Realia Byzantina (German, English and Greek Edition)

Realia Byzantina

≥

Byzantinisches Archiv Begründet von Karl Krumbacher Als Ergänzung zur Byzantinischen Zeitschrift herausgegeben von Albrecht Berger

Band 22

Walter de Gruyter · Berlin · New York

Realia Byzantina

Herausgegeben von Sofia Kotzabassi und Giannis Mavromatis

Walter de Gruyter · Berlin · New York

앝 Gedruckt auf säurefreiem Papier, 앪 das die US-ANSI-Norm über Haltbarkeit erfüllt.

ISBN 978-3-11-022230-2 Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar. 쑔 Copyright 2009 by Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, D-10785 Berlin. Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Printed in Germany Einbandentwurf: Christopher Schneider, Laufen Druck und buchbinderische Verarbeitung: Hubert & Co. GmbH & Co. KG, Göttingen

TABULA GRATULATORIA Eirini Afentoulidou-Leitgeb, Wien Panagiotis Agapitos, Nicosia Eleni Aggelomati-Tsougaraki, Kerkyra Christine Angelidi, Athen Takis Antonopoulos, Ioannina Maria Baltazani, Ioannina Andreas Brouzos, Ioannina Elissavet Chatziantoniou, Thessaloniki Nano Chatzidaki, Ioannina Eleni Chouliara, Ioannina Irene Chrestou, Athen Kriton Chryssochoidis, Athen Costas N. Constantinides, Ioannina Carolina Cupane, Wien Giuseppe De Gregorio, Salerno Angeliki Delikari, Thessaloniki Marina Detoraki, Rethymno Theocharis Detorakis, Herakleio Soteroula Dimitriadi-Constantinidi, Ioannina Elisabeth Fisher, Washington D.C. George Freris, Thessaloniki Ernst Gamillscheg, Wien Ariadne Gartziu, Ioannina Demetrios Georgakopoulos, Ioannina Giorgos Giannakis, Ioannina Ilias Giarenis, Kerkyra Andreas Gkoutzioukostas, Thessaloniki Athanasios Gotovos, Ioannina Martha Grigoriou-Ioannidou, Thessaloniki Günther Steffen Henrich, Hamburg Judith Herrin, London Wolfram Hörandner, Wien

VI

Tabula Gratulatoria

Takis Kagialis, Ioannina Stephanos Kaklamanis, Rethymno Eleni Kaltsogianni, Thessaloniki Polymnia Katsoni, Thessaloniki Ewald Kislinger, Wien Johannes Koder, Wien Athina Kolia-Dermitzaki, Athen Taxiarchis Kolias, Athen Voula Konti, Athen Elpida Korre, Thessaloniki Theodoros Korres, Thessaloniki Aglaia Kostopoulou, Ioannina Varvara Koutava-Delivoria, Athen Andreas Külzer, Wien † Angeliki Laiou Erich Lamberz, München Stylianos Lampakis, Athen Ioannis Leontiadis, Thessaloniki Maria Leontsini, Athen Georgios Leveniotes, Thessaloniki Maria Liatsi, Ioannina Marina Loukaki, Athen Phaedon Malingoudis, Thessaloniki Chryssa Maltezou, Venedig Triantafyllitsa Maniati-Kokkini, Athen Peter Mackridge, Oxford Sophia Mergiali, Kerkyra Evelina Mineva, Athen Dionysia Missiou, Thessaloniki Ekaterini Mitsiou, Wien Andreas Müller, München Georgios Nakos, Ioannina Vassiliki Nerantzi-Varmazi, Thessaloniki Katerina Nikolaou, Athen Christina Ntounia, Ioannina Konstantinos Paidas, Athen Giannis Papatheodorou, Ioannina Eleni Pappa, Athen

Tabula Gratulatoria

Photis Polymerakis, Ioannina George M. Parássoglou, Thessaloniki Nikolaos Pavlidis, Ioannina Ioannis Perysinakis, Ioannina Dimitrios Raios, Ioannina Andreas Rhoby, Wien Sophia Sachpekidou, Thessaloniki Georgios Savvantidis, Ioannina Werner Seibt, Wien Ihor Ševčenko, Cambridge Mass. Irfan ShahÎd, Washington D.C. Claudia Sode, Köln Panagiotis Sotiroudis, Thessaloniki George Souris, Thessaloniki Peter Soustal, Wien Alkmene Stavridou-Zaphraka, Thessaloniki Christos Stavrakos, Ioannina Magda Strougari, Ioannina Alice-Mary Talbot, Washington D.C. Ilias Taxidis, Thessaloniki Viktor Tiftixoglou, München Franz Tinnefeld, München Erich Trapp, Bonn-Wien Dimitrios Triantaphyllopoulos, Athen Spyros Troianos, Athen Agathoklis Tsatsoulis, Ioannina Niki Tsironi, Athen Arnold van Gemert, Amsterdam Dimitrios Tsougarakis, Kerkyra Athina Vogiatzoglou, Ioannina Athanasia Zographou, Ioannina Gerasimoula Zographou, Ioannina

VII

VORWORT Im Jahr 2009 scheidet Professor Apostolos Karpozilos aus dem Philologischen Fachbereich der Universität Ioannina aus. Zu diesem Anlass gedachten wir, ihm eine Festschrift mit Beiträgen von Kollegen, Mitarbeitern und Freunden zu widmen, die seine wissenschaftlichen Interessen widerspiegeln. Der Zustimmung und der Unterstützung unserer Kollegen Alexander Alexakis und Ioannis Polemis sowie der aktiven Teilnahme zahlreicher Byzantinisten ist es zu verdanken, dass dieses Vorhaben Umsetzung finden konnte. Professor Albrecht Berger erklärte sich sogleich bereit, diesen Band zu Ehren eines langjährigen Mitarbeiters der Byzantinischen Zeitschrift in die Reihe Byzantinisches Archiv aufzunehmen, und Frau Dr. Sabine Vogt unterstützte auf unkomplizierte Art dessen reibungslose Publikation. Den Genannten gilt unser aufrichtiger Dank. Der Titel des Bandes sei der Vorliebe des Geehrten für realia byzantina geschuldet. Professor Apostolos Karpozilos wurde im September 1942 in Kaisariani (Athen) geboren. Während seines Studiums in den Vereinigten Staaten von Amerika (19621965 Anderson University, 1965-1967 University of Illinois sowie 1967-1971 Yale University) widmete er sich den Fächern der Mittelalterlichen Geschichte, der Byzantinischen Philologie, sowie der Klassischen Philologie und der Philosophie. In der Zeit von 1972 bis 1975 studierte er als Stipendiat der Alexander von Humboldt Stiftung bei Hans-Georg Beck, seinem Lehrer par excellence, am Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Ludwig-Maximilians-Universität. Unmittelbar nach seiner Rückkehr nach Griechenland wurde er als wissenschaftlicher Mitarbeiter am Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών der Aristoteles-Universität in Thessaloniki angestellt. Im Jahr 1976 begann er seinen akademischen Werdegang an der Universität Ioannina, wo er 1988 als ordentlicher Professor für Byzantinische Philologie berufen wurde. Großes Engagement, Liebe zum Detail, profunde Kenntnisse der Bibliographie und die Überzeugung, dass byzantinische Philologie und Geschichte untrennbare Zweige derselben Disziplin sind und einen organischen Bestandteil der europäischen Kultur bilden, haben seine Lehre und Forschung über diese lange Zeitspanne hinweg tief geprägt. Als Gastwissenschaftler hielt er sich an verschiedenen Forschungseinrichtungen auf, u. a. auf Einladung des British Council am King’s College der Universität London sowie an der Oxford University, auf Einladung der Akademie der Wissenschaften der ehemaligen UdSSR im Historischen Museum zu Moskau und in der Staatsbibliothek „Lenin“, sowie zweimal als Fellow am Dumbarton Oaks Research Center in Washington D.C. und als Gastprofessor an der Freien Universität Berlin. Außerdem wirkte er am Forschungsprojekt „Alltagsleben und materielle Kultur in

X

Vorwort

Byzanz“ der Universität Wien und der Universität zu Köln mit. Mit seinem wissenschaftlichen Œuvre hat er wesentlich zur Förderung der byzantinischen Studien beigetragen. Seine Dissertation an der Yale University über „The Ecclesiastical Controversy between the Kingdom of Nicaea and the Princip­ ality of Epiros, 1217-1233“, die, basierend auf einer Vielzahl von Briefen aus der eifrigen Feder führender Persönlichkeiten der Kirche, die Verwicklung der Hierarchie der orthodoxen Kirche im Kaiserreich von Nikaia und jener im Fürstentum von Epiros in kirchenpolitische Streitigkeiten, hinter denen in Wirklichkeit der politische Wettstreit um die weltliche Macht zum Vorschein kommt, untersucht, seine Habilitationsschrift über das Leben und das Werk des Metropoliten von Euchaita Ioannes Mauropus und dem geistigen und kulturellen Leben des 11. Jahrhunderts, und die wenige Jahre später erschienene Edition der Briefe des gelehrten Metropoliten, sowie sein bis dato dreibändiges, voluminöses Standardwerk „Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι“, in dem der Geehrte die byzantinische Geschichtsschreibung vom 4. Jahrhundert bis zum 4. Kreuzzug (1204) literaturgeschichtlich aufarbeitet und mit gezielten (Quellen-)Analysen weit vorantreibt, geben ein ungefähres Bild von den Wirkungsfeldern des Apostolos Karpozilos. Man könnte sicherlich noch wesentlich mehr über den Menschen und Wissenschaftler Karpozilos sagen, der neben einem selten fundierten Wissen, das sich über die Byzantinistik hinaus bis weit in die Geschichte der Neuzeit erstreckt, die herausragende Fähigkeit besitzt, seinen Gegenüber richtig einzuschätzen und seine Mitarbeiter entsprechend auszuwählen. Entscheidendes Kriterium ist ihm der Charakter, da er der festen Überzeugung ist, dass das moralisch korrekte Verhalten jedwedes Wirken eines Wissenschaftlers, und vor allem eines Hochschullehrers, leiten muss. Von diesem Wert ausgehend, läßt sich leichter nachvollziehen, weshalb sich der Geehrte aus dem universitären Alltag, wie er sich vor allem heutzutage darstellt, zurückzog und sich für größere Zeiträume gegen diesen freiwillig absonderte. Wenngleich uns Professor Apostolos Karpozilos selbst mit seiner diskreten Erscheinung in den akademischen Kreisen gezeigt hat, dass er keinen gesonderten Wert auf ephemere Auszeichnungen legt, sind wir der Ansicht, dass er diese Festschrift als Zeichen herzlicher Zuneigung sowie Anerkennung und Würdigung seines umfassenden Beitrags zum Fortkommen der byzantinischen Studien entgegennehmen wird. Wir wünschen ihm aus tiefstem Herzen Gesundheit und Kraft, so dass es ihm noch oft gelingen möge, uns mit seiner Gelehrsamkeit zu erfreuen. Sofia Kotzabassi Thessaloniki

Giannis Mavromatis Ioannina im Mai 2009

INHALTSVERZEICHNIS Tabula Gratulatoria . ............................................................................... Vorwort ................................................................................................. Siglenverzeichnis .................................................................................... Theodora Antonopoulou, The Metrical Passions of ss. Theodore Tiron and Theodore Stratelates in Cod. Laura Λ 170 and the grammatikos Mer­ kourios ............................................................................................. Maria Avgerinou-Tzioga, The Murder of the Mouzalon Brothers in Byzantine Historiography ........................................................................... Albrecht Berger, Kerkyllinos und Kerkyra oder: wie Korfu christlich wurde Demetrios Constantelos, Η «ιερά» και η «θύραθεν» παιδεία του Μιχαήλ Χωνιάτη, μητροπολίτη Αθηνών .......................................................... John Duffy, Mondo Cane: Some Comments on Two Performing Dog Scenes from Byzantium ................................................................................ Michael Grünbart, Amplificatio et imitatio: Anonymus Marcianus ep. 6 .... Georgios Kechagioglou, Η ιστοριογραφία ως όχημα συνειρμικής συναφήγησης και εγκιβωτιστικής παρέκβασης ............................................... Eirini-Sophia Kiapidou, Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Μανασσής συγγράφει Σύνοψη Χρονική ........................................................................... Foteini Kolovou, Der Traum des Sokrates, die Musik und Michael Psellos Sofia Kotzabassi, Gregorios Kyprios as Reader and Critic .......................... Ralph-Johannes Lilie, Niketas Choniates und Ioannes Kinnamos . ............. Georgios Makris, Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τοῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c καὶ ὁ συντάκτης του ................................................................. Athanasios Markopoulos, Genesios: A Study ............................................ Giannis Mavromatis / Alexander Alexakis, Τα Acta της μονής Βαζελώνος στα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη και οι προοπτικές για μια νέα έκδοσή τους ...................................................................................... Aimilios D. Mavroudis, Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Ἀπὸ τὸν Μωρέα εἰς τὴν Ἀχρίδα .......................................................... Timothy S. Miller, Death in a Xenon?........................................................ Konstantinos G. Pitsakis, Φώτιος … ὁ μετονομασθεὶς Ταράσιος: σχετικὰ μὲ μία παράδοξη «ταύτιση» ....................................................................

V IX XI

1 13 17 25 35 43 47 57 67 75 89 103 137 151 167 191 197

XII

Inhaltsverzeichnis

Ioannis Polemis, Notes on Two Texts Dealing with the Palamite Controversy ................................................................................................. Georgios A. Poulis, Αὐτοκτονία καὶ εὐθανασία: μία ἰδιαζόντως χαρακτηριστικὴ περίπτωση συναφείας ἐκκλησιαστικοῦ δικαίου . ......................... Günter Prinzing, Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Cho­matenos . ........................................................................................ Diether Roderich Reinsch, Eine Satire am Torbogen? Der Misopogon: ein angebliches “Edikt” Kaiser Julians . ................................................................ Peter Schreiner, Hekabe in Epiros oder: die Ermordung des Despoten Thomas Angelos (1318) † Demetrios Ζ. Sophianos, Τὸ ἐκδοτήριο, ἐξισαστικὸ καὶ ἀποδεικτικὸ γράμμα τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας Δούκαινας Παλαιολογίνας . ..................... Raimondo Tocci, Der unsichtbare Kaiser ― Zum Bild Iustinianos᾽ Ι. bei Theo­­doros Skutariotes ....................................................................... Ioannis Vassis, Das Vokabular des Festes in der mittelbyzantinischen Hof­ dichtung ........................................................................................... Alexandra-Kyriaki Wassiliou-Seibt, Der Familienname Pegonites auf by­ zantinischen Siegeln und in anderen schriftlichen Quellen ................... Apostolos Karpozilos: Schriftenverzeichnis . .....................................................

207 213 223 247 253 267 283 293 303 321

Siglenverzeichnis AASS AnBoll BBA BF BHG BMGS BNJ BollGrott BV Byz ByzSl BZ CCSG CFHB CIC CPG CSHB DACL DHGE DOP DOS DOT EB EEΒΣ/S EO FGH GCS GRBS Hell HZ JbAC JECS JHS JÖB JÖBG

Acta Sanctorum. Antwerpen-Brüssel 1643-1925 Analecta Bollandiana Berliner Byzantinistische Arbeiten Byzantinische Forschungen Bibliotheca Hagiographica Graeca Byzantine and Modern Greek Studies Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher Bollettino della Badia Greca di Grottaferrata Byzantina Vindobonensia Byzantion Byzantinoslavica Byzantinische Zeitschrift Corpus Christianorum Series Graeca Corpus Fontium Historiae Byzantinae Corpus Iuris Civilis Clavis Patrum Graecorum Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae Dictionnaire d’Archéologie Chrétienne et de Liturgie Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastique Dumbarton Oaks Papers Dumbarton Oaks Studies Dumbarton Oaks Texts Études Balkaniques Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν Échos d’Orient Die Fragmente der griechischen Historiker Die griechischen christlichen Schriftsteller Greek, Roman and Byzantine Studies Ἑλληνικά Historische Zeitschrift Jahrbuch für Antike und Christentum Journal of Early Christian Studies Journal of Hellenic Studies Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft

XIV

LBG LMA LThK OC OCA OCP OrChrist PG PLP PLRE PmbZ PO PTS RAC RbK RE RΕB RΕG RÉSEE RHT ROC RömQ RSBN SBN SBS SC StT TIB TM TRE TU VigChr VV WBS WSt ZAC ZKG ZPE ZRVI

Siglenverzeichnis

Lexikon zur byzantinischen Gräzität Lexikon des Mittelalters Lexikon für Theologie und Kirche Orientalia Christiana Orientalia Christiana Analecta Orientalia Christiana Periodica Oriens Christianus Patrologia Graeca Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit Prosopography of the Later Roman Empire Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Patrologia Orientalis Patristische Texte und Studien Reallexikon für Antike und Christentum Reallexikon zur byzantinischen Kunst Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft Revue des Études Byzantines Revue des Études Grecques Revue des Études Sud-Est-Européennes Revue d’histoire des textes Revue de l’Orient Chrétien Römische Quartalsschrift Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici Studi Bizantini e Neoellenici Studies in Byzantine Sigillography Sources Chrétiennes Studi e Testi Tabula Imperii Byzantini Travaux et Mémoires Theologische Realenzyklopädie Texte und Untersuchungen Vigiliae Christianae Vizantijskij Vremennik Wiener Byzantinistische Studien Wiener Studien Zeitschrift für Antikes Christentum Zeitschrift für Kirchengeschichte Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik Zbornik Radova Vizantološkog Instituta

The Metrical Passions of SS. Theodore Tiron and Theodore Stratelates in cod. Laura Λ 170 and the grammatikos Merkourios Theodora Antonopoulou / Athens My contribution to this Festschrift for Professor Apostolos Karpozilos will hopefully be of interest to him because of his special ties to the region of Pontus, whence he comes, and Euchaita in particular, to a famous bishop of which, John Mauropous, he dedicated substantial works. Euchaita was the epicentre of St. Theodore’s cult, which expanded from there and was elevated to great prominence. John Mauropous composed three sermons to honour the patron saint of his see. My purpose here is to shed some light on two hagiographical works on SS. Theodore Tiron and Theodore Stratelates that have so far received hardly any scholarly attention, although their existence has been known for over a century. The reason for this apparent lack of interest is probably their assumed late date, which diminishes or even extinguishes all hope that they contain any information of historical interest as far as the saints in question and the development of their cult are concerned. This turns out to be true, yet both these texts are not totally deprived of interest with regard to some literary issues, as I intend to show. A third text, a long poem on the Annunciation, will also come into consideration. The literature on the two saints of the same name is rich and ample light has been shed on their cult on the basis of multifarious evidence, which includes a long series of hagiographical and hymnographical texts, iconography in various media, and seals. Starting with the seminal and largely unsuperseded studies of H. Delehaye, a series of scholars have dealt with the various issues related to SS. Theodores. Here suffice it to recall that initially there was a unique soldier saint by that name (the Tiron/“recruit”). An encomium by Gregory of Nyssa testifies to his early cult, while other early Byzantine hagiographical works followed. The distinction between the Tiron and his imaginary, hierarchically superior double, the Stratelates (“general”), was still unknown to Joseph the Hymnographer (d. 886), and is first clearly attested in the first half of the tenth century in an encomium on the Stratelates by Nicetas David Paphlago, who drew on an earlier, perhaps ninth-century hagiographical text on the Stratelates (the so-called Passion of pseudo-Abgar, BHG 1750). Furthermore, it has become clear that while, as mentioned above, the centre of the cult of the Tiron was Euchaita, that of the Stratelates was nearby Euchaneia (ἡ Εὐχάνεια οr τὰ Εὐχάϊνα; named Theodoropolis in thanksgiving for the saint’s help during the siege

2

Theodora Antonopoulou

of Dristra in 971); the similarity of the place names has contributed to confusion in the sources.1 The metrical Passions on which this article focusses have been handed down to us in a unique codex, the Athonite Laura Λ 170 of the fifteenth century (paper, 26x20 cm, ff. 171),2 ff. 148r-155v and 155v-162v respectively. The first Passion (BHG 1753k) concerns Theodore Stratelates, though a later hand has wrongly noted above the title: τήρωνος. The second (BHG 1763m) concerns Theodore Tiron. The text is written in two columns of 31-33 lines each. The verses on each line continue from one column to the other. The first poem is 937 verses long, while the second 867. Both are cast in dodecasyllables. The first to mention the two Passions were Alexandros of the Laura and É. Legrand in their respective descriptions of the contents of the manuscript in 1896.3 Spyridon of the Laura and S. Eustratiades also listed them in their 1925 catalogue of the Laura manuscripts.4 A little later, the two Passions were mentioned again by S. Eustratiades,5 1

2

3

4 5

H. Delehaye, Les légendes grecques des saints militaires. Paris 1909 (repr. New York 1975), esp. 11-43; Id., De sancto Theodoro martyre Euchaitis Helenoponti, in: AASS Nov. IV (1925) 11-89. On the distinction between Euchaita and Euchaneia, see N. Oikonomides, Le dédoublement de saint Théodore et les villes d’Euchaïta et d’Euchaneia. AnBoll 104 (1986) 327-335; repr. in Id., Byzantium from the Ninth Century to the Fourth Crusade: Studies, Texts, Monuments, Aldershot 1992, no. I. Other literature is given in recent publications that go over the dossiers of the two saints; see F. D’Aiuto, Tre canoni di Giovanni Mauropode in onore di santi militari. Bollettino dei Classici, Supplemento, 13. Roma 1994, 34-57; C. Walter, Theodore, archetype of the warrior saint. REB 57 (1999) 163-210; Id., The Warrior Saints in Byzantine Art and Tradition. Aldershot/Burlington, VT 2003, esp. 44-66. Subsequently, see E. Tomadakis, Ἀνδρέου Κρήτης Κανὼν εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Θεόδωρον. EEBS 51 (2003) [= Τιμητικὸν ἀφιέρωμα εἰς τὸν Καθηγητὴν Ἀθανάσιον Δ. Κομίνην] 125-167, esp. 125-133 on the hagiographical and hymnographical sources on Theodore; J.-C. Cheynet, Le culte de saint Théodore chez les officiers de l’armée d’Orient, in: A. Avramea/A. Laiou/E. Chrysos (eds.), Byzantium, State and Society. In Memory of Nikos Oikonomides. Athens 2003, 137-153; and T. Artun, The Miracles of St. Theodore Têrôn: An Eighth-Century Source? JÖB 58 (2008) 1-11 on BHG 1764 as a seventh-century text; also ibid., 1 n. 2 on the modern sites of Euchaita and Euchaneia. On the hagiographical works on Theodore, see BHG 1760-1773 on the Tiron and 1750-1753 on the Stratelates. Spyridon Lavriotis/S. Eustratiades, Catalogue of the Greek Manuscripts in the Library of the Laura on Mount Athos. Harvard Theological Studies, 12. Cambridge, Mass. 1925 (repr. New York 1969), 293, no. 1661. I would like to thank the Patriarchal Institute of Patristic Studies (Thessalonica) for permission to consult the microfilm of the manuscript kept in its archive (cf. below, n. 8). Research for this article was funded by the Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας of the University of Athens. Alexandros Lavriotis, Ἀναγραφὴ τεύχους τῆς ἐν Ἄθῳ Βιβλιοθήκης τῆς ἱερᾶς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας ὑπ᾿ ἀριθ. 171 Θέσ. Β. Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια 20 (16th year, 1896-1897), fasc. 27 (30/8/1896) 222-223; fasc. 28 (6/9/1896) 230-231; fasc. 30 (20/9/1896) 247-248, esp. 223; É. Legrand, Description des Œuvres d’art et de l’Église des Saints Apôtres de Constantinople, poème en vers iambiques par Constantin le Rhodien. RΕG 9 (1896) 32-65, esp. 35. The latter, according to his own testimony, p. 34, simply repeated the description of the codex that Alexandros had sent him. A comparison between the Athonite monk’s two descriptions proves that in the version he sent Legrand he corrected the information printed in his “Ἀναγραφή”. Above, n. 2; cf. below, n. 10. Συμπλήρωμα ἁγιορειτικῶν καταλόγων Βατοπαιδίου καὶ Λαύρας (Μνημεῖα ἁγιολογικά).

The Metrical Passions of ss. Theodore Tiron and Theodore Stratelates

3

who rightly noted that the first poem concerns the Stratelates, contrary to the later attribution to the Tiron in the manuscript. The poems were included in the BHG and last mentioned by I. Vassis in his Initia.6 F. Halkin announced his intention to publish the first one,7 but no publication appeared. The late date of the manuscript provides the terminus ad quem for the composition of the Passions, though one should resist the thought that this is by itself an adequate reason for considering them equally late works, as has been the case with the dating of another work in the codex, a canon that will be discussed immediately below. Apart from the well-known authors that it contains (Gregory of Nyssa, Gregory of Nazianzus, Maximus the Confessor, Nicetas David the Paphlagonian), this is in fact the unique manuscript of the tenth-century description of the Holy Apostles by Constantine the Rhodian. The manuscript provides no author's name for the first Passion, while it attributes the second to a grammatikos Merkourios, an attribution that has found general acceptance given that there is no reason to question it. A hymnographer by that name wrote an unpublished canon on St. John Chrysostom, which was once contained in the same Laura manuscript. The acrostichis of the canon revealed the name of the poet (Μερκουρίου μέλισμα τῷ Χρυσοστόμῳ). The hymnographer is the only Mer­ kourios mentioned in H.-G. Beck’s Kirche. The PLP suggests that he lived in the fifteenth century, apparently on the basis of the date of the manuscript, and that he might perhaps be identical with Konstantinos Merkouris, a fifteenth-century melodist, a suggestion, however, that is purely hypothetical. It has gone almost unnoticed that this canon was an iambic one and the hirmos of its first ode came from the iambic canon on Christmas attributed to John of Damascus.8 What is more, the co6 7 8

Ἁγιορειτικὴ Βιβλιοθήκη, 4. Paris/Chennevières-sur-Marne 1930, 25. Initia carminum byzantinorum. Supplementa Byzantina, 8. Berlin/New York 2005, 675 (where the poem is again made to concern the Tiron) and 444 (with the attribution to Merkourios) respectively. Passion de Saint Théodore le stratélate (BHG 1751b), in: Id., Inédits byzantins d’Ochrida, Candie et Moscou. Subsidia Hagiographica, 38. Brussels 1963, 69 n. 8. The canon and its poet were first mentioned by Alexandros Lavriotis (as in note 3) and Legrand (as in note 3) loc. cit.; cf. above, n. 3. In turn, C. Emereau, Hymnographi byzantini. ΕO 23 (1924) 410, repeated Legrand’s information, while H.-G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich. Handbuch der Altertumswissenschaft, II/1. Munich 1959, 798, referred to Legrand and Emereau. Nowhere is the iambic form mentioned, although Alexandros had provided the hirmos of the first ode (ἦχος α´. Ἔσωσε λαόν). In the meantime, S. Eustratiades, Τὸ ἑορτολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἐξ ἀπόψεως ἡμερολογιακῆς. Θεολογία 15 (1937) 5-112, esp. 108, had recorded the existence of the canon without a reference to previous literature and apart from its acrostichis and hirmos of the first ode had also noted that it was iambic. The canon was later listed by E. Follieri, Initia hymnorum ecclesiae graecae I-V/2. StT, 211-215bis.Vatican City 1961-1966, esp. II, 401 and V/1, 293, and J. Szövérffy in collaboration with E. C. Topping, A Guide to Byzantine Hymnography. A Classified Bibliography of Texts and Studies II. Κανών and Στιχηρόν. Medieval Classics: Texts and Studies, 12. Brookline, Mass. /Leyden 1979, 74. As for the PLP, see 7. Faszikel, no. 17917. Finally, E. Papai­ liopoulou-Photopoulou, Ταμεῖον ἀνεκδότων βυζαντινῶν ᾀσματικῶν κανόνων I. Κανόνες Μηναίων. Athens 1996, 167 n. 424 - 168, rightly notes that ff. 132-139, which include the canon, are missing from the microfilm of the manuscript kept at the Patriarchal Institute of Patristic

4

Theodora Antonopoulou

existence in the same codex of two otherwise unknown Merkourios, each of which would have written a dodecasyllabic hagiographical poem (a canon and a Passion), has also escaped attention so far. As a result, an identification between the two has not been proposed and, admittedly, it would be impossible to prove given that the canon does not appear to survive. However, it is appealing to suggest it, with all due reservation; I will come back to the issue later. The manuscript is also our only testimony to another three unpublished canons, all of them iambic. Unfortunately, the quaternion that contained them together with the aforementioned canon on Chrysostom has apparently been lost.9 According to the descriptions that were made before this loss, one of the canons was the work of a Caesar John, and another of a patrician John Bestes, while the third was anonymous. Later scholarly works repeat earlier information, without always agreeing on the interpretation of the names of the poets.10 Finally, this codex alone (ff. 163r-165r) has preserved another poetic text, consisting of 241 dodecasyllables (inc. Εὐαγγέλια τῆς χαρᾶς ἡμῖν πάλιν / ἐλευθερίας μήνυμα τρέχει πάλιν; BHG 1049b). The title of the poem runs as follows: “Oration on the Annuntiation of the most holy Theotokos by our holy father among the saints John Chrysostom, translated into iambic verses” (Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου λόγος εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου μεταφρασθεὶς διὰ στίχων ἰάμβων). The poem has been published twice, by Alexandros of the Laura in 1896 and again by S. Eustratiades in 1930 without a reference to the previous edition and with several variant readings.11 Eustratiades attributed it to Merkourios grammatikos. He did not justify his decision, but Merkourios is the author of the work preceding the poem, namely the metrical Passion of Theodore Tiron. The attribution was adopted by C. Baur, F. Halkin, and I. Vassis.12 Moreover, Halkin referred Studies and suggests that they had probably been removed from the manuscript before the photographs were taken in 1986. 9 See previous note. 10 The three canons were first listed by Alexandros Lavriotis (as in note 3) 222-223 and Legrand (as in note 3) 35. Subsequently, based on Legrand, Emereau first recorded the hymnographers “Ioannes Caesar” and “Ioannes patricius Vestes”; see his Hymnographi byzantini. EO 22 (1923) 434 and 23 (1924) 199 respectively. The description of the Laura catalogue (as in note 2) seems to reproduce Legrand (with a minor addition to the title of the last text in the codex, that by Maximus Confessor). Beck (as in note 8) 798, wrote of “Joannes Kaisar”, probably because the acrostichis only has Καίσαρος, and “Joannes Bestes, Patrikios” (Beck gives the wrong impression that the two canons are contained in different manuscripts). The canons are also recorded in Follieri (as in note 8) II, 255 and V/1, 276 (Ἰωάννης Καῖσαρ); IV, 391 and V/1, 273 (Ἰωάννης βέστης); III, 266 (anonymous). The PLP, 5. Faszikel, Vienna 1981, no. 10162, gives under K the lemma “Καῖσαρ Ἰωάννης”, whom it considers a fifteenth-century hymnographer. It does not list John Bestes. The two eponymous canons alone are included in Papailiopoulou-Photopoulou (as in note 8) as nos. 402 and 499 respectively. Eustratiades (as in note 8) 108 records only the anonymous canon. The first ode of each of the three canons follows the same hirmos (Στείβει θαλάσσης) from the iambic canon on Epiphany attributed to John of Damascus. 11 Alexandros Lavriotis (as in note 3) 223, 230-231, 247-248; S. Eustratiades, Ἡ Θεοτόκος ἐν τῇ ὑμνογραφίᾳ. Ἁγιορειτικὴ Βιβλιοθήκη, 6. Paris/Chennevières-sur-Marne 1930, 88-90. 12 C. Baur, Initia Patrum Graecorum. StT, 180-181.Vatican City 1955, I, 401; Halkin, BHG 1049b;

The Metrical Passions of ss. Theodore Tiron and Theodore Stratelates

5

the reader to BHG 1128f without any further comments.13 In this way, he correctly implied the identification of the underlying text as a pseudo-Chrysostomic oration on the Annunciation (CPG 4519; PG 50, 791-796 and 10, 1172-1177). As its title indicates, the poem is a verse metaphrasis, that is a rewriting, of the sermon in question. Nevertheless, the final verses of the poem do not derive from its source. They form a prayer for the emperors or the imperial family, for whose sake they request the mediation of the Virgin, the saints and Chrysostom: ᾧ δόξα τιμὴ καὶ κράτος πάντως πρέπει / τηροῦντι καὶ σκέποντι καὶ σώζοντί γε / τοὺς χριστιανῶν εὐσεβεῖς στεφηφόρους / λιταῖς πανάγνου μητρὸς ἡγιασμένης / καὶ τῶν ἁγίων τῷ δε τῶν πεφιλμένων / καὶ τοῦ μεγίστου καὶ σοφοῦ θυηπόλου / τοῦ λαμπρύναντος τὴν ὅλην οἰκουμένην. This epilogue makes it clear that the poet was writing under Byzantine rule. The title of the poem on Theodore Tiron also indicates that this is a metaphrasis of an earlier text:14 Μαρτύριον τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ Τήρωνος μεταφρασθὲν διὰ στίχων ἰαμβικῶν παρὰ Μερκουρίου γραμματικοῦ. My examination of the poem in comparison with the surviving, published Passions of the saint has made it clear that the indication of the title is exact and this is a metaphrasis of an extant hagiographical work. The text in question is none other than the standard Passion by Symeon Metaphrastes, included in his Menologion.15 The identification of the source provides the terminus post quem for Merkourios, who therefore lived after the turn of the first millenium. On the other hand, as mentioned above, the title of the Passion of Theodore Stratelates does not indicate its author. It does not reveal its nature either: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ στρατηλάτου διὰ στίχων ἰαμβικῶν. Nevertheless, a close examination of the poem has proved beyond any doubt that it is comparable to the poem on the Tiron in that this Passion too is a metaphrasis of the respective standard text by Symeon Metaphrastes,16 also included in his Menologion. Thus, the terminus post quem pointed out for Merkourios applies to this text as well. The first verse of the Stratelates Passion (Σκηπτροκρατοῦντος δυσσεβοῦς Λικινίου), however, does not stem from Metaphrastes, but recalls the opening verse of another iambic Passion, that of St. Panteleemon by John Geometres, most probably a contemporary and acquaintance of Symeon:17 Σκῆπτρα κρατοῦντος δυσσεβεστάτου πάλαι. Vassis, Initia (as in note 6) 261. 13 See BHG 1049b with the Novum Auctarium. 14 On metaphrasis, see C. Høgel, Symeon Metaphrastes. Rewriting and Canonization. Copenhagen 2002, esp. 57: “It is therefore not surprising how faithful rewritings are to the factual content and narrative sequence of the old Lives and martyria, very unlike the looser reformulation that enkomia could and often did offer”; further, see K. Demoen, John Geometres’ Iambic Life of Saint Panteleemon. Text, Genre and Metaphrastic Style, in: B. Janssens/B. Roosen/P. Van Deun (eds.), Philomathestatos. Studies in Greek and Byzantine Texts Presented to Jacques Noret for his Sixty-Fifth Birthday. Orientalia Lovaniensia Analecta, 137. Leuven/Paris/Dudley, MA 2004, 165-184, esp. 171-173. 15 BHG 1763; ed. H. Delehaye, in: AASS Nov. IV (1925) 39C-45D. 16 BHG 1752; ed. Delehaye, Légendes (as in note 1) 168-182. 17 On the Panteleemon Passion, see below, n. 31; on Geometres and Symeon, see Demoen (as in

6

Theodora Antonopoulou

The technique of metaphrasis is similar in both Theodore poems. Without going into details, it should be underlined that the author follows the structure of the respective model faithfully and repeats all significant information contained therein. Most notably, he stays very close to the vocabulary and phrasing of his sources, preferably repeating Symeon’s wording, if the metre could be accommodated; otherwise, he may change the word order, employ synonyms and equivalent phrases, and add or leave out whole words and phrases.18 A couple of examples will illustrate this (words in bold in the Passions also occur in the respective model and vice versa, with or without slight changes required by the context). Tiron 43-53: Ἀλλ᾽ οὖν περ οὐκ ἔδοξεν ἁπλῶς ἡκέναι / πρὸς τοὺς ἀγῶνας τῶν καλῶν παλαισμάτων, / εἰ μὴ συνεργοῦν τοῦ Θεοῦ πρὸς τοὺς πόνους / ἕξει θέλημα τοῦδε τοῦ μαρτυρίου. / Τήρωνος ἔνθεν ἀξίαν δεδεγμένος, / ἤχθη μετ᾽ ἄλλων τάξιν εἰς καλουμένην / τῶν Μαρμαριτῶν, ἀνδρὶ τῷ μεγιστᾶνι, / Βρίγγᾳ καλουμένῳ μέν, ἐν δ᾽ οὖν ἀξίᾳ / τῇ πραιποσίτου παντελῶς κοσμουμένῳ, / ἐν δ᾽ Ἀμασείᾳ συνδιῆγε τῷ τότε, / τῇ τυγχανούσῃ πρὸς θαλάσσης τοῦ Πόντου. cf. Metaphrastes, par. 2, p. 40A: οὐδ᾽ ἐβούλετο οὕτως ἁπλῶς χωρῆσαι πρὸς τὴν ὁμολογίαν, εἰ μὴ καὶ τὸ θεῖον ἕξει πρὸς τοῦτο συνευδοκοῦν θέλημα. Ἀπολεχθεὶς γὰρ εἰς τήρωνα μεθ᾽ ἑτέρων περὶ τὴν ἕω καὶ ἤδη εἰς λεγεῶνα ἄγεσθαι μέλλων τῶν Μαρμαριτῶν καλουμένην, ἥτις ὑπὸ πραιποσίτῳ μὲν Βρίγγᾳ καλουμένῳ ἐτύγχανεν οὖσα, ἐν πόλει δὲ Ἀμασείᾳ τῇ κατὰ τὸν Πόντον διάγουσα ἦν, … Stratelates 174-188: «… Eἴπερ θέλει γοὖν μᾶλλον ἡ τοῦ σοῦ κράτους / πανευπρέπεια μὴ λιτὰς παροπτέας / κρ[iναι πενιχρῶν οἰκετῶν εὐγνωμόνων, / κόσμησον ἐλθὼν μᾶλλον αὐτὸς τὴν πόλιν, / ἐπεὶ δέονται πολλὰ τῶν ἐν τῇ πόλει / ἐπισκοπῆς σῆς, τῶν ἀνακτόρων ἀκρότης, / ἃ πάντα θήσει κρείττονα, κράτορ, κράτος / τὸ σὸν πρὸς ἡμᾶς ἐλθόν, ὡς ποιεῖν ἔθος.» / Ταύτην ἀνέγνω τὴν γραφὴν δεδεγμένος / ὁ Λικίννιος, καὶ τὸν ἄνδρα καὶ πάλαι / ἔχων δι᾿ αἰδοῦς θαύματός τε καὶ λόγου, / οὐκ ἀνένευσε πρὸς δέησιν γραμμάτων, / μᾶλλον δὲ πεισθεὶς τῇ γραφῇ Θεοδώρου, / ἤθροισε τὸ στράτευμα τῶν ὑπηκόων / καὶ τῆς πρὸς αὐτὸν εἴχετο τρίβου τότε.

cf. Metaphrastes, par. 5, p. 170, 6-15: «… εἴπερ οὖν μᾶλλον τὸ σὸν κράτος θελήσειεν οἰκετῶν εὐγνωμόνων ἱκετείαν μὴ παριδεῖν, κοσμήσων ἧκε τὰ τῇδε πρὸς τὴν Ἡράκλειαν, ἐπεὶ καὶ δέονται πολλὰ τῶν ἐνταῦθα τῆς σῆς ἐπισκοπῆς καὶ προνοίας, ἄριστε βασιλέων, ἃ πάντα καλῶς ἕξει τῇ τοῦ σοῦ κράτους ἐπιδημίᾳ.» Ταύτην ἀναγνοὺς ὁ βασιλεὺς τὴν ἐπιστολὴν καὶ τὸν ἄνδρα δι᾽ αἰδοῦς ἔχων καὶ θαύματος, οὐκ ἀνένευσε πρὸς τὴν αἴτησιν, ἀλλὰ πείθεται μᾶλλον αὐτὸς ἀφικέσθαι πρὸς τὴν Ἡράκλειαν, ἅμα μὲν τὸν ἅγιον ἅμα δὲ καὶ τὴν χώραν ἐπισκεψόμενος· καὶ δὴ τὸ στράτευμα συναθροίσας ὁδοῦ τῆς πρὸς αὐτὸν εἴχετο. Not everywhere are the Passions so faithful to their models as in the given examples. In a way typical of a metaphrasis, the poet(s) also felt free to interpret and expand certain points in the narration that do not affect the story. For instance, in the Stratenote 14) 176. 18 For these methods as applied to another metaphrastic text, see Demoen (as in note 14) 178181.

The Metrical Passions of ss. Theodore Tiron and Theodore Stratelates

7

lates Passion, the author is solely responsible for vv. 404-416, which succinctly pre­ sent the doctrines of the Incarnation and Crucifixion as part of a lengthy response of Theodore’s to Emperor Licinius, whereas Metaphrastes (par. 10, p. 173) is briefer and contains no related doctrinal hint. In the Tiron Passion, vv. 131-145, which constitute one of Theodore’s responses during his interrogation, develop the respective passage of Metaphrastes (par. 5, p. 41B), keeping little of the wording but remaining close to its sense; moreover, the author seized the opportunity that the source text offered him for insisting on God’s eternal rule (vv. 140-143). In another case, only a kernel of vv. 824-840 is found in Metaphrastes (four lines of par. 16, pp. 44F-45A): in particular, in his narration of the kollyba (boiled wheat) miracle, Merkourios composes the whole speech of the bishop to the Christian inhabitants of Constantinople, which Metaphrastes summarizes in indirect speech. A similar process also occurs in the Stratelates Passion, where vv. 789-791 (an order by Licinius) and 826-828 (an exhortation by Theodore) replace the Metaphrastic indirect speech (par. 16, p. 180, 1-3 and 22-24 respectively) with direct speeches. The heavy dependence of the poems on their source texts and the similarity in the overall treatment of the latter are, to my mind, significant arguments in favour of suggesting that the poets are one and the same. The absence of the indication of the poet of the first Passion (on the Stratelates) cannot preclude such an identification, since the metaphrastic nature of the poem is not explicitly indicated either. But there are other arguments too. Most interesting is the episode of Theodore’s killing a fearsome dragon. It constituted an originally independent story that became an indispensable part of the story of the Tiron.19 It subsequently came to be attached to the person of the Stratelates as well. The case of Symeon Metaphrastes is peculiar. It has been observed that in part of the manuscript tradition of his Menologion the killing is attributed to the Tiron, in another part to the Stratelates, while in a third part the same story appears in both Passions.20 It has further been suggested that the episode was originally intended as part of the Stratelates Passion,21 but nothing can be said with certainty at the moment. In the case of the two metrical Passions, the episode is part of the Stratelates poem, while it is altogether absent from the Tiron poem. This situation could be coincidental, only indicating that the Metaphrastic manuscripts used in both cases offered the dragon story as part of the Stratelates Passion alone; on the other hand, it would be equally plausible to envisage a single poet, who would have made a decision as to which Passion would include the story, in case he had at his disposal a Metaphrastic manuscript where the killing appeared as part of both Passions. A further, more decisive argument in favour of a common poet is the recurrence of phrasing in the Passions, as made clear, for example, in the following cases, which 19 See W. Hengstenberg, Der Drachenkampf des heiligen Theodor. OrChrist n.s. 2 (1912) 78-106, 241-280; Id., Nachtrag zu dem Aufsatz “Der Drachenkampf des heiligen Theodor”. OrChrist n.s. 3 (1913) 135-137. On dragons in hagiography, see recently M. WΗΙΤΕ, The Rise of the Dragon in Middle Byzantine Hagiography. BMGS 32 (2008) 149-167, esp. 162-163 on Theodore. 20 Delehaye, Légendes (as in note 1) 26, 31-32; cf. D’Aiuto (as in note 1) 43. 21 D’Aiuto (as in note 1) 49 n. 76.

8

Theodora Antonopoulou

do not derive from Metaphrastes: ἀλλ᾽ (οὖν περ) οὐκ ἔδοξεν Tiron 43, Stratelates 34; τῶν μάτην θεωνύμων Tiron 180, 648, Stratelates 363; τὸν Θεοῦ στεφηφόρον Tiron 245, τοῦ Θεοῦ στεφηφόρος Stratelates 929; ὁ πάντα λυπρός Tiron 288, 506, Stratelates 793; καλῷ στεφηφόρῳ Tiron 336, Stratelates 655; πόλου, θαλάσσης καὶ χθονὸς καὶ τῶν Tiron 537, Stratelates 404, etc. In addition, the first person of the narrator-poet makes its appearance in both poems: οἶμαι Tiron 759, Stratelates 478; μοι Stratelates 605; ὅνπερ προεῖπον Tiron 820; ὡς ἄνω ἔφθην προειπών Stratelates 615-616. There are a few minor divergences of the Stratelates Passion from its model, but they can easily be accounted for. The most noteworthy among them concerns the mention of Euchaita in place of Euchaneia. According to Metaphrastes, the killing of the dragon took place in Euchaita. Moreover, the Tiron’s burial place was Euchaita, while that of the Stratelates was Euchaina, his place of origin. In the case of the metrical Passions, the dragon was killed in Euchaina (Stratelates 38), while both saints were buried in Euchaita (Tiron 588; Stratelates 915, 928). Such a situation does not, however, indicate a different source from Metaphrastes, since confusion between the two similarly sounding place names was not unusual. In fact, it becomes obvious that to the mind of the poet of the Stratelates Passion there was no distinction between two different, albeit in close proximity, cult centres. It is rather easy to deduce from this that he was writing at a time when both towns lay outside the control of the Byzantine Empire, after the Turkish conquest of the area towards the end of the eleventh century and the subsequent destruction of Euchaneia by an earthquake. As N. Oikonomides has shown, the confusion between the two names appears first in Zonaras in the first half of the twelfth century, which fact indirectly implies the obliteration of the memory of Euchaneia; later manuscript scribes contributed to the confusion.22 Thus, unless the problem encountered in the Stratelates Passion goes back not to the poet but to the scribe, which cannot be proven, a further terminus post quem for dating the poet would be the loss of Byzantine control of the area in question.23 The common poet of the Passions may well have been the same as that of the poetic metaphrasis of ps.-Chrysostom’s oration. At least, the way the latter poet treated his source does not diverge from the method employed in the Passions: the poem remains very close to the sermon with extensive verbal borrowings from it and follows its structure all the way. A characteristic expression found in both Passions occurs in a similar manner in the Annunciation poem: v. 187 Ὃν τὰ πλάτη γῆς καὶ πόλου καὶ τῶν μέσων, cf. Tiron 537 πόλου, θαλάσσης καὶ χθονὸς καὶ τῶν μέσων and Stratelates 404 πόλου, θαλάσσης καὶ χθονὸς καὶ τῶν ἄλλων. And στεφηφόρος, a favourite word of Merkourios, as shown above, is used again, this time applied to the emperors (v. 237), while its corresponding word in the case of Gabriel, the poem’s protagonist, is πρωτοστάτης (v. 174). The two words always occur at the end of the verses, so that 22 OIKONOMIDES (as in note 1) 330-331; ibid., 332 on the fate of Euchaneia; cf. Walter, The Warrior Saints (as in note 1) 56-58. 23 On Euchaita, see ODB II, 737 (C. Foss; with literature); also, S. Vryonis, Jr., The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century. Berkeley/Los Angeles/London 1971 (repr. 1986), 162.

The Metrical Passions of ss. Theodore Tiron and Theodore Stratelates

9

the requirement of a stress on the eleventh syllable is met. Further research in this direction could adduce more arguments. In addition, the presence in the same manuscript of Merkourios’ canon on Chryso­ stom and the metrical metaphrasis of a ps.-Chrysostomic oration betray a common interest in the saint, which may reflect the preferences of the commissioner of the codex or of its scribe, but could also be an argument in favour of there being only one poet. The evidence does not permit any certainty, yet it makes such a suggestion possible. In this way, we come full circle, since we have so far established links between all the pieces in question: the canon and the Tiron Passion; the two Passions with each other; the Passions and the Annunciation poem; the canon and the Annunciation poem. Consequently, it can be suggested that the three metaphrases that follow each other in their codex unicus stem from the same poet, an otherwise unknown grammatikos Merkourios, who wrote some time after 1100 and before 1453. This Merkourios was probably the same as the hymnographer. It is impossible to determine more precisely when he lived, unless one hypothesizes that the poet Merkourios was the same as the scribe of the Athonite manuscript that has handed down to us possibly four of his works. Nonetheless, this does not seem to be the case, not least24 because the title of the Stratelates Passion appears to be a shortened version of the original. The metaphrases could have been read out in church. The inclusion of relatively long iambic synaxaries in the liturgical books, not just the brief ones of the calendars by Christopher of Mytilene, is proof of the possibility of such a usage.25 It should be noted that the metrical metaphrasis of a sermon is unusual. An ancient interlingual metrical translation in hepta- and octosyllables of a metrical homily (memra) of Ephrem the Syrian, which were subsequently corrupted in the manuscript tradition, has come down to us as prose.26 Still other metrical homilies in tetraor heptasyllables survive within the corpus of “Ephrem Graecus”.27 Furthermore, a poem by Manuel Philes (V 14) bears the title: Τοῦ αὐτοῦ μεταφραστικοὶ εἰς τὸν περὶ λιμοῦ λόγον τοῦ μεγάλου Βασιλείου.28 This is a metaphrasis into 45 dodecasyllables of just a very small part of St. Basil’s oration on drought and famine (CPG 2852; PG 24 To the same conclusion points the fact that the Stratelates Passion mentions a certain patrician Bestos (vv. 785, 810, 815), not Kestos as in Metaphrastes (par. 16, pp. 179, 30; 180, 5. 1415). This error is easily explained on palaeographical grounds and could be attributed to the scribe of the Laura codex rather than the poet, who is altogether careful with his model. 25 Commenting on the long iambic Life of St. Nicholas that he published, S. G. Mercati wrote on the basis of the manuscript stixis that this was “un testo destinato alla pubblica recita nelle chiese”; see below, n. 34 for the reference, esp. p. 46. For relatively long iambic synaxaries in the liturgical books, see the Venice Menaea, for instance under September 11 (Theodora of Alexandria; 45 vv.) and December 24 (Eugenia; 99 vv.). 26 D. Hemmerdinger-Iliadou, Saint Éphrem le Syrien, Sermon sur Jonas (Texte grec inédit). Le Muséon 80 (1967) 47-74, esp. 47-51; the translation of the homily in question (CPG 4082) survives in a unique manuscript of the fifteenth century. 27 See D. Hemmerdinger-Iliadou, 2. Éphrem (Les versions), I. Éphrem Grec, in: Dictionnaire de Spiritualité IV (1960-1961) cols. 800-815, esp. par. 4: “Pièces métriques”. 28 Ed. E. Miller, Manuelis Philae carmina II. Paris 1857 (repr. Amsterdam 1967), 273-275, who also identified Basil’s homily.

10

Theodora Antonopoulou

31, 304-328, esp. 321B2-C12). The poem stays close to Basil’s vocabulary and phrasing, repeating it wherever possible. Even though there is no relevant internal evidence, the poem can be brought into correlation with the three poems on the subject of λιμός that follow it in the codex and the edition (V 15-17). Like them, it can be taken to derive from Philes’ effort to plea with the emperor to overcome the famine that tortures him. The special circumstances that probably gave birth to this piece place it in a different tradition (of the so-called Bettelgedichte) from Merkourios’ poem. As for the Theodore Passions, they form part of a rather short tradition of hagiographical Lives and Passions in dodecasyllables, of which a handful survives.29 The published ones are: a Passion of St. Clement of Ancyra by Emperor Leo VI (BHG 354; 636 vv.), based on an unpublished source text (BHG 352);30 a Life of St. Pantele­ emon by John Geometres (BHG 1415; 1042 vv.), which is a metaphrasis, as a manuscript states, of a Martyrion of the saint (cf. BHG 1412z);31 a Life of St. Mary of Egypt by John Kommerkiarios (BHG 1043; 90 vv.);32 a Life of St. Theodore the Studite by Stephanos Meles (BHG 1755m; 189 vv., des. mutil.);33 an anonymous Life of St. Nicholas of Myra (BHG 1350m; 630 vv.), which is a versified version of the Praxis de Stratelatis (BHG 1349z);34 and the partly published Life and Miracles of Nicholas of Myra by Nikephoros Kallistos Xanthopoulos (BHG 1361; 2700 vv.), which is a metaphrasis according to its first title.35 The Theodore Passions are a welcome addition 29 On a couple of non-surviving early Byzantine works, namely an anonymous dodecasyllabic Life of St. Spyridon of Trimithous and a poem by Basil of Seleucia on the acts and martyrdom of St. Thecla in unspecified metre, see T. Antonopoulou, The Homilies of the Emperor Leo VI. The Medieval Mediterranean. Peoples, Economies and Cultures, 400-1453, 14. Leiden/New York/ Cologne 1997, 128-129 with nn. 76 and 80. P. Van den Ven, La légende de S. Spyridon évêque de Trimithonte. Bibliothèque de Muséon, 33. Louvain 1953, 45*, has noted “l’insigne rareté des textes hagiographiques en vers ïambiques”. Other related poems on saints in dodecasyllables, such as miracula and synaxaria (cf. above, n. 25), also exist, as well as hagiographical poems in hexametres and the political line. 30 Ed. T. Antonopoulou, Leonis VI Sapientis imperatoris byzantini Homiliae. CCSG, 63. Turnhout 2008, 345-369 with apparatus fontium; cf. Antonopoulou (as in note 29) 126-128. I am currently preparing a critical edition of BHG 352. 31 Ed. L. Sternbach, Joannis Geometrae carmen de S. Panteleemone. Dissertationes Classis philologicae Academiae Litterarum Cracoviensis, 16. Krakow 1892, 218-303; cf. Demoen (as in note 14) 173-182 on its model. 32 Ed. L. Sternbach, Analecta Byzantina. České Museum Filologické 6 (1900) 291-322, esp. 319321. 33 Ed. A. P. Dobroklonskij, Prep. Feodor, ispovĕdnik i igumen Studijskij I. Odessa 1913, XV-XXI (vv. 1-170); S. G. Mercati, Stefano Meles è l’autore della Vita giambica di S. Teodoro Studita del codice Barrocciano greco 27, in: Id., Collectanea Byzantina I. Bari 1970, 311-314, esp. 312 (vv. [171-189]). 34 Ed. S. G. Mercati, Vita giambica di S. Nicola di Mira secondo il codice Messinese greco 30, in: Id., Collectanea Byzantina (as in note 33) I, 44-65, esp. 47-65 (text), 45 (model). 35 The BHG informs us only of the “Miracula metrica a. Nicephoro Callisto”, published by A. Papadopoulos-Kerameus, Ἀνάλεκτα Ἱεροσολυμιτικῆς Σταχυολογίας IV. St. Petersburg 1897 (repr. Brussels 1963), 357-366 (632 vv.). K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des oströmischen Reiches (527-1453). Munich 21897, 292, pointed out the existence of this long Life, the edition of which was later announced by S. G. Mercati (as in note 34) 44 with n. 3, but never appeared. The two titles of the poem are pub-

The Metrical Passions of ss. Theodore Tiron and Theodore Stratelates

11

to the list and deserve to be published not only for their own, albeit few literary merits, but also for the sake of their metrical form and a comparison with similar medieval works.36

lished in I. Vassis, Zu einigen unedierten Gedichten des Nikephoros Kallistos Xanthopulos, in: M. Hinterberger/E. Schiffer (eds.), Byzantinische Sprachkunst. Studien zur byzantinischen Literatur gewidmet Wolfram Hörandner zum 65. Geburtstag. Byzantinisches Archiv, 20. Berlin/New York 2007, 330-345, esp. 337 no. 102, who also announces future work of his on the poem. 36 I intend to publish the two Passions discussed here. While this article was in press, it came to my attention that an unpublished Master’s thesis deals with one of them; see M. Stergioula, Ένα ανέκδοτο έμμετρο μαρτύριο του αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτου (BHG 1753k), submitted to the Department of Philology of the University of Thessalonica in 1997.

THE MURDER OF THE MOUZALON BROTHERS IN BYZANTINE HISTORIOGRAPHY MARIA AVGERINOU-TZIOGA / THESSALONIKI The Mouzalon brothers1 were murdered in the Sosandron Monastery2 by a group of nobles who had been viciously persecuted by Theodore II Lascaris. This essentially constituted the first step towards the usurping of power and ascendance to the throne of Michael VIII Palaiologos, who was in any case directly involved in this dark affair. The manner, therefore, in which this conspiracy is described by the two chief historians of the early Palaeologan period, Georgios Acropolites3 and Georgios Pachymeres,4 is of supreme importance. 1

These were Georgios and his brothers. Georgios, the closest friend of Theodoros II Lascaris, was descended from Adramyttium, and attained many high offices. Georgios owed to Theodoros II Lascaris not only his high offices, but even his marriage, which connected him with the empire’s noble families. Georgios married Theodora Cantacouzenè, niece of Michael Palaiologos; see R. Macrides, George Akropolites, The History. Introduction, translation and commentary. Oxford Studies in Byzantium. Oxford 2007, 24-27 και 294-295. His brother Andronicos, who held the office of megalos domestichos and had, like his brother, married a woman of noble stock, the daughter of Raoul (see Macrides, 25), was appointed by the will of Theodoros II Lascaris guardian of his underage son Ioannis IV; see Acropolites, 75.1-10 (= Georgii Acropolitae Opera, rec. A. Heisenberg. I. Stuttgart 1903, repr. corr. by P. Wirth. Stuttgart 1978, 154.10-19: Ὁ μὲν οὖν υἱὸς τοῦ βασιλέως Θεοδώρου Ἰωάννης πάνυ ἀφῆλιξ ἐτύγχανεν ὢν ἐν τῷ καιρῷ τῆς τελευτῆς τοῦ βασιλέως καὶ πατρός· οὔπω γὰρ τελείων ἐνιαυτῶν ὑπῆρχεν ὀκτώ. ὁ δὲ πατὴρ τούτου καὶ βασιλεὺς διαθήκην πεποίηκε, τάχα μὲν ὡς ἐπὶ τῷ παιδί, τῇ δ’ ἀληθείᾳ ἐπὶ τῷ πρωτοβεστιαρίῳ αὐτοῦ τῷ Μουζάλωνι Γεωργίῳ. τοῦτον γὰρ ἡ διαθήκη ἐποίει τῶν Ῥωμαϊκῶν ἁπάντων πραγμάτων κύριον, ὥστε τὸ κράτος ἔχειν ἁπάσης τῆς τῶν Ῥωμαίων ἀρχῆς, μέχρις ἂν ὁ τοῦ βασιλέως υἱὸς εἰς τελείαν τὴν ἡλικίαν ἀφίκοιτο· καὶ προύβησαν ἐπὶ τούτοις προστάξει τοῦ βασιλέως καὶ ὅρκοι παρὰ τῶν ἐντυχόντων τῷ τότε. 2 The Sosandron Monastery, founded by Ioannes III Dukas Batatzis, was on Mount Sipylon, near Magnesia, and was one of the two most important monasteries in the Nicaean Empire. On the Monastery see A. Frontier, Notes sur la géographie ancienne de l’Jonie IV: Sosandra-Monoekos. Révue des études anciennes 1 (1899) 273-280, O. Volk, Die byzantinischen Klosterbibliotheken von Konstantinopel, Thessalonike und Kleinasien. Munich 1954, 160, H. Ahrweiler, L’histoire et la géographie de la région de Smyrne entre les deux occupations Turques (1081-1317) particuliement au XIIIe siècle. TM 1 (1965) 89-91, 94-95 and 114, S. Kotzabassi, Βυζαντινά χειρόγραφα από τα μοναστήρια της Μικράς Ασίας. Athens 2004, 105. 3 On Georgios Acropolites (PLP 518) and his historical work see H. Hunger, Die hochsprachliche Literatur der Byzantiner. Byzantinisches Handbuch/Handbuch der Altertumswissenschaft, 5.1. Munich 1978, 442-447, and Macrides (as in note 1) 5-65. 4 On Georgios Pachymeres (PLP 22186) and his historical work, see Hunger (as in note 3) 44745 and ST. Lampakis, Γεώργιος Παχυμέρης πρωτέκδικος και δικαιοφύλαξ. Εισαγωγικό δοκίμιο.

14

Maria Avgerinou-Tzioga

The two historians’ perspectives are clearly very different: the loyal official of Michael Palaiologos and former personal friend of Theodoros Lascaris, who had personally offended him,5 evaluates and interprets the whole affair as God’s just punishment of the Mouzalones, who had led Theodoros Lascaris to so many errors and evil deeds,6 while the more recent historian, who was not directly involved in the events, and who narrates them from a temporal and emotional distance, is much more cautious in his judgments and in his attempt to attribute blame. We will begin with the relevant passage in Acropolites. Two days had not passed since the burial of Emperor Theodoros when, accompanied by soldiers, many Byzantine nobles whom the deceased had persecuted and punished in particularly gruesome ways attacked the monastery where the memorial service for the emperor was being held, in the presence of the Mouzalones.7 Wishing to highlight the importance of so many nobles participating in the undertaking, Acropolites mentions them by name, along with the punishments unjustly inflicted upon them by Lascaris.8 Two elements stand out in the introduction to Acropolites’ narrative: on the one hand, the local roots and noble lineage of Georgios Mouzalon’s enemies, and on the other the lack of any reference to a conspiratorial plan.

5

6

7

8

Eθνικό Ίδρυμα Ερευνών/Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών. Μονογραφίες, 5. Athens 2004, 39134. See Acropolites (as in note 1) 63.1-134 (= Heisenberg, 127.24-132.7). The cause of the falling out between the two men, who had once been close, for Georgios Acropolites had been the tutor of Theodoros II, is owed to the fact that Theodoros held Acropolites responsible for the failure of the treaty with Michael II Asan, for which he punished him publicly. The Mouzalones were certainly to blame for the injustices suffered by the Byzantine nobles who gathered on the third day after the death of Theodoros II at Sosandron Monastery and whose names are listed by Acropolites; see Acropolites (as in note 1) 75.15-29 (= Heisenberg, 154.24–155.10): οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ οἱ πρὸς τοῦ βασιλέως κεκακωμένοι ἄνδρες εὐγενεῖς καὶ τῆς πρώτης τυγχάνοντες τάξεως, ὧν εἷς μὲν ὑπῆρχεν ὁ Στρατηγόπουλος Ἀλέξιος, οὗ τὸν υἱὸν Κωνσταντῖνον τετύφλωκεν, αὐτὸν δὲ καθεῖρξεν, ὁ Τορνίκης τε Κωνσταντῖνος, ὃν μέγαν πριμμικήριον ὁ βασιλεὺς Ἰωάννης εἶχε — καὶ πρὸς τοῦ βασιλέως υἱοῦ καθωσίωτω, ὁ Φιλῆς Θεόδωρος, τοὺς ὀφθαλμοὺς καὶ αὐτὸς ἐξορωρυγμένος, καὶ ὁ Ζαγαρομμάτης Γεώργιος, ὃν πρωτοβεστιαρίτην μὲν ὁ βασιλεὺς ὠνόμασεν Ἰωάννης, ὁ δὲ υἱὸς αὐτοῦ παρακοιμώμενον πρῶτον τιμήσας μετὰ βραχὺ καθωσίωσεν, οἱ τέτταρες υἱοὶ τοῦ πρωτοβεστιαρίου τοῦ Ῥαοὺλ καὶ αὐτοὶ καθειργμένοι, ὁ Ἀλυάτης τε Νικηφόρος, ὃν πρὸ βραχέος ἐπὶ τοῦ κανικλείου τετιμηκὼς ὕστερον τὴν γλῶτταν ἐπ᾽ οὐδεμιᾷ αἰτίᾳ ὁ βασιλεὺς ἐκτεμὼν καθωσίωσεν ἄλλοι τε πολλοὶ τῶν χρησίμων καὶ ὀνομαστῶν ἀνδρῶν. Furthermore, Andronicos Mouzalon participated in the public punishment of Georgios Acropolites; see Acropolites (as in note 1) 63.96-98 = Heisenberg, 130.29–31: τῷ μεγάλῳ δὲ δομεστίκῳ αὐτοῦ τῷ Μουζάλωνι Ἀνδρονίκῳ καταβαλεῖν με τοῦ ἵππου προσέταξε. Acropolites (as in note 1) 75.11-35 (= Heisenberg, Ι, 154.20-155.15): ἀλλ᾽ οὔπω τριταῖος ἦν ἐν τάφῳ κείμενος ὁ τοῦ βασιλέως νεκρός, καὶ ὡς ἀπὸ κοινοῦ συνθήματος συνδραμόντες πάντες οἱ ἐφευρεθέντες ἐκεῖσε Ῥωμαῖοι — στράτευμα δὲ ἦν ἱκανὸν συνηγμένον ἐκεῖσε — … οἳ τοῖς στρατιώταις ξυνιόντες καὶ ἅμα συνδραμόντες καὶ ἐπὶ τῇ τῶν Σωσάνδρων συνανιόντες μονῇ κατὰ τοῦ πρωτοβεστιαρίου καὶ ἐπιτρόπου καὶ τῶν αὐταδέλφων αὐτοῦ αὐτοβοεὶ ἐφώρμησαν· ἐκεῖσε γὰρ εἶχε τὴν σκηνὴν ὁ πρωτοβεστιάριος καὶ τὴν ὁσίαν τοῦ τεθνηκότος βασιλέως ἐπλήρου. See above n. 6.

The Murder of the Mouzalon Brothers in Byzantine Historiography

15

Pachymeres gives us a diametrically opposed perspective of these events. He does not mention the noble conspirators by name except for the megas konostavlos; in fact, he does not even attribute the initiative to Byzantine lords, παρὰ μόνον τοῖς . . . τῶν ξενικῶν Ἰταλοῖς, οὓς δὴ καὶ ὑπὸ χεῖρα εἶχεν ὁ μέγας κονόσταυλος,9 because their former emperor owed them back pay. The Byzantine lords’ noble motives, which Acropolites, who avoids any mention of Palaiologos, wishes to highlight, are replaced in Pachymeres by the base aims of foreign mercenaries who were henchmen of the future emperor. Acropolites cuts his narrative short by ending with the three Mouzalones’ efforts to escape by seeking sanctuary in the sanctum of the church, and to their murder and subsequent dismemberment by the conspirators.10 The author cannot help expressing his horror, however veiled. This is revealed by his use of the adjective παναγῆ referring to the altar, and by his observation on the murderers’ lack of mercy. Yet the modesty of his description of the crime will immediately strike the reader of Pachymeres, who spares no detail to highlight the extent of the sacrilege and even to add a dramatic tone to the narrative. Before we proceed to the description of the heinous murder itself, it would be instructive to see how Pachymeres presents the conspirators’ motives. The underage Ioannes IV Lascaris was exhorted by some men of his circle to extend a condescending gesture to the enraged military officers, who unequivocally read this gesture as an expression of approval for their undertaking, while making sure to present themselves as defenders of the dynastic legitimacy supposedly threatened by the Mouzalones.11 This appears to be a deliberate departure on the part of Pachymeres from Acropolites’ version, which presents the conspirators encircling the dead emperor’s grave and abundantly abusing him:12 this is a wilful distortion of historical truth. To promote their schemes, the conspirators would have had to avoid any antidynastic acts and expressions, at least at first. In contrast with Acropolites, who insists on detailing the supposedly pure motives of the perpetrators, Pachymeres presents the events from the vantage of the victims. With notable clarity, he gives the reader the entire range of their emotions, beginning with worry and ending in panic. He has Mouzalon begging the murderer for mercy, bringing to mind the murder of Leo V the Armenian in Theophanes Continuatus,13 or the forceful removal of Michael V Kalafates and his uncle Geor9 10

11 12 13

Pachymeres, I, 18 (= Georges Pachymérès, Relations Historiques, ed. A. Failler. CFHB, 24/1. Paris 1984, 79, 18-19). Acropolites (as in note 1) 75.41-47 (= Heisenberg, Ι, 156, 2-8): τὴν παναγῆ περιπτυξάμενοι τράπεζαν ἐκεῖσε ξίφους ἔργον γεγένηνται, μηδὲ μετὰ τὸν φόνον οἶκτον λαβόντων τῶν φονευτῶν ..., ὥστε καὶ μεληδὸν διατεμόντες αὐτούς, μᾶλλον δὲ κατὰ ἄρθρα, ἢ καὶ σμικρὰ τῶν σαρκῶν διελόντες τεμάχια ἕκαστος τὸ οἰκεῖον τμῆμα κρατῶν τῆς ἐπιθυμίας ἐνεφορήθησαν. Pachymeres, I, 19 (= Failler 81, 25-83, 7). Acropolites (as in note 1) 75.47-57 (= Heisenberg, Ι, 156, 7-18). See Theophanes Continuatus, ed. I. Bekker, Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus. Bonn 1838, I, 25 (38.19-40.3).

16

Maria Avgerinou-Tzioga

gios from the catholicon of Studium monastery in Michael Psellos,14 emphasizing certain details which add realism to the gruesome scene.15 The realism of Pachymeres’ description serves his intention to undermine, whether directly or indirectly, Acropolites’ version, and it also serves to criticize, albeit indirectly, the reigning dynasty. Essentially, Pachymeres’ later narrative outshines the earlier but hardly objective version of Acropolites as a historic document. Acropolites deliberately simplifies the whole affair, presenting it as the fair punishment of the Lascarid dynasty, emotionally preparing the reader to favorably receive his narrative of Michael VIII’s seizure of power. Pachymeres, by contrast, presents in relief the various aspects of the conspiracy, which initially emerged as an initiative to defend dynastic legitimacy.

14 See Michael Psellos, Χρονογραφία, 5.38-46 (= É. Renauld, Michel Psellos. Chronographie ou histoire d’un siècle de Byzance (976-1077). Paris 1926-1928, repr. 1967, I, 109-113). 15 Pachymeres, I, 19 (= Failler 87, 24-27).

Kerkyllinos und Kerkyra oder: Wie Korfu christlich wurde Albrecht Berger / München Die Heiligen Iason und Sosipatros, die legendären Missionare der Insel Kerkyra, werden bis heute von der orthodoxen Kirche am 28. oder 29. April gefeiert. Die folgenden Ausführungen befassen sich mit ihrem Bios BHG 776, der vollständig nur im Vierteljahresmenologion Par. gr. 1534 überliefert ist, einer Handschrift aus dem elften oder zwölften Jahrhundert.1 Textsammlungen dieser Art waren seit der zweiten Hälfte des zehnten Jahrhunderts üblich, womit wohl ein erster terminus ante quem für den Bios gegeben ist. Der Inhalt des Textes ist, kurz zusammengefaßt, wie folgt:2 (1) In der Zeit des Kerkyllinos, des Königs von Kerkyra, kommen Iason und Sosipatros als Missionare auf die Insel. Beide sind Schüler des Paulos und von ihm durch eine Predigt in Thessalonike bekehrt worden. Iason stammt aus Thessalonike, Sosipatros dagegen aus Achaia. Paulos ernennt Iason zum Bischof seiner Heimatstadt Tarsos, Sosipatros zum Bischof von Ikonion. Beide ziehen danach zusammen nach Kerkyra (2) und erbauen eine Stephanoskirche außerhalb der Stadtmauern. (3) Kerkyllinos läßt sie vor sich bringen und verlangt ein Götzenopfer, die Heiligen weigern sich und werden ins Gefängnis geworfen. (4) Dort bekehren sie sieben Räuber und den Gefängniswärter Antonios. (5) Kerkyllinos läßt einen Zauberer auftreten, der ihm ein Wunder vorgaukelt und so die Macht des Zeus zu bestätigen scheint. (6) Als Kerkyllinos selbst Antonios im Gefängnis verhört und foltern läßt, werden seine Frau und seine Söhne vom Blitz erschlagen, (7) Antonios wird hingerichtet und von Christen in der Stephanoskirche begraben. (8) Die Heiligen werden vom König verhört, (9) der Zauberer wird durch Iason versteinert, (10) und es folgt ein weiteres Verhör.

1

2

Ediert von B. Kindt, La version longue du récit légendaire de l’évangélisation de l’île de Corfou par les saints Jason et Sosipatros. Entre mythe et réalité. AnBoll 116 (1998) 253-295, darin Text und französische Übersetzung 260-295. Eine ausführliche deutsche Inhaltsangabe findet sich bei F. Heyer, Die Heiligen auf den Inseln. Viten und Hymnen aus Ägäis und Adria. Oikonomia, 29. Erlangen 1991, 199-206. Dieses Buch zeichnet sich durch eine geradezu abenteuerliche Kritiklosigkeit aus, die selbst dann noch irritierend wirkt, wenn man es nur zum Zweck der Erbauung lesen möchte. – Von dem Bios abgeleitet sind eine Kurzfassung (BHG 776b) und mehrere Varianten einer Synaxarnotiz; vgl. H. Delehaye (ed.), Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae. Propylaeum ad Acta sanctorum Novembris. Brüssel 1902, 663, 6-636, 21; oder Bartholomaios von Kutlumusiu, Μηναῖον τοῦ Ἀπριλίου. Athen 1895, 110. Eine Paraphrase des ganzen Bios bei K. Ch. Dukakes, Μέγας Συναξαριστής, Δ΄. Athen 1892, 438-456. Die Kapiteleinteilung der Edition von Kindt ist zur Orientierung angegeben.

18

Albrecht Berger

(11) Kerkyra, die fünfzehnjährige Tochter des Königs, bekehrt sich zum Christentum, (12) wird auf Befehl ihres Vaters gefoltert und ins Gefängnis geworfen. (13) Ein „Äthiopier“, der sie vergewaltigen soll, wird von einem wunderbar erschienenen Bären daran gehindert, von Kerkyra bekehrt und als Christodulos getauft. Der Eparch Karpianos läßt ihn hinrichten. (14) Kerkyra wird in einen glühenden Ofen geworfen, entsteigt ihm aber nach drei Tagen unversehrt und wird durch Steinwürfe und Pfeilschüsse getötet. Sie wird von Christen mit Christodulos zusammen vor der Stadt begraben. (15) Auch die sieben Räuber werden hingerichtet. Kerkyllinos ertrinkt während einer Christenverfolgung durch eine plötzlichen Sturmflut. (16) Sein Nachfolger als König, Datianos, läßt Iason vor den Augen des Sosipatros lebendig verbrennen, (17) bereut aber seine Tat und bekehrt sich. Der Leichnam des Sosipatros wird unversehrt aufgefunden und begraben, der König als Sebastianos getauft. (18) Er erbaut eine Andreaskirche am Grab des Sosipatros und die Große Kirche von Kerkyra. Nach seinem Tod wird er von Iason begraben. (19) Iason erweckt den toten Sohn der Königin und tut noch andere Wunder. (20) Er stirbt schließlich und wird neben Sosipatros begraben. Dieser Bios ist offensichtlich frei erfunden und fällt in die bekannte Kategorie der „epischen Passionen“.3 Seine Handlung besteht großenteils aus hagiographischen Versatzstücken, die in mäßig origineller Weise aneinandergefügt sind. Aus dem üblichen Rahmen fällt vor allem die Episode mit dem Zauberer (5 und 9), der innerhalb eines Tages Getreide sät, erntet und daraus Brot bäckt, also eine tatsächlich gute Tat vollbringt, für die er trotzdem schwer bestraft wird.4 Der einzige historische Bestandteil der Geschichte sind die beiden großen Kirchen, die sich mit frühchristlichen Bauten auf der Insel identifizieren lassen.5 Daß sie aber durch die beiden Heiligen errichtet worden seien, gehört schon in das Reich der Legende: Ihre reale Existenz dient hier als Beweis für die Historizität der Heiligen, und die Gründung durch sie ist erfunden, um den Kirchen größere Würde zu verschaffen. Iason und Sosipatros sind Gestalten aus dem Neuen Testament, denn sie werden im Brief des Paulos an die Römer erwähnt, der am Beginn des Bios wörtlich zitiert ist.6 Ihr legendenhaftes Flair erhält die Geschichte vor allem durch die charmante Fiktion, die Insel Kerkyra, die tatsächlich in der apostolischen Zeit längst unter römischer Herrschaft stand, sei damals von einem König regiert worden, und zwar von einem König namens Kerkyllinos. Dieser Name ist, ebenso wie der seiner Tochter Kerkyra, vom Namen der Insel Kerkyra abgeleitet, Kerkyllinos tritt also als ihr eponymer 3 4 5 6

Dazu vgl. die klassische Darstellung von H. Delehaye, Les passions des martyrs et les genres littéraires. Subsidia hagiographica, 132b. Brüssel 1921, 236-315; der Bios mit dem König Kerkyllinos wird dort 345 auch als ein Beispiel erwähnt. Vgl. dazu A. Kazhdan, Holy and unholy miracle workers, in: H. MAGUIRE, Byzantine magic. Washington, D.C. 1995, 72-82, hier 79. Vgl. Kindt in der Einleitung zum Text des Bios (254-257). Röm. 16, 21: „Umarmt Iason und Sosipatros, meine Verwandten.“ Sosipatros wird auch in Apg. 17, 6 erwähnt (s. unten) und dürfte mit dem Sopatros aus Apg. 20, 4 identisch sein.

Kerkyllinos und Kerkyra oder: wie Korfu christlich wurde

19

Herrscher auf. Gleichzeitig ist sein Name an Gestalten aus der Hagiographie angelehnt wie die Könige Trankylinos (Tranquillinus) aus der Georgslegende (BHG 670)7 und Akylinos (Aquilinus)8 aus dem Bios des heiligen Pankratios von Tauromenion (BHG 1410).9 Bemerkenswert ist auch, daß der Name der Tochter mit dem der Insel nicht identisch ist, sondern durch die Betonung auf der Paenultima als Kerkýra davon abweicht, so daß ein Anklang an das Wort kyria bzw. kyra (Herrin) entsteht. Tatsächlich heißt sie in der einzigen Handschrift des Bios bei ihrem ersten Auftreten nicht Kerkýra, sondern Kerkyría. An heidnischen Personen des öffentlichen Lebens auf der Insel Kerkyra nennt der Bios den Präfekten Karpianos und den Nachfolger des Kerkyllinos, Datianos. Von diesen hat Karpianos kein klar erkennbares Vorbild,10 während ein König namens Datianos wiederum aus der Georgslegende bekannt ist; diese Gestalt könnte auf eine historische Person zurückgehen, den Konsul des Jahres 358.11 Und wenn Datianos bei der Taufe Sebastianos genannt wird, geschieht das nicht zufällig, denn es ist der heilige Sebastian, durch den Tranquillinus, der heidnische Vater der heiligen Diakone Marcus und Marcellinus, nach der Legende zum Christentum bekehrt wird.12 Es bleiben die Bekehrten im Gefängnis. Die Namen der sieben Räuber lauten Saturninos, Iakischolos, Phaustinianos, Ianuarios, Marsalios, Euphrasios und Mamios. Sie suggerieren durch ihre offensichtlich lateinische Herkunft eine Datierung in die römische Kaiserzeit, jedoch sind drei von ihnen, nämlich Iakischolos, Marsalios und Mamios (Variante: Mamminos), sonst nirgends bezeugt. Der Name des „Äthiopiers“, Christodulos, ist in der späteren byzantinischen Zeit durchaus geläufig, läßt sich aber vor dem neunten Jahrhundert nirgends nachweisen, und die frühen Belege legen nahe, daß er ursprünglich ein typischer Mönchsname war, der beim Eintritt in ein Kloster angenommen wurde.13 7

8 9 10

11 12 13

K. Krumbacher, Der heilige Georg in der griechischen Überlieferung. Abhandlungen der Königl. Bayer. Akad. der Wiss., philos.-philol. und hist. Klasse 25/3 (1911) 113 und 115. – Einen Versuch zur Identifizierung mit einer historischen Person unternimmt Krumbacher nicht; doch s. unten. Zum Auftreten dieses Namens während der römischen Kaiserzeit vgl. O. Salomies. ZPE 119 (1997) 245-248. Dort ist Akylinos ein Langobarde, so daß es naheliegt, seinen Namen als Ableitung aus der Stadt Aquileia in Norditalien zu verstehen, wie vorgeschlagen von van Esbroeck/Zanetti (wie unten Anm. 21) 166. Der Name ist selten und nur durch wenige Personen bezeugt, nämlich 1) den Adressaten eines Briefs von Eusebios von Kaisareia: E. Nestle (Hrsg.), Novum Testamentum Graece. 25London 1963, 32*-33*; 2) eine Gestalt aus den Andreasakten: D. MacDonald, Christianizing Homer. Oxford 1994, 126-128; und 3) durch den Ort ta Karpianu in Konstantinopel, dessen Stifter unbekannt ist: A. Berger, Untersuchungen zu den Patria Konstantinupoleos. Poikila Byzantina, 8. Bonn 1988, 465 f. Krumbacher, Georg (wie Anm. 7) 304-317; zur Person: PLRE I, Datianus 1 (243 f.). Diese Legende ist hauptsächlich im lateinischen Bereich, aber auch in einer griechischen Fassung überliefert (BHG 1619z–1620). Der Name findet sich, soweit festzustellen, zuerst in: M. Cunningham, The life of Michael the Synkellos. Belfast Byzantine texts and translations, 1. Belfast 1991, 84, 24 und 92, 10. 16; J. Gouillard, Le Synodikon de l’Orthodoxie. TM 2 (1967) 108-118, hier § 10, 9; B. Laourdas/L. G. Westerink, Photii patriarchae Constantinopolitani Epistulae et Amphilochia I. Leipzig 1983,

20

Albrecht Berger

Der Bios von Iason und Sosipatros macht zwei im Neuen Testament ohne weitere biographische Details erwähnte Gestalten zu Aposteln und nimmt sie als Gründer der Kirche in einem Ort des römischen Reichs in Anspruch. Ein solcher Vorgang ist aus hagiographischen Texten durchaus geläufig. Der bekannteste Fall ist der Apostel Andreas: Zwar weiß die Apostelgeschichte nichts über seine spätere Tätigkeit als Missionar, trotzdem wird er von der Überlieferung zum Missionar des Schwarzmeergebiets und Griechenlands gemacht, der als Märtyrer der neronischen Verfolgung in Patras gestorben sein soll.14 Besonders das zehnte Kapitel des Lukasevangeliums, das die Aussendung von siebzig — oder zweiundsiebzig — namentlich nicht genannten Aposteln durch Christus und ihre Rückkehr beschreibt, hat hier enorme Folgen gehabt, denn alle siebzig haben in der späteren Tradition Namen erhalten, die dem Neuen Testament entnommen sind.15 Während die älteste erhaltene Liste der siebzig Apostel im Chronicon Paschale aber nur die Namen aufzählt,16 kennen spätere Fassungen, etwa die unter dem Namen des Epiphanios von Konstantia oder des Dorotheos von Tyros überlieferte, in den meisten Fällen auch den Bischofssitz, den diese Apostel der zweiten Generation später innegehabt haben sollen.17 Wie die Listen zustandegekommen sind, wissen wir im Einzelnen nicht, doch ist anzunehmen, daß in ihnen die lokalen Traditionen zahlreicher Städte zusammengeflossen sind, von denen jede einzeln und zu verschiedenen Zeiten eine Gestalt aus dem Neuen Testament als Gründer der örtlichen Kirche beansprucht hatte. Auch Iason und Sosipatros stehen auf diesen Listen:18 Iason ist dort Bischof von Tarsos, der Heimatstadt des Paulos, Sosipatros Bischof von Ikonion, das Paulos auf seinen ersten beiden Reisen besuchte — also von zwei Städten, die durch den direkten Bezug zu dem Apostel einen besonderen Rang besaßen. Diese ältere Tradition wird auch vom Bios nicht verschwiegen, und sie ist der Grund dafür, daß dort nicht weiter begründet werden kann, weshalb die beiden ihre weit auseinanderliegenden Sitze verlassen haben und gemeinsam in den Westen gereist sein sollen. Die Nachricht über die Herkunft des Iason ist im Bios aus dem Text der Apostelgeschichte geschlossen, wo Paulos von Iason in Thessalonike als Gast in seinem Haus aufgenommen wird;19 die Herkunft des Sosipatros aus Achaia ist in keiner anderen Quelle bezeugt.20 ep. 4, 11. 14 F. Dvornik, The idea of apostolicity in Byzantium and the legend of the apostle Andrew. DOS, 4. Cambridge/Mass. 1958. 15 Th. Schermann, Propheten- und Apostellegenden. TU, 31/3. Leipzig 1907, 294-300 zu ihrer Entstehung. – Die Existenz vollständiger Namenslisten der Siebzig wird von Eusebios von Kaisareia, Kirchengeschichte I 12 noch ausdrücklich bestritten. 16 Chronicon Paschale, ed. L. Dindorf. Bonn 1832, I 400, 6-403, 12 und 420, 9-421, 2; Iason und Sosipatros dort 401, 16-17. 17 Th. Schermann, Prophetarum vitae fabulosae. Leipzig 1907, 122, 17-123, 2 (Pseudo-Epiphanios) und 140, 5-8 (Pseudo-Dorotheos). 18 Schermann, Propheten- und Apostellegenden (wie Anm. 15) 337 f. und 342 zu einigen Varianten der Legende. 19 Apg. 17, 6. 20 Falls die Identifizierung von Sosipatros und Sopatros zutrifft (s. Anm. 6), kann sie ohnehin

Kerkyllinos und Kerkyra oder: wie Korfu christlich wurde

21

Der Bios von Iason und Sosipatros entstand also zu einer Zeit, als die Personen der Apostellisten schon auf Bistümer verteilt waren: Wollte eine Stadt danach ihrer Kirche apostolischen Ursprung zuschreiben, mußte entweder einer der Bischöfe dieser Liste von der Legende versetzt oder eine nicht im Neuen Testament erwähnte Person in irgendeiner Weise mit dem Apostel Paulos in Beziehung gebracht werden. Der Bios von Iason und Sosipatros verwendet die erste Methode, andere Texte, wie der bereits erwähnte Bios des Pankratios,21 dagegen die zweite. Um den Bios von Iason und Sosipatros besser zu verstehen, mag ein Vergleich mit dem Pankratios-Bios hilfreich sein. Die ursprüngliche Fassung dieses Textes wird ins späte siebte oder achte Jahrhundert datiert, die heute erhaltene Fassung muß, wie die positive Darstellung des Bilderkults nahelegt, in den Jahren nach 787 verfaßt sein, aber nicht lange danach, da der Bios von Theodoros Studites in einigen zwischen 816 und 826 verfaßten Briefen schon mehrfach zitiert wird.22 Pankratios stammt aus Antiocheia, wird in Jerusalem getauft und ist zunächst mit Petros auf Missionsreise unterwegs. Da Pankratios im Neuen Testament nicht vorkommt und auch in den Listen der Siebzig fehlt, wird der Anschluß an die apostolische Tradition vom Autor etwas mühselig über seine angebliche Weihe durch Paulos selbst konstruiert, die bei einer Begegnung in Antiocheia stattfindet.23 Diese Weihe erhält er gemeinsam mit Markianos von Syrakus und Kreskentios von Galatien; von diesen ist nur letzterer mit einer Gestalt im Neuen Testament zu identifizieren, nämlich dem Kreskens im zweiten Timotheosbrief.24 Pankratios reist dann nach Sizilien und landet an einem Ort namens Phalkon, wo er das Bild des gleichnamigen Götzen zerstört.25 Als er Epaphroditos — der wie-

21

22 23 24 25

nicht zutreffen, weil in Apg. 20, 4 explizit Berrhoia in Makedonien als seine Heimat genannt ist. Zum folgenden vgl. vor allem W. Brandes, Das Gold der Menia. Ein Beispiel transkulturellen Wissenstransfers. Millennium 2 (2005) 175-226, hier 188-202, bes. 200 f. – Eine kritische Ausgabe des Pankratios-Bios fehlt noch, eine Inhaltsangabe bei: M. van Esbroeck/U. Zanetti, Le dossier hagiographique de S. Pancrace de Taormine, in: S. Pricoco (ed.), Storia della Sicilia e tradizione agiografica nella tarda antichità. Soveria Mannelli 1988, 155-170, hier 158-168. – Weitere Literatur: A. Acconcia Longo, Siracusa e Taormina nell’agiografia italogreca. RSBN NS 27 (1990) 33–54; M. van Esbroeck, Le contexte politique de la Vie de Pancrace de Tauromenium, in: S. Pricoco/F. Rizzo Nervo/T. Sardella (ed.), Sicilia e Italia suburbicaria tra IV e VIII secolo. Soveria Mannelli 1991, 185-196; A. Kazhdan, A history of Byzantine literature I. Athens 1999, 302-308; D. Motta, Percorsi dell’agiografia. Società e cultura nella sicilia tardoantica e bizantina. Testi e studi di storia antica, 4. Catania 2003, 199-243. Theodori Studitae Epistulae, ed. G. Fatouros. CFHB, 31. Berlin 1992, ep. 221, 101; 386, 61. 64; 532, 123. – Vgl. A. Acconcia Longo, La data della vita di S. Pancrazio di Taormina (BHG 1410). BollGrott 55 (2001) 37-42. Dazu vgl. auch E. Morini, Sicilia, Roma e Italia suburbicaria nelle tradizioni del sinassario costantinopolitano, in: Pricoco/Rizzo Nervo/Sardella, Sicilia e Italia suburbicaria (wie Anm. 21) 129-184, hier 144-149. 2. Tim. 4, 10. – Durch eine Verwechslung von Galatien und Gallien wird er später mit einem Bischof von Vienne identifiziert, dem „Chalkedon in Gallien“, wie es die Liste des Pseudo-Dorotheos nennt. Vgl. F. Angiò, Divinità pagane e sacrifici umani nella Vita di San Pancrazio di Taormina. BollGrott 52 (1998) 49-76. Ein Ort des Namens ist in der Nähe von Tauromenion/‌Taormina nicht

22

Albrecht Berger

derum eine Gestalt aus dem Neuen Testament ist,26 in anderen Texten aber als Bischof von Andriake in Lykien gilt — zum Bischof von Torakinea (Tyrakina) weiht,27 kommt es zum Konflikt mit Markianos von Syrakus, der friedlich beigelegt werden kann. König Akylinos von Kalabrien belagert Tauromenion, wird aber unter anderem durch die Wunder des Pankratios vertrieben. Zuletzt wird Pankratios durch Heiden ermordet, und Euagrios, der fiktive Autor des Bios, wird in Rom von Petros zu seinem Nachfolger ernannt. Kurz vor Ende eingeschoben ist die völlig phantastische, in die Zeit Alexanders des Großen datierte Geschichte von Tauros und Meneia:28 Der König Remaldos29 ist mit der Zauberin Meneia verheiratet30 und dem König Akylinos von Kalabrien tributpflichtig, einem Vorfahren des gleichnamigen Königs aus der Hauptgeschichte. Tauros, der Sklave und Pferdeknecht des Remaldos, ist ein Nachfahre des Jägers Nimrod aus dem Alten Testament.31 Akylinos, der Meneia zur Frau gewinnen und Tauros besitzen will, greift Remaldos an. Dieser fällt im Kampf, doch wird Akylinos von Tauros vertrieben, der den Königsthron besteigt und Meneia heiratet. Als sich Tauros vor der Übermacht des Akylinos nach Sizilien zurückzieht, setzt ihm dieser nach, wird im Zweikampf besiegt und mit seinem ganzen Heer getötet, und schließlich wird Tauros König von Sizilien und Kalabrien und gründet Tauromenion, das er nach seinem Namen und dem der Meneia benennt. In diesem Text sind einmal die Abwehrkämpfe gegen die nach Süden ausgreifenden Langobarden von Benevent, zum anderen der Rangstreit zwischen den beiden großen Bischofssitzen auf Sizilien, Syrakus und Tauromenion, literarisch verarbeitet worden. Das geschieht ganz offenbar aus der Sicht von Tauromenion, denn während Syrakus in der Realität Sitz des römischen Statthalters, später des Strategos von Sizilien war, dazu auch der Sitz des Metropoliten, residiert der Statthalter Bonifatios

26 27 28 29 30 31

bekannt (zur möglichen Lage vgl. Motta, Percorsi, wie Anm. 21, 239-241). – Phalkon und seine Mutter Phalkonilla, eine Nachfahrin der Meneia (zu dieser s. unten), sind von zwei historischen Personen des 2. Jh. n. Chr. inspiriert, nämlich Q. Pompeius Falco und seiner Mutter Clodia Falconilla (vgl. W. Eck, Senatorische Familien der Kaiserzeit in der Provinz Sizilien. ZPE 113 [1996] 109-128). Den Namen Phalkonilla trägt auch eine Gestalt der Thekla-Geschichte (W. Schneemelcher [Hrsg.], Neutestamentliche Apokryphen in deutscher Übersetzung II: Apostolisches, Apokalypsen und Verwandtes. Tübingen 61999, 193-243, hier 221-223). Phil. 2, 25-27 und 4, l8. Zum Ort vgl. van Esbroeck/Zanetti, Dossier (wie Anm. 16) 161 Anm. 21. F. Angiò, La Vita di Tauro dall’anonima Vita di San Pancrazio di Taormina. Sileno 20 (1994) 117-143. Gemeint ist ein langobardischer Herzog von Benevent, entweder Romuald I. (662-678) oder Romuald II. (707-733). Zu dieser vgl. jetzt Brandes, Gold der Menia (wie Anm. 21). – Eine Liste von eponymen Stadtgründern der Antike bei F. Pfister, Der Reliquienkult im Altertum I (1909) 279-294. Nimrod in Gen. 10, 8-10. Der Name dürfte durch die Ähnlichkeit der griechischen Form Nebroth zum Namen des Gebirgszugs Nebrodes, der den Nordosten von Sizilien durchzieht, in den Text gekommen sein; so V. von Falkenhausen, Magna Grecia bizantina e tradizione classica. Vicende storiche e situazione politico-sociale, in: Magna Grecia bizantina e tradizione classica. Atti del decimosettimo convegno di studi sulla Magna Grecia, Taranto, 9-14 ottobre 1977. Napoli 1978, 61-90, hier 79.

Kerkyllinos und Kerkyra oder: wie Korfu christlich wurde

23

des Pankratios-Bios in Tauromenion, und Syrakus wird als unruhiger, von den Umtrieben der Juden und Heiden geplagter Ort dargestellt, den auch der heilige Bischof Markianos nur mit Mühe befrieden kann. Tatsächlich ist der Pankratios-Bios, wie es scheint, unter anderem als Antwort auf den Bios des Markianos (BHG 1030) konzipiert, in dem der apostolische Ursprung der Kirche von Syrakus propagiert wird, und das ebenfalls mit Hilfe einer Gestalt, die nicht aus dem Neuen Testament stammt.32 Auch andere Orte auf Sizilien versuchten in derselben Zeit, ihrer Kirche durch eine ähnliche, wenn auch abgeschwächte Methode größere Würde zu verleihen, nämlich dadurch, daß sie den ersten oder einen als heilig verehrten Bischof durch eine Apostelvision berufen sein lassen, wie den ersten Bischof von Lentini im Landesinneren, Neophytos, im Bios der Märtyrer Alpheios, Kyrinos (Quirinius) und Philadelphos (BHG 57–62),33 oder den heiligen Gregorios von Agrigent (BHG 707).34 Die in diesen Texten immer wieder angewandte Methode, einem Ort durch gezieltes name dropping zu größerer Würde zu verhelfen, sei es durch einen fiktiven Bischof aus der Zeit der Apostel oder, wie im Pankratios-Bios gleich mehrfach, durch einen angeblichen eponymen Gründer oder Herrscher,35 findet sich ganz entsprechend, wie wir gesehen haben, auch im Bios von Iason und Sosipatros, einmal durch die Gestalten der beiden Heiligen, zum anderen durch den König Kerkyllinos und seine Tochter. Es ist schon vor einiger Zeit vermutet worden,36 der Rangstreit zwischen Taormina und Syrakus, der sich in den genannten Texten niederschlug, sei eine Folge der Neuordnung der Kirchenverwaltung nach dem sogenannten Transfer des Illyrikums gewesen, als um die Mitte des achten Jahrhunderts37 die byzantinischen Besitzungen auf der westlichen Balkanhalbinsel und in Süditalien, die bis dahin kirchlich zu Rom gehört hatten, dem Konstantinopler Patriarchat unterstellt wurden. Diese Neuordnung wirkte sich in Sizilien, wo der Papst bis dahin große Güter besessen hatte, zwar 32 Bei der Bischofsweihe in Antiocheia ist im eigenen Bios des Markianos keine Rede von Pankratios; vgl. dazu Acconcia Longo, Siracusa e Taormina (wie Anm. 21) 43-46; C. Stallman, The past in hagiographic texts: S. Marcian of Syracuse, in: G. Clarke (ed.), Reading the past in late antiquity. Canberra 1990, 347-365, bes. 351-354; Motta, Percorsi (wie Anm. 21) 187199. 33 Der von Andreas berufene Neophytos wird ins 3. Jh. n. Chr. datiert, für die Zeit vor seiner Bekehrung aber als Mitarbeiter des „Tyrannen“ Tertullos ausgegeben, der durch den historischen heidnischen Stadtpräfekten von Rom 359-361 inspiriert sein könnte, vgl. zu diesem PLRE I, Tertullus 2 (882 f.). Zum Dossier von Lentini Motta, ebd. 305-323, und zuletzt M. V. Strazzeri, I Giudei di San Fratello, in: «Ubi neque aerugo neque tinea demolitur». Studi in onore di Luigi Pellegrini per i suoi settanta anni. Napoli 2006, 647-689. 34 Seine Berufung erfolgt durch eine Vision von Petros und Paulos: Leontios Presbyteros von Rom, Das Leben des heiligen Gregorios von Agrigent, hrsg. A. Berger. Berliner Byzantinistische Arbeiten, 60. Berlin 1995, c. 40; vgl. auch Motta, ebd. 268-296. 35 Das betrifft außer Tauromenion auch Phalkon und das Gebirge Nebrodes, vielleicht auch Aquileia, s. oben die Anm. 25, 31 und 9. 36 Acconcia Longo, Siracusa e Taormina (wie Anm. 21) 46-52. 37 Zur Datierung vgl. W. Brandes, Finanzverwaltung in Krisenzeiten. Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte, 25. Frankfurt am Main 2002, 368-379.

24

Albrecht Berger

erheblich stärker aus als im eigentlichen Illyrikum selbst, das seit dem Ende des sechsten Jahrhundert zum großen Teil verloren war und wo sich der Verlust der päpstlichen Autorität auch über eine längere Zeit hinweg angebahnt hatte. Doch mußte die kirchliche Hierarchie auch in den dort noch verbliebenen Territorien, darunter eben auch den Ionischen Inseln, durch die Einrichtung von Metropolen bzw. Erzbistümern neu geregelt werden. Die Vermutung liegt daher nahe, daß der Anlaß zur Abfassung des Bios von Iason und Sosipatros prinzipiell derselbe gewesen ist wie in Sizilien, nämlich ein Rangstreit zwischen mehreren Bischofssitzen, die versuchten, zum Erzbistum oder zur Metropole erhöht zu werden – auch wenn hier der Bios als einziges literarisches Dokument erhalten ist und es keine konkurrierende Legende gibt, die die Ansprüche einer anderen Insel propagiert. Die Kirchenverwaltung auf den Ionischen Inseln ist in der fraglichen Zeit wegen des Mangels an Quellen nur in den Grundzügen bekannt: In den Notitiae episcopatuum erscheint ein Bischof von Kerkyra zuerst im späten achten Jahrhundert, damals noch als Sitz der Kirchenprovinz Epiros I, deren Metropolit, da das Festland verloren war, auf der Insel Kephallenia residierte.38 Aus der Zeit Leons VI. (886–912) stammt eine Liste, derzufolge Leukas und Kerkyra Sitz eines Erzbischofs waren,39 doch da Leukas auf dem 81. Platz dieser Liste steht, Kerkyra auf dem 102. Platz an letzter Stelle aller Erzbistümer im gesamten Reich, ist anzunehmen, daß im Lauf des neunten Jahrhunderts erst Leukas, dann Kerkyra die Rangerhöhung erreichte. Den Status einer Metropolis40 erlangte Kerkyra unter nicht näher bekannten Umständen in den Jahren nach 1059, die erste datierte Nennung eines Metropoliten findet sich in den Akten der Konstantinopler Synode von 1094.41 In aller Vorsicht läßt sich daraus der Schluß ziehen, daß die Inseln Leukas und Kerkyra über einen längeren Zeitraum hinweg in einem kirchlichen Rangstreit standen, der erst zugunsten von Leukas, dann zugunsten von Kerkyra entschieden wurde. Der Bios von Iason und Sosipatros existierte wohl schon in der Mitte des zehnten Jahrhunderts, wie die Form seiner Überlieferung vermuten läßt, und könnte so noch in der Zeit dieses Rangstreits entstanden sein. Aber schließlich erreichte Keryra seinen höheren Rang erst nochmals ein Jahrhundert später, und damit nicht aufgrund dieser hagiographischen Fiktion.

38 J. Darrouzès (éd.), Notitiae episcopatuum ecclesiae Constantinopolitanae. Géographie ecclésiastique de l’Empire byzantin. 1. Paris 1981, Notitia 3, Nr. 770. 39 Darrouzès (wie Anm. 38), Notitia 7 – zur Datierung ebd. 71. Diese Rangfolge zwischen Leukas und Kerkyra bestand, wie Notitia 8, Nr. 95 und 118 zeigen, auch im späteren zehnten Jahrhundert weiter; zur Datierung vgl. Darrouzès 85-87. 40 So in den späteren Listen (11, 76; 12, 73; 13, 783; 14, 63; 15, 73; 16, 73; 17, 89; 18, 89; 19, 96), in denen es teilweise auch als Erzbistum geführt wird (11, 137; 12, 135; 15, 116). 41 V. Laurent, Le Corpus des sceaux de l’empire byzantin V 1. Paris 1963, 618; P. Gautier, Le Synode des Blachernes (fin 1094). Étude prosopographique. REB 29 (1971) 213-284, hier 219. 268-270.

Η «ιερά» και η «θύραθεν» παιδεία του Μιχαήλ Χωνιάτη, Μητροπολίτη Αθηνών DEMETRIOS I. CONSTANTELOS / LINWOOD, NJ I Ένα από τα μείζονα προβλήματα που αντιμετώπισε η αρχέγονος Εκκλησία ήτο σε ποιό βαθμό επιτρέπετο από τους Χριστιανούς η μελέτη των αρχαίων Ελλήνων, των «εθνικών». Από τα αποστολικά ακόμη χρόνια υπάρχει μια αντινομία μεταξύ λόγων και πράξεων των συγγραφέων της Καινής Διαθήκης αλλά και των μεταγενεστέρων εκκλησιαστικών συγγραφέων· κατακρίνουν αλλά και δικαιολογούν γιατί παραπέμπουν στην σοφία των αρχαίων. Ο Μάρκος μιμείται το ελληνικό δραματικό στοιχείο στην αφήγηση διά τα πάθη του Χριστού. Ο Λουκάς παραδειγματίζεται από τον Θουκυδίδη διά την συγγραφή του Ευαγγελίου του αλλά και του βιβλίου των Πράξεων των Αποστόλων. Ο Ιωάννης αρχίζει με τον φιλοσοφικό λόγο του Ηρακλείτου και εμπλουτίζει το Ευαγγέλιό του με νεοπλατωνικό μυστικισμό. Ο Παύλος καταδικάζει την σοφία των αρχαίων ως μωρία αλλά δεν παραλείπει να χρησιμοποιεί στις ομιλίες και τις επιστολές του διδασκαλίες Ελλήνων ποιητών και φιλοσόφων, τον Άρατο, τον Επιμενίδη, τον Μένανδρο, τον Ζήνωνα. Είναι γνωστή η ομιλία του στην Αθήνα. Δια να προσηλυτίσει τους Αθηναίους, ο Παύλος χρησιμοποιεί το κλασικό της Στωικής φιλοσοφίας, ότι «ἐν αὐτῷ [τῷ Θεῷ] γὰρ ζῶμεν καὶ κινούμεθα καὶ ἐσμέν». Η δεύτερη επιστολή του Πέτρου συνιστά ζωή ευσεβείας διά να γίνουν οι πιστοί «θείας φύσεως κοινωνοί», διδασκαλία της ελληνικής θρησκευτικής και φιλοσοφικής σχολής της εποχής.1 Όλες αυτές οι μαρτυρίες προβληματίζουν και γεννούν το ερώτημα: Ποιές είναι οι σχέσεις μεταξύ θρησκευτικής και μη γραμματείας, γνωστής ως «ιεράς» και «θύραθεν»; Από τον δεύτερο αιώνα, με την ευρύτερη διάδοσι του Χριστιανισμού και τον διαχωρισμό του από τον Ιουδαϊσμό, το πρόβλημα σχέσεων μεταξύ χριστιανικής πίστεως και ελληνικού λόγου αντιμετωπίστηκε πιο θεολογικά. Είναι γνωστό το ερώτημα του Λατίνου χριστιανού Τερτυλλιανού: «Ποιές είναι δυνατόν να είναι οι σχέσεις μεταξύ Αθήνας και Ιερουσαλήμ;».2 Ο εκ Καρθαγένης Τερτυλλιανός συνιστά μόνο την Ιερουσαλήμ και την χριστιανική πίστι, και τάσσεται εναντίον της μελέτης και

* Η παρούσα εργασία προς τιμή του εκλεκτού ανθρώπου και άριστου επιστήμονα Απ. Καρπόζηλου στηρίζεται αποκλειστικά στη μελέτη του Μιχαήλ Χωνιάτη. 1 Δια διάφορες μαρτυρίες από πρωτογενείς πηγές βλ. το βιβλίο μου Αλληλοπεριχώρησις Χριστιανισμού και Ελληνισμού, εκδ. Εταιρεία Φίλων του Λαού. Αθήναι 2007, κεφ. 2 και 3. 2 Quinti Septimi Florenis Tertulliani, De praescriptione haereticorum 7.9.

26

Demetrios Constantelos

της σοφίας των αρχαίων. Οι διδασκαλίες του επηρέασαν τη λατινική χριστιανική σκέψι διά πολλούς αιώνες. Οι απόψεις του Τερτυλλιανού δεν ευρήκαν απήχησι στην ελληνική Ανατολή, διότι τα ελληνικά γράμματα, η ελληνική παράδοσις, ο ελληνισμός ως κυριαρχούσα εθνική υπόστασις είχαν εκεί βαθειές ρίζες. Απολογητές, αλλά και μεγάλοι Χριστιανοί πατέρες, με μερικές μόνο εξαιρέσεις, είδαν την ελληνική παιδεία ως δώρο Θεού και ως πρόδρομο και προπαιδεία διά την επιφάνεια του Λόγου του Θεού. Προσθέτω εδώ δύο εισαγωγικά λόγια διά να κατανοήσουμε καλύτερα την στάσι της Εκκλησίας κατά την βυζαντινή χιλιετία και ιδιαίτερα την παιδεία εκκλησιαστικών ανδρών της υπό συζήτησι περιόδου, όπως ο Ιωάννης Μαυρόπους, ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, ο Θεοφύλακτος Αχρίδος και ο Μιχαήλ Χωνιάτης, διά να μνημονεύσουμε μερικά γνωστά ονόματα των οποίων η ελληνική παιδεία είναι λίαν γνωστή εις τους ειδικούς. Η διδασκαλία του Ιουστίνου, φιλοσόφου και μάρτυρος, ότι «οἱ μετὰ Λόγου βιώσαντες χριστιανοί εἰσι, κἂν ἄθεοι ἐνομίσθησαν … οἷον ἐν Ἕλλησι μὲν Σωκράτης καὶ Ἡράκλειτος καὶ οἱ ὅμοιοι αὐτοῖς …»,3 οι απόψεις του Κλήμεντος του Αλεξανδρέως, ότι η ελληνική φιλοσοφία είναι χρήσιμος, διότι οδηγεί στη θεοσέβεια και διά της φιλοσοφίας ο Θεός επαιδαγώγησε τους Έλληνες, όπως έπραξε διά τους Εβραίους με τους νόμους του Μωϋσέως, η μεγάλη χρήσις των Ελλήνων σοφών από τον Ειρηναίο Λυώνος, έστω και αν τους χρησιμοποιεί διά αρνητικούς λόγους προετοίμασαν το κλίμα διά πιο συγκεκριμένη θέσι της Εκκλησίας έναντι της ελληνικής παιδείας.4 Οι απόψεις του Μεγάλου Βασιλείου και του Γρηγορίου του Θεολόγου διά την θέσι των ελληνικών γραμμάτων στην χριστιανική παιδεία εξήσκησαν αποφασιστική σημασία διά την παιδεία στο Βυζάντιο. Ο Βασίλειος συνιστά την διάκρισι αλλά τονίζει ότι «πᾶσα μὲν ἡ ποίησις τῷ Ὁμήρῳ ἀρετῆς ἐστιν ἔπαινος, καὶ πάντα αὐτῷ πρὸς τοῦτο φέρει, ὅ,τι μὴ πάρεργον».5 Εις την ομιλία του εις τους νέους ο Βασίλειος αναφέρει και άλλα αξιομίμητα παραδείγματα από Έλληνες φιλοσόφους ακόμη δε και μυθολογικά πρόσωπα — τον Ηρακλή, τον Πίνδαρο, τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τον Περικλή, τον Κλεινία, τον Ευκλείδη, τον Μ. Αλέξανδρο — «ταῦτα σχεδὸν εἰς ταὐτὸν τοῖς ἡμετέροις φέροντα πολλοῦ ἄξιον εἶναι μιμήσασθαι τοὺς τηλικούτους φημί», γράφει ο Βασίλειος.6 Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος στηλιτεύει τον αυτοκράτορα Ιουλιανό, ο οποίος απηγόρευσε στους Χριστιανούς να διδάσκονται τα ελληνικά γράμματα. Πώς τολμάς «εὐηθέστατε … καὶ ἀπαιδευτότατε … πόθεν οὖν ἐπῆλθέ σοι τοῦτο, ὦ κουφότατε πάντων καὶ ἀπληστότατε, τὸ λόγων [να διδάσκουν] ἀποστερῆσαι χριστιανούς». Τονίζει ο Γρηγόριος ότι τα ελληνικά γράμματα ανήκουν τόσο στους εθνικούς όσο και στούς χριστιανούς.7 3 4 5 6 7

Ιουστίνου, Ἀπολογία, έκδ. E. J. Goodspeed, Die ältesten Apologeten. Göttingen 1915, Α´, 46.3 Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, Στρωματεῖς, έκδ. L. Früchtel/Ο. Stählin/U. Treu, Clemens Alexandrinus, τομ. 2. Die griechischen christlichen Schriftsteller 52 (15), 17. Berlin 1960, 1, 5-8. F. Boulenger, Saint Basile. Aux jeunes gens sur la manière de tirer profit des lettres Helléniques. Paris 1935, 5, 26-28. Boulenger (όπως σημ. 5) 7.31-32. Γρηγορίου του Θεολόγου, Κατὰ Ἰουλιανοῦ βασιλέως στηλιτευτικός, έκδ. PG 35, 588.30, 636.24-

Η «ιερά» και η «θύραθεν» παιδεία του Μιχαήλ Χωνιάτη

27

Ο εκκλησιαστικός ιστορικός Σωκράτης (380-450) συνοψίζει την πατερική παράδοσι διά την θέσι της ελληνικής παιδείας εις την χριστιανική παιδεία ως εξής: «Ἡ ἑλληνική παίδευσις οὔτε παρά τοῦ Χριστοῦ, οὔτε παρὰ τῶν αὑτοῦ μαθητῶν, ἢ ὡς θεόπνευστος ἐδέχθη, ἢ ὡς ἐπιβλαβὴς ἐξεβλήθη. Καὶ τοῦτο ὡς ἡγοῦμαι, οὐκ ἀπρονοήτως ἐποίησαν· πολλοὶ γὰρ τῶν παρ᾽ Ἕλλησιν φιλοσοφησάντων οὐ μακρὰν τοῦ γνῶναι Θεὸν ἐγένοντο».8 Και συμπληρώνει με λόγο που ενισχύει την θέσι του: «τὸ γὰρ καλόν, ἔνθα ἂν ᾖ, ἴδιον τῆς ἀληθείας ἐστίν».9 Κατά τον Σωκράτη, οι πατέρες ακολούθησαν το πράδειγμα του αποστόλου Παύλου, ο οποίος δεν απηγόρευε να σπουδάζουμε και να ωφελούμεθα από την ελληνική παιδεία, διότι αυτός ο ίδιος την είχε μελετήσει, αφού γνώριζε πολλές γνώμες των σοφών της. Διά τους μεγάλους πατέρες χριστιανική πίστις και ελληνικός λόγος αλληλοσυμπληρούνται. Με αυτές τις προϋποθέσεις η παιδεία στην βυζαντινή χιλιετία εστηρίχθηκε στην «ιεράν» και την «θύραθεν» παιδείαν. Και δεν είναι μόνο οι ομιλίες, τα δοκίμια, οι διατριβές των πατέρων που συχνά παραπέμπουν στη σοφία των προγόνων, αλλά και οι βιογραφίες των αγίων, ιδιαίτερα ύστερα από τον όγδοο αιώνα κάνουν μεγάλη χρήσι της ελληνικής γραμματείας.10 Και δεν νομίζω ότι τούτο εγίνετο μόνο διά ρητορικούς λόγους ή επίδειξη της εκπαιδεύσεως των συγγραφέων, αλλά διά την εκπαίδευσι των μαθητών και την διατήρησι μιας συνεχούς παραδόσεως. Η «ιερά» και η «θύραθεν» παιδεία ήσαν τα θεμέλια της βυζαντινής και νεοελληνικής εκπαιδεύσεως. Δι᾽ αυτήν ακριβώς την παιδείαν εκαυχάτο και ο Μιχαήλ Χωνιάτης, γέννημα των Χωνών της Μικράς Ασίας, της διαδόχου πόλεως των Κολοσσών. ΙΙ Εις την «Προθεωρία» του βιβλίου του ο Μιχαήλ Χωνιάτης γράφει ότι έγινε «πατὴρ καὶ σοφίας ἐραστὴς ἑκατέρας, τῆς ἡμετέρας φημί [της ιεράς] καὶ τῆς θύραθεν [της κοσμικής, δηλ. της ελληνικής], ὡς ἔστιν ἀπ᾽ αὐτῶν τῶν συγγραμμάτων γνῶναι τὸν ἐντυγχάνοντα».11 Ο Μιχαήλ καλεί τον αναγνώστη να βεβαιωθεί διά την ιεράν και θύραθεν παιδεία του με το να μελετήσει τα συγγράμματά του, μερικά εκ των οποίων «πρὸ τῆς ἱερωσύνης ἐγράφησαν» και τα λοιπά «μετὰ τὴν ἱερωσύνην».12 Οι προσφωνήσεις, ομιλίες και οι επιστολές του Μιχαήλ είναι εμπλουτισμένες με 147 χωρία, παραφράσεις, μυθολογία και ονοματολογία από την ιστορία και την πολιτιστική παράδοσι των αρχαίων Ελλήνων. Παραπλήσια σε αριθμό, 144 συνολικά, 26 (Α, 67 και 101). Σωκράτης Σχολαστικός, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία, έκδ. P. Maraval/P. Périchon, Socrate de Constantinople, Histoire ecclésiastique (Livres I-VII). Paris 2004, 3.16, 32-36. 9 Maraval/Périchon (όπως σημ. 8) 3.16, 79-80. 10 Βλ. τη μελέτη μου The Greek Classical Heritage in Greek Hagiography, in: ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ, Studies in Honor of Speros Vryonis, Jr., J. Landon κ.ά. (εκδ.). New Rochelle/New York 1993, vol. 1, 91-116. 11 ΣΠ. Π. ΛΑΜΠΡΟΣ, Μιχαήλ Ἀκομινάτου τοῦ Χωνιάτου, Τὰ Σωζόμενα. 2 τόμοι. Ἐν Ἀθήναις 1879, τομ. 1, 3.1-4. 12 ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 5-9. 8

28

Demetrios Constantelos

είναι και τα αγιογραφικά χωρία, παραπομπές και παραφράσεις από την Αγία Γραφή, Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Παραπομπές σε πατερικά χωρία είναι λίγες. Τόσον οι ομιλίες και προσφωνήσεις του, όσον και οι επιστολές του είναι ενδεικτικές της φιλοσοφίας που θεράπευε διά την συνέχεια και ωφέλεια της ελληνικής παιδεία. Διό και εις τον εισβατήριο λόγο του, «ὅτε πρῶτον ταῖς Ἀθήναις ἐπέστη», συνιστά εις το ποίμνιό του στην Αθήνα: «εὔλογον καὶ ὑμᾶς τὰ πατρῶα φυλάττειν καὶ χρηστὰ ἤθη παρ᾽ ἅπαν ἀδιαλώβητα. Οἶδα γάρ, πάλαι μαθὼν ἐκ βιβλίων εἰκονιζόντων ἀκριβῶς ἀνδρῶν ἤθη, τοὺς ἀρχηγέτας τοῦ γένους ὑμῶν φιλανθρωποτάτους ἁπάντων Ἑλλήνων καὶ φιλοτίμους»,13 σύστασις που έγινε επωδός διά πολλούς λογίους κληρικούς. Οι λόγοι, ομιλίες και παραινέσεις του Μιχαήλ δεν είναι ρητορικά σχήματα, ούτε αποβλέπουν να εντυπωσιάσουν το ποίμνιό του, όπως ομολογεί ο ίδιος, εχρειάστηκε να απλοποιήσει την γλώσσα του και τις διδασκαλίες του, όταν αντελήφθη ότι δεν ήτο κατανοητός από το ποίμνιό του. Ο λεκτικός τρόπος του εκφράζει και το πνεύμα του, την φιλοσοφία και θεολογία του που χρησιμοποιούσε στην ποιμαντική του διακονία. Με βάσι αυτές τις απόψεις, ο Μιχαήλ δεν παραπέμπει μόνο σε αρχαίους συγγραφείς, αλλά και σε βιώματα και παραδειγματική διαγωγή αρχαίων Ελλήνων από την μυθολογία, την ποίησι, την ιστορία, την ρητορική, την φιλοσοφία, ακόμη και από τις πειραματικές επιστήμες – μνημονεύει παραδειγματικώς την Πηνελόπη, τον Οδυσσέα, τον Ηρακλή, τον Αριστείδη, τον Περικλή, τον Θεμιστοκλή, τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Πίνδραρο, τον Μένανδρο, τον Δημοσθένη, τον Ισοκράτη, τον Λυσία, τον Σόλωνα, τον Αναξαγόρα, τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Ηρόδοτο, τον Θουκυδίδη, τον Ξενοφώντα, τον Ευκλείδη, τον Αρχιμήδη, τον Ιπποκράτη και τον Γαληνό μεταξύ άλλων. Από τα βιβλία της Αγίας Γραφής χρησιμοποιεί τους προφήτες Σαμουήλ, Ησαΐα, Ιερεμία, Δανιήλ, Αββακούμ, Ζαχαρία, τους ευαγγελιστές Λουκά, Ιωάννη, και τους αποστόλους Παύλο και Πέτρο. Προσάγει ως παραδείγματα προσωπικότητες της Αγίας Γραφής, όπως ο Αβραάμ, ο Ααρών, ο Μωϋσής, ο Δαβίδ και ο Σολομών. Από τους μεγάλους πατέρες των πρώτων αιώνων δείχνει ιδιαίτερη αγάπη δια τον Μ. Βασίλειο και τον Γρηγόριο τον Θεολόγο. Η ονοματολογία του, αναφερομένη σε πράγματα, πρόσωπα και γεωγραφικούς τόπους επιβεβαιώνουν την εγκυκλοπαιδικότατη «ιερά» και «θύραθεν» παιδεία του Μιχαήλ. Δεν είναι δυνατόν να ἐξακριβώσομε εδώ λεπτομερώς σε ποιό βαθμό ο Μιχαήλ δανείζεται τα χωρία που χρησιμοποιεί από πρωτογενείς πηγές ή από μαρτυρίες άλλων, ή και από μελέτη κειμένων που είχε αφομοιώσει και μπορούσε να αναφέρει από στήθους. Η ποικιλία και ο αριθμός των επιστολών του τον κάνει να είναι επαναληπτικός. Η γνωριμία του Μιχαήλ με τα αρχαία ελληνικά γράμματα δεν ήτο αποσπασματική αλλά ουσιαστική. Είχε μελετήσει «τοὺς ἀρχηγέτας τοῦ γένους», όπως αποκαλεί τους προγόνους, διό και με άνεσι και πιστότητα παραπέμπει στα συγγράμματά των ή αναφέρει τα ονόματά των ως παράδειγμα προς μίμησι. Μερικές φορές αναφέρει 13 ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 100, 12-16. Βλ. Φ. Χ. ΚΟΛΟΒΟΥ, Μιχαήλ Χωνιάτης. Συμβολή στη μελέτη του βίου και του έργου του. Ακαδημία Αθηνών. Πονήματα, 2. Αθήναι 1999, 201-205.

Η «ιερά» και η «θύραθεν» παιδεία του Μιχαήλ Χωνιάτη

29

διδασκαλίες των αρχαίων Ελλήνων από μνήμης και άλλοτε από πιστή αντιγραφή. Ιδού μερικά παραδείγματα. Εις τον επιτάφιο λόγο του διά τον αρχιμανδρίτη Νεόφυτο ο Μιχαήλ ομιλεί διά την «γλυκαία … ἐλπίδα κουροτρόφο», ενώ ο Πίνδαρος εξυμνεί την ελπίδα και γράφει διά την «γλυκεία … ἐλπίδα γηροτρόφο».14 Εις την επιστολὴν του στον αυτοκράτορα Αλέξιο Β´, τον Κομνηνό (1180-1183), γνωστή ως «ὑπομνηστικὸν εἰς τὸν βασιλέα κύριον Ἀλέξιον τὸν Κομνηνόν», ο Μιχαήλ ζητά από τον αυτοκράτορα δικαιοσύνη, βοήθεια και προστασία από τους φοροεισπράκτορες, οι οποίοι έχουν ερημώσει την επαρχία του και την έχουν μεταβάλει «Σκυθῶν ἐρημίαν», φράσι που δανείζεται από τον Αριστοφάνη. Εις την έκθεσί του δια τα προβλήματα από τους πειρατές, τους θαλασσίους ληστάς, ο Μιχαήλ τους παρομοιάζει με τον κροκόδειλο, έμπροσθεν του οποίου «τρέχει ἀπώλεια», που απαντάται στο βιβλίο Ιώβ της Παλαιάς Διαθήκης.15 Η γενέτειρα πόλις του Μιχαήλ, Χώναι, ήτο διάδοχος της αρχαίας πόλεως Κολοσσαί, της οποίας κάτοικοι εγκατέλειψαν την πόλι ύστερα από καταστροφικές πλημμύρες και κατέφυγαν στον χῶνον, το ύψωμα επί του οποίου αναπτύχθηκε η νέα πόλις. Ο Χωνιάτης επαινεί την αρχαία πόλι, την οποία είχαν επισκεφθεί ο Ηρόδοτος και ο Ξενοφών, ως πόλιν «εὐδαίμονα καὶ μεγάλην».16 Ήτο δια τον λόγο αυτό που ο απόστολος Παύλος την επεσκέφθη και αργότερα έγραψε την προς Κολασσαείς επιστολή του. Ο εμπλουτισμός των επιστολών του με γεωγραφικές και ιστορικές πληροφορίες επιβεβαιώνουν τις γνώσεις του γύρω από την «θύραθεν» παιδείαν αλλά και τις προσωπικές του εμπειρίες. ΙΙΙ Ο καθορισμένος χώρος δια την παρούσα μελέτη είναι περιωρισμένος. Δεν είναι δυνατόν να επισημάνουμε και να σχολιάσουμε κάθε χωρίο από την «ιεράν» και «θύραθεν» παιδεία που απαντάται στα «Σωζόμενα» του Χωνιάτη. Ως εκ τούτου, θα περιορισθούμε σε μερικές μόνο ενδεικτικές μαρτυρίες και ολίγα ακόμη παραδείγματα.17 Ο λόγιος Μητροπολίτης δίδει ιδιαίτερη σημασία στην αρετολογία με παραδείγματα από τα Ομηρικά έπη, τον Οδυσσέα, την Πηνελόπη, τον Προμηθέα, τον Ηρακλή, τον Θησέα και άλλους. Διά τον ίδιο διδακτικό σκοπό πλουτίζει τα γραπτά του με εξέχοντα πρόσωπα από την ελληνική και την ιουδαϊκή ιστορία, όπως είναι ο Λυκούργος, ο Αριστείδης, ο Σόλων, ο Περικλής, ο Αβραάμ, ο Ιακώβ, ο Μωϋσής, ο Δαβίδ και διάφοροι άλλοι από τις δύο παραδόσεις. Ο τρόπος με τον οποίο αναφέρεται σε 14 ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 266.14. 15 ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 309-311· βλ. Αριστοφάνης, Ἀχαρνῆς, 703, Ιώβ 41.14 και G. Stadtmüller, Michael Choniates Metropolit von Athen. Roma 1932, 284. 16 ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 36. 17 Διά περισσότερα παραδείγματα και αναλυτικώτερα σχόλια διά την χρήσι της αρχαίας ελληνικής γραμματείας από τον Μιχαήλ βλ. την προμνημονευθείσα άριστη εργασία της Φωτεινής Κολοβού (όπως σημ. 9), ιδιαιτέρως τις σσ. 201-285. Την γνωριμία μου με την εργασία αυτή την οφείλω εις τον συνάδελφο και φίλο Σπύρο Βρυώνη, τον οποίο και ευχαριστώ και από την θέσι αυτή. Το θέμα «ιερά» και «θύραθεν» παιδεία στην Εκκλησία με έχει απασχολήσει προ εικοσαετίας περίπου.

30

Demetrios Constantelos

πρόσωπα και διδασκαλίες της Αγίας Γραφής έχει ιδιαίτερη σημασία. Χρησιμοποιεί περισσότερο τον προφητικό και ηθικό λόγο και ολιγότερο δογματική θεολογία, με μία ίσως εξαίρεσι. Δια την σημερινή εποχή, κατά την οποία διάφοροι θεολόγοι της Δύσεως αλλά και διανοούμενοι άλλων κλάδων ομιλούν περισσότερο διά τον Ιησού της ιστορίας και ολιγώτερο διά τον Χριστό της προφητείας και θεολογίας, διαχωρίζοντας τον ιστορικό Ιησού από τον Μεσσία Χριστό, η προσέγγισι του Μιχαήλ στην Χριστολογία είναι διδακτική. Η Χριστολογία, όπως αναπτύχθηκε και πιστεύεται σήμερα εις την Ορθόδοξη Εκκλησία, δεν είναι παρερμηνεία και διαστρέβλωσι της Καινής Διαθήκης. Ο Μιχαήλ είναι ένα καλό παράδειγμα της πατερικής παραδόσεως στο Χριστολογικό πρόβλημα. Το ερώτημα είναι διατί προτιμά να γράφει περισσότερο διά τον Χριστό και κατά πολύ ολιγότερον διά τον Ιησού; Αναφέρει το όνομα Ιησούς ως κύριο όνομα 33 φορές, ενώ το όνομα Χριστός 203. Ο Ιησούς είναι το ιστορικό πρόσωπο του εν Βηθλεέμ γεννηθέντος και εν Ναζαρέτ ανατραφέντος Ιησού. Το όνομα Χριστός είναι θεολογικό όνομα και αναφέρεται στον Μεσσία του αρχαίου Ισραήλ, τον κεχρισμένο και εναθρωπίσαντα Λόγον του Θεού των Ελλήνων. Στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού Ισραήλ και Ελλάς συναντούνται και αλληλοπεριχωρούνται. Ο Χωνιάτης ακολουθεί πιστά μια θεολογική παράδοσι της οποίας οι αρχές ανάγονται στα πρωτοχριστιανικά χρόνια. Εδώ δεν πρόκειται μόνο διά ρητορικά σχήματα ή φιλολογικά μοτίβα δια εντυπωσιακούς λόγους αλλά γίνεται διδασκαλία προς οικοδομή. Είναι μια ακόμη μαρτυρία και ένδειξι του συγκερασμού μεταξύ «ιεράς» και «θύραθεν» παιδείας, όπως αυτή διαμορφώθηκε κατά την πρώτη χιλιετηρίδα, και έγινε η βάσι του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού. Από τα πλέον σημαίνοντα πρόσωπα εις την αρχαία ελληνική ποίησι ο Όμηρος κατέχει την πρώτη θέσι εις την γραμματεία του μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ. Από τα πρωτοχριστιανικά χρόνια τα Ομηρικά έπη εξελήφθησαν ως πηγές αρετολογίας προς μίμησι. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνος, ούτε παντοδύναμος. «Πάντες δὲ θεῶν χατέουσ᾽ ἄνθρωποι», γράφει ο Όμηρος.18 Εις τον λόγο του «Πρὸς τοὺς αἰτιωμένους τὸ ἀφιλένδεικτον» ο Μιχαήλ αρχίζει με το «Ὁμήρῳ τῷ μεγαλοφωνοτάτῳ τῶν ποιητῶν». Αργότερα σε επιστολή του στον Γεώργιο, υιό του επισκόπου Καρύστου Δημητρίου, ο λόγιος ιεράρχης γράφει διά τον «τέλειον Ὅμηρον, οὗ ἅπαντες οἱ ῥέοντες τοῖς λόγοις ἀρύονται».19 Αιώνες πρωτύτερα, όπως προείπαμε, ο Μέγας Βασίλειος ενεθάρρυνε τους Χριστιανούς νέους να μελετούν τον Όμηρο, διότι «πᾶσα μὲν ἡ ποίησις τῷ Ὁμήρῳ ἀρετῆς ἐστιν ἔπαινος, καὶ πάντα αὐτῷ πρὸς τούτῳ φέρει».20 Ο Μιχαήλ στην αλληλογραφία του αναφέρει τον Όμηρο σαν επωδό. Η αγάπη του διά τα Ομηρικά έπη οφείλεται προφανώς στην επιρροή που εξήσκησε ο διδάσκαλός του Ευστάθιος (1125-1194), ο γνωστός σχολιαστής του Ομήρου και αργότερον Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης (1175-1194). Η μονωδία του «Εἰς τὸν ἁγιώτατον Θεσσαλονίκης Εὐστάθιον» είναι ενδεικτική του θαυμαστού και της αγάπης του μα18 Οδύσσεια γ 48. 19 ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 7 και 2, 219. 20 Βλ. παραπάνω σ. 26 και σημ. 5.

Η «ιερά» και η «θύραθεν» παιδεία του Μιχαήλ Χωνιάτη

31

θητή προς τον διδάσκαλο. Ο Μιχαήλ αποκαλεί τον Ευστάθιο «καλὸν ποιμένα, τὸν καθηγητήν, τὸν σοφόν, τὸν σωτῆρα, τὸν πολιοῦχον, τὸν πρόβολον καὶ κίονα κατὰ Πϊνδαρον ἀστραβῆ».21 Eις την ίδια μονωδία του ο Μιχαήλ αναφέρεται στον Αριστοτέλη, τον Περικλή, τον Ξενοκράτη, τον Ορφέα, τον Δημοσθένη, τον Όμηρο και τινα άλλα πρόσωπα από την ελληνική μυθολογία, όπως και βασιλείς, τον Ηπειρώτη Πύρρον, τον Μ. Αλέξανδρο, τον Λακεδαιμόνιο Κλέαρχο, αλλά και πρόσωπα από την Παλαιά Διαθήκη, τον Αβραάμ, τον Ιερεμία, τον Δαβίδ, τον Ιακώβ και τον Ιωσήφ, τον Ααρών και τον Σαμουήλ. Όλες οι παραπομπές, ή αναφορές, σε πρόσωπα του αρχαίου Ελληνισμού και αρχαίου Ιουδαϊσμού επιβεβαιώνουν την πλούσια «ιερά» και «θύραθεν» παιδεία του. Εις την επιστολή του προς τον Θεοδόσιο Μαντζούκη, ο Μιχαήλ διεκτραγωδεί την οικονομική και κοινωνική κατάστασι των Αθηνών αλλά χωρίς να απελπίζεται διά την βελτίωσι της, διότι υπάρχει «λιμήν σωτηρίας». Αρχίζει την επιστολή του με τους λόγους του αποστόλου Παύλου, ο οποίος γράφει «πιστὸς ὁ θεὸς ὃς οὐκ ἐάσει ὑμᾶς πειρασθῆναι ὑπὲρ ὃ δύνασθαι».22 Αν και η Αθήνα είναι οικονομικώς ένα ναυάγιο, ο Θεός είναι «λιμὴν εὔορμος», λόγο που χρησιμοποιεί ο Όμηρος διά τον Οδυσσέα που αποκλείσθηκε στον Φάρο της Αιγύπτου, ο οποίος ήτο και «λιμὴν εὔορμος».23 Οι Χριστιανοί ευρίσκουν κοντά στον Θεό λιμένα σωτηρίας. Ο Πίνδαρος ήτο ένας από τους προσφιλείς ποιητές του Μιχαήλ. Σε μία από τις τρεις επιστολές που έγραψε στον Ιωάννη Κοψηνό, δια των οποίων ο Μιχαήλ παρηγορεί τον πραλήπτη διά τον θάνατο της συζύγου του, υπενθυμίζει τις φιλικές των σχέσεις με την παροιμία «πολλῶν ἀπροσηγορία φιλίας ἔλυσεν» και αποκαλεί την φιλία των ακλόνητον κίονα «φιλίας ἀστραβὴς κίων, κατὰ τὸν σὸν Πίνδαρον». Ο Πίνδαρος ονομάζει τον Έκτορα «Τροίας ἄμαχον ἀστραβῆ κίονα».24 Εις τον λόγον του προς τιμή του Πατριάρχη Μιχαήλ του Γ´, του από Αγχιάλου (1170-1178), ο Χωνιάτης εμπλουτίζει τον λόγο του με εικόνες, μοτίβα, εκφράσεις και παραφράσεις τόσον από την Αγία Γραφή όσον και από την ελληνικήν γραμματεία. Υπερτερούν τα ρητορικά σχήματα και οι υπερβολές λόγω της φύσεως της ομιλίας, η οποία εξεφωνήθη εις τον ναό της του Θεού Σοφία από κάποιον αντιπρόσωπό του. Αποκαλεί τον πατριάρχη «λειμῶνα τῆς ἀρετῆς … θειότερον … κῆπον τὸν σολομώντειον». Διά τις γνώσεις του ο πατριάρχης, «τετείχισται διαλεκτικῇ», κατά τον Πλάτωνα «θριγγὸν ἁπάσης φιλοσοφίας», κορυφή και επιστέγασμα «ἁπάσης φιλοσοφίας».25

21 ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 2) 1, 238-306, εδώ 285, 26-28. Διάφορες μελέτες διά τον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης έχουν δημοσιευθεί εις τα Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου που έγινε στη Θεσσαλονίκη το 1988 και εδημοσιεύθησαν εκεί το 1980. Εποπτεία τόμου υπό Δημητρίου Βακάρου, δρ. Θ., και επιμέλεια εκδόσεως υπό Χριστοφόρου Κοντάκη, καθηγητού θεολογίας. 22 Πρβ. 1 Κορ. 10.13. 23 Πρβ. F. Kolovou, Michaelis Choniatae Epistulae. CFHB, 41. Berlin/New York 2001, ep. 30 (41, 5-6) και Οδύσσεια δ 358. 24 Kolovou (όπως σημ. 23) ep. 56 (77, 6-9). Πρβ. Πίνδ., Ολυμπ. 2, 82, έκδ. Η. Maehler (post B. Snell), Pindari Carmina cum fragmentis, pt. 1. Oxford 1971. 25 ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 72-73.

