Drzewo i Lisc oraz Mythopoeia

J. R. R. TOLKIEN

Drzewo i liść oraz Mythopoeia

Przeło˙zyli: Joanna Kokot, Marek Obarski, Krzysztof Sokołowski

WSTEP ˛

Dwa spo´sród prezentowanych tu utworów — O ba´sniach i Li´sc´ , dzieło Niggle’a — ukazały si˛e łacznie ˛ pod wspólnym tytułem Drzewo i Li´sc´ w 1964 roku. Do obecnego wydania dołaczyli´ ˛ smy trzeci tekst, wiersz pt. Mythopoeia (tworzenie mitu), w którym Filomitos (miło´snik mitu) podwa˙za poglady ˛ Mizomitosa (wroga mitu). Wiersz ten nie był dotychczas publikowany, lecz ojciec cytuje czterna´scie jego linijek w swym eseju O ba´sniach — tak podobne sa˛ my´sli zawarte w obu wypowiedziach. Jednak zanim powiem co´s wi˛ecej na temat Mythopoei, pragnałbym ˛ przytoczy´c wst˛ep mego ojca do pierwszego wydania Drzewa i li´scia: „Jest to przedruk dwóch utworów — O ba´sniach i Li´sc´ , dzieło Niggle’a. Niełatwo zdoby´c ich pierwsze wydania, a sadz˛ ˛ e, i˙z moga˛ one i dzi´s jeszcze okaza´c si˛e interesujace, ˛ szczególnie dla tych, którym spodobał si˛e Władca Pier´scieni. Mimo z˙ e jeden z tych tekstów jest esejem, drugi za´s to opowiadanie, sa˛ one ze soba˛ s´cis´le zwiazane ˛ — oba wykorzystuja˛ symbole drzewa i li´scia i oba, cho´c na ró˙zne sposoby, mówia˛ o tym, co nazywam w swym eseju sztuka˛ tworzenia. Co wi˛ecej, powstały one w tym samym czasie (mi˛edzy 1938 a 1939 rokiem), gdy opowie´sc´ o Władcy Pier´scieni zaczynała dopiero si˛e rozwija´c, objawiajac ˛ mi nawał czekajacej ˛ mnie pracy i ilo´sc´ odkry´c, jakich b˛ed˛e musiał dokona´c w nie znanymi wcia˙ ˛z s´wiecie — równie przera˙zajacym ˛ dla mnie, jak i dla hobbitów. Zdaje si˛e, z˙ e dotarli´smy wówczas do Bree i wiadomo mi było tyle˙z co i im o losach Gandalfa i to˙zsamo´sci Obie˙zy´swiata; rozpaczliwie pragnałem ˛ do˙zy´c chwili, kiedy dowiem si˛e czego´s wi˛ecej. Esej w swej pierwotnej wersji został wygłoszony na University of St Andrews w 1938 roku jako wykład ku czci Andrew Langa1 . Jako poszerzony tekst ukazał si˛e w tomie Eseje dedykowane Charlesowi Williamsowi (Es-says presented to Charles Williams, Oxford University Press, 1947, nakład wyczerpany). Przedrukowuj˛e go tu z niewielkimi zmianami. Opowiadanie pojawiło si˛e w druku dopiero w 1947 roku (w „Dublin Review”). Nie zmieniłem go od momentu, gdy je napisałem, niemal od r˛eki: po prostu pewnego dnia zbudziłem si˛e rano z gotowym pomysłem. Jednym ze z´ ródeł inspiracji 1

A nie w 1940, jak to mylnie podaje wydanie z 1947. [Przypis do oryginalnego wydania]. Wykład w istocie odbył si˛e 8 marca 1939 roku; por. Humphrey Carpenter, J.R.R. Tollden. A Biography, Allen and Unwin, 1977, s. 191.

3

była topola o wielkich konarach, która˛ widziałem z okna, nawet le˙zac ˛ w łó˙zku. Jej wła´sciciel ni z tego, ni z owego okaleczył ja,˛ obcinajac ˛ gał˛ezie — nie mam poj˛ecia dlaczego. Potem ja˛ s´ci˛eto — i była to chyba mniej barbarzy´nska kara za wszelkie zbrodnie, jakich mogła si˛e dopu´sci´c, jak cho´cby to, z˙ e z˙ yła i tak si˛e rozrosła. Nie sadz˛ ˛ e, by pozostawiła po sobie jakich´s przyjaciół czy z˙ ałobników — poza mna˛ i para˛ sów.” W eseju O ba´sniach mój ojciec cytował wiersz, który ongi´s napisał do „człowieka okre´slajacego ˛ mit i ba´sn´ jako kłamstwa, cho´c [. . . ] był tak miły i niepewny swego, z˙ e nazwał ba´sn´ "tchnieniem kłamstwa poprzez srebro"„. Przytaczany tam fragment zaczyna si˛e od słów: Drogi Panie — powiedziałem — cho´c zniech˛econy brakiem dobra, jeszcze nie jest zgubiony. . . R˛ekopis Mythopoei nie zawiera podobnej rymowanej epistoły. Istnieje siedem wersji tego utworu, ale z˙ adna z nich nie przybiera formy prywatnego listu — co wi˛ecej, pierwsze cztery wersje zaczynaja˛ si˛e od słów „Kiedy spoglada ˛ na drzewa”, a nie „Kiedy spogladasz ˛ na drzewa” (za´s najwcze´sniejsza wersja nosi tytuł Nizonitos: długa odpowied´z na krótka˛ bzdur˛e). Poniewa˙z sens słów „cho´c zniech˛econy brakiem” zale˙zy od kontekstu wcze´sniejszych wersów i wymaga ich obecno´sci — Serce człowieka nie składa si˛e z kłamstw, ale przepełnia je madro´ ˛ sc´ Jedynego M˛edrca, którego przywołuje w niesko´nczono´sc´ . . . — i poniewa˙z przytaczany w eseju fragment pochodzi (z niewielkimi zmianami) z najwcze´sniejszej wersji, oczywiste jest, i˙z forma listu funkcjonuje tu jedynie jako konwencjonalny zabieg. Człowiekiem, który okre´slił „mit i ba´sn´ jako kłamstwo”, był C.S. Lewis. Pia˛ ta˛ wersj˛e Mythopoei (t˛e, która zaczyna si˛e od słów „Kiedy spogladasz ˛ na drzewa”, a nie „Kiedy spoglada ˛ na drzewa”) ojciec opatrzył dopiskiem „J.R.R.T. dla C.S.L.”, za´s w wersji szóstej dodał „Philomythus Miso-mytho”. Wersj˛e ostateczna˛ uzupełnił dwiema marginalnymi uwagami2 . Pierwsza z nich (do słowa „drzewa” w incipitowym wersie) przywołuje pami˛ec´ sytuacji, która sprowokowała napisanie wiersza: „Wybrałem drzewa, poniewa˙z sa˛ one zarazem łatwo klasyfikowalne i niesko´nczenie jednostkowe; ale poniewa˙z to samo mo˙zna powiedzie´c i o innych rzeczach, dodam jeszcze tylko, z˙ e ja dostrzegam drzewa bardziej ni˙z inne rzeczy (i du˙zo bardziej ni˙z innych ludzi). W ka˙zdym razie strofy te pisałem z pami˛ecia˛ o alejach i gaju w Magdalen College noca.” ˛ W Biografii (s. 146–148) Humphrey Carpenter zidentyfikował sytuacj˛e, która stała si˛e impulsem do napisania Mythopoei. Wieczorem 19 wrze´snia 1931 roku C.S. Lewis zaprosił mego ojca i Hugona Dysona na obiad do Magdalen College. 2

Notki te mo˙zna datowa´c na listopad 1935 r. lub pó´zniej; ale ojciec dodał je do r˛ekopisu dopiero wtedy, gdy tekst wiersza był ju˙z gotowy

4

Po obiedzie wszyscy trzej postanowili si˛e przej´sc´ po okolicy i — jak to w trzy dni pó´zniej pisał Lewis do swego przyjaciela, Arthura Greevesa — rozmawiali „o metaforze i micie — gdy przerwał nam poryw wiatru tak nagły po´sród owego cichego, ciepłego wieczoru i postracał ˛ li´scie z drzew z takim hałasem, i˙z sadzili˛ s´my, z˙ e to deszcz. A˙z wstrzymali´smy oddech, a tamci dwaj wpadli w uniesienie — niemal takie, jakiego i ty by´s do´swiadczył”. W kolejnym li´scie do Greevesa (18 pa´zdziernika 1931)3 Lewis stre´scił szczegółowo poglady ˛ mego ojca i Dysona na temat „prawdziwego mitu”, jakim jest opowie´sc´ o Chrystusie. Humphrey Carpenter za´s spróbował zrekonstruowa´c przebieg owej dyskusji (zarówno w Biografii, jak i pó´zniej w The Inklings4 , Allen and Unwin, 1978, s. 42–45) na podstawie listów Lewisa i tematów podejmowanych w Mythopoei. My´sl˛e, z˙ e mog˛e poda´c od razu i druga˛ uwag˛e do ostatecznej wersji poematu, cho´c nie dotyczy ona historii powstania wiersza, lecz wyja´snia okre´slony zwrot. ´ slej — odnosi si˛e do ósmego wersu dziewiatej Sci´ ˛ strofy wiersza: „. . . symulowane rozkosze podwójnie kusza”. ˛ „Podwójnie kusza,˛ poniewa˙z uwiedzeniem tylko jest traktowanie powrotu do ziemskiego dobrobytu jako jedynego celu, a i ten cel jest zdeprawowany i poszukiwany nie tam, gdzie nale˙zy”. Z tego samego okresu co obie uwagi pochodza˛ słowa, które ojciec dodał na ko´ncu r˛ekopisu: „Pisane głównie w czasie egzaminów, podczas nadzorowania studentów”. Tekst Mythopoei, który oddajemy tu do druku, jest zgodny z r˛ekopi´smienna˛ wersja˛ finalna.˛ Cho´c szczegółowa˛ histori˛e powstawania utworu mo˙zna uzna´c za zło˙zona,˛ jego rozwój polegał głównie na dodawaniu kolejnych fragmentów. We wcze´sniejszych wersjach był on o wiele krótszy — brakowało w nim trzech strof (od słów „Błogosławieni”) oraz wersu: „i złotego widma nie porzucam w niesko´nczono´sc´ ”. Christopher Tolkien

3

Listy te opublikowane zostały w Zawsze razem. Listy C.S. Lewisa do Arthura Greevesa (1914– 1963) (They Stand Together. The Letters of C.S. Lewis to Arthur Greeves (1914–1963)), wyd. Walter Hooper, Collins, 1979, s. 421, 425–428). Dzi˛ekuj˛e tu Humphreyowi Carpenterowi za pomoc w ich odszukaniu. 4 „The Inklings” była to nazwa grupy intelektualistów, do której nale˙zeli tacy pisarze, jak J.R.R. Tolkien, Charles Williams, C.S. Lewis i Dorothy Sayers — przy p. tłum.

´ O BASNIACH

Zamierzam mówi´c o ba´sniach, cho´c zdaj˛e sobie spraw˛e z tego, jak ryzykowne jest to przedsi˛ewzi˛ecie. Królestwo Ba´sni to niebezpieczna kraina, gdzie na nierozwa˙znych czekaja˛ pułapki, a na zbyt s´miałych — wi˛ezienne lochy. A mnie nale˙załoby uzna´c wła´snie za nazbyt s´miałego; wprawdzie jestem miło´snikiem ba´sni od momentu, gdy nauczyłem si˛e czyta´c, i my´sl˛e o nich od czasu do czasu, ale nigdy nie zajmowałem si˛e nimi zawodowo. W tej krainie pełnej cudów, lecz nie informacji, zawsze byłem zaledwie zabłakanym ˛ podró˙znikiem (a mo˙ze nawet intruzem). Ba´sniowe kraje rozciagaj ˛ a˛ si˛e daleko wzdłu˙z i wszerz, w gór˛e i w głab ˛ i pełne sa˛ najprzeró˙zniejszych rzeczy i stworze´n: znajdziesz tam wszelkiego rodzaju ptactwo i zwierz˛eta, niezliczone gwiazdy i bezbrze˙zne oceany, czarowne pi˛ekno i czyhajac ˛ a˛ zewszad ˛ groz˛e, rado´sci i smutki przeszywajace ˛ jak ostrze miecza. Ten, kto tam zbładził, ˛ mo˙ze chyba uzna´c si˛e za szcz˛es´liwca; ale odmienno´sc´ i bogactwo tej krainy wia˙ ˛za˛ j˛ezyk w˛edrowcowi, który chciałby o nich opowiedzie´c. A zadajac ˛ zbyt wiele pyta´n, nara˙za si˛e on na to, z˙ e zatrzasna˛ si˛e przed nim drzwi królestwa, a klucze do nich zagina.˛ Istnieje wszak˙ze par˛e problemów, które kto´s, kto zamierza mówi´c o ba´sniach, powinien przynajmniej spróbowa´c rozwiaza´ ˛ c — nawet gdyby mieszka´ncy Królestwa Czarów mieli uzna´c go za impertynenta. Czym sa˛ ba´snie? Skad ˛ si˛e wzi˛eły? Jaki z nich po˙zytek? Postaram si˛e odpowiedzie´c na te pytania, a raczej podzieli´c si˛e okruchami odpowiedzi, jakie udało mi si˛e zebra´c — głównie na podstawie tych niewielu ba´sni, które znam. *********

Ba´sn´ Czym jest ba´sn´ ? Na pró˙zno byłoby si˛e tu odwoływa´c do Oksfordzkiego słownika j˛ezyka angielskiego. Nie zawiera on w ogóle hasła „ba´sn´ ” (fairy-story) i niezbyt jest pomocny, je´sli chodzi o same elfy (fairies). W suplemencie do Słownika

6

pojawia si˛e hasło „ba´sn´ , bajka” (fairy-tale). Słowo to datuje si˛e od 1750 roku, a jego głównym znaczeniem jest: (a) opowie´sc´ o elfach lub innych czarodziejskich istotach; za´s znaczenia poboczne to: (b) zmy´slona lub nieprawdopodobna historia i (c) kłamstwo, fałsz. Drugie i trzecie znaczenie beznadziejnie poszerzyłoby zakres moich rozwaz˙ a´n. Ale pierwsze znaczenie jest zbyt waskie. ˛ Byłoby wprawdzie do´sc´ szerokie na esej czy nawet na ksia˙ ˛zk˛e, ale nie oddaje faktycznego u˙zycia tego słowa; szczególnie je´sli si˛e przyjmie słownikowa˛ definicj˛e elfów (fairies): „Nadnaturalne stworzenia miniaturowych rozmiarów, według wierze´n ludowych obdarzone moca˛ czarodziejska˛ i wywierajace ˛ dobry lub zły wpływ na ludzkie sprawy”. „Nadnaturalny” to słowo i trudne, i niebezpieczne — niezale˙znie od tego, czy u˙zywa si˛e go w w˛ez˙ szym czy w szerszym sensie. Ale nie pasuje ono do elfów, chyba z˙ e przedrostek „nad” potraktujemy po prostu jako superlatyw. Bo to człowiek jest „nadnaturalny” w stosunku do elfów (i nierzadko jest te˙z miniaturowych rozmiarów), one same za´s sa˛ naturalne — o wiele bardziej naturalne ni˙z ludzie. Taki ju˙z ich los. Droga do krainy elfów to nie droga do nieba ani nawet do piekła (cho´c niektórzy zwykli utrzymywa´c, z˙ e mo˙ze ona tam prowadzi´c po´srednio, przez diabla˛ dziesi˛ecin˛e): Czy widzisz t˛e wask ˛ a˛ drog˛e na błoniach, Która wije si˛e w´sród głogów i cierni? Tak niewielu ludzi pyta o nia,˛ Da˙ ˛za˛ tu jedynie sprawiedliwi i wierni. A widzisz t˛e drog˛e szeroka,˛ Co biegnie w´sród łak ˛ w maju, Tak zdradliwa,˛ cho´c wielu cieszy nia˛ oko Ufajac, ˛ z˙ e prowadzi wprost do Raju? A t˛e pi˛ekna˛ s´cie˙zk˛e w blasku gwiazd, Co ginie w´sród paproci? Do krainy elfów zaprowadzi nas Tej czarodziejskiej nocy. („O Tomaszu rymiarzu” tłumaczył Marek Obarski) Co do „miniaturowych rozmiarów” to nie przecz˛e, z˙ e takie wła´snie cechy przypisuje si˛e obecnie elfom. Cz˛esto my´slałem o tym, jak ciekawa mogłaby by´c próba wyja´snienia tego zjawiska, lecz moja wiedza na ten temat jest zbyt uboga, bym mógł przedstawi´c ostateczne rozwiazanie. ˛ W dawnych czasach Królestwo Czarów miało tak˙ze i niewielkich mieszka´nców (cho´c raczej nie „miniaturowych rozmiarów”), ale mały wzrost nie cechował całego ba´sniowego ludu. Miniaturowe elfy czy wró˙zki w Anglii to, jak sadz˛ ˛ e, głównie wyrafinowany produkt literackiej 7

fantazji. Jest chyba naturalne, z˙ e w Anglii, gdzie w sztuce wcia˙ ˛z powraca miło´sc´ do delikatno´sci i finezji, wyobra´znia kierowała si˛e ku temu, co filigranowe i drobne — tak jak we Francji zwróciła si˛e ku dworskiemu z˙ yciu i przystroiła si˛e pudrem i brylantami. Przypuszczam jednak, z˙ e te kwiatowo-motyle rozmiary były produktem „zracjonalizowania” elfów, które przekształciło czar ich krainy w zwykłe wyrafinowanie, za´s niewidzialno´sc´ w krucho´sc´ , która pozwala ukry´c si˛e w kielichu pierwiosnka lub znikna´ ˛c za z´ d´zbłem trawy. Moda na elfy pojawiła si˛e chyba tu˙z po tym, gdy wielkie odkrycia geograficzne uczyniły Ziemi˛e zbyt mała,˛ by mogła pomie´sci´c i ludzi, i elfy; gdy czarodziejskie zachodnie krainy Hy Breasail przeistoczyły si˛e w zwyczajna˛ Brazyli˛e, kraj czerwonego drewna . Na pewno za taka˛ wizj˛e elfów odpowiedzialna jest literatura — znaczna˛ rol˛e odegrali tu William Shakespeare i Michael Drayton. Nymphidia Draytona to jeden z przodków długiej linii kwiatowych elfów i uskrzydlonych duszków z czułkami, których to stworków tak nie cierpiałem w dzieci´nstwie i których z kolei nie znosiły moje dzieci. Podobne uczucia z˙ ywił i Andrew Lang, który w Liliowej ksi˛edze ba´sni tak oto mówi o nu˙zacych ˛ opowie´sciach współczesnych mu autorów: „Zawsze zaczynaja˛ si˛e od tego, z˙ e jakie´s dziecko wychodzi do ogrodu i po´sród pierwiosnków, gardenii i kwiecia jabłoni spotyka elfy. [. . . ] Elfy te usiłuja˛ by´c zabawne i ponosza˛ kl˛esk˛e, albo próbuja˛ moralizowa´c — i s´wietnie im to idzie”. Ale wszystko to miało swój poczatek, ˛ jak ju˙z rzekłem, długo przed XIX wiekiem i dawno ju˙z zacz˛eło m˛eczy´c wła´snie nieudanymi próbami bawienia. Nymphidia Draytona mo˙zna uzna´c za najgorsza˛ z kiedykolwiek napisanych dotad ˛ ba´sni (czy raczej opowie´sci o elfach). Pałac Oberona ma s´ciany z paj˛eczych odnó˙zy: I okna z oczu kocich, A dachy i wie˙ze Pokrywaja˛ skrzydła nietoperze. (tłumaczył Marek Obarski) Rycerz Pigwiggen dosiada z˙ wawej szczypawki i w kielichu pierwiosnka umawia si˛e na schadzk˛e ze swa˛ ukochana,˛ królowa˛ Mab, której składa w darze bransoletk˛e z mrówczych oczu. Wszystko to zostało osadzone w nudnej opowie´sci o dworskiej intrydze i fałszywych posła´ncach; waleczny rycerz i rozw´scieczony mał˙zonek razem pogra˙ ˛zaja˛ si˛e w gniewie, by w ko´ncu utopi´c go w wodach Lety. Byłoby znacznie lepiej, gdyby cała ta historia uległa zapomnieniu. Niech sobie Oberon, Mab i Pigwiggen b˛eda˛ miniaturowymi elfami — w przeciwie´nstwie do Artura, Ginevry i Lancelota — ale opowie´sc´ o dobru i złu na dworze króla Artura jest o wiele bardziej ba´sniowa ni˙z historia Oberona.

8

Fairy, bliski odpowiednik wyrazu „elf” Jest słowem obecnym w j˛ezyku angielskim od niedawna, niemal nie znanym przed okresem Tudorów. Warto zwróci´c uwag˛e na jego pierwsze u˙zycie (jedyne sprzed roku 1450) przytoczone przez Słownik oksfordzki. Cytat wzi˛ety jest z Gowera i brzmi „as he were a faierie” („Jak gdyby był elfem”). Ale Gower nie to powiedział — napisał: „as he were of faierie” („˙ze przybył z czarodziejskiej krainy”). Poeta opisuje młodego galanta, który zamierza podbi´c serca panien zgromadzonych w ko´sciele: Spod jego czapki ozdobionej klejnotem Wymykały si˛e pukle złote. Tak s´wie˙zo wygladał ˛ ów młodzieniec, Lica okrasił mu rumieniec, A mo˙ze li´sc´ przypiał ˛ dla ozdoby. I do jastrz˛ebia zdał si˛e podobny, Który wnet spadnie na zdobycz. Dziewcz˛eta nie odrywały ode´n oczu Pewne, z˙ e przybył Z czarodziejskiej krainy . (tłumaczył Marek Obarski) Jest to młodzieniec z krwi i ko´sci, ale daje lepsze wyobra˙zenie o mieszka´ncach krainy elfów ni˙z ich słownikowa definicja, w której si˛e znalazł przez podwójna˛ pomyłk˛e. Cały problem z prawdziwymi mieszka´ncami Królestwa Czarów polega bowiem na tym, z˙ e nie zawsze wygladaj ˛ a˛ oni na tych, kim naprawd˛e sa; ˛ z˙ e cz˛esto stroja˛ si˛e w wyniosło´sc´ i pi˛ekno, które to my ch˛etnie przypisywaliby´smy samym sobie. Przynajmniej cz˛es´c´ czarów, które snuja˛ dobro i zło człowieka, to dar wyzyskiwania pragnie´n jego duszy i ciała. Królowa elfów, która uniosła Tomasza Poet˛e na mleczno-białym rumaku s´miglejszym ni˙z wiatr, przeje˙zd˙zała obok Drzewa Eildonu jako dama — oczywi´scie była to dama zachwycajacej ˛ urody. Jak wida´c, Spenser był w zgodzie z prawdziwa˛ tradycja,˛ gdy nazwał elfami rycerzy ze swego Królestwa Czarów. Miano to przysługuje raczej takim rycerzom jak Sir Guyon ni˙z Pigwiggenowi uzbrojonemu w z˙ adło ˛ szerszenia. A teraz, kiedy ju˙z poruszyłem (jak˙ze pobie˙znie) problem elfów, musz˛e wróci´c do punktu wyj´scia; odbiegłem bowiem od wła´sciwego tematu — od ba´sni. Powiedziałem, z˙ e nadawane jej znaczenie „opowie´sci o elfach lub innych czarodziejskich istotach” jest zbyt waskie. ˛ Jest ono zbyt ograniczone, nawet je´sli odrzucimy miniaturowe rozmiary, bowiem ba´snie — w normalnym tego słowa u˙zyciu — to nie po prostu historie o elfach, ale opowie´sci o Faerie, Królestwie Czarów. W królestwie tym istnieja˛ nie tylko elfy i wró˙zki, nie tylko krasnoludy, czarownice, trolle, olbrzymy i smoki, ale tak˙ze morza, Sło´nce, Ksi˛ez˙ yc, Ziemia i wszystko, 9

co si˛e na niej znajduje: a wi˛ec drzewa i ptaki, woda i kamienie, chleb i wino, i my, s´miertelnicy, je˙zeli nas tam zakl˛eto. Historie dotyczace ˛ głównie faries, to jest istot we współczesnej angielszczy´znie zwanych elfami, sa˛ stosunkowo rzadkie i z reguły nie nazbyt interesujace. ˛ Wi˛ekszo´sc´ naprawd˛e dobrych ba´sni traktuje o przygodach ludzi w Niebezpiecznej Krainie albo na jej mglistych obrze˙zach. To całkiem naturalne: je´sli bowiem elfy istnieja˛ naprawd˛e i niezale˙znie od naszych opowie´sci, to prawda˛ jest tak˙ze i to, z˙ e ani elfom nic do nas, ani nam do elfów. Nasze losy si˛e rozdzieliły, nasze s´cie˙zki rzadko si˛e spotykaja.˛ Nawet na granicy Królestwa Czarów spotka´c je mo˙zna tylko wówczas, kiedy przypadkiem wejda˛ nam w drog˛e . Okre´slenie, czym jest ba´sn´ , albo czym by´c powinna, nie mo˙ze opiera´c si˛e na z˙ adnych definicjach czy historycznych przekazach dotyczacych ˛ elfów lub innych czarodziejskich istot, ale na naturze samej Niebezpiecznej Krainy — Królestwa Czarów — i wiatru, jaki tam wieje. Nie podejmuj˛e si˛e tu ani zdefiniowania tych ziem, ani nawet próby ich opisania. Nie sposób bowiem pochwyci´c Królestwa Czarów w sie´c słów; jedna˛ z jego wła´sciwo´sci jest to, z˙ e nie da si˛e go opisa´c, cho´c na pewno mo˙zna go do´swiadczy´c. Ma ono wiele aspektów, a ich analiza nie musi doprowadzi´c do odkrycia sekretu cało´sci. Mam wszak˙ze nadziej˛e, z˙ e to, co powiem za chwil˛e w zwiazku ˛ z pozostałymi pytaniami, rzuci nieco s´wiatła na ma˛ własna˛ — jak˙ze niedoskonała˛ — wizj˛e tej krainy. Na razie ogranicz˛e si˛e tylko do nast˛epujacego ˛ stwierdzenia: ba´sn´ to opowie´sc´ , która albo w pełni wykorzystuje motyw Królestwa Czarów, albo do´n tylko nawiazuje ˛ dla dowolnych celów — satyry, przygody, moralizowania czy fantastyki. Mo˙zna mówi´c o tym królestwie jako o Krainie Magii , ale jest to magia szczególnego rodzaju i wyjatkowej ˛ mocy, jak˙ze daleka od pospolitych wysiłków pracowitego i kształconego czarownika. Istnieje jedno tylko zastrze˙zenie: je´sli w opowie´sci obecna jest satyra, to wolno jej wy´smiewa´c si˛e ze wszystkiego, z wyjatkiem ˛ samej magii. Ja˛ jedna˛ trzeba trak´ towa´c powa˙znie; nie nale˙zy z niej kpi´c ani jej wyja´snia´c. Sredniowieczny poemat Sir Gawain i Zielony Rycerz jest podziwu godnym przykładem takiej powagi. Ale nawet przy tak niewyra´znych i nieostrych granicach ba´sniowego gatunku trzeba stwierdzi´c, z˙ e wielu ludzi — tak˙ze spo´sród znawców — u˙zywa terminu „ba´sn´ ” do´sc´ nierozwa˙znie. Wystarczy tylko rzut oka na ostatnio publikowane ksia˙ ˛zki okre´slane jako zbiory ba´sni, aby stwierdzi´c, z˙ e opowie´sci o elfach czy jakichkolwiek czarodziejskich istotach, nawet o krasnoludach i goblinach, to tylko niewielki fragment ich zawarto´sci. Po cz˛es´ci, jak ju˙z zauwa˙zyli´smy, mo˙zna si˛e było tego spodziewa´c. Ale zbiory te zawieraja˛ te˙z sporo opowie´sci, które tak naprawd˛e wcale nie powinny si˛e tam znale´zc´ — nie wprowadzaja˛ bowiem Królestwa Czarów ani nawet do´n nie nawiazuj ˛ a.˛ Dam par˛e przykładów na selekcj˛e, jaka˛ pragnałbym ˛ przeprowadzi´c. B˛edzie to pomocne przy sformułowaniu negatywnego aspektu definicji. Powinno te˙z doprowadzi´c nas do pytania o poczatki ˛ ba´sni. 10

Istnieje wiele zbiorów ba´sni. W Anglii z˙ aden z takich zbiorów nie mo˙ze równa´c si˛e pod wzgl˛edem popularno´sci, zawarto´sci czy ogólnych zalet z dwunastoma ksi˛egami w dwunastu ró˙znych kolorach, które zawdzi˛eczamy Andrew Langowi i jego z˙ onie. Pierwsza z tych ksiag ˛ pojawiła si˛e ponad pi˛ec´ dziesiat ˛ lat temu (l889 r.) i wcia˙ ˛z jest wznawiana. Gros zawartych w niej opowie´sci mniej wi˛ecej odpowiada naszym kryteriom. Nie b˛ed˛e ich tu analizował (jakkolwiek analiza taka mogłaby by´c interesujaca), ˛ wspomn˛e jedynie, z˙ e z˙ adna spo´sród opowie´sci zawartych w Bł˛ekitnej ksi˛edze ba´sni nie mówi wyłacznie ˛ o elfach, a wi˛ekszo´sc´ z nich w ogóle nie wspomina o tych istotach. Znakomita cz˛es´c´ owych ba´sni pochodzi z Francji; był to i chyba wcia˙ ˛z byłby słuszny wybór (cho´c niezgodny ani z mymi obecnymi gustami, ani z upodobaniami z czasów dzieci´nstwa). Od kiedy po raz pierwszy zangielszczono Contes de ma Mer˛e L ’Oye Charlesa Perraulta, tak silne były ich wpływy (jak i innych znanych watków ˛ z Gabinet des Fees), z˙ e gdyby dzi´s poprosi´c kogo´s o podanie jakiej´s ba´sni, najpewniej wymieniłby która´ ˛s z tych francuskich historyjek: Kota w butach, Kopciuszka czy Czerwonego Kapturka. Niektórym mogłyby najpierw przyj´sc´ do głowy Ba´snie braci Grimm. Ale có˙z rzec o obecno´sci Podro˙zy do kraju Liliputów w Bł˛ekitnej ksi˛edze bas´ni? Powiem tylko tyle: nie jest ba´snia˛ ani oryginalna, autorska wersja tego tekstu [pierwsza ksi˛ega Podro˙zy Guliwera Jonathana Swifta], ani te˙z zamieszczona w Bł˛ekitnej ksi˛edze jego przeróbka pióra panny May Kendall. Utwór ten nie pasuje do całego zbioru. Obawiam si˛e, z˙ e umieszczono go tam wyłacznie ˛ ze wzgl˛edu na małe, a nawet miniaturowe rozmiary Liliputów — jedyna˛ wyró˙zniajac ˛ a˛ ich cech˛e. Ale niewielki wzrost jest w Królestwie Czarów nie mniej akcydentalny ni˙z w naszym s´wiecie: Pigmejom jest równie daleko do elfów co Patago´nczykom. Nie wykluczyłbym tej opowie´sci ze wzgl˛edu na jej satyryczne zabarwienie: satyra moz˙ e dominowa´c w cało´sci lub we fragmentach niewatpliwych ˛ ba´sni; cz˛esto chyba pojawiała si˛e tam, gdzie dzi´s ju˙z nie jeste´smy w stanie jej rozpozna´c. Wyłaczył˛ bym Podro˙z do kraju Liliputów ze zbioru ba´sni, gdy˙z tekst b˛edacy ˛ tu no´snikiem satyry — niezale˙znie od tego, jak jest błyskotliwy i twórczy — nale˙zy do gatunku opowie´sci podró˙zniczych. Opowie´sci takie mówia˛ o wielu niezwykło´sciach, ale sa˛ to niezwykło´sci, na które natkna´ ˛c si˛e mo˙zna w ró˙znych zakatkach ˛ s´wiata s´miertelników, w naszym czasie i w naszej przestrzeni. Opowie´sci Guliwera nie maja˛ wi˛ekszego prawa wst˛epu miedzy ba´snie ni˙z zmy´slenia barona Munchausena, czy te˙z, powiedzmy, Pierwsi ludzie na Ksi˛ez˙ ycu albo Wehikuł czasu [H.G. Wellsa]. Po prawdzie Eloje i Morlokowie mogliby ro´sci´c sobie do tego wi˛eksze prawa ni˙z Lilipuci. Ci ostatni to bowiem tylko ludzie, na których spoglada ˛ si˛e drwiaco ˛ z góry. Eloje i Morlokowie za´s z˙ yja˛ w otchłani czasu tak odległej i gł˛ebokiej, z˙ e działa ona niemal jak czarodziejskie zakl˛ecie. A je´sli nawet pochodza˛ od nas, to warto pami˛eta´c, z˙ e dawny angielski my´sliciel wywiódł elfy wła´snie — poprzez Kaina od samego Adama . Ten czar odległo´sci — zwłaszcza odległo´sci w czasie — osłabiony jest jedynie przez absurdalny i niewiarygodny wehikuł czasu. Na 11

