila volucrem eviseerans, in praecordi8 terribifiter immittens, ... miserabilem exeuntis Commentaire sur le Cantique, VI.I. Variae vrn.xxxI.3. Oe virginitete, 318,6. .. In CBntica cantk:orum, zu Cr 1.14, Z. 689-692. S CBnnen XXXIX.Il f., hrsg. Dilmmler, MGH Poetae I, S. 531. 6 Oe rebus gestis Ottonis magni fmperatorfs, XVII. hrsg. Becker, S. 172,33-35. 7 In honorem Hfudowici carmen, 260-266 und 540-549. hrsg. Faral (1.225-231 und 505--514:
1 2 J
hrsg.. DUmmler, MGH Poetae n, S. 12 mit 21). Vergleichbares bei Homerzu TAUBE. • Z. 141-147, hrsg. Dilmmler. MGH Poetae n, S. 488. 9
Tracta!us in fibrom Psalmorum, CIlJ.I7. VmiOD iuxta Hebmeos enettt erodius dun::b mi-
ws. 10 11
Oe excidio et conquestu Britanniae, Kap. 34, MGH AA 13, S. 45,21-23. Oe excidio el conquestu Britanniae, Kap. 34, MGH AA 13, S. 46,3-5.
1227
animae graviter extorsit egressum. l A1culn: Ecclesia ... in Sacramento morlis ejus [i.e. ChristI] ab insidiis hostis antiqui, quasi a raptu aeeipitris, sese tutari con· fidif.2 Entsprechend Halmo von AuxerTe: Ecclesia ... ab insidiis malignorum spin'· tuum quasi a raptu aceipitris secura delitescit.J
d4. ADLER, ANDERE VöGEL: AUFSTREBEN, UÖHENFLUG
Llber Pro-
verblorum von Habgier: ne engas oeulos tuos ad opes quas habere non pates quia faeient sibi pinnas quasi aquilae el avo/abunt in eaelum,4 Danach Gregor von Nazlanz, übersetzt durch Ruflnus: etsi ab omnibus quae in tenis sunt exc/udatur, tune etiam aptat sibi alas sieut aquila el reuertetur in domum eius qui feeit eum. s Isaiss von geistlichem Höhenflug: qui autem sperant in Domino ... I adsument pinnas sicut aqui/ae .. .6 Hlerem/as von überhebung: eum exattaveris quasi aquila nidum tuum inde detraham te dicit Dominus. 7 HIeronymus dazu: quasi aquila in sublime sustolleris, el tantum cagitatione intumescis, ul inter sidera habitare te eredas ... Aquilarn autern eunetis auibus aftius uolitare ... dicitur. & AbdJ· es dazu: si exaftatus fueris ut aqui/a I et si inter sidera posueris nidum tuum linde delraham te diGit Dominus. 9 Ambroslus von Assumptio Merise: Videre igitur uidoor te ... repulsa noeUs caligine surgentem dilueu/o sicut so/em, adpropinquantem deo et rapido uo/atu sieut aquilam;IO Mäßigkeit beim Essen: Eseis quoque ... parce utendunm puto; cames enim etiam aquilas volantes deponunt ... virgineo praepes vo/atu superfluae camis nesciat adpetentiam; 11 selbstironisch vergleichsähnlich von Abschweifung: redeat igilur nobis uolatieus sermo, qui paene fuerat lapsus BX oculis et aqui/ae modo afts petens uolatus SUOS obduxerat nubibus ... 12 Boelhlus von Schwingen der Seele: Sunt eten/rn pinnae uolucres mihi; A1fred dafUr vergleichend: le htebbe fidru fugle swiftran (Prosa-Übersetzung und Holker nichtvergleichend);13 Alfred fügt ohne lateinische Vorgabe hinzu: ponne forseo WB /Jas styrmendan woruld swa se eam oonne he up gewit bufan da wo/enu styrmendum wedrum, /Ja3t him /Ja stormas derigan ne rna3gen.t 4 Isldor von SeYlII. von Unterbrechung geistlicher Kontemplation: Sieut squila ex alto ad escas coflabitur, sie homo de afto bona3 conversationis per cama/em appetitum ad inferiofB demergitur, I S Sicut aquiltE mons est semper oeu/um in radium solis infigere, nee deflectere, nisi eSClE solius obtentu, ita et saneti a contemp/atione ad Kap. 30, hrsg. Pertz, MGH 5S (in Folio) rv, S. 163(. 2 Compendium in Canticum canticorum, zu Cl 2.14, Migne Pl 100, Sp. 647 D. 3 Commentarium in Cantica canticorum, zu Cf 2.14, Migne Pl 117, Sp. 307 A. 4 Prv 23.5. S Oratio V: In semet ipsum de agro regressum, 13.2, CSEl 46, S. 182. 6 Is 40.31. Im Kontext von On 7.4f. interpretiert HIeronymus dagegen alas aqu"ae anders: superbiam signiflC8t regnl potentisslmi (CSEl 75 A). I
7
&
9 10
11 12 13 14 IS
ler49.16. Uber in Abdiam, 76, S. 357. Abd4. Oe oMu Valentiniani, 64.12-14, Oe virginibus. ill.1I.8, hrsg. FaUer, S. 67. Exameron, V.12,37, hrsg. Schenk!, S. 110. Consolatio, IV, metrum 1.1 f.; ae. hrsg. Sedgefield, S. 105,4f.; Meters, 24.lf. Hrsg. Sedgefield, S. 18,12-14; ohne Vorgabe in Consolatio, ß, prosa 2. Sententiarum /ibri, rn.xxm.lS, Migne Pl 83, Sp. 698(.
1228
ce
Bctua/em vitam interdum reflectuntur,l zitiert bei Smaragdus von st. Mlhlel. 2 Be· da von den Israeliten: instar uo/atilium tota intentions caelestia petebant. l Passio S. Praeiecfi ep. AlVemi im Bescheidenheitsgestus das Bild des aufstrebenden Adlers relativierend: non querat in his Tullianum e/oquentiam ... Neque enim aqui/a, extensis aUs. semper ad aethera volitans, sed crebrius remissioribus pennis divertit ad terras. 4 Pseudo-Beda vom Höhenblick des Augustinus: Augustinus episcopus volans per montium cufmina quasi aquila ... mu/ta cm/orum spatia, terrarumque situs, et aquarum cireulum elare sennone pronuntiat. j Frechulf von Llsieux, sein Werk zur Unterhaltung empfehlend: ... ut post ... mellifiea poetarum carmina his frui labellis ... non pigeat. Non enim aquila, quae CB3teris avibus aftius volare et radiis soUs intuitus figere consuevit, semper in eaelo herendo manet, sed ima pre sua commoditate petit ...6 Euangelium Nichodemi und ae. Wiedergabe von Auferstehung des Lazarus: excutiens se ut aquila per omnem agilitatem et ce/eritatem salliuit exiens a nobis: he WiES hyns asceacende eal swa eam panne mid hnedum flyhte wyle fo~ afleon. and he swa wres fram us nesende. 7 Odo von Cluny von moralischem Streben 8 und Absturz: Sepe so/ent multi sapientia et actibus afti I More aqui!ae in solem per opus quasi flgere uisum; I Dum pia gests gerunt, sed se eami male subdunt. I Ceu Iincunt aether quaeruntque per ima eadauer. 9 A:lfrlc vom Undemütigen: foxunga wreron wunigende on hirn, and upahefednys swilee healice fuge/as. lO Byrhtferth von Ramsey: ardebat in bono desiderio supemEB vocationis ... more aquilino ... 11
dS. ADLER: CHRISTUS Maximus von Turl" von Christi Höllenfahrt: quid facimus. quod aquila praedam frequenter diripit, tollit frequenter a/ienum? Nec in hoc dissimilis est saluator. Praedam enim quodammodo sustulit, eum hominem, quem suseepit infemi raptum faueibus, portauit ad eae/um ... ;12 Himmelfahrt als Höhenflug: Sicut enim aquila humilia deserit, alta petit, eaelorum uicina conscendit, ita et sa/uator humilia infemi deseruit, paradisi altiora petit ... et sicut aquila relietis terrenis sordibus sublime uolans purioris aeris salubritate perlruitur, ita et dominus terrenorum faeeem deserens peceatorum. in sanctis suis uolitans. purioris uitBe simplieitate laetatur ... Il Maximinus entsprechend: sicut auem eum a/tiora postulat, defieit aspectus inspieere et noster ocu/us uo/atu uincitur celsiof8. sie et ilfud corpus quanta ferebatur ad summa, tanto oculus uidentium aspectus
I 2
l
Sententiarum /ibri, rn.xv.7, Migne PL 83, Sp. 691 A. Diadema monachorum, Kap. XXIV. Migne PL 102, 5p. 619 O. In principium Genesis usque ad natiuitatem Isaac, 1.2. Z. 1165.
Prolog. hrsg. Krusch-Levison. MGH 5S rer. Merov. V, S. 226,1-6. j CoI/ectanea. Migne PL 94, Sp. 552 B. 6 Ad epistofas variorum supplementum, No. 3, hrsg. Oümmler, MGH Epist. V (Karolini aevi UI), S. 619,14-20; siehe auch unter SPIEL 1 Hrsg. Cross, Two Old EngJish Apocrypha. XX.3, S. 212f. A
8 9
Cathofic Homilies U, rn.164-167 mit 174. Occupetio, VII. 127- I30.
Lives o( &ints, XV1.162r. LI Vffe S. Oswaldi, hrsg. Raine, Histon"ans, I, S. 417,7f. 12 Senno LVI.2. 13 Senno LVI.2. 10
1229
inuellicrlate ce/abatur.' Pseudo-Ortentlus, Garmina: aquila: e terris quoniam reuolauit ut a/es. 2 Gregor 1.: post resum3ctionem suam ascendens ad coolos, in superioribus est e/evatus ut aqui/a.3 Marbod von Renne.: Sic docuit cunetos (ervente fide sibi junctos I Christus discipulos, ve/ut ales regia pul/os I Terra sub/aturn cCBlis inferre vo/atum, I Ut eoeant aquilfB quo corpus habetur herife. 4
d6. ADLER: JOHANN1S-EMBLEM Victorlnus von Plttau vom Evangelisten Marcus: Marcus ... aduo/ante spiritu coeptum est, ideo uo/antis aquilae habet et effigiem. s Augustlnus: qui vo/avit sieut aquila super nubes, qui mentis serenitate eemebat;6 Dieuntur enim et pulli aquilarum a parentibus sie probari, patris seifieet ungue suspendi, et radiis solis opponi: qui firme contemplatus fuerit, filius agnoscitur; si ade pafpitaverit, tanquam adulterinus ab ungue dimittitur. Jam ergo videte quam sublimia /oqui debuit. qui est aquilce comparatus [i.e. fohannes): et tamen etiam nos humi repentes ... audemus tractare ;sta, et ista exponere. 7 Ein ChrIstianus brieflich: Augustinus aquilam sequens, id est beatum fohannem, qui aquilae Bssimilatus est, eum iIIe ultra nubes, iste prope nubes ineedit.' Gregor I. unter Evangelistenbildem: alius nativitatem Verbi intuens, quasi ortum solem aquila aspeetat;9 Homiliae in Ezeehielem: quasi more aquiloo oeu/os in so/em fixit. IO Beda: At uero lohannes supra nubila infirmitatis humanae uelut aquifa uo/at el lucem incommutabilis ueritatis acutissimis atque firmissimis oeulis cordis intuetur. 11 A:lfrlc: /ohannes, swa swa eam, pa upplican digolnisse mid his scearpum eagum seeawode geome;ll he fleah foor upp. swylee mid eames fyderum;13 pEet he mihte seeawian mid pam seearpum eagum on eames gelienysse be pooS Hcefendes godeundnysse, swa swa se eam seeawad poore sunnan leoman unateorig-[endJie] ofereaJlum nytenum. 14 5edulius: More uolans aquilae uerbo petit astra /ohennes;IS zitiert in einer Bildbeischrift. '6 Zwei Carmina: Minora tres eum eaeteri I Colenda sed pronuntient, I Auis hic instar euolans I Moratur in maioribus;17 Regina sieut Buium I Transeendit isle nubifa, I Sie euncta felix transiens I fnuisa uidit sa8eulo. 18 Beischrift im Evangeliar der Ste. Chapelle: More aquilBe alta petit I Oe sollemnitatibus, Collectio Veronensis, V1.4, ce 87, S. 66. 2 Explanatio nominum Domini, 146, bei Orienlius, Gommonitorium: Poetae Chrlstiani rn/nores. I, S. 249. 3 Homiliae in Ezechielem, !.iv.i. 4 Garmina varia. XXVU, Migne PL 171. Sp. 1665 e. S Tractatus in Apocalypsin, zu Apc 4.7, eSEL 49. Die Recensio Hieronymi erselzt Marcus durch Johannes. 6 Sermo CXXXV,vlI.8, Mignc PL 38, Sp. 750. 7 In l08nnis evangelium tractatus XXXVI.vlll. Mignc Pl 35, Sp. 1666.
s No. 24, hrsg. DUmmler, MGH Episl.
VI (Karolini aevi IV), S. 178,13f. (2.H. 9. Jh.)
9 Moralia in lob, XXXl.(XXXIX).XLVIl.94. 10 I.IV.I. 11 In Lucae Euangelium expositio, Prolog, 211-213. S. 10 (zitiert aus Auguslinus). 12 On the Old and New Testament, hrsg. Crawford, Z. 888f. I} Llves of Saints, XV (: Oe quattuor evangelistarum).201. 14 Homilies, hrsg. Pope, 1.13-16. IS Garmen pascha/e, 1.358. 16 17 18
No. Vl,xxvlI, hrsg. Traube, MGH Poetae m, S. 264. Hrsg. Hagen, Carmina medii aevi, No. LXU.25-28. Hrsg. Hagen. Carmina medii aevi, No. LXV.5-8.