32

Demetrios Constantelos

Εις τον ίδιο λόγο του ο Χωνιάτης χρησιμοποιεί διάφορες βιβλικές εκφράσεις, όπως «τῆς Γραφῆς ὑποφωνούσης … ὡς ἄνθρακες ἀνήφθησαν ἀπ᾽ αὐτῆς».26 Ομιλεί διά «στόμα πυρίγλωττον … κατὰ τὸν Θεσβίτην», αναφερόμενος εις τον προφήτη Ηλία, ο οποίος ανελήφθη εις τους ουρανούς εν «πυρίνῳ ἅρματι» και απεκλήθη «στόμα πυρίγλωττον».27 Ακολούθως κάνει χρήσι του Πινδάρου, ο οποίος συνιστούσε στον Ιέρωνα τον Συρακούσιον ότι «δεῖ πρὸς ἄκμονι χάλκευε γλῶσσαν», όχι σε «ἄκμονα ψευδῆ» κατά Πίνδαρο.28 Εις την πρώτη επιστολή του προς τον Κοψηνό ο Μιχαήλ του εύχεται «ἅψαιτό σου τῆς ὀδυνωμένης καρδίας ὁ πάσης παρακλήσεως θεός» και μαζί με την εκ Θεού παρηγορία του συνιστά την υπομονή του Ιώβ.29 Εις την δεύτερη επιστολή του στον Κοψηνό ο Μιχαήλ εκφράζει την ανησυχία του, διότι ο φίλος του συνεχίζει να πενθεί υπερβολικά – «περισσοτέρᾳ κατεπόθης λύπῃ». Ως καλός ποιμενάρχης υπενθυμίζει στον παραλήπτη της επιστολής του να μην λησμονεί «τὸ τῆς παλιγγενεσίας μυστήριον … ὡς οἱ μὴ τῇ ἐλπίδι τῆς ἀναστάσεως παραμυθούμενοι». Ποίοι είναι εκείνοι που δεν έχουν ελπίδα αναστάσεως; Ο Μιχαήλ φέρει το παράδειγμα του Αθηναίου Ηρώδη του Αττικού, ο οποίος αν και λόγιος και σοφός «ἀσόφως καὶ δουλικῶς ὑπερπενθῆναι ἀμέτρως ἐπὶ τῷ θανάτῳ Ρηγίλλης» της γυναίκας του. 30 Από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους ο Μιχαήλ φαίνεται ότι είχε μελετήσει περισσότερο τον Πλάτωνα και κατόπιν τον Αριστοτέλη. Παραπέμπει όμως ή μνημονεύει και άλλους ολιγότερο γνωστούς, τον Αναξαγόρα, τον Πυθαγόρα, τον Διογένη, τον Επίκουρο και τον Ξενοκράτη. Πλην όμως σε κάθε περίπτωσι ο λόγιος Μητροπολίτης απλώς αναφέρει ή σχολιάζει γνωστές διδασκαλίες των φιλοσόφων χωρίς πιστή αντιγραφή από τα γραπτά των. Εις την επιστολή του προς τον αδελφό του Νικήτα, τον διάσημο ιστορικό, ο Μιχαήλ αρχίζει με τον Πυθαγόρα, ο οποίος «οὐδόλως τὰ δόγματα βίβλοις πεπίστευκε». Προσθέτει ότι ο Πλάτων συνιστούσε τον Πυθαγόρα διά μελέτη και τον ονόμαζε αγαπητό, ενώ ο Αριστοτέλης εύρισκε την φιλοσοφία του Πυθαγόρα ασαφή. Αναφέρεται επίσης εις τους «δημοσθενίους λόγους», τον πανηγυρικό του Ισοκράτη, τον αντίτεχνόν του Λυσία, κάποιον σοφιστή ονόματι Μυσού, και τον δίκαιο Αριστείδη.31 Εις την επιστολή του προς τον κὺρ Δημήτριον Τορνίκην, λογοθέτη του δρόμου, αρχίζει με το ρητό «Αἰεὶ παῖδες οἱ Ἕλληνες», λόγο που εξέφρασε ο Αιγύπτιος σοφός στον Σόλωνα, γεγονός που ιστόρησε ο Πλάτων.32 Στην επιστολή του προς τον Ευθύμιο Τορνίκη, ο λόγιος αρχιερέας χρησιμοποιεί διάφορα μυθολογικά, αγιογραφικά και κλασικά μοτίβα. Γράφει περί Σφιγγός, του πνεύμα Πύθωνος, τον απόστολο Παύλο, τον Αβραάμ, τον Ισαάκ, τον Δαβίδ, τον Ηλία Θεσβίτη, τον «θαυμαστόν» Γαληνόν, τον Ιπποκράτη, τον Αριστοτέλη, τον Λευιαθάν και τον Ιώβ.33 26 27 28 29 30 31 32 33

ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 79, 7-8· πρβ. Ψαλμ. 17, 9. ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 79, 13-14. ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 79, 15-16· πβλ. Πινδ. Πυθ. 1, 86, έκδ. Μaehler (όπως σημ. 25). Kolovou (όπως σημ. 23) ep. 47 (65, 40-44)· πρβ. Ρωμ. 15, 5 και 2 Κορ. 1, 3. Kolovou (όπως σημ. 23) ep. 48 (65-66). Kolovou (όπως σημ. 23) ep. 1 (3-4). Kolovou (όπως σημ. 23) ep. 57 (78-79). Kolovou (όπως σημ. 23) ep. 102 (153-156).

Η «ιερά» και η «θύραθεν» παιδεία του Μιχαήλ Χωνιάτη

33

Ιδιαίτερη σημασία, τόσο διά την παιδεία όσο και διά την μελέτη της ποιμαντικής διακονίας του, έχει η επιστολή του Μιχαήλ στον αρχιατρό κύρ Νικόλαον Καλοδούκην, τον οποίο ο Μιχαήλ προσφωνεί «ἀγαπώμενε κατὰ πνεῦμα υἱέ». Τον επαινεί διά την χριστιανική του πίστι αλλά και την επίδοσί του εις την ιατρική «τὴν τέχνην δεξιὸν καὶ ἀγχίνουν» και την εξάσκησι «τῆς φιλανθρωποτάτης ἐπιστήμης», όπως την είχε ονομάσει ο Ιπποκράτης. Συνιστά εις τον ιατρό να μη χρεώνει τους πτωχούς δυσβάστακτα ποσά και να εξασκεί την ιατρική με τις αρχές του Ιπποκράτη. «Μὴ βαρύνεις τοὺς μισθοὺς τῆς θεραπείας … λύπας καρπούμενος ἐπισκέπτῃ τοὺς νοσοῦντας καὶ μάλιστα τοὺς μετὰ τῶν δεινῶν συμπτωμάτων τῆς πενίας χαλεπῆς κάμνοντας», γράφει ο ευαίσθητος Μητροπολίτης.34 Διάφοροι πιστοί ασθενείς καταφεύγουν εις την Εκκλησία για υπερφυσική βοήθεια σε αγίους της προτιμήσεώς των, οι στρατιώτες σε μάρτυρες, οι γυναίκες σε άγιες γυναίκες, οι ιατροί εις τους «ομοτέχνους» αγίους Αναργύρους, όπως έκαμον και οι αρχαίοι πρόγονοί των, μια παράδοσι που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Εκ των αρχαίων προγόνων, ο ένας κατέφευγε σε έναν θεό και ο άλλος σε κάποιον άλλο και με θυσίες παρακαλούσε ο κάθε ασθενής να ξεφύγει τον θάνατο «ἄλλος ἄλλῳ ἔρεζε θεῶν αἰειγενετάων», προσθέτει ο Μιχαήλ.35 Είναι η ίδια έκφρασι που χρησιμοποιεί ο Όμηρος δια τους Αργείους, εκ των οποίων κάθε ένας που επρόκειτο να συμμετάσχει στην εκστρατεία παρακαλούσε τον θεό της προτιμήσεώς του προτού όλοι αναχωρήσουν διά την Τροία υπό την αρχηγία του Αγαμέμνονος. 36 Εις την συνέχεια της επιστολής του προς τον αρχιατρόν Καλοδούκην ο λόγιος Μητροπολίτης υπενθυμίζει ότι οι αρχές της ιατρικής ανάγονται στην φυσιολογία και «οἱ φυσιολογοῦντες εἰς ἰατρικὴν καταλήγουσιν, ὡς Ἀριστοτέλης τε ἔφησε καὶ Πλάτων ἐν τῷ Τιμαίῳ πεποίηκε».37 Εδώ διαφαίνεται η ιδεολογία του λογίου Μητροπολίτου, ο οποίος βλέπει την αλληλοσυμπλήρωσι θρησκευτικής πίστεως και επιστήμης διά την θεραπεία του ασθενούς. Ως μία ψυχοσωματική οντότης ο άνθρωπος έχει ανάγκη φυσικής και υπερφυσικής βοηθείας. Οι στενές σχέσεις μεταξύ θρησκευτικής πίστεως και ιατρικής πρακτικής ήτο μια αρχή που δεν εξέλειπε ποτέ από την βυζαντινή παράδοσι. Είναι και αυτή μια παράδοσι που έχει κληρονομήσει και ο νεώτερος Ελληνισμός. Το προσφώνημα του Μιχαήλ εις τον «κὺρ Βασίλειον Καματηρόν», γυναικάδελφο του βασιλέως και λογοθέτη, είναι και αυτό πλήρες μοτίβων και υπερβολών. Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ότι στο προσφώνημά του μνημονεύει πολλούς ήρωες από την ελληνική ιστορία και μυθολογία. Διά μερικά πρόσωπα έχει και χαρακτηρισμούς ή κοσμητικά επίθετα. Μνημονεύει «τὸν μεγαλουργὸν Ἡρακλῆ … ἄνδρα ἡρωϊκὸν μὲν καὶ σοφὸν», τον Θησέα «ἄλλος τοῦτος Ἡρακλῆς λεγόμενος».38 Ο Καματηρός είχε ταξιδεύσει στην Δύσι, ως πρέσβυς στον Ερρίκο τον ΣΤ´ και έφθασε εκεί αφού

34 35 36 37 38

KOLOVOU (όπως σημ. 23) ep. 131 (213-216). KOLOVOU (όπως σημ. 23) ep. 131 (214.35-36). Ιλιάδα Β 40. Kolovou (όπως σημ. 23) ep. 131 (214.38-40). ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 312, 1-9.

34

Demetrios Constantelos

«τὸν Ἀδρίαν διαπεραιούμενος καὶ πρὸς τὴν σικελικὴν παραβαλόμενος Χάρυβδιν»39 με αναφορά και πάλιν εις τον Όμηρο. Συνεχίζει να εμπλουτίζει το προσφώνημά του και με άλλα μυθικά αλλά και ιστορικά πρόσωπα. Τον Αμφιτρύονα και την Άλκηστη, τον Ισοκράτη και τον Λυσία, τον Ξενοφώντα και τον Θουκυδίδη, τον Αλκιβιάδη και τον Λυκούργο. Γράφει διά «τοῦ Κόδρου τὸ εὐγενὲς», Σόλωνος «τὸ νομοθετικόν», Θεμιστοκλέους «τὴν ἀγχίνοιαν, του Περικλέους «τὸ μεγαλήγορον», του Δημοσθένους «τὸ κατὰ ρητορείαν ἑοικέναι ποταμῷ πλήθοντι». Επαινεί τον φιλόσοφο Αναξαγόρα ο οποίος «νοῦν ἐπέστησε τῷ παντὶ δι᾽ οὗ τὰ πάνθ᾽ ὁμοῦ κατ᾽ ἐκεῖνον ὄντα χρήματα …». Διεκτραγωδεί την κατάστασι στην Αθήνα και την θρηνεί «καθ᾽ Ἱερεμίαν». Γράφει δια την αγχίνοια του Δαρείου «παρ᾽ Ἡροδότῳ», τους κρυψίνους Αρμενίους αλλά και τους «ὑπεροφρυάζοντας Ἀλαμανοὺς καὶ τοὺς ἀγερώχους Γερμανούς».40 Συγγενικό με το προσφώνημα εις τον Καματηρό είναι και εκείνο δια τον Μέγα Δούκα τον Στριφνό, εις το οποίο πλεονάζουν ρητορικές υπερβολές. Φέρει παραδείγματα τον μεγαλουργό Ηρακλή, τον δίκαιο Αριστείδη, τον Δημοσθένη και τον Σολομώντα, τον Αναξαγόρα και τον Ησαΐα, τον Μιλτιάδη και τον Περικλή, τον Λυσίμαχο, τον Φίλιππο και τον Αλέξανδρο, αλλά και «τοῦ ἀκολάστου Θρακός» τις επιβουλές. Ο Μιχαήλ δεν ομιλεί μόνο «κατά τους μύθους» αλλά και διηγείται μύθους.41 Από τους αρχαίους ιστορικούς αναφέρει περιπτωσιακά τον Ηρόδοτο, τον Θουκυδίδη και τον Ξενοφώντα. Σε επιστολή του σε κάποιον Πηγονίτη κυρῷ Κωνσταντίνῳ ο λόγιος Μητροπολίτης παραπονείται ότι εμποδίζεται να απαντήσει, «νῦν δὲ κωλύμη τις, οἶμαι, κατὰ τὸν Θουκυδίδην». Ο Θουκυδίδης διηγείται ότι οι Λακεδαιμόνιοι είχαν στείλει πρεσβεία στην Αθήνα «οὐδὲ γὰρ ἐπὶ κωλύμῃ, ἀλλὰ γνώμης παραινέσει δῆθεν …».42 Σε επιστολή του προς τον Δημήτριο Τορνίκη, «τῷ … ἐπὶ τοῦ κανικλείου» ο Μητροπολίτης Μιχαήλ περιγράφει τα δεινά της Μητροπόλεώς του και τα παρομοιάζει με τα δεινά της Αθήνας εξ αιτίας του Πελοποννησιακού πολέμου, όπως τα περιγράφει ο Θουκυδίδης. Ένας δημοφιλής τύπος στις προσφωνήσεις αυτοκρατόρων ή αντιπροσώπων των είναι η «φιλανθρωπία τοῦ βασιλέως», «τὰ φιλάνθρωπα σπλάγχνα του», πολιτική αρετή που απαντάται στην αρχαία ελληνική πολιτική θεωρία και επεκράτησε και κατά την βυζαντινή χιλιετία.43 Συμπερασματικά, χωριστά από την ιστορική και φιλολογική σημασία των, «τὰ Σωζόμενα» του Μιχαήλ Χωνιάτη, όπως τα γνωρίζω από την δίτομο έκδοσι του Σπυρίδωνος Λάμπρου, επιβεβαιώνουν ότι ο κλεινός ιεράρχης εκφράζει άριστα το ακαδημαϊκό και εκπαιδευτικό ήθος της Ορθοδόξου Εκκλησία κατά την βυζαντινή χιλιετία. Χριστιανική πίστι και ελληνικός λόγος, «ιερά» και «θύραθεν» παιδεία συναντώνται και εκφράζονται αρμονικά διά του Μητροπολίτου Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη. 39 40 41 42 43

ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 313, 2-3. ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 323, 11-12. ΛΑΜΠΡΟΣ (όπως σημ. 11) 1, 325, 5. Kolovou (όπως σημ. 23) ep. 3 (5.7) και Θουκυδίδης 1, 92. Kolovou (όπως σημ. 23) ep. 31-32 (43-46). Διά περισσότερα επί του θέματος βλ. το βιβλίο μου Βυζαντινή φιλανθρωπία και κοινωνική πρόνοια, ελλην. μετάφρ. από τη 2η αγγλ. έκδ. Byzantine Philanthropy and Social Welfare, 1991, part 1, ch. 4.

Mondo Cane: Some Comments on Two Performing Dog Scenes from Byzantium John Duffy / Cambridge, Mass. I The ordinary Byzantines, like presumably all medieval peoples, were full of curiosity, easily moved to wonder or fear, and had a voracious appetite for all kinds of spectacle and performance.1 Needless to say most of those viewing experiences went unrecorded and very few have been transmitted in our literary documents. In addition, as Koukoules points out in his very valuable collection of evidence, it is in the cities and the capital in particular that the great majority of such events were staged.2 Many were organized, whether in hippodromes or on streets in the course of processions or during formal celebrations of secular and religious feasts. We have less information about the more informal happenings that entertained, astonished or otherwise satisfied the natural curiosity of the population, be it in the urban marketplace or the village square. However, occasionally our sources, and especially the chronographic texts, do preserve episodes of this kind and we should be grateful for these fleeting glimpses into the world of the “street performer” and his audience. The first of the two scenes that we will consider, in which a dog is the main attraction, comes from a sixth-century chronicle. Among the events that John Malalas includes in his entries for the year 530, i.e. early in the reign of Justinian (527565), is the following, reproduced with one adjustment, from the recent edition of Hans Thurn: Ἐν αὐτῷ δὲ τῷ χρόνῳ ἀνεφάνη τις ἐκ τῆς Ἰταλῶν χώρας κωμοδρομῶν , ἔχων μεθ’ ἑαυτοῦ κύνα ξανθόν , ὅστις κελευόμενος ὑπὸ τοῦ ἀναθρεψαμένου ἐποίει τινὰ θαύματος ἄξια. ὁ γὰρ αὐτὸν ἀναθρεψάμενος ἑστὼς ἐν τῇ ἀγορᾷ, καὶ ὄχλου περιε­ στῶτος εἰς τὸ θεάσασθαι, λάθρᾳ τοῦ κυνὸς ἐκομίζετο παρὰ τῶν ἑστώτων δακτυλίδια , καὶ ἐτίθει εἰς τὸ ἔδαφος περισκέπων αὐτὰ ἐν χώματι. καὶ ἐπέτρεπε 1 2

I wish to thank Nancy Ševčenko for a very helpful exchange of information on the topic of animals and spectacle. Regarding the second scene below I had a most fruitful conversation with Dimitrios Yatromanolakis for which I am deeply grateful.. Ph. Koukoules, Βυζαντινῶν βίος καὶ πολιτισμός,vol. III, 247-269, where the chapter is entitled Τὰ λαϊκὰ θεάματα καὶ αἱ λαϊκαὶ διασκεδάσεις. He cites (p. 247) the generalizing remark of Leo the Deacon, Hist. 61, 10, φιλοθεάμονες γὰρ τῶν ἄλλων ἀνθρώπων Βυζάντιοι. See also the entry “Entertainment”, by A. Karpozilos, in ODB.

36

John Duffy τῷ κυνὶ ἐπᾶραι καὶ δοῦναι ἑκάστῳ τὸ ἴδιον· καὶ ἐρευνῶν ὁ κύων τῷ στόματι ἐπεδίδου ἑκάστῳ τὸ γνωριζόμενον. ὁ δὲ αὐτὸς κύων καὶ διαφόρων βασιλέων νομίσματα μιγνύμενα ἐπεδίδου κατ’ ὄνομα. παρεστῶτος δὲ ὄχλου ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν ἐπερωτώμενος ἐδείκνυε τὰς ἐν γαστρὶ ἐχούσας καὶ τοὺς ὄντας πορνοβοσκοὺς καὶ μοιχοὺς καὶ κνιποὺς καὶ μεγαλοψύχους· καὶ ἀπεδείκνυε πάντα μετὰ ἀληθείας. ὅθεν ἔλεγον πολλοὶ ὅτι πνεῦμα Πύθωνος ἔχει.3

The fascinating description of the dog and the three kinds of tricks he performed (in mounting degrees of difficulty?) proved to be an enduring favorite, as it was picked up by Theophanes the Confessor and made its way down the chain of Byzantine chronicles as far as Michael Glykas and Zonaras in the twelfth century. Of course, in typical fashion, the original version underwent some minor changes, dropping or picking up details along the way, as it was transposed from one text to the next.4 Here, however, we will concentrate on the Malalas account and will make some observations on a couple of issues that the wording of the text raises. The vignette of the amazing dog is certainly delightful and entertaining for us, as it must have been as well for a Byzantine audience, but its function in the chronicle is not simply to be a charming story without further ado. It also fits into a pattern of reports by the chronicler on uncanny or ominous events, ranging from dreams and portents, to abnormal celestial phenomena, to the appearance of unusual or sinister characters on the scene. All of these are introduced (as in the present story) by the verbs ἀνεφάνη or ἐφάνη and in many cases they could be said to come from “outside”, i.e. from beyond the community or even from a distant part of the world.5 3

4

5

Ioannis Malalae Chronographia, rec. Ioannes Thurn. CFHB, 35. Berlin/New York 2000, book 18, section 51 (p. 381). The English translation, The Chronicle of John Malalas, by E. Jeffreys, M. Jeffreys, R. Scott et al. Melbourne 1986 gives the passage as follows (p. 266): “In that year a travelling showman from the region of Italy made his appearance. He had with him a tawny-coloured dog which, upon instructions from his master, would perform various remarkable tricks. His master would stand in the marketplace and, when a crowd had collected to watch, he used to take from the bystanders rings — without the dog’s knowledge — and would put them on the ground, covering them with earth. Then he would order the dog to pick up and return their rings to each of them. The dog would hunt around and then, with his mouth, would give his ring back to each person as he recognized it. The dog would also give back coins of different emperors, which had been mixed together, according to the emperors’ names. When a crowd of men and women were standing round, he would, when asked, point out pregnant women, brothel keepers, adulterers, misers and the magnanimous. He always picked them out correctly, and so many people said that he had the spirit of Pytho.” Perhaps the most interesting addition shows up in a slightly more elaborate telling of the Theophanes version, namely in the Paris Greek ms. 1710, and translated in a footnote of Mango/ Scott (The Chronicle of Theophanes Confessor, tr. by C. Mango and R. Scott. Oxford 1997) 325, n. 3. Going beyond the report of the dog᾽s ability to point out women who were pregnant, it informs the reader that, “In the case of pregnant women he would guess whether they carried a male or a female child and they gave birth [as predicted].” There is no chance that this detail ever appeared in Malalas; it is a colorful enhancement added after the time of Theophanes. Instances (with refs. to the pages and lines of Thurn’s edition) are: a) The Sphinx (36, 43-45), ἐν δὲ τῇ χώρᾳ ἐκείνῃ ἀνεφάνη γυνή τις χήρα ὀνόματι Σφίγξ, δυσειδής, κατάμασθος, χωρική. b) Endymion (44, 75-77), ἀνεφάνη τις ἐν τῇ Καρίᾳ χώρᾳ γιγαντογενὴς φιλόσοφος ... ὀνόματι

Mondo Cane: Some Comments on Two Performing Dog Scenes

37

A second element in the Malalas text that confirms the note of mystery and foreboding is the closing comment; here we learn that many people were moved to the conclusion that the dog “had the spirit of Pytho”. Again, this is not as innocent as it may sound, if we bear in mind the passage in the Acts of the Apostles where the almost identical phrase occurs.6 During his stay in Macedonia Paul encountered a slave girl, “possessing a spirit of divination” (ἔχουσαν πνεῦμα Πύθωνα), who was bringing considerable income to her owners by means of her prophetic powers. After several days of being followed around by her, Paul became annoyed and exorcized the spirit. And we can point to one further indication that pure entertainment was not the only thing on the mind of the chronicler. When George the Monk took over the same story, in his coverage of the reign of Justinian, he made it one episode in a whole string of disasters (seafloods, plague, earthquakes) and other frightening and ominous occurrences (comet, “shooting stars”, abnormalities in the light of sun and moon);7 the same concatenation of abnormal events is listed also by Michael Glykas for the same period.8 Though the text of this episode in Malalas, as established by Thurn, is for the most part satisfactory, in his role as editor he seems to have made one strange decision.9 For the participle describing the dog’s owner he emends the reading of the Barocci manuscript, which has the form κομοδρομῶν, to κοσμοδρομῶν. In so doing he not only latches onto a very poorly attested word, but also goes against the cumulative evidence of the other related sources.10 Already Chilmead in preparing the editio princeps of Malalas in the 17th century had made the simpler change to κωμοδρομῶν and there is no good reason to pass over that emendation. There is nothing objectionable in the Australian rendering, “a travelling showman”, though the translation of Theophanes by Mango-Scott, “who travelled from village to village”, reflects more clearly the etymology of the word. We should also point out that Anastasius Bibliothecarius, in his Latin version of Theophanes, gives Ἐνδυμίων· ὅστις μυστικὰς εὐχὰς λέγων εἰς σελήνην ... c) Manes (203, 55-56), ἐπὶ δὲ τῆς αὐτοῦ βασιλείας ἀνεφάνη Μάνης δογματίζων καὶ διδάσκων ὀχλαγωγῶν. d) A gigantic woman (338, 42-43), καὶ ἐν αὐτῷ τῷ χρόνῳ ἀνεφάνη γυνή τις ἐκ χώρας Κιλικίας γιγαντογενὴς ὑπάρχουσα τὴν ἡλικίαν. e) A great star (382, 26-30), ᾿Επὶ δὲ τῆς αὐτῆς βασιλείας ἐφάνη ἀστὴρ μέγας καὶ φοβερός ... καὶ ἐγένοντο ἀνύδριαι καὶ κατὰ πόλιν δημοτικοὶ φόνοι καὶ ἄλλα πολλὰ ἀπειλῆς πεπλη­ ρωμένα. 6 Acts 16, 16. 7 Chronicon (ed. de Boor) 641, 1-643, 2. 8 Annales (ed. I. Bekker) 499, 14-501, 12. 9 Mindful of the fact that the Oxford copy does not always transmit the full original of Malalas, and following the lead of the Australian translators, Thurn rightly restores words to the text in several places; the added wording is based on Theophanes and later chronicles. 10 κοσμοδρόμος itself is not found anywhere and the only known instance of the adjective form κοσμοδρομικός (attached to the noun τέχνη) was corrected to κωμοδρομικός by a Greek scholar early in the last century. See E. Trapp (ed.), Lexikon zur byzantinischen Gräzität, fascicle 4, s.v.

38

John Duffy

us quidam ... per villas discurrens.11 While all of these rightly highlight the travel aspect, none of them seems to take into account a further dimension to the word and one that deserves serious consideration. As Du Cange long ago, and more recently the Austrian Lexikon, document, κωμοδρόμος or κομοδρόμος is a fairly common designation for a traveling tradesman who works with metal.12 So, given this more concrete sense of κωμοδρόμος it is entirely possible that the Italian who traveled around parts of Byzantium with his performing dog was a tradesman as well as an entertainer and could earn a living by combining both activities. Already Du Cange was thinking along these lines, because he cites the Theophanes version of the story among his testimonia for the term in that sense.13 And even more significant is the fact that the chronicles of Symeon Logothetes and Cedrenus, who include the story, identify the man explicitly as τις χαλκεὺς Ἀνδρέας ὀνόματι.14 We can only guess about the mercenary side of the performance. Though no money or other contribution from spectators is mentioned, we may assume that the man was not putting on a show just for the good of his health. In the case of the huge Cilician woman we are told explicitly that she went around the empire begging and at Antioch managed to collect a follis from each workshop in the city.15 One wonders if the Italian entrepreneur was employing some useful hukster psychology when he had the dog point out, at the end of the act, “the misers and the magnanimous” among the bystanders? In any event he would have been keenly aware of who was “lending” what type of rings and coins for the demonstration. II For the second scene we move to a much later date, and to a very different type of literature that at first glance would not seem to be a likely source of Byzantine rea11 Mango/Scott (as in note 4) 324-325. The Latin of Anastasius, as edited by C. De Boor in vol. II of Theophanis Chronographia. Leipzig 1885, 142-143. 12 The opening part of Du Cange’s entry reads, “Κωμοδρόμοι, interdum κομοδρόμοι, circulatores, atque adeo Fabri aerarii qui per pagos cursitant; ut hodie passim apud nos, quos Chaudroniers dicimus.” The French situation, thus, would be somewhat akin to that in modern Ireland where “tinkers” was traditionally used of traveling tinsmiths with no fixed abode. 13 For some reason he seems not to have been aware of the earlier occurrence of the story in Malalas. 14 Symeon Logothetes, Chronicon, ed. I. Bekker, 130, 1; = Symeonis Magistri et Logothetae Chro­ nicon, recensuit Stephanus Wahlgren. CFHB, 44/1. Berlin/New York 2006, 104, 12 (p. 143). Cedrenus, Compendium historiarum, ed. I. Bekker, vol. I, 657, 4. 15 For the text reference see note 5 [d] above. By way of a coda it might be of interest to add that there was an American wonder dog in modern times who achieved fame and a following. Jim the Wonder Dog, who spent most of his life (1925-1937) in Missouri, performed feats such as these: he “was taken before a Greek class and given several requests in Greek which he successfully answered”; he correctly predicted that Roosevelt would be re-elected in 1936; he correctly picked the winner in the Kentucky Derby for seven years; “and most amazingly, he could predict accurately the sex of an unborn infant.” More information can be found at www. jimthewonderdog.com. The writer of this Festschrift contribution reports the story of Jim, he does not judge it.

Mondo Cane: Some Comments on Two Performing Dog Scenes

39

lia. One of the last text editions published by L. G. Westerink was a sizeable volume containing the Poemata composed by or ascribed to Michael Psellos.16 Poem 53 in that collection, an “Introduction to the Psalms” in 780 verses, in the considered judgment of the editor, could hardly have been written by the eleventh-century polymath, because much of the subject matter is very close to and probably depends on a prose “Introduction to the Psalms” by the theologian and commentator Euthymius Zigabenos whose career falls in the following century. This means that the verse “Introduction” will have been composed in or after the twelfth century, and at the latest in the thirteenth, since the three oldest witnesses for the edition are dated to that time. In a brief preface to the poem Westerink mentions a couple of other arguments against the authorship of Psellos, including the remark that lines 80-149 in particular are a little “more polished” than one finds in Psellan verses.17 By coincidence the scene that interests us is found within that section. The unknown writer begins with a kind of eulogy for the text of the Psalms, stringing together a litany of their virtues and powers. This is followed by lines of special consideration and praise for the “divine” music of the Psalms and its usefulness. Next, the point about usefulness and the effects of the music is extended to music in general and examples are cited in illustration from the human and animal worlds: mothers soothing crying babies with song; horses in war having their spirits roused by the sound of the trumpet; flocks happily following the strain of the pipes.18 So far the writer has been relating ideas already found in the work of Euthymius, but now brings the series to an end with two very interesting “scenes” of a more personal character, not mentioned in the source text. First, in two verses he conjures up the spectacle of tame bears dancing upright to string music in marketplaces, and caps this with seventeen lines of a most unusual eyewitness account: ἐγὼ δ’ ὁ ταῦτα γεγραφὼς ἐρῶ σοι καί τι πλέον· εἶδόν ποτε κυνίδιον ἀπὸ τῶν Μελιταίων, παρῆν δὲ καί τις αὐλητὴς ἀπὸ τῶν ἀγοραίων, καλάμῳ μέλος ἐνηχῶν μετὰ κιθαρῳδίας· ὅταν δ’ αὐτὸς ἐνέπνευσε τὸ μέλος τῷ καλάμῳ, ἐκεῖνο τὸ κυνίδιον, ἂν ἔτυχεν ἐσθίον, ἐνέκοπτε τὰ τῆς τροφῆς, ἀπέρριπτε τὸ βρῶμα, ἠρέμα τε προσέβαινε τοῦ μουσικοῦ πλησίον, καὶ τοῦτον βλέπον ἀτενῶς ἅμα καὶ περισαῖνον ἐκ λεπτοτάτης ὑλακῆς ὥσπερ ἀντεμελῴδει· ἡνίκα δὲ κατέπαυεν ὁ τραγῳδὸς τὸ μέλος, ἐπὶ τὸ λεῖπον τῆς τροφῆς ὑπέστρεφεν ὁ κύων, ὅταν δὲ πάλιν τὸν αὐλὸν ὑπέπνευσεν ἐκεῖνος, καὶ πάλιν τὸ κυνίδιον τὴν βρῶσιν διωθεῖτο 16 Michaelis Pselli Poemata. Stuttgart/Leipzig 1992. 17 P. 303, “sermo quodammodo nitidior est quam carminum Psellianorum (vide ex. gr. vss. 80149).” 18 Lines 111 f.

40

John Duffy

καὶ γαληνῶς προσυλακτοῦν ἀντᾴδειν πως ἐῴκει ἁπλῶς δ’ ὁσάκις ᾔσθετο τὸν αὐλητὴν αὐλοῦντα, τῶν ἄλλων πάντων ἀμελοῦν ἐξήρτητο τοῦ μέλους.19 The scene, as depicted by our writer, is in its own way quite vivid and laced with concrete detail. On the other hand we, modern readers interested in learning further specifics of Byzantine life, are left pretty much to our own devices and to speculation. It would be nice to know, for example, where the writer was when he crossed paths with the musical dog. If we take it literally, and all indications are that we should, that the creature was of the Maltese breed, then the chances are good that the encounter occurred in an urban setting. For the diminutive Maltese was consistently, from antiquity through medieval times, looked upon as a pet and was often associated with luxury and with providing amusement and pleasure to its owner.20 We can be fairly confident as well in concluding, both from the flutist's social status and from how the text is worded, that the dog did not belong to him but to someone in the neighborhood of the scene.21 It would also be nice know more about the musicians, but of the duet only the flutist emerges in any kind of meaningful role, since his kithara companion is more or less left out of the picture. Still, we can indulge a little in conjecture. In the lines immediately preceding this episode, as we have seen, we are presented with the image of bears dancing to music in marketplaces (ἐν ταῖς ἀγοραῖς). Nothing further is said about the musicians in those cases, but all that we know of dancing bears and their owners in modern times in the Balkans makes it very likely that, at the time of this poem too, we are dealing with gypsies. One is tempted then to suggest that the αὐλητὴς ἀπὸ τῶν ἀγοραίων and his mate, the kithara player, may have belonged to a class of traveling musicians, whether or not we think of them as gypsies or even as tinkers. And even the idea of tinker in this instance would not be en19 Lines 121-137, which I translate as follows: “Now I, the author of these lines, will tell you something further (and it concerns) a Maltese dog that I witnessed one day. There was one of those flute players from the marketplace and he was playing tunes on his instrument to the accompaniment of a kithara. As soon as the man began to blow into the flute that little dog, if he happened to be eating, interrupted his meal and tossed the food to one side. Then quietly approaching he stood beside the musician and, looking up at him earnestly and wagging his tail, he accompanied the tune, as it were, with a very light barking noise. But when the man stopped playing, the dog returned to what was left of the food. And again, when the musician struck up once more on the flute, the dog, as before, pushed away what he was eating and, raising a gentle howl, he created the impression of singing in unison. Simply told, every time he heard the flutist begin to play, the dog lost interest in all else and turned his whole attention to the music.” 20 Some representative texts are: 1) Athenaeus, Deipnosoph. XII, 16, οἱ Συβαρῖται ἔχαιρον τοῖς Μελιταίοις κυνιδίοις καὶ ἀνθρώποις οὐκ ἀνθρώποις. 2) Scholion on Lucian (ed. RABE) s.vv. Μελιταῖον κυνίδιον] τὸ ἐκ Μελίτης· ἔστι δὲ τρυφερὸν καὶ μικρὸν καὶ λεῖον, οἷα παρ’ ἡμῖν τὰ ναννούδια. 3) Suda Lexicon, s.vv. Μελιταῖον κυνίδιον] τῶν γὰρ κυνῶν οἱ μὲν ἰχνευταί, οἱ δὲ ὁμόσε τοῖς θηρίοις χωροῦσιν, οἱ δὲ ἐπὶ φυλακῇ τῶν κτημάτων, οἱ δὲ ἐπὶ τέρψει, ὡς τὰ Μελιταῖα κυνίδια. 21 Line 123 in particular, παρῆν δὲ καί τις αὐλητὴς ἀπὸ τῶν ἀγοραίων, would tend to strengthen the impression that the dog and the musician were not fellow travelers.

Mondo Cane: Some Comments on Two Performing Dog Scenes

41

tirely fanciful, for this reason. The word ἀγοραῖος has fundamental connections with the marketplace and it gave rise to range of related ideas that could be expressed in our terms as “tradesman”, “lower class”, “common”, and the like. But beyond that it is relevant to note that in the fourth century John Chrysostom in several texts singles out “ropemaker” (σχοινοστρόφος) and “metalworker” (χαλκοτύπος) as typical representative of the class.22 That association, it seems to me, opens up the possibility that the two musicians witnessed by the author of the poem were of the traveling, tinker kind, like the Italian owner of the blind wonder dog. Having said that, however, we have reached the limits of reasonable speculation and must leave the matter there.

22 E.g. PG 48, 986; 57, 288.

Amplificatio et imitatio: Anonymus Marcianus ep. 6 1 Michael Grünbart / Münster Demetrios Christides gab 1984 das Briefcorpus des so genannten Anonymus Marcianus heraus, der ziemlich sicher mit Niketas Eugeneianos identifiziert werden kann.2 Die einzige Handschrift der Briefsammlung liegt in der Biblioteca Nazionale Marciana in Venedig, eine Abschrift stammt aus der Feder E. Millers (19. Jh.), diese ist aber für die Textkonstituierung nicht relevant.3 Die venezianische Handschrift entstand im 13. Jahrhundert, und sie ist laut Chrestides ein guter Textzeuge mit wenigen Fehlern.4 Trotzdem sind darin einige Briefe nicht vollständig überliefert, was wegen der Einzigartigkeit des Überlieferungsträgers zu bedauern ist. Im Zuge der Erstellung meines Verzeichnisses der byzantinischen Briefanfänge mussten auch Handschriftenkataloge gesichtet werden, um etwaige Inedita aufzuspüren.5 Vor mehr als zehn Jahren erschien der Katalog der Handschriften des Ivironklosters am Berg Athos von Panagiotis Sotirudis.6 In der Beschreibung der Handschrift 76 [991] (13. Jh.) wird ein angebliches Ineditum angeführt (f. 203v; Incipit: Μικροῦ τῷ τοῦ Ἰκάρου μυθικῷ τερατολογήματι περιέπεσον, ὦ ποθούμενε …), welches mittels der Epistularum Byzantinarum Initia aber dem Anonymus Marcianus zugeordnet werden kann. Ganz neu ist diese Verbindung allerdings nicht, denn bereits Leendert Westerink wies in der Beschreibung der Textzeugen, die er für die Edition der Brief1

2 3 4 5 6

Hin und wieder passiert es, dass Kleinigkeiten in der Schublade liegen bleiben und erst nach längerer Zeit wieder ans Tageslicht kommen. Die folgende Beobachtung wurde im Rahmen des Sammelns byzantinischer Briefanfänge gemacht (das Ergebnis 2001 publiziert) und im Rahmen einer Lehrveranstaltung unter der Leitung von Wolfram Hörandner im Sommersemester 2005 vorgestellt. – Zu weiteren Funden s. M. Grünbart, Athanasios Chatzikes und Michael Psellos. Byz 70 (2000) 307-308; DERS., Prolegomena zu einem Verzeichnis der byzantinischen Briefanfänge (Epistularum byzantinarum initia [EBI]). JÖB 50 (2000) 1-4, Ders., Zum Verzeichnis der byzantinischen Briefanfänge (Epistularum byzantinarum initia). Göttinger Beiträge zur byzantinischen und neugriechischen Philologie 1 (2001) 47-49. D. A. Chrestides, Μαρκιανὰ ἀνέκδοτα. 1. Ἀνάχαρσις ἢ Ἀνανίας. 2. Ἐπιστολές – σιγίλλιο. Aristoteleio Panepistemio Thessalonikes, Epistemonike epeterida tes philosophikes scholes, parartema, 45. Thessalonike 1984. Chrestides (wie Anm. 2) 195. Chrestides (wie Anm. 2) 195. M. Grünbart, Epistularum Byzantinarum Initia. Alpha – Omega: Reihe A, Lexika, Indizes Konkordanzen zur klassischen Philologie, 224. Hildesheim/New York 2001. – Addenda und Corrigenda werden demnächst erscheinen. P. Soterudes, Ἱερὰ Μονὴ Ἰβήρων. Κατάλογος ἑλληνικῶν χειρογράφων. Τόμος Α´ (1-100). Hagion Oros 1998.

44

Michael Grünbart

sammlung des Niketas Magistros verwendete, auf die Existenz dieses Briefes in der Athoshandschrift hin, was aber offensichtlich unbemerkt blieb.7 Der Unterschied zur marcianischen Handschrift besteht darin, dass es sich dabei um einen besseren und vor allem vollständigen Textzeugen handelt. Im Folgenden wird der Text komplett wiedergegeben.8 I. Amplificatio Anonymi Marciani ep. VI Μικροῦ τῷ τοῦ Ἰκάρου μυθικῷ τερατολογήματι περιέπεσον, ὦ ποθούμενε, τῷ ὑψηγόρῳ πτερῷ τῶν ἐπαίνων σου κουφισθείς, καὶ κατέπεσον ἂν πτῶμα οὐκ ἐλεούμενον τῷ τῆς ἐπάρσεως καύσωνι χαυνωθέντος οἷον εἰπεῖν τοῦ κηρωτοῦ συνδέσμου τῶν πτερωμάτων μου, εἰ μὴ τάχιον ὅς εἰμι ἐπιγνοὺς κατέγνων ἐμαυτοῦ τῆς ἐλαφρίας καὶ τῆς κουφότητος, ὅτι παρεπείσθην ὅλως εἶναί τις καὶ λόγου ἄξιος τάχα καὶ συγγραφῆς, ὁ μηδὲ βραχέος λόγου ἐπάξιος. Σοὶ μὲν γὰρ ἔχοντι γλῶτταν δεδιδαγμένην φύσει θαλάσσας λόγων ἀπογεννᾶν κοῦφον τὸ καὶ τοῖς μικροῖς μεγάλα ἐπιτιθέναι καὶ τοῖς ἀπτίλοις πτερά, ἐμοὶ δὲ καὶ γλῶτταν ἀσθενοῦντι καὶ τὴν διάνοιαν τὸ δυσαχθὲς ἐπίταγμα φέρειν δοκεῖ βαρὺ συμφορώτατον. Μὴ οὖν ἐπιτίθει μοι πέδας βαρείας ἐπαίνων, αἷς ὀλισθήσω συμποδισθείς, ὁ καὶ δίχα προφάσεως ἐν πολλοῖς ὀλισθαίνων καὶ καταπίπτειν κινδυνεύων. Εἰ μὴ παρὰ σοῦ κατεῖχον τὴν ἐπιστήριξιν. οὐ δὲ γὰρ ἐπίκαιρον ἔπαινον μειρακίῳ λειπόφρονι ὁποῖον ἐπιβλέπεις ἐμὲ ὡς οὐδὲ παιδὶ ποδοσυρὲς καὶ μεῖζον ἡλικίας χιτώνιον. ἀφεὶς τοίνυν τὸ ἐπαινεῖν. δήλου ἡμῖν τὸ κατὰ σε . . . . . ἥμασι συνεχέστερον καὶ ὁμιλεῖ διὰ λόγων οἰκείων οἷς διὰ ζώντων ἀδύνατον, ἵνα μὴ νεκρὸν ἀπεργάζῃ τὸν ζῶντα ἥμασι μὴ ἔχοντα βλέπειν σε τὴν ἡμετέραν ζωὴν καὶ παραψυχὴν, ἀλλ’ ἀντιδοίη σοι Κύριος ὁ τὴν ἀγάπην νομοθετήσας τῆς ἀδόλου φιλίας τὸ ἀντιμίσθωμα ἔγκαρπον, ἀνθ’ ὧν οὕτως ἔχεις περὶ ἡμᾶς. A = Ivir. 76 (991) M = Marc. gr. ΧΙ 22 1 τῷ M: τὸ A   2 πτῶμα M: πτόμα A   3 χαυνωθέντος M: χαυνοθέντος A    4 μου om. M      7 λό­γων A: λογ M: λδ’ Chrestides   7 μεγάλα M: μεγάλως A   8 περιτιθέναι M    9 ἐπίσαγμα M: ἐπίταγμα A    9 βαρυσυμφορώτατον M: βαρεῖ συμφορώτατον A cf. ἀστάθμητον ἀπέδειξα, ὡς ὁρᾷς, βαρὺ συμφορώτατον Theodorus Nicaeus epist 21, 8 f. Darrouzès   14 an προστάγμασι legendum?   15 ζόντα Μ

II. Imitatio Nach der Vervollständigung des Briefes ist darauf hinzuweisen, dass das Schreiben auch ein Nachwirken aufweisen kann: In einer Oxforder Handschrift findet man

7 8

Nicétas Magistros, Lettres d’un exilé (928-946). Introduction, édition, traduction et notes par L. G. Westerink. Le monde byzantin. Paris 1973, 52. Ich danke dem Mönch Theologos vom Ivironkloster für die Übersendung einer Kopie aus der Handschrift, Professor Euthymios Litsas (Thessalonike) für einen Mikrofilmabzug und Herrn Doz. Dr. Ernst Gamillscheg (Wien) für Unterstützung bei einer Stelle.

Amplificatio et imitatio: Anonymus Marcianus ep. 6

45

folgenden Brief, der sein Vorbild unübersehbar in dem vorgestellten Schreiben aus dem Marcianus hat, wie sich in der folgenden Gegenüberstellung zeigt.9 Μικροῦ τῷ τοῦ Ἰκάρου μυθικῷ τερατο­ λογήματι περιέπεσον, ὦ ποθούμενε, τῷ ὑψη­ γόρῳ πτερῷ τῶν ἐπαίνων σου κουφισθείς, καὶ κατέπεσον ἂν πτῶμα οὐκ ἐλεού­μενον τῷ τῆς ἐπάρσεως καύσωνι χαυνωθέντος οἷον εἰπεῖν τοῦ κηρωτοῦ συνδέσμου τῶν πτερωμάτων μου, εἰ μὴ τάχιον ὅς εἰμι ἐπι­ γνοὺς κατέγνων ἐμαυτοῦ τῆς ἐλαφ­ρίας καὶ τῆς κουφότητος, ὅτι παρεπείσθην ὅλως εἶ­ ναί τις καὶ λόγου ἄξιος τάχα καὶ συγγρα­φῆς, ὁ μηδὲ βραχέος λόγου ἐπάξιος. Σοὶ μὲν γὰρ ἔχοντι γλῶτταν δεδιδαγμέ­ νην φύσει θαλάσσας λόγων ἀπογεννᾶν κοῦφον τὸ καὶ τοῖς μικροῖς μεγάλα ἐπιτιθέ­ ναι καὶ τοῖς ἀπτίλοις πτερά, ἐμοὶ δὲ καὶ γλῶτταν ἀσθενοῦντι καὶ τὴν διάνοιαν τὸ δυσαχθὲς ἐπίταγμα φέρειν δοκεῖ βαρὺ συμ­ φορώτατον. Μὴ οὖν ἐπιτίθει μοι πέδας βαρείας ἐπαί­ νων, αἷς ὀλισθήσω συμποδισθείς· ὃ καὶ δίχα προφάσεως ἐν πολλοῖς ὀλισθαίνων καὶ καταπίπτειν κινδυνεύων. Εἰ μὴ παρὰ σοῦ κα­ τεῖχον τὴν ἐπιστήριξιν. οὐ δὲ γὰρ ἐπί­καιρον ἔπαινον μειρακίῳ λειπόφρονι ὁποῖον ἐπι­ βλέπεις ἐμὲ ὡς οὐδὲ παιδὶ ποδοσυρὲς καὶ μεῖζον ἡλικίας χιτώνιον. ἀφεὶς τοίνυν τὸ ἐπαινεῖν. δήλου ἡμῖν τὸ κατὰ σε . . . . ἥμασι συνεχέστερον καὶ ὁμιλεῖ διὰ λόγων οἰκείων οἷς διὰ ζώντων ἀδύνατον, ἵνα μὴ νεκρὸν ἀπεργάζῃ τὸν ζῶντα ἥμασι μὴ ἔχοντα βλέπειν σε τὴν ἡμετέραν ζωὴν καὶ παραψυχὴν, ἀλλ’ ἀντιδοίη σοι Κύριος ὁ τὴν ἀγάπην νομοθετήσας τῆς ἀδόλου φιλίας τὸ ἀντιμί­ σθωμα ἔγκαρπον, ἀνθ’ ὧν οὕτως ἔχεις περὶ ἡμᾶς.

Μικροῦ τῷ τοῦ μυθευομένῳ παθήματι περιέπεσον, μακαριώτατε, τῷ ὑψηγόρῳ πτε­ ρῷ τῶν ἐπαίνων σου κουφισθείς, καὶ κἂν κατέ­πεσον πτῶμα οὐκ ἐλεούμενον, τῷ τῆς ἐπάρσεως καυχήματι χαυνοθέντος τοῦ κη­ ρωτοῦ δεσμοῦ τῶν πτερωμάτων, εἰ μὴ ταχὺ ὅς εἰμὶ ἐπιγνοὺς κατέγνων ἐμαυτοῦ τῆς ἐλα­ φρίας καὶ τῆς κουφότητος, ὅτι παρεπεί­σθην ὅλως εἶναί τις καὶ ζῆν ὁ μηδὲ ζῶν, ἀλλὰ πα­ ραζῶν. Σοὶ μὲν γὰρ ἔχω τὴν γλῶσσαν λέγειν δεδιδαγμένην κοῦφον τὸ καὶ τοῖς μικροῖς περιτιθέναι μεγάλα καὶ τοῖς ἀπτέροις πτερά, ἐμοὶ δὲ καὶ λόγον καὶ γνώμην ἐξασθενοῦντι τὸ δυσαχθὲς ἐπίταγμα φέρειν βαρὺ συμφο­ ρώτατον. Μὴ οὖν ἐπιτίθει μοι πέδας βαρείας ἐπαίνων, ἵνα μὴ ταύταις συμποδισθεὶς κα­ τατριβήσωμαι ὁ καὶ δίχα προ­φ άσεων ἐξ ἐμαυτοῦ συντρι­βόμενος. Οὐ γὰρ ἐπίκαιρον ἔπαινος ἀνδρὶ λειπογνώμονι, ὡς οὐδὲ παι­ δὶ ποδησυρὲς καὶ πλεῖον τῆς ἡλικίας χι­τώ­ νιον. Παρεὶς οὖν τὸ ἐπαινεῖν ἐπίδος σαὐτὸν εἰς ἐμὴν ἐκδίκησιν, καὶ σύμπραξον τῷ χαρ­ τοφύλακι ὑπερερεθίζων καὶ παρα­θήγων τὸν ἁγιώτατον πατριάρχην πρὸς τὸ αὐστηρό­ τερον ἑαυτοῦ γενέσθαι καὶ τομωτέραν πέμ­ ψαι τῷ ὑβριστῇ ἐπιτίμησιν. Τὶς δὲ οὗτος καὶ τὶς ἡ αἰτία τῆς ἐμῆς θλίψεως τῷ χαρτο­φύ­ λακι γέγραπται, ὃς καὶ διδάξει τὸν ζητοῦντα μαθεῖν. Ἐμοὶ γὰρ αἰσχρὸν αὖθις ᾑρημένῳ μυθολογεύειν, τὸ δὲ ὀκνηρότερόν μοι εἰπεῖν ὀκνηρότερον ὂν σεσιώπηται.

Wieder einmal zeigt sich anhand dieses Beispiels, wie byzantinische Briefe weiterwirkten und wie sie weiterverwendet wurden. In der byzantinischen schriftlichen Kultur war das Kopieren, Variieren und Ummodellieren gang und gäbe.10 Der verän9

Edition aus der Oxforder Handschrift Oxford Bodl. Misc. 242 (= Auct. T. 4.4) (210r) bei S. Lampros, Ἐπιστολαὶ ἐκ τοῦ Βιενναίου κώδικος Phil. Gr. 342. Νέος Ἑλληνομνήμων 19 (1925) 182 f. 10 Weitere Beispiele bei M. Grünbart, Anmerkungen zur byzantinischen Briefrhetorik, in: L’épistolographie et la poésie épigrammatique: projects actuels et questions de méthodologie: actes de la 16e Table ronde organisée par W. Hörandner et M. Grünbart dans le cadre du XXe

46

Michael Grünbart

derte Brief scheint einem konkreten Anlass zu dienen, die Anredeform μακαριώτατε deutet in geistliches Milieu11 und vor allem der letzte Absatz legt dies nahe, wenn von der Bestrafung eines Zeitgenossen die Rede ist, dem chartophylax geschrieben wird und die Verwendung eines mythologischen Exempels12 gerechtfertigt wird.

Congrès international des Études byzantines, Collège de France – Sorbonne, Paris, 19–25 Août 2001. Dossiers byzantins, 3. Paris 2003, 31-41, eine Exemplum bei F. Kolovou, Auf der Suche nach einer Theorie des Zitats in der byzantinischen Epistolographie oder construire et connaître, voir plus de choses qu’on n’en sait, im selben Band, 43-54. 11 Und zwar in das Milieu der höheren Geistlichkeit, s. M. Grünbart, Formen der Anrede im byzantinischen Brief vom 6. bis zum 12. Jahrhundert. WBS, 25. Wien 2005, 298. 12 Zum Ikarusflug im Brief H. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner. Handbuch der Altertumswissenschaft, 12.5.1. München 1978, 227; F. Kolovou, Euthymios Tornikes als Briefschreiber. Vier unedierte Briefe des Euthymios Tornikes an Michael Choniates im Codex Buc. Gr. 508. JÖB 45 (1995) 53-74, 61 f.: Das Ikarosmotiv tritt bei Briefschreibern des 11. bis 14. Jahrhunderts auf (z.B. Theodoros Hyrtakenos), zu ergänzen ist die Stelle in dem hier vorgestellten Brief.

H ιστοριογραφία ως όχημα συνειρμικής συναφήγησης και εγκιβωτιστικής παρέκβασης: Το λογοτεχνικό παράδειγμα της ασύμμετρα διασκεδαστικής Bίβλου Bασιλειών του Kαισάριου Δαπόντε GEORGIOS KECHAGIOGLOU / THESSALONIKI ΄Aνκαι μπορεί να μην είναι το κεντρικό πρόσωπο της αφήγησης ο αφέντης Mπατίστας – ούτε ξέρω πια αν υπάρχει κεντρικό πρόσωπο –, άνκαι μπορεί καθώς τον έψαχνα άλλα ν’ ανασυρόντουσαν, όπως πάμε να πάρουμε ένα κεράσι και σηκώνονται μαζί του άλλα δέκα, άνκαι μπορεί ακριβώς τ’ άλλα π’ ανασυρόντουσαν να ’ψαχνα, άνκαι μπορεί τ’ άλλα να ’ταν τα σημαντικά κι ο αφέντης Mπατίστας να ’ταν απλώς προκάλυμμα, δικό μου ή δεν ξέρω ποιου, εν πάση περιπτώσει αυτός, τουλάχιστο φαινομενικά, κίνησε πρώτος, και μάλιστα με τόση επιμονή, τη μπάλα. (K. Mόντης, O αφέντης Mπατίστας και τ’ άλλα, 1980)

Eύλογα θα μπορούσαμε να φανταστούμε πως στα 1770, όταν ο πενηνταεξάχρονος Σκοπελίτης Kαισάριος (ως κοσμικός: Kωνσταντίνος) Δαπόντες ξεκινούσε στη Mονή Ξηροποτάμου ένα από τα πιο μεγαλεπήβολα συγγραφικά σχέδια της ζωής του, τη μάλλον μακρύτερη κι από την Oδύσσεια του Kρητικού Kαζαντζάκη «βυζαντινόθεμη» και «δυναστική» Bίβλο Bασιλειών του, τέτοιες περιγραφές «μοντερνιστικού» τύπου αφηγηματικής διαδικασίας, σαν κι αυτήν που υπόκειται στο προοίμιο του «γενεαλογικού/οικογενειακού» μυθιστορήματος του εξηντάρη Kύπριου Kώστα Mόντη, μπορεί να φάνταζαν ανοίκειες και αιρετικές στη νεοελληνική ιστοριογραφία και γραμματεία· επίσης εύλογα, όμως, θα μπορούσαμε να φανταστούμε πως ήταν απόλυτα κατανοητές και οικείες στον ειλικρινέστατο και έτοιμον, πάντα, να εξομολογηθεί και να επεξηγήσει Δαπόντε, ο οποίος φαίνεται να λειτουργούσε περίπου σαν τους πολύ νεότερούς του μοντερνιστές αφηγητές, ποιητές και δραματουργούς που δεν διστάζουν να δείξουν στο κοινό τους, εσκεμμένα, διδακτικά ή και ειρωνικά, και την πίσω όψη του χαλιού ή της κουρελούς του λογοτεχνικού τους έργου. Eπομένως, πλάι στο συγκριτικό παράδειγμα του «ημιμοντέρνου» Mόντη θα μπορούσε να θυμηθεί κανείς και ένα έξοχο παράδειγμα από το ίδιο, τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα, το μυθιστόρημα του Θεσσαλονικιού Γιάννη Πάνου … από το στόμα της παλιάς Remington …, όπου η διαρκής «αποκάλυψη» της μοντερνιστικής αφηγηματικής τεχνικής σφραγίζεται καταληκτικά με την έμμεση σύγκριση ενός «οικογενειακού/ αυτοβιογραφικού» χρονικού με μια κεντητή «μπάντα» τοίχου:

48

Georgios Kechagioglou Aν γελάσεις μ’ αυτή τη σκέψη και αδιαφορώντας για τις συνέπειες σηκώσεις πιο πολύ το ύφασμα, τότε θα δεις την πίσω όψη του παραμυθιού, χαμένη τη μαγεία των χρωμάτων, την τεχνική ξεμπροστιασμένη, όλο κόμπους και στηρίγματα και μεγάλες βελονιές.

Aκόμη κι αν αυτοσυγκρατηθούμε και δεν προσθέσουμε στο παιχνίδι της σύγκρισης και άλλους άρχοντες της μοντερνιστικής και μεταμοντερνιστικής συνειρμικής αφήγησης και παρέκβασης, από τον Nίκο Γαβριήλ Πεντζίκη ώς τον Δημήτρη Kαλοκύρη, το παράδειγμα του Mόντη και η περίπτωση του Δαπόντε μάς δίνουν ήδη ένα πρώτο κοινό δεδομένο που βοηθάει να αντιληφθούμε τις προθέσεις και τον τρόπο «εκτέλεσης» της Bίβλου Bασιλειών του Δαπόντε, δηλαδή μιας ιστοριογραφικής αφήγησης που, σε μια πρώτη και επιφανειακή ματιά, φαίνεται «αφύσικα» διογκωμένη και φλύαρα «ομοδιηγητική»:1 το δεδομένο αυτό είναι πως δύο (πολύ διαφορετικοί, κατά τα άλλα) θυμόσοφοι και επινοητικοί νησιώτες συγγραφείς, που ακολούθησαν το κέφι, το ένστικτο και τις λογοτεχνικές παρορμήσεις τους χωρίς ποτέ να ενταχθούν σε κινήματα ή να σπουδάσουν ποιητικές είτε θεωρητικολογοτεχνικά μανιφέστα, φαίνεται πως έφτασαν σε ανάλογα αποτελέσματα επειδή υποτάχθηκαν στην ίδια «βαθιά δομή» του αφηγηματικά «αυτοσχέδιου» και «αφελούς», ακόρεστου και ασύνορου λαϊκού/παραδοσιακού λόγου (λόγου που υποτίθεται πως τον «αποδοκίμασαν» κάποιοι άλλοι μεγάλοι νεότεροι μοντερνιστές συγγραφείς, προτού υποκύψουν στη γοητεία του και τον ξαναβάλουν «εις κεφαλήν γωνίας»). Aφού αρχίσαμε με κεράσια και κόμπους κεντημάτων και υφαντών, χρειάζεται από την αρχή να πούμε πως το ζητούμενο από τον Δαπόντε κεράσι στο (ανέκδοτο, ώς σήμερα, στο σύνολό του)2 μείζον έμμετρο «ιστοριογραφικό» έργο του, τη Bίβλο 1

2

Δεν είναι τυχαίο πως από την αρχή, κιόλας, της ελληνικής ιστορικοφιλολογικής ενασχόλησης με το δαποντικό έργο δεν έλειψαν οι σφοδροί — και, συχνά, άδικοι — επικριτές της τεχνικής του· περιορίζομαι σ’ έναν από τους πρώτους, τον K. N. ΣΑΘΑ, Nεοελληνική Φιλολογία. Bιογραφίαι των εν τοις γράμμασιν διαλαμψάντων Eλλήνων… Aθήνα 1868, 502-503: «[στον Kαθρέπτη Γυναικών] αναμίξ εστιχούργησεν όσα της αγίας Γραφής και άλλων συγγραμμάτων είχεν αναγνώσει, προσθείς καί τινας των περιπετειών του βίου του», «στιχουργός ουχί των ευκαταφρονήτων, μη τηρών όμως ουδεμίαν εις τα συγγράμματά του τάξιν, αλλά συνεχώς αναμιγνύων ακαταλλήλως το σπουδαίον μετά του γελοίου, την Γραφήν μετά της Mυθολογίας κλπ.». H απόσταση είναι μικρή από τον Σάθα ώς τον Παλαμά του 1901, που ζυγίζει αρκετά άδικα, βέβαια, τους Φαναριώτες του 18ου αι. πάνω στη ζυγαριά του Σολωμού (Σολωμός. H ζωή και το έργο του, Γράμματα, A΄ = Άπαντα, τ. 6, 52): «Oι φιλολογικοί κύκλοι της εποχής [των αρχών του 19ου αι.] πολύ τον πρόσεχαν [τον Δαπόντε], καθώς φαίνεται […]. O Δαπόντες, τόσο πεζολόγος όσο και πολυγράφος, δεν έχει καμιάν αξία ποιητική». Mικρή φαίνεται σήμερα και η απόσταση από τον Παλαμά ώς τις αυστηρές αποτιμήσεις γραμματολόγων της Γενιάς του Tριάντα (K. Θ. Δημαράς, Λ. Πολίτης) και του νεαρότερου μιμητή τους της Πρώτης Mεταπολεμικής Γενιάς M. Vitti. H συγκέντρωση της βιβλιογραφίας για τον Δαπόντε αποτελεί από καιρό ζητούμενο της έρευνας (οι τρέχουσες πληροφορίες του διαδικτύου και τα επαναληπτικά, βιοεργογραφικά, συνήθως, μα πάντα προχειρογραμμένα πονήματα του E. Θ. Σουλογιάννη — πρβ., π.χ., το πρόσφατο: Kαισάριος Δαπόντες (1714-1784). H ζωή, η μόρφωση και οι γνωριμίες του. Θησαυρίσματα 34, 2000 [Mνημόσυνο Mανούσου Mανούσακα], 447-457 —, δεν καταφέρνουν διόλου να καλύψουν το κενό). Tο έργο, που άρχισε να γίνεται ευρύτερα γνωστό από την τελευταία εικοσαετία του 19ου αι. κ.ε. (βλ., πρόχειρα, É. Legrand, Δακικαί Eφημερίδες / Éphémérides daces ou Chronique de la Guerre de quatre ans (1736-1739)… , τ. 3. Paris 1888, LXXXI-LXXXII), είναι γνωστό (αν

Η ιστοριογραφία ως όχημα συνειρμικής συναφήγησης

49

Bασιλειών3 είναι, βέβαια, μια έμμετρη ιστορία των «βασιλέων» του Bυζαντίου (της

3

εξαιρέσουμε μικρά αποσπάσματα σε απόγραφο του Mανουήλ Γεδεών — κώδικας της Bιβλιοθήκης της Bουλής αρ. 170 —, κ.α.) μέσω δύο αυτόγραφων χειρόγραφων «σωμάτων», τα οποία παραδίδουν, συνδυαστικά, ολόκληρο σχεδόν το κείμενό του, σε δύο, διαδοχικές πιθανότατα, μορφές: παλιότερη είναι η μορφή που παραδίδεται από το «σώμα» δύο κωδίκων της μονής Ξηροποτάμου (αριθ. 254, 255: ΣΠ. Π. ΛΑΜΠΡΟΣ, Kατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Aγίου Όρους ελληνικών κωδίκων. τ. 1. Cambridge 1895, 2587, 2588, σσ. 223-224· Προηγούμενος Eυδόκιμος Ξηροποταμηνός (Π. Δουρουντάκης) ο Kρης, Κατάλογος αναλυτικός των χειρογράφων κωδίκων της … Mονής του Ξηροποτάμου. Θεσσαλονίκη 1932, αριθ. 2816, 2817, σσ. 130-131), νεότερη η μορφή που παραδίδεται από το «σώμα» δύο κωδίκων της μονής Mεγίστης Λαύρας (αριθ. Γ 137, φφ. 1-103, Γ 138: Eυλόγιος KΟΥΡΙΛΑΣ ΛΑΥΡΙΩΤΗΣ, Tα κειμηλαρχεία και η βιβλιοθήκη τής εν Άθῳ Mονής Mεγίστης Λαύρας εν κινδύνῳ. EEBΣ 11 (1935) 333-334, Γέρων ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ ΛΑΥΡΙΩΤΗΣ, Συμπληρωματικός κατάλογος χειρογράφων κωδίκων Iεράς Mονής Mεγίστης Λαύρας. EEBΣ 28 (1958), αριθ. 2062, 2063, σσ. 116-117). O κώδικας Ξηροποτάμου 254 περιλαμβάνει τον πρώτο τόμο της Bίβλου Bασιλειών [στο εξής: BB] («βιβλία α΄-γ΄») έχει 422 φύλλα και είναι χασματικός και κολοβός. Στο χάσμα συμπεριλαμβάνονταν το τέλος του «βιβλίου α΄» και η αρχή του «βιβλίου β΄» (λείπουν είκοσι τρία φύλλα, τα φφ. 113-135, δηλαδή το τμήμα από τα μέσα, περίπου, της αφήγησης για τον αυτοκράτορα Oυάλη [= Λαύρας Γ 137, φ. 94v] ώς λίγο πριν από την αφήγηση για τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο A΄, άρα η περίοδος περ. 370-379/380). Στο τέλος του «βιβλίου γ΄», πάλι (το κολοβό κείμενο σταματά στο φ. 422v, στην αφήγηση για τα αρχικά της βασιλείας του αυτοκράτορα Kωνσταντίνου E΄ Kοπρώνυμου και για τον στρατηγό του Oψικίου Aρτάβασδο), συμπεριλαμβάνονταν το μεγαλύτερο μέρος της βασιλείας του Kωνσταντίνου E΄ και η βασιλεία του Λέοντα Δ΄ Xάζαρου, δηλαδή η περίοδος 742/743-780. Υπάρχουν, επίσης, μικρά ενδιά­ μεσα χάσματα από πτώση φύλλων. O κώδικας Ξηροποτάμου 255 περιλαμβάνει τον δεύτερο τόμο της BB («βιβλία δ΄-Ϛ΄»), έχει 300 φύλλα και είναι ακέφαλος και κολοβός. Λείπουν τα πρώτα δεκαέξι φύλλα του (φφ. 1-16, δηλαδή η αφήγηση για τους αυτοκράτορες Kωνσταντίνο ΣΤ΄ και Eιρήνη και για τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Nικηφόρου A΄ ώς πριν από την ήττα του από τον Kρούμο, άρα η περίοδος 780-περ. 810) και άγνωστος αριθμός τελικών φύλλων ύστερα από το φ. 300 (δηλαδή η αφήγηση από τα τέλη του «βιβλίου Ϛ΄» ώς και το τέλος του «βιβλίου ζ΄», από τον Θεόδωρο Λάσκαρη έως και τον Kωνσταντίνο IA΄ Παλαιολόγο). O σύμμικτος κώδικας Λαύρας Γ 137 έχει 103+116 φύλλα. Στη BB ανήκει μόνο το πρώτο τμήμα («βιβλίον α΄») και η αφήγηση σταματά στο τέλος της βασιλείας του Γρατιανού (φ. 103v), μη συμπεριλαμβάνοντας τα «βιβλία β΄, γ΄». O κώδικας Λαύρας Γ 138 έχει 584 φύλλα. Kαταλαμβάνεται ολόκληρος από τον δεύτερο τόμο της BB («βιβλία δ΄-ζ΄», ακέραια, από τη βασιλεία του Kωνσταντίνου ΣΤ΄ και της Eιρήνης ώς και τη βασιλεία του Kωνσταντίνου Παλαιολόγου και την Άλωση). Όπως βλέπουμε, ο κώδικας Λαύρας Γ 137 δεν βοηθάει εντελώς για τη συμπλήρωση του χάσματος του κώδικα Ξηροποτάμου 254, και, επίσης, δεν βοηθάει διόλου για τη συμπλήρωση του κολοβού τέλους του ξηροποταμηνού αυτού κώδικα: τελικά, στα σωζόμενα αυτόγραφα χειρόγραφα «σώματα» της BB μένουν «ακάλυπτα» κάποια χρόνια της δεκαετίας του 370, καθώς και η περίοδος 742/743-780. Υπάρχουν, επίσης, μικρά ενδιάμεσα χάσματα απο πτώση φύλλων. H BB συντάχθηκε μέσα στο διάστημα 1770-1774, και μέσα στην έξαρση των «αλυτρωτικών» προσδοκιών που γέννησε ο πρώτος Pωσοτουρκικός Πόλεμος της Mεγάλης Aικατερίνης (1768-Iούλιος 1774). Στα 1782 ο Δαπόντες την αριθμούσε ως «δωδέκατον εις δύο τόμους διῃρημένον» βιβλίο του, μέσα σε κατάλογο 18 από τα πάνω από 20 «συγκροτημένα» έργα/«βιβλία» του (στον κατάλογο παραλείπει τις πρώιμες εκδόσεις-επιμέλειες ακολουθιών: Bουκουρέστι 1736, Bενετία 1746, και το χειρόγραφο χρονικογραφικό Δακικαί Eφημερίδες…)· στον κατάλογο του 1782 η

50

Georgios Kechagioglou

Kωνσταντινούπολης) από την (μυθική) εποχή της «κτίσης» της πόλης (από τον Mεγαρέα Bύζαντα) ώς την Άλωσή της από τους Oθωμανούς. Αυτός ο κεντρικός στόχος είναι, άλλωστε, εκείνος που συνδέει τη μικρή αυτή εργασία με τον επιστήμονα που τιμά τούτο το Aφιέρωμα, επιστήμονα ο οποίος, πέρα από τις σύντονες επιστολογραφικές, ρητορικές και άλλες μεσαιωνολογικές αναζητήσεις του, έδωσε πρόσφατα στο ευρύτερο κοινό μια πολύ προσεγμένη και περιεκτική ανθολογία Bυζαντινών ιστορικών και χρονογράφων· και χρειάζεται να πούμε πως η επιλογή της BB ως θέματός μας εδώ οφείλεται κυρίως στο ότι με το δαποντικό έργο βρισκόμαστε, ουσιαστικά, μπροστά στην πρώτη (και τελευταία ώς σήμερα) προσπάθεια της νεοελληνικής λογοτεχνίας να ξαναδώσει ποιητικά μιαν ολόκληρη «Bυζαντίδα», δηλαδή τη μεσαιωνική ιστορία της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας της Aνατολής με επικέντρωση στην πρωτεύουσά της και στους ηγεμόνες της (και με πρόταξη μιας εισαγωγής με επιλεκτική κατάδυσης στην προ-ρωμαϊκή αρχαιότητα).4

4

BB τοποθετείται πριν από τα έντυπα Eπιστολαί διά στίχων απλών κατά της υπερηφανείας και ματαιότητος κόσμου…, Bενετία 1776, Πατερικόν τού εν αγίοις πατρός ημών Γρηγορίου του Διαλόγου, πάπα Pώμης…, γραμμ. 1777, Bενετία 1780, και από τα χειρόγραφα Aνθολογία μερική εκ των βιβλίων Kωνσταντίνου Δαπόντε… [κώδικας Ξηροποτάμου 256 = αριθ. 2589 στον κατάλογο του Σπ. Λάμπρου (ΛΑΜΠΡΟΣ, όπως σημ. 2, 224-227], Γεωγραφική Iστορία, γραμμ. 17811782 [κώδικας Γενικών Aρχείων του Kράτους, άφαντος σήμερα, πιθανόν όμως ανάμεσα στα κατάλοιπα του A. Aγγέλου], Γρηγορίων και Iωάννων και Γεωργίων των περιφήμων άθροισμα και Δώρα λογικά. Πάντως μέσα στην τελευταία δεκαετία της ζωής του Δαπόντε (1713/1714-1784) πρέπει να τοποθετηθούν τα έντυπα Tράπεζα πνευματική… , Bενετία 1776, Λόγοι πανηγυρικοί εις απλούς στίχους εις εγκώμιον διαφόρων αγίων, Bενετία 1778, Mαργαρίται των τριών ιεραρχών… , Bενετία 1779, ο χειρόγραφος Kατάλογος ιστορικός αξιόλογος των καθ’ ημάς χρηματισάντων επισήμων Pωμαίων, καί τινων μεγάλων συμβεβηκότων και υποθέσεων…, γραμμ. 1784, και, ίσως, το χειρόγραφο Kέρας Aμαλθείας· αντίθετα, ίσως πρέπει να αποσυνδεθεί από τον Δαπόντε το φαντοματικό χειρόγραφο Aνδραγαθίαι/Bίος Γεωργίου Kαστριώτου: παρά τη γνώμη ορισμένων μελετητών (N. Camariano, Constantin Dapontès et les Principautés Roumaines. RÉSEE 8 (1970) 481-494, Π. Bασιλείου, Συμπληρωματικά στην ελληνική εργογραφία της ιστορίας του Σκεντέρμπεη. Eλληνικά 35 (1984) 103-116) αυτή η ογκώδης (και λανθάνουσα σήμερα) «ιστορία» του Σκεντέρμπεη ήταν, μάλλον, απλώς ένα από τα πολλά αναγνώσματα του ποιητή. Aντίθετα, μια συστηματικότερη μελέτη της χειρόγραφης παράδοσης των έργων του Δαπόντε μπορεί να προσθέσει στην εργογραφία του πολλούς ακόμη τίτλους εκτενών κειμένων (ένα από αυτά ενδέχεται, π.χ., να είναι η Eκλογή τών μετά την άλωσιν Kωνσταντινουπόλεως νεοφανών μαρτύρων, των υπέρ του ονόματος του Xριστού μαρτυρησάντων, βλ. I. Medvedev, Avtograf Kesarija Daponte v Sankt-Peterburge. JÖB 44 (1994) 327-337, που καλύπτει, μέσα σε πάνω από πενήντα χειρόγραφα φύλλα, νεομάρτυρες της περιόδου 1520-1748 και δεν αποκλείεται να στάθηκε πηγή και του έντυπου Nέου Mαρτυρολογίου, ήτοι Mαρτυρίας των νεοφανών μαρτύρων, των μετά την άλωσιν της Kωνσταντινουπόλεως κατά διαφόρους καιρούς και τόπους μαρτυρησάντων … του Nικόδημου Aγιορείτη, Bενετία 1799, που καλύπτει την περίοδο από τα τέλη του 15ου αι. ώς το 1794: ας μην ξεχνούμε πως ο τελευταίος, ζώντας στο Άγιον Όρος από το 1775 ώς το 1809, δεν ήταν δύσκολο να έχει πρόσβαση σε χειρόγραφα και έντυπα έργα του Δαπόντε· μιμήθηκε, άλλωστε, και δύο τίτλους τους σε ψυχωφελή και ερμηνευτικά έργα του: Bιβλίον καλούμενον Xρηστοήθεια των χριστιανών…, γραμμ. 1799, δημοσ. Bενετία 1803, Kήπος χαρίτων… , Bενετία 1819). Aν στηριχθούμε στη νεότερη από τις δύο μορφές της BB (κώδικας Λαύρας Γ 137), η εισαγωγή αυτή καταλαμβάνει τα πρώτα δεκαέξι φύλλα του έργου, ξεκινώντας από τις ιστορίες του Bύζα, του Δίνεω/Διναιού και του (σύγχρονου με τον Φίλιππο B΄) Λέοντα και φτάνοντας στα σχετικά

Η ιστοριογραφία ως όχημα συνειρμικής συναφήγησης

51

Παράλληλα, τα μπλεγμένα με το κεράσι της «δυναστικής» βυζαντινής ιστορίας άλλα «τσαμπιά» έμμετρων και πεζών, αρχαιόγλωσσων, βυζαντινόγλωσσων και νεοελληνικών, κερασιών, που «ανασύρει» κάθε τόσο ο Δαπόντες μέσα από τα πλούσια έντυπα, χειρόγραφα και μνημονικά του αποθέματα, για να τα κεράσει στους ζητούμενους αναγνώστες/ακροατές του, είναι πολύ περισσότερα και, προπαντός, πιο ποικιλόμορφα και, συχνά, ορεκτικότερα και γευστικότερα από το κεράσι της αρχαίας και της μεσαιωνικής ιστορίας του Bυζαντίου: αυτή η μέριμνά του, άλλωστε, ξανασυνδέει, από άλλο δρόμο, τη μικρή εργασία μας με τον επιστήμονα που τιμά τούτο το Aφιέρωμα, επιστήμονα ο οποίος, δίπλα στους κύριους ερευνητικούς τομείς του, που αναφέραμε παραπάνω, δεν δίστασε να μας πει, μεταξύ άλλων, πολλά, ποικίλα και εξαιρετικά πράγματα και για ζητήματα που θα φαίνονταν παράταιρα, όπως η παλαιολόγεια Mακεδονία, τα λουτρά και η αυτοκτονία στο Bυζάντιο, οι ευξείνειες τύχες της κρητικής Θυσίας του Aβραάμ, τα νεότερα ελληνικά της αζοφικής/ουκρανικής Mαριούπολης, κ.ο.κ. H εργασία μας δεν μπορεί να επεκταθεί σε όλα τα ζητήματα που θέτει η BB, μερικά από τα οποία ελπίζω πως θα προλάβω να αναπτύξω στη σχεδιαζόμενη έκδοση ολόκληρου του κειμένου5 (που αποτελεί σταθερή επιθυμία του ποιητή διευθυντή του Mορφωτικού Iδρύματος Eθνικής Tραπέζης Διονύση Kαψάλη, και, από καιρό, μιαν από τις παραινέσεις του βυζαντινολόγου Θάνου Mαρκόπουλου προς σταχανοβίτες νεοελληνιστές)· προλαβαίνει, όμως, να θίξει δύο σημεία: 1. Tο πρώτο είναι πως ο συνήθως ειλικρινέστατος Δαπόντες δεν περιορίζεται σε ασχολίαστη «συνειρμική συναφήγηση» και «εγκιβωτιστική παρέκβαση», αλλά γεμίζει το ιστοριογραφικό έργο του και με αυτοαναφορικά σχόλια για τις «ποιητολογικές» προϋποθέσεις, προθέσεις και τεχνικές του. Περιοριζόμαστε να απαριθμήσουμε εδώ ελάχιστα από τα ζητήματα που θίγει ο ποιητής μ’ αυτόν τον άμεσο τρόπο, βασισμένοι στο νεότερο από τα δύο γνωστά σ’

5

με τον πατέρα του Mεγάλου Kωνσταντίνου Kώνστα και την προ-αυτοκρατορική περίοδο του Kωνσταντίνου. Oύτε η εισαγωγή αυτή είναι στερημένη από παρεκβάσεις: για αρχαίους θεούς και ημιθέους/ήρωες (φ. 2v κ.ε.), για ερωτικά κατορθώματα του Δία (φ. 4r κ.ε.), για την ιέρεια («παπαδία») μητέρα του Pώμου και του Pωμύλου (φ. 4v), για τη μητέρα του Bύζαντα (φ. 5r), για τον Bόσπορο με βάση παρατιθέμενο κείμενο του Tζέτζη (φ. 5r), για τους Aίμο, Oδρύση, Φιδάλεια κ.ά. (φ. 6r κ.ε.), για τη Xαλκηδόνα και τη Xρυσούπολη (Σκούταρι, φ. 9r-v), για τον Aπολλώνιο Tυανέα και μερικά από τα κατορθώματά του (φ. 9v κ.ε.), για τις Eρωταποκρίσεις του μάρτυρα Iουστίνου (φ. 10r), για τον συγχρονικό «όγδοο» αιώνα της έκπτωσης/παρακμής (φ. 10v), για τον Σαούλ και τον Δαβίδ (φ. 13r), για τον Kύρο και τον Kροίσο (φφ. 13v-14r), κ.ά. Όπως σημειώθηκε και παραπάνω, σημ. 2, ώς τώρα έχουν δημοσιευτεί, από διαφόρους, ελάχιστα μόνον και, γενικά, πολύ μικρά αποσπάσματα: τα πιο γνωστά περιέχουν γραμματολογικές τοποθετήσεις του Δαπόντε (π.χ. για τις ιστορίες του Bασίλειου Διγενή Aκρίτη και του Γεώργιου Kαστριώτη-Σκεντέρμπεη), αναδιηγούνται ιστορίες παλιών Φαναριωτών (π.χ. του περιβόητου Mιχαήλ Kαντακουζηνού-Σεϊτάνογλου, πρβ. Legrand (όπως σημ. 2) τ. 1. Paris 1880, σσ. φε΄-φθ΄) και επεισόδια πολέμων της εποχής του (π.χ. του αυστρορωσοτουρκικού πολέμου του 1736-1739, πρβ. Legrand, όπως σημ. 2, 40-41, σημ. 1), μεταφέρουν παράδοξα «τυπικά» (π.χ. το σχετικό με τους Kονιάτες = Eλευθεροτέκτονες, δημοσιευμένο από πολλούς) ή ενσωματώνουν παλιότερα λογοτεχνικά έργα (π.χ. νεότερη παραλλαγή του λεγόμενου Πτωχολέοντος).

52

Georgios Kechagioglou

εμάς αυτόγραφα «σώματα» της BB, τους «αναθεωρημένους» και, σποραδικά, εμπλουτισμένους κώδικες Λαύρας Γ 137 και Γ 138: α. Tο ζήτημα της ασυμφωνίας των ιστοριογραφικών πηγών: ο συγγραφέας ως νεότερος ιστοριογράφος-λογοτέχνης με χιουμοριστική «δημοκρατική» αντιμετώπιση των διαφορετικών εκδοχών της προσωπογραφικής αλήθειας (π.χ. BB, «βιβλίον α΄», χφ Γ 137, φ. 7r): […] O Δίναιος, και Διναιός λέγεται από άλλον ιστορικόν — ω τί κακόν ετούτο και μεγάλον, ήγουν η των ιστορικών αυτών διαφωνία και η πολλή και εις πολλά πράγματ’ ασυμφωνία! — […]

β. Tο ζήτημα της ελλειπτικότητας ή των κενών συγκεκριμένων ιστοριογραφικών πηγών: ο συγγραφέας ως νεότερος ιστοριογράφος-λογοτέχνης με «σφαιρική» εποπτεία πηγών και πολυσυλλεκτική επιθυμία, μα και απροθυμία να επαναλάβει κοινόχρηστα, στο επιδιωκόμενο κοινό του, ιστορικογραφικά «εγχειρίδια» (π.χ. BB, «βιβλίον α΄»: «Bασιλεία του αγίου Kωνσταντίνου», χφ Γ 137, φ. 21r): […] Tα της βαπτίσεώς του δε, και τον Zαμβρή, εβραίον, και έτερα, τα παρατώ και δεν τα γράφω πλέον, ο Xρονογράφος ο απλός ότι τα συντυχαίνει, αν και στραβά, αν και κουτσά, όχι καθώς τυχαίνει. Eγώ δε γράφω όσ’ αυτός δεν γράφει, στερημένος όντας πολλών ιστοριών, εγώ δε πλουτισμένος. […]

γ. Tο ζήτημα της τεχνικής μιας «εξισωτικής» συνειρμικής-διαδοχικής συμπαράθεσης ή εγκιβωτισμού όμοιων και παράλληλων «αφηγηματικών πληροφοριών»: ο συγγραφέας ως εραστής τρόπων απόλαυσης και μηχανισμών χορτασμού του αναγνώστη/ ακροατή της ιστοριογραφικής ύλης (π.χ. BB, «βιβλίον ε΄»: «Bασιλεία Bασιλείου του Mακεδόνος», χφ Γ 138, φ. 126v): […] Kαι εις το Mηνολόγιον ευρίσκεται γραμμένη, θαρρώ, η ιστορία του τούτ’ η ευλογημένη [ιστορία θανάτωσης βυζαντινού πρέσβη]. Aλλ’ επειδή και αγαπώ το να παρομοιάζω τας ιστορίας, αδελφοί, και να τας εξισάζω, διότι τον ακροατήν πλιότερο τον ευφραίνω και από είδησες πολλές ακόπως τον χορταίνω, τώρ’ ας παρομοιάσομεν κι αυτήν την ιστορίαν του αμιρά και του ελτσή με άλλην παρομοίαν. Aφού ο Kύρος πέθανεν […]

δ. Tο ζήτημα της υποκειμενικότητας της τεχνικής της συνειρμικής-παρεκβατικής διαδοχικής συμπαράθεσης ή εγκιβωτισμού αφηγηματικών «σωρειτών» από όμοια, παρόμοια και παράλληλα: ο συγγραφέας ως αυτοκριτικός απολογητής του «τερπνού μετά του ωφελίμου» που έχει αποδέκτη τον αναγνώστη/ακροατή της ιστοριογραφικής ύλης (π.χ. BB, «βιβλίον ε΄»: «Bασιλεία Kωνσταντίνου του Mονομάχου», χφ Γ 138, φ. 253v): […] Mετά τον Mανιάκην δε (πάλιν στον Kωνσταντίνον τον βασιλέα ας ελθώ, τον Mονομάχον κείνον,

Η ιστοριογραφία ως όχημα συνειρμικής συναφήγησης

53

αν και να εξωστράτισα και είχα ομιλήσει έξω του προκειμένου μου πολλά και ιστορήσει — το συνηθίζω δε αυτό, διά να σας ευφράνω με ιστορίας περισσάς, καλό διά να κάνω· ίσως δεν είναι και καλόν, εγώ δε το νομίζω, ο μάταιος, διά καλόν κ’ έτσι το συνηθίζω· ίσως να είναι άνοστο, άγνωστο, σιχαμένο, και βαρετό εις αλλουνούς και κατηγορημένο: πολλά γαρ οπού φαίνονται σοφά, καλά εμένα, εις άλλους φαίνονται μωρά και κατακεκριμένα· αν βαρετό, λοιπόν, φανεί αυτό, συγχώρησέ με και την αστοχασίαν μου ταύτην συμπάθησέ με, ει δε και άξιον φανεί, σοφόν και ωφελείας, δώσ’, αδελφέ, δόξαν Θεῴ, τῳ χορηγῴ σοφίας, τῳ βραβευτῄ λόγου καλού, κἀμοί τῳ αναξίῳ δούλῳ των δούλων του Θεού, αχρείῳ και αθλίῳ), μετά τον Mανιάκην ουν […]

ε. Tο ζήτημα των ορίων της τεχνικής της συνειρμικής-παρεκβατικής διαδοχικής συμπαράθεσης ή εγκιβωτισμού αφηγηματικών ομοίων, παρομοίων και παραλλήλων: ο αυτοκριτικός συγγραφέας ως ενεργούμενο/δεσμώτης της μνήμης του, του ευγενούς συναγωνισμού του με αναγνωστικά είδωλα/πρότυπα, της γραμματειακής του περιουσίας και της μαθητείας του σε σοφούς (π.χ. BB, «βιβλίον Ϛ΄»: «Bασιλεία Aλεξίου Aγγέλου Kομνηνού», χφ Γ 138, φφ. 427v-428r): H αρχόντισσα Παυλίνα (μα συμπάθιο ζητώ διά την πολυλογίαν οπού έδειξα εδώ εις αυτά τα δυο βιβλία τούτων των Bασιλειών, εξαιρέτως, αδελφοί μου, διά των ιστοριών· το πως σφάλλω το γνωρίζω, ότι «ουκ εν τῳ πολύ το καλόν, εις το καλόν δε το πολύ» σοφός μιλεί, το λοιπόν ξεύρω πως σφάλλω, ναι, και το ομολογώ, αλλά στανικώς το κάνω, βιαζόμενος εγώ από το πολύ το πλήθος των πολλών ιστοριών οπού έρχονται στον νουν μου διά μνημονευτικόν· και, ως φαίνεται, θέλ’ είναι οπού, έστοντας μικρόν, έξ επτά χρονών παιδίον και συχνά κανοναρχών, θαύμαζα πώς ημπορούσαν κ’ έγραψαν τόσα χαρτιά, πόθεν εύρισκαν τα τόσα λόγια, κι όλα θεϊκά, κ’ έλεγα: «Nα ημπορέσω ποτέ τάχατες κ’ εγώ ένα τέτοιο να κάμω; Άραγε ν’ αξιωθώ;», και ιδού κατηξιώθην — δοξασμένος ο Θεός, προσκυνώ το όνομά του και ημέρας και νυκτός —, έκαμα υπέρ τα δέκα, διάβασά δε και πολλά, έκαμα κι ανθολογίαν έξ επτά χαρτιά χοντρά, είχα και μαζί μου πάντα υποκείμενα σοφά, και εγέμισεν ο νους μου από πράγματα πολλά: τώρα εις την ιστορίαν της Παυλίνας της χρυσής, Λουκρετίας παρομοίως, ας ελθώ μετά σπουδής), η κοκόνα η Παυλίνα […]

2. Tο δεύτερο σημείο είναι πως η θεματική και μορφική ποικιλία που προκύπτει από

54

Georgios Kechagioglou

την έμπρακτη εφαρμογή των παραπάνω αρχών, στόχων και προτιμήσεων του Δαπόντε μπορεί να φτάνει και σε εκπληκτικό ποσοστό. Περιοριζόμαστε, και εδώ, μονάχα σε δύο δείγματα αυτής της mise en abîme, αφού μια πλήρης και αναλυτική παρουσίαση του περιεχομένου, της άρθρωσης και των ποικίλων τρόπων αφηγηματικής και λεκτικής (στιχουργικής, πεζογραφικής, διαλογικής κτλ.) εκφοράς του κειμένου της BB είναι αδύνατη μέσα στα στενά όρια χώρου των συνεργασιών του Aφιερώματος αυτού. α. Πρώτο δείγμα, αφιερωμένο στον Aπόστολο, νηφάλια αυτοσυγκρατημένον, πειθαρχικό και λιτό, είναι η σύνθεση της ύλης του πρώτου, ουσιαστικά, κεφαλαίου της BB, που αφορά τον ομώνυμο με τον συγγραφέα της (Kωνσταντίνο, «μετονομασθέντα» Kαισάριο) Iσαπόστολο ισορροπιστή. Tο κεφάλαιο αυτό («βιβλίον α΄», «Bασιλεία χριστιανών πρώτη […] O άγιος Kωνσταντίνος ο μέγας, και πρώτος βασιλεύς χριστιανών») καταλαμβάνει τα φφ. 17r-50r του χφ Γ 137· αναλυτικά: Προοίμιο (δύο ιαμβικοί δεκαπεντασύλλαβοι με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φ. 17r Έναρξη της ιστορικής διήγησης (στο ίδιο μέτρο), με σποραδικές αναφορές στις ιστοριογραφικές πηγές του Δαπόντε (π.χ. Eυσέβιος Kαισαρείας κ.ά.), φφ. 17r-21r Παρέκβαση-σύντομο βιβλικό παράθεμα για τον Σταυρό-όπλο κατά του διαβόλου, φ. 21r Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (σε ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), με βάση τον «χρονογράφον τον απλόν» [πιθανότατα το έργο του Ψευδοδωρόθεου Mονεμβασίας], το «Συναξάρι» κ.ά., φφ. 21r-23v Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (σε άλλο μέτρο: διπλούς δακτυλικούς πεντασύλλαβους σε ομοιοκατάληκτα τρίστιχα), φφ. 23v-24v Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (σε άλλο μέτρο: ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), με βάση τους «χρονογράφους», φφ. 25r-26r Παρέκβαση-επτάστιχο παράθεμα από το Xρονικό του Kωνσταντίνου Mανασσή με έπαινο για την Kωνσταντινούπολη, φ. 26r Παρέκβαση για τα ιστορικά της Πόλης και τα χρονολογικά συστήματα «Eβραίων», «Λατίνων» και «Pωμαίων» (σε ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 26v-27r Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (σε άλλο μέτρο: τροχαϊκούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 27r-28r Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (σε άλλο μέτρο: ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 28r-30r Συνέχιση της ιστορικής διήγησης για την A΄ Oικουμενική Σύνοδο (σε άλλο μέτρο: τροχαϊκούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 30r-31r Παρέκβαση με ανώνυμη ιστορία πλεονεξίας (σε άλλο μέτρο: διπλούς τροχαϊκούς οκτασύλλαβους με ομοιοκαταληξία ανά δύο δεκαεξασύλλαβους), φ. 31r Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (σε άλλο μέτρο: ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φ. 31r Παρέκβαση με τέσσερις ένθετες ιστορίες ανεξικακίας: Δαβίδ, Φίλιππος B΄, Aντίγονος, Aρχέλαος (στο ίδιο μέτρο), φφ. 31r-32v Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (στο ίδιο μέτρο), φφ. 32v-33r Παρέκβαση-παράθεμα προσευχής του Kωνσταντίνου, φ. 33r-v Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (σε ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 33v-34r Παρέκβαση με τη μυθική ιστορία των Aργοναυτών, τμήμα πρώτο (στο ίδιο μέτρο), με ενσωμάτωση και αρχαιόγλωσσου χρησμού, φφ. 34r-35r Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (στο ίδιο μέτρο), φ. 35r-v Παρέκβαση με αγιολογική διήγηση για τον Προβιανό και θαύμα του αρχάγγελου Mιχαήλ (στο ίδιο μέτρο), φφ. 35v-36r

Η ιστοριογραφία ως όχημα συνειρμικής συναφήγησης

55

Eπάνοδος στην παρεκβατική μυθική ιστορία των Aργοναυτών, τμήμα δεύτερο (σε άλλο μέτρο: τροχαϊκούς δεκαεξασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 36r-37v Συνέχιση της παρεκβατικής μυθικής ιστορίας των Aργοναυτών, τμήμα τρίτο (σε άλλο μέτρο: τροχαϊκούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 37v-38v Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (σε άλλο μέτρο: ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 38v-39r Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (σε άλλο μέτρο: συνδυασμό τροχαϊκών επτασύλλαβων και οκτασύλλαβων με ομοιοκαταληξία ανά δύο δεκαπεντασύλλαβους), φ. 39r Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (σε άλλο μέτρο: συνδυασμό τροχαϊκών οκτασύλλαβων και επτασύλλαβων με ομοιοκαταληξία ανά δύο δεκαπεντασύλλαβους), φ. 39r-v Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (σε άλλο μέτρο: διπλούς δακτυλικούς οκτασύλλαβους με ομοιοκαταληξία ανά δύο δεκαεξασύλλαβους), φφ. 39v-40v Συνέχιση της ιστορικής διήγησης (σε άλλο μέτρο: ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 40v-41r Παρέκβαση με την κριμαϊκή ιστορία της Γυκίας (στο ίδιο μέτρο, αλλά, σποραδικά, με αλλαγή σε «στροφές» που συνδυάζουν είτε τροχαϊκούς επτασύλλαβους και οκτασύλλαβους με ομοιοκαταληξία ανά δύο δεκαπεντασύλλαβους, φφ. 44r-44v, είτε τροχαϊκούς οκτασύλλαβους και επτασύλλαβους με ομοιοκαταληξία ανά δύο δεκαπεντασύλλαβους, φφ. 44v-45r), φφ. 41r-45r6 Συνέχιση των παρεκβάσεων με την κριμαϊκή ιστορία του Φάρνακου (σε άλλο μέτρο: ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 45r-46r Συνέχιση των παρεκβάσεων με την κριμαϊκή ιστορία του Διογένη (στο ίδιο μέτρο), φφ. 46r47r Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (σε άλλο μέτρο: διπλούς δακτυλικούς οκτασύλλαβους με ομοιοκαταληξία ανά δύο δεκαεξασύλλαβους), φφ. 47r-48r Παρέκβαση με Xαιρετισμούς στον Σταυρό (σε άλλο μέτρο: διπλούς τροχαϊκούς επτασύλλαβους με ομοιοκαταληξία ανά δύο δεκατετρασύλλαβους), φφ. 48r-49v Παρέκβαση-κατάληξη με Xαιρετισμούς στους αγίους Kωνσταντίνο και την Eλένη (σε άλλο μέτρο: ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 49v-50r.

β. Δεύτερο και τελευταίο δείγμα, αφιερωμένο στον Kαρπόζηλο, εύστοχο ζηλωτή των σημαντικών καρπών που έδωσαν εποχές κρίσης και αρχόμενης κάμψης, είναι η σύνθεση της ύλης των κεφαλαίων της BB που αφορούν τα τελευταία χρόνια της Mακεδονικής δυναστείας (1025-1057). Tα κεφάλαια αυτά («βιβλίον ε΄», «Kωνσταντίνος … και εις το όνομα έβδομος», «Pωμανός ο αργυρόπουλος … εις δε το όνομα τρίτος», «Mιχαήλ σαράφης … εις δε το όνομα τέταρτος», «Mιχαήλ καλαφάτης … εις δε το όνομα πέμπτος», «Zωή και Θεοδώρα, αι αδελφαί…», «Kωνσταντίνος μονο­ μάχος … εις δε το όνομα όγδοος», «Θεοδώρα η Πορφυρογέννηστος … δευτέρα δε εις το όνομα», «Mιχαήλ ο γέρων, ο από στρατιωτικού … εις δε το όνομα έκτος») καταλαμβάνουν τα φφ. 215r-266r του χφ Γ 138· αναλυτικά: Iστορική διήγηση (σε ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φ. 215r-v Παρέκβαση με την ιστορία της επιστολής του Xριστού στον Aύγαρο (στο ίδιο μέτρο), φφ. 215v-217r 6

Πρόκειται για τη μόνη εγκιβωτισμένη ιστορία του κεφαλαίου για την οποία ο Δαπόντες προβαίνει, φ. 43v, σε γραμματολογικές–εκδοτικοεμπορικές παρατηρήσεις αντίστοιχες με τις γνωστές για τον ανέκδοτο Bασίλειο Διγενή Aκρίτη (στο κεφάλαιο για τη βασιλεία του Pωμανού Λεκαπη­νού): «Πανθαύμαστος αληθινά τούτη η ιστορία, / διά ριμάδα μοναχή είναι τῃ αληθείᾳ,/ και ήθελεν αγορασθεί πλιο παρά Eρωφίλη, / Σωσάννα κι άλλη σαν αυτές, ναι, αδελφοί και φίλοι»· τις ίδιες παρατηρήσεις τις είχε επαναλάβει και στο Φανάρι γυναικών, στ. 571 κ.ε.

56

Georgios Kechagioglou

Συνέχιση της παρέκβασης με ιστορία για τον αυτοκράτορα Aύγουστο (στο ίδιο μέτρο), φ. 217r Συνέχιση της παρέκβασης με ιστορία για τάταρο βασιλιά (στο ίδιο μέτρο), φ. 217r-v Συνέχιση της παρέκβασης με «ετοιμολογίες» του Πλάτωνα και του Σωκράτη (στο ίδιο μέτρο), φ. 217v Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (στο ίδιο μέτρο), φφ. 217v-219v Παρέκβαση με την ιστορία του Eυρυβιάδη και του Θεμιστοκλή (στο ίδιο μέτρο), φ. 219v Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (στο ίδιο μέτρο), φφ. 219v-220r Παρέκβαση με ιστορία για τον Aισχύλο (στο ίδιο μέτρο), φ. 220r-v Συνέχιση της παρέκβασης με ιστορία για δίκη μάγισσας από τον Άρειο Πάγο (στο ίδιο μέτρο), φ. 220v Συνέχιση της παρέκβασης με ιστορία για δίκη φαρμακεύτριας στην εποχή του αυτοκράτορα Kλαύδιου (στο ίδιο μέτρο), φφ. 220v-221r Συνέχιση της παρέκβασης με αυτοβιογραφική διήγηση διαβολής κατά του «γραμματικού» Δαπόντε (στο ίδιο μέτρο), φφ. 221r-223r Συνέχιση της παρέκβασης με ιστορία για τον Δαρείο Yστάσπου (στο ίδιο μέτρο), φ 223v224r Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (στο ίδιο μέτρο), φφ. 224r-225r Παρέκβαση με ιστορία πυρπόλησης του ναού του Παναγίου Tάφου (στο ίδιο μέτρο), φ. 225r Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (στο ίδιο μέτρο), φ. 225r-v Παρέκβαση με την ιστορία της βασίλισσας Πάνθειας (στο ίδιο μέτρο), φφ. 226r-228r Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (στο ίδιο μέτρο), φφ. 228r-231v Παρέκβαση με την ιστορία του Mάρκου Aττίλιου Pήγουλου (στο ίδιο μέτρο), φφ. 231v-232v Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (στο ίδιο μέτρο), φφ. 232v-233r Παρέκβαση με την «ιστορίαν νόστιμην» του λεγόμενου Πτωχολέοντος (σε άλλο μέτρο: τροχαϊ­ κούς οκτασύλλαβους ανομοιοκατάληκτους με διάταξη δεκαεξασυλλάβων), φφ. 233r-236v Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (σε άλλο μέτρο: σε ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 236v-239r Παρέκβαση-παράθεμα εικοσιενός στίχων από τον Tζέτζη για τον γάτο Mεχλεμπέ της αυτοκράτειρας Zωής (στο ίδιο μέτρο), φ. 239r-v Συνέχιση της παρέκβασης με ιστορίες «περί αλλοκότων ερώτων» για ζώα: Hριγόνη, Nικομήδης (στο ίδιο μέτρο), φφ. 239v-240v Eγκιβωτισμένη (στην ιστορία του Nικομήδη) παρέκβαση για το «Πόσοι είχαν δόντια μονοκόκαλα, και δύο τρεις αράδες, και περί κροκοδείλων» (στο ίδιο μέτρο), φφ. 240v-241r Eπάνοδος στην παρέκβαση «περί αλλοκότων ερώτων» για ζώα, και ζώων για ανθρώπους: Ξάνθιππος, κ.ά. πολλοί, ανάμεσα στους οποίους και ο ίδιος ο Δαπόντες (στο ίδιο μέτρο), φφ. 241r-246v Eγκιβωτισμένη (στην αυτοβιογραφική ιστορία του Δαπόντε) παρέκβαση με ιστορίες «περί δρακόντων» (στο ίδιο μέτρο), φφ. 246v-248v Eπάνοδος στην παρέκβαση «περί αλλοκότων ερώτων», ζώων και φυτών για ανθρώπους και ανθρώπων για ζώα, φυτά και αντικείμενα (στο ίδιο μέτρο, με τελική ενσωμάτωση και παραθέματος δεκαέξι στίχων του Tζέτζη), φφ. 248v-253v Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (στο ίδιο μέτρο), φφ. 253v-254v Παρέκβαση για την Kριμαία (στο ίδιο μέτρο), φ. 254v Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (στο ίδιο μέτρο), φφ. 254v-257v Eιδική παρέκβαση-επικέντρωση στους Ψελλούς («Περί των Ψελλών, και περί των συγγραμμάτων του ενός, και των αινιγμάτων), με ενσωμάτωση παραθεμάτων και είκοσι εννέα αινιγμάτων «προς τον βασιλέα Mιχαήλ τον Δούκα» (σε ποικιλία μέτρων, αλλά και σε πεζό λόγο), φφ. 257v263r Eπάνοδος στην ιστορική διήγηση (σε ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία), φφ. 263r-266r.

Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Μανασσής συγγράφει Σύνοψη Χρονική Οι πηγές του για την εξιστόρηση ΤΗΣ πρωτοβυζαντινής περιόδοΥ

EIRINI-SOPHIA ΚIAPIDOU / PATRAS Έχει πολλές φορές επισημανθεί ότι στη Σύνοψη Χρονική (στο εξής ΣΧ), το ευρύτατα διαδεδομένο χρονικό που συνέθεσε ο Κωνσταντίνος Μανασσής στα μέσα του 12ου αιώνα για να αφηγηθεί την ιστορία του Βυζαντίου από κτίσεως κόσμου έως το θάνατο του Νικηφόρου Γ΄ Βοτανειάτη το 1081,1 συνυπάρχουν για πρώτη φορά δύο διαφορετικά γραμματειακά είδη: από τη μια η ιστορία-χρονογραφία βάσει του τίτ­ λου, του εκπεφρασμένου στο προοίμιο στόχου (βλ. παρακάτω) και του περιεχομένου (εξιστόρηση βασιλειών), από την άλλη η ποίηση βάσει της έμμετρης μορφής (6.620 δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι) και της επιτηδευμένης γλώσσας με το πλήθος των συνώνυμων και σύνθετων λέξεων ομηρικής συχνά προέλευσης. Το αποτέλεσμα αυτής της πρωτοποριακής — όσο τουλάχιστον γνωρίζουμε — συνένωσης έχει εκτιμηθεί ποικιλοτρόπως από τη σύγχρονη έρευνα. Ενίοτε τα ποιητικά εκφραστικά μέσα του Μανασσή αντιμετωπίστηκαν ως εξωτερικά στολίδια που είτε επηρέασαν ελάχιστα το περιεχόμενο της ιστορικής αφήγησης2 είτε ακόμη το κατέστησαν περισσότερο εύληπτο και σαφές,3 ώστε παρά τη ρητορικότητα που τη διακρίνει και την έμμετρη μορφή της, η ΣΧ να θεωρείται ένα χαρακτηριστικό δείγμα της βυζαντινής χρονογραφίας ως λαϊκού αναγνώσματος.4 Άλλοι, ωστόσο, μελετητές ενέταξαν τη ΣΧ στην παράδοση ταυτόχρονα της χρονογραφίας και εκείνης του ιστορικού έπους5 ή αντιμετώπισαν

1

2 3 4 5

Για το κείμενο βλ. Constantini Manassis Breviarium Chronicum, έκδ. O. Lampsides. CFHB, 36. Αθήνα 1996 και του ιδίου, Κωνσταντίνου Μανασσή Σύνοψις Χρονική. Κείμενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας, 11. Αθήνα 2003 (μετάφραση με εισαγωγή και σχόλια). Για το συγγραφέα και το έργο του βλ. τα βασικά εγχειρίδια F. Hirsch, Byzantinische Studien. Leipzig 1876, 404-412, K. Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, Ι. Αθήνα 1897, 763-773, H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των βυζαντινών, IΙ. Αθήνα 1991, 250254 και προσεχώς A. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, III. Αθήνα 2009, 531-549. Βλ. επίσης Ο. ΛΑΜΨΙΔΗΣ, Δημοσιεύματα περί την Χρονικήν Σύνοψιν Κωνσταντίνου του Μανασσή. Αθήνα 1980. Hirsch (όπως σημ. 1) 404. G. Μoravcsik, Byzantinoturcica. Ι. Die byzantinischen Quellen der Geschichte der Türkvölker. Berlin 21958, 354. Βλ. Krumbacher (όπως σημ. 1) 765, Hunger (όπως σημ. 1) 253-254. Μ. ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ-ΤΖΙΩΓΑ, Η Σύνοψις Χρονική του Κωνσταντίνου Μανασσή: Συμβολή στην υφολογική μελέτη μιας έμμετρης χρονογραφίας, (διδ. διατρ.). Θεσσαλονίκη 2003, 9-11.

58

Eirini-Sophia Kiapidou

με απολογητική διάθεση την αδιαμφισβήτητη ροπή της προς τη λογοτεχνία,6 χωρίς να λείψουν και εκείνοι που απαξίωσαν τελείως την ιστορική της αξία.7 Το μόνο ίσως κοινό σημείο σε αυτές τις τοποθετήσεις είναι ότι οι δύο όψεις της ΣΧ (ιστορία, ποίηση) αντιμετωπίζονται εξαρχής όχι απλά ως διαφορετικές, αλλά και ως αλληλοσυγκρουόμενες, με τάσεις μάλιστα επιβολής της μιας πάνω στην άλλη. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Μανασσής, πάντως, απευθυνόμενος στο προοίμιό του προς τη σεβαστοκρατόρισσα Ειρήνη, τη σύζυγο του Ανδρονίκου Κομνηνού (αδελφού του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού, 1143-1180), κατά παραγγελίαν της οποίας συνέθεσε και τη ΣΧ, δηλώνει ότι σκοπεύει να γράψει ένα ευσύνοπτο και σαφές κείμενο που να εξιστορεί εύληπτα την αρχαία ιστορία· συγκεκριμένα, ποιοι αυτοκράτορες βασίλευσαν και για πόσο, ποιους εξουσίαζαν και για πόσα χρόνια,8 επί τη βάσει όσων πηγών του φαίνονται ακριβέστερες και ότι προσεγγίζουν περισσότερο την αλήθεια.9 Οι συγγραφικοί αυτοί στόχοι (συντομία, ακρίβεια και αλήθεια, χρήση παλαιότερων αξιόπιστων πηγών για διδακτικούς σκοπούς) δεν είναι ιδιαίτερα υψηλοί· αρκεί μόνο να τους αντιπαραβάλει κανείς με τις αντίστοιχες εξαγγελίες του Ιωάννη Σκυλίτζη στο προοίμιο της Σύνοψης Ιστοριών έναν περίπου αιώνα νωρίτερα.10 Και είναι αξιοσημείωτο μάλιστα το γεγονός ότι ο Σκυλίτζης απορρίπτει ρητά ακριβώς αυτό που επιθυμεί να πράξει ο Μανασσής, την απλή, δηλαδή, καταγραφή της αυτοκρατορικής διαδοχής.11 O άοκνος μελετητής της ΣΧ, όπως αποδεικνύουν οι δεκάδες σχετικές εργασίες του, Ο. Λαμψίδης στην εισαγωγή της έκδοσής του αποφαίνεται ότι ο Μανασσής δεν συνθέτει την ιστορία ως ιστορικός, αλλά την αποδίδει ως λογοτέχνης, ως μυθογράφος, αν και «ορισμένα σημεία (πρόλογος, στίχοι 2483-2505, 2909-16) θα πρέπει να δημιουργήσουν στον αναγνώστη κάποια θετικότερη στάση απέναντι στον Κωνσταντίνο Μανασσή ως ιστορικό συγγραφέα ...» (LAMPSIDES, όπως σημ. 1, L-LI). 7 Βλ. G. Ostrogorsky, Ιστορία του βυζαντινού κράτους, ΙΙΙ. Αθήνα 1995, 14 και Ι. Ε. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Πηγαί της βυζαντινής Ιστορίας. Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται, 2. Θεσσαλονίκη 1971, 305. 8 ἐπεὶ γοῦν ἐπεπόθησας οἵα τροφίμη λόγου / εὐσύνοπτόν σοι καὶ σαφῆ γραφὴν ἐκπονηθῆναι, / τρανῶς ἀναδιδάσκουσαν τὰς ἀρχαιολογίας, / καὶ τίνες ἦρξαν ἀπ’ ἀρχῆς καὶ μέχρι ποῦ προῆλθον / καὶ τίνων ἐβασίλευσαν καὶ μέχρις ἐτῶν πόσων, / ἡμεῖς ἀναδεξόμεθα τὸ βάρος τοῦ καμάτου, ... (στίχοι 7-12). 9 πολλῶν ἱστορησάντων δὲ καὶ χρονογραφησάντων / καὶ σπουδασάντων μὲν εἰπεῖν ὀρθῶς καὶ φιλαλήθως, / ἀλλήλοις ἀνομοίως δὲ ταῦτα συγγραψαμένων, / ἡμεῖς προχειρισάμενοι τοὺς μάλιστα δοκοῦντας / τῆς ἀκριβείας ἔχεσθαι καὶ μᾶλλον ἀληθεύειν, ... (στίχοι 21-25). 10 ἡμεῖς δὲ ... συντομωτάτην διδοῦσαν κατάληψιν τῶν ἐν διαφόροις συμβεβηκότων καιροῖς καὶ τοῦ βάρους τῶν ὑπομνημάτων ἐλευθεροῦσαν, τὰς τῶν ἄνωθεν λεχθέντων συγγραφέων ἐπ’ ἀκριβὲς ἱστορίας ἀναλεξάμενοι καὶ τὰ ἐμπαθῶς ἢ καὶ πρὸς χάριν λεχθέντα ἀποδιοπομπήσαντες καὶ τὰς διαφορὰς καὶ διαφωνίας παρέντες, ἀποξέσαντες δὲ καὶ ὅσα ἐγγὺς ἐρχόμενα εὕρομεν τοῦ μυθώδους, τὰ δὲ εἰκότα καὶ ὁπόσα μὴ τοῦ πιθανοῦ ἀπέπιπτε συλλεξάμενοι, προσθέντες δὲ καὶ ὁπόσα ἀγράφως ἐκ παλαιῶν ἀνδρῶν ἐδιδάχθημεν, καὶ ὑφ’ ἓν ἐπιδρομάδην συνθέμενοι τοῖς μεταγενεστέροις καταλελοίπαμεν τροφὴν ἁπαλὴν καὶ τοῦτο δὴ τοῦ λόγου ἀληλεσμένην ... (Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, έκδ. I. Thurn. CFHB, 5. Berlin/New York 1973, 4,4051). 11 Γράφει συγκεκριμένα ότι μετά τους επιτυχημένους χρονογράφους του 9ου αιώνα Γεώργιο Σύγκελλο και Θεοφάνη τον Ομολογητή επιχείρησαν να συνθέσουν ιστορικά έργα ὁ Σικελιώτης διδάσκαλος, καὶ ὁ καθ’ ἡμᾶς ὕπατος τῶν φιλοσόφων καὶ ὑπέρτιμος ὁ Ψελλός, καὶ πρὸς τούτοις ἕτεροι, οι οποίοι απέτυχαν, επειδή ακριβώς παρέργως ἁψάμενοι τοῦ ἔργου τῆς τε ἀκριβείας 6

Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Μανασσής συγγράφει Σύνοψη Χρονική

59

Ακόμη πιο ενδιαφέρον, ωστόσο, είναι το γεγονός ότι ο Μανασσής δεν σχολιάζει την επιλογή του να συνθέσει έμμετρη χρονογραφία. Όταν τον 6ο αιώνα ο ποιητής Αγαθίας αποφασίζει να συγγράψει τις Ιστορίες του, αισθάνεται την ανάγκη να «δικαιολογήσει» αυτή του την κίνηση, μεταφέροντας στο προοίμιό του τις απόψεις κάποιου φίλου του Ευτυχιανού για το ότι τα δύο είδη δεν βρίσκονται τόσο μακριά το ένα από το άλλο. Η μόνη διαφορά τους έγκειται τελικά στο μέτρο και έτσι, ένας ποιητής (όπως ο Αγαθίας) δεν θα πρέπει να φοβάται να ασχοληθεί με την ιστορία· θα είναι σαν να πηγαίνει οἴκοθεν οἴκαδε.12 Την πορεία αυτή ακολουθεί αρκετούς αιώνες αργότερα και ο Κωνσταντίνος Μανασσής, ο οποίος, όμως, μέσα στο πλαίσιο των λογοτεχνικών απαιτήσεων του 12ου αιώνα — ενδεχομένως, βέβαια, και από συγγραφικό θράσος ή απλή επιπολαιότητα — δεν αισθάνεται την ίδια με τον Αγαθία ανάγκη να απολογηθεί ούτε για την ενασχόλησή του με την ιστοριογραφία, παράλληλα με το καθαρά λογοτεχνικό του έργο,13 ούτε πολύ περισσότερο για την έμμετρη μορφή που της προσδίδει. Κατά δήλωσή του η αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας είναι ο μόνος στόχος και ο δεκαπεντασύλλαβος προφανώς το μέσο απλά για την επίτευξή του. Το ερώτημα, βέβαια, από κει και πέρα είναι με ποιον τρόπο και σε ποιο βαθμό πέτυχε ο Μανασσής να υλοποιήσει την αξίωσή του να συγγράψει χρονογραφία. Τα ποιητικά μέσα που κατά κόρον χρησιμοποιεί στις περιγραφές του δείχνουν αναμφισβήτητα ότι ο λογοτεχνικός οίστρος τον κατακλύζει και η τέρψη του αναγνώστη, αν και δεν ομολογείται, αποτελεί στην πράξη βασική του επιδίωξη.14 Για την αποτίμηση, ἀποπεπτώκασι, τὰ πλεῖστα τῶν καιριωτέρων παρέντες, καὶ ἀνόνητοι τοῖς μετ’ αὐτοὺς γεγόνασιν, ἀπαρίθμησιν μόνην ποιησάμενοι τῶν βασιλέων καὶ διδάξαντες, τίς μετά τίνα τῶν σκήπτρων γέγονεν ἐγκρατής, καὶ πλεῖον οὐδέν. εἰ γὰρ καί τινων δοκοῦσιν ἐπιμνησθῆναι πράξεων, ἀλλὰ καὶ ταύτας οὐκ ἐστοχασμένως συγγραψάμενοι ἔβλαψαν τοὺς ἐντυγχάνοντας, οὐκ ὠφέλησαν (Σκυλίτζης, 3,18-26). 12 Agathiae Myrinaei Historiarum libri quinque, έκδ. R. Keydell. CFHB, 2. Berlin 1967, 6, 1-5. Βλ. και Ι. Grigoriadis, A study of the prooimion of Zonaras’ chronicle in relation to other 12th-century historical prooimia. BZ 91 (1998) 327-344, ειδικά 343. Η λογοτεχνίζουσα γλώσσα και ο εξεζητημένος πεζός λόγος χρεώθηκαν ως αδυναμίες στον Αγαθία, καθώς θεωρήθηκε ότι ενδιαφερόταν περισσότερο για αυτά και λιγότερο για την ιστορική έρευνα και τις πηγές του (βλ. Α. Cameron, Agathias. Oxford 1970 και Α. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, Ι. Αθήνα 1997, 438). Βλ., όμως, και τη διαφορετική αποτίμηση του συνδυασμού ποίησης και ιστορίας από τον Α. Kaldellis, Agathias on History and Poetry. GRBS 38 (1997) 295-305. 13 Βλ. το έμμετρο ερωτικό του μυθιστόρημα Τὰ κατ’ Ἀρίστανδρον καὶ Καλλιθέαν (Ε. ΤΣΟΛΑΚΗΣ, Συμβολή στη μελέτη του ποιητικού έργου του Κωνσταντίνου Μανασσή και κριτική έκδοση του μυθιστορήματός του «Τὰ κατ’ Ἀρίστανδρον καὶ Καλλιθέαν». Θεσσαλονίκη 1967), το Ὁδοιπορικόν του με εντυπώσεις από το διπλωματικό ταξίδι του στην Παλαιστίνη το 1160 [K. Horna, Das Hodoiporikon des Konstantin Manasses. BZ 13 (1904) 313-355] και άλλα. 14 Για «λογοτεχνικοποίηση» της ιστορίας εναρμονισμένη με το ευρύτερο λογοτεχνικό ενδιαφέρον του 12ου αιώνα κάνει λόγο ο D. R. Reinsch στο ενδιαφέρον άρθρο του Historia ancilla litte­ rarum? Zum literarischen Geschmack in der Komnenenzeit: Das Beispiel der Σύνοψις Χρονική des Konstantinos Manasses, στο: Pour une “nouvelle” histoire de la littérature byzantine, Actes du colloque international philologique, Nicosie, 25-28 Mai 2000, P. Odorico/P. A. Agapitos (έκδ.), Dossiers Byzantins, 1. Paris 2002, 81-96. Ανάλογα προσεγγίζει τη ΣΧ και η Ι. Nilsson, αναλύοντας στις εργασίες της τους λογοτεχνικούς τόπους του κειμένου· βλ. Narrating Im­ages

60

Eirini-Sophia Kiapidou

ωστόσο, της ιστορικής αξίας της ΣΧ δεν αρκεί μόνο η μελέτη της λογοτεχνικότητάς της, αλλά απαιτείται η ταυτόχρονη εξέταση και της ιστορικής της πλευράς, ξεκινώντας από τη διερεύνηση των πηγών της και της μεθόδου αξιοποίησής τους από το συγγραφέα. Το εκτενέστατο σχετικό υπόμνημα της έκδοσης Λαμψίδη είναι ως προς αυτό πολύτιμο, θα πρέπει, όμως, να χρησιμοποιείται με προσοχή, εφόσον δεν διακρίνονται οι απλά παράλληλες πηγές από εκείνες που ο εκδότης θεωρεί ως πραγματικές πηγές του Μανασσή για το εκάστοτε χωρίο. Ούτε η εισαγωγή είναι ως προς αυτό διαφωτιστική, με αποτέλεσμα να διαμορφώνεται η εντύπωση ότι ο Μανασσής κατά τη σύνθεση του χρονικού του έλαβε υπόψη του πλήθος πηγών. Το κατά πόσο αυτό ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα στοχεύουν να φωτίσουν οι επόμενες παρατηρήσεις που επικεντρώνονται στην εξιστόρηση της ΣΧ για την πρωτοβυζαντινή περίοδο, δηλαδή από τη βασιλεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου έως και την ενθρόνιση του Ηρακλείου (περίοδος 307-610, στίχοι 2291-3606). Δεν είναι μόνο πρακτικοί οι λόγοι που επέβαλαν την επιλογή συγκεκριμένων στίχων: αφενός ο F. Hirsch, που πρώτος επιχείρησε να εντοπίσει τις πηγές της ΣΧ, περιορίστηκε στην ιστορία του 9ου-10ου αιώνα,15 αφετέρου τα λιγοστά σχετικά παραδείγματα στην εισαγωγή της έκδοσης του Λαμψίδη για τη χρήση των πηγών από τον Μανασσή αντλούνται από τις προηγούμενες ενότητες του χρονικού.16 Ως προγενέστερες παράλληλες πηγές για τους στίχους 2291-3606 της ΣΧ αναφέρονται στο υπόμνημα πηγών της έκδοσης η αποσπασματικά σωζόμενη σήμερα χρονογραφία του Ιωάννη Αντιοχέα,17 η Χρονογραφία του Θεοφάνη,18 το Χρονικό Σύντομο του Γεωργίου Μοναχού,19 η παραλλαγή Α του Συμεών Μάγιστρου και Λογοθέτη,20 η Σύνοψη Ιστοριών του Γεώργιου Κεδρηνού21 και η Επιτομή Ιστοριών του Ιωάννη Ζωναρά.22 Σε αυτές συμπεριέλαβα επιπρόσθετα τη Χρονογραφία του Ιωάννη

15 16

17 18 19 20 21 22

in Byzantine Literature: The Ekphraseis of Konstantinos Manasses. JÖB 55 (2005) 121-146, ειδικά 139 σημ. 42, και ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ, Discovering Literariness in the Past: Literature vs. History in the Synopsis Chronike of Konstantinos Manasses, στο: L’ecriture de la mémoire, la littératuré de l’historiographie, Actes du IIIe colloque international philologique Ἑρμηνεία. Nicosie 6-78 Mai 2004. Dossiers Byzantins, 6. Paris 2006, 11-27. Hirsch (όπως σημ. 1) 404-412· εκτός από τον Ψευδοσυμεών και τον Ιωάννη Ζωναρά ο Hirsch θεωρούσε ως πηγή του Μανασσή (λανθασμένα) και τη Χρονογραφία του Μιχαήλ Γλυκά. Η ΣΧ χωρίζεται συνολικά σε τρεις ενότητες: (α) την ιστορία της Βίβλου και των διαφόρων ανατολικών βασιλείων (στίχοι 27-1107) μαζί με τον τρωικό πόλεμο (στίχοι 1109-1470), (β) τη ρωμαϊκή ιστορία από την ίδρυση της Ρώμης από τον Αινεία έως τη βασιλεία του Διοκλητιανού (στίχοι 1471-2290), (γ) την ιστορία των βυζαντινών αυτοκρατόρων από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως και τον Νικηφόρο Γ΄ Βοτανειάτη (στίχοι 2291-6620). Ioannis Antiocheni Fragmenta ex Historia chronica, έκδ. U. Roberto. Berlin/New York 2005. Theophanis Chronographia, έκδ C. De Boor, I-II. Leipzig 1883, 1885 (ανατ. Hildesheim 1963). Georgii Monachi Chronicon, έκδ. C. De Boor, Ι-II. Leipzig 1904 (ανατ. Ρ. WIRTH, Stuttgart 1978). Symeonis Magistri et Logothetae Chronicon, έκδ. S. Wahlgren. CFHB, 49/1. Berlin/New York 2006. Αντιστοιχεί με τις αναφορές της έκδοσης Λαμψίδη στον Θεοδόσιο Μελιτηνό, τον Λέοντα Γραμματικό και τον Συνεχιστή του Γεωργίου Μοναχού. Historiarum Compendium, έκδ. Ι. Bekker, Ι-II. Bonn 1838-1839. Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum Libri XIII-XVIII, έκδ. T. Büttner-Wobst, III. Bonn

Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Μανασσής συγγράφει Σύνοψη Χρονική

61

Μαλάλα,23 εφόσον αναγραφόταν στο υπόμνημα πηγών των προηγούμενων στίχων και η αφήγησή της φτάνει έως το τέλος της βασιλείας του Ιουστινιανού (563). Το να συσχετιστούν με κάποια πηγή στίχοι της ΣΧ είναι σε πολλές περιπτώσεις αδύνατο, διότι οι γενικόλογα σύντομες και ποιητικές περιγραφές της δεν επιτρέπουν συγκεκριμένα φραστικά δάνεια,24 ή και όταν ακόμη αυτά υπάρχουν, δεν είναι πάντοτε τόσο σαφή, για να αποδώσει κανείς με σιγουριά επιμέρους χωρία της ΣΧ σε συγκεκριμένα κείμενα25. Ενίοτε, πάντως, εντοπίζονται ίχνη προγενέστερων πηγών και βάσει αυτών επιβεβαιώνεται μεν η άποψη26 ότι οι περιγραφές της ΣΧ βρίσκονται πολλές φορές κοντά στις αντίστοιχες της Επιτομής Ιστοριών,27 προκύπτουν, ωστόσο, ομοιότητες και με άλλες πηγές σε χωρία που είτε δεν απαντούν στον Ζωναρά28 είτε απαντούν, αλλά ο Μανασσής δεν φαίνεται να λαμβάνει αυτά υπόψη του.29 Υπήρξαν, πάντως, και τρία χωρία, η προέλευση των οποίων δεν κατέστη εφικτό να ταυτιστεί: 1897. 23 Ioannis Malalae Chronographia, έκδ. I. Thurn. CFHB, 35. Berlin/New York 2000. 24 Βλ. π.χ. τα σχετικά με τη μεταβίβαση της εξουσίας από τον Λέοντα Α´ στον εγγονό του Λέοντα Β´ (στίχοι 2893-2902), για την οποία κάνουν λόγο όλες σχεδόν οι πηγές, αλλά κανένα φραστικό δάνειο δεν συνδέει κάποια από αυτές με τη ΣΧ. 25 Βλ. π.χ. την εκστρατεία του Βασιλίσκου εναντίον των Λιβύων του Γιζέριχου επί Λέοντος Α´ (στίχοι 2860-2891): ο Μανασσής αποδίδει την αποτυχία των Βυζαντινών σε δωροδοκία του στρατηγού, εκδοχή που παραδίδουν και οι Μαλάλας (372,17-373,8), Θεοφάνης (115,21-116,19), Ζωναράς (125,17-126,11), ο τελευταίος μαζί με εκείνη της κακοδιαχείρισης, για την οποία αποκλειστικά κάνει λόγο ο Κεδρηνός (613,8-21). Δεν εντοπίζεται ιδιαίτερη σχέση της ΣΧ με κάποιο από αυτά τα κείμενα. 26 Βλ. π.χ. Hirsch (όπως σημ. 1) 407-408, Hunger (όπως σημ. 1) 251 και πρόσφατα J. O. ROSENQVIST, Η βυζαντινή λογοτεχνία από τον 6o αιώνα ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Αθήνα 2008, 188. 27 Βλ. π.χ. τους στίχους 2417-2424 (// Ζωναράς, 85,13-87,2, ενθρόνιση Ουαλεντινιανού Β΄ στη Δύ­ση και στάση του Ευγένιου εναντίον του), 2714-2722 (// Ζωναράς, 109,1-12, σύγκρουση Θεοδοσίου Β΄ και Πουλχερίας), 2810-2818 (// Ζωναράς, 121,6-122,2, ο Λέων Α´ ορίζεται αυτοκράτορας με τη μεσολάβηση του Άσπαρος) κ.ά, που απαντούν μόνο στην Επιτομή Ιστοριών του Ζωναρά. Επίσης, τα σαφή φραστικά δάνεια στους στίχους 2308-2319 (// Ζωναράς, 13,14-14,10, ίδρυση της νέας πρωτεύουσας από τον Μ. Κωνσταντίνο), 2361-2365 (// Ζωναράς, 56,3-6, απολογισμός της βασιλείας του Κωνστάντιου Α΄), 2435-2445 (// Ζωναράς, 98,8-99,18, λεη­λασία της Ρώμης από τον Αλάριχο), 2821-2848 (// Ζωναράς, 123,7-16, βάπτιση του ειδωλολάτρη Ισοκάσιου επί Λέοντος Α΄) κ.ά., παρά το ότι τα ίδια γεγονότα εξιστορούν και άλλες πηγές. 28 Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι στίχοι 2954-2960 με την προφητεία για τη σύντομη βασιλεία του Ζήνωνα˙ όλες οι πηγές την αναφέρουν εκτός από τον Ζωναρά. Βλ. επίσης στίχους 23912392 για τον φρικτό θάνατο του Ουάλη (// Θεοφάνης, 65,9-26, Γεώργιος Μοναχός, 557,7-24 και Κεδρηνός, 549,18-22· το ἐν οἰκίσκῳ / εἰς οἴκημα των άλλων δύο πηγών αλλάζει στον Κεδρηνό σε ἐν ἀχυρῶνι, που βρίσκεται πιο κοντά στην σπάνια ποιητική λέξη ἀχυρμιὰς του Μανασσή) ή την απόρριψη του νεκρού σώματος του Ιουλιανού από τη γη (// Γεώργιος Μοναχός, 545,18-546,3 μάλλον και λιγότερο Κεδρηνός, 540,12-13) κ.ά. Δύο χωρία της ΣΧ απαντούν μόνο στη χρονογραφία του Ιωάννη Αντιοχέα: στίχοι 2348-2352 (// Αντιοχεύς, απόσπ. 263, για τον Ιουλιανό) και στίχοι 2457-2482 (// Αντιοχεύς, απόσπ. 293: 2,1-21, για τον Θεοδόσιο Β΄). 29 Βλ. π.χ. στίχους 2414-2415 (// Συμεών Μάγιστρος και Λογοθέτης, 119,13-120,14 και Κεδρηνός, 551,10-13· βλ. και επόμενη σημ.), 2737-2807 (// Θεοφάνης, 104,1-105,4 για τα σχετικά με την καταγωγή και άνοδο του Μαρκιανού στο θρόνο), 3039-3051 (// Κεδρηνός, 626,23-627,14, κατάργηση του χρυσαργύρου από τον Αναστάσιο Α΄) κ.ά.

62

Eirini-Sophia Kiapidou

στίχοι 2407-2413 (επεισόδιο ανάμεσα στον αυτοκράτορα Γρατιανό και μία γυναίκα, που του καταγγέλλει ότι ο σύζυγός της την κακομεταχειρίζεται και επιπλέον επιβουλεύεται τον αυτοκράτορα30), στίχοι 2909-2916 (η εκδίωξη του Ζήνωνος από τον αυτοκρατορικό θρόνο συσχετίζεται με την ίδια τύχη που είχαν και οι σύγχρονοί του ηγεμόνες Καβάδης στους Πέρσες και Νέπως στη Δύση),31 στίχοι 3104-3119 (τιμωρία στρατιώτη από τον στρατηγό Βελισάριο, επειδή έκλεψε μια κότα κατά τη διάρκεια της εκστρατείας εναντίον των Βανδάλων του Γελίμερ). Άξια ιδιαίτερου λόγου, ωστόσο, είναι τα σημεία εκείνα όπου η ΣΧ εμφανίζει φραστικές ομοιότητες ταυτόχρονα και με την Επιτομή Ιστοριών και με κάποιο άλλο κείμενο. Ενδεικτικό ως προς αυτό παράδειγμα συνιστά η περιγραφή του γάμου της Αθηναίας Ευδοκίας με τον Θεοδόσιο Β΄ στους στίχους 2554-2596. Ως πληροφορία μαρτυρείται από όλες τις υπό εξέταση πηγές, ωστόσο φραστικά δάνεια εντοπίζονται στην εκτενή περιγραφή του Μαλάλα (273,39-275,82), του Ζωναρά (100,18-101,19) και — σε ένα σημείο — του Γεωργίου Μοναχού (608,10-609,3). Παραθέτω μόνο τα πιο χαρακτηριστικά σημεία: Κωνσταντίνος Μανασσής: Ἦν ἐν Ἀθήναις τις ἀνήρ, Λεόντιος τὴν κλῆσιν, εἰς ἄκρον ἀφικόμενος πάσης φιλοσοφίας, καὶ λογικῆς καὶ φυσικῆς καὶ τῆς ἀστεροσκόπου· τούτῳ μιᾶς ἐκ γαμετῆς ἐτέχθησαν τρεῖς παῖδες, δύο μὲν ἦσαν ἄρρενες, τριτάτη δὲ θυγάτηρ, θυγάτηρ ἀγλαόμορφος ἐπιχαριτωτάτη. Ἀθηναῒς ὠνόμαστο πρὸς τοῦ πατρὸς ἡ κόρη. ὡς οὖν τὸν βίον ἔμελλε λείπειν ὁ ταύτην σπείρας, ἐπιθανάτιον συνθεὶς καὶ τελευταῖον γράμμα τοῖς μὲν παισὶ κατέλιπε τοῖς ἄρρεσι τὸν βίον, … τῇ θυγατρὶ δ’ ἐκέλευσε, καὶ ταῦτα φιλουμένῃ, μόνους χρυσίνους ἑκατὸν παρασχεθῆναι κλῆρον, τὴν τύχην τὴν περίλαμπρον ἀρκεῖν ἐκείνῃ φράσας, ἁπάσης ὑπερφέρουσαν γυναίων εὐποτμίας. ὁ μὲν εἰπὼν ἐξέπιε τὸν τοῦ θανάτου σκύφον, οἱ δὲ τῆς κόρης ἀδελφοὶ φαυλότροποι φανέντες πᾶσαν ἐσφετερίσαντο τὴν πατρικὴν οὐσίαν καὶ παντελῶς ἀπόκληρον ἔθεντο τὴν νεᾶνιν· …

Ιωάννης Μαλάλας: … ὁ φιλόσοφος Λεόντιος ὁ αὐτῆς πατὴρ ἔχων υἱοὺς τελείους δύο, μέλλων τελευτᾶν διέθετο, τάξας ἐν τῇ ἑαυτοῦ διαθήκῃ τοὺς δύο αὐτοῦ υἱοὺς κληρονόμους πάσης τῆς ὑπ’ αὐτοῦ καταλιμπανομένης περιουσίας Οὐαλέριον καὶ Γέσιον, εἰρηκὼς ἐν τῇ αὐτοῦ διαθήκῃ· «Ἀθηναΐδι τῇ ποθεινοτάτῃ μου γνησίᾳ θυγατρὶ δοθῆναι βούλομαι νομίσματα ἑκατὸν καὶ μόνον· ἀρκεῖ γὰρ αὐτῇ ἡ αὐτῆς τύχη ἡ ὑπερέχουσα πᾶσαν γυναικείαν τύχην». καὶ ἐτελεύτησεν ὁ αὐτὸς Λεόντιος ὁ φιλόσοφος ἐν Ἀθήναις. Ιωάννης Ζωναράς: τῇ δὲ θυγατρὶ ἑκατὸν χρυσίνους μόνους δοθῆναι ἐπέσκηψε, γράψας ἀρκεῖν αὐτῇ τὴν τύχην αὐτῆς. τῶν γοῦν συγγόνων αὐτῆς σφετερισαμένων τὴν πατρικὴν οὐσίαν ἡ Ἀθηναῒς νόμιμον τὸ οἰκεῖον ἀπῄτει λάχος.