tym przykładzie wida´c główne przyczyny, dla których granice Królestwa Czarów musza˛ by´c tak niedookre´slone. Magia Królestwa Czarów nie jest celem samym w sobie, jej moc przejawia si˛e w działaniu: mi˛edzy innymi w zaspokajaniu pierwotnych ludzkich potrzeb. Jedna˛ z takich potrzeb jest pragnienie zbadania gł˛ebin czasu i przestrzeni. Inna˛ (jak zobaczymy) jest poczucie wspólnoty z pozostałymi z˙ yjacymi ˛ stworzeniami. Opowie´sc´ mo˙ze wi˛ec zaspokaja´c te pragnienia za pomoca˛ techniki albo magii i, gdy uda si˛e jej zachowa´c wła´sciwe proporcje, osiagnie ˛ jako´sc´ i posmak ba´sni. Oprócz opowie´sci podró˙zniczych wyłaczyłbym ˛ z ba´sniowego porzadku ˛ te opowiadania, które wykorzystuja˛ sen — rojenia s´niacego ˛ człowieka — jako wyja´snienie dziejacych ˛ si˛e tam cudów. Je´sli nawet opowiedziany sen byłby pod ka˙zdym wzgl˛edem ba´snia,˛ uznałbym cało´sc´ za twór z gruntu nieudany — jak dobry obraz w niekształtnej ramie. Prawda˛ jest, z˙ e marzenie senne ma co´s wspólnego z Królestwem Czarów. Sny potrafia˛ wyzwoli´c dziwne moce umysłu, niekiedy nawet moga˛ na jaki´s czas odda´c s´niacemu ˛ władz˛e nad Czarodziejska˛ Kraina˛ — władz˛e, która stajac ˛ si˛e zaczatkiem ˛ opowie´sci, nadaje jej z˙ ywe kolory i kształty. Prawdziwy sen mo˙ze okaza´c si˛e niekiedy ba´snia˛ niemal czarodziejskiego kunsztu i lekko´sci, lecz tylko dopóki trwa. Je´sli jednak pisarz ju˙z na jawie usiłuje nam wmówi´c, z˙ e cała ta historia to tylko wytwór jego sennej wyobra´zni, wówczas s´wiadomie sprzeniewierza si˛e podstawowemu pragnieniu, które stanowi jadro ˛ Królestwa Czarów: pragnieniu, aby kraina ta istniała niezale˙znie od poczynajacego ˛ ja˛ umysłu, od tylko wyobra˙zonych cudów. Mawia si˛e cz˛esto o elfach, z˙ e sa˛ mistrzami iluzji, z˙ e mamia˛ ludzi „fantazjami”; ale to zupełnie co innego. To ich sprawa. W ka˙zdym razie takie oszustwa zdarzaja˛ si˛e w opowiadaniach, gdzie same elfy iluzja˛ nie sa˛ — poza tym, co jest wytworem fantazji, obecne sa˛ tam prawdziwe moce i pragnienia, niezale˙zne od umysłu i zamiarów człowieka. Najwa˙zniejsze dla autentycznej ba´sni — w odró˙znieniu od u˙zycia tej formy dla bardziej przyziemnych celów — jest, aby przedstawi´c ja˛ jako „prawdziwa” ˛ (znaczenie słowa „prawda” w tym kontek´scie omówi˛e pó´zniej). Poniewa˙z esencja˛ ba´sni sa˛ cuda, nie toleruje ona z˙ adnej ramy ani technicznych wybiegów sugerujacych, ˛ z˙ e cała historia, w której cuda te si˛e pojawiaja,˛ jest wymysłem lub złudzeniem. Sama opowie´sc´ mo˙ze by´c oczywi´scie tak dobra, z˙ e pozwoli nam zignorowa´c ram˛e. Mo˙ze te˙z by´c udana i zabawna jako wizja senna. Takie wła´snie sa˛ obie ksia˙ ˛zeczki Lewisa Carrolla o Alicji ze swa˛ rama˛ snu i zmianami w s´nionym s´wiecie. Z tego powodu (a tak˙ze wielu innych) nie sa˛ one ba´sniami . Istnieje jeszcze jeden rodzaj cudownej opowie´sci, który wyłaczyłbym ˛ spo´sród ba´sni (nie dlatego, z˙ e go nie lubi˛e): chodzi mi o bajk˛e zwierz˛eca˛ w jej czystej odmianie. We´zmy na przykład Serce małpy z Liliowej ksi˛egi ba´sni Langa — opowie´sc´ przeło˙zona˛ ze swahili. Mówi ona o niegodziwym rekinie, który podst˛epnie namówił małp˛e, by ta dosiadła jego grzbietu. Gdy ju˙z wypłynał ˛ z nia˛ daleko w morze, wyjawił jej, z˙ e wiezie ja˛ do chorego sułtana z odległej krainy, któremu potrze12

ba serca małpy jako lekarstwa. Ale małpa przechytrzyła rekina — namówiła do powrotu, przekonujac ˛ go, z˙ e swe serce zostawiła w domu, w worku zawieszonym na drzewie. Mo˙zna naturalnie dopatrzy´c si˛e zwiazków ˛ mi˛edzy bajka˛ zwierz˛eca˛ a ba´snia.˛ Tak jak w prawdziwych ba´sniach zwierz˛eta i inne stworzenia mówia˛ tu ludzkim głosem. Niekiedy (raczej rzadko) cud ten mo˙zna interpretowa´c jako spełnienie jednego z „pierwotnych” pragnie´n le˙zacych ˛ u podstaw Królestwa Czarów: ludzkiego pragnienia wspólnoty z innymi z˙ yjacymi ˛ istotami. Mowa zwierzat ˛ w bajce rozwin˛eła si˛e wszak˙ze w odr˛ebna˛ gała´ ˛z i niewiele ma wspólnego z tym pragnieniem — najcz˛es´ciej zupełnie o nim nie pami˛eta. Wówczas gdy ludzie cudownym sposobem rozumieja˛ mow˛e ptaków, zwierzat ˛ i drzew, nie jeste´smy zbyt daleko od Czarodziejskiej Krainy i jej oddziaływania. W historiach, które nie dotycza˛ ludzi, albo w takich, gdzie bohaterami sa˛ zwierz˛eta, a człowiek jest tylko dodatkiem, a nade wszystko w takich, gdzie zwierz˛ece kształty to tylko zabieg satyryka-kaznodziei — maska nało˙zona na ludzka˛ twarz — mamy do czynienia ze zwykła˛ bajka˛ zwierz˛eca,˛ a nie z ba´snia: ˛ czy b˛edzie to Reynold Lis czy Opowie´sc´ kapelana mniszki [z Opowie´sci kanterberyjskich Geoffreya Chaucera], czy Brat Królik [J.Ch. Harrisa], czy nawet Trzy małe s´winki. Opowiadania Beatrix Potter sa˛ bli˙zej Królestwa Czarów, ale wcia˙ ˛z jeszcze, jak sadz˛ ˛ e, poza nim — przynajmniej wi˛ekszo´sc´ z nich. Blisko´sc´ t˛e zawdzi˛eczaja˛ głównie silnemu porzadkowi ˛ moralnemu — chodzi mi tu o wewn˛etrzny system etyczny, a nie o jakiekolwiek alegoryczne significatio. Jednak cho´c w Piotrusiu Króliku — podobnie jak w Królestwie Czarów (a i prawdopodobnie w całym wszech´swiecie i w ka˙zdym wymiarze) — istnieja˛ zakazy, pozostaje on bajka˛ zwierz˛eca.˛ Tak˙ze Serce małpy wyra´znie nale˙zy do tego gatunku. Przypuszczam, z˙ e opowie´sc´ ta znalazła si˛e w Ksi˛edze ba´sni nie tyle ze wzgl˛edu na swa˛ zdolno´sc´ bawienia, ile z uwagi na motyw małpiego serca ukrytego w worku. Dla Langa, badacza folkloru, był to motyw wa˙zny — nawet je´sli wynikał jedynie z z˙ artu (bo przecie˙z serce małpy najzwyczajniej w s´wiecie biło w jej piersi). Szczegół ten jest bowiem wtórnym u˙zyciem tradycyjnego motywu, który pojawia si˛e i w ba´sniach. Chodzi w nich o to, z˙ e siła lub z˙ ycie człowieka (albo jakiegokolwiek stworzenia) moga˛ znajdowa´c si˛e poza nim, ukryte w innym miejscu lub w innej rzeczy; albo o to, z˙ e jaka´ ˛s cz˛es´c´ czyjego´s ciała mo˙zna bez szkody wyja´ ˛c i umie´sci´c w worku, pod kamieniem czy w jajku. Na jednym, najbli˙zszym nam kra´ncu historii folkloru pomysł ten wykorzystał George MacDonald w swej ba´sni Serce olbrzyma, która wywodzi swój centralny motyw (jak i wiele innych szczegółów) z dobrze znanych opowie´sci ludowych. Na drugim, najodleglejszym kra´ncu znajdziemy ten motyw w Opowie´sci o dwóch braciach z egipskiego papirusu D’Orsigny’ego — bodaj najstarszym ze spisanych opowiada´n. Tam to młodszy brat tak mówi do starszego: Zakln˛e me serce i umieszcz˛e je na szczycie cedrowej korony. I oto zetna˛ cedr i serce moje spadnie na ziemi˛e, a ty b˛edziesz go szuka´c, cho´cby to miało trwa´c 13

siedem lat. A gdy je odnajdziesz, włó˙z je do misy z zimna˛ woda˛ i wtedy, zaprawd˛e, o˙zyj˛e . Ale takie zainteresowania i zestawienia prowadza˛ nas ku pytaniu: Jakie sa˛ poczatki ˛ ba´sniowych opowie´sci? Oczywi´scie pytanie to dotyczy poczatku ˛ czy te˙z poczatków ˛ ba´sniowo´sci. Pyta´c bowiem o z´ ródła opowie´sci jako takich, znaczyłoby pyta´c o z´ ródła ludzkiego j˛ezyka i umysłu. *********

´ Zródła Prawd˛e mówiac, ˛ pytanie o z´ ródła ba´sniowo´sci i tak postawi nas w ko´ncu wobec tego samego problemu; ale ba´snie sa˛ tak bogate w motywy (jak na przykład usuwalne serce, okrycie z łab˛edzich piór, magiczne pier´scienie, arbitralne zakazy, niegodziwe macochy czy wreszcie same elfy), z˙ e mo˙zna je bada´c, nie tykajac ˛ głównego zagadnienia. Sa˛ to wszak˙ze — przynajmniej w zamierzeniu — badania naukowe i stanowia˛ cel działa´n folklorystów i antropologów, a wi˛ec ludzi u˙zywajacych ˛ ba´sni niezgodnie z ich pierwotnym przeznaczeniem: jako kopalni, z których wydosta´c moga˛ materiał czy informacje na temat spraw ich interesujacych. ˛ Procedura ta jest sama w sobie całkowicie uprawniona, ale czy to przez ignorancj˛e, czy przez zapomnienie o naturze opowie´sci (które trzeba traktowa´c jako cało´sci) badacze ci dochodza˛ niekiedy do przedziwnych wniosków. Za szczególnie wa˙zne uznaja˛ oni powracajace ˛ podobne elementy (jak na przykład owa historia z sercem). Podobie´nstwa te wydaja˛ si˛e im tak wa˙zne, z˙ e przejawiaja˛ oni tendencje do schodzenia z obranego przez siebie szlaku i u˙zywania mylacego ˛ „telegraficznego stylu” — mylacego ˛ zwłaszcza wówczas, gdy przedostaje si˛e z ich opracowa´n do ksia˙ ˛zek o literaturze. Folklory´sci zwykli okre´sla´c dwa opowiadania z tym samym centralnym motywem (albo z ta˛ sama˛ kombinacja˛ motywów) jako „to˙zsame”. A wi˛ec czytamy, z˙ e Beowulf to jedynie „wersja Dat Erdmanneken”, z˙ e Czarny byk z Norwegii to „ta sama historia, co Pi˛ekna i bestia”, z˙ e skandynawska Mestermoe (albo celtycka Wojna ptaków i jej liczne odmiany i warianty) jest „ta˛ sama˛ historia˛ co grecka opowie´sc´ o Jazonie i Medei”. Tego typu stwierdzenia moga˛ zawiera´c jaka´ ˛s cz˛es´c´ prawdy (cho´c jest to prawda nazbyt uproszczona), ale na pewno nie sa˛ prawdziwe w odniesieniu do ba´sni (podobnie jak nie byłyby prawdziwe w relacji do literatury i sztuki). Bo przecie˙z liczy si˛e wła´snie koloryt, atmosfera, nieklasyfikowalne i niepowtarzalne szczegóły danej opowie´sci, a nade wszystko jej ogólny sens o˙zywiajacy ˛ nierozdzielny szkielet akcji. Szekspirowski Król Lear to nie to samo co odpowiednia opowie´sc´ z Bruta Layamona. Skrajnym przykładem ró˙znic mi˛edzy „wersjami” byłby Czer14

wony Kapturek. Jest sprawa˛ drugorz˛edna,˛ z˙ e pó´zniejsze odmiany tej opowie´sci (gdzie dziewczynk˛e ratuja˛ drwale) wywodza˛ si˛e bezpo´srednio z ba´sni Perraulta (w której Kapturek ginie zjedzony przez wilka). Naprawd˛e liczy si˛e tylko to, z˙ e pó´zniejsza wersja ko´nczy si˛e szcz˛es´liwie (pod warunkiem, z˙ e nie b˛edziemy zbytnio opłakiwa´c babci), a wersja Perraulta — nie. Do tej jak˙ze gł˛ebokiej ró˙znicy jeszcze powróc˛e. Nie pot˛epiam naturalnie fascynacji zawikłana˛ i rozgał˛eziona˛ historia˛ kryjac ˛ a˛ si˛e po´sród gał˛ezi Drzewa Opowie´sci ani te˙z pragnienia, by rozplata´c jej zawiłos´ci. Sam niekiedy odczuwam takie oczarowanie: jest ono nieodłacznym ˛ aspektem dziedziny wiedzy, o której co nieco mi wiadomo, czyli studiów filologicznych nad gmatwanina˛ j˛ezyka. Wszak˙ze nawet w przypadku j˛ezyka o wiele wa˙zniejsze (i o wiele trudniejsze do pochwycenia) sa˛ jego mo˙zliwo´sci i istota jako z˙ ywej mowy, a nie jego dzieje. Tak jest te˙z, moim zdaniem, w przypadku ba´sni — ciekawsze, ale i trudniejsze sa˛ dociekania na temat tego, czym opowie´sci te sa˛ obecnie dla nas i jakie kształty nadały im owe alchemiczne procesy, którym tak długo podlegały. Warto przytoczy´c tu słowa Dasenta: „Musimy zadowoli´c si˛e zupa,˛ która˛ nam podano, i wyzby´c si˛e pragnienia, by obejrze´c ko´sci wołu, na których zup˛e t˛e ugotowano”. Chocia˙z, co dziwne, Dasent przez „zup˛e” rozumiał cała˛ bałaganiarska˛ i naciagan ˛ a˛ prehistori˛e folkloru oparta˛ na wczesnych przesłankach filologii porównawczej, a przez „pragnienie, by obejrze´c ko´sci wołu” — z˙ adanie, ˛ by przedstawiono cała˛ procedur˛e i materiał dowodowy prowadzacy ˛ do sformułowania takich, a nie innych teorii. Ja natomiast mianem „zupy” okre´slałbym sama˛ opowie´sc´ podana˛ nam przez autora czy gaw˛edziarza, a za ko´sci uznałbym jej z´ ródła albo poczatki, ˛ które mnie nie interesuja,˛ nawet je´sli rzadkim trafem dałoby si˛e je zrekonstruowa´c w sposób nie pozostawiajacy ˛ z˙ adnych watpliwo´ ˛ sci. Naturalnie nikomu nie broni˛e mówi´c o zupie jako o zupie. Prze´slizn˛e si˛e tylko po zagadnieniu poczatków ˛ ba´sni. Jestem zbyt niedouczony w tej materii, by potraktowa´c je inaczej. Zreszta˛ spo´sród trzech pyta´n, na które próbuj˛e tu odpowiedzie´c, to jest akurat najmniej wa˙zne. Wystarczy nam zatem tylko tych par˛e uwag. Jest chyba oczywiste, z˙ e ba´snie (czy to w w˛ez˙ szym, czy w szerszym znaczeniu) sa˛ niezmiernie stare. Pokrewne motywy za´s spotka´c mo˙zna ju˙z w najwcze´sniejszych ich zapisach — w istocie znale´zc´ je mo˙zna wsz˛edzie tam, gdzie istniał j˛ezyk. A wi˛ec musimy upora´c si˛e z odmiana˛ problemu, jaki napotka archeolog albo filolog-komparatysta, a mianowicie ze sporem mi˛edzy zwolennikami teorii niezale˙znej ewolucji (czy raczej inwencji) tego, co podobne; teorii dziedziczenia ze wspólnego z´ ródła; i teorii dyfuzji w rozmaitych okresach z jednego albo kilku o´srodków. Wi˛ekszo´sc´ sporów prowadzi do uproszcze´n (których dopuszczaja˛ si˛e obie strony bad´ ˛ z przynajmniej jedna z nich) i nie sadz˛ ˛ e, aby ten spór był jakim´s wyjatkiem. ˛ Dzieje ba´sni sa˛ najpewniej nie mniej skomplikowane ni˙z dzieje ludzkiej rasy i równie zło˙zone jak historia ludzkiego j˛ezyka. Wszystkie te trzy procesy — niezale˙zna inwencja, dziedziczenie i dyfuzja — musiały 15

odegra´c pewna˛ rol˛e w tworzeniu zawikłanej sieci opowie´sci. By sie´c t˛e rozplata´c, potrzeba by mocy elfów. Najwa˙zniejsza jest inwencja; nic wi˛ec dziwnego, z˙ e jest ona najbardziej tajemnicza. Wła´snie do inwencji twórczej musza˛ w ko´ncu doprowadzi´c rozwa˙zania o pozostałych procesach. Dyfuzja (zapo˙zyczenie w przestrzeni) czy to artefaktów, czy opowie´sci ka˙ze tylko szuka´c ich poczatków ˛ gdzie indziej. W centrum danego obszaru dyfuzji znajduje si˛e miejsce, gdzie z˙ yje twórca. Podobnie jest z dziedziczeniem (zapo˙zyczeniem w czasie) — ostatecznie odsyła nas ono do twórcy z odległej przeszło´sci. A je´sli jeste´smy przekonani, z˙ e czasami podobne tematy, idee czy pomysły pojawiały si˛e niezale˙znie od siebie, to po prostu mno˙zymy owego pradawnego twórc˛e — cho´c nie pomaga nam to w lepszym zrozumieniu jego daru. Zrzucono ju˙z filologi˛e z wysokiego piedestału, który ongi´s zajmowała w sali przesłucha´n. Mo˙zna bez z˙ alu porzuci´c poglad ˛ Maxa Millera, z˙ e mitologia to „choroba j˛ezyka”. Równie dobrze mo˙zna by powiedzie´c, z˙ e my´slenie to choroba umysłu. Mitologia nie jest z˙ adna˛ choroba,˛ cho´c naturalnie, jak wszystkie ludzkie wytwory, sama mo˙ze by´c chora. Bli˙zsze prawdy byłoby ju˙z chyba stwierdzenie, z˙ e j˛ezyki — a szczególnie współczesne j˛ezyki europejskie — sa˛ choroba˛ mitologii. Nie sposób wszak˙ze odrzuci´c j˛ezyka. Wcielony umysł, j˛ezyk i opowie´sc´ licza˛ sobie w naszym s´wiecie tyle samo lat. Umysł ludzki, obdarzony zdolnos´cia˛ generalizacji i abstrahowania, nie tylko postrzega „zielona˛ traw˛e” jako co´s ró˙znego od innych zjawisk (i przyjemnego dla oczu), ale widzi tak˙ze, z˙ e jest to i „ziele´n”, i „trawa”. Jak˙ze wi˛ec pot˛ez˙ nym odkryciem, jak˙ze stymulujacym ˛ dla zdolno´sci umysłu było wynalezienie przymiotnika: z˙ adne zakl˛ecie, z˙ adna magia w Królestwie Czarów nie ma wi˛ekszej mocy. I nic w tym zaskakujacego ˛ — czarodziejskie zakl˛ecie mo˙zna by uzna´c za jaka´ ˛s odmian˛e przymiotnika, za cz˛es´c´ mowy w mitycznej gramatyce. Umysł, który pomy´slał o „lekkim”, „ci˛ez˙ kim”, „szarym”, „˙zółtym”, „nieruchomym” i „bystrym”, poczał ˛ tak˙ze i magi˛e, która czyni ci˛ez˙ kie rzeczy lekkimi i gotowymi wznie´sc´ si˛e w powietrze, przemienia szary ołów w z˙ ółte złoto, a nieruchoma˛ skał˛e w bystra˛ wod˛e. Skoro jest zdolny do jednego, to jest i zdolny do drugiego — i zdolno´sci te zrealizował. Kiedy odbieramy trawie ziele´n, niebiosom bł˛ekit, a krwi czerwie´n, ju˙z dysponujemy moca˛ czarnoksi˛eska˛ — na pewnym poziomie — i budzi si˛e w nas pragnienie, by u˙zywa´c tej mocy tak˙ze w s´wiecie zewn˛etrznym niezale˙znym od naszego umysłu. Nie oznacza to, z˙ e potrafimy wykorzystywa´c t˛e władz˛e na ka˙zdej płaszczy´znie rzeczywisto´sci. Mo˙zemy poło˙zy´c s´miertelna˛ ziele´n na ludzka˛ twarz i stworzy´c groz˛e; mo˙zemy rozkaza´c ksi˛ez˙ ycowi, by ja´sniał dziwnym i niesamowitym niebieskim s´wiatłem; mo˙zemy te˙z sprawi´c, z˙ e le´sne drzewa wypuszcza˛ srebrne li´scie, a baranki porosna˛ złotym runem; wreszcie mo˙zemy umie´sci´c goracy ˛ ogie´n we wn˛etrzu zimnego gada. Ale w takich „fantazjach”, jak je zwa,˛ poczynaja˛ si˛e nowe formy, rodzi si˛e Królestwo Czarów — człowiek staje si˛e twórca: ˛ „stwórca˛ pomniejszym”. Najistotniejsza˛ moca˛ Królestwa Czarów jest to, i˙z mo˙ze ono tchna´ ˛c z˙ ycie 16

w najbardziej nawet fantastyczne wizje. Nie wszystkie one sa˛ pi˛ekne, nie wszystkie sa˛ nawet zdrowe — w ka˙zdym razie nie fantazje upadłego człowieka. On to skaził te˙z elfy, których moc (prawdziwa czy zmy´slona) nosi pi˛etno jego własnej skazy. Ten aspekt mitologii — tworzenie, a nie odzwierciedlanie czy symboliczna interpretacja pi˛ekna i grozy w s´wiecie — jest, jak sadz˛ ˛ e, zbyt zaniedbany. Czy to dlatego, z˙ e pełniej ujawnia si˛e on w Królestwie Ba´sni ni˙z na wy˙zynach Olimpu? A mo˙ze dlatego, z˙ e uwa˙za si˛e go raczej za cech˛e mitologii „ni˙zszej” ni˙z „wy˙zszej”? Sporo dyskutowano na temat relacji mi˛edzy „opowie´scia˛ folklorystyczna” ˛ a „mitem”, ale nawet gdyby takiej dyskusji nie było, nale˙załoby si˛e zaja´ ˛c tym zagadnieniem (cho´cby pobie˙znie) w jakichkolwiek rozwa˙zaniach na temat poczat˛ ków opowie´sci. Ongi´s przewa˙zał poglad, ˛ i˙z wszystko zacz˛eło si˛e od „mitologii naturalnej”. Bogowie olimpijscy byli personifikacjami sło´nca, s´witu, nocy itp., a wszystkie historie, jakie o nich opowiadano, były pierwotnie mitami (poprawniej byłoby mówi´c o alegoriach) wielkich z˙ ywiołowych zmian i procesów w naturze. Eposy, podania o bohaterach czy sagi umie´sciły potem te historie w konkretnych, rzeczywistych miejscach i nadały im wymiar ludzki, przypisujac ˛ je pradawnym herosom pot˛ez˙ niejszym od człowieka — a jednak ludziom. Wreszcie legendy te stopniowo skurczyły si˛e do rozmiaru opowie´sci folklorystycznych, Marchen, ba´sni, w ko´ncu za´s do historyjek dla dzieci. Wydaje si˛e to niemal postawione na głowie. Im bli˙zej swego zało˙zonego archetypu sa˛ tak zwane „mity naturalne”, czyli alegorie wielkich procesów natury, tym mniej sa˛ one interesujace ˛ — i w tym mniejszym stopniu zdolne sa˛ rzuci´c s´wiatło na jakikolwiek aspekt rzeczywisto´sci. Załó˙zmy na moment — za omawiana˛ tu teoria˛ — z˙ e tak naprawd˛e nie istnieje nic, co byłoby odpowiednikiem mitologicznych „bogów”: nie ma z˙ adnych osobowo´sci, sa˛ tylko zjawiska astronomiczne czy meteorologiczne. Jednak˙ze tym naturalnym zjawiskom mo˙zna nada´c chwalebna˛ i znaczac ˛ a˛ osobowo´sc´ jedynie poprzez dar osoby, dar człowieka. Bogowie moga˛ wywodzi´c swój koloryt i pi˛ekno ze wzniosłych splendorów natury, ale to człowiek je dla nich zdobył, biorac ˛ je od sło´nca, ksi˛ez˙ yca i chmur. Swa˛ osobowo´sc´ bogowie ci otrzymali bezpo´srednio od człowieka, swój blask bosko´sci — za jego po´srednictwem z niewidzialnego, nadprzyrodzonego s´wiata. Nie istnieje z˙ adne fundamentalne rozró˙znienie mi˛edzy „ni˙zsza” ˛ i „wy˙zsza” ˛ mitologia.˛ Bohaterowie mitów z˙ yja˛ — je´sli w ogóle maja˛ z˙ y´c — tym samym z˙ yciem co ogół s´miertelnych królów i wie´sniaków. Oto, wydawałoby si˛e, czysty przykład na „olimpijski” mit naturalny: skandynawski bóg Thor. Jego imi˛e w j˛ezykach skandynawskich oznacza „Grzmot”, nietrudno wi˛ec interpretowa´c jego młot Mjóllnir jako błyskawic˛e. A jednak (jak na to wskazuja˛ dost˛epne nam pó´zniejsze przekazy) Thor odznacza si˛e bardzo wyrazista˛ osobowo´scia,˛ której nie ma ani grom, ani błyskawica, nawet je´sli niektóre cechy boga mo˙zna by skojarzy´c z tymi zjawiskami, jak na przykład jego ruda˛ 17

brod˛e, jego dono´sny głos i porywczy charakter, jego s´lepa˛ i niszczac ˛ a˛ sił˛e. Nie miałoby wszak sensu pytanie, co było pierwsze: alegoria sił natury stanowiaca ˛ personifikacj˛e grzmotu w górach, niszczacego ˛ skały i drzewa, czy te˙z opowie´sc´ o łatwo wpadajacym ˛ w zło´sc´ , niezbyt rozgarni˛etym rudobrodym wie´sniaku obdarzonym siła˛ ponad miar˛e — postaci we wszystkim z wyjatkiem ˛ rozmiarów podobnej do innych wie´sniaków z Północy, owych boendr, którzy tak sobie upodobali Thora. Mo˙zna utrzymywa´c, z˙ e Thor skurczył si˛e do rozmiarów ludzkiej postaci albo z˙ e z niej wyrósł na boga. Jednak watpi˛ ˛ e, czy którykolwiek z tych pogladów ˛ jest słuszny — nie sposób traktowa´c obu tych aspektów rozdzielnie i zakłada´c, z˙ e jeden musi koniecznie poprzedza´c drugi. Rozsadniej ˛ byłoby przypuszcza´c, z˙ e wie´sniak pojawił si˛e dokładnie w tym momencie, gdy grzmot otrzymywał ludzka˛ twarz, z˙ e kiedy tylko gaw˛edziarz słyszał rozw´scieczonego wie´sniaka, po´sród wzgórz niósł si˛e odległy pomruk burzy. Naturalnie trzeba pami˛eta´c, i˙z Thor nale˙zy do mitologicznej arystokracji — jest jednym z władców s´wiata. Historia, która˛ opowiada o nim Thrymskvida (z Eddy Starszej), to po prostu ba´sn´ 5 . Jak na skandynawskie poematy jest ona do´sc´ stara — cho´c nie a˙z tak bardzo — pochodzi bowiem z około 900 r. p.n.e. albo z nieco wcze´sniejszych czasów. Nie ma z˙ adnego powodu, by twierdzi´c, z˙ e opowie´sc´ ta nie jest „pierwotna” — w ka˙zdym razie nie co do jako´sci — tylko dlatego, z˙ e jest ba´snia,˛ a co za tym idzie, utworem niezbyt godnym. Gdyby´smy mogli odwróci´c bieg czasu, ujrzeliby´smy, jak ba´sn´ ta zmienia si˛e co do szczegółów, albo jak zast˛epuje ja˛ inna opowie´sc´ . Dopóki jednak istnieje jaki´s Thor, zawsze znajdziemy jaka´ ˛s „ba´sniowa˛ histori˛e” o nim. Gdy zniknie ba´sn´ , pozostanie ju˙z tylko grzmot nie słyszany przez z˙ adne ludzkie ucho. Czasami w mitologii istotnie mo˙zna odnale´zc´ co´s „wy˙zszego” — bóstwo, prawo do władzy (w odró˙znieniu od posiadania władzy), prawo do odbierania czci — jednym słowem „religi˛e”. Andrew Lang powiedział ongi´s, a niektórzy do dzi´s go za to chwala˛ , z˙ e mitologia i religia to dwie zupełnie ró˙zne sprawy, które si˛e tak nieodwołalnie ze soba˛ splatały, ˛ cho´c mitologia sama w sobie jest niemal pozbawiona znacze´n religijnych . A jednak obie te rzeczy — mitologia i religia — splatały ˛ si˛e ze soba,˛ a mo˙ze dawno temu rozdzieliły si˛e, a teraz powoli, na s´lepo, poprzez labirynt bł˛edów i zamieszanie zda˙ ˛zaja˛ do ponownego połaczenia. ˛ Nawet ba´snie, jako gatunek, maja˛ trzy oblicza: mistyczne — zwrócone ku Nadprzyrodzonemu, magiczne — skierowane ku Naturze oraz tzw. zwierciadło politowania — odbijajace ˛ człowieka. Istota˛ 5

Pie´sn´ o Thrymie (z Eddy Starszej zwanej te˙z Edda˛ Poetycka) ˛ mówi o tym, jak olbrzym Thrym ukradł Thorowi młot Mjóllnir, a w zamian za jego zwrot za˙zadał ˛ r˛eki bogini Frei. Poniewa˙z bogini stanowczo odmówiła po´slubienia olbrzyma, Thor musiał uda´c si˛e zamiast niej na dwór Thryma, przebrany w kobiece szaty. Cho´c zachowuje si˛e niezupełnie jak na pann˛e przystało (je i pije bez umiaru), udaje mu si˛e oszuka´c Thryma i odzyska´c swój młot — przyp. tłum.

18

Królestwa Czarów jest oblicze magiczne. Pozostałe dwa ujawniaja˛ si˛e w ró˙znym stopniu (je´sli w ogóle), zale˙znie od wyboru gaw˛edziarza. Tego co magiczne — bas´ni — mo˙zna u˙zy´c jako Mirour de l’Omme [zwierciadło człowieka]; mo˙ze te˙z ono (cho´c z trudno´scia) ˛ posłu˙zy´c jako no´snik tego co mistyczne. To wła´snie usiłował czyni´c George MacDonald, tworzac ˛ opowie´sci rzadkiej wymowy i pi˛ekno´sci. Niekiedy mu si˛e udawało — jak w przypadku Złotego klucza (okre´slanego przeze´n jako ba´sn´ ), niekiedy jednak nie do ko´nca mu si˛e to powiodło — jak w przypadku Lilith (która˛ nazwał romansem). Powró´cmy jeszcze na chwil˛e do wspomnianej przeze mnie „zupy”. Mówiac ˛ o dziejach opowie´sci, a szczególnie o dziejach ba´sni, mo˙zemy stwierdzi´c, z˙ e „garnek z zupa”, ˛ „kocioł opowie´sci”, wcia˙ ˛z stoi na ogniu i wcia˙ ˛z dokłada si˛e do´n nowe k˛eski — smaczne lub niesmaczne. Z tego te˙z powodu — by posłu˙zy´c si˛e dowolnym przykładem — fakt, i˙z ba´sn´ znana jako G˛esiarka (Die Gansemagd braci Grimm) wykazuje pewne podobie´nstwa do trzynastowiecznej opowie´sci o Bercie Wielkostopej, matce Karola Wielkiego6 , nie dowodzi niczego: ani tego, z˙ e historia ta w XIII wieku zeszła z wy˙zyn Asgardu czy Olimpu, by poprzez opowie´sc´ o legendarnym ju˙z wówczas władcy stoczy´c si˛e do poziomu zwykłej Hausmdrchen, ani tego, z˙ e było akurat na odwrót. Okazuje si˛e, z˙ e sam watek ˛ jest szeroko rozpowszechniony i nie jest zwiazany ˛ wyłacznie ˛ z matka˛ Karola Wielkiego ani inna˛ historyczna˛ postacia.˛ Wszak z faktu tego nie wynika automatycznie, z˙ e opowie´sc´ nie jest prawdziwa w odniesieniu do Berty — cho´c takie zazwyczaj wnioski wyprowadzano z podobnych przesłanek. Prze´swiadczenie, i˙z historia ta nie mo˙ze dotyczy´c matki cesarza Karola, musi opiera´c si˛e na zupełnie innych podstawach. A wi˛ec za dowód taki mogłaby posłu˙zy´c obecno´sc´ zdarze´n, które — zgodnie ze s´wiatopogladem ˛ badacza — nigdy nie wydarzyłyby si˛e w „prawdziwym z˙ yciu”, i które pozwalaja˛ watpi´ ˛ c w wiarygodno´sc´ opowie´sci, nawet je´sli nie wyst˛epuje ona w z˙ adnej innej wersji. Mógłby by´c nim tak˙ze udokumentowany materiał historyczny, pozwalajacy ˛ stwierdzi´c, z˙ e w rzeczywisto´sci z˙ ycie Berty wygladało ˛ zupełnie inaczej — tak, z˙ e wolno nam zakwestionowa´c opowie´sc´ , nawet je´sli zgodnie ze s´wiatopogladem ˛ badacza zdarzenie takie mogło naprawd˛e zaistnie´c. Nikt, jak sadz˛ ˛ e, nie uznałby anegdoty o tym, jak arcybiskup Canterbury po´sliznał ˛ si˛e na skórce od banana, za nieprawdziwa˛ tylko dlatego, z˙ e podobny zabawny pech spotkał równie˙z wiele innych osób, a zwłaszcza szacownych starszych panów. Słuchaczowi wolno byłoby nie uwierzy´c w t˛e histori˛e, gdyby przedtem objawił si˛e w niej anioł (albo nawet elf) i przepowiedział arcybiskupowi, z˙ e po´sli´znie si˛e na skórce banana, je´sli w piatek ˛ nało˙zy getry. Mógłby w nia˛ tak˙ze powatpiewa´ ˛ c, gdyby umieszczała owo zdarzenie gdzie´s mi˛edzy 1940 a 1945 rokiem. I tyle. To 6

Berta o Wielkich Stopach, według Chanson de Geste autorstwa Adeneta le Roi, została porwana w dzie´n swego s´lubu, a zamiast niej podstawiono fałszywa˛ pann˛e młoda˛ — córk˛e jej nia´nki. Berta ukrywała si˛e w lasach do chwili, gdy oszustwo wydało si˛e i mogła powróci´c na tron — przyp. tłum.