1230
meritis verboque lohannes; 1 im Codex aureus Eptemacensis: Est aquilae similis da verba senne lohannis. 2 Bamberger Hs. aus Stablo, Sedullus zitierend: More vo/ans aquilae verba petit astra Johannes. 1 Evangeliar von Luxeuil: Quod so/eant aquilm super aeris alta vofare I Et patufis oculis radios intendere solis, I Congruit hoc merito lohanni mystice saneta. I Pennis virtutum qui sumpsit ad astra vo/a· turn. ISolern iusticice cemens (ervoris in igne.~ Smaragdus von St. Mlhiel ohne Nennung des Vogels: Qui ... ad supemam patriam ... inhiat, ab hac terrena intentione quasi quibusdam pennis sublevatus engitur. s Sequenz im Winchester-Tropar: Ve/ut aquila figens lumina in alta deitatis areana. supergradiens omnia cordis oeulo condita.6
d7. ADLER: SCHARFSICHTIGKEIT Horaz rur unfreundliche Scharlliugigkeit: eur in amicorum vitiis tam eemis acutum. I quam aut aquila aut serpens Epidaun·· US?7 HIeronymus von den Frommen: Aquilae et uuftures etiam trans maria dicun· tur sentire cadauera et ad eseam huiuscemodi congregari. Si ergo inrationabiles uo/ueres naturali sensu tantis te"enarum spatiis et maris fluctibus separates par· uum cadauer ssntiunt ubi iaceat, quanta magis nos et omnis multitudo credentium debet festinare ad eum cuius (ulgur exit ab oriente .. .'1 Augustlnus vom Wahrnehmungsvennögen der Auferslandenen: non ut acrius uideant, quam quidam perhibentur uidere serpentes uel aquilae ..., sed ut uideant et incorporalia. 9
d8. ADLER: JUNGENPROBEIO Plinius senior verwendet nichtvergleichend das aristotelische physiologushafte Bild: halia/Jlus tantum inpfumes etiamnum pul/os suos percutiens subinde cogit adversos intueri soUs radios el, si coniventem humectantemque animadvertit, praeeipitat e nido ve/ut adulterinum atque degenerem; iIIum, euius acies firma contra statit, educat. 1J Lucan von der Schlangenprobe der Psylli: utque lovis vo/ucer, ca/ido eum protulit ova I implumis natos, sofis convertit ad ortus: Qui potuere pati radios et lumine recto I sustinuere diem. caeli servantur in usus, I qui Phoebo cessare, iaeent: sie pignora gentis I Psyllus habet, si quis taetos non horruit angues ... 12 SlIJus ltallcus von militärischer Mannesprobe: rapit agmine natas I saeua parens ultro in eertamina .../... nec manan-
1 No. 4b.V, hrsg. Strecker, MGIi Poetae V, S. 430. 2 No. X.I, hrsg. Strecker, MGH Poelac V, s. 445. 1 No. 23h.V.6, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 453. 4 No. 5.IV.I-5, hrsg. Strecker, MGH Poetae V, S. 431. S Diadema monachorum, Kap. XIV, Migne PL 102, Sp. 611 A. 6 Hrsg. Blume, Ana/ecta hymnica, XL, No. 252.3a. 7 Sermo l.Iu.26f. 8 Commantarius in Matheum, IV, Z. 533-539, ce 77, S. 229. Angelehnl an lob 9.26. 9 Oe civdate Dei, XXIl.xxlx.llo-I14.
10 Siehe auch BRlITPFLEGE, AUFZUCHT. Verweise auf die Vorstellung bei C. HOnem6rder, Art. ,.Adler", Der Neue Pauly, Bd. 1, Sp. 115-117. Nichlvergleichend Ambroslus, Exameron, V.18,60 (S. 186). Danach auch Satyra da amicicia, Z. 20-29. hrsg. RAdle. n NaturaNs historia, X. 111. I 1. Entsprechend Isldor, Etymologiae XIl.vll.IOr.: Aquila ab acumine DCulorum voeata ... Nam el contra radium solis fartur obtutum non flectere; unde et puflos SUDS ungue suspensos radiis soNs obicit, et quas viderit inmobilem tenere aciem, ut dignos genera conservst; si quos vero inflectere obtutum, quasi degeneres abicit. Ähnlich Ambroslus, Exameron, V.xviii.60. 12 Oe bello civili, IX.902-9Q8.
1231
tes ...1... exhorrescere flammas. 1 armiger haud aliter magni louis, anxia nido I eum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus, 1 obuersam speetans ora ad Phaethontia prolem 1 explorat dubios Phoebea lampade natos. 1 ( CHRISTLICHE TEXTE ) Deuteronomium von Gottes Fürsorge: sieut aquila provo· cans ad volandum pu/los SUDS et super eos voJitans I expandft a/as suas et ad· sumpsit eum atque portavit in umeris suis. 2 [Vet.tat.: Sicut aquila tegft nidum suum I et super pu/los SUDS consedft I expandft alas suas et accepft 80S I et suscepft eos super scapu/as suas];) ae. übersetzt bei Pseudo-JElfric: SW8 eam his briddas splen~ to tlihte and ofer hi tlicera~, swa he tobllBdde his f~ru and nam 80wer cym}'" and bier on his eaxlum;· dazu HIeronymus: Dominus quasi pullos SUDS alis su;s protegit nos quas; aquila. Dicitur anim ;bi quasi aquila protegere pu/los suos;s (Vita Alcuini danach von der Haltung des Abtcs);6 Aiunt, qui da ani· m8ntium scripsere naturis, omnium quidem bestiarum et iumentorum et pecudum auiumque ingenitum esse in tilios pullosque SUDS affectum, sed maximum esse amorem aquifarum. quae in exceJsis et inaccessls Iods nidos colJocant, ne coluber fetus uio/et; aetiten quoque inter pullos eius /spidem reperiri, quo omnia ue· nena superentur. Si hoc uerum est, recte affeetus Dei in suas ereaturas aquilis comparatus est, qui omn; eustodia protegft liberos SUDS, ne draco et c%~~ber antiquus, diaboJus et satanas, obrepat nouellis fetibus, ut ad nomen lapidjs, qui po. nitur in fundamentis Sion, omnes aduersariorum frangantur insidiaB.7 Tertulllan von Wahmehmbarkeit (und KOrperhafiigkeit) der Seele wie der des Lichts: So/em noctuae nesciunt oculis; aquilae ita sustinent, ut natorum suorum generositatem de pupillarum audacia iudieent; alioquin non educabunt ut degenerem, quem solis radius auerterit ... non ideo incorporale sil, quia non ex 8equo uis ualet. Sol enim corpus, siquidem ignis; sed quod aqui/a confiteatur, neget noctua, non tamen praeiudk:ans aquiJae. Tantundem et animae corpus inuisibile carni, si forte, spiritui uero uisibile est.' Ambroslus unter Bildern göttlicher Vorsehung: exquirit eutem iustities [i.e. domini), qui id, quod in omnibus ereaturis ... iustum est, prouidenti8e 8dscribff diuina6. unde ... aquita, nB degenerss partus nutriat, diligenti /ibrat examine et adhue teneros fetos pie ungue suspend;t solisque offert radiis, ut, si forte oculos suos ui fulgoris inflexerint, tamquam degeneres laxata in praeceps ungue dimittat, si uero naturae uigorem constanti aduersum radios solis obtutu potuerint uindicare, dignae subolem indolis onera grato reportet. 9 Ennodlus von geistlicher Erziehung: Vt uafeant aquitaB formatos prodere fetus, 1.. ./ Mox generis testern Phoebum eiet aroiter idem.l/nuenit intemam rimatus lumine Jueem. I Non aliter ce/so pueros da stemmate eretos 1 Doetn'nae radiis opponit
I Punic8,X.I04-III. 2 Dt 32.11. ) Zitiert als 'Hymn' zum Psalter7.15 (Meams VI), hrsg. Kuhn, S. 153. Siehe auch vooELMC1TIR. • Heptateuch, hrsg. Crawford, S. 370. s Tractatus de Psalmo XC.4, ce 78, S. 128. 6 Hrsg. Amdt bei Waitz(Hrsg.), MGH SS (in Folio) XV... S. 187.27f. 7 Commentarii in Esaiam, ce 73 A, S. 780f., zu Is 66.13. , Oe anima, VD.4f. 9 Expositio Psalm; CXVIII. XIX. 13.
1232
eura parentis;1 seientes rerom aquilas reront pullos suos in ipso vitee /imine, quo ovorum tunieis exuuntur, ad solis parare radios et lucem seminis sui inmensi splendoris obieetione cognoscere ... nolunt quemquam perire de retibus, sed suos esse qui cesserint non agnoseunt ... nune ergo tu ... bene coepte persequere et ... patrem redde doetrina. 2 Pseudo-Chrysostomus von Prüfung angesichts Gottes Gerechtigkeit: sicut filii aquilarum ad solem probantur, ut, siquidem reeto aspeetu intendere potuerint contra radios solis, intelligantur esse legitimi; si autem non potuerint, eognoseantur adulterini: sie et filii Dei ad Christi justitiam eomprobantur. si enim potuerint pleno corde justiti83 verba suseipere, intelligunbtur esse legitimi; si autem non potuerint, cognoseuntur de diabolo esse nati. 3 Theoderich bei Casslodor von Mündigkeit wehrfähiger Jugend: Pul/os suos audaees aquilae tamdiu procurato eibo nutriunt. donec paulatim a mol/i pluma recedentes adulta aetate penneseant: quibus ut constiterit finnus vo/atus, novel/os ungues in praedam teneram consuescunt nee indigent alieno labore vivere, quas eaptio potest propria satiare. sie iuvenes nostri, qui ad exercitum probantur idonei, indignum est ut ad vitam suam disponendam dicantur infirmi ...4 Athalarich bei Casslodor von Kindern eines Patriziers bei Hofe: fetus tui, more equilae se probantes, regales oeulos ab ipsis paene eunabulis perlulerunt. S
d9. ADLER: VERJÜNGUNG Psalter. renovabitur ut aquilae iuventus tua;6 Paris Psalter. eart pu edneowe eame gelieast I on geogOOe nu gleawe geworden; 1 Notker: Geniuuuot uuirt din iugent . s~mo so ~ren. Casslodor dazu: Hufe aui iam aetate proueetae, supemum labium comea inflexions nasutum, tantum fertur sxereseere, ut ei non sft liberum eseas solita libertate decerpere, quae intellegens unde ei perieulum uitae possit aceidere, os suum in saxe dieitur expolire, usquequo omnia sibi eius impediments submoueat. Qua (acta in antiquam ualetudinem corporis sui, escarum solita perceptione reuocatur. Sie anima ... 8 ausfilhrlicher Augustlnus. 9 HIeronymus: Crebro diximus, aquilarum seneetutem reuireseere mutatione pennarum, et so/as esse quaa /ubar solis asp/eiant et splendorem radiorum eius possint mieantibus aeulis intueri, pullosque suos an ganerosi sint, hoc experimento probent. Itaque et sanetas repuerascere el assumpto immorla/i corpore ... rapi in nubibus obuiam Christo. 10 Paullnus von Hola von geglückter Bekehrung eines Alkoholikers: ... renouando sieut aquilae iuuentutem aius per abundantiam dilectionis uestrae. 11 Ambroslus von der Seele: Bon; ... eapaeem se anima tUB praebeat, ut ... sicut aquila pennas emittat, ut renovatis a/arum remiI Csrmina, 11CL..I-8, hrsg. Har1el, CSEL 6, S. 607f.= No. CDU, hrsg. Vogel. MGH AA S.309. 2 No. XXm.4f. (Epist. 1,18), hrsg. Vogel, MGH AA V[J, S. 25 . .1 Opus fmperfectum in Matthaeum. Homilia XLIX, Migne PG 56, Sp. 918.
vn,
4 Varlas, l.xxxvllI.2. s Varlas, VID.xXJ.6. 6 Ps 102.5. 7 Zitiert im altenglischen Benediktineroffizium (hrsg. Ure, S. 93,7f.) s Expositio Psalmorum, zur Stelle. 9 Enarrationes in Psalmos, en.9.21-41. 10 Commentariiin Esaiam, ce 73A, S. 467, zu/s 40.31. 11 Epistula ){}(1.5.
1233
giis alta petere non reformidet;1 quod etiam aquila, eum fuerit mortua, ex suis re· liquiis naseitur. sieut per baptismatis saeramentum, eum fuerimus peccato mortui, renaseimur Deo, ae reformamur;2 auis es, 0 homo, qui sieut auis in quandam aquilae renouatus es iuuentutem. 1 Nach Pseudo-Euseblus ein Sermo de confusione diaboli: putrefaetus Lazarus exiuit sieut ... aquila exiliens quae omnem infirmitatem deponit in ietu oculi.• Maximus von Turin von der Taufe: de gratia baptismatis propheta loquitur, innouationem ipsam aqui/ae comparauit; quae auis adsidua conmutatione habitus sui longam dueere fertur aetatem, et uetustis iam fateseentibus plumis naua pinnarum suecessione iuueneseere, ita uf, depositis antiquitatis exuuiis, rediuiua indumentorum nouitate se uestiat ... et pullulantibus pinnis uetusta mater iterum reuocatur ad pul/um. Pullis enim tune eomparanda est, quando radiantibus plumis neeesse est i1fi rursum meditari rudes uolatus et alarum olim exercitata remigia tamquam nouelfa uolueris intra nidum pigra conpeseere. Quamuis enim iIIi sit uolandi notitia de consuetudine, deest tamen iIIi de pinnarum raritate fidueia neofyti nostri nuper baptizati, tamquam aquilae depositis uetustatis exuuiis et fatiscentibus antiquis maculis, sieut plumis leuibus ... omantur ... tamquam enim aquila in pul/um, sie i1fi in infantiam reuocati. S Ein Teuderieus-Rhythmus vom offenbarten Bauplatz des Klosters: per aquilam ad serviendum Deo describitur locus / in quo renovanda erat vetaris hominis, sicut aquilae, juventus. 6 Bei 'Paulus Olaconus' von Maria: Te exorante ... Renovetur ut aquifre juventus nostra. 7 Physiologus Latinus: eum senuerit [i.e. aquifa], grauantur alae eius, et oculi eius caliginant ... euolat in aera solis, et ineendit alas suas et caliginem oculorum suorum; et discendit in fontem, et tingit se per ter, el renouabitur ... Ergo et tu, si uestitum habes ueterem, et caliginant oculi cordis tui, quere spiritalem fontem dominum ... Et euolans in aititudinem solis iustitie ... incendet uetus uestimentum tuum diabuli ... 8 Rather von Verona von vorösterliehern Bitterkraut (Iactuca): Dieunt quoque, qui de phisica quasi uidentur traetare, quod aquifa acumen, quo plurimum pollet, si perdiderit occasione qualibet uisus, gustu iIIud reeuperet herbae istius. Percongrua, fratres, similitudo ut. qui uidelicet caliginem interions uisus contraxit assiduitate eulparum, gustu eundem recuperare studeat tatium laetuearum. 9 Bem von Reichenau: tu ... jam spretis mundi hujus desideriis, ... fortitudinem mutasti jam velut aquila reviviseendo, sumplis virtu· tum pennis ad alta vo/asli.IO Theobald, Physiologus, von Sündenvergebung: Est homo peccatis, que sunt ab origina matris, 1 Qualis adest aquila, sed renovatur ita: 1.../ Fit novus in Chn'sto ter mersus gurgite ViVO. 11
1 Epistu/ae, IV.x1.I7, eSEL 82.1, S.87. 2 Oe penitentia, n.Il.8, Migne PL 16. Sp. 519 BlC. 3 Expositio Psalm; CXVIfI, XIV.39.1. 4 Lat.: hrsg. Rand. f. 110v (5. 11); Eusebius: Sermo XV, Migne PG 86 A, Sp, 392 A. j Sermo LV.I, zu Ps 102.5. 6 Hrsg. du Meril, POOsies populaires fatines. S. 66, 23-25. 7 Homilia de sanctis Ln, Migne PL 95, Sp. 1518 D. 8 Version Y. vru (Oe aquila), hrsg. Carmody, S. 107(, 9 Sermo I da Pascha, 20-25, CCCM 46, S. 39. 10 Epistula I, Migne PL 142, Sp. 1159 B. I1 n. oe aqu/la, 15f.