30 Οι απαντήσεις που εὐστόχως της δίνει ο Γρατιανός μνημονεύονται από τον Μανασσή, προφανώς επειδή αποδεικνύουν τη σύνεσή του. Ενδιαφέρον είναι, πάντως, ότι οι δύο στίχοι που ακολουθούν (2414-2415· βλ. και προηγούμενη σημ.) και συμπληρώνουν την καλή εικόνα του Γρατιανού, καταγράφοντας την τοξευτική του δεινότητα, εμπεριέχουν το επίρρημα εὐστόχως (εὐστόχως δ’ οὕτω τοι φασὶ Γρατιανὸν τοξεύειν / ὡς φρένας ἔχειν λέγεσθαι Γρατιανοῦ τὰ βέλη), το οποίο προφανώς συνδέει τις δύο αναφορές στο μυαλό του Μανασσή, με μεταφορική χρήση την πρώτη φορά και κυριολεκτική τη δεύτερη. 31 Εφόσον η απομάκρυνση των Καβάδη και Νέπωτα από το θρόνο μνημονεύεται από τις πηγές, το εν λόγω χωρίο θα μπορούσε κάλλιστα να προέρχεται από τον ίδιο τον Μανασσή· βλ. και Lampsides (όπως σημ. 1) LI.

Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Μανασσής συγγράφει Σύνοψη Χρονική

τῇ Πουλχερίᾳ πρόσεισι τῇ χαριτοκοσμήτῳ, ἐπικουρίαν ἐξαιτεῖ, δεῖται βοηθηθῆναι τὴν κόρην τὴν τῶν ἑαυτῆς ἀδίκως στερουμένην. θαυμάζει τῆς νεάνιδος ἡ βασιλὶς τὸ κάλλος, … πυνθάνεται μὴ τὴν αὐτῆς ἔφθαρται παρθενίαν καὶ γνοῦσα κοίτης ἄπειρον τὴν κόρην χρηματίζειν … συνάπτει τε τῷ βασιλεῖ καὶ ζεύγνυσιν εἰς λέχος, συναραμένου τὰ πολλὰ πρὸς τοῦτο καὶ Παυλίνου, ὃς ἐν τοῖς πρώτοις τέτακτο τῶν βασιλέως φίλων.

63

Ιωάννης Μαλάλας: … προσελθεῖν τῇ εὐσεβεστάτῃ δεσποίνῃ Πουλχερίᾳ … Ιωάννης Ζωναράς: … καὶ τῆς Πουλχερίας ἐδέοντο, διηγούμεναι τὴν ὑπόθεσιν. ἰδοῦσα δ’ ἐκείνη τὴν κόρην περικαλλῆ καὶ νεάζουσαν ἤρετο εἰ ἀπείρατος ἔτι ἀνδρός ἐστι· καὶ γνοῦσα τοῦτο … Γεώργιος Μοναχός … συνευδοκοῦντος καὶ τοῦ προσφιλεστάτου καὶ συν­ανατρόφου αὐτοῦ Παυλίνου [ο Ζωναράς δεν αναφέρει καθόλου τη σχετική εμπλοκή του Παυλίνου].

Επίσης, στην περιγραφή του θριάμβου του στρατηγού Βελισάριου μετά την επιτυχή εκστρατεία του εναντίον των Βανδάλων (στίχοι 3140-3144: ὃν ἀμειβόμενος καλῶς Αὐσονοκράτωρ κράτωρ / ἰδίοις ἐν νομίσμασι χρυσέοις ἀργυρέοις / ὁπλίτην ἐνεχάραξε ῥομφαίαν ἐσπασμένον, / καὶ θρίαμβον ἠτοίμασε τῷ τρισαριστεργάτῃ, / ἐν ᾧ προπορευόμενος ἦν αὐτοῦ καὶ Γελίμερ) ο Μανασσής θα μπορούσε να είχε υπόψη του τις εκτενείς περιγραφές των Θεοφάνη (199,9-200,15) και Ζωναρά (164,4-165,16), όταν μιλά για τη διαπόμπευση του αιχμάλωτου αρχηγού Γελίμερ, προσθέτει, ωστόσο, και την πληροφορία για το νόμισμα που εκόπη προς τιμή του Βελισάριου, η οποία απαντά στους Συμεών Μάγιστρο και Λογοθέτη (142,57-143,60) και Κεδρηνό (649,2124· στο σημείο αυτό ο Κεδρηνός πιθανότατα αντλεί από τον Λογοθέτη). Ο ακριβής, λοιπόν, εντοπισμός των πηγών του Μανασσή φαίνεται να είναι καταρχάς μια δύσκολη στις περισσότερες περιπτώσεις υπόθεση και ακόμη και αν θεωρήσει κανείς την Επιτομή Ιστοριών του Ζωναρά ως βασική πηγή, θα πρέπει να δεχθεί ότι για την εξιστόρηση της πρωτοβυζαντινής περιόδου χρησιμοποιήθηκαν παράλληλα και άλλα κείμενα. Το γεγονός ότι πολλά από αυτά συνδέονται ήδη διακειμενικά τόσο μεταξύ τους32 όσο και με την Επιτομή Ιστοριών,33 ασφαλώς περιπλέκει ακόμη περισσότερο το ζήτημα, κυρίως διότι σε τελική ανάλυση ο Μανασσής εμφανίζεται να συμβουλεύεται τόσο τον Ζωναρά όσο και πηγές του. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, ο λογοτέχνης Μανασσής εφαρμόζει στο έπακρον τις ιστορικές εξαγγελίες του προοιμίου του, αντλώντας και συνθέτοντας επιμέρους ιστορικές πληροφορίες από πολλές και διαφορετικές πηγές. Η πραγματικότητα, ωστόσο, ενδέχεται να μην είναι ακριβώς έτσι. Η παράλληλη μελέτη των προαναφερθεισών πηγών με τη ΣΧ κατέδειξε ανάμεσα στα άλλα ότι πολλές αναφορές της ΣΧ απαντούν μόνο στην ίδια. Η πλειοψη32 Για τις σχέσεις ανάμεσα στη χρονογραφία του Ιωάννη Αντιοχέα, τη Χρονογραφία του Ιωάννη Μαλάλα, τη Χρονογραφία του Θεοφάνη, το Χρονικό Σύντομο του Γεωργίου Μοναχού, τα κείμενα από τον λεγόμενο κύκλο του Λογοθέτη (παραλλαγή Α του Συμεών Μάγιστρου και Λογοθέτη και Ψευδοσυμεών) και τη Σύνοψη Ιστοριών του Γεώργιου Κεδρηνού βλ. τα αντίστοιχα κεφάλαια στα Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, Ι-ΙΙ. Αθήνα 19972002. 33 Για τη σχέση της Επιτομής Ιστοριών με τις προγενέστερές της πηγές που εξετάζονται εδώ βλ. προσεχώς Καρπόζηλος (όπως σημ. 1) 467-474.

64

Eirini-Sophia Kiapidou

φία τους, βέβαια, σχετίζεται με τη λογοτεχνική καταγραφή της ιστορικής ύλης, στο πλαίσιο της οποίας ο Μανασσής επεκτείνει διαρκώς τις περιγραφές του με ποιητικές υπερβολές,34 προσθέτοντας ηθικόλογα σχόλια, συναισθηματικές εκρήξεις35 ή ακόμη και ποιητικές εκφράσεις, για την Αγία Σοφία (στίχοι 3218-3234) και την Κωνσταντινούπολη (στίχοι 2319-2326 και 2506-2512).36 Εντούτοις, εντοπίζονται και αρκετές ανάλογες αναφορές του με συγκεκριμένο ιστορικό φορτίο, οι οποίες δεν απαντούν στις προγενέστερες σωζόμενες πηγές, αλλά βρίσκουν παράλληλά τους χωρία με σαφείς κειμενικές συμπτώσεις σε ένα μεταγενέστερο κείμενο του 13ου αιώνα, τη Σύνοψη Χρονική του Θεόδωρου Σκουταριώτη (γνωστή και ως Σύνοψη Σάθα).37 Συγκεκριμένα: Α. στίχοι 2483-2505: Στην αρχή της βασιλείας του Θεοδοσίου Β´ (408-450) η ΣΧ περιγράφει συνοπτικά την παρακμή της Ρώμης μετά την κατάληψή της από τους Βανδάλους τον Ιούνιο του 455 έως το τέλος της βασιλείας του Ρωμύλου (Σεπτέμβριος 476). Οι πληροφορίες για την αυτοκρατορική διαδοχή στη Δύση υπάρχουν διάσπαρτες και στις άλλες πηγές, ωστόσο αντίστοιχο συνοπτικό χωρίο απαντά μόνο στον Σκουταριώτη (87,7-15), ενταγμένο, όμως, στη βασιλεία του Ζήνωνος (474-491). Κωνσταντίνος Μανασσής: Ἡ μὲν οὖν Ῥώμη πρὸς μικρὸν ἔτι βασιλευθεῖσα / τὸ κράτος τὸ βασίλειον εἰς τέλος ἀφῃρέθη / καὶ τῶν βαρβάρων τοῖς ῥηξὶν εἶξε καὶ τοῖς ἐθνάρχαις / καὶ ταῖς παλάμαις δυστυχῶς τούτων ἐταπεινώθη· / ἦρξε μὲν γὰρ ὁ Μάξιμος, ὁ τότε τυραννήσας, / καὶ μετ’ αὐτὸν Ἀνθέμιος, Ὀλύβριος ὁ πάνυ, / μετὰ δὲ τὸν Ὀλύβριον ἐκράτησε Μαΐωρ / καὶ μετ’ αὐτὸν Γλυκέριος καὶ μετὰ τοῦτον πάλιν / Νεπωτιανὸς Ὀρέστης τε, καὶ μετὰ τὸν Ὀρέστην / ὁ παῖς Ῥωμύλος τῆς ἀρ­χῆς ἥψατο τελευταῖος. / καὶ πόλις μεγαλόπολις, ἡ τῶν Ῥωμαίων πόλις, / Ῥωμύλον σχοῦσα κατ’ ἀρχὰς ἔννομον βασιλέα / καὶ πάλιν περιστήσασα τὸ κράτος εἰς Ῥωμύλον / οὐκέτι τὴν κυβέρνησιν ἔσχεν ἐκ βασιλέων, / βαρβάροις δ’ ὑποκύψασα καὶ χωροβατηθεῖσα / καὶ τούτοις δυστυχήσασα δορύληπτος γενέσθαι / ῥῆγας κατεῖδεν ἄρχοντας, χωράρχας, σατραπάρχας …

Θεόδωρος Σκουταριώτης: Τότε καὶ ἐν Ρώμῃ μετὰ Μαξιμιανὸν ἐβασίλευσεν Ἀνθέμιος, καὶ μετὰ αὐτὸν Ὀλύβριος ὁ ἀνὴρ Πλακιδίας, καὶ μετ’ αὐτὸν Μαΐωρ, καὶ μετὰ τοῦτον Γλυκέριος· ἔτι τε Νεπωτιανός, καὶ ἐφεξῆς Ὀρέστης· εἶτα ὁ υἱὸς αὐτοῦ Ρωμύλος· καὶ οὐκέτι μετὰ τοῦτον βασιλεὺς ἐν Ρώμῃ ἐγένετο. Οὗτοι γὰρ ἐν ὀλίγοις ἔτεσι βασιλεύσαντες ἀπηλλάγησαν, καὶ ἔκτοτε ἡ Ρώμη κατεσχέθη ὑπὸ ἐθνῶν καὶ ἐκράτουν ἐν αὐτῇ ρῆγες. Καὶ σημειωτέον ὡς Ρωμύλος ἦν ὁ κτίσας Ρώμην βασιλεύς, καὶ μετὰ ἔτη χίλια τριακόσια τρία πάλιν ἐπὶ Ρωμύλου ἡ βασιλεία ἐπαύθη.

Β. στίχοι 2696-2705: Αφύπνιση των επτά μαρτύρων στην Έφεσο επί Θεοδοσίου Β´. 34 Βλ. π.χ. τα σχετικά με την παγίδα που έστησε η Πουλχερία στον απρόσεκτο στις υπογραφές του Θεοδόσιο Β´: ο Μανασσής τα αφηγείται σε 34 στίχους, όταν οι πηγές αφιερώνουν σε αυτά λίγες μόλις σειρές (Ζωναράς, 109,13-110,8, Γεώργιος Μοναχός, 611,6-11 και Θεοφάνης, 101,1317). 35 Βλ. χαρακτηριστικά την οργή του για όσους δεινοπαθούν εξαιτίας του φθόνου (στίχοι 31993213). 36 Βλ. σχετικά Νilsson, The Ekphraseis (όπως σημ. 14). 37 Ανωνύμου Σύνοψις Χρονική, έκδ. Κ. Ν. ΣΑΘΑΣ, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, 7. Βενετία 1894 (ανατ. Αθήνα 1972). Μέσα στο 2009 αναμένεται να κυκλοφορήσει στη σειρά CFHB η κριτική έκδοση του κειμένου από τον R. Tocci (βλ. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Zur Genese und Kompositionsvorgang der Σύνοψις Χρονική des Theodoros Skutariotes. BZ 98/2, 2005, 551-567).

Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Μανασσής συγγράφει Σύνοψη Χρονική

65

Ο Γεώργιος Μοναχός (604,14-15) και ο Θεοφάνης (88,31-32) μνημονεύουν απλώς το γεγονός και μόνο ο Σκουταριώτης το περιγράφει με λεπτομέρειες (74,27-75,8). Κωνσταντίνος Μανασσής: Ἔτι σκηπτοκρατοῦντος δὲ τούτου τοῦ βασιλέως, / ἀφυπνισθέντες ὤφθησαν ἐξ ὕπνου μακρολέκτου / ἑπτὰ καρτερικώτατοι μάρτυρες νεανίαι· τὴν λύσ­ σαν γὰρ ἐκφεύγοντες τοῦ δυσσεβοῦς Δεκίου, / εἰς σπήλαιον αὐτόροφον ὁμοῦ συνεισελθόντες, / τοῖς ὅροις παρακείμενον πόλεως Ἐφεσίων, / βαθὺν καὶ μακροκοίμητον ἦσαν ὑπνοῦντες ὕπνον. / ἀφυπνισθέντες τότε δὲ καὶ τοῖς πιστοῖς γνωσθέντες / καὶ τιμηθέντες παρ’ αὐτῶν καὶ παρὰ βασιλέως / τὸν νήγρετον κατέδαρθον καὶ τελευταῖον ὕπνον.

Θεόδωρος Σκουταριώτης: Ἐν τοῖς χρόνοις τοῦ βασιλέως τοῦδε Θεοδοσίου ἐφάνησαν καὶ οἱ ἐν Ἐφέσῳ ἑπτὰ ἅγιοι μάρτυρες, οἵτινες πρὸ χρόνων διακοσίων ὑπὸ Δεκίου διὰ τὴν εἰς Χριστὸν ὁμολογίαν βασανισθέντες καὶ μαρτυρήσαντες, προστάξει τοῦ τυράννου ὑφ’ ἑνὶ τῶν ὁρέων Μοχλῷ ἐγχωρίως καλουμένῳ ὑπό τι σπήλαιον βαθὺ καθειρχθέντες, τοῦ στομίου ἀναφραγέντος τείχει ὀχυρωτάτῳ, ἀλώβητοι διετηρήθησαν ὡς ὑπνώττοντες· τότε δὲ τοῦ τείχους καταλυθέντος, ὡς ἐξ ὕπνου ἐξανέστησαν, μηδ’ αὐτοὶ τὸ τοῦ θαύματος μυστήριον συνειδότες· οὓς καὶ βασιλεὺς κατιδών, ἐκεῖσε μετὰ τῆς συγκλήτου ἐπιδεδημηκώς, ὡς διὰ γραφῶν τοῦ ἐπισκόπου καὶ τοῦ ἐπάρχου τὰ περὶ τούτων ἤκουσε, καὶ εὔχεσθαι ὑπὲρ αὐτοῦ παρακλητεύσας, χαίρων καὶ εὐχαριστῶν τῷ θεῷ, εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν πάλιν ὑπέστρεψε.

Γ. στίχοι 3005-3023: Επεισόδιο με τον αυτοκράτορα Αναστάσιο Α´ (491-518), ο οποίος θεωρήθηκε εσφαλμένα νεκρός και ετάφη, όταν δε ανένηψε, κανείς δεν έσπευσε να τον βγάλει από τον τάφο του. Από τις προγενέστερες πηγές μόνο ο Συμεών Μάγιστρος και Λογοθέτης αναφέρει το ίδιο περιστατικό (135,35-40) σε ένα χωρίο σχεδόν κατά λέξη ίδιο με τον Κεδρηνό (622,12-20), σύμφωνα με τον οποίο, όμως, αυτό συνέβη στον Ζήνωνα και όχι στον Αναστάσιο (βλ. και Ζωναράς, 132,8-133,5). Ο Μανασσής προσθέτει τινὲς δὲ Ζήνωνί φασι συμβῆναι τὰ τοιαῦτα· / πολλάκις γὰρ νοσήματι συνείχετο κατόχῳ / καὶ θνῄσκειν νομιζόμενος αὖθις ἦν ἐν τοῖς ζῶσιν, και αυτό το ίδιο λέει και ο Σκουταριώτης (91,28-92,6). Συμεών Μάγιστρος: φασὶ δὲ αὐτὸν μετὰ τὸ τα­φῆναι μεθ’ ἡμέρας τι­ νὰς βοᾶν· ἐλεήσατε καὶ ἀνοίξατε. τῶν μνημορα­ λίων δὲ εἰπόντων, ὅτι ἄλ­ λος βασιλεύει, ἔφη· οὐδέν μοι μέλει· εἰς μοναστήριον ἀπαγάγετέ με. οἱ δὲ εἴασαν αὐτόν. λέγεται δὲ μετ’ οὐ πολὺ τὸ μνῆμα ἀνοιγῆναι καὶ εὑρεθῆναι αὐτὸν φαγόντα τοὺς βραχίονας αὐτοῦ καὶ τὰ καλίγια, ἃ ἐφόρει.

Κωνσταντίνος Μανασσής: τῷ τάφῳ δὲ κατακλεισθεὶς μετά τινας ἡμέρας / ὀλολυγὴν ἀνέπεμψε κάτωθεν ἐκ τοῦ τάφου / καὶ στεναγμὸν περίπικρον ἐκ συνοχῆς καρδίας, / ἔλεον ἐκκαλούμενος ἀπὸ τῶν φυλασσόντων / καὶ λιταζόμενος αὐτοὺς ἐκεῖθεν ἐξαχθῆναι. / τῶν δὲ φησάντων ἕτερον κράτορα χρηματίζειν / ἐκεῖνος ἀνθυπήνεγκεν «οὐδείς μοι τούτου λόγος· / μόνον ἐξανοιγήτω μοι τὸ κατηφὲς μνημεῖον, / ὡς τὴν γλυκεῖαν ἴδοιμι λαμπάδα τοῦ φωσφόρου.» / ἀλλ’ ἦν οὐδεὶς ὁ συμπαθῶν οὐδ’ ἐποικτείρων τοῦτον· / τοῖς γὰρ κακοῖς κἀν τελευτῇ πάντες ἐπεγκοτοῦσι. / συνέβη δὲ μετ’ οὐ πολὺ τὸν τάφον ἀνοι­γῆναι / καὶ τὸν νεκρὸν τὸν δυστυχῆ πᾶσιν ἐκκαλυφθῆναι, / ἐλεεινόν τι θέαμα, κατάξιον δακρύων· εὑρέθη γὰρ καταφαγὼν τοὺς τῶν ποδῶν σανδάλους / καὶ τοὺς βραχίονας αὐτοῦ καθάπερ ἀλλοτρίους. / τινὲς δὲ Ζήνωνί φασι συμβῆναι τὰ τοιαῦτα· / πολλάκις γὰρ νοσήματι συνείχετο κατόχῳ / καὶ θνῄσκειν νομιζόμενος αὖθις ἦν ἐν τοῖς ζῶσιν.

Θεόδωρος Σκουταριώτης: Φασὶ δὲ τοῦτον τὸν βασιλέα μεθ’ ἡμέρας τοῦ ταφῆναι αἴφνης βοᾷν· ἐλεήσατε καὶ ἀνοίξατέ μοι. Τῶν δὲ μνημοραλίων εἰπόντων, Ἄλλος βα­σιλεύει, εἰπεῖν, οὐδέν μοι μέλει, εἰς μοναστήριον ἀπά­ γετέ με· τῶν δὲ τότε μὴ ἀνοιξάντων, ὡς μετὰ καιρὸν συνέβη ἀνοιγῆναι τὸ μνῆμα, εὑρεθῆναι αὐτὸν ὑπὸ πείνης φαγόντα τοὺς βραχίονας αὐτοῦ καὶ τὰ καλήγια. Ἄλ­ λοι δὲ φασι Ζήνωνα τοῦτο παθεῖν, διὰ τὸ συνεχὲς κρα­ τεῖσθαι κατόχῳ νοσήματι, …

66

Eirini-Sophia Kiapidou

Δ. στίχοι 3433-34: Ότι ο αυτοκράτορας Τιβέριος Β´ (578-582) θεμελίωσε πρώτος την εκκλησία των Σαράντα Μαρτύρων στην Κωνσταντινούπολη. Οι Θεοφάνης (267,2930), Κεδρηνός (695,18-19) και Ζωναράς (189,13-15) αναφέρουν έμμεσα την πληροφορία στην επόμενη βασιλεία, οπότε ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος (582-602) συνέχισε την ανοικοδόμηση του ναού που ξεκίνησε ο προκάτοχός του Τιβέριος. Μόνο ο Σκουταριώτης (105,3-5) αναφέρει το γεγονός ρητά και αυτόνομα, όπως ο Μανασσής. Κωνσταντίνος Μανασσής: καὶ πρῶτος κατεβάλετο τὰς ῥίζας τοῦ τεμένους τῶν τεσσαράκοντα Χριστοῦ μαρτύρων καλλινίκων.

Θεόδωρος Σκουταριώτης: Οὗτος ἤρξατο κτίζειν καὶ τὸν ναὸν τῶν ἁγίων Τεσσαράκοντα.

Ε. στίχοι 3448-49: Για τον γαμπρό του Μαυρικίου Φιλιππικό στη ΣΧ παραδίδεται ἄρτι λιπόντα τὴν λαμπρὰν Ῥώμην τὴν πρεσβυτέραν / καὶ πρὸς Κωνσταντινούπολιν μετακεχωρηκότα, όπως μόνο ο Σκουταριώτης και πάλι αναφέρει: Ἠγάγετο δὲ καὶ ἐπὶ τῇ ἀδελφῇ αὐτοῦ Γορδίᾳ γαμβρὸν ἄνδρα σφόδρα πλούσιον καὶ γενναῖον καὶ θεοσεβῆ, ἄρτι ἀπὸ τῆς μεγάλης Ρώμης ἐλθόντα, ὅθεν καὶ ὥρμητο, ὀνόματι Φιλιππικόν, … (105,8-10). Τα παράλληλα αυτά χωρία ανάμεσα στη ΣΧ του Κωνσταντίνου Μανασσή και το ομώνυμο έργο του Θεόδωρου Σκουταριώτη καταδεικνύουν αναμφίβολα ότι στο ζήτημα των πηγών του Μανασσή για την εξιστόρηση τουλάχιστον της πρωτοβυζαντινής περιόδου εμπλέκεται στενά το χαμένο σήμερα χρονογραφικό εγχειρίδιο που αξιοποιήθηκε ως πρότυπο από τον Σκουταριώτη τον 13ο αιώνα και πιθανότατα ήδη τον 12ο αιώνα από τον Ζωναρά. Αν το γεγονός αυτό συνδυαστεί με το ότι και ο αποσπασματικά σωζόμενος σήμερα Ιωάννης Αντιοχέας αποτέλεσε πηγή της ΣΧ σε χωρία μάλιστα άγνωστα από άλλες πηγές, εύλογα αναρωτιέται κανείς αν ο Μανασσής επέδειξε πράγματι γνήσιο ιστορικό ζήλο, χρησιμοποιώντας όλα εκείνα τα έργα που αναφέρονται στο υπόμνημα της έκδοσης Λαμψίδη, ή αν τελικά οι όποιες κειμενικές ομοιότητες εντοπίζονται θα πρέπει πιθανότερα να αποδοθούν στη χρήση μίας ή περισσότερων χρονογραφικών επιτομών, όπως ήταν η κοινή πηγή των Ζωναρά-Σκουταριώτη.38 Για να δοθεί μια ασφαλής κατά το δυνατόν απάντηση σε αυτό το ερώτημα, η οποία και θα συμβάλει στην αντικειμενικότερη αποτίμηση του ιστορικού Κωνσταντίνου Μανασσή στο πλαίσιο της βυζαντινής γραμματείας, απαιτείται η συνολικότερη οπωσδήποτε μελέτη των πηγών του για όλες τις ενότητες της ΣΧ. Προς το παρόν, όμως, ας είμαστε επιφυλακτικοί ως προς το εύρος των κειμένων που ο Μανασσής χρησιμοποίησε κατά τη σύνθεση της χρονογραφίας του. Διότι — για να επιστρέψουμε στους στίχους 2554-2596 και 3140-314439 — φραστικά δάνεια που συνδέουν τη ΣΧ με διαφορετικές πηγές απαντούν παραδόξως σε μία και μόνη: τη Σύνοψη Χρονική του Θεόδωρου Σκουταριώτη (βλ. 69,16-70,11 και 98,11-18 αντίστοιχα).

38 Πρόκειται για την παλαιότερη άποψη των Krumbacher (όπως σημ. 1, 765) και Moravcsik (όπως σημ. 3, 354), η οποία εγκαταλείφθηκε εν πολλοίς από τους νεώτερους μελετητές. 39 Βλ. παραπάνω σ. 62-63.

Der Traum des Sokrates, die Musik und Michael Psellos Foteini Kolovou / Leipzig „In meinem vergangenen Leben erschien mir häufig derselbe Traum, einmal in der Gestalt, einmal in einer anderen, aber immer mit derselben Botschaft: ‚Sokrates‘, sprach er, ‚widme dich der Musenkunst und wirke damit‘. Früher nahm ich immer an, dass er mich aufforderte und anfeuerte, eben das zu tun, was ich tat, und dass der Traum mich so, wie diejenigen, die die Läufer anfeuern, dazu anfeuerte, das zu tun, was ich tat, mich der Musenkunst zu widmen, da doch wohl die Philosophie die größte Musenkunst ist und ich mich dieser widmete“ (Plat. Phaid. 60e-61a).1 Mit diesen Worten stellt Platon in seinem Dialog Phaidon den Traum und die letzten Reflexionen seines Lehrers Sokrates vor dessen Tode zur Musenkunst, zur Musik (μουσική), dar. Als aber dasselbe Traumgesicht immer wieder Sokrates besuchte, setzt Platon fort (61b2-7), hat Sokrates angesichts seines zu Ende gehenden Lebens entschieden, sich „der Musenkunst im üblichen Sinne“ (τὴν δημώδη μουσικήν) zu widmen. Zu diesem Zweck hat er im Gefängnis die Fabeln des Äsop in Verse gebracht und sie mit einem Gedicht an Apollon eingeleitet, fest davon überzeugt, dass er somit dem Traum gehorche. Die Rolle der Musik in der antiken Philosophie und ihre Begrifflichkeit bei Platon und der Alten Akademie,2 sowie einzelne Fragen, etwa ob die Komik der Szene eines in seinen letzten Stunden Verse niederschreibenden Sokrates, um das Höchste der Philosophie zu erreichen, von Platon intendiert ist, oder inwiefern die ernsthafte Beschäftigung des Sokrates mit der Philosophie im Sinne von „der größten Musik“ (μεγίστη μουσική) pythagoreischen Ursprungs ist, sind Gegenstand der platonischen Forschung geworden.3 Einen ersten Einblick in ein noch unerforschtes weites Feld, in die Rezeption der platonischen Musik in der byzantinischen Philosophie des 11. Jahrhunderts,4 exemplarisch und skizzenhaft untersucht im Werk des 1 2 3 4

Die Übersetzung dieser Stelle, sowie alle anderen Phaidon-Zitate nach Th. Ebert, Platon Phaidon. Übersetzung und Kommentar. Göttingen 2004, 18. Zum Inhalt und zur Bedeutung der Musik im platonischen Werk vgl. K. Sier, Platon und die Alte Akademie, in: Musik in der antiken Philosophie. Eine Einleitung. L. S. Sorgner, M. Schramm (Hrsg.). Würzburg 2009 (im Druck). Ebert (wie Anm. 1) 110-112, 276-278. Zur Rezeption der griechischen Musiktheorie, insbesondere der Theorie Platons und ihrer Bearbeitung durch die Neuplatoniker Proklos und Plotin, vgl. E. Wellesz, A History of Byzantine Music and Hymnography. Oxford 21961 (Ndr. 1998), 44-77. Zu den Lehrschriften der klassisch-byzantinischen Musik und der Kirchenmusik vgl. C. Hannick, Byzantinische Musik, in:

68

Foteini Kolovou

Michael Psellos, des größten Bewunderers und Anhängers Platons, sollen folgende Zeilen gewähren. Den byzantinischen Platonismus in seiner Komplexität unter besonderer Berücksichtigung der Stellungnahmen des Psellos gegen den Okkultismus und für den Hellenismus hat schon 1949 B. Tatakis anhand aller damals edierten Psellos-Texte untersucht, jedoch bedingt durch den einführenden Charakter der Monographie, ohne auf einzelne Fragestellungen eingehen zu können. Tatakis hat die Originalität der philosophischen Denkweise des Psellos erkannt und die Art, wie Psellos Elemente platonischer und neuplatonischer Philosophie in die christliche Lehre fruchtbar einbezieht, exemplarisch thematisiert.5 Bezüglich der Kunst der Musen scheint Psellos in seinem Werk eine komplexe, sowohl auf der platonischen als auch auf der neuplatonischen Lehre beruhende Auffassung von Musik zu vertreten, wobei die Grenzen zwischen platonischem und neuplatonischem Gedankengut nicht immer erkennbar sind. Psellos verwendet das Wort Musik je nach argumentativem Bedarf und Kontext als ausdehnbaren oder in sich begrenzten Begriff. Das Bild, das nach einer Lektüre des gesamten Werkes entsteht, ist reich an Variationen und wird gleichwohl von scheinbaren Gegensätzen gekennzeichnet. Musik kann bei Psellos in Poesie umgewandelter Mythos und die dahinter schimmernde philosophische Botschaft heißen. Sie kann auch als Instrument politischer Macht verstanden werden und Macht der Rede, Beredsamkeit, rhetorische Kunst bedeuten. Sie kann des Weiteren umfassende Kenntnisse in allen Bereichen des Wissens und Könnens heißen, oder einfach die Kunst und Wissenschaft, die man spontan mit Musik assoziiert, nämlich die durch Instrumente und Stimme erzeugte Harmonie von Tönen und Tonarten, sowie die darauf beruhende Lehre der Tonintervalle. Worauf aber Psellos latent in seinem philosophischen Werk hinaus zu wollen scheint, ist, in einer für ihn ungefährlichen Art und Weise diejenige Botschaft weiterzuvermitteln, welche den seine Existenz bedrohenden Vorwurf seines Freundes Ioannes Xiphilinos, er sei ein Platoniker und deshalb kein Christ, hervorgerufen hat.6 Psellos scheint davon überzeugt zu sein, dass nur die Philosophie der Musik gleichgesetzt werden kann, weil nur in der Philosophie alle Musenkünste divergieren. Obwohl das sokratische Traumgesicht im Phaidon (60e-61a) Psellos’ Einstellung zu Philosophie und Rhetorik tiefer als jeder andere platonische Lehrsatz beeinflusst

5

6

H. HUNGER, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner. Byzantinisches Handbuch/ Handbuch der Altertumswissenschaft. 2. Bd. München 1978, 183-218. B. Tatakis, La philosophie byzantine, in: É. Bréhier (Hrsg.), Histoire de la philosophie, fasc. suppl. II. Paris 1949, 161-210. Zu Michael Psellos und seinen Nachfolgern vgl. die allgemeinen Bemerkungen von G. Kapriev, Philosophie in Byzanz. Würzburg 2005, 206-214. Moderne ausführliche Abhandlungen zur Philosophie des Psellos etwa von A. Kaldellis, The Argument of Psellos’ Chronographia. Leiden/Boston/Köln 1999 und Ders., Hellenism in Byzantium. The Transfomations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition. Cambridge 2007, 191-224, haben das Thema der platonischen Musikrezeption im Philosophiekonzept des Psellos nicht behandelt. Michele Psello. Epistola a Giovanni Xifilino. Testo critico, introduzione, traduzione e commentario a cura di U. Criscuolo, Napoli 1973.

Der Traum des Sokrates, die Musik und Michael Psellos

69

zu haben scheint, erwähnt es Psellos ein einziges Mal in einem kleinen Traktat, der ohne Titel überliefert und vom Herausgeber mit dem lateinischen Titel Ad discipulos de philosophia et rhetorica ediert worden ist.7 In diesem Traktat setzt Psellos seine eigenen Fähigkeiten in Szene mit der Absicht, die Vorzüge der Philosophie und der Rhetorik vor Augen angehender Philosophen, seiner unerfahrenen jungen Studenten, zu führen. Gleichzeitig verteidigt er sich dadurch vor deren größtem Vorwurf, er habe angeblich die Rhetorik der Philosophie gegenüber bevorzugt behandelt, nachdem er den Mythos mit der Philosophie vermischt habe; er weist die Befürchtungen seiner Studenten ab, er werde sie mit Märchen und Lügen abspeisen, nachdem er sein Erziehungsideal durchsetzt, dass Ernsthaftes und Spielerisches im Lern- und Erziehungsprozess zusammengehören.8 Nach all den Vorwürfen sehe er sich gezwungen, um sich selbst verteidigen zu können, vorzugsweise nur zu philosophieren, was angeblich seinem Ethos gar nicht entspräche.9 Die leise Ironie seiner Beteuerung, die in seinem Werk zahlreiche Spuren hinterlassen hat, ist auch an dieser Stelle nicht zu übersehen. Um seine Argumente zu bekräftigen und seine eigene Position zu unterstützen, erwähnt Psellos eine Autorität, Sokrates selbst, und zwar in der intimsten und ernstesten Lage seines Lebens, vor seinem Tod: Der mythenfreundliche Sokrates hat genauso wie Psellos den Mythos als Vorstufe zur Philosophie gesehen und behandelt, den Mythos mit der Poesie kombiniert und dadurch die höchste Musik erzeugt.10 Die positivistische Deutung des Traums des Sokrates im Phaidon berechtigt Psellos, für Mythenfreundlichkeit zu plädieren. Auch Platon habe sich dem Mythos gewidmet, argumentiert Psellos, der für den mythenfreundlichen Sokrates sowohl auf das platonische Werk selbst als auch auf die neuplatonische Tradition, den Proklos-Kommentar zur Politeia11 anspielt, nicht nur auf Platon selbst.12 Als Psellos das hohe Amt des Protasecretes abgelehnt hat, schreibt er eine apologetische Rede, um seine Entscheidung zu rechtfertigen. Er wirft den Weisen der Antike, die dank ihrer Weisheit der Volksmasse überlegen und dadurch berechtigt sind, das Volk politisch zu führen, vor, dass sie all das, was das einfache Volk beachtet und für würdig hält, verachtet und abgelehnt haben. Die weisen Herrscher haben nur der Philosophie angehangen, sowie jeder anderen Art von Musik. Musik nennt hier Psellos weder die durch Instrumente und Rhythmen, noch die durch harmonische Klänge und melodische Gesänge hervorgerufene ‚Dynamis‘, sondern die Rhetorik, die durch ausgefeilte wortreiche Sprache den Reden Macht und Überzeugungskraft verleiht.13 Der Philosoph sollte nach Psellos die Politik nicht verwerfen, sondern viel7 8 9 10

Michael Psellus, Oratoria minora, ed. A. R. Littlewood. Leipzig 1985, or. 25. Mich. Psell. orat. min. 25,19-20 (Littlewood). Mich. Psell. orat. min. 25,34-35 (Littlewood). Mich. Psell. orat. min. 25,169-174 (Littlewood). Zur Bedeutung und Funktion des Mythos im Philosophiekonzept des Psellos vgl. F. Kolovou, Der Mythos im imitatio-Konzept des Michael Psellos, in: „Imitatio-aemulatio-variatio“. Internationales wissenschaftliches Symposion zur byzantinischen Sprache und Literatur, A. Rhoby/E. Schiffer (Hrsg.). Wien 2009 (im Druck). 11 Procli diadochi in Platonis rem publicam commentarii, ed. W. Kroll, 1. Bd. Leipzig 1899, I 42,26-47,26. 12 Ausführlicher dazu in meinem Aufsatz, wie oben Anm. 10. 13 Mich. Psell. orat. min. 8,6-15 (Littlewood). – Musik und Rhetorik erreichen beide durch un-

70

Foteini Kolovou

mehr sollte er mit Vernunft auf politische Sachen eingehen, damit man sich dem in der Politeia dargestellten platonischen Ideal annähern kann. Nicht nur die Rhetorik und die Philosophie zählt Psellos unter den verschiedenen Arten von Musik auf, sondern auch die Geometrie und die Astronomie.14 Die zwei Wissenschaften, die ebenfalls Platon in der Politeia (376a-403c) für die Erziehung des Philosophen im Philosophenstaat unter den vorbereitenden Künsten und Wissenschaften neben Gymnastik und Musik, Astronomie, Geometrie und Astronomie, Harmonielehre und Dialektik, vorsieht. Den breiten Inhalt des Wortes Musik, die alle Wissenschaften und Künste der Musen umfasst und nach platonischem Vorbild (Rep. 376b8 φιλομαθὲς καὶ φιλόσοφον ταὐτόν) der Philosophie gleichgesetzt wird, erklärt Psellos des weiteren im Prolog eines theologischen Traktats über die christliche Genealogie seit Adam. Psellos wendet sich an seine Studenten und erklärt ihnen, dass der Philosoph vielfältige Interesse haben soll (δεῖ τὸν φιλόσοφον παντοδαπὸν εἶναι) und dass er Freude nicht nur an wissenschaftlichem Wissen und an Kunstfertigkeiten zu finden hat. Der Philosoph soll nicht nur in solchen Bereichen nach Freude suchen, deren Ergebnis Weisheit und geistige Reife ist; er muss Erfahrung auch in der sonstigen Musik haben. In diesem Kontext bedeutet Musik nicht einfach das Musizieren, die harmonische Erzeugung von Rhythmus, sondern vielfältiges Wissen und Bildung, Gelehrigkeit und Gelehrsamkeit, welche auf Worten beruhen.15 Die erzeugte Harmonie, sei es durch Anwendung von Tönen, sei es durch Anwendung von Reden, ist das ausgewogene Ergebnis sowohl von mathematisch begründeter Analogie zwischen den Intervallen einer Melodie, als auch von gekonnter Auswahl und wohlklingender Zusammenfügung von Worten einer Rede. Abgesehen von den verschiedenen Formen und Nuancen, die der Inhalt des Wortes Musik in Psellos’ Werk aufnimmt, scheinen das Interesse und die Ambition des Psellos sich eher auf zwei Bereiche mit Vorliebe zu fokussieren, auf die Philosophie und die Rhetorik. Bei der Interpretation eines theologischen Satzes des Gregor von Nazianz lobpreist Psellos das musikalisch wohllautende Zusammensetzen einer Rede. Eine Gesamtkomposition, die das Lobwort ‚musikalisch‘ verdienen kann, ist ein ausgewogenes Gleichgewicht (μετὰ τοῦ ἁρμονικοῦ λόγου καὶ τῆς λογικῆς μουσουργίας), ein abgestimmtes Verhältnis und Ergebnis ausgezeichneter Mischung verschiedener Stilformen. Somit spielt Psellos auf das hermogenische Ideal (μίξις ἰδεῶν) an, das er in seine Textinterpretation geschickt einbettet.16 Psellos sieht überdies die Notwenterschiedliche Wege die Harmonie, vgl. Michael Psellus, Orationes panegyricae, ed. G. T. Dennis. Leipzig 1994, or. 6,83-91 als Tugend Kaisers Konstantin IX. Monomachos. – Zur Redegewandheit Kaisers Konstantin IX. vgl. D. R. Reinsch, Die Macht der Rede in der Chronographia des Michael Psellos, in: L’écriture de la mémoire. La littérarité de l’historiographie. Actes du IIIe colloque international philologique, P. Odorico/P. Agapitos /M. Hinterberger (Hrsg.). Paris 2006, 253-266. 14 Mich. Psell. orat. min. 21,40-46 (Littlewood). 15 Michaelis Pselli Theologica, ed. P. Gautier. Leipzig 1989, theolog. opusc. 114,2-8. 16 Es handelt sich um den Satz τρισσὴν γέννησιν οἶδεν λόγος von Gregor von Nazianz (triplicem generationem agnoscit ratio, Or. 40,2 360C-361A11), vgl. Mich. Psell. theolog. opusc. 25,42-50 (Gautier).

Der Traum des Sokrates, die Musik und Michael Psellos

71

digkeit einer Verbindung von Philosophie und Rhetorik in seiner Person als unvermeidlich. Weil er mit beiden Disziplinen vertraut geworden ist und in seinem Werk beide Disziplinen nach der Kunst der Musen (μουσικῶς) verknüpft hat, sieht er sich berechtigt und durchaus in der Lage, nach der Art eines Philosophen rhetorische Reden zu halten, nach der kunstvollen Art eines Rhetors zu philosophieren.17 In Anlehnung an die Politeia fasst Psellos ebenfalls die durch Instrumente und Stimmen erzeugte Musik als vorbereitende Kunst bzw. Wissenschaft und als Vorstufe der Philosophie auf. Die instrumental und phonetisch erzeugten Melodien und Rhythmen auf Basis der antiken Musiklehre und die Kraft der Musik, den Charakter des Menschen zu bilden, behandelt Psellos ausführlich in einem Brief, in welchem er die Eigenschaft der Musik und der Harmonie, Gegensätze zu vereinigen, diskutiert; er hebt das von Platon (Rep. 403c6-7) behandelte erotische Element in der Musik hervor, welches sie zu einer ‚Vorbereiterin der Philosophie‘ werden lässt, weil die Musik (ἐρωτικὴ μουσικὴ) die Seele zur Idee des Schönen erhebt.18 In einer Sammlung von Sätzen, die in philosophischem Gewand Erfahrung und Lebensweisheit für verschiedene Wissensbereiche vermitteln, geht Psellos kurz auf die positive Wirkung der durch Instrumente und Stimmen erzeugten Melodien und Rhythmen auf den Charakter und die Seele des Menschen ein, auf ihre beruhigende Wirkung besonders auf die Säuglinge, denen sie zum Schlafen verhilft, weil die Musik wie auch jede andere Kunst und Wissenschaft sich wesentlich mit der Seele vereinigt und auf sie wirkt. Die erneut das Gesagte untermauernde Autorität ist Platon, der das Lernen und damit auch die Wissenschaft als Wiedererinnerung der unsterblichen Seele (Phaid. 72e5-6) bezeichnet.19 Die Harmonie kann folglich Quintessenz einer sowohl von wohlklingenden Tönen als auch von wohlgesetzten Worten erschaffenen Komposition sein, und somit wird die Harmonie von rhythmisch aneinandergefügten Noten mit der Harmonie von rhythmisch verfassten Reden gleichgesetzt. Sucht man nach einem Vorbild von Psellos für Harmonie, im Sinne von einzigartiger Mischung von Philosophie und Rhetorik, stößt man auf Platon und dessen hervorragende Art, philosophische Reflexionen in Rede zu formen. Psellos’ Vorbild scheint jedoch nicht Platon, nicht nur Platon zu sein, sondern die platonische Philosophie filtriert und kommentiert durch Proklos — und damit kehren wir zum Traum des Sokrates im Phaidon zurück. Nach Psellos hat anscheinend allein Platon das Höchste der Philosophie und der Rhetorik erreicht und somit die Harmonie erlangt. Dies wird von dem ‚großen‘ Philosophen Proklos bestätigt, nämlich daß, wenn die Götter Traktate oder rhetorische Reden hätten verfassen sollen, sie diese nach der Harmonie und stilistischen Komposition des Platon (κατὰ τὴν Πλάτωνος ἁρμονίαν 17 Mich. Psell. theolog. opusc. 98,10-12 (Gautier). 18 C.-E. Ruelle, Rapports sur une mission littéraire et philologique en Espagne. Archives des missions scientifiques et littéraires III/2. Paris 1875, 612-619 (drei Briefe, davon der dritte περὶ μουσικῆς); Edition mit deutscher Übersetzung und Kommentar des dritten Briefes von H. Abert, Ein ungedruckter Brief des Michael Psellos über die Musik. Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft 2 (1900-1901) 333-341, speziell zum Zitat 340, Anm. 7. 19 Michael Psellus, Philosophica minora, ed. J. M. Duffy. Leipzig 1992, philos. min. 55,659-660. Zum Thema vgl. Wellesz (wie Anm. 4) 61 Anm. 1.

72

Foteini Kolovou

τε καὶ συνθήκην) verfasst hätten.20 Platon hatte bekanntlich schon in seiner Politeia (531a) die Macht der subjektiven, empirischen Eindrücke durch ein Beispiel erhellt und festgestellt, dass der Mensch beim Hören einer Komposition die objektive Zusammenfügung von Tönen und Intervallen sowie die mathematischen Verhältnisse der Akkorde nicht bewusst in Betracht zieht, sondern immer das für die Harmonie geschaffene Gehör über den Verstand stellt. Die Musik vereinigt in sich alle Wissenschaften und Künste, darunter auch Philosophie und Rhetorik, doch scheint Psellos’ Vorliebe, wie die des alten Meisters Sokrates, eher der Philosophie zu dienen, die als die höchste Musik, als die vollkommene Harmonie wahrgenommen und angewendet wird. Diese Vorliebe drückt sich immer wieder versteckt hinter Gleichnissen, Metaphern und Allegorien aus, beispielsweise wenn Psellos den engen Zusammenhang der Wissenschaften untereinander mit dem Werk Galens über die Notwendigkeit der verschiedenen Glieder des menschlichen Körpers (περὶ χρείας μορίων) vergleicht: Die Philosophie summiert in sich im richtigen Verhältnis alle Wissenschaften (φιλοσοφία δὲ ταῖς ἁρμονικαῖς ἔοικε κράσεσιν) — man kann sie mit der Zusammenzufügung von Kopf, Brustkorb, Herz und Leber im menschlichen Körper vergleichen. Sie ähnelt der Zusammenfügung von einzeln unterschiedlichen, jedoch nach der Komposition harmonisch klingenden Noten. Ähnlich wie die Oktave, der durch alle acht Saiten entstandene Akkord, etwas anderes ist als die oberste Saite, welche die tieferen Noten erzeugt und andere Töne als die mittlere Saite erzeugt, so entsteht die Philosophie aus der Komposition von verschiedenen Teilen. In ihr kohärieren alle Wissenschaften und Künste (φιλοσοφία δὲ τῶν ὅλων ἐστὶ τὸ συναίρεμα), die nach der Verkettung ihre eigene Natur verlieren, um eine harmonische Einheit zu bilden.21 Der menschliche Organismus, in welchem sowohl höhere als auch niedrigere Teile zusammengeformt worden sind, bietet Psellos Vergleichsmöglichkeiten, die seine These verdeutlichen. Ähnlich wie im Körper des Menschen sind die beweiskräftigeren von den Wissenschaften und diejenigen, die an den Nous rühren, der Philosophie näher gekommen, diejenigen Wissenschaften jedoch wie die Gesetzgebung, die Prozessführungskunst und die Rhetorik, die nach den Wahrscheinlichkeitsgründen suchen, haben sich auf die Erforschung des Äußeren gerichtet und gehören somit zu den an Wert nachstehenden. Unter den letztgenannten Wissenschaften gibt es eine Ausnahme: allein die Rhetorik beschäftigt sich mit dem Schönen, jedoch nicht mit derjenigen Schönheit, die den Nous formt und gestaltet, sondern mit der Schönheit, die das Wort schmückt und die Teile der Rede zusammenfügt.22 Fein ironisch spielt Psellos auf Protagoras (316d) und die Kunst der Sophisten an, die ihre philosophischen Lehrsätze hinter wohlgesetzten Worten verbergen. Obwohl Psellos den Vorwurf des Xiphilinos, er sei ein Platoniker (ἐμὸς ὁ Πλάτων),

20 Mich. Psell. theolog. opusc. 98,28-29; 36-40 (Gautier). Psellos bezieht sich auf Proklos, vgl. Procli Diadochi in Platonis Timaeum commentaria, ed. E. Diehl. 1. Bd. Leipzig 1903, I 60,411. 21 Mich. Psell. philos. min. 2,40-54 (Duffy). 22 Mich. Psell. philos. min. 2,55-69 (Duffy).

Der Traum des Sokrates, die Musik und Michael Psellos

73

sehr geschickt aber weniger überzeugend zurückweist23 und die Unterstellung anderer Zeitgenossen, er gehöre zu den Anhängern des Sokrates und des Pythagoras (τοῖς ἀμφὶ Σωκράτην καὶ Πυθαγόραν καταριθμοῦσιν), vehement mit einem —wenn auch sich selbst widersprechenden— Argument abstreitet, er habe sich doch ausnahmslos allen Wissenschaften und Künsten gewidmet,24 scheint er gerade dem Vorbild Sokrates nachzueifern, so wie ihn Platon in seinem Symposion und Proklos in seinem Kommentar zur Politeia darstellen: Sokrates, der höchste Musiker (μουσικῶν ἀκρότατος),25 der im Vergleich zum Flöte spielenden Marsyas ohne Instrumente nur durch seine bloßen Reden (Symp. 215c7 ἄνευ ὀργάνων ψιλοῖς λόγοις) die Zuhörer zum Verzaubern bringt. Wie Proklos in seinem Kommentar erkennt offensichtlich auch Psellos die sokratische Ironie des träumenden Philosophen im Phaidon und verwendet sie für seine Zwecke wie eine Maske. Seine Botschaft schwebt in der Luft wie das sokratische Lächeln, rätselhaft und voller Interpretationsmöglichkeiten.

23 Vgl. oben Anm. 6. 24 Mich. Psell. orat. min. 8,184-210 (Littlewood). 25 Proclus, In Platonis rem publicam, I 60,14-28 (Kroll).

Gregorios Kyprios as reader and critic Sofia Kotzabassi / Thessaloniki The epistolary corpus of Gregorios Kyprios is perhaps, of all such collections from the Palaeologan age, the richest source of information about the search for and exchange of manuscripts, complaints about manuscripts damaged or incomplete, and discussions about emendations required and texts missing.1 A well-known writer and self-acknowledged “bibliophile”,2 Gregorios was nat­ urally interested in older works even at times when, as he says himself, as Patriarch 1

2

The corpus consists of 242 letters, most of them have been published by S. Eustratiades, Γρηγορίου Κυπρίου ἐπιστολὲς καὶ μῦθοι. Alexandria 1910. Some additional letters, which are not contained in this edition, have been published by M. Treu, Die Briefe des Georgios Ky­ prios an Joannes Staurakios, in: E. Kurtz (ed.), Des Klerikers Gregorios Bericht über Leben, Wunderthaten und Translation der Hl. Theodora von Thessalonich nebst der Metaphrase des Joannes Staurakios, Mémoires de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg, VIIIe série. VI,I. St. Pétersbourg 1902, 94-107, and S. Kugeas, Zur Geschichte der Münchener Thukydideshandschrift Augustanus F. BZ 16 (1907) 588-609, while the Codices Mutin. α.R.6.19 and Vatic. gr. 1085 contain a further 48 letters which are still unpublished. This study is based on the entire corpus of letters. For the published letters I refer to the text of the Eustratiades edition, amended as required for this study on the basis of two additional manuscripts (Mutin. α.R.6.19 and Vatic. gr. 1085), while the references to the unpublished letters are based on the same manuscripts. With regard to the letters see esp. C. N. Constantinides, Higher Education in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries. Nicosia 1982, A. Laiou, The Correspondence of Gregorios Kyprios as a Source for the History of Social and Political Behavior in Byzantium or, on Government by Rhetoric, in: W. Seibt (ed.), Geschichte und Kultur der Palaio­ logenzeit. Referate des Internationalen Symposions zu Ehren von Herbert Hunger (Wien, 30. November bis 3. Dezember 1994). Österreichische Akademie der Wissenschaften, Phil.-hist. Kl. Denk­schriften, 241. Wien 1996, 91-108. The author of the letters is referred to as “Gregorios” throughout this study, regardless of whether the reference is to the time before or after he ascended the patriarchal throne. For Gregorios see also PLP 4590 and supra n. 1. For his activity see his autobiography, ed. W. Lameere, La tradition manuscrite de la correspondance de Grégoire de Chypre patriarche de Constantinople (1283-1289). Études de Philologie d’Archéologie et d’Histoire anciennes publiées par l’Institut historique Belge de Rome, II. Bruxelles/Rome 1937, 189,20-24: Ἔτυχε γὰρ ὁ ἀνὴρ καὶ πένης εἶναι καὶ τῶν βιβλίων κατάκρως ἐρῶν· ἔτυχε δὲ καὶ περὶ τὸ γράφειν μετρίως ἀγαθὰς ἔχων τὰς χεῖρας καὶ ἐπειδήπερ χρήμασιν οὐκ ἦν τὰ φίλτατα κτήσασθαι, τοῖς ἰδίοις ἱδρῶσιν ἐκτήσατο καὶ βιβλίων ἀντιγραφεὺς γέγονεν ὅσων οὐδεὶς σχεδὸν ἕτερος, τῶν λόγους φημὶ μετιόντων, and Constantinides (as in note 1) 135-154, D. Harlfinger, Autographa aus der Palaiologenzeit, in: Seibt (as in note 1) 45-46, I. Pérez Martín, El patriarca Gregorio de Chipre (ca. 1240-1290) y la transmisión de los textos clásicos en Bizancio. Nueva Roma, 1. Madrid 1996, 17-50 and S. Kotzabassi, Die handschriftliche Überlieferung der rhetorischen und hagiographischen Werke des Gregor von Zypern. Serta Graeca, 6. Wiesbaden 1998, 5-6.

76

Sofia Kotzabassi

he ought to have been busy with other things and not with classical literature.3 His interest in literary texts, however, was not confined to works of ancient or theological literature, but also extended to contemporary writing. This is evident in his letters, which express his eagerness to acquire copies of these works, reveal his approach to the texts and his opinion of them, and also describe letters written to him. Based on their subject matter, the letters of Gregorios Kyprios fall into four groups. (a) Letters in which he thanks his correspondent for literary works they have sent him or asks for works or letters, penned by contemporaries, of which he has heard. These letters are addressed to his friend and pupil the Protasecretis Manuel Neo­ caesarites,4 the Grand Logothete,5 Saponopoulos,6 and the Logothetes ton agelon Pe­ pagomenos. 7 Gregorios wrote a total of six letters to Manuel Neocaesarites, two referring to works he sent him, and four to texts (in one case a letter) that he desires him to send. The first letter (ep. 44)8 concerns a text, not by Neocaesarites, whose precise content is not specified. In it, Gregorios criticises the author because, although he refers to Aristotle and Plato, praising the former and dissenting from the latter,9 he has misunderstood the import of their treatises and has misinterpreted the meaning of the term logos, which Aristotle uses in the Categories in the sense of ‘word’ rather than ‘discourse’; as a result, Gregorios describes the work by the unidentified writer as a random accumulation of words set down without organisation, form or shape, and could acquire these only if it were radically reworked by some competent person.10 3

See his own commentary in a letter to Constantine Acropolites, Eustratiades (as in note 1) 167 (ep. 169, 3-6): Εἰ δ᾽ὅτι τις ἕλλην ὁ ρήτωρ (sc. Aelius Aristides) καὶ πόρρω τῆς θείας αὐλῆς, ἐμοὶ δὲ καὶ τοῦ γήρως ἕνεκεν καὶ τοῦ σχήματος οὐ τὰ τοιαῦτα, τὰ δὲ θεῖα σπουδάζειν ἁρμοδιώτερον. 4 For Manuel Neocaesarites see PLP 20094. 5 For the identity of the Grand Logothete see infra p. 78. 6 For Saponopoulos,who is correctly identified by Constantinides (as in note 1, 67 and note 8) as Theodosios Saponopoulos, see PLP 24840 and 24844. 7 For Pepagomenos see PLP 22350. 8 See Eustratiades (as in note 1) 31-32. 9 See Eustratiades (as in note 1) 31 (ep. 44, 1-4): Ἔοικεν ὁ τοῦ λόγου πατὴρ Ἀριστοτέλει μὲν πλημμελῶς, εἰ δ᾽οὖν ἀλλ᾽ ἐπιπόλαιον ὁμιλῆσαι, Πλάτωνι δὲ τὴν ἀρχὴν μηδὲ προσχεῖν· καὶ τὸν μὲν ἐπαινεῖν, ὡς οὐκ ἂν ἐκεῖνος ἐπαινούμενος δέχοιτο, τοῦ δὲ τὴν σοφίαν οὐκ ἀποδέχεσθαι. 10 See Eustratiades (as in note 1) 31-32 (ep. 44, 10-30): καὶ ὅπερ δὴ περὶ λέξεως ἐκεῖνος (sc. Ἀριστοτέλης) πεφιλοσόφηκεν, ἐχούσης δηλονότι στοιχεῖα τὰς συλλαβὰς καὶ ταύταις καταμετρουμένης, οὗτος ἀπατηθείς, ὡς οἶμαι, τῇ ὁμωνυμίᾳ, ὅτι δὴ λόγον ἐν κατηγορίαις τὴν λέξιν ὠνόμασε, περὶ λόγου νενόηκεν, ὃν ἡ δημιουργὸς τέχνη παντὸς μᾶλλον συνημμένον καὶ ἀδιάσπαστον εἶναι βούλεται, καὶ ἀμοιρεῖν κατ᾽οὐδένα λόγον τοῦ ἀναλόγου καὶ καταλλήλου. Ἄλλοι μὲν οὖν διὰ ταῦτα τῶν ρητορικῶν τε καὶ σοφιστικῶν ἀνδρῶν λόγον οὐκ ἂν ἀξιοῖεν οὐδέποτε τὸν παρόντα τουτονὶ προσειπεῖν τοῖς ἰδίοις κανόσιν ἑπόμενοι· λέξεων δὲ μᾶλλον σω-

Gregorios Kyprios as Reader and Critic

77

In the second letter (ep. 51) Gregorios refers to a work that Manuel had sent him, declaring himself pleased with its quality and indifferent to the opinion of others, which apparently he had in mind.11 In this letter, Gregorios mentions his habit of reading works he likes three times,12 and encourages the author to continue writing such works, which he is persuaded will be well received by future critics. 13 In two letters Gregorios asks Manuel to send him works by other writers, of which he has heard. These are (ep. 1) a work that, he had heard, had come “from the other continent” and was such as to enhance the reputation of its author.14 Gregorios expresses his certainty that Neocaesarites has already acquired this work, and asks him whether its fame is deserved. He forestalls his excuse that he has not seen or read it, and reproaches his want of any resemblance to his mentor, despite aspiring to emulate him.15 Gregorios contrasts his pupil’s presumed indifference to his own thirst for each new work by an important writer, and describes his reaction the work he expects to receive. Merely hearing of its existence, he says, thrilled him to the core, like a warrior seeing his comrades in action, and he would have prepared to take up ink and paper to pen a work himself had he not been checked by a more rational thought: ἤδη μὲν ἤγγειλέ τις τὴν τοῦ λόγου παρουσίαν, ἐγὼ δ᾽ ἀκούων ἐδόκουν τινὰ διὰ τῆς ἀκοῆς εἰσδέχεσθαι φλόγα, ἐπυρούμην τε ὅλoς καὶ κίνησιν ἐπεχείρουν ἀνώμαλόν

11 12 13

14

15

ρείαν, καὶ ὡς ἔτυχε γενομένην συμφόρησιν ἢ καὶ σχοινίον ἐκ ψάμμου κατὰ τὴν παροιμίαν πλακέν. […] ὕλην μὲν λόγου καλοίην ἂν αὐτόν, καὶ ταύτην κατὰ τὴν ἀρχέγονον ἐκείνην, ἀνείδεον πάντη καὶ ἀσχημάτιστον, λόγον δὲ οὔπω· ἀλλὰ τότε δικαίως ἡνίκα καὶ εἶδος αὐτῷ προσλαβεῖν προσέσται καὶ κόσμον τὸν πρέποντα, προσλάβοι δ᾽ ἂν ἴσως οὐχ οὕτως ἔχων ὡς νῦν ἔχει καὶ ἀκίνητος μένων, ἀλλὰ πολλὰ παθὼν πρότερον ὑπ᾽ ἀνδρὸς ἐπιστήμονος, τοῦτο μὲν περικοπτόμενος καὶ ἀφαιρούμενος, τοῦτο δὲ ἄνωθεν κάτω στρεφόμενος, καὶ αὖθις ἀναστρεφόμενος. See Eustratiades (as in note 1) 36 (ep. 51, 1-3): Τί μὲν τοῖς ἄλλοις διεληλυθόσι τὸν λόγον ἐπῆλθε διὰ τοῦτον εἰπεῖν, εἰδεῖεν ἂν αὐτοὶ καὶ οἷς σχολὴ παρ᾽ ἐκείνων μανθάνειν. The author of the treatise in question was Manuel Neocaesarites, none of whose works have survived. See Eustratiades (as in note 1) 36 (ep. 51, 3-6). For this habit, see infra p. 81-82. See Eustratiades (as in note 1) 36 (ep. 51, 6-14): Θάρσει οὖν τό γ᾽ ἐξ ἐμοῦ περὶ σαυτοῦ, καὶ τῆς καλῆς ἐργασίας τῶν λόγων ἐρρωμένως ἐχόμενος συχνοὺς ἡμῖν φιλοτέχνει … ἐν δὲ τῷ μετέπειτα καὶ ἄλλοις δήπου πολλοῖς, μάλιστα δὲ πᾶσιν, οἷς ἂν λόγων κριτικὴ δύναμις γένηται, τοιαῦτα φανήσεται. See Eustratiades (as in note 1) 1 (ep. 1). Gregory does not mention the name of the author of the work he wants, but does reveal two particulars about him. The first is that he does not live in Constantinople, but probably in Asia Minor, as may be inferred from the words φασί τινες λόγον ἐκ τῆς πέραν ἠπείρου ἀφῖχθαι. The second is that he has long been celebrated as a rhetorician and has probably written nothing for some time; see Eustratiades (as in note 1) 1 (ep. 1, 1-4): ἀνδρὸς πόνημα οὗ πολὺ κλέος ἀρχῆθεν ἐν λόγοις· φασί καὶ τὸν λόγον εἶναι οἷον ἀνανεῶσαι καὶ αὐξῆσαι τὸ τοῦ πατρὸς κλέος παλαιωθὲν ἤδη, οὐκ ἐλαττῶσαι. One possible candidate is Manuel Holobolos who, after earning considerable fame as a master and teacher of rhetoric, left Constantinople in 1273 and lived thereafter in Asia Minor (in Cyzicus and elsewhere) as a monk. For Manuel Holobolos see PLP 21747. See Eustratiades (as in note 1) 1 (ep. 1, 7-9): Εἰ δὲ λέγεις ὡς οὐχ ἑώρακας οὐδὲ διῆλθες, οὐκέτι σὺ τέκνον εἰ καὶ τἄλλα τῶν λόγων φιλονεικεῖς ὅμοιος εἶναι τῷ πατρί, καὶ τοῦτο δὴ παραπλήσιος.

78

Sofia Kotzabassi

τινα καὶ τεταραγμένην κινεῖσθαι, οἵαν καὶ πολεμικοί τινες ἄνδρες καὶ ἡρωϊκοὶ κι­ νοῖντ᾽ ἄν, ἄλλους διαγωνιζομένους ὁρῶντες, ὅπλων αὐτοὶ ὑπό τινος ἀνάγκης καὶ ἀγωνίας εἰργόμενοι, ὥστε καὶ πρὸς δόνακα καὶ χάρτην καὶ μέλαν ἔβλεπον ἤδη, κἂν εἰχόμην ἔργου, καί σοι λόγον ἐλεπτούργουν ἀρτίως οὐ κατὰ χρείαν μᾶλλον ἢ φιλοτιμίαν προσήκοντα, εἰ μή τις ἑτέρωθεν ἀντέκρουε λογισμός· πλὴν τὸ μὲν ἡμέτερον περὶ τὰ τοιαῦτα ζηλότυπον, εἰ τ᾽ εὖ ἔχον εἴ τε καὶ μή, τοιοῦτον.16 In the second of these letters (ep. 36) Gregorios asks for a discourse by the “most wise Logothete” on the martyr whose name he bears. The reference is probably to an unpublished encomion on St George by George Acropolites, which Gregorios describes as having been praised even by those opposed to its author.17 He expresses his love and admiration for the Logothete, declaring that his only pleasure comes from his writings,18 and indirectly praises his work, likening the writer’s relation with his compositions as that of father and child, a comparison he uses in other cases as well: σοφοῦ γὰρ ἐκ διανοίας σοφὰ προκύπτει γεννήματα· ὥσπερ δή φασι καὶ πατέρων ἐξ ἀγαθῶν ἀγαθοὺς προέρχεσθαι τοὺς υἱεῖς.19 In the other two letters Gregorios asks Manuel Neocaesarites to send him (ep. 68) a piece that he had written some days previously20and ep. 46, a letter that had apparently been praised by a friend of his. 21 In three letters (ep. 54, 55 and 56)22 addressed to the Grand Logothete Gregorios thanks him for works he has sent him; in two cases (ep. 54 and ep. 56) these were written by the Grand Logothete himself, while the third (ep. 55) was penned by another, unnamed, person. In these instances the Grand Logothete can confidently be identified as Theodore Mouzalon, who assumed that office in 1282, rather than his predecessor George Acropolites, who had been Gregorios’ teacher. This is confirmed by the existence of a letter from the Grand Logothete (no. 53), which is included 16 See Eustratiades (as in note 1) 2 (ep. 1, 17-27). 17 See Eustratiades (as in note 1) 26 (ep. 36, 3-6): καὶ τὸν λόγον εἶναι οὐχ οἷον μόνο παρὰ φίλων ἀνδρῶν, ἀλλά γε κἂν πολεμίων εἰς χεῖρας ἐμπέσῃ θαυμάζεσθαι· κρατεῖν γὰρ αὐτοῦ καὶ τότε τήν ἀρετὴν τῆς ἔχθρας παραπολύ. For the identification of the author of this work as George Acropolites and not Theodore Mouzalon and the identitication of the work as the fomer’s unpublished essay on St George, see S. Kotzabassi, Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit: Fortsetzung und Erneuerung. JÖB 58 (2008) 71-72 (the reference is to “Brief Nr. 36” not to “Brief Nr. 26”). The work is extant in two manuscripts; see M. Kalatzi, Σημείωση για το εγκώμιο στον μεγαλομάρτυρα Γεώργιο του Γεωργίου Ακροπολίτη. Byzantina 24 (2004) 129-131. For George Acropolites see PLP 518 and recently R. Macrides, George Acropolites: The History. Introduction, Translation and Commentary. Oxford Studies in Byzantium. Oxford 2007, 3-28. 18 See Eustratiades (as in note 1) 26 (ep. 36, 13-14): οὐ μόνον ὅτι περὶ λόγους ἡμεῖς τὸν ἀεὶ χρόνον ἔχοντες, μόνην ἡδονὴν τὴν ἐντεῦθεν ἄγομεν ἡδονήν, ἀλλ᾽ ὅτι καὶ τὸν τοῦ λόγου πατέ­ ρα, τοῦ μὴ θαυμάζειν δίκαιον ἥκιστα κρίναντες, ἐπαινοῦντες οὐ διαλείπομεν. 19 See Eustratiades (as in note 1) 26 (ep. 36, 8-9). 20 See Eustratiades (as in note 1) 50 (ep. 68, 1-2): Πρὸ πολλῶν ἡμερῶν, οὐ πάνυ δὲ πρὸ πολλῶν, ἐξυφάναι σε λόγον φασί. The work in question may perhaps be a preparatory exercise (progymnasma), for Gregorios describes it as παιδιὰν μὲν ἔχοντα τὴν ὑπόθεσιν, σπουδῆς δὲ ὑπερτέραν τὴν δημιουργήσασαν τέχνην (ep. 68, 2-3). 21 See Eustratiades (as in note 1) 33 (ep. 46, 14-22) and infra n. 66. 22 See Eustratiades (as in note 1) 37-39.

Gregorios Kyprios as Reader and Critic

79

together with Gregorios’ three letters to him, and which is superscribed “the Grand Logothete to the Patriarch”, indicating that the letter was written after Gregorios had occupied the patriarchal throne (1283). The style and content of letter 53 support the same conclusion, for they are incompatible with George Acropolites’ status as Gregorios’ teacher,23 while the superscription of letter 54 in the codex Vatic. gr. 1085 describes the addressee as Protovestiarios, a title held by Theodore Mouzalon but not by George Acropolites.24 Mouzalon mentions the positive reaction to his work, which he has read to an audience (προτιθεὶς εἰς ἀκρόασιν ἐπεθάρρουν ὡς καλῷ πεποιημένῳ μοι τῷ λόγῳ, κἀκεῖνοι δὲ ἐπευφημοῦντες ἐθαύμαζον25), but is diffident about sending it to Gregorios. Gregorios’ remarks about Mouzalon are particularly positive in letter no. 56, where he expresses his pleasure in the piece, which he read through three times before he could put it down,26 and congratulates him for the power of his words, which, as he says, held him captive, although he is a person whom it is difficult to captivate.27 He expresses his thanks for and his praise of the work sent him by the Grand Logothete even more extensively in letter 54.28 Gregorios is most impressed by the work he has read, which may have been a plainsong (μένοις ἐπὶ πλεῖστον τῷ βίῳ, θρήνοις μὲν οὐδαμῶς, ἄλλαις δὲ χαριεστέραις λόγων ὑποθέσεσι29) and which, as he writes, he dares neither praise, lest his want of ability do the author an injustice, nor censure, which would be an impertinence and a blasphemy (οὔτ᾽ ἐπαινεῖν κρίνω τὸν λόγον δεδιὼς μὴ παρὰ τὴν ἐμαυτοῦ φαυλότητα τῇ ἀληθείᾳ λυμήνωμαι, οὔτε δὴ μέμφομαι τὸ τοξεύειν εἰς οὐρανὸν καὶ ἀδικίαν εἰς τὸ ὕψος λαλεῖν εὐλαβούμενος30). For this reason he prefers, in accordance with fitting rhetorical practice, to admire 23 The writer, for example, expresses his reluctance to send Gregorios the letter, which George Acro­polites never did to his former pupil, and his anxious eagerness for Gregorios᾽ criticisms; see Eustratiades (as in note 1) 37 (ep. 53, 1-5): Ἐγὼ δὲ ᾐσχυνόμην ἐπίδειξιν, καὶ σφόδρα γε λαθεῖν ἔσπευδον ὁμολογῶν σε τυγχάνειν πάντα ἡττημένος· τοῖς ἄλλοις δὲ οὐκ ἀποκρύψομαι καὶ ἠγάπων ἐμφανίζειν καὶ προτιθεὶς εἰς ἀκρόασιν ἐπεθάρρουν … νῦν δὲ πεισθεὶς κελεύοντι ἐκπέμπω· ἀγωνιῶ δὲ ὅμως οἷαν τὴν ψῆφόν μοι ἐποίησας. 24 See Vatic. gr. 1085, f. 205r: ὁ πατριάρχης τῷ πρωτοβεστιαρίῳ καὶ μεγάλῳ λογοθέτῃ. Letters 55 and 56 are in this codex superscribed τοῦ αὐτοῦ πρὸς τὸν αὐτόν, while in the Mutin. α.R.6.19 they bear only the definite article τῷ, without the name or title of the recipient. 25 See Eustratiades (as in note 1) 37 (ep. 53, 3-5) . 26 See Eustratiades (as in note 1) 39 (ep. 56, 1-6) and infra p. 81: Ἐγώ σου τὸν λόγον ἀναγνοὺς τὴν πρώτην, οὐκ ἀπώκνησα μὴ καὶ αὖθις ἀναγνῶναι καὶ αὖθις· τὸ δ᾽ αἴτιον οὐχ ὅτι τοσοῦτον ἐραστής εἰμι λόγων αὐτός, εἴτ᾽ ἐπειδάν τι τοιοῦτον ἐφεύρω, οὐ ρᾳδίως ἐντεῦθεν ἀναχωρῶ, ἀλλ᾽ ὅτι σφόδρα καλῷ καὶ γενναίῳ ἐντετυχηκὼς αὐτῷ· καὶ εἰς τρίτον προῆλθον ἀναγινώσκων, φιλονεικῶν ὥσπερ κόρον λαβεῖν τοῦ καλοῦ. 27 See Eustratiades (as in note 1) 39 (ep. 56, 8-11): εὐδαίμονά σε καὶ λέγων καὶ νομίζων οἷς ἐπὶ τοσοῦτον ἰσχύος προελήλυθας λόγων ὥστε με ρᾷστα χειροῦσθαι ἄνθρωπον, ἵνα τί καὶ νεανιεύσωμαι, μὴ ρᾳδίως παρὰ τῶν ἄλλων χειρούμενον. 28 See Eustratiades (as in note 1) 37-38. 29 See Eustratiades (as in note 1) 38 (ep. 54, 35-37). 30 See Eustratiades (as in note 1) 37 (ep. 54, 1-4).

80

Sofia Kotzabassi

in silence (τί οὖν ἕτερον ποιῶ ἐπειδήπερ τῶν εἰρημένων οὐδέτερον; σιγῇ κάθημαι θαυμάζων31). He nonetheless proceeds to praise the work, and its author, once again stressing that the encomiast must match his subject in both education and skill. Gregorios continues with a description of how he read the work,32 and concludes with an expression of his admiration for its composer, wishing him length of days and hoping that he will continue to nourish and enchant his admirers.33 In his third letter to Mouzalon (ep. 55) Gregorios thanks his correspondent for the work he is now returning, which he has read several times.34 The piece was not written by Mouzalon, and Gregorios begs him to thank the author on his behalf, both for the excellence of the work and for the pleasure it has afforded him.35 In one of his letters to Saponopoulos (ep. 65), he comments upon a work that someone has recently sent him.36 Gregorios starts by comparing the author to the Sophists, because both invent subjects for the sake of writing about them. In the particular instance, Saponopoulos was the author of the piece, which he ostensibly wrote in response to a question Gregorios had posed. Gregorios denies having raised the point, but proceeds to elaborate certain criticisms of the work: Καὶ τὸ μὲν σχῆμα τῆς λέξεως πρᾴως ἔχον ἐστί, βαρύτητος δὲ πλήρης ὁ νοῦς37 and praises his rherotical ability: Εὐπορίας μὲν οὖν σου τὴν τῶν λόγων ἡμεῖς, ἦθος, ὀνομάτων συν­θήκην ὅπως μὴ ἐπαινῶμεν οὐκ ἔχομεν· τί δ᾽ ἡμεῖς λέγω; κἂν εἰ παρῆν αὐτὸς μῶμος, εἶτα τῶν ἑαυτοῦ τι πρὸς ταῦτα λέγειν ἐβούλετο, οὐκ ἂν ἑαυτὸν παρέσχεν ἀμώμητον.38 In another letter (ep. 64) he asks him to send him an epistle, which has been highly commended to him. 39 In the sole extant letter addressed to the Logothetes ton agelon Pepagomenos (ep. 52), Gregorios thanks him for sending the work by the “most wise Logothete”;40 whether this is the same text referred to in letter 36 to Manuel Neocaesarites, we do not know.41 The views Gregorios expresses in two letters to himself, written as if from another person (ep. 48: τοῦ αὐτοῦ πρὸς ἑαυτὸν ὡς ἀπ᾽ ἄλλου, and ep. 50: τοῦ αὐτοῦ ὡς 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

41

See Eustratiades (as in note 1) 37-38 (ep. 54, 4-5). See Eustratiades (as in note 1) 38 (ep. 54, 22-30) and infra p. 83 See supra p. 79. See Eustratiades (as in note 1) 39 (ep. 55, 1-2): Δέχου τὸν λόγον πολλάκις ὑφ᾽ ἡμῶν ἀνα­ γνωσθέντα καὶ θαυμασθέντα. See Eustratiades (as in note 1) 39 (ep. 55, 2-5): καὶ τῷ συντεταχότι διπλῆν ὡς παρ᾽ ἡμῶν ὁμολόγει τὴν χάριν· τὴν μὲν ὅτι καλῶς καὶ οὐκ ἂν ἦν βέλτιον συντεταχέναι συνέταξε, τὴν δ᾽ ὅτι καὶ ἡμᾶς ἀναγνῶναι δοῦναι οὐκ ἀπηξίωσεν. See Eustratiades (as in note 1) 47-48 (ep. 65). See Eustratiades (as in note 1) 47 (ep. 65, 14-15). See Eustratiades (as in note 1) 48 (ep. 65, 50-54). See infra p. 84. See Eustratiades (as in note 1) 37 (ep. 52, 9-13): Ἀλλ᾽ ὅταν ἐγὼ μὲν καὶ αὖθις ἀναμνήσω, καὶ δὴ ἀναμιμνήσκω, ὡς εὐφράναι με καλλίστῳ λόγῳ τοῦ πάντα σοφοῦ Λογοθέτου ὑπέστης, σὺ δ᾽ εἰ μηδ᾽ οὕτω τελοίης μηδ᾽ εὐφρανθῆναι δίδως, πῶς οὐ πᾶν μᾶλλον ἕτερον ἢ λήθη τοῦτο. For the recipient of the letter, Pepagomenos, see supra n. 7. See also supra p. 77.

Gregorios Kyprios as Reader and Critic

81

πρὸς ἑαυτὸν ἀφ᾽ ἑτέρου),42 are interesting for the views they express. The first begins with a remarkable parallelism of his attitude to the work of those following after him, describing them as “sweeter game than deer, oxen and goats for the lion”: Λέουσι μὲν ἡδὺ θήραμα ἔλαφοι καὶ ταῦροι καὶ αἷγες ἄγριοι· σοὶ δὲ ἡδύ­ τερον ἤπερ ἐκείνοις ταῦτα, λόγοι νεωτέρων εἰς χεῖρας ἰόντες.43 He goes on to give himself advice, still as from the sender of the letter, on how to address a text which is going to be sent to him and which he describes as game that provides sufficient nourishment for many hunters of words, and asks him to display the characteristics of the lion, that is, not only the disposition and the urge to hunt, but also generosity and a willingess to give to others what it enjoys: ἀλλ᾽ ἐπειδήπερ ἥκοντά σοι λόγον ὁρῶ, μάλα μὲν εὐμεγέθη, μάλα δὲ πίονα, ἀδολεσχίαν φέροντα καὶ ἀηδίαν καὶ ναυτίαν καὶ μυρίοις ἀποχρήσουσαν λογοθήραις, ὥστ᾽ ἐμέσαι ποιῆσαι, ὅπως καὶ ἡμῶν τοῦτον ἔχων ἤδη μνησθῇς καὶ τῆς θοίνης μεταδοίης, τὴν λεοντότητα σαυτῷ ἐπὶ μᾶλλον ἐντεῦθεν ἐξακριβούμενος, τῷ μὴ μόνον τὴν περὶ θήραν ἔφεσιν καὶ ὁρμὴν ἔχειν τῶν εἰρημένων, ἀλλὰ καὶ τὸ μεταδοτικὸν πλουτεῖν καὶ φιλότιμον.44 In the second of these letters (ep. 50), the sender seems to recognise his own in­ adequacy with words, compared to the precision with which Gregorios uses them. Despite this he has summoned up the courage to send his work to Gregorios without delay, for he has confidence in the way in which he treats discourse: that is, praising whatever is praiseworthy and correcting errors without making public the weaknesses, just as physicians of the soul treat its ailments without exposing the sufferer, while physicians of the body make sure everyone knows about it when they cure even the most minor ailment: ἀλλὰ καὶ οὕτω πέπομφα τὸν λόγον μηδὲν ἀναβαλλόμενος· τίνι θαρρήσας; τῷ τοῦ δεξομένου τρόπῳ· πεφυκότος μὲν καὶ εἴ τι καλῶς εἴργασται τῶν δικαίων οὐκ ἀποστερεῖν ἐπαίνων, εἰωθότος δὲ καὶ τοῖς ὡς ἑτέ­ ρως ἔχουσιν ἐπάγειν μὲν εἰς δύναμιν τὴν διόρθωσιν, κατηγορεῖν δὲ καὶ φανεροῦν πρὸς οὐδένα τὴν ἁμαρτίαν, ἰατροὺς ἐν τούτῳ ζηλοῦντος τοὺς περὶ τὰ τῶν ψυχῶν ἄκη σπουδάζοντας, ἀλλ᾽ οὐ τοὺς ὑλικοὺς καὶ παχεῖς τούτους καὶ περὶ σώματα στρεφομένους, οἳ κἂν τὸ βραχύτατον νοσημάτων ἢ τραυμάτων τύχωσι καταδήσαντες ἢ θεραπεύσαντες, ἐμπομπεύουσι τῷ πράγματι καὶ πάσαις ἀκοαῖς ἐνοχλοῦσι τὸν κάμνοντα τὸ πάθος τὴν περὶ τὴν θεραπείαν δεινότητα διηγούμενοι.45 (b) Letters in which he describes the reading process In four of those six letters where Gregorios Kyprios thanks his correspondent for a work sent to him he refers to his repeated reading of the text. In letter 51 to Manuel Neocaesarites Gregorios says that he enjoyed the text somuch that he read it three times through.46 42 43 44 45 46

See Eustratiades (as in note 1) 34-35 (ep. 48) and 35-36 (ep. 50). See Eustratiades (as in note 1) 34 (ep. 48, 1-3). See Eustratiades (as in note 1) 34-35 (ep. 48, 3-10). See Eustratiades (as in note 1) 35-36 (ep. 50, 2-13). See Eustratiades (as in note 1) 36 (ep. 51, 3-6): ἐγὼ δ᾽ αὐτὸν ἅπαξ διῄειν, καὶ ὅτι καλὸς ἦν ἀγαπήσας, οὐχ ὅπως δὲ ρῆμα θηρεύσας κατηγορήσω, αὖθις διῄειν· εἶτα δὴ καὶ ὑπεραγαπήσας ὑπερβαίνω τὴν παροιμίαν καὶ γίνομαι πάλιν πρὸς τῷ λόγῳ, καὶ τὸ τρίτον διῄειν.

82

Sofia Kotzabassi

The same remark is made in two of the three letters addressed to the Grand Lo­ gothete:47 Gregorios admits that he read the text sent him by an unidentified author several times before returning it (ep. 55),48 while the piece written by the Grand Logothete himself he read three times (ep. 56).49 The reason he gives for these repeated readings is the exceptional quality of the particular texts, and not his love for letters in general: τὸ δ᾽ αἴτιον οὐχ ὅτι τοσοῦτον ἐραστής εἰμι λόγων αὐτός, εἴτ᾽ ἐπειδάν τι τοιοῦτον ἐφεύρω, οὐ ῥαδίως ἐντεῦθεν ἀναχωρῶ, ἀλλ᾽ ὅτι σφόδρα καλῷ καὶ γενναίῳ ἐντετυχηκὼς αὐτῷ· καὶ εἰς τρίτον προῆλθον ἀναγινώσκων, φιλονεικῶν ὥσπερ κόρον λαβεῖν τοῦ καλοῦ … ἐπὶ τοσοῦτον ἰσχύος προελήλυθας λόγων ὥστε με ῥᾷστα χειροῦσθαι ἄνθρωπον, ἵνα τί καὶ νεανιεύσωμαι, μὴ ῥαδίως παρὰ τῶν ἄλ­ λων χειρούμενον.50 In another case, the reason why he read the text so many times was its difficulty: this is described in a letter (ep. 69) written to either Pachymeres or Meliteniotes.51 Gregorios admits that he had to read the text sent by his correspondent more than four times, because it was less comprehensible to him than the oracles of the Pythia to the farmers and herdsmen,52 and is therefore asking him to explain it. In two letters he gives a particularly detailed description of his customary procedure when reading. In the first, addressed to his friend Archdeacon Constantine Meletiniotes (ep. 5),53 he explains that he reads everything that is sent to him at least two or three times, regardless of its importance or quality, once for the meaning and the second and third times to explore the other virtues of the text. Although initially, out of modesty, he ascribes this habit, which he calls a vice, to his “dullness of wit” or to “technical curiosity”, he later proclaims his belief that it is necessary to read a text several times, because otherwise the reader may miss many of the virtues of the work (and many of its defects), and also because he may not properly understand all of it. Ἐμὸν πάθος — κάλει δὲ σὺ τοῦτο καὶ διανοίας ἀμβλύτητα καὶ τεχνικὴν 47 In the Mutin. α.R.6.19, the name of the recipient of the letter is not given, but merely indicated by the definite article in the dative case (τῷ); this is also the case in letter 56. Letter 54 is addressed to τῷ μεγάλῳ Λογοθέτῃ; see also supra n. 25. 48 See supra p. 80 and n. 34. 49 See Eustratiades (as in note 1) 39 (ep. 56, 1-6) and infra p. 81: Ἐγώ σου τὸν λόγον ἀναγνοὺς τὴν πρώτην, οὐκ ἀπώκνησα μὴ καὶ αὖθις ἀναγνῶναι καὶ αὖθις. 50 See Eustratiades (as in note 1) 39 (ep. 56, 2-11) and supra p. 79. 51 The annotation in the hand of the principal scribe of the Mutin. a.R.6.19 propoes Meliteniotes as the person to whom the latter was probably addressed (for Constantine Meliteniotes see PLP 17856); the second annotation reads τῷ παχυμέρῃ. The salutation to “my most wise lord” (δέσποτά μου, σοφώτατε) would be appropriate in either case, since both were clerics. 52 See Eustratiades (as in note 1) 51 (ep. 69): ἀνέγνων τὸν λόγον πλεῖν ἢ τετράκις, ἔγνων δὲ οὐδ᾽ εἰς ἅπαξ· … δίδωμι ἐμαυτῷ ξυνιέναι καὶ οὑτινοσοῦν τῶν ἐν τῷ λόγῳ οὐδ᾽ ὅσα γεωργοῖς καὶ βουκόλοις τῶν ἐκ Πυθίας χρησμῶν καὶ ἴσως πρὸς ταῦτα τὸ τοῦ Πλάτωνος ἐρεῖς μοι καὶ ἀληθῶς ἐρεῖς, […] ὁρᾷς γὰρ οὕτω καὶ φιλόλογον ἐμαυτόν φημι, καὶ πάντα λόγων ἕνεκεν καὶ μαθήσεως κινεῖν προθυμότατον, οὗ χάριν καὶ περὶ τοῦ σοῦ λόγου τοῦδε, ὥστε τὰ ἐν αὐτῷ καταλαβεῖν ἰσχῦσαι ἱκέτης γίνομαι σός, καὶ ἱκέτης θερμός· καὶ σύ γε χρηστὸς ὢν καὶ ἀεὶ πρὸς ὠφέλειαν βλέπων μὴ ἀποκάμῃς φίλον ἄνδρα διδάσκειν, τοῦτο μόνον εὐεργεσίαν ἡγούμενον ἑαυτῷ ὅ,τι ἄν ποτε πάθοι παρά τινος. 53 See Eustratiades (as in note 1) 5 (ep. 5). For Constantine Meliteniotes see supra n. 51.

Gregorios Kyprios as Reader and Critic

83

εἰ βούλει περιεργίαν — πλήν ἔστι τοῦτο· πόνημα τῶν ὑφ᾽ ἡμῶν λογίων εἰς χεῖρας ποτὲ λαβόντα μὴ ἅπαξ ἀπαλλάττεσθαι διελθόντα, τρὶς δ᾽ ἕκαστον κἂν τὸ φαυλότατον ὂν τύχοι ἢ καὶ τοὐλάχιστον δίς· τὴν γὰρ πρώτην αὐταῖς ψιλαῖς ταῖς ἐννοίαις προσέχων τὸν νοῦν, τὴν δευτέραν ἢ καὶ τρίτην, ἐξακριβοῦμαι τὰ τῆς λοιπῆς ἀρετῆς. Εἰ τοίνυν καί τισιν ἑτέροις κοινὸν τoῦτο πάθος, οὐκ οἶδα· πλὴν εἰ δεῖ με κοινὴν ἐκ τῶν ἰδίων ἐμαυτοῦ κρίσιν ἐκφέρειν, τὸν μὴ οὕτω πως μετιόντα τοὺς λόγους πολλὰ μὲν καὶ τῶν καλῶς ἐχόντων, πολλὰ δὲ καὶ τῶν φαύλως ἐκφεύξεται, πολλὰ δὲ καὶ ἀνθ᾽ ἑτέρων ἕτερα δόξει· ὥστε κἂν ὀξύτατός τις εἶναι δοκῆ, ἀλλὰ καὶ οὕτως — εἰ γοῦν ἀληθοῦς αὐτῷ καταλήψεως μέλει καὶ ἀκριβοῦς διαγνώσεως — καὶ οὕτω φημὶ πολλάκις αὐτῷ τοὺς λόγους μετιτέον.54 In the second letter, which is addressed to the Grand Logothete (ep. 54), he describes how he went about reading the work sent to him.55 Gregorios speaks first of the “character of the discourse”, which pervades his being and draws him into the sentiments it expresses so successfully that, while he is not a man who weeps easily, it moved him to tears. He then goes on to describe his method of reading. He read the piece, he says, alone, and aloud, but softly, as was his wont, the better to appreciate the construction and rhythm of the phrases; but the emotions engendered by the text caused him to interrupt his reading to allow the tears to flow, to such an extent, he tells us, that if one were to measure the time of reading and the time of mourning, the latter would be a longer period: ἐμὲ δὲ καὶ τὸ ἦθος τοῦ λόγου, ὃ διὰ πάσης ἧκον ἁρμονίας ψυχή πως τῷδε κατέστη τὴν ὅλην σύστασιν ἀνακινοῦν ὥσπερ καὶ διεγεῖρον, τοῦτο δή με καίπερ οὐ κλαυστικὸν ὄντα πρὸς τῷ θαυμάζειν καὶ κλαίειν ἠνάγκασεν· ἀνεγίνωσκον μὲν γὰρ κατ᾽ ἐμαυτὸν γενόμενος, ἠρεμαίᾳ τὸν λόγον φω­ νῇ — εἰωθὸς ὂν ἐμοὶ ποιεῖν οὕτω τὰ περὶ τὴν συνθήκην ἀκριβολογουμένῳ καὶ τοὺς ρυθμοὺς — τὸ δὲ προσβάλλον μετὰ τοῦ πάθους ἀνέκοπτε καὶ συνέχεε καὶ πρὸς θρήνους ἐκίνει, καὶ ναὶ μὰ τοὺς λόγους, τοσοῦτον κατεῖχεν ἐν δάκρυσιν, ὥστε δυεῖν γενομένοιν τοῖν χρόνοιν, τοῦ τε τῆς ἀναγνώσεως καὶ τοῦ πένθους, ὁ τοῦ πένθους τὸν ἕτερον ἐνίκα παραπολύ.56 (c) Letters commenting on letters received In several letters Gregorios comments on the epistolary style of his correspondents. Thus, in two letters to the same person, whose name is not recorded in the manuscripts,57 one of which is a sequel to the other (ep. 40 and 41), he comments on two letters that he has recently received. In the first of these (ep. 40) Gregorios makes it clear that he is not faulting the sender for the frequency of his letters, nor for his susceptibility to rhetoric and his 54 55 56 57

See Eustratiades (as in note 1) 5 (ep. 5). See also supra p. 79-80. See Eustratiades (as in note 1) 37 (p. 38). The chief manuscripts (Mutin. and Vatic.) do not give the name of either person. His correspondent in this case was probably either Manuel Neocaesarites or Nicephoros Choumnos. The name was excised when the text was edited for inclusion in the collection of letters Gregorios was preparing; see in this regard letter no. 155; see Eustratiades (as in note 1) 149 (ep. 155, 5-16).

84

Sofia Kotzabassi

literary ostentation (τὸ περὶ λόγους ἐπιδεκτικὸν καὶ φιλότιμον), for he considers these letters as an exercise through which he will gain experience and improve his style. He does, however, reproach him for his carelessness, citing two recent letters that were written very hastily. 58 It appears from the content of the next letter (ep. 41) that his correspondent reacted to Gregorios’ comments by ceasing to write to him. Gregorios reprimands him for this and urges him to act like an athlet or a soldier who, when wounded, fights on more bravely than before.59 Letter no. 64 is full of praise for the letter Saponopoulos has written to him: ἧκε μοι τὴν πρότριτα ὁ νεανίας τὴν θαυμασίαν φέρων ἐπιστολήν, κἀγὼ δὴ δεξάμενος καὶ ἀναγνούς, ὅλος τε αὐτῆς τοῦ θαύματος γεγονώς, δεῖν μὲ ᾠήθην ἀπολογήσασθαί τι πρὸς αὐτήν.60 Gregorios declares that he is trying to reply in a manner worthy of the original, which spurs him to write a lengthy second reply to Saponopoulos’ letter, since, as he says, he considers good any letter that κατ᾽ ἴχνος βαίνει τῆς σῆς (sc. ἐπιστολῆς), and once again assures him of the great pleasure he takes in reading his works: καὶ γὰρ ἄσμενος — πόρρω δὲ καὶ κολακείας καὶ ψεύδους ὁ λόγος — καὶ ἐδεξάμην καὶ ἀνέγνων καὶ εἰς εὐφροσύνην καὶ ζῆλον ἐχρησάμην αὐτοῖς, καὶ οὐδὲ νῦν ἔτι λήγω χρώμενος.61 Another of Gregorios’ letters (ep. 80) begins with praise for another letter penned by Saponopoulos, a letter he has not himself read, but of which he has heard, and which he therefore begs Saponopoulos to send him: ἐπαινῶ καὶ σὲ τῆς ἐπιστολῆς καὶ τὸν εἰρηκότα περὶ αὐτῆς … Ἀλλά τί; δώσεις καὶ δι᾽ἡμῶν αὐτῶν ἀκοῦσαι αὐτῆς, ἢ φήσεις τοῖς ρηθεῖσιν ἀρκεῖσθαι καὶ μὴ ζητεῖν περαιτέρω τῆς διὰ πολλοῦ τοῦ μέσου φήμης προβαίνειν; δώσεις εὖ οἶδα.62 Similarly, he asks Manuel Neocaesarites (ep. 46) to let him have the letter a friend has spoken highly of.63 His informant, who told him that the art with which this letter is composed is beyond any measure of comparison, is described as τις τῶν πάλαι μὲν ὁμιλητῶν, νυνὶ δὲ φίλων64 and may 58 See Eustratiades (as in note 1) 28-29 (ep. 40, 6-9): μέμφομαι δέ, εἴ μοι δίδως παρρησίαν, τὸ λίαν ἀπερίσκεπτον τοῦτο καὶ ὡς ἐπίπαν οὐκ ἀσφαλές· καὶ μέμφομαι ἐκ δυεῖν τῶν σῶν κεκινημένος ἐπιστολῶν, τούτων δὴ τούτων, ἃς ἡμῖν τὴν πρότριτα καὶ χθὲς ἄλλην ἐπ᾽ ἄλλῃ πέπομφας. 59 See Eustratiades (as in note 1) 29-30 (ep. 41, 1-2 and 11-18): Ἐμεμψάμην ὁμολογῶ, λεγέσθω γὰρ μέμψις ἡ παραίνεσις, οὐ μὴν δὲ καὶ ἀτρεμεῖν ἐπέταξα … καλῶς ἐν τούτῳ ζηλῶν τοὺς δο­ κιμωτάτους τῶν ἀθλητῶν, οἳ πληγὴν μὲν πολλάκις μήπως πρὸς τῶν ἀντιμάχων δεξάμενοι, ὀλιγώρως ἢ προσῆκεν ἅπτονται τῆς ἀγωνίας καὶ νωθέστερον βάλλουσιν· ἐπὰν δὲ τραύματος πειραθῶσιν, ἐξαίφνης μεταβάλλονται, καὶ ὥσπερ αὐτοῖς ἰσχύος ἐκ τῆς ἐναντίας πληγῆς ἐμ­ πνευσθείσης ἢ καὶ τῆς ἐνούσης πολυπλασιασθείσης, θερμότεροί τε γίνονται καὶ φιλόνεικοι καὶ τῶν εἰς νίκην οὐκ ἔστιν ὥς τινος ἀμελοῦσιν. 60 See Eustratiades (as in note 1) 45 (ep. 64, 3-6). 61 See Eustratiades (as in note 1) 46 (ep. 64, 46-48). 62 See Eustratiades (as in note 1) 61-62 (ep. 80, 1-6). 63 Letter 46, to Neocaesarites, asking for a letter of which he has heard enthusiastic comments from a friend, is partially associated with this group; see supra n. 66. 64 See Eustratiades (as in note 1) 33 (ep. 46, 14-22): καὶ τὸν λόγον ἀνὴρ ἐγγύτερον ἔτι προσάγων καὶ πίστιν τιθείς, ἐπιστολὴν ἐκθεῖναί σε διηγεῖτο· ὅθεν μὲν καὶ πρὸς τίνα καὶ ὅτε, αὐτὸς εἰδείης, ὅ τε τῆς ἐπιστολῆς ἐπαινέτης· ἀλλ᾽οὖν οὕτω καλήν, καὶ οὕτως ὀξέως ἐκθεῖναι, καὶ ταῦτα τὸ τῶν ἐπιστολῶν διὰ τὴν χρείαν ὑπερβάλλουσαν μέτρον, ὡς ἄπιστον εἶναι τοῖς νῦν ἐντυγχάνουσι τὸ

Gregorios Kyprios as Reader and Critic

85

well have been Nicephoros Choumnos.65 Gregorios describes his friend’s praise for the letter and begs him to send it to him so he can enjoy it too. 66 Gregorios expresses his admiration for the virtues of the letter he received from the Grand Logothete, Theodore Mouzalon, in letter no. 117, which he wrote to him about a favour he is seeking for a tax collector. This admiration, as he says, makes him hesitate to write a letter himself, lest it prove unworthy of Mouzalon’s letter.67 In his reply (ep. 118), the Grand Logothete expresses his sentiments at receiving Gregorios’ praises, and returns the compliment in an impressive encomium that goes so far as to compare Gregorios to the great Fathers of the Church: Ἠσχύνθην ὑπὲρ ἐμαυτοῦ δεξάμενος τὴν ἐπιστολήν, ὅτι με τοσοῦτον ἐπῄνει τῶν διαπεμφθέντων ἕνε­ κεν γραμμάτων τὴν χθές· τοσαύτη δέ με περιέσχεν εὐλάβεια, ὥστε μου τρόμος εἷλε καὶ τὰς χεῖρας, καὶ συνέβαινον αὐτῶν αὐτίκα τὴν ἐπιστολὴν ἐκπεσεῖν, μὴ δυναμένου κατέχειν ὅτι τοσοῦτον ἐποιεῖτο τὸν ἔπαινον.68 In a letter to Theodora Raoulaina (ep. 206), Gregorios expresses his unconditional admiration for the virtues of a letter he received from her,69 and combines his praise for the perfection of her letter with prayers to God, the Blessed Virgin and the saints that she might have length of days, and through God’s grace prove wiser than all the sages and inherit the kingdom of heaven: Ἄριστα ἔχον ἔστι τὸ γράμμα, καὶ πᾶσαν χάριν νέμοι σοι κύριος ὁ θεός· ὁ γὰρ τοῦ λόγου ρυθμὸς τό τε συνεστραμμένον τῶν νοημάτων καὶ ἡ κατὰ τέχνην συνθήκη, θυμηδίας με πάσης πεπλήρωκεν· ὡς πολλά σου ὑπερεύχομαι, ἀγαθὸν ποίημα τοῦ ἀγαθοῦ θεοῦ, ὅτι τῶν δεόντων οὐδέν σε παρῆλθεν, ὅ μή σοι ἠκριβωμένως ἐξεπονήθη. Similarly, in another letter (ep. 213) he tells the same correspondent that he has followed her advice for improving one of his letters and urges her to read it carefully, not once but several times, so as to appreciate its virtues and its defects, which is the only way in which one can become a sure judge of the written word:70 Καὶ νεῦρα κατὰ τὸ σὸν ἐπίταγμα καὶ ὀστᾶ δή τινα ἐμβεβληκέναι φαμὲν τῇ ἐπιστολῇ· διὰ τοιούτων γὰρ ὀνομάτων τὸ δεῖν ἰσχυροτέραν γενέσθαι αὐτὴν ὑπῃνίττου· φαμὲν καὶ τἆλλα πρὸς τὸ μᾶλλον εὖ πως ἔχειν αὐτὴν διαθέσθαι· οὔπω δ᾽ ὅμως δῆλον εἰ καὶ ἀληθῶς ταῦτα γέγονεν ἐπ᾽ αὐτῇ, εἰ μὴ καὶ αὐτὴ κρίνασα γεγονέναι φαίης ἡ τὰ τοι­

65 66 67

68 69 70

τῆς ἐκδόσεως τάχος διὰ τὸ κάλλος· ἄπιστον δ᾽ αὖ καὶ τὸ κάλλος αὐτὸ τοῖς μήπω καὶ σήμερον ἐντετυχηκόσι, περὶ δὲ τοῦ τάχους ἀκούουσι. Nicephoros Choumnos (for whom see PLP 30961) was a pupil of Gregorios’ and a friend of Manuel Neocaesarites. See Eustratiades (as in note 1) 33 (ep. 46, 22-25): Τί οὖν ὁ μὲν οὕτω θαυμάζων, οὕτω καὶ πλέκων ἦν τοὺς ἐπαίνους, καὶ εὖ ἐκείνῳ γένοιτο πράγματά μοι κατ᾽ εὐχὴν ἔχοντα καὶ διη­ γησαμένῳ καὶ ἐγκωμιάσαι προῃρημένῳ. See Eustratiades (as in note 1) 94-95 (ep. 117, 1-4): Tῆς ἀρετῆς τῆς χθές μοι πεμφείσης ἐπιστολῆς μεμνημένος καὶ πολλὰς ἂν ἡμέρας δοκῶ μοι σιγᾶν καὶ μὴ γράφειν ἐπιστολὰς δειλιῶν μὴ παρὰ πόδας τῆς καλλίστης φθεγγόμενος τὴν τῶν ἐμαυτοῦ ἐπίτηδες αὐτὸς ἀσθένειαν στη­ λιτεύω; see also Laiou (as in note 1) 99. See Eustratiades (as in note 1) 95 (ep. 118, 1-5). This letter (number according Lameere, as in note 2), which is unpublished, is preserved in Mutin. α.R.6.19 (no. 191) and Vatic. gr. 1085 (no. 200). This letter (number according Lameere, as in note 2), too, is unpublished, and is preserved in Vatic. gr. 1085 (no. 203).

86

Sofia Kotzabassi

αῦτα πρὸς ἡμῶν ἀπαιτήσασα· κρινεῖς δὲ ὀρθῶς ἐὰν οὐχ ἅπαξ, πλειστάκις δὲ διέλθῃς αὐτὴν καὶ καθεκάστην πάνυ προσέχουσα· τὸ γὰρ ἄλλως διέναι, λέγω δὴ καὶ περὶ ταύτης, καὶ παντὸς τοῦ εἰς ἀνάγνωσιν προκειμένου πάνυ τὴν ἀρετὴν αὐτῇ ἐὰν ᾖ, πάνυ δὲ καὶ τὴν φαυλότητα ἐὰν αὕτη γε ᾖ, ποιήσει λανθάνουσαν. (d) Letters in which Gregorios comments on others’ criticisms of his own letters In ep. 6, addressed to Manuel Neocaesarites, Gregorios refers indirectly to the comments of an unidentified person (τις τῶν σοφωτέρων) on a letter of his that was written simply rather than stylishly (ἀνειμένως καὶ ἀφελῶς), accepting his share of the blame but also criticising Neocaesarites for not protecting him against criticism by pointing out its weaknesses (τίσι μὲν πρὸς τοιοῦτον γράφοντι τῶν νοημάτων χρηστέον, τίνων δὲ ἀφεκτέον, πῶς τε αὖ διαθετέον, καὶ μέχρι πόσου δὴ καλὸν ἐκτεί­ νει ἢ καὶ συστέλλειν) and encouraging him to abandon his loose, old-fashioned manner for a more robust and pleasing style (τοῦ πρεσβυτικοῦ τοῦδε καὶ χαλαροῦ μεταπείσαις εἴδους τῆς ὁμιλίας ἀφέμενον, ἐφ᾽ ἕτερον παραβιάζειν ἑαυτὸν μεταβαίνειν, ἀκμαιότερόν τε καὶ ἀνδρικώτερον παρὰ σοὶ γοῦν καὶ τὰ καθ᾽ ἡδονὴν τοῖς σο­ φοῖς ἡμᾶς ποιεῖν, καὶ τἀναντία αὐτόθι γράφοντας).71 In five more letters he apologises for the simplistic style of his letters and for his errors. In the first of these (ep. 64), which is a reply to a letter from Saponopoulos, Gregorios mentions the conditions in which his previous letter was written. The young man who brought him the letter, he says, wanted to return immediately, and so he was obliged to compose his reply in less time than was needed to read it, which would not allow him to take as much care over it as he would have wished. For that reason, rather than not reply at all, he chose to pen a simple, short letter and to return to the subject later, which he is doing in this letter: καὶ τότε μὲν ἐπειδήπερ τὸν ὑπηρέτην μετ᾽ ἐπιστολῆς ἥκοντα οὐκ ἦν ἀποπέμπειν κενὸν … ‚ ἐπιστόλιόν τι συνθεὶς βραχύ τι καὶ ἀφελὲς καὶ δεδημευμένον, … ἀπέστειλα· οὐδὲν ὅ τι τις ἐπ᾽ αὐτῷ φθέγξεται φροντίσας … Καὶ τότε μὲν οὕτως· νυνὶ δὲ καὶ τὴν μείζονα ρῆσιν ἀνταπέδωκα τῇ ἐπιστολῇ· ὑπερήμερον ἴσως ἐρεῖ τις καὶ πόνῳ συντεθειμένην· ἀλλ᾽ οὐδὲν ἐμοὶ πρᾶγμα, μόνον εἰ καλῶς συντέθειται, καὶ κατ᾽ ἴχνος βαίνει τῆς σῆς.72 The second of these letters (ep. 73) is addressed to his friend Methodios, a monk (Τῷ μοναχῷ κὺρ Μεθοδίῳ), who has asked him about the carelessness (ἀφελείας) of his letters, which Gregorios ascribes to his ill humour: ἐρωτᾷς τί ἡμῖν ἡ ἀφέλεια τῶν πρός σε βούλεται γραμμάτων, οὐκ εἰωθὸς ὂν δέχεσθαί σε τοιαῦτα τὰ παρ᾽ἡμῶν· οὐδὲν ἕτερον, ὦ ᾽γαθέ, ἀλλ᾽ ἢ σαφέστερον τὰ ἐπεισπεσόντα ἡμῖν ἀνιαρά … · καὶ γάρ τοι ἵνα συντό­μως ἐξείπω τὸ πᾶν, νόσος ψυχῆς ἐκ προαιρέσεως πονηρᾶς καὶ φαύλης συστᾶσα, τὸν ἡγεμόνα νοῦν τῶν ὑψηλοτέρων κατὰ φύσιν δρόμων κατήνεγ­

71 See Eustratiades (as in note 1) 5-6 (ep. 6, 6, 10-13, and 18-22). 72 See Eustratiades (as in note 1) 46 (ep. 64, 21-37) and supra p. 84. See also, in this regard, H. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, Byzantinisches Handbuch, 5. 1. München 1978, 211 and n. 19.

Gregorios Kyprios as Reader and Critic

87

κεν, ὡς ἐντεῦθεν χαμαίζηλα καὶ νοεῖν καὶ φθέγγεσθαι συμβαίνειν.73 Theodora Raoulaina makes a similar criticism of Gregorios’ letters in a letter of her own. Although Gregorios declares in his reply (ep. 187) that he does not wish to defend himself and that he accepts her opinion, he thinks nonetheless that, while his letters may be simple, they cannot be accused of being obscure, and attributes her criticism to her high standards and her interest in him: Ἀφελῆ σοι τινὰ φὴς εἶναι γράμματα καὶ ἐκδήλως πρεσβυτερικά, ἃ πρὸς ἡμῶν σοι πέμπεται γράμματα· εἶτ᾽οὐχ ἱστᾷς ἄχρι τοῦδε τὸ πρᾶγμα, ἀλλὰ καὶ ψῆφον αὐτοῖς ἐπάγεις, τοῖς οὐδὲν γενναῖον ἔχουσι, πρέπουσαν. Οὐ πλήττομαι πρὸς τὸν λόγον, εἴτουν ψόγον, οὐδ᾽ εἰς τὴν ὑπὲρ τῶν ἐμαυτοῦ συνηγορίαν χωρῶ, ἐχόντων ὡς ἡ παρὰ σοῦ ψῆφος βούλεται· οὔπω διὰ τοῦτο καὶ τὸ πάντῃ μεμπτοῖς εἶναι προσέσται, ἀρετῆς ἔτι περιλειπομένης αὐτοῖς, τῆς καὶ πάντων γραμμάτων κατ᾽ ἐμὲ ἀρετῆς· εἴη δ᾽ ἂν αὕτη ἀμείωτον διαβιβάζειν πρὸς ὃν γράφεται τὸ τοῦ γράφοντος νόημα […] Ἐπεὶ καὶ τῆς ἀμείνονος περὶ ἡμᾶς κηδεμονίας οὐχ ἕτερον ὡς τόδε τεκμήριον.74 The fourth letter in this group (ep. 104) is addressed to Doucaites, and in it he explains the reason for the mistakes in his first letter: Λόγος ὅτι πταίσματα ἐνῆσαν τῷ γράμματι, ὅπερ ἔναγχος ἐπεπόμφειν πρὸς σέ· καὶ τῷ λόγῳ οὐκ ἀπιστῶ,75 but adds that he considers it unfair to judge his rhetorical skills from this example, because humans are fallible and make mistakes: τί γὰρ καινόν, εἰ πταῖσαι συνέβη μοι, εἴ τε τῷ ἐπιλελῆσθαι, εἴ τε τῷ ἀπροσεκτῆσαι, εἴ τε τῷ τι παθεῖν ἕτερον, οἷα πολλὰ εἰκός ἐστι πάσχειν ἀνθρώπους ὄντας ἡμᾶς· τὸ δ᾽ ἐξ ἑνός, ἀσκέπτως καὶ τούτου συμβάντος, διαβολὴν ἡμῶν καθ᾽ ὅλην τὴν τέχνην ἐργάζεσθαι, οὔ μοι δοκεῖ εὐγνωμόνων εἶναι ἀνδρῶν, οὐδ᾽ ἔξω πάθους διαιτώντων τοῖς πράγμασιν.76 He concludes by asking him to return that letter so he can study it and correct his errors: σὺ δὲ τῆς ἡμετέρας ὠφελείας κηδόμενος, ἐθέλησον ἀνταποστεῖλαι τὸ γράμμα ἡμῖν· τοῦ χάριν; ἵν᾽ ἐν τούτῳ τὰ οἰκεῖα κατανοήσαντες ἁμαρτήματα, μᾶλλον ἡμᾶς αὐτοὺς ἀκριβεστέρους εἰς τὸ μετὰ ταῦτα τοῦ χρόνου παράσχοιμεν· μνήμη γάρ τοι σφαλμάτων, πλείστη γένοιτ᾽ ἂν πρὸς διόρθωσιν ἀφορμή.77 In the fifth letter (ep. 105), which is most likely addressed to Pachymeres,78 Gregorios does not, as the title suggests, refer to a criticism of his literary style but rather and more generally to his actions. He declares that he knows himself and acts in accordance with his conscience and interest in the good sense of the term, and is indifferent to the opinions of other people, which are not based on his own supreme criterion, that is, the truth, but are vilifications and slanders. 79 See Eustratiades (as in note 1) 55 (ep. 73, 1-8). For the monk Methodios see PLP 17597. See Eustratiades (as in note 1) 197-198 (ep. 187, 1-10 and 39-40). See Eustratiades (as in note 1) 80 (ep. 104, 1-2). For the Ducaites see PLP 5668. See Eustratiades (as in note 1) 80 (ep. 104, 2-8). See Eustratiades (as in note 1) 80 (ep. 104, 21-26). See Eustratiades (as in note 1) 81 (ep. 105). Τῷ Παχυμέρῃ μεμφομένῳ ὅτι οὐ καθ᾽ ἡδονὴν γράφει / τινὶ τῶν ὁμιλητῶν διά τινα αἰτιώμενον ὅτι μὴ πρὸς ἡδονὴν γράφει. The superscription τῷ Παχυμέρῃ μεμφομένῳ ὅτι οὐ καθ᾽ ἡδονὴν γράφει, which appears on the Vatic. gr. 1085, has been replaced in the Mutin. α.R.6.19 by the superscription τινὶ τῶν ὁμιλητῶν διά τινα αἰτιώμενον ὅτι μὴ πρὸς ἡδονὴν γράφει. 79 See Eustratiades (as in note 1) 81-82 (ep. 105, 4-8 and 11-13): κατὰ τὴν ἀρχαίαν ἐκείνην

73 74 75 76 77 78

88

Sofia Kotzabassi

Although our inability to identify the works and letters Gregorios Kyprios refers to, most of them having been lost, is an obstacle to our understanding and appreciation of his commentaries, Gregorios nonetheless gives us in these letters an opportunity to see how a Byzantine scholar of the late 13th century regarded the writings of his contemporaries and reveals some of his sentiments upon reading not works of Ancient Greek literature but works by his friends and associates.

παραίνεσιν τὴν δελφικὴν καὶ κοινὴν πᾶσιν ἀνθρώποις οἷδα ἐμαυτὸν τίς εἰμί, καὶ πράττω κατ᾽ ἐμαυτὸν ὡς ἄριστα νοῶ συμφέρειν ἐμοί· οὐδὲν οὐδαμῶς τοῦ θεάτρου καὶ τῆς περὶ ἐμὲ κρίσεως τῶν ἄνωθεν καθημένων εἰς τὴν θεωρίαν φροντίζων· … ἑλλανοδίκης δ᾽ ἔμοιγε ἀκριβής, καὶ παντὸς ἄλλου στεργόμενος, ἡ ἀλήθεια.

Niketas Choniates und Ioannes Kinnamos Ralph-Johannes Lilie / Berlin Niketas Choniates gilt als einer der besten byzantinischen Historiker, wenn nicht als der größte schlechthin. Seine stilistische Meisterschaft ist unbestritten, seine Bemerkungen sind präzise, sein Tadel oft scharf, sein Lob fast immer begründet. Seine Fähigkeit zur differenzierenden Beschreibung einzelner Charaktere wird gerühmt. Man attestiert ihm ein für einen mittelalterlichen Historiker erstaunlich weites Weltbild und darüber hinaus auch einen eigenen Standpunkt. Dennoch ist auch Niketas natürlich von Vorlagen abhängig gewesen. Sein Geschichtswerk reicht von 1118 bis in das 13. Jahrhundert, gelebt hat er von etwa 1155 bis 1216/17. Wir wissen nicht genau, wann er mit der Arbeit an seinem Geschichtswerk begonnen hat. Aber alles in allem kann dies kaum vor 1180 der Fall gewesen sein, wahrscheinlich um einiges später.1 Das heißt, daß er zumindest für die Regierungszeit des Johannes Komnenos bis 1143 schriftliche Vorlagen gehabt haben muß, wahrscheinlich aber auch für die folgende Zeit. Aus den achtziger Jahren ist der Bericht des Eustathios über die Eroberung Thessalonikes durch die Normannen als Vorlage nachgewiesen. Ebenso hat sich seit einiger Zeit, genauer: seit den Arbeiten von V. Grecu 1949 und A. Kazhdan 1963, die Auffassung durchgesetzt, daß Niketas auch das Werk seines nur wenig älteren Zeitgenossen Johannes Kinnamos gekannt und ausgewertet haben muß. Kinnamos beschreibt ebenfalls die Zeit ab 1118, bricht aber 1176/77 ab, ohne daß wir den Grund dafür wissen. Geboren ist er ca. 1143 und nach 1184/85 gestorben.2 Für die Abhängigkeit des Niketas von Kinnamos stützt sich Grecu auf eine große Zahl wörtlicher Übereinstimmungen zwischen beiden Werken. Ein Teil davon könnte zwar auch mit anderen Ursachen erklärt werden, aber insgesamt ist die Zahl tatsächlich zu groß, um ernsthafte Zweifel anmelden zu können. Es gibt allerdings auch signifikante Unterschiede, aber wie auch schon Herbert Hunger in seiner Literaturgeschichte zusammenfassend erklärt hat, sind diese damit zu erklären, “daß Choniates den Kinnamos zu ergänzen versucht und das, was jener ausführlich behandelt,

1

2

H. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner. Byzantinisches Handbuch, 5. 1-2. München 1978, I 432; allgemein zu Niketas ibidem 429-441; zum Lebenslauf insgesamt cf. J. L. Van Dieten, Niketas Choniates. Erläuterungen zu den Reden und Briefen nebst einer Biographie. Berlin/New York 1971, 1-60. V. Grecu, Nicétas Choniatès a-t-il connu l'histoire de Jean Cinnamos? REB 7 (1949) 194-204; A. P. Každan, Eše raz o Kinname i Nikite Choniate. ByzSl 24 (1963) 4-31; zu Kinnamos cf. Hunger (wie Anm. 1) 409-416.

90

Ralph-Johannes Lilie

selbst einer Kürzung unterzieht.”3 Dasselbe muß dann natürlich auch umgekehrt gelten: Wo Kinnamos kurz ist, erweitert Niketas. Ganz befriedigt diese Theorie nicht: Niketas selbst behauptet in seinem Prooimion, daß er als erster die Zeit nach dem Tod Alexios I. Komnenos, also die Jahre ab 1118, behandelt habe. Ob man diesen Ausspruch, wie Grecu und Hunger, nur auf die fehlenden „Publikation“ des Kinnamoswerkes beziehen darf, kann man bezweifeln. So scharf scheint mir das „copyright“ im 12. Jahrhundert eigentlich noch nicht beachtet worden zu sein, und außerdem wissen wir in keiner Weise, ob Kinnamos nun sein Werk noch selbst publiziert hat oder nicht. Davon abgesehen behauptet Niketas ja ausdrücklich, daß er als erster die Mühe einer solchen Darstellung auf sich genommen habe. Das ist etwas anderes, und es mutet merkwürdig an, daß Niketas einerseits jede Kenntnis der Darstellung des Kinnamos geleugnet und andererseits — rein mechanisch sozusagen — seine eigene Darstellung mehr oder weniger an Kinnamos ausgerichtet haben soll. Aber der ganze Satz kann natürlich auch reine Lüge sein, die mit der Realität nichts zu tun hat und allein der Eitelkeit des Autors dient.4 Versuchen wir einen anderen Weg: Hat Niketas tatsächlich mehr oder weniger mechanisch Kinnamos ausgeschrieben, oder sind auch grundlegendere Unterschiede feststellbar? Dies soll an einem relativ eigenständigen Beispiel untersucht werden, das uns mehr Aufschlüsse geben kann, nämlich an der byzantinischen Politik gegenüber den lateinischen Kreuzfahrerstaaten in Syrien und Palästina. Aus Platzgründen werden wir uns dabei auf einige herausragende Beispiele beschränken, die an sich vermehrt werden könnten, aber klar genug sind, um Folgerungen ziehen zu können. Kurz zu der Situation: Byzanz erhob seit dem ersten Kreuzzug Anspruch auf Oberhoheit über die Eroberungen der Kreuzfahrer, besonders aber über Antiocheia, auch wenn dieser Anspruch zunächst nicht durchgesetzt werden konnte. In den dreißiger Jahren des 12. Jahrhunderts verhandelte Johannes II. über eine Heirat seines jüngsten Sohnes Manuel mit Konstanze, der Erbin des Fürstentums. Die Verhandlungen scheiterten. Außerdem hatten in den Jahren zuvor die Kleinarmenier die byzantinischen Besitzungen in Kilikien angegriffen und besonders auch Seleukeia bedroht. So zog Johannes 1137 gegen die Kleinarmenier und gegen die Franken Antiocheias. Die Armenier wurden unterworfen, und auch vor Antiocheia kam es zu Kämpfen, bis beide Seiten einen Vertrag schlossen, der vorsah, daß Johannes den Fürsten von Antiocheia mit einer noch zu erobernden Herrschaft im Landesinneren ausstatten und im Gegenzug Stadt und Land von Antiocheia erhalten sollte. So zogen beide Parteien, Byzantiner und Franken, vereint gegen die Muslime. Der Feldzug scheiterte jedoch, nicht zuletzt dank der fränkischen Obstruktion. Johannes zog in Antiocheia ein und forderte die Übergabe der Stadt, wurde jedoch durch Unruhen in der Bevölkerung zum Abzug gezwungen und kehrte nach Konstantinopel zurück.5 3 4 5

Hunger (wie Anm. 1) 410. Niketas Choniates, Historia, ed. J. L. Van Dieten. CFHB, 21/1. Berlin/New York 1975, 4,6164. Cf. R.-J. Lilie, Byzantium and the Crusader States 1096-1204. Transl. by J. C. Morris and J. E. Ridings. Oxford 1993, Kap. 2-3; zu den Anfängen des Fürstentums cf. jetzt auch Th. S. Asbridges, The creation of the principality of Antioch, 1098-1130. Woodbridge 2000.

Niketas Choniates und Ιoannes Kinnamos

91

Soweit kurz die wichtigsten Geschehnisse dieses Feldzugs. Kinnamos berichtet darüber im wesentlichen korrekt. Er erwähnt die fehlgeschlagenen Heiratsverhandlungen ebenso wie die Kämpfe vor Antiocheia, und auch der Vertrag wird mitgeteilt, wenngleich einigermaßen zugunsten von Byzanz geschönt. Der Feldzug gegen die Muslime wird ebenfalls behandelt, der zweite Aufenthalt des Kaisers in Antiocheia jedoch übergangen. Stattdessen kehrt der Kaiser nach weiteren Eroberungen in Kleinarmenien nach Konstantinopel zurück. Im wesentlichen bietet Kinnamos also alle maßgeblichen Einzelheiten, nur daß sie probyzantinisch eingefärbt sind.6 Ganz anders Niketas Choniates. Er beginnt, fast mit denselben Worten wie Kinnamos, mit den Provokationen der Kleinarmenier, läßt aber jeden Hinweis auf die fehlgeschlagenen Heiratsverhandlungen mit Antiocheia aus. Der ganze Feldzug erscheint so als ausschließlich gegen die Armenier gerichtet, wozu auch die ausführliche, mit starken rhetorischen Elementen angereicherte Schilderung einzelner Episoden des Kriegs paßt. Die Kämpfe mit den Antiochenern werden verschwiegen, stattdessen empfangen die Einwohner des Fürstentums den Kaiser mit offenen Armen. Von einem Vertrag ist nirgendwo die Rede. Der Zug gegen die Muslime wird ausführlich geschildert, sein Abbruch mit einer muslimischen Belagerung des fränkischen Edessa begründet, die es in Wahrheit nicht gegeben hat. Auch schweigt Niketas davon, daß der Kaiser etwa zum Entsatz Edessas geeilt sei. Die Rückkehr des byzantinischen Heeres nach Antiocheia wird wiederum von der Bevölkerung begeistert gefeiert, und schließlich zieht Johannes, begleitet von Segenswünschen, nach Konstantinopel zurück.7 Die Änderungen sind auffällig. Bei Niketas wird jeder Hinweis auf etwaige Spannungen oder Kämpfe zwischen Byzantinern und Franken übergangen. Es herrscht ein nachgerade glänzendes Einvernehmen. Selbst der Abbruch des gemeinsamen Feldzugs ist noch ein Beweis für die profränkische Einstellung des Johannes, der nur deshalb auf die Fortsetzung seiner Eroberungen verzichtet, weil das fränkische Edessa belagert wird. Bezeichnend ist hierbei vor allem, daß Niketas nicht nur objektiv falsche Einzelheiten berichtet und andere ausläßt, sondern daß er auch von der in Byzanz bekannten Version der Geschehnisse abweicht, wie sie uns von Kinnamos berichtet werden. Kommen wir zu dem nächsten Beispiel, dem zweiten Zug des Johannes gegen Syrien von 1142/43: Auch hier bieten Kinnamos und Niketas unterschiedliche Darstellungen. Kinnamos motiviert den Feldzug des Johannes mit dem Bestreben des Kaisers, für seinen jüngsten Sohn Manuel eine eigene Herrschaft zu errichten, die die ganze Region zwischen Attaleia, Kilikien und Antiocheia sowie Zypern umfassen sollte.8 Von dem Feldzug selbst berichtet Kinnamos nur den Tod des Johannes in Kilikien. Dagegen gibt Niketas als Motiv des Kaisers an, Johannes habe Antiocheia unterwerfen wollen, um von dieser Basis aus das Heilige Grab in Jerusalem zu besuchen und gegen die Ungläubigen zu kämpfen, von denen es bedroht werde. Der 6 7 8

Ioannis Cinnami Epitome Rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis Gestarum, red. A. Meineke. Bonn 1836, 16,1-21,2. Niketas Choniates, Historia (wie Anm. 4) 21,54-31,27. Kinnamos 23,1-3; zu dem Feldzug insgesamt s. 22,22-24,9.

92

Ralph-Johannes Lilie

Unterschied ist klar: Bei Kinnamos handelt es sich um eine rein politische Motivation, die in der Gründung dieser Herrschaft eher gegen die Seldschuken von Ikonion gerichtet ist, bei Niketas um ein überragendes religiöses Motiv, von schnöden politischen Absichten ist nirgendwo die Rede. Dieser Eindruck verstärkt sich im folgenden noch, wenn Niketas von dem Widerstand der Antiochener spricht und den Verzicht des Johannes, die Stadt zu belagern, damit begründet, daß Johannes nicht gegen Christen habe kämpfen wollen.9 Alles dies fehlt bei Kinnamos. Dieselbe Linie läßt sich auch bei unserem dritten Beispiel feststellen, dem Feldzug Manuels gegen Antiocheia aus dem Jahre 1158/59. Wiederum ist Kinnamos in der Vorgeschichte dieses Unternehmens nicht nur erheblich ausführlicher als Niketas, sondern er liefert auch eine ziemlich zutreffende Schilderung der Ereignisse, wie wir sie aus der Gesamtzahl der zur Verfügung stehenden Quellen rekonstruieren können. Der Feldzug wird von Kinnamos sehr folgerichtig aus den vorangegangenen Ereignissen erklärt. Zunächst berichtet er von gescheiterten Heiratsverhandlungen zwischen Byzanz und Antiocheia. Die antiochenische Fürstin heiratete anstelle des von Manuel vorgeschlagenen Kaisars Johannes Roger den französischen Adeligen Rainald von Châtillon, der mit dem zweiten Kreuzzug ins Land gekommen war. Dieser Rainald plünderte 1156 das byzantinische Zypern, als Byzanz von dem Krieg in Italien in Anspruch genommen wurde. Um die Franken für diese Provokation zu bestrafen, marschierte der Kaiser gegen Antiocheia, sobald er durch den Friedensschluß mit den sizilischen Normannen den Rücken frei hatte. Im folgenden beschreibt Kinnamos sehr ausführlich das Vorrücken des Kaisers, die Einnahme verschiedener Städte in Kilikien, die Versuche der Franken, den Kaiser gnädig zu stimmen, und das Verhalten Manuels, der schließlich Großmut zeigt und Rainald von Châtillon vergibt. Es folgen der glänzende Einzug in Antiocheia und schließlich ein kurzer Kriegszug gegen Nur ad-Din von Aleppo, der sich dem Kaiser mehr oder weniger unterwirft.10 Auch Niketas ist in seiner Darstellung dieses Unternehmens sehr ausführlich, aber in einem völlig anderen Bereich. Die gescheiterten Heiratsverhandlungen verschweigt er ebenso wie die Plünderung Zyperns durch Rainald von Châtillon. Tatsächlich begründet Niketas den Zug gegen Antiocheia überhaupt nicht. Er sagt nur, daß Manuel nach dem Ende der Kämpfe auf dem Balkan und in Italien jetzt Zeit gefunden habe, sich gegen die Armenier zu wenden, und deshalb nach Kilikien marschiert sei. Von Antiocheia ist bis dahin nicht die Rede. Erst im Anschluß an das Ende der Auseinandersetzungen in Kleinarmenien berichtet Niketas, daß Manuel weiter nach Antiocheia gezogen sei. Die Antiochener hätten sich ihm zuerst widersetzt, dies aber sehr schnell aufgegeben und sich unterworfen. Manuel zog mit großem Gepränge in die Stadt ein. Es wurde ein Turnier abgehalten, bei dem Niketas besonders der glänzenden Erscheinung Rainalds von Châtillon Erwähnung tut und ansonsten in einer sehr stark mit rhetorischen Elementen geschmückten Schilderung den Ablauf der Veranstaltung beschreibt. Nach dem Ende des Turniers, an dem auch der Kaiser

9 Niketas Choniates, Historia (wie Anm. 4) 39,29-40,60. 10 Kinnamos 179,3-190,19.

Niketas Choniates und Ιoannes Kinnamos

93

selbst teilgenommen und die Antiochener in Erstaunen versetzt hatte, zog das byzantinische Heer wieder nach Konstantinopel zurück.11 Grecu sieht in dieser Passage eine der Stellen, an denen Niketas bewußt die Darstellung des Kinnamos gekürzt und durch die Einfügung anderer Elemente modifiziert haben soll. Tatsächlich findet sich von dem Turnier nichts bei Kinnamos, während Niketas die Vorgeschichte und den Ablauf des Feldzugs bis zum Einzug in Antiocheia übergeht. Dennoch zeigt sich gerade an diesem Beispiel, daß Grecus These unhaltbar ist. Grecu übersieht, daß es sich hier nicht um eine simple Variation handelt, sondern um einen tiefgreifenden tendenziellen Unterschied zwischen beiden Darstellungen. Im Gegensatz zu Kinnamos läßt Niketas alles aus, was irgendwie auf eine Feindschaft zwischen Byzantinern und Franken schließen lassen könnte. Er übergeht dabei sogar Fakten, die an sich mit seiner eigenen Grundeinstellung übereinstimmen. So wäre die Plünderung Zyperns durch Rainald von Châtillon zweifellos ein wunderschönes Indiz für die eigene Überzeugung des Niketas von der Hinterhältigkeit und der Eroberungsgier der Lateiner, die hier mitten im Frieden eine byzantinische Insel überfallen. Dennoch wird sie nicht erwähnt. Nicht einmal der von Kinnamos übermittelte Passus, daß Manuel bei dem Einzug in Antiocheia aus Angst vor einem lateinischen Mordanschlag unter der Kleidung eine Rüstung trug, findet Beachtung, ebensowenig wie die Mitteilung, daß der Kaiser in den Verhandlungen die Wiedereinsetzung des orthodoxen Patriarchen in Antiocheia durchsetzte, eines der Hauptziele der byzantinischen Politik gegenüber den Franken seit dem ersten Kreuzzug. Kurz: Alles, was irgendwie auf Spannungen oder gar offene Auseinandersetzungen zwischen Byzantinern und Franken schließen lassen könnte, wird von Niketas sorgfältig ausgespart — und dies nicht nur anläßlich des Zuges von 1158/59, sondern, wie wir gesehen haben, ebenso bei den beiden Unternehmungen des Johannes von 1137/38 und 1142/43. Jedesmal wird alles ausgelassen, was auch nur der Vermutung Raum geben könnte, die Byzantiner hätten je eine militärische Unterwerfung der Kreuzfahrerstaaten ins Auge gefaßt. Nur 1142/43 war die Sachlage offensichtlich so klar, daß sich beim besten Willen nichts mehr vertuschen ließ. Aber auch hier lenkt Niketas von der Eroberungsabsicht ab und stellt stattdessen eine religiöse Motivation des Johannes in den Vordergrund. Die Absichten des Kaisers dienen der ganzen Christenheit und wenn die Franken ihm Widerstand leisten, dann schaden sie eigentlich nur sich selber. Wichtig ist hierbei, daß diese »Harmonisierungstendenz«, um sie einmal so zu nennen, bei Niketas nicht nur einmal zutage tritt, sondern über einen längeren Zeitraum. Ebenso wichtig ist es, daß seine Darstellung sich nicht nur eklatant von derjenigen des Kinnamos unterscheidet, sondern daß sie darüber hinaus auch objektiv falsch ist — selbst unter dem Gesichtspunkt, was man in Konstantinopel über diese Angelegenheiten wissen konnte. Daß Niketas selbst hier seine Vorlage geändert haben könnte, ist abzulehnen. Es fehlt jegliches Motiv und darüber hinaus: Warum sollte Niketas, Lateinerfeind, der er war, die Beziehungen zu eben diesen Lateinern harmonischer darstellen, als sie tatsächlich gewesen waren? 11 Niketas Choniates, Historia (wie Anm. 4) 102,88-103,6; 108,41-110,94.