19

oczywisto´sc´ i ju˙z nieraz o niej wspominano, ale o´smielam si˛e znów ja˛ przywoła´c (cho´c nieco na marginesie mego wywodu), bo wcia˙ ˛z umyka ona uwagi tych, którzy zajmuja˛ si˛e pochodzeniem opowie´sci. A co z ta˛ skórka˛ od banana? Otó˙z nasze z nia˛ sprawy zaczynaja˛ si˛e dopiero wtedy, gdy odrzuca˛ ja˛ historycy. Staje si˛e ona wówczas bardziej u˙zyteczna. Historyk prawdopodobnie powiedziałby, z˙ e anegdota o skórce od banana „przylgn˛eła do arcybiskupa”, podobnie jak mógłby powiedzie´c na podstawie przekonujacych ˛ dowodów, z˙ e ba´sn´ o G˛esiarce „przylgn˛eła do Berty”. Jest to stosunkowo bezpieczny sposób mówienia, typowy dla tak zwanego wywodu historycznego. Czy jednak proponuje on rzeczywi´scie dobry opis tego, co si˛e zdarzyło i zdarza w dziejach tworzenia opowie´sci? Nie sadz˛ ˛ e. My´sl˛e, z˙ e b˛edziemy bli˙zej prawdy, je´sli powiemy, z˙ e to arcybiskup przylgnał ˛ do skórki od banana, albo z˙ e Berta zmieniła si˛e w G˛esiark˛e z ba´sni. Jeszcze lepiej byłoby rzec, i˙z zarówno matka Karola Wielkiego, jak i arcybiskup znale´zli si˛e w naszym garnku, z˙ e stali si˛e składnikami zupy, kolejnymi dodatkami dorzuconymi do rosołu. Wyjatkowy ˛ to zaszczyt, bo w zupie tej znalazły si˛e rzeczy i osoby o wiele starsze, o wiele bardziej pot˛ez˙ ne, pi˛ekne, zabawne lub bardziej straszne ni˙z obie te postaci (jako postaci historyczne). Tak˙ze i Artur7 , ongi´s historyczna posta´c (lecz nie a˙z tak wielkiej wagi), znalazł si˛e w „kotle opowie´sci”. Tam warzył si˛e przez długi czas wraz z wieloma innymi dawnymi postaciami i watkami ˛ rodem z mitologii i z ba´sni, a nawet z paroma „ko´sc´ mi historii”, które si˛e tam zaplatały ˛ (jak na przykład walka Artura przeciw du´nskim naje´zd´zcom), a˙z wreszcie wyłonił si˛e z kotła jako władca czarodziejskiej krainy. Podobnie było z wielkim staro-skandynawskim, niby-arturia´nskim dworem królów Danii, potomków Scylda-Tarczy — Scyldingów z dawnych angielskich przekazów. Król Hrothgar i jego ród pozostawili du˙zo wyra´znych s´ladów w historii — o wiele wi˛ecej ni˙z Artur — a mimo to ju˙z w najstarszych (angielskich) przekazach łaczy ˛ si˛e ich z ba´sniowymi postaciami i zdarzeniami: wcze´snie znale´zli si˛e w kotle. Najdawniejsze zabytki angielskich opowie´sci o Królestwie Czarów (albo o jego pograniczu) nie sa˛ wprawdzie najlepiej znane w samej Anglii — ale nie wspominam tu o nich po to, aby omawia´c przemian˛e młodego nied´zwiedzia w wojownika Beowulfa, ani te˙z, by wyja´snia´c napa´sc´ potwora Grendela na królewski dwór Hrothgara. Pragn˛e zwróci´c uwag˛e na inny aspekt tych przekazów: na szczególnie sugestywny przykład powiaza´ ˛ n mi˛edzy elementami ba´sniowymi a bogami, królami i zwykłymi lud´zmi; powiaza´ ˛ n, które — jak sadz˛ ˛ e — dobrze ilustruja˛ poglad, ˛ i˙z elementy te nie nasilaja˛ si˛e ani nie zanikaja˛ z biegiem czasu, ale po prostu ju˙z sa˛ obecne w kotle opowie´sci, czekajac, ˛ a˙z wielkie postaci mitu i historii oraz owi bezimienni Ona i On zostana˛ wrzuceni w gotujacy ˛ si˛e wywar — jeden po drugim albo wszyscy razem, bez baczenia na ich wag˛e, pozycj˛e czy wiek. 7

Chodzi tu naturalnie o króla Artura, bohatera cyklu romansów rycerskich o rycerzach Okra˛ głego Stołu — przyp. tłum.

20

Wielkim nieprzyjacielem króla Hrothgara był Froda, władca Heathobardów. Historia córki Hrothgara, Freawaru, pobrzmiewa echem dawnej opowie´sci, niespotykanej w północnych podaniach o bohaterach: oto potomek wrogiego jej rodu, Ingeld syn Frody, pokochał ja˛ i po´slubił na zgub˛e wszystkich. Jest to niezwykle interesujacy ˛ i znaczacy ˛ watek. ˛ W tle wa´sni rodowej majaczy bowiem posta´c boga, którego Skandynawowie zwali Freyem (Panem) albo Yngwirreyem, a któremu Anglowie nadali imi˛e Ing. Był on w dawnej północnej mitologii (i religii) bogiem ´ płodno´sci i urodzaju. Zródłem wrogo´sci mi˛edzy oboma królewskimi rodami był spór o s´wi˛ete miejsce tej religii. Ingeld i jego ojciec nosza˛ imiona nawiazuj ˛ ace ˛ do imienia Freya, za´s imi˛e Freawaru znaczy „Opieka Pana” (Opieka Freya). Jedna˛ za´s z głównych pó´zniejszych opowie´sci o Freyu (w j˛ezyku staro-islandzkim) jest historia jego miło´sci do pó´zniejszej z˙ ony, Gerdy, córki olbrzyma Gymira, jednego z nieprzyjaciół bogów. Czy jest to dowód na to, z˙ e Ingeld i Freawaru albo ich miło´sc´ to tylko „odbicie mitologii”? Nie sadz˛ ˛ e. Historyczne dzieje cz˛esto przypominaja˛ mit, gdy˙z jedno i drugie składa si˛e w ko´ncu z tego samego materiału. Je´sli Ingeld i Freawaru nigdy nie istnieli, lub przynajmniej nigdy si˛e nie kochali, to na pewno otrzymali swa˛ histori˛e od jakiej´s bezimiennej pary, albo raczej weszli w t˛e histori˛e. Wrzucono ich do kotła, gdzie spocz˛eło ju˙z tak wiele pot˛ez˙ nych zjawisk, które od wieków warza˛ si˛e na ogniu — mi˛edzy nimi miło´sc´ od pierwszego wejrzenia. A wi˛ec i miło´sc´ boga. Gdyby z˙ aden młodzieniec nie zakochał si˛e w przypadkowo napotkanej dziewczynie, by odkry´c, z˙ e na drodze ich miło´sci stoi odwieczna rodowa nienawi´sc´ , bóg Frey nigdy nie ujrzałby z wysokiego tronu Odyna Gerdy, córki olbrzymów. Skoro ju˙z mówimy o kotle, nie wolno nam zapomina´c o kucharzach. W garnku warzy si˛e wiele rzeczy, ale kucharze nie zanurzaja˛ swych chochli na s´lepo. Wa˙zny jest wybór. Bogowie sa˛ w ko´ncu bogami i nie jest bez znaczenia, co si˛e o nich opowiada. A wi˛ec bez watpienia ˛ bohaterem prawdziwej lub fikcyjnej historii miłosnej b˛edzie ksia˙ ˛ze˛ z rodu łacz ˛ acego ˛ swe tradycje raczej z Freyem Złotowłosym i z Wanami ni˙z z Odynem Czarownikiem, karmicielem kruków, władca˛ poległych. Nic dziwnego, z˙ e angielskie słowo „spell” oznacza zarówno opowie´sc´ , jak i magiczna˛ formuł˛e dajac ˛ a˛ władz˛e nad z˙ yjacymi. ˛ Kiedy ju˙z uczynili´smy wszystko, czego mo˙zna dokona´c za pomoca˛ bada´n naukowych — a wi˛ec zebrali´smy i zestawili´smy opowie´sci z ró˙znych stron s´wiata oraz wyja´snili´smy wiele wspólnych elementów obecnych w ba´sniach (jak na przykład złe macochy, zakl˛ete nied´zwiedzie i byki, ludo˙zercze czarownice, tabu imion) jako pozostało´sci dawnych obyczajów, ongi´s praktykowanych w z˙ yciu codziennym albo wierze´n, których kiedy´s nie traktowano jako „fantazji” czy zmys´lenia — pozostanie nam ciagle ˛ jeden problem, nazbyt cz˛esto zaniedbywany: jak te relikty przeszło´sci oddziałuja˛ na nas dzisiaj? Przede wszystkim sa˛ one stare, a ich dawno´sc´ bywa atrakcja˛ sama˛ w sobie. Pi˛ekno i groza Drzewa jałowcowego (Von dem Machandelbloom) z jego nie21

zwykłym i tragicznym poczatkiem, ˛ z obrzydliwym kanibalistycznym gulaszem, z okropnymi ko´sc´ mi i z radosnym, z˙ adnym ˛ zemsty ptakiem-duchem zrodzonym z mgły wypływajacej ˛ z drzewa — wszystko to trwa we mnie od czasów dzieci´nstwa. Ale główny urok tej opowie´sci polegał nie na jej pi˛eknie i grozie, lecz na jej oddaleniu o cała˛ otchła´n czasu nie zmierzona˛ nawet przez dwa tysiace ˛ lat. To wła´snie najbardziej zapadło mi w pami˛ec´ . Brak gulaszu i ko´sci — których cz˛esto oszcz˛edza si˛e współczesnym dzieciom w złagodzonych wersjach ba´sni braci Grimm — musiałby w znacznej mierze osłabi´c to wra˙zenie. Nie sadz˛ ˛ e, z˙ e groza w ba´sniowym kontek´scie wyrzadziła ˛ mi jakakolwiek ˛ krzywd˛e — niezale˙znie od mrocznych wierze´n i praktyk, które ja˛ pocz˛eły. Opowie´sci takie maja˛ obecnie oddziaływanie albo mityczne, albo cało´sciowe (nieanalizowalne), w pełni niezale˙zne od odkry´c folklorystyki porównawczej — nie mo˙ze go ona ani zniszczy´c, ani wyja´sni´c. Otwieraja˛ drzwi do innego czasu, a je´sli cho´c na chwil˛e przejdziemy przez próg, staniemy poza naszym czasem, a mo˙ze i poza czasem w ogóle. Je´sli nie ograniczymy si˛e do stwierdzenia, z˙ e w ba´sniach zachowały si˛e jakie´s stare elementy, ale zastanowimy si˛e te˙z nad tym, dlaczego si˛e one zachowały, wniosek mo˙ze by´c tylko jeden — zazwyczaj (je´sli nie zawsze) działo si˛e tak dzi˛eki ich warto´sciom literackim. Niemo˙zliwe, z˙ e dopiero my´smy je odkryli (czy nawet, z˙ e odkryli je bracia Grimm). Ba´snie to na pewno nie kamienne zło˙za, z których dopiero specjalista geolog mo˙ze wydoby´c cenne kopaliny. O dawnych elementach mo˙zna z łatwo´scia˛ zapomnie´c i wyrzuci´c je albo zastapi´ ˛ c innymi — jak wynika z zestawienia dowolnej ba´sni z jej bliskimi odmianami. Je´sli co´s pozostało, to dlatego z˙ e gaw˛edziarze — s´wiadomie czy te˙z instynktownie — odczuwali sens literacki tego, co zachowywali w swych opowie´sciach, bad´ ˛ z tego, co do nich dodawali. Nawet je´sli podejrzewamy, z˙ e jaki´s zakaz w ba´sni wywodzi si˛e z tabu praktykowanego w dawnych czasach, to nie zaginał ˛ on w pó´zniejszym rozwoju tej ba´sni ze wzgl˛edu na ogromne mityczne znaczenie zakazu jako takiego. „Nie b˛edziesz. . . ” albo odejdziesz jako n˛edzarz pogra˙ ˛zony w nieutulonym z˙ alu. Mówia˛ o tym nawet najłagodniejsze opowiastki dla dzieci. Piotru´s Królik złamał zakaz wst˛epu do ogrodu, stracił swój niebieski kubraczek i zachorował. Zamkni˛ete drzwi reprezentuja˛ odwieczna˛ pokus˛e. *********

Dzieci Przejd˛e teraz do ostatniego i najwa˙zniejszego pytania: Jakie — je˙zeli w ogóle jakiekolwiek — znaczenie i warto´sci przedstawiaja˛ ba´snie w dzisiejszych czasach? Zaczn˛e od problemu dzieci˛ecego odbiorcy, zazwyczaj bowiem zakłada si˛e, 22

z˙ e dzieci ju˙z ze swej natury sa˛ szczególnie predestynowane do słuchania lub czytania ba´sni. Gdy recenzenci pisza˛ o ba´sniach, które ich zdaniem mogłyby zainteresowa´c tak˙ze dorosłych, lubuja˛ si˛e w takich oto „dowcipnych” zachwalankach: „Ksia˙ ˛zka ta przeznaczona jest dla dzieci od lat sze´sciu do sze´sc´ dziesi˛eciu”. Nigdy nie widziałem reklamy nowego modelu samochodzika zaczynajacej ˛ si˛e od słów: „Zabawka ta zajmie dzieci od lat siedmiu do siedemdziesi˛eciu” — cho´c na mój rozum byłoby to o wiele stosowniejsze. Czy istotnie taki nierozerwalny zwiazek ˛ łaczy ˛ dzieci i ba´snie? Czy fakt, z˙ e kto´s z dorosłych czyta je dla przyjemno´sci, wymaga komentarzy? Mówi˛e tu o czytaniu ba´sni, nie o studiowaniu ich jako ciekawostek. Dorosłym wolno studiowa´c i kolekcjonowa´c wszystko, nawet stare programy teatralne lub papierowe torby. Po´sród tych, którym pozostało jeszcze do´sc´ madro´ ˛ sci, aby nie oskar˙za´c ba´sni o zgubne wpływy, panuje prze´swiadczenie o istnieniu naturalnego zwiazku ˛ mi˛edzy dzieci˛ecym umysłem a ba´snia˛ — podobnego do zwiazku, ˛ który łaczy ˛ dzieci˛ecy organizm i mleko. Uwa˙zam to przekonanie za bł˛edne — w najlepszym wypadku za sprowokowane przez fałszywy sentymentalizm. Jest ono chyba najbardziej typowe dla ludzi, którzy z jakich´s prywatnych powodów (na przykład brak własnego potomstwa) uwa˙zaja˛ dzieci za istoty szczególnego rodzaju, niemal za odmienna˛ ras˛e, a nie za normalnych, jakkolwiek niedojrzałych, członków okre´slonej rodziny i rodu ludzkiego w ogóle. Łaczenie ˛ ba´sni z dzie´cmi to tylko drobny incydent w naszej lokalnej historii. W obecnych nowoczesnych i oczytanych czasach zesłano ba´snie do pokoi dziecinnych, podobnie jak stare i zniszczone meble wynosi si˛e do dzieci˛ecej bawialni. Doro´sli ju˙z ich nie chca,˛ a wi˛ec nie maja˛ nic przeciwko temu, by u˙zywano ich niezgodnie z przeznaczeniem. To nie wybór i gusty dzieci si˛e licza.˛ Dzieci jako klasa (a nie sa˛ one jednolita˛ grupa˛ — jedyne, co maja˛ wspólnego, to brak do´swiadczenia) ani nie lubia˛ ba´sni bardziej ni˙z doro´sli, ani ich lepiej nie rozumieja˛ — i wcale nie wola˛ ich bardziej od innych rzeczy. Sa˛ młode i rosna,˛ i maja˛ zazwyczaj doskonały apetyt, a wi˛ec bez wi˛ekszego trudu przełkna˛ i ba´snie. Tak naprawd˛e ba´snie smakuja˛ tylko niewielu dzieciom (i niektórym tylko dorosłym), lecz nawet wtedy nie jest to apetyt wyłacznie ˛ na ba´snie. Co wi˛ecej, z reguły nie pojawia si˛e on we wczesnym dzieci´nstwie bez zewn˛etrznych bod´zców — a je´sli jest wrodzony, to z wiekiem raczej ro´snie ni˙z maleje. To prawda, z˙ e w ostatnich czasach pisze si˛e bad´ ˛ z adaptuje ba´snie głównie na u˙zytek dzieci. Podobnie dzieje si˛e z muzyka,˛ poezja,˛ powie´sciami czy z podr˛ecznikami do nauk s´cisłych. Niezale˙znie od tego, jak konieczna byłaby to procedura, wia˙ ˛ze si˛e ona z powa˙znym zagro˙zeniem. Przed ostateczna˛ katastrofa˛ ratuje nas jedynie fakt, i˙z nie cała nauka i sztuka zostały zepchni˛ete do pokoju dziecinnego i szkolnej klasy — trafił tam tylko ten przebłysk czy przedsmak spraw dorosłych, który uznano (cz˛esto bł˛ednie) za stosowny dla dzieci. Je´sli ograniczy si˛e zasi˛eg którejkolwiek dziedziny nauki lub sztuki wyłacznie ˛ do pokoju dziecinne23

go, narazi si˛e ja˛ na powa˙zne okaleczenie. Pi˛ekny stół, dobry obraz czy u˙zyteczne urzadzenie ˛ (na przykład mikroskop) pozostawione bez dozoru do u˙zytku dzieci, zostanie w ko´ncu zeszpecone lub zepsute. Tak te˙z i ba´snie zesłane do dziecinnego pokoju, odci˛ete od sztuki w pełni dojrzałej, w ko´ncu ulegna˛ zwyrodnieniu — ich dotychczasowe wygnanie dokonało ju˙z dosy´c spustosze´n. Nie sadz˛ ˛ e wi˛ec, aby dzieci˛ecy odbiór stanowił wła´sciwy miernik warto´sci bas´ni. Zbiory ba´sni to ze swej natury strychy i lamusy, które tylko przelotny obyczaj zmienił w dzieci˛ece bawialnie. Ich zawarto´sc´ to porzucone w nieładzie i cz˛esto pokiereszowane rupiecie — mieszanina rozmaitych okresów, celów i gustów — ale mo˙zna niekiedy wypatrzy´c w´sród nich rzecz o trwałej warto´sci: stare, niezbyt zniszczone dzieło sztuki, które tylko głupota mogła ongi´s odrzuci´c. Ksi˛egi ba´sni Andrew Langa to na pewno nie rupieciarnie — podobne sa˛ raczej stoiskom na wyprzeda˙zy. Jakby kto´s obdarzony dobrym okiem, przeszedł si˛e po komórkach i strychach uzbrojony w s´ciereczk˛e do kurzu. Zbiory Langa sa˛ głównie produktem ubocznym jego „dorosłych” studiów nad folklorem i mitologia˛ — cz˛es´c´ jego odkry´c została przeznaczona na u˙zytek dzieci. Warto przyjrze´c si˛e temu, jak Lang motywuje swoja˛ decyzj˛e. Wst˛ep do pierwszego tomu mówi o dzieciach, „dla których opowie´sci te sa˛ przeznaczone”. „Przedstawiaja˛ one — pisze Lang — człowieka z zarania historii, wiernego swym pierwszym miło´sciom, i maja˛ jego niest˛epiona˛ wiar˛e w cudowno´sci i s´wie˙zy na nie apetyt [. . . ] "Czy to prawda?" — powiada dalej — oto wspaniałe pytanie dziecka”. Przypuszczam, z˙ e Lang uto˙zsamia owa˛ „wiar˛e w cudowno´sci” z „apetytem na nie”, albo przynajmniej uwa˙za je za s´ci´sle ze soba˛ zwiazane. ˛ Tymczasem sa˛ to dwie zupełnie ró˙zne sprawy, za´s apetyt na cudowno´sci nie jest ani pierwszym, ani najwa˙zniejszym spo´sród aspektów ogólnego apetytu wyodr˛ebnianych przez dojrzewajacy ˛ umysł. Lang u˙zywa słowa „wiara” w jego potocznym znaczeniu, a wi˛ec jako przekonanie o istnieniu lub wydarzeniu si˛e czego´s w rzeczywistym (pierwotnym) s´wiecie. Skoro tak, to obawiam si˛e, z˙ e słowa Langa — odarte z sentymentalizmu — moga˛ sugerowa´c tylko jedno: oto nadawca ba´sniowej opowie´sci, s´wiadomie lub nie, z˙ eruje na łatwowierno´sci swych dzieci˛ecych odbiorców, na ich braku do´swiadczenia utrudniajacym ˛ im odró˙znienie faktu od fikcji, cho´c samo to rozró˙znienie jest podstawa˛ tak zdrowego ludzkiego umysłu, jak i ba´sni. Dzieci sa˛ naturalnie zdolne do literackiej wiary pod warunkiem, z˙ e narrator jest do´sc´ dobry, by ja˛ sprowokowa´c. Ten stan umysłu zwykło si˛e nazywa´c dobrowolnym zawieszeniem niewiary. Moim zdaniem nie jest to poprawny opis tego, co si˛e rzeczywi´scie dzieje. Tak naprawd˛e nadawca opowie´sci okazuje si˛e owocnym twórca˛ wtórnego s´wiata, w który mo˙ze wnikna´ ˛c umysł odbiorcy, a wszystko, o czym mówi, jest „prawdziwe” w ramach tego s´wiata: jest zgodne z prawami wykreowanej rzeczywisto´sci. A wi˛ec wierzysz, dopóki pozostajesz „wewnatrz” ˛ 24

opowie´sci. Kiedy pojawia si˛e niewiara, czar pryska: magia czy raczej sztuka zawiodła. Jeste´s z powrotem w pierwotnym s´wiecie i spogladasz ˛ z dystansu na ów karłowaty, poroniony wtórny s´wiat. Je´sli za´s czujesz si˛e zobowiazany ˛ — z uprzejmo´sci czy z innych wzgl˛edów — by w nim pozosta´c, wtedy istotnie musisz zawiesi´c niewiar˛e (albo ja˛ stłumi´c), bo inaczej słuchanie i patrzenie stanie si˛e nie do zniesienia. Jednak takie zawieszenie niewiary jest tylko namiastka˛ tego, co prawdziwe, wybiegiem, jaki stosujemy, gdy zni˙zamy si˛e do zabawy albo udawania, lub kiedy (mniej czy bardziej ch˛etnie) próbujemy odnale´zc´ jakie´s zalety w dziele sztuki, które nas zawiodło. Prawdziwy entuzjasta krykieta jest jak zaczarowany: trwa we wtórnej wierze. Ja, kiedy ogladam ˛ mecz, pozostaj˛e na ni˙zszym poziomie. Mo˙ze mi si˛e do pewnego stopnia uda´c dobrowolne zawieszenie niewiary, je´sli znajdzie si˛e co´s, co wciagnie ˛ mnie w gr˛e i nie dopu´sci do mnie nudy — na przykład nieopanowane, heraldyczne przedkładanie granatu nad jasny bł˛ekit. To zawieszenie niewiary mo˙ze wi˛ec by´c równoznaczne ze zm˛eczonym, nie uporzadkowanym ˛ bad´ ˛ z sentymentalnym stanem umysłu, zatem łaczy ˛ si˛e raczej z „dorosło´scia”. ˛ My´sl˛e, z˙ e jest to istotnie stan umysłu wielu dorosłych w obliczu ba´sni. Zatrzymuje ich tam jedynie sentyment (wspomnienia z dzieci´nstwa albo własne o nim wyobra˙zenia); uwa˙zaja,˛ z˙ e opowie´sc´ powinna im si˛e podoba´c. Jednak gdyby naprawd˛e im si˛e podobała, nie musieliby zawiesza´c niewiary — w pewnym sensie wierzyliby naprawd˛e. Je´sli Lang miał na my´sli ten rodzaj wiary, to w jego słowach mo˙ze by´c ziarno prawdy. Mo˙zna si˛e spiera´c o to, czy czar opowie´sci łatwiej działa na dzieci. Kto wie, czy tak nie jest, cho´c ja osobi´scie nie jestem tego taki pewien. Sadz˛ ˛ e, z˙ e z´ ródłem takiego przekonania czy raczej złudzenia mo˙ze by´c cz˛esto pokora dzieci, ich brak do´swiadczenia i słownictwa krytycznego i niespo˙zyty apetyt — proporcjonalny do tempa wzrostu i rozwoju. Dzieci lubia˛ albo usiłuja˛ polubi´c wszystko, co im si˛e podaje; a je´sli im si˛e to nawet nie spodoba, nie potrafia˛ wyrazi´c ani uzasadni´c swej opinii (a wi˛ec ja˛ ukrywaja); ˛ nadto lubia˛ mnóstwo innych rzeczy bez wyboru i hierarchii, bez zadania sobie trudu, by zanalizowa´c poziomy swojej wiary. A ju˙z na pewno watpi˛ ˛ e, by ów czarodziejski napój — czar udanej ba´sni — nale˙zał do gatunku tych, które st˛epiaja˛ smak i zdaja˛ si˛e słabsze z ka˙zdym kolejnym łykiem. „"Czy to prawda?" — oto wspaniałe pytanie dziecka” — powiada Lang. Wiem, dzieci zadaja˛ to pytanie i nie wolno da´c na nie pochopnej ani wymijajacej ˛ odpowiedzi . Pytanie to rzadko po´swiadcza „niest˛epiona˛ wiar˛e” czy nawet gotowo´sc´ na nia.˛ Najcz˛es´ciej jego z´ ródłem jest pragnienie dziecka, by zorientowa´c si˛e w typie proponowanej mu opowie´sci. Dzieci˛eca wiedza o s´wiecie jest z reguły zbyt uboga, by mogła pozwoli´c na samodzielne i natychmiastowe odró˙znienie tego, co fantastyczne, od tego, co tylko dziwne (a wi˛ec rzadkie bad´ ˛ z odległe) lub nonsensowne albo po prostu „dorosłe” (chodzi tu o zwykłe sprawy ze s´wiata rodziców, który w swej znakomitej cz˛es´ci pozostaje dla dziecka nie25

zbadany). Jednak dzieci sa˛ s´wiadome istnienia ró˙znych klas opowie´sci i sa˛ w stanie polubi´c je wszystkie. Oczywi´scie granice mi˛edzy tymi gatunkami moga˛ si˛e niekiedy zaciera´c, ale przecie˙z nie jest to cecha wyłacznie ˛ dzieci˛ecego odbioru. Teoretycznie wszyscy znamy ró˙znice, a mimo to nie zawsze potrafimy okre´sli´c rodzaj słyszanej opowie´sci. Dziecko mo˙ze uwierzy´c, z˙ e w sasiednim ˛ hrabstwie z˙ yja˛ ludo˙zercze potwory; wielu dorosłych bez trudu uwierzyłoby w ich istnienie w innym kraju; a niemal ka˙zdy, kto wierzy w z˙ ycie w kosmosie, zaludnia inne planety niegodziwymi poczwarami. Byłem jednym z tych dzieci, do których zwracał si˛e Andrew Lang — urodziłem si˛e w czasach, gdy ukazała si˛e Zielona ksi˛ega ba´sni — dzieci, które według niego czytały ba´snie tak, jak doro´sli czytaja˛ powie´sci, i o których powiedział: „maja˛ one takie same gusty jak nasi nadzy przodkowie sprzed tysi˛ecy lat i wyra´znie wola˛ ba´snie od historii, poezji, geografii albo rachunków” . Ale có˙z my naprawd˛e wiemy o naszych „nagich przodkach” — oprócz tego, z˙ e z pewno´scia˛ nie chadzali nago? Nasze ba´snie, jakkolwiek stare zawierałyby elementy, z pewno´scia˛ ró˙znia˛ si˛e od ich ba´sni. Nadto, skoro zakładamy, z˙ e mamy ba´snie, poniewa˙z i oni je mieli, to czemu˙z by nie zało˙zy´c tak˙ze, z˙ e mamy histori˛e, geografi˛e, poezj˛e i arytmetyk˛e, bo i oni je znali i lubili — przynajmniej o tyle, o ile były one dla nich dost˛epne i o ile podzielili ju˙z na odr˛ebne działy swe ogólne zainteresowanie s´wiatem. Wszak˙ze opis Langa nie pasuje ani do moich własnych wspomnie´n, ani do moich do´swiadcze´n z innymi dzie´cmi. Nawet je´sli Lang nie mylił si˛e co do znanych sobie dzieci, to przecie˙z i tak dzieci ró˙znia˛ si˛e, nawet w ciasnych granicach Wielkiej Brytanii, a wszelkie generalizacje, które ka˙za˛ je traktowa´c jako jedna˛ klas˛e (niezale˙znie od indywidualnych zdolno´sci i od wpływu s´rodowiska oraz wychowania), sa˛ zwodnicze. Nie odczuwałem jakiego´s szczególnego „pragnienia, by uwierzy´c”. Chciałem wiedzie´c. Wiara natomiast zale˙zała od sposobu, w jaki przedstawiono mi dana˛ histori˛e, od wewn˛etrznego tonu i jako´sci opowies´ci. Nie przypominam sobie, z˙ eby cho´c raz przyjemno´sc´ czerpana z opowie´sci wypływała z mej wiary, z˙ e wszystko, o czym opowiada, zdarzyło si˛e lub mogło si˛e zdarzy´c w „prawdziwym” z˙ yciu. Ba´snie wyra˙zały nie mo˙zliwo´sci, ale pragnienia. Były udane, je´sli wzbudzały t˛esknot˛e, zaspokajajac ˛ ja,˛ ale i cz˛esto niezno´snie ja˛ zaostrzajac. ˛ Nie potrzeba tu rozwodzi´c si˛e nad tym szerzej — mam nadziej˛e, z˙ e wróc˛e jeszcze do tej t˛esknoty zło˙zonej z wielu czynników zarówno uniwersalnych, jak i typowych tylko dla współczesnych ludzi (w tym tak˙ze i dla współczesnych dzieci) albo nawet dla okre´slonego rodzaju ludzi. Nigdy nie pragnałem ˛ mie´c snów czy przygód Alicji, a opowie´sc´ o nich po prostu mnie bawiła. Nie marzyłem o poszukiwaniu ukrytych skarbów czy o walce z piratami, wi˛ec nie przejałem ˛ si˛e zbytnio Wyspa˛ skarbów [R.L. Stevensona]. Wolałem opowie´sci o Indianach: były w nich łuki i strzały (a moim nigdy nie spełnionym marzeniem było nauczy´c si˛e dobrze strzela´c z łuku), obce j˛ezyki, przebłyski archaicznego stylu z˙ ycia, a nade wszystko lasy i puszcze. Jeszcze wspanialszy był kraj Merlina 26

i Artura, a najpi˛ekniejsza była bezimienna Północ Sygurda Wólsunga i Fafhira, ksi˛ecia smoków8 . Tych krain po˙zadałem ˛ najbardziej. Nigdy nie przyszło mi do głowy, z˙ e smok jest zwierz˛eciem tego samego rodzaju co na przykład ko´n. I to nie tylko dlatego, z˙ e konie widywałem co dzie´n, ale nigdy nie udało mi si˛e odnale´zc´ nawet s´ladu smoczej stopy. Smok nosił wyra´zne pi˛etno Królestwa Czarów: je´sli gdzie´s z˙ ył, to było to w innym s´wiecie. Fantazja — tworzenie innych s´wiatów bad´ ˛ z ich „ogladanie” ˛ — zrodziła si˛e w sercu t˛esknoty za innymi s´wiatami. Po˙zadałem ˛ smoków z całej duszy, z samej gł˛ebi mej istoty. Oczywi´scie w swym mdłym ciele nie z˙ yczyłem ich sobie w sasiedztwie, ˛ nie pragnałem, ˛ by wtargn˛eły w mój stosunkowo bezpieczny s´wiat, w którym mo˙zna było w spokoju i bez l˛eku ´ czyta´c sobie opowie´sci. Swiat, który zawierał cho´cby wyobra˙zenie Fafhira, był bogatszy i pi˛ekniejszy, nawet za cen˛e utraty poczucia bezpiecze´nstwa. Mieszkaniec spokojnych i z˙ yznych nizin mo˙ze słucha´c opowie´sci o udr˛eczonych górach i nieurodzajnych morzach — i t˛eskni´c za nimi w gł˛ebi serca. Bo serce jest silne, cho´c ciało mdłe. Mimo z˙ e obecnie rozpoznaj˛e w ba´sniach wa˙zny aspekt mojej lektury, to nieprawda, z˙ e jako dziecko lubiłem je najbardziej. Prawdziwe zamiłowanie do nich rozwin˛eło si˛e dopiero po upływie mych „przedszkolnych” lat. (Zob. not˛e D na s. 78.) I wła´snie to maja˛ dzieci najcz˛es´ciej na my´sli, gdy pytaja: ˛ Czy to prawda? Rozumieja˛ przez to: Podoba mi si˛e ta opowie´sc´ , ale czy to moja współczesno´sc´ ? Czy jestem bezpieczny w swoim łó˙zeczku? Jedyne, co pragna˛ usłysze´c to: Oczywi´scie, w dzisiejszej Anglii nie ma ju˙z smoków. A jak˙ze wydawały mi si˛e długie, kiedy to umiałem ju˙z czyta´c, a jeszcze nie chodziłem do szkoły. W tych czasach (omal nie napisałem „szcz˛es´liwych” czy „złotych”, cho´c tak naprawd˛e były one smutne i niespokojne) lubiłem jeszcze wiele innych rzeczy — niektóre tak samo, a inne nawet bardziej ni˙z ba´snie: histori˛e, astronomi˛e, botanik˛e, gramatyk˛e i etymologi˛e. Je´sli miałem co´s wspólnego z owym Langowskim uogólnionym dzieckiem, to tylko z czystego przypadku. Byłem na przykład niewra˙zliwy na poezj˛e i zawsze opuszczałem wiersze wprowadzone do opowiada´n. Odkryłem ja˛ dopiero pó´zniej, za po´srednictwem greki i łaciny i poprzez własne próby przekładu z j˛ezyków klasycznych. Natomiast prawdziwy apetyt na ba´snie obudziła we mnie filologia na progu dorosło´sci, a wojna przyspieszyła jego wzrost. My´sl˛e, z˙ e powiedziałem na ten temat wi˛ecej ni˙z potrzeba. W ka˙zdym razie nie ma ju˙z chyba z˙ adnych watpliwo´ ˛ sci co do tego, z˙ e nie mo˙zna kojarzy´c ba´sni jedynie z dzie´cmi. Je´sli dostrzega si˛e jaki´s zwiazek ˛ mi˛edzy nimi, to jest on: (a) 8

Sygurd z rodu Wolsungów jest bohaterem m.in. staroskandynawskiej Sagi o Wolsungach i kilku pie´sni z Eddy Poetyckiej. Z jego r˛eki zginał ˛ Fafnir — królewski syn, który pod postacia˛ smoka strzegł zagrabionego przez siebie złota karłów. Notabene o fascynacji Tolkiena s´wiatem nordyckich sag i poda´n s´wiadczy cho´cby fakt, i˙z krasnoludy z Hobbita nosza˛ imiona karłów wymienionych w Eddzie — tak˙ze imi˛e Gandalfa pochodzi z tego poematu — przyp. tłum.