1234
dtO. ADLER: ANDERE BEZÜGE Exodus metaphorisch vom Zug aus Ägypten: vidistis ... quomodo portaverim vos super alas aquifarum; bei Cyprianus Gallus als Vergleich: uestri me eura tenet et congrego cunetos I atque ueho, tamquam pinnarum tramite duetos, I quas pandit uo/uerum prineeps, dum nubifa sulcat. 1 Danlhel von Nebukadnezars Verwandlung: donec capilli eius in similitudinem aquifarum crescerent et ungues eius quasi avium;2 .Elfric übersetzt abweichend: od P83t his feax weox swa swa wimmanna [!]. and his n83glas swa swa eames [!] c/awa.3 Statt eapilli aquilarum bietet die Septuaginta als Bedeutung 'Löwenhaare'.4 Sidonius Apolllnaris an einen jungen Dichter: velim dicas, unde subito hauserunt peetora tua euphoniam gentis alienae, ut modo mihi ... quasi de t hari· lao [Le. avfario?] vetere novus fa/co prorumpas?S Baslllus, übersetzt durch Eu· stathlus, von ungerechten Eltern: Aquila in edueandis pullis propriis infusta ferlur esse. duobus enim proereatis, unurn verberibus afarum multatum pro;eit in ter· ram, alterum retentatum fovet; ita propter vietus inopiarn cogitur negare quem genuit ... Tales sunt nonnufli parentes hominum, qui pauperlate causati suos exponunt Iiberos. 6 JElfric zu einer Evangelienstelle; swa swa eamas h/ gegaderia(j peer peer peet hold bi~. swa beo~ pa ha/gan weras 10 pam Hee/ende gegadorade. 1 Ruodlieb vom Paananz: IIIe ve/ut faleho se girat et hec ut hirundo, I Ast ubi con· veniunt, eitius se preteriebant.8 Paullnus von Nola im physiologusartigen Bild des Adlerjungen von Altenpflege: pascetque natus ... tuam I parlis seneetam panibus, I ut pullus aquilae die/tur repaseere I eura parentes mutua, I quos ufs se· neetae rursus fnplumes faeit I nidoque paseendos refarl, I donec rep/umi uesti· antUf corpore I pennisque florescant noufs [usw.].9 Ennodius im Kontrastbild zum Enkel: versa viee aquilas legimus fetuum ministerio pasei, et beneficia pa· rentum, quot inplumes nati, quando ovorum tunicis exuuntur, indepti sunt, qu'adam distrieti aequitate restituunt. non putant volucres esse liberum adcepta denegare. quale est ingenium, quod circa diligentiam suorum alites nescit imitam lO
e. GEIER Plautus vom Bedachtsein auf Vorteil: quasi uonurii triduo I priu' praediuinant quo die essuri sient. 1l Statius rur Plünderer auf dem Schlachtfeld: non aliter subtexunt astra cateNae I ineestarum avium, longe quibus aura nocentem I aera desertasque tulit sine (unere mortes; I illo avidae cum voee ruunt, sonat ar·
I Heptateuchos: Exodus, 714-716, nach Ex 19.4. 2 On 4.30. Einheitsübersclz.ung: "bis seine Haare so lang wie Adlerfedem waren und seine Nägel wie Vogclkrallen." Ähnlich Bubcr·Rosenzwcig. J Catholic Homilies [I, XXVOl.117f. Dic lat. Grundlage war mir nicht eruierbar. 4 Hrsg. Ziegler, Septuaginra, XVI.II. Hexapla-Lesarten zur Stelle nichl überliefert: Origenes, Hexaplorum quae supersunt. [I, S. 919, mit Auctarium ,S. 58. Vetus Latina zur Stelle liegt nicht vor. s Epistufae, V. v.2, hrsg. LÜljohann. S. 80f. 6 Homiliae in hexa~meron, Vrn.6.2-4. Edilion liest pauperlatem. Plinius. Naturalis Historia. X,IV.13: excludunt pulJus binos ... alterum BKpelfunt taedio nutriendi. 1 Homifies, hrsg. Pope, XVlß.211 f., nach Mt 24.28; Lc 17.37.
XI.51f., hrsg. Vollmann. 9 Carmen x:xrv.851 ff. Siehe auch SOZIALVERHALTEN. 10 No. CCXXXIX. 7(Dic!. 17). hrsg. Vogel. MGH AAVD. S. 185. Siehe auch unter WOLF. 8
1I Truculentus.337f.
1235
duus aether I plausibus, et cse/o volucres cessere minores. 1 Seneca vom Erbschleicher: captator est et h8mum iacit; ut Bues, quae IBceratione corporum aluntur, ISSS8 morbo pecora et casura ex proximo speculantur, ita hic imminet morti et circa cadauer uolat. 2 Ammlanus Marceilinus von vagabundierenden Sarazenen: momente temporis parui uastabsnt miluorum rapacium similes. qui, si praedam dispexerint celsius, uolatu rapiunt ce/eri ac, si impetrauerint, non immorantur,l insolentes ut rapaces aliles aduolarunt irritamento sanguinis atrocius efferatae.· Baslllus. Gbersetzt durch Ruflnus. von Neidern: sicut vultures jucunda qUiBQue et ameo von Frelslng 250, 314, 489, 587,598,689,815,913,1162 Ardo von Anl.ne 265, 514, 612, 652, 689, 806, 840, 867, 1074, 1130,1173 Amoblus von Siee. 423, 475, 635, 662,709,719,854,1197 Amull 159,225,229,274,310,368, 490, 588, 702, 713, 765, 772, 809, 830, 936, 954, 972, 977, 1002, 1044, 1109, 1125, 1135, 1148, 1181,1207,1217,1241 1316
Aaser 969 AIt_Ius 1129 Audrad von Sens
187, 189, 500,
800 4, 8f., 12, 16-22, 26, 35f., 40, 47, 53, 69, 72, 75, 77, 79, 81, 89, 99, 108, 116, 119, 125, 130f., 134, 136, 138, 144-146, 148, 150, 152, 154, 155-158, 160f., 163, 177, 180, 187, 196, 204, 216-218, 221f., 225, 229, 237,241,245-247,251,253,260, 264, 272-274, 276, 280, 286, 292f., 297, 300, 305f., 311, 317, 329f., 332, 336, 341, 348, 350f., 356f., 360-362, 365-377, 379, 381, 395, 397f., 400, 404, 407, 409f., 417, 420, 432, 436, 438, 442, 446, 449, 468, 470f., 475, 479, 487, 492, 494, 496, 498, 500, 502, 504f., 507, 512f., 517, 519f., 523, 525, 531, 533-535, 537, 541f., 546-548, 551, 555, 562, 564, 566, 572, 576f., 580, 583585, 589f., 594, 597, 602, 606, 611, 615, 618, 620f., 623, 625, 628,631,636,643,650,653,657, 660, 662, 667, 669, 673f., 676, 679, 681, 686, 695, 700, 702, 705, 707,711,713, 715f., 718f., 725728, 730f., 733, 738-740, 745, 747, 749, 755r., 761, 766, 771, 781, 783-786, 788, 792, 796, 799801,806,807,820,823,826,828830, 833, 838, 848-850, 856, 858, 862, 867f., 872-875, 877, 880, 883,887,891,894,896,899,902, 911, 914f., 919, 922, 925, 927f., 933, 937, 943, 945, 956f., 959f., 972, 974, 978f., 984, 987, 991, 993f., 996, 1012, 102If., 1025, 1030, 1041, 1052, 1055f., 1063, 1065, 1067-1069, 1076, 1079, 1084, 1087-1089, 1092, 1098, 1115, 1120, 1127, 1130, 1132, I 139f., 1142, 1152, 1157, 1162,
Augustlnus
1165, 1168, 1175f., 1178, 1182, 1184, 1188, 1192-1196, 1201, 1206f., 1214, 1221, 1229-1231, 1233, 1246, 1248, 1251, 1253, 1261, 1264f., 1273, 1279, 1285, 1289 Pseudo-Augusünus 1242 Augustus 633 (5extus) Aurellus Viclor 110, 121, 123, 386, 445, 494, 533, 595, 655, 680,738,765,779,927,1083 Ausonius 63, 100, 133, 166, 181, 239, 291, 309, 485, 494, 610, 811, 818, 868, 974, 1003, 1072, 1146, 1190,1286 Ausplclus von Taul 248, 280
Avienul 15
59, 68, 113, 174, 200,219,223,269,282,288,292, 298, 306, 307, 316, 321, 323, 345, 357,362,365,433,438,443,469, 475,496,500,532,594,597,632, 683, 698, 703, 724, 730, 753, 760, 867,873,902,904,929,985,1004, 1045, 1082, 1087, 1178, 1184, 1286 Ayrnolnus 982 Bacchylldes 429
Avttus von Vlenne
Balderich Yon Bourgueil
95, 97.
103f., 117, 124, 149, 151, 164, 172, 185, 195, 210, 214, 234, 250, 267, 292, 298, 300, 321, 341, 344, 359-361,373,380,389,394,402, 404,484,515,518,609,632,649, 676-678,680,701,768,777,783, 799, 827, 864, 921, 963, 1004, 1008, 1017, 1019, 1027, 1066, 1075, 1087, 1110, 1128, 1144, 1152,1167, 1176, 1192, 1215f., 1218 Balderich von Speyer 256, 760, 1049, 1122 Balther von Säckingen 609 B..lllus 35,39,42,71,88,137,141,
143,153,171,194,211,225,246, 265,273,279,281,343,363,372,
375, 385, 387, 393, 394f., 413, 417, 419, 426, 432, 440f., 446, 448, 450f., 459, 463f., 477, 483, 486, 491, 494, 500, 505-507, 511, 517, 520, 525, 539f., 544, 550, 554, 563, 566f., 572, 574, 580, 611,615,619,636,643,648,654, 657, 667, 678, 681, 685, 696f., 702, 710, 714, 716, 723, 738f., 744,749, 759, 761, 763, 765, 774, 776, 782, 787, 792, 823, 827, 845, 861,864,869,871,873,887,905, 907, 911, 925, 928, 932, 945, 950, 967f., 972, 993, 1015, 1055, 1064, 1067, 1076, 1110, 1125, 1142, 1150, 1177, 1180, 1182, 11851187, 1195, 1201, 1209, 1211, 1214, 1235f., 1238, 1245, 1251, 1252, 1254, 1256, 1258, 1260, 1266, 1268 Pseudo-Baslllus 137,161,203,277, 305,465,469,561,627,649,668, 674, 694, 722, 724, 741, 793, 895, 897,989, 1062, 1113, 1120, 1143, 1206 Ba.aus lunlor 549 Bebo 1122 Bada Venerabilis 4, 27, 32, 34, 39, 46f., 54, 56, 59, 70f., 75-77, 80f., 90, 116, 123, 129, 135, 138, ISS, 157f., 165, 168, 177, 186, 191, I94f., 203, 205, 207-209, 217, 220, 225f., 229f., 238, 241, 248, 254f., 259, 265f., 272f., 280, 289, 292, 300, 302, 314, 327, 332, 336f., 342f., 354, 371, 376, 398, 411, 420, 443, 456, 460, 486, 488, 492, 495, 497, 499, 514, 524f., 529, 532, 541, 543, 550, 568, 586, 589,603,607,612,637,647,652, 673, 675, 678f., 692, 698, 70 I, 704, 712, 717f., 726, 741, 751, 760-763, 765, 769f., 772, 774, 776f., 781 f., 800, 808, 812, 818, 82~822, 824, 826, 829, 834, 842f., 857, 860, 869, 884, 908, 1317
911,917,931,933,935,939,947, 953f., 969f., 976, 979, 982f., 985, 992, 997f., 1000, 1002, 1011f., 1016, 1020, 1022f., 1025f., 10361038, 1040, 1050, 1052, 1054, 1057, 1061, 1063, 1066, 1109, 1112f., 1141, 1147, 1153[., 1156, 1159, 1162, 1166, 1169, 1172, 1178, 1197, 1206, 1210, 1212, 1216f., 1221, 1225, 1227, 1229f., 1247[, 1250f., 1255, 1277, 1289 Pseudo-8eda 73, 103, 123, I52f., 186,195,217,226,230,311,348, 355,365,376,388,392,411,436, 452, 519, 581, 591, 593, 652, 688, 731,741,761,769,801,814,832, 847, 892, 913, 953, 1024, 1081, 1098, 1130, 1162, 1212, 1229, 1271 Benedlct von Aniane
976, 1015,
1156 558, 612, 758, 804,831,833,85I,116Of. Benedictus Crispus 182 Bem von Relchenau 352,504,575, 586, 690, 731, 752, 768f., 777, 952,969,1078,1087,1234 Pseudo-8efn 827, 1027, 1255 Berthartus 206 Boelhlus 50, 56, 62, 77, 138, 144, 151, 155, 158, 163, 171, 195,204, 231,266,271,302,317,340,345, 403, 405f., 431, 434, 439, 469, 479, 505, 526, 528, 537, 649, 672, 676,712,758,873,943,971,1048, 1088f., 1117, 1172, 1208, 1218, 1228, 1238, 1280 Bonllatlus 102, 147, 148, 193f., 217-219, 243, 274, 304, 346f., 381, 434, 455, 514, 594, 604, 613, 648,654,731,800,806,822,825, 938, 978, 980, 1014, 1017, 1036, 1131, 1140f., 1147, 1219, 1291 BNn (Candlduo) von Fulda 353, 435,480,966, 1057, 1110 Benedlct von Nu,.la