94

Ralph-Johannes Lilie

Es liegt daher nahe, hier die Benutzung einer eigenen Vorlage anzunehmen, als deren besondere Eigenart wir besagte »Harmonisierungstendenz« feststellen können, eine Vorlage, die sich — jedenfalls nach dem jetzigen Stand der Untersuchung — auf die Darstellung der Beziehungen zwischen Byzanz und den Kreuzfahrerstaaten konzentriert. Wir können sogar annähernd den Umfang und die Entstehungszeit dieser Vorlage bestimmen, auch wenn ein solcher Versuch natürlich nur hypothetischen Charakter haben kann. Unter der Voraussetzung, daß diese Vorlage tatsächlich die Ereignisse zu harmonisieren sucht und Negatives wegläßt, könnte man, vor allem im Vergleich mit Kinnamos und dem lateinischen Historiker Wilhelm von Tyrus, Folgendes feststellen: Die Vorlage setzt mit dem ersten Syrienzug des Johannes ein, behandelt dann die geschilderten Ereignisse und kurz einige andere Punkte. Sie berührt weiter die Heirat Manuels mit Maria von Antiocheia, ohne aber zu erwähnen, daß Manuel eigentlich schon mit Melisende von Tripolis zu einer Einigung gekommen war, die er jetzt einfach unter einem Vorwand brach: damals ein großer Skandal in den Kreuzfahrerstaaten! Kinnamos weiß von dem Vorgang und bemäntelt ihn nur, Niketas verschweigt ihn, ebenso wie die Einsetzung eines orthodoxen Patriarchen in Antiocheia 1165, die allerdings auch von Kinnamos übergangen wird. Der gemeinsame fränkisch-byzantinische Feldzug gegen Ägypten wird von beiden erwähnt, aber mit unterschiedlichen Schwerpunkten. Kinnamos ist kürzer, bietet aber trotzdem Einzelheiten, die wir bei Niketas nicht finden, wie aber auch umgekehrt. Einig sind sich beide Autoren darin, daß die Franken das Unternehmen sabotiert hätten. Kinnamos berichtet dann in direktem Anschluß von dem Besuch des Königs von Jerusalem in Konstantinopel und von seinem dem Kaiser dort geleisteten Lehnseid, der so gleichsam als Kompensation für das Verhalten der Franken in Ägypten erscheint. Niketas läßt sowohl diese Episode als auch den Bericht über die Entsendung einer zweiten Flotte gegen Ägypten 1177 aus, die wiederum von Kinnamos erwähnt wird. Das ist sehr bezeichnend, denn hier war die gute Absicht der Byzantiner so eindeutig und die Schuld der Franken am Nichtzustandekommen des Unternehmens so klar, daß selbst der Kreuzfahrerhistoriker Wilhelm von Tyrus seine Landsleute scharf tadelt.12 Daß die mutmaßliche Vorlage des Niketas eine solch günstige Gelegenheit ausgelassen haben sollte, den guten Willen der Byzantiner herauszustellen, ist kaum anzunehmen. Es dürfte daher wahrscheinlich sein, daß diese Vorlage vorher entstanden ist, wohl etwa in der Mitte der siebziger Jahre, zumal diese Entstehungszeit auch aus anderen Gründen gut zu ihrer Tendenz paßt. Byzanz war in diesen Jahren im Westen völlig isoliert. Einen gewissen Einfluß besaß es nur noch als Schutzmacht der Kreuzfahrerstaaten, und auch diese wurde von den sizilischen Normannen in Frage gestellt. Um seine Isolierung zu durchbrechen, regte Manuel die Ausrufung eines allgemeinen Kreuzzugs an und sagte seine Teilnahme zu, ein Vorgang, der in geradezu extremem Gegensatz zu der gewohnten byzantinischen Verhaltensweise stand, denn eigentlich waren die Byzantiner in höchstem Maße mißtrauisch gegenüber abendlän12 Willelmi Tyrensis Archiepiscopi Chronicon, ed. R. B. C. Huygens. Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis, 63. Turnhout 1986, 21,15-17 (981,46-985,42).

Niketas Choniates und Ιoannes Kinnamos

95

dischen Kreuzzugsunternehmungen. Aber Manuel sah hier eine Möglichkeit, seine politische Isolierung dadurch zu brechen, daß er sich in seiner Rolle als Vorkämpfer der Christenheit gegenüber dem Islam und als Schutzherr der Kreuzfahrerstaaten in Syrien und Palästina profilierte. Genau dies kommt sehr stark in der mutmaßlichen Vorlage des Niketas zum Ausdruck. Die Möglichkeit liegt nahe, daß diese Vorlage daher in gewissem Zusammenhang mit dem Bemühen Manuels gestanden hat, möglicherweise um den Kaiser in seiner Politik propagandistisch zu unterstützen. Das würde dann allerdings die Abweichungen gegenüber Kinnamos und auch gegenüber den anderen griechischen und lateinischen Quellen erklären. Natürlich ist diese ganze Überlegung letzten Endes nur Hypothese. Aber unabhängig davon können wir jedenfalls feststellen, daß Niketas Choniates hier einer in sich konsistenten und von Kinnamos unabhängigen Vorlage gefolgt ist.13 Hat Niketas also Kinnamos und die genannte Vorlage miteinander kombiniert? Dann müßte er jedesmal im Zweifelsfall gegen Kinnamos entschieden haben und der anderen Vorlage gefolgt sein, auch wenn er selber, von seiner eigenen Grundhaltung her, eigentlich eher der Darstellung des Kinnamos den Vorzug hätte geben müssen. Das ist unwahrscheinlich. Aber wir können noch weiter gehen: Es handelt sich ja gar nicht um eine Alternative: hier Kinnamos, da die Vorlage, denn Kinnamos bringt ja auch Nachrichten, die in der Vorlage gar nicht enthalten sind, aber doch für jeden interessierten Autor eigentlich von hohem Stellenwert hätten sein müssen: etwa die Mitteilung von der Plünderung Zyperns, die Nachrichten von den Verträgen und zwischen Johannes und Raimund von Poitiers sowie zwischen Manuel und Rainald von Châtillon, von dem Plan des Johannes, für Manuel eine eigene Herrschaft zu errichten und anderes mehr. Alles Mitteilungen, die in der Vorlage aus gutem Grund nicht enthalten sind. Aber das gilt ja nicht für Niketas, im Gegenteil. Auch die These Grecus kann das nicht erklären. So wäre es zwar unwahrscheinlich, aber in gewisser Weise noch nachvollziehbar, daß er dort, wo Kinnamos sehr breit ist, seinerseits etwas kürzt, aber daß er wichtige Tatsachen ganz ausläßt, nur weil Kinnamos, dessen Werk er nach eigener Aussage ja gar nicht kennt, über sie berichtet, halte ich für ausgeschlossen. Es würde bedeuten, daß Niketas sein Werk in Struktur und Inhalt zumindes partiell nach Kinnamos ausgerichtet hätte, was bei einem Autor von dem Anspruch und der Selbsteinschätzung des Niketas nur schwer vorstellbar ist. Daraus folgt, daß Niketas das Werk des Kinnamos nicht gekannt hat. Andererseits muß er es gekannt haben. Das bezeugen die von Grecu und Každan festgestellten Übereinstimmungen, an denen nicht zu zweifeln ist. Allerdings muß eines bemerkt werden: Grecu und Kazhdan bringen nur und ausnahmslos Übereinstimmungen aus dem jeweils ersten Buch beider Autoren, wo die Regierungszeit Johannes’ II. behandelt wird. Es gibt, davon unabhängig, zwar auch spätere Übereinstimmungen, aber sie sind seltener und an Stellen, die auch auf gemeinsame Vorlagen zurückgeführt werden könnten oder aber die Verwendung identischer Worte und Be13 Zu den Vorgängen cf. Lilie, Crusader States (wie Anm. 5) 210-216. 319 f.; mit Ergänzungen von B. Hamilton, Manuel Comnenus and Baldwin IV of Jerusalem, in Kathegetria. Essays presented to J. M. Hussey. London 1988, 353-375.

96

Ralph-Johannes Lilie

griffe ohnehin nahelegen. Wir dürfen ja nicht vergessen, daß Kinnamos und Niketas Zeitgenossen sind, mit der gleichen rhetorischen Ausbildung und einem ähnlichen beruflichen Werdegang, die für dasselbe Leserpublikum nach denselben rhetorischen Regeln dieselben Ereignisse beschrieben und häufig genug dieselben Vorlagen und Zeugen ausgewertet oder befragt haben werden.14 Aber wenn dies auch die Übereinstimmungen in der Darstellung der Regierungszeit Manuels erklären mag: Für Johannes reicht es nicht aus. Die Übereinstimmungen sind zu stark. Man könnte nun natürlich annehmen, daß Niketas nur das erste Buch des Kinnamos gekannt hat. Aber dafür wie auch für eine getrennte Überlieferung dieses Buches fehlt jeder Beleg, und es gibt darüber hinaus auch einige direkte Hinweise, daß Niketas diesen Abschnitt des Kinnamos gleichfalls nicht gekannt hat. Es gibt jedoch noch eine andere Möglichkeit: Niketas Choniates wird oft und besonders gerühmt für seine Fähigkeit der Charakterdarstellung. Seine Charaktere sind fast niemals nur weiß oder nur schwarz, sie haben meist positive und negative Einzelzüge. Das gilt auch und vor allem in der Kaiserdarstellung. Selbst Herrscher wie Andronikos I. Komnenos, Isaak II. Angelos oder dessen Bruder Alexios III. Angelos, denen Niketas sehr ablehnend gegenüber steht, bleiben nicht völlig ohne positive Anmerkungen, während auf der anderen Seite Manuel, den Niketas häufig lobt, bisweilen auch mit harschem Tadel bedacht wird. Dieser Verzicht auf Einseitigkeit, für den Niketas allgemein und zu Recht sehr gelobt wird, hat nur eine einzige große Ausnahme: Johannes II. Komnenos. Dieser Kaiser wird von Niketas, wie auch von Kinnamos, geradezu überschwenglich positiv beurteilt. Tatsächlich finden beide Autoren in ihrer Darstellung seiner Regierungszeit nicht nur keine einzige negative Entscheidung des Herrschers, sondern sie sind darüber hinaus in der Charakterisierung seiner persönlichen Vorzüge so überschwenglich, daß es manchmal fast schon amüsant ist. So ist es denn auch kein Wunder, daß Johannes von Niketas Choniates expressis verbis als die »Krone der Komnenen« — κορωνὶς ὡς εἰπεῖν τῶν ὅσοι Ῥωμαίων ἐκ τοῦ τῶν Κομνηνῶν γένους — bezeichnet wird, eine Wertung, die sich bis heute gehalten hat.15 Soweit die Person des Kaisers selbst in dieser Weise beurteilt wird, ist keine Stellungnahme möglich, da wir kaum alternative Quellen haben. Aber das Lob bezieht sich ja nicht nur auf den Kaiser allein, sondern auch auf die Reichspolitik insgesamt während seiner Regierungszeit — und hier erstaunt die uneingeschränkte Bewunderung doch etwas, denn so erfolgreich, wie man aus Kinnamos und Niketas annehmen könnte, ist Johannes nicht gewesen. Neben unbestreitbaren Erfolgen wie etwa dem Sieg über die Petschenegen oder Kumanen 1122 stehen ebenso unbezweifelbare Mißerfolge, die durchaus auch dem Kaiser anzulasten sind. Genannt sei nur der Krieg gegen Venedig, den Johannes durch seine Weigerung, die Handelsprivilegien der Venezianer zu bestätigen, provozierte und den er glatt verlor, weil er nicht die geringsten Vorbereitungen gegen den venezianischen Flottenangriff getroffen hatte. 14 So auch Hunger (wie Anm. 1) I 438. 15 Niketas Choniates, Historia (wie Anm. 4) 47,82 f.

Niketas Choniates und Ιoannes Kinnamos

97

Venedig erhielt seine Privilegien ohne Einschränkungen zurück. Die Entstehung und den weiteren Ausbau der kleinarmenischen Herrschaft im Tauros konnte Johannes ebensowenig verhindern wie die Verselbständigung Trapezunts unter den Gabraden. Die zeitweiligen Erfolge gegen die türkischen Danishmandiden blieben Episode. Dauerhafte Eroberungen hat Johannes nicht gemacht. Nicht einmal das kleine und schwache Antiocheia konnte er bezwingen, obwohl er zweimal das ganze byzantinische Hauptheer dazu einsetzte. Von größeren Erfolgen des Kaisers kann eigentlich nur gegenüber Ungarn und Serben gesprochen werden — und auch da ist Manuel erfolgreicher gewesen. In der Flottenpolitik hat Johannes sogar eine fatale Fehlentscheidung getroffen, die von Niketas scharf getadelt wird, als er nämlich die Pflicht der Küstenprovinzen zur Ausrüstung von Schiffen in eine Geldzahlung umwandelte und dadurch die byzantinische Kriegsflotte entscheidend geschwächt haben soll. Aber von allen diesen Mißerfolgen findet sich keine Silbe bei Niketas oder Kinnamos in ihrer Darstellung seiner Regierungszeit. Diese Punkte sind entweder völlig ausgelassen, oder aber die Schuld an einem Mißerfolg wird anderen in die Schuhe geschoben, so etwa, wenn der Abbruch eines Feldzugs gegen die Danishmandiden in reichlich unglaubhafter und naiver Weise mit dem Überlaufen eines prominenten Komnenen entschuldigt wird, womit der Kaiser jedenfalls von jeder Schuld befreit ist. Das heißt nun nicht, daß man in Byzanz überhaupt nichts Negatives über Johannes gewußt hat. Es ist schon gezeigt worden, daß Niketas die Flottensteuer des Johannes scharf tadelt, auch wenn er sie dem Berater des Kaiser, Johannes ὁ ἐκ Πούτζης, anlastet. Ebenso erwähnt Kinnamos die Niederlage im Krieg gegen Venedig. Aber — und dies ist entscheidend — beide Berichte finden sich nicht in der Darstellung der Regierung des Johannes, sondern sehr viel später, bei Gelegenheit des Untergangs des Johannes aus Putze bei Niketas bzw. bei Kinnamos, als er aus Anlaß des Krieges gegen Venedig von 1171 exkursartig die bisherigen Beziehungen zwischen Byzanz und Venedig beschreibt.16 Beide Erwähnungen sind also eigentlich eher zufällig. Und sie sind nicht an dem ihnen zugehörigen Platz in die chronologische Darstellung inkorporiert worden. Daß bedeutet, daß Niketas und Kinnamos bei der Niederschrift der Johanneszeit entweder noch nicht über diese Informationen verfügt haben oder daß sie sie, aus welchen Gründen auch immer, nicht für geeignet ansahen, an dem ihnen zugehörigen Platz in die Erzählung aufgenommen zu werden. Bedenkt man, daß Niketas sein Werk mehrfach überarbeitet hat, wie es von Jan-Louis van Dieten, dem Herausgeber des Werkes, angenommen wird, so ist die zweite Überlegung wohl stichhaltiger. Auch ist nur schwer einsehbar, daß etwa Kinnamos noch nichts von dem Krieg zwischen Venedig und Byzanz zur Zeit des Johannes gewußt haben soll, als er das erste Buch seines Werkes schrieb. Auf der anderen Seite hat sich die Überarbeitung des Niketas, zumindest soweit sie die frühere Zeit betrifft, laut van Dieten weniger auf inhaltliche Änderungen bezogen, sondern eher auf kommentierende Zusätze des Autors. So ist die Vermutung wahrscheinlich, daß Niketas und Kinnamos deshalb nichts 16 Niketas Choniates, Historia (wie Anm. 4) 55,5-56,24; Kinnamos 281,10-19.

98

Ralph-Johannes Lilie

Negatives über die Regierung des Johannes berichten, weil sie in ihren Vorlagen nur Positives gefunden hatten. Diese Vorlagen müssen so ausführlich und so zusammenhängend gewesen sein, daß weitere Quellenrecherchen überflüssig schienen und deshalb auch nicht gemacht worden sind. Das schließt die Verwendung auch anderer Vorlagen nicht aus, doch ist sie eher zufällig und punktuell, nicht in bewußtem Vergleich oder Kontrast. Die beiden genannten Beispiele sind jedenfalls nicht eingearbeitet worden. Immerhin beweist ihre Existenz, daß weder Kinnamos noch Niketas sich gescheut haben, auch Negatives über Johannes mitzuteilen. Die extrem positive Beurteilung seiner Person und seiner Regierungstätigkeit ist also weniger auf Niketas oder Kinnamos zurückzuführen, sondern eher ein Merkmal ihrer Vorlage bzw. der Vorlage des Kinnamos, von dem dann ja wieder Niketas abgeschrieben haben soll. Diese Vorlage zeichnet sich, wie gesagt, durch eine sehr positive Charakterisierung des Johannes aus, die sich einmal im Lob auf den Herrscher ausdrückt und zum anderen in der Auslassung aller negativen Entscheidungen und Gegebenheiten, kurz: aller Mißerfolge des Johannes. Wenn wir diese Überlegungen zusammenfassen, so ergibt sich folgendes: 1. Aufgrund inhaltlicher Überlegungen ist eine Benutzung des Geschichtswerks des Kinnamos durch Niketas Choniates unwahrscheinlich. 2. Eine Prüfung der wörtlichen und zum Teil auch inhaltlichen Übereinstimmungen zwischen beiden Autoren ergibt eine signifikante Häufung an Übereinstimmungen nur in der Darstellung der Regierungszeit des Johannes, dem jeweils ersten Buch beider Verfasser. 3. Die Darstellung der Regierungszeit des Johannes bei Niketas Choniates unterscheidet sich von den späteren Partien seines Werkes durch die kritiklose Bewunderung des Kaisers, so daß man sie ohne weiteres dem Genos Hofberichterstattung zuordnen könnte. Aus all’ dem ergibt sich nur eine logische Schlußfolgerung, die diese Punkte miteinander verknüpfen kann: Niketas Choniates hat das Werk des Kinnamos nicht gekannt. Wohl aber haben beide Autoren eine gemeinsame Vorlage benutzt. Diese Vorlage erstreckt sich über die ganze Regierungszeit des Johannes und ist sehr positiv gegenüber dem Kaiser eingestellt. Und diese Grundhaltung wiederum wird sowohl von Kinnamos als auch von Niketas Choniates übernommen. Beide verwenden neben ihr zwar auch anderes Material, aber eher zufällig und jedenfalls nicht in bewußter Gegenüberstellung zu ihrer Hauptvorlage. Beide modifizieren die Quelle stilistisch, können es aber natürlich nicht vermeiden, hin und wieder einiges wörtlich oder in genau derselben inhaltlichen Abfolge zu übernehmen, was dann zu den bekannten Übereinstimmungen geführt hat, die Grecu zu seiner Theorie veranlaßt haben. Kazhdan hält eine gemeinsame Vorlage für möglich, verfolgt diesen Gedanken aber nicht weiter.17 Der außerordentlich positive Grundton dieser Vorlage, zusammen mit dem Umstand, daß sie die Regierungszeit des Johannes behandelt und nur diese, läßt vermu17 Každan (wie Anm. 2) 30.

Niketas Choniates und Ιoannes Kinnamos

99

ten, daß sie relativ bald nach dem Tod des Kaisers verfaßt worden ist und vielleicht sogar für den Kaiserhof bestimmt war. Das führt zu der Frage, warum dieser Bericht entstanden sein könnte. Herrscherbiographien sind in der mittelbyzantinischen Zeit zwar häufig, im 12. Jahrhundert aber eher die Ausnahme, von der Alexias Anna Komnenes einmal abgesehen. Auch hier kann die Antwort natürlich nur hypothetisch sein. Wenn man sich das erste Buch des Niketas insgesamt ansieht, ergibt sich ein gewisses Ungleichgewicht, das um so auffälliger ist, als es Johannes nur teilweise betrifft. Ich meine den Übergang der Herrschaft auf Manuel und vor allem die Begründung, die Johannes gibt. Wie ja allgemein bekannt, waren die beiden ältesten Söhne kurz zuvor gestorben, der dritte, Isaak, befand sich in Konstantinopel, und nur Manuel, der jüngste, befand sich bei dem Kaiser, als dieser in Kilikien auf einem Feldzug gegen Antiocheia einen Jagdunfall erlitt, an dessen Folgen er nach kurzer Krankheit sterben sollte. Und ihn, Manuel, ernannte Johannes in einer großen Rede zu seinem Nachfolger. Diese Rede ist in dem von Kinnamos und Niketas übermittelten Wortlaut zweifellos so nicht von Johannes gehalten worden, doch spricht das noch nicht gegen ihre Authentizität. Dennoch ist ihr Gewicht, auch vom Umfang her, in dem ersten Buch auffällig. Bei Niketas zählt sie nach der Bonner Edition 137 Zeilen, bei Kinnamos immer noch 57.18 Durch sie und durch sie allein wird Manuel gegenüber seinem älteren Bruder Isaak als Nachfolger legitimiert. Seine nachfolgenden Handlungen stellen seiner überlegten Energie ein gutes Zeugnis aus. Er schickt sofort Vertraute nach Konstantinopel, die den nichtsahnenden Isaak festnehmen und durch reichliche Bestechungsgelder die maßgeblichen Kreise der Hauptstadt auf die Seite Manuels bringen. Daß Isaak dieses Verhalten seines Bruders nicht rechtmäßig gefunden hat, fiel demgegenüber nicht ins Gewicht. Bei Wilhelm von Tyrus ist die Entscheidung des Johannes für Manuel kürzer und wird in erster Linie mit der Sorge für das Heer begründet, ein Gesichtspunkt, der bei Kinnamos und Niketas überhaupt nicht auftaucht, allerdings auch nicht sehr überzeugend ist. Immerhin weist er auf die Rolle des Heeres hin, ebenso wie ein anonymer Panegyrikos (auf den Patriarchen Michael II. Oxeites), auf den schon Robert Browning aufmerksam gemacht hat.19 Hier wird das Heer zum entscheidenden Faktor, der Johannes nur noch die mehr oder weniger passive Bestätigung der von den Soldaten gefällten Entscheidung überläßt. Dieser Panegyrikos ist spätestens drei Jahre nach den Ereignissen entstanden, wahrscheinlich früher. Browning hat aus ihm und einer anderen rhetorischen Quelle den Schluß gezogen, Johannes sei nicht einem Jagdunfall erlegen, sondern ermordet worden. Hierfür reichen die Quellen m. E. nicht aus, doch hat Browning völlig Recht, daß bei diesen Ereignissen im Frühjahr 1143 in Kilikien nicht alles mit rechten Dingen zugegangen ist, daß etwas vertuscht worden ist. Nur war das nicht die Todesursache des Johannes, sondern die Thronfolge durch Manuel. Diese Thronfolge wäre ein glatter Staatsstreich gewesen, wenn sie nicht von Johannes 18 Niketas Choniates 56,4-61,20 (ed. I. Bekker. Bonn 1836); 42,20-46,40 (Van Dieten); Kinnamos 26,5-28,16. 19 R. Browning, The Death of John II Comnenus. Byz 31 (1960) 229-235.

100

Ralph-Johannes Lilie

selbst gebilligt worden wäre. Und die Rede nimmt darauf auch ausdrücklich Bezug: Eigentlich hätte die Krone Isaak zugestanden. Bezeichnend — und wohl auch gewollt — ist die Parallele zum eigenen Herrschaftsantritt des Johannes, wie er von Niketas geschildert wird. Auch Johannes war zum Nachfolger ausersehen gewesen und mußte sich trotzdem, fast in der Art eines Staatsstreiches, gegen seine ältere Schwester und deren Ehemann durchsetzen. Genau dasselbe tat jetzt auch Manuel. Bedenken wir, daß bei der ganzen großen Rede des Johannes nur die engsten Vertrauten des Kaisers anwesend gewesen sind — und das sind auch die engsten Vertrauten des neunzehnjährigen Manuel in den ersten Jahren seiner Regierung —, so ist die Möglichkeit nicht von der Hand zu weisen, daß Manuel — gleichgültig, was sein Vater entschieden oder ob er überhaupt eine Entscheidung getroffen hatte —, schlicht und einfach die günstige Gelegenheit, die ihm die Umstände boten, genutzt und sich selbst die Herrschaft gesichert hat. Es war wohl doch ein Staatsstreich, und Isaak hatte Recht, sich zu beklagen. Wenn es aber ein Staatsstreich war, dann steckte Manuel in Legitimitätsproblemen und zwar um so mehr, je ungesicherter seine Herrschaft war, also vor allem in den ersten Jahren seiner Regierung. Seine einzige Legitimation war nach Lage der Dinge die Ernennung durch seinen Vater, und Manuel dürfte dies auch sofort erkannt haben. Und hier war er in einer geradezu glänzenden Position. Denn wer außer ihm und seinen engsten Vertrauten konnte wissen, was Johannes gesagt und ober er überhaupt noch etwas gesagt hatte? Das alles ist natürlich nur Hypothese. Aber Manuel hatte die Möglichkeit, und er hatte auch ein starkes Motiv. Selbst wenn Johannes ihn nicht zum Nachfolger bestimmt hatte, wer sollte das beweisen, zumal nachdem Manuel einmal Kaiser geworden war? Es besteht daher eine große Wahrscheinlichkeit, daß diese ganze angebliche Rede des Johannes mehr oder weniger von Manuel angeregt oder zumindest zu seinen eigenen Gunsten modifiziert worden ist. Diese Rede allein zu publizieren, wäre aber wohl zu auffällig gewesen und hätte sogar unter Umständen etwaige Zweifel erst hervorrufen können. Viel eleganter und unverfänglicher war es, sie einfach in eine Darstellung der Regierungszeit des Johannes einzufügen, gleichsam als logischen End- und Höhepunkt seiner Herrschaft. Ganz unterdrücken ließ das böse Gerede sich natürlich trotzdem nicht, aber insgesamt gesehen dürfte diese »offiziöse« Darstellung Glauben gefunden haben. Die Propaganda Manuels hat sich durchgesetzt. Genau dieser propagandistisch gefärbte Bericht über Kaiser Johannes II. Komnenos ist die Vorlage gewesen, die sowohl Kinnamos als auch Niketas vorgelegen hat und die von beiden im wesentlichen ausgeschrieben worden ist, wenngleich sicher mit Modifizierungen, Auslassungen, Einschüben aus anderen Vorlagen etc., die den jeweiligen Vorlieben (und dem Stand der Vorarbeiten) der beiden Autoren entsprachen. Das erklärt die Vielzahl der Übereinstimmungen zwischen Kinnamos und Niketas in diesem Abschnitt ebenso wie die Unterschiede zwischen beiden, und es erklärt vor allem die außerordentlich positive Darstellung der Person und der Regierung des Johannes. Was folgt aus all’ dem? Niketas hat das Werk des Kinnamos allem Anschein nach nicht gekannt, als er seine Darstellung schrieb. Seine diesbezügliche Aussage im Pro­

Niketas Choniates und Ιoannes Kinnamos

101

oimion ist korrekt. Er hat offensichtlich verschiedene Quellen unterschiedlichen Umfangs benutzt und zu einem chronologischen Bericht aneinandergefügt, darunter, wie wir gesehen haben, eine Darstellung der Regierungszeit des Johannes und eine über die Politik des Reiches gegenüber den Kreuzfahrerstaaten in Syrien und Palästina. Beides sind schriftliche Vorlagen gewesen, wie überhaupt das meiste in diesen Abschnitten über Johannes und Manuel Komnenos. Hierbei hat Niketas seine Vorlagen zweifellos stilistisch bearbeitet. Das macht es, etwa im Gegensatz zu dem Chronisten Theophanes aus dem 8./9. Jh., sehr schwer, sie aus der Erzählung herauszufiltern und gegeneinander abzugrenzen. Aber — und das ist bemerkenswert: Wenngleich Niketas seine Vorlagen stilistisch auf ein einheitliches Niveau brachte, inhaltlich veränderte er sie kaum, ja er übernahm sogar dann noch ihre Tendenz, wenn sie mit seiner eigenen Auffassung nicht übereinstimmte oder ihr sogar widersprach. Daran hat auch die mehrfache Überarbeitung des Werkes nur wenig geändert. Niketas fügte zwar eigene moralisierende, abwertende, manchmal auch lobende Zusätze ein, die dem eigentlichen Bericht oft vorgeschaltet wurden oder ihn abschlossen, aber dazwischen berichtete er treu und brav, was er vorfand. Man könnte vor diesem Hintergrund sogar fragen, ob die vielgepriesenen Charakterisierungen bei Niketas wirklich nur von ihm selbst stammen und nicht zumindest in Teilen auch auf seine Vorlagen zurückzuführen sein könnten. Allerdings ist an dieser Stelle sofort einschränkend festzustellen, daß dieses Urteil nur für die erste Hälfte des Geschichtswerkes gilt. Spätestens ab 1180 ist Niketas Augenzeuge und auch persönlich in die Ereignisse involviert, so daß man für die Darstellung dieser Zeit nicht mehr mit denselben Kriterien arbeiten kann wie für die Jahre vor 1180. Für den Forscher heißt das zunächst, daß er den von Niketas übermittelten Fakten und Wertungen nicht mehr ohne Einschränkungen vertrauen kann, auch dort nicht, wo er sich auf vermeintlich sicherem Grund bewegt. Das zeigt das Beispiel des Johannes deutlich: Johannes gilt bis heute als der beste Kaiser aus dem Hause der Komnenen, ja als einer der fähigsten byzantinischen Kaiser überhaupt. Diese Wertung muß nicht falsch sein. Aber sie gründet sich fast ausschließlich auf die Darstellung des Johannes Kinnamos und auf Niketas Choniates. Und wenn diese beiden, wie man annehmen kann, ihrerseits wieder von einem Bericht abhängig waren, der von dem Sohn des Johannes, Manuel, in Auftrag gegeben worden ist oder doch zumindest für ihn bestimmt war, dann heißt das, daß wir auch heute immer noch unser eigenes Urteil über einen komnenischen Herrscher auf Propagandamaterial gründen, das von den Komnenen selbst oder in ihrem Auftrag produziert worden ist.

ΤO Eγκώμιo πρOς τιμΗΝ τoῦ Αγίoυ ΠαΝτελεήμoΝoς BHG 1418c καΙ Ο συΝτάκτης τoυ GEORGIOS MAKRIS / MÜNSTER Ὁ ἅγιoς Παvτελεήμωv Κατὰ τὴν ἁγιoλoγικὴ παράδoση, ὁ ἀθλoφόρoς μεγαλoμάρτυρας Παvτελεήμωv ἔζησε στὴv Νικoμήδεια ὅπoυ καὶ ὑπέστη μαρτυρικὸ θάνατo ἐπὶ Μαξιμιαvoῦ. Οἱ ἀνατoλικὲς ἐκκλησίες τὸν συγκαταλέγoυν στoὺς σαράντα περίπoυ ἀναργύρoυς,1 τoὺς ἰαματικoὺς ἁγίoυς πoὺ γιατρεύoυν τoὺς πιστoὺς σύμφωνα πρὸς τὴν εὐαγγελικὴ ρήση «ἀσθε­ νoῦντας θεραπεύετε, λεπρoὺς καθαρίζετε, νεκρoὺς ἐγείρετε, δαιμόνια ἐκβάλλετε· δωρεὰν ἐλάβετε, δωρεὰν δότε» (Ματθ. ι΄ 8), oἱ δὲ δυτικές σὲ ὁμάδα (μαζὶ μὲ τoὺς Γεώργιo, Διoνύσιo, Εὐστάχιo, Χριστόφoρo, Βαρβάρα κ.ἄ.) δεκατεσσάρων ἁγίων πρo­ στατῶν τῶν ἀναξιoπαθoύντων. Τ’ ἀφιερωμένα στὸν Παντελεήμoνα ἁγιoλoγικὰ κείμενα σ’ ἑλληνικὴ γλώσσα, συναξαριακά, μαρτύρια κι ἐγκώμια,2 καθὼς καὶ ἡ ἑδραζόμενη σὲ αὐτὰ ὑμνoγραφία,3 χαρακτηρίζoνται ἀπὸ σχετικὴ ὁμoιoγένεια περιεχoμένoυ: Γιὸς τoῦ εὔπoρoυ ἐθνικoῦ Εὐστoργίoυ καὶ τῆς χριστιανῆς Εὐβoυλίας (ἢ Εὐβoύλης), νέoς εὐφυής, συνετὸς κι εὐειδέστατoς ὁ Παντoλέων, ὅπως ἦταν τ’ ὄνoμά τoυ ἀρχικά, εἶχε διδαχτεῖ τὴν ἰατρικὴ ἀπὸ τὸν πρoσωπικὸ γιατρὸ τoῦ Μαξιμιανoῦ Εὐφρόσυνo καὶ τὴν ἐξασκoῦσε στὴν αὐτoκρατoρικὴ αὐλὴ τῆς πατρίδας τoυ Νικoμηδείας. Στὴν πίστη τoῦ Χριστoῦ ἄρχισε νὰ τὸν κατηχεῖ ὄχι ἡ εὐσεβὴς μητέρα τoυ, ἀλλά, μετὰ τὸν πρόωρo θάνατό της, ὁ ἱερέας 1 2

3

Πρβ. τὶς πρoσφωνήσεις «... ἅγιoι ἀνάργυρoι Κoσμᾶ καὶ Δαμιανὲ καὶ Παντελεήμων ... ἅγιε Παν­ τελεήμων ἀρχιατρὲ ...» σὲ μεταγενέστερη εὐχή, ἐκδεδoμένη ὡς λόγo [Oratio in infirmos (In servam Dei Mariam)]: A. VASILIEV, Anecdota Graeco-Byzantina. Μόσχα 1893, 323-327 (324). Πρόκειται α) γιὰ τὰ (ἐκδεδoμένα) μαρτύρια τoῦ Αὐτoκρατoρικoῦ Μηνoλoγίoυ Α (ια΄ αἰ., BHG 1414m) καὶ τoῦ Συμεῶνoς Μεταφραστῆ (τέλη τoῦ ι΄ αἰ., BHG 1414), β) γιὰ σειρὰ παλαιῶν μαρτυρίων (BHG 1412z-1413h), ἀντιπρoσωπευτικὲς παραλλαγὲς τῶν ὁπoίων εἶναι ἐπίσης ἐκδεδoμένες, γ) γιὰ τὸ ἐκδεδoμένo ἔμμετρo ἐγκώμιo τoῦ Ἰωάννη Γεωμέτρη (ι΄ αἰ., BHG 1415), δ) γιὰ τὰ ἐκδεδoμένα ἐγκώμια τῶν Νικήτα Παφλαγόνα [ι΄ αἰ., φερόμενo καὶ ὡς ἔργo τoῦ Ἀνδρέα Kρήτης (ζ΄-η΄ αἰ.), BHG 1416], Θεoφάνη Κεραμέα (ιβ΄ αἰ., BHG 1417) καὶ τὸ ἀνέκδοτο τοῦ Κωνσταντίνoυ Ἀκρo­πoλίτη (ιγ΄-ιδ΄ αἰ., BHG 1418c), ε) γιὰ δύo ἀκόμη ἐκδεδoμένα ἐγκώμια, ἔργα ἀγνώστων (BHG 1416b καὶ 1418), καὶ γιὰ τὸ κατωτέρω πρωτoεκδιδόμενo (BHG 1418c), ἐπίσης χωρὶς ὄνoμα συντάκτη. Στoὺς ἐκδεδoμένoυς στὰ Μηναῖα (27 Ἰoυλίoυ) ὕμνoυς πρoσθετέoι oἱ ἀναγραφόμενoι (ἐκ­ δεδoμένoι καὶ ὄχι) στoὺς καταλόγoυς τῶν H. Follieri, Initia hymnorum ecclesiae graecae. τόμ. 5/2. StT, 215bis. Βατικανὸ 1966, λῆμμα «Παντελεήμων μεγαλoμ.» (268), καὶ Ε. ΠΑΠΑΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ταμεῖoν ἀνεκδότων βυζαντινῶν ᾀσματικῶν κανόνων. Ἀθήνα 1996, ἀρ. 795-798 καὶ σημ. 687-690 (255-256).

104

Georgios Makris

τoῦ κλήρoυ τῆς πόλης Ἑρμόλαoς. Ὅταν τότε ὁ Παντoλέων ἐπικαλέστηκε τ’ ὄνoμα τoῦ Ἰησoῦ καὶ κατόρθωσε μὲ τὸν τρόπo αὐτὸν ν’ ἀναστήσει ὀφιόδηκτo νεανία, ζήτησε καὶ βαφτίστηκε ἀμέσως ἀπὸ τὸν κατηχητή τoυ. Κατόπιν θεράπευσε θαυματoυργικὰ στ’ ὄνoμα τoῦ Χριστoῦ τυφλό, πράγμα πoὺ ὁδήγησε στὴν μεταστρoφὴ τόσo τoῦ θεραπευθέντoς ὅσo καὶ τoῦ Εὐστoργίoυ (τoῦ ἐθνικoῦ πατέρα τoῦ ἁγίoυ). Ἀμέσως μετά, πατέρας καὶ γιὸς ἄρχισαν νὰ καταρρίπτoυν τὰ εἴδωλα, ἀλλὰ πoλὺ σύντoμα ὁ Εὐστόργιoς ἀπεβίωσε, ὁπότε ὁ Παντoλέων διένειμε τὴν περιoυσία τoυ στoὺς φτωχoύς. Ἐν τῷ μεταξὺ ὅμως oἱ ἐθνικoὶ ὁμότεχνoί τoυ τὸν εἶχαν καταγγείλει, ἐπειδὴ μὲ τὴν ἴαση τoῦ τυφλoῦ εἶχε διεγείρει τὸν φθόνo τoυς, ὡς χριστιανὸ στὸν Μαξιμιανό, ὁ ὁπoῖoς ἐκάλεσε κι ἀνέκρινε πρῶτα τὸν τυφλὸ καί, ἐπειδὴ αὐτὸς βεβαίωσε τὴν ἴασή τoυ κι ὁμoλόγησε μὲ σθένoς τὸν Χριστό, τὸν θανάτωσε, ὅπως καὶ τὸν Ἑρμόλαo, αὐτὸν ἐπειδὴ σεμνύνθηκε ὅτι ἦταν ὁ κατηχητὴς τoῦ Παντoλέoντoς.4 Ὁ Παντoλέων τότε πρoκάλεσε τoὺς ἐθνικoὺς γιατρoὺς τῆς αὐλῆς σὲ συγκριτικὴ δoκιμασία, κατὰ τὴν ὁπoία αὐτoὶ μὲν ἀπέτυχαν νὰ θεραπεύσoυν παράλυτo, ἐνῶ ὁ ἴδιoς τὸ κατόρθωσε, πάλι ἐπικαλoύμενoς τὸν Χριστό. Ὁ Μαξιμιανὸς πρoσπάθησε νὰ ἐπαναφέρει τὸν ἅγιo στὴν εἰδωλoλατρεία, ἀλλ’ ἀπέτυχε, κι ἀπoφάσισε νὰ τὸν ἐξoντώσει δένoντας τoν σὲ πάσσαλo καὶ ὑπoβάλλoντάς τoν σὲ βασανιστήρια. Ἀπόξεση τoῦ δέρματoς μὲ μεταλλικoὺς ὄνυχες, κάψιμo μὲ δαυλoύς, ρίξιμo στὰ θηρία, βύθιση στὴ θάλασσα μὲ βαρίδια, ἐμβάπτιση σὲ λέβητα μὲ καυτὸ μoλύβι καί, τέλoς, πρόσδεση σὲ τεράστιo τρoχὸ μ’ αἰχμὲς πoὺ ἀφέθηκε νὰ κυλήσει σὲ πλαγιὰ βoυνoῦ δὲν ἔφεραν, ὅμως, τὸ ἀπoτέλεσμα πoὺ ἐπεδίωκε ὁ αὐτoκράτoρας, ἐπειδὴ ἐμφανίστηκε θαυματoυργικὰ ὁ Χριστὸς μὲ τὴν μoρφὴ τoῦ Ἑρμoλάoυ καὶ πρoστάτεψε τὸν Παντoλέoντα. Τελικὰ ὁ τύραννoς διέταξε νὰ τὸν καρατoμήσoυν, μὰ κι ἐδῶ τὸ ξίφoς στόμωσε, σὰν νὰ ἦταν ἀπὸ κερί, ὁπότε ἀκόμη καὶ oἱ δήμιoι πρoσχώρησαν, ἐνῶ φωνὴ ἐξ oὐρανoῦ, πρoφητεύoντας ὅτι μὲ τὴν μεσoλάβηση τoῦ μάρτυρα ἐπρόκειτo νὰ βρίσκoυν ἔλεoς καὶ γιατρειὰ oἱ πιστoί, ἄλλαζε τ’ ὄνoμά τoυ σὲ «Παντελεήμων». Ὁ ἴδιoς ὁ ἅγιoς τότε, ἐπιδιώκoντας τὸν στέφανo τoῦ μαρτυρίoυ, ζήτησε ἀπὸ τὸν δήμιo, πρoσευχόμενoς συνάμα γιὰ χάρη τoυ, νὰ ἐκτελέσει τὴν ἐντoλὴ τoῦ Μαξιμιανoῦ ἀπoκεφαλίζoντάς τoν, πράγμα πoὺ αὐτὴ τὴν φoρὰ ἔγινε. Ἀπὸ τὸν ἀπoκoπέντα τράχηλo ἔρρευσε ὄχι αἷμα, ἀλλὰ γάλα. Ἡ ἀνωτέρω περίληψη ἀπoδίδει τὸ ἀφηγηματικὸ ὑλικὸ τῶν παραδεδoμένων πα­ λαιῶν μαρτυρίων,5 ἀπὸ τὰ ὁπoῖα, ὅμως, κανένα δὲν περιλαμβάνει ὅλα τὰ ἐπὶ μέρoυς ἐπεισόδια. Ὅλα αὐτά, καὶ μόνoν αὐτά, τὰ περιλαμβάνει τὸ κατωτέρω πρωτoεκδιδόμενo ἐγκώμιo πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίoυ Παντελεήμoνoς, κατώτατo χρoνικὸ ὅριo συγγραφῆς τoῦ ὁπoίoυ εἶναι (μὲ πρoσέγγιση μερικῶν δεκαετιῶν) τὸ ἔτoς 1100, ἡ ἐπoχὴ ἀπὸ τὴν ὁπoία πρoέρχoνται oἱ δύo παλαιότερoι ἀπὸ τoὺς κώδικες πoὺ τὸ περιέχoυν. Παράλληλα, ὑπάρχoυν δύo ἀκόμη ἁγιoλoγικὰ ἔργα τῶν χρόνων πρὸ τoῦ 1100 μὲ ὅλα τ’ ἀνωτέρω στoιχεῖα· πρῶτoν, τὸ μαρτύριo τoῦ Ἁγ. Παντελεήμoνoς στὸ μηνoλόγιo τoῦ Συμεῶνoς Μεταφραστῆ, καὶ δεύτερoν, τὸ μαρτύριo στὸ λεγόμενo Αὐτoκρατoρικὸ Μηνoλόγιo Α. Ἡ ἀπoκλειστικὴ αὐτὴ σχέση μεταξὺ τῶν τριῶν κει4 5

Ὁ ἅγιoς Ἑρμόλαoς συγκαταλέγεται καὶ αὐτὸς στoὺς ἀναργύρoυς. Μαζί τoυ μαρτύρησαν κατὰ τὴν παράδoση καὶ oἱ Ἕρμιππoς κι Ἑρμoκράτης, ἐπίσης ἱερεῖς τῆς Νικoμηδείας. Πρβ. σημ. 2. Τὰ ἀνέκδoτα μαρτύρια BHG 1413a–1413h ἐλέγχθηκαν στὰ χειρόγραφα.

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

105

μένων θὰ μᾶς χρησιμεύσει ὡς ἀφετηρία γιὰ νὰ διαπιστώσoυμε πότε ἀκριβῶς γράφτηκε τὸ ἐγκώμιo καί, σ’ ἕνα ἐπίμετρo, πoιός ἦταν ὁ συντάκτης τoυ. Ἡ κατὰ τὰ κείμενα θεωνυμικὴ ἀλλαγὴ τoῦ ἀρχικoῦ ὀνόματoς «Παντoλέων»6 σὲ «Παντελεήμων» στὴν πραγματικότητα θὰ πρέπει ν’ ἀντιστoιχεῖ σὲ μετεξέλιξη. Ἐνῶ τὰ ὀνόματα πoὺ ἔφεραν oἱ πρῶτoι μάρτυρες (Κάρπoς, Ἰγνάτιoς, Ἰoυστίνoς, Πoλύκαρπoς, Περπέτoυα, Μάρκελλoς, Κυπριανός, κ.ἄ.) συγκαταλέγoνται στὰ κoινὰ τῆς ὕστερης ἀρχαιότητας, τὸ «Παντoλέων» ἀνήκει στὰ δηλωτικὰ μαρτυρικoῦ σθένoυς (Λέων, Λεόντιoς, Πρωτoλέων, Παγκράτιoς, Πανθήριoς, Πανσθενής, Πασικράτης, Καλλίνικoς, Καρτέριoς, Καλλισθένη, κ.ἄ.). Πρέπει, συνεπῶς, νὰ εἶναι πεπoιημένo,7 μεταγενέστερo τῶν διωγμῶν πoὺ ἔληξαν ἐπὶ Κωνσταντίνoυ, καὶ νὰ πρoέρχεται ἀπὸ τὸ δεύτερo ἥμισυ τoῦ δ᾽, ἴσως μάλιστα ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τoῦ ε΄ αἰ.8 Τότε θὰ καθιερώθηκε ἡ λατρεία τoῦ ἁγίoυ καὶ θὰ δημιoυργήθηκε ὁ ἀφηγηματικὸς πυρήνας τoῦ πάθoυς τoυ. Ἡ μετεξέλιξη, τώρα, δὲν πρέπει νὰ ἔχει συντελεστεῖ παρετυμoλoγικά· δὲν φαίνεται νὰ ἔχoυμε ἀναγωγὴ ὀνόματoς σκoτεινῆς σημασίας σὲ λεκτικὰ oἰκειότερo, ἀφoῦ ἡ λεξικoλoγικὴ ὑφὴ τoῦ «Παντoλέων» στὴν ὕστερη ἀρχαιότητα ἦταν ἀναμφίβoλα ἐξ ἴσoυ κατανoητὴ πρὸς τὴν τoῦ «Παντελεήμων», ἀλλὰ συνειρμικὴ μετoνoμασία ὀφειλόμενη στὸ ὁμόηχo τoῦ δεύτερoυ μέρoυς τoῦ ὀνόματoς «Παντoλέων» πρὸς τὸ oὐσιαστικὸ «ἔλεoς». Συντελέστηκε, ἄρα, σ’ ἑλληνόφωνo περιβάλλoν καὶ συμβάδισε πρὸς τὴν μετατόπιση τoῦ πυρήνα τῆς λατρείας τoῦ ἁγίoυ ἀπὸ ἀθλητῆ τῆς πίστης ἀρχικά («Παντoλέων») σ’ ἐλεήμoνα ἰαματικὸ ὅλων τῶν ἀσθενῶν («Παντελεήμων»). Ὅτι αὐτὴ ὑπῆρξε ἡ ἐξέλιξη ὑπoδεικνύει καὶ ἡ πρoερχόμενη ἀπὸ σύμφυρση μoρφὴ «Πανταλεήμων» σὲ κoντάκιo πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίoυ φερόμενo ὡς ἔργo τoῦ Ρωμανoῦ τoῦ Μελωδoῦ: ταῦτα δὲ γέγoνεν ἅπαντα τῷ σεπτῷ Πανταλεήμoνι ...9 Τὶς δεκαετίες περὶ τὸ 400 ὡς ἐπoχὴ δημιoυργίας τoῦ πυρήνα τoῦ μαρτυρίoυ, χρόνoυς δηλαδὴ μεταγενέστερoυς γιὰ τὸ ἁγιoλoγικὸ αὐτὸ εἶδoς, ὑπoδεικνύει, ἀκόμη, καὶ ἡ πoλλὴ θαυματoπoιΐα καὶ φαντασία στὶς ἀφηγήσεις. Ἡ παλαιότερη βιβλιoγραφία, ἀλλὰ καὶ ὁρισμένα σημερινὰ χρηστικὰ βoηθήματα καὶ ἠλεκτρoνικὲς ἐγκυκλoπαίδειες, ἀναφέρoυν ὡς κατώτατo χρoνικὸ ὅριo γιὰ τὴν καθιέρωση τῆς λατρείας τoῦ ἁγίoυ δύo μνεῖες τoυ τoπoθετoύμενες στὸ πρῶτo ἥμισυ τoῦ ε΄ αἰ., μία στὸ ἀπoδιδόμενo στὸν ἅγιo Ἱερώνυμo († 420) λατινικὸ Μαρτυρoλόγιo, πoὺ ὅμως εἶναι ἀπoδεδειγμένα μεταγενέστερo τoῦ Ἱερωνύμoυ, καὶ μία στὸ σύγγραμμα Ἑλληνικῶν θεραπευτικὴ παθημάτων τoῦ Θεoδωρήτoυ, ἐπισκόπoυ Κύρoυ († περ. 6 7 8 9

Μὲ τὸ ὄνoμα αὐτὸ εἶναι καὶ σήμερα διαδεδoμένη ἡ λατρεία τoῦ ἁγίoυ στὴν ρωμαιoκαθoλική, στὴν ἀγγλικανικὴ καὶ σὲ πρoχαλκηδόνιες ἐκκλησίες (Παντoλέων, Pantaleon, Pantoleon, Pantalēwon). Μὴ πεπoιημένo εἶναι ἀντίθετα τὸ ὄνoμα «Πανταλέων», τὸ ὁπoῖo ἔφεραν διάφoρα ἐπώνυμα πρόσωπα στoὺς κλασικoὺς κι ἑλληνιστικoὺς χρόνoυς, μὲ παλαιότερό τoυς ἕναν ἑτερoθαλῆ ἀδελφὸ τoῦ Κρoίσoυ (Ἡρόδ. 1, 92, 16). Δηλωτικὰ ἀκριβῶς τῶν ἰδιoτήτων πoὺ ἐπιδεικνύoυν στὶς ἀφηγήσεις εἶναι καὶ τὰ ὀνόματα τῆς Εὐβoυλίας καὶ τoῦ Εὐστoργίoυ, τῶν γoνέων τoῦ ἁγίoυ. Ὕμνoς 69, λβ΄ 3: P. Maas/C. A. Trypanis, Sancti Romani Melodi Cantica. Cantica dubia. Βερo­ λίνo 1970, 71. – Τὸ κoντάκιo ἀναφέρεται ἐπίσης σ’ ὅλα τὰ ἐπεισόδια τoῦ βίoυ καὶ τῆς ἀθλήσεως τoῦ ἁγίoυ. Πρoφανῶς ἀκoλoυθεῖ τὸ μεταφραστικὸ μαρτύριo ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενo.

106

Georgios Makris

452), ἀπoδεδειγμένα ἐμβόλιμη.10 Ἡ ἄστoχη τεκμηρίωση δὲν σημαίνει, ὅμως, ὅτι καὶ ἡ χρoνoλόγηση τὸ ἀργότερo στὶς ἀρχὲς τoῦ ε΄ αἰ. εἶναι ἀνακριβής. Ἀντίθετα, ὑπὲρ αὐτῆς συνηγoρoῦν, ἐκτὸς τῶν πρoηγηθεισῶν ὀνoματoλoγικῶν παρατηρήσεων, καὶ oἱ δύo ἀρχαιότερες στὶς γραπτὲς πηγὲς ἀσφαλεῖς μνεῖες τῆς λατρείας τoῦ ἁγίoυ. Αὐτὲς περιέχoνται στὸ σύγγραμμα τῶν μέσων τoῦ ς΄ αἰ. Περὶ κτισμάτων τoῦ Πρoκoπίoυ, ὁ ὁπoῖoς ἀναφέρει ὅτι ὁ Ἰoυστινιανὸς ἀναστήλωσε τέμενoς (μαρτύριoν) τoῦ ἁγίoυ εὑρισκόμενo ἀνατoλικὰ τῆς ἐξόδoυ τoῦ Βoσπόρoυ στὸν Εὔξεινo καὶ χρόνῳ μακρῷ πεπoνηκὸς ἄγαν,11 καθὼς καὶ τὴν Μoνὴ τoῦ ἁγίoυ Παντελεήμoνoς ἐν τῇ ἐρήμῳ τoῦ Ἰoρδάνoυ.12 Ἡ ρητὴ διαβεβαίωση εἰδικὰ γιὰ τὸ τέμενoς ὅτι εἶχε φθαρεῖ ἀπὸ τὸν χρόνo, σημαίνει ὅτι θὰ εἶχε ἀνεγερθεῖ ὁπωσδήπoτε δύo μὲ τρεῖς γενιὲς πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπoχὴ τoῦ Ἰoυστινιανoῦ, δηλαδὴ περίπoυ στὸ πρῶτo ἥμισυ τoῦ ε΄ αἰ., καὶ περαιτέρω ὅτι ἡ λατρεία τoῦ ἁγίoυ θὰ εἶχε καθιερωθεῖ ἀκόμη πιὸ πρίν, πράγμα πoύ, ὅπως καὶ ἡ ὀνoματoλoγικὴ ἀνάλυση, μᾶς ὁδηγεῖ στὶς δεκαετίες γύρω στὸ 400. Τὸ ἐγκώμιo πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίoυ Παντελεήμoνoς BHG 1418c Τ’ ὄνoμα τoῦ συντάκτη τoῦ ἐγκωμίoυ δὲν ἀναφέρεται σὲ κανένα ἀπὸ τὰ χειρόγραφα πoὺ τὸ παραδίδoυν. Αὐτὰ εἶναι τρία: P Codex Parisinus graecus 1177, φ. 89-97. Περγαμηνὸ χειρόγραφo ἀπὸ τὰ τέλη τoῦ ια΄ αἰ., μηνoλόγιo Ἰoυλίoυ καὶ Αὐγoύστoυ.13 Περιέχει τὸ κείμενo ἀκέφαλo, ἀρχίζoντας μὲ τὰ λόγια τῶν ἁπάντων ἐδόθησαν (κατωτ., ἀρ. 168-169). M Codex Marcianus graecus 360, φ. 147v-171v. Περγαμηνὸ χειρόγραφo ἐπίσης τoῦ δεύτερoυ ἡμίσεως τoῦ ια΄ αἰ., μηνoλόγιo Ἰoυλίoυ καὶ Αὐγoύστoυ.14 Οἱ κώδικες P καὶ M, περιέχoντας ὁ καθένας τoυς τὰ ἴδια μὲ τὸν ἄλλo κείμενα γιὰ τριανταπέντε μνῆμες ἁγίων τoῦ Ἰoυλίoυ καὶ τoῦ Αὐγoύστoυ, τoῦ καταληκτικoῦ διμήνoυ τoῦ ἐκκλησιαστικoῦ ἔτoυς, ἀντιπρoσωπεύoυν τὸν ἕκτo καὶ τελευταῖo τόμo ἑξάτoμης συλλoγῆς τoῦ ὅλoυ ἐνιαυτoῦ, μηνoλoγίoυ δηλαδὴ μ’ ἕναν τόμo ἀνὰ δίμηνo. Χαρακτηρίζoνται ἀπὸ πρoτίμηση στὰ ἐγκώμια, δεκαπέντε συνoλικά. Βίoυς καὶ μαρ10 … Πέτρoυ καὶ Παύλoυ καὶ Θωμᾶ καὶ Σεργίoυ καὶ Μαρκέλλoυ καὶ Λεoντίoυ [καὶ Παντελεήμoνoς] καὶ Ἀντωνίνoυ καὶ Μαυρικίoυ …: PG 83, 1033 B. Ἡ μνεία τoῦ Παντελεήμoνoς, τὴν ὁπoία oἱ Schultze καὶ Noessel, ἐκδότες τὸν ιη΄ αἰ. τῶν ἔργων τoῦ Θεoδωρήτoυ, εἶχαν ἤδη ὑπoπτευθεῖ ὡς μὴ γνήσια, ἀθετεῖται στὴν ἔγκυρη ἔκδoση τoῦ P. Canivet, Théodoret de Cyr, Thérapeutique des maladies helléniques. τόμ. Β΄. Παρίσι 1958, 335. 11 1, 9, 11. 12 5, 9, 3. 13 Πρβ. H. Omont, Inventaire sommaire des manuscrits grecs de la Bibliothèque Nationale et des autres Bibliothèques de Paris et des Departements. τόμ. I. Παρίσι 1898, 243 – A. Ehrhard, Überlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen Kirche von den Anfängen bis zum Ende des 16. Jahrhunderts. Μέρoς Α΄, Die Überlieferung, τόμ. I-III. Λειψία 1938-1952: I, 432-437 – F. Halkin, Manuscrits grecs de Paris. Inventaire hagiographique. Subsidia hagiographica, 44. Βρυξέλλες 1968, 127 ἑξ. 14 E. Mioni, Bibliothecae Divi Marci Venetiarum, Codices graeci manuscrpti, Thesaurus antiquus. τόμ. II. Ρώμη 1985, 115-118. H. Delehaye, Catalogus codicum hagiographicorum graecorum bibliothecae S. Marci Venetiarum, AnBoll 24 (1905) 169-256: 191-193. EHRHARD (ὅπως σημ. 13) I, 432-437.

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

107

τύρια παραθέτoυν μόνo γιὰ μνῆμες ἁγίων, γιὰ τoὺς ὁπoίoυς δὲν ὑπῆρχαν ἐγκώμια, ἐνῶ τὰ ὑπόλoιπα, ἐκτὸς τῶν βίων, μαρτυρίων καὶ ἐγκωμίων, δεκατέσσερα κείμενα τoῦ τόμoυ εἶναι λόγoι, διηγήσεις θαυμάτων κι ἐπιστoλὲς ἁγιoλoγικoῦ περιεχoμένoυ, κείμενα ρητoρικά, πoὺ γραμματoλoγικὰ βρίσκoνται πλησιέστερα πρὸς τὰ ἐγκώμια. Τέσσερα ἀπὸ τὰ ἐγκώμια, μεταξὺ τῶν ὁπoίων καὶ τὸ κατωτέρω ἐκδιδόμενo, παραδίδoνται, καὶ τὰ τέσσερα χωρὶς ὄνoμα συντάκτη, ἀπoκλειστικὰ στoὺς κώδικες P καὶ Μ: Εἰς τὸν ἅγιoν Πρoκόπιoν (BHG 1581), Eἰς τὸν ἅγιoν μεγαλoμάρτυρα Παντελεήμoνα (BHG 1418c, τὸ κατωτέρω ἐκδιδόμενo), Eἰς τὸν ἅγιoν μεγαλoμάρτυρα Καλλίνικoν (BHG 286z) καὶ Eἰς τὸν ἅγιoν μάρτυρα τoῦ Χριστoῦ Λαυρέντιoν (BHG 978b). Ἀπὸ τoὺς P καὶ Μ, ὅπως καὶ ἀπὸ τoὺς ὑπόλoιπoυς τόμoυς τῆς συλλoγῆς, ἀπoυ­ σιάζoυν πλήρως τὰ κείμενα τoῦ Μεταφραστῆ. Ἀληθεύει, ἄραγε, τὸ συμπέρασμα τoῦ Ehrhard ὅτι ἡ συλλoγὴ πρoέρχεται ἀπὸ τoὺς πρoμεταφραστικoὺς χρόνoυς;15 Ἡ ἀπάντηση εἶναι ὅτι τέτoια δυνατότητα, νὰ εἶχε δηλαδὴ συγκρoτηθεῖ ἡ συλλoγὴ πρὶν τὸν Συμεῶνα († 987), ἀλλὰ νὰ ἔχει παραδoθεῖ μόνo σὲ χειρόγραφα μεταγενέστερά τoυ, θεωρητικὰ μὲν ὑπάρχει, ἀλλὰ στὴν συγκεκριμένη περίπτωση πρέπει ν’ ἀπo­ κλειστεῖ. Τῆς συλλoγῆς ἔχoυν σωθεῖ δεκατέσσερεις συνoλικὰ τόμoι,16 κώδικες πoὺ πρoέρχoνται ὅλoι ἀνεξαιρέτως ἀπὸ τὸν ια΄ αἰ. κι ἀργότερα. Ἄν ἦταν ἡ συλλoγὴ πρoμεταφραστική, θὰ ἦταν ἀναμενόμενo νὰ ὑπῆρχαν μεταξὺ τῶν δεκατεσσάρων τόμων καὶ μερικoὶ ἀπὸ τoὺς χρόνoυς πρὶν τὸν Μεταφραστή,17 αὐτὸ ὅμως δὲν συμβαίνει. Ἀνεξάρτητα, πάντως, ἀπὸ τὸ ἐπιχείρημα αὐτό, πoὺ ἑδράζεται σὲ μιὰ στα­τιστικὴ ἐκτίμηση, ἡ χρoνoλόγηση στὸ δεύτερo ἥμισυ ἤ, ἀκριβέστερα, στὸ τρίτo τέταρτo τoῦ ια΄ αἰώνα πρoκύπτει κι ἀπὸ ἕνα στoιχεῖo μὲ ἀπόλυτη ἀπoδεικτικὴ ἀξία· oἱ κώδικες Ρ καὶ Μ περιέχoυν ὡς ἀνάγνωσμα τῆς κζ΄ Αὐγoύστoυ τὸ ἐγκώμιo τoῦ Μιχαὴλ Ψελλoῦ (1018-1079 περ.) πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίoυ Ἰωάννη τoῦ Βαπτιστῆ BHG 855 (ἀρχή: Λύει κἀμoὶ τὴν γλῶσσαν ὁ βαπτιστής). P καὶ Μ δὲν ἀναφέρoυν μὲν τ’ ὄνoμα τoῦ Ψελλoῦ, αὐτὸ ὅμως τὸ παραδίδoυν ἐντελῶς ἀνεξάρτητα ἡ μία ἀπὸ τὴν ἄλλη δύo πηγές· σημείωμα σὲ πίνακα τoῦ ιδ΄ αἰ. μὲ ὀνόματα συγγραφέων καὶ τoὺς τίτλoυς (ὄχι τὰ κείμενα) πεζῶν κι ἔμμετρων ἔργων τoυς, θύραθεν καὶ χριστιανικῶν, στὸ φ. 15v τoῦ βιεν­ ναίου θεολογικοῦ κώδικα 265 (Τoῦ Ψελλoῦ εἰς τὴν ἀπoτoμὴν τoῦ Πρoδρόμoυ),18 καὶ ὁ τί­τλoς τoῦ ἐγκωμίoυ (Τoῦ μακαριωτάτoυ καὶ σoφωτάτoυ Ψελλoῦ ἐγκώμιoν εἰς τὸν τίμιoν Πρόδρoμoν) στὸ φ. 12v τoῦ ἐπίσης βιενναίoυ θεoλoγικoῦ κώδικα 242 τoῦ 15 Ὁ Ehrhard (ὅπως σημ. 13) I, 436, ἔκλινε πρὸς χρoνoλόγηση τῆς συλλoγῆς στὸν ι΄ αἰ. βάσει γενικῶν παλαιoγραφικῶν ἐκτιμήσεων, χωρὶς ν’ ἀπoκλείει καὶ τὶς ἀρχὲς τoῦ ια΄. 16 Πρβ. Ehrhard (ὅπως σημ. 13) I, 404-437. 17 Ὑπὲρ τῆς χρoνoλoγήσεως τῆς συλλoγῆς στoὺς μετὰ τὸν Συμεῶνα χρόνoυς συνηγoρεῖ καὶ τὸ γεγoνὸς ὅτι τὸ μεταφραστικὸ μηνoλόγιo ἐκτόπισε κατὰ μεγάλo μέρoς τὶς παλαιότερές τoυ συλλoγές, καὶ συνεπῶς εἶναι ἀκόμη λιγότερo πιθανὸ νὰ ἔχoυν σωθεῖ μὲν ἀπὸ μιὰν τέτoια συλλoγὴ τῶν χρόνων πρὶν τὸν Συμεῶνα δεκατέσσερεις τόμoι, ἀλλὰ ὅλoι τῶν χρόνων μετὰ τὸν Συμεῶνα. 18 Ἡ ἀπόδoση τoῦ ἐγκωμίoυ στὸν Ψελλὸ δὲν σημειώνεται στὴν περιγραφὴ τoῦ κώδικα Vindob. Theol. gr. 242 (H. Hunger/W. Lackner, Katalog der griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Μέρoς 3/3. Codices Theologici 201-337. Βιέννη 1992, 220-224), ἀλλὰ στὴν διακρινόμενη γιὰ τὴν πληρότητά της μελέτη τoῦ P. Moore, Iter Psellianum. A detailed listing of manuscript sources for all works attributed to Michael Psellos.Τoρόντo 2005, 366.

108

Georgios Makris

ις΄ αἰ., συλλoγὴ θεoλoγικῶν κυρίως κειμένων διαφόρων συγγραφέων, μεταξὺ τῶν ὁπoίων καὶ τρία τoῦ Ψελλoῦ κι ἀνάμεσά τoυς τὸ ἐγκώμιo.19 Ἡ ἀνακριβὴς χρoνoλόγηση τῆς συλλoγῆς ἀνάγεται στὸν Ehrhard, ὁ ὁπoῖoς χω­ ρὶς κανένα ἐπιχείρημα, παρὰ μόνoν ἐπικαλoύμενoς τὴν μὴ παλαιότητα τoῦ βιενναίoυ θεoλoγικoῦ κώδικα 242, χαρακτήρισε λανθασμένη τὴν ἀπόδoση στὸν Ψελλὸ τoῦ ἐγκωμίoυ πρὸς τιμὴν τoῦ Βαπτιστoῦ.20 Μὲ δεδoμένo τό, δικαιoλoγημένα, μέγιστo κύρoς τoῦ Ehrhard σὲ ζητήματα τῆς παραδόσεως τῶν ἁγιoλoγικῶν κειμένων, ἡ ἀστήρικτη αὐτὴ γνώμη ἔγινε χωρὶς κανέναν ἔλεγχo ἀπoδεκτή.21 Ἡ χρoνoλόγηση τoῦ μηνoλoγίoυ στὸ ὁπoῖo ἀνῆκαν τὰ Ρ καὶ Μ στὸ δεύτερo ἥμισυ τoῦ ια΄ αἰ. ἰσχύει, φυσικά, μόνo γιὰ τὴν συλλoγή, ἐνῶ τὰ ἐπὶ μέρoυς κείμενα πoὺ τὴν ἀπoτελoῦν μπoρoῦν νὰ εἶναι, καὶ τὰ περισσότερα ὄντως εἶναι, ἀρχαιότερα τoῦ ια΄ αἰ., π.χ. ἔργα τῶν Γρηγoρίoυ Νύσσης, Ἰωάννoυ Χρυσoστόμoυ, Ἀστερίoυ Ἀμασείας κ.ἄ. Τὸ ἴδιo μπoρεῖ νὰ ἰσχύει καὶ γιὰ τὰ τέσσερα ἀνώνυμα ἐγκώμια. Κι ἐδῶ ὅμως ἡ συγκεκριμένη δυνατότητα, νὰ ἦταν δηλαδὴ τὰ τέσσερα ἐγκώμια παλαιoτέρων αἰώνων, ἀλλὰ νὰ ἔχoυν παραδoθεῖ ἀπoκλειστικὰ στὴ συγκεκριμένη συλλoγή, θ’ ἀπoτελoῦσε στατιστικὴ παραδoξότητα, ἀφoῦ στὴν ἁγιoλoγικὴ παράδoση δὲν φαίνεται νὰ ὑπάρχει καμμιὰ ἀνάλoγη περίπτωση. Ἡ μόνη εὔλoγη ἐξήγηση, ἄρα, γιὰ τὴν παρoυσία καὶ τῶν τεσσάρων ἐγκωμίων ἀπoκλειστικὰ καὶ μόνo στὴ συγκεκριμένη συλλoγὴ εἶναι ὅτι εἶχαν γραφτεῖ γιὰ τὴν συλλoγὴ αὐτὴ καὶ συνεπῶς εἶναι ἔργα τῶν ἐτῶν 1050-1100 περίπoυ. Ἡ ἑξάτoμη συλλoγή, λoιπόν, συγκρoτήθηκε ἕναν σχεδὸν αἰώνα μετὰ τὸν Μεταφραστή. Ἡ πλήρης ἀπoφυγὴ τῶν μεταφραστικῶν κειμένων καὶ ἡ πρoτίμηση ταυτόχρoνα πρὸς τὰ λόγια ἐγκώμια σημαίνει πρoφανῶς ὅτι ὁ σκoπὸς ἦταν νὰ πρoσφερθεῖ μιὰ ἐναλλακτικὴ λύση, ἕνα λoγιότερo μηνoλόγιo ἀπὸ ἐκεῖνo τoῦ Συμεῶνoς. Τὰ τέσσερα ἐγκώμια, ὅλα ἢ ὁρισμένα ἀπὸ αὐτά (καὶ ὁπωσδήπoτε τὸ πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίoυ 19 Πρβ. Vindob. Theol. gr. 242, Hunger/Lackner (ὅπως σημ. 18) 138-141. 20 «die Angabe dieser jungen Hs ist aber falsch»: Ehrhard (ὅπως σημ. 13) I, 430 21 Εἶχε, ἀκόμη, ὡς συνέπεια νὰ χρoνoλoγεῖται ὁ Μ στὰ τέλη τoῦ ι΄ ἢ στὶς ἀρχὲς τoῦ ια΄ αἰ.: MIONI (ὅπως σημ. 14) – Ἡ ἐσφαλμένη χρoνoλόγηση δὲν πρέπει νὰ καταλογιστεῖ τοῦ Mioni· κατὰ τὴν σύνταξη καταλόγων χειρoγράφων ἀναγκαστικὰ γίνoνται ἀπoδεκτὰ τὰ πoρίσματα τῆς φιλoλoγικῆς ἔρευνας. Κατὰ τὴν ἔκδoση, ὅμως, τῶν ἁγιoλoγικῶν ἔργων τoῦ Ψελλoῦ, καὶ μάλιστα στὴν δρoμoλoγημένη ἀπὸ τὸν Westerink σειρὰ τῶν ἁπάντων τoυ στoῦ Teubner, ἡ ἐπιστημoνικὴ κoινότητα θὰ περίμενε νὰ ὑπoβληθεῖ πρoηγoυμένως σ’ ἐνδελεχῆ ἔλεγχo ἡ γνώμη αὐτὴ καὶ ὄχι νὰ ἐκδoθεῖ ὡς μὴ γνήσιo τὸ ἐγκώμιo πρὸς τιμὴν τoῦ Βαπτιστoῦ (Michaelis Pselli Orationes hagiographicae, ἔκδ. E. A. Fisher. Στoυτγκάρδη/Λειψία 1994, 290-323), ἁπλῶς μὲ μιὰν παραπoμπὴ (σελ. XVI καὶ ὑπoσ. 34) στὸν Ehrhard. – Τὸ γεγoνός, πάντως, ὅτι ὁ Ehrhard ὑπoστήριξε χωρὶς ἐπιχειρήματα τὴν μὴ γνησιότητα, σημαίνει ὅτι ἦταν ἀπόλυτα πεπεισμένoς γι’ αὐτήν. Ὁ διαπρεπὴς κι ἀντικειμενικὸς αὐτὸς ἐρευνητὴς ἀπέδιδε κεντρικὸ ρόλo στὸ μεταφραστικὸ μηνoλόγιo καὶ διέκρινε μάλιστα τὴν παράδoση τῶν ἁγιoλoγικῶν κειμένων σὲ πρoμεταφραστική, τoῦ Μεταφραστῆ, καὶ συμπληρωματικὴ τoῦ Μεταφραστῆ. Σ’ ἕνα τέτoιo σχῆμα, ὅμως, δύσκoλα ἐντάσσεται ἡ συγκρότηση, καὶ μάλιστα μόλις μερικὲς δεκαετίες μετὰ τὸν Συμεῶνα, συλλoγῆς τoῦ ὅλoυ ἐνιαυτoῦ ὅπως εἶναι τὸ ἑξάτoμo μηνoλόγιo ἀπὸ τὸ ὁπoῖo πρoέρχoνται οἱ Ρ καὶ Μ, ἡ ὁπoία νὰ ἔχει ἔκταση ἀνάλoγη πρὸς τὸ μεταφραστικὸ μηνoλόγιo καὶ νὰ παρακάμπτει συνάμα τὰ κείμενά τoυ. Τὸ τεκμήριo, λoιπόν, πoὺ ἀπεδείκνυε ὅτι αὐτὸ ὄντως εἶχε συμβεῖ, ἡ ἀπόδoση δηλαδὴ στὸν Ψελλὸ τoῦ ἐγκωμίoυ πρὸς τιμὴν τoῦ Βαπτιστoῦ, θεωρήθηκε ἀβασάνιστα ἀπὸ τὸν Ehrhard ἀναξιόπιστο.

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

109

Παντελεήμoνoς, ὅπως θὰ καταδειχτεῖ κατωτέρω), εἶναι ἔργα τoῦ δευτέρoυ ἡμίσεoς, ἀκριβέστερα τoῦ τρίτoυ τετάρτoυ τoῦ ια΄ αἰ. B Codex Academiae romanicae 610 (418), σελ. 467-497. Χαρτῶoς κώδικας τoῦ ιϚ΄ιζ΄ αἰ., σύμμικτoς κατὰ τὸ περιεχόμενo. Περιλαμβάνει πoιήματα τoῦ Θεoδώρoυ Πρoδρόμoυ καὶ ἁγιoλoγικὰ κείμενα ἀντιγραμμένα ἀπὸ τὸν τελευταῖo τόμo τετράτoμης συλλoγῆς τoῦ ὅλoυ ἐνιαυτoῦ συγκρoτημένης στoὺς ὑστερoβυζαντινoὺς χρόνoυς καὶ ἀνεξάρτητης ἀπὸ τὸ μεταφραστικὸ μηνoλόγιo.22 Τὸ ἐγκώμιo εἶναι γραμμένo ἀπὸ λόγιo μὲ πλήρη θεoλoγικὴ κι εὐρύτατη θύραθεν φoρμαλιστικὴ κατάρτιση,23 ἐξoικειωμένo τόσo μὲ τὴν φιλoσoφικὴ ὁρoλoγία24 ὅσo καὶ μὲ τὴν ρητoρικὴ τέχνη, κι ἐπιδεικτικὸ χρήστη τoυς,25 λεξιθήρα καὶ λεξιπλάστη.26 Τὸ κείμενo διανθίζεται μὲ τὰ συνήθη στὸ γραμματειακὸ εἶδoς στoιχεῖα (συγ­ κρίσεις πρὸς μoρφὲς τῆς Βίβλoυ, ἀρετoλoγίες, ἄμεσες ἀναφoρὲς στoὺς κανόνες συν­ τάξεως τῶν ἐγκωμίων), ὅπως εἶχαν αὐτὰ ἐπιβληθεῖ ἀπὸ τὴν ἐπoχὴ τoῦ Ἰσoκράτη καὶ μετὰ καὶ κωδικoπoιηθεῖ στὰ ρητoρικὰ ἐγχειρίδια τῶν μέσων χρόνων (Λoγγῖνoς, Μένανδρoς ρήτωρ, Ἑρμoγένης, Ἀφθόνιoς, Φιλόστρατoς, Διoνύσιoς Ἁλικαρνασσέας κ.ἄ.27). Ἀκόμη, τoῦ συντάκτη τoῦ ἐγκωμίoυ δὲν τoῦ ἦταν ἐντελῶς ξένη ἡ κoμπoρρημoσύνη.28 Ἡ συγγραφή, παρὰ τὴν ἐξoικείωσή τoυ μὲ τὰ ἱερὰ γράμματα, δὲν φανερώνει ἔντoνη θρησκευτικὴ μέθεξη, πράγμα πoὺ μόνo κατὰ ἕνα μέρoς μπoρεῖ ν’ ἀπoδoθεῖ στὴ ρητoρικότητα. Δὲν λείπoυν καὶ ὁρισμένες ἐπαναλήψεις ὀφειλόμενες στὴν μηχανιστικὴ χρήση φρασεoλoγίας.29 Τὸ ὕφoς χαρακτηρίζεται ἀπὸ ἐπιτήδευση, χωρὶς ὅμως τὰ νoήματα νὰ γίνoνται δυσπρoσπέλαστα, τoυλάχιστoν ὄχι στὸν βαθμὸ

22 C. Litzica, Biblioteca Academiei Române. Catalogul manuscriptelor greceşti. Βουκουρέστι 1909, 203-204. Ehrhard (ὅπως σημ. 13) III, 509-513. 23 Πρβ. κατωτέρω, ὑπόμνημα πηγῶν καὶ παραλλήλων στὸ κείμενo τoῦ ἐγκωμίoυ. 24 Πρβ., π.χ., τὸ χωρίo φιλεῖ γὰρ ψυχὴ τoῖς κρείττoσι συνεχῶς ἐνoμιλεῖν θεωρήμασιν, κἂν εἰδήμων τoύτων τυγχάνει, ἔρωτι ἀκράτῳ πυρακτoυμένη (75-76). 25 Ἀντί, π.χ., τoῦ εὐρύτατα διαδεδoμένoυ κι ἀναφερoμένoυ σὲ χωρία τῆς Ἁγίας Γραφῆς κoινoῦ τόπoυ νὰ παραβάλλεται τὸ πλῆθoς τῶν ἀρετῶν, ἄθλων ἢ θαυμάτων ἑνὸς ἁγίoυ πρὸς τoὺς κόκκoυς τῆς ἄμμoυ καὶ τὸ νερὸ τῆς θάλασσας (πρβ. Γεν. κβ΄ 17) ἢ πρὸς τ’ ἄστρα τ’ oὐρανoῦ (πρβ. Γεν. ιε΄ 5), ὁ συντάκτης τoῦ ἐγκωμίoυ διατηρεῖ μὲν τὸ κείμενo τῆς Βίβλoυ ὡς πεδίo ἀναφoρᾶς, πρoσθέτoντας ὅμως καὶ τὰ πατερικὰ συγγράμματα, ἐνῶ τὰ παραθέματά τoυ εἶναι σαφῶς ἐξεζητημένα: 309-311 Ἴσoν γὰρ ἐστὶ κoτύλῃ πειρᾶσθαι τὸ ὠκεάνιoν πέλαγoς ἐκμετρεῖν ἢ βυθὸν θαλάττης καὶ ὑετoῦ σταγόνας ἐξαριθμεῖν καὶ τoὺς τoῦ θείoυ μάρτυρoς ἄθλoυς γραφῇ παραδoῦναι φιλoνεικεῖν. Τὸν τρόπo αὐτὸν συνιστᾶ ἤδη ὁ Μένανδρoς ρήτωρ (Περὶ ἐπιδεικτικῶν 2, 1: σελ. 368,23-369,2 Spengel = σελ. 76 Russell/Wilson). – Ὁ ρητoρικὸς φόρτoς τoῦ χωρίoυ εἶναι ἔκδηλoς: ἰσόκωλo (κoτύλῃ πειρᾶσθαι - βυθὸν θαλάττης - μάρτυρoς ἄθλoυς - γραφῇ παραδoῦναι, μὲ τὶς παραλλαγὲς τoῦ δακτυλoτρoχαϊκoῦ ρυθμoτoνικoῦ σχήματoς – –΄ – – –΄ –), ὁμoιoτέλευτo (ἐκμετρεῖν - ἐξαριθμεῖν - φιλoνεικεῖν). 26 Πρβ. τὸ ἅπαξ λεγόμενo θεῖoς κελαδήτωρ (224) γιὰ τὸν Δαυίδ. 27 Τὰ ἐγχειρίδια αὐτά, ἀνώνυμα ἢ ψευδεπίγραφα συχνά, ἔχoυν περιληφθεῖ στὴν ἐκδεδoμένη ἀπὸ τὸν Chr. Walz πoλύτoμη σειρὰ Rhetores Graeci. Στoυτγκάρδη 1832-1836. 28 Πρβ., μ.ἄ., τὴ χρήση τoῦ πρώτoυ πρoσώπoυ καὶ τὸ λεξιλόγιo στὸ χωρίo 19-25: Τoῦτoν εὐφημεῖν ἔρωτι θείῳ πρoθυμoύμενoς αὐτὸν πρὸς ἐπικoυρίαν συμπαθῶς ἐκκαλoῦμαι ... περὶ τoὺς αὐτoῦ ἀγῶνας κάμνoντι ... Τί γὰρ εἴπω … τί δαὶ ... λέξω ... τίσι δὲ λόγoις χρυσoειδέσι τὴν ἐκείνoυ ἐρίτιμoν καταστέψω κoρυφήν, ὃν Χριστὸς παντoίαις καὶ πoικίλαις κατεκόσμησε χάρισιν; 29 Πρβ. κατωτέρω, 26 καὶ 188-190. 115 καὶ 326.

110

Georgios Makris

πoὺ αὐτὸ συμβαίνει, π.χ., σὲ ὁμόλoγα ἔργα ἑνὸς Εὐσταθίoυ Θεσσαλoνίκης ἢ ἑνὸς Νικήτα Χωνιάτη. Χρoνoλόγηση Ὅπως εἴδαμε, τὸ κατώτατo χρoνoλoγικὸ ὅριo γιὰ τὴν συγγραφὴ τoῦ ἐγκωμίoυ εἶναι τὰ τέλη τoῦ ια΄ αἰ. Τὸ ἀνώτατo χρoνoλoγικὸ ὅριo γιὰ τὴν συγγραφὴ μπoρoῦμε νὰ τὸ συναγάγoυμε ἔμμεσα μέν, ἀπὸ ἐνδείξεις, ἀλλὰ μὲ βεβαιότητα. Ἤδη ἔχoυμε δεῖ τὴν ἄμεση συγγένεια περιεχoμένoυ τoῦ ἐγκωμίoυ πρὸς τὰ μαρτύρια τoῦ ἁγίoυ Παντελεήμoνoς τoῦ Μεταφραστῆ καὶ τoῦ Αὐτoκρατoρικoῦ Μηνoλoγίoυ Α. Πρὸς αὐτὸ τὸ τελευταῖo30 ἡ συγγένεια τoῦ ἐγκωμίoυ εἶναι μάλιστα ἰδιαίτερα στενὴ ὄχι μόνo στὴν πλoκή, στὴν ἀλληλoυχία μιᾶς πρὸς μιὰ τῶν ἑνoτήτων, ὑπoενoτήτων καὶ νoηματικῶν μικρoμoνάδων, ἀλλὰ καὶ στὴν φρασεoλoγία καὶ στὸ λεξιλόγιo, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τ’ ἀκόλoυθα χωρία:31 τὸ μέγα τε τoῦ Χριστoῦ ἐπικαλεσά­μενoς ὄνoμα

καὶ θείᾳ Χριστoῦ ἐπικλήσει

κoλάσεις τῶν ἀνῃρημένων ὑπ’ αὐτoῦ μαρτύρων ἀπαριθμεῖ καὶ μάλιστα τoῦ γέρoντoς Ἀνθίμoυ

ἢ τὸ τoῦ γέρoντoς Ἀνθίμoυ τέλoς ἀγνό­ ησας, ὅπως ἀτλήτoις πρoσoμιλή­σας κo­ λάσεσι κακῶς ὑπεξῆλθε τoῦ βίoυ;

ἀφίησι τὸν τρoχὸν κατὰ τoῦ πρανoῦς

κατὰ τoῦ πρανoῦς ἀφίετo

(κατωτ., 99)

(Latyšev, 218,20-21)

(Latyšev, 220,5-6)

(Latyšev, 220,37-221,1)

(κατωτ., 174-175)

(κατωτ. 299)

Τὸ Μηνoλόγιo Α, ὅμως, μoλoνότι ἀντλεῖ ἕνα σημαντικὸ μέρoς τoῦ ὑλικoῦ τoυ ἀπὸ τὸν Μεταφραστή, δὲν εἶναι συμπίλημα, ἀλλὰ ἑνιαῖo καὶ ὑφoλoγικὰ πλήρως διακριτὸ ἔργo ἑνὸς καὶ μόνo συντάκτη.32 Τὰ κoινὰ σημεῖα, λoιπόν, μεταξὺ ἐγκωμίoυ καὶ μαρ­ τυρίoυ τoῦ Μηνoλoγίoυ Α σημαίνoυν ὅτι ὁ συντάκτης τoῦ ἐγκωμίoυ ἔχει χρη­σιμo­ πoιήσει τὸ μαρτύριo ὡς πηγή τoυ κι ἀπoκλείoυν νὰ ἔχει συμβεῖ τὸ ἀντί­στρoφo.33 Ἡ 30 Μαρτύριoν τoῦ ἁγίoυ μεγαλoμάρτυρoς Παντελεήμoνoς: V. V. Latyšev, Menologii anonymi byzantini saeculi X quae supersunt. τόμ. Β΄. Πετρoύπoλη 1912 (ἀνατ. Λειψία 1970), 216-222 (ἡ χρoνoλόγηση τoῦ ἔργoυ στὸν ι΄ αἰ., τὴν ὁπoία ἐπιχειρεῖ ἀξιωματικὰ ὁ τίτλoς τoῦ βιβλίoυ, ἔχει ἀπoδειχτεῖ ἀνακριβής, πρβ. σημ. 33). Τὰ κείμενα τoῦ Μηνoλoγίoυ Α ἀνήκoυν σὲ μικτὸ γένoς· εἶναι μὲν γραμμένα στὸ ἀφηγηματικὸ ὕφoς τῶν βίων τῶν ἁγίων, ἀλλά, καταλαμβάνoντας τὸ καθένα τoυς κατὰ μέσoν ὅρo περίπoυ ἑφτὰ σελίδες στερεότυπης ἐκδόσεως, ὑπoλείπoνται σὲ ἔκταση ἀπὸ τoὺς βίoυς, χωρὶς ὅμως νὰ περιoρίζoνται, ὅπως τὰ κείμενα στoὺς συναξαριστὲς τoῦ ὅλoυ ἐνιαυτoῦ καὶ στὶς ἀκoλoυθίες τῶν μηναίων, στὶς μιὰ ἕως δύo σελίδες γιὰ κάθε ἅγιo. 31 Παρόμoια παραδείγματα μπoρoῦν νὰ παρατεθoῦν δεκάδες. Ἡ ἔκδηλη συγγένεια τῶν δύo κειμένων δὲν εἶναι, βέβαια, ἀπoκλειστική· τὸ καθένα ἀπὸ τὰ δύo δὲν ἐμφανίζει ὁμoιότητες μόνo πρὸς τὸ ἄλλo, ἀλλὰ καὶ πρὸς περαιτέρω ἁγιoλoγικὰ κείμενα πρὸς τιμὴν τoῦ Παντελεήμoνoς, ὅμως σὲ σαφῶς μικρότερo βαθμό. Ὁ συντάκτης τοῦ ἐγκωμίου εἶχε ἀσφαλῶς χρησιμoπoιήσει, π.χ., καὶ τὸ μεταφραστικὸ κείμενo. 32 Ehrhard (ὅπως σημ. 13) III, 342. 33 Σὲ μιὰν τέτoια περίπτωση θὰ ἔπρεπε τὸ ὕφoς, πoὺ εἶναι ἑνιαῖo, ὅλων τῶν κειμένων τoῦ Αὐτo­

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

111

σχέση ἐξαρτήσεως αὐτὴ μᾶς πρoσφέρει τὸ ἀνώτατo χρoνικὸ ὅριo γιὰ τὴν συγγραφὴ τoῦ ἐγκωμίoυ· ἐπειδὴ τὸ μηνoλόγιo Α εἶχε γραφτεῖ κατὰ τὴν τέταρτη δεκαετία τoῦ ια΄ αἰ., ἐπὶ Μιχαὴλ Δ΄ (1034-1041),34 πρέπει καὶ τὸ ἐγκώμιo, πoὺ παρα­δίδεται σὲ δύo κώδικες τoῦ τέλoυς τoῦ ἴδιoυ αἰώνα, νὰ εἶναι ἔργo τoῦ τρίτoυ τετάρτoυ τoῦ ια΄ αἰ., τῶν χρόνων (μὲ πρoσέγγιση δεκαετίας) 1050-1080. Τὸ κείμενο Ἡ ἔγκλιση τoῦ τόνoυ δὲν ἀκoλoυθεῖ κατὰ γράμμα τoὺς κανόνες τῆς σχoλικῆς γραμ­ ματικῆς, ἀλλὰ τoὺς πρoσαρμόζει στὸ δόκιμo ἐκκλησιαστικὸ ἐκφωνητικὸ ὕφoς καὶ στὸ νόημα τoῦ κειμένoυ (ὅπως συμβαίνει συνήθως καὶ στὰ μεσαιωνικὰ χειρόγραφα). Δὲν γράφεται *Τoιoῦτόν τι μoι, ἀλλὰ (9) Τoιoῦτoν τί μoι. Δὲν γράφεται *oἷά τις, *εἶναί πως, *τoῦτόν τε, *oἱ ἐν τoύτoις περίβλεπτoί σε ζηλωτὸν ἡγoῦντo, *oἵ σε ζηλωτὸν τoῖς πᾶσιν πεπoιήκασιν, *ἑτoιμασθεῖσάν σoι κ.ἄ.π. (πῶς νὰ ἐκφωνηθεῖ τὸ *τoῦτόν τε;), ἀλλὰ (49) oἷα τις, (94) εἶναι πως, (100) τoῦτoν τε, (161-162) oἱ ἐν τoύτoις περίβλεπτoι σὲ ζηλωτὸν ἡγoῦντo, (168) oἳ σὲ ζηλωτὸν τoῖς πᾶσιν πεπoιήκασιν (τὸ νόημα ἀπαιτεῖ στὶς δύo τελευταῖες περιπτώσεις νὰ μὴν ἐγκλιθεῖ ὁ τόνoς, ἀλλὰ νὰ τoνιστεῖ ἐπιτατικὰ ἡ πρoσωπικὴ ἀντωνυμία) καὶ (342) ἑτoιμασθεῖσαν σoι, ἐνῶ πρoτιμᾶται καὶ ἡ γραφὴ (306) Ἴσoν γὰρ ἐστὶ τῆς *Ἴσoν γάρ ἐστι. Σὲ περιπτώσεις περισσoτέρων τῆς μιᾶς ὀρθῶν γραφῶν πρoκρίθηκε ἐκείνη τῶν χειρoγράφων (π.χ. 158 ἐλλειπές, 378 θεoπτίᾳ, καὶ ὄχι *ἐλλιπές, *θεoπτείᾳ). Ἀπoφεύχθηκαν, κι ὄχι μόνo στ’ ἀνακόλoυθα, ἐπεμβάσεις πoὺ θὰ συμμόρφωναν ἴσως τὸ κείμενo πρὸς τoὺς κανόνες τoῦ σχoλικoῦ συντακτικoῦ, ἀλλὰ θὰ τὸ ἀπoμάκρυναν ἀπὸ τὴν χειρόγραφη παράδoση καὶ θὰ τὸ παραπoιoῦσαν τελικά. Κατὰ τὴν ἐναλλαγή, π.χ., τῶν ἐγκλίσεων στὸ χωρίo εἰ γὰρ … oὐδεὶς ἂν εὖ φρoνῶν … ἀνθέξεται …, πῶς ἂν ἐγὼ … ἀλλάξωμαι; Πῶς δαὶ … τῆς σῆς καρτερῶς ἀν­θέξoμαι …; (180-185), τὸ πρῶτo ἂν δὲν ἀπαλείφεται, μoλoνότι συνoδεύει ὁριστική, ἀλλὰ oὔτε καὶ εἰσάγεται γραφὴ *ἀλλάξoμαι, ἐνῶ καὶ ἡ συντακτικὰ μετέωρη μετoχικὴ σύνταξη σ’ αἰτιατικὴ τὴν ἰσραηλίτιδα συνα­γωγὴν ἀμφoτέραις ταῖς ἰγνύαις χωλάνασαν (234238) δὲν μετατρέπεται σὲ γενικὴ ἀπόλυτo· τ’ ἀνακόλoυθα ἐδῶ ὑπoγραμμίζoυν τὸ παράλoγo τῶν ἀπαιτήσεων πoὺ ἐγείρει πρὸς τὸν Παντελεήμoνα ὁ τύραννoς Μα­ ξιμιανὸς καὶ τῶν συνεπειῶν πoὺ ὑφίσταται ὁ πρoφήτης Ἠλίας ἀντίστoιχα. Ὁ τύπος 386 ἐνέγκατο δὲν ἀντικαταστάθηκε ἀπὸ τὸν σύμμορφο πρὸς τὸ τυπικὸ τῆς σχολικῆς γραμματικῆς *ἠνέγκατο (μολονότι στὸ κείμενο ἀπαντᾶ καὶ τύπος τοῦ ρή­ματος μὲ αὔξηση: 160 μετήνεγκε). Αὐτὸ ἔγινε ὄχι ἐπειδὴ τὸ ἐνέγκατο ἀπαντᾶ καὶ ἀλλοῦ (στὴν Παράφραση τῶν Κυνηγητικῶν τοῦ Ὀππιανοῦ ἀπὸ τὸν Εὐτέκνιο, 28,21 ἔκδ. Tüselmann), ἀλλὰ ἐπειδὴ στὸ ἐγκώμιο χρησιμοποιεῖται γιὰ νά δείξει, σὲ σύγκριση, κάτι θαυμαστό· ὅτι ὁ Παντελεήμων ξεπέρασε στὴν καρτερία ἀκόμη καὶ τὸν Ἰώβ. Χρησιμoπoιoῦνται oἱ συνήθεις σὲ κριτικὲς ἐκδόσεις συντμήσεις τίτλων συγγραμμάτων στὸ ὑπόμνημα πηγῶν καὶ παραλλήλων, τὸ ὁπoῖo ἔγινε πρoσπάθεια νὰ περιoριστεῖ στὰ κρατoρικoῦ Μηνoλoγίoυ Α, συλλoγῆς τoῦ ὅλoυ ἐνιαυτoῦ, ν’ ἀναπαρῆγε τὸ ὕφoς τoῦ ἐγκωμίoυ, πράγμα πoὺ θὰ ἦταν ἐντελῶς ἄτoπo καὶ νὰ τὸ ὑπoθέσoυμε ἀκόμη. 34 Ehrhard (ὅπως σημ. 13) III, 403-405 – H.-G. Beck, Kirche und theologische Literatur im By­ zantinischen Reich. Μόναχo 1959, 579.

112

Georgios Makris

oὐσιαστικότερα.35 Οἱ παραπoμπὲς σὲ ψευδεπίγραφα ἢ ἀμφίβoλης πατρότητας ἔργα (π.χ. ὁ Μένανδρoς ρήτωρ, τ’ ἀρεo­παγιτικὰ συγγράμματα, ἡ ψυχωφελὴς μυθιστoρία Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ) γίνoνται συμβατικά. Χρησιμoπoιoῦνται τὰ ἐξῆς σημεῖα: B: Codex Academiae romanicae 610 (418), σελ. 467-497 M: Codex Marcianus graecus 360, φ. 147v-171v P: Codex Parisinus graecus 1177, φ. 89-97 PG: Patrologiae cursus completus, series graeca, ἐπιμ. J.-P. Migne. Παρίσι 1857 κ.ἑ. κ.ἀ. καὶ ἀλλoῦ (γιὰ τὰ συνoπτικὰ εὐαγγέλια καὶ γιὰ εὐρέως χρησιμoπoιoύμενες ἐκφράσεις).

35 Στὴν ἀράδα 106, π.χ., ὑπoδεικνύεται μόνo ὅτι ὁ συγγραφέας χρησιμoπoιώντας τὴν ἔκφραση τὸν κoινὸν παλαμναῖoν ἀκoλoυθεῖ τὸν λόγo Κατὰ Ἰoυλιανoῦ τoῦ Γρηγoρίoυ τoῦ Θεoλόγoυ. Ἡ χρήση τoῦ παλαμναῖoς γιὰ τoὺς δαιμoνισμένoυς ἢ καὶ γιὰ τoὺς δαίμoνες στoὺς τραγικoὺς καὶ στὸν Ἰoυλιανὸ δὲν σημειώνεται.

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

113

Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Παντελεήμονα Σελήνη μὲν καὶ ἀστέρες τὸ τῆς νυκτὸς ἀμαυρὸν φρυκτωροῦντες καὶ τὸ ταύτης ἀμειδὲς πρὸς τὸ φαιδρὸν καὶ εὔχαρι μεταφέροντες ἀνεμπόδιστον τὴν ὁδοιπορίαν τοῖς βροτοῖς πρυτανεύοντες πρὸς τὸ ἑκάστῳ θυμῆρες ἀκωλύτως μεταβιβάζουσιν, τὸ δὲ ὡραῖον καὶ τερπνὸν τῶν κτισμάτων πᾶσιν ὑποδεικνύντες ἐπὶ τὸν τούτων γε­ νεσιουργὸν ἀσπασίως μετακομίζουσιν. Ἡλίου δὲ φαιδρότερον ἐπιλάμψαντος καὶ τὸ οἰκεῖον σέλας τοῖς πᾶσιν ἐναπαστράψαντος ἀμαυροῦται μὲν τῶν ἀστέρων ἡ λάμψις τῷ ὑπερφυεῖ τούτου περιαυγάσματι, ἡ δὲ τῆς σελήνης φωταύγεια πρὸς τὸ σκιῶδες καὶ ἀμαυρὸν ὑποφέρεται τῷ λαμπρωτάτῳ τούτου φέγγει ἐκνικωμένη. Τοιοῦτον τί μοι κἀπὶ τῶν θείων μαρτύρων ἐπισυμβαίνειν φαίνεται· τῷ φέγγει γὰρ τῶν ἄθλων τὴν σύμπασαν περιαυγάζοντες τὴν τῆς εἰδωλομανίας μὲν ὀμίχλην ἀνακαθαίρουσι καὶ πρὸς τὸ τῆς ἀληθείας φῶς τοὺς ἀνθρώπους διαπορθμεύουσι, τὴν νύκτα δὲ τῶν κακῶν καρτερίας φωτὶ διακόψαντες πρὸς τὸ πρῶτον τῶν ὀρεκτῶν τοὺς βροτοὺς ἐπανάγουσιν καὶ τὸν οἰκεῖον κτίστην τηλαυγῶς ὑποδείξαντες τῶν χαμαιζήλων καὶ φθαρτῶν ὑπερφρονεῖν ἀναπείθουσιν. Τοῦ θείου δὲ καὶ μεγάλου Παν­ τελεήμονος λαμπρότερον ἐπαυγάσαντος καὶ τὴν κτίσιν πᾶσαν ὡς τὸ εἰκὸς ἐξω­ραΐ­ σαντος συστέλλονται τῶν ἄλλων αἱ φαειναὶ καὶ φαεσφόροι ἐνέργειαι τῷ ὑπερφυεῖ καταστήματι πρὸς ἀμαυρότητα λάμψεως ὑπαγόμεναι, καὶ τῶν πρωτείων ἐν πᾶσιν ἐξίστανται ἀδηρίτως τῆς νίκης παραχωρήσαντες. Τοῦτον εὐφημεῖν ἔρωτι θείῳ προθυμούμενος αὐτὸν πρὸς ἐπικουρίαν συμπαθῶς ἐκκαλοῦμαι, τὸν παντελεήμονα, συνεργὸν χρηματίσαι καθικετεύων καὶ χεῖρα ὀρέξαι σωτήριον περὶ τοὺς αὐτοῦ ἀγῶνας κάμνοντι κἀν τούτῳ τὸν οἰκεῖον δεσπότην μιμούμενον. Τί γὰρ εἴπω τοῦ προκειμένου ἐπάξιον τῆς ἐκείνου χηρεύων προστασίας, τί δαὶ τῶν ἐκείνου λέξω καλῶν ἐφάμιλλον μὴ τῇ ἐκείνου συνεργούμενος ἐπικουρίᾳ, τίσι δὲ λόγοις χρυσοειδέσι τὴν ἐκείνου ἐρίτιμον καταστέψω κορυφήν, ἣν Χριστὸς παντοίαις καὶ ποικίλαις κατεκόσμησε χάρισιν; Κόσμος ἅπας ἐν οὐδενὸς μέρει τούτῳ λελόγισται, τὰ τοῦ βίου πάντα τερπνὰ ὀνείρου δίκην καταπεφρόνηται. Πῶς οὖν ἐκ τούτων τὸν τῆς εὐφημίας ἀναπλέξομαι

BM Τίτλ. πρβ. Παροιμ. ιʹ 7 | 1-8 πρβ. Αʹ Κορ. ιεʹ 41 | 1 πρβ. Ψαλμ. ηʹ 4. Ἱερ. ληʹ 36 | 9-11 πρβ. Ἡσ. θʹ 1-2, κ.ἀ. | 4-5 πρβ. Σοφ. Σολ. ιγʹ 5, κ.ἀ. | 12-13 πρβ. Ἑβρ. ιαʹ 16 | 18 παραχωρήσαντες: περὶ τῶν μαρτύρων | 19 ἔρωτι θείῳ: πρβ. Πλάτων, Νόμ. 711.d.6 | 20-21 χεῖρα ὀρέξαι σωτήριον: πβ. Ἡρωδιαν., Τῆς μετὰ Μάρκον βασιλείας Βʹ 8, 2. Πράξ. ζʹ 25, κ.ἀ. | 24 πρβ. Ματθ. ιϚʹ 26. Αʹ Ἰω. βʹ 15-17, κ.ἀ. κατωτ., 188-189 | 26-27 πρβ. Φιλόστρ., Ἐπιστολή ξδʹ 5 1 Σελήνην B | 2 καὶ ἀνεμπόδιστον B | 4 ἀποδεικνύντες B | 10-11 τὴν σύμπασαν περιαυγάζοντες τὴν τῆς εἰδωλομανίας μὲν ὀμίχλην ἀνακαθαίρουσι: τὴν σ. περιαυγάζοντες τὴν τῆς εἰδωλομανίας μὲν ὀμίχλην περιαυγάζοντες ἀνακαθαίρουσι B | 18 ἀδηρήτως codd. | 22 ἐπάξια B | 24 ἣν: ὃν Β | 26 ἐν οὐδενὸς: ἐν οὐδὲν B

5

10

15

20

25

114

30

35

40

45

50

55

60

Georgios Makris

στέφανον, πῶς δὲ ἐκ τῶν παροραθέντων τῶν ἐγκωμίων ἀνοίσω τὸν θρίαμβον; Πόλεις καὶ πατρίδες ἐρρέτωσαν, ἐξ ὧν καὶ φαῦλοι τετίμηνται ἀπορίᾳ τῶν ὄντως καλῶν ἐκ τούτων τοὺς ἐπαίνους κληρωσάμενοι. ᾯ δὲ τῆς ἀρετῆς ὁ ἄσυλος πλοῦτος τῶν ἄλλων προτετίμηται καὶ πᾶσαι μὲν ὡς μία συνείληπται, οὐδεμία δὲ ἄλλῳ ὡς πᾶσαι τούτῳ κατώρθωνται, οἱ δ’ ὑπὲρ Χριστοῦ ἄθλοι τὰς ἀρετὰς ὑπερφυῶς καταγλαΐσαν­ τες σύμμορφον ἐκείνου καὶ συμμέτοχον ἀπειργάσαντο, τούτῳ τἆλλα μὲν ἅπαντα ὡς μηδὲν προσήκοντα παροράσθω, ἐκ μόνων δὲ τῶν οἰκειοτάτων ὁ τῶν ἐγκωμίων σύλλογος ἐκπληρούσθω· εἰ μὲν γὰρ ἔλειπέν τι τῶν καλῶν πρὸς εὐδαιμονίαν ἐκείνῳ καὶ χωλεύοντα τῶν ἀρετῶν ἐκέκτητο τὸν κατάλογον, εὐλόγως ἂν ὁ ἐπακτὸς καὶ ἔξωθεν προσγινόμενος ἔπαινος ἀνεπλήρου τὸ λεῖπον, ἐπεὶ δὲ ὑπερτελὴς μὲν ὁ τῶν ἀρετῶν ὅμιλος, ὑπερφυὴς δὲ τῶν ἄθλων ἡ καρτερία καὶ μυρίοις ἄλλοις ἐπαρκοῦντα πρὸς εὔκλειαν, πῶς ἂν τῶν ἔξωθεν ἐπιδεηθείη ὁ καὶ ἑτέρους κλεΐζειν ἐν τοῖς οἰκείοις δυνάμενος; Ὁ αὐτὸς δέ μοι λόγος καὶ περὶ τῶν ἐκείνου προγόνων εἴρητο ἄν, εἰ μή τι προὐρ­ γιαίτερον ἐπηνάγκαζε τούτων ἐπιμνησθῆναι. Εὐβουλία τοίνυν καὶ Εὐστόργιος οἱ τοῦ πανευφήμου γεννήτορες μάρτυρος, ὧν ἡ μὲν τὸ τῆς εὐσεβείας ἐξ αὐτῶν ὠδίνων γάλα θηλάσασα πρὸς τὴν κατὰ Χριστὸν ἡλικίαν ἁδρυνθεῖσα διεπορθμεύθη οὐδὲν Χριστοῦ προτιμότερον ἡγουμένη, ὁ δὲ τῷ τῆς δεισιδαιμονίας ἔτι κατείχετο λύθρῳ (οὐ γὰρ αἰσχύνομαι τὰ πρότερα τοῖς δευτέροις ἐγκαλλωπιζόμενος) τῷ βορβόρῳ τῆς ἀθεΐας ἐγκυλινδούμενος. ῎Εμελλε δὲ ἄρα καὶ οὖτος πρὸς τὴν τῆς εὐσεβείας ἐπαναφέρεσθαι καθαρότητα οἰκείου υἱέος θεραπευτῆρος τυχών. Τοιούτων ἐκφὺς γεννητόρων ὁ τρισόλβιος οἶα τις ἑωσφόρος τοῖς πᾶσι προκείμενος τὰς τῶν ἀρετῶν λαμπηδόνας ἀπηύγαζεν σώματι, δοὺς καὶ ψυχῇ περὶ τῶν πρωτείων ἐρίζειν. Τὸ μὲν γὰρ τοῖς τοῦ κάλλους περιαυγαζόμενον ἄνθεσιν ἐσόπτρου δίκην καθαρωτάτας τὰς μαρμαρυγὰς ἐναπέστιλβεν, ἡ δὲ σωφροσύνης καταλάμπουσα τοῦτο ταῖς χάρισιν (πρώτη γὰρ αὕτη τὴν παρείσδυσιν ἔσχε συνεργοῦ τῆς φρονήσεως λαβομένη) τὴν τοῦ κτίστου δημιουργίαν ἐπεσέμνυνε φαιδρότερον δεικνῦσα τὸ κάλλος. Παρείποντο δὲ καὶ αἱ ἄλλαι ταῖς ἀδελφαῖς τῆς ἀλλήλων εὐπρεπείας ἐρῶσαι καὶ πορρωτάτω τὰς ἀντιθέτους κακίας ἀπῴκιζον οὐδεμίαν χώραν ἀπολιποῦσαι. Ἀλλ’ ἡ μὲν τοῦτον γεννησαμένη βραχὺ τῷ χωρίῳ τῶν κακῶν προσβιώσασα πρὸς τὴν ἐκεῖθεν μετελήλυθε κληρουχίαν τοῖς τοῦ παραδείσου χωρίοις ἐνσκηνώσασα, ἓν μόνον ἀσχάλλουσα, ὅτι οὔπω τῷ θείῳ καθήγνισε τὸν υἱὸν βαπτίσματι. Ἐκδίδοται δὴ πρὸς τοῦ πατρὸς τὰ Γαληνοῦ καὶ Ἱπποκράτους ἐκμαθεῖν παιδεύματα καὶ γίνεται τῷ BM 28-30 πρβ. Μένανδρ. ρήτ., Περὶ ἐπιδεικτικῶν, σελ. 369,18 κ.ἑ. ἔκδ. Sprengel (= 78,18 κ.ἑ. ἔκδ. Russell/Wil­ son) | 32-33 ἀρετὰς ... καταγλαΐσαντες: πρβ. Προγύμνασμα Αʹ: Rhetores Graeci, τόμ. Αʹ. Στουτγκάρδη 1832, 634,21 | 46-47 τῷ βορβόρῳ … ἐγκυλινδούμενος: πρβ. Γελασίου Ρώμης, Ἐπιστολὴ τοῖς τῆς Συρίας ἐπισκόποις, ACO 3, 218-222 ἔκδ. Schwartz (222,31) | 51-55 πρβ. Ἀριστοτ., Μεγάλα Ἠθικά 2, 3, 13-14. | 55-56 πρβ. Φίλων Ἀλεξ., Περὶ ἄθλων καὶ ἐπιτιμίων καὶ ἀρῶν 52,6-9 | 57 τῶν κακῶν τὸ χωρίον: πρβ. Φίλων Ἀλεξ., Περὶ τοῦ τίς ὁ τῶν θείων ἐστὶν κληρονόμος 240,4. Κατωτ. 115. 326 37 τὸ λειπὸν B | 43-44 τῷ ... γάλα Μ | 44 ἀνδρυνθείσα B | 47 ἐγκαλυνδούμενος M. ἐγκαλινδούμενος B | 54 ἀπεσέμνυνε B | 60 πρὸς τοῦ πατρὸς om. B

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

115

βασιλεύοντι γνώριμος (Μαξιμιανὸς δ’ ἧν ὁ τότε τῆς Ῥωμαίων ἡγεμονίας περιφέρων τοὺς οἴακας) παρρησίᾳ τοῦ παιδευτοῦ λαβὼν τὴν παρείσδυσιν. ῎Ενθα τὴν βασίλειον πᾶσαν αὐλὴν ψυχῆς τε χρηστοῖς ἤθεσιν καὶ ταῖς τοῦ κάλλους βολαῖς περιηύγαζεν, ἀστὴρ δ’ ὣς ἀπέλαμπεν, ἵστατο δὲ φέρτατος πάντων. «Ἦμος δ’ ἠριγένεια φάνη» τάχα ἂν εἶπεν τότε παρὼν ῞Ομηρος, καὶ μία πάντων ἐξηχεῖτο βοή, πᾶσι τε πάντων προὔχειν καλοῖς καὶ μόνον ἄξιον εἶναι τῆς θεραπείας τοῦ βασιλεύοντος. Ὁσημέραι γοῦν πρὸς τὰ βασίλεια προϊὼν οἴκαδε ἐπανῄει πατέρα καὶ βασιλέα τοῖς προσήκουσι δεξιούμενος. Οὐκ ἔδει δὲ ἄρα χηρεύειν τοῦτον τοῦ θείου βαπτίσματος τοῖς πᾶσι καλοῖς ἀβρυ­ νόμενον. Διὸ δὴ θείᾳ κηδεμονίᾳ Ἑρμολάῳ περιπίπτει τῷ πρεσβύτῃ καὶ μάρτυρι καὶ τὸν τῆς ἀληθείας σαφέστερον ἐκδιδάσκεται λόγον πρὸς ὑποδοχὴν τοῦ θείου βαπτίσματος παρασκευαζόμενος. ῎Ισως ποθεῖτε τὸν τρόπον μαθεῖν οἱ μὴ τῶν ἐκείνου καλῶν ἐντρυφήσαντες, οὐδὲ τοῖς εἰδόσι δὲ ἀπᾴδων ἔσται ὁ λόγος· φιλεῖ γὰρ ψυχὴ τοῖς κρείττοσι συνεχῶς ἐνομιλεῖν θεωρήμασιν, κἂν εἰδήμων τούτων τυγχάνει, ἔρωτι ἀκράτῳ πυρακτουμένη. ῎Εχις ὀλέθριος ἐνδακοῦσα παῖδα κατὰ τὴν λεωφόρον καθ’ ἣν ὁ τρισόλβιος εἰώθει διαπορεύεσθαι, νεκρὸν ἐξαίφνης ἀπέδειξε τὸν πρὶν ἔμπνουν καὶ ἔμψυχον, καὶ μισανθρώποις περιπλοκαῖς κατατρυφᾷ τοῦ σώματος. Ὁ δὲ πόρρωθεν τὸ πραχθὲν θεασάμενος καὶ τὸν μὲν παῖδα τοῦ πάθους κατελεήσας, τὸν δὲ θῆρα τῆς ἀτόπου βδελυξάμενος πράξεως, τὸν οἰκεῖον ἠντιβόλει δεσπότην «Δέσποτα» λέγων «καὶ σῶτερ τῶν σῶν δούλων Ἰησοῦ Χριστέ, ὁ θεὸς ἡμῶν, εἰ ἄξιόν με κέκρικας τῆς σῆς βασιλείας ὑπηρέτην, ὡς ἡ τοῦ μεγάλου Ἑρμολάου διδάσκει παραίνεσις, καὶ τῷ χορῷ τῶν σῶν οἰκετῶν ἐναρίθμιον ποιῆσαι κατηξίωσας, ἀντιστραφήτω καθ’ ἑαυτοῦ τὸ τοῦ κακομηχάνου κακούργημα ὄφεως καὶ νεκρὸς μὲν δειχθήτω ὁ τὰ ἄδικα δράσας, ἐπανέλθοι δὲ πρὸς ζωὴν ὁ τὰ παρ’ ἀξίαν παθών.» Ὡς δὲ θᾶττον ἢ λόγος ἐπηκολούθει τὸ ἔργον· ὡς εἶχε τάχους θεωρὸν ἐπιστήσας τῶν γεγονότων τὸν μέγαν Ἑρμόλαον, σὺν αὐτῷ πρὸς τὴν ἐκείνου οἰκίαν ἐπανελθών, τῷ θείῳ λουτρῷ καθαγιάζεται καὶ τοῖς τοῦ ἀληθινοῦ ποιμένος προβάτοις ἐγγράφεται τῷ σταυρικῷ χαρακτῆρι σημειούμενος, καὶ τὴν κατὰ παθῶν καὶ δαιμόνων κομίζεται ἐπικράτειαν ὁ καὶ πρὸ τῆς ἐν Χριστῷ τελειώσεως τὸ ἀνυπέρβλητον ἐκεῖνο θαῦμα καὶ παράδοξον ἐργασάμενος, καὶ τῇ νεκρώσει τοῦ ὀλοθρεύοντος ὄφεως τὸ κατὰ τοῦ παλαιοῦ πτερνιστοῦ συμβολικῶς δέχεται νικητήριον. Οὐκ ἠμέλησε δὲ ἄρα τῆς τοῦ πατρὸς κηδεμονίας καὶ θεραπείας οὐδὲ τὰ καθ’ ἑαυτὸν διασκεψάμενος τῆς πατρικῆς ὑπερεῖδε προνοίας, ἀλλὰ τὸ εἶναι πως παρ’ αὐτοῦ δεξάμενος, τὸ εὖ εἶναι τούτῳ παρασχεῖν διεσκόπει πρὸς ἐπικουρίαν τὸν οἰκεῖον σωτῆρα συνήθως ἐκκαλούμενος. Ἐνδίδωσι δὴ τοῦτο παραδόξως θεός, καὶ τυφλὸς BM 64-65 Ἰλ. Α 477. ’Οδύσσ. ρ 1 | 73 ῎Ισως ποθεῖτε ...: πρβ. Αἴλ. Ἀριστ., Ἐπιστ. περὶ Σμύρνης 514,6. Δημοσθ., Κατὰ Πολυκλ. 43, κ.ἀ. | 74-75 ψυχὴ ... ἐνομιλεῖν θεωρήμασιν πρβ. Φίλων Ἀλεξ., Περὶ ἀποικίας 13,2-3 | 76-77 πρβ. Γέν. μθʹ 17 | 87-88 πρβ. Ἰω. ιʹ 1-30 | 88-89 πρβ. Ματθ. ιʹ 1 | 91-92 πρβ. Γέν. γʹ 15 | 94-95 πρβ. Πλούταρχ., Ἀλέξανδρος 8, 4,3-4 | 96-104 πρβ. Μάρκ. ηʹ 22-26. Ἰω. θʹ, κ.ἀ. 65 βοή: ἀκοή M | 74 ἔσται: ἐστὶν B | 87 ἐπανέλθη B

65

70

75

80

85

90

95

116

100

105

110

115

120

125

Georgios Makris

ἀμφοτέρων χηρεύων ὀμμάτων πρὸς τὴν ἐκείνου οἰκίαν ἐφίσταται λύσιν τοῦ πάθους ἐπιζητῶν. Ὁ δὲ τὸν πατέρα παραλαβὼν πρόσεισι προθύμως τῷ τὸ πάθος ἔχοντι καὶ θείᾳ Χριστοῦ ἐπικλήσει τῷ πρὶν τυφλῷ τοὺς φωταγωγοὺς χαρισάμενος τοῦτον τε καὶ τὸν πατέρα πρὸς τὸ φῶς τῆς Χριστοῦ ἀνακομίζει ἐπιγνώσεως. ῍Ω τοῦ θαύματος! Τυφλὸς τοὺς τοῦ σώματος ὀφθαλμοὺς παραδόξως ἐλάμβανεν καὶ πατὴρ ἅμα ἐκείνῳ τοῦ σκότους τῆς ἀγνοίας ἀπαλλαττόμενος τῷ φωτὶ Χριστοῦ κατελάμπετο. Τυφλὸς ὠμματοῦτο ἀνενδοιάστῳ πίστει τοῦ καλλινίκου μάρτυρος καὶ πατὴρ τῆς ἀπιστίας ἀποσχιζόμενος πρὸς τὴν πίστιν Χριστοῦ μεθηρμόττετο. Ὥσπερ δή τις ὀλυμπιονίκης τὸν ἀντίπαλον καταβαλὼν πρὸς τὴν μείζονα πάλην παρασκευάζεται, οὕτω τὸν κοινὸν οὖτος ἐν τούτοις τροπωσάμενος παλαμναῖον, τὸν πατέρα συναγωνιστὴν παραλαβών, ἐπὶ τοὺς κακῶς πρὶν νομισθέντας θεοὺς ὥρμησεν (πολὺς δὲ χρυσὸς καὶ ἄργυρος εἰς τὴν ἐκείνων κατασκευὴν ἀνάλωτο), καὶ λὰξ προσ­ βάντες ἀμφότεροι εἰς λεπτὰ κατεμέριζον. Καὶ γαστέρας πενήτων ἐπλήρουν, καὶ πρὸς ὑπηρεσίαν ἐκείνων καλῶς ἐξετίθεντο οἱ τὸ τῆς δεσποτείας ὄνομα πρότερον κακῶς κληρωσάμενοι, καὶ τὴν ἑαυτῶν ἐπεγίνωσκον δεσποτείαν οἱ τῇ θείᾳ εἰκόνι τετιμημένοι καὶ πρὸς δουλείαν ἐκείνων ἀνοήτως ὑποκλινόμενοι. Καὶ πάντων ὁ μάρτυς ἐν στόμασιν ἦν καθάπερ σάλπιγγι τῷ μεγαλείῳ τοῦ θαύματος κηρυττόμενος. Ἀλλ’ ὁ μὲν τοῦ τρισολβίου μάρτυρος γενέτης θεουργῷ καθαγνισθεὶς βαπτίσματι, μικρὸν ἐπιμείνας τῶν κακῶν τῷ χωρίῳ πρὸς τὴν ἐλευθέραν τούτων μετεβιβάσθη βιοτήν. Ὁ δὲ θειότατος μάρτυς τὸν πλοῦτον ὁσημέραι διανέμων τοῖς πένησι τὰς τῶν μαρτύρων φρουρὰς συνεχῶς ἐπήρχετο κατασπαζόμενος μέλη ἃ τοῖς Χριστοῦ στίγμασι ἐφαιδρύνοντο, κατασπαζόμενος δεσμὰ ἃ τούτους τῆς Χριστοῦ χάριν ἀγαπήσεως ἐπεβάρυνον, τοῖς θείοις ἐκείνων αἵμασιν καθαιμάττων κεφαλὴν καὶ τὸ φαιδρὸν ἐκεῖνο καὶ χαρίεν πρόσωπον, κἀκεῖθεν τὴν εὐλογίαν ποριζόμενος, ταῖς ἐκείνων διδασκαλίαις τὸ οὖς ἐπικλίνων καὶ πρὸς τὴν προσοῦσαν τούτοις γυμναζόμενος καρτερίαν. Ἀλλ’ ὦ δεινὴ βασκανία, ἡ τοῖς καλοῖς πᾶσιν οὐκ οἶδ’ ὅπως ἐπικωμάζουσα (ὦ φθόνε, τῆς φύσεως ἀλιτήριε, δι’ οὗ τὸ γένος τῇ θείᾳ τετιμημένον εἰκόνι καὶ ὁμοιότητι πρὸς φθορὰν κατώλισθεν καὶ τοῦ ζωηροῦ χωρίου τὴν ἐπίπονον καὶ καμάτων γέμουσαν ἠλλάξατο χώραν), ἡ καὶ τὸν πρὶν ἑωσφόρον τῆς οὐρανίου καταγαγοῦσα διαίτης καὶ τῷ πυθμένι τῶν κακῶν καταράξασα! Ὡς καλῶς ὁ τῶν πάλαι σοφῶν ἐξεδίδασκε λόγος, ὡς κεραμεὺς κεραμεῖ κοτέει καὶ τοῖς ὁμοίοις ὅμοιοι! Οἱ γὰρ τὰ Ἱπποκράτους καὶ BM 99-100 πρβ. Τίτ. αʹ 1. Βʹ Πέτρ. αʹ 1. 8. Ἡσ. θʹ 1. Κλήμ., Προτρεπτικὸς 113, 1,9-2,2, κ.ἀ. | 105 πρβ. Ἰω. Δαμασκ., Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ 428,7 (= κεφ. 28,29-30 ἔκδ. VOLK), κ.ἀ. | 106 τὸν κοινὸν παλαμναῖον: πρβ. Γρηγόρ. Θεολ., Λόγος Δʹ, Κατὰ Ἰουλιανοῦ, λεʹ, 7 (ἔκδ. BERNARDI = PG 35 561 Β) | 107-109 πρβ. Εὐαγγέλ. Ψ.-Ματθαίου 23 (= Evangelia apocrypha, ἔκδ. C. de Tischendorf. Λειψία 1876, 91). Ἀκάθ. ῞Υμν. λʹ, κ.ἀ. | 111-112 πρβ. Γέν. αʹ 26 | 115 πρβ. ἀνωτ. 57. Κατωτ. 326 | 115-116 ἐλευθέραν ... βιοτήν: πρβ. Ἐπίκουρ., Ἐπιστολ. ἀπόσπ. 81 | 117-118 πρβ. Γαλ. Ϛʹ 17. Ἰω. Χρυσόστ., Εἰς Ματθαῖον ΙΣΤʹ (PG 57 254,51-52) | 118-119 πρβ. Ρωμ. ηʹ 35. Αʹ Πέτρ. αʹ 7 | 123 τῆς φύσεως ἀλιτήριε: πρβ. Λιβάν., Μελέτη 42 (ἀρχ. Τύραννος ...) 1, 55,1-2 | 123 πρβ. Γέν. αʹ 26 | 123124 πρὸς φορὰν κατώλισθεν πρβ. Γέν. γʹ 23 | 124-125 πρβ. Γρηγ. Θεολ., Εἰς ἑαυτόν 5 (PG 36 269,45-48) | 127 Ἡσίοδ., ῎Εργα καὶ ἡμέραι 25. Ἀριστοτ., Ἠθικ. Εὐδ. 1235 α,18-19. Μακάρ. Χρυσοκ., Παροιμ. 4, 86, κ.ἀ. 106 οὗτος: οὕτως B | 110 καλῶς om. B | 118 ἃ τούτους: ἀντ’ αὐτοὺς B | 123 ἀλητήριε B | 124 καὶ τοῦ ζωηροῦ: ξηροῦ B | 125 ἠλάγξαντο B | 126 καταρράξασα codd. | ΄Ως καλῶς: ὡς καὶ B

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

117

Γαληνοῦ λαρυγγίζοντες τῆς περιουσίας τῶν καλῶν καὶ τῆς παρὰ βασιλέως τιμῆς τῷ θαυμασίῳ βασκήναντες ἐνδιαβάλλουσι τοῦτον ὡς τὰ χριστιανῶν φρονοῦντα τε καὶ σεβόμενον καὶ πολλοὺς ταῦτα φρονεῖν ἀναπείθοντα. Καὶ παρῆν ὁ τοὺς τοῦ σώματος ὁδηγοὺς παρ’ αὐτοῦ κομισάμενος τῆς τούτων κατηγορίας μάρτυς ἀπαράγραφος· τὴν γὰρ ἐνοῦσαν εἰς Χριστὸν πίστιν ἀνακηρύξας σαφέστατα, ξίφει τμηθεὶς τὴν κεφαλὴν ἀνεχώρει τοῦ σώματος ὥσπερ τι λάφυρον καὶ πρωτόλειον παρὰ τοῦ θείου μάρτυρος τῷ οἰκείῳ δεσπότῃ προσενεχθείς, τὸν ἐν τοῖς θείοις εὐαγγελίοις ᾀδόμενον μακρῷ τῷ μέσῳ παραδραμών· ἐκεῖνος γὰρ λόγοις ἀληθείας τῶν ἱερέων ἐρεθίσας τὸ βάσκανον καὶ τῆς αὐτῶν ἀπελαθεὶς συνεδρίας τῆς ἐκείνων ἀμέτοχος διέμεινε λύμης, οὗτος δὲ καὶ θείῳ τῆς οἰκείας καθαγνισθεὶς ὁμολογίας αἵματι πρὸς τὸν κοινὸν ἐπανῆλθε κύριον. ῞Οσον ὁ τοῦ θείου μάρτυρος φοιτητὴς τοῦ τῆς Χριστοῦ ἰάσεως εὐμοιρήσαντος αἰδεσιμώτερος! Καλεῖται δὴ πρὸς δίκην ὁ τοῦ θείου πανυπέρτατος ἐραστὴς ἡλίῳ τῷ παμφαεῖ ἐναλίγκιος τὰς τῶν χαρίτων μαρμαρυγὰς ἀπαστράπτων τοῖς θεωμένοις καὶ κόρας ἀμβλύνων τῶν τοῖς ματαίοις ἀνοήτως τὴν θείαν ἐπιφερόντων λατρείαν, οὐ τὸ νέον καὶ ἁπαλὸν κατελεήσας τοῦ σώματος, οὐ τὸν θυμὸν ὀρρωδήσας τοῦ κακῶς δυναστεύοντος (οὗ καὶ λόγοι τὸ τραχὺ καὶ ἀπηνὲς τῶν τρόπων ὑπογράψαι βουλόμενοι πρὸς δειλίαν καθέλκονται καὶ τῆς νίκης παραχωροῦσι τοῖς μάρτυσιν), οὐ τοῖς ποικίλοις καὶ πάντα λόγον νικῶσιν ἐκδειματούμενος κολαστηρίοις, οὐ τὴν πληθὺν τῶν εἰδωλομανούντων ἐρυθριάσας βλοσυρόν τε καὶ κατάπληκτον ἐνορώντων καὶ τῷ ὑπερφυεῖ τοῦ μάρτυρος ἐκνικωμένων παραστήματι. Ἀλλ’ ἵστατο οἷα τις δρῦς θεοφύτευτος πάσαις ἐμβολαῖς τῶν τῆς πονηρίας πνευμάτων ἀτίνακτος τῇ πέτρᾳ Χριστῷ προσερείσας τὰ τῆς ψυχῆς διαβήματα καὶ παντοίαις ἐπιρροίαις τῶν δαιμονίων χειμάρρων γινόμενος ἄκλυστος, τὰ δεσποτικὰ τῷ νοΐ περιφέρων παθήματα καὶ πρὸς μειζόνων καρτερίας τούτοις παιδοτριβούμενος, τῷ πόθῳ τῆς Χριστοῦ πυρπολούμενος ὡραιότητος καὶ ψυχρὰ νομίζων καὶ ἕωλα τὰ σφοδρὰ τῶν λεβήτων βράσματα. Ὡς δὲ ταῦτα ἑώρα ὁ τῆς κακίας θεράπων καὶ βασιλεὺς ἀγενής (δεινὸς γὰρ ἦν καὶ ποικίλος), τὸ τῶν τρόπων ἐκχαλάσας ὀργίλον πρὸς συμπαθῆ δῆθεν μετεσχηματίζετο γνώμην λέγων τοιάδε· «Ὦ νεανία, τί παθὼν ἐπὶ τοσοῦτον τῆς ἡμῶν φιλίας καταπεφρόνηκας (ἐῶ γὰρ νῦν λέγειν τῆς τῶν θεῶν εὐμενείας), τί δὲ τὸ ταύτης καλὸν ἀγνωμοσύνῃ τρόπων ᾠήθης ἀμείψασθαι; Τί τῶν τιμῶν ἐλλειπὲς ὑπῆξε πρὸς καταφρόνησιν; Καὶ μὴν ἐν ταύτῃ τῶν ἁπάντων προὔχων διετέλεις ἀεὶ τῆς κατὰ πρόσωπον ἀξιούμενος ὁμιλίας. Τὸ τῶν ἀξιωμάτων ἀμαυρὸν πρὸς ταύτην μετήνεγκε; Καὶ μὴν οἱ ἐν τούτοις περίβλεπτοι σὲ ζηλωτὸν ἡγοῦντο τῆς περὶ ἐμὲ παρρησίας τοῖς σοῖς λόγοις BM 128 τῆς περιουσίας τῶν καλῶν: πρβ. Φίλων Ἀλεξ., Περὶ τοῦ θεοπέμπτους εἶναι τοὺς ὀνείρους 1, 126,2 | 131 μάρτυς ἀπαράγραφος: πρβ. Θεοφύλ. Σιμοκ., Ἱστορ. 4, 6, 4,4. 8, 14, 8,3 | 135-138 πρβ. Ἰω. θʹ | 141 πρβ. Ρωμ. αʹ 25, κ.ἀ. | 149 τῶν τῆς πονηρίας πνευμάτων: πρβ. Ἐφ. ςʹ 12, κ.ἀ. | 149 τῇ πέτρᾳ Χριστῷ: πρβ. Ματθ. ηʹ 2425. Αʹ Κορ. ιʹ 4 | 150 τὰ τῆς ψυχῆς διαβήματα: πρβ. Ψαλμ. ριηʹ 133 | 153 ψυχρὰ ... ἕωλα: πρβ. Δημοσθ., Κατὰ Μειδίου 112, 5. Πλούταρχ., Περὶ πολυπραγμοσύνης 519. Α.4 130 καταπείθοντα B | 135 τὸ βάσκανον: τὶ βάσκανον M | 148 δρὺς codd. | 157 τὸ ταύτης: τοσαύτης B | 158 ἀγνωμοσύνης τρόπον B | τί τῶν τιμῶν: τὸ τῶν τιμῶν B

130

135

140

145

150

155

160

118

165

170

175

180

185

190

195

Georgios Makris

ὑποκατακλινόμενοι. Φρενῶν τις παρηκολούθησεν ἐρημία καὶ πρὸς ταύτην παρήγαγεν; Ἀλλ’ ἀρτίφρων μέχρι καὶ νῦν ἐμοί τε καὶ πᾶσιν ἐδείκνυσο ταῖς λαμπρωτάταις ἐννοίαις καλλωπιζόμενος καὶ γνώμων φρονήσεως τοῖς πᾶσι προκείμενος. Πῶς δὲ σὲ τὰ Γαληνοῦ καὶ Ἱπποκράτους παιδεύματα, ἃ διὰ γλώττης φέρων ἑκάστοτε τοῖς πᾶσιν ἐπέραστος ἦσθα, πρὸς τὴν τοιαύτην ἐκκυλισθῆναι παρέπεισαν δόξαν τὴν ἀρτιφανῆ τε καὶ ἕωλον καὶ πᾶσιν τοῖς εὖ φρονοῦσιν ἀπαράδεκτον; Ὡς ταχέως ἐπελάθου τῶν παιδευτῶν, οἳ σὲ ζηλωτὸν τοῖς πᾶσιν πεποιήκασιν, οἳ σωτῆρες μὲν τῷ κοινῷ τῶν ἁπάντων ἐδόθησαν γένει, σωτῆρες δὲ τῶν νοσούντων πεφήνασιν, τῶν ποικίλων καὶ χαλεπῶν ἐκλυτρούμενοι νοσημάτων! Ἀλλ’ αἰδέσθητι μὲν τὸν ἐξ ἀνθρώπων ψόγον, ὦ νεανία, αἰδέσθητι δὲ τῶν ἡμετέρων καλῶν τὸ ἀνεπίφθονον. Εὐλαβήθητι τὴν ἐκ θεῶν δίκην, οἵ, πολλῇ τῇ μακροθυμίᾳ χρησάμενοι πρότερον, τοὺς ταύτης ὑπερόπτας πικρότερον τιμωροῦνται δι’ ἡμῶν ὕστερον τὸ τινῶν ἀπειθὲς καὶ δυσήνιον ἀναστέλλοντες. Ἢ τὸ τοῦ γέροντος Ἀνθίμου τέλος ἠγνόησας, ὅπως ἀτλήτοις προσομιλήσας κολάσεσι κακῶς ὑπεξῆλθε τὸν βίον;» Τοιαῦτα καὶ πολλὰ τούτοις προσόμοια κατεπῇδεν τῷ μάρτυρι πρὸς τὴν δαιμόνων ἐκκαλούμενος θεραπείαν. Ὁ δὲ μάρτυς παιδιὰν ταῦτα λογισάμενος τοῖς ἐσχάτως ληρωδοῦσι προσήκουσαν τοιοῖσδε λόγοις ἠμείβετο τὸν βασιλεύοντα· «Τιμῆς μὲν ἐμοὶ τῆς παρὰ σοῦ, βασιλεῦ, φροντὶς οὐδεμία τῆς ἀνωτάτω δόξης ὀρεγομένῳ καὶ τὴν τοῦ ἐμοῦ Χριστοῦ μόνην ἐπιζητοῦντι καὶ στέργοντι· εἰ γὰρ δύο τιμῶν κειμένων ἐκ παραθέσεως οὐδεὶς ἂν εὖ φρονῶν τὴν μείζονα καταλιπὼν ἀνθέξεται τῆς ἐλάττονος, πῶς ἂν ἐγὼ τὴν μικρὰν καὶ ἐπίκηρον καὶ αὔριον ἴσως οὐκ οὖσαν τῆς ἀσυγκρίτου καὶ ἀεὶ διαμενούσης ἀλλάξωμαι, πῶς δαὶ τῆς τοῦ ἐμοῦ Χριστοῦ δόξης καταφρονήσας καὶ πίστεως, τῆς ὑψηλῆς καὶ θεοποιοῦ καὶ πάλαι ποθουμένης, τῆς σῆς καρτερῶς ἀνθέξομαι, τῆς βδελυρᾶς καὶ κιβδήλου καὶ πᾶσι μισουμένης οἷς τὸ ὄμμα τῆς διανοίας τῆς περιπεζίου προσπαθείας ὑψηλότερον; Οὐ καλῶ τιμὴν ἐγὼ τὴν ἀτιμίας γεννήτριαν, οὐ ποθῶ δόξαν τὴν ἀδοξίας αἰτίαν, οὐ δέχομαι παρρησίαν τῆς τοῦ ἐμοῦ δεσπότου παρρησίας ἀποστεροῦσαν καὶ ὁμιλίας· εἰ γὰρ κόσμος ἐμοὶ πᾶς ἐν οὐδενὸς μέρει λελόγισται τῇ ἀγαπήσει τοῦ κτίστου παραβαλλόμενος, πῶς ἄν τι τούτου πλέον θαυμάσομαι καὶ τῆς ἐκείνου προτιμήσω ἀγάπης; Γαληνὸς δὲ καὶ Ἱπποκράτης καὶ ὅσοι τῆς ἐκείνων συμμορίας ἐξήρτηνται, μεγάλοι μὲν καὶ εὐκλεεῖς παρὰ Χριστοῦ τῶν τοιούτων καλῶν εὐμοιρήσαντες ὃς πάντων ἐστὶ καλῶν δοτὴρ καὶ πρωταίτιος, σμικροὶ δὲ καὶ εὐτελεῖς καὶ μεγίστης ὑπεύθυνοι κατηγορίας τὸν χορηγὸν τῶν ἀγαθῶν ὁλοτελῶς ἀγνοήσαντες καὶ τὴν ἐκείνου δόξαν τοῖς ὁμοδούλοις προσνείμαντες. ῍Η ἀνεκτός σοι φανήσεται, βασιλεῦ, καὶ φρενῶν μεστὸς ἀγαθῶν ὁ τὴν σὴν βασιλείαν B M P (a l. 168-169 | τῶν ἁπάντων ... incipiens. In margine superiore Ἔν ταύθα ἡ αρχη λείπει του λόγου του παντελεἤμονος manu recentiore scribetur)