27

naturalny, gdy˙z dzieci sa˛ lud´zmi, a ba´snie mieszcza˛ si˛e w naturalnych ludzkich (cho´c nie uniwersalnych) gustach; (b) przypadkowy, gdy˙z ba´snie stanowia˛ lwia˛ cz˛es´c´ literackich rupieci, które Europa ostatnich lat upchn˛eła do lamusa; (c) nienaturalny, gdy˙z na młode pokolenie spoglada ˛ si˛e z fałszywym sentymentalizmem, który wyra´znie ro´snie wraz ze spadkiem liczby dzieci. To prawda, z˙ e wiek sentymentalnego stosunku do dzieci´nstwa wytworzył wiele czarujacych ˛ ksia˙ ˛zeczek (cho´c oczarowały one przede wszystkim dorosłych) — ba´sni albo pokrewnych jej gatunków — ale spowodował tak˙ze straszliwe skarlenie opowiada´n pisywanych bad´ ˛ z adaptowanych na u˙zytek zakładanego poziomu dzieci˛ecych umysłów i potrzeb. Zamiast ograniczy´c zasi˛eg dawnych opowie´sci, uładzono je i wyci˛eto z nich co bardziej drastyczne szczegóły. Adaptacje za´s sa˛ cz˛esto albo głupawe w Pigwiggenowskim stylu i w dodatku pozbawione jakiejkolwiek intrygi, albo traktuja˛ dzieci z góry, albo (i to jest najgorsze) skrycie naigrawaja˛ si˛e z samych siebie, z okiem zwróconym na innych dorosłych. Nie oskar˙załbym Andrew Langa o nieprzystojny rechocik, ale na pewno zbyt cz˛esto u´smiechał si˛e pod wasem, ˛ zerkajac ˛ porozumiewawczo na innych madrych ˛ ludzi ponad głowami swych młodocianych czytelników i doprowadzajac ˛ cho´cby do powa˙znego okaleczenia Kronik Pantoflii (Chronicles of Pantouflia). Dasent z wigorem i poczuciem sprawiedliwo´sci odpierał pruderyjna˛ krytyk˛e swych przekładów z ludowych opowie´sci skandynawskich. Jednak popełnił zdumiewajace ˛ szale´nstwo, zabraniajac ˛ dzieciom czyta´c dwa ostatnie opowiadania ze swego zbioru. To wr˛ecz niewiarygodne, by kto´s mógł prowadzi´c studia nad bas´niami i niczego si˛e przy tym nie nauczy´c. Ani krytyka, ani repliki, ani zakazy nie byłyby potrzebne, gdyby nie uznano dzieci za nieuchronnych czytelników zbioru Dasenta. Nie przecz˛e, z˙ e jest pewna prawda w słowach Langa (jakkolwiek sentymentalnie by one brzmiały): „Ten, kto wejdzie do Królestwa Ba´sni, musi mie´c serce małego dziecka”. Jest to przecie˙z cecha niezb˛edna, by uczestniczy´c w podniosłych przygodach rozgrywajacych ˛ si˛e w królestwach i mniejszych, i o wiele pot˛ez˙ niejszych ni˙z Królestwo Czarów. Ale pokora i niewinno´sc´ — to, co w tym kontek´scie oznacza „serce małego dziecka” — nie musza˛ koniecznie łaczy´ ˛ c si˛e z bezkrytycznym zachwytem, a na pewno nie z bezmy´slna˛ czułostkowo´scia.˛ Chesterton wspominał ongi´s, z˙ e dzieci, z którymi ogladał ˛ Bł˛ekitnego ptaka Maeterlincka, były rozczarowane, bo „sztuka nie sko´nczyła si˛e dniem sadu ˛ i para bohaterów nigdy nie dowiedziała si˛e o wierno´sci Psa i zdradzie Kota”. „Albowiem dzieci — pisze Chesterton — sa˛ niewinne i kochaja˛ sprawiedliwo´sc´ ; podczas gdy wi˛ekszo´sc´ z nas, dorosłych, jest niegodziwa i dlatego wolimy miłosierdzie”. Z kolei Andrew Langowi co´s si˛e pomieszało. Uparcie broni ksi˛ecia Ricar˙ da, bohatera jednej ze swych ba´sni, gdy ten zabija Zółtego Karła. „Nienawidz˛e okrucie´nstwa — o´swiadcza Lang — [. . . ] lecz była to uczciwa walka, z mieczem w r˛eku, a karzeł — pokój jego prochom — zginał ˛ w zbroi”. Nie jest wcale oczy28

wiste, z˙ e „uczciwa walka” jest mniej okrutna od „uczciwego sadu” ˛ albo z˙ e przebicie karła mieczem było bardziej sprawiedliwe ni˙z stracenie niegodziwych królów czy złych macoch — a od tego Lang od˙zegnuje si˛e w swych zbiorach i posyła (jak si˛e szczyci) swych zbrodniarzy na emerytur˛e z wcale niezłym uposa˙zeniem. Oto przykład miłosierdzia nie utemperowanego przez sprawiedliwo´sc´ . Co prawda Lang adresował swój wywód nie do dzieci, ale do rodziców i opiekunów, którym rekomendował swe ba´snie, Ksi˛ecia Prigia i Ksi˛ecia Ricarda, jako odpowiednie dla ich podopiecznych . To rodzice i opiekunowie zakwalifikowali ba´snie jako utwory przeznaczone dla dzieci, a owo pomieszanie warto´sci jest tylko jednym ze skutków takiej kwalifikacji. Je´sli mówimy o „dziecku” w dobrym sensie tego słowa (ma ono tak˙ze swe uzasadnione, złe znaczenie), nie wolno nam automatycznie u˙zywa´c słowa „dorosły” w złym sensie (ma ono tak˙ze swe uzasadnione, dobre znaczenie). Dorastanie to niekoniecznie wzrastanie w niegodziwo´sci (cho´c cz˛esto oba te procesy ida˛ w parze). Przeznaczeniem dziecka jest dorosna´ ˛c, a nie przemieni´c si˛e w Piotrusia Pana. Nie chodzi tu o to, aby utraci´c niewinno´sc´ i zdziwienie s´wiatem, ale z˙ eby kontynuowa´c wyznaczona˛ w˛edrówk˛e — owa˛ w˛edrówk˛e, która˛ na pewno lepiej byłoby uko´nczy´c ni˙z odbywa´c z nadzieja,˛ ale która˛ trzeba odbywa´c z nadzieja,˛ by ja˛ kiedykolwiek uko´nczy´c. A to wła´snie jest jedna z lekcji (je´sli w ogóle mo˙zna mówi´c o lekcjach w przypadku opowie´sci, które nie sa˛ wykładem czegokolwiek), jakiej udzieli´c nam moga˛ ba´snie — z˙ e zagro˙zenie, smutek i cie´n s´mierci moga˛ niekiedy nada´c nieopierzonemu, niezgrabnemu i samolubnemu wyrostkowi godno´sc´ , a nawet i madro´ ˛ sc´ . Nie dzielmy wi˛ec rasy ludzkiej na Elojów i Morloków: na s´liczne dzieci, które wiek XVIII głupawo nazywał „elfami”, ze swymi ba´sniami (tak starannie oczyszczonymi ze wszystkiego co niestosowne) i na mrocznych Morloków dogladaj ˛ a˛ cych swoich maszyn. Je´sli w ogóle warto czyta´c ba´snie, to trzeba, aby czytali je równie˙z doro´sli, a tak˙ze, aby je dla dorosłych pisa´c. Oczywi´scie potrafia˛ oni wi˛ecej w nich umie´sci´c i znacznie wi˛ecej z nich wydoby´c, ni˙z udaje si˛e to dzieciom. Je´sli ba´snie stana˛ si˛e dziedzina˛ prawdziwej sztuki, to dzieci b˛eda˛ mogły oczekiwa´c tego typu utworów dostosowanych do ich poziomu i na ich miar˛e, podobnie jak sa˛ wprowadzane w poezj˛e, histori˛e i nauki s´cisłe. Byłoby jednak lepiej, gdyby dzieci czytały pewne ksia˙ ˛zki — szczególnie ba´snie — nieco powy˙zej ni˙z poniz˙ ej swych mo˙zliwo´sci intelektualnych. Ich lektury, podobnie jak ubrania, winny pozwoli´c na wzrastanie, a przynajmniej do tego zach˛eca´c. A wi˛ec dobrze. Skoro doro´sli maja˛ czyta´c ba´snie jako naturalna˛ gała´ ˛z literatury — ani nie bawiac ˛ si˛e w dzieci, ani nie udajac, ˛ z˙ e wybieraja˛ lektur˛e dla dzieci, ani wreszcie nie pozostajac ˛ dzie´cmi, które nigdy nie dorosna˛ — to jakie warto´sci ma im do zaoferowania ten gatunek, jaki jest z niego po˙zytek? Jest to, jak sa˛ dz˛e, ostatnie i najwa˙zniejsze z pyta´n. Wspomniałem ju˙z o niektórych mo˙zliwych odpowiedziach, a przede wszystkim o tym, z˙ e skoro ba´snie nosza˛ pi˛etno sztuki, 29

ich podstawowa˛ warto´scia˛ b˛edzie po prostu to, co jako literatura maja˛ wspólnego z innymi dziełami sztuki. Wszak ba´snie oferuja˛ tak˙ze — w szczególny sposób i w szczególnym stopniu — co´s wi˛ecej: oferuja˛ fantazj˛e, uzdrowienie, ucieczk˛e i pociech˛e, a wi˛ec wszystko to, co bardziej potrzebne jest dorosłym ni˙z dzieciom. Wi˛ekszo´sc´ z tych ba´sniowych funkcji uznano w naszych czasach za co´s złego. Omówi˛e je pokrótce, zaczynajac ˛ od fantazji. *********

Fantazja Ludzki umysł zdolny jest do tworzenia wyobra˙ze´n — obrazów rzeczy, które nie sa˛ bezpo´srednio obecne. Zdolno´sc´ ta znana dotad ˛ była oczywi´scie pod nazwa˛ wyobra´zni. W ostatnich czasach, bardziej w j˛ezyku specjalistycznym ni˙z naturalnym, wyobra´zni przypisuje si˛e wy˙zsze zdolno´sci ni˙z zwykłe tworzenie wyobra˙ze´n — to ostatnie za´s okre´sla si˛e jako fantazjowanie (u˙zywajac ˛ tej zdeprecjonowanej pochodnej od wyrazu „fantazja”). W rezultacie sens wyobra´zni zaw˛ez˙ a si˛e (nalez˙ ałoby tu wła´sciwie mówi´c o fałszowaniu tego sensu) do „umiej˛etno´sci nadawania tworom idealnym wewn˛etrznej spójno´sci cechujacej ˛ rzeczywisto´sc´ ”. Mo˙ze to i s´mieszne, z˙ e kto´s tak nieuczony jak ja ma czelno´sc´ wyra˙za´c swoje zdanie na ten temat, ale o´smiel˛e si˛e zauwa˙zy´c, z˙ e to słowne rozró˙znienie jest niepoprawne z filologicznego punktu widzenia, a analiza — nieprzystawalna do faktów. Zdolno´sc´ umysłu do tworzenia obrazów to jedna sprawa — i słusznie umiej˛etno´sc´ t˛e okre´sla si˛e mianem wyobra´zni. Wytworzenie obrazu, pochwycenie jego implikacji, kontrola nad nim, a wi˛ec wszystkie te sprawy, które sa˛ podstawa˛ udanej ekspresji, moga˛ ró˙zni´c si˛e pod wzgl˛edem z˙ ywo´sci i siły, ale jest to ró˙znica w stopniu, a nie w rodzaju zdolno´sci. Umiej˛etno´sc´ wyra˙zenia, które (mniej czy bardziej udatnie) nadaje temu, co wyobra˙zone, „spójno´sc´ cechujac ˛ a˛ rzeczywisto´sc´ ”, to zupełnie inna sprawa. Potrzeba jej innej nazwy — jest to sztuka, ogniwo łacz ˛ ace ˛ wyobra´zni˛e i jej ostateczny produkt: utwór. Brakuje mi jeszcze słowa, które łaczyłoby ˛ w sobie poj˛ecie sztuki tworzenia jako takiej i owa˛ cech˛e dziwnos´ci i obco´sci w sposobie wyra˙zenia, a obecna˛ ju˙z w obrazie wytworzonym przez wyobra´zni˛e: niezb˛edna˛ cech˛e ba´sni. Oto wi˛ec przyznaj˛e sobie władz˛e Humpty Dumpty’ego9 i wybieram dla mych celów słowo „fantazja” — i to zarówno w jego starszym i bardziej wzniosłym sensie „wyobra´zni”, jak i w pochodnym znaczeniu „nierzeczywisto´sci” (to jest niepodobie´nstwa do pierwotnego s´wiata) i uwolnie9

„Gdy ja u˙zywam jakiego´s słowa — powiedział Humpty Dumpty z przekasem ˛ — oznacza ono dokładnie to, co mu ka˙ze˛ oznacza´c. . . ni mniej, ni wi˛ecej” — Lewis Carroll, O tym, co Alicja odkryła po drugiej stronie lustra, tł. Maciej Słomczy´nski, Warszawa 1975, s. 225 — przyp. tłum.

30

nia si˛e od dominacji „faktu” — jednym słowem „fantastyczno´sci”. Jestem w pełni s´wiadom etymologicznego pokrewie´nstwa łacz ˛ acego ˛ „fantazj˛e” z „fantastycznos´cia” ˛ (oznaczajac ˛ a˛ wyobra˙zenia nie tylko rzeczy, które nie sa˛ „bezpo´srednio obecne”, ale i takich, których nie sposób odnale´zc´ w pierwotnym s´wiecie, albo w które nikt nie wierzy) — wi˛ecej, cieszy mnie to pokrewie´nstwo. Nie odpowiada mi jednak pejoratywne zabarwienie, jakie cechuje wypowiedzi o tych wyobra˙zeniach. Fakt, z˙ e sa˛ to obrazy rzeczy nie istniejacych ˛ w pierwotnym s´wiecie, to cnota, nie wada. Tak pojmowana fantazja nie jest wcale ni˙zsza,˛ lecz wy˙zsza˛ forma˛ sztuki — doprawdy jest forma˛ niemal najczystsza,˛ a wi˛ec (gdy jest udana) najpot˛ez˙ niejsza.˛ Fantazja naturalnie ma pewna˛ przewag˛e nad innymi rodzajami twórczo´sci: fascynujac ˛ a˛ obco´sc´ i dziwno´sc´ . Jednak przewag˛e t˛e obrócono przeciwko niej i wykorzystano, by ja˛ zdyskredytowa´c. Wielu ludzi nie lubi ulega´c fascynacjom. Niejednemu te˙z nie odpowiada jakiekolwiek wtracanie ˛ si˛e w pierwotny s´wiat (lub dost˛epne nam jego przebłyski). Głupio i zło´sliwie myla˛ wi˛ec fantazj˛e z marzeniami, które nie maja˛ nic wspólnego ze sztuka˛ i z zaburzeniami psychicznymi, nad którymi człowiek nie ma z˙ adnej władzy: z halucynacjami i przywidzeniami. Pomyłka czy te˙z zła wola zrodzona z niepokoju, a w efekcie i z niech˛eci, to nie jedyne przyczyny tego pomieszania poj˛ec´ . Fantazja ma te˙z jedna˛ niewatpli˛ wa˛ i niebagatelna˛ wad˛e: nie jest wcale łatwa. Uwa˙zam ja˛ za nie mniej, ale bardziej twórcza,˛ lecz, jak wykazuje praktyka, „wewn˛etrzna spójno´sc´ cechujaca ˛ rzeczywisto´sc´ ” jest tym trudniejsza do osiagni˛ ˛ ecia, im bardziej wykreowane obrazy i przetworzenia podstawowego materiału niepodobne sa˛ do układów pierwotnego s´wiata. Łatwiej jest tworzy´c s´wiaty z bardziej „trze´zwych” składników. W efekcie fantazja cz˛esto pozostaje niedorozwini˛eta; bywa u˙zywana do błahych celów, na wpół powa˙znie albo tylko dla ozdoby: zmienia si˛e w „fantazyjno´sc´ ”. Ka˙zdy, kto włada tym wspaniałym narz˛edziem, jakim jest ludzki j˛ezyk, potrafi powiedzie´c „zielone sło´nce”. Wielu jest w stanie je sobie wyobrazi´c lub narysowa´c. To jednak nie wystarcza, cho´c samo w sobie mo˙ze by´c wspanialsze ni˙z niejeden „fotograficzny szkic” albo „odzwierciedlenie z˙ ycia” tak chwalone przez krytyków literackich. Aby stworzy´c wtórny s´wiat, w którym zielone sło´nce byłoby do przyj˛ecia przez wtórna˛ wiar˛e, potrzeba nie tylko wysiłku my´sli, ale nade wszystko szczególnych zdolno´sci, owego daru elfów. Niewielu porywa si˛e na co´s tak trudnego. Ten, kto si˛e tego zadania podejmie i cho´cby w pewnym stopniu si˛e ze´n wywia˙ ˛ze, dokona czego´s niezwykłego w sztuce: dotrze do samej istoty i z´ ródeł mo˙zliwo´sci sztuki narracyjnej. W ludzkiej twórczo´sci fantazj˛e najlepiej pozostawi´c słowu, prawdziwej literaturze. W malarstwie wizualne przedstawienie fantastycznych wyobra˙ze´n jest zbyt łatwe technicznie; r˛eka ma tendencj˛e do prze´scigni˛ecia umysłu, wi˛ecej — do po31

konania go. Najcz˛es´ciej prowadzi to do powstania niemadrych ˛ i chorobliwych malowideł. Na nieszcz˛es´cie dramat, sztuka tak ró˙zna od literatury, jest cz˛esto uznawana za jej gała´ ˛z, a jednym z fatalnych tego rezultatów jest wyra´znie widoczna deprecjacja fantazji. Po cz˛es´ci deprecjacja ta wynika ze zrozumiałej tendencji krytyków do chwalenia tylko tych form sztuki (bad´ ˛ z „wyobra´zni”), które najbardziej odpowiadaja˛ ich własnym gustom — czy to wrodzonym, czy to wyuczonym. Krytyka literacka w kraju, który zrodził tak wielki dramat i jest wła´scicielem dzieł Szekspira, przejawia zbytnie tendencje do dramatyzowania. Dramat z natury jest wrogi fantazji. Fantazja za´s, nawet najprostszego rodzaju, rzadko odnosi sukces w dramacie, je´sli przedstawia si˛e ja˛ „jak nale˙zy”, a wi˛ec jako co´s widzialnego i słyszalnego. Fantastycznych form nie mo˙zna udawa´c. Ludzie przebrani za mówiace ˛ zwierz˛eta moga˛ wywoła´c efekt bufonady albo mimikry, ale na pewno nie fantazji. Najlepiej dowodzi tego kl˛eska b˛ekarciej formy dramatu — pantomimy. Im bli˙zsza jest ona „udramatyzowanej ba´sni”, tym okazuje si˛e gorsza. Jest znos´na jedynie wtedy, gdy jej „fantazja” zostanie zredukowana do szczatkowej ˛ ramy zwykłej farsy. Wówczas od nikogo nie wymaga si˛e wiary w przedstawiona˛ rzeczywisto´sc´ . Niepowodzenie „ba´sniowej” pantomimy wynika głównie z tego, z˙ e re˙zyserzy, by ukaza´c fantazj˛e lub magi˛e, musza˛ ucieka´c si˛e do s´rodków technicznych. Ogladałem ˛ kiedy´s tak zwana˛ „dzieci˛eca˛ pantomim˛e” — zwykła˛ histori˛e o Kocie w Butach z ko´ncowa˛ przemiana˛ olbrzyma w myszk˛e. Gdyby metamorfoz˛e t˛e przedstawi´c naprawd˛e dobrze, to albo przeraziłaby s´miertelnie widzów, albo te˙z byłaby pokazem wysokiej klasy sztuki magicznej. A tak, cho´c do´sc´ pomysłowy okazał si˛e zabieg ze zmiana˛ o´swietlenia, widzowie musieli nie tyle zawiesi´c niewiar˛e, ile ja˛ powiesi´c czy po´cwiartowa´c. Gdy czyta si˛e Makbeta, mo˙zna uzna´c czarownice za istoty całkiem zno´sne (cho´c sa,˛ biedactwa, szalenie pospolite w porównaniu z reszta˛ swego rodu), pełnia˛ one bowiem okre´slona˛ funkcj˛e fabularna˛ i maja˛ swe mroczne znaczenie w sztuce. W przedstawieniu sa˛ jednak niemal nie do zniesienia. Jedyne, co pozwala je tolerowa´c, to pami˛ec´ o lekturze sztuki. Mówiono mi, z˙ e miałbym inne zdanie na ich temat, gdybym my´slał o nich jak ludzie z epoki polowa´n na czarownice i procesów czarownic. Oznacza to, z˙ e mógłbym uzna´c, i˙z istniałyby naprawd˛e, w pierwotnym s´wiecie, innymi słowy, gdybym nie my´slał o nich jak o fantazji. Ten argument potwierdza tylko moje racje. Gdy dramaturg — nawet dramaturg na miar˛e Szekspira — wykorzystuje fantazj˛e, to najpewniej jej losem b˛edzie degradacja albo rozmycie. Makbet to dzieło dramaturga, który (przynajmniej w tym przypadku) powinien był napisa´c opowiadanie — naturalnie, gdyby miał po temu talent i cierpliwo´sc´ . Od nieprzystawalno´sci zabiegów scenicznych do zamierzonych rezultatów wa˙zniejszy jest fakt, i˙z dramat z natury jest rodzajem udawanej czy przynajmniej zast˛epczej magii: jest on widzialnym i słyszalnym przedstawieniem ludzi wymys´lonych w opowie´sci. Ju˙z sam w sobie jest wi˛ec próba˛ na´sladowania ró˙zd˙zki czar32

noksi˛eskiej. Ka˙zde — nawet udane pod wzgl˛edem technicznym — wprowadzenie w ten niby-magiczny wtórny s´wiat dalszych fantazji lub czarów ka˙ze nam przenie´sc´ si˛e na kolejny poziom rzeczywisto´sci: w s´wiat trzeciego rz˛edu. A to ju˙z o jeden s´wiat za daleko. By´c mo˙ze udałoby si˛e go osiagn ˛ a´ ˛c, ale ja nie widziałem, aby taka próba kiedykolwiek si˛e powiodła. I na pewno ten typ rzeczywisto´sci nie mo˙ze uchodzi´c za wła´sciwy dla dramatu, który ju˙z z definicji przemienia z˙ ywych ludzi w naturalne narz˛edzia sztuki i iluzji . Wła´snie dlatego, z˙ e dramat nie pozwala na wyobra˙zenie postaci ani poszczególnych sytuacji, lecz narzuca ich bezpo´srednie do´swiadczenie, jest on sztuka˛ z gruntu odmienna˛ od sztuki narracyjnej, nawet je´sli u˙zywa podobnego materiału (słowa, rymy, akcja). Je´sli wi˛ec kto´s woli dramat od literatury (jak rzecz si˛e ma z niektórymi krytykami), opierajac ˛ swe opinie albo na wypowiedziach krytyków teatralnych, albo na własnym do´swiadczeniu, to najpewniej z´ le zrozumie czyste opowie´sci i b˛edzie próbował wtłoczy´c je w ciasne ramy sztuk scenicznych. Na przykład kto´s taki b˛edzie wolał postaci — nawet te najbardziej pospolite i nudne — od rzeczy. Niewiele mo˙zna powiedzie´c w dramacie o drzewach jako o drzewach. „Czarodziejski dramat” — przedstawienia elfów, których widzami tak cz˛esto bywali ludzie — tworzy realistyczne, niemal dotykalne fantazje, niedost˛epne dla jakichkolwiek ludzkich s´rodków. W rezultacie jego oddziaływanie (na człowieka) wykracza zazwyczaj poza wtórna˛ wiar˛e. Je´sli znajdziesz si˛e na czarodziejskim dramacie, przeniesiesz si˛e (albo tak ci si˛e b˛edzie zdawało) do wn˛etrza wtórnego s´wiata. Jest to do´swiadczenie podobne do sennego marzenia i niekiedy z nim mylone (bład ˛ ten popełniali ludzie — nie elfy). Czarodziejski dramat wprowadza ci˛e w sen snuty przez cudzy umysł, cho´c mo˙zesz łatwo zapomnie´c o tym niepokojacym ˛ fakcie. I oto do´swiadczasz bezpo´srednio wtórnego s´wiata: napój czarodziejski okazał si˛e zbyt silny i wierzysz w ten s´wiat pierwotna˛ wiara,˛ niezale˙znie od cudowno´sci wydarze´n. Uległe´s złudzeniu, ale czy takie były zamiary elfów (a przynajmniej czy takie sa˛ za ka˙zdym razem), to ju˙z zupełnie inna sprawa. Elfy z pewno´scia˛ podobnemu złudzeniu nie ulegaja.˛ Jest to forma ich sztuki — zasadniczo ró˙zna od magii lub czarów. Nie z˙ yja˛ w niej, cho´c na pewno mogłyby po´swi˛eci´c na nia˛ wi˛ecej czasu ni˙z ludzcy arty´sci. Pierwotny s´wiat pozostaje wi˛ec tym samym dla elfów i dla ludzi, nawet je´sli jest przez nich inaczej ceniony i postrzegany. Potrzeba nam terminu na okre´slenie tego kunsztu elfów, gdy˙z wszystkie u˙zywane dotychczas słowa rozmyły si˛e albo zacz˛eły znaczy´c co innego. Najbardziej oczywistym terminem byłaby „magia” i raz go ju˙z tu u˙zyłem (zob. s. 18), lecz niezbyt poprawnie. Magia bowiem powinna oznacza´c jedynie czynno´sci czarownika. Sztuka jest działaniem ludzkim, które prowokuje wtórna˛ wiar˛e, ale wiara ta nie jest ani jej jedynym, ani ostatecznym celem. Podobny rodzaj sztuki — cho´c z wi˛ekszym talentem, a mniejszym wysiłkiem — uprawiaja˛ i elfy (a przynajmniej 33

tak twierdza˛ opowie´sci o nich), lecz ów kunszt, pot˛ez˙ niejszy od zwykłej sztuki i bardziej dla elfów typowy, nazw˛e — z braku lepszego terminu — „zaczarowaniem”. Zaczarowanie wytwarza wtórny s´wiat, do którego zarówno twórcy, jak i widzowie moga˛ wej´sc´ , a gdy ju˙z si˛e w nim znajda,˛ do´swiadcza´c go wszystkimi zmysłami. Jego cele i pragnienia, które go zrodziły, czynia˛ ze´n czysty s´wiat sztuki. Magia wprowadza (albo udaje, z˙ e wprowadza) zmiany w pierwotnym s´wiecie. Niezale˙znie od tego, kto ja˛ praktykuje — wró˙zka-czarodziejka czy zwykły s´miertelnik — ró˙zni si˛e ona od zaczarowania i sztuki: nie jest sztuka,˛ lecz technika,˛ wyrasta z pragnienia władzy nad tym s´wiatem, dominacji nad materia˛ i wola.˛ Fantazja aspiruje do miana rzemiosła elfów, zaczarowania, i gdy jest udana, zbli˙za si˛e do´n najbardziej ze wszystkich rodzajów ludzkiej sztuki. W samym sercu wielu naszych opowie´sci o elfach spoczywa — jawna lub skryta, czysta lub ska˙zona — t˛esknota za z˙ ywa˛ i urzeczywistniona˛ twórczo´scia,˛ która z natury jest zupełnie inna ni˙z skupiona na sobie władza zwykłego czarownika (cho´c obie te rzeczy moga˛ z pozoru wyda´c si˛e podobne). Z t˛esknoty tej zrodziła si˛e lepsza (cho´c nie mniej niebezpieczna) cz˛es´c´ elfów. To wła´snie elfy moga˛ nam uzmysłowi´c kluczowe pragnienia i aspiracje ludzkiej fantazji, nawet je´sli same sa˛ tylko jej wytworem, a mo˙ze wła´snie dlatego. Na tych t˛esknotach cz˛esto z˙ eruja˛ fałszerze — czy to poprzez niewinne, cho´c niezgrabne sztuczki ludzkich dramaturgów, czy to przez zło´sliwe oszustwa magików. Pragnienie z˙ ywej, twórczej sztuki nigdy naprawd˛e nie spełni si˛e do ko´nca w naszym s´wiecie, a wi˛ec pozostanie nie´smiertelne. Gdy jest ono nie zepsute, nie szuka ani złudze´n, ani zakl˛ec´ magicznych, ani władzy, lecz wzajemnego wzbogacenia si˛e współtwórców; pragnie zachwytu, a nie niewolników. Wielu uwa˙za fantazj˛e — owa˛ sztuk˛e tworzenia, która czyni dziwne rzeczy ze s´wiatem, łacz ˛ ac ˛ w nowe cało´sci przymiotniki i rzeczowniki — za podejrzana,˛ a nawet nieprawa.˛ Inni uznaja˛ ja˛ za zwykły dziecinny kaprys, za co´s, co przystoi tylko osobom w bardzo młodym wieku. Na zarzut nieprawo´sci odpowiem tylko krótkim cytatem z listu, który ongi´s napisałem do człowieka okre´slajacego ˛ mit i ba´sn´ jako kłamstwa; cho´c musz˛e odda´c mu sprawiedliwo´sc´ , z˙ e był tak miły i niepewny swego, i˙z nazwał ba´sn´ „tchnieniem kłamstwa poprzez srebro”: „Drogi Panie — powiedziałem — cho´c zniech˛econy brakiem dobra, jeszcze nie jest zgubiony, zha´nbiony nienawi´scia˛ nie utracił tronu i zachował wy´swiechtane szaty dziedzica, któremu w pacht Bóg w akcie stworzenia oddał cały s´wiat: Człowiek, stwórca pomniejszy, zapatrzony w boski akt stworzenia, który jak załamane s´wiatło odmienia si˛e w jego duszy i rozszczepia jak samotna˛ Biel 34

na wiele barw i odcieni, na uwadze majac ˛ cel, który w niesko´nczonej ilo´sci kombinacji wyrazi jego zachwyt wobec boskich racji w zwierciadle słowa. Miriady stworze´n o kształtach, które wskazuja˛ na dzieło Bo˙ze, powtarzaja˛ si˛e w snach, z˙ yja˛ przekazywane w legendach. Chocia˙z wszystkie zakamarki i szczeliny s´wiata zamieszkuja˛ elfy i gobliny, jednak odwa˙zyli´smy si˛e zbudowa´c bogom miło´sci domy ze s´wiatła i ciemno´sci, s´wiatynie ˛ pradawnych smoków, gdy˙z takie było nasze prawo, cho´c nie wiadomo, skad ˛ si˛e wzi˛eło (korzystne czy nie), i prawo nie zgin˛eło.” (tłumaczył Marek Obarski)