1318
Byrhtferth von Ramsey
126, 184,
188, 193, 199, 201, 210, 220, 225, 233, 238, 249, 257, 262, 264[., 295, 648f., 653, 676, 704, 707, 757,760,815,818,904,970,1008, 1011, 1015, 1020, 1057, 1061, 1153, 1166, 1170, 1229, 1249, 1291 Byrhlhelm 50, 151,224,267,359, 832,836,970,976, 1132, 1167, 1170,1173,1250,1253 Cae
C.lpumlus Siculus
Castricius 661 Cato 571,869 (M. Porclus) Cato 570,878 C.tull 130, 165, 169, 303, 330, 334,
424, 429, 482, 545, 593, 602, 618, 631,633,639,707,778,805,845, 909, 949f., 955, 974, 1005, 1008f., 1033, 1045, 1053, 1071, 1136, 1170,1244 Censorinus 548 Chllperlch 447 Christl.nus 830, 1230 Christodoros von Koptos 268 Chrodog.ng von Metz 280, 957,
1021,1168,1246 Chryslppus 664 Pseudo.chrysostomus 51,67,128-
130, 174, 180, 192, 241, 246, 258, 260,279,287,294,312,314,327, 332f., 349, 373, 381, 388, 408, 431,433, 436f., 463f., 479, 503,
523, 534, 537, 539f., 542, 545, 547,549,551,557,565,567,576, 584,598,611,614,617,623,625, 629, 645, 667, 683, 688, 692, 695f., 703, 706, 712, 717f., 720f., 724, 738f., 746, 751, 760, 764, 767, 770f., 773, 776, 780, 788, 792, 794, 797, 799, 828f., 837, 840, 843, 857, 863, 869, 872, 874, 877, 879, 886, 888f., 892, 903, 912, 916, 919, 921f., 929, 933, 935, 946, 948, 968, 979, 983, 987f., 992, 1011, 1018f., 1022, 1039, 1042, 1044, 1046, 1056, 1065, 1068, 1080, 1085, 1089, 1111,1121,1128, 1135f., 1146, 1148, 1161, 1172, 1175f., 1178, 1180, 1185f., I I88f., 1197, 1204, 1208, 1211, 1213, 1233, 1236, 1254, 1261, 1286, 1300 Chrysostomus Latlnus 36, 138, 152, 164, 186, 230, 248, 260, 264, 312, 362, 443, 497, 508, 518, 540, 572, 577, 602, 604, 621, 629, 663f., 675, 683, 688, 730, 755, 773,814,831,908,929,939,1018, 1042f., 1056, 1080, 1121, 1128, 1132, 1150, 1188, 1193, 1208, 1218 Cicero 15, 19,31, 33f., 38, 49, 51, 55f., 59, 82f., 87, 94, 106, 112, 114, 118, 125, 130, 142, 151f., 159, 165, 169, 182,201,211,222, 237, 247, 252, 257, 263f., 269, 275,277,281,283,287,291,301, 305,318,351,361-363,368,373, 376f., 389, 396, 398, 402, 408, 411f., 415, 417, 422f., 425-427, 429,435-437,439,444,449,451, 453,454,456,458,461,465,476, 482, 484, 492f., 503-505, 510, 516, 519, 527, 529, 532-534, 538, 544, 546f., 550, 552f., 56Of., 563, 565, 569f., 578f., 582, 588, 593595, 601, 603f., 609, 614, 618, 622, 625f., 631f., 635,641, 655f., 1319
658, 661f, 664, 669-671, 676, 680(, 684, 690, 697, 699, 701, 704, 707, 715, 718, 721(, 725, 729, 734, 737, 742, 748, 753(, 757(, 764, 769, 774(, 788(, 795, 802, 804-806, 827, 835, 846, 850, 852, 855, 859, 864, 866, 869, 873, 878(, 881, 885f., 890, 895, 898, 901,908,910,923,924,927,942, 944, 952f, 955, 958, 961, 965, 975,979,984(, 1002, 1029, 1034, 1041, 1049, 1064, 1067, 1071, 1076, 1082, 1088, 1135, 1141, 1145, 1147, 1171, 1174, 1200, 1205, 1220, 1236, 1265, 1276, 1284(, 1289, 1296 P.oudo-Clcoro 614,658 Cloudlan 94, 100, 108, 112, 115, 170, 213, 228, 237, 255, 258, 267f., 296(, 300, 310, 323, 332, 334f., 346, 357, 377, 389, 400, 408,419,421,423,431,440,445, 462,464,467,474,476,513,570, 584, 604, 609, 622, 626, 785, 806, 811, 909, 949f., 960f., 965, 971, 973,1003,1005,1016,1030,1049, 1068, 1077, 1084, 1087, 1091, 1097, 1100, 1103, 1108, 1111, 1139, 1149, 1151, 1157, 1166, 1171, 1211, 1223(, 1242, 1272, 1286 Claudlus Mamortlnu. 36, 51, 113, 213,228,258,474,524,650,708, 743, 890, 924, 1151, 1204 Claudlus Marius Vlctor{lus)
203,
328,403,407,541,574,626,779, 941,1105,1177,1221 Claudlu. von Turtn 73, 153,411 Pseudo-Clemena
143, 153, 155,
159, 198, 205, 210, 221, 276, 278(, 293, 320, 342, 349, 377, 399,412,442,450,477,494,500, 531, 540(, 544f., 555, 562, 564, 580, 584f., 590, 611, 615, 623, 628, 643, 650, 653, 673, 682, 696, 706, 716, 719, 735, 750, 759, 771, 1320
803,807,822,861,880,896,899, 901,911,919,943,956,985,1064, 1087,1127,1142,1177,1203 Cleme". Peregrinus 181 Cogltosus von Klldare
769, 781,
949, 1052, 1070 Colman 148, 162 Columba 287, 385, 540, 694, 752, 823,976,1069,1160,1170 Columban 280, 312, 806, 980 Commodlan 146, 286, 531, 655, 805,868,886,918,924,949,1081, 1089, 1109, 1162, 1184, 1241, 1264 Con.tanllnu. 431,486 Constantlus von Lyon
191, 282,
501,625,703,781,877 Corlppu. 6,62,113,142,144,171, 182, 184, 194, 200, 213, 223, 235, 239, 254, 258, 268, 296(, 308(, 315,325,328,331,340,360,371, 379, 384, 402f., 423, 428, 461, 474,481,485,708,765,812,835, 847, 868, 886, 893,905, 907-909, 923, 960f., 1015, 1058, 1068, 1081, 1094, 1097, 1104, 1116, 1135, 1157, 1198, 1223, 1240, 1263,1285(,1294 Cuonrad von St. Avold 982 Cynowu~
227, 435, 499, 833, 1086,
1280 Cyprlan von Karthago 202, 433, 442, 652, 703, 704, 882, 915, 918, 928,1047,1089,1168,1247 Psoudo-Cyprlan 88, 124, 258, 361, 409, 478, 504, 657, 757, 893, 897, 1020,1241 Cyprlanus Gallus 173, 175, 218, 286,310,315,331,380,396,597, 769, 843, 1235 Oagull 813 Oamasus 928, 980 Pseudo·Oamlgeron 64, 65, 66, 321 Oolensor von L1guge 42, 138, 147, 150, 183,203,246,262,274,277, 316, 320, 327, 438, 474, 489, 50 I,
598,679,722,826,830,874,957, 989,1066,1125,1143,1155,1181, 1197,1203,1206 Denortrius 37,748,984 Deodatus 1016 Olctys Cretonsls 453 Dlnamlus 483 Olomados 515 Oomlnlcul von Evesham 151, 184,
193,233,303,362,587,595,609, 613,702,812,819,830,914,993, 1002,1011,1248 Donatus 18, 32, 34, 46, 47, 282, 333,460,546,587 Donatus von Metz
206, 282, 452.
703 46,48,50,55,108,153, 173, 175, 180, 234, 268, 270, 346, 367,394,408,512,562,654,769, 811,892,966,971, 1016, 1081, 1094, 1107f., 1117, 1125, 1130, 1138, 1147, 1177, 1216, 1221, 1272 Oungal yon SI. Denls 107,251,489, 546,608,680,1009 Eangyth 980 Eddlu. Stophanus 208, 263, 321, 334, 390, 585, 649, 726, 1113f., 1162,1202,1219 Egbort yon LOttlch 52, 113, 165, 223, 298, 304, 317, 322, 416, 453, 490, 496, 516, 550, 573, 625, 637f., 640, 679, 690, 713, 720, 779, 802, 804, 809, 823, 833, 874, 895,910,955, 1075, 1077, 1138, 1155,1173, 1192f., 1207, 1299 Egburg 455,604,731,938 EInhart 586, 1291, 1294 Ekkobort von Horsfold 220, 442, 469,550,577,587,655, 692, 830, 832, 854, 1062, 1124, 1249 Ekkohart yon SL Ganon 139, 157, 207,309,599,696,805,918,1020 Elpls uxor Boothil 203 Endolochlu. 167
Oracontius
Engelmod von SoII,ons 177, 199, 275, 608, 947, 967, 1006, 1148, 1213, 1257 Ennlus 247, 307, 359, 426, 671, 1131,1145f.,1266 Ennodlus 11,22,52,91,98, 101, 113, 117, 119, 132, 137, 179f., 183,189,198,202,211,219,234, 237f., 246, 258, 271, 288, 316, 323, 326, 329, 334, 342, 349f., 356f., 360, 370, 372, 374f., 382, 388, 399, 419, 436, 446, 450, 455, 459,475,485,507,514,546,557, 562,597,607,611,650,687,691, 695,706,712,718,721,735,750, 767,772, 785, 787, 789, 792, 806, 810,814,816,823,834,836,865, 888, 891, 895f., 902, 906, 910, 912, 923, 925, 939, 976, 1000, 1007, 1013, 1016, 1047, 1056, 1059, 1062, 1081, 1084, 1093f., 1105, 1109f., 1117, 1120, 1144, 1146, 1162, 1167, 1188, 1191, 1218,1232,1235,1261 Epiphanlul von Salamis 64-67. 290, 313, 765 Ermenrfch von Ellwangen
72, 74,
107,116,190,205,209,248,371, 538,540,592,613,645,735,821, 892, 917, 931, 949, 1001, 1008, 1098, 1128, 1136, 1143, 1155, 1198,1224,1237,1249 Ermoldus Nigonus 104, 167, 181, 201,205,298,301,318,337,836, 892,1095,1125,1159,1219,1227 EucheriuI von Lyon 11, 7 J. 396, 482, 697, 745, 767, 1084, 1164, 1202,1245 EugonlusyonTolodo 100,116,151, 175, 269, 369, 763, 786, 812, 957, 1170,1179,1251 Eugonlus Vulgarius 109, 199, 232, 312,1106 Euglpplus 198, 253, 494, 750, 838, 1087 Eumenlus 414
1321
Eurtplde. 910,1141 Eu.eblu. 1215 Eu.eblu. Galllcanu.
21, 102, 111, 128, 133, 153, 155, 161, 187, 198, 203, 211, 248, 273(, 280, 283, 289,306,352, 362, 392, 397, 417, 431, 434, 437(, 447f., 465, 480, 488, 497, 500, 509, 522, 532, 534, 536,538,545,547,552,559,561, 567, 573, 575(, 585, 598, 602, 604, 607, 624, 630, 637, 651, 654(, 675, 687, 696, 698, 712, 724, 728, 731, 739, 746, 754(, 767,774,777,791,798,801,832, 844,846,863,865,867,870,881, 884(, 889, 895, 898, 900, 903, 908,912,922,926,931,939,946, 954, 956, 987, 991, 998, 1026, 1030, 1039, 1044, 1053, 1069, 1085, 1095f., 1152, 1172, 1186, 1197,1200,1218,1259
Euseblul von Alexandria 698, 11 15 P.eudo-Eu18blu. 1234 Eu.tathlu. 2,35,42,71, 137, 141,
143, 153, 171, 194,225,246,265, 279, 343, 363, 385, 387, 393-395, 417,441,450,459,477,486,494, 505, 507, 511, 525, 539, 544, 550, 566,615,636,648,667,678,681, 696,714,738,744,749,759,761, 763,765,776,782,787,792,871, 907, 928, 950, 968, 993, 1015, 1055, 1067, 1076, 1177, 1180, 1185, 1187, 1201, 1209, 1211, 1214, 1235, 1238, 1245, 1251, 1254, 1256, 1258, 1266, 1269 Fartelu. von Ablngdon 140, 1015, 1110 Fauttlnus 534 Favortnu. 291,540,737,846, 1060, 1095, 1187 Fell. 157,205,454,457,584,587, 696, 715, 777, 1024, 1027, 1086, 1113 Fllastrius von Brescla 1258
1322
Flodoard von Reim. 210, 335, 498,
803, 839, 1020, 1027, 1086, 1166, 1179 Florentlnu. 166, 200 Florentlu. 224, 236, 522, 646, 1058 F1oru. von Lyon 80,92,103(, 188, 199, 219, 230, 232, 243, 261, 269, 274, 469, 490, 637, 819, 852, 913, 919, 948(, 982, 997, 1001, 1014, 1024, 1028, 1042, 1144, 1152, 1169,1171 Frechull von L1.leu. 353, 670, 967, 1001, 1229 P18udo-Fredegar 1090 Frtdegoda 1291 Frtthegod von Canterbury 238, 244, 249,269,285,602,876,1259 Fronto 33, 54, 123, 129, 160, 200, 270,306,309,361,367,374,377, 382,389,407,415,451,478,481, 590,614,634,641,659,661,691, 705, 708, 743, 754, 784, 790, 868, 880, 894, 955, 1005, 1041, 1046, 1049, 1054, 1076, 1136, 1201, 1210, 1222, 1239, 1294 Frotharius von Bordeaux 621 Froumund von Tegernsee 149, 179,
251,298,305,373,400,407,613, 847,982,1050,1075,1114,1123, 1138,1166,1190,1257,1269 Fruland von Murbach 389 Fulbert von Chartres 176,375,653.