170-171 πρβ. Ρωμ. ιβʹ 17. Βʹ Κορ. καʹ 2 | 177 πρβ. Ψαλμ. ξγʹ 8 | 179-180 πρβ. Αʹ Πέτρ. αʹ 11, κ.ἀ. | 182-198 πρβ. Ρωμ. βʹ 21-25 | 188-190 πρβ. Ματθ. ιςʹ 26. Αʹ Ἰω. βʹ 15-17, κ.ἀ. Ἀνωτ., 27 | 189 τῇ ἀγαπήσει τοῦ κτίστου: πρβ. Βʹ Βασ. αʹ 26. Διον. Ἀρεοπ., Ἐκκλησ. ἱεραρχ. ΙΙ, Προοίμ. (τόμ. Βʹ 69,4-5 ἔκδ. Heil-Ritter) | 192 πρβ. Ἰακ. αʹ 17 | 193 πρβ. Δευτ. κηʹ 12 | 194 πρβ. Ρωμ. αʹ 23-25 168 οἳ σωτῆρες: οἱ σωτῆρες B | 172 οἳ: οἱ B | 178 ληροῦσι B | 183 ἀλλ’ ἄξωμαι B | δαὶ: δὲ Β | 184 τῆς σῆς: τῆς γῆς B | 189 τῇ ἀγαπήσει: τῆ ἀγαπείση P

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

119

ἑνὶ τῶν ὁμοδούλων περιθεὶς καὶ τὴν σὴν περισκώπτων ἡγεμονίαν; Εἰ δὲ πολλῶν θανάτων ὁ τοιοῦτος ὑπεύθυνος, πόσων δήπουθεν ὁ τὴν Χριστοῦ βασιλείαν πειρώμενος ἀποσυλᾶν καὶ τοιούτοις προσνέμειν ἀξιῶν; Πῶς δὲ ἀρτιφανῆ τε καὶ ἕωλον τὴν Χριστοῦ δόξαν εἰπεῖν οὐκ ἐνάρκησας, ἣν προφῆται μὲν ἄνωθεν ἱεροὶ προηγόρευσαν οἱ ὡς παρόντα τὰ μέλλοντα βλέποντες καὶ τῆς θείας οὐσίας ἐξεικονίζοντες τὸ μακάριον, πρὸ καταβολῆς δὲ κόσμου ὥριστο θεῷ καὶ προτετύπωτο ἀρρήτῳ φιλανθρωπίᾳ πρὸς τὴν κοινὴν ἴασιν ἐπελθόντος τοῦ γένους; Ἀπειλῶν δέ μοι καὶ κολάσεων λόγος οὐδεὶς τὸν τὴν φύσιν ὑποστήσαντα καὶ πρὸς τὰ ὑπερφυῆ τὰ κατὰ φύσιν μεταλλάττοντα ἐξουσίᾳ θεότητος ἀρωγὸν κεκτημένῳ. Εἰ δέ μοι καὶ δοίη μετασχεῖν τῆς τῶν πόνων δριμύτητος οἷς οἶδεν λόγοις αὐτός, γλυκύτεραί μοι πάσης ἡδονῆς αἱ ὑπὲρ Χριστοῦ μου κολάσεις τῆς αὐτοῦ δόξης ἐφιεμένῳ καὶ ὡραιότητος· εἰ γὰρ γέροντος ἡττήθης νεανικοῦ, ὃς τῶν σῶν ποικίλων μηχανῶν τὴν δεινότητα γενναιότητι γνώμης ὑπεριδὼν πρὸς τὰς οὐρανίους μετεβιβάσθη σκηνάς, πόσον ἐμὲ οἴει τῶν σῶν βασάνων ὑπερορᾶν νέον ὄντα καὶ ἀκμάζοντα καὶ τῇ τοῦ Χριστοῦ περιτειχιζόμενον ἐπικουρίᾳ; ῝Ο δέ με παρέδραμε τοῖς θείοις λόγοις ὑποσυρόμενον, οὐδὲ νῦν παριδεῖν θεμιτόν, ὡς Ἱπποκράτης καὶ Γαληνὸς καὶ οἱ τούτοις ὅμοιοι ἐνεργήσειαν ἂν καὶ τοῦ οἰκείου τέλους ἐπιτεύξοιντο Χριστοῦ βουλομένου καὶ τὴν χάριν ἐπιμετροῦντος τοῖς πάσχουσιν, ἀνανεύοντος δὲ φροῦδος τούτων πᾶσα ἰσχὺς καὶ τοῦ οἰκείου τέλους οὐκ ἐπιτεύξονται. Καὶ εἰ κελεύεις ἔργῳ ἀμφοτέρους τοὺς οἰκείους πιστώσασθαι λόγους, ἐνεχθήτω τις τῶν δεινῇ νόσῳ πιεζομένων, κἀκεῖνοι μὲν τὰ Ἱπποκράτους ἐνεργείτωσαν καὶ τὰ τῶν θεῶν οἱ μέγα ἐπὶ τούτοις κομπάζοντες, ἐγὼ δὲ τὸν Χριστὸν ἐπικαλεσάμενος ἐλεύθερον τῆς νόσου ἀποδείξω τὸν κάμνοντα». Ἠνέχθη παραυτίκα ἐπὶ τῆς κλίνης παράλυτος πολυχρονίῳ νόσῳ πεδούμενος, οἱ δὲ κατ’ αὐτοῦ τὴν βασκανίαν ὠδίνοντες, ἄλλος ἀλλαχῇ περιστάντες, οἱ μὲν Ἀσκληπιὸν ὡς τῆς ἰατρικῆς ἔφορον ἐλιτάζοντο, οἱ δὲ ἄλλον ἐκάλουν, ὡς ὁ λαχὼν δαίμων ἐκίνει, πρὸς ματαίας ἐλπίδας ἐρεθιζόμενοι. Ἀλλ’ ἦσαν τῷ ὄντι φωναὶ πραγμάτων ἄμοιροι εἰς γέλωτα τοῖς ὁρῶσι προκείμεναι. Ὁ δὲ θεῖος μάρτυς ὄμματι τῆς διανοίας πρὸς τὸν οἰκεῖον δεσπότην ἐπανατεινόμενος, τοῦ θείου κελαδήτορος ὕμνους προσφόρως ἐπιλεγόμενος, πρὸς ἐπικουρίαν ἐξεκαλεῖτο, καὶ τῆς χειρὸς τοῦ παραλύτου λαβόμενος ἀκτήμονα λύμης ἁπάσης ἐναπέδειξεν. ῍Ω τοῦ θαύματος! Ἐσφίγγοντο μέλη παραλύτου τὴν Ἰησοῦ κηρύττοντα μεγαλειότητα καὶ βάσκανοι τὴν τερατουργίαν τιθέντες τοῖς δαίμοσιν τὸν Χριστοῦ ὑπηρέτην ὡς κακοῦργον διέβαλλον, ἐσφίγγοντο μέλη τὴν οἰκείαν ἁρμονίαν πολλοῖς χρόνοις ἀπαρνησάμενα καὶ βάσκανοι τῇ κακίᾳ συνδούμενοι τὸν θεραπευτὴν ἐταλάνιζον, παράλυτος τὴν τοῦ σώματος νόσον ἀποσεισάμενος BMP 199-200 πρβ. Ἑβρ. αʹ 1-2 | 207-209 περὶ Ἀνθίμου, μάρτυρος Νικομηδέως, πρβ. ἀνωτ., 176-177 | 219-233 πρβ. Ματθ. θʹ 2-8, κ.ἀ. | 223 ὄμματι τῆς διανοίας: πρβ. Φίλων Ἀλεξ., Περὶ τοῦ θεοπέμπτους εἶναι τοὺς ὀνείρους 1,199 | 223-225 πρβ. Ψαλμ. ρβʹ 2-4. Σοφ. Σολ. ιϚʹ 12 | 224 τοῦ θείου κελαδήτορος: περὶ Δαυίδ 196 περισκώπτων: περικόπτων codd | 200 οἱ: οἳ M | 205 οἶδεν: εἶδεν B | 207 ὃς: καὶ M | 212-213 καὶ τοῦ οἰκείου: καὶ οἱ τοῦ οἰκείου B | 223 τῆς διανοίας: τῆς om. P | 225 πρὸς ἐπικουρίαν ἐξεκαλεῖτο: πρὸς ἐπικουρίαν ἐπικαλούμενος ἐξεκαλεῖτο B

200

205

210

215

220

225

230

120

235

240

245

250

255

260

265

Georgios Makris

Χριστοῦ ἐπικλήσει πρὸς τὴν φίλην ὑγείαν ἀνεκομίζετο καὶ μυρίοι τῆς ἑλληνικῆς μανίας ἀποσχιζόμενοι πρὸς τὴν Χριστοῦ βασιλείαν μετεκομίζοντο, παράλυτος τῆς νόσου τῶν δεσμῶν ἀπελύετο καὶ ὁ θεῖος ἀθλητὴς πρὸς αἰκίας συνελαμβάνετο! Πάλαι μὲν οὖν Ἠλίας ὁ θαυμάσιος τὴν ἰσραηλίτιδα συναγωγὴν ἀμφοτέραις ταῖς ἰγνύαις χωλάνασαν, τοὺς ἱερεῖς τῶν προσοχθισμάτων ἐπὶ τὸν Κάρμηλον ἀναγαγών, ξένῳ πυρὶ τὴν θυσίαν ὁλοκαυτώσας τῆς ἀσεβείας εἰσεπράττετο δίκας. Ἀλλ’ ἔμενον οἱ καταλειπόμενοι, τὴν αὐτὴν ἀσπαζόμενοι, ἐκ τῶν ἐκείνου θαυμάτων μηδὲν κερδάναντες, καὶ σοβάδος γυναικὸς ἀπειλῇ δειματούμενος τὴν φυγαδείαν ἠσπάζετο. Ὁ δὲ θεῖος ἀθλητὴς ἀναιμωτὶ τοὺς εἰδώλων θεραπευτὰς διὰ μιᾶς τροπωσάμενος τερατουργίας Χριστοῦ ἐραστὰς ἀπειργάσατο καὶ μένων ἀτρέμας τὰς ἀτλήτους βασάνους ὡς τρυφὰς ὑπεδέχετο. Ἀλλὰ τίς ἂν λόγος ἐξείποι τῆς καρτερίας τὸ στερρὸν καὶ ἀνένδοτον, πόσαι δὲ γλῶσσαι τὸ τῶν μηχανημάτων ποικίλον καὶ πολυειδὲς ἐκφράσαιεν; Ξύλον εἶχε τὸν ἀθλητὴν μετέωρον καὶ δήμιοι μὲν περιστάντες ἀνηλεῶς τοῖς ὄνυξι τὰς σάρκας κατέξαινον πρὸς ἀέρα ταύτας σκεδάζοντες, ἕτεροι δὲ λαμπάδας ταῖς πλευραῖς προσῆγον τό τε ξαινόμενον τῶν σαρκῶν ὑποφλέγοντες καὶ τὸ λειπόμενον ὑφαιρούμενοι. Ἐπορφύρετο γῆ τῇ πλημμύρᾳ τοῦ αἵματος; Λύθρος μὲν τῆς εἰδωλομανίας ἀπεκαθαίρετο, βυθῷ δὲ τῶν θείων αἱμάτων τὰ τῆς κακίας ἐναυάγουν λαοπλάνα δαιμόνια, ἶνες ἐσπῶντο καὶ μύες τῇ παρατρίψει τῶν ὀνύχων διαρρηγνύμενα καὶ ὁ μάρτυς τῆς θείας σχέσεώς τε καὶ προσπαθείας οὐκ ἀπερρήγνυτο, τῇ χύσει τῶν αἱμάτων αἱ λαμπάδες ἐπὶ πλέον ὑφαπτόμεναι τὸ λεῖπον τῶν σαρκῶν κατεβόσκοντο καὶ ὁ ἀθλητὴς τῆς τοῦ ποθουμένου κατατρυφῶν ὡραιότητος ἀνώτερον τῶν κολάσεων τὸ τῆς ψυχῆς ἐδείκνυ παράστημα, πυρὶ τῆς θείας ἀγαπήσεως ὁ ἀθλητὴς πυρπολούμενος τῆς δεινοτάτης φλογώσεως ὑπερεώρα τοῦ σώματος καὶ Χριστὸς ἐκνικῆσαι τὸ τοῦ πόθου λαμπρὸν προμηθούμενος ἀρωγὸς παρῆν αὐτεπάγγελτος, Ἑρμολάῳ τῷ πρεσβύτῃ παρόμοιος. Καὶ τὰ δεινὰ διελέλυτο, καὶ δήμιοι μὲν παρεῖντο τοῦ τόνου τοῦ σώματος χαλασθέν­ τος τῇ παρουσίᾳ, λαμπάδες δὲ παραδόξως σβεννύμεναι τὸ μεγαλεῖον τῆς Χριστοῦ δυναστείας ἐκήρυττον. Καὶ ἄρτιος μὲν ὁ μάρτυς εἱστήκει, ὡς μηδὲ πεῖραν βασάνων αἰσθόμενος, τῆς Χριστοῦ δυναστείας ὑφηγητὴς ἀψευδέστατος, θάμβος δ’ εἶχε τὸν βασιλεύοντα, ἀμηχανίᾳ τε μεγίστῃ κρατούμενος πρὸς μείζους ἐπινοίας βασάνων παρεσκευάζετο. Τήγανον ἐς μέσον προὔκειτο ἀμέτρῳ φλογὶ πυρακτούμενον καὶ μόλυβδος ἐν τούτῳ χεόμενος πρὸς τὴν ὕδατος φύσιν μετεσκευάζετο, καὶ βασιλέως πρόσταγμα παρῆν ἐν τούτῳ βληθῆναι τὸν μάρτυρα. ῎Εφθανεν μὲν οὖν τὴν τοῦ βασιλεύοντος πρόσταξιν τὸ τοῦ μάρτυρος πρόθυμον καὶ πρὸς δρόσον ὁ μόλυβδος αὐτῇ φλογὶ μετεβέβλητο, καὶ πάλιν τῆς πλάνης ἀπαναστάντες οἷς ὥριστο πρὸς τὴν ἀλήθειαν με-

BMP 234-238 πρβ. Γʹ Βασ. ιηʹ 17 - ιθʹ 4 | 242-243 πρβ. Ἰλιάς Β 489, κ.ἀ. | 243-246 πρβ. Ἰω. ιθʹ 17-34 | 257-258 καὶ 259 Χριστοῦ δυναστείας πρβ. Ψαλμ. οʹ 16 | 265-266 πρβ. Δαν. γʹ 50 251 τῆς τοῦ: τῆς om. P | 257 σβεννύμεναι: δεικνύμεναι ἐσβεσμέναι B | 258 δυναστείας P | πείραν MP | 266 ὄριστο B

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

121

τετάττοντο· ὁ γὰρ τοῖς τρισὶ παισὶ μεταποιήσας εἰς δρόσον τὴν κάμινον συμπαρῆν τῆς αὐτῆς εὐκλείας ἐπάξιον κρίνας τὸν μάρτυρα, ὧν ταῖς ἀρεταῖς κατὰ πολὺ περιήστραπτεν. Κόλπος εἶχε θαλάττιος τὸν ἀοίδιμον λίθου μεγίστου τῷ τραχήλῳ προσηρτημένου καὶ βυθίσειν ἠπείλει βάρει καὶ ζάλῃ πρὸς βάθος ὑποφερόμενον. Ἀλλ’ ἐπιτιμήσας τῇ ζάλῃ Χριστὸς ὥσπερ ἐπὶ τῶν ἰδίων μαθητῶν τὸ πρότερον καὶ φελλοῦ δίκην λίθον τὸν μέγιστον τοῖς ὕδασι δοὺς ἐπινήχεσθαι παράδοξον θέαμα τοῖς ὁρῶσι παρέδειξεν. Θηρίων παντοδαπῶν πλῆθος συνήθροιστο εἰς βρῶσιν ἑτοιμασθὲν τοῦ θείου θεράποντος καὶ παντοῖος ὅμιλος πανταχόθεν συνέτρεχεν ἐπιδεῖν τὸ τέλος τοῦ καινοῦ ἀγωνίσματος. Προὔκειτο μὲν οὖν ὁ μάρτυς τούτοις τῇ γνώμῃ θήραμα ἕτοιμον, οἱ δέ, τοῦ οἰκείου δεσπότου τὸν θεραπευτὴν αἰδούμενοι, πρὸς ἡμερότητα μετέβαλλον τὸ ἀτίθασσον, καὶ θῆρες μὲν ἦσαν κατὰ φύσιν ἄγριοι, πρὸς ἠπιότητα δὲ Χριστοῦ χάριτι μετεπλάττοντο. Καὶ λέων μὲν τοῦτον εὐμενῶς προσέβλεπε τὴν μαρτυρίαν αἰδούμενος, ἄρκτος δὲ τὴν ἀλαζονείαν μετέβαλλε πρὸς εὐμένειαν τὴν ἀρετὴν αἰσχυνομένη, καὶ λύκος ὑπέκυπτεν ἐπιλελησμένος τῆς ἀγριότητος, καὶ πάρδαλις τὸ κακόηθες τῆς ψυχῆς ἐξορίσασα πρὸς ἁπλότητα τρόπων μετεβιβάζετο καὶ πόδας τοὺς τὴν θείαν τοῦ μαρτυρίου τρίβον ἀνύσαντας περιλείχουσα εὐλογίας ὥσπερ ἠντιβόλει τυχεῖν. Καὶ ἦν ἰδεῖν θαῦμα παράδοξον, θηρία ἀπηνῆ φιλοσοφίαν αἰδούμενα! Καὶ πάντες τῷ παραδόξῳ τοῦ πράγματος ἐκπληττόμενοι Χριστὸν τῶν ὅλων θεὸν ἀνεκήρυττον τῆς ἑλληνικῆς πλάνης καταγνόντες τὸ ἄθεον, καὶ μάρτυρας ὁ μάρτυς προσῆγε Χριστῷ ξίφει τὴν πρὸς αὐτὸν πορείαν ποιησαμένους· τὸ γὰρ ἔκπληκτον τοῦ βασιλεύοντος καὶ φρενῶν ἀγαθῶν ἄμοιρον πρὸς πᾶσαν θαυματουργίαν ὑπάρχον ἀπρόσδεκτον, μᾶλλον μὲν οὖν ὑπ’ αὐτοῦ καὶ τῶν εἰς Χριστὸν πιστευσάντων ἐρεθιζόμενον, τῆς ψυχῆς τὸ θυμούμενον πρὸς τοσούτων σφαγὴν οὐκ ἐνάρκησεν. Τὴν οἰκείαν οὖν ἧτταν ἀναμαχέσασθαι βουλόμενος εὐμεγέθη τροχὸν εὐτρεπισθῆναι προσέταξεν τῆς οἰκείας σκολιότητος τὰς μηχανὰς περιέχοντα, ὧν καὶ λόγοι τὴν κακουργίαν ἐξειπεῖν βουλόμενοι πρὸ τοῦ λέγειν τὴν ἧτταν ἀσπάζονται τὴν ποικιλίαν καταπληττόμενοι. Κήρυκες οὖν ἀνὰ πάσας τὰς λεωφόρους ἐπήρχοντο ἅπαντας πρὸς τὴν ἀπώλειαν τοῦ ἀθλητοῦ θεατὰς προκαλούμενοι, ἵν’ ἐντεῦθεν ἐλθόντες πρὸς μεταμέλειαν τὴν ἑλληνίδα δόξαν ἐπαναλάβωσιν τῆς ἑαυτῶν καταγνόντες ἀνοίας. Τὸ πολυμήχανον οὖν ἐκεῖνο καὶ παμποίκιλον ὄργανον ἐπὶ μετεώρου βουνοῦ κείμενον κατὰ τοῦ πρανοῦς ἠφίετο δεσμώτην ἔχον τὸν θειότατον μάρτυρα, πλήθη δὲ τῶν ἐγηγερμένων περιεκάθηντο τὴν πολυμερῆ τούτου καὶ πολυώδυνον τελευτὴν ἐκδεχόμενα. Ἀλλ’ ἀντέστραπτο τῶν πραγμάτων ἡ φύσις Χριστοῦ παρουσίᾳ καὶ χάριτι, καὶ ὃν μὲν εἶχε δεσμώτην σῷον ἐτήρει καὶ πάσης λύμης ἀμέτοχον τῶν πολυπλόκων δεσμῶν παραδόξως ἀφεθέντα, κατὰ δὲ τῶν ἀθέων ἐχώρει πολλοὺς τῷ θανάτῳ παBMP 267 πρβ. Δαν. γʹ 92 | 270-271 πρβ. Λουκ. ιζʹ 2 | 271-272 πρβ. Μάρκ. ηʹ 33. Λουκ. ηʹ 23-24 | 279-284 πρβ. Δαν. ζʹ 4-6. Ἡσ. ιαʹ 6-7 | 289 φρενῶν ἀγαθῶν ἄμοιρον: πρβ. Πλάτων, Συμπόσ. 202d, κ.ἀ. | 295 τὴν ἑλληνίδα δόξαν: πρβ. Βʹ Μακκ. ιεʹ 2 | 298-299 πρβ. Μιχ. δʹ 1 277 μετέβαλον codd. | 279 μετεπλάττοντο: μετεπλά B | 280 μετέβαλε codd. | 285 τοῦ πράγματος: τοῦ θαύματος B | 299 ἀγηγερμένων MP

270

275

280

285

290

295

300

122

305

310

315

320

325

330

335

Georgios Makris

ραπεμπόμενον. Καὶ αὖθις Χριστὸς θεὸς τῶν ὅλων ἀνηγορεύετο τῷ ξένῳ τερατουργήματι πλείστους εἰς ἑαυτὸν ἐφελκόμενος. Ἀλλὰ τί δεῖ τοῖς ἀδυνάτοις ἐπιχειρεῖν; ῎Ισον γὰρ ἐστὶ κοτύλῃ πειρᾶσθαι τὸ ὠκεά­ νιον πέλαγος ἐκμετρεῖν ἢ βυθὸν θαλάττης καὶ ὑετοῦ σταγόνας ἐξαριθμεῖν καὶ τοὺς τοῦ θείου μάρτυρος ἄθλους γραφῇ παραδοῦναι φιλονεικεῖν. Εἶχε μὲν οὖν ἐν πᾶσιν ἀμηχανία τὸν τύραννον τό τε καρτερικὸν ἐννοούμενον καὶ πρὸς τὰς ὑπερφυεῖς τερατουργίας ἐκπεπληγμένον. Οὐδὲ τοῦ οἰκείου δὲ παιδευτοῦ τοῖς δεινοῖς συνεχόμενος ὁ μάρτυς ἐπελανθάνετο, ἀλλὰ λουτρῷ παρ’ αὐτοῦ καθαγνισθεὶς τοῦ θείου βαπτίσματος τὴν διὰ Χριστὸν μαρτυρίαν ἀντεχαρίζετο. Ἐδείκνυ δὲ τοῦτο Χριστὸς τῷ πρεσβύτῃ διὰ νυκτερινῆς ὄψεως, καὶ σὺν δυσὶν ὁμαίμοσιν τῷ Μαξιμιανοῦ βήματι παραστὰς ὁ πρεσβύτης Ἑρμόλαος, τῶν ἐκείνου ἀτλήτων κολάσεων διαρκῶς τῆς πείρας κατατρυφήσαντες ξίφει τὸν οὐρανὸν τῆς γῆς ἀλλαξάμενοι πρὸς τὸν οἰκεῖ­ ον δεσπότην μετῳκίσθησαν. Μικροῦ με παρέδραμε τῶν νῦν ῥηθέντων τὸ μέγιστον, ὃ καὶ νῦν εἰπεῖν εὔλογον. Τῷ βήματι γὰρ παρισταμένων τῆς τετρακτύος τῶν ἀθλητῶν καὶ τὴν ὑπὲρ ἁπάντων εὐχαριστίαν τῷ οἰκείῳ προσαγόντων δεσπότῃ, ἐσείσθη μὲν ἐξαίφνης ἡ γῆ τῆς δυσσεβείας κατηγοροῦσα τῶν παλαμναίων, κατεσείσθη δὲ καὶ τὰ τῶν ἀσεβούντων ἰνδάλματα πρὸς λεπτοτάτην κόνιν μετενεχθέντα. Οἱ δέ (οὔπω γὰρ τὸ γεγονὸς ἐπῄσθοντο) τὸ πραχθὲν τοῖς οἰκείοις ἐπεφήμιζον δαίμοσι καὶ πρὸς μεταμέλειαν ἐξεκαλοῦντο τοὺς ἀθλητάς. Εἰς γνῶσιν δὲ τῆς καταπτώσεως τούτων ἐλθόντες οἱ τάλανες εἰς γέλωτα τοῖς πᾶσι προὔκειντο τῆς ἐσχάτης ἀνοίας, ὡς τὸ εἰκός, ἐκμυκτηριζόμενοι. Ἀλλ’ οὗτοι μὲν ξίφει τὴν παροῦσαν λιπόντες βιοτὴν τὸ ποθούμενον εὕραντο τέλος. ῎Εδει δὲ ἄρα καὶ τὸν τρισόλβιον τῶν πολλῶν ἀφεθέντα καμάτων καὶ τῶν κακῶν τὸ χωρίον λιπόντα πρὸς τὸν ποθούμενον μετατάξασθαι καὶ τὴν ἐκεῖσε λῆξιν πάλαι ποθουμένην ἀπολαβεῖν. Διόπερ ἀνυποίστοις ἔτι προσομιλήσας κολάσεσιν καὶ σταθερώτερον ἐν πᾶσι τῆς ψυχῆς ἀναδείξας τὸ φρόνημα ὀψὲ καὶ μόλις τὴν διὰ ξίφους τομὴν ἔσχεν ἀπόφασιν. Καὶ πρὸς τὸν ὁρισθέντα τόπον κατεπειγόμενος εὐχαῖς καὶ δάκρυσιν τὸν ἐρώμενον πᾶσιν ἐξιλεοῦτο τὰ τῆς ἀφθόνου πᾶσι πηγῆς ἐπιβλύσαι διαρκῶς νάματα τοῖς δι’ αὐτοῦ αἰτοῦσι καὶ σὺν πόθῳ προσιεμένοις, πολλαπλασίονα τοῖς πιστοῖς τῶν ἰάσεων τὴν χάριν ἐπιδαψιλεύσασθαι, φωτίσαι τῶν ἀπίστων τὰ τῆς ψυχῆς διανοήματα καὶ τὸν οἰκεῖον ἐπιγνῶναι παρασκευάσαι κύριον τῶν βδελυκτῶν ξοάνων τὴν λατρείαν εἰς ἅπαν ὑπεριδόντας, νοσοῦσι νεῖμαι τὴν τῶν σωμάτων ἴασιν καὶ τοῖς ἁμαρτάνουσιν τὴν τῆς ψυχῆς θεραπείαν παρασχεῖν, τοῖς θαλαττίῳ κλύδωνι σφοδρῶς χειμαζομένοις σταθερὰν γαλήνην δωρήσασθαι καὶ τοὺς τοῦ βίου πελαγιζομένους BMP 304 πρβ. Ἰω. ιβʹ 32 | 305-307 πρβ. Σοφ. Σειρ. αʹ 2-3. Βασίλ. Μέγ., Εἰς τὸν ριεʹ Ψαλμ. (PG 30 105,48-49). Ἰω. Δαμασκ., Ἱερὰ παράλληλα (PG 95 1084,8-10), κ.ἀ. | 312 σὺν δυσὶν ὁμαίμοσιν: περὶ Ἑρμίππου καὶ Ἑρμοκράτους, ἱερέων Νικομηδείας | 318-320 πρβ. Ἀκάθ. ῞Υμν. ιαʹ 1-4, κ.ἀ. | 323 ἐσχάτης ἀνοίας: πρβ. Πλάτων, Θεαίτητ. 176e, κ.ἀ. | 325 πρβ. ἀνωτ., 57. 115 | 327 ἀνυποίστοις κολάσεσιν: πρβ. Ἰω. Χρυσόστ., Περὶ διδαχῆς καὶ νουθεσίας (Ἐκλογαί, Ὁμιλ. Ϛʹ = PG 63 613,42-43) | 330-331 πρβ. Γέν. βʹ 6 | 332-333 πρβ. Λουκ. ιαʹ 6 | 333 πρβ. Δαν. δʹ 31. Βʹ Πέτρ. βʹ 20, κ.ἀ. | 333-334 πρβ. Δευτ. κζʹ 15, κ.ἀ. | 335-337 πρβ. Μάρκ. δʹ 36-39, κ.ἀ. 306 ἢ βυθὸν ... ἐξαριθμεῖν om. B | 319 τὸν παλαμναῖον B | 333 νοσοῦσιν εἶμαι B

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

123

τοῖς κύμασιν πρὸς λιμένα κατευθύναι τὸν ἄκλυστον καὶ πᾶσι πάντα χαρίζεσθαι τὰ ζωαρκῆ καὶ σωτήρια, ἵνα τῶν σῶν καλῶν εἰς κόρον καταπολαύοντες διηνεκῆ τὴν εὐχαριστίαν προσφέρωσιν. Τοιαῦτα καὶ πολλὰ τούτοις προσόμοια λέγων τοιῶνδε φωνῶν ἐπακήκοεν «Δεῦρο, γενναῖε στρατιῶτα καὶ τῆς εἰς ἐμὲ πίστεως πρόμαχε, τὴν ἑτοιμασθεῖσαν σοι πρὸ καταβολῆς κόσμου κληρονομίαν ἀπόλαβε τῇ ἐμῇ τιμηθησόμενος συνοικίᾳ. Πολλοῖς καὶ ποικίλοις διαπρέψας τοῖς ἀγωνίσμασι, πολυπλασίοις καὶ πολυειδέσι στεφάνοις κοσμήθητι. Κόσμου παντὸς εὐετηρίαν ὑπεριδὼν τῆς τῶν οὐρανίων ἀγαθῶν καταπόλαυσον εὐθηνίας, ἰατρικὴν τῶν σωμάτων ἀποβαλὼν ψυχῶν καὶ σωμάτων ἰατὴρ ἀναδείχθητι· οὐ μέμψεται νοσῶν τὴν χάριν βραδύνουσαν τῇ σῇ πεποιθὼς θεραπείᾳ, οὐ ζητήσει ἁμαρτὼν ἐπὶ πολὺ τὴν συγχώρησιν τῆς σῆς εὐμοιρήσας προσ­τασίας, οὐ δέξεται βυθὸς θαλάσσης ποντούμενον ἀμέτροις μυκώμενος πνεύμασιν τὸν τῇ σῇ σκεπόμενον ἐπιστασίᾳ, οὐ καλύψει τὸ τοῦ βίου κλυδώνιον τραχέσιν ἐπεγειρόμενον περιστάσεσιν τὸν τῇ σῇ τειχιζόμενον ἐπικουρίᾳ, ἀλλὰ πᾶσι παρέξεις τὰ δέοντα ἐξ ἀκενώτου πηγῆς ἀπαντλῶν τὰ χαρίσματα. Καὶ τεκμήριον τῶν ὑποσχέσεων ἀδιά­ πτωτον, οὐκ ἔτι κληθήσῃ Παντολέων ὡς πρότερον, ἀλλὰ Παντελεήμων, τὴν προσ­ ηγορίαν τοῖς ἔργοις πιστούμενος.» Τούτων ἐπακούσας τὴν τομὴν ἐδέχετο, καὶ ξίφος τοῦ μαρτυρικοῦ τραχήλου κηροῦ δίκην ἀποπεμπόμενον τῆς εὐσεβείας ᾐδεῖτο τὸν μάρτυρα, καὶ φύσις ἀψύχων ἐκλαλεῖν ἐβιάζετο ἃ φύσις ἀνθρώπων ἀνοήτως παρέτρεχεν, καὶ τοῖς ποσὶ τοῦ θείου θεράποντος οἱ τῆς ἀσεβείας ὑπηρέται προκυλινδούμενοι τοῦ τε τολμήματος ᾔτουν τὴν ἄφεσιν καὶ τὴν Χριστοῦ θεραπείαν τῆς δυσσεβείας ἀλλάξασθαι. Ὁ δέ, τοῦ ποθουμένου τὴν αἴτησιν ἱκεσίαις ταῖς πρὸς Χριστὸν παρασχόμενος, ὅλος τοῦ ποθουμένου καὶ τῆς ἐκεῖθεν γενόμενος λήξεως, πρᾶξαι τὸ προσταχθὲν ἐπηνάγκασεν. Γάλα μὲν δὴ τοῦ μαρτυρικοῦ τραχήλου πηγάζον παραδόξως ἀνθ’ αἵματος εἰς θαῦμα τοὺς ὁρῶντας ἐκίνει, καὶ Χριστὸν μεγαλύνοντες τὸν τῆς εὐσεβείας προστάτην ἐγέραιρον, σῶμα δὲ τῇ λευκότητι χιόνι κείμενον παραπλήσιον τὰς μαρμαρυγὰς τῆς χάριτος ἐναπηύγαζεν, πνεῦμα δὲ τῷ ὄντι θεοειδὲς καὶ σεβάσμιον πρὸς οὐρανοὺς ἀνεφέρετο χοροῖς ἀγγέλων καὶ μαρτύρων συνευφραινόμενον, πυρὰ δὲ τὸ πανάγιον ἐκεῖνο καὶ τρισόλβιον διεδέχετο σῶμα τῷ δεσπότῃ τῶν ὅλων ὁλοκαυτούμενον. Θαῦμα τοῦτον κατεῖχον ἥδιστον τῶν ἀγγέλων οἱ δῆμοι καὶ θάμβει συνείχοντο, πῶς μετὰ σώματος τὸν ἐκείνων πρὸς θεὸν ἐξηκριβώσατο ἔρωτα, τραῦμα τοῦτον ἑώρων δύστηνον οἱ παλαμναῖοι καὶ βάσκανοι δαίμονες τὰς ἑαυτῶν δυνάμεις ὁλοσχερῶς ἐκνικήσαντα αὐτῇ φύσει καὶ τυράννοις καὶ μάστιξιν, θάμβος εἶχε τῆς ἀληθείας τοὺς κήρυκας καὶ τῆς ὑπερφυοῦς ἀριστείας τὸν ἀθλητὴν ἠγάζοντο τὸ αὐτῶν θεοπαράδοχον κήρυγμα οἰκείοις πόνοις ἐνιδρυσάμενον, ἔκπληξις εἷλε τῶν μαρτύρων τὰς φάλαγγας τὸ καινὸν ἐνορώσας τοῦ ἀγωνίσματος καὶ τὸ κατ’ ἀντιπάλων τοῦ ἀριστέως BMP 341-342 πρβ. Ματθ. κεʹ 34 | 342-344 πρβ. Αʹ Κορ. θʹ 25. Βʹ Τιμ. δʹ 7-8, κ.ἀ. | 344-345 πρβ. Ματθ. ζʹ 11 | 356357 πρβ. Θεόδ. Στουδ., Ἐπιστ. φκγʹ (Παντολέοντι λογοθέτῃ: 780,17 ἔκδ. Fatouros) | 364-365 πρβ. Ψαλμ. qʹ 11. Ματθ. δʹ 6, κ.ἀ. | 367-368 πρβ. Ἑβρ. ιʹ 5-14 | 370-372 περὶ τῶν ἀποστόλων 337 χαρίσασθαι B | 349 σκεπόμενον: δεχόμενον B | 357 τοῦ τε: τούτε P | 371 ηὐγάζοντο B

340

345

350

355

360

365

370

124

Georgios Makris

ἐπανηγύριζον νικητήριον, ὁ προπάτωρ γηραιῷ βαίνων ποδὶ τοῦ ἀλαζόνος ἐξωρχεῖτο

375 τὴν ἧτταν δι’ οἰκείου υἱέος τὴν ἑαυτοῦ ἀπάτην ἀνακαλούμενος.

380

385

390

395

400

405

Τίς οὖν τούτῳ τῶν πρὶν περιβλέπτων εἰς σύγκρισιν ἐλθὼν οὐκ ἀπολειφθήσεται; Μέγιστος ὁ θεῖος Μωϋσῆς, θεοπτίᾳ τετιμημένος καὶ τοῦ περιουσίου λαοῦ καθηγεμὼν χρηματίσας καὶ ξέναις πληγαῖς τὴν Αἴγυπτον αἰκισάμενος, ἀλλὰ λύπῃ συσχεθεὶς τῆς ὁμαίμονος, ἐν μικροῖς καὶ οἷς ἐνήργησε πρότερον ἀμφιβολίᾳ περιπεσὼν τῆς ποθουμένης γῆς ὑπερωρίζετο, πολλοῖς δὲ δυσχερέσιν ὁ μάρτυς ἐγγυμνασάμενος πᾶσι τούτοις ἀνάλωτος ἔμεινεν οὐδενὶ δουλεύσας παθήματι. Περίβλεπτος τοῖς πᾶσιν Ἀβραὰμ ὁ θειότατος ὑπακοῇ τε θεοῦ καὶ τῇ θυσίᾳ τοῦ μονογενοῦς μεγαλαυχούμενος, ἀλλ’ ἐν τούτοις πᾶσι νικῶν ὁ τρισόλβιος καρτερίᾳ τῶν πόνων μακρῷ τῷ μέσῳ τὸν πατριάρχην παρέδραμεν. Ἰὼβ ἀοίδιμος, ἐν πειρασμοῖς πάντων τῶν πάλαι κρατῶν κατὰ πολὺ τὴν ἧτταν ἐνέγκατο. Ἠλίας ὁ Θεσβίτης ζήλῳ θεοῦ πυρακτούμενος, ξένῳ πυρὶ τὴν θυσίαν ὁλοκαυτώσας, τοὺς τοῦ Βάαλ ἱερεῖς δεινῶς ἐναπέσφαξεν ὀψὲ καὶ μόλις τοῖς κατακρίτοις τὸν ὑετὸν δωρησάμενος. Ἀλλ’ οὗτος μὲν σοβάδος γυναικὸς ἐκδειματούμενος ἀπειλῇ τὴν ὑπερόριον φυγαδείαν ἠσπάζετο, ἔμενον δ’ ἐπὶ τῆς αὐτῆς δόξης οἱ τάλανες τῆς θεοῦ θεραπείας τὴν τοῦ Βάαλ ἀνταλλαττόμενοι. Ὁ δὲ θειότατος μάρτυς, ἀπειλῶν καὶ βασάνων ὑπάρξας ἀνώτερος, οἰκειότητι τρόπων καὶ θαύμασι τοὺς ἀντιπάλους χειρούμενος Χριστοῦ θεραπευτὰς τοὺς τῶν δαιμόνων ἐραστὰς ἐδείκνυεν. Ὁ πάγκαλος Ἰωσὴφ σωφροσύνῃ τὸ κάλλος κοσμῶν σεμνότερος τοῖς πᾶσιν ἐδείκνυτο, ὁ δὲ τούτοις παραδραμὼν καὶ τἆλλα προσθεὶς μαρτυρίᾳ Χριστοῦ τὴν σύγκρισιν ἀπηρνήσατο. Καὶ τί μοι δεῖ τούτοις τοῦτον ἐξετάζειν, ὃς καὶ τοὺς τῆς χάριτος ἅπαντας, εἰ τοὺς τῆς συγκρίσεως καταδέξοιντο νόμους, ἀριδήλως ὑπερέβαλεν; Τίς γὰρ ἐκείνων θεωνυμίαν πεπλούτηκεν, τίς δὲ τὸν κατὰ πάντων ἔλεον ἐκληρώσατο, τίς δὲ πάντας παραδραμὼν ἀριστείαις καὶ θαύμασι τῇ πάντων κηδεμονίᾳ παρὰ θεοῦ τετίμηται; τῶν μὲν γὰρ τοῖς ἄλλοις προσόντων καλῶν ἁπάντων οὖτος εὐμοίρησεν, εἷς δὲ οὐδεὶς τῆς ἐκείνου τετύχηκεν εὐμοιρίας. Ὁ ἐν κινδύνοις ἐξεταζόμενος ἐπὶ τὸν παντελεήμονα καταφεύγει καὶ τῶν δεινῶν ἀπολύεται, ὁ νόσῳ πεπεδημένος πᾶσιν ἰατροῖς ἀπειπὼν ἐπὶ τὸν θεῖον συντρέχει ναὸν τοῦ παντελεήμονος καὶ τὴν φίλην ὑγείαν παρ’ ἐλπίδας κομίζεται, ὀρφανὸς τὴν ἀπουσίαν θρηνῶν τοῦ γεννήτορος τὸν θεῖον ἐπικαλεῖται θεράποντα καὶ τοῦτον μείζω πατρὸς εὗρε κηδόμενον, χήρα τοῦ συνοικοῦντος στερηθεῖσα τῆς προστασίας ἀμείνω προστάτην εὐμοίρησεν οἴκτῳ καὶ δάκρυσιν ὀλίγοις καμπτόμενον καί, συλλήβδην φάναι, πάντες πάντα τὰ χρειώδη κομίζονται ἐπὶ τὸν θεῖον Παν­τελεήμονα μετὰ πόθου προστρέχοντες καὶ ἀδιστάκτου πίστεως.

BMP 374 περὶ Ἀδάμ | γηραιῷ ποδί: πρβ. Εὐριπ., Ἄλκηστ. 611. Φοίνισσ. 302 | 376-381 πρβ. ῎Εξοδ. λγʹ 12-23. Ἰησ. Ναυῆ λδʹ | 378-379 περὶ Μαριάμ, πρβ. ῎Εξοδ. ςʹ 20. Ἀριθμ. ιβʹ | 382-384 πρβ. Γέν. ιβʹ 4. κβʹ | 384-385 πρβ. Ἰὼβ ζʹ 1. Ἰακ. αʹ 12 | 385-389 πρβ. Γʹ Βασ. ιηʹ 35 - ιθʹ 15 | 393-395 πρβ. Γέν. λθʹ 6-10 | 407 πάντες … κομίζονται: πρβ. Α´ Κορ. θ´ 22 376 περιβλέπων M | 389 τῆς θεοῦ: τῆς χ(ριστο)ῦ B | 390 ἀνταλλαττόμενος B | 391 χειρουμένους P | 394 τούτους B | 396 ἐξετάζον B | 398 τὸν κατὰ πάντων: τῶν κατὰ πάντων P | 403 φίλην: ὅλην B | 403-404 κομίζεται: χαρίζεται καὶ κομίζεται B | 407 πάντες πάντα: πάντας πάντα B

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

125

Ἀλλ’ ὦ μαρτύρων θεοειδέστατον ἄγαλμα εἰς ὃ πάντες οἱ τῶν τῆς πονηρίας πνευμάτων συρρεύσαντες χείμαρροι τῆς ἀσφαλοῦς ἕδρας οὐ μετεκίνησαν, ὦ τεῖχος τῆς 410 εὐσεβείας στερέμνιον εἰς ὃ τῆς ἀσεβείας οἱ ποταμοὶ προσπελάσαντες καταβαλεῖν οὐκ ἐξίσχυσαν, ὦ στῦλε τῆς Χριστοῦ ἐκκλησίας ὁλόφωτε δι’ οὗ οἱ τὸ τοῦ βίου διαπερῶντες κλυδώνιον εὐθηνούμενοι πρὸς μονὰς τὰς οὐρανίους μεταβιβάζονται, ὦ τοῦ τῆς ἐκ­ κλησίας στερεώματος ἄδυτε ἥλιε ὑφ’ οὗ οἱ ἐν σκότει τῆς ἀγνοίας καθήμενοι νοερῶς αὐγαζόμενοι πρὸς τὴν Χριστοῦ βασιλείαν διακομίζονται! Δίδου μοι ταῖς σαῖς πρε- 415 σβείαις τῶν πταισμάτων συγχώρησιν τῶν μικρῶν πόνων δεδεγμένος τὸ πρόθυμον, τῶν νοσημάτων ἀνάστειλον τὴν ἐπίρροιαν, τῶν βασκάνων ἀποσόβησον τὴν ἐπήρειαν, θραῦσον τὰ κέντρα τῶν περιστάσεων, τῶν ἀδίκως ἐπιτιθεμένων τὰς συμφορὰς ἐπι­ κούφισον, τὰ τῆς ἐκκλησίας ζιζάνια πυρὶ τῶν σῶν προσευχῶν ἀποτέφρωσον, τῶν τῆς μετανοίας δακρύων τὴν πηγὴν ἀναστόμωσον, ἵν’ ἐν τούτοις τῷ δεσπότῃ τῶν 420 ὅλων διηνεκῶς εὐαρεστοῦντες τῶν σῶν ἀνδραγαθημάτων τὴν ἄθλησιν ἐτησίως σὺν εὐθυμίᾳ πανηγυρίζωμεν χάριτι Χριστοῦ τοῦ ἀληθινοῦ θεοῦ ἡμῶν, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας ἀμήν.

BMP 409 πρβ. Φίλων Ἀλεξ., Περὶ τοῦ βίου Μωυσέως 1, 66,2 |409-410 πρβ. Ματθ. θʹ 31 | 410 τῆς ἀσφαλοῦς ἕδρας: πρβ. Ἐφεσ. βʹ 20 | 412-413 πρβ. Ἰακ. αʹ 6 | 413 πρβ. Ψαλμ. qʹ 1. Λουκ. ιςʹ 9 | 414-415 πρβ. Ψαλμ. ρςʹ 10. Λουκ. αʹ 79 | 419 πρβ. Ματθ. ιγʹ 30. 40, κ.ἀ. | 429-420 τῶν τῆς μετανοίας δακρύων: πρβ. Ψαλμ. ρκεʹ 5. Ἑβρ. ιβʹ 17, κ.ἀ. | 420-421 πρβ. Βʹ Κορ. εʹ 9. Ἰούδ. δʹ 4. Πράξ. δʹ 24 | 421 διηνεκῶς εὐαρεστοῦντες: πρβ. Ἰω. Χρυσόστ., Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Φιλιππησίους ἐπιστολὴν 3 (PG 62, 180,42-43) 412 ὁλόφωτε: ὑπέρτατε καὶ ὁλόφωτε Β | 423 εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων Β

126

Georgios Makris

Ὁ συντάκτης τoῦ ἐγκωμίoυ Ἔχoυμε ἤδη διαπιστώσει ὅτι ὁ λόγιoς συντάκτης τoῦ ἐγκωμίoυ ἤκμασε γύρω στὸ β΄ τρίτo τoῦ ια΄ αἰώνα, διέθετε εὐρύτητα γνώσεων κι ὁπωσδήπoτε ἐμπειρία στὴν συγγραφὴ ἁγιoλoγικῶν ἔργων, ἐνῶ ἡ θρησκευτικότητά τoυ, αὐτὴ πoὺ ἐκδηλώνεται στὸ συγκεκριμένo κείμενo, μᾶλλoν ἐπιφανειακὴ ἦταν. Ἐπεδίωκε ὕφoς ὑψηλὸ καὶ διήνθιζε τὰ γραφόμενά τoυ μὲ παραθέματα ἀπὸ τὴν κλασικὴ γραμματεία. Ἀκόμη διέθετε, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὴν εὐχέρεια μὲ τὴν ὁπoία χειρίζεται στὸν πρόλoγo τoῦ ἐγκωμίoυ τὴν ἀστρoνoμικὴ ὁρoλoγία, ἐξoικείωση πρὸς τὶς θετικὲς ἐπιστῆμες, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὴν φιλoσoφία, ἰδιαίτερα τὴν πλατωνικὴ καὶ νεoπλατωνική, ἐνῶ δὲν τoῦ ἔλειπε ἡ ἔπαρση. Τὸ ἐρώτημα, πoιός εἶναι, καταντᾶ αὐτόχρημα ρητoρικό· τὸ σύνoλo αὐτῶν τῶν ἰδιoτήτων καὶ τὴν καθεμιά τoυς ξεχωριστὰ σὲ ὑψηλὸ βαθμὸ ἕνα καὶ μόνo πρόσωπo εἶναι γνωστὸ ὅτι τὶς διέθετε τὰ χρόνια ἐκεῖνα, ὁ Μιχαὴλ Ψελλός.36 Στὶς γραμμὲς πoὺ ἀκoλoυθoῦν ἐπιχειρεῖται νὰ τεκμηριωθεῖ αὐτὸ τὸ πόρισμα καὶ θετικά, μὲ γλωσσικὲς παρατηρήσεις. Οἱ γνωστoί, ἐξoικειωμένoι μὲ τὴν ρητoρική, λόγιoι συγγραφεῖς τῶν μέσων τoῦ ια΄ αἰ., γιὰ τὸν καθένα ἀπὸ τoὺς ὁπoίoυς θὰ μπoρoῦσε νὰ πιθανoλoγηθεῖ ὅτι ἦταν ὁ συντάκτης τoῦ ἐγκωμίoυ, εἶναι κατ’ ἀρχὰς oἱ τρεῖς κύριoι ἐκπρόσωπoι τῆς τότε ἀνθήσεως τῶν γραμμάτων στὴν Κωνσταντινoύπoλη, τoὺς ὁπoίoυς συνέδεε φιλία καὶ ἀνταγωνιστικότητα· ὁ Τραπεζoύντιoς μητρoπoλίτης Εὐχαΐτων Ἰωάννης Μαυρόπoυς (περ. 1000-περ. 1090), ὁ ἐπίσης Τραπεζoύντιoς μαθητής τoυ νoμoφύλαξ Ἰωάννης Ξιφιλῖνoς (περ. 1005-1075, ἀπὸ τὸ 1064 πατριάρχης Κωνσταντινoυπόλεως ὡς Ἰωάννης Η΄) καὶ ὁ Μιχαήλ Ψελλός (1018-1079 περ.). Σ’ αὐτoὺς πρέπει νὰ πρoστεθεῖ καὶ ὁ ὁμώνυμoς τoῦ πατριάρχη Ἰωάννη Η΄, κι ἀνεψιός τoυ, μoναχὸς Ἰωάννης Ξιφιλῖνoς ὁ νεώτερoς († λίγo μετὰ τὸ 1081). Ὁ Μαυρόπoυς γράφει τὴν κωδικoπoιημένη λoγία τῶν μέσων χρόνων. Κατέχει μὲν τὴν ρητoρική, τὴν χρησιμoπoιεῖ ὅμως πάντoτε μὲ μέτρo, ἀπoφεύγoντας νὰ παραθέτει χωρία κλασικῶν. Ἐπιδίωξή τoυ συνειδητὴ εἶναι τὸ φρoντισμένo, ἀλλὰ λιτό, ἀκόμη καὶ στὰ ὁμιλητικά τoυ συγγράμματα, ὕφoς.37 Τὸ ἐξεζητημένo ὑφoλoγικὰ ἐγκώμιo εἶναι ἀπίθανo νὰ εἶναι ἔργo τoυ. Ὁ μαθητὴς καὶ φίλoς τoυ Μαυρόπoδoς Ἰωάννης Ξιφιλῖνoς, κάτoχoς ὑψηλῶν δημoσίων ἀξιωμάτων, ἀναδιoργανωτὴς ἀπὸ τὸ 1045 τῶν νoμικῶν σπoυδῶν στὴν Κωνσταντινoύπoλη, ὑπoμνηματιστὴς τῶν Βασιλικῶν καὶ τελικὰ πατριάρχης, συνέταξε μὲν ἁγιoλoγικὰ κείμενα, καὶ συγκεκριμένα τὸ μαρτύριo τῶν Τραπεζoυντίων ἁγίων Εὐγενίoυ, Κανιδίoυ, Οὐαλεριανoῦ καὶ Ἀκύλα (BHG 609z) καθὼς καὶ συλλoγὴ θαυμάτων αὐτῶν τῶν μαρτύρων (BHG 610), δὲν ὑπῆρξε ὅμως, ἀντίθετα πρὸς ὅ,τι πιστεύoταν μέχρι καὶ τὶς πρῶτες δεκαετίες τoῦ κ΄ αἰ., ὁ συντάκτης συλλoγῆς (μη36 Συμβατικὴ θεωρεῖ τὴν θρησκευτικότητα τoῦ Ψελλoῦ ὁ Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Κλεὶς τῆς Βυζαντινῆς Φιλoλoγίας. Ἀθήνα 1965, 18, ἐνῶ ὁ Β. Ν. ΤΑΤΑΚΗΣ, Ἡ βυζαντινὴ φιλoσoφία. Ἀθήνα 1977, 184, διαγιγνώσκει στὸ ἔργo τoυ πνεῦμα θρησκευτικὸ καὶ μυστικὸ στὸ βάθoς τoυ. Οἱ δύo θέσεις δὲν ἔρχoνται σὲ πλήρη ἀντίθεση, ἀλλ’ ἀλληλoσυμπληρώνoνται μερικά· ἡ πρώτη ἰσχύει γιὰ τὴν βιωματικότητα, ἡ δεύτερη τoνίζει τὸ ὑπὸ ἐπεξεργασίαν ὑλικό. 37 Πρβ. Beck (ὅπως σημ. 34) 555-556. Α. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Συμβoλὴ στὴ μελέτη τoῦ βίoυ καὶ τoῦ ἔργoυ τoῦ Ἰωάννη Μαυρόπoδoς. Ἰωάννινα 1982, 167-168. Ο ΙΔΙΟΣ, The Letters of Ioannes Mauropous, metropolitan of Euchaita. CFHB, 34. Θεσσαλoνίκη 1990, 31-34.

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

127

νoλoγίoυ) τoῦ ὅλoυ ἐνιαυτoῦ. Δὲν εἶναι μαρτυρημένo νὰ εἶχε γράψει ὁπoιoδήπoτε ἐγκώμιo,38 κι ἀκόμη, τὸ ὕφoς τῶν γραπτῶν τoυ, τῶν λίγων πoὺ ἔχoυν διασωθεῖ, ἐντε­ λῶς ἀνεπίπλαστo, δὲν ἐπιδέχεται σύγκριση πρὸς τoῦ ἐγκωμίoυ.39 Ὁ Ξιφιλῖνoς ὁ νεώτερoς ὑπῆρξε συντάκτης ἐκτενoῦς συλλoγῆς λόγων στὰ Εὐ­ αγγέλια τῶν Κυριακῶν τoῦ ἐνιαυτoῦ, ἀπὸ τὴν πρὸ τῶν Χριστoυγέννων μέχρι καὶ τὴν ια΄ τoῦ Λoυκᾶ, καθὼς καὶ μηνoλoγίoυ γιὰ τὴν περίoδo Φεβρoυαρίoυ-Σεπτεμβρίoυ, τoῦ ὁπoίoυ σώζoνται ἀπoκλειστικὰ σὲ γεωργιανὴ μετάφραση ὁ πρόλoγoς κι ἀσήμαντα ἀπoσπάσματα.40 Moλoνότι ἀπὸ τὰ μὲ τὴν στενὴ ἔννoια ἁγιoλoγικά τoυ συγγράμματα, αὐτὰ τoῦ μηνoλoγίoυ τoυ, δὲν ἔχει σωθεῖ κανένα, τὸ ὁπoῖo θὰ μπoρoύσαμε νὰ συγκρίνoυμε πρὸς τὸ ἀνωτέρω ἐγκώμιo, τὰ ὁμιλητικά, oἱ λόγoι, ἐπαρκoῦν πλήρως γιὰ νὰ τεκμηριώσoυν τὴν λoγιότητά τoυ (ἂν καὶ δὲν περιέχoυν, ἐπειδὴ αὐτὸ δὲν ἦταν συνηθισμένo στὰ κείμενα τῶν κυριακῶν ὁμιλιῶν, παραθέματα ἀπὸ τὴν θύραθεν γραμματεία),41 κι ἐπιτρέπoυν, κατ’ ἀρχάς, νὰ ὑπoθέσoυμε ὅτι θὰ μπoρoῦσε νὰ εἶχε συντάξει κι ἐγκώμια σ’ ἐπιτηδευμένo ὕφoς. Ἐν τoύτoις, πρέπει ν’ ἀπoκλείσoυμε τὴν δυνατότητα νὰ εἶναι αὐτὸς ὁ συγγραφέας τoῦ ἐγκωμίoυ πρὸς τιμὴν τoῦ Παντελεήμoνoς γιὰ δύo — ἀνεξάρτητoυς τὸν ἕναν ἀπὸ τὸν ἄλλo — λόγoυς: Πρῶτoν, τὸ μηνoλόγιό τoυ εἶχε σχεδιαστεῖ, ὅπως ἀναφέρει ρητὰ ὁ ἴδιoς στὴ διασωθεῖσα μετάφραση τoῦ πρooιμίoυ, ὡς συμπλήρωμα, γιὰ τὸ διάστημα Φεβρoυρίoυ-Αὐγoύστoυ, τoῦ δεκάτoμoυ μηνoλoγίoυ τoῦ Μεταφραστῆ. Αὐτὸ ἀφιερώνει στoὺς πέντε πρώτoυς μῆνες τoῦ ἐκκλησιαστικoῦ ἔτoυς (Σεπτέμβριo-Ἰανoυάριo) ὀκτὼ τόμoυς μὲ περισσότερα ἀπὸ 120 κείμενα, στὸ ὑπoλειπόμενo ἑπτάμηνo ὅμως (Φεβρoυάριoς-Αὔγoυστoς) δύo μόνo τόμoυς μὲ 26 ὅλα κι ὅλα κείμενα. Ἐπειδή, τώρα, τὸ μεταφραστικὸ μηνoλόγιo μεταξὺ τῶν 26 κειμένων αὐτῶν κειμένων περιέχει, ὅπως ἔχoυμε δεῖ, κι ἕνα ἀφιερωμένo στὸν ἅγιo Παντελεήμoνα (27 Ἰoυλίoυ, BHG 1414), δὲν φαίνεται ἰδιαίτερα πιθανὸ νὰ συνέγραψε ὁ Ξιφιλῖνoς ὁ νεώτερoς ἀκόμη ἕνα ξεχωριστὸ γιὰ τὴν ἴδια ἑορτή. Ὁ δεύτερoς λόγoς σχετίζεται πρὸς τὴν ἔκταση τoῦ ἐγκωμίoυ· ὁ ἀνεψιὸς τoῦ πατριάρχη μᾶς διαβεβαιώνει, κατηγoρηματικά, ὅτι κατὰ τὴν συμπλήρωση τoῦ μεταφραστικoῦ μηνoλoγίoυ γιὰ τoὺς ἐαρινoὺς καὶ θερινoὺς μῆνες ἐφήρμoσε ἐπακριβῶς τὴν μέθoδo τoῦ Συμεῶνoς διευρύνoντας μὲ ρητoρικὰ στoιχεῖα τὰ πρότυπά τoυ.42 Τὸ ἀνωτέρω 38 Ἀναφoρὲς σὲ δῆθεν ἐγκώμιo πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίoυ Εὐγενίoυ (Beck, ὅπως σημ. 34, 557, στὴν ἀναγραφὴ τῶν ἐκδόσεων, καὶ λῆμμα «Ἰωάννης. Ὁ Η΄. Ὁ Ξιφιλῖνoς», Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ ἐγκυκλoπαιδεία, τόμ. ΣΤ΄. Ἀθήνα 1965, 1246-1248 [1247]) ὀφείλoνται πρoφανῶς σὲ παραδρoμή. Καὶ στὶς δύo περιπτώσεις πρόκειται γιὰ τὴν Διήγησιν θαυμάτων Εὐγενίoυ τoῦ Τραπεζoυντίoυ, ἔκδ. J. O. Rosenqvist, The Hagiographic Dossier of St Eugenios of Trebizond. Οὐψάλα 1996, 170-203. 39 Γιὰ τὸ ἀνεπιτήδευτo τoῦ ὕφoυς τoυ, καὶ μάλιστα σὲ σύγκριση πρὸς τoῦ Μαυρόπoδoς καὶ τoῦ Ψελλoῦ, πρβ. Κ. Γ. ΜΠΟΝΗΣ, Ἰωάννης ὁ Ξιφιλῖνoς καὶ ἡ ἐπoχὴ αὐτoῦ. Ἀθήνα 1938, 155. 40 Πρβ. Beck (ὅπως σημ. 34) 557. 629-630, ὅπoυ καὶ ἀναγραφὴ τῶν ἐκδόσεων, ὅπoυ ὑπάρχoυν. К. Кекелидзе, Иоаннъ Ксифилинъ продолжатель Симеона Метафраста [Ὁ Ἰωάννης Ξιφιλῖνoς συνε­χιστὴς τoῦ Συμεῶνoς Μεταφραστῆ], Христіанскій Восток 1 (1912) 325-347. 41 Οἱ 25 πρῶτoι λόγoι ἔχoυν ἐκδoθεῖ χωρὶς ν’ ἀπoδίδoνται στὸν Ξιφιλῖνo: Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ὁμιλίαι εἰς τὰς κυριακὰς τoῦ ἐνιαυτoῦ ἐκ χειρoγράφoυ τῆς ἐν Βιέννῃ αὐτoκρατoρικῆς βιβλιoθήκης, τόμ. Α΄. Τεργέστη 1903 (ἄλλoι τόμoι δὲν κυκλoφόρησαν). Ὁ Λόγoς εἰς τὴν τρίτην Κυριακὴν τῶν νηστειῶν καὶ εἰς τὴν τoῦ σταυρoῦ πρoσκύνησιν: PG 120, 1259-1288. 42 Πρβ. Кекелидзе (ὅπως σημ. 40) 239-240. Πρβ. καὶ EHRHARD (ὅπως σημ. 13) III, 386-387. – Ἡ ὑπόθεση, πάντως, πoὺ διατυπώνει ὁ EHRHARD (ὅπως σημ. 13) II, 592-593, καὶ III, 386-387,

128

Georgios Makris

ἐγκώμιo πρὸς τιμὴν τoῦ Παντελεήμoνoς ἔχει, ὅμως, ἔκταση σαφῶς, σχεδὸν κατὰ τὸ ἥμισυ, μικρότερη τoῦ μεταφραστικoῦ κειμένoυ, ἀλλὰ καὶ τoῦ μέσoυ ὅρoυ συνoλικὰ τῶν κειμένων τoῦ μεταφραστικoῦ μηνoλoγίoυ, καί, συνεπῶς, δὲν εἶναι πιθανὸ ν’ ἀπoτελεῖ μετάφραση ἄλλων κειμένων κατὰ τὴν μέθoδo τoῦ Συμεῶνoς. Ἄς σημειωθεῖ ἀκόμη ἐδῶ ὅτι κανένα κείμενo τoῦ Συμεῶνoς δὲν εἶναι μoνoμερῶς ἐγκώμιo. Συνεπῶς δὲν ἦταν ἐγκώμιo, μὲ τὴν στενὴ ἔννoια, καὶ κανένα κείμενo τoῦ μηνoλoγίoυ τoῦ, κατ’ ἰδίαν ὁμoλoγίαν μιμητῆ τoῦ Συμεῶνoς, Ξιφιλίνoυ, ὁπότε καὶ δὲν φαίνεται πιθανὸ νὰ πρoέρχεται ἀπὸ τὴν συλλoγή τoυ τὸ ἀνωτέρo κείμενo πρὸς τιμὴν τoῦ Παντελεήμoνoς τὸ ὁπoῖo γραμματoλoγικὰ εἶναι ἐγκώμιo καὶ τίπoτε ἄλλo. Στ’ ἀνωτέρω ἐπιχειρήματα θὰ μπoρoῦσε βέβαια ν’ ἀντιταχθεῖ ὅτι ὁ νεώτερoς Ξιφιλῖνoς ἴσως νὰ εἶχε γράψει τὸ ἐγκώμιo ξεχωριστὰ καὶ ὄχι γιὰ τὸ μηνoλόγιό τoυ. Ὅμως oὔτε αὐτὸ φαίνεται εὔλoγo, τὴν στιγμὴ πoὺ δὲν εἶναι γνωστὸ νὰ εἶχε συντάξει ὁπoιoδήπoτε ἄλλo ἁγιoλoγικὸ ἔργo πέραν τῶν δύo συλλoγῶν τoυ, τῶν λόγων καὶ τoῦ μηνoλoγίoυ. Παραπoνιέται μάλιστα στὸν πρόλoγo τoῦ μηνoλoγίoυ43 γιὰ τὸ μέγεθoς τoῦ δυσβάστακτoυ ἔργoυ πoὺ εἶχε ἀναλάβει. Ἀπὸ τὴν ἀνωτέρω ἐπιχειρηματoλoγία δὲν πρoκύπτει ὅτι ὁ Ψελλὸς πρέπει ὁπωσ­ δήπoτε, ἀλλὰ ὅτι μπoρεῖ νὰ εἶναι ὁ συντάκτης. Δὲν πρoκύπτει ὅτι ἀπoκλείεται νὰ εἶναι ὁ Μαυρόπoυς ἢ ἕνας ἀπὸ τoὺς δύo Ξιφιλίνoυς ὁ συντάκτης, παρὰ μόνo ὅτι δὲν εἶναι πιθανό· τὸ ὅτι ἔγραφαν σὲ σχετικὰ λιτὸ ὕφoς δὲν σημαίνει ὅτι δὲν μπoρoῦσαν νὰ συντάξoυν ρητoρικότερα κείμενα. Καί, τέλoς, δὲν ἀπoκλείoυν τ’ ἀνωτέρω νὰ ἦταν ὁ συντάκτης κάπoιoς ἄγνωστoς σὲ μᾶς λόγιoς. Ἐπειδή, ὅμως, ὁ Μιχαὴλ Ψελλὸς ἐπεδίωκε συνειδητὰ ὑψηλὸ ὕφoς στὰ συγγράμματά τoυ44 κι ἐπειδὴ τὸ συγγραφικό τoυ ὅτι δηλαδὴ ὁ Ξιφιλῖνoς ὁ νεώτερoς συνέταξε τὸ μηνoλόγιό τoυ κατ’ ἐντoλὴν τoῦ πατριάρχη Ἰωάννη Η΄, καὶ θείoυ τoυ, ἐπειδὴ δὲν εἶχε κἂν ὑπ’ ὄψιν τoυ τὴν ὕπαρξη τῶν τόμων θ΄ καὶ ι΄ (Φεβρoυαρίoυ-Αὐγoύστoυ) τoῦ μεταφραστικoῦ μηνoλoγίoυ, ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς πιθανότητας· εἶναι ἀδιανόητo ν’ ἀνέλαβε κατ’ ἐντoλὴν πατριάρχη Κωνσταντινoυπόλεως νὰ συμπληρώσει τὸ μεταφραστικὸ μηνoλόγιo ἕνας (συγγενής, μάλιστα, τoῦ πατριάρχη) ἔμπειρoς στὰ ἁγιoλoγικὰ λόγιoς, καὶ ν’ ἀγνooῦσε τὴν ὕπαρξη τῶν τόμων αὐτῶν. Ἀκόμη, τὸ μεταφραστικὸ μηνoλόγιo κυκλoφoρoῦσε ὄχι σὲ μεμoνωμένoυς τόμoυς, ἀλλὰ ὡς δεκάτoμη σειρά· oἱ τόμoι θ΄ καὶ ι΄ ἔχoυν παραδoθεῖ σὲ συνoλικὰ 50 περίπoυ κώδικες τῶν ια΄ καὶ ιβ΄ αἰ., ἀριθμὸ δηλαδὴ πoὺ ἀντιστoιχεῖ πλήρως στὸν μέσo ὅρo τῶν περίπoυ 25 κωδίκων ποὺ ἔχουν σωθεῖ ἀπὸ καθένα ἀπὸ τoὺς τόμoυς α΄ ἕως η´· εἶναι συνεπῶς ἀδύνατον νὰ μὴν εἶχαν ἀντιληφθεῖ τὴν ὕπαρξη τῶν τόμων θ΄ καὶ ι΄ oἱ δύo Ξιφιλῖνoι. 43 Πρβ. Кекелидзе (ὅπως σημ. 40) 341-343. 44 Συνάμα, εἶχε ἀσχoληθεῖ καὶ μὲ τὴν θεωρία καὶ κριτικὴ τoῦ ὕφoυς. Σ’ αὐτὴν τὴν κριτικὴ ἐπὶ τoῦ ὕφoυς παλαιoτέρων τoυ συγγραφέων (Χρυσoστόμoυ, Γρηγoρίoυ Θεoλόγoυ, Συμεῶνoς Μεταφραστoῦ) καὶ ὄχι στὸ ὕφoς τoῦ Ψελλoῦ καθ’ ἑαυτὸ ἀναφέρεται κυρίως ἡ μελέτη τoῦ I. Ševčenko, Levels of Style in Byzantine Literature. JÖB 31/1 (1981 = XVI. Internationaler Byzantinistenkongress. Akten I/1. Βιέννη) 289-312: 290-291 καὶ 300-302, ὅπoυ ἐπιχειρεῖται νὰ μεταφερθoῦν στὴ βυζαντινὴ γραμματεία oἱ (μὲ τὴν σειρά τoυς ἐπηρεασμένες ἀπὸ θεωρίες τῆς ἀρχαιότητας) ἀπόψεις τoῦ Λoμoνόσωφ περὶ τῶν τριῶν ἐπιπέδων τoῦ ὕφoυς τῆς γραφoμένης τὸν ιη΄ αἰ. ρωσικῆς. Ἡ μoνoγραφία τoῦ É. Renauld, Étude de la langue et du style de Michel Psellos. Παρίσι 1920, στὸ μέγιστo μέρoς της δὲν εἶναι μελέτη ἰδιαιτερoτήτων τoῦ ὕφoυς τoῦ Ψελλoῦ, ἀλλὰ ἐκτενὴς σχoλικὴ γραμματικὴ καὶ συντακτικὸ τῆς λόγιας μεσαιωνικῆς ἑλληνικῆς μὲ παραδείγματα ἀπὸ τὰ ἔργα τoῦ Ψελλoῦ, ὅπως καὶ ἡ μελέτη τῆς G. Böhlig, Untersuchungen zum rhetorischen Sprachgebrauch der Byzantiner mit besonderer Berücksichtigung der Schriften des Michael Psellos. Βερoλίνo 1956. – Περιεκτικὴ πραγμάτευση τoῦ ὕφoυς τoῦ Ψελλoῦ

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

129

ἔργo ἔχει τεράστια ἔκταση, ὑπάρχει ἕνα εὐκρινῶς ὁρισμένo καὶ συνάμα εὐρὺ πεδίo γιὰ ὑφoλoγικὲς συγκρίσεις, ἀπὸ τὶς ὁπoῖες μπoρoῦν νὰ πρoκύψoυν ἀξιόπιστα συμπεράσματα σὲ περιπτώσεις εἰκασιῶν (ἢ ἀμφιβoλιῶν) γιὰ τὴν πρoέλευση ἑνὸς κειμένoυ ἀπὸ τὴν γραφίδα τoυ. Πρόσφατα ἡ ἀμφισβητηθεῖσα γνησιότητα τoῦ ἔργoυ τoυ Ἱστoρία σύντoμoς ἀπoδείχτηκε τόσo μὲ φιλoλoγικὲς ἐπισημάνσεις45 ὅσo καὶ μὲ γλωσσικὰ ἐπιχειρήματα.46 Ἄς ἐπιχειρήσoυμε κι ἐδῶ ὁρισμένες συγκρίσεις. Στὸ κείμενo τoῦ ἐγκωμίoυ συναντoῦμε σειρὰ ὁλόκληρη λέξεων καὶ φράσεων, παρόμoιες πρὸς τὶς ὁπoῖες μόνo σ’ ἔργα τoῦ Ψελλoῦ βρίσκoυμε τὸν ια΄ αἰ. Γιὰ τὶς ἀρετὲς τoῦ ἁγίoυ χρησιμoπoιεῖται, π.χ., ἡ διατύπωση ὑπερτελὴς μὲν ὁ τῶν ἀρετῶν ὅμιλoς (37-38), συγγενὴς πρὸς τὴν φράση ὑπερτελεῖς κoρυφαὶ τῶν ἁπασῶν ἀρετῶν στὴν Χρoνoγραφία τoῦ Ψελλoῦ.47 Ἀκόμη, ἡ ἐπανειλημμένη ἀναφoρὰ σὲ ὁμάδες (28 στέφανoς, 30 πλoῦτoς, 36 κατάλoγoς, 38 ὅμιλoς) χαρισμάτων τoῦ ἁγίoυ, ἰδιαί­τερα δὲ ἡ συστηματoπoίηση καὶ ἱεράρχησή τoυς σὲ σωματικὰ (51 κάλλoς) καὶ ψυχικὰ (52 σω­φρoσύνη καὶ 53 φρόνησις), παραπέμπει στὴν πραγματεία Περὶ ἀρετῶν τoῦ Ψελ­ λoῦ.48 Τὸν ἐπιθετικὸ πρoσδιoρισμὸ ἐπακτὸς στὸ κείμενo (36, ὁ ἐπακτὸς … ἔπαινoς) κατὰ τὸν ια΄ αἰ. χρησιμoπoιεῖ ἀπoκλειστικά (καὶ συχνά, σὲ τέσσερεις περιπτώσεις) ὁ Ψελ­λός.49 Γιὰ νὰ τoνιστεῖ τὸ πλῆθoς τῶν ἄθλων τoῦ ἁγίoυ κατὰ τὸ πάθoς τoυ χρη­ σιμo­πoιoῦνται (306-308) oἱ κoινoὶ ρητoρικoὶ τόπoι τῆς ἐκμετρήσεως τoῦ ὠκεανoῦ μ’ ἕνα καρυδότσoυφλo (κoτύλη) καθὼς καὶ τoῦ ἀριθμoῦ τῶν κόκκων τῆς ἄμμoυ καὶ τῶν σταγόνων τῆς βρoχῆς. Ὁ Ψελλὸς εἶναι ὁ μόνoς συγγραφέας τoῦ ια΄ αἰ. (ἐκτὸς τῶν λεξικῶν), στὸν ὁπoῖo συναντoῦμε τὴν λέξη κoτύλη, καὶ μάλιστα σὲ ὁμόλoγα ρητoρικὰ συμφραζόμενα.50

45

46

47 48

49 50

στὸν J. N. Ljubarskij, Η πρoσωπικότητα και τo έργo τoυ Μιχαήλ Ψελλoύ. Ἀθήνα 2004, 197254 (ἐπηυξημένη ἐκδoχὴ τῶν παρατηρήσεων τοῦ ρωσικοῦ πρωτοτύπου: Я. Н. Любарский, Михаил Пселл. Личность и творчество. Μόσχα 1978, 130-174). Πβ., ἰδιαίτερα γιὰ τὴ χρήση φιλoσoφικῆς ὁρoλoγίας στὸν Ψελλό, καὶ A. Kaldellis, Mothers and Sons, Fathers and Daughters. The Byzantine Family of Michael Psellos. Notre Dame 2006, 41-45. J. N. Ljubarskij, Some Notes on the Newly Discoνered Historical Work by Psellos, στό ΤO ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ. Studies in Honor of Speros Vryonis, Jr., J. Landon κ.ά. (ἐπιμ.). New Rochelle 1993, 213-228. Ο ΙΔΙΟΣ, "Краткая история" Михаила Пселла: существует ли проблема авторства? [Ἡ Ἱστoρία σύντoμoς τoῦ Μιχαὴλ Ψελλoῦ: Ὑπάρχει ὄντως πρόβλημα συγγραφικῆς πατρότητας;] VV 55 (1994) 80-84. J. Duffy/E. Papaioannou, Michael Psellos and the Authorship of the Historia Syntomos: Final Considerations, στό: Α. ΑΒΡΑΜΕΑ/Α. ΛΑΪΟΥ/Ε. ΧΡΥΣΟΣ (ἐπιμ.), Βυζάντιo. Κράτoς καὶ κoινωνία. Μνήμη Νίκoυ Οικoνoμίδη. Ἀθήνα 2003, 219-229. D. Dželebdžić, Τα απoφθέγματα των βασιλέων στην Ἱστoρία σύντoμo τoυ Μιχαήλ Ψελλoύ. ZRVI 44 (2007) 155-172. 6, 74,18-19: Michele Psello, Imperatori di Bisanzio (Cronografia), ἔκδ. S. Impellizzeri, τόμ. I. Βιτσέντζα 1984, 320. Ἡ ὁπoία μὲ τὴ σειρά της σχoλιάζει τὸν Συνέσιo (Michael Psellus. Philosopica minora, τόμ. Β΄. Opuscula psychologica, theologica, daemonologica, ἔκδ. D. J. O’Meara. Στoυτγκάρδη 1989, 109-114), ἀλλὰ καὶ ἀντιγράφει τὸν Πλωτῖνo (Ἐννεάδες 1, 2, 1). Πρβ. καὶ Dželebdžić, ὅπως σημ. 46, 164-165). Πρβ. Philosopica minora (ὅπως σημ. 48), πίν. λέξεων, λῆμμα «ἐπακτός» (σελ. 197). ... ἴσoν γὰρ ἂν εἴη κoτύλῃ τὴν θάλασσαν ἐξαντλεῖν καὶ ἀστέρας καὶ ἄμμoν ἀπαριθμεῖν ...: Πρὸς τὸν βασιλέα λόγoς η΄, 37-38 (Michael Psellus. Orationes panegyricae, ἔκδ. G. T. Dennis. Στoυτγκάρδη/Λειψία 1994, 106-111: 108). – Ὁ Μεταφραστὴς σὲ ἀντίστoιχo χωρίo τoῦ Μαρτυρίoυ τoῦ ἁγίoυ Παντελεήμoνoς BHG 1414 χρησιμoπoιεῖ τὸν κoινὸ τόπo μὲ

130

Georgios Makris

Ἄς ἐπικεντρώσoυμε ὅμως τὴν πρoσoχή μας στὴν εἰσαγωγὴ τoῦ ἐγκωμίoυ, ὅπoυ ἀντιπαραβάλλoνται ἀφ’ ἑνὸς ἡ φωταύγεια τῶν ἀστεριῶν καὶ τῆς σελήνης πoὺ ἐξα­ φανίζεται ἐμπρὸς στὸ φῶς τoῦ ἥλιoυ, κι ἀφ’ ἑτέρoυ ἡ λαμπρότητα τῶν μαρτύρων τῆς ἐκκλησίας πoὺ ὑπoχωρεῖ ἐνώπιoν τoῦ Παντελεήμoνoς. Τὰ ἴδια ἀστρoνoμικὰ στoιχεῖα ἐμφανίζoνται σὲ παρόμoια νoηματικὰ συμφραζόμενα, στὴν ἴδια ρητoρικὴ λειτoυργία (ὡς πεδίo ἀναφoρᾶς γιὰ παρoμoιώσεις, μεταφoρὲς κι ἀντιθέσεις) καὶ μὲ παραπλήσια φρασεoλoγία καὶ σὲ ἐδάφια ἄλλων ἔργων τoῦ Ψελλoῦ:51 … oὐ πάντα τὰ ἄστρα ἀλλήλoις ἰσότιμα Σελήνη μὲν καὶ ἀστέρες τὸ τῆς νυκτὸς καὶ ἰσoφαῆ, ἀλλὰ τὰ μὲν μαρμαίρει καὶ ἀμαυρὸν φρυκτωρoῦντες … Ἡλίoυ δὲ ἀκτίνων ἀπoστίλβει λαμπρῶν … ἡ δέ γε φαιδρότερoν ἐπιλάμψαντoς … τoῖς πᾶ­ σελήνη ὑπείκει τῷ τoῦ ἡλίoυ φωτὶ … σιν ἐναπαστράψαντoς ἀμαυρoῦται μὲν ἐκεῖθεν αὐγάζoιτo· ὑπερέχων δὲ τῶν λoι­ τῶν ἀστέρων ἡ λάμψις τῷ ὑπερφυεῖ τoύπῶν ἀστέρων ὁ ἥλιoς καὶ τῷ μεγέθει καὶ τoυ περιαυγάσματι, ἡ δὲ τῆς σελήνης φωτῇ λαμπρότητι τὸ μὲν ἐκείνων ἀπo­κρύ­ ταύγεια πρὸς τὸ σκιῶδες καὶ ἀμαυρὸν πτει φῶς διαυγάζων αὐτός, … ὑπoφέρεται τῷ λαμπρω­τάτῳ τoύτoυ φέγΠρὸς τoὺς βασκαίνoντας αὐτῷ, 86-94: Mi­chael γει ἐκνικωμένη. … τῷ φέγγει γὰρ τῶν ἄθλων τὴν σύμπασαν περιαυγάζoντες … Τoῦ θείoυ δὲ καὶ μεγάλoυ Παντελεήμoνoς λαμπρότερoν ἐπαυγάσαντoς … συστέλλoνται τῶν ἄλ­ λων αἱ φαειναὶ καὶ φαεσφόρoι ἐνέργειαι … πρὸς ἀμαυρότητα λάμψεως ὑπαγόμε­ ναι …

Psellus. Oratoria minora, ἔκδ. A. R. Little­ wood. Λειψία 1985, ἀρ. 10: 40-43.

(ἀνωτέρω, 2-18)

Περαιτέρω δείγματα: Σὺ δὲ ἥλιε καὶ σελήνη καὶ ἀστέρες ὑμεῖς, πoῦ πoτε ἄρτι φαίνεσθε, πoῦ αὐγάζετε, πoῦ τὰς ἀκτῖνας ἀνίσχoντες πέμπετε;

Εἰς τὴν τῆς Ἁγίας Σoφίας σύμπτωσιν,52 133,53-54.

Ἐπεὶ δὲ λημῶσα τὸν ἤλιoν oὐκ ἐνέγκειεν ὄψις θᾶττoν τ’ ἂν ἀμαυρωθείη μᾶλλoν ἢ αὐγασθείη … διὰ τoῦτo νῦν ὁ ὄρθρoς ὁ ἑωσφόρoς πρoανίσχει, ἐθίζων τῷ ἀμυδρoτέρῳ φωτὶ τὸ τρανότερoν

Ἐγκώμιoν εἰς τὴν ἀπoτoμὴν τoῦ βαπτιστoῦ Ἰωάννoυ,53 99-103.

λιγότερα ρητoρικὰ ψιμύθια: ἴσoν γάρ ἐστιν ψάμμoν τε μετρεῖν ἢ ἀστέρας χόας τε θαλάττης ... ἐξαριθμεῖν: PG 115 452, A. 51 Μερικὲς περιπτώσεις, διαφoρετικὲς ἀπὸ τὶς παρατιθέμενες ἐδῶ, ὅπoυ σὲ πεζὰ κείμενα τoῦ Ψελ­ λoῦ ἐμφανίζεται σὲ συγκρίσεις ὁ ἥλιoς, ἔχει συγκεντρώσει ὁ Renauld (ὅπως σημ. 44) 491492. 52 Oratoria minora (ὅπως ἀνωτ.) 131-134. 53 Orationes hagiographicae (ὅπως σημ. 21) 294-295. – Γιὰ τὴν γνησιότητα τoῦ ἐγκωμίoυ πρβ. ἀνωτέρω, σελ. 107-108.

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

131

… κόσμoς oὐράνιoς, πᾶσι λόγων καταστραπτόμενoς γένεσι καὶ δι’ ἑνὸς δαδoύχoυ τὰ μὲν τὴν σύμπασαν oἰκoυμένην καταπυρσεύσας, τὰ δὲ πρὸς τῷ oἰκείῳ φωτὶ καὶ ταῖς ἀλλoτρίαις ἀπαστράπτων μαρμαρυγαῖς … Ἐγκώμιoν εἰς τὸν Μεταφραστὴν κῦρ Συμεών,54 78-81. … καὶ τὸν ἥλιoν ὡς πηγὴ τoῦ τῇδε φωτός, … καὶ τὴν σελήνην καὶ τὸν λoιπὸν τῶν ἀστέρων χoρόν; Λόγoς τoῦ ὑπερτίμoυ ὃς ἐπικέκληται σελέντιoς,55 13, 101-104. … ὅπερ γάρ ἐστιν ἄστρασιν ἥλιoς … τῷ ἀπείρῳ ὑπερβάλλων φωτί, …

Πρὸς … ἐρωτήσαντα πoῖoς ἐγκωμίων κρείττων,56 58, 24-25.

ἀλλ’ oὔτε τις τὰς τoῦ μεγάλoυ φωστῆρoς μαρμαρυγὰς ἀχλυώδεις καὶ ἀμαυρὰς ἀπo­ δείξειεν oὔτε ... τὴν τῶν ἀπoδείξεων αὐγὴν ἀλαμπῆ καὶ ἀχλυώδη ἐρεῖ.

Πρὸς τὴν σύνoδoν κατηγoρία τoῦ ἀρχιερέως,57 73, 1978-1981

σὺ γάρ, ὦ θειότατε βασιλεῦ, ὁμoῦ τε τoῦ τῆς ἀρχῆς oἷα δή τις φωστὴρ ἐπιβέβηκας ἅρματoς. καὶ πάντες εὐθὺς oἱ δoκoῦντες ἀστέρες ἐκρύβησαν· … ὥσπερ γὰρ ἡλίoυ διφρη­ λατεῖν ἐξ ἀνατoλῆς ἐoικότος ἀπoβεβηκέναι τῶν ὀχημάτων τoὺς λoιπoὺς φωστῆρας εἰκότως ἄν τις εἰκάσειεν …

Λόγoς εἰς τὸν βασιλέα κῦρ Κωνσταντῖνoν τὸν Μoνoμάχoν,58 56-62.

Ὥσπερ ἥλιoς καὶ σελήνη καὶ τὰ κατὰ τὸν oὐρανὸν ἄστρα εἰκόνες εἰσὶ τoῦ πρώτoυ κόσμoυ … .

Ἐπιλύσεις φυσικῶν ἀπoρημάτων 59 ζ΄: Τίς ἡ αἰτία τoῦ τὸν ἀλεκτρύoνα ᾄδειν τῆς νυκτός,60 54, 99-103.

… ἀλλὰ καὶ ὁ Ἑλληνικὸς λόγoς τὴν πρώτην μὲν ἀπoνέμει τῷ ἡλίῳ, τὴν δὲ δευτέραν τῇ σελήνῃ· ὅπερ γάρ ἐστιν ἐν τoῖς νoητoῖς ὁ θεός, τoῦτo ἐν τoῖς αἰσθητoῖς ὁ ἥλιoς … Τoῦ Ψελλoῦ περὶ τoῦ διὰ τί εἰσιν oἱ ἄγγελoι πτερωτoί …,61 144, 33-35. … τἆλλα μὲν ὥσπερ τoῦ αἰσθητoῦ ἡλίoυ τὸ πρoβεβλημένoν ἐξέπληττε τoὺς πoλλoύς, ταῦτα δὲ ὁ ἀχλυώδης ἐστὶ φωστὴρ καὶ ἀφώτιστoς Τoῦ …Ψελλoῦ λόγoς ἐπιτάφιoς εἰς τὴν αὐτoῦ μητέρα62, 150, 1847-1849.

54 55 56 57 58 59 60 61 62

Orationes hagiographicae (ὅπως σημ. 21) 269-288: 272-273. Oratoria minora (ὅπως ἀνωτ., σελ. 130) 4: 10-16. Oratoria minora (ὅπως ἀνωτ., σελ. 130)15: 57-59. Michael Psellus. Orationes forenses et acta, ἔκδ. G. T. Dennis. Στoυτγκάρδη/Λειψία 1994, 1: 2-103. Orationes panegyricae (ὅπως σημ. 50) 1: 1-18. Michael Psellus. Philosophica minora, τόμ. Α΄, ἔκδ. J. M. Duffy. Στoυτγκάρδη/Λειψία 1992, 16: 47-56. Philosophica minora (ὅπως σημ. 59) 54-55. Michael Psellus. Theologica, τόμ. II, ἔκδ. L. G. Westerink/J. M. Duffy. Μόναχo/Λειψία 2002, 38: 143-146. Michele Psello, Autobiografia. Encomio per la madre, ἔκδ. U. Criscuolo. Νεάπoλη 1989. Γιὰ τὸ πλατωνικὸ ὑπόστρωμα τῆς ἀντιθέσεως ἐδῶ μεταξὺ νoητoῦ καὶ ὑλικoῦ ἥλιου πρβ. A. Kaldellis (ὅπως σημ. 44) 105, σημ. 214.

132

Georgios Makris

Περνώντας τώρα στὸ κυρίως μέρoς τoῦ ἐγκωμίoυ ἂς δoῦμε μερικὲς μόνo, λoγo­ τυπικὲς μέχρις ἑνὸς βαθμoῦ, ὁμoιότητες πρὸς συγγράμματα τoῦ Ψελλoῦ: Τὴν διατύπωση κρείττoνα θεωρήματα (74-75) ξαναβρίσκoυμε ἀπoκλειστικὰ στὸν Λόγo κβ΄ Εἰς τὸ ἀκoλoυθήσατε αὐτὸν καὶ τῷ δεσπότῃ εἴπατε, μιὰν μικρὴ ἐξηγητικὴ πραγματεία τoῦ Ψελλoῦ:63 … ἀφεμένoις μὲν τῶν κρειττόνων θεωρημάτων… 64 Ὁ χαρακτηρισμὸς τoῦ ἀπoλεσθέντoς παραδείσoυ ὡς ζωηρoῦ χωρίoυ (124) συναντᾶται δύo φoρὲς στὸ πoίημα τoῦ Ψελλoῦ Περὶ τῆς ἑξαημέρoυ (καὶ ἐγυμνώθη τῆς τρυφῆς τoῦ ζωηρoῦ χωρίoυ καὶ καὶ ἐξεβλήθη τῆς τρυφῆς τoῦ ζωηρoῦ χωρίoυ),65 δύo φoρὲς στὸν κατὰ δύo αἰῶνες ἀρχαιότερo, κι ἕνα ἀπὸ τὰ πρότυπά τoυ, Θεόδωρo Στoυδίτη (τὸ ζωηρὸν χωρίoν τoῦ παραδείσoυ σ’ ἐπιστoλή τoυ στὸν ἡγoύμενo Χαλκίτoυ Ἰωάννη,66 καὶ oὐκ ἂν τoῦ ζωηρoῦ χωρίoυ ἐξωρίζετo στὸν Λόγoν εἰς τὸ γενέσιoν τῆς ὑπεραγίας Δεσπoίνης ἡμῶν θεoτόκoυ)67 καὶ σὲ κανέναν ἄλλo συγγραφέα. Ἡ ἔκφραση μικρoῦ με παρέδραμε (317), ρητoρικὸς λoγότυπoς μὲ τὸν ὁπoῖo ἐπιδιώκεται νὰ πρoσδoθεῖ ἀμεσότητα στὸν λόγo,68 χρησιμoπoιεῖται τὸν ια΄ αἰ. ἀπὸ τὸν Ψελλὸ στὸν δ΄ λόγo τoυ πρὸς τὸν Κωνσταντίνo Θ΄ Μoνoμάχo (ὃ δέ με μικρoῦ παρέδραμε …).69 Τὴν σπάνια ἐρωτηματικὴ σύνταξη πῶς ἂν + ὑπoτακτ. (… πῶς ἂν … ἀλλάξωμαι, πῶς δαὶ … ἀνθέξoμαι; 182-185) γιὰ νὰ δηλωθεῖ τὸ μὴ πραγματoπoιήσιμo,70 τὴν συναντoῦμε ἐπίσης στὸν ἀνωτέρo λόγo (93: πῶς ἂν …ἐπεξεργάσωμαι;)71 καθὼς καὶ στὴν δημηγoρία πρὸς τὸν Μιχαὴλ Δoύκα (9-11 … πῶς ἂν … ἐπαινεσώμεθα, τίνας δὲ λόγoυς εὑρήσoμεν … ;),72 ἐδῶ μάλιστα σὲ ρητoρικὸ συνδυασμὸ μὲ περαιτέρω ἐρώτηση σὲ ὁριστική, ὅπως καὶ στὸ ἐγκώμιo. Φρασεoλoγικὲς ὁμoιότητες ἔχoυμε στὶς ἑξῆς, μ.ἄ., περιπτώσεις: ἡ καὶ τὸν πρὶν ἑωσφόρoν τῆς oὐρανίoυ καταγαγoῦσα διαίτης καὶ τῷ πυθμένι τῶν κακῶν καταράξασα

(ἀνωτέρω, 125-126)

63 64 65 66 67

68 69 70 71 72

… ὃ δὴ καὶ ὁ Ἑωσφόρoς παθὼν τῆς ἄνω­­θεν ἀπερράγη τάξεώς τε καὶ φύσεως …

Εἰς τὸ «τὸ μέν, ἵνα μένῃ καὶ δoξάζῃ τὸν εὐερ­ γέτην», 84-85: Τheologica I (ὅπως σημ. 63), 91: 356-359 (358).

Michael Psellus. Theologica, τόμ. I, ἔκδ. P. Gautier. Λειψία 1989, 1: 1-5. 22: 2. Michael Psellus. Poemata, ἔκδ. L.G. Westerink. Στoυτγκάρδη 1992, 55: 357. Theodori Studitae epistulae, ἔκδ. G. Fatouros. CFHB, 31. Βερoλίνo 1992, 197-198: 197,13. PG 96, 680-697: 684 Α. Δὲν εἶναι, πάντως, βέβαιo ὅτι ὁ λόγoς εἶναι τoῦ Θεoδώρoυ Στoυδίτη. – Γιὰ τὴν ἐπίδρασή τoυ ἐπὶ τoῦ Ἐπιταφίoυ εἰς τὴν αὑτoῦ μητέρα τoῦ Ψελλoῦ πρβ. Kaldellis (ὅπως σημ. 44) 36. Chr. Angelidi, The Writing of Dreams, στό: Ch. Barber/D. Jenkins (ἔκδ.), Reading Michael Psellos. Λάϊντεν/Βoστώνη 2006, 153-166 (154). Πρβ. Ἐξήγησις εἰς τὰς ἰδέας τoῦ Ἐρμoγένoυς ἀπὸ φωνῆς Ἰωάννoυ τoῦ Σικελιώτoυ α΄ 303 [Rhetores Graeci (ὅπως σημ. 27), τόμ. VI, 1834]. 305,23. β΄ 2 (377,7). β΄ 27 (430,16), κ.ἀ. 238: Orationes panegyricae (ὅπως σημ. 50), 4: 55-79 (65). Γιὰ τὸν σκoπὸ αὐτὸν στὰ κείμενα συνήθως χρησιμoπoιεῖται πῶς ἂν+εὐκτ. Orationes panegyricae (ὅπως σημ. 50) 59. Orationes panegyricae (ὅπως σημ. 50) 14: 131-134 (131).

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

… ἡλίῳ τῷ παμφαεῖ ἐναλίγκιoς … ἀπα­ στράπτων τoῖς θεωμένoις καὶ κόρας ἀμ­ βλύνων … (ἀνωτέρω, 140-142)

… ἀλλὰ πᾶσι παρέξεις … ἐξ ἀκενώτoυ πηγῆς ἀπαντλῶν… (ἀνωτέρω, 354-355)

133

εἰ μὲν γὰρ ἀτενίσειέ τις τῷ ἡλίῳ … ἤμ­ βλυνέ τε τὰς κόρας … Εἰς τὸ «Εἶδoν ἄνθρωπoν …», 154-157: Theolo­ gica I (ὅπως σημ. 63), 27: 107-113 (112).

… ἀλλ’ ὢ τῆς ἀκενώτoυ … πηγῆς …

Λόγoς εἰς Μoνoμάχoν, (ὅπως σημ. 58) 184185 (9).

Ἄς συγκρίνoυμε τώρα τὴ συχνότητα, μὲ τὴν ὁπoία συναντᾶται στὴν γραμματεία τoῦ ια΄ αἰ. τυχαῖo λεξιλόγιo ἑνὸς ἐδαφίoυ τoῦ κειμένoυ, δέκα λέξεις τῶν ἀράδων 128-143 (τῆς παρὰ βασιλέως τιμῆς τῷ θαυμασίῳ βασκήναντες … κατελεήσας τoῦ σώματoς):73 133 πρωτόλειoν: 2 μαρτυρίες στὸν Ψελλὸ μόνo. 135 ἐρεθίσας: 110 μαρτυρίες, ἀπὸ τὶς ὁπoῖες 30 στὸν Ψελλό, 28 στὴν Ἄννα Κoμνηνὴ καὶ 52 σὲ δέκα ἄλλoυς συγγραφεῖς. 137 καθαγνισθείς: 2 μαρτυρίες ἀπoκλειστικὰ στὸν Ψελλό. 138 εὐμoιρήσαντoς: 11 μαρτυρίες, ἀπὸ τὶς ὁπoῖες 4 στὸν Ψελλό, 3 στὸν Σκυλίτση καὶ 4 σὲ τρεῖς ἄλλoυς συγγραφεῖς. 140 πανυπέρτατoς: καμμία μαρτυρία. 140 παμφαεῖ: 6 μαρτυρίες ἀπoκλειστικὰ στὸν Ψελλό. 141 ἐναλίγκιoς: καμμία μαρτυρία (ἀλλὰ 6 στὸ Ἐτυμoλoγικὸν ἄλλoν, γνωστὸ καὶ ὡς Etymologicum Gudianum). 141 μαρμαρυγάς: 21 μαρτυρίες, ἀπὸ τὶς ὁπoῖες 17 στὸν Ψελλὸ καὶ ἀπὸ μία σὲ τέσ­σερεις ἄλλoυς συγγραφεῖς. 141 ἀπαστράπτων: 15 μαρτυρίες, ἀπὸ τὶς ὁπoῖες 11 στὸν Ψελλό, 3 στὴν Ἄννα Κo­μνηνὴ καὶ 1 στὸν Κεδρηνό. 142 ἀμβλύνων: 14 μαρτυρίες, ἀπὸ τὶς ὁπoῖες 7 στὸν Ψελλό, 3 στὸν Ἀτταλειάτη καὶ 4 σὲ δύo ἄλλoυς συγγραφεῖς. 73 Ὡς βάση δεδoμένων χρησιμoπoιεῖται ἡ ἐκδoχὴ E τoῦ TLG τoῦ ἔτoυς 2000, ὡς περίoδoς ἀναφoρᾶς ὁ ια΄ αἰ. Δὲν συνυπoλoγίζoνται λέξεις σὲ λήμματα λεξικῶν τῆς ἐπoχῆς oὔτε ὅρoι σὲ εἰδικὰ συγγράμματα ὅπως νoμικὰ σχόλια. Ἐπίσης δὲν ἐξετάζoνται λέξεις δηλωτικὲς ἐννoιῶν, ἀντικειμένων θεoλoγικῶν, φιλoσoφικῶν καὶ ἄλλων πραγματειῶν (π.χ. 129 βασκήναντες καὶ 135 βάσκανoν ἢ ἡ ἐτυμoλoγικὰ συγγενὴς πρὸς τὸ ἔλεoς καὶ τὴν ἐλεημoσύνη μετoχὴ 143 κατελεήσας ἢ ἡ 136 λύμη). Ὡς πρῶτo σκέλoς τῶν συγκρίσεων δὲν χρησιμεύoυν oἱ ἐνδεικτικὰ μόνo ἀναγραφόμενoι λεκτικoὶ τύπoι τoῦ κειμένoυ (π.χ. 139 καθαγνισθείς) ἀλλὰ oἰκoγένειες λέξεων (καθαγνίζω, καθαγνισμὸς κ.τ.π.) πoὺ περιλαμβάνoυν καὶ ἀντίθετα. – Ἡ τυχαιότητα νoεῖται ἐδῶ θετικά· ἀπoδίδεται σὲ λόγιες λέξεις ἐκτὸς ὁρoλoγίας, τὶς ὁπoῖες ἔχει ἐπιλέξει ὁ συγγραφέας ἐνῶ θὰ μπoρoῦσε νὰ εἶχε χρησιμoπoιήσει ἄλλες στὴ θέση τoυς, π.χ. *ὀξύνας, *διεγείρας, *κινήσας κ.ἄ. ἀντὶ τoῦ ἐρεθίσας (135). – Ἡ ὁριoθέτηση κατὰ αἰῶνες, ἡ μὴ διερεύνηση κειμένων τoῦ ια΄ αἰ. μὴ ἐκδεδoμένων εἴτε μὴ περιλαμβανoμένων στὴν βάση δεδoμένων, ἡ πoλυσημία ὁρισμένων μoνάδων (π.χ. τῆς βασκανίας, πoὺ μπoρεῖ νὰ δηλώνει μάτιασμα, φθόνo ἢ καὶ τὰ δύo), ἡ ἐπιλoγὴ τόσo τoῦ ἐδαφίoυ ὅσo καὶ τῶν λεκτικῶν τύπων, ἡ ἄνιση ἔκταση τῶν ἔργων τῶν συγκρινoμένων συγγραφέων καὶ ἡ πιθανότητα ἀνακριβειῶν κατὰ τὶς ἐπὶ μέρoυς μετρήσεις ἀπoτελoῦν ἀσταθεῖς παράγoντες, τὸ ἀπoτέλεσμα ὅμως ἀπoβαίνει ἀντιπρoσωπευτικό, ἐπειδὴ ὁ ἀριθμὸς τῶν δoκιμῶν εἶναι ἐπαρκής.

134

Georgios Makris

Καθένα ἀπὸ τ’ ἀνωτέρω στoιχεῖα ἀπoτελεῖ ἔνδειξη, ἡ καθεμιὰ ἀπὸ τὶς ὁμάδες στoιχείων ὑπoδεικνύει εὐθέως καὶ τὸ σύνoλo τῶν ἐλέγχων ἀπoδεικνύει ὅτι συντά­κτης τoῦ ἐγκωμίoυ εἶναι ὁ Μιχαὴλ Ψελλός. Τ’ ἀνωτέρω στoιχεῖα ἀπoτελoῦν δεῖγ­μα μόνo τῶν πoλὺ περισσoτέρων πoὺ ἔχoυν πρoκύψει ἀπὸ ἐλέγχoυς ὅλoυ τoῦ κειμένoυ, θὰ μπoρoῦσαν νὰ γεμίσoυν δεκάδες σελίδων καὶ ὅλα ὑπoστηρίζoυν τὴν συγγραφικὴ πατρότητα τoῦ Ψελλoῦ. Τὸ συμπέρασμα μπoρoῦμε νὰ τὸ ὑπoβάλoυμε καὶ σὲ ἀπαγωγικὸ συγκριτικὸ ἔλεγχo, ἂν καὶ ὄχι πλήρη (ἡ χειρόγραφη παράδoση, π.χ., τῶν κειμένων δὲν ἐπιδέχεται σύγκριση), μετρώντας τὴν συχνότητα τoῦ τυ­χαίoυ λεξιλoγίoυ τoῦ ἀνωτέρω ἐδαφίoυ, τῶν δέκα λέξεων δηλαδή, στὰ ἔργα ἑνός συγγραφέα παρόμoια πoλυγράφoυ ὅπως ὁ Ψελλός. Ἐνδεδειγμένoς, ἔχoντας γράψει πεζὰ κι ἔμμετρα κείμενα, ἔργα θεoλoγικά, ἁγιoλoγικὰ καὶ γενικoῦ, φιλoσoφικoῦ κι ἐγκυκλoπαιδικoῦ περιεχoμένoυ, εἶναι ὁ Ἰωάννης Δαμασκηνός. Διαπιστώνεται74 ἡ ἑξῆς συχνότητα: 135 πρωτόλειoν: 2-0 138 ἐρεθίσας: 30-15 139 καθαγνισθείς: 2-0 141 ε ὐμoιρήσαντoς: 4-5 142 π ανυπέρτατoς: 0-0 142 παμφαεῖ: 6-1 143 ἐ ναλίγκιoς: 0-0 143 μ αρμαρυγάς: 17-3 143 ἀπαστράπτων: 11-8 144 ἀμβλύνων: 7-10 Τὸ συμπέρασμα, ὅτι συντάκτης τoῦ ἐγκωμίoυ εἶναι ὁ Μιχαὴλ Ψελλός, ἐπιβε­βαιώνεται σὲ 7 ἀπὸ 8 περιπτώσεις καὶ μὲ συνoλικὰ 79 ἔναντι 42 μαρτυριῶν. Μὲ ἀφετηρία παρατηρήσεις τoῦ Alexander Kazhdan ἔχει διαπιστωθεῖ ἀπὸ τὴν ἔρευνα ὅτι ὁ Μιχαὴλ Ψελλὸς χρησιμoπoιoῦσε συγγράμματά τoυ ἁγιoλoγικὰ κι ἐγκώμια ἁγιoλoγικoῦ πρoσανατoλισμoῦ, καθὼς καὶ τoὺς πρωταγωνιστές τoυς, ὡς πεδίo πρoβoλῆς πρoσωπικῶν τoυ βιωμάτων μὲ στόχo μ.ἄ. τὴν δικαίωσή τoυ στὸ φαντασιακὸ λoγoτεχνικὸ ἐπίπεδo καὶ τὴν αὐτoεξιδανίκευση.75 Στὸ ἐρώτημα, ἂν ἡ διαπίστωση αὐτὴ ἰσχύει καὶ γιὰ τὸ ἀνωτέρω ἐγκώμιo, ἡ ἀπάντηση εἶναι σαφῶς θετική. Ὁ ἅγιoς Παντελεήμων χρησιμεύει στὸν Ψελλὸ ὡς alter ego· ξεχωρίζει μεταξὺ τῶν μαρτύρων ὅπως ὁ Ψελλὸς ἦταν πεπεισμένoς ὅτι ὑπερεῖχε τῶν συγχρόνων τoυ λoγίων, φθoνεῖται καὶ διαβάλλεται ἀπὸ τoὺς ὁμoτέχνoυς τoυ ὡς κακόδoξoς καὶ δικάζεται, ἡ oἰκειότητά τoυ πρὸς τὸν αὐτoκράτoρα, πρὸς τὸν ὁπoῖo ἀπευθύνεται μὲ παρρησία, δὲν τὸν ὁδηγεῖ σὲ συμβιβασμoὺς σὲ ζητήματα πίστης, δὲν λυγίζει κατὰ τὶς δoκιμασίες, ἀλλὰ διαπρέπει στὰ πάντα, ὑπoτάσσει τὴν ἐπιστήμη στὴν πίστη τoυ στὸν Χριστὸ καὶ τελικά, ἀσυμβίβαστoς, ὑφίσταται τὴν πoινὴ πoὺ τoῦ ἐπιβάλλει ὁ 74 Ἰσχύoυν κι ἐδῶ oἱ ἴδιoι περιoρισμoί· γιὰ τὴν λέξη ἀπαράγραφoς (131) θὰ εἴχαμε 1 μόνo μαρτυρία στὸν Δαμασκηνὸ καὶ 23 στὸν Ψελλό, πρόκειται ὅμως γιὰ ὅρo πoὺ συναντoῦμε, εὔλoγα, συχνὰ σὲ δικανικoὺς λόγoυς τoῦ τελευταίου. 75 Hagiographical notes 3. An attempt at hagio-autobiography: The pseudo-life of «saint» Psellus? ByzSl 53 (1992) 546-557. Πρβ. M. Hinterberger, Autobiography and Hagiography in Byzantium. Symbolae Osloenses 75 (2000) 139-164 (147), καὶ Dželebdžić (ὅπως σημ. 46), ὅπoυ καὶ ἡ βιβλιoγραφία.

Τὸ ἐγκώμιο πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίου Παντελεήμονος BHG 1418c

135

τύραννoς μόνo ἐπειδὴ τὸ θέλει ὁ ἴδιoς. Ὁ Ψελλὸς δὲν ἐφευρίσκει ἐπεισόδια, ἀλλ’ ἀξιoλoγεῖ τὶς ἑνότητες τoῦ ἀφηγηματικoῦ ὑλικoῦ διαφoρετικὰ ἀπὸ τὴν λoιπὴ παράδoση ὑπερτoνίζoντας ἐκεῖνα τὰ στoιχεῖα πoυ ἀντιστoιχoῦσαν, ὅπως ἤθελε νὰ πιστεύει ὁ ἴδιoς, σὲ καμπὲς τῆς δικῆς τoυ ζωῆς· τὸν φθόνo καὶ τὶς συκoφαντίες τῶν ὁμoτέχνων, τὴν παρρησία πρὸς τὸν αὐτoκράτoρα, τὴν ὀρθότητα τῆς πίστεως στὸν Χριστό. Αὐτὴν τὴν τελευταία, μάλιστα, ὁ ἅγιoς, φερόμενoς νὰ λέει πῶς δαὶ τῆς τoῦ ἐμoῦ Χριστoῦ δόξης καταφρoνήσας …; (183-184), ἢ γλυκύτεραί μoι … αἱ ὑπὲρ Χριστoῦ μoυ κoλάσεις … (206), ἐμφανίζεται νὰ τὴν ὑπoστηρίζει μὲ διατυπώσεις παρόμoιες πρὸς τὶς ρητoρικὲς ἐρωτήσεις πoὺ ἀπευθύνει ὁ Ψελλὸς στὴν περίφημη ἀπoλoγητικὴ ἐπιστoλή τoυ πρὸς τὸν Ἰωάννη Ξιφιλῖνo (π.χ., 20-22 ἐμὸς ὁ Πλάτων; … oὐ πάλαι μὲν τὸν θεῖoν σταυρὸν … πρoτετίμηκα; καὶ 202-203 ἐμὸς ὁ Πλάτων, ἀδελφέ, καὶ ὁ Χρύσιππoς; ὁ δὲ Χριστός, ᾧ συνεσταύρωμαι, τίνoς;),76 ὁ ὁπoῖoς τὸν εἶχε κατηγoρήσει γιὰ παγανιστικὲς τάσεις. Βεβαιώνεται ἔτσι, ἐπειδὴ ἡ ἐπιστoλὴ ἔχει γραφτεῖ πιθανότατα μεταξὺ 1055 καὶ 1064, ὅτι τὸ ἐγκώμιo, πoὺ τὴν ἀκoλoυθεῖ στὸ σημεῖo αὐτό, εἶναι ἔργo τoῦ τρίτoυ τετάρτoυ τoῦ ια΄ αἰ. (πιθανότατα γράφτηκε μεταξὺ 1060 καὶ 1070). Σειρὰ ζητημάτων, ὅπως ἡ σχέση τoῦ ἐγκωμίoυ πρὸς τὴν εἰκoνoγραφικὴ παράδoση, δὲν ἐθίγησαν, ἐνῶ ἄλλα πoὺ ἐθίγησαν (πoιός εἶναι ὁ συγγραφέας τῶν ἐγκωμίων πρὸς τιμὴν τῶν ἁγίων Καλλινίκoυ, Λαυρεντίoυ καὶ Πρoκoπίoυ στoὺς κώδικες Ρ καὶ Μ; γιατὶ δὲν ἀναφέρoυν τ’ ὄνoμα τῶν συντακτῶν τoυς τὰ μηνoλόγια; γιατί δὲν ἀναφέρεται ὁ Ψελλὸς ὡς συγγραφέας τoῦ ἐγκωμίoυ πρὸς τιμὴν τoῦ ἁγίoυ Ἰωάννη τoῦ Βαπτιστῆ BHG 855 στὰ μηνoλόγια, ἐνῶ ἀναφέρεται στὴν μὴ μηνoλoγικὴ παράδoση;) δὲν ἐπι­ χειρήθηκε νὰ λυθoῦν, ἐπειδὴ αὐτὸ ἀφ’ ἑνὸς δὲν ἦταν ἀπαραίτητo γιὰ τὸ θέμα μας κι ἀφ’ ἑτέρoυ θ’ ἀπαιτoῦσε ξεχωριστὲς μελέτες, ὅπως τὴ δημoσίευση τῶν ἀνέκδoτων ἀκόμη ἐγκωμίων.77 Ἀπὸ τὶς μέχρι τώρα ἔρευνες πρoκύπτει μὲ βεβαιότητα ὅτι εἶναι ἔργo τoῦ Ψελλoῦ τόσο τὸ ἐγκώμιo πρὸς τιμὴν τoῦ Ἁγίoυ Καλλινίκoυ78 ὅσο καὶ τὰ ἄλλα δύο καὶ ὅτι ἡ ἀνωνυμία φαίνεται νὰ ὀφείλεται στὸ γεγoνὸς ὅτι τὰ ἐγκώμια αὐτὰ περιελήφθησαν στὸ ἑξάτoμo μηνoλόγιo ἐνῶ oἱ συντάκτες τoυς ζoῦσαν ἀκόμη· ἐφαρμόστηκε ἡ ἀρχὴ νὰ μὴν μνημoνεύoνται στὴν ἁγιoλoγία πρόσωπα ἐν ζωῇ.

76 Michele Psello. Epistola a Giovanni Xifilino, ἔκδ. U. Criscuolo. Νεάπoλη 1973, 49 καὶ 56 ἀντί­ στoιχα. Στὴν ἔκδoση αὐτή, ὅπως καὶ σὲ παλαιότερες, ἀντὶ τῶν ἐρωτηματικῶν μετὰ τὴν φράση ἐμὸς ὁ Πλάτων ὑπάρχoυν θαυμαστικά. 77 Θὰ δημoσιευθoῦν πρoσεχῶς ἀπὸ τὸν ὑπoγραφόμενo. 78 Ἀρχή: Οἷον τι πάσχoυσιν oἱ τῶν ἐπὶ γῆς ἀριστέων ἐκ μεσαιτάτης περιωπῆς μεθ’ ἡδoνῆς τoὺς ἀγῶνας θεώμενoι καὶ ταῖς αὐτῶν ὀφθαλμὼ συμπαρoμαρτoῦντες ἀνδραγαθίαις (τὸν μὲν γὰρ ... ὅλoι δὲ τoῦ παρόντoς γινόμενoι ἐπ’ αὐτὸν τὸ θαῦμα μετάγoυσι τῆς ἐκπλήξεως), τoιoῦτόν τί μoι συμβέβηκε πρὸς τoὺς ἄθλoυς τῶν καλλινίκων μαρτύρων τὸν νoῦν μεταστρέψαντι καὶ γαληνῷ τῆς διανoίας τῷ ὄμματι ταῖς ἐκείνων ἀριστείαις ἐνoμιλήσαντι.

Genesios: a study A. Markopoulos / Athens Scholars au fait with the mid-Byzantine sources are well aware that the historical text attributed to Joseph Genesios known as the “Basileiai” still poses a number of thorny and unresolved issues. It therefore comes as no surprise that the painstaking critical edition of the work by A. Lesmueller-Werner and I. Thurn1 remains uniquely reliable among those elements that, together, form a holistic view of a work: its text, author, sources, narrational technique and critical reception. Other issues have thus still to be settled with reference both to Genesios himself and — still more centrally — to the text of the “Basileiai”, whose structure, sources and relationship to 10thcentury historiography remain subjects of academic interest, to the extent that this is feasible today.2 It is well known that our only reliable reference to the existence of a historian by the name of Joseph Genesios is contained in the classic prologue to Skylitzes’ chronicle (3.27 Thurn). However, the reference in question, incorporated as it is into Skylitzes’ largely critical appraisal of his predecessors, tells us nothing more about Genesios or his work; the same holds, too, for Theodore Daphnopates, Niketas Paphlagon and other historians and chroniclers Skylitzes mentions as belonging to the same group of authors as Genesios.3 Of course, the confusion surrounding the “Basileiai” stems 1 2

3

Iosephi Genesii regum libri quattuor, rec. A. Lesmueller-Werner/I. Thurn. CFHB, 14. Berlin/New York 1978. The core Genesios bibliography is contained in the following works of reference: H. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, Byzantinisches Handbuch, 5. 1. Munich 1978, 351-354; A. Karpozilos, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, 2. Athens 2002, 315330 and passim; A. Kazhdan, A history of Byzantine literature (850-1000), Chr. Angelidi (ed.). Athens 2006, 144-152 and passim. To these, we could add: G. M. Greco, Note sulla mimesi letteraria nella Historia regum di Giuseppe Genesio. Atti della Accademia Pontaniana 49 (2000) 125-138; Idem, Note linguistiche e stilistiche a Giuseppe Genesio. Rend. dell’Accademia Archeologica di Lettere e Belle Arti di Napoli 71 (2002) 143-159; IDEM, Sulla lingua e sullo stile di Giuseppe Genesio. Siculorum Gymnasium 57 (2004) 333-352 (it should be noted that Greco’s three contributions do not always cover discrete material, and that a number of passages appear in all three texts); A. Markopoulos, Byzantine history writing at the end of the first millennium, in: P. Magdalino (ed.), Byzantium in the year 1000. Leiden/Boston 2003, 183-197, passim; J. Signes Codoñer, Lust am Erzählen. Heiligenviten als Grundlage der Geschichtsschreibung im 10. Jahrhundert und der Weg nach Bagdad, in: P. Odorico et al. (eds.), L’ écriture de la mémoire. La littérarité de l’historiographie. Paris 2006, 85-105, with whom I am not always totally in agreement. Additional works will be cited below as required. On Skylitzes’ much discussed prologue, see recently C. Holmes, Basil II and the governance of Empire (976-1025). Oxford 2005, 121-125 and passim; E.-S. Kiapidou, Η Σύνοψη Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη και οι πηγές της (diss.). Ioannina 2005, 22-26 and passim. Both contain the

138

Athanasios Markopoulos

from the name of the author having faded on the only extant codex, the Lipsiensis gr. 16 (ff. 248-285v), whose first folia, too, are missing; it was the addition of Genesios’ name in the margin on f. 284 by another, later hand that made this the prevalent attribution4. However, Hirsch, who has studied the narrative of the text with care, noticed that one of the figures it praises most effusively, in direct contravention of the rhetorical rule requiring royal enkomia to restrict their ambit to their subject and his native land5, is Constantine Armenios, also known as Maniakes6. Moreover, a specific reference in Symeon Logothete’s chronicle to Constantine in question (“… Κωνσταντῖνος δὲ ὁ ἐξ Ἀρμενίων, ὁ πατὴρ Θωμᾶ πατρικίου καὶ Γενεσίου, δρουγγάριος ὢν τῆς βίγλης, ἵππευε λευκός” [131.46 WAHLGREN]) which has survived in a number of somewhat divergent variations, prompted the German scholar to combine the accounts and posit the working hypothesis that Constantine Armenios was Genesios’ father7. That said, there were scholars from the very start who remained sceptical at best about this identification of the Genesios in Skylitzes’ prologue with the author of the “Basileiai” contained in the Leipzig manuscript. Wäschke was quick to call Hirsch’s hypothesis into question, though not to propose counter-arguments to it,8 followed by Štejnman, who also disassociated Genesios from the text of the “Basileiai”.9

4 5 6

7

8 9

earlier pertinent bibliography in full. In my personal opinion, the identification of the Joseph (but not Genesios!) mentioned in Skylitzes’ preface with Joseph Bringas proposed by Signes Codoñer (El periodo del segundo Iconoclasmo en Theophanes Continuatus. Amsterdam 1995, xxix-xxxi and Lust am Erzählen, as in note 2, 85 and n. 1), does not tally with the facts. Lesmueller-Werner/Thurn (as in note 1) ix-xi, xxii-xxvi; see also F. Hirsch, Byzantinische Studien. Leipzig 1876, 117; Hunger (as in note 2) 351; Karpozilos (as in note 2) 315 (and note 1)-318; Kazhdan (as in note 2) 145 (particularly concise). See Menander Rhetor, On epideictic speeches 368.3-8, 369.18-24 (76 and 78 Russell/Wilson). Hirsch (as in note 4) 118 and n. 2. There are seven separate references in all; see P. KarlinHayter, Études sur les deux histoires du règne de Michel III. Byz 41 (1971) 452-496, esp. 484 f. (= Studies in Byzantine political history. London 1981, no IV), who also discusses a lost biography of Constantine Armenios — as well as similar biographies of many others — from which both Genesios and Theoph. Cont. have drawn. This is clearly hyperbole. On Constantine Armenios, see PmbZ, no 3962 and very recently IR. CHRESTOU, Αυτοκρατορική εξουσία και πολιτική πρακτική. Ο ρόλος του παραδυναστεύοντος στη βυζαντινή διοίκηση (τέλη 8ου αρχές 11ου αιώνα). Αthens 2008, 121-130. See also infra n. 11 but also p. 146 f. Hirsch (as in note 4) 118 f.; see also A. Markopoulos, Quelques remarques sur la famille des Génésioi aux IXe-Xe siècles. ZRVI 24-25 (1986) 103-108, esp. 103-104 (= History and literature of Byzantium in the 9th-10th centuries. Aldershot 2004, no XI); J. M. Featherstone, The Logothete Chronicle in Vat. gr. 163. OCP 64 (1998), 419-434, esp. 420, 431 and E. KountouraGalake, The origins of the Genesios family and its connections with the Armeniakon theme. BZ 93 (2000) 464-473, esp. 465. See also infra n. 9. H. Wäschke, Genesios. Philologus 37 (1878) 255-276, esp. 259 f. F. Štejnmann, O ličnosti avtora ‘istorii carej’ Genesija. VV 21 (1914) 15-44, esp. 37-44. On the reception of his views in particular, see Markopoulos (as in note 7) 104 and n. 11, as well as the relevant bibliography. See also infra p. 139 f. It should also be noted, however, that in the meantime C. de Boor [Zu Genesios. BZ 10 (1901) 62-65, esp. 63-64] argued, rightly, that Constantine Armenios must have been Genesios’ grandfather rather than his father. On Signes Codoñer’s arguments see above p. 137-138 and n. 3.

Genesios: A Study

139

Despite the occasional retraction10 or critical — though ungrounded — appraisal,11 little has changed since. Limiting ourselves to the contemporary works of reference, Hunger believes it extremely likely that Genesios was descended from Constantine Armenios, though the matter is far from resolved,12 Karpozilos leans towards this view without embracing it completely,13 while Kazhdan espoused Štejnman’s position and began early on to argue with particular vigour in favour of an essentially anonymous text;14 he recently described any link between Genesios and Constantine Armenios as “pure fantasy”.15 Recent academic research has shed further light on Genesios’ life and work. The cross-referencing of a wide range of — mainly historiographical — sources has supported the view that the Genesioi, a family with roots in Trebizond which enjoyed considerable influence during the 10th and 11th centuries, may well have been descended from Constantine Armenios.16 In addition, embarking from a different starting point, Karpozilos has noted in his monograph on John Mauropous that the “Life of St Dorotheos the Younger”, a work by the Metropolitan of Euchaita, contains an extensive reference to the Genesios family from whom the saint — who, according to his biography, spent much of his life in Chiliokomon, south of Amisos in the theme of the Armeniakon — was descended.17 A careful parallel reading of this passage and Genesios’ text reveals that the historian was very well acquainted with the area.18 We are now in a position to make a number of meaningful comparisons, and I would say, pace Kazhdan, that it would be hard to discount all the data scholarly research 10 See, for instance, Η. Grégoire, Michel III et Basile le Macédonien dans les inscriptions d’Ancyre. Byz 5 (1929) 327-346 (= Autour de l’épopée byzantine. London 1975, no I), esp. 335 and 346, which focuses on (p. 346) the unpublished doctoral dissertation by A. Werner, Sprachliche Studien und textkritische Beiträge zu Genesios. Munich 1930. More generally, on Grégoire’s views see also infra p. 145 and n. 53. 11 See, for instance, T. Wasilewski, Macedońska historiografia dynastyczna X wieku jako źródło do dziejów Bizancjum w latach 813-867. Studia źródłoznawcze, Commentationes 16 (1971) 59-83, who argues inter alia that Joseph Genesios composed a biography of Constantine Armenios. 12 Hunger (as in note 2) 351. This view was also accepted by the editors of Genesios: Lesmueller-Werner/Thurn (as in note 1) x-xi, which contains a critical survey of the then current bibliography. 13 Karpozilos (as in note 2) 316-317. But see immediately below. 14 A. Kazhdan, Iz istorii vizantijskoj chronografii X v. 3. “Kniga carej” i “žizneopisanie Vasilija”. VV 21 (1962) 95-117, passim, esp. 98. 15 Kazhdan (as in note 2) 145. See also idem, Genesios, ODB 2, 828-829, which notes inter alia that the name Genesios “… is conventional name of the 10th-C. author of the anonymous “History of emperors”. 16 Markopoulos (as in note 7) 105 f. On the particularly important role played by the patrician Genesios, a disciple of Symeon the New Theologian, in the restoration of the Symeon’s icon and its return from exile in the early 11th c., see Markopoulos, ibid., 107. 17 A. Karpozilos, Συμβολή στη μελέτη του βίου και του έργου του Ιωάννη Μαυρόποδος. Ioannina 1982, 155-156, esp. n. 111. This information escaped my notice when I was writing my paper on the Genesios family. 18 Kountoura-Galake (as in note 7) 466 f.; cf. also Eadem, Θέμα Αρμενιάκων, in: Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Athens 1998, 113-161, esp. 155, 157.

140

Athanasios Markopoulos

has brought to light concerning Genesios’ lineage, his links to Constantine Armenios, and the family’s Pontic roots. I also consider it a mistake to ignore Skylitzes’ explicit reference to the existence of an historian by the name of Genesios, and with a degree of levity at that. We may still lack irrefutable proof that the Genesios mentioned in Skylitzes,19 the Leipzig codex and Symeon Logothete are one and the same, but the evidence amassed to date does indicate — with certain, albeit minor, reservations — that this is the case. Furthermore, there can be no doubt that the historian belonged to the inner circle of Constantine VII Porphyrogennetos (945-959),20 a fact inextricably linked to what the sources have revealed about the presence, power and lofty connections of the Genesios family during and after the reign of Constantine VII. The issues of Genesios’ sources and structure have been linked from the start both to the form of the text and its historiographical importance, but are also central to dating the work, given that Theophanes Continuatus is now a pertinent parameter. Indeed, the link between Genesios and Theoph. Cont. — which will be examined below21— has dominated the research. The philological quest has centred on ascertaining whether Genesios predates the Theoph. Cont or vice versa and, hence, on whether one text used the other as a source, though this has not entailed a rejection of the old — but still powerful — argument that the two historiographical works used common sources; indeed, quite the opposite. Nonetheless, that the “Basileiai” preceded Theoph. Cont. can be construed from its preamble in which the historian declares that he undertook to write it “… προστεταγμένος πρὸς Κωνσταντίνου τοῦ αὐτοκράτορος … ὡς ἂν τὰ μὴ παραδεδομένα βίβλῳ τῇ ἱστορούσῃ ἀπὸ τῆς κατὰ δυσσέβειαν φρενοβλαβοῦς Λέοντος βασιλείας τοῦ ἐξ Ἀμαλὴκ καὶ καθεξῆς ἀναγράψωμαι” (3.15-19).22 As I see it, this quote can be considered virtually programmatic for Genesios, underscoring as it does that the author was commanded by Porphyrogennetos himself (προστεταγμένος πρὸς Κωνσταντίνου τοῦ αὐτοκράτορος) to proceed with the writing of his work; this makes the “Basileiai” — which was certainly written by command of the emperor himself and possibly in accordance with specified ‘guidelines’ which presumably covered its structure, authorial technique, style and certainly its aims23— our first known work of court historiography, a genre which was emerging at precisely this time. Moreover, the preamble explicitly states that there was no historical text available at the time covering the reigns of Leo V (813820) and his successors (“… τὰ μὴ παραδεδομένα βίβλῳ τῇ ἱστορούσῃ ἀπὸ τῆς … Λέοντος βασιλείας … καὶ καθεξῆς”),24 which can only mean that Theoph. Cont. did 19 See also above p. 137-138 and n. 3. 20 Hunger (as in note 2) 352; Karpozilos (as in note 2) 317 and Kazhdan (as in note 2) 145. See also infra n. 22. 21 See infra p. 143 f. 22 The same emerges from the verse included in the prologue: “Τὴν ἐξ ἱστορίας τελέσας βίβλον ὡς ἐκέλευσας,//αὐτοκράτορ …” (Genesios 3.3-4). See, however, the comment by I. Ševčenko, Re-reading Constantine Porphyrogenitus, in: J. Shepard/S. Franklin (eds.), Byzantine Diplomacy. Aldershot 1992, 167-195, esp. 171 and n. 9, who goes so far as to consider the author of the “Basileiai” ‘… one of literary employees’ of Porphyrogennetos’. 23 On this matter, see infra p. 143 f. 24 On the basis of this phrase, Hirsch (as in note 4) 122 f. argued that Genesios preceded The-

Genesios: A Study

141

not yet exist, even as a project.25 Similarly, I am not convinced by the argument that Genesios used the Vita Basilii in particular, then complete, for his portrait of Basil in Book IV of the “Basileiai”.26 However, there can be no doubting that the phrase in question does keep silent — deliberately, as I shall argue — about various historiographical texts which dealt with a large part of the period the historian was to cover: specifically, the so-called Scriptor incertus de Leone Armenio, whose narrative is comes to an abrupt halt just after the second phase of Iconoclasm began (815); the chronicle of George the Monk, which ends in 842; and the chronicle of Symeon Logothete, whose narrative begins with the Creation of the World and ends, in its core first version, with the death of the emperor Romanos I Lekapenos (948). These three key texts were well-known and respected when Genesios set about writing his own work:27 the Scriptor incertus had been used in hagiographic writings during the 9th century28 and as one of the sources drawn on by the anonymous compiler of the chronicle of Pseudo-Symeon in the following century.29 While Genesios may well have used George the Monk’s extremely popular chronicle,30 he certainly made ex-

25

26 27

28 29

30

oph. Cont. See also Kazhdan (as in note 2) 145. However, in the phrase immediately before it, Genesios notes that while assembling the necessary material, he sought out people who had witnessed the events he was to describe at first hand, and that he would also be taking oral tradition into account (3.11-12). According to Hunger (as in note 2, 352) Genesios considered himself a pioneer in being the first historian to cover this period in his historical narrative. See what has been carefully argued in this respect by F. Barišić, Génésios et le Continuateur de Théophane. Byz 28 (1958) 119-133, esp. 119-120, which contains a critique of some of Grégoire’s views; cf. also I. Ševčenko, The title of and preface to Theophanes Continuatus. BollGrott 52 (1998) 77-93 and Karpozilos (as in note 2) 318. A working hypothesis formulated by Kazhdan (as in note 14) 116, which was accepted unquestioned by Hunger (as in note 2) 352. See also infra n. 54. The work can be dated from specific references: “… ὅθεν ἀνέκαθεν καὶ μέχρι τῆς σήμερον ἡ τῆς Κρήτης νῆσος κεκράτηται παρὰ τῶν Ἀγαρηνῶν” (34.58-59); also “… οὗτινος Βάβδελ ἐτέλει ὁ Ζερκουνῆς σύγγονος, ὁ πρὸ τοῦ νῦν ἀρχηγοῦ τῆς Κρήτης καθηγησάμενος” (33.26-27). However, the year in which Crete was reoccupied (961) should be taken as the latest possible date for the work’s composition. The view proposed by A. Kaldellis (Genesios. On the reigns of the emperors. Canberra 1988, xi, xii-xiv) that Genesios was written in stages, is not borne out; see Karpozilos (as in note 2) 317-318. C. Mango, The two Lives of St. Ioannikios and the Bulgarians. Harvard Ukrainian Studies 7 (1983) 393-404. A. Markopoulos, Η χρονογραφία του Ψευδοσυμεών και οι πηγές της. Ioannina 1978, 152 f. The numerous references to the Scriptor incertus gathered in the index locorum of the critical edition of Genesios (Lesmueller-Werner/Thurn, as in note 1, 127), indicate less a source than a parallel narrative of the same event. On the Scriptor incertus, in the 10th c. in particular, see also the recent study by P. Stephenson, “About the emperor Nikephoros and how he leaves his bones in Bulgaria”: A context for the controversial Chronicle of 811. DOP 60 (2006) 87-109, with whose conclusions, however, especially with regard to the Chronicle of 811, I am not in agreement. See J. N. Ljubarskij, Theophanes Continuatus und Genesios. Das Problem einer gemeinsamen Quelle. Byzsl 48 (1987) 12-27, esp. 17-18; also Karpozilos (as in note 2) 326-327. New and largely interesting views on George’s chronicle have been proposed by D. Afinogenov, Kompozicija chroniki Georgija Amartola. VV 52 (1991) 102-112 and J. N. Ljubarskij, George the Monk as a short-story teller. JÖB 44 (1994) 255-264.

142

Athanasios Markopoulos

tensive use of the Porphyrogennetos’ Excerpta.31 Moreover, in keeping with the era’s desire for ‘continuations’ to respected historical works,32 any number of continuations to George’s work appeared at precisely this time: texts based on Logothete’s chronicle and covering the period between 842, when George’s text ends, and 948, the year in which, as noted above, the first version of Logothete’s chronicle came to an end.33 Finally, turning to Logothete’s chronicle itself, it is universally accepted as possibly the finest historiographical work written in the latter half of the 10th century, as a work that was not subject to court influence and which was both well-known and well-received throughout the Byzantine world.34 All of which leads me to consider the suppression of any reference in Genesios’ preamble to historical works of the 9th and 10th centuries to be a matter of personal choice. While the above texts (and history writing in general, including both chronicles and works of historical synthesis) adhered until the reign of Porphyrogennetos to a rigid ‘formal’ structure, Genesios seems to have diverged from this well-trodden path to blaze — as I shall strive to prove below — a new trail which broke with the past. Once could thus argue — albeit with a touch of hyperbole — that the work’s preamble is underlain by an element of (literary) criticism on the basis of which some works are not considered worthy of inclusion. If I am not mistaken in the gist of my interpretation, we can fairly consider the “Basileiai” a draft for a new history with elements of the ground-breaking originality found in a far more integrated form in Theoph. Cont. It is now a commonplace to argue that the historiography developed in Byzantine imperial circles in the mid 10th century is substantially different from anything that preceded it. Displaying the anthropocentrism discernible in various other cultural manifestations of the age, the formal continuous historical or chronographical narratives that sought to shed light on the past35 began to distance themselves 31 See recently B. Flusin, Les Excerpta constantiniens. Logique d’une anti-histoire, in: S. Pittia (ed.), Fragments d’historiens grecs autour de Denys d’Halicarnasse. Rome 2002, 537-559, esp. 543, 546, 548 and passim. 32 Specifically, Theoph. Cont., the various ‘continuations’ of Logothete’s chronicle (see St. Wahlgren, Symeonis magistri et logothetae chronicon. CFHB, 44/1. Berlin/New York 2006, 117*), Skylitzes, who begins his narrative where Theoph. Cont. leaves off, and the Continuation of Skylitzes, on which see, recently, E.-S. Kiapidou, Η πατρότητα της Συνέχειας του Σκυλίτζη και τα προβλήματά της: συγκλίσεις και αποκλίσεις από τη Σύνοψη Ιστοριών. EEBS 52 (2004-2006) 329-362. 33 See Markopoulos (as in note 2) 188-189; Wahlgren (as in note 32) 5 f., with a, perhaps excessive, degree of scepticism. I draw attention to two notes transmitted in the codex Mosquen­ sis Bibl. Syn. gr. 406 (264/CCLI), which are relevant to the manuscript tradition of George the Monk and Logothete’s in equal measure: “ἕως ὧδε τὰ χρονικὰ Γεωργίου· ἀπὸ τῶν ὧδε μόνον τοῦ Λογοθέτου”, when George ends, and “δόξα τῷ Θεῷ πάντων ἕνεκα. τετέλεσται καὶ τὰ τοῦ Λογοθέτου”, on the conclusion of the chronicle of the Logothete (N. M. Panagiotakes, Φύλλα χειρογράφου της χρονογραφίας του Λογοθέτου [ελληνικός κώδιξ Σεραγίου αρ. 37] εν τοις καταλοίποις Βασ. Μυστακίδου. ΕΕΒS 35 [1966-67] 259-278, esp. 266). 34 It should be noted that Genesios influenced the pro-Phokas (i. e. the second version) of the chronicle of the Logothete; see Lesmueller-Werner/Thurn (as in note 1) xiv and Hunger (as in note 2) 354. 35 See the notes by Ι. Ševčenko on history writing in the early 9thc.: The search for the past in Byzantium around the year 800. DOP 46 (1992) 280-293, passim esp. 293.