Fantazja to naturalny aspekt ludzkich działa´n. Na pewno nie niszczy rozumu ani go nawet nie obra˙za; nie st˛epia te˙z apetytu na prawd˛e naukowa˛ i nie zaciera jej postrzegania. Wr˛ecz przeciwnie. Im bystrzejszy i trze´zwiejszy umysł, tym wspanialsze b˛edzie snuł fantazje. Gdyby ludzie kiedykolwiek mieli popa´sc´ w stan, w którym nie potrafiliby albo nie chcieli widzie´c prawdy (faktów lub dowodów), fantazja zacz˛ełaby obumiera´c — a˙z do ich ozdrowienia. Gdyby za´s mieli trwa´c w takim stanie (a to wcale nie jest tak nieprawdopodobne), fantazja zniszczałaby i przemieniła si˛e w chorobliwa˛ ułud˛e. U podstaw prawdziwie twórczej fantazji le˙zy bowiem ostra s´wiadomo´sc´ tego, z˙ e s´wiat jest takim, jaki nam si˛e jawi, a wi˛ec rozpoznanie faktów, cho´c niekoniecznie uznanie ich władzy. Nonsens, który otwiera si˛e przed nami w opowies´ciach Lewisa Carrolla, oparty jest na s´cisłej logice, a gdyby ludzie nie potrafili odró˙zni´c człowieka od z˙ aby, nigdy nie powstałyby opowie´sci o z˙ abich królach. Fantazj˛e mo˙zna naturalnie doprowadzi´c do absurdu. Mo˙zna ja˛ te˙z przedstawi´c nieudolnie. Mo˙zna jej u˙zy´c do złych celów. Mo˙ze ona nawet omami´c umysły samych twórców. Ale czy˙z nie jest to prawda o ka˙zdym ludzkim działaniu na tym upadłym s´wiecie? Ludzie pocz˛eli nie tylko elfy, lecz wymy´slili tak˙ze bogów i zacz˛eli oddawa´c im cze´sc´ ; czcili nawet bóstwa przesiakni˛ ˛ ete złem swych twórców. A teraz uczynili sobie fałszywych bogów z innych tworzyw: ze swych przekona´n, sztandarów, mamony — nawet nauka i teorie ekonomiczno-społeczne wymagaja˛ ofiar ludzkich. Abusus non tollit usum [„Nadu˙zycie nie wyklucza prawa do u˙zywania” — łac.]. Człowiek nie utracił praw do fantazji: tworzymy na swa˛ własna˛ miar˛e i na swój własny, wtórny sposób, poniewa˙z my tak˙ze zostali´smy stworzeni 35

i to na obraz i podobie´nstwo naszego Stwórcy. *********

Uzdrowienie, ucieczka, pocieszenie. By´c mo˙ze prawda˛ jest to, co si˛e niekiedy mówi o staro´sci — czy to pojedynczego człowieka, czy całych naszych czasów — a mianowicie, z˙ e wia˙ ˛ze si˛e ona ze zniedoł˛ez˙ nieniem. W przypadku ba´sni przekonanie to zrodziło si˛e głównie z ich studiowania. Analityczne studia nad ba´sniami nikogo dobrze nie przygotowały do czerpania z nich przyjemno´sci bad´ ˛ z do ich tworzenia — podobnie jak historyczne studia nad dramatem wszystkich epok i narodów sa˛ złym przygotowaniem do odbioru lub pisania sztuk teatralnych. Wi˛ecej, studia takie moga˛ okaza´c si˛e niezmiernie przygn˛ebiajace. ˛ Nietrudno badaczowi doj´sc´ do przekonania, z˙ e cały jego trud sprowadza si˛e do zebrania zaledwie kilku poszarpanych lub nadgniłych li´sci z nieprzebranego listowia „drzewa opowie´sci” wy´sciełajacego ˛ „puszcz˛e czasu”. Czy˙z nie jest to jałowe gromadzenie s´miecia? Czy mo˙zna wymy´sli´c nowy li´sc´ ? Wszak ludzie ju˙z dawno temu odkryli wszystkie ich mo˙zliwe kształty — od pacz˛ ka a˙z do formy w pełni rozwini˛etej — i wszystkie kolory — od wiosennych a˙z po jesienne. Jednak to nieprawda. Nasiono drzewa mo˙zna rzuci´c w dowolna˛ gleb˛e, nawet tak „zadymiona” ˛ (jak to okre´slił Lang) jak gleba angielska. Przecie˙z wiosna nie jest mniej pi˛ekna dlatego, z˙ e ju˙z ja˛ widzieli´smy lub z˙ e słyszeli´smy o niej: od stworzenia a˙z do ko´nca s´wiata nigdy podobne zjawiska nie b˛eda˛ tym samym. Ka˙zdy li´sc´ — d˛ebu, głogu czy jesionu — to niepowtarzalne wcielenie ogólnego kształtu; a dla niektórych wła´snie tegoroczne wcielenie mo˙ze by´c tym pierwszym, cho´c drzewa wypuszczaja˛ li´scie od niezliczonych ludzkich pokole´n. Nie b˛edziemy przecie˙z uwa˙zali rysowania za beznadziejne przedsi˛ewzi˛ecie tylko dlatego, z˙ e wszystkie linie musza˛ by´c albo proste, albo krzywe, ani malowania dlatego, z˙ e istnieja˛ tylko trzy barwy podstawowe. Je´sli jeste´smy starsi, to tylko jako spadkobiercy wielu pokole´n rozkoszujacych ˛ si˛e tworzeniem bad´ ˛ z odbiorem sztuki. Tak bogate dziedzictwo mo˙ze naturalnie grozi´c nuda˛ albo budzi´c pragnienie oryginalno´sci za wszelka˛ cen˛e — a to prowadzi do niesmaku na widok zgrabnego rysunku, delikatnego wzoru lub ładnych kolorów, albo nawet do wymy´slnego i bezdusznego manipulowania dawnym materiałem a˙z do przesady w jego wypracowaniu. Droga prawdziwej ucieczki od takiego znudzenia nie prowadzi ani przez celowa˛ deformacj˛e, brzydot˛e czy niezgrabno´sc´ , ani te˙z przez naznaczenie wszystkich rzeczy pi˛etnem mroku i niedopuszczalnej gwałtowno´sci, ani wreszcie poprzez mieszanie kolorów od wyszukanej subtelno´sci po szarzyzn˛e, czy przez tworzenie fantastycznych i wydumanych kształtów na kraw˛edzi głupoty 36

lub wr˛ecz delirium. Potrzeba nam wyzdrowienia, by´smy nie doprowadzili si˛e do takiego stanu. Musimy znów spojrze´c na ziele´n, od nowa zadziwi´c si˛e (ale nie da´c si˛e o´slepi´c) bł˛ekitem, z˙ ółcia˛ i czerwienia.˛ Winni´smy spotka´c centaura i smoka, a potem, by´c mo˙ze, jak dawni pasterze, dostrzec owce, psy i konie, a tak˙ze wilki. To wła´snie ba´sniowe opowie´sci pomagaja˛ nam wyzdrowie´c. Wyzdrowienie (to jest trwały powrót do zdrowia) jest odzyskaniem: odzyskaniem jasnego spojrzenia. Nie chc˛e tu zagł˛ebia´c si˛e w filozofi˛e i mówi´c o „widzeniu rzeczy takimi, jakie sa”, ˛ ale mógłbym zaryzykowa´c mówienie o „rzeczach takich, jakimi przeznaczone jest (czy było) nam je widzie´c” — jako rzeczy poza nami. Musimy umy´c okna, aby uwolni´c s´wiat zewn˛etrzny od brudnych zacieków trywialno´sci lub powszednio´sci — od poczucia posiadania. Najoporniej ze wszystkich twarzy poddaja˛ si˛e fantazji oblicza naszych familiares, i na nie te˙z najtrudniej spojrze´c ze s´wie˙za˛ uwaga,˛ jak na twarze znajome i nieznajome zarazem; najtrudniej dostrzec ich niepowtarzalne cechy. Trywialno´sc´ jest kara˛ za „przywłaszczenie”: rzeczy trywialne albo (w złym sensie) powszednie to rzeczy, które sobie przywłaszczyli´smy — albo faktycznie, albo tylko w pami˛eci. Twierdzimy, z˙ e je znamy. Kiedy´s przyciagn˛ ˛ eły nas swym blaskiem, kolorem lub kształtem, a˙z poło˙zyli´smy na nich r˛ek˛e, zamkn˛eli´smy je w naszym skarbcu, zawładn˛eli´smy nimi, a zawładnawszy ˛ przestali´smy si˛e im przyglada´ ˛ c. Oczywi´scie ba´snie to nie jedyny sposób na uzdrowienie czy na zabezpieczenie si˛e przed strata.˛ Wystarczy skromno´sc´ i pokora. I jest te˙z (szczególnie dla skromnych) Ainraiwak — fantazja Chestertonowska. Ainraiwak jest słowem fantastycznym, a mimo to widzimy je w ka˙zdym mie´scie w tym kraju. To „kawiarnia” ujrzana od wewnatrz ˛ przez szklane drzwi — tak jak pewnego pochmurnego, londy´nskiego dnia zobaczył ja˛ Dickens. Pó´zniej Chesterton u˙zył tego słowa na okre´slenie niezwykło´sci spowszednianych ju˙z rzeczy, która objawia si˛e, gdy spojrze´c na nie nagle pod innym katem. ˛ Wi˛ekszo´sc´ ludzi przyzna, z˙ e ten rodzaj „fantazji” jest niewatpliwie ˛ zdrowy i z˙ e nigdy nie zabraknie mu materiału. Taka „fantazja” ma jednak, jak sadz˛ ˛ e, ograniczona˛ władz˛e, a to dlatego, z˙ e jedyna˛ jej zaleta˛ jest odnowienie s´wie˙zo´sci spojrzenia. Słowo Ainraiwak mo˙ze u´swiadomi´c, z˙ e Anglia jest krajem zupełnie nam obcym albo zagubionym w jakiej´s odległej przeszło´sci ledwie zapami˛etanej przez histori˛e czy te˙z umieszczonym w dziwnej, zamglonej przyszło´sci, do której dotrze´c mo˙zna jedynie w wehikule czasu. Taka fantazja nadaje rys niezwykło´sci i atrakcyjno´sci mieszka´ncom tego kraju, ich obyczajom i nawykom z˙ ywieniowym; ale nie jest w stanie zdziała´c nic nadto: jest jak teleskop czasu nastawiony na okre´slona˛ ostro´sc´ . Kreatywna fantazja zazwyczaj próbuje uczyni´c co´s innego (stworzy´c co´s nowego) i dlatego te˙z jest władna otworzy´c na o´scie˙z drzwi twego skarbca i wypu´sci´c na wolno´sc´ , niczym ptaki z klatek, uwi˛ezione w nim rzeczy. I oto klejnoty przemienia si˛e w kwiaty i płomienie, a ty wreszcie u´swiadomisz sobie, z˙ e wszystko to, co posiadałe´s (lub znałe´s), było gro´zne i pot˛ez˙ ne, nie do´sc´ skutecznie zakute w ła´ncuchy, wolne 37

i swobodne: nie bardziej twoje ni˙z było toba.˛ Wszelkiego rodzaju „element fantastyczny” w poezji i w prozie — nawet je´sli jest on tylko ozdobnikiem albo zjawiskiem ubocznym — pomaga w tym uwolnieniu. Jednak najpełniej czyni to ba´sn´ — s´wiat zbudowany na fantazji lub wokół niej, którego samym sercem jest fantazja wła´snie. Fantazje buduje si˛e z elementów pierwotnego s´wiata, ale prawdziwego rzemie´slnika cechuje miło´sc´ , wiedza i wyczucie tworzywa — kamienia, gliny czy drewna — które da´c mo˙ze tylko sztuka tworzenia. Wykucie Grama10 pozwoliło na odkrycie zimnego z˙ elaza; stworzenie Pegaza nobilitowało konie; w Drzewach Sło´nca i Ksi˛ez˙ yca korzenie i kłacza, ˛ kwiaty i owoce zyskały dowód swej chwały. Ba´snie opowiadaja˛ głównie albo (te lepsze) niemal wyłacznie ˛ o sprawach podstawowych, nie tkni˛etych przez fantazj˛e, ale jej oprawa przydaje blasku tej prostocie. Bo twórca opowie´sci, który pozwala sobie na „swobod˛e” wobec natury, mo˙ze by´c jej miło´snikiem, ale nie niewolnikiem. To ba´snie pierwsze pozwoliły mi przeczu´c moc słów i cudowno´sc´ rzeczy takich, jak kamie´n, drewno i z˙ elazo, dom i ogie´n, chleb i wino. Zako´ncz˛e te rozwa˙zania omówieniem ucieczki i pocieszenia, które z natury swej sa˛ ze soba˛ s´ci´sle zwiazane. ˛ Cho´c ba´snie nie sa˛ naturalnie jedynym s´rodkiem ucieczki, nale˙za˛ dzi´s do najbardziej oczywistych i (według niektórych) bezwstydnych rodzajów literatury eskapistycznej; a wi˛ec nie b˛edzie od rzeczy wtracenie ˛ tu paru uwag na temat samego rozumienia słowa „ucieczka” przez współczesna˛ krytyk˛e literacka.˛ Stwierdziłem, z˙ e ucieczka jest jedna˛ z głównych funkcji pełnionych przez bas´nie, a poniewa˙z ich za to nie pot˛epiam, jasne jest chyba, z˙ e nie podoba mi si˛e ów ton pogardy i politowania, jaki towarzyszy dzisiejszemu mówieniu o ucieczce: ton, do którego nie uprawnia poza krytycznoliterackie u˙zycie tego słowa. W s´wiecie, który osoby nadu˙zywajace ˛ tego poj˛ecia, zwa˛ prawdziwym z˙ yciem, ucieczka bywa z reguły czynem niewatpliwie ˛ u˙zytecznym, a niekiedy nawet heroicznym. W prawdziwym z˙ yciu nie wini si˛e za nia˛ nikogo (najwy˙zej tych, którym si˛e ona nie powiodła); w krytyce literackiej jest ona tym bardziej godna pot˛epienia, im bardziej jest udana. Najwyra´zniej mamy tu do czynienia z nadu˙zyciem słów i pomieszaniem poj˛ec´ . Czemu˙z gardzi´c człowiekiem, który, zamkni˛ety w wi˛ezieniu, próbuje si˛e z niego wydosta´c i powróci´c do domu, albo — je´sli to niemo˙zliwe ´ — my´sli i rozmawia o innych sprawach ni˙z dozorcy i mury wi˛ezienne? Swiat na zewnatrz ˛ nie przestał by´c bardziej rzeczywisty tylko dlatego, z˙ e wi˛ezie´n nie mo˙ze go zobaczy´c. Wyra˙zajac ˛ si˛e pogardliwie o ucieczce, krytycy wybrali niewła´sciwe słowo, a co wi˛ecej, myla˛ — i to nie zawsze bezwiednie — ucieczk˛e wi˛ez´ nia 10

Gram był mieczem, który Reginn, opiekun Sygurda, wykuł dla swego wychowanka, aby ten mógł pokona´c smoka Fafhira. Miecz ten był „tak ostry, z˙ e wło˙zył Reginn go do Renu i pu´scił kł˛ebek, by z pradem ˛ na´n płynał, ˛ i miecz przepołowił kł˛ebek tak, jakby to była woda” (Edda Poetycka, Pie´sn´ o Reginie, tł. Apolonia Załuska-Strómberg, Wrocław 1986, s. 256 — przyp. tłum.

38

z rejterada˛ dezertera. Na tej zasadzie rzecznik Partii mógłby okre´sli´c ucieczk˛e od nieszcz˛es´c´ Reichu Fuhrera, czy nawet zwykły wobec nich sprzeciw, jako zdrad˛e. Podobnie krytycy literaccy — aby dopełni´c zamieszania i wzbudzi´c w innych odraz˛e do swych oponentów, przypinaja˛ łatk˛e wzgardy nie tylko dezercji, ale i prawdziwej ucieczce i jej jak˙ze cz˛estym towarzyszom: obrzydzeniu, gniewowi, pot˛epieniu i buntowi. Nie tylko uto˙zsamiaja˛ ucieczk˛e wi˛ez´ nia z rejterada˛ dezertera, ale wyra´znie woleliby wiernopodda´nczo´sc´ quislingów11 od oporu patrioty. Na takie my´slenie mo˙zna odpowiedzie´c jedynie: „ziemia, która˛ kochali´scie, jest skazana” na usprawiedliwienie ka˙zdej zdrady — wi˛ecej, na jej gloryfikacj˛e. Dajmy najprostszy przykład. Ucieczka˛ (w tym sensie) byłoby pomini˛ecie milczeniem istnienia elektrycznych latarni ulicznych masowej produkcji albo przynajmniej odmowa szczycenia si˛e nimi. Postawa taka mo˙ze bra´c (i najcz˛es´ciej bierze) swój poczatek ˛ z obrzydzenia dla tego typowego wytworu ery robotów, łacz ˛ a˛ cego w sobie wyszukanie i pomysłowo´sc´ s´rodków z brzydota˛ i (cz˛esto) z po´slednio´scia˛ rezultatów. Mo˙zna wyrzuci´c lampy z opowie´sci po prostu dlatego, z˙ e sa˛ to złe lampy — i wła´snie tego, z˙ e sa˛ one złe, mo˙ze nas nauczy´c owa opowie´sc´ . Ale oto zaczynaja˛ wygra˙za´c nam kijem: „Latarnie elektryczne musza˛ pozosta´c” powiadaja.˛ Dawno temu Chesterton słusznie zauwa˙zył, z˙ e ile razy słyszał, i˙z jaka´s rzecz „musi pozosta´c”, tyle razy wiedział, z˙ e ju˙z wkrótce zostanie ona zastapio˛ na czym´s innym, a w dodatku b˛edzie si˛e ja˛ okre´sla´c jako z˙ ało´snie przestarzała˛ i marna.˛ „Post˛ep nauki — przy´spieszony jeszcze przez wojn˛e — jest nieubłagany [. . . ] ka˙ze odrzuci´c dawne wynalazki jako przestarzałe i zapowiada nowe kierunki rozwoju w dziedzinie elektryczno´sci” — to fragment ogłoszenia. Mówi ono to samo, ale brzmi bardziej złowrogo. Wolno nam zapomnie´c o elektrycznej latarni, poniewa˙z jest ona nieistotna i nietrwała. Ba´snie opowiadaja˛ przynajmniej o rzeczach bardziej trwałych i podstawowych. Na przykład o błyskawicy. Uciekinier nie jest tak zale˙zny od ulotnych kaprysów mody, jak jego oponenci. Nie czyni rzeczy swymi panami lub bogami (co ju˙z sam zdrowy rozsadek ˛ ka˙ze postrzega´c jako co´s złego) i nie czci ich nieuchronno´sci czy nawet „nieubłagania”. Jego oponenci — tak łatwo poddajacy ˛ si˛e uczuciu pogardy — nie maja˛ z˙ adnej gwarancji, z˙ e tu si˛e zatrzyma: mo˙ze wezwa´c innych, by zburzyli latarnie uliczne. Eskapizm ma jeszcze inna,˛ nawet bardziej niegodziwa˛ twarz: reakcj˛e i bunt. Cho´c mo˙ze si˛e to wyda´c niewiarygodne, słyszałem niedawno, jak pewien uczony z Oksfordu o´swiadczył, z˙ e „wita z rado´scia” ˛ blisko´sc´ zautomatyzowanych zakładów masowej produkcji i ryk korków ulicznych, gdy˙z dzi˛eki nim jego uniwersytet nawiazał ˛ „kontakt z prawdziwym z˙ yciem”. Mo˙ze miał na my´sli to, z˙ e sposób, w jaki ludzie z˙ yja˛ i pracuja˛ w XX wieku, jest alarmujaco ˛ rosnacym ˛ 11

Yidkun Quisling był w latach 1942–1945 premierem rzadu ˛ norweskiego współpracujacego ˛ z hitlerowskim okupantem. Stad ˛ „quisling” to synonim zdrajcy ojczyzny, kolaboranta — przyp. tłum.

39

barbarzy´nstwem i z˙ e hała´sliwe przejawy tego barbarzy´nstwa na ulicach Oksfordu winny posłu˙zy´c jako ostrze˙zenie: nie sposób ocali´c oazy zdrowego rozsadku ˛ w´sród pustyni bezmy´slno´sci wyłacznie ˛ za pomoca˛ wznoszenia parkanów, a nie poprzez rzeczywiste przeciwdziałanie — tak praktyczne, jak i intelektualne. Obawiam si˛e, z˙ e nasz uczony nie o tym mówił. W ka˙zdym razie wyra˙zenie „prawdziwe z˙ ycie” jest w tym kontek´scie nienaukowe. Przedziwne jest bowiem przekonanie, i˙z samochody sa˛ bardziej „˙zywe” ni˙z na przykład centaury lub smoki, a ju˙z z˙ ałosna˛ niedorzeczno´scia˛ jest twierdzenie, z˙ e sa˛ one „prawdziwsze” ni˙z, powiedzmy, konie. O jak˙ze prawdziwy, jak˙ze zaskakujaco ˛ z˙ ywy jest komin fabryczny w porównaniu z takim cho´cby wiazem ˛ — owym n˛edznym, przestarzałym reliktem, ułudnym marzeniem uciekiniera! Co do mnie, to trudno mi uwierzy´c, z˙ e dach dworca kolejowego w Bletchley jest „prawdziwszy” ni˙z chmury. Uwa˙zam go równie˙z za znacznie mniej inspirujacy ˛ ni˙z legendarne sklepienie niebios, za´s pomost wiodacy ˛ na peron za mniej fascynujacy ˛ ni˙z Bifróst strze˙zony przez Heimdalla z rogiem Gjallarem12 . W gł˛ebi serca wcia˙ ˛z dr˛eczy mnie takie oto pytanie: Gdyby przyszłych in˙zynierów kolejowych karmi´c wi˛eksza˛ ilo´scia˛ fantazji, to czy nie wykorzystaliby oni dost˛epnych im s´rodków lepiej, ni˙z im si˛e to dotad ˛ udawało? Sadz˛ ˛ e, z˙ e ba´snie mogłyby by´c lepszymi magistrami sztuki ni˙z ów akademik, o którym wy˙zej wspominałem. Wi˛ekszo´sc´ z tego, co i on (jak przypuszczam), i inni (co wiem na pewno) nazwaliby „powa˙zna” ˛ literatura,˛ to nic innego jak tylko zabawa pod szklanym dachem miejskiego basenu. Ba´snie moga˛ sobie wymy´sla´c potwory latajace ˛ w powietrzu albo z˙ yjace ˛ w gł˛ebinach wód, ale przynajmniej nie próbuja˛ ucieka´c od nieba i oceanu. Zostawmy na chwil˛e w spokoju fantazj˛e. Nie sadz˛ ˛ e, by czytelnik lub twórca ba´sni musiał si˛e kiedykolwiek wstydzi´c ucieczki w archaizm, a wi˛ec upodobania nie tylko do smoków, ale i do koni, zamków, z˙ aglowców, łuków i strzał, nie tylko do elfów, ale i do rycerzy, królów i kapłanów. Rozsadny ˛ człowiek mo˙ze — i to niekoniecznie sprowokowany przez lektur˛e ba´sni lub romansów rycerskich — doj´sc´ do pot˛epienia takich zjawisk jak fabryki lub karabiny maszynowe i bomby: tych najbardziej naturalnych i nieuchronnych, by nie rzec „nieubłaganych” produktów owych fabryk. Pot˛epienie takie zawarte jest ju˙z w samym milczeniu literatury „eskapistycznej” na ten temat. „Surowo´sc´ i brzydota współczesnego z˙ ycia europejskiego” — owego prawdziwego z˙ ycia, z którym kontakt winni´smy pono´c wita´c z rado´scia˛ — "jest oznaka˛ biologicznej ni˙zszo´sci, skarlałej bad´ ˛ z niewła´sciwej reakcji na s´rodowisko" . Najbardziej koszmarny zamek, jaki kiedykolwiek wytrzasn ˛ ał ˛ z worka olbrzym 12

Bifrostem (według poda´n staroskandynawskich) zwał si˛e t˛eczowy most łacz ˛ acy ˛ Midgard (ziemi˛e, s´wiat ludzi) z Asgardem (królestwem bogów). Stra˙znikiem tego mostu był Heimdall, bóg jasno´sci — przyp. tłum.

40

z celtyckiej opowie´sci, jest mniej szkaradny od zautomatyzowanej fabryki, ale jest tak˙ze (by u˙zy´c tu bardzo nowoczesnego zwrotu) o wiele bardziej realny w „najprawdziwszym sensie tego słowa”. Czemu˙z nie mieliby´smy unika´c i pot˛epia´c „ponurych, asyryjskich” i niedorzecznych cylindrów albo straszliwych fabryk Morloków? Pot˛epiaja˛ je przecie˙z nawet autorzy tego najbardziej eskapistycznego spos´ród gatunków literackich — opowie´sci science fiction. Prorocy ci cz˛esto przepowiadaja˛ s´wiat podobny do jednego wielkiego dworca kolejowego o szklanym dachu — a wielu z nich wyra´znie za nim t˛eskni. Zazwyczaj jednak trudno wydoby´c od nich jakie´s informacje o tym, co mieliby robi´c mieszka´ncy takiego miasta — s´wiata. Moga˛ porzuci´c „pełen wiktoria´nski rynsztunek” na rzecz lu´znych szat (zapinanych na zamek błyskawiczny), ale wyglada ˛ na to, z˙ e swej swobody u˙zywa´c b˛eda˛ wyłacznie ˛ po to, by umila´c sobie z˙ ycie ganianiem na złamanie karku w swych mechanicznych zabawkach. Jest to zaj˛ecie, które szybko mo˙ze si˛e znudzi´c. Sadz ˛ ac ˛ z niektórych opowiada´n, b˛eda˛ oni równie po˙zadliwi, ˛ m´sciwi i łakomi, jak dotad, ˛ a ich ideały rzadko wzniosa˛ si˛e ponad poziom wspaniałego pomysłu, by budowa´c wi˛ecej tego typu miast na innych planetach. Oto wiek „ulepszonych s´rodków i skarlałych celów”. Mamy ostra˛ s´wiadomo´sc´ zarówno brzydoty naszych dzieł, jak i zła w nich zawartego — jest to aspekt podstawowej choroby naszych dni, prowokujacy ˛ pragnienie ucieczki nie tyle od z˙ ycia, ile od obecnych czasów i od nieszcz˛es´c´ , które sami na siebie sprowadzili´smy. Zło i brzydota sa˛ nieodłacz˛ nie dla nas zwiazane. ˛ Strach przed pi˛ekna˛ wró˙zka,˛ który dominował w wiekach wcze´sniejszych, jest niemal poza naszym zasi˛egiem, a co bardziej niepokojace ˛ — samo dobro ogołocono z przysługujacego ˛ mu pi˛ekna. W Królestwie Czarów mo˙zna wyobrazi´c sobie olbrzyma, posiadajacego ˛ zamek koszmarnej wr˛ecz szpetoty (bo takiego zamku po˙zada ˛ zło w olbrzymie), ale budynek wzniesiony dla dobrych celów — gospoda, schronisko dla podró˙znych, dwór szlachetnego i pełnego cnót króla — nie mo˙ze by´c brzydki. Płonna byłaby jednak nadzieja na znalezienie w naszym s´wiecie podobnego budynku, który nie byłby zarazem szkaradny — chyba z˙ e pochodzi sprzed naszych czasów. Pi˛ekno wszak˙ze jest tylko typowym dla współczesno´sci (i przypadkowym) aspektem ba´sniowego „eskapizmu” — nadto wspólnym dla ba´sni i dla romansów rycerskich lub innych poda´n z przeszło´sci lub o przeszło´sci. Wiele dawnych opowie´sci zyskało obecnie walor „eskapistyczny”, gdy˙z n˛eca˛ one jako relikty czasów, gdy ludzie zazwyczaj zachwycali si˛e dziełem swoich rak, ˛ przeniesione w czasy, gdy ludzie czuja˛ obrzydzenie do r˛ecznych wyrobów. Istnieja˛ jeszcze inne gł˛ebsze tendencje „eskapistyczne”, które zawsze były obecne w ba´sniach i podaniach. Sa˛ inne rzeczy, od których trzeba ucieka´c, bardziej ponure ni˙z hałas, smród, bezduszno´sc´ i dziwaczno´sc´ silnika o wewn˛etrznym spalaniu, a mianowicie głód, pragnienie, n˛edza, ból, smutek, niesprawiedliwo´sc´ , s´mier´c. I je´sli nawet ludzie nie musza˛ na co dzie´n stawia´c czoła tak trudnym sprawom, to istnieja˛ odwieczne ograniczenia, od których ba´snie pozwalaja˛ w jakim´s 41

stopniu uciec; istnieja˛ te˙z dawne pragnienia i ambicje (dotykajace ˛ samych korzeni fantazji), w pewnym sensie zaspokajane czy uspokajane przez ba´snie. Czasem bywa to wybaczalna słabo´sc´ i ciekawo´sc´ — na przykład pragnienie, by jak ryba przemierza´c gł˛ebie mórz i oceanów; albo t˛esknota za wdzi˛ecznym i bezszelestnym lotem ptaka: owa t˛esknota, która˛ samolot mo˙ze najwy˙zej oszuka´c (z wyjatkiem ˛ rzadkich chwil, gdy wysoko na niebie, zagłuszany przez wiatr i odległo´sc´ , kieruje swój lot ku sło´ncu, a wi˛ec kiedy go sobie wyobra˙zamy, a nie u˙zywamy). Sa˛ i gł˛ebsze pragnienia — cho´cby t˛esknota za rozmowa˛ z innymi z˙ yjacymi ˛ stworzeniami. T˛esknota ta, równie odwieczna co upadek człowieka, dała poczatek ˛ ba´sniom o mówiacych ˛ zwierz˛etach i o ludziach obdarzonych czarodziejska˛ zdolno´scia˛ rozumienia zwierz˛ecej mowy. To ona zrodziła podobne opowie´sci, a nie „pomieszanie” przypisywane umysłom ludzi z nieznanej przeszło´sci, wma˙ wiany im „brak zmysłu pozwalajacego ˛ na odró˙znienie ludzi od zwierzat”. ˛ Zywy zmysł tej ró˙znicy jest bardzo stary, ale równie stara jest s´wiadomo´sc´ , z˙ e wynika ona z odci˛ecia nas od s´wiata zwierzat: ˛ cia˙ ˛zy na nas cudzy los i cudza wina. Inne stworzenia sa˛ jak inne krainy, z którymi człowiek ongi´s zerwał kontakt, i teraz widzi je tylko od zewnatrz, ˛ z dystansu — albo prowadzac ˛ z nimi wojn˛e, albo utrzymujac ˛ do´sc´ niepewne zawieszenie broni. Niewielu ludziom dane jest wyje˙zd˙za´c za granic˛e, wi˛ekszo´sc´ musi zadowoli´c si˛e opowie´sciami podró˙zników, nawet o z˙ abach. Mówiac ˛ o owej do´sc´ dziwacznej, ale szeroko rozpowszechnionej ba´sni, ˙ znanej pod tytułem Zabi król, Max Muller pytał w typowy dla siebie, afektowany sposób: „Jak to si˛e stało, z˙ e taka˛ ba´sn´ w ogóle kiedykolwiek wymy´slono? Ludzie, miejmy nadziej˛e, byli zawsze na tyle o´swieceni, by zdawa´c sobie spraw˛e z niedorzeczno´sci zwiazku ˛ z˙ aby i królewskiej córki”. Zaiste, miejmy nadziej˛e! Bo je´sli nie, to cała ta historia nie miałaby najmniejszego sensu — oparta jest przecie˙z ´ wła´snie na poczuciu niedorzeczno´sci. Zródła folkloru (albo raczej hipotezy na ich temat) nie maja˛ tu nic do rzeczy. Niewiele nam dadza˛ rozwa˙zania dotyczace ˛ totemizmu. Jakiekolwiek by były le˙zace ˛ u podstaw tej historii wierzenia dotyczace ˛ z˙ ab i studzien, z˙ abie kształty zachowano w tej ba´sni wła´snie dlatego, z˙ e sa˛ takie dziwaczne, a samo mał˙ze´nstwo absurdalne albo wr˛ecz obrzydliwe. Cho´c oczywi´scie w wersjach, które nas dotycza˛ (celtyckich, angielskich czy niemieckich), królewna nie bierze s´lubu z z˙ aba,˛ ta bowiem okazuje si˛e zaczarowanym ksi˛eciem. My´sl przewodnia opowie´sci za´s to nie prze´swiadczenie, z˙ e mo˙zna sobie wzia´ ˛c z˙ ab˛e za m˛ez˙ a, ale konieczno´sc´ dotrzymywania obietnic (nawet je´sli konsekwencje wydaja˛ si˛e nie do zniesienia), która — wraz z konieczno´scia˛ dochowywania zakazów — stanowi jedna˛ z zasad rzadz ˛ acych ˛ Królestwem Czarów. To jedna z nut wygrywanych przez rogi kraju elfów — i to wcale nie najsłabsza. Wreszcie dochodzimy do najstarszego i najgł˛ebszego pragnienia, do wielkiej ucieczki przed s´miercia.˛ Ba´sn´ proponuje wiele jej przykładów i rodzajów — w prawdziwie eskapistycznym czy (jak wolałbym) uwalniajacym ˛ duchu. Podobne funkcje spełniaja˛ zreszta˛ i inne opowiadania (szczególnie te, które sa˛ inspirowane 42

przez nauk˛e) oraz inne studia. Autorami ba´sni sa˛ ludzie, nie elfy. Opowie´sci elfów o ludziach sa˛ niewatpliwie ˛ przesycone pragnieniem ucieczki przed nie´smiertelnos´cia.˛ Trudno oczekiwa´c, z˙ e wszystkie nasze opowie´sci wzniosa˛ si˛e ponad przeci˛etny poziom. Niektórym si˛e to udaje, a wówczas niewiele udzielanych przez nie nauk jest równie przejrzystych co s´wiadomo´sc´ ci˛ez˙ aru, jaki stanowi tego typu nies´miertelno´sc´ , owo niesko´nczone i nieprzerwane z˙ ycie, w które pragnałby ˛ umkna´ ˛c nasz uciekinier. To wła´snie ba´sn´ jest szczególnie predestynowana do uczenia takich rzeczy — i ta dawna, i ta nam współczesna. Najbardziej inspirujacym ˛ tematem dla George’a MacDonalda była przecie˙z wła´snie s´mier´c. Pociecha płynaca ˛ z ba´sni ma jeszcze jedno oblicze oprócz zaspokajania odwiecznych pragnie´n za pomoca˛ wyobra´zni. O wiele wa˙zniejsza jest pociecha szcz˛es´liwego zako´nczenia. Niemal zaryzykowałbym twierdzenie, z˙ e ka˙zda ba´sn´ winna ko´nczy´c si˛e szcz˛es´liwie. Okre´sliłbym tragedi˛e jako najwy˙zsza,˛ prawdziwa˛ form˛e dramatu, a jej przeciwie´nstwo jako prawdziwa˛ form˛e ba´sni. Poniewa˙z brak nam słowa na okre´slenie tego przeciwie´nstwa, b˛ed˛e je nazywa´c eukatastrophe [dosł. „szcz˛es´liwe rozwiazanie” ˛ (gr.)]. Opowie´sc´ prowadzaca ˛ do eukatastrophe jest najdoskonalsza˛ forma˛ ba´sni i jej najwy˙zsza˛ forma˛ oddziaływania. Pociecha, jaka˛ niosa˛ ba´snie, rado´sc´ ze szcz˛es´liwego zako´nczenia — które poprawniej byłoby zwa´c „dobra˛ katastrofa”, ˛ nagłym radosnym zwrotem akcji (bo z˙ adna ba´sn´ tak naprawd˛e nigdy si˛e nie ko´nczy) — ta rado´sc´ , która˛ ba´sn´ potrafi tak doskonale prowokowa´c, nie jest ju˙z w swej istocie „eskapizmem” ani „ucieczka”. ˛ Jest to dana nam w oprawie ba´sniowego — lub innego — s´wiata, nagła i cudowna łaska, której powrotu nigdy nie mo˙zna by´c pewnym. Nie przeczy ona realnos´ci dyskatastrophe: obecno´sc´ smutku i upadku jest niezb˛edna dla rado´sci ocalenia, przeczacego ˛ (w obliczu tak wielu dowodów) ko´ncowej, powszechnej kl˛esce. Łaska ta jest wi˛ec swego rodzaju evangelium [dobra˛ nowina], ˛ oferujac ˛ a˛ ulotny przebłysk rado´sci — owej rado´sci, która czeka poza murami tego s´wiata, równie przeszywajacej ˛ co z˙ al. Dobra˛ ba´sn´ — z rodzaju tych najszlachetniejszych i bardziej udanych — wyró˙znia to, z˙ e oferuje ona swemu słuchaczowi (niewa˙zne czy dorosłemu, czy dziecku) nie tylko niezwykły s´wiat lub fantastyczne i straszne wydarzenia, ale i nade wszystko owo zatrzymanie oddechu, gdy nadchodzi „zwrot” akcji, owo gwałtowne bicie serca i uniesienie, łzy niemal — prze˙zycie równie dojmujace ˛ co w innych rodzajach sztuki, a przy tym o szczególnych walorach. Nawet współczesnym ba´sniom udaje si˛e to niekiedy. Nie jest to łatwe — zalez˙ y bowiem od całej historii, która jest zarazem tłem dla „zwrotu” akcji i odbiciem jego chwały. Opowie´sc´ , która w najmniejszej nawet mierze zdołała osiagn ˛ a´ ˛c taki efekt, nie mo˙ze by´c w pełni nieudana, mimo swych skaz czy niejasno´sci celu. Dotyczy to nawet Ksi˛ecia Prigia, ba´sni Andrew Langa, która pod wieloma wzgl˛edami mo˙ze rozczarowywa´c. Rado´sc´ sceny, gdy „wszyscy rycerze o˙zyli i wznie´sli w gór˛e swe miecze, wołajac ˛ "Niech z˙ yje ksia˙ ˛ze˛ Prigio!"„ ma w sobie co´s z owej 43

dziwnej, mistycznej jako´sci dawnej ba´sni, przerastajacej ˛ opisywane wydarzenie. Nie byłoby tego w utworze Langa, gdyby zako´nczenie nie pochodziło z bardziej powa˙znej ba´sniowej „fantazji” ni˙z sama opowie´sc´ — ta bowiem jest w znacznej cz˛es´ci błaha i obdarzona pół kpiacym ˛ u´smiechem wyszukanej dworskiej conte. O ile˙z bardziej pot˛ez˙ ne i przejmujace ˛ jest oddziaływanie jakiejkolwiek powa˙znej opowie´sci z Królestwa Czarów. Gdy w takiej ba´sni nadchodzi nagły zwrot akcji, do´swiadczamy przeszywajacej ˛ rado´sci, serdecznego pragnienia, które na moment wykracza poza ramy opowie´sci, jest to typowy przejaw niezdecydowania Langa. W swej warstwie powierzchownej ba´sn´ nawiazuje ˛ do francuskiej dworskiej conte z satyrycznym zaci˛eciem — szczególnie do Thackeray’owskiego Pier´scienia i róz˙ y, a wi˛ec do gatunku, który z natury jest powierzchowny, nawet frywolny i ani nie potrafi, ani nie pragnie stworzy´c nic natchnionego. Jednak pod ta˛ konwencja˛ drzemie gł˛ebszy duch Langowskiego romantyzmu. Z gatunku tych, które Lang nazwał „tradycyjnymi” i w rzeczywisto´sci bardziej lubił. rozrywa jej sie´c i wpuszcza o´slepiajacy ˛ promie´n s´wiatła. Przez siedem długich lat słu˙zyłam ci, Na szklanej góry weszłam szczyt. Dla ciebie koszul˛e wy˙ze˛ łam z krwi, Wi˛ec zbud´z si˛e i spójrz mi w oczy! A on usłyszał i odwrócił si˛e do niej (tłumaczył Marek Obarski)