1010 Fulgentlus
70, 445, 635, 639, 883,
885, 1040 Fulgentlus von Ruspe 1186 Furtus 1240 Gelllus 62,67(, 142, 147,227,291,
306,361,363,372,404,416,419. 440, 520, 540, 548, 550, 570(, 579, 619, 626, 633, 641, 650, 659, 661 f., 665, 670, 685, 691, 721, 737, 764, 773, 807, 846, 869, 873, 879, 1034, 1060, 1064, 1070, 1076, 1094, 1131, 1187, 1220, 1240, 1266
233, 265, 362, 608,726,737,906,957,998,1013 Gerhard von 5eeon 318, 761 Pseudo-Geraldus
Gennanicus fulius Caeaar
J08,444,
493,737,770,790 Gezo von Tortona
154, 256, 289,
543,552,582,648,668,698 Glldas 128,320,352, 366, 373, 399, 417,446,456,475,479,500,532, 539,581,607,615,624,693,760, 770, 772, 798, 845, 884, 909, 937, 939, 947, 957, 961, 995, 1001, 1056, 1105, 1117, 1121, 1129, 1140, 1143, 1161, 1172, 1175, 1178, 1181, 1215, 1223, 1225, 1227,1286 Gisiebert von St, Amand 159, 193, 199,289,344,380,394,527,681, 737,770,999,1051,1167 Gisiemar 220, 232, 10 12, 1062 Gottschalk der Sachse 182, 328 Gottschalk von Orbats
104, 175,
188,214,229,341,839,981,1012, 1030 Gregor I. 17,49,63,65, 73, 75, 7780,91,104, 137f., 147, 150, 155f., 162f., 167, 172, 177, 206, 221, 242, 251, 253, 266, 272, 294, 303, 313,343,352,375,417,431,434, 441, 448, 452, 456, 460, 465, 468, 472, 479, 488, 497, 500, 502, 511, 523,526, 543, 547, 549, 558, 562, 567, 585, 592, 596, 598, 60 I, 607, 612, 616f., 630, 647, 654, 712714, 718, 720, 727f., 751, 761f., 769, 772, 774, 776, 779, 781, 793, 799, 828f., 834, 843, 850, 875, 884, 889, 895, 912f., 916, 920, 930, 948, 951, 957, 968, 975f., 983, 995f., 997, 1017, 1022f., 1025, 1028f., 1036f., 1044, 1048, 1053, 1057, 1060, 1062, 1066f., 1074, 1077, 1112, 1144, 1147, 1150,1173, 1193, 1208f., 1221, 1230, 1248, 1252, 1262, 1265, 1277,1286,1289,1306
Gregor 11. 613 Gregor von Elvira
70, 176, 306, 313f., 350, 364, 535, 537, 744, 756, 762, 817, 912, 915, 996, 1011f., 1022f., 1155, 1209, 1244 Gregor von Nazian. 19, 68, 89, 94, 99, 123, 131, 144, 147,245,247, 282, 286, 293, 302, 313, 315, 325f., 341, 349, 374, 376, 382, 387, 399, 405, 440, 459, 464, 468, 470,479, 504, 511, 517, 523, 528, 531, 537, 542, 548, 551, 555, 560, 564, 571, 580, 596, 600, 602, 606, 620, 628, 636, 643, 660, 666, 669, 682,686,700,706,710,714,721, 723,740,745,751,757,763,777, 779,791,800,808,817,823,831, 833,843,850,852,861,865,872, 883, 894, 899, 907, 911, 928, 932, 938, 978f., 1017, 1033, 1043, 1048, 1079, 1084, 1091, 1094, 1096, 1142, 1145, 1154, 1159, 1164,1172, 1I84f., 1203, 1208, 1213, 1228, 1248, 1256, 1286 Gregor von Taurs
15, 45, 80, 119,
144, 157, 159, 189, 205, 209, 219, 230, 235, 246, 255, 263, 284, 287, 308, 329, 337, 343, 345, 347, 361, 371, 387f., 391, 495, 497, 526, 528, 567, 579, 581, 585, 588f., 591,611,621,625,630,645,703, 713, 724, 729, 735f., 739, 746, 751, 753, 758, 761, 774, 786, 799, 801 f., 808, 810, 812, 836, 842f., 848, 851, 867, 876f., 913, 918, 962, 986, 988, 991, 1006, 1008, 1012, 1019, 1022, 1025, 1031, 1033, 1062, 1069, 1074, 1110, 1115, 1121, 1132, 1150, 1167, 1173, 1181, 1187, 1192, 1265, 1295, 1306 Grimold von st. Gallen 100 J Halma von Auxemt 16, 18, 21, 40,
72, 78, 82, 193, 241, 254, 398f., 435, 489, 532, 536, 589, 598, 673f., 692, 694, 717, 725, 741, 1323
761,777,807,808,819,824,827, 857,864,907,911,913,918,920, 926, 931, 933f., 951, 978, 995, 1006, 1010, 1012f., 1015, 1029f., 1032, 1037f., 1050, 1057, 1063, 1066,1113,1151, 1155f., 1178, 1198, 1208, 1212, 1228, 1243, 1253 Hartull von St. Rlquler 208 Hellte von Auxerre 109, 204, 282, 340,358,390,747,780,867,1086, 1147,1237 Heriger von Laubach 180, 233, 358, 441, 490, 500f., 600, 833, 964, 1007,1123,1253 Hoslod 268, 355,412 Hleronymu. 4, 14-16, 18f., 38, 40, 71-73,81,87,93, 119f., 123, 127, 131, 136, 138, 140f., 143, 145147,150,152-154,156,158,161, 163,166,171,173,180,182,197, 201f., 211, 215, 218, 229f., 240, 244, 247, 255, 263, 272f., 276, 278, 282, 285, 291, 293f" 297, 299, 302-305, 316, 319, 329, 337, 340, 350f., 355, 357, 364, 368, 371,376-379,385-387,390,393, 395-397,403,405,410,413,417, 419f., 423, 432, 436, 438, 440, 446, 451, 453, 455, 460, 468, 472, 477, 479, 481, 483, 486f., 491, 494, 504, 511, 515, 517-520, 526, 528, 541, 544, 555, 562, 564f., 572, 574, 580, 583f., 587f., 590, 592, 597, 600, 604, 606, 614, 616f., 620, 628, 631, 636, 639f., 642--Q45, 650, 655, 657, 659, 662, 667--jj70, 674--jj76, 679f., 683, 692, 694, 698, 700, 702, 711, 719, 725, 728, 730f., 733, 735, 740, 743-745, 749f., 752-754, 756, 758, 766, 770, 779, 781 f., 784786, 791, 795f., 799, 802, 804, 807,809,817,831,833,840,850, 854,861,864,869-871,875,883, 891,894,899,901,910,914,920, 1324
925, 928, 933, 937f., 940, 943, 955f" 958, 968, 974f., 977, 980983, 990, 992-994, 996, 1000, 1022, 1025, 1036, 1038, 1041, 1043, 1050, 1055, 106Of., 1064, 1068, 1073, 1084, 1087f., 1091, 1097, 1099, 1105, 1109, 1113, 1124, 1129, 1133, 1136, 1138, 1155, 1164f., 1172, 1175, 1177f., 1183,1185, 1187f., 1194, 11991201, 1207, 1214, 1218f., 1221, I227f., 1231-1233, 1236, 1238, 1247, 1252-1256, 1258, 1260, 1263f.,1285 P.eudo-Hleronymus 145, 420, 451, 730,847 HIlarlu. der Dichter 293, 326, 361, 593,723,840, 1162 Hllarlus von 295, 483, 541, 711, 752, 823, 953 Hllarlus von PolII... 88, 146, 154, 574,627,733,771,786,833,871, 989,1255,1260,1264
ArI..
Pseudo-Hllartus 184 Hlldebort von Lavardln
17, 69, 78, 92,95,97,103,117,119,140,147, 154,162,174,176,189,197,220, 229, 234-236, 250f., 256, 273, 277, 284, 298, 310, 320, 322, 326, 349, 354, 376, 381, 389, 392, 404f., 424, 456, 481, 492, 515, 552, 573, 592, 609, 614, 631f., 653, 677, 695, 699, 714, 734, 768, 789, 800, 809, 819, 833f., 841, 849,872,881,918,941,950,967, 979f., 987, 1025, 1028f., 1044, 1053, 1059, 1076, 1087, 1106, 1112, 1123, 1125, 1138, 1144, 1163, 1179, 1196-1198, 1205, 1249, 1265 Hllderleh 220 Hllduln von SI, Donl. 599 Hlnemar von Reims 206, 217, 221, 239, 250, 257, 338, 543, 559, 592, 632, 758, 868, 904, 986, 1022, 1159,1256
Hlotharius 198 Horner 2,10,12,22(,26,28,44,49.
70, 87, 131, 134. 151, 155. 158. 165, 167, 222f., 227f., 237, 266, 268, 283, 296, 303-305, 321f., 324, 330-332, 340, 355, 366, 368, 372, 383, 386, 390, 393, 400, 414f., 417, 422, 424, 426, 429, 454. 458, 460, 471f.. 474. 477. 480.601,609,669,671,770.782. 837. 839, 847, 854f., 864, 870. 876, 909, 944, 959, 964, 975. 991, 1046, 1090-1092. 1095, 1101, 1115. 1124, 1133. 1135, 1145, 1148, 1181, 1183, 1200, 1214, 1216, 1218, 1223, 1225, 1227, 1262, 1266, 1269, 1271, 1288, 1297 Honoratus von Marseille 138, 280,
388, 392, 645. 703, 737, 755, 836, 885, 1056 Horaz 56f.,95, 105, 107, 112, 114, 123.147.169,181.212.223,234, 275. 296, 305, 345. 353. 363, 380, 416.418,426,429,439,484,547, 603, 625, 640f.. 672, 805f., 825, 839, 844f., 865, 868, 873, 949, 965,974. 1003, 1008, 1047, 1049, 1054, 1071, 1078, 1092, 1095, 1102, 1110, 1119, 1124, 1127, 1131, 1139-1141. I 148f., 1151, 1154, 1175f., 1181, 1201. 1206, 1213. 1226, 1231, 1263. 1267. 1270, 1295f. Hostlus 355
Hrabanus Maurus
11, 18, 73f., 80,
98,109.116,129, 148, 188,231. 388, 438, 698, 701, 726, 814, 821f.. 832, 844, 959, 978, 997, 1051, 1057, 1128, 1148. 1196. 1200,1238,1256,1259,1286 Hrotsvtt von Gandershelm I S, 182,
184, 188, 193, 216, 239, 244, 336. 361.406.585,608,613,625.637, 646. 690. 714, 768, 784. 794. 812, 978,1013,1110,1151
15, 188, 205,216,220,249.295,330,361, 472,593,669,701,713,780,914, 1169 Hugeburc 966, 1254 Ido presbyter 1026 loannes Diaconul 13, 189 lohannes Casslan 69,71.78, 179, 459, 654, 746, 754, 880f., 972, 984, 988, 1197, 1287
Hucbald von SI. Amand
lohann.. Dlaconus
514,
1148,
1160,1261 lohanne. Scottus )79, 219, 437. 769 lohan"e. von Gorze 102 lonas von Bobbio 199, 220, 264, 441,584,767,1132,1215 lossphul Scottus 203 Isldor von sevilla 14,25,32-34,49, 55,61 f., 68f., 119, 138, 147, 149f., 159, 161, 181, 216f., 224, 227, 242,244,247,253,256,258,262, 304, 314, 316, 317f., 352, 365, 378,395,490,492,501,524,528, 537,552,568,573,596,598,602, 644, 660, 698, 701, 720, 724, 726, 728, 731, 733, 753, 772, 774. 798, 832, 877, 879, 884, 886, 903, 906, 913, 923, 933, 984, 987, 1007. 1117, 1121, 1035, 1042, 1044, 1048, 1107, 1128, 1149, 1154, 1159, 1162, 1184, 1186, 1192, 1197, 1223, 1228, 1237, 1245, 1248,1252,1259,1265 Pseudo"sldor 196 laldorus lunlor 33
lullan von Aeclanum
2, 73, 146,
531,681,723,732,871,1061 lullus Ruflnlanus 34,492, 1181 lullus Valerius 142 lullus V1ctor 12, 32f., 45f., 100, 1302 lustlnus 999 lustus von Urgel 152, 261 f., 338,
489, 536, 608, 673, 762, 768, 772, 777, 808, 812, 816f., 934, 935, 951,993,999,1040,1237,1244 1325
118, 296, 372, 386, 402, 494,506,524,538,544,563,571, 574, 594f., 634, 659, 742, 806, 847,855,860,879,893,955,1032, 1072, 1091, 1094, 1097, 1137, 1144, 1168, 1181, 1191, 1210, 1236f., 1241, 1257, 1286 luveneus 55, 107, 194, 327f., 336, 361, 464, 475, 499, 600, 619, 758, 849, 902, 921, 998, 1051 f., 1055, 1112, 1142, 1169, 1246, 1250, 1253 Kon 696 K1eonthes 382 Kratlppos 546 Lobenus 600, 1054, 1068 Lactanz 14,21,88, 108, 111, 124f., 130, 143, 161, 186,202,211,245, 258,264,271,274,278,281,287, 311,318,327,337,355,360,364, 367, 377f., 397f., 408, 411, 432, 441, 444, 455, 468, 483, 486, 491, 498, 504, 506, 513, 515, 524, 528, 530,533,571,578,580,582,585, 596,598,611,620,623,627,635, 643, 650, 657, 659, 670, 673, 676, 678, 682, 685, 692f., 705, 709, 716, 718, 726, 729, 733, 738, 745, 748f., 763, 765, 779, 796, 835, 837,856,871,875,878,880,882, 891,905,909,919,925,932,940, 972f., 987, 992, 1015, 1080f., 1084, 1097, 1109, 1120, 1124, 1130, 1135f., 1138, 1160, 1166, 1172, 1179, 1240, 1262, 1297
luvenol
Pseudo-Lactanz 355 Landfrith von Woreester 318
Latinus Pacatul Orepanius
142,
502,605 Laurentlus Melilftuus Leonder von sevillo
338,481 81, 277, 502,
528,607,740,1262 Leidrad von Lyon 559 Leo I. 51 Leo von Vercelll 369, 394 Letald von Mley 128, 243, 250, 269, 1326
442,447,570,586,696,713,738, 768, 783, 805, 813, 867, 889, 904, 1002, 1033, 1098, 1174, 1222, 1291 Llber monstrorum 844
116, 356f., 407, 446, 464, 487,976,978f. L10s Monacus 139, 194, 249, 338, 608 Lludger von MOnster 191, 243, 265, 335, 392, 489, 621, 624, 740, 752, 760,834,1160 L1udprand von Cremon. 160. I 72, 175, 265, 390, 409, 475, 480, 483, 552, 575, 631, 637, 661, 768, 795, 826, 876, 908f., 940, 977, 1074, 1093, 1106, 1137, 1192, 1227, 1239 L1v1us 19, 279, 283, 318, 422, 426, 444,451,461,492,527,561,570, 573, 578, 594, 626, 633, 649, 690, 742,770,853,896,924,973,1071, 1082, 1090, 1223, 1270, 1284, 1289 Lodgen 434 Lueon 45, 108f., 113,237,283,308, 323f., 332, 342, 383, 386, 389, 395, 401f., 412, 415, 418f., 428, 430,445,461,464,473,571,603, 610, 672, 700, 753f., 770, 779, 855,877,907,923,973,989,1047, 1078, 1080, 1083, 1087, 1102f., 1115-1117, 1124, 1134, 1145, 1152, 1203, 1223, 1231, 1268, 1286, 1297 Luelllus 1073, 1263 Lue,"z 20f., 44, 48, 54, 59, 61, 76, 111f., 125, 154, 199, 212, 268, 270,275,281,287,290,320,324, 347, 355, 369, 383, 386, 390, 408, 444,470,565, 569, 618, 656, 680, 699f., 715, 747, 835, 842, 870, 874, 905, 958, 965, 989, 1082, 1100, 1151, 1183, 1267, 1275, 1279, 1294 Lullu. 194, 274, 613
Llcentlus
Lupus von Ferneres 456, 514, 526,
559, 722 Luxoriu. 185,332 Lykophron 1278 Macroblu. 32f., 291, 307, 348, 350, 355,363,412,427,524,526,533, 538,542,600,672,680,708,765, 787,790,837,847,943,965,1030, 1068,1145,1212,1268 Magnobodu. von Angers 157,681, 1006,1113,1150,1167,1188 ManIllu. 166,297 Marbod von Rennes
105f., 125,
127, 140, 155, 159,233,263,303, 309, 334, 373, 395f., 440, 482, 511,515,529,550,577,583,587, 600, 668, 690, 714, 734, 738, 816, 824, 838, 864, 876, 898, 926f., 985,1004,1044,1111,1117,1166, 1194,1230,1257 Marcus Argentarlus 971 Mareu. Aurellu. 955, 1041 Marcus von Casslno 292,625,997 Mariu. Vlclorinu. 31, 33, 59, 361,
403,594,724,840,966,1162 Martlal 96, 98, 113, 170, 235, 253, 333-335, 340, 342, 345, 493, 656, 783, 802, 810, 842, 944, 981, 1003f., 1008, 1029, 1032, 1072, 1139,1206, 1240f., 1244 Martlanu. Capella 32, 267, 292, 413,811,827,941 Cn. Martlus 49 P.oudo-Matthou.