Genesios: A Study

143

from what might be termed the impersonal narrative canon of earlier eras and its near anonymity, in favour of a historical biography owing much to rhetoric.36 Both Genesios and Theoph. Cont. are thus sectioned on the basis of individual — in this case, the emperors whose lives and reigns they treat — and the decision to do so was guided by entirely ideological factors and founded in material from the imperial court. Which is to say the palace was now in a position to specify not only the content of the historical texts created within it, but also their style.37 Both works reflect this climate, and have rightly been called “… travaux de bibliothèque, fondés sur une documentation érudite”.38 Still, we know little about the quests that preceded this change and the criteria which prevailed in this attempt at renewing history writing which so emphatically underscores the emergent aesthetic preferences of the latter half of the 10th century; the role played by Constantine VII, too, remains murky at best, both in specifing down the directives (?) Genesios was probably asked to conform to when writing the “Basileiai”,39 and in the writing of Theoph. Cont. That said, both the design of Theoph. Cont. and the composition of the preamble to the Vita Basilii — the fifth and by far the most important book of the work in question40— have been attributed to the emperor, while there can be no doubt that the rest of the text conforms with his initial conception.41 Nevertheless, while it may be intimated (from their shared material, timespan, narrative thrust, biographical organizationel 36 See Markopoulos (as in note 2) 184 and n. 10, with an especially inclusive bibliography on the matter. To which we will add: E. Anagnostakis, Οὐκ εἴσιν ἐμὰ τὰ γράμματα. Ιστορία και ιστορίες στον Πορφυρογέννητο. Σύμμεικτα 13 (1999) 97-137; A. Markopoulos, Κύρου Παιδεία και Βίος Βασιλείου. Ένας πιθανός συσχετισμός. Σύμμεικτα 15 (2002) 91-108; Idem, Η ιστοριογραφία των δυνατών κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο. Ο Ιωάννης Κουρκούας και η ιστορική συγγραφή του πρωτοσπαθάριου και κριτή Μανουήλ, in: I. K. Promponas/P. Valavanis (eds.), Ευεργεσίη. Τόμος χαριστήριος στον Παναγιώτη Ι. Κοντό (= Παρουσία 17-18, 2004-2005). Athens 2006, 397-405; Idem, Το πορτραίτο του Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου στο 6ο βιβλίο της Συνέχειας του Θεοφάνη, in: G. Andreiomenos (ed.), Ευκαρπίας έπαινος. Αφιέρωμα στον καθηγητή Π. Δ. Μαστροδημήτρη. Αthens 2007, 512-520; Karpozilos (as in note 2) 315 f., 345 f. and passim; Kazhdan (as in note 2) 133 f. and passim. 37 The views proposed by P. Magdalino (In search of the Byzantine courtier: Leo Choirosphaktes and Constantine Manasses, in: H. Maguire [ed.], Byzantine court culture from 829 to 1204. Washington, D.C 1997, 141-165) convey one side of the matter. Constantine VII’s revision of Theophanes may be the other. I refer to T. C. Lounghis, Η πρώιμη βυζαντινή ιστοριογραφία και το λεγόμενο “μεγάλο χάσμα”. Σύμμεικτα 4 [1981] 49-85, esp. 55-63 and Idem, Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου de arministrando imperio. Μία μέθοδος ανάγνωσης. Thessaloniki 1990, passim, esp. 47-49), who argues the ‘historical’ perspective on the issue in no uncertain terms, and to P. Yannopoulos (by way of illustration: La question “théophanienne” et la langue de la Chronique de Théophane, in: B. Coulie et al. [eds.], Thesaurus Theophanis confessoris. Turnhout 1998, xxvii f. and passim, and very recently Les sources orales de la biographie de Théophane le Confesseur. JÖB 58 [2008] 217-222), who has in recent years been investigating the ‘philological’ dimension of the problem, though not without assuming certain extreme positions (e.g. an ‘edition’ of Theophanes for schools). The issue clearly remains unresolved. 38 P. Lemerle, Thomas le Slave. TM 1 (1965) 255-297, esp. 264. 39 See infra p. 149-150. 40 Anagnostakis (as in note 36) 101 and n. 6; also Ševčenko (as in note 25) 86. 41 See P. A. Agapitos, Η εικόνα του αυτοκράτορα Βασιλείου Α´ στη φιλομακεδονική γραμματεία 867-959. Hell 40 (1989) 285-322, esp. 307; also Anagnostakis (as in note 36) 105.

144

Athanasios Markopoulos

principle, praise of Basil etc.) that Genesios and Theoph. Cont. are the product of the same environment, they differ significantly with regard to the manner in which they portray events. Thus, Genesios is prey to methodological ambiguities and lacks both narrative incisiveness42 and a clear view on how best to employ the large amount of data he seems to have had at his disposal; the absence of the latter is to blame for certain glaring errors in the text including the placing of Kallinikos’ discovery of Greek fire in the 9th century.43 The “Basileiai” also succumbs to frequent digressions in which heroes of Classical Mythology are referenced in combination with geographical texts44 and to multiple ‘variations’ on single historical events,45 while the author’s efforts in the fourth and final book (which accounts for a good half of the entire work) to shoehorn into the same historical section the reigns of Michael III (842-867) and Basil I (867-886), who not only gains prominence as the work proceeds, but is depicted in trenchant and often clear-cut lines,46 may well have caused a degree of consternation in the work’s imperial recipient.47 Theoph. Cont. provides a more analytical and frequently pellucid narrative whose extreme thoroughness is especially noticeable in details reflecting its overall political stance.48 The Vita Basilii, in particular, is distinguished by its sequential narrative, abundant symbolism, numerous mythic elements, morally-contextualized didacticism, novelistic rhetorical devices, and the manner in which it presents Basil, the divine and lauded founder of the Macedonian dynasty (Vita Basilii, preface (212. 12-13 [Bonn]) as a role-model 42 Greco is clearly overstating his case in describing Genesios’ narrative as ‘dura e faticosa’ (Greco, Note linguistiche, as in note 2, 152 = Idem, Sulla lingua e sullo stile, as in note 2, 345). 43 Karpozilos (as in note 2) 324. 44 Including: the founding of Byzantium 20.17-20; the name of the Armenians 21.39-44; Sinope and Amastris 41.43-48; Bellerophon-Tarsos 47.5-21; Basil-Alexander-Achilles-Cheiron 76.6177.85 (= the well-known extract from Nonnus’ Dionysiaca; see recently GRECO, Note sulla mimesi letteraria, as in note 2, 131-133 and n. 25); Syracuse 82.58-83.75; a comparison of Basil I and mythological and Homeric heroes 89.72-88. See also Greco, Note sulla mimesi letteraria (as in note 2) 130-138. On geographical comments in particular, see A. Markopoulos, Encore les Rôs-Dromitai et le Pseudo-Syméon. JÖB 23 (1974) 89-99, esp. 94 (= History and literature of Byzantium in the 9th-10th centuries, no I), which contains the then current bibliography. 45 Including: Thomas the Slav: 23.80 f. and 25.60 f. (see esp. Lemerle, as in note 38, 263-269 and H. KÖPSTEIN, Zur Erhebung des Thomas, in: H. Köpstein/F. Winkelmann [eds.], Studien zum 8. und 9. Jahrhundert in Byzanz. Berlin 1983, 61-87, esp. 64 and notes 24-25 and Karpozilos, as note 2, 442-443); Theophobos: 37. 16 f. and 38. 62 f. (see the classic paper by H. Grégoire, Manuel et Théophobe. Byz 9 [1934] 183-204, esp. 193 and n. 1); a wrestling match between Basil and a Bulgarian: 78.16-30 and 90.3-16 (see E. Kislinger, Der junge Basileios I. und die Bulgaren. JÖB 30 [1981] 137-150; Karpozilos, as in note 2, 324 and Chrestou, as in note 6, 124 and n. 23). It should, however, be noted that Theoph. Cont. is not repetition-free, as pointed out early on by Grégoire, ibid., 201-202; cf. Hunger (as in note 2) 342 and n. 71. 46 Basil takes up just one fifth of the book in question, which displays a degree of carelessness and haste (see Karpozilos, as in note 2, 325). 47 Barišić (as in note 25, 121-122 and passim) argued that Constantine VII was dissatisfied with the “Basileiai” and for this reason proceeded with the writing of Theoph. Cont., using other sources in addition to Genesios. This argument clearly has much in its favour. See also infra p. 150. 48 Barišić (as in note 25) 124.

Genesios: A Study

145

and heroic archetype; Basil’s imperial predecessor, Michael, is undermined to intimate that Basil ascended to the throne thanks to divine providence. Self-indulgence, debauchery, the squandering of public money and the abandonment of the army are all attributed to the last ruler in the Amorian dynasty, who essentially ruled the Empire in tyrant’s garb.49 If should be noted, however, that the Vita Basilii does not slavishly conform to the older formalized views on the writing of biographies and imperial encomia; the prevalent view at present is that the work approaches the form of an ambitious speculum principis.50 Genesios’ text does reveal a number of ‘vulnerabilities’ both in its own right and in comparison with Theoph. Cont. However, I believe the failings detailed above which clearly underscore the points at which the “Basileiai” lags behind Theoph. Cont. are clearly a result of its groundbreaking nature, and of its author’s efforts to provide the first work exemplifying the change in direction that had been attemped in Byzantine historiography, outdoing the past and proceeding to a new sort of history featuring a number of innovations in both structure and style. Clearly, the way in which Genesios handled his material may shed light on certain aspects of the “Basileiai”, and one core element in particular: its selection criteria. Some years ago, Hirsch and Bury, noting the phraseological similarities between the narrative of Genesios and Theoph. Cont., argued that the former had served as the main source for the latter.51 This view was later subjected to a concerted attack by Grégoire, who demonstrated the probable existence of a third work which had served as a common source for both.52 As scholars took a more holistic approach to the historiographical works that emanated from the Porphyrogennetos’ milieu, they adopted and extended Grégoire’s view — it never took the form of a specific, detailed study — that there was a third, currently unknown work, on which both Genesios and the Theoph. Cont had drawn.53 Recent work by Ljubarskij has played a decisive role in offering us insights into the style of

49 See the famous “psogos” of Michael included in the Vita Basilii 242.11-254.15. Cf. also infra p. 148 f. A literary analysis of Theoph. Cont. using classic tools is provided by J. N. Ljubarskij, Prodolžatel’ Feofana. Žizneopisanie vizantijskih carej. St Petersburg 1992, 201-265. 50 Agapitos (as in note 41) 311-312. See also Markopoulos (as in note 2) 186; Idem, Κύρου Παιδεία (as in note 36) 95, 100-101; Karpozilos (as in note 2) 356; Kazhdan (as in note 2) 149. On the speculum principis see recently K. Paidas, Η θεματική των βυζαντινών «κατόπτρων ηγεμόνος» της πρώιμης και μέσης περιόδου (398-1085). Athens 2005. 51 Hirsch (as in note 4) 124 f., 182 f., 191 f., 199 f. and passim; J. B. Bury, The treatise De admini­ strando imperio. BZ 15 (1906) 517-577, esp. 569-573. Cf. also K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Litteratur. Munich 21897, 348. 52 Grégoire (as in note 10) 346; Idem, Autour de Digénis Akritas. Byz 7 (1932) 287-302 (= Autour de l’ épopée byzantine, no IV), esp. 289-290; Idem (as in note 45) 185 and n. 1. Grégoire could not, however, avoid certain exaggerations which are commented on in Hunger (as in note 2) 341 and n. 58 (with a bibliography). 53 See Barišić (as in note 25) passim; IDEM, Les sources de Génésios et du Continuateur de Théophane pour l’histoire du règne de Michel II. Byz 31 (1961) 257-271; see also infra n. 64 and the comment by Lemerle (as in note 38) 264 and n. 28 (and above n. 46). On Kazhdan’s argument that the Vita Basilii preceded Genesios, see supra n. 26. A survey of the matter is provided in Signes Codoñer (as in note 3) xiii-xxi. See also the notes below.

146

Athanasios Markopoulos

this common source (*GQ).54 Remaining true to Grégoire’s approach, Ljubarskij reexamined the parallels between the phrasing of the two works, formulating the probably unfounded view in the process that they were merely surface similarities. He then attempted to specify the nature of the source in question from the (piecemeal, in his opinion) use to which Genesios puts it,55 concluding that the *GQ was an unknown 9th-century chronicle which included material of all kinds and which resembled the chronicle of George Synkellos, especially in terms of its list-like presentation.56 I believe that Ljubarskij’s important contributions to the research into the *GQ are undermined by his conclusions: to the best of my knowledge, we have nothing that points to the existence of a historical (?) work in this form whose narrative covers the period between the end of Theophanes’ chronicle (813) and the reign of Basil I and which, in addition, presents its sources in a simple list-like fashion reminiscent of Syncellus. Grégoire and others have pursued similar lines of inquiry in the past only to reach the — in my opinion, somewhat easy — conclusion that Genesios and Theoph. Cont. drew on a lost biography of a specific personality.57 However, Grégoire’s posited source of a biography in the form of a historical novel58 is inconsistent with practices during the 9th century and prior to the Porphyrogennetos era, given that the historiographical practice in question only appeared around the mid 10th century; more significantly still, we lack so much as a fragment of a single composite biography before the Vita Basilii and Genesios to even hint at the genre having been cultivated earlier. Moreover, the textual fragments employed by Grégoire, and also Karlin-Hayter, are generally indicative less of the existence of a biography as of un-contextualized excerpts from given authors which are favourably disposed towards the subjects in question; the gulf between these biographical shards and a biography per se is simply too far to bridge.59 Signes Codoñer is here closer to the facts, arguing that the gap in the sources could be covered by an unknown collection of excerpta which anthologizes historical accounts of every kind. The existence of such excerpts chimes with tendencies which had already taken shape in the Porphyrogennetos’ court as well as the well-known historical collection that bears the emperor’s name and comparable composite texts of an eclectic nature presumably compiled under his guidance. It also explains the extremely fragmentary nature of

54 55 56 57

Ljubarskij (as in note 30) passim, esp. 13. Ljubarskij (as in note 30) 18 f. Ljubarskij (as in note 30) 14-17, 21-27. See Grégoire (as in note 45), 185 f., 198 f., who discusses lost biographies of Theophobos and Manuel, a view later repeated by Kazhdan (as in note 14) 113-115; this is also supported by Signes Codoñer (as in note 3) 461 f. and Idem, Lust am Erzählen (as in note 2), 86 f. (esp. on Manuel the Armenian). Karlin-Hayter (as in note 6) passim, went much further than Grégoire and argued that a host of *biographies dedicated to important personages chiefly of the 9th c. are to be sought, which is clearly overstating the case. See also above n. 6. 58 Grégoire (as in note 45) 185: “… biographie romancée de Manuel”. 59 Something similar has been remarked on with regard to the so-called first version of Logothete’s chronicle, which is well-disposed towards the emperor Romanos I Lekapenos (920-944); see Markopoulos (as in note 2) 188-189.

Genesios: A Study

147

the quotations shared by Genesios and Theoph. Cont.;60 it was, in any case, as has already been noted, accepted practice during the 10th century for works composed in the same environment to use the same works as sources61. Still, whatever the form of the *GQ, the two authors drew on it in markedly different ways; if I may quote Kazhdan: “… similar in their approach and in their political aim (i.e. Genesios and Theoph. Cont.), they differ from each other with regard to their literary skill. We do not know which of them was closer to the original, but the Continuator was obviously a better story-teller than his counterpart”.62 The research to date has brought certain sources to light used by Genesios in addition to the *GQ, including George the Monk and the Vita Ignatii,63 while Genesios makes the relevant references himself in some cases, as with the verse text by Theophanes Graptos, which is unknown from any other source.64 However, focusing on how Genesios and Theoph. Cont. treat material from the *GQ allows us to draw conclusions on Genesios’ methods and, generally, on the differences between the two texts.65 Thus, the reign of Leo V the Armenian (813-820) is, on first reading, presented in roughly the same way in the “Basileiai” and Theoph. Cont., with both works condemning Leo’s iconoclastic tendencies unreservedly, but praising the manner he which he wielded imperial power. However, a closer reading of the “Basileiai” reveals Genesios distancing himself from his sources, something the Theoph. Cont does not do.66 While the reign of Michael II (821-829) does not present dis60 J. Signes Codoñer, Constantino Porfirogéneto y la fuente común de Genesio y Theophanes Continuatus I-IV. BZ 86/87 (1993-1994) 319-341; for an extensive discussion of this article see Idem (as in note 3) 637 f., 654 f. However, the view that the *GQ must have been an “… amas confus de fiches ou d’excerpta” was expressed by Grégoire (as in note 45) 202. Still, it is now known that the concept of a ‘συλλογή’ had been used earlier, though in reference to texts of a different hue; see P. Odorico, La cultura della Συλλογή. 1) Il cosiddetto enciclopedismo bizantino 2) Le tavole del sapere di Giovanni Damasceno. BZ 83 (1990) 1-21. 61 See Ševčenko (as in note 22) 189-191 and very recently A. McCabe, A Byzantine encyclopaedia of horse medicine. The sources, compilation, and transmission of the Hippiatrica. Oxford 2007, 277. 62 Kazhdan (as in note 2) 151-152. Somewhat similar, the critical approach taken by Karpozilos (as in note 2) 320 f. 63 See, by way of illustration, Karpozilos (as in note 2) 325-327. The hypothesis posited by Barišić (as in note 25, 260-271) and accepted by Signes Codoñer (as in note 3, 212 f.) that both Genesios and Theoph. Cont. used the ecclesiastical history of Sergios the Confessor, is a stroke of genius but has still to be proven, while the same holds true of Ignatios the Deacon lost work “Τα κατά Θωμάν”. See the well-argued commentary in H. Köpstein, Zur Erhebung des Thomas, in: Köpstein/Winkelmann (as in note 45) 61-87, esp. 64 and notes 24-25. 64 “… ὡς καὶ παρὰ τοῦ μακαρίτου Θεοφάνους καὶ ὁμολογητοῦ ταῦτα δι’ ἐμμέτρου ποιήσεως ἐστηλίτευτο” (11.58-59). See St. I. Kouroussis. EEBS 44 (1979-1980) 436-437. 65 Kazhdan (as in note 2, 144-152) recently published an extensive parallel reading of Theoph. Cont. and Genesios containing numerous personal opinions. Very different is the approach taken by Barišić (as in note 25) 125 f. and also by Signes Codoñer (as in note 3) 635 f. 66 See the detailed account in D. Afinogenov, The conspiracy of Michael Traulos and the assassination of Leo V: history and fiction. DOP 55 (2001) 329-338, esp. 330 f., 335 f. Also useful in part is the older paper by D. Turner, The origins and accession of Leo V (813-820). JÖB 40 (1990) 171-203 and the monograph by Th. K. Korres, Λέων Ε΄ ο Αρμένιος και η εποχή του. Thessaloniki 1995, passim.

148

Athanasios Markopoulos

tinct narrative lines, both authors have obviously drawn on unknown sources which are clearly not included in the *GQ.67 Some years ago now, Jenkins proved beyond doubt that Theophilos (829-842) was portrayed positively by Theoph. Cont. —the narrative culminates with an image of Theophilos the just68— and that any negative comments unrelated to his iconoclastic beliefs, for which he is, in any case, subjected to little more than superficial criticism, centre on his short temper;69 it would seem eminently likely that Theophilos’ rehabilitation in the 10th century by means of Theoph. Cont. was undertaken to allow the chronicle to present as emphatic a contrast as possible between the iconoclast but just Theophilos and his son Michael III, who, though he restored the icons, ruled in a tyrannical manner and was the architect of his own demise.70 Genesios does not follow Theoph. Cont. in its presentation of Theophilos: he is considerably more succinct and presents judgments which lack the political perspective discernible throughout Theoph. Cont.71 However, it cannot be ruled out that the *GQ did not, at the time the “Basileiai” was written, contain the material required for an approach of the sort later considered imperative. Where the two texts diverge entirely is in their treatment of the reign of Michael III:72 Genesios is well-disposed towards the period of Theodora’s regency, praising Michael and his mother as “εὐσεβεῖς βασιλεῖς” 58.27-28) for their role in the restoration of icons.73 In the historian’s view, Michael III’s undertaking to rule the Empire alone transformed him into the unwilling tool of Caesar Bardas, whom he essentially blames for the poor functioning of the machinery of state, while the critical reader will perceive that Genesios is generally reserved in his judgements on the acts of the final monarch in the Amorian dynasty.74 For its part, Theoph. Cont. treads most carefully with regard to Theodora,75 and it is universally accepted that it treats Michael somewhat differ67 Barišić (as in note 25) passim, with a number of reservations on which see above n. 64; cf. Kazhdan (as in note 2)147. 68 See esp. A. E. Laiou, Law, justice, and the Byzantine historians: ninth to twelfth centuries, in: A.E. Laiou/D. Simon (eds.), Law and society in Byzantium: ninth-twelfth centuries. Washington, DC 1994, 151-185, esp. 155-157. 69 R. J. H. Jenkins, The classical background of the Scriptores post Theophanem. DOP 8 (1954) 11-30, esp. 17-18 (= Studies on Byzantine history of the 9th and 10th centuries. London 1970, no IV). The reading fails to convince in Kazhdan (as in note 2) 151. 70 See A. Markopoulos, The rehabilitation of the Emperor Theophilos, in: L. Brubaker (ed.), Byzantium in the ninth century: dead or alive? Aldershot 1998, 37-49 (= History and literature of Byzantium in the 9th-10th centuries, no XX). 71 See Karpozilos (as in note 2) 320-321, which includes a number of examples. 72 Extremely useful is the holistic approach taken to the issue in V. Vlyssidou, Οι αποκλίσεις Γενεσίου και Συνέχειας Θεοφάνη για τη βασιλεία του Μιχαήλ Γ΄. Σύμμεικτα 10 (1996) 75103. 73 Vlyssidou (as in note 72) 76-83; also K. Nikolaou, Θεοδώρα και Θεόκτιστος. Σύμμεικτα 15 (2002) 67-76, esp. 73. 74 Vlyssidou (as in note 72) 101; see also Karpozilos (as in note 2) 325 and Kazhdan (as in note 2) 147. 75 One could assign considerable weight to the phrases lavished on the empress, which constitute a near-epigrammatic comment on her death: “… αὕτη μὲν οὕτως ἀπεβίω, ὄνομα τῷ υἱῷ οὐχ ὡς ἐκεῖνοι πονηρὸν ἀλλ’ ἀγαθὸν ἀπολιποῦσά τε καὶ σεμνόν” (174.14-15). See also, however, Kazhdan (as in note 2) 147, 150, who rightly notes, among much else, what Theoph. Cont imputes

Genesios: A Study

149

ently than Genesios. In fact, it maintains a mercilessly vitriolic tone — wrought, it must be said, with especial care76— throughout its narration of his reign, and considers the murder of the monarch to have been entirely justified on the grounds that it freed the Empire of an abomination; it should be noted that the text does not even intimate at Basil’s role in these tragic events.77 A parallel reading of the “Basileiai” and Theoph. Cont. confirms the view presented above relating to the differences between these two important historiographical works:78 Genesios presents the events but often loses sight of the big picture, while the ideological underpinnings of his work are clearly lacking, at least in comparison with the careful well-wrought of Theoph. Cont. Herein lies the essential difference between the two texts: Theoph. Cont devotes itself with exemplary conscientiousness virtually from the start, and especially after Book III (which is dedicated to Theophilos) to a specific task: praising Basil I, with its efforts culminating in the celebrated Vita Basilii. This aim is clearly absent from the “Basileiai”; in my view at least, it is not clear whether Basil even forms the axis of the work. The founding emperor of the Macedonian dynasty is clearly praised in the work’s hurriedly written final book,79 though the praise verges on the restrained and certainly does not exceed the moderate limits its author would seem to have been set when commissioned to write the work80 the text, too, has its share of ‘peculiar’ opinions on Basil relating, for instance, to his stance vis-à-vis the justice system.81 Genesios does not afford Basil the pride of place granted him by Theoph. Cont. 82 As I see it, this fundamental difference is indicative of the time that had elapsed between the writing of the two historiographical works as well as underscoring their different authorial techniques. As Genesios explains in his prologue, he accepted the

76 77

78 79 80 81 82

against the empress on the basis of the ship she is supposed to have had in her possession. On this episode, which is probably close to myth, see recently M. Gerolymatou, Αγορές, έμποροι και εμπόριο στο Βυζάντιο (9ος-12ος αι.). Athens 2008, 229-230. Interesting, though from another viewpoint, is T. Papamastorakis, Tampering with history: from Michael III to Michael VIII. BZ 96 (2003) 193-209, esp. 193-201. See Karpozilos (as in note 2) 367-389; see also Vlyssidou (as in note 72) 101-103. A different and obviously appealing view of the portrait of Michael III is provided in J. N. Ljubarskij, Der Kaiser als Mime. Zur Problem der Gestalt des byzantinischen Kaisers Michael III. JÖB 37 (1987) 39-50. Appraising the negative image of Michael presented by both Genesios and Theoph. Cont., the same scholar, has spoken of a typical case of Schwarzweissmalerei in Byzantine historiography (Man in Byzantine Historiography from John Malalas to Michael Psellos. DOP 46 [1992] 177-186, esp. 184). On the basis of the above, the label is better suited to Theoph. Cont. than to Genesios. See above p. 143 f. See above n. 47. An extremely detailed account is provided in Karpozilos (as in note 2) 332-333. Laiou (as in note 68) 155-156. The above is compatible, to a degree, with Ljubarskij (as in note 77) 184, although Genesios is wrongly included in the old historiography in terms of authorial technique, along with George the Monk and Pseudo-Symeon, thus wrongly disassociating Genesios and Theoph. Cont. See Idem, SO Debate. Quellenforschung and/or literary criticism. Narrative structure in Byzantine historical writings, Report. Symbolae Osloenses 73 (1998) 5-22, esp. 15. A similar conclusion was reached in Barišić (as in note 25) 133.

150

Athanasios Markopoulos

royal command and undertook to write an innovatively structured history using material drawn chiefly from the *GQ, fully cognizant of the requirement to praise the founder of the Macedonian dynasty. We can hazard a working hypothesis to the effect that the author was subject to no obligations or guidelines (?) beyond the biographical structure. He therefore set about assembling a large amount of historical material, combining disparate events and often magniloquent narrational references to Basil, in particular.83 Despite Genesios’ best efforts,84 the task proved too much for him, which is why the end product has a number of obvious weaknesses and at no point transcends the status of an outline. Theoph. Cont., which was written afterwards, avoids the hurdles that tripped up Genesios and offers the reader sophisticated historiography of a new mien.

83 Barišić (as in note 25) 130. 84 See Jenkins (as in note 69) 15, in relation to the biographical structure of the “Basileiai”.

ΤΑ ACTA ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΒΑΖΕΛΩΝΟΣ ΣΤΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΤΟΥ Ν. Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥΣ GIANNIS MAVROMATIS – ALEXANDER ALEXAKIS / IOANNINA Ως θέμα για τη συμμετοχή μας στον τόμο προς τιμήν του καθηγητή Απόστολου Καρπόζηλου επιλέξαμε τα έγγραφα της μονής Βαζελώνος, όπως αυτά βρίσκονται, σχεδόν έτοιμα για έκδοση, στα κατάλοιπα του αλησμόνητου καθηγητή Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη. Και αυτό γιατί ο τιμώμενος συνάδελφος και φίλος καθηγητής Από­στολος Καρπόζηλος υπήρξε για χρόνια ένας από τους στενούς συνεργάτες του Ν. Μ. Παναγιωτάκη και τα έγγραφα της μονής Βαζελώνος τους είχαν απασχολήσει, όσο γνωρίζουμε, σε αλλεπάλληλες επιστημονικές συζητήσεις από τη στιγμή που ο τιμώμενος λόγω και της καταγωγής του ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τα θέματα του ποντιακού ελληνισμού. Έτσι λοιπόν, όχι μόνο τιμούμε τον αγαπητό μας φίλο και συνεργάτη στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Απόστολο Καρπόζηλο, αλλά ενθυ­ μούμαστε συγχρόνως όλοι εμείς και τον μέντορά μας Ν. Μ. Παναγιωτάκη. Ο Ν. Μ. Παναγιωτάκης είχε παρουσιάσει τα έγγραφα της μονής Βαζελώνος στα σεμιναριακά μαθήματα που οργανώνονταν σε τακτά χρονικά διαστήματα στα μέσα της δεκαετίας του 1980 στο Σπουδαστήριο Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας και Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Όλο το ενδιαφέρον αυτό υλικό ο Παναγιωτάκης, ύστερα από την αναχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (1988) και τον διορισμό του στη συνέχεια στη θέση του Διευθυντή του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας, το παρέδωσε στον μαθητή και συνεργάτη του Γιάννη Μαυρομάτη, ο οποίος και το διατηρεί ως σήμερα στο γραφείο του. Θα επιχειρήσουμε, λοιπόν, ξεκινώντας από την προεργασία για την έκδοση των εγγράφων της μονής Βαζελώνος, όπως αυτή είναι αποτυπωμένη στα κατάλοιπα του Παναγιωτάκη, να προσδιορίσουμε, όσο γίνεται πιο επιγραμματικά, τις δυνατότητες και τις προοπτικές που υπάρχουν, ώστε να ολοκληρωθεί το συντομότερο δυνατόν η εκδοτική αυτή προσπάθεια. Ήδη σε υπόμνημα που είχε καταθέσει ο Παναγιωτάκης στην Ακαδημία Αθηνών το 1986 σημείωνε ότι ετοίμαζε «νέα έκδοση των εγγράφων της μονής Βαζελώνος που θα εκδοθεί υπομνηματισμένη ιστορικά από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου του Birmingham κ. Anthony Bryer».1 Η προγραμματισμένη αυτή έκδοση δεν προχώρησε λόγω των ενασχολήσεων του Παναγιωτάκη με τα κα­ 1

Για το θέμα αυτό βλ. και A. A. M. Bryer,“The Pontic Revival and the New Greece”, στο: N. P. Diamandouros/J. P. Anton/J. A. Petropulos/P. Topping (eds.), Hellenism and the First Greek War of Liberation (1821-1830): Continuity and Change. Institute for Balkan Studies, 156. Thessaloniki 1976, 177-78 σημ. 28.

152

Giannis Mavromatis – Alexander Alexakis

θήκοντα του Διευθυντή στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας και του αιφνιδίου θανάτου του. Η διαδικασία της έκδοσης των εγγράφων της μονής Βαζελώνος, τα οποία πα­ ραδίδονται από δύο χειρόγραφα (χφ. St. Petersburg, Rossiiskaya Nazional’naya Bi­ blioteka Gr. 743 (16ος αι.), ff. 1-120v [στο εξής L], και το χφ. της Αγκύρας [στο εξής Α]) ξεκίνησε το 1886. Ο πρώτος που εξέδωσε τη χρονιά αυτή είκοσι συνολικά έγγραφα της μονής ήταν ο Α. Ι. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ο οποίος χρησιμοποίησε το χει­ ρόγραφο L, από το οποίο πιθανότατα μετέγραψε σχεδόν όλα τα έγγραφα. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1927, οι Uspenskij και Beneševič εξέδωσαν όλα τα έγγραφα που περιλαμβάνονται στο χειρόγραφο L.2 Ο Uspenskij ξεκίνησε να μελετά τα κείμενα αυτά από το 1919 με αφορμή τόσο την έκδοση του Παπαδοπούλου–Κεραμέως όσο και το ενδιαφέρον του γύρω από ζητήματα οικονομικής και κοινωνικής υφής στην Τραπεζούντα κατά την περίοδο του 13ου-15ου αι. Όμως σήμερα 120 περίπου χρόνια από την πρώτη εκδοτική προσπάθεια του Παπαδοπούλου-Κεραμέως δεν έχουμε ακόμη στη διάθεσή μας μία έκδοση που να στηρίζεται στο σύνολο της χειρόγραφης παράδοσης των εγγράφων και να μας δίνει κείμενο κατά το δυνατόν έγκυρο και αξιόπιστο σύμφωνα με τους καθιερωμένους κανόνες διπλωματικής έκδοσης των εγγράφων. Επιπρόσθετα, ο Ν. Μ. Παναγιωτάκης, που για χρόνια επεξεργαζόταν την έκδοση των εγγράφων της μονής Βαζελώνος, είχε συνεργασθεί για το θέμα αυτό και με τους Ι. Ševčenko, A. Bryer κ. ά., όπως φαίνεται και από την αλληλογραφία που βρίσκεται επίσης στα κατάλοιπά του, γιατί πίστευε ότι το εκδοτικό αυτό εγχεί­ ρημα αποτελούσε πρόκληση για τον Βυζαντινό φιλόλογο και ιστορικό. Στην ίδια αλληλογραφία υπάρχουν και έντεκα (11) δακτυλόγραφες και χειρόγραφες σελίδες με κωδικολογικά προβλήματα του χφ. L, καθώς και σύντομη δακτυλόγραφη περι­ γραφή του ίδιου χειρογράφου από την E. E. Granstrem. Ας προχωρήσουμε όμως τώρα στην παρουσίαση σε γενικές γραμμές της έκδο­ σης των εγγράφων της μονής Βαζελώνος που ετοίμαζε ο Παναγιωτάκης. Στα κα­ τάλοιπά του βρίσκεται ένας μεγάλος φάκελλος που αποτελείται συνολικά από 277 κόλλες, γραμμένες μόνο στη μία όψη,3 όπου περιέχονται τα έγγραφα της μονής σε διπλωματική έκδοση. Πρόκειται για την έκδοση που ετοίμαζε χρόνια και ένα μικρό δείγμα της παραθέτουμε σε Παράρτημα.4 Ο έλεγχος στον οποίο προχωρήσαμε έδει­ξε ότι ο Παναγιωτάκης, προετοιμάζοντας την έκδοση των εγγράφων αυτών, είχε υπόψη του τα χειρόγραφα L και Α, καθώς και τις δύο πρώτες δημοσιεύσεις των Παπαδοπούλου-Κεραμέως και Uspenskij/Beneševič. Τα έγγραφα που θα εξέδιδε με βάση τους κώδικες L και Α είναι συνολικά 197, από τα οποία 187 περιέχονται στον 2

3 4

Βλ. Th. Ouspensky et V. Bénéchévitch, Actes de Vazélon, Materiaux pour server à l’histoire de la propriété rurale et monastique à Byzance aux XIII-XV siècles. Leningrad, 1927. Να σημειωθεί ότι το βιβλίο αυτό κυκλοφόρησε πρόσφατα σε ελληνική μετάφραση, F. I. Uspenskij/ V. N. Beneševič, Ta Acta της Μονής Βαζελώνος, Στοιχεία για την ιστορία της αγροτικής και μοναστηριακής εγγείας ιδιοκτησίας στο Βυζάντιο κατά τον 13ο-15ο αι., Επιμέλεια–Προλεγόμενα–Προσθήκες, Κ. Κ. Παπουλίδης, Μετάφραση Η. Κ. Πετρόπουλος. Θεσσαλονίκη 2007. Σε δύο μόνο περιπτώσεις είναι γραμμένες και στις δύο όψεις. Σε Παράρτημα δίνουμε την διπλωματική έκδοση Παναγιωτάκη του κειμένου 13, το οποίο απαντά και στα δύο χειρόγραφα και επίσης έχει εκδοθεί από τον Παπαδόπουλο-Κεραμέα και τους Uspenskij/Beneševič. Για το έγγραφο αυτό βλ. και παρακάτω.

Τα Acta της μονής Βαζελώνος στα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη

153

L (και επίσης μερικά απ’ αυτά στον Α) και άλλα 10 απαντούν μόνο στον Α. Χρονικά καλύπτουν την περίοδο από το 1245 περίπου μέχρι το 1818. Παραθέτουμε στη συνέχεια τις αρχοτέλειες των εγγράφων, καθώς και την αντι­ στοί­χιση του κάθε εγγράφου στα δύο χειρόγραφα και στις εκδόσεις με βάση την έκδοση Παναγιωτάκη και τις λεπτομερείς concordances που συνέταξε ο ίδιος και καταχώρισε σε 10 κόλλες αμερικανικού χάρτου στην αρχή του φακέλλου. Πέραν των αντιστοιχίσεων στις concordances αυτές ο Παναγιωτάκης παρέθεσε χρονολόγηση εγγράφων και σε ξεχωριστή στήλη τα διαφορετικά χέρια των γραφέων:5 1.

L 1r UB 1 L 1 [Αὔγουστος 1415] Inc. [+ Μνήσθητι κύριε] και συγ[χώ..... Des. Ἐν μην(ὶ) Αὐγούστω (ινδικτιῶνος) θ΄ τοῦ ͵ϚϠλθοῦ ἔτους. 2. L 1v-2r = A 1r-v UB 2 L 2 = A 1 [9 Σεπ. 1434] Inc. [+ Ἐν ὀνόματι] τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς καὶ τοῦ υἱοῦ... Des. Ἐπὶ ἔτους ͵ϚϠμγ΄ Ἱωάσαφ ἱερομ(όνα)χο(ς) ὁ Ὁμοχορίτ(ης) ὑπέγραψε 3. L 2r UB 3 [15ος αἰ.] Inc. + Είς το ονομα του Χ(ριστο)ῦ καγο η Μαρουλα... Des. …χρόνο κριθ(άρι) ενα [[ψ]] ψομιαρή 4. L 2v UB 4 [15ος αἰ.] Inc. [….] τα ησιν τα χοραφια της μονης... Des. …σαλι καναβοργη 5. L 2v UB 5 [15ος αἰ.] Inc. Είς τω ὥνωμα του π(ατ)ρ(ὸ)ς καὶ τοῦ υἱοῦ... Des. ...ν αυτōν που ἐποὶκαν [.....] 6. L 3r UB 6 [15ος αἰ.] Inc. Ἐν ονόματι τοῦ π(ατ)ρ(ό)ς καὶ του υἱοῦ καὶ τοῦ αγίου πν(εύματο)ς. . . Des. ...[τινο]ν ο Μουχάλης Στέφανος Χαψ(ὰς) 7. L 3v UB 7 [1482] Inc. σί[γνον] Κ[ατα]φιγή τη Σκουλαρόπουλος + Ἐν ὀνόματη... Des. ...μαρτυρι(ας) Ανδρόνηκων ο Στρατήγης ιδιο[χείρως ὑπέγραψα] 8. L 4r-v = A 2r-v UB 8 L 8 = A 3 [1435] Inc. σί[γνον] [Μηστρὴ] τῆς Χαρσσυνιτό[πουλος]+ Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) του υἱοῦ.... Des. ...ὁ ἡγούμενος Μακάριος [ἱερομόναχος] 9. L 4v = A 2v-3v UB 9 L 9 = A 4 [Φεβρ. 1437] Inc. + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) του υἱοῦ κ(αὶ) τοῦ.... Des. …ἕξει τὸν Πρόδρομον μαχόμενον ἐν ἡμέρα κρίσεως. [Ἐν μηνὶ Φεβρουαρίω] ἔτους ͵Ϛ[Ϡμε΄] 10. L 5r-v = A 3v-4r UB 10 L 10 = A 5 [c. 1435] Inc. [+ Ἐ]ν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς καὶ του υἱοῦ καὶ τοῦ.... Des. …εὕροι τὸν Πρόδρομον ἀντίμαχον ἐν ἡμέρα κρίσεως. 11. L 5v UB 11 [Ἰαν. c. 1435] Inc. + Μνήσθητι κ(ύρι)ε και συγχώρησον τὴν ψυχὴν τοῦ δούλου σου Γρηγορίου. . . 5

Η σειρά των κειμένων δίδεται σύμφωνα με το χφ. L και (στα 10 τελευταία) το Α· στην αρχή κάθε λήμματος παρατίθεται η αντιστοίχισή τους στις άλλες πηγές, για όσα κείμενα περιλαμβάνονται σε αυτές. Συντομογραφίες: L = St. Petersburg, Rossiiskaya Nazional’naya Biblioteka Gr. 743 (16ος αι.), ff. 1-120v, A = Ankara (αγνώστων λοιπών στοιχείων), ff. 1-101v, UB = έκδ. Th. Uspensky/V. Bénéchévitch (όπως σημ. 2) 1-124, ΠK = Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ-ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ἔγγραφα ἀναφερόμενα εἰς τὴν ἱστορίαν καὶ τοπογραφίαν τῆς Αὐτοκρατορίας Τραπεζοῦντος. Ὁ Ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἑλληνικὸς Φιλολογικὸς Σύλλογος, Μαυρογορδάτειος Βιβλιοθήκη, Παράρτημα τοῦ ΙΖ΄ Τόμου. Κωνσταντινούπολις 1886, 77-85.

154

Giannis Mavromatis – Alexander Alexakis

Des. ...σὺν τοῖς ἀδελφοῖς [..... μηνὶ] Ἰαννουαρ(ίω) [.......] 12. L 6r = A 4r-v UB 12 L 12 = Α 6 [c. 1435] Inc. + Ἐγὸ ηκόδιμος ιερο(μόν)αχ(ος) ὁ Καλτζηβας... Des. ...(καὶ) μᾶρτυρας Ἰω(άννης) ο Μαστορόπουλος 13. L 6v = Α 4v-5r UB 13 = ΠK 7 L 13 = A 7 [c. 1435, ΠΚ: 1256] Inc. [+ Ε]ἰς τὸ ὄνομα τοῦ Θ(εο)ῦ κ(αὶ) πάντ(ων) τ(ῶν) ἀγί(ων). Des. + Γραφεὺς κ(αὶ) μάρτυρας Μιχαὴλ ὁ Φράνκος 14. L 7r-v = A 5r-6r UB 14 L 14 = Α 8 [Μάιος c. 1262] Inc. + Κωνσταντ(ί)ν(ος) ὁ Μουρμοῦ οἰκεία χειρὶ προέταξα. [Ἐγ]ὼ Κωνσταντ(ί)ν(ος)... Des. Ὁ γραφεὺς Κωνσταντ(ί)ν(ος) ὁ Μουρμοῦ ἔγραψα καὶ ὑπεγράφ(ην). 15. L 7v = A 6r UB 15 L 15 = Α 9 [c. 1245] Inc. + Ἐγὼ Ξαθάνα ἡ Κουγιάβα ἔδωκα εἰς [τὸν Τίμιον] Πρόδρομον... Des. …εἰς τὸ ἐξεῖς καὶ ὁ Θ(εὸ)ς συγχωρήσ(οι) αὐτήν: + + + 16. L 7v-8r = A 6r-v UB 16 L 16 = Α 10 [c. 1245] Inc. + Ἐγώ Θεοδ(ώ)ρ(α) ἡ Θεοφιλόπ(ου)λ(ος) ἔδωκα ὑπὲρ ψυχικ(ῆς) [μου σωτηρίας]... Des. καὶ Λέοντος τοῦ Σαλαφούντα καὶ ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν) : + 17. L 8r = A 6v-7r UB 17 L 17 = Α 11a [c. 1260] Inc. σίγνον Ἁγνῆς τ(ῆς) Πρωτ(ο)παπ(α)δόπουλ(ος) + Ἐγὼ Ἁγνή... Des. …ἐκ τοῦ μέρους μου καταγηρεῦσαι τίποτε. + 18. L 8v = Α 7r-v UB 18 L 18=Α 11b [c. 1260-1270] Inc. + Ἐγὼ Θεοδώρητος ἱερομόναχος ὡς καθὼς καὶ ἐγόρασα τὸν τόπον... Des. …καὶ οἷος ἀνήλογος γένητ(αι), ὀφείλει δώς(ειν) ἄσπρα ρ΄ : + 19. L 8v-9r = A 7v UB 19 L 19 = Α 12 [c. 1260] Inc. + Ἐγώ Πανκράτιος ὁ Σαλαφούντ(ας) ἔδωκα ἐσ(έν) Θεόδ(ω)ρ(ον)... Des. …(καὶ) Θεοδ(ώ)ρ(ου) τοῦ Σαλαφούντα. ἰν(δικτιῶν)(ος) γ΄ 20. L 9r UB 20 [1250-1300] Inc. + Ὡς καθὼς καὶ ἐμετεστάθην Λαγούδ(ης) ὁ Χριστόδ(ου)λ(ος)... Des. Παρρησία Γεώργ(η) τοῦ Βάτζη καὶ Ἰω(άννου) τοῦ Μαχθάμη καὶ ἑτέρων πολλ(ῶν). 21. L 9r-v = A 7v-8r UB 21 L 21 = Α 13 [c. 1260] Inc. σίγνον Ἰω(άννου) τοῦ Καμάχη + Ἐγὼ Ἰω(άννης) ὁ Καμάχης ἐπώλησα... Des. Παρρησία Κωνσταντ(ί)ν(ου) τοῦ Σάχα, Ἰω(άννου) τοῦ Θωμοπ(ού)λ(ου) (καὶ) ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν) 22. L 9v UB 22 [c. 1260] Inc. + Ταῦτα εἰσίν τὰ ἔδωκα ἐγὼ Ἰω(άννης) ὁ Καμάχης... Des. ...καναβένον καὶ ψωμιάρ(ιν) βούτυρον. 23. L9v-10r UB 23 [c. 1260] Inc. + Ὡς καθως καὶ ἐνεκάλεσεν Μαρία ἡ Καμαχιν(ὴ)... Des. Κατὰ μαρτυρί(ας) Γεώργ(η) τοῦ Τζαρούα, Γεώργ(η) τοῦ Μακροῦ καὶ ἑτέρων πολ­ λ(ῶν). 24. L 10r-v UB 24 [c. 1260] Inc. σίγνον τοῦ Κοντοϊωάννου σίγνον Βασιλ(είου) τοῦ Ἀνδρονικοπούλ(ου) + Ἡμεῖς οἱ ἄνω­θ(εν) σιγνογραφήσαντες τὰς ἰδί(ας) ἡμῶν ἀσφαλείας. . . Des. …τὸν δὲ τόπον ἐδώκαμέν σοι ἄνευ δημοσίου (καὶ) καπαλίου. 25. L 10v-11r = A 66r-67r UB 25 = ΠΚ 11 L 25 = Α 85 [c. 1260] Inc. + Οἱ δοῦλοι τοὺ ἁγίου ἡμῶν αὐθέντου καὶ βασιλέ(ως) τοῦ Μεγάλου Κομνηνοῦ Θεό­ δωρος... Des. + Ὁ εὐτελὴς ἱερεὺς Θεόδ(ω)ρ(ος) ὁ Θεοφάνης μαρτυρ(ῶν) ὑπ(έ)γ(ραψα) : + 26. L 11r-v =Α 67r UB 26 L 26 = Α 86 [c. 1260] Inc. σίγνον Ἰω(άννου) τοῦ Καρπέτου + Ἐγὼ Ἰωάννης ὁ Καρπέτης οὐκ ἔκ τινος ἀνάγκης... Des. ...εἰς τοὺς ἑξεῖς καὶ διηνεκεῖς χρόν(ους) 27. L 11v-12r = Α 67r-68r UB 27 L 27 = Α 87 [1250-1300] Inc. σίγνον Ἰωάννου τοῦ Σαγμαρᾶ + Ἐγὼ Ἰωάννης ὁ Σαγμαρᾶς... Des. ...καὶ Ἰω(άννου) τοῦ Μουκάπ(η) καὶ Θεοδ(ώ)ρ(ου) τοῦ Ἀλιάτ(ου)

Τα Acta της μονής Βαζελώνος στα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη

155

28. L 12r-v = A 68r-v UB 28 L 28 = Α 88 [1250-1300] Inc. + Ὁμοί(ως) καὶ ἐγὼ Ἰω(άνν)(ης) ὁ Μουκάπ(ης) δέδωκα... Des. ...καὶ Κωνσταντ(ί)ν(ου) τοῦ Μουγαλτᾶ καὶ Σάβα τοῦ Καρπέτη καὶ ἑτέρ(ων) πολ­ λ(ῶν). 29. L 12v = A 68v-69r UB 29 L 29 = A 89 [c. 1264] Inc. σίγνον Θεοδ(ώ)ρ(ας) τ(ῆς) Γοδωνίτησ(ας) + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ό)ς κ(αὶ) τοῦ υἱ­ οῦ.... Des. …ἀντίμαχον ἐν ἡμέρα κρίσεως ἐχέτω (ἰνδικτιῶνος) ζ΄ 30. L 13r = A 75r-v UB 30a L 30 = Α 95 [1295] Inc. σίγνον Κωνσταντ(ί)ν(ου) τοῦ Πολεμάρχη + Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ θεοῦ καὶ... Des. …τοῦ Παξιμάτη καὶ Κωνσταντίνου τοῦ Ζούζηλα 30a. L 13v = A 76r-v UB 30b L 30a = Α 96 [Μάρτ. 1295] Inc. Ὁμοίως ἔδωκα κ(αὶ) τὸ λιβάδην τῆς Χαϊᾶς τ(ῆς) Νινιβετήσης ἐκείν(ης)... Des. Ὁ δούλος τοῦ κραταιοῦ ἡμ(ῶν) βασιλέ(ως) Μιχαὴλ ὁ Μουλτάτος 31. L 14r-v = A 74r-v UB 31 L 31 = Α 92 [c. 1301] Inc. σίγνον Βασιλ(είου) τοῦ Χαζάρου + Ἐγώ Βασίλειος ὁ Χάζαρος ἰδία βουλῆ κ(αὶ) προ­αι­ ρέσει... Des. …εὕροι τὸν Πρόδρομον ἀντίμαχον ἐν ἡμέρα κρίσεως. (ἰνδικτιῶνος) ιδ΄ 32. L 14v-15r UB 32 [c. 1264] Inc. σίγνον Ιω(άνν)ου τοῦ Μουλίτα + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) τοῦ... Des. Παρρησία των παρευρεθέντ(ων) μαρτύρ(ων) 33. L 15v = A 74v-75r UB 33 L 33 = Α 93 [c. 1264] Inc. σίγνον Ιω(άνν)ου τοῦ Μουλίτα + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) τοῦ... Des. Γραφεὺς Λέων ἀναγνώστης ὁ Σφενταβόλ(ος) 34. L 15v-16r = A 75r UB 34 L 34 = Α 94 [c. 1264] Inc. σίγνον Νικοδήμου (μον)αχ(οῦ) τοῦ Χουρτζιριώτ(η) + Ἐγὼ Νύμφων μοναχὸς ὁ Χουρ­ τζιριώτ(ης)... Des. …Τίμιον Πρόδρομον τὸν ἐν τῶ ὄρει Ζαβουλ(ῶν). 35. L 17r = A 76r-v L 35 = A 96(b2) [τέλος του 13ου αἰ.] Inc. [.τι..] παρρησία τῶν τυχόντ(ων) μαρτ(ύ)ρ(ων) Γεωρ(γίου) τοῦ Γαυρᾶ... Des. …Κομνην(οῦ) Μιχαήλ ὁ μουλτάτος : + 36. L 17r-v = A 76r-v UB 35 L 36 = Α 97 [26 Μαΐου 1310] Inc. σίγνον Κουροπαλάτ(η) τοῦ Μαρκιανοῦ / σίγνον Νικήτα τοῦ Μαρκιανοῦ + Ἡμεῖς οἱ δύο γνήσιοι ἀδελφοὶ οἱ ἄνωθ(εν) τοῦ παρόντος ὕφ(ους)... Des. Μην(ὶ) Μα(ίω) κϚ΄, (ἰνδικτιῶνος) η΄, ἔτους ͵Ϛωιη΄ 37. L 17v = Α 77r-v UB 36 L 37 = A 98 [c. 1270] Inc. +Κατὰ παρρησί(ας) Ἰωαννάκη ἱερέ(ως) τοῦ Σαπούα... Des. …μὲ τὴν θέλησίν μου ἀφήκα τὸ ἐκεῖ πρὸς μνημόσυνόν μας. + 38. L 17v-18r UB 37 [c. 1260] Inc. σίγν(ον) τοῦ Σούτου / σίγνον του Καφούλη / σίγν(ον) Λέοντος τοῦ Φρυγάνου + Ἡμεῖς οἱ ἄνωθ(εν) σιγνογραφήσαν(τες) ἐπωλήσαμεν ἐσέν καλογρέαν... Des. …τοῦ Βαλεντζιάκ(ου) τοῦ Καλοκύρη κ(αὶ) ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν) : + 39. L 18r-19r = A 77v-78r UB 38 L 39 = A 99 [21 Ὀκτ. 1261] Inc. [σίγνον Μαρίας]τ(ῆς) Τζαρχαλίνας + Ἐν ὀνὀματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς… Des. + Ὁ (δὲ) γραφεύς τοῦ ὕφ(ους) ἀναγνώστ(ης) ὁ νέος. 40. L 19r-21v = A 78v-81r, 52v-54r UB 39 = ΠΚ 19b L 40 = A 100(a)+A 69(b1) [Μάιος 1264] Inc. σίγν(ον) Βασιλ(είου) τοῦ Βουκενάτωρος / σίγν(ον) Μαρί(ας) τ(ῆς) γνησί(ας) αὐτοῦ θυγατρὸ(ς) / σίγνον Ἰω(άννου) τοῦ Κορών(η) τοῦ αὐτ(οῦ) γυναικαδέλφου + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς... Des. ...+ Θεόδ(ω)ρ(ος) ὁ Καλιγάρης. + Ἀνδρόνικος ὁ Ματζουαήτ(ης). + Ἰω(άννης) ὁ Μου­ λίτ(ας) 41. L 21v-22r = A 54r UB 40 = ΠΚ 19(b1) L 41 = A 69(b2) [c. 1264] Inc. + σίγνον Νικήτα τοῦ Τζουκαλᾶ...

156

Giannis Mavromatis – Alexander Alexakis

Des. …μάρτυρ(ας) Νικήτ(ας) ὁ Παφλάγων : + + + 42. L 22r-v = A 54r-55r UB 41 L 42 = A 70 [1302] Inc. σίγνον Θεοδ(ώ)ρ(ου) τοῦ Καφούλη + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς (καὶ)... Des. + Ὁ (δὲ) γραφεὺς τοῦ ὕφους Γεώργ(ιος) ὁ Γιαλέ(ας) : + ἔτους ͵Ϛωιʹ. 43. L 22v = A 55r-v UB 42 L 43 = A 71 [1275] Inc. + Ἐγὼ Κοσμᾶς ὁ Καρφὰς κήτωμαι ἐν ἀσθενεία... Des. …Θεοδ(ώ)ρ(ου) τοῦ Χαλαμάνη (καὶ) Κώνστα τοῦ Ζεπύρου : + 44. L 22v-23r = A 55v-56r UB 43 L 44 = A 72 [Σεπτ. 1276] Inc. + Κωνσταντ(ί)νος ὁ Χαλιβίτ(ης), Θεόδ(ω)ρ(ος) ὁ Βαλεντζιάκων,... Des. Mην(ὶ) Σεπτεμβρ(ίω) κϚ΄ (ἰνδικτιῶνος) δ΄ ἔτους ͵Ϛψπδʹ 45. L 23r-v UB 44 [Νοέ. 1277] Inc. + Ἐγὼ Κωνσταντ(ί)ν(ος) ὁ Χαλιβίτ(ης) μετὰ καὶ τοῦ πανοσιωτ(ά)τ(ου)... Des. …τοῦ Μεγάλου Κομνηνοῦ Μιχαὴλ ὁ Μαρούλ(ης). 46. L 23v-24r UB 45 [c. 1260-1270] Inc. + Ἀνελαβόμ(ε)θ(α) ἀπὸ σοῦ κυρ(οῦ) καθηγουμ(έν)ου τοῦ Σπανοπ(ού)λ(ου)... Des. …ἐγὼ Κωνσταντ(ί)ν(ος) ὁ Καστελίτ(ας) ἔγραψα καὶ ἔδωκα (καὶ) τὸν λόγον μου. 47. L 24r-v = A 56r-57r UB 46 L 47 = A 73 [Ὀκτ. 1264] Inc. σίγνον Νικηφόρου τοῦ Χουρτζεριώτ(η) + Ἐγὼ Νικηφόρος ὁ... Des. Μην(ὶ) Ὠκτομβρ(ίω) (ἰνδικτιῶνος ε΄) ἔτους ςψογʹ 48. L 24v = A 57r UB 47 L 48 = A 74 [1250-1300] Inc. + Ἐγώ Χριστόδ(ου)λ(ος) ὁ Κανζίκης ἔδωκα εἰς τ(ὸν) Τίμιον Πρόδρομον Des. …εἰς τὸ Δύστρατον μέσον τ(ρα)χ(έων) ηʹ 49. L 24v-25v = A 57r-58v UB 48 = ΠΚ 20 L 49 = A 75 [Ἰαν. 1349] Inc. + Ἐπεὶ προσῆλθον πρὸ(ς) τ(ὴν) καθ’ ἡμᾶς σεβασμί(αν) καὶ ἁγί(αν) μον(ὴν)... Des. … + Γραφεύς τοῦ παρόντος ὕφ(ους) Θεόκτιστος ἱερο(μόν)αχ(ος) ὁ Μαύρ(ων) ὑπέ­ γραψα. 50. L 25v-27r UB 49 [1245] Inc. σίγνον Λέοντος τοῦ Πυροῦ / σίγνον Κώνστα τοῦ Πυροπούλου / σίγνον Ἰω(άννου) τοῦ Πυροπούλ(ου) + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς (καὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. …Κωνσταντ(ί)ν(ου) τοῦ Καφούλ(η) (καὶ) ἑτέρων πολλ(ῶν). Ἔτους ͵Ϛψνγʹ 51. L 27r-v = A 58v-59v UB 50 L 51 = A 76 [Ὀκτ. 1268] Inc. σίγνον Μαρί(ας) πρεσβυτ(έ)ρ(ας) τ(ῆς) Κουρτιστάβας / σίγνον Λέοντος τοῦ Κουρτιστῆ υἱοῦ Ἀλεξίου + Ἐπεὶ ὁ μακαρίτης ἐκεῖνος Νικήτ(ας) ὁ Κουρτιστὴς,... Des. …Λέοντος ἀναγνώστ(ου) τοῦ Σφενταβόλ(η) ἔτους ͵Ϛψοζ΄ 52. L 27v-28r = A 59v-60r UB 51 L 52 = A 77 [1250-1300] Inc. σίγνον Βασιλείου + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς (καὶ) τοῦ υἱοῦ.... Des. ...ὡς (καὶ) τὰς ἑτέρ(ας) αὐτῶν ἀγορασί(ας) 53. L 28r-29r = A 60r-62r UB 52 L 53 = A 78 [1250-1300] Inc. Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς καὶ τοῦ υἱοῦ.... Des. …Παύλ(ου) τοῦ Ζιγανίτ(ου) (καὶ) Θεοδ(ώ)ρ(ου) τοῦ Ἀνδρονικᾶ. (Ἰνδικτιῶνος) ιβ΄ : + 54. L 29r-30r = A 62r-6r UB 53 = ΠΚ 16 L 54 = A 79 [Ἰαν. 1256] Inc. + [[Ἐγὼ ὁ ταπεινὸς ἐπίσκοπος Σατάλου Κοσμᾶς]] + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) (καὶ) τοῦ... Des. + Ὁ ταπεινὸ(ς) Κοσμ(ᾶς) Σατάλου ἐπίσκοπος (καὶ) κάτωθ(εν) προτάξας ὑπέταξα. 55. L 30r-v = A 63r-64r UB 54 L 55 = A 80 [c. 1260-1270] Inc. + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) (καὶ) τοῦ υἱοῦ (καὶ)... Des. ...Ἰωαννάκ(η) τοῦ Σαπούα, Κώνστα τοῦ Σούτου (καὶ) ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν). 56. L 30v = A 64r-v UB 55 L 56 = A 81 [c. 1250-1260] Inc. σίγνον Βασιλ(είου) τοῦ Παλατίνου + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) (καὶ)... Des. Γραφεύς Κωνσταντ(ί)ν(ος) ὁ Μουρμοῦ. 57. L 30v-31r = A 64r-65r UB 56 L 57 = A 82 [c. 1300] Inc. σίγνον Γεωργίου τοῦ Γιαλέα+ Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) καὶ τοῦ... Des. …Ἄνθη τοῦ Τζακλήρη (καὶ) Γεωργίου τοῦ Παπ(α)γεωργοπ(ού)λ(ου).

Τα Acta της μονής Βαζελώνος στα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη

157

58. L 31r-32r = A 65r UB 57 L 58 = A 83 [Ἰούλ. 1260] Inc. + Κωνσταντ(ί)ν(ος) ἱερεύς ὁ Χαμούρης οἰκεία χειρὶ προέταξα. + Ἐν ὀνόματι... Des. ...Θεόδ(ω)ρ(ος) ἱερεύς ὁ Σαπού(ας) μαρτυρ(ῶν) ὑπ(έ)γ(ραψα). 59. L 32r-v UB 58 [c. 1260] Inc. σίγνον ἱερέ(ως) Κωνσταντ(ί)ν(ου) τοῦ Χαμούρη + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) καὶ τοῦ ... Des. Παρρησία τῶν τυχόντ(ων) μαρτύρ(ων). 60. L 32v-33r UB 59 [Μάρτ. c. 1265] Inc. σίγνον Θεοδ(ώ)ρ(ου) τοῦ Βαλεντζιάκου / σίγνον Γεωργ(ίου) τοῦ Ανδρονικᾶ + Ἐν ὀνό­ ματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) καὶ τοῦ... Des. + Μιχαήλ ἱερεύς ὁ Σαμούχης μαρτυρ(ῶν) ὑπέγ(ραψα) + 61. L 33r-35r = A 65r-66r/15v-17r UB 60 L 61 = A 84+A 23(b)+A 24 [Ἰούν. c. 1275] Inc. + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) (καὶ) τοῦ... ἐγὼ Θεόδ(ω)ρ(ος) ἱερεύς ὁ Ταρωνίτ(ης)... Des. Ὁ δὲ προστάξ(ας) Θεόδ(ω)ρ(ος) οἰκεία χειρὶ πάλιν ὑπ(έ)γ(ραψα). 62. L 35r-v = A 17v-18v UB 61 L 62 = A 25 [1250-1300] Inc. σίγνον Νικηφόρου τοῦ Τουρκοθε(οδώ)ρ(ου) + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) (καὶ) τοῦ... Des. ...ἡ (δὲ) γραφή τὸ στέργον ἕξοι (καὶ) βέβαιον : -63. L 35v-36v UB 62 [1250-1300] Inc. + Κατὰ τὸν μῆνα Σεπτέμβρ(ιον) ἐγεγόνει μοιρασία τῶν πέντε ὁλοκοτίνων.... Des. …τοῦ Ἁγί(ου) Λογγίνου τὸ κάθ(εν) (καὶ) εἰς τοῦ Χουλίωνος τὸ Ὑποκέπ(ην). 64. L 36v-37r = A 18v-19r UB 63 L 64 = A 26 [Μάρτ. 1278] Inc. σίγνον Λέοντος τοῦ Κουρκούκα+ Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) καὶ τοῦ... Des. ...ὁ Χαλιβίτ(ης) Θεόδ(ω)ρ(ος) ὁ Βαλεντζιάκος Ἰωάννης ὁ Κράνης Νικηφόρος. 65. L 37r-38r = A 19r-20v UB 64 = ΠΚ 18 L 65 = A 27 [Αὔγ. 1259] Inc. σίγνον Γεωργ(ίου) τοῦ Ματζουκαΐτ(ου) + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς)... Des. ... κυροῦ Κωνσταντ(ί)ν(ου) τοῦ Βουβαλᾶ Μην(ὶ) Αὐγούστω (ἰνδικτιῶνος) β΄ ἔτους ͵Ϛψξζ΄ 66. L 38r-39r = A 20v-22r UB 65 L 66 = A 28 [1300-1350] Inc. σίγνον Ἄννας τῆς Ἐλαφινάβας + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) καὶ τοῦ... Des. ...καὶ Θεοδ(ώ)ρ(ου) τοῦ Καφούλη (καὶ) ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν): + 67. L 39r-40r = A 22r-23v UB 66 L 67 = A 29 [1300-1350] Inc. σίγνον Γεωργ(ίου) τοῦ Γαυρᾶ + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) καὶ τοῦ... Des. ... τοῦ Καφούλ(η) (καὶ) Θεοδώρου τοῦ Παπ(α)ῥωμανοπ(ού)λ(ου) (καὶ) ἑτέρ(ων) οὐκ ὀλίγων: 68. L 40r = A 23v UB 67 L 68 = A 30 [1250-1300] Inc. + οῦτα εἰσὶν τὰ χωράφια τὰ εἰς τὴν Κρένασ(αν)... Des. …ὁ Δουβερίτ(ας) ἀγορᾶν ἀπὸ τὸν Μακρόν : -69. L 40r-v = A 23v-24r UB 68 L 69 = A 31 [1250-1300, Ἰούλ.] Inc. σίγνον Κωνσταντ(ί)ν(ου) τοῦ Καστελίτα + Ἐγὼ Κωνσταντ(ί)ν(ος) ὁ... Des. ... Κωνσταντ(ί)ν(ος) ὁ Καστελίτ(ας) ἅνωθ(εν) προτάξ(ας) καὶ κάτωθεν ὑποτάξας:70. L 40v-41r = A 24r-v UB 69 L 70 = A 32 [1250-1300] Inc. + Ἐγὼ Γεώργι(ος) ὁ Νομικός ἰδία θελήσει καὶ προαιρέσει τὸ ἐμόν τε... Des. Κατ(ὰ) μαρτυρί(ας) Γεωργ(ίου) τοῦ Παξυματ(ά) (καὶ) Ἰω(άννου) τοῦ Μουκάπ(η): -71. L 41r-v = A 24v-25v UB 70 L 71 = A 33 [1250-1300] Inc. + Θεόδωρος ἱερεύς ὁ Λιμπὸ(ς) οἰκεία χειρὶ προέταξα Des. …μετὰ (καὶ) τοῦ υἱοῦ μου (καὶ) κάτωθ(εν) ὑπέταξα (καὶ) ὑπεγ(ράφην) : + 72. L 41v-42r = A 25v-26v UB 71-72 L 72 = A 34-35 [c. 1283] Inc. + Κώνστας ὁ Καμελαύκης οἰκεία χειρὶ προέταξα: + Ἐν ὀνόματι... Des. Κατ(ὰ) μαρτυρί(ας) Γεωργ(ίου) τοῦ Σαπούα καὶ Γεωργίου τοῦ Ζούζιλα 73. L 42r-43r = A 26v-27v UB 73-74 L 73 = A 36-37 [1250-1300] Inc. Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς... ἐγὼ Ἰωάννης ὁ Κοτζονάς... Des. …καὶ Λέοντ(ος) (μον)αχ(οῦ) (καὶ) ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν). 74. L 43r-v = A 27v-28v UB 75 L 74 = A 38 [c. 1275, Ἀπρίλ.]

158

75. 76.

77.

78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86.

87.

88. 89. 90.

Giannis Mavromatis – Alexander Alexakis Inc. σίγνον Βασιλ(είου) τοῦ Χάλδη + Ἐγὼ Βασίλ(ειος) ὁ Χάλδης ἐπώλησα... Des. ...Κοσμᾶς ἱερο(μόν)αχ(ος) ὁ Λαλάτζης μαρτυρ(ῶν) ὑπ(έ)γ(ραψα). L 43v-44r = A 28v UB 76 L 75 = A 39 [c. 1275] Inc. σίγνον Ζωῆς τ(ῆς) Χάλδενας + Ἐγώ Ζωή ἡ Χάλδενα ἔδωκα... Des. …ἐχέτ(ω) ἀντίμαχον τὸν Τίμιον Πρόδρομον. L 44r-v = A 28v-29r UB 77 L 76 = A 40 [1250-1300] Inc. σίγνον Βασιλ(είου) τοῦ Ζωσιμᾶ / σίγνον Ἄννας τ(ῆς) συμβίου αὐτοῦ + Ἐγώ Βασίλ(ειος) ὁ Ζωσιμὰς καὶ Ἄννα... Des. + Ὁ δὲ γραφεὺς τοῦ ὕφ(ους) Κωνσταντ(ί)ν(ος) ἱερεύς ὁ Διπλοΐτης. L 44v-45r = A 29r-30r UB 78 L 77 = A 41 [Ἰούλ. 1291] Inc. + Ἐγὼ Ἀνυσία μοναχή ἡ Καλιάβα ἐν ἀσθενεία κατάκειμαι (καὶ) φοβηθεῖσα τὸ ἀπα­ραί­ τητον... Des. Μην(ί) Ἰουλ(ίω), ἰνδ(ικτιῶνος) θ΄, ἔτους ͵ϚψϞθ΄ L 45r-46v = A 30r-31v UB 79 L 78 = A 42 [c. 1260] Inc. + Εἰ (καὶ) πάν(τες) τὸ ζῆν προελώμεθ(α), ἀλλ’ ὁ θάνατος πάντ(ας)... Des. …Εὐστάθιος ἱερεύς ὁ Χορτζιριώτ(ης) μαρτυρ(ῶν) ὑπ(έ)γ(ραψα) : + L 46r-v = A 31v-32r UB 80 L 79 = A 43 [1250-1300] Inc. Παρουσία κυροῦ Γεωργ(ίου) τοῦ Πολ(ί)τ(α), παπᾶ Ἰω(άννου) τοῦ Σαπούα... Des. …τὸ (δὲ) βεργίν ἔχ(ων) σπιθαμὰς ἀνδρώ(ας) ι΄ :-L 46v-47r = A 32r-v UB 81 L 80 = A 44 [1397] Inc. + Ἐγώ Γεώργ(ιος) ὁ Ἀνδρέ(ας) καθὼς καὶ ἐσυμβιβάσθην ὁ κύρη μου... Des. Ὁ (δὲ) γραφεύς Λάζαρος (μον)αχ(ός). L 47r-v UB 82 [Δεκ. 1265 ἢ 1280] Inc. σίγνον Γεωργ(ίου) τοῦ Τζιβοῦ + Ἐγώ Γεώργιος ὁ Τζίβος πέπρακα... Des. μην(ὶ) Δεκενβρίω ἰνδ(ικτιῶνος) θ΄ L 47v-48r UB 83 [Ἀπρίλ. 1261 ἢ 1276] Inc. σίγνον Παγκάλου τοῦ Γουβαλᾶ + Ἐγώ Πάγκαλος ὁ Γοβαλάς ἐπώλησα... Des. Μην(ί) Ἀπριλλ(ίω) (ἰνδικτιῶνος) δ΄ L 48r UB 84 [Ὀκτ. 1263 ἢ 1288] Inc. σίγνον Παγκάλου τοῦ Βουβαλᾶ + Ἐγώ Πάγκαλος ὁ Βουβαλάς ἐδώκα... Des. Μην(ὶ) Ὀκτωμβρίω (ἰνδικτιῶνος) ζ΄ L 48r-v UB 85 [1250-1300] Inc. + Ἐγώ Κωνσταντ(ί)ν(ος) ὁ Ξυστούρης ὡς καθὼς καὶ ἐχρεώστουν... Des. …(καὶ) ἐγὼ παπ(ᾶ) Ἰω(άννης) μαρτυρῶν ὑπ(έ)γ(ραψα). L 48v-49r UB 86 [Ἰούλ. 1272 ἢ 1287] Inc. σίγνον Γεωργ(ίου) τοῦ Καπέτζη + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) καὶ τοῦ... Des. …Ζωσιμᾶ (καὶ) ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν). Μην(ὶ) Ἰουλίω (ἰνδικτιῶνος) ιε΄ L 49r-v UB 87 [Ἰαν. 1284] Inc. + Ἐγώ Λέων ὁ Δροσάς πέπρακα πρὸς σὲ Ῥωμανόν... Des. ...Θερ(ιανοῦ) τοῦ Χαντζόη (καὶ) ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν). Μην(ὶ) Ἰανουαρ(ίω) (ἰνδικτιῶνος) ιβ΄ L 49v-50r UB 88 [Αὔγ. 1273 ἢ 1288] Inc. σίγνον Λέοντος τοῦ Σκοτωμένου + Ἐγώ Λέων ὁ Σκοτωμένον... Des. …Μιχαήλ τοῦ Κασυνπούρη (καὶ) ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν). Μην(ὶ) Αὐγούστ(ω) (ἰνδικτιῶνος) α΄ L 50r-v UB 89 [1250-1300] Inc. σίγνον ἱερέ(ως) Ἰω(άννου) τοῦ Κουτρουπέλ(η) + Ἐγώ παπ(ᾶ)... Des. …καὶ ἐγὼ Κοσμᾶς μαρτ(υ)ρ(ῶν) ὑπ(έ)γ(ραψα). L 50v-51r UB 90 [1250-1300] Inc. σίγνον Μαρί(ας) τῆς Κουτρουπελόπουλ(ος) + Ἐγώ Μαρία ἡ... Des. Κοσμᾶς ἱερο(μόν)αχ(ος) μαρτυρ(ῶν) ὑπ(έ)γ(ραψα). L 51r-v UB 91 [1250-1300] Inc. σίγνον Λέοντος τοῦ Κουτρουπέλ(η) + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ός)...

Τα Acta της μονής Βαζελώνος στα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη

159

Des. + Ὁ δὲ γραφεύς τοῦ ὕφους Μιχαήλ ἱερε(ὺς) ὁ Διπλοΐτης. 91. L 51v-52r UB 92 [Μάρτ. 1273] Inc. σίγνον Μιχαήλ τοῦ Καρβιοπούλου+ Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ός)... Des. ...Κοσμᾶς ἱερο(μόν)αχ(ος) ὁ Λαλάτζης μαρτ(υ)ρ(ῶν) ὑπ(έ)γ(ραψα). 92. L 52v-53r UB 93 [c. 1273] Inc. σίγνον Μιχαήλ τοῦ Καρβιοπούλου + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ός)... Des. ...καὶ Ἀνδρονίκου τοῦ Παπ(α)λεοντοπούλ(ου) καὶ ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν). 93. L 53r = A 33r UB 94 L 93 = A 45 [1250-1300] Inc. + Ἐν κ(υρί)ω Θ(ε)ῶ ἐποίησα διαθήκην... Des. …ἐν τῆ ἡμέρ(α) τῆς κρίσεως. 94. L 53r-v = A 3r-v UB 95 L 94 = A 46 [τέλος 13ου αἰ.] Inc. σίγνον Θεοδ(ώ)ρ(α) ἡ Θεοφιλάβα + Ἐγώ Θεοδώρα... Des. …ἡ ἀσφαλιστικῆ νὰ ἔχη τὸ στέργ(ον) καὶ βέβαιον. 95. L 53v = A 33v-34r UB 96 L 95 = A 47 [1300-1350, Νοέ.] Inc. σίγνον Γεωργ(ίου) τοῦ Γαυρᾶ + Ἐγώ Γεώργ(ιος) ὁ Γαυράς... Des. …καὶ Θεοδ(ώ)ρ(ου) τοῦ Ζεπύρου. Μην(ὶ) Νοεμβρ(ίω) εἰς τὰ ιε΄ 96. L 54r = A 34r-v UB 97 L 96 = A 48 [c. 1302] Inc. [σίγνον Θεοδώρα] ἡ Θεοφιλάβα + Ἐγώ Θεοδ(ώ)ρα ἡ Θεοφιλάβα... Des. ...καὶ Θεοδ(ώ)ρ(ου) τοῦ Χάλδ(η) (καὶ) ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν). 97. L 54r-v = A 34v-35r UB 98 L 97 = A 49 [1300-1350] Inc. + Ἐν ὑστέρω δὲ ἔφθασα ἐγὼ Θεοδ(ώ)ρ(α) ἡ Θεοφιλάβα... Des. Κατ(ὰ) μαρτ(υ)ρ(ίας) τῶν ἄνωθ(εν) γεγραμμέν(ων). 98. L 54v-55r = A 35r-v UB 99 L 98 = A 50 [Νοέ. 1344] Inc. σίγνον Γεωργ(ίου) τοῦ Γαυρᾶ / σίγνον Ἰω(άνν)ου τοῦ Μελιμάνη + Ἡμεῖς οἱ ἄνωθ(εν) σιγνογραφήσαν(τες)... Des. …τοῦ ἐκ Γαλίανας. (ἰνδικτιῶν)ος ιγ΄ μην(ὶ) Νοεμβρ(ίω) ἔτους ͵Ϛωνγ΄ 99. L 55r-56v = A 35v-38r UB 100 L 99 = A 51 [c. 1344, Δεκ.] Inc. σίγνον Ἀνυσί(ας) μοναχῆς τ(ῆς) Παπ(α)γενακόπ(ου)λ(ος) + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς καὶ τοῦ... Des. Κάλλιστος ἱερο(μόν)αχ(ος) μαρτύρ(ων) ὑπ(έ)γ(ραψα). 100. L 56v-57r = A 38r-v UB 101 L 100 = A 52 [1250-1300] Inc. σίγν(ον) Θεριανοῦ τοῦ Γιαλέα [Ἐ]ν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς (καὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. ...Θεοδ(ώ)ρ(ου) ἱερέ(ως), Γεωργί(ου) τοῦ Ζούζηλα (καὶ) ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν). 101. L 57r-v = A 38v-39r UB 102 L 101 = A 53(a) [τέλος 13ου αἰ.] Inc. σίγνον Μιχαὴλ τοῦ Τζερεκ(έ)ρ(η) [+Ἐ]γώ Μιχαὴλ ὁ Τζερεκέρ(ης)... Des. …τοῦ Μεγάλου Κομνηνού Μιχαὴλ ὁ Μουλτάτος 102. L 57v-59v = A 75v-76r UB 103 = ΠΚ 1 L 102 = A 96a [Ἰούλ. 1386] Inc. [Ἐκ τοῦ ἱεροῦ (καὶ) θείου χρυσοβούλου] ΕΛΕΩ Θ(ΕΟ)Υ ΕΝ Χ(ΡΙΣΤ)Ω... Des. …περιγράφομεν τοῦς τόπους, κατόνομα (και) περιορισμὸν 103. L 60r-62v = A 39v-43r UB 104 L 103 = A 54 [τέλος 13ου αἰ.] Inc. ΑI ΒΑΣΙΛΙΚΑΙ ΔΩΡΕΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑΝ ΠΕΡΙΛΗΨΙΝ... Des. …κατὰ τὴν τῆς ἀληθεί(ας) ἔνδειξιν 104. L 62v-64v = A 43r-46r UB 105 L 104 = A 55 [τέλος 13ου αἰ.] Inc. Εἰς τῶν Γενακάντ(ων). Ἡ γονικεία τ(ῆς) Πακουριανίν(ας)... Des. …εἰς Χαψήν ἐκεῖθεν τοῦ πιγαδίου κομάτ(ιν). 105. L. 64v UB 186 [16ος αἰ.] Inc. εγο ώ Θεοπευτον Κροκήρη... Des. ...κε τ(ου) Γεζη τι λεπρα. 106. L 65r-70v, 82r UB 106 [τέλος 13ου αἰ.] Inc. [Οὗτοι εἰσὶν οἱ κατ(ὰ) χώραν καὶ φυλὴν τὰ δημόσια ἐκτελοῦντες] Des. …Σπήλ(ιν) Εἰρή(ν)(ης) τ(ῆς) Κουντουπουλ(ος) πάντας τ(ῆς) μον(ῆς). 106a. L 66r Εγο ω παρασκεβας ο φιλαρετο ηρθα.

160

Giannis Mavromatis – Alexander Alexakis

107. L 71r-72v = A 69r-71v UB 107 L 107 = A 90 [1250-1300] Inc. + Κἀγὼ Θεοδώρητος ἱερομόναχος προειδὼς τὰ ἔργα ἃ εἰργασάμην... Des. Ὁμοί(ως) (καὶ) ἐγὼ Θεοδώρητ(ος) ἔγραψα (καὶ) ὑπ(έ)γ(ραψα). 108. L 72v-74v = A 71v-74r UB 108 L 108 = A 91 [1250-1300] Inc. + Καὶ τοῦτα εἰσὶν τὰ κομάτ(ια) τοῦ Σαπούα (καὶ) τὰ ἕτερ[α τῆς] μονῆς... Des. …ὅπου καὶ εὐρεθῶσιν ἵνα εἰσὶ τ(ῆς) μονῆς. 109. L 75r-v = A 8v-9r UB 109 L 109 = A 14 [24 Ἰουλ. 1415] Inc. [σί]γνον Παύ[λου]τοῦ Σούτου / [σίγνον] [Χριστοφόρου] τοῦ Φρυγάνου + Ἐν ὀνόματι τοῦ... Des. …τοῦ Μελιάνου Βασίλ(η) τοῦ Σαπούα, Κώνστα τοῦ Ζαχαριοπ(ού)λ(ου) : + 110. L 75v-76r=A 9r-v UB 110 L 110 = A 15 [1250-1300] Inc. σίγνον Ἰωαννάκ(η) τοῦ Ζιγανίτα + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς καὶ τοῦ... Des. …ὀχλῆσαι τὴν μονήν ἔ[ν]εκ(εν) τῆς τοιαύτ(ης) γῆς. 111. L 76r-v = A 9v-10r UB 111 L 111 = A 16 [Ἰούλ. 1254] Inc. σίγνον Νικηφόρου τοῦ Κάναρι + Τοῦτο τὸ ἀγαθὸν καὶ θεάρεστον... Des. …Λέοντος τοῦ Βουβαλ[ᾶ] μην(ὶ) Ἰουλ(ίω) ἔτους ͵Ϛψξβ΄ 112. L 76v-77r = A 10r-v UB 112 L 112 = A 17 [1250-1300] Inc. σίγνον Κων(σταν)τ(ί)ν(ου) τοῦ Κοτέρτζη + Κἀγὼ Κωνσταντ(ί)ν(ος)... Des. …καὶ τὸν Πρόδρομ(ον) ἀντίμαχον ἐν ἡμέρ(α) κρίσεως. 113. L 77r-v = A 11r-v UB 113 L 113 = A 18 [τέλος 13ου αἰ.] Inc. σίγνον Φωκᾶ ἱερέ(ως) τοῦ Τορνάρη + Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ π(ατ)ρ(ὸς)... Des. …Θεοδ(ώ)ρ(ου) τοῦ Ζιγανίτ(α) (καὶ) ἑτέρ(ων) πολλῶν 114. L 77v = A 11v-12r UB 114 L 114 = A 19 [τέλος 13ου αἰ.] Inc. σίγνον Μαρί(ας) τ(ῆς) Ψωμιαρόπ(ουλος) +Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ π(ατ)ρ(ὸς)... Des. Κατὰ μαρτυρ(ίας) Θεοδ(ώ)ρ(ου) ἱερέ(ως) τοῦ Μουτζάνη καὶ Γεώργ(η) τοῦ Ἀλεξοπ(ού) λ(ου): + 115. L 77v-79r = A 12r-14r UB 115 = ΠΚ 17 L 115=A 20 [Φεβρ. 1292] Inc. σίγνον παπ(ᾶ) Νικηφόρου τοῦ Κρομίδη / σίγνον Εἰρήν(ης) τ(ῆς) συμβίου αὐτοῦ Ἐν ὀνόματι τοῦ... Des. …Θεοδ(ώ)ρ(ου) τοῦ Σατρίκη (καὶ) ἑτ(έ)ρ(ων) πολλ(ῶν) μην(ὶ) Φευρουαρ(ίω) ἔτους ͵Ϛω΄ 116. L 79v-80r = A 14r-15r UB 116 L 116 = A 21 [c. 1270] Inc. σίγνον Ἀνδρον(ί)κ(ου) τοῦ Ῥωμανοπ(ού)λ(ου) + Ἐγώ Ἀνδρόνικος ὁ... Des. ...Μιχαήλ τοῦ Κασινπούρη (καὶ) πράκτωρες βασιλικοί ὅ τε Μέντελης (καὶ) οἱ ἕτ(ε) ρ(οι). 117. L 80r-v = A 15r-v UB 117 L 117 = A 22 [1250-1300] Inc. + Καθὼς προσῆλθεν ὁ ἠγούμενος ὁ Βαζελιώτης Θεόδουλος ἱερο(μόν)αχ(ος)... Des. … Ἀνδρέου ἱερέ(ως) τοῦ Χοντραλέστου, Κυριαζῆ τοῦ Μουγαλτᾶ (καὶ) Θωμᾶ. 118. L 81r UB 180 [1433] Inc. Μνήσθητι κ(ύρι)ε κ(αὶ) συγχώρησον τὴν ψυχήν τοῦ δούλου σου Ἰω(άννου) τοῦ Εὐγέ­ νη... Des. …δεῦτε οἱ εὐλογημένοι κ(αὶ) τὰ ἐξἧς ͵ϚϠμα΄ 119. L 81r = A 81v-82r UB 181 L 119 = A 103 [1564] Inc. + Καγῶ Θεόδ(ω)ρ(ος) τοῦ Μαστροιω(άν)νου δέδωκα... Des. Γραφεὺς Γεννάδιος ἀρχιθύτης, ἔτους ͵ζοβ΄ (ἰνδικτιῶνος) ζης 120. L 81v = A 82r-v UB 182 L 120 = A 104 [c. 1450] Inc. σήγνον Ἐγώ μοναχὸς Μαρνὰς Σιμέον ἐδοκα εἰς το... Des. … δορεά μου στέργον καὶ βέβεον. 121. L 82r = A 81r-v UB 183 L 121 = A 101 [1450-1500] Inc. Εν ὀνόματει του πατρος κ(αι) του ηου κ(αὶ) του αγηου πνέματος... Des. τό πός κανη ἔγραφόν ὁ μωἡσήν εἰς στὸ Βαζελον. 122. L 82v =A 81v UB 184 L 122=A 102 [τέλος 15ου αἰ.] Inc.+ Νηκόλ(ας) Καθηστός ἀφηἐρωσ(εν) τόπον...

Τα Acta της μονής Βαζελώνος στα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη

161

Des. …αὐτού κ(αὶ) τῶν γενη[τόρων αὐτοῦ] 123. L 82v UB 185 [τέλος 15ου αἰ., Ἰούλ.] Inc. +Μνήσθητι κ(ύρι)ε καὶ συγχώρησον τὴν ψυχήν τῆς δούλης σου Μακαρίας... Des. Μην(ὶ) Ἰουλ(ίω) (ἰνδικτιῶνος) [. . . . . . . .] 124. L 80v, 83r = A 15v UB 118 L 124 = A 23a [1250-1300] Inc. + Ἐν ὀνόματι... ἐγὼ Καλάνα ἡ Σπελιανιτόπ(ου)λ(ος)... κελία τὸ... (f. 83r) χωράφιν τὸ λαγχάνει... Des. …Θεόδωρος ἱερεύς ὡς τὸ ὕφος δηλοῖ μαρτυρῶν ὑπ(έ)γ(ραψα). 125. L 83v UB 119 [1250-1300] Inc. + Τοῦ παιδίου μου τοῦ παπ(ᾶ) Θεοδώρου ὁ υἱός καὶ ὁ... Des. …ἡ ἔξοδος παντοί(ων) είδῶν ἤ τοι με λαγχάνει ἀπὸ τὴν ὕλην 126. L 83v-84r = A 88r-89v UB 120 = ΠΚ 5 L 126 = A 108 [Ἰούν. 1367] Inc. + Ἔγκλησιν ἔθετο πρὸς ἡμᾶς ὁ καθηγούμ(εν)ος τ(ῆς) σεβασμίας καὶ... Des. …καὶ κριτής πάσης Ματζούκας (καὶ) ὀρφανοτρόφος Σεβαστός ὁ Πηλικάς 127. L 85r-v = A 89r-90r UB 121 = ΠΚ 6 L 127= A 109 [τέλος 14ου αἰ.] Inc. + Ἐξ ὁρισμοῦ τοῦ αὐθέντου μας τοῦ βασιλέ(ως) ἐμφανιζομένης τῆς παρούσης... Des. + Ἀλέξιος ὁ Καμαχηνὸ(ς) Προκόπιος ὁ Χαντζάμης. 128. L 85v-86r = A 90r-90v UB 122 L 128 = A 110 [τέλος 14ου αἰ., Αὔγ.] Inc. σίγνον παπ(ᾶ) Κωνσταντ(ί)ν(ου) τοῦ Πολίτ(η) / σίγνον Παύλ(ου) τοῦ Κασκαρά / σίγνον Μιχαὴλ τοῦ Ἀλιευτή + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς καὶ τοῦ υἱοῦ... Des. …ἀντίμαχον ἐν ἡμέρ(α) κρίσεως, Μην(ὶ) Αὐγούστω (ἰνδικτιῶνος) γ΄ 129. L 86r-87v = A 90v-92v UB 123 = ΠΚ 4a L 129 = A 111 [Μάιος 1415] Inc. σίγνον Μαργαρίτ(ας) τ(ῆς) Καλισόπ(ου)λ(ος) / σίγνον Καλῆς τ(ῆς) ἀδελφ(ῆς) αὐτ(ῆς) / σίγνον Βασιλείου τοῦ Ἀνπρώβη + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς καὶ τοῦ... Des. …κοντόσταύλος καὶ κεφαλὴ Παλαιοματζούκ(ας) Κωνστ(αντί)ν(ος) ὁ Τζανιχήτις 130. L 87v = A 92v UB 124 = ΠΚ 4b L 130 =A 112 [1415] Inc. + Τὰ (δὲ) κατ’ ὄνομ(αν) χωράφια τ(ῆς) Καλιεπόπουλος εἰσίν ταῦτα· Des. ἕτερον κομάτ(ιν) εἰς τοῦ Κουπιτζίου 131. L 87v-88v UB 125 = ΠΚ 8 [Μάιος 1382] Inc. + Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ θ(εο)ῦ καὶ πάντων τῶν ἁγί(ων)... Des. ...καὶ γραφεύς τ(ῆς) αὐτῆς ὑποθέσεως Σεβαστός ὁ Πηλινάς 132. L 88v-89r UB 126 = ΠΚ 9 [1408] Inc. + Καθότι ἐπέλεγεν Θεόδωρος ὁ Καλεπός Μιχαήλ τὸν Καλεπόν... Des. Ὁ δοὺξ Παλαιοματζούκας Κωνσταντ(ί)ν(ος) ὁ Χαμονομίτ(ης) 133. L 89r-v UB 127 = ΠΚ 10 [Ἰούν. 1388] Inc. + Ἐγὼ Παῦλος ὁ Δουβερίτης με τοὺς ἀδελφούς μου Φωκάν καὶ Ἰωαννάκην... Des. + Ὁ γραφεύς τοῦ ὕφους (καὶ) πριμμηκύριος Θεοδόσιος ὁ Συμενός ὑπ(έ)γ(ραψα), 134. L 89v-90v UB 128 = ΠΚ 12 [2 Ἰουν. 1384] Inc. σίγνον προταγῆς Γεωργ(ίου) τοῦ Χαψᾶ / σίγνον Χριστοφόρου τοῦ Χαψᾶ / σίγνον Δη­ μητρίου τοῦ Χαψᾶ / σίγνον Βασ[ιλείου] τοῦ Καστελίτ(η) / [σίγνον ........] τοῦ Χαψᾶ + Ἐν ὀνόματι τοῦ... Des. …καὶ Γεωργ(ίου) τοῦ Ρουκάνου (καὶ) ἑτέρ(ων) πολλ(ῶν). 135. L 90v-91r UB 129 = ΠΚ 13 [1350-1400] Inc. + Γεώργ(ιος) ὁ Χαψάς με τοὺς ἀδελφούς αὐτοῦ... Des. Γραφεύς τοῦ ὕφους Γεώργ(ιος) ὁ Ποπανθόπ(ου)λ(ος). 136. L 91r-v UB 130 [1350-1400] Inc. + Ὡς καθὼς καὶ ἐνεκάλεσε Λέων ὁ Μουτζάνης Des. Γραφεύς καὶ μάρτυς ἱερεύς ὁ Μουτζάνης. 137. L 91v UB 131 = ΠΚ 14 [1350-1400] Inc.+ Καθὼς καὶ ἐνεκάλεσ(εν) Θεόδωρος ὁ Καλεπὸ(ς) Μιχαὴλ τὸν Καλεπὸν... Des. + Κριταὶ τ(ῆς) ὑποθέσ(εως) Γεώργ(ιος) ὁ Σοῦτον (καὶ) Παῦλος ὁ Σοῦτον 138. L 92r-v UB 132 [1350-1400, Δεκ.] Inc. + Περὶ τοῦ χωραφίου τοῦ διακειμένου εἰς τὸ Παλαιαλώνην...

162

Giannis Mavromatis – Alexander Alexakis

Des. …Μιχαήλ ὁ Σοῦτον Κωνσταντίνος ὁ Πανάρετος ὑπ(έ)γ(ραψα) 139. L 92v-94v UB 133 = ΠΚ 2 [Ἰούλ. 1381] Inc. + Μιχαήλ ὁ Καλεπός ἔγκλησιν ἔθετο κατὰ Θεοδώρου τοῦ Τζαμιώτ(ου), λέγων... Des. + Ὁ σκευοφύλαξ Κωνσταντῖνος ὁ. Λαζαρόπουλος 140. L 95r-96r UB 134 = ΠΚ 3 [Σεπτ. 1415] Inc. Κρισιμόγραφον τοῦ Ἀνδρέα. Ὡς καθὼς κ(αὶ) ἐνεκάλεσεν Γεώργ(ιος) ὁ Ἀνδρέ(ας)... Des. + Ὁ δοὺξ Θεόδωρος ὁ Κισώρης. 141. L 96r-v = A 93r-v UB 135 = ΠΚ 15 L 141=A 113 [Σεπτ. 1431] Inc. + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. + Ὁ καθηγούμενος τοῦ Ζαβουλὼν κ(αὶ) γραφεύς Μακάριος ἱερομόναχος. 141a. L 96v + Εγραφὶν Αγαπη[τὸς] ὁ παουτζης ἔτους ͵ζ[. . . . .] β[. . . . . . . . .] 142. L 97r UB 136 [Ἀπρ. 1432] Inc. + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. Ἐν μην(ὶ) Ἀπριλλ(ίω) (ἰνδικτιῶνος) ι΄, ετ(ους) ͵ϚϠμ΄ 143. L 97r UB 137 [Ἀπρ. 1432] Inc. + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. Mηνὶ κ(αὶ) ἰνδικτιῶσι τοῖς ἀναγεγραμμένοις. 144. L 97r UB 138 [c. 1432] Inc. + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. ...ἀφέσ(εως) τ(ῶν) ἁμαρτιῶν μου κ(αὶ) τῶν γονέ(ων) μου. 145. L 97v-98r UB 139 [c. 1432] Inc. + Μνήσθητη κ(ύρι)ε καὶ συνχωρη την ψυχήν του δούλου σου Ιω(άννου) τοῦ Ζηγα­νή­ τα... Des. …η παιδαις και κληρονόμη ως ξεροκάπαλον. 146. L 98r UB 140 [Μάρτ. 1592] Inc. + Σιγνον Σοφρονιος + Καγό Σοφρόνηος ἰεροδιἀκῶν ὁ Τζαροῦγ(ας)... Des. …Σταυριανὸς Φηλάρετος, Χιονήος Καθηστος, Χροιστόδουλ(ος) [. . . . . . . .] 147. L 98v = A 93v, 81r UB 141 L 147 = A 114+A 100(b) [c. 1432] Inc. + Ἐν ὀνόματι του π(ατ)ρ(ὸ)ς και του υιού...εγο Βασίλης Λαλάτζης... Des. Ο δὲ γραφες και μαρτιρ(ας) ηγούμενος του Βαζελου ιερ(ομόν)αχ(ος) Λουκᾶς. 148. L 99r-100r = A 82v-84v UB 142 L 148 = A 105 [Ἰούν. 1433] Inc. + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ...[κα]γὼ Καλὴ ἡ Λαλατζόπ(ου)λ(ος)... Des. + Ὁ καθηγούμενος τοῦ Ζαβουλ(ὼν) Μακάριος ἱερο(μόν)αχ(ος) ἔγραψα κ(αὶ) ὑπ(έ) γ(ραψα), 149. L 100r-102v = A 84v-87v UB 143 L 149 = A 106 [1433] Inc.+ Τὰ δὲ κομάτια εἰσὶ ταῦτα· Des. …ἡ Εἰρήνη ἐπροικίσθη τὰ π(ατ)ρικά ἡμῶν εἰς τ(ὴν) Δανείαχαν 150. L 103r-104v = A 46r-47r UB 144 L 150 = A 56 [Νοέ. 1434] Inc. σίγνον Βασιλικ(ῆς) τῆς Πουχηντόπ(ου)λ(ος) / σίγνον Κων(σταντίνου) τοῦ υἱοῦ αὐτῆς / σίγνον Μανουὴλ τοῦ υἱοῦ αὐτῆς + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. Ὁ καθηγούμ(εν)ος τοῦ Ζαβουλ(ὼν) κ(αὶ) γραφεὺς τῆς τοιαύτης ὑφῆς Μακάριος ἱε­ ρο(μόν)αχ(ος) 151. L 104r-v = A 47r-v UB 145 L 151 = A 57 [15ος-16ος αἰ.] Inc.+ Κάγο παπά Γεόργής ο χοριἐπίσκοπό κε υγούμενός του Ζαβουλόν... Des. …Χ[ριστο]δουλος, Μακαριος υερομαναχος. 152. L 104v = A 47v-48r UB 146 = ΠΚ 15 L 152 = A 58 [15ος αἰ.] Inc. + Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ...ἐγὼ Κουρυς ο Τζερτεύβης... Des. Γραφευς κ(αὶ) μαρτηρας π(α)π(ᾶ) Φουκᾶς ὁ Τζερτευβης {μαρ} 153. L 104v-105r = A 48r-v UB 147 L 153 = A 59 [15ος αἰ.] Inc. + Κοσλάρης Χαμούρης [σίγνον] + Ἐν ονοματι του π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) τοῦ υἱοὺ... Des. Κατα μαρτιριας τον εκησε τίχὸντον + παπ(ᾶ) Σαβοῦλης παπ(ᾶ) Λ 154. L 105r = A 48v UB 148 L 154 = A 60 [15ος αἰ.]

Τα Acta της μονής Βαζελώνος στα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη

155.

156.

157.

158. 159. 160.

161.

162. 163. 164. 165. 166. 167.

168. 169.

163

Inc. + συγν(ον) Ροδάν(ας) της Μαρνόπ(ου)λ(ος) + Εν ονοματι τοῦ π(ατ)ρ(ό)ς κ(αὶ) τοῦ υἱοὺ... Des. ...εχε τὸν Τιμηον Προδρομον αντίμαχον ε L 105v-106r UB 149 [15ος αἰ.] Inc. + Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. Ὁ καθηγοῦμ(εν)ος τοῦ Τιμίου Προφίτου Προδρόμ(ου) κ(αὶ) Βαπτιστοῦ Ἰω(άννου) τοῦ Ζαβουλ(ὼν) Κοσμᾶς ἱερο(μόν)αχ(ος). L 106r = A 48v-49r UB 150 L 156 = A 61 [τέλος 15ου αἰ.] Inc. + Μνήστητι κ(ύρι)ε κ(αὶ) συνχώρι τὴν ψυχὴν του δουλου του θ(εο)ῦ Αλέξι του Κάρ­ μοῦτει... Des. …τον Πρώδρωμων βωειθων εν ιμέρα κρίσεως. L 106r, 105v = A 49r-v UB 151 L 157 = A 62 [15ος αἰ.] Inc. σηγνόν Μακαριου ἱερ(ομον)άχ(ου) τοῦ Κουνούκη{ς} +Ἐν οματι του π(ατ)ρ(ό)ς καὶ... Des. …Αδάμις, Λέως, Μαρνάς, Κοσλαρίς, Χαμούρις L 106v-107r UB 152 [21 Σεπτ. 1440] Inc. Ἐν ναινόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς (καὶ του υἱοῦ κ(αὶ) του ἁγίου πν(εύματο)ς... Des. Ἐν μηνὶ Σεπταιρήου εἰς τα κα΄ (ἰνδικτιῶνος) δ΄ ετους ͵ϚϠμθ΄ L 107r UB 153 [1440] Inc. + Κ(αὶ) πάλοι αἰδορίσατο εγῶ Ιω(άννης) ὁ Τζακαρόπου τοῦ γονικοῦ μου... Des. …τὸν Πρόδρομον αντήμαχον ἐν ιμέρα τῆς κρίσεος (ἰνδικτιῶνος) δ΄ L 107v UB 154 [1442] Inc. + Μ{μ}νή(σ)θ(η)τ(ι) κ(ύρι)ε καὶ συνχῶρη την ψυχὴν του δούλ(ου) Γεωργ(ίου) τοῦ Βαρενῆ... Des. …φωνην το δεῦτε οἱ ευλογιμενη κα τα εξῆς ἔτ(ους) ͵ϚϠν΄ (ἰνδικτιῶνος) ε΄ L 107v-108r = A 49v UB 155 L 161 = A 63 [1478] Inc. + Μνήσθητι κ(ύρι)ε καὶ συνχόρισον τ(ὴν) ψυχήν τοῦ δούλου σου Γεόργι τοῦ παπ(ᾶ) Ρωμανοῦ... Des. …Γραφευς Μακάριος ἱερωμ(όν)αχ(ος) ͵ϚϠπϚ΄ L 108v-110r UB 156+157a+157b [1450-1500] Inc. + Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ π(ατ)ρ(ὸς) καὶ τοῦ υἱοῦ Des. ...ὁ λογογράφως ἄρχον[. . . . . . . . . . . . ./. . . . . .]όπουλ[ος]. . . . . . L 108v-109r UB 107 [1704] Inc. Ἐν ωνόματι του π(ατ)ρ(ό)ς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ... Des. ἔτους ͵αψδ΄ καὶ Ἁποστόλου τοῦ Σιμελίτα L 110v UB 158 [15ος αἰ.] Inc. + Μνίσθητι κ(ύρι)ε καὶ συγχωρ(ει) τ(ην) ψυχήν τοῦ δούλ(ου) σου κυροῦ... Des. …μετὰ τὸν ἀγί(ων) δικαί(ων) ἐκεῖ καὶ αὐτὸς συναριθμίσει L 110v = A 49v-50r UB 159 L 165 = A 64 [Σεπτ. 1564] Inc. + Κατ(ὰ) μήνα Σεπέβρ(ιον) (ἰνδικτιῶνος) ηης, ἔτους ͵ζογ΄ ἡ μετριότ(ης) μου... Des. + Μητροπολίτ(ης) Τραπεζοῦντος [Μάξιμος] L 111r=A 50v UB 160 L 166 = A 65 [1448] Inc. + Μνήσθητ(ι) κ(ύρι)ε κ(αὶ) σὺνχώρ(ει) τ(ὴν) ψυχὴν τοῦ δούλ(ου) σ(ου)... Des. + [Ὁ καθηγού]μ(ε)νος τοῦ Ζαβουλ(ῶν) Μακάριος ἔτους ͵ϚϠνϚ΄ L 111v-112r UB 161 [1450-1500] Inc. + Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ θ(εο)ῦ καὶ πάντ(ων) τῶν ἁγί(ων) ἐγὼ Γεώργ(ιος) ὁ Χαλαμάνης... Des. Κατὰ μαρτυρί(ας) τῶν ἐκεῖσε τυχῶντων Λάζαρος ὁ Βα..... καὶ Χριστόφορ(ος) ὁ Κου­ νούκης L 112r = A 50v-51r UB 162 L 168 = A 66 [1478] Inc. + Εις το ώνομα τοῦ Χ(ριστο)ῦ κ(αὶ) πάντ(ων) των αγι(ων) ἐγό Γεόργιος ω Φράζης... Des. …Νηκηφόρος ο Χαλαμάνης καί Λεον ο Χαψας, Βασίλης ο Ξένον L 112v-113r = A 51r-52r UB 163 L 169 = A 67 [1450-1500] Inc. + Μνήσθητη κ(ύρι)ε κ(αὶ) συνχωρη τήν ψιχήν του δουλου σου Βασήλη του Ψωμιάρη...

164

Giannis Mavromatis – Alexander Alexakis

Des. [Γραφεὺς καὶ] μαρτηρας ηγούμ(εν)ος [τοῦ Ζαβουλῶ]ν [Ἰωάσα]φ [ἱερομόναχος] 170. L 113r-114r UB 164 [1450-1500] Inc. + Εἰς τω όνομα του π(ατ)ρ(ὸ)ς καὶ τοῦ υοῦ... Des. Μαρτηρ(ας) Βασίλη ο Πολήτες κε Ιω(άννης) ο Πωλιτες [. . .ε . . . . . .] 171. L 113v UB 188 [10 Ἰούν. 1694] Inc.+ Ἐνωνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ό)ς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ... Des. Ἔτους ͵αχϞδ΄, μηνὸς Ἱουνίου ι΄ 172. L 114r UB 189 [1694] Inc. Ἐνωνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ό)ς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ... Des. …σ(ωτη)ρία ἐμοῦ και τον γωνέον μου. ετους ͵αχϞδ΄ 173. L 114r UB 165 [τέλος 15ου αἰ.] Inc. Εἰς τῶ ὅνομα τοῦ π(ατ)ρ(ό)ς καὶ του υιοῦ... Des. Κατα μα[ρτυρ. . . . . . . .] 174. L 114v = A 52r UB 166 L 174=A 68 [15ος αἰ.] Inc. + Μνήσθητη κ(ύρι)ε καὶ συνχώρη την ψ[υ]χήν της δούλη σου Τηχερης τῆς Μα[ρ]κη­ ανάβας... Des. …ἐν ημερα κρησεο[ς . . . . . . . Κατ(ὰ)] μαρτιρ[ίας. . . . . . . . . 175. L 115r UB 167 [1400-1450] Inc.. . . . . . .] ἀφέσεως τῶν ἁμαρτιῶν μου καὶ οὐκ ἔχει ἄδιαν... Des. …καὶ πάλ[ιν. . . . . . . . . . . . ] ἔξει [. . . . . . . . . .] 176. L 115v-116r UB 168 [1432] Inc. [Ὡ]σατος ὁμολογω ἐγω Ἰω(άννης) ὁ Σαντήλης μετα της... Des. + Μαρτηρας πριμηκήρ Θεόδορος ω Ψαλ[ενὸς. . . . . . . . . Ἀντρόνηκος ο Τζακέρης κ(αὶ) Αντρ[. . . . . . . . . . .] Ετους ͵ϚϠμ. [?. . . . .] 177. L 116r UB 169 [c. 1450] Μνήσθητι κ(ύρι)ε [. . . . . . . . . . .] /2 Κώστα του Α/Δ[. . . . . . . . . .] /3 λευθέρη . [. . . . . . . . .] /4 δοκ[. . . . . . . . . . . . .] / [2-8 στίχοι] 178. L 116v-117r UB 170 [c. 1450] Inc. Ἐγὼ ο καθηγοῦμ(εν)ος τῆς σεβασμί(ας) [μο]νῆς τοῦ Τιμίου Προφήτ(ου)... Des. + Καθηγοῦμ(εν)ος τοῦ Ζαβουλ(ῶν) Μακάριος ἰἐρο(μόν)αχ(ος) 179. L 116v UB 190 [1702] Inc. + Καγὼ Γεώργης Πουλτης ὁ Κουνουκης ἔδωσα τὸν τόπον... Des. …ἔνεκα τουτου ἔγραψα καὶ ὑπεγραψα αψβ΄ 179. L 117r UB 171 [c. 1450] Inc. σύγ[νον] Κα[στοῦ Κωνσταντίνου] + Ἐγὸ Καστὸς Κωστάντίνον μετα πάσης βουλής... Des. …αντιμ(α)χ(ον). Μάρ[(τυρες). . . . . . . . .] 180. L 117v-118r = A 52r-v UB 172 = ΠΚ 19a L 180 = A 69a [1400-1450] Inc. + Μνήστιτι κ(ύρι)ε και συνχορη την ψηχην τον δουλον σου Γεοργη του Χαλαμάνη... Des. …ρότ(ης) ἠ πα[. . . . . . . . . . . . . . .] ἰδ[. . . . . . . . . . . . . .] 181. L 118v = A 94r UB 173 L 181 = A 115 [1400-1450] Inc. + Τοῦτα εἰσὶν τὰ διμόσια τοῦ Σαντ(ί)λ(η) ἤτει τοῦ Χάλονο(ς) εἰ Σατανένιξαν... Des. …Ἐξοτικόν είς τοῦ Καλαθᾶ σίτ(ου) ἥμισι [τριτάριν] 182. L 118v UB 174 [Ἰούν. 1574] Inc. [. . . . . . . .Ἰ]ουν(ίω) ἔτους ͵ζπϚ΄ (ινδικτιῶνος) Ϛ΄ ἐλθόν ἡ με[τριότης ἡμῶν]... Des. [. . . . . . . . . . . . . . . . . .] εμι [. . . . . . . . . . . . . . . . . .]γα 183. L 119r = A 94r-v UB 175 L 183 = A 116 [1449] Inc. + Μνήσθητ(ι) κ(ύρι)ε καὶ συνχώρ(ει) τ(ὴν) ψυχήν τοῦ δούλ(ου) σου Ἰω(άννου) τοῦ Στρατήγ(η)... Des. …ἔτους ͵ϚϠνζ΄ [.....Γρη]γόριος ὁ Λυκιτᾶς [.......] + Ὁ δὲ γραφε[ὺς........+ Ὁ καθηγού­ μενος.......] 184. L 119v = A 94v UB 176 L 184=A 117 [15ος αἰ.] Inc. + Το χοράφη τεδόκανε οἰ καλογέρι τὼ φράγκο τῶ γεὅρι στη Θέρισα... Des. …παπ(ά) Μιχάλ(ης) ὁ Κουνούκ(ης) [. . . . . . . . . .]ος Νανάκης [. . . . . . . . . .]

Τα Acta της μονής Βαζελώνος στα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη

165

185. L 120r UB 177 [τέλος 15ου αἰ.] Inc. Τα[. . . . . . . . . . . . . . . . . .] το Τζερεκ(έ)ρ(η).... Des. …σίτου ψωμ(ιά)ρ(ια) ς΄ (ἥμισυ) ὁ Πο- . . . .ερ(ης) σίτ(ου) [. . . . . .] 186. L 120r = A 95r-v UB 178 L 177=A 118 [1400-1450] Inc. + Περὶ τῆς ἐνέξεος Θεοδώρ(ου) Πολήτα, ὅπερ ἐνομεύετο... Des. …οὐκ έχι ἀδ[ειαν κανεὶς. . . . . . . . . .] Κατ(ὰ) μαρτυρί[ας. . . . . . . . . . .] τ[. . . . . . . . .] 187. L 120v UB 179 [1429] Inc. Κατ(ὰ) τὸν μῆνα Σεπτέβριον τοῦ ͵ϚϠλη΄ ἔτους... Des. [. . . . . . . . . . . . . . . . το]πικοί γέροντες τὰ [ἄγνωστος ἀριθμὸς σειρῶν ἔχει ἐκπέσει] 188. A 39r-v [?] Inc. ποτὲ τῶν καιρ(ῶν) ἐλθεῖν εἰς ἀνατροπ(ὴν) κ(αὶ) ἐμπόδισμὸν τῆς μονῆς... Des. …Σάββα τοῦ Καρφᾶ κ(αὶ) στρατιώτου Βασίλη τοῦ Παλατᾶ. 189. A 87r-87v [?] Inc. σίγνον Ἐλευθερίου τοῦ ΓρηγόρηἘν όνόματι τοῦ πατρὸς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ κ(αὶ) τοῦ... Des. …Γιατικιάρη Χαμουριότου, Μουράτ Χορτοκοπίτου κ(αὶ) Καραφούλου 190. A 95v-96r [1780] Inc. ͵αψπʹ Ἐν όνόματι τοῦ πατρὸς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ κ(αὶ) τοῦ ἁγίου Πνεύματος... Des. …Παστιάς, μάρτυς κ(αὶ) τὸν σταυρόν ἑγχαράξας ἱδιοχείρος + 191. A 96v-97r [Φεβρ. 1747] Inc.+ Ἐν ὀνόματι τοῦ π(ατ)ρ(ό)ς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. …διηνεκεῖς χρόνους καὶ καιροὺς ἐν ἔτει ͵αψμζ΄κατ(ὰ) μήνα Φευρουάρι(ων) 192. A 97r [Μάιος 1788] Inc.+ Ἐν ἐτει αωπη Μαΐου κα΄ ἔγιναν λογοτριβὲς κ(αὶ)... Des. …ὁποιος τα ανακατόνη τω δυο μοναστηρίων τὴν κατάραν. 193. A 97v-98r [1770] Inc. Ἐν ὀνόματι τοῦ πατρὸς κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. …ἐχουν τὸν μέγαν Προδρομον ἀντίμαχον ἐνιμέρα κρήσεος. 194. A 98r-v [Ὀκτ. 1790] Inc. ͵αψϞ + Ἐν ονόματι τοῦ πατρός κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ... Καγῶ Ἐλευθέριος ὁ Τελήκουσις... Des. …μητροπολίτου Σωφρονίου Ἀχταξίας κ(αὶ) δούλου τοῦ Τιμίου Προδρόμου 195. A 99r [?] Inc. Ἐν ονόματι τοῦ πατρός κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. …σπέντζην μησὸν γρόσιν ανκοδε χρηστως χρηστου ου μησεισθε δε ο στεκοντος κ(αι) διτει εγοντας. 196. A 100r-101r [1809] Inc. «Ἐνθάδε εἰς τὸν ἱερὸν κώδηκα γράφετ(αι) ὁ ἀπὸ τὶς 1809 Σεπτεμβρ(ίου) ὁ ἐκ βά­θρων ... Des. ...θείαν παρασχεῖν τὴν αὐτοῦ βασιλείαν. 197. A 101v [1818] Inc.+ Ἐν ονόματι τοῦ πατρός κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ... Des. …καθηγουμένου Παϊσίου ἱερομονάχου κατὰ τὸ ͵αωιη΄ ἔτος.

Τέλος στα κατάλοιπα του Παναγιωτάκη βρίσκεται και ένας φάκελλος μεγάλου με­ γέθους, στον οποίο περιέχεται η βασική βιβλιογραφία ώς τα μέσα της δεκαετίας του 1980, καθώς και σχεδιάγραμμα της μονής σε κλίμακα με κάθετη τομή. Σε ένα τρίτο φάκελλο βρίσκονται επίσης φωτογραφίες από το χειρόγραφο L. Ανακεφαλαιώνοντας τα όσα είπαμε παραπάνω, και παρά τις επιμέρους επιφυλά­ ξεις που πιθανότατα θα διατυπωθούν για ορισμένες απόψεις και επιλογές του Ν. Μ. Παναγιωτάκη, ως προς την έκδοση των εγγράφων της μονής Βαζελώνος, το κείμενο που ετοίμαζε δεν μπορούμε ασφαλώς να το αγνοήσουμε. Μία πρώτη αξιολόγηση των δύο χειρογράφων (L, Α), αλλά και των ώς τώρα εκδόσεων των εγγράφων της

166

Giannis Mavromatis - Alexander Alexakis

μο­νής Βαζελώνος, στην οποία μπορούμε να προβούμε με βάση την έκδοση που ετοίμαζε ο Παναγιωτάκης, όπως φαίνεται και από το έγγραφο που παραθέτουμε στο Παράρτημα, μας οδηγεί στα ακόλουθα προκαταρκτικά συμπεράσματα: (α) το χφ. L είναι η σημαντικότερη και πλέον αξιόπιστη πηγή για όλα τα κείμενα, εκτός από τα 10 μεταγενέστερα έγγραφα, μοναδική πηγή των οποίων είναι το χφ. Α, και (β) το χφ. Α, μολονότι εξομαλύνει γλωσσικά το κείμενο των εγγράφων του χφ. L (και κατά συνέπεια το απομακρύνει από το αρχικό), βοηθά σε ορισμένες πε­ ριπτώσεις στην αποκατάστασή του, ιδίως στα σημεία που λόγω φθοράς το κείμενο είναι δυσανάγνωστο. Θα ήταν λοιπόν ευχής έργο να προχωρήσει η έκδοση αυτή και, ει δυνατόν, με τη συνεργασία/βοήθεια όσων κατά καιρούς ασχολήθηκαν ή εξε­ δήλωσαν το ενδιαφέρον τους για τα σημαντικά αυτά έγγραφα.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ἔγγραφο 13 μονῆς Βαζελῶνος Sigla: L 13, f. 6v, A f. 4v-5r , K=ΠΚ 7 (σ. 80). [+Ε]ἰς τὸ ὄνομα τοῦ Θ(εο)ῦ κ(αὶ) πάντ(ων) τ(ῶν) ἀγί(ων). /2 Ὡς καθ(ώς) κ(αὶ) ἐσινεβιβάσταμ(εν) ἐγῶ ὁ ηγούμενος /3 Βλάσιος ἰερο(μόν)αχ(ος) τοῦ Ζαβουλῶν μετὰ ἐσ(ὲν) Κυ/4ριαζὴν τ(ῶν) Καμαχενὸν, ὁ κε γαυρῶν τ(ῆς) Λαζογια/5νίνας, ἐπίρα ἀπ’ αὐτ(ῶν) χοράφιον τὸ λεγόμ(εν)ον /6 [τὴν] Κυρὰν κ(αὶ) ἔδοκα κ(αὶ) ἐγῶ αὐ(τῶν) τὸ λορὶν τὸ ἐνένι εἰ[ς] /7 τὸ ἀλόνην τῆς Λαζογιἀνίνας τὸ ὅπερ ἔχει ὁ Πρό/8δρομος ἀπὲ τὸν Γεώρ(γιον) τὸν Νομικῶ (καὶ) οὐκ ἔχει ἄδιαν /9 ποτὲ τὸν κερὸν ἐνοχλήην ὁ εἰς τὸν ἕτερον (καὶ) ὁ τοῦτο β(ου)/10λόμ(εν)ος πρόστιμ(ον) ὑποκύσεται ἐν τῶ βασιλικῶ β[ε]/11στιαρίω ἄσπρ(α) φ΄. Κατὰ μαρτιρί(ας) τῶν ἐκεῖσε τ[υ]/12χόντ(ων) μαρτύρων Γεδεὸν ἱερο(μον)άχ(ου) (καὶ) Ἀκακίου /13 καὶ Λεοντίου μοναχοῦ (καὶ) Βασιλίου τὸν Χαψὰ (καὶ) Θερ[ιανοῦ] /14 τοῦ Τζαρούα κ(αὶ) Μιχαὴλ τοῦ Χαλαμάνη (καὶ) ἐτέρ(ων) πο[λλῶν] /15 + Γραφεὺς κ(αὶ) μάρτυρας Μιχαὴλ ὁ Φράνκος

1 Εἰς – ἀγίων om. A ὄνομαν Κ ἁγίων Κ   2 ἐσυνεβηβάσθη Α: συνεβιβάστημεν Κ ἐγὼ    ὁ ἡγούμενος Κ: ὁ ἡγούμενος Α    3 ἱερο- ΚΑ τοῦ Ζαβουλῶν om. K: τοῦ βαζελοῦ Α    μετ’ ἐσὲν Κ: μὲ τὸν Α     4 ὁ καὶ Κ: τὸν Α γαμβρὸν ΚΑ    Λαζογιάννινας Κ: λαζοϊωαννήν(ας) Α    5 ἐπῆρα Κ: ἐπῆρεν ὁ ἡγού­μενος Α    ἀπ’ αὐτὸν χωράφιν Κ: χωράφιν Α    6 ἔδωκα Κ: ἔδωκεν Α    καὶ ἐγὼ (εἰς) αὐτὸν τὸ λωρὶν τὸ ἔνι Κ: αὐτῷ τὸ λορὶν τὸ εἶναι Α   7 ἀλῶνιν ΚΑ   Λαζογιάννινας Κ: λαζοϊωαννίν(ας) Α τὸ ὅπερ ἔχει: τὸ εἶχαν Α    ὁ Πρόδρομος: οἱ καλογέροι τῆς μονῆς Α    8 ἀπὸ Α   νομικὸν ΚΑ    ἄδειαν ΚΑ   9 τῶν καιρῶν Κ: καιρὸν Α    ἐνοχλεῖν Κ    ὁ εἷς Κ: εἷς Α    τὸν: τὸ Κ   10 πρόστιμον: πρόστεμοι Α   ὑποκείσεται ΚΑ   11 μαρτυρίας Κ: μάρτυρας Α   12 μαρτύρων om. A   Γεδεὼν Κ: γεδεοῦ Α   post Ἀκακίου add. ἱερομονάχου Κ: add. μοναχοῦ Α    13 λέου Α Βασιλείου τοῦ ΚΑ   Χαψᾶ ΚΑ Θεοδώρου ΚΑ    14 τζαροῦα Α: Τζαράου Κ   Γαλαμάνη Κ post πολλῶν add. Ἔτους ͵Ϛψξδ΄ Κ    15 φράγκος Α: Φραγκοπούλου Κ.

ΑΓΙΟΣ ΝΗΦΩΝ, ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ Απο τον Μωρέα εις την αχρίδα AIMILIOS D. ΜAVROUDIS / THESSALONIKI Γιὰ τὴν ἀνασύνθεση τῆς ζωῆς καὶ τῆς δράσεως τοῦ ἁγίου Νήφωνος, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, βασικὴ πηγὴ ἀποτελεῖ ὁ Βίος του, ὁ ὁποῖος ἔχει γραφτεῖ ἀπὸ τὸν μαθητή του ἱερομόναχο Γαβριήλ. Ὁ Γαβριήλ, γιὰ τὴν ἐθνικότητα τοῦ ὁποίου μὲ τὰ ὑπάρχοντα στοιχεῖα μόνον ὑποθέσεις εἶναι δυνατὸν νὰ διατυπωθοῦν, ὑπῆρξε μοναχὸς στὴν Μονὴ Καπρούλη καὶ σημαντικὴ μορφὴ τῆς ἐποχῆς του. Μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1515-1539 χρημάτισε πέντε φορὲς πρῶτος τοῦ Ἁγίου Ὄρους,1 καὶ ἐπίσης, ἀπὸ ὅσο γνωρίζουμε, εἶναι ὁ ἕνας ἀπὸ τοὺς δύο πρώτους ποὺ ἔφεραν τὸν τίτλο τοῦ «πατριαρχικοῦ πρωτοσυγκέλλου». Δυστυχῶς τὸ πρωτότυπο τοῦ Βίου ποὺ συνέγραψε δὲν ἔχει διασωθεῖ. Σήμερα μᾶς εἶναι γνωστὴ μία μόνον μεταγενέστερη διασκευή του σὲ ἁπλούστερη γλῶσσα· πρόκειται γιὰ παράφραση καὶ συντομευμένη μορφὴ τοῦ κειμένου τοῦ Γαβριήλ, ὅπως προκύπτει σαφῶς ἀπὸ σχετικὸ χωρίο, τὸ ὁποῖο προέρχεται ἀπὸ τὸν ἀνώνυμο διασκευαστὴ καὶ παραδίδεται στὸ πρῶτο μέρος τῆς

1

Γιὰ τὸν Γαβριὴλ ὡς πρῶτον βλ. J. Darrouzès, Liste des prôtes de l’Athos, στό: Le millenaire du Mônte Athos, 963-1963. Études et Mélanges, τ. 1. Chevetogne 1963, 439-440 (τὸν θεωρεῖ σλαβικῆς καταγωγῆς)· Δ. ΠΑΠΑΧΡΥΣΑΝΘΟΥ, Ὁ ἀθωνικὸς μοναχισμός. Ἀρχὲς καὶ ὀργάνωση. Ἀθήνα 1992, 388-393 (στὴν σ. 392, σημ. 230, σημειώνεται, μᾶλλον ὀρθά, ὅτι «εἶναι δύσκολο νὰ πεῖ κανεὶς ἂν ὁ Γαβριὴλ ἦταν Σλᾶβος, ποὺ ἤξερε καλὰ ἑλληνικά, ἢ Ἕλληνας, ποὺ γνώριζε τὰ σλαβικά»)· Κ. ΧΡΥΣΟΧΟΪΔΗΣ, Παραδόσεις καὶ πραγματικότητες στὸ Ἅγιον Ὄρος στὰ τέλη τοῦ ΙΕ´ καὶ στὶς ἀρχὲς τοῦ ΙΣΤ´ αἰῶνα. Ἀθωνικὰ Σύμμεικτα 4 (1997) 111, 114 καὶ 128-131 (διατυπώνεται ἡ ὑπόθεση ὅτι ὁ Γαβριὴλ εἶχε σλαβικὴ καταγωγή), καὶ Κ. ΠΑΥΛΙΚΙΑΝΩΦ, Σλᾶβοι μοναχοὶ στὸ Ἅγιον Ὄρος ἀπὸ τὸν Ι´ ὣς τὸν ΙΖ´ αἰῶνα. Θεσσαλονίκη 2002, 42-45 γιὰ τὴν Μονὴ Καπρούλη, καὶ εἰδικότερα 44 γιὰ τὸν Γαβριὴλ τὸν ὁποῖον θεωρεῖ Σέρβο· γιὰ τὸν Γαβριὴλ ὡς πρῶτον βλ. κυρίως 156-157 καὶ 268-269 (ὅπου γίνεται λόγος καὶ γιὰ τὴν καταγωγή του), ἀλλὰ καὶ ἀλλοῦ, ὅπου καταγράφονται ἔγγραφα μὲ τὴν ὑπογραφή του. Σχετικὰ μὲ τὸ θέμα τῆς ἐθνικότητος τοῦ Γαβριὴλ βλ. καὶ τὶς ἀπόψεις ἄλλων μελετητῶν ποὺ μνημονεύει ὁ Ρ. S. Nasturel, Recherches sur les rédactions gréco-roumaine de la “Vie de Saint Niphon II, patriarche de Constantinople“. RÉSΕE 5 (1967) 45. Γιὰ τὸν Γαβριήλ, ὡς συγγραφέα τοῦ Βίου τοῦ ἁγίου Νήφωνος, βλ. ἀκόμη Nasturel, ibid. 42 καὶ 45-47 (: «Le prôtos Gabriel et la langue de l’ original de la vie de Niphon»)· Α. ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Νήφων Β´: Πελοποννήσιος, οἰκουμενικὸς πατριάρχης καὶ ἐθνικὸς ἅγιος τῶν Ρουμάνων. Βυζαντιναὶ Μελέται 5 (1993) 506· ΣΤΟΝ ΙΔΙΟ, Σχετικὰ μὲ τὴ χρονολόγηση τῆς δεύτερης καὶ τῆς τρίτης ἐκλογῆς τοῦ Νήφωνος Β´ στὸν οἰκουμενικὸ θρόνο, στό: ΙΔ´ Πανελλήνιο Ἱστορικὸ Συνέδριο (28-30 Μαΐου 1993) — Πρακτικά. Θεσσαλονίκη 1994, 126· Μ. Γ. ΤΡΙΤΟΣ, Ὁ ἀπὸ Θεσσαλονίκης Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Νήφων ὁ Β´, ἀναδιοργανωτὴς τῆς μητροπόλεως Οὐγγροβλαχίας. Βελλᾶ 2 (2003) 347, κ.ἄ.