*********

Epilog Owa rado´sc´ , która˛ uwa˙zam za wyró˙znik prawdziwej ba´sni (albo romansu), za jej swoisty atrybut, zasługuje na wi˛ecej uwagi. Ka˙zdego chyba twórc˛e, ka˙zdego pisarza układajacego ˛ wtórny s´wiat — fantazj˛e — cechuje pragnienie, by by´c prawdziwym stwórca,˛ albo te˙z nadzieja, z˙ e oto zbli˙zył si˛e do rzeczywisto´sci, z˙ e pewne własno´sci wtórnego s´wiata (nawet je´sli nie wszystkie jego szczegóły) pochodza˛ z rzeczywisto´sci, albo do niej wpływaja.˛ Skoro udało mu si˛e osiagn ˛ a´ ˛c t˛e jako´sc´ , która˛ mo˙zna okre´sli´c — za słownikiem — jako „wewn˛etrzna˛ spójno´sc´ cechujac ˛ a˛ rzeczywisto´sc´ ”, to trudno poja´ ˛c, jak byłoby to mo˙zliwe, gdyby jego utworu z rzeczywisto´scia˛ nic nie łaczyło. ˛ Wyjatkow ˛ a˛

44

rado´sc´ , która˛ wzbudza udana fantazja, mo˙zna by wi˛ec wyja´sni´c nagłym przebłyskiem ukrytej prawdy o s´wiecie. To nie tylko pociecha w smutkach tego padołu, ale i zaspokojenie, i odpowied´z na pytanie: Czy to prawda? Podałem ju˙z jedna˛ wersj˛e odpowiedzi na to pytanie, która brzmiała (całkiem poprawnie): Je´sli dobrze skonstruowałe´s swój s´wiat, to tak — jest to prawda.˛ Bo te˙z nie wszystkie szczegóły musza˛ by´c „prawdziwe”; rzadko si˛e zdarza, z˙ e „natchnienie” jest tak silne i trwałe, by zaczyni´c cała˛ brył˛e ciasta i nie pozostawi´c nic z tego, co jest zwykła,˛ nie natchniona˛ inwencja˛ w tym s´wiecie. Tyle wystarczy arty´scie albo te˙z tej czastce ˛ natury człowieka, która jest artysta.˛ W eukatastrophe otrzymujemy sugesti˛e wi˛ekszej odpowiedzi — dalekiego odbłysku czy echa Evangelium w rzeczywistym s´wiecie. Słowo to zapowiada temat mego epilogu. Wiem, z˙ e to temat powa˙zny i niebezpieczny, i z˙ e podejmowanie go jest zuchwalstwem, ale jestem s´wiadom, i˙z nawet je´sli — jakim´s cudem — to, co mam do powiedzenia, jest cho´cby w minimalnym stopniu uzasadnione, to stanowi jedynie drobny okruch owej tak nieobliczalnie bogatej prawdy, ograniczonej tylko przez niedoskonało´sc´ człowieka, dla którego si˛e dokonała. O´smiel˛e si˛e rzec, z˙ e gdy przygladałem ˛ si˛e historii chrze´scija´nstwa od tej strony, od dawna ju˙z przeczuwałem (a było to radosne przeczucie), i˙z Bóg odkupił swe zepsute tworzace ˛ stworzenia w sposób odpowiedni do ich natury, a wi˛ec i do tego jej aspektu, którym jest zdolno´sc´ tworzenia. Ewangelia to przecie˙z ba´sn´ albo raczej wzniosła opowie´sc´ , która jest sama˛ istota˛ ba´sni. Mówi o wielu cudach, osobliwie artystycznych, pi˛eknych i poruszajacych: ˛ „mitycznych” w swej doskonało´sci i pełni. Po´sród tych cudów znajdzie si˛e i owa najwi˛eksza, najpełniejsza eukatastrophe, jaka˛ mo˙zna sobie wyobrazi´c. Ba´sn´ ta wtargn˛eła w histori˛e i s´wiat pierwotny. Pragnienia i aspiracje twórcze wypełniły si˛e jako Stworzenie; narodziny Chrystusa to eukatastrophe historii człowieka; Zmartwychwstanie za´s — eukatastrophe historii Wcielenia. Opowie´sc´ zaczyna si˛e i ko´nczy rado´scia.˛ Odznacza si˛e te˙z górujac ˛ a˛ nad innymi historiami „wewn˛etrzna˛ spójno´scia˛ cechujac ˛ a˛ rzeczywisto´sc´ ”. Nigdy nie pojawiła si˛e z˙ adna opowie´sc´ , która˛ człowiek tak bardzo pragnałby ˛ widzie´c jako prawdziwa,˛ i z˙ adna, której prawdziwo´sc´ uznałoby tak wielu sceptyków. Jej artyzm nosi najbardziej przekonujace ˛ pi˛etno pierwotnej sztuki — aktu Stworzenia. Odrzucenie jej prowadzi albo do smutku, albo do gniewu. Artyzm zawiera si˛e raczej w samych zdarzeniach, a nie w sposobie opowiadania. Autorem tych zdarze´n nie był z˙ aden z ewangelistów. Nietrudno wyobrazi´c sobie owo niezwykłe podniecenie i rado´sc´ , jakie stałyby si˛e naszym udziałem, gdyby jaka´s szczególnie pi˛ekna ba´sn´ okazała si˛e prawdziwa w „pierwotnym” sensie tego słowa, gdyby jej fabuła objawiła si˛e jako zdarzenia historyczne, nie tracac ˛ przy tym owego mitycznego i alegorycznego znaczenia, które miała jako ba´sn´ . Nietrudno, gdy˙z nie byłoby to do´swiadczenie o zupełnie nowej, nie znanej nam jako´sci. Byłaby to ta sama rado´sc´ (cho´c na pewno bardziej intensywna), która˛ wywołuje szcz˛es´liwy „zwrot” ba´sniowej akcji: ma ona posmak pierwotnej prawdy (w 45

przeciwnym razie nie nazywałaby si˛e rado´scia). ˛ Wybiega naprzód (albo wstecz — kierunek nie jest tu wa˙zny) ku wielkiej Eukatastrophe. Taka jest te˙z i gloria — rado´sc´ chrze´scijanina — cho´c o wiele bardziej (niesko´nczenie bardziej, gdyby nie nasze ograniczone mo˙zliwo´sci) wzniosła i promienna. Bo te˙z i sama opowie´sc´ jest bardziej wzniosła — i jest prawdziwa. Sztuce nadano wymiar prawdy. Bóg jest Panem aniołów i ludzi, i elfów. Legenda i historia spotkały si˛e i zlały w jedno. W Bo˙zym Królestwie obecno´sc´ najwi˛ekszych nie pomniejsza maluczkich. Odkupiony człowiek pozostaje człowiekiem. Opowie´sci, fantazje wcia˙ ˛z trwaja˛ i trwa´c powinny. Ewangelia nie zniosła legend, ale je u´swi˛eciła, a szczególnie u´swi˛eciła „szcz˛es´liwe zako´nczenie”. Chrze´scijanin ciagle ˛ jeszcze musi pracowa´c, trudzac ˛ swe mi˛es´nie i umysł, musi cierpie´c, mie´c nadziej˛e i umiera´c, ale ju˙z teraz dana jest mu s´wiadomo´sc´ , z˙ e jego zamiłowania i zdolno´sci maja˛ jaki´s cel, który mo˙ze by´c odkupiony. Tak wielka jest obfito´sc´ , która˛ mu zaoferowano, z˙ e ledwo o´smiela si˛e przypuszcza´c, i˙z poprzez fantazj˛e umo˙zliwiono mu współuczestniczenie w rozwoju listowia z drzewa opowie´sci i w wielorakim ubogacaniu stworzenia. Wszystkie opowie´sci moga˛ si˛e sprawdzi´c, jednak gdy w ko´ncu zostana˛ odkupione, b˛eda˛ tak podobne do form, jakie im nadali´smy, a jednocze´snie tak od nich odmienne, jak i odkupiony człowiek b˛edzie i podobny, i odmienny od upadłego człowieka, którego znamy.

NOTY

Nota A Same korzenie (a nie tylko funkcj˛e) tych opowie´sci i ich cudowno´sci stanowia˛ satyra i kpina z niedorzeczno´sci; motyw snu za´s nie jest prostym zabiegiem ramy, ale jest nieodłacznym ˛ elementem akcji i zmian w s´wiecie. Dzieci potrafia˛ to dostrzec i doceni´c — pod warunkiem, z˙ e pozostawi si˛e je samym sobie. Jednak wielu z nich (w tym i mnie) przedstawiono Przygody Alicji w Krainie Czarów jako ba´sn´ . Wraz z tym nieporozumieniem pojawia si˛e poczucie niesmaku pozostawione przez zabieg snu. O czym szumia˛ wierzby obywa si˛e bez ramy marzenia sennego: „Kret pracował zawzi˛ecie cały ranek, robił wiosenne porzadki ˛ w swoim mieszkaniu” [Kenneth Graham, O czym szumia˛ wierzby, tł. Maria Godlewska, Warszawa 1969, s. 5]. Tak zaczyna si˛e opowie´sc´ i ów wła´sciwy ton utrzymuje si˛e do ko´nca. Tym bardziej mo˙ze si˛e wyda´c dziwne, z˙ e A.A. Milne, wielki miłos´nik tej znakomitej ksia˙ ˛zeczki, na poczatku ˛ jej udramatyzowanej wersji umie´scił cudaczna˛ scen˛e przedstawiajac ˛ a˛ dziecko telefonujace ˛ za pomoca˛ z˙ onkila. Cho´c mo˙ze to i nie takie dziwne, bo rozumiejacy ˛ miło´snik (a to zupełnie co innego ni˙z wielki miło´snik) ksia˙ ˛zki Grahama nigdy nie podjałby ˛ si˛e jej dramatyzacji. W tej formie mo˙zna przedstawi´c jedynie najprostsze jej składniki — pantomim˛e czy satyryczna˛ bajk˛e. Sama˛ sztuk˛e — cho´c nie jest wybitna — mo˙zna uzna´c za całkiem zno´sna˛ i zabawna,˛ szczególnie je´sli si˛e nie zna ksia˙ ˛zki; ale owych kilkoro dzieci, które zabrałem na przedstawienie Ropucha z Ropuszego Dworu, było zdegustowane otwierajac ˛ a˛ scena.˛ Co do reszty, wolały ksia˙ ˛zk˛e. *********

Nota B Oczywi´scie szczegóły te z reguły przedostawały si˛e do opowie´sci (nawet wówczas, gdy były jeszcze powszechnie praktykowane) ze wzgl˛edu na swa˛ war47

to´sc´ „opowie´sciotwórcza”. ˛ Gdybym napisał opowiadanie, w którym kogo´s powieszono, to po upływie wieków (gdyby przetrwało ono tak długi czas, co ju˙z samo w sobie byłoby dowodem na jego trwałe, a nie tylko lokalne czy dora´zne warto´sci) mogłoby ono s´wiadczy´c o tym, i˙z powstało w czasach, gdy istotnie wieszano ludzi w majestacie prawa. Ale tylko „mogłoby” — taki wniosek bowiem nie byłby wcale oczywisto´scia.˛ Aby zyska´c pewno´sc´ , badacz z przyszło´sci musiałby wiedzie´c na pewno, kiedy karano s´miercia˛ przez powieszenie i kiedy z˙ yłem ja, autor opowiadania. Mogłem przecie˙z zapo˙zyczy´c ten motyw z innych czasów i miejsc, z innych opowiada´n, wreszcie mogłem go po prostu wymy´sli´c. Jednak nawet jes´li tamto pierwsze rozumowanie okazałoby si˛e poprawne, to scena powieszenia znalazłaby si˛e w moim opowiadaniu tylko dlatego, z˙ e (a) byłem s´wiadom jej dramatycznej, tragicznej czy wr˛ecz makabrycznej wymowy w tym utworze i (b) ci, którzy przekazali dalej t˛e opowie´sc´ , zachowali w niej to zdarzenie, gdy˙z i oni odczuwali silnie jego wymow˛e. Oddalenie w czasie, zwykła dawno´sc´ i obco´sc´ moga˛ z biegiem lat wyostrzy´c poczucie tragedii lub grozy, ale musi by´c ono i bez tego do´sc´ ostre, by działanie czarodziejskiej osełki czasu mogło by´c skuteczne. Najmniej wi˛ec sensownym pytaniem dotyczacym ˛ Ifigenii, córki Agamemnona, jakie zada´c mogliby bad´ ˛ z na jakie mieliby odpowiada´c krytycy literaccy, jest problem, czy opowie´sc´ ojej ofierze w Aulidzie pochodzi z czasów, gdy powszechnie praktykowano ofiar˛e z ludzi. Powiedziałem „z reguły”, gdy˙z mo˙zna sobie wyobrazi´c, z˙ e to, co obecnie uwaz˙ amy za opowiadanie, było ongi´s czym´s zupełnie innym — mianowicie opisem autentycznego zdarzenia lub rytuału. Mam tu na my´sli „opis” w bardzo s´cisłym tego słowa znaczeniu. Opowie´sc´ , która˛ wymy´slono po to, aby wyja´sni´c rytuał (a pono´c zdarzało si˛e to do´sc´ cz˛esto), pozostaje opowie´scia.˛ Przetrwa ona w tej formie (naturalnie dłu˙zej ni˙z rytuał) tylko ze wzgl˛edu na swe walory jako opowie´sci. W pewnych przypadkach szczegóły, które teraz rzucaja˛ nam si˛e w oczy ze wzgl˛edu na swa˛ dawno´sc´ , mogły by´c ongi´s tak codzienne i powszednie, z˙ e dostały si˛e tam przypadkiem. Taka byłaby na przykład wzmianka o tym, z˙ e jaki´s m˛ez˙ czyzna „uchylił kapelusza” albo „złapał pociag”. ˛ Takie przypadkowe szczegóły nie prze˙zyja˛ jednak długo zmiany obyczajów — przynajmniej nie w przypadku przekazu ustnego. W czasach spisanych opowie´sci (i gwałtownych przemian obyczajów) dany utwór mo˙ze pozosta´c nie zmieniony, nawet je´sli jego przypadkowe szczegóły zyskały walor niezwykło´sci. Wi˛ekszo´sc´ utworów Dickensa odznacza si˛e taka˛ atmosfera.˛ Mo˙zna dzi´s otworzy´c egzemplarz jego powie´sci, która˛ po raz pierwszy kupowano i czytano, gdy z˙ ycie codzienne wygladało ˛ tak samo jak w ksia˙ ˛zce, a teraz jest od nas równie odległe co z˙ ycie codzienne w epoce el˙zbieta´nskiej. Jest to szczególna sytuacja naszej współczesno´sci. Antropologom i folklorystom nie przychodza˛ do głowy podobne zastrze˙zenia, lecz je´sli pragna˛ zajmowa´c si˛e ustnymi przekazami, winni pami˛eta´c, z˙ e maja˛ do czynienia ze zjawi˙ skami, których celem i z´ ródłem przetrwania była sama opowie´sc´ . Zabi król (por. 48

s. 68–69) to nie credo ani podr˛ecznik prawa totemowego, lecz dziwaczna ba´sn´ z prostym morałem. *********

Nota C O ile mi wiadomo, dzieci, które wcze´snie wykazuja˛ tendencje do twórczo´sci literackiej, wcale nie przejawiaja˛ szczególnych inklinacji do tworzenia ba´sni — chyba z˙ e tylko tym typem literatury je karmiono. A je´sli próbuja,˛ to ponosza˛ druzgocac ˛ a˛ kl˛esk˛e. Ba´sn´ nie jest łatwym gatunkiem. Je´sli dzieci przejawiaja˛ pewne preferencje, to raczej w kierunku bajki zwierz˛ecej, która˛ doro´sli tak cz˛esto myla˛ z ba´snia.˛ Najlepsze dzieci˛ece opowiadania, jakie zdarzyło mi si˛e czyta´c, były albo „realistyczne” (przynajmniej w zamierzeniu), albo w sposób typowy dla bajki zwierz˛ecej wykorzystywały zwierz˛eta i ptaki jako zoomorficzne przedstawienie ludzi. My´sl˛e, z˙ e dzieci wybieraja˛ t˛e form˛e, poniewa˙z pozwala ona na du˙zy stopie´n realizmu: odzwierciedla domowe zdarzenia i rozmowy naprawd˛e dzieciom znane. Tak˙ze cz˛esto jest ona narzucona lub podsuwana przez dorosłych. Dziwnie bowiem przewa˙za we współczesnej literaturze dzieci˛ecej — tej dobrej i tej złej. Przypuszczam, z˙ e według niektórych pasuje ona do tak zwanej „historii naturalnej”, półnaukowych ksia˙ ˛zeczek o zwierz˛etach i ptakach uznanych za wła´sciwa˛ lektur˛e dla młodych. Do przewagi tej przyczynił si˛e chyba i fakt, z˙ e misie i króliczki wyparły z pokoi dziewczynek człekopodobne lalki. Dzieci tworza˛ całe sagi o swych lalkach, cz˛esto długie i wyszukane. Je´sli ich zabawki maja˛ posta´c misiów, to protagonistami tych opowie´sci b˛eda˛ misie, ale mówiace ˛ ludzkim j˛ezykiem. *********

Nota D Zapoznałem si˛e z zoologia˛ i paleontologia˛ („dla dzieci”) równie wcze´snie co z Królestwem Czarów. Ogladałem ˛ rysunki z˙ yjacych ˛ zwierzat ˛ i prawdziwych (jak mi powiadano) stworów prehistorycznych. Najbardziej podobały mi si˛e wła´snie te ostatnie — z˙ yły tak dawno temu, a ka˙zda hipoteza (zwłaszcza oparta na wa˛ tłym materiale dowodowym) nie pozbawiona jest przebłysku fantazji. Nigdy nie znosiłem, gdy stworzenia te nazywano smokami. Wcia˙ ˛z czuj˛e irytacj˛e podobna˛ tej, jaka˛ odczuwałem w dzieci´nstwie, kiedy słysz˛e rewelacje, którymi ongi´s karmili mnie moi krewni (albo autorzy ksia˙ ˛zeczek, które dostawałem w prezencie), 49

w rodzaju: „płatki s´niegu to klejnoty elfów” (albo „sa˛ pi˛ekniejsze ni˙z klejnoty elfów”), „cuda ukryte w gł˛ebinach oceanów sa˛ wspanialsze od czarodziejskich krain”. Dzieci instynktownie wyczuwaja˛ ró˙znic˛e i oczekuja,˛ z˙ e doro´sli ja˛ wyjas´nia˛ albo przynajmniej potwierdza,˛ a nie zignoruja˛ lub odrzuca.˛ Byłem niezwykle otwarty na pi˛ekno zjawisk z „prawdziwego s´wiata”, ale uwa˙załem za nieuczciwy wybieg polegajacy ˛ na mieszaniu ich z „innym s´wiatem”. Miałem wiele zapału do studiowania Natury — prawd˛e mówiac, ˛ wolałem to od czytania ba´sni, ale nie z˙ yczyłem sobie, aby wywabiano mnie podst˛epem z Królestwa Czarów w Krain˛e Nauki tylko dlatego, z˙ e komu´s przyszło do głowy, i˙z na skutek jakiego´s grzechu pierworodnego wolałbym ba´snie, cho´c zgodnie z nowa˛ religia˛ winienem polubi´c nauki s´cisłe. Owszem, Natur˛e mo˙zna bada´c przez całe z˙ ycie albo i cała˛ wieczno´sc´ (je´sli kto´s ma takie mo˙zliwo´sci), ale jest taka cz˛es´c´ człowieka, która nie pochodzi z „Natury” i która nie nakłada na´n obowiazku ˛ jej studiowania ani czerpania z takich studiów satysfakcji. *********

Nota E Na przykład powszechnym zjawiskiem w surrealizmie jest chorobliwo´sc´ lub skr˛epowanie — rzadko´sc´ w fantazji literackiej. Ju˙z sam umysł, który stworzył przedstawione tam kształty, mo˙zna by okre´sli´c jako niezdrowy, cho´c nie w ka˙zdym przypadku b˛edzie to słuszna diagnoza. Dziwne zaburzenia umysłu sa˛ cz˛esto skutkiem tworzenia tego typu malowideł; jest to stan podobny w swej (´swiadomej) chorobliwo´sci do wra˙ze´n do´swiadczanych w malignie, kiedy to umysł wykazuje zadziwiajac ˛ a˛ łatwo´sc´ i płodno´sc´ w nadawaniu groteskowych lub złowrogich kształtów wszystkim postrzeganym przeze´n przedmiotom. Mówi˛e tu oczywi´scie o niezale˙znych formach wyra˙zania fantazji w „sztukach wizualnych”, a nie o ilustracjach ani o filmie. Ilustracje, cho´c same w sobie moga˛ by´c dobre, niewiele dobrego przynosza˛ ba´sniom. Podstawowa ró˙znica mi˛edzy prawdziwa˛ literatura˛ a wszelka˛ sztuka˛ oferujac ˛ a˛ wizualne przedstawienie s´wiata (właczaj ˛ ac ˛ w to dramat) polega na tym, z˙ e ta ostatnia proponuje tylko jedna˛ wersj˛e wizualizacji. Literatura oddziałuje inaczej na ka˙zdy umysł i przez to jest bardziej płodna. Jest bardziej uniwersalna, a jednocze´snie przejmujaco ˛ szczegółowa. Je´sli mówi o „chlebie”, „winie”, „kamieniu” lub „drzewie”, to odwołuje si˛e do całej klasy ka˙zdej z tych rzeczy, do idei czy poj˛ecia; a jednak odbiorca b˛edzie mógł w swej wyobra´zni nada´c im indywidualne kształty. Je´sli opowie´sc´ mówi o tym, z˙ e kto´s „zjadł chleb”, to re˙zyser teatralny albo malarz b˛edzie mógł pokaza´c tylko ten konkretny kawałek chleba zgodnie z własnym gustem czy kaprysem, ale 50

słuchacz opowie´sci b˛edzie my´slał o chlebie w ogóle, a jednocze´snie wyobrazi go sobie na swój niepowtarzalny sposób. Je´sli opowie´sc´ mówi, z˙ e kto´s „wspiał ˛ si˛e na wzgórze i ujrzał przed soba˛ dolin˛e, a w niej rzek˛e”, to ilustrator mo˙ze odda´c na rysunku (albo niemal odda´c) swoja˛ wizj˛e tej sceny, ale ka˙zdy, kto słyszy te słowa, wytworzy własny jej obraz, a b˛edzie si˛e on składał ze wszystkich widzianych ongi´s wzgórz, rzek i dolin, ale tak˙ze ze wzgórza, rzeki i doliny, które były dla słuchacza opowie´sci pierwszym wcieleniem tych słów w jego s´wiecie. *********

Nota F Mowa tu oczywi´scie o fantazji form i widzialnych kształtów. Mo˙zna stworzy´c dramat na temat wra˙zenia, jakie wywarły na postaciach fantastyczne bad´ ˛ z czarodziejskie zdarzenia, które nie wymagaja˛ z˙ adnych technicznych zabiegów, albo które mo˙zna po prostu opowiedzie´c. Wszak˙ze w centrum dramatu znajduje si˛e nie fantazja, ale ludzkie charaktery i to na nich koncentruje si˛e cała uwaga. Ten rodzaj dramatu (którego przykładem moga˛ by´c niektóre sztuki Barriego) mo˙zna u˙zy´c do błahych lub satyrycznych celów, mo˙zna mu te˙z nada´c dowolne „przesłanie”, ale jest to przesłanie dla ludzi. Dramat jest antropocentryczny. Ba´sn´ i fantazja — niekoniecznie. Istnieje na przykład wiele opowie´sci o ludziach, którzy sp˛edzili całe lata po´sród elfów, nie starzejac ˛ si˛e, nie´swiadomi upływu czasu. Banie napisał na ten temat sztuk˛e Mary Rose. Nie ma tam ani jednego elfa. Przez cały czas mamy do czynienia z okrutnie prze´sladowanymi lud´zmi. Mimo sentymentalnej gwiazdy i głosów anielskich w zako´nczeniu (w wersji drukowanej) jest to bolesna sztuka, a łatwo mogłaby przerodzi´c si˛e w diaboliczna˛ — przez zamian˛e głosów anielskich na zew elfów (jak w przedstawieniu, które kiedy´s widziałem). Narracyjne ba´snie opowiadajace ˛ o ludziach — ofiarach elfów — moga˛ by´c równie bolesne lub równie straszne. Ale nie musza.˛ W wi˛ekszo´sci z nich elfom po´swi˛econo tyle samo uwagi co ludziom. W niektórych to one sa˛ bohaterami opowie´sci. Wiele z krótkich utworów folklorystycznych na ten temat funkcjonuje po prostu jako s´wiadectwo istnienia elfów, jako kolejne pozycje w kumulujacym ˛ si˛e od wieków zbiorze historii o elfach i ich obyczajach. Cierpienia ludzi, którzy wchodza˛ z nimi w kontakt (cz˛esto z własnej woli), ukazane sa˛ z innej perspektywy. Mo˙zna napisa´c dramat o cierpieniach ofiary bada´n radiologicznych, ale nie o samym radzie, ale mo˙zna interesowa´c si˛e przede wszystkim radem (a nie radiologami) albo przede wszystkim Królestwem Czarów (a nie um˛eczonymi s´miertelnikami). Pierwsze z zainteresowa´n zrodzi dzieło naukowe, drugie — ba´sn´ . Dramat nie odda sprawiedliwo´sci z˙ adnemu z nich. 51

*********

Nota G Brak poczucia ró˙znicy mi˛edzy istota˛ ludzka˛ a zwierz˛eciem u ludów z odległej przeszło´sci jest zwykła˛ hipoteza˛ badawcza,˛ cho´c wydaje si˛e, z˙ e takie pomieszanie poj˛ec´ cechuje raczej poni˙zonych i oszukanych ludzi współczesnych. Równie dobrze mo˙zna by twierdzi´c, i˙z poczucie to było kiedy´s silniejsze — przynajmniej wskazywałyby na to nieliczne przekazy pozostawione nam przez naszych przodków. Fakt, z˙ e od dawna tworzono fantazje, które łaczyły ˛ ludzkie kształty z kształtami ro´slin lub zwierzat, ˛ albo nadawały ludzkie zdolno´sci zwierz˛etom, nie dowodzi jakiegokolwiek pomieszania poj˛ec´ . Wr˛ecz przeciwnie. Fantazja nie zaciera ostrych konturów rzeczywistego s´wiata — raczej jest od nich zale˙zna. W naszym zachodnim, europejskim s´wiecie to „poczucie rozdziału” cz˛esto bywa w dzisiejszych czasach osłabiane i atakowane nie przez fantazj˛e, ale przez teorie naukowe. A wi˛ec nie przez opowie´sci o centaurach, wilkołakach albo zakl˛etych nied´zwiedziach, ale przez hipotezy (czy raczej arbitralne stwierdzenia) naukowców, którzy nie do´sc´ , z˙ e sklasyfikowali człowieka jako „zwierz˛e” — to poprawne w ko´ncu stwierdzenie datuje si˛e od staro˙zytno´sci — ale okre´slili go tak˙ze jako „tylko zwierz˛e”. Nast˛epstwem tego jest chaos emocjonalny. Naturalna, nie do ko´nca zepsuta, miło´sc´ człowieka do zwierzat ˛ i ludzkie pragnienie, by wej´sc´ w skór˛e innych z˙ yja˛ cych istot, zbuntowały si˛e. Mamy wi˛ec dzi´s ludzi, którzy kochaja˛ zwierz˛eta bardziej ni˙z innych ludzi, którym z˙ al owiec do tego stopnia, z˙ e przeklinaja˛ owczarza niczym wilka, którzy opłakuja˛ zabitego konia, a oczerniaja˛ martwego z˙ ołnierza. To dzi´s, a nie w czasach, gdy rodziły si˛e ba´snie, zabrakło „poczucia rozdziału”. *********

Nota H Formuła finalna „i z˙ yli długo i szcz˛es´liwie” — zazwyczaj uwa˙zana za równie typowa˛ dla zako´nczenia ba´sni, jak „dawno, dawno temu” za typowe dla jej poczatku ˛ — jest sztucznym, konwencjonalnym zabiegiem. Nie ma za zadanie oszuka´c kogokolwiek. Tego typu formuły mo˙zna porówna´c do passe-partout albo ram obrazów: nie funkcjonuja˛ one jako rzeczywisty fragment s´ci´sle utkanej sieci opowie´sci, podobnie jak rama nie jest cz˛es´cia˛ przedstawionej na obrazie sytuacji ani framuga okienna nie stanowi elementu s´wiata zewn˛etrznego. Zwroty te moga˛ by´c bardzo wyszukane albo zwyczajne, proste lub ekstrawaganckie, ale równie 52

konwencjonalne i równie niezb˛edne co rama obrazu — niewa˙zne czy prosta, czy rze´zbiona, czy pozłacana. „A je´sli nie pomarli, to z˙ yja˛ do dzi´s”. „I ja tam byłem, miód i wino piłem, po brodzie s´ciekało, w g˛ebie nic nie zostało”, „Zgasła fajeczka, sko´nczona bajeczka”. Tego rodzaju zako´nczenia pasuja˛ do ba´sni, gdy˙z lepiej pozwalaja˛ poja´ ˛c niesko´nczono´sc´ s´wiata opowie´sci ni˙z współczesne opowiadania „realistyczne”. Ostre ci˛ecie na niesko´nczonej makacie jest stosownie oznaczone okre´slona˛ formuła˛ — niekiedy nawet komiczna˛ czy groteskowa.˛ Współczesna ilustracja (w tak znacznej mierze fotograficzna) wykazuje nieodparte tendencje do odrzucenia granic tak, z˙ e obrazek ko´nczy si˛e ze strona.˛ Metoda ta mo˙ze i pasuje do fotografii, ale jest zupełnie nieodpowiednia w przypadku ilustracji inspirowanych ba´snia.˛ Drukowa´c obrazek pokrywajacy ˛ si˛e ze strona,˛ jak zdj˛ecie Gór Skalistych z Picture Post — jakby była to istotnie fotografia ba´sniowej krainy albo rysunek „naszego artysty, który był przy tym” — to szale´nstwo i nadu˙zycie. A co do poczatku ˛ ba´sni: trudno znale´zc´ lepsza˛ formuł˛e ni˙z „dawno, dawno temu”. Ma ona bezpo´srednie działanie, którego do´swiadczy´c mo˙zna, cho´cby czytajac ˛ Straszliwa˛ głowa˛ z Bł˛ekitnej ksi˛egi ba´sni. Jest to dokonana przez Andrew Langa adaptacja mitu o Perseuszu i Gorgonie. Zaczyna si˛e „dawno, dawno temu” i nie okre´sla ani roku ani miejsca, ani osób. Zabieg ten prowadzi do czego´s, co mo˙zna byłoby okre´sli´c jako przemian˛e mitologii w ba´sn´ . Osobi´scie wolałbym tu mówi´c o przemianie wzniosłej ba´sni (bo czym˙ze innym jest grecka opowie´sc´ ) w t˛e szczególna˛ form˛e, tak obecnie popularna˛ w naszym kraju: w opowiastk˛e dla dzieci, historyjk˛e babuni. Bezimienno´sc´ to nie cnota i nie nale˙zy jej na´sladowa´c, bo niedookre´slono´sc´ prowadzi w tym wypadku do obni˙zenia jako´sci, zepsucia wynikajacego ˛ z zapomnienia i braku inwencji. Ale nie bezczasowo´sc´ . Poczatek ˛ nie jest zubo˙zeniem — jest znaczacy. ˛ Pozwala natychmiast przeczu´c rozległy s´wiat czasu, nie obj˛ety z˙ adna˛ mapa.˛