156, 158, 204, 245, 247, 333, 335f., 486, 590, 619,1245 Maxlmlan 52, 149, 513, 596, 642, 807,941,1077,1124 Maxlmlnu. 154,187,192,241,244, 247,253,281,309,311,362,373, 443, 463, 523, 554, 643, 686, 693, 723,740,744,774,900,906,911, 918,972, 1069, 1165, 1182, 1185, 1229, 1248 Maximus von Turln 113, 126f., 192,
202, 224-227, 311, 313, 318, 320,
342, 350, 362, 367, 369, 381, 440, 443, 470, 479, 487, 521, 535, 539f., 588, 590, 611, 620, 623, 660, 663, 675, 693, 698, 703, 717, 720f., 728, 750, 766, 773, 776, 792, 796, 811, 841, 856, 873f., 894, 919, 921, 925, 928, 939, 941, 946, 952-954, 968, 972, 975, 981, 1011, 1017, 1052, 1074, 1082, 1121, 1126, 1189, 1196, 1198, 1207, 1229, 1234, 1238, 1249, 1254, 1269, 1279 Molo.gros 971 P.oudo-Molilo 209, 244, 335, 812, 1011 Merobaudes 213, 331 Mlcon von St. Rlquler
373, 815,
819,1146,1246 Mllo von SI. Amand 78, 96, 147, 181,188,199,203,221,232,249, 251,256,269,277,314,334,359, 392, 406f., 447, 464, 471, 490, 497,560,601,632,722,780,784, 801,813,824,836,845,904,957, 962, 970f., 992, 1002, 1024, 1048, 1058, 1077, 1086, 1122, 1163f., 1166, 1170, 1173, I I79f., 1188, 1202, 1207, 1242, 1249, 1251, 1273 Mlmnennos 133,141 Mlnuclu. Follx 126, 141,264, 396,
403,524,715f.,831 Mogunllnu.' 249,624, 1160 Naso I Modoln 107,116,178,481 Nazarius 153, 200, 396, 571, 574, 743,907,910,924 Nobridlus 531 Nomo.lan 107,115,1008 Nlcetlus 200 Nlcolaus 967 Nolkor Balbulu. 45,157, 162, 178,
20 I, 232, 236, 263, 292, 308, 326, 333, 380, 388, 421, 471f., 501, 590,592,601,624,630,637,645, 737, 794, 802f., 814, 819, 900, 909, 944, 958, 1006, 1021, 1049, 1327
1074, 1205, 1222, 1249, I256f., 1303 Holke, Labeo 2, 27, 46f., 83, 123, 135-138, 141, 144-146, 148--150, 154, 156, 16Of., I63f., 171, 174f., 204,218,229,259,266,271,281, 284, 286, 302, 305, 309f., 313, 315, 337, 340, 398, 404f., 409f., 469, 482, 496, 505, 513, 517f., 537,546,592,605,616,623,627, 642, 649, 669, 676, 679, 693, 697, 721, 744, 754, 757, 781, 785f., 791,795,801,820,833,873,875, 922,925, 927, 936, 938, 942, 947, 956, 960, 971, 977f., 990, 993, 1021, 1030, 1059, 1061, 1063, 1069, 1079, 1088, 1090, 1114f., 1117f., 1142, 1150, 1153, 1161, 1163, 1168, 1172, 1177, 1184, 1197, 1199, 1203, 1223, 1228, 1233, 1236, 1238, 1245, 1248, 1253- 1256, 1264 Odllo 175,613 Odo von Cluny 91, 103, 126, 148, 164,174,181,188,194,231,233, 238,241,249,261,271,281,285, 300, 304, 306, 343, 347, 352, 366, 372f., 394, 409, 447, 453, 457, 480f., 496, 515, 523, 526, 529, 532, 544, 552, 563, 565, 581 f., 586, 644, 646, 654, 669, 678, 690, 701,714,726,728,732,747,753, 763, 768, 773, 782, 803, 813, 815, 824, 826, 828, 838, 846, 858, 865, 869,873,898,900,914,917,926, 954,957, 998f., 1010, 1031, 1043, 1050, 1066, 1074, 1080, 1088, 1122, 1130, 1132, 1141, 1144, 1171, 1188, 1209, 1222, 1229, 1255, 1265 Orientlu. 60, 109, 137, 194, 235, 252,267,356,361,408,481,645, 785,902,1206,1230 Orlgen.. 14, 16, 18,40, 74, 81f., 136,179,181,291,313,516,548, 657, 816, 858, 899, 951, 1005, 1328
1018, 1025, 1035, 1055, 1150, 1220,1235,1245,1250,1268 P.eudo.Qrlgen.. 16,33, 135,218, 434,584 Oroslu. 611, 844, 909, 926, 1092 Osbem von Canlerl>ury 134, 189, 191,209,220,250,281,345,361, 374, 389, 411, 469, 498, 518, 587, 592, 600, 608, 661, 670, 675, 689, 696, 768, 810, 840, 982, 1007, 1196 OlfrId von Walllanburg 8, 27, 78, 85, 188f., 197,262,337,404,408, 519, 550, 608, 819, 841f., 918, 921,954, 1004, 1011, 1170, 1247, 1250 Otloh von St. Emmeram 41, 151-
153, 172, 243, 257, 349, 435, 503, 514, 518, 532, 573, 575, 582f., 603, 613, 615, 621, 625, 678, 690, 699, 728, 734, 800, 917, 926, 932, 934, 936, 967, 988, 1058, 1123, 1128,1132,1170,1219,1269 Ollolll. 181 OYld 22, 28, 44, 50f., 61 f., 91, 95, 106f., 112, 114, 117f., 120, 125, 132, 158f., 165, 168f., 183, 192, 210,214,227,235,239,253,255, 262, 268--70, 275, 279, 287, 296, 301, 304, 307f., 320-2, 324, 326, 330,332, 334, 340f., 344-7, 349, 353f., 356, 359, 368f., 383, 389, 392f., 395, 406, 409, 418, 420, 422f., 426f., 429, 431, 437, 439, 448,458,460,463,473,477,480, 484,491-493,530,578,582,603, 626, 638, 641, 656, 672, 678, 684, 693, 695f., 699, 707, 715, 764, 778,782,784,788,804,807,821, 827, 835, 837, 839, 844f., 847, 866, 868, 870, 893, 906, 909, 940f., 949, 950, 958. 961, 973, 975,984,988f., 1003, 1008, 1019, 1033, 1037, 1041, 1043, 1053, 1067, 1080, 1082, 1089, 1092, 1095f., 1099, 1102, 1107, 1116,
1119,1129, 1133f., I I36f., I 144f., 1147, 1136, 1137, 1145, 1147, 1149, 1151, 1154, 1166, 1170, 1176, 1183, 1187, 1201f., 1213f., 1220, 1226, 1241 f., 1263, 1267, 1272,1287, 1289f., 1293, 1304 PaUadlu. von Kappadoklen 286, 502 Panaetiu. 665,764,1141,1147 Pankrate. 416 PaschaU. Theophllus 156, 197, 202, 294, 302, 385, 468, 478, 515, 526, 574, 584, 628, 650, 668, 674, 730,750,779,870,940,974,1022, 1124, 1129, 1172, 1175, 1177, 1187,1285 Paschaslus Radber1us 117, 128, 163, 216, 231, 243, 255, 265, 267, 275, 353, 368, 376, 392, 397, 442, 452,490, 522, 532, 560, 575, 577, 608, 612, 631, 653, 689, 726, 738, 758, 777, 783f., 786, 821, 833, 836, 926, 934, 940, 957, 977, 999, 1013, 1021, 1024, 1035, 1074, 1078,1148,1169,1239 Paullnu. von Aqullela 73, 77, 80, 116, 133, I74f., 177, 186f., 190, 193, 255, 287, 336, 465, 495, 501f., 522, 539, 573, 577, 584, 627,644,648,652,689,694, 704, 728, 741, 834, 838f., 931, 950, 976, 980-982, 1007, 1011, 1074, 1085, 1104, 1110, 1121, 1126, 1132,1143,1181,1197,1206 Paullnu. von Blterrae 352 PauUnus von Nola 34, 73, 93, 109,
111,116,161,171,254,259, 262f., 279, 289, 304, 311, 350f., 372,387,390,397,410,437,441, 443, 446, 455, 483, 487, 494, 512, 525, 528, 535, 539, 542, 546, 549, 566, 602, 606, 611, 620, 632, 643, 645, 650, 653, 655, 660, 667, 706, 711,721,734,745,760,766,776, 780,788,792,814,818,820,823, 854,862,871,882,887,892,903,
912, 919, 933, 935, 937f., 942, 954, 968, 978, 980, 983, 1018, 1023, 1033, 1036, 1050, 1053, 1059, 1062, 1072, 1074, 1147, 1149f., 1154, 1161, 1169f., 1193, 11%, 1199, 1215, 1218, 1233, 1235f., 1249, 1264, 1286 Paullnu. von ...rtgueux 312, 318, 1266 Paulu. Alberu. 77, 109f., 162, 185, 203,222, 369, 818, 1139 Paulus Dlaconu. 16, 18,33,65-67, 77, 81, 110, 116, 126, 139, 147, 187, 189,215,224,226,232,248, 259,261,265,267,272,295,300, 311, 321, 328, 333, 335, 349, 352, 354, 358, 365, 382, 388, 392, 399, 409,411,438,442,447,456,463, 495, 499, 513-516, 522, 529, 534, 568, 575f., 586, 589, 599, 619, 621, 631, 637, 654, 688, 692, 698, 713,718,725,735,739,741,747, 751, 767, 772f., 777, 780, 782, 788,794,810,818,842,852,858, 864f., 885, 892, 898, 918, 920, 926, 941, 975, 979, 986f., 995, 998, 1000f., 1014, 1016, 1024, 1032, 1066, 1070, 1085, 1126, 1132,1160, 1170f., 1173, 1182, 1208, 1222, 1234, 1246, 1248, 1254 Paulus von Neapel 207, 472, 787, 844,1167,1182,1273 Paulu. von Verdun 358 Pelaglus 381, 734 Pentadlus 424 Penllus 360, 363, 372, 397, 412,
467, 523, 565, 619, 732, 1064, 1072,1131 Patron 48, 126, 132, 142,210,223, 235,254,265,281,291,332,380, 383, 412, 416, 422f., 457, 459, 571, 574, 582, 589, 595, 638, 64Of., 644, 676, 678, 735, 802, 805,841,853,866,924,943,983,
1329
1041, 1072, 1146, 1171, 1191, 1194f., 1206, 1268, 1304 Pseudo-Petron 1147 Pelrul Chrysologul 12,41,70,90,
94, 125, 127, 173, 175, 180, 189, 202, 219, 229, 276, 280, 294, 313, 320, 325, 328, 376, 382, 396, 410, 437,463,487,494,517,521,525, 534, 537, 549, 551, 554, 556, 565f., 606, 611, 624, 629, 636, 663, 683, 686, 711f., 724, 729, 755, 771, 796f., 809, 837f., 845, 856, 862, 870, 887f., 897, 903, 923,929, 937, 939, 963, 992, 996, 1018f., 1023, 1035, 1043, 1053, 1056, 1065, 1084, 1099, 1131, 1158, 1172, 1185, 1192, 1196, 1254 Pseudo-Pelrul Chrysologul 525, 655,882,972 Pfaffe Lamprechl 308 Phlllppul presbyter 145,293, 719, 733,826,883 Phocas 93f.,299 P1ndar 165, 182,239,965,974,975, 988 Platon 461, 965 Piaulul 43,48f., 11 0, 112, 125, 132, 142,152,166,182,184,245,253, 290,295,320,332,360,370,393, 406, 414, 421, 431, 439, 444, 458, 480,493,516,545,578,595,601, 622, 626, 631 f., 638, 640f., 645, 668,671,678,684,699,722,737, 747, 770, 777, 785, 788f., 801, 803f., 806, 844, 853, 858, 865, 868,870,901,920,923,942,974, 986, 993, 1032, 1034, 1040, 1043, 1070, 1074, 1118, 1125, 1127, 1131, 1145, 1149, 1151, 1171, 1176, 1181, 11%-1192, 1194, 1200, 1202, 1205, 1212f., 1220, 1235, 1239, 1244, 1252, 1255, 1262, 1269, 1278, 1284, I293f., 1297,1299,1304
1330