168

Aimilios D. Mavroudis

παραπάνω διασκευῆς:2 Καὶ διὰ νὰ πληροφορηθῇ ὁ καθένας, ὅτι ταῦτα πάντα εἶναι ἀληθέστατα καὶ ἀναντίῤῥητα, ἂς ἀκούσῃ μετὰ προσοχῆς καὶ εὐλαβείας τὸν παρόντα γλυκύτατον καὶ ψυχωφελέστατον αὐτοῦ βίον, τὸν ὁποῖον ὄχι ἡμεῖς ἀφ᾿ ἑαυτῶν συνε­ γράψαμεν, ἀλλ᾿ ἐρανίσθημεν αὐτὸν ἀπὸ τὰ ὑπομνήματα, ὁποῦ συνέγραψεν ἐπάνω εἰς τὴν ζωὴν τοῦ ἁγίου τούτου ὁ πανοσιώτατος ἐν ἱερομονάχοις κὺρ Γαβριὴλ ὁ κατὰ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον3 χρηματίζων πρῶτος τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ἄνδρας ἐστολισμένος ἀληθῶς μὲ πρᾶξιν καὶ θεωρίαν. Ὡς συγγραφέας τοῦ ἀρχικοῦ Βίου μνημονεύεται ὀνομαστικὰ ὁ Γαβριὴλ καὶ σὲ ἕνα ἀκόμη χωρίο τῆς σωζομένης ἑλληνικῆς διασκευῆς:4 Ἀλλὰ ποῖος νοῦς, ἀδελφοί μου ἐν Χριστῷ, εἶναι ἱκανός, λέγει ὁ ἱστορήσας καὶ γράψας τὸν βίον καὶ τὴν γλυκυτάτην ταύτην διήγησιν τοῦ ἁγίου ὁ τότε5 ὁ πρῶτος τοῦ Ὄρους, λέγω κὺρ Γαβριήλ,6 περὶ τοῦ ὁποίου εἴπομεν εἰς τὴν ἀρχήν, ἐνῶ λίγο παρακάτω γίνεται καὶ πάλι μνεία του, χωρὶς ὅμως ἄμεση ἀναφορὰ στὸ ὄνομά του:7 Εἶδα ὀφθαλμοφανῶς, λέγει ἐκεῖνος ὁποῦ ἔγραψεν τὸν παρόντα βίον τοῦ ἁγίου [sc. ὁ πρῶτος Γαβριήλ], περὶ οὗ προείπομεν.8 Ἡ διασκευασμένη μορφὴ τοῦ Βίου σώζεται σὲ δύο χειρόγραφα, ἀποκείμενα στὴν βιβλιοθήκη τῆς ἁγιορειτικῆς Μονῆς Διονυσίου. Πρόκειται γιὰ τὰ χειρόγραφα Ἀθων. Διονυσίου 661 (18ου αἰῶνα), φφ. 19-699 καὶ 716 (19ου αἰῶνα), φφ. 1-59,10 τὰ ὁποῖα προφανῶς γράφτηκαν γιὰ χρήση ἀπὸ τοὺς πατέρες τῆς ἐν λόγῳ μονῆς· αὐτὸ διαφαίνεται α) ἀπὸ τὸ εἰσαγωγικὸ τμῆμα τοῦ Βίου:11 Ὢ πόσον ἀληθὴς κληρονόμος τούτου τοῦ προφητικοῦ ῥητοῦ ἐστάθη ὁ ἐν ἁγίοις θεοφόρος πατὴρ ἡμῶν Νήφων, ὁ παρ᾽ ἡμῶν ἑορταζόμενος σήμερον … τῶν πατριαρχῶν τὸ καύχημα καὶ τῆς καθ᾿ ἡμᾶς ταύτης ἱερᾶς καὶ βασιλικῆς μονῆς τὸ μέγα καὶ ἀξιοπρεπὲς σεμνολόγημα καὶ β) ἀπὸ τὸν

Βλ. Βίος 32, 4-12 Grecu (ὅπως σημ. 13). Σημειώνω ἐδῶ ὅτι διορθώνω σιωπηρὰ κάποια ὀρθογραφικὰ ἀβλεπτήματα ποὺ ἐντοπίζονται στὸ παρατιθέμενο χωρίο, ὅπως π.χ. στὴν σ. 32, 6 Grecu, ὅπου ὑπάρχει τὸ ἐσφαλμένο εὐβλαβείας (ἀντὶ εὐλαβείας), καὶ στὴν σ. 32, 7 Grecu, ὅπου ἐντοπίζεται τὸ ἐπίσης λανθασμένο τό (ἀντὶ τόν [sc. τὸν βίον]). Τὴν ἴδια πρακτικὴ ἀκολουθῶ καὶ σὲ ἄλλα χωρία τὰ ὁποῖα ἀξιοποιοῦνται στὸ παρὸν μελέτημα καὶ στὰ ὁποῖα ὑπάρχουν παρόμοια λάθη. Γιὰ τὴν χειρόγραφη παράδοση καὶ τὴν ἔκδοση τοῦ Βίου αὐτοῦ βλ. παρακάτω, τὴν βιβλιογραφία ποὺ καταγράφεται στὶς σημ. 9, 10 καὶ 13. 3 Δηλαδὴ κατὰ τὸν καιρὸ τῆς συγγραφῆς τοῦ Βίου. Τὸ ἴδιο σημαίνει καὶ τὸ τότε τοῦ ἑπομένου χωρίου. 4 Βλ. Βίος 110, 3-7 Grecu. 5 Βλ. σημ. 3. 6 ὁ τότε ὁ πρῶτος τοῦ Ὄρους, λέγω κὺρ Γαβριήλ] leg. ὁ τότε πρῶτος τοῦ Ὄρους, λέγω ὁ κὺρ Γαβριήλ. 7 Βλ. Βίος 110, 22-23 Grecu. 8 Ὁ Γαβριὴλ ὡς συγγραφέας τοῦ Βίου μνημονεύεται καὶ στὸν τίτλο τῆς ρουμανικῆς παραλλαγῆς, γιὰ τὴν ὁποία θὰ γίνει λόγος λίγο παρακάτω. 9 Γιὰ τὸ χφ. αὐτὸ βλ. μον. ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΑΤΗΣ, Συμπληρωματικὸς κατάλογος ἑλληνικῶν χειρογράφων ῾Ιερᾶς Μονῆς Διονυσίου Ἁγίου Ὄρους. ΕΕΒΣ 27 (1957) 248-249. Οἱ διαφορετι­ κοὶ ἀριθμοὶ μὲ τοὺς ὁποίους μνημονεύουν τὸ χφ. αὐτὸ ὁ Grecu καὶ ὁ μον. Εὐθύμιος ὀφείλονται προφανῶς σὲ ἀλλαγὴ τῆς ἀριθμήσεως τοῦ χειρογράφου. Βλ. καὶ σημ. 13. 10 Γιὰ τὸ χφ. αὐτὸ βλ. μον. ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΑΤΗΣ (ὅπως σημ. 9) 256 (ὁλόκληρο τὸ χφ. περιέχει μόνο τὸν Βίον τοῦ ἁγίου). Γιὰ τὸν διαφορετικὸ ἀριθμὸ ποὺ δίνουν γιὰ τὸ χφ. αὐτὸ ὁ Grecu καὶ ὁ μον. Εὐθύμιος ἰσχύει ὅ,τι καὶ γιὰ τὸ προηγούμενο. Βλ. καὶ σημ. 13. 11 Βλ. Βίος 28, 14-20 Grecu. 2

Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως

169

τίτλο τοῦ Βίου στὸ χφ. 661:12 Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν νήφωνος ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως ἀσκήσαντος ἐν τῷ ἀγιόνυμων [sic] ὄρος τοῦ ἄθω ἐν τῇ καθ᾿ ἡμᾶς μονῇ τοῦ ἁγίου Διονυσίου τοῦ ἐν τῷ μικρῷ ἄθωνι. Τὰ παραπάνω χειρόγραφα, οἱ περιγραφὲς τῶν ὁποίων δὲν ὑπάρχουν στὸν σχετικὸ κατάλογο τοῦ Σπ. Λάμπρου, ἐντοπίσθηκαν τὸν Ἰούνιο τοῦ 1929 ἀπὸ τὸν Vasile Grecu, καθηγητὴ τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Βουκουρεστίου, καὶ ἀποτέλεσαν τὴν βάση γιὰ τὴν κριτικὴ ἔκδοση τοῦ κειμένου, ἡ ὁποία ἔγινε ἀπὸ τὸν ἴδιο.13 Σημαντικότερο κρίθηκε ἀπὸ τὸν ἐκδότη τὸ χφ. Διονυσίου 716 (Β), ἐπειδὴ «αὐτὸ παραδίδει καλλίτερο καὶ μὲ λιγότερες ἐπεμβάσεις κείμενο σὲ σχέση μὲ τὸ Διονυσίου 661 (Α)», ἐνῶ τὸ χφ. Διονυσίου 661 χρησιμοποιήθηκε ἐπικουρικά.14 Πρέπει ὅμως νὰ σημειωθεῖ ὅτι, ἐξ αἰτίας τῆς ἰδιόμορ­ φης παραδόσεως τοῦ Βίου, ὁ ἐκδότης γιὰ τὴν κριτικὴ ἀποκατάσταση τοῦ κειμένου ἔλαβε ἐπὶ πλέον ὑπ᾿ ὄψιν τὸν Βίον τοῦ ἁγίου, ὁ ὁποῖος περιέχεται στὸ Νέον Ἐκλόγιον τοῦ Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτη,15 τὴν ἀρχαία ρουμανικὴ μετάφραση τοῦ Βίου16 καὶ τὸ ρουμανικὸ χφ. 3373 (ἔτ. 1789) ποὺ γράφτηκε ἀπὸ τὸν ἱερομόναχο Βενιαμὶν καὶ ἀπόκειται στὴν Μονὴ Νeamţ.17 Κρίνοντας ὁ Grecu τὴν θέση τῆς ἐκδεδομένης ἑλληνικῆς παραλλαγῆς στὴν παράδοση τοῦ κειμένου τοῦ Βίου ἀποφαίνεται ὅτι αὐτὴ κατέχει «μία ἐνδιάμεση θέση μεταξὺ τῆς ρουμανικῆς παραλλαγῆς καὶ τοῦ κειμένου ποὺ περιέχεται στὸ Νέον Ἐκλόγιον».18 Ὁ ἴδιος μελετητὴς τοποθετεῖ τὴν συγγραφὴ τοῦ ἀρχικοῦ Βίου, αὐτοῦ δηλαδὴ ποὺ προῆλθε ἀπὸ τὴν γραφίδα τοῦ Γαβριήλ, στὸ ἔτος 1517.19 Ὅσον ἀφορᾶ τὴν παράδοση τοῦ ἑλληνικοῦ κειμένου ἀξίζει νὰ γίνει λόγος ἐδῶ καὶ γιὰ ἕναν ἀκόμη Βίον τοῦ ἁγίου Νήφωνος, ὁ ὁποῖος παραδίδεται στὸ χφ. Μετεώρων, Βαρλαάμ 132 (ἔτ. 1783), 47-7320 καί, κατὰ τὸν Ν. Ἀ. Βέη, «ἔχει συντεθεῖ … ἐν 12 Βλ. χφ. Διονυσίου 661, φ. 19r. Πρβ. καὶ μον. ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΑΤΗΣ (ὅπως σημ. 9) 248. 13 Βλ. V. Grecu, Viaţa sfântului Nifon, o redacţiune grecească inedită, editată tradusă şi însotită cu o introducere. / Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ἁγίου Νήφωνος, Ἀνέκδοτος παράφρασις νῦν τὸ πρῶτον ἐκδιδομένη καὶ εἰς ῥουμανικὴν γλῶσσαν μεταφραζομένη. Βucureşti 1944. Γιὰ τὴν χειρόγραφη παράδοση τοῦ Βίου βλ. Ν. Μ. ΡOPESCU, Νifon II, patriarhul Constantinopolului, Αnalele Academiei Române, Serie ΙΙ. Μemoriile Sectiei Istorice, 19, 46 (1914) 739-760· Nasturel (ὅπως σημ. 1) 41-75, καθὼς καὶ ὅσα σημειώνει ὁ Grecu, ibid. 4 (ὅπου τὰ sigla τῶν χφφ.) καὶ 13 κ.ἑ. Πρέπει νὰ διευκρινισθεῖ ὅτι τόσο ὁ Grecu ὅσο καὶ ὁ Nasturel καταγράφουν τὸ χφ. Διονυσίου 661 (18ου αἰῶνα) μὲ τὸν ἀριθμὸ 610 (ἔτ. 1754) καὶ τὸ Διονυσίου 716 (19ου αἰῶνα) μὲ τὸν ἀριθμὸ 715 (18ου αἰῶνα). Βλ. ἐπίσης ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Χρονολόγηση (ὅπως σημ. 1) 126, σημ. 7· πρβ. καὶ ΤΡΙΤΟΣ (ὅπως σημ. 1) 347. Γιὰ τὴν ἔκδοση τοῦ Grecu βλ. καὶ ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Νήφων Β´ (ὅπως σημ. 1) 506, σημ. 3. 14 Βλ. Grecu (ὅπως σημ. 13) 176. 15 Βλ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ, Νέον ᾿Εκλόγιον περιέχον Βίους ἀξιολόγους διαφόρων ἁγίων καὶ ἄλλα τινὰ ψυχωφελῆ διηγήματα ἐκλεχθὲν ἐκ πολλῶν καὶ διαφόρων βιβλίων καὶ εἰς ἁπλῆν φράσιν μεταγλωττισθέν. Βενετία 1803, 333-346. 16 Ἔκδ. Simedrea· βλ. παρακάτω, σημ. 27. 17 Βλ. Grecu (ὅπως σημ. 13) 4. 18 Βλ. Grecu (ὅπως σημ. 13) 176. 19 Βλ. Grecu (ὅπως σημ. 13) 176. 20 Γιὰ τὸ χφ. αὐτὸ βλ. Ν. Α. ΒΕΗΣ, Τὰ χειρόγραφα τῶν Μετεώρων. Κατάλογος περιγραφικὸς τῶν χειρογράφων κωδίκων τῶν ἀποκειμένων εἰς τὰς μονὰς τῶν Μετεώρων (ἐκδιδόμενος μὲ ἐπιμέλεια τοῦ Δ. Σοφιανοῦ), τ. 2. Τὰ χειρόγραφα τῆς Μονῆς Βαρλαάμ. Ἀθῆναι 1984, 144-146. Βλ. καὶ Nasturel (ὅπως σημ. 1) 47-51 («La vie de Niphon d’aprés le manuscrit des Météores»)·

170

Aimilios D. Mavroudis

περιλήψει ἐξ ἀρχαιοτέρων καὶ δὴ τοῦ Γαβριήλ, πρώτου τοῦ Ἁγίου Ὄρους».21 Τὸν παραπάνω κώδικα ὁ Βέης τὸν θεωρεῖ αὐτόγραφον τοῦ ἐπισκόπου Σταγῶν Παρθενίου († Μάρτ. 1784), στὸν ὁποῖον ἀποδίδει καὶ τὴν σύνθεση τοῦ ὑπὸ συζήτηση Βίου.22 Σχετικὰ ὅμως μὲ τὶς ἀπόψεις αὐτὲς τοῦ Βέη τόσο γιὰ τὸν τρόπο συνθέσεως τοῦ Βίου τῶν Μετεώρων ὅσο καὶ γιὰ τὸν συντάκτη του πρέπει νὰ γίνουν οἱ ἀκόλουθες παρατηρήσεις: α) Μὲ τὴν φράση «ἔχει συντεθεῖ … ἐν περιλήψει ἐξ ἀρχαιοτέρων καὶ δὴ τοῦ Γαβριήλ …» ὑπονοεῖται προφανῶς ὅτι ὁ συντάκτης τοῦ Βίου τῶν Μετεώρων χρησιμοποίησε καὶ ἄλλες πηγὲς πλὴν τοῦ κειμένου ποὺ ἔγραψε ὁ Γαβριήλ. Στὸν Βίον αὐτὸν ὅμως δὲν ἔγινε συνδυαστικὴ χρήση πολλῶν πηγῶν, ἀλλὰ ἁπλῶς ἐκτέθηκε περιληπτικὰ τὸ περιεχόμενο ἑνὸς καὶ μόνον κειμένου, ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὸ ἀκόλουθο χωρίο τοῦ ἐπιλόγου του (τὸ ὁποῖο διέλαθε προφανῶς τῆς προσοχῆς τοῦ Βέη):23 Αὐτὸς εἶναι ὁ βίος καὶ τὰ θαύματα τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Νήφωνος, ὁ ὁποῖος ἦτον γραμμένος καὶ συνθεμένος εἰς τὸ ἑλληνικὸν ἀπὸ τὸν πρῶτον τοῦ Ὄρους Γαβριήλ, καθὼς λέγει ὁ συγγραφέας ὁποῦ ἔχει τὸν βίον ἐτοῦτον γραμμένον τοῦ ἁγίου Νήφωνος, ὁποῦ εὑρίσκεται εἰς τοῦ Διονυσίου, ἀπὸ τὸν ὁποῖον ἐγὼ ἐπῆρα τὴν περίληψιν καὶ ἔγραψα μὲ συντομίαν τὸν παρόντα. β) Σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν Βέη ὁ Γ. Ἀ. Παπαδημητρίου ὑποστηρίζει, μᾶλλον μὲ πειστικότερο τρόπο, ὅτι ὁ κώδικας Μετεώρων, Βαρλαάμ 132 δὲν ἔχει καμμία σχέση μὲ τὸν Σταγῶν Παρθένιο, ὅτι ἔχει γραφτεῖ ἀπὸ δύο δια­ φορετικοὺς ἀντιγραφεῖς καὶ ἐπίσης ὅτι οἱ σελίδες 47-73, στὶς ὁποῖες περιέχεται ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Νήφωνος, ἔχουν γραφτεῖ ἀπὸ τὸν γνωστὸ κωδικογράφο Ἀναστάσιο Σουγδουρῆ·24 μάλιστα ὁ Παπαδημητρίου χρονολογεῖ τὴν ἀντιγραφὴ τοῦ Βίου μεταξὺ τῆς 28ης ᾿Ιουνίου 1783 καὶ τοῦ Σεπτεμβρίου 1784.25 Ἐπίσης ὑπάρχει καὶ μία παλαιὰ ρουμανικὴ μετάφραση, ἡ ὁποία δὲν εἶναι γνωστὸ πότε ἀκριβῶς ἔγινε· πάντως τὸ ἀρχαιότερο χφ. ποὺ τὴν διασώζει χρονολογεῖται τὸ ἔτος 1682.26 Ἡ μετάφραση αὐτὴ ἔχει ἐκδοθεῖ ἕως σήμερα τρεῖς φορές, ἐνῶ ὑπάρχει καὶ γερμανικὴ ἀπόδοσή της.27 Ἡ σημασία τῆς ρουμανικῆς παραλλαγῆς (ὅπως ἔχει στὴν 48 σημειώνεται ὅτι τὸ χφ. χρονολογεῖται περὶ τὸ 1774. 21 Βλ. ΒΕΗΣ (ὅπως σημ. 20) 145. Πάντως ἡ συγκριτικὴ μελέτη τοῦ κειμένου τῶν γνωστῶν παραλλαγῶν καὶ ἡ κριτικὴ τῶν πηγῶν τους ἴσως μᾶς ὁδηγήσει σὲ ἐνδιαφέροντα συμπεράσματα ὅσον ἀφορᾶ τὴν σύνθεσή τους. 22 Βλ. ΒΕΗΣ (ὅπως σημ. 20) 145. Ὁ Παρθένιος ἀρχιεράτευσε στὴν ἐπισκοπὴ Σταγῶν ἀπὸ τὸ 1768 ἕως τὸ 1784· βλ. Β. ΣΚΟΥΒΑΡΑΣ, Τρίκκης καὶ Σταγῶν, Μητρόπολις. Θρησκευτικὴ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια 11 (1967) 858. 23 Βλ. Βίος (Μετ.) 72, 21-25 Nasturel. 24 Γιὰ τὸν Ἀναστάσιο Σουγδουρῆ βλ. Λ. ΠΟΛΙΤΗΣ/Μ. ΠΟΛΙΤΗ, Βιβλιογράφοι 17ου-19ου αἰῶνα. Συνοπτικὴ καταγραφή, Δελτίον Ἱστορικοῦ Παλαιογραφικοῦ Ἀρχείου (ΜΙΕΤ) 6 (1988-1992 [= 1994]) 347-348, ὅπου, μεταξὺ τῶν χφφ. ποὺ ἀντιγράφτηκαν ἀπὸ τὸν Σουγδουρῆ, καταγράφεται καὶ τὸ Μετεώρων, Βαρλαάμ 132 (βλ. ΒΕΗΣ, ὅπως σημ. 20, 347). 25 Βλ. ΒΕΗΣ (ὅπως σημ. 20) 145. 26 Βλ. Grecu (ὅπως σημ. 13) 18 κ.ἑ.· ΝASTUREL (ὅπως σημ. 1) 42· ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Νήφων Β´ (ὅπως σημ. 1) 506, σημ. 3· πρβ. ΣΤΟΝ ΙΔΙΟ, Χρονολόγηση (ὅπως σημ. 1) 127· βλ. ἐπίσης ΤΡΙΤΟΣ (ὅπως σημ. 1) 347. 27 Γιὰ τὶς ἐκδόσεις αὐτὲς βλ. Nasturel (ὅπως σημ. 1) 43, σημ. 9· ἡ τελευταία ἔκδοσή της ἔγινε ἀπὸ τὸν Τ. Simedrea, Viaţa şi traiul sfântului Nifon, patriarhul Constantinopolului. Introducere si text. Biserica Ortodoxa Româna (Bucureşti), An. 55/5-6, Mai–Iunie 1937. Στὸ μελέτημα αὐτὸ χρησιμοποιεῖται ἡ ἔκδοση τῶν Ι. Νaniescu/C. Εrbicénu, Viaţa şi traiul sfinţiei sale părintelui

Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως

171

ἐπικρατήσει νὰ λέγεται) γιὰ τὴν ἀποκατάσταση τοῦ ἑλληνικοῦ κειμένου εἶναι ση­ μαντική, ἐπειδὴ αὐτὴ ἀνάγεται σὲ χειρόγραφο παλαιότερο ἀπὸ τὰ σωζόμενα ἑλληνι­ κά, καὶ κυρίως ἐπειδὴ πιστεύεται ὅτι ἔγινε ἀπὸ τὸν αρχικό Βίον. Ὅπως ση­μειώνει σχετικὰ ὁ Grecu,28 «ὑπάρχει μία ἀρχαία ρουμανικὴ μετάφραση, ἡ ὁποία κατὰ πᾶσα πιθανότητα ἔχει ὡς βάση της τὸ πρωτότυπο ἑλληνικὸ κείμενο ποὺ δὲν ἀνακαλύφθη­ κε ἀκόμη». Ἀφοῦ ἐκτέθηκαν τὰ σχετικὰ μὲ τὶς παραλλαγὲς τοῦ Βίου καὶ τὴν χειρόγραφη παράδοσή τους, στὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ διατυπωθοῦν καὶ κάποιες σκέψεις ὅσον ἀφορᾶ τὸν συντάκτη τῆς ἑλληνικῆς παραλλαγῆς. Ὅπως λοιπὸν προκύπτει ἀπὸ τὸ Εὐλόγησον πάτερ29 ποὺ ἀκολουθεῖ τὸν τίτλο ἀλλὰ καὶ τὴν ἔντονα διδακτικὴ εἰσαγωγή, καθίσταται σαφὲς ὅτι ἡ ἑλληνικὴ παραλλαγὴ ἀπευθύνεται κατ᾿ ἀρχὴν σὲ μοναχούς· ἐξ ἄλλου σ᾿ αὐτὴ τὴν εἰσαγωγὴ ἐντοπίζεται καὶ ἡ ἀκόλουθη παραινετικὴ προσφώνηση:30 Μοναχοί, μοναχοί, οἱ ἅγιοι εἶναι ἐκεῖνοι, ὁποῦ διὰ μέσου τῆς καθαρότητος καὶ τῆς ἁγιότητός των γίνονται ἔμψυχοι ναοὶ καὶ κατοικητήρια τοῦ Θεοῦ ... Ἀλλὰ ἐδῶ δὲν πρόκειται γενικὰ γιὰ τοὺς μοναχούς· ἀπὸ διάφορα χωρία ποὺ ἐντοπίζονται στὸν Βίον προκύπτει ὅτι τόσο οἱ μοναχοὶ αὐτοὶ ὅσο καὶ ὁ διασκευαστὴς ἀνήκουν στὴν μοναχικὴ ἀδελφότητα τῆς Μονῆς Διονυσίου. Στοιχεῖα ὑπὲρ τῆς ἀπόψεως αὐτῆς μᾶς παρέχουν κυρίως τὰ δύο χωρία ποὺ παρατέθηκαν στὴν ἀρχὴ τοῦ προκειμένου μελετήματος, στὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ ὁποῖα ὁ διασκευαστὴς κάνει λόγο γιὰ τὸν παρ᾿ ἡμῶν ἑορταζόμενον ἅγιον καὶ λίγο παρακάτω γιὰ τὸ τῆς καθ᾿ ἡμᾶς ταύτης ἱερᾶς καὶ βασιλικῆς μονῆς … σεμνολόγημα, ἐνῶ στὸ δεύτερο σημειώνει ὅτι ὁ ἅγιος ἀσκήθηκε ἐν τῇ καθ᾿ ἡμᾶς μονῇ. Ἐπίσης ὁ Βίος τελειώνει μὲ προτροπὲς εἰδικὰ γιὰ τοὺς Διονυσιᾶτες μοναχούς· μάλιστα στὸ χφ. Β ὁ ἐπίλογος εἶναι ἀρκετὰ ἐκτενής, καὶ σ᾿ αὐτὸν γίνεται ἀρκετὲς φορὲς μνεία τῆς Μονῆς Διονυσίου καὶ τῶν Διονυσιατῶν (τὸ ὕφος αὐτῶν τῶν προτροπῶν ὁμοιάζει μὲ ἐκεῖνο τῆς εἰσαγωγῆς, ἀπὸ ὅπου προέρχονται καὶ τὰ χωρία ποὺ ἤδη σχολιάσθηκαν).31 Στὸ χφ. Α ὁ ἐπίλογος εἶναι κατὰ πολὺ συντομότερος, ἀλλὰ ὄχι μόνον ἡ ἀναφορὰ στοὺς Διονυσιᾶτες μοναχοὺς εἶναι ἀμεσότερη, ἀλλὰ καὶ δηλώνεται σαφέστερα ὅτι ὁ διασκευαστὴς εἶναι ἕνας ἀπὸ αὐτούς:32 Αὕτη ἐστί, ἀδελφοὶ καὶ πατέρες, ἡ θαυμαστὴ πολιτεία τοῦ ἁγίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Νήφωνος τοῦ ὁποίου πρέπει νὰ μιμούθα τὸ κατὰ δύναμιν, διότι, ἀνίσως καὶ καυχῶνται μὲ πεδιάδας καὶ εὐρυχωρίας οἰκοδομημάτων τὰ λοιπὰ μοναστήρια, ἀλλὰ ἡμεῖς πρέπει περισσότερον νὰ χαιρόμεσθεν πνευματικῶς εἰς τοὺς ἀγῶνας καὶ κόπους τοῦ ἀοιδίμου τούτου ἀνδρός … Ἡ μονὴ λοιπὸν ὅπου συγκροτήθηκε ἡ ἐξεταζόμενη διασκευὴ εἶναι ἡ τοῦ Διονυσίου, καὶ αὐτὸς ποὺ ἐπιτέλεσε τὸ ἔργο ἦταν μοναχὸς Διονυσιάτης.

28 29 30 31 32

nostru Nifonu patriarhul Ţarigraduluĭ care aŭ strălucit între multe patemĭ şi ispite în Ţarigrad şi in Ţara Muntenéscă. Scrisă de chir Gavriil protul, adecă măi marele Sfetagoreĭ. Bucureşti 1888, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν γερμανικὴ μετάφρασή της, τὴν ὁποία ὁ V. Grecu δημοσίευσε στὴν ἔκδοση τῆς ἑλληνικῆς παραλλαγῆς τοῦ Βίου, στὸ κάτω μέρος τῆς σελίδος. Βλ. Grecu (ὅπως σημ. 13) 176· βλ. καὶ 23. Βλ. καὶ ΧΡΥΣΟΧΟΪΔΗΣ (ὅπως σημ. 1) 131, σημ. 26. Βλ. Βίος 24, 7 Grecu. Βλ. Βίος 28, 1 κ.ἑ. Grecu. Βλ. Βίος 168, 1-174, 5 Grecu. Βλ. Βίος 168, 25-28-170, 32-33 Grecu.

172

Aimilios D. Mavroudis

Γιὰ τὴν ἀνασύνθεση τοῦ βίου καὶ τῆς δράσεως τοῦ ἁγίου Νήφωνος κατὰ τὴν πρώτη περίοδο τῆς ζωῆς του, δηλαδὴ ἀπὸ τὴν γέννησή του ἕως τὴν ἄφιξή του στὴν Ἀχρίδα, ἀξιοποιοῦνται κατὰ βάση — ὅπως ἔχει εἰπωθεῖ ἤδη — οἱ πληροφορίες τῆς ἑλληνικῆς παραλλαγῆς τοῦ Βίου του. Ἡ ἑλληνικὴ παραλλαγὴ προκρίνεται, ἀντὶ τῆς ρουμανικῆς, ἰδιαίτερα στὶς περιπτώσεις ἐκεῖνες, ὅπου οἱ μαρτυρίες της ἐπιβεβαιώνονται ἐν μέ­ ρει ἢ ἐντελῶς καὶ ἀπὸ ἄλλες πηγές (π.χ. Ἱστορία πολιτικὴ Κωνσταντινουπόλεως, Πατριαρχικὴ Κωνσταντινουπόλεως ἱστορία, Ἔκθεσις χρονική).33 Φυσικὰ ἡ βιογραφία τοῦ ἁγίου συμπληρώνεται καὶ μὲ ὅσες πληροφορίες τῆς ρουμανικῆς παραλλαγῆς μᾶς εἶναι προσιτὲς καὶ οἱ ὁποῖες δὲν ἔρχονται σὲ ἀντίθεση μὲ ἀντίστοιχες μαρτυρίες τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν.34 Ὁ ἅγιος Νήφων, κατὰ κόσμον Νικόλαος, γεννήθηκε στὸν Μωρέα,35 ἀπὸ γονεῖς εὐγενεῖς τὴν καταγωγὴ ἀλλὰ καὶ εὐσεβεῖς Χριστιανούς. Οἱ γονεῖς του ὀνομάζονταν Μανουὴλ καὶ Μαρία· τὸ ἐπώνυμο τοῦ Μανουήλ (Harip) καταγράφεται μόνο στὴν ρουμανικὴ παραλλαγή, ἐνῶ παραλείπεται ἀπὸ τὸν ἑλληνικὸ Βίον.36 Ἡ μητέρα του καταγόταν ἀπὸ τὴν Πελοπόννησο,37 ἐνῶ ὁ πατέρας του ἧλκε τὴν καταγωγὴ ἀπὸ τὴν Δαλματία, ὀρθόδοξος ἐξ ὀρθοδόξων γονέων γεννηθείς·38 ἡ γενέτειρά του (Manea Hlapen) μαρτυρεῖται καὶ πάλι μόνον ἀπὸ τὴν ρουμανικὴ παραλλαγή.39 Γιὰ τὴν ἐθνικότητα τοῦ Μανουήλ, ἀκριβῶς ἐπειδὴ ἡ διατύπωση τοῦ Βίου στὸ σχετικὸ χωρίο δὲν εἶναι ἐντελῶς σαφής, ἔχουν προταθεῖ διάφορες ἀπόψεις. Πρῶτος ὁ Ν. Μ. Popescu, ἀφοῦ ἐξέτασε τὸ ἐνδεχόμενο νὰ ἦταν Ἕλληνας ἢ Σέρβος ἢ Ἀλβανός, κατέληξε στὴν ὑπόθεση ὅτι ὁ Μανουὴλ ἐνδεχομένως ἦταν Ἕλληνας ὅσον ἀφορᾶ τὴν ἐθνικότητα καὶ ὅτι βρισκόταν στὴν ὑπηρεσία τοῦ Γεωργίου Μπράνκοβιτς. Ὁ Nasturel ὅμως, κρίνοντας τὴν ἄποψη αὐτὴ τοῦ Ρopescu, τὴν ἀπορρίπτει καὶ ὑποστηρίζει ὅτι 33 Π.χ. ὅσον ἀφορᾶ τὸν τόπο τῆς χειροτονίας τοῦ Νήφωνος. 34 Βλ. σημ. 27 (περὶ τὸ τέλος). 35 Βλ. Βίος 32, 13-16 Grecu: Οὗτος λοιπὸν ὁ τοῦ Πατρὸς τῶν Φώτων υἱὸς τοῦ Θεοῦ ἄνθρω­ πος καὶ θεῖος Νήφων πατρίδα μὲν εἶχε τὴν περίφημον Πελοπόννησον (ἐκείνην μὲν ἡ ὁποία νῦν ὀνομάζεται Μωρέας). Βλ. ἐπίσης καὶ τὸ ἀπόσπασμα τοῦ Βίου ποὺ ἐξέδωσε ὁ Νasturel ἀπὸ τὸ χφ. τῶν Μετεώρων (ὅπως σημ. 1) 69, 1-2: Ὁ ἐν ἁγίοις πατὴρ ἡμῶν Νήφων ἐγεννήθη εἰς τὴν Πελοπόννησον εἰς τὸν κοινὸν [leg. -ῶς] λεγόμενον Μορέαν. Τέλος βλ. Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 333, καὶ A. ΚΟΜΝΗΝΟΣ ΥΨΗΛΑΝΤΗΣ, ᾽Εκκλησιαστικῶν καὶ πολιτικῶν τῶν εἰς δώδεκα βιβλίον Η´, Θ´ καὶ Ι´, ἤτοι Τὰ μετὰ τὴν ῞Αλωσιν (1453-1789.) (Ἐκ χειρογράφου ἀνεκδότου τῆς ἱερᾶς μονῆς τοῦ Σινᾶ.), Ἐκδιδόντος ἀρχιμ. Γερμανοῦ Ἀφθονίδου Σιναΐτου.᾿Εν Κων­σταν­ τινουπόλει 1870 (ἀνατ. Ἀθῆναι 1972), 30. 36 Βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 9 (= GRECU, ὅπως σημ. 13, 32: «auf den Zunamen sagte man ihm Harip», καὶ 187 (Ιndice): «Harip, Familienname des hl. Nifon»). Βλ. ὅμως Βίος 32, 20-34, 5 Grecu. Ἐπίσης βλ. ΤΡΙΤΟΣ (ὅπως σημ. 1) 348, ὅπου σημειώνεται ὅτι τὸ ἐπώνυμο τοῦ Νήφωνος (ἄρα καὶ τοῦ πατέρα του) δὲν εἶναι γνωστό. 37 Βλ. Βίος 32, 18-20 Grecu. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἀλλὰ καὶ τὸ ὅτι γεννήθηκε ἐκεῖ εἶναι προφανῶς ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖον ὡς τόπος καταγωγῆς τοῦ ἁγίου προβάλλεται ἡ Πελοπόννησος (καὶ ὄχι ὁ τόπος τοῦ πατέρα του). 38 Βλ. Βίος 32, 20-34, 1 Grecu, ὅπου σημειώνεται ὅτι ἦτον ἀπὸ τὴν Δαλματίαν, καὶ Βίος (Μετ.) 69, 2-6 Nasturel, ὅπου χαρακτηρίζεται Δαλμάτης (ἦτον Δαλμάτης), ἐνῶ γιὰ τὴν ὀρθόδοξη πίστη του βλ. Βίος (Μετ.) 69, 5-6 Nasturel. 39 Βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 9 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 34-35: «wurde er [sc. Μanuel] von Manea Hlapen, welcher seiner Abstammung nach diesen Namen hatte», καὶ 189 (Ιndice)· «Manea Hlapen, Verleumderer Nifons»).

Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως

173

ὁ Μανουὴλ «ἦταν Ἀλβανὸς μὲ ἑλληνικὴ παιδεία καὶ ἐγκατεστημένος στὴν Σερβία μέχρι τὴν φυγή του στὴν Πελοπόννησο».40 Ἡ παραπάνω ἄποψη πρέπει νὰ θεωρηθεῖ, κατὰ πᾶσα πιθανότητα, ὡς αὐτὴ ὑπὲρ τῆς ὁποίας συνηγοροῦν ὅλες οἱ ἐνδείξεις καὶ συνεπῶς ὡς ἡ πλησιέστερη πρὸς τὴν ἀλήθεια.41 Σχετικὰ μὲ τὴν καταγωγὴ τοῦ Μανουὴλ ἀξίζει νὰ ἐπισημανθεῖ στὸ σημεῖο αὐτὸ ὅτι στὴν ἀγνώστου συγγραφέα Ἱστορίαν πολιτικὴν Κωνσταντινουπόλεως (1399-1578), τὴν ὁποία ὁ πατριαρχικὸς πρωτονοτάριος Θεοδόσιος Ζυγομαλᾶς «μετέγραψε» τὸ 1578 χάριν τοῦ Μαρτίνου Κρουσίου,42 καταγράφεται ἡ πληροφορία ὅτι ὁ Νήφων ἦταν πατέρα μὲν κτησάμενος ἄλβανον πλούσιον·43 κατὰ παρόμοιο τρόπο καὶ στὸ ἐπίσης ἀνώνυμο ἔργο Πατριαρχικὴ Κωνσταντινουπόλεως ἱστορία (1454-1578), τὸ ὁποῖο ὁ οἰκονόμος τῆς μητροπόλεως Ναυπλίου Μανουὴλ Μαλαξὸς μετέφερε εἰς κοινὴν φράσιν τὸ 1577, καὶ πάλι χάριν τοῦ Κρουσίου,44 σημειώνεται ὅτι ὁ πατέρας τοῦ Νήφωνος ἦταν ἄρχοντας ἀλβανίτης.45 Τέλος ἡ ἴδια πληροφορία ἐντοπίζεται καὶ στὴν Ἔκθεσιν Χρονικήν (16ος αἰώνας), ὅπου ὁ ἄγνωστος συντάκτης της, ἔχοντας ὡς βασικὴ πηγή του τὴν ῾Ιστορίαν πολιτικὴν Κωνσταντινουπόλεως,46 γράφει ὅτι ὁ Νήφων ἦταν ἐκ δὲ πατρὸς ἄρχοντος Ἀλβανίτου υἱός.47 Ὁ Μανουὴλ ἦταν προικισμένος μὲ ἰδιαίτερα πνευματικὰ προσόντα, ὅπως φρο­ νιμάδα καὶ σεμνότητα χαρακτῆρος, καὶ γι᾿ αὐτὸ ἀπολάμβανε τὴν μεγάλη ἐκτίμηση τοῦ δοῦκα τῆς Δαλματίας48 Γεωργίου Μπράνκοβιτς.49 Ἦταν ἄρχοντας50 τῆς 40 Γιὰ ὅλα τὰ παραπάνω βλ. Nasturel (ὅπως σημ. 1) 43 καὶ σημ. 11. Βλ. καὶ ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Νήφων Β´ (ὅπως σημ. 1) 506, σημ. 4. 41 Ἀλβανικῆς καταγωγῆς θεωρεῖ τὸν Μανουὴλ καὶ ὁ Α. ΓΛΑΒΙΝΑΣ, Ἅγιος Νήφων καὶ ἡ Μονὴ Βατοπαιδίου. ῾Ο πατριάρχης μὲ τὴν ταραχώδη θητεία. Πεμπτουσία 23 (Ἀπρ.-Ἰούλ. 2007) 142. 42 Βλ. Martinus Crusius, Τurcograeciae libri octo. Basileae 1584, 43. Βλ. καὶ Ι. Ε. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Πηγαὶ τῆς βυζαντινῆς ἱστορίας. Θεσσαλονίκη 51987, 449. 43 Βλ. Crusius (ὅπως σημ. 42) 33. 44 Βλ. Crusius (ὅπως σημ. 42) 106. Βλ. καὶ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ (ὅπως σημ. 42) 448-449. 45 Βλ. Crusius (ὅπως σημ. 42) 139. 46 Βλ. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ (ὅπως σημ. 42) 447, ὅπου τὸ ἔργο αὐτὸ χαρακτηρίζεται «λαϊκωτέρα διασκευὴ» τῆς Ἱστορίας πολιτικῆς Κωνσταντινουπόλεως. 47 Βλ. S. P. Lambros, Ecthesis Chronica and Chronicon Athenarum. London 1902 (ἀνατ. Amsterdam 1969), 45. 48 Δαλματία καὶ Σκλαβωνία ὀνομάζεται στὸν Βίον ἡ Σερβία· βλ. καὶ Grecu (ὅπως σημ. 13) 178, 181, 183, 186 κ.ἀ. (Ιndice). 49 Δεσπότης τῆς Σερβίας. Γεννήθηκε περὶ τὸ 1375 καὶ πέθανε στὶς 24 Δεκεμβρίου τοῦ 1456 στὸ Βελιγράδι. Τὸ 1414 νυμφεύθηκε (ὡς δεύτερη ἢ τρίτη σύζυγο) τὴν Εἰρήνη Καντακουζηνή, ἐνῶ τὸ 1427 ἔλαβε τὸν τίτλο τοῦ δεσπότου ἀπὸ τὸν Βυζαντινὸ αὐτοκράτορα ᾿Ιωάννη Η´ Παλαιολόγο. Γιὰ τὸν βίο καὶ τὴν δράση τοῦ Γεωργίου Μπράνκοβιτς βλ. ἐνδεικτικὰ J. Stanojevich, George Brankovic, στό ODB, τ. 2, 835-836, ὅπου καὶ σχετικὴ βιβλιογραφία. 50 Ἡ πληροφορία ὅτι ὁ Μανουὴλ ἦταν ἄρχοντας ὑπάρχει στὸν Βίον ποὺ παραδίδεται στὸ χφ. τῶν Μετεώρων· βλ. Βίος (Μετ.) 69, 2-3 Nasturel: ἦτον Δαλμάτης ἄρχοντας τοῦ τόπου του. Ἐπίσης στὴν ρουμανικὴ παραλλαγὴ τονίζεται ὅτι καὶ οἱ δύο γονεῖς τοῦ Νήφωνος ἦταν ἀπὸ εὐγενικὸ γένος καὶ ἀρχοντικὴ καταγωγή· βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 9 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 32-33: «sie waren von hohem Geschlecht und von herrschaftlicher Abstammung»). Ἀντίθετα στὸν Βίον 34, 2-3 Grecu σημειώνεται ἁπλῶς ὅτι ὁ Μανουὴλ ἦτον ἀπὸ ἔντιμον γένος καὶ πλούσιος κατὰ πολλά ...

174

Aimilios D. Mavroudis

περιοχῆς του καὶ πρωτοσύμβουλος51 (ἢ σύμβουλος52) τοῦ δοῦκα, συκοφαντήθηκε ὅμως σ᾿ αὐτὸν ἀπὸ ἄλλους συνάρχοντές του ὡς φαῦλος. Οἱ συκοφάντες πέτυχαν νὰ πείσουν τὸν Μπράνκοβιτς γιὰ τὴν ἀλήθεια τῶν κατηγοριῶν, καὶ ἔτσι ὁ Μανουὴλ συνελήφθη καὶ φυλακίσθηκε, ἐνῶ ὕστερα ἀπὸ τρεῖς ἡμέρες τοῦ ἀνακοινώθηκε ὅτι ἔχει καταδικασθεῖ σὲ θάνατο (Μετὰ δὲ τρεῖς ἡμέρας τοῦ ἔδοσαν τὸ πικρότατον μήνυμα τοῦ θανάτου)·53 καὶ ὁ εὐγενὴς Μανουὴλ παρ᾿ ὀλίγον θὰ ἔχανε τὴν ζωή του, ἂν δὲν τὸν βοηθοῦσε ἡ Εἰρήνη Καντακουζηνή, σύζυγος τοῦ δοῦκα.54 Ἡ Εἰρήνη, γνω­ ρίζοντας τὴν καταγωγὴ καὶ τὸ ἀκέραιο ἦθος του ἀλλὰ καὶ πεπεισμένη ὅτι ὁ Μανουὴλ κατηγορήθηκε ἄνευ λόγου, ἔπεισε τοὺς δεσμοφύλακές του νὰ τὸν παραδώσουν σ᾿ αὐτήν. Ἀκολούθως ἔγραψε ἐπιστολή (γράμματα) πρὸς τὸν ἀδελφό της Θωμᾶ, ὁ ὁποῖος, κατὰ τὸν Βίον, εἶχε τὴν ἡγεμονίαν τῆς Πελοποννήσου,55 κάνοντας λόγο γιὰ τὴν πολιτεία καὶ τὴν εὐγένεια τοῦ Μανουὴλ καὶ γιὰ τὰ ὅσα αὐτὸς ὑπέφερε ἄδικα ἐξ αἰτίας τῶν συκοφαντῶν του. Κομίζοντας λοιπὸν ὁ Μανουὴλ τὴν ἐπιστολὴ τῆς Εἰρήνης κατέφυγε στὸν Μωρέα.56 Ὅταν ὁ Μανουὴλ ἔφθασε στὸν Μωρέα, ὁ Θωμᾶς τὸν ὑποδέχθηκε ἐγκάρδια, ἀνέγνωσε τὴν ἐπιστολὴ τῆς Εἰρήνης, καί, ἐπειδὴ κατανόησε τὸ ἄριστο ἦθος του, ὅρισε νὰ ἀπολαμβάνει τὶς ἴδιες τιμές (ἴσην τιμήν) μὲ τοὺς λοιποὺς ἄρχοντές του.57 51 Βλ. Βίος (Μετ.) 69, 4-5 Nasturel: Διὰ τοῦτο τὸν εἶχεν ὁ δοῦκας καὶ πρωτοσύμβουλόν του. ῾Η ἴδια πληροφορία, ὅτι δηλαδὴ ὁ Μανουὴλ ἦταν πρωτοσύμβουλος τοῦ δοῦκα, ὑπάρχει καὶ στὴν ρουμανικὴ παραλλαγή· βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 9 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 34: «Vorsteher seines Hofpersonals war»). 52 Βλ. Βίος 34, 3-5 Grecu: ἐγένετο καὶ σύμβουλος τοῦ μεγάλου αὐθέντου καὶ δουκὸς τῆς Δαλματίας Γεωργίου. 53 Βλ. Βίος 34, 10-12 Grecu. 54 Τὸ ὄνομα τῆς συζύγου τοῦ Γεωργίου Μπράνκοβιτς δὲν μνημονεύεται σὲ καμμία ἑλληνικὴ παραλλαγὴ τοῦ Βίου τοῦ Νήφωνος· βλ. Βίος 34, 15-16 Grecu: Μανθάνοντας τοῦτο ἡ τοῦ δουκὸς σεμνοτάτη γυνή, καὶ Βίος (Μετ.) 69, 8-9 Νasturel: ἀνίσως καὶ ἡ γυναῖκα τοῦ δουκὸς δὲν ἤθελε τὸν βοηθήσῃ· γιὰ τὸ Νέον Ἐκλόγιον βλ. ὅσα σημειώνονται λίγο παρακάτω, στὴν σημ. 56. Τὸ ὄνομά της καταγράφεται μόνο στὴν ρουμανικὴ παραλλαγή· βλ. ΝANIESCU/ERBICÉNU (ὅπως σημ. 27) 11 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 35-36: «hat auch [sc. Manuel] diesen durch das Einschreiten der Irina, der Heerscherin vom Lande Dalmatien gerettet»). Ἐξ ἄλλου εἶναι γνωστὸ ὅτι ὁ Μπράνκοβιτς τὸ 1414 ἔλαβε ὡς (δεύτερη ἢ τρίτη) σύζυγο τὴν Εἰρήνη Καντακουζηνή († 1457), γιὰ τὴν ὁποία βλ. PLP 5970. Σχετικὰ μὲ τὸ ὄνομα τῆς συζύγου τοῦ Μπράνκοβιτς πρβ. ὅμως ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 142 (ὅπου τὴν μνημονεύει ὡς Μαρία). 55 Βλ. Βίος 34, 21 Grecu. Γιὰ τὸν Θωμᾶ, ἀδελφὸ τῆς Εἰρήνης, βλ. PLP 10968. 56 Τὰ γεγονότα ἐξ αἰτίας τῶν ὁποίων ὁ Μανουὴλ ἀναγκάσθηκε νὰ ἐγκαταλείψει τὴν πατρίδα του (βλ. Βίος 34, 6-30 Grecu) παραλείπονται ἐντελῶς ἀπὸ τὸ Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 333. Στὸν Βίον ὡς αἰτία τῆς φυγαδεύσεως τοῦ Μανουὴλ στὴν Πελοπόννησο προβάλλεται σαφῶς τὸ ὅτι ἡ σύζυγος τοῦ δοῦκα ἀντελήφθη τὴν πολιτείαν αὐτοῦ καὶ σεμνοπρέπειαν καὶ θέλησε νὰ τὸν σώσει (βλ. Βίος 34, 17-19 Grecu). Ὁ ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Νήφων Β´ (ὅπως σημ. 1) 506, σημ. 4, ὅμως ἀντιλαμβάνεται τὴν φυγάδευση τοῦ Μανουὴλ ὡς «ἀπόρροια τῆς ὑψηλῆς του θέσης». 57 Ἡ πληροφορία ὅτι ὁ Μανουὴλ ἀπολάμβανε τὶς ἴδιες τιμὲς μὲ τοὺς ἄρχοντες τοῦ Θωμᾶ προέρχεται ἀπὸ τὸν Βίον (Μετ.) 69, 14-15 Nasturel: ὅθεν τὸν ἐδέχθη φιλοφρόνως ὁ Θωμᾶς καὶ τὸν ἐτίμησεν εὐθὺς νὰ ἔχῃ ἴσην τιμὴν μὲ τοὺς ἄρχοντες του. Ἐπίσης στὴν ρουμανικὴ παραλλαγὴ σημειώνεται ἁπλῶς ὅτι ὁ Θωμᾶς δέχθηκε τὸν Μανουὴλ μὲ μεγάλες τιμές· βλ. Νaniescu/ Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 11 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 36: «sofort nahm er ihn [sc. Manuel] mit grosser Ehre auf»). Σύμφωνα ὅμως μὲ τὸν ἄλλον Βίον 34, 20-30 Grecu ὁ Θωμᾶς προσέταξε νὰ εἶναι [sc. ὁ Μανουήλ] ὁ πρῶτος τοῦ παλατίου του. Κατὰ πᾶσα πιθανότητα ἀκριβέστερη

Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως

175

Ὕστερα ἀπὸ πάροδο λίγου χρόνου (μετὰ δὲ ὀλίγον καιρόν) ὁ Θωμᾶς τὸν προέτρεψε νὰ νυμφευθεῖ, καὶ ὁ Μανουὴλ συγκατένευσε. Ἔτσι ἐπέλεξε τὴν θυγατέρα τοῦ πρώτου ἀπὸ τοὺς ἄρχοντες τῆς Πελοποννήσου, ὀνομαζομένη Μαρία, εἰς τὸν πλοῦτον μὲν καὶ εἰς τὸ κάλλος ὑπὲρ τὰς ἄλλας διαλάμπουσαν, εἰς δὲ τὸν ἔσω κόσμον καὶ εἰς τὴν εὐγένειαν τῆς ψυχῆς λαμπροτέραν, καὶ τὴν ἔλαβε ὡς σύζυγο. Ὁ Μανουὴλ καὶ ἡ Μαρία ἀποτέλεσαν ἕνα ὑποδειγματικὸ χριστιανικὸ ζεῦγος, ὄντας ἄνθρωποι ἀγαθῆς προαιρέσεως· δὲν παρέλειπαν νὰ κάνουν ἐλεημοσύνες κάθε ἡμέρα, βοηθώντας ὅσους εἶχαν ὁποιαδήποτε ἀνάγκη, καὶ ἔτρεχον εἰς τὴν ἐκκλησίαν μὲ φόβον καὶ εὐλάβειαν. Ὁ ἡγεμόνας Θωμᾶς μάλιστα ἐκδήλωνε ἰδιαίτερη χαρὰ γιὰ τὴν φιλόθεη συμπεριφορά τους, ἐπειδὴ εἶχε ἀντιληφθεῖ ἐξ ἀρχῆς τὰ μεγάλα χαρίσματα ποὺ τοὺς κοσμοῦσαν (βλέποντας εἰς αὐτοὺς μεγάλα χαρίσματα).58 Ὕστερα ἀπὸ τὴν παρέλευση κάποιου χρονικοῦ διαστήματος ποὺ δὲν καθορίζεται στὸν Βίον (μετά τινας χρόνους) ὁ Μανουὴλ καὶ ἡ Μαρία ἀπέκτησαν τρία παιδιά, δύο ἀγόρια καὶ μία κόρη,59 ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο τὸ ὀνόμασαν Δημήτριο, τὸ δεύτερο Νικόλαο καὶ τὴν κόρη τους Μαρία.60 Ἕξι ἔτη μετὰ ἀπὸ τὴν γέννηση καὶ τοῦ τελευταίου παιδιοῦ καὶ τὴν βάπτισή του ὁ Μανουὴλ πέθανε, καὶ ἡ Μαρία ἀπέμεινε χήρα μὲ τρία ὀρφανά. Ἐπειδὴ ἦταν ἀκόμη πολὺ νέα, οἱ συγγενεῖς της ἀλλὰ καὶ ὁ ἴδιος ὁ αὐθέντης Θωμᾶς τὴν παρακινοῦσαν νὰ ἔλθει σὲ δεύτερο γάμο· ἐκείνη ὅμως δὲν συμφωνοῦσε μαζί τους καὶ ἐπέλεξε νὰ ζήσει μόνη ἕως τὸ τέλος τοῦ βίου της.61 Τὸ ἀκριβὲς ἔτος τῆς γεννήσεως τοῦ Νικολάου (Νήφωνος) δὲν μαρτυρεῖται οὔτε ἀπὸ τὸν Βίον οὔτε καὶ ἀπὸ καμμία ἄλλη, σύγχρονη ἢ μεταγενέστερη, πηγή. Ὡστόσο ὑπάρχουν κάποια στοιχεῖα τὰ ὁποῖα μᾶς παρέχουν τὴν δυνατότητα νὰ καθορίσουμε μὲ σχεδὸν βεβαιότητα τὸ ἔτος τῆς γεννήσεως τοῦ ἁγίου. Τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ στοιχεῖα αὐτὰ ἐντοπίζεται στὸν Βίον, ὅπου καταγράφεται ὅτι ὁ Νήφων ἐκοιμήθη περίπου ἐνενήντα ἐτῶν:62 Ἔφθασε δὲ ὁ ἅγιος εἰς τὰς ὑστέρας ἡμέρας τῆς αὐτοῦ μεταστάσεως, πλήρης ἡμερῶν γενόμενος ἕως ἐτῶν ἐνενήκοντα. Ἡ πληροφορία αὐτὴ πρέπει νὰ θεωρηθεῖ ἀναντίρρητη, ἀφοῦ προέρχεται ἀπὸ τὸν ἄμεσο μαθητὴ καὶ βιογράφο του Γαβριήλ. Τὸ δεύτερο σημαντικὸ στοιχεῖο γιὰ τὸν καθορισμὸ τοῦ ἔτους τῆς γεννήσεως τοῦ Νήφωνος ἀποτελεῖ ἡ μαρτυρία γιὰ τὸ ἔτος τοῦ θανάτου του. Στὸ χφ. Μετεώρων, Βαρλαάμ 38 (14ου-16ου αἰῶνα), φ. 105r, παραδίδεται ἡ ἀκόλουθη ἐνθύμηση (γραμ­ μένη ἐρυθρόγραφα).63

58 59 60 61 62 63

πρέπει νὰ θεωρηθεῖ ἡ πρώτη πληροφορία, ἀφοῦ σύμφωνα μὲ τὸν Βίον ὁ Μανουὴλ νυμφεύθηκε τὴν κόρη τοῦ πρώτου ἄρχοντος τῆς Πελοποννήσου· βλ. Βίος 36, 3-4 Grecu: Εὑρὼν λοιπὸν παρθένον ὁμοίαν του, τοῦ πρώτου ἄρχοντος τῆς Πελοποννήσου ... Πρβ. καὶ ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 142. Βλ. Βίος 36, 1-12 Grecu. Βλ. Βίος 36, 12-13 Grecu: Ὅθεν μετά τινας χρόνους ἐγέννησεν ἡ τιμιωτάτη Μαρία τρία παιδία. Γιὰ τὸν προσδιορισμὸ τοῦ ἔτους τῆς γεννήσεως τοῦ Νικολάου (Νήφωνος) διεξοδικὸς λόγος θὰ γίνει ἀμέσως παρακάτω. Γιὰ τοὺς ἀδελφοὺς τοῦ Νικολάου (Νήφωνος) ὁ Βίος (τουλάχιστον στὴν σωζόμενη μορφή του) δὲν παρέχει καμμία ἄλλη πληροφορία. Βλ. Βίος 36, 12-25 Grecu. Βλ. Βίος 116, 11-13 Grecu. Βλ. ΒΕΗΣ (ὅπως σημ. 20) 46-48 ἡ περιγραφὴ τοῦ χφ., καὶ 47 ἡ ἔκδοση τῆς ἐνθυμήσεως.

176

Aimilios D. Mavroudis

†Ἐκοιμήθη ὁ μακαρίτης· κ(αὶ) ἅγιος π(ατ)ριάρχης κων σταντ(ι)ν(ο)πόλ(εως), κῦρ νίφων, ἐν ἕτει ͵ζις [7016 = 1508] αὐγούστ(ου) ιβ· ἡμ(έ)ρ(α) κυρ(ιακ)ῆ.64 Παρομοίου περιεχομένου, ἀλλὰ καὶ μὲ πληροφορίες γιὰ τὸ μαρτύριο τῶν δύο μαθητῶν τοῦ ἁγίου, εἶναι καὶ ἡ ἐνθύμηση τοῦ χφ. Μετεώρων, Βαρλαάμ 127 (16ου αἰῶνα· ἔτ. 1508/11), φ. 704r:65 † Ἐκοιμήθ(η) ὁ παναγιώτατος π(ατ)ριάρχ(ης) κωνσταντιν(ου) πόλεως κῦρ νίμφων ὁ μυροβλύτης· ἐν ἔτι ͵ζις· [7016 = 1508] αὐγούστω ιβ ἡμέρ(α) κυ(ριακ)ῆ: καὶ ἐμαρτύρισαν διὰ χ(ριστὸ)ν κ(αὶ) οἱ δύο αὐτοῦ μαθητ(αί)· ὁ μ(ὲν) μακάριος μοναχ(ὸς)· ἐν Θεσσαλων(ί)κι· ἔτι [post corr. ἔτει] ͵ζιδ: [7014 = 1505/6] ὁ δὲ ἰῶάσαφ μοναχ(ὸς) ἐν κωνσταντ(ί)ν(ου) πόλει· μηνι αὐγούστ(ω) εἰς τὰς κθ: ἐπὶ ἔτουσ· ͵ζιη: [7018 = 1510]. Ἐπίσης σχετικὰ μὲ τὴν κοίμηση τοῦ ἁγίου μαρτυροῦν καὶ οἱ δύο βασικὲς παραλλαγὲς τοῦ Βίου του. Στὸν ἑλληνικὸ Βίον σημειώνεται ὅτι ὁ ἅγιος παρέδωκε τὴν μακαρίαν αὐτοῦ ψυχὴν εἰς χεῖρας Θεοῦ τῇ ἑνδεκάτῃ τοῦ Αὐγούστου, χωρὶς ὅμως νὰ καταγράφεται καὶ τὸ ἔτος τῆς κοιμήσεώς του,66 ἐνῶ ἡ ρουμανικὴ παραλλαγὴ κάνει λόγο μόνο γιὰ τὴν κηδεία τοῦ ἁγίου, ἡ ὁποία τελέσθηκε κατὰ τὴν 12η Αὐγούστου τοῦ 7016 [= 1508]:67 «καὶ μὲ πολλοὺς ὕμνους ἐκ μέρους ὅλων τῶν μοναχῶν ἀπὸ ὅλα τὰ μοναστήρια τοῦ Ἄθω τάφηκε τὸ σῶμα του μὲ μεγάλες τιμὲς τὴν 12η Αὐγούστου τοῦ ἔτους 7016 ἀπὸ κτίσεως κόσμου». Στὴν πραγματικότητα ὅμως καὶ στὴν ἑλληνικὴ παραλλαγὴ καταγράφεται ἔμμεσα ἡ πληροφορία γιὰ τὴν ἡμερομηνία τῆς ταφῆς τοῦ ἁγίου, ἀφοῦ, ὕστερα ἀπὸ τὴν ρητὴ ἀναφορὰ ὅτι ὁ Νήφων ἐκοιμήθη τὴν 11η Αὐγούστου, σημειώνεται:68 Καὶ συναχθέντες πλῆθος πολὺ μοναχῶν ἔκαμαν ὁλονύκτιον ἀγρυπνίαν· καὶ οὕτω μετὰ παῤῥησίας πολλῆς καὶ ψαλμῳδίας παρέδωσαν τῷ τάφῳ τὸν στῦλον καὶ φωταυγῆ φωστῆρα τῆς οἰκουμένης, δηλαδή: ἀφοῦ ὁ Νήφων ἐκοιμήθη τὴν 11η Αὐγούστου, ἀκολούθως ἔγινε ὁλονύκτιος ἀγρυπνία καὶ τὴν ἑπομένη ἡμέρα, ποὺ φυσικὰ ἦταν ἡ 12η Αὐγούστου, ἔλαβε χώρα ἡ ταφή. Εἶναι προφανὲς λοιπὸν ὅτι οἱ δύο αὐτὲς πηγὲς ὅσον ἀφορᾶ τὸ ἀνωτέρω θέμα εἶναι σὲ πλήρη συμφωνία.69 Γι᾿ αὐτὸν τὸν λόγο πιστεύεται ὅτι στὰ σημειώματα τῶν δύο κωδίκων τῆς Μονῆς Βαρλαὰμ ἔχει γίνει κάποια σύγχυση ὅσον ἀφορᾶ ὄχι μόνο τὴν ἡμερομηνία τῆς κοιμήσεως τοῦ ἁγίου ἀλλὰ καὶ τὴν ἡμέρα.70 Μὲ βάση τὰ στοιχεῖα ποὺ ἐκτέθηκαν παραπάνω προκύπτει ὅτι ὁ ἅγιος Νήφων ἐκοιμήθη τὴν 11η Αὐγούστου 1508, καὶ ἡ χρονολογία αὐτὴ εἶναι ἀποδεκτὴ ἀπὸ 64 Ὁ Δ. Σοφιανὸς ὅμως παρατηρεῖ ὅτι «ἡ 12η Αὐγ. 1508 ἦτο Σάββατον, οὐχὶ Κυριακή»· βλ. ΒΕΗΣ (ὅπως σημ. 20) 47. Τὸ ἴδιο λάθος ἐπαναλαμβάνεται καὶ στὴν ἑπομένη ἐνθύμηση. 65 Βλ. ΒΕΗΣ (ὅπως σημ. 20)132-140 ἡ περιγραφὴ τοῦ χφ., καὶ 136 ἡ ἔκδοση τῆς ἐνθυμήσεως. 66 Βλ. Βίος 118, 13-14 Grecu· ἐπίσης Νέον ᾿Εκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 344. 67 Βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 55 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 118-119 [γερμ. μετάφρ.]). 68 Βλ. Βίος 118, 19-22 Grecu. 69 Πρβ. καὶ Nasturel(ὅπως σημ. 1) 42, σημ. 5. 70 Βλ. παραπάνω, σημ. 64, ὅπου ἡ σχετικὴ παρατήρηση τοῦ Σοφιανοῦ.

Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως

177

ὅλους τοὺς μελετητές.71 Συνεπῶς ὅσον ἀφορᾶ τὴν γέννησή του ὁδηγούμαστε περὶ τὸ 1418, ὅπως ἔχει ἤδη προταθεῖ.72 Τὸ συμπέρασμα αὐτὸ μᾶς ἐπιτρέπει νὰ καθορίσουμε, μὲ κάθε ἐπιφύλαξη βέβαια, τὸν χρόνο ἀφίξεως τοῦ Μανουὴλ στὴν Πελοπόννησο, λαμβάνοντας ὑπ᾿ ὄψιν καὶ τὰ ἀκόλουθα στοιχεῖα: α) Ὁ Μανουὴλ παρέμεινε στὴν Αὐλὴ τοῦ δεσπότη γιὰ κάποιο χρονικὸ διάστημα (μετὰ δὲ ὀλίγον καιρόν) πρὶν νυμφευθεῖ.73 β) Ἀνάμεσα στὸν γάμο τοῦ Μανουὴλ καὶ τὴν γέννηση τῶν τριῶν παιδιῶν του μεσολάβησαν κάποια ἔτη (μετά τινας χρόνους),74 καὶ γ) ἡ Εἰρήνη Καντακουζηνὴ ἔγινε σύζυγος τοῦ Μπράνκοβιτς τὸ 1414. Συνεπῶς ὁ Μανουὴλ ἔφθασε στὴν Πελοπόννησο, ἀφοῦ ἡ Εἰρήνη εἶχε ἤδη παντρευτεῖ τὸν Μπράνκοβιτς καὶ φυσικὰ πρὶν ἀπὸ τὴν γέννηση τῶν παιδιῶν του, δηλαδὴ μεταξὺ 1414 καὶ 1418, πιθανότατα λίγο μετὰ ἀπὸ τὸ 1414.75 Ἐπίσης, ἀφοῦ ὁ πατέρας τοῦ Νικολάου (Νήφωνος) ἀπεβίωσε ἕξι περίπου ἔτη ὕστερα ἀπὸ τὴν γέννηση τῶν τριῶν παιδιῶν του, ὁ θάνατός του πρέπει νὰ συνέβη τουλάχιστον ἑπτὰ ἔτη ὕστερα ἀπὸ τὴν γέννηση τοῦ Νικολάου, ἀφοῦ αὐτὸς ἦταν τὸ προτελευταῖο παιδὶ τοῦ Μανουήλ·76 ἄρα ὡς terminus post quem γιὰ τὸν θάνατό του πρέπει νὰ θεωρηθεῖ τὸ 1425/6. Ὅταν τὰ παιδιὰ ἔφτασαν στὴν κατάλληλη ἡλικία, ἡ μητέρα ἔστειλε τὸν πρῶτο της γιὸ Δημήτριο κοντὰ στὸν δεσπότη γιὰ νὰ καταρτισθεῖ μαζὶ μὲ τὰ δικά του παιδιὰ στὰ ἤθη καὶ τὴν τάξη τῆς Αὐλῆς (τὸν ἐπαράδωσε εἰς τὸ παλάτι τοῦ αὐθεντὸς Θωμᾶ, ὅστις περιχαρῶς ἐδέξατο καὶ τὸν εἶχε συγκάθεδρον μὲ τοὺς υἱούς του μανθάνοντα τὰ ἁρμόδια), τὸν Νικόλαο τὸν ἔβαλε σὲ σχολεῖο γιὰ νὰ μάθει τὰ ἱερὰ γράμματα, ἐνῶ τὴν κόρη τὴν κράτησε κοντά της στὸ σπίτι (αὐτὴ δὲ μετὰ τῆς κόρης ἐν τῷ οἴκῳ ἐκαθέζετο). Φαίνεται ὅτι ὁ Θωμᾶς ἐκδήλωνε ἰδιαίτερη φροντίδα γιὰ τὰ τρία παιδιά.77 Ὁ Νικόλαος, παρὰ τὸ νεαρὸν τῆς ἡλικίας του, εἶχε ὥριμη σκέψη καὶ φρόνημα καὶ δὲν τοῦ ἄρεσαν ὅλα ἐκεῖνα μὲ τὰ ὁποῖα συνηθίζεται νὰ καταγίνονται τὰ συνομήλικά του παιδιά. Ἀντίθετα, ἐπιδείκνυε διακαῆ ζῆλο γιὰ μάθηση, καὶ «ὅπως ἡ μέλισσα συλλέγει τὸ μέλι ἀπὸ τὰ ἄνθη», κατὰ παρόμοιον τρόπο καὶ αὐτὸς παρακολουθοῦσε τὰ μαθήματα τῶν σοφῶν καὶ ἐναρέτων διδασκάλων, ἀποθησαυρίζοντας ψυχωφελεῖς γνώσεις. Δυστυχῶς οἱ πρῶτοι του αὐτοὶ διδάσκαλοι δὲν κατονομάζονται στὸν Βίον, 71 Βλ. π.χ. Nasturel (ὅπως σημ. 1) 42· ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Νήφων Β´ (ὅπως σημ. 1) 511· ΣΤΟΝ ΙΔΙΟ, Χρο­ νολόγηση (ὅπως σημ. 1) 123· ΤΡΙΤΟΣ (ὅπως σημ. 1) 353, καὶ ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 147. 72 Βλ. π.χ. ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 142. Εἶναι τουλάχιστον ἀκατανόητη ἡ ἄποψη αὐτῶν ποὺ τοποθετοῦν τὴν γέννηση τοῦ Νικολάου (Νήφωνος) μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1435 καὶ 1440· βλ. π.χ. Nasturel (ὅπως σημ. 1) 42· ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Χρονολόγηση (ὅπως σημ. 1) 123, καὶ ΤΡΙΤΟΣ (ὅπως σημ. 1) 348. Οἱ ὑποστηρικτὲς τῆς παραπάνω ἀπόψεως θὰ πρέπει νὰ ἐξηγήσουν πῶς εἶναι δυνατὸν ὁ Νήφων νὰ ἀντιτάχθηκε στὶς ἀποφάσεις τῆς συνόδου τῆς Φλωρεντίας (1438/1439) ἀμέσως μόλις τὶς πληροφορήθηκε, ἀφοῦ ὅταν περατώθηκε ἡ σύνοδος, αὐτός, σύμφωνα μὲ πρότασή τους, θὰ ἦταν ἢ τεσσάρων τὸ πολὺ ἐτῶν (ἂν γεννήθηκε τὸ 1435) ἢ ἀγέννητος (ἀφοῦ οἱ παραπάνω δὲν ἀποκλείουν νὰ γεννήθηκε τὸ 1440). Βλ. καὶ παρακάτω, 185-186. 73 Βλ. Βίος 36, 1-2 Grecu. 74 Βλ. Βίος 36, 12-13 Grecu. Ἴσως μὲ τὴν ἔκφραση αὐτὴ πρέπει νὰ ἐννοήσουμε δύο ἢ τρία χρόνια. 75 Ὁ Φάλαγκας ἀρκεῖται στὴν ἐπισήμανση ὅτι καμμία πηγὴ δὲν καθορίζει τὸν χρόνο τῆς φυγαδεύσεως τοῦ Μανουὴλ στὴν Πελοπόννησο· βλ. Νήφων Β´ (ὅπως σημ. 1) 507. 76 Πρβ. ὅμως ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 142. 77 Γιὰ ὅλα αὐτὰ βλ. Βίος 36, 28-38, 7 Grecu.

178

Aimilios D. Mavroudis

ἀλλὰ μνημονεύονται τρόπον τινὰ κατὰ ὁμάδες, ἀνάλογα μὲ τὸ ψυχικὸ ὄφελος ποὺ εἶχε ὁ Νικόλαος ἀπὸ αὐτούς: σοφοὶ καὶ ἐπιστημονικοὶ ἄνδρες (καθαρότητα καὶ παρθενία), παλαιοὶ καὶ γέροντες (σύνεσις καὶ φρονιμάδα), ἄλλοι (πραότητα καὶ ἀγάπη πρὸς τὸν πλησίον), ἄλλοι (ὑπομονὴ εἰς τοὺς πειρασμούς).78 Ἔτσι ὑπῆρξε ἀκροατὴς μαθημάτων ἐπωφελῶν γιὰ τὴν ψυχή του, ἀλλὰ καὶ μιμητὴς τῶν καλῶν παραδειγμάτων σὲ τόσο μεγάλο βαθμό, ὥστε ὁ βιογράφος του τὸν ἀντιπαραβάλλει μὲ τὸν Μεγάλο Ἀντώνιο.79 ῞Ενα ἀπὸ τὰ προσφιλέστερα καὶ συχνότερα ἀναγνώσματά του ἦταν οἱ Βίοι τῶν ἁγίων Πατέρων, οἱ ὁποῖοι ἀποτελοῦσαν τροφὴ καὶ μεγάλη εὐφροσύνη γιὰ τὴν ψυχή του· ὁ νεαρὸς Νικόλαος ὄχι μόνον θαύμαζε τὶς διδαχὲς καὶ προσπαθοῦσε νὰ ἀκολουθήσει τὶς νουθεσίες τῶν Πατέρων, ἀλλὰ ἐπίσης φρόντιζε, ὅσον τοῦ ἦταν δυνατόν, νὰ τοὺς μιμεῖται καὶ στὶς ἀρετές. Ἀσκήθηκε τόσο ὥστε νὰ ἀποβεῖ φύλαξ τῆς σωφροσύνης θαυμάσιος·80 ἡ ἐγκράτειά του ὅσον ἀφορᾶ τὴν τροφὴ ἦταν θαυμαστή, ἀφοῦ ἀρκοῦνταν μόνον σὲ ψωμὶ καὶ νερὸ81 γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσει τὶς ἀνάγκες τοῦ σώματός του. Ἀλλὰ οἱ ἀγῶνες του δὲν περιορίζονταν στὰ ὅσα ἤδη προμνημονεύθηκαν· ὁ νεαρὸς Νικόλαος προσπαθοῦσε νὰ κατακτήσει κάθε ἄλλη χριστιανικὴ ἀρετή, ὅθεν καὶ ἐδόθη εἰς περισσότερον ἀγῶνα.82 Ἀλλὰ οὔτε ἡ ἑλληνικὴ παιδεία ἔμεινε ἔξω ἀπὸ τὰ ἐνδιαφέροντά του· ἡ μελέτη καὶ ἡ κατανόησή της ἐκ μέρους του ὑπῆρξε ὑποδειγματική. Ἡ εὐφυΐα του ἦταν τόσο μεγάλη (τόσον ἔλαχε δεξιὸς νοῦς), ὥστε σὲ σύντομο χρονικὸ διάστημα ἀποδείχθηκε ἀνώτερος ἀπὸ ὅλους τοὺς συμμαθητές του (εἰς ὀλίγον καιρὸν ἀπέρασεν ὅλους), προκαλώντας τὸν θαυμασμὸ τοῦ διδασκάλου του Εὐθυμίου· κοντά του ἔμαθε τὰ ποιητικὰ καὶ γραμματικά, ἀλλὰ καὶ νὰ συνθέτῃ καὶ νὰ στιχουργῇ.83 Τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ἔτυχε νὰ ἐπισκεφθεῖ τὸ σχολεῖο του84 ἕνας ἱερομόναχος, ὀνο­ 78 Βλ. Βίος 38, 14-19 Grecu. 79 Βλ. Βίος 38, 19-21 Grecu: δὲν ἦτον ἄλλο πάρεξ καλῶν πραγμάτων ἀκροατὴς καὶ μιμητὴς ὥσπερ ὁ Μέγας Ἀντώνιος. 80 Βλ. Βίος 38, 31-32 Grecu. 81 Ἡ ἔκφραση ψωμὶ καὶ νερὸ βασίζεται σὲ σχετικὴ ἔκφραση τοῦ Βίου, ὅπως περιέχεται στὸ Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 333: ὥστε ὁποῦ μὲ ψωμὶ μόνον καὶ νερὸν ἀνεπλήρωνε τὴν χρείαν τοῦ σώματος. Ἡ ἀντίστοιχη ἔκφραση τοῦ Βίου 38, 34 Grecu εἶναι ἄρτον καὶ ἅλας. 82 Βλ. Βίος 38, 8-26 Grecu. Στὴν ἑνότητα αὐτὴ γίνεται λόγος κυρίως γιὰ τὴν θεολογικὴ κατάρτιση τοῦ Νικολάου (Νήφωνος)· ἔτσι (Βίος 38, 21-23 Grecu) ὅταν δὲ ἔφθασεν αὐτὸς εἰς τοὺς δώδεκα χρόνους τῆς ἡλικίας του, ἤξευρε πᾶσαν τὴν ἐκκλησιαστικὴν κατάστασιν, ἀκολουθίας τε καὶ ἀναγνώσεις. 83 Βλ. Βίος 38, 26-31 Grecu: Θέλοντας δὲ νὰ λεπτύνῃ τὸν νοῦν του εἰς τὴν ἑλληνικὴν μάθησιν, ἡ ὁποία εἶναι φώτισις, ἔδωσε τὸν ἑαυτόν του εἰς ἑλληνικὸν φροντιστήριον καὶ εἰς ὀλίγον καιρὸν ἀπέρασεν ὅλους εἰς τὰ ποιητικὰ καὶ γραμματικά, ὅτι τόσον ἔλαχε δεξιὸς νοῦς, ὁποῦ καὶ ὁ διδασκαλός του Εὐθύμιος τὸν ἐθαύμαζε. Βλ. ἐπίσης Βίος (Μετ.) 69, 17-19 Nasturel: ἀφ᾿ οὗ ὅμως ἐπαιδεύθη ἱκανῶς εἰς τὰ ἑλληνικὰ μαθήματα καὶ ἔμαθε νὰ συνθέτῃ καὶ νὰ στιχουργῇ εἰς κάποιον διδάσκαλον Εὐθύμιον. Γιὰ τὸν Εὐθύμιο, διδάσκαλο εἰς ἑλληνικὸν φροντιστήριον, δὲν γνωρίζουμε τίποτε. Ἐξ ἄλλου ἡ διατύπωση τοῦ δευτέρου ἀπὸ τὰ παραπάνω χωρία εἰς κάποιον διδάσκαλον Εὐθύμιον συνηγορεῖ μᾶλλον ὑπὲρ τοῦ ὅτι δὲν ἐπρόκειτο γιὰ γνωστὸ διδάσκαλο. Εἶναι πάντως ἀξιοσημείωτη ἡ θέση ποὺ λαμβάνει ὁ συγγραφέας, σχολιάζοντας τὴν στροφὴ τοῦ Νικολάου πρὸς τὴν μελέτη τῆς (ἀρχαίας) ἑλληνικῆς γραμματείας, τὴν ὁποία χαρακτηρίζει φώτισιν. 84 Προφανῶς ἀπὸ τὸ σχολεῖο ὅπου ὁ Νικόλαος σπούδαζε τὰ ἑλληνικὰ γράμματα (ἑλληνικὴν μάθησιν, ἑλληνικὰ μαθήματα). Ἐξ ἄλλου ὁ Ἰωσὴφ δὲν δίδαξε στὸν Νικόλαο θεολογία ἀλλὰ

Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως

179

μαζόμενος Ἰωσήφ (ἢ Ἰωάσαφ), ἐξαιρετικὰ μορφωμένος καὶ ἱκανότατος διδά­σκαλος ἀλλὰ καὶ ἐνάρετος κληρικός.85 Τότε ὁ Νικόλαος τὸν παρακάλεσε νὰ τὸν πάρει μαζί του, στὴν συνοδεία του, χωρὶς ὅμως νὰ ἀνακοινώσει τὴν ἐπιθυμία του αὐτὴ οὔτε στὸν διδάσκαλό του Εὐθύμιο οὔτε στὴν μητέρα του, ἐπειδὴ φοβόταν ὅτι, ἂν γνώριζαν τὴν πρόθεσή του, θὰ τὸν ἐμπόδιζαν νὰ τὴν πραγματοποιήσει. Ὁ Ἰωσὴφ ἱκανοποίησε μὲ χαρὰ τὴν παράκληση τοῦ νεαροῦ Νικολάου, καὶ ὅταν ἀποχώρησε τὸν πῆρε μαζί του καὶ ἄρχισε νὰ τοῦ διδάσκει φιλοσοφία.86 Ἀπὸ τὴν παραπάνω ἀφήγηση τοῦ Βίου προκύπτουν σαφέστατα τρία στάδια ὅσον ἀφορᾶ τὴν πορεία τῶν σπουδῶν τοῦ Νικολάου. Κατ’ ἀρχὴν ἡ μητέρα του τὸν ἔβαλεν εἰς σχολεῖον νὰ μανθάνῃ τὰ ἱερὰ γράμματα (βλ. Βίος 38, 4-5 Grecu). Ἡ πορεία τῶν σπουδῶν αὐτῶν περιγράφεται στὴν συνέχεια (βλ. Βίος 38, 8-25 Grecu), καὶ διήρκεσε ἕως τὸ δωδέκατο ἔτος τῆς ἡλικίας του. Ἀκολούθως ὁ νεαρὸς Νικόλαος θέλησε νὰ στραφεῖ εἰς τὴν ἑλληνικὴν μάθησιν (βλ. Βίος 38, 27 Grecu), δηλαδὴ στὴν μελέτη τῆς θύραθεν γραμματείας, καὶ γι᾿ αὐτὸ φοίτησε εἰς ἑλληνικὸν φροντιστήριον (βλ. Βίος 38, 28 Grecu), ὅπου εἶχε διδάσκαλο τὸν Εὐθύμιο, ἀπὸ τὸν ὁποῖο ἐπαιδεύθη ἱκανῶς εἰς τὰ ἑλληνικὰ μαθήματα (βλ. Βίος (Μετ.) 69, 17 Nasturel). Τὸ τρίτο στάδιο τῶν σπουδῶν τοῦ Νικολάου ἀφορᾶ τὴν μαθητεία του κοντὰ στὸν ἱερομόναχο Ἰωσήφ (Ἰωάσαφ), ὁ ὁποῖος ἐδίδασκεν αὐτὸν τὴν φιλοσοφίαν· βλ. Βίος 40, 9 Grecu· βλ. καὶ Βίος (Μετ.) 69, 18-19 Nasturel: ἔβαλε [sc. ὁ Νικόλαος] σκοπὸν νὰ ἀκούσῃ καὶ φιλοσοφικὰ μαθήματα, καὶ Βίος (Μετ.) 69, 25-27 Nasturel: ἔρχονται [sc. ὁ Ἰωσὴφ καὶ ὁ Νικόλαος] εἰς τὴν Ἐπίδαυρον, εἰς τὸν ὁποῖον τόπον ἔκαμαν μερικὸν καιρὸν ἀκούων ὁ Νικόλαος φιλοσοφικὰ μαθήματα. Κατὰ τὸν Φάλαγκα,87 σύμφωνα μὲ τὴν ρουμανικὴ παραλλαγὴ τοῦ Βίου (Viaţa şi traiul sfântuli Nifon, 3 Simedrea),88 ὁ μοναχὸς κοντὰ στὸν ὁποῖο συνέχισε τὶς σπουδές του ὁ Νικόλαος, ἦταν ὁ Ἰωάσαφ, ἀπὸ τὸν ὁποῖο καὶ ἐκάρη μοναχός. Στὴν ἑλληνικὴ παραλλαγὴ ὅμως ὁ Ἰωσήφ (Βίος Grecu) ἢ ᾿Ιωάσαφ (Βίος [Μετ.]) μνημονεύεται ὡς ὁ ἱερομόναχος ποὺ δίδαξε στὸν Νικόλαο φιλοσοφία, καὶ μάλιστα, ἀπὸ ὅσα ἤδη προεκτέθηκαν, προκύπτει σαφῶς ὅτι ὁ Ἰωσὴφ/Ἰωάσαφ δὲν εἶναι αὐτὸς κοντὰ στὸν ὁποῖον ὁ Νικόλαος συνέχισε τὶς σπουδές του ἀμέσως μετὰ ἀπὸ τὶς θεολογικές, δηλαδὴ ὁ δεύτερος διδάσκαλός του, ἀλλὰ ὁ τρίτος. Δεύτερος διδάσκαλος τοῦ Νικολάου, ὕστερα ἀπὸ τοὺς μὴ μνημονευόμενους φιλοσοφία. Βλ. καὶ σημ. 86. 85 Βλ. Βίος 40, 1-4 Grecu: Εἰς δὲ τὲς ἡμέρες ἐκεῖνες ἀπέρασεν ἀπὸ τὸ σχολεῖον ἕνας ἱερομόναχος, Ἰωσὴφ τὸ ὄνομά του, ἐπιστήμων καὶ διδάσκαλος ἄκρος, ἔτι δὲ καὶ ἐνάρετος κατὰ πολλὰ καὶ ἐμπειρότατος. Στὸν Βίον ὅμως ποὺ παραδίδεται στὸ χειρόγραφο τῶν Μετεώρων ὁ διδάσκαλος αὐτὸς μνημονεύεται ὡς ᾿Ιωάσαφ· βλ. Βίος (Μετ.) 69, 19-20 Nasturel: ῎Ετυχεν ἐκείνας τὰς ἡμέρας καὶ περνᾷ ἀπὸ ἐκεῖ κάποιος ἱερομόναχος Ἰωάσαφ λεγόμενος …, ὅπως δηλαδὴ καὶ στὴν ρουμανικὴ παραλλαγή (γιὰ τὴν σχετικὴ μαρτυρία τῆς ὁποίας θὰ γίνει λόγος παρακάτω). 86 Ὁ ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 144, πιστεύει ὅτι ἡ φιλοσοφία στὸ χωρίο αὐτὸ δηλώνει τὴν «κατὰ Θεὸν σοφία», μᾶλλον ὅμως πρέπει νὰ δεχθοῦμε ὅτι ἐδῶ σημαίνει αὐτὸ ποὺ καὶ σήμερα ἀποκαλοῦμε «φιλοσοφία». Ἔτσι τὸ ἀντιλαμβάνεται καὶ ὁ συγγραφέας τοῦ ἔργου Πατριαρχικὴ Κωνσταντινουπόλεως ἱστορία [Crusius (ὅπως σημ. 42) 139]: ἀλλ᾿ εἶχε [sc. ὁ Νήφων] πλάτος εἰς τὴν γλῶτταν, καὶ νοήματα μεγάλα· ὅτι ἦτον περισσότερος ἀπὸ τοὺς φιλοσόφους, ὁποῦ ἦσαν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ. Βλ. καὶ Ἔκθεσις χρονική, 45 Lambros (ὅπως σημ. 47). 87 Βλ. Νήφων Β´ (ὅπως σημ. 1) 507 καὶ σημ. 6. 88 Βλ. καὶ Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 13 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 39 [γερμ. με­ τάφρ.]).

180

Aimilios D. Mavroudis

ὀνομαστικὰ διδασκάλους τῶν ἱερῶν γραμμάτων, ὑπῆρξε ὁ Εὐθύμιος. Προφανῶς ὁ Φάλαγκας κατανοεῖ πλημμελῶς τὸ κείμενο τῆς ἑλληνικῆς παραλλαγῆς, ὅταν ση­ μειώνει ὅτι «ἡ ἴδια παραλλαγὴ προσδιορίζει προηγουμένως (σ. 38) καὶ τὸ ὄνομα τοῦ πρώτου δασκάλου τοῦ Νήφωνος: Εὐθύμιος».89 Πάντως πρέπει νὰ γίνει ἀποδεκτὸ ὅτι ἡ πορεία τῶν σπουδῶν τοῦ νεαροῦ Νικολάου (Νήφωνος) στὴν ρουμανικὴ παραλ­ λαγὴ περιγράφεται περιληπτικότερα σὲ σχέση μὲ τὴν ἑλληνικὴ καὶ ἐπίσης κάπως ἀσαφέστερα.90 Κατὰ τὴν ὁδοιπορία τους ὁ Ἰωσὴφ καὶ ὁ Νικόλαος πέρασαν καὶ ἀπὸ τὴν Ἐπίδαυρο, ὅπου καὶ παρέμειναν γιὰ ἀρκετὸν καιρό. Ἐκεῖ ἄκουσαν νὰ γίνεται λόγος γιὰ ἕναν ἐρημίτη, ὀνομαζόμενο Ἀντώνιο, ὁ ὁποῖος ἀσκήτευε στὴν περιοχὴ καὶ ὁ ὁποῖος ἦταν πολὺ ἐνάρετος καὶ κατὰ πάντα μιμητὴς τοῦ Μεγάλου Ἀντωνίου.91 Γι᾿ αὐτὸ ὁ Ἰωσὴφ καὶ ὁ Νικόλαος ἔσπευσαν πρὸς συνάντησή του γιὰ νὰ λάβουν τὴν εὐλογία του. Ἔφθασαν λοιπὸν στὸ κατάλυμα τοῦ ἀσκητῆ καὶ χτύπησαν τὴν θύρα· τότε βγῆκε ἔξω ὁ γέροντας καί, ἀφοῦ τοὺς ὑποδέχθηκε καὶ ἀντάλλαξαν ἀσπασμούς, ἀπευθυνόμενος στὸν Νικόλαο, ἴσως ἐπειδὴ διαισθάνθηκε τὴν διάθεσή του γιὰ πνευματικοὺς ἀγῶνες, ὅπως θὰ φανεῖ σαφέστερα καὶ λίγο παρακάτω, τοῦ εἶπε: Ὁ Θεὸς ἐλεήσοι σε, τέκνον, καὶ ἐπιστηρίζοι σε εἰς τὸν φόβον αὐτοῦ. Ἀφοῦ λοιπὸν ὁ ᾿Ιωσὴφ καὶ ὁ Νικόλαος ἔμειναν πολλὴ ὥρα κοντὰ στὸν γέροντα καὶ συνομίλησαν ψυχωφελῶς, ὁ ἱερομόναχος ᾿Ιωσὴφ αἰσθάνθηκε εὐφροσύνη μὲ τὰ λόγια τοῦ γέροντα καί, πρὶν φύγουν, ζήτησε τὴν ἀποχαιρετιστήρια εὐχή του. Ἀντίθετα ὁ Νικόλαος, μὴ ἔχοντας προφανῶς διάθεση νὰ ἀπομακρυνθεῖ ἀπὸ τὸ μέρος ἐκεῖνο, ἔπεσε στὰ πόδια τοῦ Ἀντωνίου καὶ μὲ δάκρυα τὸν παρακάλεσε νὰ τοῦ δώσει τὴν εὐλογία νὰ παραμείνει πλησίον του. Ὁ Ἀντώνιος ὅμως μὲ διάφορες προφάσεις, καὶ ἐπικαλούμενος κυρίως τὸ νεαρὸν τῆς ἡλικίας του, προσπάθησε νὰ μεταβάλει τὴν ἐπιθυμία τοῦ νέου. Ἀλλὰ ὁ Νικόλαος ἐπέμενε ὅλο καὶ περισσότερο παρακαλώντας τον νὰ τὸν κρατήσει κοντά του, ἐπειδὴ ἦταν πλήρης πνευματικοῦ ἔρωτος γιὰ τὴν διδασκαλία του, καὶ τοῦ ἔλεγε: Εἴ τι με προστάξεις, πάτερ, μετὰ χαρᾶς κάνω το· μόνον μὴ μὲ στερήσῃς τῆς συνοδίας σου. Ἐν τέλει οἱ παρακλήσεις τοῦ Νικολάου ἔφεραν τὸ ποθητὸ ἀποτέλεσμα. Γιατὶ ὁ Ἀντώνιος, βλέποντας τὴν μεγάλη προθυμία του ἀλλὰ καὶ τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ προσώπου του καὶ ἐπὶ πλέον γνωρίζοντας ἐκ Πνεύματος Ἁγίου τὴν μελλοντικὴ ἐξέλιξη τοῦ Νικολάου, ὑποχώρησε στὶς ἐπίμονες παρακλήσεις τοῦ νέου καὶ συναίνεσε νὰ παραμείνει κοντά του· ἔτσι τοῦ παραχώρησε τὸ ἐνδότερον κελλίον καὶ τοῦ ἔδωσε κανόνα γιὰ νὰ ἀρχίσει τὴν ἄσκησή του.92 Ἐν τῷ μεταξὺ ὁ Ἀντώνιος ἔδωσε εὐλογία στὸν ἱερομόναχο Ἰωσὴφ νὰ ἀναχωρήσει· ὁ ἴδιος ὅμως αἰσθανόταν πνευματικὴ χαρὰ καὶ ἀγαλλίαση βλέποντας τὸν Νικόλαο νὰ 89 Βλ. καὶ ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 142. 90 Βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 11-13 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 37-44 [γερμ. μετάφρ.]). 91 Βλ. Βίος 40, 10-13 Grecu. Πρέπει νὰ ἐπισημανθεῖ ἐδῶ ὅτι ὁ ἴδιος χαρακτηρισμὸς δόθηκε προηγουμένως καὶ στὸν Νικόλαο (Νήφωνα), βλ. σημ. 79. 92 Ὁ ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 144, σημειώνει ὅτι ἡ τοποθεσία τῆς Ἐπιδαύρου ὅπου ἐγκαταβίωσε ὁ Νήφων ὀνομαζόταν «Πολεμάρχα» καὶ βρισκόταν «στὰ βόρεια τῆς παλαιᾶς Ἐπιδαύρου», χωρὶς ὅμως νὰ δηλώνει ἀπὸ ποῦ ἀντλεῖ τὴν πληροφορία αὐτή. Πάντως στὶς πηγὲς δὲν ἐντοπίζεται κάποια σχετικὴ μαρτυρία.

Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως

181

προκόπτει στὴν ἄσκηση πολὺ περισσότερο ἀπὸ ὅσο ἐκεῖνος νόμιζε ὅτι θὰ προέκοπτε. Ἀφοῦ πέρασε λίγος καιρὸς ὁ Νικόλαος παρακάλεσε τὸν γέροντα Ἀντώνιο νὰ τὸν κείρει μοναχό (νὰ τὸν κουρεύσῃ καλόγηρον).93 Πρὶν συγκατανεύσει ὁ Ἀντώνιος θεώρησε σκόπιμο νὰ τοῦ δώσει διάφορες συμβουλὲς καὶ νὰ τοῦ ἐπισημάνει ὅτι ταυτόχρονα μὲ τὸ μοναχικὸ σχῆμα ἀναλαμβάνει καὶ μεγαλύτερους ἀγῶνες καὶ συνεπῶς πρέπει νὰ ὑποστεῖ ἀκόμη περισσότερους κόπους κατὰ τὴν πνευματικὴ ἄσκησή του. Μόνον ἔτσι θὰ ἀνταποκριθεῖ στὶς ἀπαιτήσεις τῆς μοναχικῆς ζωῆς καὶ θὰ βρίσκεται σὲ διαρκῆ ἐγρήγορση στὸν ἀγῶνα του κατὰ τοῦ πονηροῦ (Βλέπε, τέκνον, ὅτι πρὶν νὰ γένῃ μοναχός, ἔβαλες κόπον καὶ προθυμίαν εἰς τοὺς ἀγῶνας. Ἐπειδὴ δὲ καὶ τὸ σχῆμα θέλεις λαβεῖν, μέλλεις νὰ ἔμβῃς εἰς περισσοτέρους ἀγῶνας καὶ κόπους τῆς ἀσκήσεως, διὰ νὰ μὴν σε εὕρῃ ὁ ἐχθρὸς καὶ ἀντίπαλος διάβολος κοιμώμενον καὶ σπαράξῃ σε ὡς ἐπίβουλος καὶ βάσκανος, ὁποῦ εἶναι πρὸς ἡμᾶς τοὺς μοναχούς· καὶ γὰρ ἡ τελειοτάτη σπουδὴ εἶναι νὰ ἀγωνιζόμεθα διὰ τῆς στενῆς πύλης, ὅτι πλατεῖα καὶ εὐρύχωρος εἶναι ἡ ὁδὸς ἡ ἀπάγουσα εἰς τὴν ἀπώλειαν). 94 Ἀφοῦ ὁ Ἀντώνιος εἶπε αὐτὰ καὶ ἔδωσε ἀκόμη περισσότερες νουθεσίες πρὸς τὸν Νικόλαο, τὸν ἔκειρε μοναχό (ἐκούρευσεν αὐτὸν ῥασοφοροῦντα καλόγηρον) καὶ τοῦ ἄλλαξε τὸ ὄνομά του σὲ Νήφωνα.95 Ἀφ᾿ ἧς στιγμῆς ὁ Νήφων ἔλαβε τὸ μοναχικὸ σχῆμα ἄρχισε νὰ ἀγωνίζεται μὲ μεγαλύτερο ζῆλο, ἐπιδιδόμενος σὲ προσευχὲς καὶ νηστεῖες καὶ μιμούμενος κατὰ πάντα τὸν γέροντά του. Ἀγωνιζόμενος λοιπὸν μὲ ἔνθεο ζῆλο ὑπερέβαλε τὸν Ἀντώνιο σὲ ὅλες τὶς μορφὲς ἀσκήσεως, στὶς ὁποῖες πρέπει νὰ ἐπιδίδεται ὁ μοναχός· καὶ γι᾿ αὐτὰ μάρτυρας εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Ἀντώνιος, ὁ ὁποῖος εἶπε σὲ κάποιους μοναχούς: Βλέπετε, ἀδελφοί, τοῦτον τὸν νέον, τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐπαναπαύει εἰς αὐτόν· καὶ θέλει τὸν κάμῃ φῶς εἰς ὅλον τὸν κόσμον ὁ Κύριος. Καὶ ἀπὸ ἐκείνη τὴν στιγμὴ ὁ Ἀντώνιος ἔκρινε ὅτι ὁ Νήφων μποροῦσε πλέον νὰ ἀγωνίζεται μόνος, χωρὶς τὴν ἐπίβλεψή του, καὶ μὲ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖον ἐκεῖνος ἐπιθυμοῦσε. Ἔτσι ὁ μακάριος Νήφων ἄρχισε νὰ ἐπιδίδεται σὲ ἀκόμη μεγαλύτερους ἀγῶνες, ἀναπέμποντας μὲ δάκρυα ὁλονύκτιες προσευχὲς καὶ δεήσεις πρὸς τὸν 93 Βλ. Βίος 42, 4-5 Grecu. 94 Βλ. Βίος 42, 5-14 Grecu. Γιὰ τὸ χωρίο, στὸ ὁποῖο γίνεται λόγος γιὰ τὴν στενὴ πύλη, βλ. Ματθ. 7.13 καὶ Λουκ. 13. 24. 95 Βλ. Βίος 42, 14-16 Grecu. Προφανῶς στὸ χωρίο αὐτὸ ὑπονοεῖται ὅτι ὁ Ἀντώνιος διάβασε στὸν Νικόλαο (Νήφωνα) εὐχὴ ρασοφορίας. Κανονικὸς μοναχὸς ἐκάρη ὁ ἅγιος στὴν Μονὴ Διονυσίου· βλ. Βίος 56, 6-7 Grecu: Καὶ δὴ βαλὼν μετάνοιαν [sc. ὁ Νήφων] ἐκουρεύθη εὐθὺς καὶ μικρόσχημος, καὶ Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 335: Λοιπὸν βάνωντας μετάνοιαν εἰς τὸν ἡγούμενον [sc. τῆς Μονῆς Διονυσίου] ἐνεδύθη εὐθὺς τὸ θεῖον καὶ ἀγγελικὸν σχῆμα, γενόμενος σταυροφόρος. Ἀκόμη βλ. Βίος 102, 23-24 Grecu (ὅπου γίνεται λόγος γιὰ τὴν δεύτερη διαμονὴ τοῦ ἁγίου στὴν Μονὴ Διονυσίου): ἦλθεν [sc. ὁ Νήφων] ἀγνώριστος εἰς τὴν ἱερὰν μονὴν τοῦ Διονυσίου, εἰς τὴν ὁποίαν πρότερον ἐκουρεύθη. Βλ. καὶ ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 144 (εὐχὴ ρασοφορίας) καὶ 146 (μοναχικὴ κουρὰ στὴν Μονὴ Διονυσίου)· βλ. καὶ 147. Σύμφωνα ὅμως μὲ τὸν ἄγνωστο συγγραφέα τῆς Πατριαρχικῆς Κωνσταντινουπόλεως ἱστορίας ὁ Νικόλαος ἔγινε μοναχὸς καὶ ἱερέας στὴν Μονὴ Παντοκράτορος· βλ. Πατριαρχικὴ Κωνσταντινουπόλεως ἱστορία [Crusius (ὅπως σημ. 42) 139]: καὶ ὑπῆγεν [sc. ὁ Νήφων] εἰς τὸ ἅγιον ὄρος, εἰς τὸ μοναστήριον τοῦ παντοκράτορος· καὶ ἔγινε μοναχός, εἶτα καὶ ἱερεύς. Ἐδιέμεινε δὲ πολλοὺς χρόνους ἐκεῖ εἰς τὸ μοναστήρη [sic] τοῦ παντοκράτορος … Ἡ ἴδια πληροφορία ἐντοπίζεται καὶ στὴν Ἔκθεσιν χρονικήν, 45-46 Lambros (ὅπως σημ. 47). Γιὰ τὴν χειροτονία τοῦ Νήφωνος στὴν Μονὴ Διονυσίου βλ. καὶ παρακάτω.

182

Aimilios D. Mavroudis

φιλάνθρωπο Θεό. Καὶ κάθε φορὰ ποὺ τοῦ ἐρχόταν στὸν νοῦ κάποιος πονηρὸς λογισμὸς ἢ ποὺ θυμοῦνταν ἐγκόσμια πράγματα, ὅπως ὁ πλοῦτος ἢ οἱ γονεῖς — μὲ ὅλα αὐτὰ δὲν παρέλειπε νὰ τὸν πειράζει ὁ ἐχθρὸς τῶν ἀνθρώπων, ὁ διάβολος, μὲ σκοπὸ νὰ τὸν ἐκτρέψει ἀπὸ τὴν ἄσκηση καὶ νὰ τὸν μολύνει —, τότε ὁ Νήφων ἔτρεχε ἀμέσως πρὸς τὸν γέροντα καὶ ἔπεφτε μὲ δάκρυα στὰ πόδια του· καὶ ἀφοῦ λάμβανε παρηγοριὰ ἀπὸ αὐτὸν ἐπέστρεφε καὶ πάλι στὸ κελλὶ καὶ στὴν ἄσκησή του. Τὸ ἐργόχειρο τοῦ Νήφωνος ἦταν ἡ καλλιγραφία, μὲ τὴν ὁποία προσποριζόταν τὴν τροφή του. Ἦταν μάλιστα τόσο ἔμπειρος στὸ ἔργο αὐτό, ὥστε οἱ ἱερεῖς τῆς περιοχῆς ἐκείνης, δηλαδὴ τῆς Ἐπιδαύρου, συναγωνίζονταν ὁ ἕνας τὸν ἄλλον, ποιός θὰ ἀποκτήσει βιβλίο ἀντιγραμμένο ἀπὸ τὸ χέρι του.96 Ἀλλὰ ὁ Νήφων εἶχε καὶ ἄλλα χαρίσματα· ποτὲ δὲν συζητοῦσε χωρὶς νὰ λάβει τὴν εὐλογία τοῦ γέροντά του, ποτὲ δὲν γέλασε στὴν σκήτη, ποτὲ δὲν εἶπε ἕναν λόγο ἄσκοπο. Τέλος ποτὲ δὲν διάβασε ὁποιοδήποτε ἐκκλησιαστικὸ βιβλίο χωρὶς νὰ κλάψει. Μὲ ὅλες του αὐτὲς τὶς ἀρετὲς κατόρθωσε νὰ γίνει εἰς ὅλας τὰς τάξεις τῆς μοναδικῆς πολιτείας τελειότατος.97 Μετὰ ἀπὸ λίγο καιρὸ ὁ μακάριος γέροντας Ἀντώνιος ἐκοιμήθη, καὶ ὁ Νήφων ἀπαρηγόρητος θρήνησε τὴν ἀπώλεια τοῦ πνευματικοῦ πατέρα του. Ἀφοῦ λοιπὸν τὸν ἐνταφίασε, ἔμεινε γιὰ ἀρκετὸ ἀκόμη χρονικὸ διάστημα στὴν Ἐπίδαυρο ἐφησυχάζοντας μόνος του. Τότε πληροφορήθηκε ὅτι στὸ κάστρο τῆς Νάρδας98 κατοικοῦσε ἕνας μοναχός, ὀνόματι Ζαχαρίας,99 σοφώτατος καὶ ἐνάρετος κατὰ πάντα, καὶ ὁ ὁποῖος οὐ μόνον εἰς τὴν ἑλληνικὴν γλῶσσαν ἦτον ἐπιτήδειος, ἀλλὰ καὶ εἰς τὴν τῶν Σλοβάνων γλῶσσαν ἦτον ἐπίσημος καὶ ἐμπειρότατος.100 Ὁ Ζαχαρίας αὐτὸς ἀσκήτευε στὸ Ἅγιον Ὄρος καὶ εἶχε ἔρθει στὴν Νάρδα πρὶν ἀπὸ λίγες ἡμέρες. 96 Βλ. Βίος 42, 35-44, 3 Grecu. Τὴν καλλιγραφία εἶχε ὡς ἐργόχειρό του ὁ Νήφων καὶ ὅταν βρισκόταν στὸ Ἅγιον Ὄρος, καὶ συγκεκριμένα ὅταν διέμενε στὸ σπήλαιον ὁποῦ ὀνομάζεται Κρήτη καὶ ἀνῆκε στὴν Μονὴ Παντοκράτορος· βλ. Βίος 54, 8-9 Grecu: Ὅθεν ἔμεινεν [sc. ὁ Νήφων] μετ᾿ αὐτῶν διδάσκων καὶ διδασκόμενος, ζῶντας μὲ τὴν καλλιγραφίαν του, καὶ Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 335. 97 Βλ. Βίος 44, 8-9 Grecu. Στὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ ἐπισημανθεῖ ὅτι σφάλλει ὁ Τ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Νήφων. Θρησκευτικὴ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια 9 (1966) 555, ὅταν ὑποστηρίζει ὅτι δὲν εἶναι σαφὲς «πότε καὶ ποῦ συνέβαινον τὰ ἀνωτέρω τῆς νεανικῆς ἡλικίας τοῦ Νήφωνος». 98 Βλ. Βίος 44, 13-14 Grecu: καὶ ἀκούσας [sc. ὁ Νήφων] ὅτι εἰς τῆς Νάρδας τὸ κάστρον … Βλ. καὶ Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 333: εἰς τὸ κάστρον τῆς Νάρδας. 99 Γιὰ τὸν Ζαχαρία δὲν εἶναι γνωστὸ κανένα βιογραφικὸ στοιχεῖο ἀπὸ ἄλλη πηγή, αὐτὸ ὅμως δὲν ἀποτελεῖ λόγο, ὥστε νὰ ἀμφισβητηθοῦν οἱ πληροφορίες τοῦ Βίου γι᾿ αὐτόν. Γιὰ παράδειγμα, ἡ μαρτυρία ὅτι ἐξελέγη ἀρχιεπίσκοπος Ἀχριδῶν δὲν ἐπιβεβαιώνεται ἀπὸ ἀλλοῦ, ἀλλὰ δὲν ἔρχεται καὶ σὲ ἀντίθεση μὲ καμμία ἄλλη (ἡ μοναδικότητα μίας μαρτυρίας δὲν ἀποτελεῖ ἀφ᾿ ἑαυτῆς πάντοτε καὶ λόγο ἀμφισβητήσεως ἢ ἀπορρίψεώς της). Ἐξ ἄλλου δὲν εἶναι λίγοι οἱ ἀρχιερεῖς γιὰ τοὺς ὁποίους ἐντοπίζεται μία μόνον μαρτυρία, χωρὶς αὐτὸ νὰ ἀποτελεῖ οὔτε αἰτία ἀμφισβητήσεως τῆς ἀρχιερωσύνης τους οὔτε λόγο ἀποκλεισμοῦ ἀπὸ τοὺς ἐπι­ σκοπικοὺς καταλόγους. Ἔτσι ὁ Ζαχαρίας συμπεριλαμβάνεται σὲ ὅλους τοὺς καταλόγους τῶν ἀρχιεπισκόπων Ἀχριδῶν (βλ. π.χ. τοὺς καταλόγους τοῦ Η. Gelzer, Der Patriarchat von Achrida. Geschichte und Urkunden. Abhandlungen der philol.-histor. Classe der Königlichen Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften, 20/5. Leipzig 1902, 24, καὶ τοῦ G. Fedalto, Hierarchia ecclesiastica orientalis. Series episcoporum Ecclesiarum christianarum orientalium. 1. Patriarchatus Constantinopolitanus. Padova 1988, 549). Ἀνεπιβεβαίωτη χαρακτηρίζει τὴν συζητούμενη πληροφορία τοῦ Βίου ὁ ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Νήφων Β´ (ὅπως σημ. 1) 508 καὶ σημ. 8. 100 Βλ. Βίος 44, 15-17 Grecu. Μὲ τὴν ἔκφραση τὴν τῶν Σλοβάνων γλῶσσαν ἐννοοῦνται τὰ

Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως

183

Ἡ ταύτιση τῆς πόλεως αὐτῆς — ἡ Νάρδα εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ προβληματικὰ τοπω­ νύμια ποὺ ἀπαντῶνται στὸν Βίον — ἔχει ἰδιαίτερη σημασία, ἐπειδὴ μᾶς βοηθᾶ νὰ ὁριοθετήσουμε τὴν εὐρύτερη περιοχὴ τῆς δράσεως τοῦ ἁγίου Νήφωνος. Κάποιοι μελετητὲς ἀρκοῦνται νὰ μνημονεύσουν τῆς Νάρδας τὸ κάστρον (Βίος Grecu) ἢ τὸ κάστρον τῆς Νάρδας (Νέον Ἐκλόγιον)101 χωρὶς νὰ διατυπώνουν κάποια πρόταση γιὰ τὴν ταύτισή του,102 ἐνῶ ἄλλοι τὸ ταυτίζουν μὲ τὴν Ἄρτα τῆς Ἠπείρου.103 Ἔχει διατυπωθεῖ ὅμως ἡ, κατὰ πᾶσα πιθανότητα, ὀρθὴ ὑπόθεση ὅτι δὲν πρόκειται γιὰ τὴν γνωστὴ Ἄρτα (τῆς νοτίου Ἠπείρου), ἀλλὰ γιὰ τὴν παλαιὰ ῎Αρτα, τὴν ὀνομαζόμενη στὰ Ἀλβανικὰ Narte (Νάρδα;).104 Γιὰ τὴν Νάρδα γίνεται λόγος στὴν Γεωγραφίαν Ἀλβανίας καὶ ᾿Ηπείρου … τῶν Κοσμᾶ Θεσπρωτοῦ καὶ Ἀθανασίου Ψαλίδα, οἱ ὁποῖοι τὴν τοποθετοῦν στὴν περιοχὴ βόρεια τῆς Αὐλῶνος (Νέα Ἤπειρος), στὰ παράλια τοῦ Ἀδριατικοῦ πελάγους.105 Ὑπὲρ τῆς ταυτίσεως αὐτῆς συνηγοροῦν καὶ τὰ ἀκόλουθα: α) Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Ζαχαρίας, ὅπως καὶ ὁ Νήφων, πρέπει νὰ μὴν ἦταν ἑλληνικῆς καταγωγῆς (ἀλβανικῆς;), ὁπότε δὲν εἶναι περίεργο πού, ἐγκαταλείποντας τὸ Ἅγιον Ὄρος, μετέβη σὲ μία ἀλβανικὴ πόλη. β) Ἡ ἀπορία, γιατί ὁ λόγιος πρῶτος Γαβριὴλ δὲν μνημόνευσε στὸν Βίον τὴν Ἄρτα μὲ τὸ ὄνομα μὲ τὸ ὁποῖο αὐτὴ καταγράφεται σὲ ὅλες τὶς προγενέστερες καὶ σύγχρονές του βυζαντινὲς πηγὲς καὶ ἐπίσης ἀποτελεῖ τὸν τίτλο τοῦ μητροπολίτη της, καὶ ἀντ᾿ αὐτοῦ χρησιμοποίησε ἕνα ὄνομα τὸ ὁποῖο δὲν μᾶς εἶναι γνωστὸ ἀπὸ καμμία ἄλλη (τουλάχιστον ἐκδεδομένη) πηγή. Καὶ ἂν ὑποτεθεῖ ὅτι ὄντως ἡ Ἄρτα ὀνομαζόταν καὶ Νάρδα, αὐτὴ θὰ ἦταν μία ἐξαιρετικὰ σπάνια ὀνομασία της, καὶ φυσικὰ τότε θὰ ἔπρεπε νὰ βρεθεῖ κάποια ἐξήγηση γιὰ τὸν λόγο γιὰ τὸν ὁποῖον σὲ Βίον ἁγίου, ὁ ὁποῖος ἀπευθύνεται σὲ ἕναν εὐρὺ κύκλο ἀνθρώπων, χρησιμοποιεῖται μία σχεδὸν ἄγνωστη ὀνομασία γιὰ πόλη γνωστὴ σὲ ὅλους ὡς Ἄρτα.106 Ἀντίθετα εἶναι λογικότερο νὰ δεχθοῦμε τὴν ὀνομασία Νάρδα γιὰ τὴν παλαιὰ Ἄρτα, ἀφοῦ αὐτὴ βρισκόταν σὲ περιοχὴ κατοικούμενη κυρίως ἀπὸ ἀλβανόφωνους, ὁπότε ἦταν φυσικὴ συνέπεια νὰ ἐπικρατήσει ἐκεῖ ἡ ἀλβανικὴ ἐκφορὰ τοῦ ὀνόματός της.107 Σλαβονικά. Βλ. καὶ παρακάτω, στὰ σχετικὰ μὲ τὴν ἐθνικότητα τοῦ Ζαχαρία. 101 Βλ. καὶ τὴν ρουμανικὴ μετάφραση, Naniescu/Erbicénu (ὅπως σημ. 27) 15 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 44: «welcher [sc. Zacharias] in der Stadt Narta wohnte»). 102 Βλ. π.χ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ (ὅπως σημ. 97) 455· Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἀγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου ᾿Εκκλησίας. Ἀθῆναι 1960 (ἀνατ. 1995), 350. 103 Βλ. Grecu (ὅπως σημ. 13) 179, 184 κ.ἀ.· Nasturel (ὅπως σημ. 1) 43· ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Νήφων Β´ (ὅπως σημ. 1) 507· ΣΤΟΝ ΙΔΙΟ, Χρονολόγηση (ὅπως σημ. 1) 123, καὶ ΤΡΙΤΟΣ (ὅπως σημ. 1) 348. 104 Βλ. ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 144, καὶ 147, σημ. 1. 105 Βλ. Κοσμᾶ Θεσπρωτοῦ καὶ Ἀθανασίου Ψαλίδα Γεωγραφία Ἀλβανίας καὶ Ἠπείρου ἐξ ἀνεκδότου χειρογράφου τοῦ Κοσμᾶ Θεσπρωτοῦ μὲ τοπογραφικὰ σχεδιαγράμματα καὶ γεωγραφικοὺς χάρτας τοῦ ἰδίου. Ἰωάννινα 1964, 52-76, passim. Βλ. καὶ ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 144. 106 Ἂν ὁ βιογράφος τοῦ ἁγίου ἤθελε γιὰ κάποιον λόγο νὰ χρησιμοποιήσει τὴν ὀνομασία Νάρδα, πιθανότατα θὰ ἔγραφε καὶ τὴν κοινὴ ὀνομασία τῆς πόλεως (δηλαδὴ κάπως ἔτσι: «Νάρδα ἤτοι Ἄρτα»). Πάντως ὀνομασία Νάρδα γιὰ τὴν Ἄρτα τῆς νοτίου Ἠπείρου δὲν καταγράφει οὔτε ὁ G. Schramm, Eroberer und Eingesessene. Geographische Lehnnamen als Zeugen der Geschichte Südeuropas im ersten Jahrtausend n. Chr. Stuttgart 1981. 107 Στὴν ρουμανικὴ παραλλαγὴ τοῦ Βίου ἡ Νάρδα καταγράφεται μία φορὰ καὶ ὡς Λιναρδία· βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 15 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 45: «denn ihn hatte der

184

Aimilios D. Mavroudis

Συνεπῶς ἡ προτεινόμενη ταύτιση φαίνεται πολὺ πιθανή. Ἂν μάλιστα τὴν ἀπο­ δεχθοῦμε, τότε βλέπουμε ὅτι οἱ μετακινήσεις τοῦ Νήφωνος, μετὰ ἀπὸ τὴν Ἐπίδαυρο καὶ πρὶν ἀπὸ τὸ Ἅγιον ῎Ορος, ἐντοπίζονται σὲ ἕναν συγκεκριμένο γεωγραφικὸ χῶρο: Νάρδα, Ἀσκάλωνα (Δυρράχιο), Κρόαι, Ἀχρίδα. Θὰ μποροῦσε βέβαια κάποιος νὰ προβάλλει ὡς ἀντίρρηση ὅτι στὴν ρουμανικὴ παραλλαγὴ γίνεται λόγος γιὰ χειροτονία τοῦ Νήφωνος σὲ διάκονο ἀπὸ τὸν μητροπολίτη Ἄρτης, ἐνῶ φυσικὰ στὴν Νάρδα δὲν ὑπῆρχε ἀρχιερέας. Ἂν ὅμως δεχθοῦμε ὡς ὀρθότερη τὴν μαρτυρία τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν (Βίος, Πατριαρχικὴ Κωνσταντινουπόλεως ἱστορία, ῎Εκθεσις χρονική) ὅτι ὁ Νήφων ἐκάρη κανονικὸς μοναχὸς καὶ ἔλαβε τοὺς δύο πρώτους βαθμοὺς τῆς ἱερωσύνης στὸ Ἅγιον Ὄρος, τότε ἡ παραπάνω ἀντίρρηση καταπίπτει. Ἕνα ἀκόμη θέμα ποὺ ἀξίζει νὰ θιγεῖ στὸ σημεῖο αὐτὸ εἶναι τὸ ζήτημα τῆς ἐθνι­ κότητος τοῦ Ζαχαρία. Τὸ γεγονὸς ὅτι στὸν Βίον τονίζεται ἐμφαντικὰ ὅτι ὁ ἐνάρετος αὐτὸς μοναχὸς ἦταν γνώστης ὄχι μόνον τῆς ἑλληνικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς σλαβονικῆς γλώσσας πιθανὸν ὑποδηλώνει ὅτι δὲν ἦταν Ἕλληνας τὴν καταγωγή (γιὰ ἕναν πεπαιδευμένον Ἕλληνα δὲν θὰ ὑπῆρχε καμμία ἀνάγκη νὰ ἐπισημανθεῖ ἡ γνώση τῆς μητρικῆς γλώσσας του). Ἴσως γι᾿ αὐτὸν τὸν λόγο, ὅπως ἤδη σημειώθηκε, φεύγοντας ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄρος ἐγκαταστάθηκε στὴν Νάρδα.108 Πάντως παρὰ τὸ παραπάνω συμπέρασμα πρέπει νὰ ἐπισημανθεῖ ὅτι στὴν ρουμανικὴ παραλλαγὴ ἡ γνώση τῶν δύο γλωσσῶν ἐκ μέρους τοῦ Ζαχαρία σημειώνεται μὲ ὕφος μᾶλλον οὐδέτερο («ὁ ὁποῖος γνώριζε Ἑλληνικὰ καὶ ἐκκλησιαστικὰ Σλαβικά»),109 ἐνῶ στὸ Νέον Ἐκλόγιον δίνεται ἁπλῶς ἡ πληροφορία ὅτι ὁ Ζαχαρίας ἦταν ἕνας σοφώτατος διδάσκαλος καὶ πολλὰ ἐνάρετος, χωρὶς καμμία νύξη γιὰ τὴν γλωσσομάθειά του.110 Σχετικὰ μὲ τὴν ἀγιορειτικὴ μονή, στὴν ὁποία εἶχε ἐγκαταβιώσει ὁ Ζαχαρίας πρὶν μεταβεῖ στὴν Νάρδα, μαρτυρεῖ ἡ ρουμανικὴ παραλλαγὴ τοῦ Βίου, χαρακτηρίζοντάς τον Βατοπεδινό.111 Ἀντίθετα στὸν ἑλληνικὸ Βίον δὲν παρέχεται ἡ πληροφορία αὐ­ τή. Ὁ Νasturel δέχεται ὅτι ὁ Ζαχαρίας προερχόταν ἀπὸ τὴν Μονὴ Βατοπεδίου,112 ἐπικαλούμενος τὴν διαπίστωση ὅτι στὴν ἐν λόγῳ μονὴ συνυπῆρχαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ῞Ελληνες καὶ Σλᾶβοι μοναχοί,113 σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ ὅτι ὁ Ζαχαρίας, ὅπως προαναφέρθηκε, ἦταν γνώστης καὶ τῆς σλαβονικῆς γλώσσας. Φυσικὰ ἡ ἐπι­

108 109 110 111 112 113

Führer der Stadt Linardia von Tzarigrad in das Land Ochrids»)· ἐπίσης ὁ Grecu στὸν Ιndice τοῦ βιβλίου του σημειώνει, 188: «Linardia (Νarda = Αrta)». Πρβ. ἐπίσης Νasturel (ὅπως σημ. 1) 43, καὶ ΧΡΥΣΟΧΟΪΔΗΣ (ὅπως σημ. 1) 131. Βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 15 (= Grecu, ὅπως σημ.13, 44: «welcher [sc. Zacharias] griechisch und kirchenslavisch kannte»). Βλ. Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 334. Βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 15 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 44: «aus dem Kloster Watopedi gekommen war [sc. Zacharias]»). Βλ. καὶ ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 144. Βλ. Nasturel (ὅπως σημ. 1) 43. Γιὰ τοὺς Σλάβους μοναχοὺς στὸν ῞Αγιον ῎Ορος βλ. τὴν μονογραφία τοῦ ΠΑΥΛΙΚΙΑΝΩΦ (ὅπως σημ. 1)· πάντως πρέπει νὰ ἐπισημανθεῖ ὅτι στὴν Μονὴ Βατοπεδίου κατὰ τὸν 15ο αἰῶνα ἐντοπίζονται ὀνομαστικὰ τρεῖς μόνον Σλᾶβοι μοναχοί· βλ. ΠΑΥΛΙΚΙΑΝΩΦ (ὅπως σημ. 1) 245246 (Εὐσέβιος/᾿Εφραίμ, Ρῶσος, καὶ Μητροφάνης, Σλᾶβος ἀλλὰ ἄγνωστης καταγωγῆς), καὶ 255-256 (᾿Αντώνιος, Σέρβος).

Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως

185

χειρηματολογία τοῦ Νasturel μόνον ἐπικουρικὰ μπορεῖ νὰ γίνει δεκτή, ἀφοῦ δὲν ὑπάρχει λόγος νὰ ἀμφισβητηθεῖ ἡ μαρτυρία τῆς ρουμανικῆς παραλλαγῆς.114 Ἐπιθυμώντας λοιπὸν ὁ Νήφων νὰ πληροφορηθεῖ ἀπὸ τὸν Ζαχαρία σχετικὰ μὲ τὸν ἀθωνικὸ μοναχισμό (διὰ τοῦ ῎Ορους τὰς τάξεις), ἀλλὰ καὶ νὰ ἀπολαύσει τοὺς καρποὺς τῆς σοφίας του, ἔτρεξε πρὸς συνάντησή του,115 «ὅπως ἀκριβῶς ἡ ἔλαφος τρέχει πρὸς τὴν πηγὴ τοῦ νεροῦ».116 ῎Ισως μάλιστα νὰ ἐπιθυμοῦσε «νὰ μάθει τὰ Σλαβονικά, ποὺ ἦταν ἡ ἐκκλησιαστικὴ γλῶσσα τῶν Σλάβων καὶ Ρουμάνων τῆς Βαλκανικῆς».117 Ἀφοῦ ἔφθασε στὴν Νάρδα καὶ τὸν συνάντησε, συνομίλησε μαζί του καὶ τὸν παρακάλεσε νὰ τὸν δεχθεῖ στὴν συνοδεία του. ῾Ο Ζαχαρίας ἱκανοποίησε μὲ χαρὰ τὸ αἴτημά του καὶ ἄρχισε νὰ τοῦ διδάσκει τοὺς λόγους ποὺ ἐπιθυμοῦσε νὰ ἀκούσει. Κατ᾿ ἐκείνους τοὺς χρόνους συνέβη νὰ προκληθεῖ μεγάλη σύγχυση καὶ ταραχὴ στὴν ᾿Εκκλησία ἐξ αἰτίας τῆς ὀγδόης (οἰκουμενικῆς) συνόδου118 ποὺ συγκλήθηκε στὴν Φερράρα – Φλωρεντία ἀπὸ τὸν πάπα Εὐγένιο Δ´ (1431-1447) καὶ στὴν ὁποία ἔλαβαν μέρος ὁ αὐτοκράτορας Ἰωάννης Η´ Παλαιολόγος,119 πολλοὶ ἄρχοντες καὶ λόγιοι, ὁ Κωνσταντινουπόλεως Ἰωσὴφ Β´ (1416-1439) μὲ ἐπισκόπους καὶ ἄλλους κληρικούς (συνολικὰ περὶ τὰ ἑκατὸ ἄτομα). Τὰ θεσπίσματα τῆς ψευδοσυνόδου αὐτῆς ὅμως οἱ Ἀνατολικοὶ δὲν θέλησαν νὰ τὰ ἀποδεχθοῦν, καὶ ἔτσι ἐκδηλώθηκαν διάφορες ἀντιδράσεις.120 Ὅταν ὁ Ζαχαρίας καὶ ὁ Νήφων πληροφορήθηκαν τὴν ἔκβαση τῆς συνόδου, ὕστερα ἀπὸ σύντομη διαμονὴ στὴν Νάρδα121 μετέβησαν στὸν Ἀσκάλωνα (Δυρράχιο)122 καὶ ἐκεῖ ἄρχισαν στὶς ἐκκλησίες νὰ διδάσκουν τοὺς Χριστιανοὺς 114 Ὡστόσο ἡ ἐπιχειρηματολογία του, αὐτὴ καθ᾿ ἑαυτή, δὲν εἶναι καὶ τόσο ἰσχυρή, ἀφοῦ Σλᾶβοι μοναχοὶ κατὰ τὴν ἴδια χρονικὴ περίοδο ποὺ βρισκόταν στὸ Ἅγιον ῎Ορος ὁ Ζαχαρίας ὑπῆρχαν σὲ πολλὲς μονές· σχετικὰ βλ. ΠΑΥΛΙΚΙΑΝΩΦ (ὅπως σημ. 1) 205-328 (: «Κατάλογος τῶν Σλάβων μοναχῶν ποὺ ἐγκαταβίωσαν στὸ Ἅγιον ῎Ορος ἀπὸ τὸ 1190 ἕως καὶ τὸ 1650 μὲ βάση τὰ σημειώματα σὲ σλαβικοὺς κώδικες»). Πάντως εὔλογα θὰ μποροῦσε νὰ ὑποθέσει κάποιος ὅτι ἀκριβῶς ἐπειδὴ ὁ Ζαχαρίας προερχόταν ἀπὸ τὴν Μονὴ Βατοπεδίου, γι᾿ αὐτὸν τὸν λόγο καὶ ὅταν ὁ Νήφων πῆγε στὸ Ἅγιον Ὄρος, ἡ πρώτη μονὴ ποὺ ἐπισκέφθηκε καὶ διέμεινε ἦταν ἡ τοῦ Βατοπεδίου· βλ. Βίος 50, 21 κ.ἑ. Grecu: Ὁ δὲ μακάριος Νήφων λαβὼν συνοδοιπόρον τὰς εὐχὰς τοῦ ἀοιδίμου ἀρχιερέως [sc. τοῦ ᾿Αχριδῶν Ζαχαρία], ἔτρεχεν εἰς τὸν Ἄθωνα ὡς ἀετὸς ὑπόπτερος, εἰς τὸν ὁποῖον ἔφθασεν, ὡς ἐπόθει. Καὶ ἐρχόμενος εἰς τὴν σεβασμίαν μονὴν τοῦ Βατοπαιδίου καὶ προσκυνήσας ... 115 Βλ. Βίος 44, 19-21 Grecu. 116 Ψαλμ. 41 (42), 1. 117 Βλ. ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 144. Ἀλλὰ καὶ ὁ ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Νήφων Β´ (ὅπως σημ. 1) 508, σημ. 7, δέχεται ὅτι ὁ Νήφων γνώριζε τὴν παραπάνω γλῶσσα, θεωρώντας ὅτι ὑπὲρ αὐτοῦ «συνηγορεῖ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ᾿Εκκλησία τῆς Βλαχίας, ποὺ ἀνέλαβε νὰ ἀναδιοργανώσει, εἶχε καθιερώσει ὡς ἐπίσημο μέσο ἔκφρασης τὰ Σλαβονικά». 118 ῾Ο χαρακτηρισμὸς αὐτὸς προέρχεται ἀπὸ τοὺς παπικοὺς καὶ τοὺς ἑνωτικούς. Εἶναι ὁπωσδήποτε περίεργο ποὺ χαρακτηρίζεται ἔτσι ἀπὸ τὸν συγγραφέα (ἢ τὸν διασκευαστή) τοῦ Βίου ἡ σύνοδος τῆς Φλωρεντίας, ἡ ὁποία ἐπέφερε τόση ἀναστάτωση στοὺς κόλπους τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. 119 Βασίλευσε ἀπὸ τὸ 1425 ἕως τὸ 1448. 120 Γιὰ τὴν ἑνωτικὴ ψευδοσύνοδο τῆς Φερράρας – Φλωρεντίας (1438-1439) βλ. ἐνδεικτικὰ Β. Κ. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία ἀπ᾿ ἀρχῆς μέχρι σήμερον. Ἀθῆναι 21958 (11947), 390396. 121 Βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 17 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 46: «Indem Zacharias und Nifon dort [sc. in der Narda] kurze Zeit wohnte …»). 122 Ὅλοι οἱ μελετητὲς δέχονται ὅτι ὁ Ἀσκάλων τοῦ Βίου ταυτίζεται μὲ τὸ Δυρράχιο. Ὡστόσο τέτοια

186

Aimilios D. Mavroudis

νὰ παραμείνουν ἀκλόνητοι στὴν πίστη τους, τηρώντας τὶς παραδόσεις καὶ τὴν διδασκαλία τῶν ῾Αγίων Ἀποστόλων καὶ τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων.123 Συνεπῶς ἡ παραμονὴ τοῦ Νήφωνος στὴν Νάρδα θὰ πρέπει νὰ τοποθετηθεῖ πρὶν ἀπὸ τὸ 1438 ἕως καὶ κάποιο σύντομο διάστημα μετὰ ἀπὸ τὸ 1439.124 Ἀπὸ τὸν Ἀσκάλωνα πῆγαν στὸ κάστρο τῶν Κροῶν (Τρουΐας),125 ὅπου ὁ αὐθέντης Γεώργιος Σκενδέρμπεης,126 ἔχοντας ἤδη ἀκούσει γι᾿ αὐτούς, τοὺς ὑποδέχθηκε μὲ μεγάλες τιμὲς καὶ εὐλάβεια καὶ τοὺς φιλοξένησε στὸ παλάτι του, ἐπιθυμώντας νὰ τοὺς ἔχει πλησίον του. Μάλιστα ζήτησε ἀπὸ τὸν Ζαχαρία νὰ γίνει πνευματικὸς πατέρας του. Ὁ Νήφων, ἂν καὶ παρέμεινε στὸ παλάτι κοντὰ στὸν ἄρχοντα, ἐξακολούθησε τοὺς πνευματικοὺς ἀγῶνες του, τηρώντας ἀπαράβατα τὰ διδάγματα καὶ τὶς ὑποδείξεις τοῦ διδασκάλου του Ζαχαρία (ἐπιμένων ἐν τοῖς μαθήμασι τοῦ διδασκάλου Ζαχαρία). Στὸν ἑλληνικὸ Βίον τοῦ Νήφωνος δὲν γίνεται καμμία νύξη οὔτε γιὰ τὴν ἐπισκοπὴ οὔτε γιὰ κάποια ἐπαφὴ τοῦ Νήφωνος μὲ τὸν ἐπίσκοπο τῆς ἐπαρχίας αὐτῆς. Πάντως εἶναι γνωστὸ ὅτι οἱ Κρόες (Κρόαι) ἦταν ἕδρα ἐπισκοπῆς ὑπὸ τὴν μητρόπολη Δυρραχίου, ἴσως ἀπὸ τὸν 9ο αἰῶνα127 καὶ σίγουρα ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 10ου αἰῶνα,128 καὶ κατὰ

123

124 125

126

127

128

ὀνομασία αὐτῆς τῆς πόλεως τῆς Νέας ᾿Ηπείρου δὲν ἐντοπίζεται σὲ κανένα ἄλλο κείμενο πλὴν τοῦ Βίου τοῦ Νήφωνος. Στὴν ρουμανικὴ παραλλαγὴ ἡ ὀνομασία Ἀσκάλων δὲν ἀποδίδεται σὲ πόλη ἀλλὰ στὴν περιοχὴ ὅπου βρίσκεται τὸ Δυρράχιο· βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 17 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 46: «kamen [sc. Zacharias und Nifon] in eine grosse Stadt an, namens Dracza, die im Lande Askuluns ist»). Βλ. Βίος 46, 1-9 Grecu. Τὴν δράση του κατὰ τῆς ψευδοσυνόδου Φερράρας – Φλωρεντίας ὁ ἅγιος Νήφων τὴν συνέχισε καὶ ἀργότερα ὡς μητροπολίτης Θεσσαλονίκης· βλ. Βίος 66, 3 κ.ἑ. Grecu: Ὁ δὲ [sc. Νήφων] μετὰ ἡμέρας τινὰς βλέπων διεσχισμένην τὴν ἐκκλησίαν καὶ συγχυσμένην ὑπὸ τῶν λατινοφρόνων καὶ τῆς καινοτομίας τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ συνόδου, ἔτι δὲ καὶ τὰς ἀταξίας τῶν νεοβασιλευόντων Ἀγαρηνῶν, ἄνοιξεν ὡς μία βρύσις ὁ ἅγιος τὸ στόμα του διδάσκων καθ᾿ ἑκάστην καὶ παραινῶν καὶ ἀναθυμίζων τὰ θεῖα δόγματα τῶν ἀποστολικῶν διατάξεων καὶ τῶν θείων καὶ ἱερῶν συνόδων τῶν θεσπεσίων πατέρων …· ἐπίσης βλ. Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 337. Βλ. καὶ ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 145. Τὸ κάστρον τῆς Τρουΐας, ὅπως μνημονεύεται στὸν Βίον, εἶναι ἡ πόλη ἡ ὁποία στὸ Βυζάντιο ἦταν γνωστὴ ὡς Κρόαι, ἐνῶ σήμερα ὀνομάζεται Κρούγια (Κρόϊα, Κρόγια, Κrujë). Βρίσκεται βόρεια τῶν Τιράνων καὶ βορειοανατολικὰ τοῦ Δυρραχίου, στὸ βυζαντινὸ θέμα τοῦ ὁποίου ἀνῆκε. Γιὰ τὶς Κρόες βλ. G. Prinzing, «Εlissos (Lezha) oder Kroai (Κruja)?», στὸν τόμο: K. Belke/E. Kislinger/A. Külzer/M. A. Stassinopoulou (Hrsg.), Byzantina Mediterranea. Festschrift für Johannes Koder zum 65. Geburtstag. Wien/Köln/Weimar 2007, 503-515. Πρόκειται γιὰ τὸν Γεώργιο Καστριώτη (Σκενδέρμπεη), ὁ ὁποῖος γεννήθηκε περὶ τὸ 1405 καὶ πέθανε στὶς 17 ᾿Ιανουαρίου 1468. Ἐθνικὸς ἥρωας τῆς Ἀλβανίας, πολέμησε μὲ ἡρωϊσμὸ τοὺς Τούρκους ἔχοντας ὡς βάση του τὴν περιοχὴ τῆς Κρόϊας. Ἐνδεικτικὰ γιὰ τὸν Καστριώτη βλ. Α.-M. Talbot, Skanderbeg, στό ODB, τ. 3, 1908, ὅπου καὶ σχετικὴ βιβλιογραφία. Βλ. J. D. Mansi (ἐκδ.), Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, τ. ΧVΙΙ. Venetiis 1702 (Ρarisiis 1902· ἀνατ. Graz 1962), στ. 377· μεταξὺ τῶν ἐπισκόπων ποὺ συμμετεῖχαν στὴν ἐπὶ Φωτίου σύνοδο ποὺ συγκλήθηκε τὸ 879 στὴν Κωνσταντινούπολη ὑπογράφει καὶ ὁ ἐπίσκοπος Δαβὶδ Ῥοιῶν· ὁ Fedalto (ὅπως σημ. 99) 532, δέχεται ὅτι μᾶλλον πρόκειται γιὰ τὸν ἐπίσκοπο Κροῶν. Ἡ ἐπισκοπὴ Κροῶν ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 10ου ἕως τὸν 12ο αἰῶνα ἀναγράφεται στὰ ἐκκλησιαστικὰ Τακτικά (Νotitiae) ὡς ἐπισκοπὴ τῆς μητροπόλεως Δυρραχίου· βλ. J. Darrouzès, Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinipolitanae. Texte critique, Introduction et notes. Géographie ecclésiastique de l’Empire Byzantin, Tome I. Paris 1981, 286: Τακτικὸν 7 [ἀρ. 643-647] (42η ἡ μητρόπολη Δυρραχίου καὶ οἱ τέσσερις ὑποκείμενες ἐπισκοπές της, α´ ὁ τῶν Στεφανιακῶν, β´

Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως

187

τὴν ἐποχὴ ποὺ διέμενε στὴν πόλη ὁ Νήφων εἶναι βέβαιο ὅτι ὑπῆρχε ἐκεῖ ὀρθόδοξος ἀρχιερέας, ὅπως θὰ καταδειχθεῖ στὴν συνέχεια. Ἐδῶ πρέπει νὰ σχολιασθεῖ καὶ μία μᾶλλον δυσνόητα διατυπωμένη ἄποψη ποὺ ἀφορᾶ τὴν παραμονὴ τοῦ Νήφωνος στὴν Ἄρτα (Νάρδα) καὶ στὶς Κρόες. Κατὰ τὸν μελετητὴ ποὺ τὴν ὑποστήριξε,129 «στὴν Ἄρτα ὁ Νήφων χειροτονήθηκε διάκονος ἀπὸ τὸν ἐκεῖ μητροπολίτη, ἐνῷ, σύμφωνα μὲ τὴ ρουμανικὴ παραλλαγὴ τοῦ Βίου, ὁ ἅγιος χειροτονήθηκε πρεσβύτερος ἀπὸ τὸν ἐπίσκοπο τῆς Κροΐας, ἰσχυρισμὸς ποὺ δύσκολα μπορεῖ νὰ γίνει δεκτὸς ἂν λάβει κανεὶς ὑπόψη ὅτι ὁ ἱεράρχης αὐτῆς τῆς πόλης ἦταν καθολικός· ἀντίθετα ἡ ἑλληνικὴ παραλλαγὴ ὑποστηρίζει ὅτι ὁ Νήφων ἀξιώθηκε τὸν δεύτερο βαθμὸ τῆς ἱερωσύνης στὸ Ἅγιο Ὄρος, στὴ Μονὴ Διονυσίου». Κατ᾿ ἀρχὴν πρέπει νὰ παρατηρηθεῖ ὅτι ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο γίνεται λόγος γιὰ τὴν χειροτονία τοῦ Νήφωνος στὴν Ἄρτα καὶ τὶς Κρόες ἐπιτρέπει νὰ νοηθεῖ ὅτι ἡ χειροτονία στὴν Ἄρτα μαρτυρεῖται ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ παραλλαγή, ἀφοῦ σὲ ἀντιδιαστολὴ τονίζεται ὅτι ἡ χειροτονία στὶς Κρόες μαρτυρεῖται ἀπὸ τὴν ρουμανική. Αὐτὸ ὅμως δὲν ἀνταποκρίνεται στὴν πραγματικότητα, ἀφοῦ καὶ οἱ δύο (ὑποτιθέμενες;) χειροτονίες, στὴν Ἄρτα καὶ τὶς Κρόες, μαρτυροῦνται μόνον ἀπὸ τὴν ρουμανικὴ παραλλαγή.130 Ἀντίθετα στὴν ἑλληνικὴ παραλλαγὴ δὲν γίνεται λόγος γιὰ καμμία χειροτονία ὁποιουδήποτε βαθμοῦ, τὴν ὁποία ἔλαβε ὁ Νήφων στὴν Ἄρτα (οὔτε καὶ στὶς Κρόες). Ἐπίσης ἐσφαλμένος (τουλάχιστον ἐν μέρει) εἶναι ὁ ἰσχυρισμὸς ὅτι ὁ Νήφων χειροτονήθηκε πρεσβύτερος στὴν Μονὴ Διονυσίου. Προφανῶς ὁ ἐν λόγῳ μελετητὴς ἔχει παρανοήσει τὸ σχετικὸ χωρίο τῆς ἑλληνικῆς παραλλαγῆς τοῦ Βίου, ἀφοῦ σ᾿ αὐτὸ καταγράφεται μὲ σαφήνεια ὅτι ὁ Νήφων ἔλαβε τοὺς δύο πρώτους βαθμοὺς τῆς ἱερωσύνης στὴν Μονὴ Διονυσίου:131 Παρακαλεσθεὶς δέ [sc. ὁ ὁ Χουναβίας, γ´ ὁ Κροῶν, δ´ ὁ ᾿Ελισσοῦ)· 305: Τακτικὸν 9 [ἀρ. 517-521] (ἡ ἀναγραφὴ τοῦ Τακτικοῦ αὐτοῦ συμπίπτει ἐπακριβῶς μὲ ἐκείνη τοῦ προηγουμένου)· 330: Τακτικὸν 10 [ἀρ. 607-623] (ἡ μητρόπολη Δυρραχίου παρουσιάζεται μὲ ἐξαιρετικὰ διευρυμένη δικαιοδοσία μὲ δέκα πέντε ὑποκείμενες ἐπισκοπές, οἱ τέσσερις πρῶτες ἀπὸ τὶς ὁποῖες ταυτίζονται μὲ τὶς ἀναγραφόμενες στὰ Τακτικὰ 7 καὶ 9)· 364: Τακτικὸν 13 [ἀρ. 661-666] (ἡ κατάσταση τῆς μητροπόλεως Δυρραχίου παρουσιάζεται ὅπως στὰ Τακτικὰ 7 καὶ 9). Ἡ μητρόπολη Δυρραχίου ἀναγράφεται καὶ στὸ Τακτικὸν 19 [ἀρ. 55] (14ου αἰῶνα) χωρὶς ὅμως τὶς ὑποκείμενες ἐπισκοπές της (διαπίστωση ποὺ φυσικὰ δὲν σημαίνει κατ᾿ ἀνάγκην ὅτι οἱ ἐν λόγῳ ἐπισκοπὲς δὲν ὑφίσταντο). Ἡ μητρόπολη αὐτὴ διετέλεσε ἐξ ἀρχῆς ὑπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, ἀπὸ τὸν 14ο αἰῶνα ἕως τὸ 1767 ὑπήχθη στὴν ἀρχιεπισκοπὴ Ἀχριδῶν, καὶ ἐκ νέου στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο ἕως τὸ 1922. Σχετικὰ μὲ τὴν ἐπιβίωση τῆς ἐπισκοπῆς Κροῶν βλ. τὶς σημ. 133 καὶ 134· πρβ. καὶ τὴν σημ. 132. 129 Βλ. ΦΑΛΑΓΚΑΣ, Νήφων Β´ (ὅπως σημ. 1) 508, σημ. 8. 130 Βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 15 (χειροτονία Νήφωνος σὲ διάκονο ἀπὸ τὸν μη­ τρoπολίτη Ἄρτης [Νardiei]), καὶ 17 (χειροτονία Νήφωνος σὲ ἱερέα ἀπὸ τὸν ἀρχιερέα τῶν Κροῶν) (= GRECU, ὅπως σημ. 13, 45 καὶ 47 ἀντίστοιχα γιὰ τὶς δύο χειροτονίες [γερμ. μετάφρ.]). 131 Βλ. Βίος 56, 7-13 Grecu· ἐπίσης Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 335. Ὁ ἀνώνυμος ὅμως συγγραφέας τῆς ῾Ιστορίας πολιτικῆς Κωνσταντινουπόλεως σημειώνει ὅτι ὁ Νικόλαος, ὅταν μετέβη στὸ Ἅγιον Ὄρος, χειροτονήθηκε ἱερέας, χωρὶς νὰ διευκρινίζει πότε καὶ ποῦ χειροτονήθηκε διάκονος· ἐπίσης τὴν χειροτονία του σὲ ἱερέα τὴν συνδέει μὲ τὴν Μονὴ Παντοκράτορος· βλ. Ἱστορία πολιτικὴ Κωνσταντινουπόλεως [Crusius (ὅπως σημ. 42) 33]: ἐν ὄρει τοῦ ἄθωνος, τῷ ἁγίῳ λεγομένῳ, ἀπῆλθε, καὶ ἡσύχαζεν ἐκεῖ, ὅπου καὶ ἱερεὺς ἐγένετο ἐν μοναστηρίῳ, ἐπ᾿ ὀνόματι τιμωμένῳ τοῦ παντοκράτορος. Βλ. καὶ τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἀπὸ τὴν Πατριαρχικὴν

188

Aimilios D. Mavroudis

Νήφων] πολλὰ παρὰ τῆς ἀδελφότητος [sc. τῆς Μονῆς Διονυσίου] νὰ λάβῃ καὶ (addendum?) τῆς ἱερωσύνης ἀξίωμα, ὡς ταπεινόφρων ἔλεγε τοῦ λόγου του ἀνάξιον κατὰ πάντα. Ὅθεν μετ᾿ ὀλίγον πάλιν παρακληθεὶς ἔστερξε καὶ ἐχειροτονήθη κατὰ βαθμοὺς ἀναγνώστης, ὑποδιάκονος, ἱεροδιάκονος καὶ ἱερεύς. Λαβὼν δὲ ὁ μακάριος Νήφων τῆς ἱερωσύνης τὸ ἀξίωμα ἔγινε τύπος καὶ εἰκὼν εἰς ὅλην τὴν ἀδελφότητα. Τέλος ὅσον ἀφορᾶ τὴν ἀξιοπιστία τῆς μαρτυρίας τῆς ρουμανικῆς μεταφράσεως γιὰ χειροτονία τοῦ Νήφωνος ἀπὸ τὸν ἐπίσκοπο Κροῶν, ἂν πρέπει —κατὰ τὸν Φά­ λαγκα— νὰ ἀπορριφθεῖ, αὐτὸ σίγουρα ἐπιβάλλεται νὰ γίνει μὲ ἄλλα ἐπιχειρήματα (ἂν ὑπάρχουν), καὶ ὄχι μὲ τὸ αἰτιολογικὸ ὅτι ὁ τότε ἐπίσκοπος τῆς πόλεως ἦταν καθολικός· ἡ ὕπαρξη Λατίνου ἀρχιερέα δὲν ἀποκλείει νὰ ὑπῆρχε στὴν πόλη καὶ ὀρθόδοξος ἐπίσκοπος.132 Ἀπὸ μία λοιπὸν προσεκτικὴ ἀνάγνωση τῆς ρουμανικῆς παραλλαγῆς ἐντοπίζεται σ᾿ αὐτὴν ἡ ἀκόλουθη ἐνδιαφέρουσα πληροφορία:133 «Ὁ Νήφων χειροτονήθηκε ἐκεῖ ἱερέας μὲ τὴν εὐλογία τοῦ ἀρχιερέα τῆς πόλεως τῶν Κροῶν, τὸν ὁποῖον ἐκεῖνον ἀρχιερέα εἶχε χειροτονήσει ὁ μακάριος πατριάρχης Νικόλαος [= ὁ ἀρχιεπίσκοπος Ἀχριδῶν Νικόλαος]». Εἶναι προφανὲς ὅτι ὁ ὀρθόδοξος ἀρχιεπίσκοπος Ἀχριδῶν χειροτόνησε ὀρθόδοξο ἐπίσκοπο γιὰ τὸν θρόνο τῶν Κροῶν. Συνεπῶς κατὰ τὴν ἴδια χρονικὴ περίοδο ὑπῆρχε στὶς Κρόες Λατῖνος ἱεράρχης134 ἀλλὰ καὶ ὀρθόδοξος ἐπίσκοπος. ᾿Επειδὴ ὅμως θεωρεῖται πιθανότερο ὁ Νήφων νὰ ἔλαβε τοὺς δύο πρώτους βαθμοὺς τῆς ἱερωσύνης στὸ Ἅγιον Ὄρος, ἡ περαιτέρω συζήτηση γιὰ τὴν ὀρθότητα ἢ ὄχι τῆς συζητούμενης μαρτυρίας τῆς ρουμανικῆς παραλλαγῆς περιττεύει. Κατὰ τὸ χρονικὸ διάστημα ποὺ ὁ Ζαχαρίας καὶ ὁ Νήφων βρίσκονταν στὶς Κρόες, ἀπεβίωσε στὴν Κωνσταντινούπολη ὁ αὐτοκράτορας Ἰωάννης Η´ Παλαιολόγος, τὸ 1448, καὶ στὸν θρόνο τοῦ Βυζαντίου ἀνῆλθε ὁ ἀδελφός του Κωνσταντῖνος, ἕως τότε δεσπότης τῆς Πελοποννήσου,135 ὁ ὁποῖος, ἀφοῦ, κατὰ τὸν Βίον, συνεκάλεσε σύνοδο στὴν Βασιλεύουσα τὸ 1450 (ἢ τὸ 1451), κήρυξε ἄκυρη τὴν σύνοδο τῆς Φλωρεντίας.136 Κωνσταντινουπόλεως ἱστορίαν καὶ ἀπὸ τὴν ῎Εκθεσιν χρονικὴν παραπάνω, στὴν σημ. 95. 132 Βλ. καὶ τὴν περίπτωση τῆς μητροπόλεως Δυρραχίου, στὴν ὁποία ἦταν ὑποκείμενη ἡ ἐπισκοπὴ Κροῶν, γιὰ τὴν ὁποία μαρτυροῦνται ταυτόχρονα ᾿Ορθόδοξοι καὶ Λατῖνοι ἐπίσκοποι. Γιὰ τοὺς ὀρθοδόξους ἀρχιερεῖς τῆς μητροπόλεως Δυρραχίου βλ. Fedalto (ὅπως σημ. 99) 528-530· γιὰ τοὺς Λατίνους βλ. M. Le Quien, Oriens Christianus in quatuor Patriarchatus digestus; quo exhibentur Ecclesiae, Patriarchae, caeterique praesules totius Orientis, τ. 3. Ρarisiis 1740 (ἀνατ. Graz 1958), στ. 949-954, καθὼς καὶ C. Eubel, Hierarchia catholica medii et recentioris aevi …, τ. 1-7. Patavii 1952-1968 (στὸ λῆμμα Dyrrachiensis). Βλ. ἐπίσης R. Janin, Dyrrachium, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique 14 (1960) 1248-1252. 133 Βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ. 27) 17 (= GRECU, ὅπως σημ. 13, 47 [γερμ. μετάφρ.]). Κατὰ τὸν Π. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟ, Περιγραφὴ τῆς Ἠπείρου, τ. Α´. Ἰωάννινα 1984, 161, ἡ ἐπισκοπὴ Κροῶν «μετὰ τὴν τοῦ Γεωργίου Καστριώτου ἀποβίωσιν ἐξηλείφθη ἐκ τῶν διπτύχων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας», ἐνῶ κατ᾿ ἄλλους ὑφίστατο ἕως τουλάχιστον τὸ 1674. 134 Γιὰ τοὺς Λατίνους ποιμενάρχες τῆς ἐπισκοπῆς Κροῶν βλ. Le Quien (ὅπως σημ. 132) τ. 3, στ. 953-956, καὶ Eubel (ὅπως σημ. 132) τ. 1-7 (στὸ λῆμμα Croensis). 135 Πρόκειται γιὰ τὸν Κωνσταντῖνο ΙΒ´ Παλαιολόγο, τελευταῖο αὐτοκράτορα τοῦ Βυζαντίου (1448-1453). 136 Βλ. Βίος 46, 19-21 Grecu: καὶ ἐστέφθη ἀντ᾿ αὐτοῦ ὁ βασιλεὺς Κωνσταντῖνος, ὁ ἀδελφὸς αὑτοῦ, ὁ ὁποῖος συγκροτήσας σύνοδον ἐκήρυξεν ἄκυρον καὶ ἀνωφελῆ τὴν ἐν Φλωρεντίᾳ σύνο­δον. Ὁ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ (ὅπως σημ. 120) 395-396, φαίνεται νὰ ἀμφισβητεῖ τὴν σύνοδο αὐτὴ καὶ τοὺς

Ἅγιος Νήφων, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως

189

Ἀπὸ τὰ παραπάνω συνάγεται ὅτι τὸ 1448 ὁ Ζαχαρίας καὶ ὁ Νήφων βρίσκονταν ἤδη στὶς Κρόες καὶ ἐξακολουθοῦσαν νὰ διαμένουν ἐκεῖ τουλάχιστον ἕως τὴν Ἅλωση. Ἐνῶ ὅμως οἱ δύο μοναχοὶ ἀσκοῦσαν τὸ πνευματικὸ ἔργο τους στὶς Κρόες, ὕστερα ἀπὸ τὴν πάροδο πέντε περίπου ἐτῶν, τὸ 1453, οἱ Τοῦρκοι κατέλαβαν τὴν Κωνσταντινούπολη. Τότε συνέβη μεγάλη σύγχυση καὶ ἀναταραχή, πόλεμοι καὶ αἱματοχυσίες, καὶ οἱ Χριστιανοὶ ἔτρεχαν ἀπὸ τόπου εἰς τόπον γιὰ νὰ κρυφτοῦν καὶ νὰ διασωθοῦν. Ὁ Ζαχαρίας μὲ τὸν Νήφωνα ἀναγκάσθηκαν ἐγκαταλείψουν τὸ κάστρο τῶν Κροῶν καὶ νὰ καταφύγουν γιὰ λίγο καιρὸ σὲ ἕνα ὄρος, μέχρις ὅτου παρέλθει ἡ ἀναταραχὴ αὐτή, καὶ ἀκολούθως μετέβησαν στὴν τότε ἰδιαίτερα σημαντικὴ πόλη τῆς Ἀχρίδος.137 Ὁ Νasturel ὑπολογίζει ὅτι ἡ ἄφιξή τους στὴν Ἀχρίδα συνέβη ἴσως τὸ 1466.138 Ἀφοῦ ὅμως ὁ Ζαχαρίας καὶ ὁ Νήφων ἐγκατέλειψαν τὶς Κρόες λίγο μετὰ ἀπὸ τὴν Ἅλωση τῆς Πόλεως καὶ κατὰ τὸν Βίον κατέφυγαν στὸ μὴ κατονομαζόμενο ὄρος γιὰ λίγο καιρό (μερικὸν καιρόν),139 πρέπει, σύμφωνα μὲ τὴν πρόταση τοῦ Νasturel, νὰ ζήτησαν καταφύγιο ἢ νὰ περιπλανήθηκαν σὲ ἐρημικὲς καὶ ἀπόμακρες περιοχὲς γιὰ δέκα τρία περίπου ἔτη. Τὸ ἐν λόγῳ διάστημα φαίνεται ὑπερβολικὰ μεγάλο, ἐκτὸς καὶ ἂν γίνει δεκτὸ ὅτι ὁ συντάκτης τοῦ Βίου στὸ σημεῖο αὐτὸ τῆς ἀφηγήσεώς του ἀντιπαρέρχεται ἕνα τέτοιο χρονικὸ διάστημα μὲ μία ἐξαιρετικὰ περιληπτικὴ ἔκφραση (μερικὸν καιρόν). Ἀφοῦ λοιπὸν ὁ Ζαχαρίας καὶ ὁ Νήφων ἔφθασαν στὴν Ἀχρίδα, ἐπέλεξαν νὰ κα­ ταλύσουν σὲ κάποια μονή. Ὑπῆρχε μέσα στὴν πόλη ἕνα μεγάλο μοναστήρι, τιμώμενο στὸ ὄνομα τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου140 (ἢ στὸ ὄνομα τῶν Ἁγίων Πάντων)·141 σ᾿

137

138 139

140

141

σκοπούς της. Ἐξ ἄλλου, ὅπως σημειώνει, λίγο ἀργότερα, τὴν 12η Δεκεμβρίου τελέσθηκε στὸν ναὸ τῆς Ἁγίας Σοφίας κοινὴ Λειτουργία Ἑλλήνων καὶ Λατίνων ἀπὸ τὸν πρώην Ρωσσίας Ἰσίδωρο, ἀπεσταλμένο τοῦ πάπα Νικολάου Ε´· στὴν Λειτουργία αὐτὴ παρέστη ὁ αὐτοκράτορας, μνημονεύθηκε τὸ ὄνομα τοῦ πάπα καὶ ἀναγνώσθηκε ὁ ὅρος τῆς ψευδοσυνόδου τῆς Φλω­ ρεντίας. Μία δεύτερη τοπικὴ σύνοδος μὲ τὸ ἴδιο ἀντικείμενο συγκλήθηκε ἀπὸ τὸν πατριάρχη Μάξιμο Γ´ τὸ 1482· σχετικὰ βλ. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ (ὅπως σημ. 120) 696. Γιὰ τὴν Ἀχρίδα καὶ τὴν ἱστορία της, κυρίως τὴν ἐκκλησιαστική, βλ. Ι. Snegarov, Ιstorija na ochridskata archiepiskopija, τ. 1. Sofija 1924 (ἀνατ. 1995), καὶ Istorija na ochridskata archiepiskopija-patriaršija, τ. 2. Sofija 1932 (ἀνατ. 1995). Γιὰ τὴν πρώϊμη ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία τῆς Ἀχρίδος βλ. καὶ Α. ΔΕΛΗΚΑΡΗ,῾Η ἐπισκοπὴ Λυχνιδοῦ (-ῶν) μέχρι τὸν 10ο αἰῶνα. Ι. Ἀπὸ τὴν ἵδρυσή της ἕως τὶς ἀρχὲς τοῦ 6ου αἰῶνα. Κληρονομία 35 (2003 [= 2005]) 69-85. Βλ. ἀκόμη τὴν βιβλιογραφία ποὺ καταγράφει ὁ Ι. Εy. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Βιβλιογραφία τῶν ἐπισκοπικῶν καταλόγων τοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως καὶ τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρίδα Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τ. 22, Παράρτημα 25. Θεσσαλονίκη 1979, 70-72. Βλ. Nasturel (ὅπως σημ. 1) 43. Βλ. Βίος 46, 26-48, 2 Grecu: Τότε [sc. ἀμέσως μετὰ ἀπὸ τὴν Ἅλωση] καὶ τοῦτοι οἱ μακάριοι ἐκρύβησαν μερικὸν καιρὸν εἰς ἕνα ὄρος, ἕως ὁποῦ ἔπαυσεν ἡ σύγχυσις, καὶ τότε καὶ οὗτοι ἐπέρασαν πάλιν εἰς τὴν μεγάλην χώραν τῆς Ἀχριδῶν, καὶ Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 334. Βλ. Βίος 48, 2-4 Grecu: ῏Ητον δὲ ἕνα μοναστήριον ἔσω τῆς χώρας [sc. τῆς Ἀχρίδος] εἰς ὄνομα τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, καὶ Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 334. Πρόκειται γιὰ τὸν σημερινὸ ναὸ τῆς Περιβλέπτου ἢ ἁγίου Κλήμη· βλ. Snegarov (ὅπως σημ. 137) τ. 2, 423-426· ΤΡΙΤΟΣ (ὅπως σημ. 1) 349, καὶ ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 41) 145. Αὐτὴ ἡ διαφορετικὴ πληροφορία γιὰ τὴν μονὴ στὴν ὁποία κατέλυσαν ὁ Ζαχαρίας καὶ ὁ Νήφων παραδίδεται ἀπὸ τὴν ρουμανικὴ παραλλαγή· βλ. Νaniescu/Εrbicénu (ὅπως σημ.