´ dzieło Niggle’a LIS´ C,

˙ sobie kiedy´s człowieczek imieniem Niggle, którego czekała długa podró˙z. Zył Nie chciał wyje˙zd˙za´c, tak naprawd˛e sama my´sl o wyje´zdzie wydawała mu si˛e wstr˛etna, podró˙z jednak była konieczna. Wiedział, z˙ e kiedy´s trzeba ja˛ b˛edzie rozpocza´ ˛c, ale nie s´pieszył si˛e z przygotowaniami. Niggle był malarzem. Niezbyt wprawdzie znanym, co wynikało tak˙ze i z faktu, z˙ e zawsze miał mnóstwo innych zaj˛ec´ . Nie przepadał za nimi, ale robił je całkiem dobrze, kiedy nie mógł si˛e od nich uwolni´c, co (jego zdaniem) zdarzało si˛e a˙z nazbyt cz˛esto. W ojczy´znie Niggle’a obowiazywały ˛ raczej surowe prawa. Były tak˙ze i inne przeszkody. Na przykład sam Niggle bywał czasami po prostu leniwy i nie robił w ogóle nic. Był tak˙ze, na swój sposób, dobry. Znacie ten rodzaj dobroci, który o wiele cz˛es´ciej sprawia przykro´sc´ ni˙z popycha do działania, prawda? A kiedy wreszcie zaczynał co´s robi´c, bynajmniej nie powstrzymywało go to od narzekania, przeklinania (głównie do siebie) i tracenia cierpliwo´sci. Pomimo to pomagał cz˛esto swemu sasiadowi, ˛ panu Parishowi, który był kulawy. Czasami pomagał tak˙ze ludziom mieszkajacym ˛ dalej, je´sli przyszli i poprosili go o pomoc. Od czasu do czasu przypominał sobie tak˙ze o podró˙zy i zaczynał si˛e pakowa´c w bardzo chaotyczny sposób. Nie malował wówczas zbyt wiele. Miał gotowa˛ pewna˛ liczb˛e płócien. W wi˛ekszo´sci były one zbyt wielkie i zbyt ambitne jak na jego mo˙zliwo´sci. Niggle nale˙zał do tych malarzy, którzy li´scie maluja˛ lepiej od drzew. Sp˛edzał zwykle wiele czasu nad pojedynczym li´sciem, próbujac ˛ uchwyci´c jego kształt, połysk, blask kropli wody na jego kraw˛edzi. Lecz chciał namalowa´c całe drzewo i wszystkie jego li´scie — tak podobne, a przecie˙z tak ró˙zne. Jeden obraz szczególnie go niepokoił. Rozpoczał ˛ si˛e od li´scia kołysanego wiatrem; li´sc´ zmienił si˛e w drzewo, drzewo rosło, rozpo´scierajac ˛ niezliczone gał˛ezie i wypuszczajac ˛ fantastyczne korzenie. Pojawiały si˛e dziwne ptaki, wiły gniazda w´sród gał˛ezi — i nimi te˙z trzeba było si˛e zaja´ ˛c. Pó´zniej, wokół drzewa i poza nim, widoczny przez szczeliny w´sród listowia i gał˛ezi, rozpostarł si˛e kraj, wida´c było cie´n maszerujacego ˛ lasu i błysk przykrytych s´niegiem górskich szczytów. Niggle stracił zainteresowanie innymi obrazami lub przystawiał je i przybijał do kraw˛edzi wielkiego płótna. Szybko stało si˛e ono tak ogromne, z˙ e musiał u˙zywa´c drabiny, po której biegał w gór˛e i w dół, tu zrywajac ˛ skrawek płótna, tam kładac ˛ smug˛e far54

by. Gdy kto´s przychodził do niego z pro´sba,˛ wydawał si˛e całkiem uprzejmy, cho´c czasem bawił si˛e le˙zacymi ˛ na stole ołówkami. Nieuwa˙znie słuchał, co do niego mówiono. Cały czas my´slał o wielkim płótnie, stojacym ˛ w wysokiej szopie, która˛ specjalnie w tym celu zbudował w ogrodzie (w tej cz˛es´ci, gdzie niegdy´s uprawiał ziemniaki). Lecz nie potrafił przesta´c by´c z˙ yczliwym. „Chciałbym mie´c nieco silniejsza˛ wol˛e” — mówił czasem sam do siebie, majac ˛ na my´sli to, z˙ e chciałby, aby kłopoty innych ludzi nie sprawiały mu przykro´sci. Jednak przez długi czas nikt mu tak naprawd˛e nie przeszkadzał. „W ka˙zdym razie powinienem sko´nczy´c ten obraz, mój prawdziwy obraz, nim b˛ed˛e musiał wyruszy´c w t˛e przekl˛eta˛ podró˙z” — mawiał. Zaczynał bowiem pojmowa´c, z˙ e podró˙zy nie mo˙zna odkłada´c w niesko´nczono´sc´ . Obraz powinien ju˙z przesta´c rosna´ ˛c, a praca nad nim zacza´ ˛c zbli˙za´c si˛e do ko´nca. Pewnego dnia Niggle stał przed obrazem i przygladał ˛ mu si˛e niezwykle uwa˙znie i bezstronnie. Nie potrafił u´swiadomi´c sobie, co ma o nim my´sle´c i z˙ ałował, z˙ e nie ma przyjaciela, który mógłby mu to powiedzie´c. W tej chwili swoje dzieło uwa˙zał za całkowicie niezadowalajace, ˛ a jednocze´snie bardzo pi˛ekne; jakby było jedynym naprawd˛e pi˛eknym obrazem na s´wiecie. Tak bardzo pragnał ˛ zobaczy´c samego siebie wchodzacego ˛ do pracowni, poczu´c klepni˛ecie po ramieniu, usłysze´c słowa (wypowiedziane z oczywista˛ szczero´scia): ˛ „Absolutnie wspaniałe! Wyra´znie widz˛e, o co ci chodzi. Tylko tak dalej — i nie martw si˛e niczym. Dostaniesz stypendium i b˛edziesz miał wszystko, czego potrzebujesz”. Ale stypendium nie było. Natomiast jedna˛ rzecz widział Niggle jasno: doko´nczenie obrazu b˛edzie wymagało skupienia i pracy, ci˛ez˙ kiej, nieprzerwanej pracy. Zakasał r˛ekawy i zaczał ˛ si˛e skupia´c. Przez wiele dni próbował nie martwi´c si˛e niczym. Jednak przeszkód zrodziło si˛e niespodziewanie wiele. Nastapiły ˛ awarie w domu, musiał zasia´ ˛sc´ jako ławnik w sadzie ˛ w miasteczku, przyjaciel z daleka zachorował, pana Parisha powaliło lumbago, ciagle ˛ przychodzili go´scie. Była wiosna, chcieli wypi´c herbat˛e na wsi — Niggle mieszkał w ładnym, niewielkim domu do´sc´ daleko od miasta. Przeklinał ich w gł˛ebi serca, lecz nie mógł zaprzeczy´c, z˙ e zostali zaproszeni przez niego dawno temu, w zimie, kiedy odwiedzanie sklepów i nawiazywanie ˛ znajomo´sci przy herbacie jeszcze nie było „przeszkoda”. ˛ Próbował sta´c si˛e twardszy — bez skutku. Na wiele pró´sb nie miał odwagi odpowiedzie´c „nie”, bez wzgl˛edu na to, czy traktował je jako obowiazki ˛ czy nie; musiał zrobi´c mnóstwo rzeczy. Niektórzy go´scie napomykali, z˙ e ogród jest raczej zaniedbany, co mo˙ze spowodowa´c wizyt˛e inspektora. Oczywi´scie tylko niewielu wiedziało o obrazie, lecz gdyby nawet wiedzieli wszyscy, prawdopodobnie nic by si˛e nie zmieniło. Watpi˛ ˛ e, czy sadziliby, ˛ z˙ e obraz ma jakiekolwiek znaczenie. O´smiel˛e si˛e twierdzi´c, z˙ e nie był naprawd˛e dobry, cho´c mo˙ze miał dobre fragmenty. Drzewo, w ka˙zdym razie, było dziwaczne. Zupełnie wyjatkowe ˛ na swój sposób. Tak jak sam Niggle, cho´c był on tak˙ze zwykłym, szarym człowieczkiem.W ko´ncu czas Niggle’a stał si˛e naprawd˛e cenny. Znajomi z miasteczka przypomnieli sobie, 55

z˙ e ten szary ludzik ma odby´c kłopotliwa˛ podró˙z i niektórzy zacz˛eli si˛e zastanawia´c, kiedy ja˛ wreszcie rozpocznie. Zastanawiali si˛e te˙z, kto otrzyma dom i czy ogród b˛edzie lepiej utrzymany. Przyszła jesie´n, wietrzna i deszczowa. Mały malarz pracował w szopie. Stał na drabinie, usiłujac ˛ uchwyci´c blask zachodzacego ˛ sło´nca na o´snie˙zonych szczytach gór, które błyszczały na lewo od koniuszków li´sci rosnacych ˛ na jednej z gał˛ezi drzewa. Wiedział, z˙ e b˛edzie musiał wyruszy´c wkrótce, mo˙ze na poczatku ˛ przyszłego roku. Powinien ju˙z ko´nczy´c obraz, a przecie˙z były fragmenty, gdzie do tej pory zaledwie naszkicował cz˛es´c´ tego, o co mu chodziło. Usłyszał pukanie do drzwi. — Prosz˛e — powiedział ostro i zszedł z drabiny. Stał na podłodze, machajac ˛ p˛edzlem. Przyszedł jego sasiad, ˛ Parish, jego jedyny prawdziwy sasiad; ˛ wszyscy inni mieszkali daleko. Mimo to Niggle niezbyt lubił Parisha. Cz˛es´ciowo dlatego, z˙ e ciagle ˛ był on w kłopotach i potrzebował pomocy, a tak˙ze dlatego, z˙ e nie obchodziło go malarstwo, za to był bardzo krytyczny w kwestiach ogrodniczych. Kiedy Parish patrzył na ogródek Niggle’a (co zdarzało si˛e cz˛esto), zauwa˙zał głównie chwasty, a kiedy patrzył na jego obrazy (co zdarzało si˛e rzadko), widział tylko zielone i szare pasma oraz czarne linie, które wydawały mu si˛e bezsensowne. Nie wahał si˛e wspomnie´c o chwastach (sasiedzki ˛ obowia˛ zek), lecz unikał wydawania opinii o obrazach. Uwa˙zał to za bardzo uprzejme i nie zdawał sobie sprawy, z˙ e nawet je˙zeli był uprzejmy, to na pewno niewystarczaja˛ co. Pomoc przy chwastach (i by´c mo˙ze pochwała obrazów) z pewno´scia˛ byłyby lepsze. — No wi˛ec, Parish, o co chodzi? — zapytał Niggle. — Nie powinienem ci przeszkadza´c, wiem — odpowiedział Parish (nie patrzac ˛ na obraz). — Jeste´s, oczywi´scie, bardzo zaj˛ety. Niggle zamierzał powiedzie´c co´s takiego sam, ale nie wykorzystał szansy. Burknał ˛ tylko „Tak”. — Ale nie mam do kogo si˛e zwróci´c — kontynuował Parish. — Rzeczywi´scie — zgodził si˛e Niggle i westchnał. ˛ Było to jedno z tych cichych westchnie´n, które sa˛ całkiem niesłyszalnym, prywatnym komentarzem do rozmowy. — Co mog˛e dla ciebie zrobi´c? ˙ — Zona od kilku dni choruje i zaczynam si˛e niepokoi´c. I wiatr zerwał połow˛e dachówek z dachu, woda leje si˛e do sypialni. Chyba powinienem wezwa´c lekarza. I murarzy, ale na nich czeka si˛e długo. My´slałem, z˙ e masz troch˛e zb˛ednego drewna i płótna. Po prostu, z˙ eby załata´c dach i pomóc mi na dzie´n lub dwa. Teraz spojrzał na obraz. — Ojej — powiedział Niggle. — Ale pech! Mam nadziej˛e, z˙ e z˙ ona ma tylko katar. Zaraz przyjd˛e i pomog˛e ci znie´sc´ ja˛ na dół. — Bardzo dzi˛ekuj˛e — rzekł chłodno Parish — ale to nie katar. To goraczka. ˛ Nie kłopotałbym ci˛e katarem. Poza tym ona i tak le˙zy w łó˙zku na dole. Nie mog˛e 56

biega´c w gór˛e i w dół z tacami. Nie z moja˛ noga.˛ Widz˛e, z˙ e rzeczywi´scie pracujesz. Przepraszam, z˙ e ci przeszkadzam. Miałem nadziej˛e, z˙ e mógłby´s po´swi˛eci´c troch˛e czasu i pojecha´c po doktora, znajac ˛ moja˛ sytuacj˛e. I po murarzy te˙z, je´sli rzeczywi´scie nie masz zb˛ednych płócien. — Oczywi´scie — powiedział Niggle, cho´c na ko´ncu j˛ezyka miał zupełnie inne słowa. Serce zmi˛ekło mu po prostu, cho´c nie czuł nic. — Mógłbym pojecha´c do miasta. Pojad˛e, je´sli rzeczywi´scie si˛e martwisz. — Martwi˛e si˛e, bardzo si˛e martwi˛e. Szkoda, z˙ e jestem kulawy — powiedział Parish. Niggle pojechał. Zrozumcie, czuł si˛e niezr˛ecznie. Parish był jego jedynym sa˛ siadem, inni ludzie mieszkali daleko. Niggle miał rower, Parish nie miał i nie mógł je´zdzi´c. Parish był kulawy, naprawd˛e kulawy i sztywna noga cz˛esto bardzo go bolała, o tym powinno si˛e pami˛eta´c tak samo, jak o jego kwa´snej minie i j˛ekliwym głosie. Oczywi´scie — Niggle malował obraz i miał mało czasu, by go uko´nczy´c. Wydaje si˛e jednak, z˙ e z tym powinien liczy´c si˛e nie Niggle, lecz Parish. Parish jednak nie liczył si˛e z obrazami, a Niggle nie mógł tego zmieni´c. — Do diabła z tym — powiedział do siebie, wyprowadzajac ˛ rower. Było zimno, wiał wiatr, s´wiatło dnia zanikało. „Koniec roboty na dzi´s” — pomy´slał Niggle i cała˛ drog˛e albo klał ˛ w my´slach, albo wyobra˙zał sobie pociagni˛ ˛ ecia p˛edzla na górach i otaczajacych ˛ je, pełnych li´sci gał˛eziach, które po raz pierwszy wyobraził sobie na wiosn˛e. Palce drgały mu na kierownicy. Teraz, kiedy wyszedł z szopy, wiedział dokładnie, jak pokaza´c l´sniace ˛ gał˛ezie otaczajace ˛ daleki widok gór. Jednak gł˛eboko w sercu czuł co´s podobnego do strachu; strachu, z˙ e nie b˛edzie miał ju˙z okazji nigdy tego spróbowa´c. Znalazł doktora, zostawił te˙z wiadomo´sc´ dla murarzy. Biuro było zamkni˛ete, a murarz poszedł do domu grza´c si˛e przy kominku. Niggle przemókł na wskro´s i sam si˛e zazi˛ebił. Doktor nie wyruszył tak szybko, jak uczynił to Niggle. Przyjechał nast˛epnego dnia, co było zgodne z jego zwyczajami i miał ju˙z teraz dwoje pacjentów w sasiednich ˛ domach. Niggle le˙zał w łó˙zku, z wysoka˛ goraczk ˛ a,˛ a w jego głowie i na suficie pojawiały si˛e wspaniałe wzory li´sci i powikłanych gał˛ezi. Nie sprawiła mu przyjemno´sci wiadomo´sc´ , z˙ e pani Parish miała jedynie katar i ju˙z wstaje z łó˙zka. Odwrócił si˛e twarza˛ do s´ciany i pogra˙ ˛zył w li´sciach. Jaki´s czas pozostał w łó˙zku. Wiał silny wiatr. Zerwał jeszcze par˛e dachówek z dachu Parisha i kilka z domu Niggle’a; jego dach te˙z zaczał ˛ przecieka´c. Murarze nie przychodzili. Niggle przez kilka dni niezbyt si˛e o to troszczył. Potem wydostał si˛e z domu w poszukiwaniu jedzenia (nie miał z˙ ony). Parish nie przychodził, padał deszcz i bolała go noga, a jego z˙ ona zaj˛eta była wycieraniem podłogi i zastanawianiem si˛e, czy „ten Niggle” nie zapomniał przypadkiem zawiadomi´c murarzy. Gdyby chciała co´s po˙zyczy´c, wysłałaby Parisha, ale nie chciała i Niggle pozostawiony był sam sobie. Mniej wi˛ecej pod koniec tygodnia, zataczajac ˛ si˛e, Niggle znów poszedł do 57

szopy. Usiadł i patrzył na obraz, ale tego dnia nie pojawiły mu si˛e ani wzory li´sci, ani widok gór. Mógł malowa´c dalekie tło piaszczystej pustyni, ale po prostu nie miał na to siły. Nast˛epnego dnia czuł si˛e ju˙z o wiele lepiej. Wspiał ˛ si˛e na drabin˛e i zaczał ˛ malowa´c. Obraz wła´snie wciagn ˛ ał ˛ go znowu, gdy kto´s zapukał do drzwi. — Cholera! — powiedział Niggle, lecz równie dobrze mógł powiedzie´c uprzejmie: „Prosz˛e wej´sc´ ”, bo drzwi i tak si˛e otworzyły. Tym razem pojawił si˛e w nich wysoki m˛ez˙ czyzna, zupełnie obcy. — To prywatna pracownia — powiedział Niggle. — Jestem zaj˛ety. Wyno´s si˛e. — Jestem Inspektor Budowlany — odpowiedział m˛ez˙ czyzna, trzymajac ˛ legitymacj˛e w wyciagni˛ ˛ etej r˛ece tak, by Niggle mógł ja˛ przeczyta´c z drabiny. — O! — powiedział Niggle. — Dom waszego sasiada ˛ jest w kiepskim stanie — stwierdził Inspektor. — Wiem — odparł Niggle. — Zostawiłem informacj˛e dla murarzy ju˙z dawno temu, ale nie przyszli. Potem byłem chory. — Rozumiem, ale teraz ju˙z jeste´scie zdrowi. — Ale nie jestem murarzem. Parish powinien zło˙zy´c skarg˛e w Radzie Miejskiej i otrzyma´c pomoc konieczna˛ w nagłych wypadkach. — Wszyscy zaj˛eci sa˛ wi˛ekszymi zniszczeniami ni˙z tutaj. W dolinie była powód´z i wiele rodzin pozostało bez dachu nad głowa.˛ Powinni´scie pomóc sasiado˛ wi w wykonaniu prowizorycznych napraw i nie dopu´sci´c, by likwidacja zniszcze´n była zbyt kosztowna. Takie jest prawo. Macie tu mnóstwo materiału: drewno, płótno, wodoodporne farby. — Gdzie? — zapytał oburzony Niggle. — Tu! — odparł Inspektor, wskazujac ˛ na obraz. — Mój obraz! — krzyknał ˛ Niggle. — Tak wła´snie przypuszczałem — powiedział Inspektor. — Domy sa˛ wa˙zniejsze. Tak mówi prawo. — Ale nie mog˛e. . . — Niggle nie zda˙ ˛zył powiedzie´c nic wi˛ecej, bowiem w tym momencie wszedł drugi m˛ez˙ czyzna. Był bardzo podobny do Inspektora, wygladał ˛ niemal jak jego bli´zniak, wysoki, ubrany na czarno. — Prosz˛e za mna˛ — powiedział. — Jestem Szofer. Niggle potykajac ˛ si˛e, zszedł z drabiny. Goraczka ˛ zdawała si˛e wraca´c, było mu zimno, miał zawroty głowy. — Szofer? Szofer? — wyjakał. ˛ — Jaki Szofer? — Wasz i waszego pojazdu — odparł m˛ez˙ czyzna. — Pojazd został zamówiony dawno temu. W ko´ncu przybył. Czeka. Zaczynacie dzi´s swoja˛ podró˙z. — A wi˛ec tak! — powiedział Inspektor. — Musicie jecha´c, ale z´ le zaczyna´c podró˙z, zostawiajac ˛ nie doko´nczona˛ prac˛e. W ko´ncu b˛edziemy mogli zrobi´c teraz jaki´s u˙zytek z tego płótna.

58

— Mój Bo˙ze — powiedział biedny Niggle i zaczał ˛ płaka´c. — Jeszcze go nie sko´nczyłem. — Nie sko´nczyłem! — powiedział Szofer. — No wi˛ec z nim sko´nczono, przynajmniej o tyle, o ile was to dotyczy. Wychod´zcie! Niggle wyszedł całkiem spokojnie. Szofer nie zostawił mu czasu na pakowanie twierdzac, ˛ z˙ e powinien zrobi´c to wcze´sniej i z˙ e moga˛ spó´zni´c si˛e na pociag, ˛ wi˛ec Niggle zda˙ ˛zył tylko złapa´c w holu mała˛ torb˛e. Znalazł w niej pudełko z farbami i szkicownik z rysunkami. Nie było w niej ani jedzenia, ani ubrania. Zda˛ z˙ yli jednak na pociag. ˛ Niggle był zm˛eczony i bardzo s´piacy; ˛ kiedy wepchni˛eto go do przedziału, ledwie si˛e orientował, co si˛e wokół niego dzieje. Nie troszczył si˛e o nic, zapomniał, gdzie ma jecha´c i po co. Pociag ˛ ruszył niemal natychmiast w głab ˛ ciemnego tunelu. Niggle ocknał ˛ si˛e na wielkiej, mrocznej stacji. Wzdłu˙z peronu szedł zawiadowca. Nie krzyczał nazwy stacji, lecz imi˛e. Wołał: — Niggle! Niggle wysiadł w po´spiechu i zorientował si˛e, z˙ e w przedziale została jego mała torba. Odwrócił si˛e, ale pociag ˛ zda˙ ˛zył odjecha´c. — A, tu jeste´scie — powiedział Zawiadowca. — T˛edy. Co? Nie macie baga˙zu? Powinni´scie pój´sc´ do Przytułku. Niggle poczuł si˛e bardzo z´ le i zemdlał na peronie. Wezwano karetk˛e i odwieziono go do szpitala przy Przytułku. Opieka wcale mu si˛e nie podobała. Dostawał gorzkie lekarstwa. Urz˛ednicy i obsługa byli wrodzy, milczacy ˛ i surowi. Nie widywał nikogo oprócz bardzo nieprzyjemnego doktora, który czasami go odwiedzał. Przypominało to bardziej wi˛ezienie ni˙z szpital. Kazano mu ci˛ez˙ ko pracowa´c, w stałych godzinach; przy kopaniu, w stolarni przy malowaniu surowych desek na jeden, spokojny kolor. Nie wypuszczano go na zewnatrz, ˛ a wszystkie okna wychodziły na podwórko. Trzymano go w ciemno´sciach przez długie godziny. „Aby mógł my´sle´c” — tak mówiono. Tracił poczucie czasu. Nie czuł si˛e ani troch˛e lepiej, je´sli sadzi´ ˛ c po tym, z˙ e nic nie sprawiło mu przyjemno´sci. Nawet sen. Na poczatku, ˛ przez pierwsze stulecie (przekazuj˛e tylko jego wra˙zenia) bezsensownie martwił si˛e przeszło´scia.˛ Le˙zac ˛ w ciemno´sciach, powtarzał nieustannie: „Szkoda, z˙ e nie odwiedziłem Parisha tego dnia, kiedy zaczał ˛ wia´c wiatr. Przecie˙z chciałem. Łatwo byłoby naprawi´c pierwsze obluzowane dachówki. Wtedy pani Parish mo˙ze by si˛e nie przezi˛ebiła. Wtedy mo˙ze i ja bym nie zachorował. I mo˙ze mógłbym pracowa´c tydzie´n dłu˙zej”. Lecz z czasem zapomniał, na co potrzebny był mu ten tydzie´n. Je´sli o czymkolwiek jeszcze my´slał, to jedynie o szpitalnych pracach. Planował je, zastanawiajac ˛ si˛e, jak szybko uda mu si˛e naprawi´c skrzypiace ˛ deski podłogi, zawiasy w drzwiach, nog˛e od stołu. Prawdopodobnie był u˙zyteczny, cho´c tego nikt mu nigdy nie powiedział. By´c mo˙ze wcale nie z tego powodu przetrzymywano tak długo tego biednego ludzika. Mo˙ze czekali, a˙z mu 59

si˛e „polepszy” — „polepszy” według jakich´s ich medycznych kryteriów. W ka˙zdym razie biedny Niggle nie czerpał z z˙ ycia przyjemno´sci — przynajmniej takiej, jaka˛ znał. Nie bywał wesoły. Nie mo˙zna jednak zaprzeczy´c, z˙ e zaczynał czu´c co´s. . . mo˙ze spokojna˛ satysfakcj˛e, mdła˛ jak chleb, a nie słodka˛ jak d˙zem. Podejmował prac˛e na d´zwi˛ek dzwonka i odkładał ja˛ równo z dzwonkiem, uporzadkowan ˛ a,˛ czekajac ˛ a˛ na podj˛ecie we wła´sciwym czasie. Pracował teraz całkiem sporo i porzadnie ˛ wyka´nczał najdrobniejsze zadania. Nie miał „wolnego” czasu (wyjawszy ˛ samotno´sc´ sypialni), a jednak był jego panem. Wiedział dokładnie, co ma robi´c. Nie czuł po´spiechu. Był spokojniejszy, a w czasie odpoczynku naprawd˛e odpoczywał. Wtedy nagle zmienili godziny pracy, wyrzucili go ze stołami. Kazali po prostu kopa´c, dzie´n po dniu. Przyjał ˛ to zupełnie spokojnie. Długo trwało nim — zupełnie nie´swiadomie — zacz˛eły mu si˛e przypomina´c dawne przekle´nstwa. Kopał, a˙z grzbiet zdawał si˛e p˛eka´c, r˛ece stały si˛e jedna˛ otwarta˛ rana˛ i czuł, z˙ e nie zdoła ju˙z podnie´sc´ nast˛epnej łopaty. Nikt mu nie podzi˛ekował, lecz przyszedł Lekarz i obejrzał go. — Koniec pracy — powiedział. — Całkowity odpoczynek. W ciemno´sci. Niggle le˙zał w zupełnym mroku, całkowicie odpoczywajac. ˛ Nic nie my´slał i niczego nie czuł. Mógł le˙ze´c tak przez godziny i lata — bez z˙ adnej ró˙znicy. I nagle usłyszał głosy, lecz inne ni˙z te, które słyszał dotychczas. Mogła to by´c rada medyczna, mo˙ze sad ˛ odbywajacy ˛ si˛e blisko, niemal w zasi˛egu r˛eki, w sasiednim ˛ pokoju przy otwartych drzwiach, cho´c nie wida´c było z˙ adnego s´wiatła. — A teraz przypadek Niggle’a — powiedział Głos. Brzmiał gro´znie, gro´zniej ni˙z głos Lekarza. — Jaki´s problem? — zapytał Drugi Głos. Ten mo˙zna byłoby nazwa´c uprzejmym, cho´c nie łagodnym, był to głos władczy, brzmiał jednocze´snie pocieszajaco ˛ i smutno. — Jakie´s kłopoty z Niggle’em? Przecie˙z miał serce. — Tak, lecz nie pracowało ono wła´sciwie. I mo˙zna byłoby podejrzewa´c, z˙ e w ogóle nie miał głowy. Zaledwie my´slał. Zauwa˙zcie, ile stracił czasu, nawet si˛e nie bawiac. ˛ Nigdy nie przygotował si˛e do podró˙zy. Był całkiem zamo˙zny, a przyjechał jak biedak i trzeba było go ulokowa´c w skrzydle przeznaczonym dla n˛edzarzy. Obawiam si˛e, z˙ e to beznadziejny przypadek. My´sl˛e, z˙ e powinien tu jeszcze zosta´c. — Prawdopodobnie to by mu nie zaszkodziło — powiedział Drugi Głos. — Lecz oczywi´scie to tylko nic nie znaczacy ˛ człowieczek. Nie chciał by´c nikim wielkim, nie był nigdy specjalnie silny. Spójrzmy do akt. Tak. Jest troch˛e rzeczy przemawiajacych ˛ na jego korzy´sc´ . — By´c mo˙ze — powiedział Pierwszy Głos — ale niewiele ich zostanie po dokładnym sprawdzeniu. — Wi˛ec, oto one — powiedział Drugi Głos. — Był z usposobienia malarzem. 60

Niezbyt dobrym oczywi´scie, lecz jednak. Jego Li´sc´ ma szczególny wdzi˛ek. Bardzo troszczył si˛e o li´scie, po prostu dla nich samych, lecz nigdy nie sadził, ˛ z˙ e czyni go to kim´s wa˙znym. Nie ma w aktach wzmianki, by próbował usprawiedliwi´c tym, nawet wobec siebie samego, zaniedbania w rzeczach nakazanych przez prawo. — Wi˛ec nie powinien zaniedbywa´c ich tak cz˛esto. — Mimo wszystko odpowiedział na wiele wezwa´n. — Niewielki procent, tylko na te łatwiejsze i nazywał je przeszkodami. W aktach ciagle ˛ pojawia si˛e to słowo, wraz z mnóstwem skarg i idiotycznych przekle´nstw. — To prawda, lecz jemu rzeczywi´scie wydawały si˛e przeszkodami. Biedaczyna! I jeszcze jedno: nigdy nie spodziewał si˛e nagrody, jak wielu podobnych do niego to nazywa. Jest przypadek Parisha, tego, który przybył pó´zniej. Był sasiadem ˛ Niggle’a, nigdy nie kiwnał ˛ dla niego palcem, rzadko okazywał te˙z wdzi˛eczno´sc´ . W aktach nie ma jednak nawet wzmianki, by Niggle spodziewał si˛e wdzi˛eczno´sci. Wydaje si˛e, z˙ e w ogóle o tym nie my´slał. — Tak, to jest co´s — powiedział Pierwszy Głos. — Ale niewiele. Sadz˛ ˛ e, z˙ e zgodzisz si˛e, i˙z Niggle cz˛esto po prostu zapominał. Zapomniał, z˙ e zrobił co´s dla Parisha, jak tylko ju˙z to zrobił. — A jednak mamy tu ostatni raport — powiedział Drugi Głos. — O tej je´zdzie rowerem w deszczu. Poło˙zyłbym na to nacisk. Wydaje si˛e oczywiste, z˙ e było to prawdziwe po´swi˛ecenie. Niggle podejrzewał, z˙ e zaprzepaszcza ostatnia˛ szans˛e uko´nczenia obrazu, podejrzewał tak˙ze, z˙ e Parish niepotrzebnie si˛e martwi. — Sadz˛ ˛ e, z˙ e podkre´slasz zbyt mocno ten fakt — powiedział Pierwszy Głos — cho´c ostatnie słowo nale˙zy do ciebie. Oczywi´scie, to twoje zadanie, jak najkorzystniej interpretowa´c fakty. Czasami na to zasługuja.˛ Co proponujesz? — My´sl˛e, z˙ e ten przypadek pozwala na nieco łagodniejsze traktowanie. Niggle pomy´slał, z˙ e nigdy nie słyszał czego´s tak wielkodusznego. „Łagodniejsze traktowanie” brzmiało jak wspaniały dar, jak zaproszenie na królewska˛ uczt˛e. I nagle Niggle si˛e zawstydził. My´sl, z˙ e jego spraw˛e potraktowano jako nadajac ˛ a˛ si˛e do „łagodniejszego traktowania” przygniotła go, sprawiła, z˙ e poczuł si˛e za˙zenowany. Jakby otrzymał publiczna˛ pochwał˛e, wiedzac ˛ — jak wszyscy — z˙ e jest ona niezasłu˙zona. Ukrył rumie´nce pod szorstkim kocem. Zapadła cisza. Nagle Pierwszy Głos odezwał si˛e do Niggle’a, bardzo blisko: — Słyszałe´s? — zapytał. — Tak — odparł Niggle. — Masz co´s do powiedzenia? — Czy mo˙zecie opowiedzie´c mi o Parishu? — poprosił Niggle. — Chciałbym zobaczy´c go znowu. Mam nadziej˛e, z˙ e nie jest bardziej chory? Czy mo˙zecie wyleczy´c jego nog˛e? Bardzo cierpi z jej powodu. I prosz˛e, nie martwcie si˛e o niego