108, 228, 257, 270, 325, 331f., 339, 353, 396, 413, 431,436, 470, 476, 482, 494, 563, 571, 590, 605, 610, 622, 626, 656, 662,680,691,702,735,770,786, 790, 805, 846, 860, 878, 882, 896, 905,907,924,965,975,984,1060, 1067,1080,1205 Plinlul lenlor 19, 62, 6'Hi9, 94, 134, 158,237,252,262,281,288, 321,343,347,363,366,370,372, 377,386,391,408,414,425,439, 441,444,449,458,470,476,491, 527, 536, 538, 543, 570, 578f., 583, 588, 590, 616, 633, 649, 662, 670, 672, 676, 695, 700, 705, 708, 714, 729, 748, 753, 759, 763f., 770, 786, 798, 810, 845, 852, 860, 869, 873, 877f., 885, 907, 938, 943, 959, 973, 993, 1032, 1071, 1078, 1083, 1101, 1107, 1176, 1203, 1209, 1214, 1217, 1222, 1231, 1237, 1241, 1265, 1284, 1304f. Poeta Saxo 129, 181, 300, 423, 454, 534,858 Porphyriul 119,691 Proporz 48,51,112,114,1I7f.,133, 214,275,334,346,369,408,422, 429, 484, 641, 778, 837, 1003, 1005,1116,1136,1244,1292 Plinlul Iunlor
Prosper Tlro von Aqultanlen
353,
396, 555, 577, 740, 979, 1001, 1159 Pseudo.prosper 106 Prudenllul 50, 60, 63, I49f., 171,
173,184,187,205,207,216,227, 234, 236f., 240, 257, 260, 297, 303, 309f., 319, 333, 337-339, 349,354,368,404,409,411,472, 518,583,647,661,721,730,802, 805,810,834,894,897,899,.923, 941,976,982, 1001, 1006, 1013, 1023, 1032, 1120, 1128, 1130, 1132, 1140, 1177, 1186, 1191, 1287, 1290
Prudentlu& GaUndo
140, 273, 518,
839 Purchard von Relchenau
152, 236,
731,1164 Qintus von Smyma 215 Qulntlllan 32-34, 37f., 44f., 54, 88,
153,202,212,257,266,287,301, 315, 329, 331, 363, 373, 376, 386, 451,463,467,471,478,484,491, 493, 510, 516, 523, 527, 529, 553, 603,605,610,614,619,661,665, 672, 682, 690, 696, 70 I, 708, 715, 725, 743, 748, 779, 784, 787f, 790, 825, 853, 860, 867, 873, 879, 881,894,896,901,927,936,944, 949, 952, 965, 975, 980, 984, 986, 1049, 1060, 1067, 1078, 1096, 1115, 1118, 1144, 1202, 1216, 1270, 1276, 1279, 1285, 1294 Pseudo-Qulntlllan
35, 281, 696,
743,855,959 Qulntus von Smyma
3, 28, 131,
133, 166f, 182, 222f, 275, 283, 321,324,367,370,372,384,389, 395, 400, 416f, 421, 425f, 428, 434,439,445,454,461,474,480, 806, 844, 846, 876, 893, 908f, 923, 944, 949, 959, 989, 993f, 1045, 1092, 1095, 1099-11 0 I, 1116, 1118, 1120, 1133, 1136, 1145, 1155, 1157, 1169, 1198, 1223, 1225, 1260, 1266, 1269, 1271,1285,1288,1294 Quodvultdeus 273,285,518, 1039, 1199 Radbod von Utrecht 231 f, 273, 353, 373, 375, 568, 653, 707, 752, 774, 841, 872, 905, 977, 1028, 1062,1067,1194,1210,1266 Ragnardus 1162 Rangerlus von Lucca 201,439,648,
876, 1059 Rather von Verona
120, 176, 195,
253,265,275,396,405,411,563, 815,1077,1086,1129,1234
Remiglus 47,535, 1066 Remlgius von Auxerre 681 Reposlan 234 Rlmbert von Bremen 124,206,210,
267,413,495,602,608,697 Rudolf von Fulda 589,652 Ruflnus 2, 14, 18f., 39f., 68, 74, 81 f., 88f., 94, 99, 123, 131, 143, 147,153,155,159,179,198,205, 21Of., 221, 245, 247, 273, 276, 278f., 281 f, 286, 291, 293, 302, 311, 313, 315, 320, 325f., 337, 341f, 349, 372, 374, 376f., 382, 387, 399, 405, 412f, 419, 426, 432,440-442,446,450-452,459, 463f., 468, 470, 477, 479, 483, 491,494,500,504,506,511,515517,520,523,528,531,537,540542, 544f, 548, 551, 554f, 560, 562-564, 566, 571f, 574, 580, 584f, 590, 596, 600, 602, 606, 611, 615, 619f., 623, 628, 636, 643, 650, 653, 657, 660, 666, 669, 673, 682f., 685, 686, 696f., 700, 702,706,710,714,716,719,721, 723, 735, 739f, 745, 749-751, 757,759,763,771,774,777,779, 791, 800, 803, 807f, 816f, 822f, 827, 831, 833, 843, 845, 850, 852, 858, 861, 864f, 869, 872f, 880, 883, 887, 893f, 896, 899, 901, 905, 911, 919, 925, 928, 932, 938, 940, 943, 951, 956, 972, 978f., 985, 1005, 1017f, 1033, 1035, 1043, 1048, 1055, 1064, 1079, 1084, 1087, 1091, 1094, 1096, 1125, 1127, 1142, 1145, 1150, 1154, 1159, 1164, 1172, 1177, 1180, 1182, 1184, 1186, 1195, 1203, 1208f, 1213, 1228, 1236, 1241, 1245, 1248, 1250, 1256, 1260, 1268, 1286 Ruodpert 413 Ruotger 295, 353,456, 519, 575, 800,810,966,970,976
Ratpert von St. Gallen 256
1331
Rurtclul von Llmoges 74,87, 127,
182, 248, 274(, 292, 294, 312, 360, 396f., 433, 435, 483, 486, 525, 543f., 572, 584, 602, 607, 751, 762f., 812, 828, 870, 884(, 888,892,898,906,917,939,1113, 1284 Rustlcus t 06
115,167,171, 223,332,342,406,1015 5allust 61,67,257,324,448(,493, 512,524,573,579,650,715,748 PHudo-Saliust 512,530,600 salomo von Konstanz 108, 809, 825,975,1078,1118 PHudo-Salonlus 860 saMan von Marseille 623 sappho 131r., 214, 223, 80S, 944, 1033, 1053 Secundlnu. 931 sadatus von Ni...s 297,842,802 sadullus 54, 76, 128, 133, 135, 139, 146,171,177,179,187,225,229, 267,272,284,357,433,601,675, 769,799,843,845,847,961,978, 1010, 1062, 1112, 1114, 1164(, 1170, 1230(, 1286 Pseudo-sadullus 798, 809, 1017 sadullus Sc:otlus 54, 76, 128, 133, 135, 139, 147f., 177, 201, 214, 225, 229, 231, 235, 239(, 259, 266, 292, 298, 300, 314, 328f., 369,375,399,401,413,465,469, 501, 547, 562, 599, 609, 679, 698, 706, 720, 752, 783, 788, 804, 808, 814, 822, 824(, 850, 852, 869, 877, 909, 913, 947(, 952, 969, 977(, 981(, 997, 1005(, 1008(, 1013f., 1016, 1027, 1032, 1038, 1042, 1044, 1052, 1057, 1063, 1086, 1091, 1106, 1125f., 1143, 1150, 1154, 1164, 1179, 1203, 1207, 1238, 1245, 1247, 1262, 1286, 1293 sansca 20-22, 32, 36, 45, 51(, 54, 62, 88, 92, 106(, 109, 117(, 123,
RutUius Nomlltlanus
1332
132,134,142,145,152,154, 156, 158(, 165, 170, 183, 199, 201, 210-212, 214, 222(, 225, 228, 237, 239, 245, 247, 253, 255, 265, 268, 270, 276(, 279, 283, 288, 290(, 296, 298, 301, 303(, 306f., 316(, 321 f., 326, 33Of., 346, 351, 361,363,366,368,370,377,382, 384-386, 393, 396, 400-402, 409, 412, 414, 416, 418, 421, 424, 426(, 429, 430-432, 435, 437, 444, 448-450, 454, 458(, 463, 466,470,473,476,478,480,491, 493, 510, 512, 516, 520, 523(, 527, 534, 542, 548, 553, 563, 569f., 573, 576, 578, 584, 587, 589,595,600,610,619,622,626, 639(, 649, 653, 656, 658, 664, 670, 680, 682, 684, 695, 697, 700(, 70S, 707, 715, 727, 729, 732, 743, 748, 753, 759, 764, 770, 778, 783, 787(, 790, 827, 837, 839, 845, 855, 859, 890, 893, 895, 901,906,909,924,942,952,955, 965, 975, 1030, 1035, 1045f., 1054, 1058, 1060, 1064, 1071, 1081(, 1088, 1091-1093, 1095, 1100, 1107, 1109, 1116, 1127, 1129, 1131, 1135, 1137, 1141, 1151, 1176, 1179, 1201, 1210, 1214, 1217, 1220, 1236f., 1239(, 1260, 1263, 1267, 1270, 1272, 1279, 1306 Pseudo-Seneca 93, t 12, 118, 154,
234, 370, 392, 40 I f., 424, 481, 492, 697, 840, 1053, 1083, 1093, 1I 1I sarglus 35 saMUS 142, 149, 167, 222, 239, 263,283,324,332,355,553,1002, 1219,1263,1267 Severtanus von Gabala
882 saxtus Caeclllus
306,416
t 89, 655,
78, 80, 193, 226, 255, 616, 775, 816f., 1007, 1029, 1063, 1170, 1286 Sidonlu. Apolllnart. 50, 55, 63, 117, 181,202,270,325,332,335, 346, 350, 354, 369, 374, 383, 397, 400, 438, 444, 451, 455, 462, 491, 515,567,595,606,618,632,641, 667,672,698,703,784,816,825, 836f., 865, 894, 896, 974, 988, 993,1017,1019,1056,1094,1119, 1132, 1142, 1146, 1174, 1190, 1206, 1214, 1235, 1240, 1272, 1304 Sigobert 964 SlIIu. Ralleu. 93, 100, 107f., 118, 156,170,223,234,237,240,268, 270, 281, 283, 296-298, 300, 307, 323f., 333, 354, 357, 369, 383, 385, 395, 40 I, 403, 414, 418, 420, 425,427,430,444, 450, 458, 463, 467,473,493,574,603,610,672, 695, 753, 779, 811, 835, 866, 876, 908, 960, 988, 1045, 1047, 1049, 1083, 1092f., 1099, 1102, 1116, 1124, 1134, 1137, 1144, 1149, 1151, 1157, 1174, 1191, 1203, 1205, 1210, 1214, 1220, 1231, 1242, 1260, 1263, 1267, 1270, 1272,1285,1290,1294 Simonld.. 965 SI.obu! 119 Smaragdu. von SI. Mlhlol 102,153, 159,162,190,268,271,280,307, 345, 351, 438, 479, 486, 490, 50 I, 514,538,559,561,568,589,598, 621,624,652,677,689,720,733, 747,755,762,780,798,808,815, 822, 906f., 917, 931, 934, 966, 969,974, 1039, 1057, 1070, 1186, 1198,1229,1231,1252 Sollnu. 63~7, 237, 320f., 342, 346, 380,390,421,536,538,579,665, 739,749,759,773,785,790,921, 993, 1031, 1068, 1078, 1093, 1095,
Siefredu.
1107, 1117, 1155, 1175, 1191, 1224, 1239, 1263 Stallu. 25, 62, 64, 93, 107f., 118, 123, 131f., 167, 170, 212, 222f., 228, 235, 257, 267f., 271, 283, 297, 299, 308-310, 315, 324, 329f., 346, 353, 361, 368f., 380, 384, 391, 401, 408, 410, 414f., 419, 421, 423f., 426, 428, 430, 438, 445, 450, 454, 458, 461, 464, 467,471,473,491,512,574,583, 658,685,764,775,778,811,837, 841, 855, 893, 924, 949, 96Of., 984,1002,1019,1021,1045,1047, 1054, 1078, 1083, 1091-1093, 1095f., lloof., 1103, 1107, 1109, 1111, 1116, 1119, 1124, 11331136, 1141, 1144, 1146, 1149, 1151f., 1157f., 1174, 1183, 1210, 1214, 1219f., 1223, 1226, 1235, 1243, 1260, 1268, 1271f., 1286, 1294, 1300f. Straton 971 Suo!on 22,62, 112,407,520,526, 543,550,553,633,665,790,859, 1064,1071,1192,1205 Sulplclus Lupercus Serb•• tUB 288,
595,635 61, 103, 121, 157, 282, 300, 305f., 361, 674, 736,739,802,816,841,865,903, 922,997,1158,1166,1212,1240 Symmaehu. 38, 133, 181,200,213, 228, 393, 503, 729, 743, 923, 980, 1073,1140,1289 Sympho.lu. 222,297,843,1255 Tael!u. 271, 533, 553, 661, 691, 704,722,743,853,878,890,1083, 1145,1284
Sulplelu. Severu.
Talus von Saragossa
32, 41, 352,
742,939,1040,1188 Tatlan-Blllnguo 27, 38f., 186, 194, 327f., 337, 498, 590, 600, 694, 757,820,822,861,899,921,945, 948, 1004, 1051f., 1163, 1169, 1207,1246,1250,1253,1262
1333
203, 252, 269, 380, 410, 806,809,819,821,979,1215 To...nz 253, 351, 545, 943, 1070, 1284 Tortulllan 67, 71, 76, 88, 94, 124, 143,303,347,378,415,445,455, 478, 511, 520, 554, 571, 574, 577, 580,596,627, 636, 640, 650, 654, 657, 662, 685, 709, 729, 732, 744, 763, 783, 796, 802, 870, 878, 996, 1042, 1055, 1059, 1064, 1089, 1181,1191,1194,1197,1232, 1241,1247,1268 Psoudo·Tortullian 125, 293, 294, 1020
Ufflng von Werden 220
Thangmar von Hlldeshelm
Varius Rufus 1268 Varro 59, 142,372,531,578,602,
Tatwlno
265,
594,653, 690, 753, 815, 970, 1075 Thogan 14,356,603 Thoobllid 127, 192, 282, 394f., 592, 783,794,1031,1125,1154,1179, 1212,1234,1252 lheodor von Mopsuestla 73, 146,
531,681,723,732,871,1061 Thoodorich von Trior 575, 998 Thoodulf von orte.ns 53, 94, 110, 117,129,167,176,178,179,213, 229, 232, 263, 269, 298, 300, 303, 338, 341, 358, 411, 465, 489, 495, 550, 560, 563, 654, 674, 717, 814, 821, 900, 931, 943, 948, 953, 958, 988, 989, 1036, 1106, 1143, 1168, 1178, 1202, 1206, 1215, 1227, 1257,1302 Thookrtt 96,106,120,165,179,268, 322,340,484,696,707,818,827, 865, 940, 944, 949f, 971, 1091, 1101, 1149, 1170, 1200, 1222, 1252 Thoophytactus 188 Thoutmlrus von Psalmodl 73,523 Tlborianus 119 Tlbull 52, 106, 120, 223, 418, 671, 805,864,1005,1033,1071 Psoudo-Tlbull 95,363,406 Tltlnlus 632,695, 1200, 1284 'Tulllus' 626, 819, 1032 1334
Urslnus von Liguge
210, 581, 586,
677, 740, 753 Valerius Flaccus
3, 94, 142, 170,
183, 212, 228, 234, 239, 278, 290, 310,322,331,340,353,367,370, 380, 391, 393, 399, 40lf, 415f., 419, 424f, 427, 429, 434, 445, 459f, 471, 610, 764, 787, 855, 893, 896, 1002, 1046, 1053, 1092, 1094, 1096, 1100, 1102, 1109, 1115, 1127, 1133-1137, 1147, 1203, 1210, 1217, 1220, 1239, 1243,1271,1286,1290,1301 Valerius von Blerzo 906
632,658,755,802,874,955,1064, 1070,1210,1225 Varro von Alax 59 Vell.lus Paterculus
115, 476, 503,
516, 662, 715, 835, 855, 1078, 1137 Venantlus Fortunatus 8, 30, 54, 56,
97, 101, 105, 116, 135, 138, 157, 172, 184, 189, 194,214-216,219, 236, 242, 248, 251, 260, 263, 266, 281, 305, 335f., 344, 347, 350, 354,359,375,381,388,391,394, 400,404,406,408,411,426,457, 471,475,488,495,519,547,579, 584f, 598, 607, 621, 701, 713, 727, 736, 763, 767, 783f, 786, 789,802,814,817,819,822,833, 835, 839, 848f., 851, 866, 872, 897,900,913,918,922,935,939, 948, 953, 968, 974-976, 979-981, 1006, 1008, 1010, 1013f, 1020, 1026, 1029-1031, 1063, 1069, 1098, 1121, 1143, 1146, 1158, 1169, 1196, 1212, 1216, 1219, 1241, 1246, 1265f, 1286f, 1293, 1304 Pseudo-Venantlus
184, 217. 248,
251, 281, 330, 338, 345, 588, 736, 767,832,839,981,1010,1164
175, 192,
Vereeundu. von lunea
327,990 Vergll 3,22, 25f., 46, 61,106, 111f., 114,120,131,134,142,149,155, 167,169,171,223,239,263,268, 270,283,290,296,298,303,307309, 321f., 324, 330-332, 342, 354f., 359, 361, 366, 368, 383, 385,389,391,393-395,400,409, 415-417, 421f., 424-427, 429, 432,439,444, 448, 453, 459, 472, 484, 491, 580, 587f., 671, 695, 699,707,769,778,816,827,837, 854, 876, 918. 959-961, 964f., 974,989, 1002, 1004, 1007, 1026, 1041, 1045f., 1049, 1053, 1095, 1101, 1116, 1118, 1122, 1124, 1133, I I36f., 1139, 1145, 1153, 1157, 1181, 1183, 1187, 1200, 1210, 1216-1218, 1223, 1225, 1242, 1247, 1256f., 1263, I266f., 1271, 1287, 1289, 1291, 1297, 1304 Vlctortnus von Plttau
31, 34. 436,
440, 786, 831, 894, 1112, 1230, 1248 W.rferth von Worcester
77, 138,
167,174,206,294,434,511,585, 769, 876, 913, 976, 1025, 1036, 1067,1173,1277,1289 Walahfrld Strabo 27, 102, 104, 110, 135, 148, 163, 177, 198, 232, 358f., 375, 457, 527, 625, 646, 819,822,825,875,934,983,985, 1006, 1020, 1028, 1030, 1033, 1038, 1126, 1167, 1212, 1216, 1221,1237,1253,1286 Wallher von Spoyer 244, 448, 465, 609, 762, 914, 941, 1015, 1093, 1110,1122,1150,1165,1168, 1171,1181,1299 Wandalbert von Prüm
417,1286 Warmund von Ivrea 600
78, 354,
65, 354, 362, 522, 669,991,1068,1075,1106,1196, 1248, 1269, 1285 Wllhelm von Melmesbury 208f., 284 Wllllbald 966 Wllllram von Ebersberg 20, 215f., 251, 254, 302, 380, 398, 489f., 536, 543f., 569, 596, 609, 673, 692, 707, 724, 728, 768, 773, 775, 788f., 794, 808, 813, 816f., 821, 823, 857f., 870, 886, 893, 911, 948,951,954,977,979,997,999, 1005, 1015, 1021, 1023, 10281030, 1034f., 1037f., 1040, 1050, 1054, 1153, 1155, 1171, 1244, 1250 Wlpo 35, 107, 147,277,312,351, 464,480,569,601,729,747,974, 1059,1075,1106,1277,1284 Wolfhard von Herrleden 130, 256, 422, 608, 649, 821, 970, 1058, 1086, 1193,1266 Wolfher von Hlldeshelm 190, 624, 1269 Wulflla 38f., 43, 327, 336, 498, 757, 898, 945, 948, 998, 1003, 1051 f., 1120,1163,1250
Wldo von Amlens
Wuffinus von Die 394, 1273 Wulfstan 27,29,50,57, 149,
151, 179, 207, 224, 240, 287, 295, 315, 370, 382, 500, 582, 727, 830, 832, 839, 865, 937, 986, 1015, 1021, 1I29f., 1283 Wulfstan Cantor 27,29,50,57,149, 151, 179, 207, 224, 242f., 315, 338,370,391,761,810,830,872, 948,958,970,977,979,986,1008, 1015, 1021, 1027, 1062, 1114f., 1166,1283,1286,1303 Vso 265,389
Werktitel, Sammlungen 57,61, 139, 238, 271, 338, 727, 823, 1013, 1051,1113
IElfwlne'. Preyerl>ook
1335
lEine 287,291,298,377,391,406,
Oe vltls petrum (Vltes petrum) 277,
416,476,524,540,692,865,866, 869,907,1285 AnlholOf/le G,...ce 268,965,971 AnlholOf/le Lellne 57, 93-96, 100, 106, 108, 119f., 132f., 159, 166, 184f., 199f., 234, 251, 263, 288, 296, 321, 329, 332, 337, 347f., 367, 369, 409, 421, 424, 444f., 476,481,495,635,783,788,811, 813,845,870,957,973,981-984, 1001, 1005, 1007, 1009f., 1019, 1025, 1034, 1049, 1069, 1076, 1086, 1115, 1117, 1161, 1200, 1203, 1241, 1244, 1260 Appendix "'ulmlenl 96, 240, 253, 811,1003 Appendix Ve'l1l11ene I 14f., 119, 133f., 268, 287, 291, 299, 334, 377, 391, 406, 416, 421, 476, 524, 540, 692, 784, 813, 842, 847, 865f., 869, 907,1195,1236 Boo«ofc..me 138,155,176,177, 191,435,513,785,819,990,997, 1019,1113,1163 (c.rmlne:) Cembrldger LIeder 147, 151, 204, 215f., 224, 370, 500f., 973,1150
289,320,327,624,698,842,989, 1000,1066,1130,1203 Dlcte c.tonls 15 Durhem Colleeter 81,97,224,260, 271,313,391,410,816,830,840, 951,1029,1060,1063,1163,1245 Ecbes/s ceptlvl 108, 140, 389, 604, 638,678,768,847, 1163 Eleglee In "'eecenelern 134, 334, 813,842,847,1236 Encomlum Emm.. reglna. 264, 354,681,1128,1174
- - - Oe monasterlo GemmeUcensl
61,185,236,348,375,496,1106 - - - Oe S. S.vone 191,824,976 - - - Oe S. Cessleno 110, 190, 243, 648, 1058 - - - Oe S. Qulnllno 244, 249, 273, 609,1114,1122,1128 - - - Seilsburgensie 648, 1257 Codu Selmes/enus 57,94,96, 106, 166, 185, 200, 251, 263, 332, 788, 811, 870, 973, 982, 10 19, 1069, 1117,1202 Corpus Priepeorum 254, 633, 845, 950, 1008, 1125, 1255 Cutex 268,784,1195 Oe rebus in oriente mirabilihus 68, 252,269,760,941
1336
Ep/stol. Alexandrl ad Arlstotelem
68,238,250,325,329,760,786 Epitephlen 96, 106, 109f., 132, 140, 151f., 198, 214, 220, 230, 233f., 248, 249, 263, 296, 300, 335, 359, 463, 519, 530, 609, 632, 648, 676, 783, 814f., 845, 898, 981, 10081010, 1025, 1027, 1034, 1038, 1051,1160,1198,1247 Euangellum Nlcodeml 197. 328, 391,1229 Gest.
abtMtum
Fantan_lIens/um
248,266,969 183, 185, 309, 362, 384,1114,1122,1125,1127,1174, 1190,1197,1215,1227 - - - Serengeril 25, 110, 128, 131 f., 178, 180, 259, 308, 331, 375, 425, 428, 450, 476, 574, 675, 1020, 1093, 1100f., 1118, 1145, 1178 H/storie ApollonIl regls Tyri 1016 - - - los.phl 'abri IIgn8rli 280, 340, 546,693,848 Homlllere Aglmundl 198, 434, 612, 767,815,1249 ---Ch1oburense 164,529,599,652, 663,717,763,828,917,935 - - - Tolete.um 333, 440, 592, 598, 674,706,787,843,895 - - - Vlndobonense 205, 312, 559, 573, 724 Hymnen 129, 175, 177, 184, 187, 19Of., 195, 197, 203f., 224, 230,
- - - Apollonil
232, 236, 241, 249, 251, 264, 287, 308, 333, 339, 358, 499, 504, 540, 616, 647, 726f., 730, 752, 785f., 794, 814f., 823, 830, 931, 1012f., 1023, 1062, 1069, 1114, 1121, 1162, 1264 Hymnodle
Hlbemo-Celt/ce
190,
197,199,259,306,328,495,712 lIIos Let/ne 24f., 141, 296, 408, 1082, 1095, 1101, 1118, 1124, 1133,1181 loea monachorum 256, 338, 647, 848,850,937,979,1222 Llbellus IElhelwoldl 370, 1015, 1021 Llber In gloria confessorum
45,
119,190,209,219,338,371,528, 581, 589, 645, 735f., 746, 842f., 851,877,1006,1026,1062 - - - monstrorum 68, 238, 252, 394, 452,704,707,768,775,844,1049, 1117,1212 Librl Cerollnl 504,559,644 Mahnrede eines Toten 18 J, 353, 898,1190 Penegyrlcl 113, 115, 117, 127, 142, 153, 200, 213, 228, 237, 258, 296f., 310, 323, 331, 357, 363, 374, 378, 393, 397, 400, 412, 414, 431,445,462,464,474,502,571, 574,579,605,610,672,743,770, 805,846,882,907,910,924,961, 973,995, 1060, 1080, 1087, 1103, 1120, 1139, 1151, 1174, 1204, 1206,1240,1272 Peree precor ulrgo 96, 183, 234, 344, 1003, 1005, 1016 Pessiones 97, 190, 198, 204, 208, 210,220,249,251,269,279,312, 326, 338, 349, 366, 389, 452, 581, 585,586,589,594,646,677,704, 740, 753, 804, 810, 823, 831, 832, 836, 838, 875, 936, 969, 1012, 1043, 1057, 1059, 1084, 1086, 1106, 1110, 1121, 1122, 1123, 1128, 1129, 1165, 1166, 1167,
1169, 1172, 1180, 1184, 1186, 1193,1207,1229 PhyslolOl/us Let/nus 378,380,420, 591,680,1031,1111,1117,1125, 1154, 1161, 1181-1183, 1185, 1191, 1193, 1196, 1202, 1204, 1211, 1234, 1241, 1245, 1252, 1259, 1285 Profoevengellum lecobl 184, 1079, 1245 Proverl>le Greece 225, 698, 788, 804,822,869,1052,1057,1262 Rheforlee ed Herennlum 7, 11, 16, 31,33,37,46,210,363,444,462, 540,577,664,690,859,881,975, 1101, 1109, 1133, 1141, 1176, 1190,1223,1256 Ruodl/eb 95, 178, 224, 234, 254, 256, 267, 333, 546, 582, 638, 669, 697, 727, 809, 940, 1004, 1075, 1168,1187,1235,1257 Senkt Geiler rrektet 14 Versus Eporedlenses 96, 183, 185, 220, 235f., 240, 244, 252, 288, 334,806,810,935,1004,1054 Visionen 15, 27, 68, 163f., 189, 208f., 217, 221, 232, 257, 268, 295, 298, 300, 310, 343, 355f., 358,361,383,390,413,586,646, 704, 713, 772, 800, 812f., 838, 875, 962, 995, 1042, 1058, 1069, 1093,1223 VIten 13-15, 41f., 50, 61, 63, 93f., 98, 102f., 109f., 117, 120f., 124, 126, 129, 134f., 138-140, 142, 147f., 151, 155, 157, 162f., 175, 179--181, 183-186, 188-191, 193, 195, 197-199,201,203-212,214, 216f., 219f., 222, 224f., 229-236, 238f., 241-244, 248-253, 256f., 261-267, 269, 272f., 275, 279282, 285, 288f., 292, 295, 299f., 304f., 307, 314f., 318-321, 326, 330f., 333-336, 338-340, 344347, 350, 352f., 356, 358-361, 366-368, 372, 374-376, 382f., 1337
388-394, 397, 400, 404, 406, 408, 41 I, 413, 420, 431, 435, 439, 441 f., 446, 448, 450-454, 456f., 460, 465, 469, 472, 480f., 483, 488-490, 492, 494--496, 498-502, 504, 514f., 518f., 522, 527, 532, 54 I, 546, 550, 558-560, 562, 568, 575, 577, 579, 581f., 584-589, 591-594, 597-600, 602--604, 608f., 612f.,62I,624f.,630, 631f., 637, 642, 645f., 648f., 652f., 655, 661, 669f., 675, 678, 681, 683, 689f., 692, 694--698, 701-704, 706f., 713-716, 718, 720, 722, 726f., 731f., 734-739, 741, 750, 752f., 755, 757f., 760, 76 If., 767769, 772, 775, 777, 780f., 783f., 786f., 792, 798, 800-802, 805f., 809f., 813-815, 8 I8-821, 824827, 830, 832-836, 838-842, 844, 847-852, 854, 865, 867, 870, 876f., 885, 890, 896, 900, 903907, 913f., 917, 919, 921f., 925f., 931, 933-935, 939-941, 946, 948f., 952f., 957, 959, 962-964, 966f., 969-97 I, 975-978, 980, 982, 985f., 988, 991-993, 998f., 1001f., 1004, 1006-1008, 10101017, 1020, 1022-1028, 10311033, 1035f., 1038, 1042, 1045f., 1048f., 1051f., 1056-1059, 1062f., 1067, 1070, 1073-1075, 1077f., 1080, 1086-1088, 1099, 1106, 1110, 1113-1115, 1121-1124, 1130, I 132f., 1136, 1138, 1140, 1143, 1I46f., 1150, 1153, 11581160, 1162-1170, 1173, 1176, 1179, 1182, 1184, 1188, 1193f., 1196, 1198, 1201f., 1207, 1210, 1213-1216, 1219, 1221f., 1227, 1229, 1232, 1237, 1239f., 1242, 1245-1247, I249f., 1253-1256, 1259, 1266, 1269, 1273, 1283, 1291,1294,1303
1338
r
W./tharlus 148, 168, 185,298,325,
331,844,1047,1124, 1131, Im, 1183,1287,1291 Wlnchester- Trop.r
1063,1231
~_.
"
191, 233, 250,