61

i o mnie. Był bardzo dobrym sasiadem, ˛ sprzedawał znakomite ziemniaki, bardzo tanio, co oszcz˛edzało mi mnóstwo czasu. — Rzeczywi´scie? — zdziwił si˛e Pierwszy Głos. — Miło mi to słysze´c. Znowu zapadła cisza. W tej ciszy Niggle usłyszał oddalajace ˛ si˛e głosy. — Dobrze, zgadzam si˛e, — powiedział Pierwszy Głos z daleka. — Pozwólmy mu przej´sc´ do nast˛epnego stadium. Je´sli nie masz nic przeciwko temu, ju˙z jutro. Niggle obudził si˛e i odkrył, z˙ e zasłony w oknach zostały zdj˛ete i jego pokoik jest pełen s´wiatła. Wstał i przy łó˙zku znalazł wygodne ubranie zamiast szpitalnego uniformu. Po s´niadaniu Lekarz obejrzał jego poranione r˛ece, posmarował jaka´ ˛s ma´scia˛ i od razu wyleczył. Dał Niggle’owi wiele dobrych rad i butelk˛e wzmacniajacego ˛ lekarstwa (w razie potrzeby). Pó´znym rankiem dostał ciastko i szklank˛e wina. — Mo˙zecie pój´sc´ na stacj˛e — powiedział Lekarz. — Zawiadowca si˛e o was ˙ zatroszczy. Zegnajcie. Niggle wy´sliznał ˛ si˛e przez frontowe wej´scie i zamrugał nagle o´slepiony. Sło´nce błyszczało tak jasno. Spodziewał si˛e spaceru przez du˙ze miasto, odpowiadajace ˛ rozmiarom stacji, ale miasta nie było. Stał na szczycie pustego, zielonego wzgórza, omiatanego rze´skim wiatrem. W pobli˙zu nie dojrzał nikogo. W dole, u stóp wzgórza, błyszczały dachy stacji. Pomaszerował ra´zno, ale bez po´spiechu. Zawiadowca zauwa˙zył go natychmiast. — T˛edy prosz˛e — powiedział i zaprowadził Niggle’a na peron, na którym stał bardzo przyjemny, niewielki, lokalny pociag: ˛ jeden wagon, mała lokomotywa, błyszczace, ˛ czyste, nowo pomalowane. Wygladały, ˛ jakby była to ich pierwsza podró˙z. Równie˙z peron sprawiał wra˙zenie nowego, szyny błyszczały, ławki były pomalowane na zielono, podkłady pachniały wspaniale s´wie˙za˛ smoła,˛ rozgrzana˛ promieniami sło´nca. Wagon był pusty. — Dokad ˛ jedzie ten pociag, ˛ panie Zawiadowco? — zapytał Niggle. — Mys´l˛e, z˙ e sami jeszcze nie sa˛ pewni — odpowiedział Zawiadowca — ale na pewno dojedzie. — I zamknał ˛ drzwi. Pociag ˛ ruszył natychmiast. Niggle opadł na ławk˛e. Lokomotywka pykała, cia˛ gnac ˛ wagon poprzez gł˛eboki wykop o stromych, zielonych s´cianach przykrytych bł˛ekitnym niebem. Po niedługim (jak si˛e wydawało) czasie rozległ si˛e gwizd, zaskrzypiały hamulce i pociag ˛ stanał. ˛ Nie było stacji, nie było z˙ adnego napisu, jedynie schody prowadzace ˛ na zielony nasyp. A na szczycie schodów furtka w starannie przyci˛etym z˙ ywopłocie. Stał przy niej jego rower, a mo˙ze tylko podobny, w ka˙zdym razie z˙ ółciła si˛e przypi˛eta do ramy tabliczka, na której wielkimi literami napisano: NIGGLE. Niggle otworzył drzwiczki, wskoczył na rower i potoczył si˛e zboczem nasypu w ciepłych promieniach wiosennego sło´nca. Szybko spostrzegł, z˙ e dró˙zka, która˛ jechał na poczatku, ˛ znikła i jedzie teraz po wspaniałej trawie. Była zielona i g˛esta, 62

a przecie˙z ka˙zde z´ d´zbło wida´c było wyra´znie. Wydawało mu si˛e, z˙ e pami˛eta taka˛ traw˛e, z˙ e widział ja˛ kiedy´s i gdzie´s, a mo˙ze tylko s´nił o niej? Kształty terenu te˙z były znajome. Tak, stawał si˛e teraz poziomy — jak powinien — a teraz znowu zaczynał si˛e wznosi´c. Pomi˛edzy sło´nce a Niggle’a wkradł si˛e zielony cie´n. Niggle spojrzał w gór˛e i spadł z roweru. Przed nim stało Drzewo — jego Drzewo — sko´nczone. Je´sli mo˙zecie nazwa´c tak Drzewo, które z˙ yje, którego li´scie si˛e rozwijaja,˛ a gał˛ezie rosna˛ i kołysza˛ si˛e na wietrze, który Niggle tak cz˛esto czuł, którego tak cz˛esto si˛e domy´slał, który tak cz˛esto i bezskutecznie próbował malowa´c. Spojrzał na Drzewo, wolno podniósł r˛ece i rozło˙zył je szeroko. — Oto dar — powiedział. Mówił o swej sztuce i o jej dziele, ale u˙zył tego słowa najzupełniej dosłownie. Chodził wkoło, patrzac ˛ na Drzewo. Rosły na nim li´scie, nad którymi tak ci˛ez˙ ko pracował, a wygladały ˛ raczej tak, jak je sobie wymarzył, ni˙z jak je wykonał. Były te˙z i inne: te, o których jedynie my´slał, i te, o których mógłby pomy´sle´c, gdyby tylko miał nieco wi˛ecej czasu. Nie było na nich z˙ adnych napisów, były to po prostu s´liczne li´scie, lecz jednocze´snie mo˙zna było okre´sli´c je tak dokładnie jak dni w kalendarzu. Te najpi˛ekniejsze i najbardziej charakterystyczne, najlepsze przykłady stylu Niggle’a były na pewno stworzone przy współpracy Parisha, nie było innego sposobu, by si˛e tu znalazły. Na gał˛eziach Drzewa ptaki budowały swe gniazda. Zadziwiajace ˛ ptaki — jak one s´piewały! Dobierały si˛e parami, wysiadywały młode, piskl˛eta uczyły si˛e fruwa´c i wkrótce odlatywały do Lasu — wła´snie wtedy, gdy na nie patrzył. Dopiero teraz spostrzegł Las, który był tu tak˙ze, rozpo´scierajac ˛ si˛e po obu stronach Drzewa i niknac ˛ w dali. Szczyty Gór błyszczały na horyzoncie. Potem Niggle obrócił si˛e w stron˛e Lasu. Nie dlatego, z˙ e Drzewo go zm˛eczyło. Zadomowiło si˛e teraz w jego pami˛eci, był s´wiadom jego i jego wzrostu nawet wtedy, gdy na nie patrzył. Kiedy odszedł, odkrył zdumiewajac ˛ a˛ rzecz: Las, oczywi´scie, był dalekim Lasem, ale mo˙zna było zbli˙zy´c si˛e, a nawet wej´sc´ do´n i nie tracił on nic ze swego szczególnego pi˛ekna. Nigdy przedtem nie był w stanie pój´sc´ w zmieniajac ˛ go w zwykłe „otoczenie”. Dodawało to sporo atrakcji spacerom po tej ziemi, bowiem, gdy szedłe´s, rozpo´scierały si˛e nowe perspektywy, mogłe´s je dwoi´c, troi´c, mno˙zy´c zachwyty. Mogłe´s odchodzi´c coraz dalej i dalej, i mie´c cały kraj w ogrodzie lub na obrazie (je´sli wolicie tak wła´snie to nazywa´c). Mogłe´s i´sc´ coraz dalej i dalej, lecz prawdopodobnie nie w niesko´nczono´sc´ . W tle były Góry. Wydawało si˛e, z˙ e nie nale˙za˛ one do obrazu, mo˙ze tylko łacz ˛ a˛ go z czym´s zupełnie innym, czym´s całkowicie ró˙znym, błyszczacym ˛ spoza drzew; z innym obrazem. Niggle spacerował, lecz nie była to zwykła włócz˛ega. Rozgladał ˛ si˛e wokół uwa˙znie. Drzewo było sko´nczone, cho´c z nim nie sko´nczono. „Po prostu inna droga ku temu, co zdarza si˛e zwykle” — pomy´slał, lecz w Lesie wiele było niedoko´nczonych miejsc, które ciagle ˛ wymagały pracy i namysłu. Nic ju˙z nie wymagało 63

zmian, nic z tego, co istniało nie było złe, lecz przecie˙z trzeba było kontynuowa´c prac˛e a˙z do ko´nca. W ka˙zdym przypadku Niggle był doskonale s´wiadom tego ko´nca. Usiadł pod dalekim drzewem, odmiana˛ Wielkiego Drzewa, które było, a w ka˙zdym razie po kilku korektach mogło by´c równie˙z niepowtarzalne, i zaczał ˛ si˛e zastanawia´c, gdzie zacza´ ˛c prac˛e, gdzie ja˛ sko´nczy´c i ile czasu na nia˛ potrzeba. Nie potrafił jednak opracowa´c planu. — Oczywi´scie — powiedział — potrzebuj˛e Parisha. Ziemia, drzewa, ro´sliny maja˛ wiele tajemnic, które on zna, a ja nie. To miejsce nie mo˙ze sta´c si˛e moim prywatnym parkiem. Potrzebuj˛e pomocy i rady. Powinienem był wcze´sniej o tym pomy´sle´c. Podniósł si˛e i podszedł do miejsca, od którego zdecydował si˛e zacza´ ˛c prac˛e. Zdjał ˛ marynark˛e. Nagle w małej, osłoni˛etej dolince, ukrytej przed ludzkim wzrokiem, zobaczył rozgladaj ˛ acego ˛ si˛e wokół i raczej oszołomionego człowieka. Opierał si˛e on na łopacie i wida´c było, z˙ e nie bardzo wie, co zrobi´c. Niggle rozpoznał go. — Parish! — zawołał. Parish zarzucił łopat˛e na plecy i podszedł do Niggle’a. Ciagle ˛ troch˛e utykał. Nie odzywali si˛e do siebie, po prostu skin˛eli głowami, tak jak to mieli w zwyczaju, mijajac ˛ si˛e w alejce, lecz teraz szli razem, rami˛e w rami˛e. Bez słów doskonale si˛e zgodzili, gdzie ma stana´ ˛c dom, a gdzie urzadzi´ ˛ c ogród, który wydawał si˛e potrzebny. Gdy ju˙z pracowali razem, okazało si˛e, z˙ e teraz Niggle był lepszy w organizowaniu pracy i wykonywaniu planów. Zdumiewajace ˛ — to Niggle bardziej przejmował si˛e budownictwem i ogrodnictwem, podczas gdy Parish z zachwytem przygladał ˛ si˛e drzewom, a szczególnie Drzewu. Pewnego dnia Niggle był zaj˛ety sadzeniem z˙ ywopłotu, a Parish le˙zał obok na trawie, obserwujac ˛ uwa˙znie pi˛ekny z˙ ółty kwiat rosnacy ˛ w zielonej trawie. Ju˙z dawno Niggle zasadził ich wiele w´sród korzeni Drzewa. Nagle Parish spojrzał w gór˛e, twarz błyszczała mu w sło´ncu i u´smiechał si˛e. — To wspaniałe — powiedział. — Naprawd˛e nie powinienem tutaj by´c. Dzi˛ekuj˛e za te kilka słów w mojej obronie. — Nonsens — odpowiedział Niggle. — Nie pami˛etam co powiedziałem, ale z pewno´scia˛ było to za mało. — Wcale nie. Wyciagn˛ ˛ eli mnie znacznie wcze´sniej. To Drugi Głos, wiesz, on mnie tu przysłał; powiedział, z˙ e prosiłe´s, z˙ eby mnie zobaczy´c. Zawdzi˛eczam to tobie. — Nie. Zawdzi˛eczasz to Drugiemu Głosowi. Obaj mu to zawdzi˛eczamy. I dalej mieszkali i pracowali razem, nie wiem jak długo. Nie ma sensu za64

przecza´c, z˙ e czasem si˛e kłócili, szczególnie, gdy obaj byli zm˛eczeni. Na poczatku ˛ zdarzało im si˛e m˛eczy´c. Przypomnieli sobie, z˙ e obaj maja˛ lekarstwo. Ka˙zda bu´ telka miała na nalepce ten sam napis: Kilka kropel wpu´sci´c do wody ze Zródła. U˙zywa´c przed odpoczynkiem. ´ Znale´zli Zródło w sercu Lasu. Tylko raz, dawno temu, Niggle wyobraził je sobie, ale nigdy go nie namalował. Teraz spostrzegł, z˙ e zasila ono połyskujace ˛ jezioro i jest z´ ródłem po˙zywienia dla wszystkiego, co rosło na tej ziemi. Kilka kropel uczyniło wod˛e nieco gorzka,˛ od´swie˙zajac ˛ a˛ jednak i dodajac ˛ a˛ sił, równie˙z w głowie robiło si˛e ja´sniej. Po wypiciu odpoczywali samotnie, a potem znów pracowali razem i ju˙z si˛e nie kłócili. Niggle my´slał o cudownych, nowych ro´slinach i kwiatach, a Parish zawsze wiedział dokładnie, jak je zasadzi´c i gdzie b˛eda˛ najlepiej rosły. Przestali potrzebowa´c lekarstwa na długo, nim si˛e sko´nczyło. Parish ju˙z nie utykał. Im bardziej ich praca zbli˙zała si˛e do ko´nca, tym wi˛ecej czasu po´swi˛ecali na spacery, ogladaj ˛ ac ˛ drzewa i kwiaty, s´wiatło i kształty, i poło˙zenie swej krainy. Czasem s´piewali razem, lecz Niggle odkrył, z˙ e coraz cz˛es´ciej spoglada ˛ w stron˛e gór. Nadszedł czas, gdy dom w dolinie, ogród, trawnik, las, jezioro były niemal sko´nczone — w sobie tylko wła´sciwy sposób. Wielkie Drzewo rozkwitło w pełni. — Powinni´smy sko´nczy´c dzi´s wieczorem — powiedział Parish pewnego dnia. — Pó´zniej b˛edziemy mogli pój´sc´ na naprawd˛e długi spacer. Wyruszyli nast˛epnego dnia i szli a˙z do samego Kra´nca. Oczywi´scie, nie było go wida´c, nie było granicy, płotu, s´ciany. Lecz wiedzieli, z˙ e doszli do kraw˛edzi swego s´wiata. Zobaczyli m˛ez˙ czyzn˛e wygladaj ˛ acego ˛ na pasterza. Szedł ku nim w dół, po pokrytych trawa˛ zboczach gór. — Chcecie przewodnika? — zapytał. — Chcecie i´sc´ ? Na chwil˛e cie´n rozdzielił Niggle’a i Parisha, bo Niggle wiedział, z˙ e chce i (w pewnym sensie) powinien pój´sc´ , a Parish nie chciał i nie był jeszcze do tego gotowy. — Musz˛e poczeka´c na z˙ on˛e — powiedział Parish do Niggle’a. — B˛edzie samotna. Spodziewam si˛e, z˙ e zechca˛ wysła´c ja˛ do mnie kiedy´s, kiedy b˛edzie ju˙z gotowa i kiedy ja przygotuj˛e si˛e na to. Sko´nczyli´smy dom — taki, jaki potrafili´smy zbudowa´c — i chciałbym go jej pokaza´c. B˛edzie mogła go urzadzi´ ˛ c, uczyni´c bardziej przytulnym. Spodziewam si˛e, z˙ e tak˙ze polubi nasz kraj. — Obrócił si˛e do pasterza. — Jeste´s przewodnikiem? Czy mógłby´s powiedzie´c, jak nazywa si˛e to miejsce? — Nie wiesz? — zdziwił si˛e m˛ez˙ czyzna. — To Kraina Niggle’a. To obraz Niggle’a. Przynajmniej w wi˛ekszo´sci, cz˛es´c´ to tak˙ze Ogród Parisha. — Obraz Niggle’a! — krzyknał ˛ zaskoczony Parish. — Ty wymy´sliłe´s to wszystko, Niggle? Nie my´slałem, z˙ e jeste´s taki madry. ˛ Dlaczego mi nie powiedziałe´s? 65

— Próbował — powiedział pasterz. — To ty nie chciałe´s patrze´c. Wtedy miał tylko płótno i farby, a ty chciałe´s załata´c nimi dach. To wła´snie to, co wraz z z˙ ona˛ nazywali´scie głupstwem Niggle’a albo mazanina.˛ — Ale wtedy wygladało ˛ to zupełnie inaczej, nieprawdziwie — powiedział Parish. — Wtedy był tylko cie´n, ale mógłby´s zobaczy´c nawet cie´n, gdyby´s tylko pomy´slał „warto spróbowa´c”. — To ja nie dałem ci szansy — powiedział Niggle. — Nie próbowałem nigdy nic wyja´sni´c. Nazywałem ci˛e Stary Robal. Czy ma to teraz jakie´s znaczenie? Mieszkali´smy i pracowali´smy razem. Los mógł kierowa´c nami inaczej, ale nie mógł lepiej. Mimo to obawiam si˛e, z˙ e powinienem pój´sc´ . Przypuszczam, z˙ e spotkamy si˛e znowu. Musi by´c jeszcze wiele rzeczy, które potrafimy zrobi´c razem. Do zobaczenia. Potrzasn ˛ ał ˛ r˛eka˛ Parisha — była to dobra, mocna, uczciwa dło´n. Odwrócił si˛e na chwil˛e i spojrzał za siebie. Kwiaty Wielkiego Drzewa l´sniły jak płomienie, a ptaki fruwały ponad nim, s´piewajac. ˛ U´smiechnał ˛ si˛e, ukłonił Parishowi i odszedł z pasterzem. Odszedł nauczy´c si˛e wszystkiego o owcach i halach, odszedł, by patrze´c na niebo szersze i bardziej bł˛ekitne i i´sc´ wy˙zej, coraz wy˙zej, w Góry. Nie wiem, co zdarzyło si˛e z nim pó´zniej. Nawet mały Niggle w swoim starym domku mógł szkicowa´c Góry, wchodziły w s´wiat jego obrazu, lecz co le˙zy poza nimi wiedza˛ tylko ci, którzy je przekroczyli. — My´sl˛e, z˙ e był to tylko głupi, mały człowiek — powiedział radca Tompkins. — Naprawd˛e bezwarto´sciowy, z˙ adnego po˙zytku dla społecze´nstwa. — Nie wiem — odpowiedział Atkins, który nie był nikim wa˙znym, po prostu nauczycielem. — Nie jestem pewien, to zale˙zy, co rozumiesz przez „po˙zytek”. — Bez po˙zytku praktycznego czy ekonomicznego — powiedział Tompkins. — Odwa˙ze˛ si˛e powiedzie´c, z˙ e mo˙zna było zrobi´c z niego u˙zyteczne kółko w mechanizmie społecznym, gdyby´scie wy, nauczyciele, znali swoja˛ robot˛e. Ale nie znacie i stad ˛ biora˛ si˛e tego rodzaju bezu˙zyteczni osobnicy. Gdybym ja rzadził ˛ tym krajem, potrafiłbym znale´zc´ prac˛e, do której on i jemu podobni si˛e nadaja: ˛ zmywanie naczy´n w kuchni komunalnej czy co´s podobnego i sprawdzałbym, czy robia˛ to dobrze. Je´sli nie, zrobiłbym z nimi porzadek. ˛ Z nim ju˙z dawno zrobiłbym porzadek. ˛ — Zrobi´c porzadek? ˛ To znaczy, z˙ e kazałby´s mu zacza´ ˛c podró˙z przed jego czasem? — Tak, je´sli upierasz si˛e przy tym starym, nic nie znaczacym ˛ okre´sleniu. Prze´ pchna´ ˛c przez tunel na Wysypisko Smieci — to miałem na my´sli! — Wi˛ec sadzisz, ˛ z˙ e malarstwo nie jest nic warte? — Oczywi´scie, malarstwo bywa u˙zyteczne. Jednak nie jego malarstwo. Jest ogromne pole do działania dla s´miałych, młodych ludzi, nie bojacych ˛ si˛e nowych 66

idei i nowych metod, lecz nie ma z˙ adnego dla takich staromodnych bzdur. Marzenia na jawie! Nie potrafiłby zaprojektowa´c plakatu reklamowego, nawet gdyby od tego zale˙zało jego z˙ ycie. Marnowanie czasu na li´scie i kwiaty. Raz zapytałem go: „Po co?” Odpowiedział, z˙ e sadzi, ˛ i˙z to ładne. Uwierzycie w to? Ładne! Co? Od˙zywcze i płciowe organa ro´slin? Powiedziałem mu to, lecz nie umiał odpowiedzie´c. Głupiec, robił z siebie wariata. — Robił — zgodził si˛e Atkins. — Tak, biedny ludzik. Nigdy niczego nie sko´nczył. Oczywi´scie, kiedy odszedł, z jego płócien zrobiono „lepszy u˙zytek”. Jednak nie jestem tego taki pewien, Tompkins. Pami˛etasz to wielkie, którego u˙zyli do naprawy zrujnowanego domu w sasiedztwie, ˛ po burzach i powodzi? Znalazłem jego fragment, wyrwany, le˙zacy ˛ na polu. Był zniszczony, ale czytelny, szczyt gór i gała´ ˛z pełna li´sci. Ciagle ˛ mam w głowie ten widok. — Masz gdzie? — zdziwił si˛e Tompkins. — O czym wy w ogóle mówicie? — zapytał Perkins, próbujac ˛ zaprowadzi´c spokój, Atkins bowiem mocno si˛e zaczerwienił. — Nie warto o nim mówi´c — powiedział Tompkins. — Nie wiem, po co w ogóle zacz˛eli´smy t˛e rozmow˛e. Nie mieszka w mie´scie. — Nie — zdenerwował si˛e Atkins. — Mimo to miałe´s na oku jego dom. Dlatego przychodziłe´s, gadałe´s i kpiłe´s z niego, gdy pił herbat˛e. No wi˛ec masz teraz jego dom i jeszcze jeden w mie´scie, wi˛ec nie zazdro´sc´ mu imienia. Mówimy o Niggle’u, je´sli chcesz wiedzie´c, Perkins. — Biedny, mały Niggle. W ogóle nie wiedziałem, z˙ e malował. W ten sposób prawdopodobnie po raz ostatni wymieniono imi˛e Niggle’a w rozmowie. Jednak Atkins przechował ocalona˛ cz˛es´c´ obrazu. W ko´ncu zgniła, ale jeden li´sc´ pozostał nietkni˛ety. Atkins oprawił go, pó´zniej ofiarował nawet Muzeum Miejskiemu. Długo jeszcze Li´sc´ , dzieło Niggle ’a wisiał w kacie, ˛ zauwaz˙ any przez niewielu. W ko´ncu muzeum spłon˛eło i li´sc´ , wraz z Niggle’em, poszedł w zapomnienie w swej dawnej ojczy´znie. — To naprawd˛e okazało si˛e u˙zyteczne — powiedział Drugi Głos. — Na wakacje, dla odpr˛ez˙ enia. Odzyskuje si˛e pełni˛e sił. I nie tylko. Dla wielu jest to najlepsze wprowadzenie w Góry. Działa cuda w niektórych przypadkach. Coraz cz˛es´ciej ich tam wysyłam. Niewielu musi wróci´c. — No wła´snie — rzekł Pierwszy Głos. — Powinni´smy jako´s nazwa´c ten kraj. Co proponujesz? — Zawiadowca zrobił to ju˙z jaki´s czas temu. „Pociag ˛ do Niggle’s Parish13 gotów do odjazdu”, tak mówi od dawna. Niggle’s Parish. Zawiadomiłem ich obu. — I co powiedzieli? 13

Niggle’s Parish — Parafia Niggle’a. Imiona bohaterów opowiadania, jak wiele imion w ksia˙ ˛zkach Tolkiena, sa˛ znaczace: ˛ „to niggle” oznacza „grzeba´c si˛e w drobiazgach”, natomiast „parish” to „parafia” — przyp. tłum.

´ — Smieli si˛e. Góry d´zwi˛eczały ich s´miechem.

68

Mythopoeia

Dedykowane tym, którzy twierdza,˛ z˙ e mity sa˛ kłamstwem i nie maja˛ znaczenia, nawet je´sli sa˛ „tchnieniem poprzez srebro” Filomitos do Mizomitosa Kiedy spogladasz ˛ na drzewa, cieszac ˛ oko (bo drzewa sa˛ „drzewami” i wyrastaja˛ wysoko), kroczysz uroczy´scie po schludnej Ziemi, po jednym z male´nkich globów wielkiej Przestrzeni pewien, z˙ e gwiazda jest gwiazda˛ — kulista˛ materia˛ — a mo˙ze tylko matematyka˛ s´wietlista˛ natury, uformowana˛ w zimnej Pró˙zni, gdzie przeznaczenia atomów nic nie ró˙zni od przeznaczenia człowieka, który w ka˙zdej chwili przed s´miercia˛ ucieka. Pogodzi´c si˛e musimy ze Stwórcy wola,˛ cho´c jego niezrozumiałe zamysły niewola˛ nasze małe umysły, w których zachodza˛ wielkie procesy, cho´c nikogo nie obchodza.˛ Jednak Czas rozwija si˛e jak ro´slina, cho´c nie znana jest mroczna przyczyna, która nakazuje mu da˙ ˛zy´c do nieznanego celu, wydobywajac ˛ w drodze galimatias form tak wielu, jak gdyby zapisano je w szalonym natchnieniu, nie zapominajac ˛ o z˙ adnym odcieniu pi˛ekna, czuło´sci, przera˙zenia i obł˛edu; autor r˛ekopisu starał si˛e unikna´ ˛c bł˛edów wiedzac, ˛ z˙ e mimo ró˙znorodno´sci form wszystkie maja˛ co´s wspólnego jak kosmiczna rodzina, która wywodzi si˛e z jednego Przodka — komar, człowiek, kamie´n i sło´nce. Bóg stworzył niebotyczne skały 69

i wysokopienne drzewa dla swej chwały, ziemska˛ ziemi˛e i gwiazdy, które mienia˛ ksi˛ega˛ losu dla stapaj ˛ acych ˛ po ziemi ludzi homunkulusów, których delikatne nerwy sa˛ tak czułe na s´wiatło i d´zwi˛eki. Falowanie morza i wiatr w konarach, osobliwo´sc´ stad krów i zielona trawa, ogłuszajace ˛ grzmoty i o´slepiajace ˛ błyskawice, s´piewajace ˛ ptaki i ludzkie oblicze – wyłaniaja˛ si˛e z przedwiecznego mułu, tak jak s´wiatło z odwiecznego cienia, z˙ yja˛ i umieraja,˛ i powracaja˛ do nieistnienia. Wszystkie obrazy b˛eda˛ zarejestrowane i w zwojach mózgu wydrukowane, ka˙zdy w odr˛ebnej szczerbie. Jednak, z˙ e jest „drzewem” nie s´niło si˛e z˙ adnemu drzewu, dopóki nazw nie otrzymały brzozy, d˛eby, buki. Kiedy odkryli mowy swej bogactwo, którzy t˛esknym spojrzeniem s´ledza˛ ptactwo i imionami pi˛eknymi jak ogród przyrody obdarzyli drzewa, gwiazdy, ptaki i wody. W zielniku słów przechowali obraz s´wiata dla potomnych, odległy jak echo lata w s´rodku zimy, jak skuteczne zakl˛ecie, które wywoła niewyra´zny obraz w pami˛eci, a stanowi zarazem wró˙zb˛e, wyrok i kpin˛e, przewrotna˛ odpowied´z tym, którzy zgł˛ebiaja˛ praprzyczyn˛e wszystkich tajemniczych sił przyrody, które wprawiono w ruch, gdy s´wiat był młody. Patrzac ˛ na korony niebosi˛ez˙ nych drzew, nad którymi suna˛ ci˛ez˙ kie chmury, odczuwamy pierwsze ruchy płodu natury, która ka˙zdej wiosny odradza si˛e znów, tak jak niegdy´s zrodziła si˛e z boskiego snu, obejmujac ˛ w posiadanie s´wiat i napełniajac ˛ go z˙ yciem i s´miercia˛ gwiazd, bestii i drzew, z którymi spokrewnił nas odwieczny obrót Ziemi. Blask słonecznych promieni 70

uwalnia z okowów niewolników korzeni, czerpiacych ˛ z wieloletniego do´swiadczenia pnia i gał˛ezi, z pami˛eci własnego cienia, wypłukujacych ˛ wraz z wiosennym deszczem z˙ ył˛e z˙ ywotna˛ z odr˛etwiałych zmysłów, przez która˛ ziemia przetoczy a˙z do umysłu z li´sci swoja˛ moc, która wyniesie powoli drzewo do minionego s´wiata, przyjaznego elfom, sprytnym magom, które w ku´zni s´wiadomo´sci przekuwaja˛ s´wiatło i ciemno´sc´ w tajemnicza˛ moc miło´sci. Nie ujrzy gwiazd, kto nie widzi rozbłysku stworzenia w płomieniach srebrzystych czarodziejskiego kwiatu, z którego zrodziła si˛e jak owoc odwieczna pie´sn´ i zabiło jej serce — Słowo. Stad ˛ bierze si˛e jego moc niezwykła, z˙ e brzmi jeszcze długo, gdy umilknie muzyka. W najwy˙zszej sferze słowa nie ma firmamentu, a jedynie brylantowy namiot po´sród bł˛ekitnego odm˛etu, utkany z mitów i wiary w elfy. Akrobata w słów przestrzeni nie dostrze˙ze stamtad ˛ Ziemi – macierzy wszystkich mitów, z której łona zrodziło si˛e wszystko. Serce człowieka nie składa si˛e z kłamstw, ale przepełnia je madro´ ˛ sc´ Jedynego M˛edrca, którego przywołuje w niesko´nczono´sc´ , by ocalił jego dusz˛e skrzywdzona˛ przez zło, które uczynił zniech˛econy brakiem dobra. Jeszcze nie jest zgubiony, jeszcze nie całkiem zmieniony w potwora, któremu pomysły podsuwa wyobra´znia chora. Zha´nbiony nienawi´scia˛ nie utraci tronu i zachowa wy´swiechtane szaty dziedzica, któremu w pacht Bóg w akcie stworzenia oddał cały s´wiat. Wszak nie jest przeznaczeniem człowieka, by jak bałwochwalca czcił artefakt. Człowiek, stwórca pomniejszy, stwarza s´wiat w ka˙zdym ze swych wierszy, zapatrzony w boski akt stworzenia, 71

który jak załamane s´wiatło odmienia si˛e w jego duszy i rozszczepia jak samotna˛ Biel na wiele barw i odcieni, na uwadze majac ˛ cel, który w niesko´nczonej ilo´sci kombinacji wyrazi jego zachwyt wobec boskich racji w zwierciadle słowa. Miriady stworze´n o kształtach, które wskazuja˛ na dzieło Bo˙ze, powtarzaja˛ si˛e w snach, z˙ yja˛ przekazywane w legendach. Chocia˙z wszystkie zakamarki i szczeliny s´wiata zamieszkuja˛ elfy i gobliny, jednak odwa˙zyli´smy si˛e zbudowa´c bogom miło´sci domy ze s´wiatła i ciemno´sci, s´wiatynie ˛ pradawnych smoków, gdy˙z takie było nasze prawo, cho´c nie wiemy, skad ˛ si˛e wzi˛eło (korzystne czy nie), i Prawo nie zgin˛eło. Wcia˙ ˛z z˙ yjemy zgodnie z prawem, które si˛e nie zmienia, gdy˙z jeste´smy Korona˛ stworzenia. Tak! Wiara w marzenia, cho´c osiagn˛ ˛ eli´smy wiek m˛eski, pozwala oszuka´c nie´smiałe serce i straszny Fakt kl˛eski. Skad ˛ si˛e bierze moc fantazji, pot˛ega marzenia, która szpetot˛e w pi˛ekno przemienia? Gdzie sny o pot˛edze si˛e urzeczywistniaja,˛ cho´c zwykłym wymysłem si˛e wydaja? ˛ Wyobra´zmy sobie cudowne wyzdrowienie po długiej chorobie, ostateczne spełnienie, które nie jest czczym wymysłem, rekonwalescencja˛ ducha, która˛ z rozmysłem starali´smy si˛e odsuna´ ˛c od swojej chorej duszy. Ale ból jest bólem, narz˛edziem katuszy, co daje znak o przewlekłej chorobie. Niewdzi˛ecznik próbuje zapomnie´c o grobie i nigdy nie opiera si˛e złu, bo ze zła rodzi si˛e ta straszna pewno´sc´ , jak mgła g˛estniejaca ˛ w bezgwiezdnej ciemno´sci, z˙ e zło istnieje. Błogosławieni cisi, którzy nienawidza˛ zła, którzy z l˛ekiem zamykaja˛ bram˛e przed złem, czuwajac ˛ nad swych bliskich snem, przy ubogim warsztacie tkackim prz˛eda˛ tkanin˛e pozłacana˛ s´wiatłem mijajacego ˛ dnia, łudzac ˛ si˛e i wierzac, ˛ z˙ e nie wszystko odchodzi w Cie´n. 72

Błogosławieni potomkowie Noego, którzy buduja˛ małe arki i odpływaja˛ od bezpiecznego brzegu, z˙ eglujac ˛ wbrew przeciwnym wiatrom tam, gdzie prowadzi s´wiatło, łudzac ˛ si˛e pogłoska˛ o przystani, która˛ podsyca wiara, lecz zanim dopłyna˛ do horyzontu, ujrza˛ zamiast ladu ˛ przera˙zajace ˛ widmo, które ukazuje si˛e ludziom przed sama˛ s´miercia.˛ Błogosławieni twórcy legend, obdarzeni talentem, jakiego si˛e ju˙z nie spotyka w epoce pisma i nagra´n fonograficznych. I nie dlatego, z˙ e ludzie zapomnieli o Nocy i uciekaja˛ si˛e do masowego organizowania rozkoszy na kwitnacych ˛ jak lotos wyspach ekonomicznego szcz˛es´cia — sprzeniewierzone dusze, które Kirke obdarzy zdradzieckim pocałunkiem, przemieniajac ˛ ludzi w s´winie (przy tym produkowane przemysłowo symulowane rozkosze podwójnie kusza). ˛ Takie wyspy ujrzeli daleko, a nawet pi˛ekniejsze ni˙z u niebezpiecznych wybrze˙zy Azji Mniejszej. Dopłyn˛eli tam, mimo wielu przestróg, i spojrzeli s´mierci w oczy z bliska, i ponie´sli ostateczna˛ kl˛esk˛e. Jednak nie pogra˙ ˛zyli si˛e w rozpaczy, cho´c niejeden z nich własna˛ otchła´n zobaczył, lecz cz˛estokro´c po´sród bł˛ekitnych odm˛etów, bł˛ednie przebierajac ˛ palcami nad instrumentem, s´piewali o zwyci˛estwie, pewnie szarpiac ˛ lir˛e, a w ich gorejacych ˛ sercach płon˛eła legendarna odwaga, która z pierwotnym l˛ekiem si˛e zmaga, roz´swietlajac ˛ Tera´zniejszo´sc´ i ciemna˛ Przeszło´sc´ blaskiem sło´nc, których, jak głosi stara opowie´sc´ , nie widział dotad ˛ z˙ aden człowiek. Wskazali mi drog˛e minstrele, uderzajac ˛ w struny, s´piewajac ˛ o niewidzialnym z˙ eglarzu, a u´smiech fortuny sprawił, z˙ e po˙zeglowałem po gł˛ebinie oceanu 73

w nieznanym celu, nie omieszkajac ˛ zwiedzi´c Kraju Czarów. Potem jak narciarz, który zje˙zd˙za na deskach po górskim zboczu, jak awanturnik goniacy ˛ za czym´s mglistym na Dzikim Zachodzie, w czepku urodzony pechowiec, któremu udało si˛e zbiec z obl˛ez˙ onej twierdzy, gdzie głupcy z˙ yja˛ dla pieni˛edzy, nurzajac ˛ si˛e w nieczysto´sciach, a włada nimi tylko jedna z˙ adza, ˛ by mie´c jak najwi˛ecej bogactwa, nie baczac ˛ na własne matactwa. Wybra´ncy wró˙zek lojalnie odnosza˛ do mennicy wyobra´zni bogactwo fantastycznego królestwa, o którym znajdziesz wzmiank˛e w opowie´sciach minstreli, a jego map˛e na choragwiach ˛ wyhaftowanych w heraldyczne emblematy niewidzialnego Włodarza. Nie b˛ed˛e spacerował z post˛epowymi małpami, wyprostowany i madry ˛ po promenadzie, która wprost do przepa´sci prowadzi. Gdyby Bóg okazał miłosierdzie ludzko´sci i stworzył s´wiat od nowa w przyszłej ciemno´sci, kładac ˛ kres post˛epowi, który nie ma kresu, ten sam bezowocny nurt popłynałby ˛ ze z´ ródła pod zmieniona˛ nazwa˛ i w nowych trudach człowiek zbudowałby piekło nowego wieku, gdy˙z post˛ep wyznacza drog˛e człowieka. Wi˛ec nie podejm˛e twej w˛edrówki znojnej przez równiny umysłu monotonne, gdzie zamiast wiedzy tajemnej z dziupli prastarych drzew, człowiek czerpie tylko informacje z komputera — dumy ludzko´sci – współczesnego drzewa wiadomo´sci. Cho´c nie jest wina˛ małego twórcy, z˙ e nie ma udziału w dziele Stwórcy, ˙ jednak nie kłaniam si˛e przed Zelazn a˛ Korona˛ i złotego widma nie porzucam w niesko´nczono´sc´ . By´c mo˙ze w Raju nie zazna wytchnienia ludzkie oko obdarzone nadmierna˛ obecno´scia˛ pi˛ekna, w które wpatruje si˛e w iluminowany t˛ecza˛ 74

wieczny dzie´n, zanim gwiazdy go zwie´ncza˛ ciemno´scia˛ wiecznej nocy. Człowiek musi si˛e odnowi´c w zwierciadle prawdy i swoje rysy odnale´zc´ w podobie´nstwie do Prawdy, a kiedy spojrzy na Kraj Błogosławiony, na wody czyste i pola zielone, zrozumie, z˙ e wszystko jest takie, jakie jest, i cho´c s´wiat ma swój kres, Bóg obdarzył nas wolna˛ wola: ˛ Da˙ ˛zy´c do Zbawienia jest człowieka rola,˛ Bóg nie zagra˙za ludzkiej duszy, ogrodnik nie zniszczy ogrodu, dziecko swojej ulubionej zabawki. Zła tutaj nie zobaczysz, gdy˙z zło nie było zamiarem Stwórcy, ale ujrzysz je w oczach oszusta, cho´c nie było go u z´ ródła, ale zrodziło si˛e z wyboru, nie z d´zwi˛eku, ale z brzmienia głosu. W Raju nie ma zła: nowe drzewa nie znaja˛ kłamstwa. Nie zapomnij, z˙ e odradzaja˛ si˛e w blasku wiecznego dnia i nigdy nie umieraja,˛ tak jak drzewa po wygnaniu z Raju. Poeci rozpłomieniaja˛ si˛e nad ich korona,˛ pochylajac ˛ si˛e nad niesko´nczona˛ ksi˛ega˛ pi˛ekna, która˛ wertuja˛ ich palce w bł˛ednym przebieraniu nad instrumentem, ka˙zda˛ nut˛e wybierajac ˛ z Wszechdzieła.