190

Aimilios D. Mavroudis

αὐτὸ κατέφυγαν οἱ δύο μοναχοί, ἀπολαμβάνοντες τοὺς καρποὺς τῆς πνευματικῆς ἀσκήσεως, καὶ ἰδιαίτερα ὁ Νήφων ὁ ὁποῖος ἐπέμενε σπουδάζων εἰς τὰ μαθήματα τοῦ διδασκάλου του Ζαχαρία.142

27) 19 (= Grecu, ὅπως σημ. 13, 48: «und gingen [sc. Ζacharias und Nifon] in die Stadt ein und drinnen fanden sie ein grosses und berühmtes Kloster der Allheiliger und hielten sich im grosser Trost auf»). Ὡστόσο κατὰ τὸν Snegarov (ὅπως σημ. 137) τ. 2, 432, στὴν περιοχὴ τῆς Ἀχρίδος ὑπῆρχε μόνον ἕνα μικρὸ μοναστήρι τῶν Ἁγίων Πάντων κοντὰ στὸ χωριὸ Lesani (Debarca). 142 Βλ. Νέον Ἐκλόγιον (ὅπως σημ. 15) 334.

Death in a Xenon? Timothy S. Miller / Salisbury, Md A resent article on Byzantine hospitals posed the question “How medicalized were Byzantine hospitals?”1 Did these xenones or nosokomeia (the two terms used in medieval Greek to describe a hospital with a medical staff) provide trained physicians to cure patients in a relatively short period, or were they institutions designed to care for the sick and sustain them until their strength returned or they perished? Or, to examine the same issue from a different perspective, were xenones places where a terminally-ill person could go to die in peace, or were such hopeless cases rejected by Byzantine hospitals and sent to other charitable facilities? No Byzantine source has so far been located which describes the death of a patient in what is unambiguously identified as a xenon or nosokomeion. Ca. 1200, however, Constantine Stilbes, metropolitan of Kyzikos, wrote a poem dedicated to a young man named Stephen who died in a philanthropic institution at Patras in western Greece.2 Before Stilbes had ascended the episcopal throne of Kyzikos, he had taught for twelve years at the Orphanotropheion, the oldest and most prestigious of Constantinople’s many charitable foundations.3 Stephen, Stilbes’ favorite student, had graduated from the Orphanotropheion and somehow traveled to Patras, a city far from Constantinople where the young man had no friends or family. He subsequently fell ill in Patras and died there. To express his grief over Stephen’s death, Stilbes composed a poem in the form of a dialog between himself and Stephen, now lying in his grave. Here follows an English translation of this masterpiece of Byzantine poetry. (Stilbes) Have you set, bright eye of the young, have you set? (Stephen) I have set, hidden by the large measure of the tomb. Have you been extinguished, bright torch bearer of those who strive ? I have been extinguished, although I was not a torchbearer as you say in your praises. In what night? Do you not run again? There is no reemerging from the unbreakable darkness. Beautiful and young flower, do you fade away? I fade away as one who shares earthly existence. Have you gone, our crown of fame? 1 2 3

P. Horden, How Medicalized Were Byzantine Hospitals? Medicina e Storia 10 (2005) 45-74. Constantinus Stilbes: Poemata, ed. J. Diethart/W. Hörandner. Munich/Leipzig 2005, 3-6. T. S. Miller, The Orphans of Byzantium: Child Welfare in the Christian Empire.Washington, D.C. 2003, 236-37.

192

Timothy S. Miller

As the grass of the field or the rose of Locris. Have you been turned to bitterness, who are the nature of nectar? I have been changed, for the throat of Hades works changes. Have you not, o swift of mind, held out unto death? Every wing has faded more rapidly than the mind. Ethereal mind, do you not conquer the strength of Hades? All-subduing Hades conquers and chills me. What does a sharp mind devise against the grave? The mind obeyed the laws of nature. Did no friend offer a helping hand in the fight? What stretching of the hands will reach those in the depth? Did it distress you when you were deprived of life and light? How would it not, if, though young, I have been buried? Did the deprivation of friends distress you? It melted me more than death. Did not the strange land offer bitterness? The third death causes more pain than this. Who stood by you, dying among strangers? Strangers, though they embraced me immediately under a roof. Who gave hospitality to an orphan, without a city, a stranger? Fathers who love strangers and who love children <sheltered> me. Who gave you a bed and shifted your position when you were sick? Only the hands of sympathetic people, although for a short time. Who mixed a drink for you when you were thirsty? Those who kept the Gospel precept. Who cooled your tongue when it burned? Those who shared the place of Abraham and Lazarus. Who shut your eyes when you died? Not the hands of friends, but of those who love Christ. Who bathed you with your final bath? Someone bathed me with hyssop mixed with tears. What place enclosed you as you grew cold? What place? The whole earth, the dust of the earth, my tomb. Still, signify to your friends the sorrowful grave. Patras buries me, far from my native city. Dying did you call upon your teacher? Tell me. Come now, do you seek a speech beyond death? Deprivation of speech has taken me away more quickly. And now I have recognized your speaking from afar. Teacher, father, always a friend to the stranger, I will not forget you, even in the grave, o teacher. I will not forget you, o child. I shall not, o child. Child, I will not live with you, I will die with you.

Death in a Xenon?

193

Weighed down with sorrow and with a sea of tears. For I would dwell happily near your grave, Since we are brothers in spirit, not by the nature of dust. Stephen died in a philanthropic institution, but was it a xenon? Stilbes’ verses mention loving fathers who followed the Gospel precepts. These care-givers were probably monks, or perhaps they belonged to a lay confraternity whose members cared for the sick and dying in a diakonia at Patras. Stilbes, however, did not mention any physicians or refer to any medical therapies at this philanthropic institution.4 Let us compare this poem with one written forty years earlier by Theodore Prodromos, one of Byzantium’s most famous writers and, like Stilbes, a teacher at the Orphanotropheion.5 In this poem, Prodromos described a stay in a Byzantine xenon, a stay he obviously survived, but not without some painful experiences indelibly etched in his memory.6 In the opening lines, Prodromos compared his ordeal in the hospital to that of the three children in the fiery furnace of Babylon (Dan. 3:18 f). Prodromos’ experience ended differently, however. Whereas God cooled the flames fired up by King Nebuchadnezzar, He sent no divine aid to Prodromos who suffered burns right though to his heart. Prodromos’ burns came from cautery irons heated up not in the furnace of Babylon, but in the fires of Galen and Hippocrates, a clear allusion to the medical orientation of this hospital. Prodromos also described all the assistants in the operating room, where the cautery treatment took place. Some fanned the coals and stuck irons into the oven while others prepared the patient’s bed and the bindings to hold poor Prodromos immobile. Finally, Prodromos described the head physician: And over all of these assistants was the loving hospital director (nosokomos), The best among doctors and most skilled in his craft, My dear friend who takes no money, the healer of disease. He jokes with me and with smiles calls me friend, As though administering a medicine for pains to come Through his jokes and stories and pleasing smiles, As he observes me and measures me with a medical ruler, Marking me with a black pencil for burning. Then, what a scream of misfortune, a scream of pain! How I was fed to the fire and burned to a cinder! Thoroughly baked by the fire, I was offered as a sacrifice to God. Not as an unblemished lamb, for who am I and from whom <do I spring>? 4

5 6

With regard to Byzantine confraternities, see, J. Nesbitt/J. Wiita, A Confraternity of the Comnenian Era. BZ 68 (1975) 360-84 and G. Dagron, Ainsi rien n’échappera à la réglementation, in Hommes et richesses dans l’Empire byzantin. Vol. 2: VIIIe-XVe siècle, V. Kravari/J. Lefort/C. Morrisson (eds.). Paris 1991, 155-82. Miller (as in note 3) 232-35. Theodoros Prodromos: Historische Gedichte, ed. W. Hörandner. WBS, 11. Vienna 1974, 43133 (Poem 46).

194

Timothy S. Miller

But as a cursed ram, black from my sin. Prodromos’ poem depicted the xenon where he received medical treatment as a place of pain and torture. He did not mention the loving hands of monks or pious laymen, but physicians’ assistants preparing medical instruments and the nosokomos himself, one of the best-trained in the art of medicine. Unfortunately Prodromos did not mention in which hospital he received this procedure. In view of his life-long association with the Orphanotropheion, it is likely that this hospital was attached to this large complex of philanthropic institutions. Prodromos’ comment that he considered the nosokomos his dear friend might be ironic, but it could also indicate a relationship established while working together in the same institution.7 In addition to Prodromos’ description of his xenon agonies, we also have an account of his death preserved in a funeral oration composed by his former student, Niketas Eugenianos.8 After extravagantly praising Prodromos’ literary skills, Eugenianos mentioned how his former teacher spent his final days in a gerokomeion (old-age home). According to Eugenianos, Prodromos often placed his cot in the court yard of the gerokomeion so that he could assist the other disabled residents. Eugenianos stressed that Prodromos was staying at the gerokomeion not because of old age, but because of a chronic disease.9 Eugenianos then described Prodromos’ death surrounded by his friends, but unfortunately his text breaks off at this point without including any further details on the institution where Prodromos spent his final days.10 In several other poems, Prodromos complained of this chronic sickness which had taken its seat in his respiratory system.11 Once the physicians realized that they had no treatment which could cure Prodromos, this famous author retired to a gerokomeion to await his death. Prodromos’ case bears some resemblance to that of the subdeacon Sergios whom robbers had attacked some 200 years earlier (mid tenth century) in the streets of Constantinople. Barely clinging to life, Sergios was left at the Euboulos Xenon. The physicians treated him for one week, but when they had decided that Sergios could not be cured, the physicians gave orders for his transfer to “the holy house of Nicholas», probably a gerokomeion such as the one where Prodromos died, or perhaps a diakonia served by a lay confraternity.12 In the case of Sergios, the Euboulos Xenon had acted according to the accepted definition of a Byzantine xenon or nosokomeion. The tenth-century Suda — an ency-

7

For evidence of Prodromos as a student at the Orphanotropheion, see Miller (as in note 3) 242-45. 8 Monodie de Nicétas Eugénianos sur Théodore Prodrome, ed. L. Petit. VV 9 (1902) 446-63. 9 Monodie de Nicétas Eugénianos (as in note 8) 460. 10 Monodie de Nicétas Eugénianos (as in note 8) 463. 11 Theodoros Prodromos (as in note 6) 544-49 (poems 47 and 48). 12 Vita S. Lucae Stylitae, 195-237, in: Les saints stylites, ed. H. Delehaye. Subsidia Hagiographica, 14. Paris/Brussels 1923, 218.

Death in a Xenon?

195

clopedia of ancient and Byzantine people, places, and things— defined a nosokomeion (hospital) in these words. A nosokomeion: a xenon to deal with disease instead of handling a suffering or a permanent condition, because disease is understood as neither a suffering nor a permanent condition.13 In accordance with this definition of a hospital, the twelfth-century Pantokrator hospital — or xenon as it is called in the emperor’s regulations for its functioning— was willing to admit residents of its adjoining gerokomeion only if those patients had fallen ill of an acute ailment, a disease distinct from the chronic condition that had initially forced them to live in the gerokomeion. In other words, the Pantokrator Xenon focused on curing patients with treatable diseases, not on providing long-term care for those with incurable or terminal illnesses.14 Let us return to the case of Stephen’s death in a charitable institution. If Stilbes’ student had found his way to a hospital in Patras, it is unlikely that the physicians would have allowed him to stay there for long. As in the case of Sergios, these physicians would have removed him to some other sort of charitable facility. Probably Stephen died in an institution similar to the Holy House of Nicholas in tenth-century Constantinople where Sergios had been conveyed to breathe his last. Fortunately, a detailed description of exactly such an institution survives from the twelfth century, almost contemporary with Stephen’s death at Patras. In 1152, the sebastokrator Isaak Komnenos, son of John II, founded a monastery in southern Thrace and attached a charitable institution to it. Isaak issued detailed rules regarding how this charitable facility was to function. He required that it care for thirty-six chronically ill men. Isaak assigned one physician to treat these patients, provided ten assistants (hyperetai) to aid them in their daily routines, and supplied various medicines to soothe their sufferings and, if possible, to cure them. Isaak’s philanthropic institution, however, was not a hospital. Isaak identified it as a gerokomeion, but he never referred to the patients as old men.15 The institution admitted anyone suffering from a debilitating condition which included advanced age as well as chronic illness, just as Prodromos was admitted to a gerokomeion, according to Eugenianos, because of his illness, not his age.16 Isaak added an important clause to his regulations for the gerokomeion. If those 13 Suda-Suidae Lexicon, ed. A. Adler, 5 vols. Leipzig 1928-38, sub voce νοσοκομεῖον: “νοσοκομεῖον· ὁ ξενών. ἵνα ᾖ τὸ νόσον ἔχειν, ἀντὶ τοῦ πάθος ἢ ἔθος τι ἔχειν νοουμένης τῆς νοσου ἀντὶ οὐδετέρου τοῦδέ τινος”. 14 Le typikon du Christ Sauveur Pantocrator, ed. P. Gautier. REB 32 (1974) 111 (lines 1170-78). For an English translation by R. Jordan and detailed notes on the Pantokrator Typikon, see J. Thomas/A. Constantinides Hero, Byzantine Monastic Foundation Documents. DOS, 35. Washington, D.C. 2000, vol. 2, 767 (chap. 60). 15 Typikon du monastère de la Kosmosoteira près d’Aenos, ed. L. Petit, Bulletin de l’institut archéologique russe à Constantinople 13 (1908) 48-49 (chap. 61); for an English translation by N. Ševčenko and detailed notes, see Thomas/Hero (as in note 14) vol. 2, 825-26. 16 Monodie de Nicétas Eugénianos (as in note 8) 460: γραφέντα ἐκ πρυτανείου (of the gerokomeion) ἐπισιτίζεσθαι οὐ διὰ γῆρας, ἀλλὰ διὰ νόσον ἐπίμονον …

196

Timothy S. Miller

who were incurable did not die immediately, they were not to be cast out of the institution, but were to receive care until their death. At that time, the gerokomeion was to provide them a fitting burial.17 Isaak included this clause because he did not want his charitable facility to function as a hospital which would have expelled a terminally ill patient before his/her natural death. After careful consideration of how Isaak’s gerokomeion functioned and how it guaranteed its residents the right to die in its care, it is clear that Stilbes former student Stephen died in an institution resembling this gerokomeion, not in a xenon such as the one where Prodromos suffered his excruciating cautery treatments. Whether the kindly fathers who gave Stephen shelter and soothed his sufferings until the young man’s death were monks, or hired assistants (hyperetai), or perhaps members of a lay confraternity cannot be determined from the information offered by Stilbes’ poem.

17 Typikon du Kosmosoteira (as in note 15) 55 (chap. 70); Thomas/Hero (as in note 14) 2, 831.

ΦΩΤΙΟΣ … Ο ΜΕΤΟΝΟΜΑΣΘΕΙΣ ΤΑΡΑΣΙΟΣ Σχετικά μέ μια παράδοξη «ταύτιση»* ΚONSTANTINOS G. PITSAKIS / ΚOMOTINI Σὲ ἕνα γνωστὸ καὶ ἐκδεδομένο κείμενο περιέχεται μία συνοπτικὴ παρουσίαση βυζαντινῶν νομικῶν συγγραφέων, τοῦ κοσμικοῦ καὶ τοῦ κανονικοῦ δικαίου, ἡ ὁποία καταλήγει μὲ μία παράδοξη «εἴδηση», αὐτὴν ποὺ θὰ μᾶς ἀπασχολήσει ἐδῶ. Πρόκειται γιὰ τὸ κεφ. 523 «Περὶ τῶν ὀνομάτων τῶν θείων διδασκάλων καὶ βασιλέων τῶν ἐν τῷ παρόντι βιβλίῳ» τῆς ἀρχικῆς μορφῆς (σὲ λόγια γλῶσσα) τοῦ Νομοκάνονος τοῦ Μανουὴλ Μαλαξοῦ (1561), τὸ ὁποῖο ἐκδίδει ὁ Κ. Ι. Δυοβουνιώτης ἀπὸ τὸν κώδικα 8 Ἀλεξίου Κολυβᾶ (σημ. Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν) φφ. 402v-403r: Τοὺς κανόνας, οὓς ἐγράψαμεν ἐν τῷ παρόντι τῶν νόμων βιβλίῳ, οἵτινές εἰσι μέρος ἐκ τῶν ἱερῶν καὶ θείων κανόνων τῶν τε ἁγίων καὶ πανσέπτων ἀποστόλων καὶ τῶν ἱερῶν οἰκουμενικῶν συνόδων καὶ μερικῶν τοπικῶν, ἐξηγήθησαν παρὰ τῶν πανιερωτάτων καὶ σοφωτάτων θείων ἀνδρῶν, τοῦ τε μοναχοῦ κυροῦ Ἰωάννου τοῦ Ζωναρᾶ, τοῦ ἀπὸ τῆς σεβασμίας μονῆς τῆς ἁγίας Γλυκερίας, ὃς πρότερον ἐγένετο δρουγγάριος τῆς βίγλης καὶ πρωτασηκρῆτις καὶ παρὰ τοῦ θεοφιλεστάτου διακόνου τῆς ἁγιωτάτης τοῦ Θεοῦ μεγάλης ἐκκλησίας, νομοφύλακος, χαρτοφύλακος καὶ πρώτου τῶν Βλαχερνῶν κυροῦ Θεοδώρου τοῦ Βαλσαμών, ὃς μετὰ χρόνους τινὰς ἐγένετο καὶ πατριάρχης Θεουπόλεως Ἀντιοχείας καὶ πάσης Ἀνατολῆς. Εἰσὶ δὲ ἐνταῦθα καὶ ἕτερα ὀνόματα ἁγίων ἱεραρχῶν καὶ διδασκάλων γεγραμμένα εἰς τὰ κεφάλαια αὐτῶν ἔξωθεν διὰ ἐρυθρῶν γραμμάτων, καὶ φαίνονται ποῖοι ἦσαν σὺν τῶν ἀρχιερατευόντων αὐτῶν θρόνων∙ ὁμοίως καὶ εἰς τὰς νεαρὰς τῶν βασιλέων ἔχομεν ἑκάστου τὸ ὄνομα, τίνος ἐστί. Τοῦ δὲ Ματθαίου, τοῦ Ἀρμενοπούλου καὶ τοῦ Ἀντιόχου οὐκ ἐγράψαμεν εἰς τὰ κεφάλαια αὐτῶν ἄλλο ὄνομα, εἰμὴ αὐτὰ μόνα· καὶ διὰ τοῦτο γράφομεν τὰ νῦν καὶ περὶ αὐτῶν, ὅπως οἱ μὴ γινώσκοντες αὐτοὺς μάθωσι ποῖοι ἦσαν. Ὁ μὲν Ματθαῖος ἦν ἱερομόναχος καὶ σοφώτατος ἄνδρας, ὁ δὲ Ἀρμενόπουλος ὑπῆρχε κριτὴς Θεσσαλονίκης, πανσέβαστος νομοφύλαξ, τοὔνομα Κωνσταντῖνος, ὁ δὲ Ἀντίοχος ἦν μοναχὸς ἐκ τῆς μονῆς τοῦ ἁγίου Σάββα· ὁ δὲ Φώτιος ὁ Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης οὗτός ἐστιν ὁ μετονομασθεὶς Ταράσιος.1

Τὸ κεφάλαιο αὐτὸ περιέχεται, σχεδὸν αὐτούσιο, καὶ στὰ πλησιέστερα πρὸς τὴν ἀρχικὴ μορφὴ χειρόγραφα τῆς δημώδους μορφῆς τοῦ Νομοκάνονος τοῦ Μαλαξοῦ (1562 ἢ 1563). Ἔτσι στὴν ἔκδοση Δ. Σ. Γκίνη-Ν. Ι. Πανταζοπούλου (κεφ. 923) «Περὶ τῶν ὀνομάτων τῶν θείων διδασκάλων καὶ βασιλέων τῶν ἐν τῷ παρόντι βιβλίῳ, τοῦ βουλομένου θεᾶσαι αὐτὰ». Τὸ κείμενο τοῦ ἀποσπάσματος ποὺ παραθέσαμε ταυτί* Τὸ παίγνιον τοῦτο γιὰ ἕνα βυζαντινὸ/μεταβυζαντινὸ παραδοξογράφημα ἀφιερώνεται μὲ τὰ πιὸ ἐγκάρδια αἰσθήματα καὶ μὲ πολλὴ τιμὴ στὸν Ἀπόστολο Καρπόζηλο, τὸν διακεκριμένο ἐκδότη κειμένων, ἐρευνητὴ καὶ ἱστορικὸ τῆς βυζαντινῆς γραμματείας καὶ τῶν βυζαντινῶν, ἀλλὰ καὶ τῶν νεωτέρων, πραγμάτων, Φίλο παλαιὸ καὶ ἀγαπητό, μὲ τὸν ὁποῖο συναντηθήκαμε, κατὰ καιρούς, σὲ διάφορα «παράδοξα». 1 Κ. Ι. ΔΥΟΒΟΥΝΙΩΤΗΣ, Ὁ Νομοκάνων τοῦ Μανουὴλ Μαλαξοῦ. Ἀθήνα 1916, 60-61.

198

Konstantinos G. Pitsakis

ζεται στὴν ἔκδοση μὲ αὐτὸ τῆς λογίας μορφῆς στὴν ἔκδ. Δυοβουνιώτη, μὲ ἐλάχιστες διαφορές: στὸν Ματθαῖο προστίθεται, προφανῶς ἀπὸ πληρέστερη διατύπωση στὸ κείμενο τῆς ἀρχικῆς μορφῆς, τὸ ἐπίκλη Βλαστάρης· ὁ Ἀντίοχος ἀποσιωπᾶται2 καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ποὺ γίνεται ἀναφορὰ σὲ αὐτὸν στὸ ἴδιο ἀπόσπασμα. Σὲ διάφορες παραλλαγὲς τῆς δημώδους μορφῆς τοῦ Νομοκάνονος, ὅπου δὲν περιέχεται ἀντίστοιχο αὐτοτελὲς κεφάλαιο, οἱ εἰδήσεις τοῦ κεφ. 523/923 κατανέμονται συνήθως στὰ πρῶτα κεφάλαια τοῦ Νομοκάνονος, στὰ χωρία ὅπου γίνεται γιὰ πρώτη ἑκάστοτε φορὰ παραπομπὴ σὲ καθένα ἀπὸ τὰ μνημονευόμενα πρόσωπα. Ἔτσι: Ζωναρᾶ. Οὗτος ὁ Ζωναρᾶς ἦτον τὸ ὄνομά του Ἰωάννης καὶ ἔγινεν (ἐγίνη Bucar.) δρουγάριος τῆς βίγλας (δρουγγάριος τῆς βίγλης Bucar.) καὶ πρωτοασηκρῆτις (πρωτασικρίτης Bucar.), ἄνδρας ἡγιασμένος καὶ σοφώτατος (κεφ. 8.5 ἔκδ. ΣΓΟΥΤΑ, 137 = κεφ. 9 ἔκδ. Βουκουρεστίου, 667). Βαλσαμῶνος. Οὗτος ὁ Βαλσαμὼν ἦτον τὸ ὄνομά του Θεόδωρος καὶ τῆς μεγάλης ἐκκλησίας διάκονος καὶ νομοφύλαξ καὶ χαρτοφύλαξ καὶ πρῶτος τῶν Βλαχερνῶν, καὶ ἐν ὑστέροις ἐγίνη πατριάρχης Θεουπόλεως Ἀντιοχείας καὶ πάσης Ἀνατολῆς, ἄνδρας σοφώτατος καὶ ἡγιασμένος (κεφ. 22 ἔκδ. Βουκουρεστίου, 677). Ματθαίου τοῦ νομοθέτου, ὃς ἦν (ὁ ὁποῖος ἦτον Bucar.) ἱερομόναχος καὶ (πολλὰ ad. Bucar.) σοφώτατος, (οὐ ad. Bucar.) τὸ ἐπίκλη(ν) Βλάσταρης (κεφ. 1.1 ἔκδ. ΣΓΟΥΤΑ, 165 = κεφ. 1 ἔκδ. Βουκουρεστίου, 659). Κωνσταντίνου τοῦ Ἀρμενοπούλου, ὅστις ὑπῆρχε (ὁ ὁποῖος ἦτον Bucar.) κριτὴς τῆς Θεσσαλονίκης, πασέβαστος (καὶ ad. Sg.) νομοφύλαξ (κεφ. 2.7 ἔκδ. ΣΓΟΥΤΑ, 167 = κεφ. 2 ἔκδ. Βουκουρεστίου, 660). Λέγει καὶ ὁ ὁσιώτατος μοναχὸς Ἀντίοχος ὁ Πανδέκτης … Πανδέκτης λέγεται ὅπου ἔγραψεν εἰς ὅλα (κεφ. 2.9 ἔκδ. ΣΓΟΥΤΑ, 167 = κεφ. 2 ἔκδ. Βουκουρεστίου, 661). Φωτίου (πατριάρχου ad. Bucar.) Κωνσταντινουπόλεως. Οὗτος ὁ Φώτιός ἐστιν ὁ μετονομασθεὶς Ταράσιος, ὃς ἦν ἄνδρας σοφώτατος, ἡγιασμένος καὶ περιβόητος (Οὗτος … περιβόητος desunt in Bucar.) (κεφ. 4.3 ἔκδ. Σγούτα, 169 = κεφ. 4 ἔκδ. Βουκουρεστίου, 663).3 Ἔτσι τὸ κείμενο αὐτὸ μὲ τὴν εὐρύτατη διάδοση στὶς δύο μορφές του καὶ στὶς ἀνα­ ρίθμητες παραλλαγές του, χωρὶς ἀμφιβολία τὸ κείμενο μὲ τὴν πλουσιώτερη παράδοση ὁλόκληρης τῆς βυζαντινῆς καὶ μεταβυζαντινῆς νομικῆς γραμματείας,4 φαίνεται να 2 3

4

Νόμος. Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρίδα τοῦ Τμήματος Νομικῆς Α.Π.Θ. 1 (1982). Θεσσαλονίκη 1985, 560. Μερικὴ ἔκδοση Λ. ΣΓΟΥΤΑΣ. Θέμις 7 (1856) 165-246. Ἔκδοση V. Grecu/G. Cronţ, Îndreptarea Legii (1652). Adunarea Izvoarelor Vechiului Drept Romînesc Scris, 7. Βουκουρέστι 1962, 635-929. Πολλὲς ἄλλες ἀποσπασματικὲς ἐκδόσεις ἢ ἀναγραφὲς τῶν κεφαλαίων βάσει μεμονωμένων χειρογράφων. Ἡ τεράστια αὐτὴ χειρόγραφη παράδοση ἔχει μέχρι σήμερα ἀποθαρρύνει ἢ ἀποκλείσει μία πραγματικὰ κριτικὴ ἔκδοση τῆς δημώδους μορφῆς· γιὰ τὶς ὑφιστάμενες ἐκδόσεις βλ. ἀνωτέρω σημ. 2, 3. Ἡ ἀρχικὴ (λογία) μορφὴ παραμένει ἀνέκδοτη· δεῖγμα τῆς παρασκευαζομένης ἀπὸ τὸ Κέντρον Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Δικαίου τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν κριτικῆς ἔκδοσης (κεφάλαια περὶ μνηστείας) βλ. στὴν Ἐπετηρίδα τοῦ Κέντρου 16-17 (1969-1970) 1-39 (ΑΝ. ΣΙΦΩΝΙΟΥ-ΚΑΡΑΠΑ/Μ. ΤΟΥΡΤΟΓΛΟΥ/ΣΠ. ΤΡΩΙΑΝΟΣ)· βασικὴ μονογραφία παραμένει

Φώτιος ... ὁ μετανομασθεὶς Ταράσιος

199

ταυτίζει δύο τόσο γνωστὲς ἐκκλησιαστικὲς προσωπικότητες, ὅπως εἶναι ὁ πατριάρχης Ταράσιος (784-806) καὶ ὁ πατριάρχης Φώτιος (858-867, 877-886). Τὸ παράδοξο αὐτὸ καθίσταται ἀκόμη μεγαλύτερο ἀφοῦ προέρχεται ἀπὸ ἕνα ἀρκετὰ ἐνήμερο, τοὐλάχιστον στὰ στοιχειώδη αὐτὰ θέματα, λόγιο, ὅπως ὁ Μανουὴλ Μαλαξός· ἡ εὐρεῖα παρουσία τῆς «εἴδησης», μὲ τὸ ἴδιο περιεχόμενο, στὶς διάφορες μορφὲς τοῦ Νομοκάνονος, συμπεριλαμβανομένων καὶ τῶν αὐτογράφων τοῦ Μαλαξοῦ, ἀποκλείει πλέον τὴν ὑπόνοια μιᾶς ἀρχικῆς προέλευσης ἀπὸ ἀντιγραφικὸ λάθος σὲ κάποιο στάδιο τῆς παράδοσης. Πῶς προέκυψε ἡ σύγχυση; Τὸ σημείωμα αὐτὸ δὲν ἐπιθυμεῖ νὰ προτρέξει τῆς παρασκευαζομένης πάντοτε κριτικῆς ἔκδοσης τοῦ Νομοκάνονος (τῆς ἀρχικῆς μορφῆς — ἀφοῦ αὐτὸς εἶναι ἡ ἄμεση πηγὴ τῆς «εἴδησης» καὶ στὴ δημώδη μορφή)5 καὶ νὰ προδικάσει τὴν ἄποψη τῶν μελλοντικῶν ἐκδοτῶν ὡς πρὸς τὶς πηγὲς τοῦ κεφ. 523. Θὰ πρέπει ἴσως νὰ δεχθοῦμε ὅτι ὁ συντάκτης βρέθηκε σὲ σύγχυση, τὴν ὁποία μπορεῖ νὰ προκάλεσαν ἢ νὰ ἐπέτειναν, κατὰ τρόπο ἀκόμη δυσδιάκριτο: α) ὁ γνωστὸς συγγενικὸς δεσμὸς τῶν δύο προσώπων (ὁ Ταράσιος εἶναι πατρόθειος τοῦ Φωτίου, ὅ,τι καὶ ἂν αὐτὸ ἀκριβῶς σημαίνει) β) οἱ εὐρύτατα γνωστὲς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ ἱστορία καὶ γραμματεία κοινὲς συνθῆκες ἀνόδου τῶν δύο ἀνδρῶν στὸν πατριαρχικὸ θρόνο: ἀπὸ λαϊκῶν, καὶ μάλιστα ἀπὸ τὸ ἴδιο κοσμικὸ ἀξίωμα τοῦ (πρωτο)ασηκρῆτις, μὲ ἀθρόα διέλευση ἀπὸ τοὺς βαθμοὺς τῆς ἱερωσύνης γ) ἡ διατήρηση τοῦ ὀνόματος τοῦ θείου-πατριάρχη Ταρασίου στὴν οἰκογένεια τοῦ Φωτίου: Ταράσιος ὀνομάζεται καὶ ὁ ἀδελφὸς τοῦ Φωτίου, χάριν τοῦ ὁποίου ὁ Φώτιος συντάσσει τὴ Βιβλιοθήκη, ὁ γνωστὸς καὶ ἀπὸ τὴν ἀλληλογραφία τοῦ Φωτίου πατρίκιος Ταράσιος.6

5

6

τὸ δημοσίευμα τοῦ Δυοβουνιώτη (ὅπως σημ. 1). Μετὰ ἀπὸ μία ἀρκετὰ ἐκτεταμένη νεώτερη βιβλιογραφία γιὰ τὸ πρόσωπο καὶ τὸ ἔργο τοῦ Μαλαξοῦ καὶ γιὰ ἐπὶ μέρους θέματα καὶ χειρόγραφα, βλ. τώρα Δ. Γ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ἡ τρίτη χειρόγραφη “ἔκδοση” τοῦ Νομίμου τοῦ Μανουὴλ Μαλαξοῦ. Ἐπετηρίς τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Δικαίου τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 38 (2004) 221-242. Οἱ σημερινὲς ἐκδοτικὲς προοπτικὲς ἔχουν μεταβληθῆ μετὰ τὴν ἐντόπιση, γιὰ τὴ λογία, ἀρχικά, μορφή, καὶ μετέπειτα καὶ γιὰ τὴ δημώδη, αὐτογράφων τοῦ Μαλαξοῦ: D. Simon, Handschriftenstudien zur byzantinischen Rechtsgeschichte. BZ 71 (1978) 345-346· Γ. ΜΑΡΚΟΥ, Ὁ ὑπ’ ἀρ. 2590 ἑλληνικὸς κῶδιξ τῆς Ἀποστολικῆς Βατικανῆς Βιβλιοθήκης.Ἐπετηρίς τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Δικαίου τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 20-21 (1976) 14-23· ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Τρία ἰδιόγραφα γράμματα τοῦ νοταρίου Θηβῶν Μανουὴλ Μαλαξοῦ. Ἐπετηρίς τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Δικαίου τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 22 (1977) 16-37· P. Canart/Γ. ΜΑΡΚΟΥ, Ὁ αὐτόγραφος Νομοκάνων (Νόμιμον) τοῦ Μανουὴλ Μαλαξοῦ, Πρακτικὰ Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 55 (1980) 290-303. Γιὰ τὸν Μαλαξό, ἀλλὰ κυρίως ὡς ἀντιγραφέα χειρογράφων, εἰδικὴ μονογραφία: G. De Gregorio, Il copista greco Manuel Malaxos: studio biografico e paleografico-codicologico. Βατικανὸ 1991. Βλ. συγκέντρωση τῆς ὣς τότε βιβλιογραφίας γιὰ τὰ τρία αὐτὰ θέματα (ὁ πατρόθειος Ταράσιος, ἡ «ἀθρόα» πατριαρχικὴ ἀναδείξη, ὁ ἀδελφὸς Ταράσιος) στὸ παλαιότερο δημοσίευμα τοῦ Κ. Γ. ΠΙΤΣΑΚΗ, Ὁ “Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως” (!) Κωνσταντῖνος Ἀρμενόπουλος καὶ ὁ Νομο­ κάνων τοῦ Μανουὴλ Μαλαξοῦ. Πελοποννησιακὰ 16 (1985-1986) 634-642. Πέρα ἀπὸ τὶς ἐκεῖ παραπομπὲς γιὰ τὸν ὅρο πατρόθειος (θεῖος τοῦ πατρὸς ἢ θεῖος πρὸς πατρός) τόσο καθ’ ἑαυτὸν ὅσο καὶ εἰδικὰ ὡς πρὸς τὴ συγγενικὴ σχέση Ταρασίου-Φωτίου, πρβλ. τὸ ἴδιο πρόβλημα στὴ λ. μητρομάμμη, ὅπως στὸ dubium ποίημα ἀρ. 36 (στίχ. 13): R. Romano, Nicola Callicle, Carmi. Byzantina et Neo-hellenica Neapolitana, 8. Νεάπολη 1980, 121 καὶ μετάφρ., 156 : ava materna· βλ. αὐτόθι, 188: «nonna materna; non e attestato come “nonna della madre”, come vorrebbe il Polemis» (The Doukai, 114-115 σημ. 8 : «do not take in its usual connotation of “maternal

200

Konstantinos G. Pitsakis

Εἶναι χαρακτηριστικὴ ἡ ὁμοιότητα στὸ φραστικὸ τὸ ὁποῖο χρησιμοποιεται στὴν ἀναγραφὴ τῶν ὀνομάτων τῶν δύο πατριαρχῶν στοὺς πατριαρχικοὺς καταλόγους ποὺ περιέχονται, μὲ ἀρκετὴ σταθερότητα, στὴ βυζαντινή χρονογραφία7 καί, ἐν προκειμένῳ, κυρίως στὶς χειρόγραφες κανονικὲς συλλογές, στὶς ὁποῖες ἀσφαλῶς εἶχε πρόσβαση καὶ τῶν ὁποίων ἔκανε χρήση ὁ Μαλαξός: οζ΄ Ταράσιος ἀσηκρήτης … οη΄ Νικηφόρος ἀσηκρήτης, μοναχὸς γεγονώς … ……………………………………………………… πδ΄Φώτιος ὁ ἀσηκρήτης … 8 Ταράσιος ὁ ἀπὸ ἀσηκρητῶν … Νικηφόρος ὁ ἀπὸ ἀσηκρητῶν γενόμενος μοναχὸς … ……………………………………………………… Φώτιος ὁ ἀπὸ ἀσηκρητῶν γενόμενος μοναχὸς … 9

7 8 9

grandmother”, but […] as implying his “mother’s grandmother”»). Βλ. ἐπίσης Romano, 30 σημ. 18. Πρβλ. ὅμως καὶ τὴν κατασκευὴ τῶν λλ. πατράδελφος, μητράδελφος, ὅπου βέβαια ἡ σημασία εἶναι: ἀδελφὸς τοῦ πατρὸς / τῆς μητρός, καὶ ὄχι φυσικά: πρὸς πατρὸς / μητρός· ἔτσι τὸ πατράδελφος ἐμφανίζεται τελικὰ ὡς συνώνυμο πρὸς τὴ μία ἀπὸ τὶς δύο ἐρμηνεῖες τοῦ πατρόθειος (θεῖος πρὸς πατρός). Μία ἄλλη θεωρητικὴ δυνατότης εἶναι νὰ ὑπόκειται στὴ «μαρτυρία» αὐτή, ὄχι ταύτιση τῶν δύο συγγενῶν πατριαρχῶν, ἀλλὰ τυχὸν μεταγενέστερη πα­ράδοση ὅτι ὁ Φώτιος πρὶν ἀπὸ τὸν θάνατό του ἐκάρη μοναχὸς καὶ ἔλαβε ὡς μοναχικὸ ὄνομα τὸ «ἱερό» ὄνομα τοῦ ἁγίου πατριάρχη τῆς οἰκογενείας, Ταρασίου· τυχὸν τέτοια παράδοση θὰ ἀντέκειτο βέβαια στὴ μαρτυρία ὅτι ὁ Φώτιος ἐκάρη μοναχὸς ἤδη πρὶν ἀπὸ τὶς χειροτονίες του, ἡ ὁποία ὅμως δὲν ἐπαναλαμβάνεται πάντοτε· ἐξ ἅλλου θὰ μποροῦσε νὰ ὑπόκειται, ἀναχρονιστικὰ ἢ μή, ἡ πρακτικὴ τῆς ἐπιθανάτιας λήψης τοῦ «μεγάλου σχήματος», μὲ ἀλλαγὴ ὀνόματος, ἐὰν τὸ πρόσωπο περὶ τοῦ ὁποίου πρόκειται, εἶχε λάβει μόνο τὸ μικρὸ σχῆμα: ἡ διάκριση μεγάλου καὶ μικροῦ σχήματος ἀπαντᾶ ἀκριβῶς ἀπὸ τὸν 9ο αἰ. (ΑΝ. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΣ, Θέματα ἐκκλησιαστικοῦ βυζαντινοῦ δικαίου ἐνδιαφέροντα τὴν σύγχρονον πρακτικήν. Ἀθήνα 1957, 50-51). Πάντως ἡ λέξη μετονομασθεὶς κυριολεκτεῖται, πράγματι, σὲ περιπτώσεις μοναστικῆς ἀλλαγῆς ὀνόματος: ὁ διὰ τοῦ θείου καὶ ἀγγελικοῦ σχήματος μετονομασθείς … — Στὸ ἴδιο δημοσίευμά μου εἶχα διατυπώσει τὴν ὑπόθεση ὅτι ἡ ἐπιδίωξη ταύτισης τοῦ Φωτίου μὲ τόν, γενικὰ λιγώτερο γνωστό, Ταράσιο μπορεῖ νὰ συνδέεται μὲ τὴν ἀπόδοση στὸν Ταράσιο κατὰ τὴν Τουρκοκρατία, πέρα ἀπὸ τὴν περιλαμβανομένη στὶς κανονικὲς συλλογὲς ἐπιστολή του (ΡΑΛΛΗΣ/ΠΟΤΛΗΣ, Δ´, 375383), εὐρείας διάδοσης χρησμολογικῶν κειμένων (ἔνθ’ ἀνωτέρω, 641, σημ. 1, ὅπου καὶ ἡ μέχρι τότε βιβλιογραφία). Μία προσπάθεια πρόσδοσης μεγαλύτερου κύρους στὰ κείμενα αὐτὰ ἤ, ἀντίθετα, προσπάθεια πρόσδοσης κύρους στὸν Φώτιο ἀπὸ τὸ κῦρος ποὺ εἶχαν προσλάβει τὰ κείμενα αὐτὰ — ἂν βέβαια ὑποτεθοῦν προγενέστερα τῶν «μαρτυριῶν» μας; Γιὰ τὴν προέλευση τῶν κειμένων αὐτῶν καὶ τὴ θέση τους στὴ βυζαντινὴ χρονογραφικὴ παράδοση βλ. Α. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Βυζαντινοὶ ἱστορικοὶ καὶ χρονογράφοι. Β´. Ἀθήνα 2002, 529 κἑ. Ἔκδ. C. De Boor, Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani opuscula historica. Λειψία 1880, (112-132) 120. «Ὅσοι ἐπεσκόπευσαν ἐν Βυζαντίῳ», ἔκδ. J. Leunclavius, Iuris Graecoromani tam canonici quam civilis tomi duo. I. Φραγκφούρτη 1596, (296-304) 300-301 = PG 119, στ. (909-924) 917· ἡ παράδοση τοῦ καταλόγου στὸν Leunclavius προέρχεται ἀπὸ εὐρείας διάδοσης χειρόγραφη κανονικὴ συλλογὴ καί, ἐν προκειμένῳ, ἔχει παραληφθῆ ἀπὸ τὸν κώδικα Guelferbytanus Helmst. 663 φφ. 170v-174r: O. von Heinemann, Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. II. Die Helmstedter Handschriften, 2. Wolfenbüttel 1886, (109-) 115· L. Burgmann/M. Th. Fögen/A. Schminck/D. Simon, Repertorium der Handschriften des byzantinischen Rechts, I. Φραγκφούρτη 1995, (112-)116 ἀρ. (90+) 326. 91.

Φώτιος ... ὁ μετανομασθεὶς Ταράσιος

201

Ἐκφεύγει τῆς ἁρμοδιότητος τοῦ συντάκτη τοῦ παρόντος ἡ διερεύνηση τοῦ ἐνδε­ χομένου νὰ προέκυψε (ἢ μή), φιλολογικῶς, ἡ παρανόηση στὸν Μαλαξὸ ἀπὸ κακὴ παράδοση ἢ κακὴ ἀναγνώση τέτοιων κειμένων.

*

Τὸ παραδοξογράφημα αὐτό, παρὰ τὴν εὐρύτατη διάδοσή του, δὲν κίνησε τὴν προσο­ χὴ τῆς ἔρευνας — ἢ παρακάμφθηκε ὡς ἁπλῆ ἀσήμαντη γραφικότητα. Ἐν τούτοις, ἐνῶ ἡ ἔρευνα δὲν ἐπεσήμανε τὸ κύριο ἐρώτημα ἀπὸ αὐτὴ τὴν «εἴδηση», κάπως ἀσχολήθηκε, ἀρκετὰ ἀπροσδόκητα, μὲ ἕνα ὑποπροϊὸν ἢ ὑποπαράγωγό της, μία πρόσθετη ἢ «παράπλευρη ἀπώλεια», ποὺ ὡδήγησε σὲ ἕνα ἀκόμη μεγαλύτερο παραδοξογράφημα, καὶ σὲ μία περαιτέρω σύγχυση. Σὲ χειρόγραφο νομικὸ κώδικα (Θεῖος καὶ ἱερὸς νόμος τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν φ. 12r), τὸν ὁποῖο ἀντιγράφει ὁ ἱεροδιάκονος Νικόλαος Τζακαρισιάνος καὶ ὁλοκληρώνει τὴν 30 Ἰουλίου 1727, μὲ βάση (καὶ) τὸν Νομοκάνονα τοῦ Μαλαξοῦ, σήμερα χφ ΕΒΕ 2366 (φφ. 155), προερχόμενο ἀπὸ τὴ βιβλιοθήκη τοῦ λογίου ἱερέα Νικολάου Πο­ λάνη (ἀπὸ ὅπου τὸν ἀπέκτησε ἡ Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη τὸ 1907), περιέχεται, καὶ ἐδῶ, στὸ τέλος (φ. 154r-v), ἡ καταγραφὴ τῶν νομικῶν συγγραφέων ποὺ παραδίδει ὁ Μαλαξός. Περιγραφὴ τοῦ κώδικα ἔχει δημοσιεύσει ὁ Σπυρίδων Λάμπρος,10 ὁ ὁποῖος παραθέτει αὐτούσια τὰ βιβλιογραφικὰ καὶ κτητορικὰ σημειώματα τοῦ κώδικα, καθὼς καὶ ὁλοκλήρη τὴν ἀκροτελεύτια ἀναγραφὴ τῶν ὀνομάτων τῶν βυζαντινῶν νομικῶν συγγραφέων, ποὺ μᾶς ἀπασχολεῖ. Ἡ ἀντιγραφὴ ἔχει γίνει ἀπὸ τὸν Τζακαρισιάνο μὲ ἀρκετὴ εὐσυνειδησία ἀπὸ παλαιότερο πρότυπο, στὸ ὁποῖο καὶ ἀναφέρεται, ἀλλὰ ἡ ὁμολογουμένη ἀμάθειά του, τῆς ὁποίας ἡ ἐπίκληση δέν γίνεται, ἀλίμονο, ὡς ἁπλὸ ρητορικὸ σχῆμα, ἀντανακλᾶται στὴν ἀπελπιστικὴ ὀρθογραφία τοῦ κειμένου, τὴν ὁποία ἀποδίδει ἡ ἔκδοση Λάμπρου. Τὸ κείμενο μεταγράφεται ἐδῶ σὲ ὁμαλὴ ὀρ­ θογραφία: Εἰ δὲ ποθεῖς, ὦ θεῖέ μου ἀναγνώστα, τί ὀνόματα εἶναι αὐτά, ὅπου εἶναι σημειωμένα εἰς τὰ κεφάλαια τοῦ παρόντος θείου καὶ ἱεροῦ νόμου, ἄκουσον καὶ ὅρα. Τοὺς κανόνες οὓς ἐγράψαμεν ἐν τῷ παρόντι τοῦ ἱεροῦ νόμου βιβλίῳ, μέρος ἀπ’ αὐτοὺς εἶναι ἐκ τῶν θείων κανόνων τῶν ἁγίων καὶ πανευφήμων ἀποστόλων καὶ ἕτεροι ἐκ τῶν ἱερῶν ἁγίων συνόδων, τοὺς ὁποίους ἐξήγησαν οἱ μακαριώτατοι καὶ σοφώτατοι ἱεροὶ ἄνδρες, ὅ τε μοναχὸς κῦρις Ἰωάννης Ζωναρᾶς, ὁ ὁποῖος ἦτον ἀπὸ τῆς ἐν Σεβαστείᾳ ἱερᾶς μονῆς τῆς ἁγίας Γλυκερίας, ὃς καὶ ἐγένετο δρουγγάριος τῆς βίγλης καὶ πρωτασυγκίτης (!) καὶ παρὰ τοῦ θεοφιλέστατου διακόνου τῆς ἁγιωτάτης τοῦ Θεοῦ μεγάλης ἐκκλησίας, νομοφύλακος, χαρτοφύλακος καὶ πρῶτος (!) τῶν Βλαχερνῶν κυροῦ Θεοδώρου τοῦ Βαλσαμῶνος, μετὰ χρόνους τινὰς ἐγένετο πατριάρχης Θεοπόλεως Ἀντιοχείας καὶ πάσης Ἀνατολῆς. Εἰσὶ δὲ ἐνταῦτα (ἐνταῦθα leg.) καὶ ἕτερα ὀνόματα ἁγίων ἱεραρχῶν καὶ διδασκάλων γεγραμμένα εἰς τὰ κεφάλαια αὐτῶν ἔξωθεν διὰ ἐρυθρῶν γραμμάτων, καὶ φέρονται ποῖοι ἦσαν σὺν τῶν ἀρχιερατευσάντων αὐτῶν θρόνων∙ ὁμοίως καὶ εἰς τὰς νεαρὰς τῶν βασιλέων ἔχομεν του καθενὸς τὸ ὄνομα, τίνος ἐστίν. Τοῦ δὲ Ματθαίου καὶ τοῦ Ἀρμενοπούλου οὐκ ἐγράψαμεν εἰς 10 Οἱ κώδικες τοῦ Νικολάου Πολλάνη, Νέος Ἑλληνομνήμων 4 (1907) 358-367 (ὁ κώδικας: 365367 ἀρ. 41)· πρβλ. αὐτόθι, 1 (1904) 113· Δ. Σ. ΓΚΙΝΗΣ, Κείμενα βυζαντινοῦ καὶ μεταβυζαντινοῦ δικαίου εἰς χειρογράφους ἐν Ἑλλάδι κώδικας. Ἀθήνα 1963, 25. Τώρα: Λ. ΠΟΛΙΤΗΣ (μὲ τὴ συνεργασία Μαρίας Λ. Πολίτη), Κατάλογος χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος ἀρ. 1857-2500. Πραγματεῖαι Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, 54. Ἀθήνα 1999, 361-362. Γιὰ τὸν Νικόλαο Πολάνη καὶ τὴ συλλογή του: Α. ΤΣΙΤΣΕΛΗΣ, Κεφαλληνιακὰ Σύμμικτα, Α΄. Ἀθήνα 1904, 866, 898-900· Β΄. Ἀθήνα 1960, 644.

202

Konstantinos G. Pitsakis τὰ κεφάλαιαν (!) αὐτῶν ἄλλο ὄνομα, ἀμὴ αὐτὰ μόνα· καὶ διὰ τοῦτο γράφομεν τὰ νῦν καὶ περὶ αὐτῶν, ὅπως οἱ μὴ γιγνώσκοντες αὐτοὺς μάθωσιν ποῖοι ἦσαν. Ὁ μὲν Ματθαῖος ἦν ἱερομόναχος καὶ σοφώτατος πάνυ, ὁ δὲ Ἀρμενόπουλος ὑπῆρχε κριτὴς Θεσσαλονίκης, πανσέβαστος νομοφύλαξ, τοὔνομα Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης· οὗτός ἐστιν ὁ μετονομαστεὶς (μετονομασθεὶς leg.) Ταράσιος.

Ἔτσι τὸ κείμενο ποὺ ἀντιγράφει ὁ Τζακαρισιάνος φαίνεται νὰ ταυτίζει, οὔτε λίγο οὔτε πολύ, τὸν συντάκτη (1344/1345) τῆς Ἑξαβίβλου Κωνσταντῖνο Ἀρμενόπουλο, τὸν νομοφύλακα καὶ κριτὴ Θεσσαλονίκης, μὲ τὸν πατριάρχη ἅγιο Ταράσιο. Φυσικὰ πρόκειται γιὰ ἕνα ἀπολύτως τυπικὸ ἀντιγραφικὸ σφάλμα χωρὶς κανένα πραγματικὸ ἐνδιαφέρον, ἕνα σφάλμα ποὺ προέκυψε βέβαια ἀπὸ τὸ ὁμοίαρκτον/ὁμοιοτέλευτον Κωνσταντῖν-ος, Κωνσταντιν-ουπόλεως καὶ προκάλεσε τὴ μηχανικὴ συγκόλληση δύο ἀσχέτων φράσεων: ὁ δὲ Ἀρμενόπουλος ὑπῆρχε κριτὴς Θεσσαλονίκης, πανσέβα­ στος νομοφύλαξ, τοὔνομα Κωνσταντῖν-|ος, ὁ δὲ Ἀντίοχος ἦν μοναχὸς ἐκ τῆς μονῆς τοῦ ἁγίου Σάββα· ὁ δὲ Φώτιος ὁ Κωνσταντιν-|ουπόλεως πατριάρχης οὗτός ἐστιν ὁ με­τονομασθεὶς Ταράσιος. Ἀτύχημα χωρὶς καμμία σημασία. Ἐν τούτοις ὁ Ν. Ι. Παν­ ταζόπουλος, στὸ ἄρθρο του στὸν Τόμο Κωνσταντίνου Ἀρμενοπούλου11 τοῦ 1952, γνω­ρίζοντας τὸ κείμενο τοῦ κώδικα τοῦ Τζακαρισιάνου ἀπὸ τὴ δημοσίευση τοῦ Λάμπρου, ἀλλὰ ἀγνοῶντας ὡς πηγή του τὸν Μαλαξό,12 καὶ ἑπομένως τὴν προέλευση τῆς «μαρτυρίας» ἀπὸ ἁπλὸ ἀντιγραφικὸ λάθος χωρὶς ἐνδιαφέρον, ἀπέδωσε στὴν «εἴδηση» αὐτονόμη ἀξία, ἀθησαύριστης πληροφορίας γιὰ τὸν Ἀρμενόπουλο, ἡ ὁποία «ἐπαναλαμβάνει προφανῶς παλαιοτέραν μαρτυρίαν». Εὔλογα ἴσως, ἐφ’ ὅσον ἡ ἀναγραφὴ τῶν βυζαντινῶν νομικῶν συγγραφέων ἀπὸ τὸν Μαλαξὸ δὲν εἶχε προκαλέσει ὣς τότε, ὅπως εἴδαμε, κανένα ἐνδιαφέρον καὶ καμμία ἐπεξεργασία — οὔτε καὶ ὡς πρὸς τὸ πραγματικὸ «παράδοξό» της, τὴν ταύτιση τοῦ Φωτίου (καὶ ὄχι βέβαια τοῦ Ἀρμενοπούλου !) μὲ τὸν Ταράσιο· εἶχαν πάντως προηγηθῆ οἱ δημοσιεύσεις τοῦ ἀντιστοίχου χωρίου τοῦ Μαλαξοῦ ἀπὸ τοὺς Σγούτα (στὴ δημώδη μορφὴ) καὶ Δυοβουνιώτη (στὴ λογία μορφή). Μὲ ἀφετηρία αὐτὸ τὸ εὕρημα καὶ τὴν αὐτοτελῆ σημασία ποὺ τοῦ ἀπέδωσε, ὁ Πανταζόπουλος προχώρησε σὲ μία ὑπόθεση: «Δὲν δυνάμεθα νὰ ἀποκλείσωμεν καὶ εἰς τὴν μαρτυρίαν αὐτὴν ἓν πιθανὸν ἐνδεχόμενον. Τοῦτο δὲν ἀφορᾷ, βεβαίως, εἰς τὸν χρόνον καθ’ ὃν ἔζησεν ὁ Ἀρμενόπουλος, ἀλλ’ εἰς τὴν πιθανὴν ἰδιότητα αὐτοῦ ὡς κληρικοῦ».13 Ὑποθέτω ὅτι ἐπέτυχα, πρὸ πολλῶν ἤδη ἐτῶν, σὲ ἕνα εἰδικὸ δημοσίευμά μου14 νὰ δείξω πῶς ἡ «μαρτυρία» αὐτὴ εἶχε προκύψει, καὶ ἑπομένως ὅτι στερεῖται ὁποιασδήποτε σημασίας, ἔστω καὶ ὡς παραδοξογράφημα, καὶ ὅτι, κατὰ συνέπειαν, μόνη ἡ ταύτιση Φωτίου καὶ Ταρασίου θὰ εἶχε ἐνδεχομένως ἐνδιαφέρον νὰ μᾶς ἀπασχολήσει — καὶ πάλι, ἔστω, ὡς παραδοξογράφημα.

* 11 Ν. Ι. ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ, Κωνσταντῖνος Ἀρμενόπουλος, νομοφύλαξ καὶ κριτὴς Θεσσαλονίκης, Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς Σχολῆς Νομικῶν καὶ Οἰκονομικῶν Ἐπιστημῶν Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 6 (Τόμος Κωνσταντίνου Ἀρμενοπούλου ἐπὶ τῇ ἐξακοσιετηρίδι τῆς Ἑξαβίβλου αὐτοῦ). Θεσσαλονίκη 1952, 477-528. 12 ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ (ὅπως σημ. 11) 496: «Ὑπάρχει, ἐν τούτοις, καὶ ἐν Ἑλλάδι ἄγνωστον περὶ Ἀρμενοπούλου σημείωμα …». 13 ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ (ὅπως σημ. 11) 496-497. 14 ΠΙΤΣΑΚΗΣ (ὅπως σημ. 6).

Φώτιος ... ὁ μετανομασθεὶς Ταράσιος

203

Καὶ ὅμως ἡ ταύτιση αὐτὴ Φωτίου καὶ Ταρασίου, στὸν Μαλαξό, δὲν εἶναι, φαίνεται, τόσο μεμονωμένη ὅσο εἴχαμε νομίσει. Ὅπως εἶναι γνωστό, ἂν καὶ ἡ ἀναγραφὴ τῆς μνήμης τοῦ πατριάρχη Φωτίου στὸ ἑορτολόγιο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως γίνεται ἀρκετὰ νωρίς,15 σύν­ ταξη ἀκολουθίας πρὸς τιμήν του δὲν ὑπῆρξε πρὶν ἀπὸ τὸ 1848: πρόκειται γιὰ τὴν ἀκολουθία στὸν ἅγιο Φώτιο ποὺ συνέθεσε ὁ πρῶτος σχολάρχης τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Χάλκης μητροπολίτης Σταυρουπόλεως Κωνσταντῖνος Τυπάλδος-Ἰακωβάτος (1795-1867).16 Ἡ σύνταξη τῆς ἀκολουθίας συνδέεται μὲ τὴν ἐπιδίωξη καθιέρωσης τῆς μνήμης τοῦ Φωτίου ὡς σημαντικῆς ἑορτῆς στὸ Πατριαρχεῖο, παράλληλα μὲ τὴν διάδοση τοῦ θρύλου σχετικὰ μὲ τὸν Φώτιο ὡς ἀρχαῖο ἱδρυτὴ τῆς σχολῆς τῆς Χάλκης. Ὣς τότε ἡ λειτουργικὴ μνημόνευση τοῦ Φωτίου περιωριζόταν στὴν ἁπλῆ ἀνα­ γραφὴ τοῦ ὀνόματός του17 σὲ συναξαρικὰ κείμενα, τὴν 6 Φεβρουαρίου, ἡμερομηνία τοῦ θανάτου του, καὶ μάλιστα σὲ περιωρισμένο μᾶλλον ἀριθμὸ χειρογράφων μόνον συναξαρίων. Ἡ σταθερὴ ἀναγραφή του στὰ ἔντυπα συναξαρικὰ κείμενα φαίνεται νὰ καθιερώνεται μόλις μὲ τὴ δημοσίευση τοῦ Συναξαριστοῦ τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ τοῦ Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτη (Βενετία 1819).18 Ἡ ἀναγραφὴ τῆς μνήμης τοῦ Φωτίου στὸν Συναξαριστὴ τοῦ Νικοδήμου συνοδεύεται μὲ τὴ δημοσίευση, γιὰ πρώτη, ἀπὸ ὅ,τι εἶναι γνωστό, φορά, τῶν ἰαμβικῶν στίχων ποὺ συνοδεύουν, στὴν ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου, τὸ Μηνολόγιον, πρὶν ἀπὸ τὸ κυρίως κείμενο τοῦ Συναξαρίου κάθε μνημονευομένου ἁγίου — κατὰ τὸ πρότυπο ποὺ εἰσήγαγαν στὴν ἐκκλησιαστικὴ πρακτικὴ οἱ ἰαμβικοὶ στίχοι τοῦ Χριστοφόρου τοῦ Μυτιληναίου. Οἱ στίχοι γιὰ τὸν Φώτιο ποὺ εἰσάγονται στὸν Συναξαριστὴ τοῦ Νικοδήμου εἶναι: 15 H. Delehaye (ἔκδ.), Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae. Propylaeum ad Acta sanctorum Novembris. Βρυξέλλες 1902, στ. 448: Καὶ τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν καὶ ἀρχιεπισκόπου Κωνσταν­τινουπόλεως Φωτίου. Τελεῖται δὲ ἡ αὐτοῦ σύναξις ἐν τῷ προφητείῳ τοῦ ἁγίου Προφήτου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου τῷ ὄντι ἐν τοῖς Ἠρεμίας. J. Mateos, Le Typicon de la Grande Église. Ms. Sainte-Croix No 40 (Xe siècle). OCA, 165. τ. 1. Ρώμη 1962, 228: … ἐν τοῖς Ἠρεμίας, ἐκεῖθεν ἀπὸ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας ἐξιούσης τῆς λιτῆς καὶ ἀπερχομένης ἐν τῷ Φόρῳ καὶ μετὰ τὰς ἐκεῖσε συνήθεις εὐχὰς παραγινομένης ἐν τῇ εἰρημένῃ συνάξει. Γιὰ τὸν ναὸ τοῦ ἁγίου Ἰωάννου ἐν τοῖς Ἠρεμίας: R. Janin, La géographie ecclésiastique de l’Empire Byzantin. I. Le siège de Constantinople et le Patriarcat Œcuménique. 3. Les églises et les monastères. Παρίσι 1953, 41. 16 L. Petit, Bibliographie des acolouthies grecques. Subsidia Hagiographica, 16. Βρυξέλλες 1926, 244-245· Δ. ΣΤΡΑΤΗΓΟΠΟΥΛΟΣ, Ἔντυπες ἀκολουθίες ἁγίων. Συλλογὴ Ντόρης Παπαστράτου, ἐπιμ. Κρ. Χρυσοχοΐδης. Ἀθήνα 2007, 332-334. 17 Γιὰ τὴν «λατρεία» τοῦ ἁγίου Φωτίου βλ. Σ Α. ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ, Ἡ συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας γιὰ τὴν ἁγιότητα τοῦ Μεγάλου Φωτίου καὶ ἡ ἔνταξή του στὸ ἑορτολόγιο, στό: Μνήμη Ἁγίων Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καὶ Μεγάλου Φωτίου ἀρχιεπισκόπων Κωνσταντινουπόλεως. Θεσσαλονίκη 1994, 367-397. ΑΠ. ΓΛΑΒΙΝΑΣ, Ἀσματικὲς ἀκολουθίες πρὸς τιμὴ τοῦ ἱεροῦ Φωτίου πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Κατερίνη 1999, ὅπου καὶ ἡ προηγούμενη βιβλιογραφία (εἰδικά: Χρυ­ σόστομος ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου Φωτίου. Πάνταινος 13 (1921) 81-85· M. Jugie, Le culte de Photius dans l’Église byzantine. ROC 3e série, 3 (1922-1923) 105-122· Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, Ἡ μνήμη τοῦ ἱεροῦ Φωτίου. Κληρονομία 23 (1991) 129-154). 18 Παραπέμπω, ἐδῶ, στὴν πιστὴ ἐπανέκδοση [μὲ ἐπιμέλεια Λαμπρινῆς Ν. Τριανταφυλλοπούλου]. Ἀθήνα 2005, τόμ. Β΄, 204. Διάφορες, ἐνδιαμέσως, διασκευασμένες ἐκδόσεις τοῦ ἀρχικοῦ κειμένου.

204

Konstantinos G. Pitsakis

Θνῄσκων Φώτιος, οὐ ταράττομαι, λέγει, πρὸς τὴν τελευτὴν ὢν προητοιμασμένος. Ἔκτοτε οἱ στίχοι αὐτοὶ ἀποτελοῦν σταθερὸ τμῆμα τῶν ἀκολουθιῶν τοῦ ἁγίου Φωτίου, κυρίως τῆς ἀκολουθίας του ἀπὸ τὸν Σταυρουπόλεως Κωνσταντῖνο ΤυπάλδοἸακωβάτο στὶς πολλαπλὲς ἐκδόσεις της,19 καθὼς καὶ σὲ νεώτερες ἐκδόσεις τῶν Μηναίων, ὅπου ἡ ἀκολουθία αὐτὴ ἔχει ἐνταχθῆ, καὶ σὲ νεωτέρους Συναξαριστές. Σὲ σλαβονικὴ μετάφραση ἔχει περιληφθῆ στὴ μετάφραση τῆς ἀκολουθίας τοῦ Κωνσταντίνου Τυπάλδου-Ἰακωβάτου ἀπὸ τὸν ἱεροδιάκονο Νεόφυτο (Ποπ-Πετρώφ) Ριλιώτη, ἡ ὁποία ἐκπονήθηκε, «εἰς χρῆσιν τῶν ὀρθοδόξων Βουλγάρων χριστιανῶν», ἀμέσως μετὰ τὴ δημοσίευση τῆς ἀκολουθίας στὸ ἑλληνικὸ πρωτότυπο, καὶ δημοσιεύθηκε (1849), ὅπως ἐκείνη, ἀπὸ τὸ Πατριαρχικὸ Τυπογραφεῖο.20 Περιέχεται καὶ στὶς ἄλλες νεώτερες ἀπόπειρες σύνταξης ἄλλων ἀκολουθιῶν γιὰ τὸν ἅγιο Φώτιο, ὅπως στὴ χειρόγραφη ἀκολουθία (1865) ἀπὸ τὸν διάκονο Βασίλειο Ἀστερίου, μετέπειτα μητροπολίτη Ἀγχιάλου καὶ τέλος Σμύρνης.21 Ἡ γενικὴ ἐντύπωση εἶναι ὅτι οἱ ἰαμβικοὶ στίχοι γιὰ τὸν Φώτιο ἔχουν γραφῆ ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, στὴ συστηματική, καὶ δεδηλωμένη, ἐπιδίωξή του νὰ ἐφοδιάσει μὲ στίχους ὅλες τὶς μνεῖες ἁγίων, τὶς ὁποῖες εἶχε εἰσαγάγει στὸν Συναξαριστή του. Αὐτὴ ἦταν καὶ ἡ ἐντύπωση τοῦ ἴδιου τοῦ Κωνσταντίνου Τυπάλδου, ὅταν παρελάμβανε τοὺς ἰαμβικοὺς στίχους στὴν ἀκολουθία του: «Ἐπισημειούσθω καὶ τοῦτο ὡς δίκαιον. Οἱ μὲν δύο πρῶτοι ἰαμβικοὶ στίχοι οἱ πρὸ τοῦ συναξαρίου εἰσίν, ὡς γνωστόν, τοῦ ἀοιδίμου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, τοῦ νεωτάτου τούτου τῆς ἐκκλησίας σεμνολογήματος».22 Πρόκειται καὶ ἐδῶ γιὰ μία ἀπὸ τὶς περιπτώσεις ὅπου κείμενα τὰ ὁποῖα εἰσάγονται στὴ λειτουργικὴ πρακτικὴ μέσῳ τῆς δημοσίευσής τους ἀπὸ τὸν Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη καθιερώθηκαν στὴ γενικὴ συνείδηση ὡς δημιουργήματά του.23 Στὴν πραγματικότητα ὁ ἴδιος ὁ Νικόδημος δηλώνει σαφῶς τὴν προέλευση τῶν στίχων αὐτῶν ἀπὸ παλαιότερη πηγὴ τὴν ὁποία χρησιμοποιεῖ: «Ὅσοι λοιπὸν στίχοι ἔλειπαν ἀπὸ τὰ τετυπωμένα Μηναῖα, οὗτοι ἀνεπληρώθησαν παρ’ ἐμοῦ 19 Γιὰ τὴν ἀκολουθία βλ. ἀνωτέρω σημ. 16 καὶ ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 17) 22-40, ὅπου καὶ ἀναγραφὴ τῶν πολυαρίθμων ἐπανεκδόσεών της. Ἀναδημοσίευση, μὲ βάση τὴν πρώτη ἔκδοση, αὐτόθι, 73-117. 20 Γιὰ τὴν ἔκδοση: Κ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ, Ἡ σλαβικὴ μετάφραση τῆς ἀκολουθίας τοῦ ἁγίου Φωτίου, Μέγας Φώτιος. Πρακτικὰ ΙΕ΄ Θεολογικοῦ Συνεδρίου. Θεσσαλονίκη 1995· πρβλ. τοῦ Ιδιου, Ὁ Φώτιος στὴ βουλγαρικὴ παράδοση καὶ γραμματεία, Μνήμη Ἁγίων Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καὶ Μεγάλου Φωτίου [ὅπως σημ. 17]. ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 17) 26-31. Ἡ ἀκολουθία ἀνατυπώνεται: ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ 383-411· ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 17) 119-153. Ἑλληνικὲς μεταφράσεις τοῦ εἰσαγωγικοῦ σημειώματος τοῦ μεταφραστῆ: ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ 344-345· ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 17) 29-30. Ὁ μεταφραστὴς εἶχε διδάξει σλαβονικὰ στὴ σχολὴ τῆς Χάλκης ἀπὸ τὸ 1848. 21 Στὸ χειρόγραφο 28 τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς, στὴ Βιβλιοθήκη τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου. Γιὰ τὴν ἀκολουθία: ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 17) 40-42. Ἐκδίδεται αὐτόθι, 155-182. Γιὰ μεταγενέστερες ἀκολουθίες βλ. αὐτόθι, 43-55. 22 ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 17) 68. Καὶ στὴ σλαβονικὴ μετάφραση: ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 17) 132. 23 Ἔτσι καὶ ἡ γνωστή, σὲ περιωρισμένη καὶ σήμερα λειτουργικὴ χρήση, παράφραση τῆς εὐαγ­ γελικῆς περικοπῆς τοῦ ἑσπερινοῦ τοῦ Πάσχα σὲ ἡρωικὸ ἑξάμετρο: ὅπως προσπαθῶ νὰ δείξω σὲ ὑπὸ δημοσίευση μελέτημά μου ἡ γενικῶς ἀποδιδομένη στὸν Νικόδημο παράφραση εἶναι προγενέστερη αὐτοῦ· ἴσως στὸν Νικόδημο ἀνήκει μόνον ἡ προσθήκη τῆς παράφρασης τῶν προκαταρκτικῶν τῆς ἀνάγνωσης τοῦ εὐαγγελίου λόγων: Καὶ ὑπὲρ τοῦ καταξιωθῆναι κλπ.

Φώτιος ... ὁ μετανομασθεὶς Ταράσιος

205

ἐκ τοῦ χειρογράφου Συναξαριστοῦ, σημειωθέντες εἰς τὴν ἀρχὴν μετ’ ἀστερίσκου ἑνὸς *, πρὸς διάκρισιν. Ἐπειδὴ δὲ εἰς πολλῶν ἁγίων συναξάρια ἔλειπαν οἱ προσήκοντες δύω ἰαμβικοὶ στίχοι, καὶ οὔτε ἐν τοῖς τετυπωμένοις Μηναίοις εὑρίσκονται, οὔτε ἐν τῷ χειρογράφῳ Συναξαριστῇ, τούτου χάριν ἡ ἐμὴ ἀδυναμία ἐσύνθεσεν οἴκοθεν τοὺς ἑκάστῳ ἁγίῳ ἁρμόζοντας δύω ἰαμβικούς, ἵνα πάντες ὁμοῦ οἱ ἅγιοι στίχους ἔχωσι, καὶ μὴ κατὰ τοῦτο ἐλλιπεῖς φαίνωνται … Πρὸς διάκρισιν δέ, ἐσημείωσα ἔξωθεν ἕνα σταυρὸν + εἰς πάντας τοὺς παρ’ ἐμοῦ συντεθέντας στίχους …».24 Ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου Φωτίου, καὶ οἱ στίχοι στὸν ἅγιο Φώτιο εἰδικά, σημειώνονται μὲ ἀστερίσκο, δηλωτικὸν τῆς προέλευσής τους «ἐκ τοῦ χειρογράφου Συναξαριστοῦ».25 Ἀλλὰ ἀποτελεῖ κοινὸ τόπο ὅτι τὰ ἰαμβικὰ δίστιχα στὴ μνήμη τῶν ἁγίων, μετὰ τὸ Μηνολόγιο καὶ πρὶν ἀπὸ τὸ Συναξάριον, κατὰ σχεδὸν ἀπαράβατο κανόνα, ὀφείλουν νὰ λογοπαικτοῦν μὲ τὸ ὄνομα τοῦ ἁγίου. Ἔτσι καὶ στὴν περίπτωση τῶν στίχων γιὰ τὸν (πραγματικό) ἅγιο Ταράσιο (25 Φεβρουαρίου): Ἄκλυστος ὅρμος Ταράσιον λαμβάνει, κόσμου ταραχῆς καὶ ζάλης σεσωσμένον, ἔτσι καὶ ὁ στίχος σὲ «ἡρωικὸ» ἑξάμετρο, στὴν ἴδια ἑορτή: Εἰκάδι ἐκ ταράχοιο Ταράσιος ἔπτατο πέμπτῃ,26 ἔτσι καὶ οἱ «ἕτεροι στίχοι» στὸν Φώτιο, στὴν ἀκολουθία τοῦ Κωνσταντίνου Τυπάλ­ δου-Ἰακωβάτου, συντεταγμένοι, κατὰ τὴν μαρτυρία τοῦ ἰδίου τοῦ Τυπάλδου, ἀπὸ τὸν ποιητὴ Ἠλία Τανταλίδη, καθηγητὴ τότε στὴ Χάλκη, ὁ ὁποῖος, προφανῶς, δὲν ἀνεχόταν τὴν ἔλλειψη τοῦ ἀπαραίτητου λογοπαιγνίου στοὺς στίχους «τοῦ Νικοδήμου»: Ἤστραψε τοῖς λόγοισι Φώτιος μέγας, φῶς εὐσεβέσσι, πῦρ δ’ ἐναντίους φλέγον,27 ἔτσι, καὶ τὸ δίστιχο στὸν κυρίως ἑορταζόμενο στὴ βυζαντινὴ παράδοση, κατὰ τὴν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς, σήμερα, τοῦ ἁγίου Φωτίου (6 Φεβρουαρίου), ἅγιο Βουκόλο ἐπίσκοπο Σμύρνης: Σμύρνης ὁ ποιμὴν Βουκόλος θυηπόλος ἄγρυπνός ἐστι, καὶ θανών, ποίμνης φύλαξ.28

24 Στὴν ἐπανέκδοση: Ἀθήνα 2005 (ὅπως σημ. 18), τόμ. Α´, λδ´-λε´. 25 Ὁ Νικόδημος προσδιορίζει ὡς βάση τῶν προσθηκῶν του στὰ ἔντυπα συναξαρικὰ κείμενα χειρόγραφο «Συναξαριστὴ» τῆς Μονῆς Παντοκράτορος, μνημονεύοντας καὶ ἐπικουρικὴ χρήση χειρογράφων «Συναξαριστῶν» τοῦ Πρωτάτου καὶ τῶν Μονῶν Διονυσίου καὶ Κουτλουμουσίου: ἔνθ’ ἀνωτέρω (ὅπως σημ. 18), λα´. 26 E. Follieri, I calendari in metro innografico di Cristoforo Mitileneo. Subsidia Hagiographica, 63. II. Βρυξέλλες 1980, 177 – καὶ στὰ ἐν χρήσει Μηναῖα. 27 ΓΛΑΒΙΝΑΣ (ὅπως σημ. 17) 102 (καὶ στὴ σλαβονικὴ μετάφραση: ΓΛΑΒΙΝΑΣ, 147)· μεταφέρεται καὶ στην ἀκολουθία τοῦ Βασιλείου Ἀστερίου (ΓΛΑΒΙΝΑΣ, 173). Ἡ ἀπόδοση στὸν Τανταλίδη στὸ εἰσαγωγικὸ κείμενο τοῦ Τυπάλδου: ΓΛΑΒΙΝΑΣ 68 (καὶ ἀντίστοιχα στὴ σλαβονικὴ μετάφραση: ΓΛΑΒΙΝΑΣ, 132). 28 Εἶναι, βέβαια, καὶ οἱ μόνοι στίχοι ποὺ γνωρίζει γιὰ τὴν ἡμέρα αὐτὴ ἡ Follieri. Περιέχονται καὶ στὰ ἐν χρήσει Μηναῖα (καθὼς καὶ στην ἀκολουθία τοῦ Τυπάλδου: ΓΛΑΒΙΝΑΣ, ὅπως σημ. 17, 105 καὶ ἀντίστοιχα στὴ σλαβονικὴ μετάφραση: ΓΛΑΒΙΝΑΣ, 149).

206

Konstantinos G. Pitsakis

Στὴν περίπτωση τῶν στίχων γιὰ τὸν Φώτιο τοῦ «χειρογράφου Συναξαριστοῦ» ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ Νικόδημος καὶ παραλαμβάνουν οἱ νεώτερες ἀκολουθίες τοῦ ἁγίου Φωτίου, ἡ προσφυγὴ στὴ χρήση τοῦ ρήματος (οὐ) ταράττομαι, χωρὶς τοῦτο νὰ ἐπιβάλλεται θεματικὰ ἀπὸ τὸ περιεχόμενο τῆς ἑορτῆς (ἡ φράση: θνῄσκων, οὐ ταράττομαι, λέγει, πρὸς τὴν τελευτὴν ὢν προητοιμασμένος θὰ μποροῦσε νὰ ἁρμόζει ἀπολύτως σὲ ὁποιονδήποτε, κυριολεκτικά, ἀπὸ τοὺς ἁγίους τοῦ ἑορτολογίου — ὥστε νὰ στερεῖται ἐντελῶς σημασίας γιὰ μία ὡρισμένη ἑορτή), δικαιολογεῖται ἀποκλει­ στικὰ (καὶ δικαιώνεται) ἀκριβῶς ἀπὸ τὴν ἐπιθυμία νὰ λειτουργήσει τὸ ἀπαραίτητο λογοπαίγνιο Ταράσιος – ταράττομαι· καὶ τοῦτο, ἐνῶ τὸ θέμα Φώτιος – φῶς εἶναι, βέβαια, πρόσφορο γιὰ ἀπειρία θεολογικῶν συσχετισμῶν καὶ τῶν ἀντιστοίχων λογο­ παικτικῶν σχημάτων. Ἔτσι, ἀναμφισβήτητα, στοὺς παλαιοὺς στίχους, ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ Νικόδημος, ὑπόκειται κατ’ ἀνάγκην καὶ πάλι μία ταύτιση Φωτίου-Ταρασίου, μία ταύτιση τὴν ὁποία, ἀσφαλῶς, δὲν κάνει πάντως ὁ Νικόδημος. Θὰ ἦταν δυνατὸν στὴν ἀφετηρία αὐτῆς τῆς ταύτισης νὰ βρίσκεται ἀκριβῶς ἡ ταύτιση ποὺ ἔχει ἐπιχειρήσει ὁ Μαλαξός, μὲ δεδομένη τὴ σχετικὴ παλαιότητα, ἀλλὰ καὶ τὴν εὐρεῖα χειρόγραφη διάδοση, τῆς «μαρτυρίας» του; Διαφορετικά, καὶ στὶς δύο περιπτώσεις θὰ πρέπει νὰ προϋποτίθεται μία κοινὴ παράδοση σύγχυσης, ἡ ὁποία ἔτσι βεβαιώνεται ἀπὸ δύο παράλληλες μαρτυρίες, γύρω ἀπὸ τὴν ταυτότητα τῶν δύο συγγενῶν πατριαρχῶν.

NOTES ON TWO TEXTS DEALING WITH THE PALAMITE CONTROVERSY Ioannis Polemis / ATHENS a. A treatise of Matthaios Blastares against Gregory Akindynos. An unpublished treatise Περὶ τῆς θείας χάριτος ἢ περὶ τοῦ θείου φωτός of Matthaios Blastares against the anti-Palamites has been recently published by P. Paschos.1 The editor believes that the author deals with some arguments of the opponents of Palamas in general «τῶν ἀντιησυχαστῶν (κυρίως τοῦ Βαρλαάμ, τοῦ Γρηγορίου Ἀκινδύνου κ. ἄ.)»,2 but later on he adds that Akindynos took care to answer the objections of Blastares in one of his letters («ἀντέδρασε στὸν ἔλεγχο ποὺ τοῦ κάνει ὁ Βλάσταρης στὸ ἔργο αὐτό»).3 It might be interesting to try to identify the opponent of Blastares more accurately, comparing his text with the relevant treatises of Akindynos. Blastares rejects the theory of the anti-Palamites that the only uncreated energies of the Father are the Son and the Holy Spirit: οὐσιώδη δὲ δύναμιν καὶ ἐνέργειαν φρονοῦμεν φασὶν ἐπὶ τοῦ Θεοῦ, τὸν Υἱὸν μόνον καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἐκτὸς δὲ τούτων οὐδὲν ἕτερον ἄκτιστόν τε καὶ τῷ Θεῷ συναίδιον τῶν περὶ αὐτὸν τελούντων φρονοῦμεν.4 Although that view became quite widespread among the opponents of Palamas after the council of 1351, it seems that the first who expounded it in a clear manner was Gregory Akindynos, who in his first antirrhetic speech against Gregory Palamas argues in the following way: Ὁρᾷς τὴν χάριν τὴν ἄκτιστον; Αὐτὸς ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον, τὸ ἓν ὂν καὶ οὐ πολλά, οὐδὲ ἐκ πολλῶν ἕν...5 In his fourth antirrhetic speech Akindynos once more repeats that οὐσιώδης μὲν τοῦ Θεοῦ Λόγος καὶ

1

2 3

4 5

P. V. Paschos, Ὁ Ματθαῖος Βλάσταρης περὶ τῆς θείας χάριτος ἢ περὶ τοῦ θείου φωτός, Ἀντίδωρον τῷ μητροπολίτῃ Μεσσηνίας Χρυσοστόμῳ Θέμελῃ. τόμ. 2. Καλαμάτα 2006, 291-326. See also the short chapter on this text in the book of P. V. Paschos, Ὁ Ματθαῖος Βλάσταρης καὶ τὸ ὑμνογραφικὸν ἔργον του. Thessaloniki 1978, 101-104. On Matthaios Blastares in general see PLP 2808. Paschos (as in note 1) 293. Paschos (as in note 1) 294. He refers to Letter no. 50 of Akindynos addressed to a certain Matthaios, who is probably to be identified with Blastares, see Letters of Gregory Akindynos. Greek Text and English Translation by A. Constantinides Hero. CFHB, 21. Washington, D.C. 1983, 208-216, and 391. Paschos (as in note 1) 296, 64-67. Gregorii Acindyni Refutationes duae operis Gregorii Palamae cui titulus Dialogus inter Orthodoxum et Barlaamitam, nunc primum editae curante J. Nadal Cañellas. CCSG, 31. Turnhout 1995, 26 (I, 23, 53-55).

208

Ioannis Polemis

σοφία καὶ δύναμις καὶ ἐνέργεια ποιητικὴ τῶν ὄντων αὐτός ἐστιν ὁ Υἱός, κατὰ τοὺς θείους πατέρας.6 Later on, Blastares records one of his opponents argument reproducing it in the first person: οὐ χάριν, οὐ δωρεὰν νοοῦμεν τὴν εἰς ἡμᾶς ἐκχυθεῖσαν, ἀλλ’ αὐτὴν τὴν οὐσίαν τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐπιφοιτῶσαν τοῖς ἑαυτῆς ἀξίοις. Καὶ δύναμιν τοῦ πνεύματος ἀκούοντες, αὐτὸ τὸ Πνεῦμα νοοῦμεν, ὥσπερ καὶ ὅταν οὐσίαν Θεοῦ, αὐτὸν τὸν Θεόν.7 In his third antirrhetic speech Akindynos supports that very theory: Ὅλον μὲν οὖν τὸ Θεῖον ἐν τοῖς θείοις ἀνδράσιν εἶναι οὐκ ἔτ’ ἀμφίβολον ἡμῖν οἱ προειρημένοι θεῖοι πατέρες δοκεῖν ἀφῆκαν, καὶ ὅλον οὐσιωδῶς ὁμοῦ καὶ ἐνεργητικῶς.8 He also tries to disprove the accusation of Gregory Palamas that he is a Messalian: Ὁ δὲ τὸ μὲν πανταχοῦ τὸ Θεῖον κατ’ οὐσίαν παρεῖναι, κἀν ταῖς ἀξίαις αὐτοῦ τῶν λογικῶν οὐσιῶν, ὡς ἀνάξιον τῆς θείας περιωπῆς ἀδόκιμον οἴεται, ... αὐτὸς δὲ ἄλλας θεότητας ἐπινενόηκεν.9 According to Blastares, his opponents wonder how things like the divine energies, which were given substance by God himself, being inferior to him according to Pseudo-Dionysius, are to be considered uncreated: πῶς ἄκτιστα ὧν ὑποστάτης πρὸς τοῦ μεγάλου Διονυσίου εἶναι λέγεται ὁ Θεὸς καὶ ὧν ὑπεροχικῶς ὑπερίδρυται, καὶ ἅπερ ἔργα τοῦ Θεοῦ τυγχάνουν (sic!) ὄντα κατὰ τὸν θεῖον Μάξιμον, καὶ ὧν δημιουργός ἐστιν ὁ Θεός, καὶ ὧν ἀπειράκις ἀπείρως ὑπερεξῄρηται ...10 It is clear that in this particular case Blastares, speaking about patristic texts confirming the views of his opponents, has in mind some particular passages of the Corpus Areopagiticum, which were exploited by Akindynos who remarks: Τὸ μέντοι τῆς Δογματικῆς λεγομένης Πανοπλίας βιβλίον, ταυτασὶ τὰς ῥήσεις τοῦ μεγάλου Διονυσίου παραλαμβάνον ἢ δημιουργὸν εἶναι σαφὼς τὸν Θεὸν ἀποφαίνεται ὧν ὑποστάτης ἐστίν, ἅπερ σὺ λέγεις ἄκτιστα, καὶ τὸ αἰτιατικῶς παρ’ ἐκείνῳ κείμενον ἀνακαθαίρουσα, «δημιουργικῶς» αὐτὴ λέγει, ὥστε μηδεμίαν σοι λελεῖφθαι πρόφασιν τῆς πολυθέου πλάνης.11 Blastares accuses his enemies of arguing that the divine grace is nothing more than a created habitus: ὅταν τὴν ἐνεργουμένην χάριν οἱ ἅγιοι λέγωσι, τὴν ἕξιν τῆς ἀρετῆς καὶ τὴν γνῶσιν νόει, ἥτις κτίσμα καθέστηκε.12 Palamas in his treatise De participatione quae deos faciat which is directed against Akindynos fought to disprove that theory: Εἰ γὰρ κτιστή ἐστιν ἡ ἐν τοῖς ἁγίοις θεοποιὸς δωρεὰ τοῦ πνεύματος, καὶ ταῦθ’ ὡς ἕξις ἢ μίμησίς τις φυσική, καθάπερ ὁ ταράσσων ἡμᾶς περιέρχεται διδάσκων, οὐχ ὑπὲρ φύσιν γίγνονται οἱ ἅγιοι θεούμενοι, οὐδ’ ἐκ Θεοῦ γεννῶνται.13 6

7 8 9 10 11 12 13

Nadal (as in note 5) 340 (ΙV, 16, 32-34). It is to be noticed that this is the view of Akindynos according to Philotheos of Selybria in his Διάλογος περὶ θεολογίας δογματικῆς, see Μ. Χ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Φιλόθεος Σηλυβρίας. Βίος καὶ συγγραφικὸ ἔργο. Ἀθήνα 1992, 235, 1449-1463 (... μέμνημαι τριῶν ῥητῶν λεγόντων ὡς οὐκ ἔστιν ἄλλη τις ἐνούσιος δύναμις ἐπὶ τοῦ Πατρός, εἰ μὴ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ...). Paschos (as in note 1) 171-176. Nadal (as in note 5) 234 (ΙΙΙ 50, 1-4). Nadal (as in note 5) 238-239 (ΙΙΙ, 54, 7-12). Paschos (as in note 1) 311, 603-607. Nadal (as in note 5) 121 (II, 24, 11-18). Paschos (as in note 1) 317, 792-796. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Συγγράμματα. Τόμος Β΄. Πραγματεῖαι καὶ Ἐπιστολαὶ γραφεῖσαι

Notes on Two Texts Dealing with the Palamite Controversy

209

Blastares tries to refute a strange theory of his opponents that the blood of Christ which is something created is identical to his energy: καὶ τοῦτο φασί, χάριν λέγεσθαι τὸ αἷμα τοῦ Σωτῆρος, ὅπερ ἐκ τῆς ἡμετέρας κτιστῆς προσελήφθη φύσεως. Καὶ πῶς ἄκτιστον ἑτέραν εἶναι λέγεται χάριν;14 Having in mind a relevant passage of John Chrysostom, where the blood of Christ is called grace, Akindynos arrives at the conclusion that: Ἔστι δὲ τὸ τοῦ Σωτῆρος αἷμα καὶ τὴν ἔκχυσιν αὐτοῦ ὑπὲρ ἡμῶν ἀσεβὲς εἰπεῖν ἄκτιστον. Κτιστὸν γὰρ τὸ τοῦ Κυρίου σῶμα.15 Therefore, it is clear that the treatise of Blastares is an answer to the objections of Akindynos to the theories of Gregory Palamas. As far as the date of this short treatise is concerned, no clear indication is contained in the text itself. It might be true that Letter no. 50 of Akindynos is an answer to Blastares’s objections, but we cannot give a precise date of that Letter either. Therefore, it might be safe to conclude that the treatise of Blastares was written between 1342-1347. b. Kallistos Angelikoudes: A reluctant follower of Gregory Palamas? Kallistos Angelikoudes was a rather obscure figure of the late Paleologan period, until Rigo convincingly argued that he is to be identified with another minor figure of the late XIV c., Kallistos Katafygiotes, author of some ascetic treatises incorporated into the Philokalia of Nikodemos of Mount Athos, as well as with Kallistos Telikoudes.16 The arguments employed by Rigo are mostly historical, so it might be not devoid of some interest to investigate any further links that connect the treatises of that man to each other. It is curious that Katafygiotes in one of his works published in the Philokalia keeps some distances from the Palamite theory concerning the distinction between God’s essence and his energies, arguing that the vision of the uncreated energies of God cannot be considered as the final stage of man’s journey towards God; the end of the journey of man’s soul is its unification with God who is the absolute unity, not its unification with the innumerable divine energies which are clearly inferior to the divine One: Ἄπειρά ἐστι καὶ ἀόριστα τὰ περὶ Θεὸν θεωρούμενα, ἀλλ’ ὅμως οὐδ’ ἐν τούτοις τέλεον χαίρειν ἔχει ὁ νοῦς ζητῶν τὸν ἐξ οὗ. Ἐπεὶ καὶ γὰρ τῷ ὁμοίῳ ἑαυτοῦ ἕκαστον πεφυκότως χαίρει, εἷς ὢν ὁ νοῦς τὴν φύσιν, εἰ καὶ πολλὰ ταῖς νοήσεσιν, ἀνατεινόμενος καὶ οἷον κινούμενος πρὸς Θεόν, τὸν ἕνα τὴν φύσιν καὶ πολλὰ τὴν ἐνέργειαν, ἀνένδεκτον χαίρειν ὁλοσχερῶς, πρὶν ἂν ἐν τῷ πεφυκότως ἀορίστῳ ἑνὶ διὰ πνεύματος γένοιτο, ἀπὸ τῶν ὥσπερ διαβάς. Ἐν μόνῳ ἄρα ὁ νοῦς τῷ Θεῷ πεφυκότως χαίρειν ἔχει ὁλοσχερῶς.17

14 15 16

17

κατὰ τὰ ἔτη 1340-1346. Ἐκδίδουν Π. ΧΡΗΣΤΟΥ/Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗΣ/Ν. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ/Β. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ. Θεσσαλονίκη 1966, 138, 6-9. Paschos (as in note 1) 318, 852-855. Nadal (as in note 5) 29 (I, 24, 48-50). Α. Rigo, Callisto Angelicude Catafygiota Meleniceota e l’esicasmo bizantino del XIV secolo. Una nota prosopografica, N. Kauchtschwili/G. M. Prochorov/F. von Lilienfelde aa. vv., Nil Sorskij e l’esicasmo. Atti del II Convegno ecumenico internazionale di spiritualita russa «Nil Sorskij e l’esicasmo nella storia spirituale e culturale della Russia». Bose, 21-24 settembre 1994. Comunita di Bose 1995, 251-268. Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν, συνερανισθεῖσα παρὰ τῶν ἁγίων καὶ θεοφόρων πατέρων ἡμῶν

210

Ioannis Polemis

Further on, Katafygiotes argues that at a later stage the human minds transcends the stage of the vision of the so-called agatharchia, and the wisdom of God, and sees God himself in an ineffable manner: ἀρρήτως ὁρᾷ τὸν Θεὸν ἐπέκεινα τῆς ἑαυτοῦ νοερᾶς ἑνώσεως. Πάντων γὰρ τῶν περὶ Θεὸν ὁρωμένων καὶ λεγομένων ἔξω γίνεται τηνικάδε, οὔτε ἀγαθαρχίαν ἢ θέωσιν, οὔτε σοφίαν ἢ δυναμοποιὸν κράτος ἢ πρόνοιαν ἢ ἄλλο τι τῶν θείων ὁρῶν, ἔμπλεως καθιστάμενος ἐς τὰ μάλιστα νοεροῦ φωτός, καὶ μέν γε χαρᾶς ἐνεργουμένης ὑπὸ θείου πυρὸς ἀγάπῃ συγκιρναμένου.18 I think that Katafygiotes uses the terms thearchia, sophia, and theosis on purpose, being aware that Palamas in several of his works identifies them with the uncreated energies of God. Let us quote a characteristic passage of Palamas, where this identification comes out most clearly: Θεαρχίαν γὰρ καὶ ταύτην καὶ ἀγαθαρχίαν καὶ θεότητα, ὡς ἀρχὴν τῶν θεουμένων οὖσαν, πολλαχοῦ τῶν λόγων ὁ μέγας Διονύσιος προσεῖπεν, «ἧς ἐπέκεινα», φησίν, «εἶναι τὸν θεὸν ὡς ὑπέρθεον ὄντα καὶ ὑπεράρχιον», Μάξιμος δὲ ὁ θεῖος θέωσιν τὴν θεότητα προσηγόρευσεν ταύτην, τὴν δὲ θέωσιν ὁριζόμενος, «ἐνυπόστατον» εἶπεν «ἔλλαμψιν, μὴ ἔχουσαν γένεσιν, ἀλλ’ ἀνεπινόητον ἐν τοῖς ἀξίοις φανέρωσιν».19 Further on, Palamas argues: Ἀλλὰ ταῦτα μὲν σαφῶς ἄναρχα ἔργα τοῦ θεοῦ καὶ προαιώνια, οἷον ἡ πρόγνωσις, ἡ θέλησις, ἡ πρόνοια, ἡ αὐτοψία καὶ εἴ τι τούτοις παραπλήσιον.20 It is true that in some passages of his works Palamas is willing to employ a terminology that makes us to believe that his opinions are close to those of Katafygiotes: Ὁ δὲ πᾶσαν τὴν πρὸς τὰ κάτω σχέσιν τῆς οἰκείας ἀφελὼν ψυχῆς καὶ ἐκ πάντων ἀπολυθεὶς διὰ τῆς τῶν ἐντολῶν τηρήσεως καὶ τῆς ἐκ ταύτης ἀπαθείας, καὶ ὑπερβὰς πᾶσαν γνωστικὴν ἐνέργειαν δι’ ἐκτενοῦς καὶ εἰλικρινοῦς καὶ ἀύλου προσευχῆς, κἀκεῖ δι’ ἑνώσεως ἀγνώστου καθ’ ὑπεροχὴν περιλαμφθεὶς τῷ ἀπροσίτῳ φέγγει, μόνος οὗτος φῶς γεγονὼς καὶ διὰ τοῦ φωτὸς θεώμενος καὶ φῶς ὁρῶν ἐν τῇ τοῦ φωτὸς ἐκείνου θέᾳ τε καὶ ἀπολαύσει, καὶ τὸ ὑπερφαὲς καὶ ἀπερινόητον ὄντως γινώσκει τοῦ θεοῦ, οὐχ ὑπὲρ τὴν νοητικὴν μόνην δύναμιν τοῦ νοῦ, τὴν ἀνθρωπίνην ταύτην, δοξάζων τὸν θεόν — πολλὰ γὰρ καὶ τῶν κτιστῶν ὑπὲρ αὐτήν εἰσιν —, ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ τὴν ὑπερφυέστατην ἕνωσιν ἐκείνην, δι’ ἧς μόνης τοῖς τῶν νοητῶν ἐπέκεινα ὁ νοῦς ἑνοῦται «ἐν θειοτέρᾳ μιμήσει τῶν ὑπερουρανίων νόων».21 Palamas stresses the fact that the Holy Spirit unifies everything during the beatific vision, leading man to the divine unity: οὐ μόνον ἀμέριστον ἐν μεριστοῖς ἐστιν, ἀλλὰ καὶ τοὺς κατὰ τὸ ἐγχωροῦν μετέχοντας ὡς δύναμις ἑνοποιὸς ἑνοῖ καὶ ἀνατείνει πρὸς τὴν τοῦ συναγωγοῦ πατρὸς ἑνότητα καὶ θεοποιὸν ἁπλότητα.22 In my view the main difference between Palamas and Katafygiotes lies in the fact that while Katafygiotes is arguing most emphatically that the vision of the divine energies is not the final point of the beatific vision, Palamas, believing that the energies of God are many and one at the same time, argues that the vision

... νῦν τὸ πέμπτον ἐκδιδομένη. Τόμος Ε΄. Ἀθῆναι 1992, 5 (δ΄). 18 Φιλοκαλία (as in note 17) 6 (ζ΄). 19 Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 3, 1, 8, Chrestou (as in note 13) I, 621, 22-26 (see also his Letter to Arsenius, 6, Chrestou, as in note 13, B΄ 319, 16-18). 20 Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 3, 2, 7, Chrestou (as in note 13) I 661, 24-26. 21 Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 2, 3, 57, Chrestou (as in note 13) I 591, 14-27. 22 Περὶ θεοποιοῦ μεθέξεως 6, Chrestou (as in note 13) II 141, 27-142,2.

Notes on Two Texts Dealing with the Palamite Controversy

211

of the divine energies is unity itself: ποτὲ μὲν ἑνικῶς εὑρήσεις τὴν θείαν ἐνέργειαν προσειρηκότας, ποτὲ δὲ πληθυντικῶς ... Εἶδες καὶ πολλὰς καὶ μίαν τὴν αὐτήν;23 Katafygiotes takes care to specify that there is a distinction between the uncreated energies which are numerous, and the one God, which is the end of our mind’s journey towards deification: πάλιν δ’ αὖθις ὑπερέχει κατὰ πολὺ ἄκτιστα νοητὰ νοητῶν κτιστῶν, ἀμφοτέρου τουτωνὶ στοίχου ἐν τοῖς οὖσι κατεληλεγμένου, ὑποβεβήκασι μέντοι τὰ ἄκτιστα νοητὰ ὄντα τῷ ὑπὲρ νοῦν ἀκτίστῳ ἑνί, καὶ ἔστι γ’ ἐντεῦθεν δῆλον, ὅτι τὸ ἐν τῷ ὑπερτεροῦντι τῶν ὄντων ἁπάντων ἵστασθαι, διαβάντα τὸν νοῦν ἀπὸ πράξεως, καὶ ἐν ἐκείνῃ τῇ κορυφαιοτάτῃ ἀποκρυφιότητι, τῇ ὑπερανῳκισμένῃ πάντων αἰσθητῶν τε καὶ νοητῶν γίγνεσθαι.24 He makes a clear distinction between the study of the creatures, which comes first, the vision of the divine energies, which is a transitional stage, and the vision of the one God, which comes last: Καὶ οὕτω γε ἀπὸ τῶν πολλῶν αὐτοῦ ὁ νοῦς αἰσθητῶν, κτιστῶν τοιγαροῦν, ἐναρξάμενος καὶ κατιδὼν τῆς σφῶν αὐτῶν καλλιεργείας τὴν εὐπραγίαν καὶ νοήσας τὰ κτιστὰ νοητὰ καὶ εἰς τὰ νοητὰ ἄκτιστα μετελθών, ὡς ἐν κλίμακι βαθμίδας ἤδη διελήλυθε τέσσαρας. Μετὰ δὲ ταῦτα ἡ θεία καὶ ὑπὲρ νοῦν αὐτῷ ἕπεται ἀφθεγξία καὶ σιγὴ καὶ ἔκπληξις, καὶ συνελόντα φάναι, τοῦ ὑπερκοσμίου ἑνὸς ἡ ἀπόβλεψις καὶ θεωρία καὶ ὑπὲρ νοῦν ἕνωσις, ἡ τῆς ἡσυχίας κορωνίς, τὸ ἄκρον καὶ τέλειον ἐφετόν, ὅσον ἐν τῇ παρούσῃ ζωῇ, τῆς ἀληθείας τὸ πέρας.25 Further on, he makes clear that the vision of the divine energies as separate entities might be followed by their vision as one unified whole: δι’ ἔργου ποιεῖται ὡς ἔνι σύμφωνον θεωρῆσαι πνευματικῶς τῇ γραφῇ τὴν κτίσιν καὶ τῇ ἀληθείᾳ τὰ σύμβολα δι’ ἑνωτικωτέρας ὁράσεως. Οὗ γεγονότος ὁ νοῦς ἐντεῦθεν μετὰ τῆς εὐμενείας τοῦ προσκυνητοῦ πνεύματος καὶ τῆς κατ’ αὐτὴν ἐνεργείας ἀνάγεται εὶς τὴν τῆς ἱερᾶς ἀληθείας ὅρασιν καὶ ἐπιστήμην, ὡς ὁ μέγας φησὶ Διονύσιος, εἰς ἀναβαθμὸν ἱερὸν θεω­ρίας γενικῶς φάναι δεύτερον, εἰς τὰ θεῖα θεάματα καὶ νοήματα, τοὐτέστι προκαλυμμάτων καὶ τύπων χωρίς. Τοὐντεῦθεν δῆτα γυμνὸς ὁ νοῦς οἱονεὶ πρὸς νοητὰ προσβάλλων γυμνὰ καὶ τὰς θείας ἐμφάσεις διὰ πλείστου ποιούμενος, διὰ τῆς ἰδίας κα­θαρότητος καὶ πρὸς Θεὸν ἀνατάσεως φέρειν ἐν ἑαυτῷ ὡς ἐν λαμπροτάτῳ ἐσόπτρῳ τινί, ἡλίου ὑπερστιλβούσας αὐγάς, ὑπὸ τῆς χάριτος καθ’ ὁδὸν εἰς αὖθις στραφεὶς τοῖς ἐφικτοῖς ἐπιβάλλουσι, χωρεῖ πρὸς οἷον τρίτην βαθμίδα, τὰ πολλὰ ἐκεῖνα θεάματα τὰ μακάρια καὶ τὰς θείας προόδους ἑνο­ειδέστερον καὶ συνεπτυγμένως ἀπὸ τῶν πολλῶν ἑτεροτήτων εἰς τὸν τῆς ἀτρέπτου καὶ κρυφίας μονάδος ἀνάγων ἐπιβόλως ἄρρητον ἔρωτα μετὰ ξυμπάσης νοερᾶς αἰσθήσεως μεταπλαττόμενος, ὥσπερ ὁ θεωρὸς ὑπὸ τοῦ φωτίζοντος πνεύματος ἀληθείᾳ καὶ ὑπο­μνήσει, εἰς πῦρ καὶ ἐγκάρδιον Θεοῦ θεουργὸν ἔρωτα ἄληκτον.26 It is noteworthy that in a text of the same author, recently published as a work of Kallistos Angelikoudes, the same view is clearly expounded: Κἀκεῖθεν προϊὼν πεφυκότως ἀναχθήσῃ εἰς τὸ γυμνὰ θεωρεῖν τὰ περὶ Θεόν, ἔπειθ’ οὕτω φωτὶ γνώσεως ὄψει ἀρρήτως Θεὸν ἀνόμματα, εἰ δέ τῳ εἰπεῖν αἱρετῶς, ἀνειδέως.27 23 Ἀντιρρητικὸς 1, 7, 24, Chrestou (as in note 13) III 56, 22-28. 24 Φιλοκαλία (as in note 17) 22 (λε΄). 25 Φιλοκαλία (as in note 17) 24 (λστ΄). 26 Φιλοκαλία (as in note 17) 48 (πα΄). 27 Λόγος ΚΒ΄. Ἡσυχαστικὴ τριβή, 6, 6-8, published by S. Koutsas, Callistos Angelicoudès, Quatre traités hesychastes inédits. Introduction, texte critique, traduction et notes. Athènes 1998,

212

Ioannis Polemis

Therefore, Kallistos is revealed as a reluctant follower of Gregory Palamas, a fact which had been recognized in the past only by Beck, who had pointed out that the writings of Kataphygiotes “wenige Beruhrungspunkte mit der Hesychastenmystik des 14. Jahrhunderts zeigt”.28

116. 28 H.-G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, München 1959, 784.

ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ ΚΑΙ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ: ΜΙΑ ΙΔΙΑΖΟΝΤΩΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΣΥΝΑΦΕΙΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΑΔΙΚΟΥ GEORGIOS A. POULiS / KOMOTINI «Πάντα τύχη καὶ Μοῖρα Περίκλεες ἀνδρὶ δίδωσιν» Ἀρχίλοχος

Στά κανονικά πλαίσια τῆς ἀπαγόρευσης ταφῆς στούς αὐτόχειρες ἐντάσσεται καί ἡ προβληματική τῆς κανονικῆς ἀπαξίας τῆς εὐθανασίας. Στήν Ἐγκύκλιο 2712/.2001 τῆς Ἱ. Σ. τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος1 γιά τή στέρηση τῆς ἐκκλησιαστικῆς κήδευσης στούς αὐτόχειρες διευρύνεται ὁ κύκλος τῶν προσώπων, πού ἄν καί αὐτοκτόνησαν κατεξαίρεση, κατ’ οἰκονομίαν, ἐπιτρέπεται νά κηδεύονται ἐκκλησιαστικῶς· ἐντούτοις στίς ἐξαιρετικές αὐτές περιπτώσεις δέν περιλαμβάνονται καί ὅσοι ἀπό ἀνίατη καί βασανιστική ἀσθένεια ἔκοψαν μόνοι τους τό νῆμα τῆς ζωῆς τους ἤ προκάλεσαν σέ τρίτον τήν ἀπόφαση θανάτωσής τους. Ἀπό τήν παράλειψη αὐτή συνάγεται ὅτι στή συνείδηση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ νομοθέτη ἡ εὐθανασία ἔχει στίγμα κανονικοῦ ἀδίκου. Τό νῆμα πού συνδέει αὐτοκτονία καί εὐθανασία ξεκινᾶ ἀπό τήν Ἀρχαία Ἑλλάδα. «Οὐ δώσω δέ οὐδέ φάρμακον οὐδενί αἰτηθείς θανάσιμον, οὐδέ ὑφηγήσομαι συμβουλίην τοιήνδε»2 ὁρκιζόταν, κατά τήν ὀρθότερη ἄποψη3 οἱ ἱερεῖς-ἰατροί τῶν Ἀσκληπείων μετά τό πέρας τῆς θητείας τους ὡς δοκίμων,4 ἄν καί ὑπῆρχαν καί διαφορετικές ἀπόψεις.5 Ἀπό τό χωρίο αὐτό τοῦ ὅρκου μέ σαφήνεια προκύπτει τόσο ἡ καταδίκη τῆς αὐτοκτονίας, ὅσο καί καί τῆς εὐθανασίας.6 Ἄν μάλιστα συνδυασθεῖ μέ τό ἑπόμενο 1 2

3 4 5 6

Εἰς Γ. Α. ΠΟΥΛΗΣ, Ἐκκλησιαστικό Ποινικό Δίκαιο. Δοκιμές πολλαπλῆς ἀνάγνωσης, 2η ἔκδ. Ἀθήνα/Θεσσαλονίκη 2008, 322 ἑπ. Ὅρκος τοῦ Ψευδο-Ἱπποκράτη, ἔκδ. W. Η. S. Jones, Hippocrates, vol. I. London/Cambridge Mass, 1972 [= 1923], 298· βλ. σχετ. βλ. Δ. ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ, «Οὐ δώσω δέ οὐδέ φάρμακον οὐδενί αἰτηθείς θανάσιμον, οὐδέ ὑφηγήσομαι συμβουλίην τοιήνδε», εἰς: Εὐθανασία. Δημοσιεύματα Ἰατρικοῦ Δικαίου καὶ Βιοηθικῆς, 3. Ἀθήνα/Θεσσαλονίκη 2007, 11-18. Π. Δ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ, Ἱπποκράτειος ὅρκος. Κώδικας ἠθικῆς ἤ λίβελλος ἐναντίον τῶν γιατρῶν. Ἀθήνα 2000, 23 ἑπ. καί 119 ἑπ. Βλ. καί τά ἑρμηνευτικά σχόλια τοῦ Μ. Σ. ΚΙΑΠΟΚΑ, Ἱπποκράτης ὁ Κῶος καί ἱπποκρατικός ὅρκος, ἔκδ. τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου τοῦ Δήμου Κῶ. Ἀθήνα 1996, 207 ἑπ. καί Δ. ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ, Ἱπποκράτης, Ἰατρική δεοντολογία καί νοσολογία. Θεσσαλονίκη 2001, 61 ἑπ. Βλ. Α. ΑΒΑΓΙΑΝΟΥ, Εὐθάνατος θάνατος. Τό «καλῶς θανεῖν» στήν ἀρχαία Ἑλλάδα, εἰς: Εὐθανασία. Ἡ σημαντική τοῦ “καλοῦ” θανάτου. Ἀθήνα 2000, 31 ἑπ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ (ὅπως σημ. 3) 126· γιά τή σύγχρονη προβληματική βλ. Κ. Δ. ΠΑΝΤΕΛΙΔΟΥ, Εὐ­ θανασία καί ζητήματα ἰατρικῆς εὐθύνης, εἰς: Τό πρόβλημα τῆς εὐθανασίας, Πρακτικά Ἐπι­ στημονικοῦ Συμποσίου γιά τήν Εὐθανασία στή Νεάπολη Θεσσαλονίκης (2002). Ἀθήνα 2003,

214

Georgios A. Poulis

χωρίο τοῦ κειμένου για την ἔκτρωση ἡ ἀπαξία αὐτή ἀποκτᾶ τίς πραγματικές της διαστάσεις: «ὁμοίως δέ οὐδέ γυναικί πεσσόν φθόριον δώσω».7 Ἀλλά καί στή φιλοσοφία ὑποσημάνθηκε ἡ ἀπαξία τῆς πράξης. Στή συζήτηση γιά τό βέλτιον τεθνᾶναι ἤ ζῆν στόν πλατωνικό Φαίδωνα ὁ Σωκράτης ὑποστηρίζει ὅτι «ὥς τινι φρουρά ἐσμεν οἱ ἄνθρωποι καί οὐ δεῖ ἑαυτόν ἐκ ταύτης λύειν οὐδ’ ἀπο­διδράσκειν γιατί τό θεούς εἶναι ἡμῶν ἐπιμελουμένους καί ἡμᾶς τούς ἀνθρώπους ἐν τῶν κτημάτων τοῖς θεοῖς εἶναι» (62b-c).8 Ἡ παράδοση γιά τήν ἀδυναμία τοῦ ἀνθρώπου νά προσδιορίσει ὁ ἴδιος τά ὅρια τῆς ζωῆς του ξεκινᾶ ἀπό τόν Ὅμηρο·9 κορυφώνεται ὅμως στόν Πλάτωνα, ὁ ὁποῖος καί τή μετουσιώνει σέ νομικό δέον ἀφήνοντας μέ τή φιλοσοφική του διάνοια περιθώρια συγγνωστοῦ τῆς πράξης «ὅς ἄν ἑαυτόν … κτείνῃ μήτε περιωδύνῳ ἀφύκτῳ προσπεσούσῃ τύχῃ ἀναγκασθείς … πρῶτον μέν κατά μόνας μηδέ μεθ’ ἑνός συντάφου» (Νόμοι 873c-d).10 Στήν περιρρέουσα ἀτμόσφαιρα τοῦ Βυζαντίου, ἀλλά καί στά Νεότερα Χρόνια, ἡ ἐκκλησιαστική κύρωση τῆς πράξης ἀπό τήν Ἐκκλησία προσέδωσε μία ἀπαξία καθοριστική γιά τό δικαιακό στίγμα της.11 231-243 καθώς καί ΣΤ. ΚΟΥΤΣΟΜΠΙΝΑΣ, Νομικά ζητήματα ἀπό τήν εὐθανασία, εἰς: Εὐθανασία (ὅπως σημ. 5). Ἀθήνα 2000, 73 ἑπ.· Ι. ΜΑΝΩΛΕΔΑΚΗΣ, Ὑπάρχει δικαίωμα στό θάνατο; Πρακτικά τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 79 (2004), τεῦχ. 3· νεότερη βιβλιογραφία βλ. Γ. ΠΟΥΛΗΣ, εἰς: Θ. Ξ. ΓΙΑΓΚΟΥ/Γ. Α. ΠΟΥΛΗΣ, Πηγές τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Ποινικοῦ Δικαίου. Μέ σχόλια καί βιβλιογραφία. Θεσσαλονίκη 2 2000, 229-230. 7 Ἔκδ. Jones (ὅπως σημ. 2), 298· βλ. τούς συγγραφεῖς πού ἀναφέρονται παραπάνω καί πρόσθεσε M. M. ΜΩΥΣΕΙΔΗΣ, Ἡ ἔκτρωσις κατά τήν ἑλληνικήν ἀρχαιότητα. Μελέτη ἰατροδικαστική, κλινική καί φαρμακολογική. Ἐν Ἀθήναις 1928, ἀνατ. Ἀθήνα 1997, 12 ἑπ. καί Β. ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ, Τό Δίκαιον τοῦ Ἐμβρύου καί τοῦ Νεογεννήτου στήν Ἀρχαία Ἑλλάδα. Ἀθήνα 1990, 37 ἑπ. καί 49 ἑπ. καθώς καί Α. Δ. ΒΑΚΑΛΟΥΔΗ, Ἀντισύλληψη καί ἀμβλώσεις ἀπό τήν ἀρχαιότητα στό Βυζάντιο. Θεσσαλονίκη 2003. 8 Βλ. καί πιό κάτω στό κείμενο. 9 Ἡ πιό χαρακτηριστική, γιά τήν ἀκαταμάχητη δύναμη τῆς μοίρας, σέ ὁλόκληρη τήν ἑλληνική γραμματεία διήγηση, ἀπαντᾶ στά ἀφηγηματικά πλαίσια τοῦ νεκρώσιμου νόστου τοῦ Σαρπηδόνα· ὁ Σαρπηδόνας, γιός τοῦ Δία καί τῆς Λαοδάμειας, ἐξάδελφος τοῦ Γλαύκου καί ἐπίκουρος τῶν Tρώων ἦταν καταδικασμένος ἀπό τή μοίρα νά πεθάνει στόν πόλεμο μέ τούς Ἀχαιούς· στή δέκατη ἔνατη ραψωδία ὅταν ὁ Δίας ἀντιλαμβάνεται ὅτι ὁ γιός του θά σκοτωθεῖ, ἀπευθύνεται στούς θεούς καί ἐκλιπαρεῖ γιά τή σωτηρία του· ἡ Ἥρα ὅμως τοῦ θυμίζει ὅτι ἐφόσον πεπρωμένον αἴσῃ οὔτε ὁ θεός μπορεῖ νά ἀποτρέψει τόν θάνατο Π 440-443· βλ. σχετ. Janko, εἰς: G.S. Kirk, The Iliad: A Commentary, Vol. IV: books 13–16, μτφρ. P. Xαμέτη, ἐπιμ. Ἀντ. Pεγκάκος. τόμ. Δ΄. Θεσσαλονίκη 2003, 684-685· C. Diano, Mορφή καί Tύχη. Ἀρχές γιά μιά ἑρμηνεία τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ κόσμου. μτφρ. M. Γιόση. Ἀθήνα 1997, 88 ἑπ.· J. Griffin, Ὁ Ὅμηρος γιά τή ζωή καί τό θάνατο, μτφρ. Π. Ἀνδρικόπουλος. Ἀθήνα 1999, 282 ἑπ. καί 289· M. R. Lefkowitz, Θνητοί καί Ἀθάνατοι. Οἱ θεοί τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων καί ὁ ρόλος τους στή ζωή τῶν ἀνθρώπων, μτφρ. Ἀλ. Μελίστα. Ἀθήνα 2003, 84 καί 105 καί 119· ὅπως σχολιάζει ὁ Eὐστάθιος «τό διπλοῦν τῆς εἱμαρμένης πολλαχοῦ αἰνίττεται ὁ ποιητής οἷον ὅτε Zεύς περί Σαρπηδόνος βουλεύεται»· Eὐσταθίου Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, ἔκδ. M. Van der Valk, Παρεκβολαί εἰς τήν Ὁμήρου Ἰλιάδα, ΙΙ. Leiden 1976, 746 (v. 410-6). 10 Στήν ἔκδ. J. Burnet, Platonis Opera, V. Oxonii 1975 [= 1907], 316· γιά τήν αὐτοκτονία στήν Ἀρχαία Ἑλλάδα βλ. ΑΒΑΓΙΑΝΟΥ (ὅπως σημ. 5), 43 ἑπ. καί σημ. 55 ὅπου και ἡ βασική βιβλιο­ γραφία. 11 A. Karpozilos, Suicide in Byzantium. ‘Ελληνικά 57 (2007) 79-104, κυρίως 87 ἑπ.· D. A. Petrakakos, Die Toten im Recht nach der Lehre und den Normen des orthodoxen morgenländischen Kirchenrechts und der Gesetzgebung Griechenlands. Leipzig 1905 (ἀνατ. Aalen 1971), κυρίως

Αὐτοκτονία καί εὐθανασία

215

Στό προσχέδιο τοῦ «Αὐτοκτόνου» τοῦ Ἀλ. Παπαδιαμάντη ὁ ἐπίδοξος αὐτόχειρας ἄν καί «“ἐκ βάθους ψυχῆς του δέν ἐπίστευεν”», ἔλεγεν «“ὅτι ἴσως ὁ Χριστός, ὡς εὔ­ σπλαγχνος ὑπέρ πάντα νοῦν καί λόγον θά τόν ἐλεήσῃ, καί ἄς μή δεηθῶσιν ὑπέρ αὐτοῦ οἱ ἱερεῖς”».12 Ἡ μαρτυρία αὐτή εἶναι ἀποκαλυπτική γιά τή διαχρονική συνείδηση τοῦ ἄδικου χαρακτήρα τῆς πράξης· ὁ ἐπίδοξος αὐτόχειρας, ἄν καί δέν πίστευε, εἶχε συνείδηση τῆς ἀπαξίας της. Ἀπό τόν Πλάτωνα μέχρι τόν Παπαδιαμάντη ἡ πράξη τῆς αὐτοκτονίας ἔχει ἀπαξία, πού μοιραῖα πλήττει καί τήν εὐθανασία, μιά ἀπαξία βέβαια μέ μεταφυσικό ὑπόβαθρο, τό ὁποῖο ἀνεξαρτήτως τῆς ἀποδοχῆς ἤ ἀπόρριψής του, δέν μπορεῖ νά τό ἀγνοήσει ὁ ἑρμηνευτής· καί δέν μπορεῖ, ὄχι γιά τήν, κατά τήν ἀντίληψη τῆς Ἐκκλησίας ὑπερ­ βατική του διάσταση, ἀλλά γιά τήν ἐνυλωμένη καί κληρονομητή στούς αἰῶνες πεποίθηση γιά τήν ἱερότητα τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς καί συνακόλουθα τήν ἀνάγκη ἀπόλυτης προστασίας της στό θετικό δίκαιο. Αὐτή ἀκριβῶς ἡ ἀπαξία τῆς εὐθανασίας13 ὁδηγεῖ στήν ἀναλογία γιά τήν κύρωσή της. Στά ἑρμηνευτικά πλαίσια τῆς αὐτοκτονίας, τῆς ἄμβλωσης14 καί τῆς κύρωσης τοῦ αὐτοακρωτηριασμοῦ στούς ἀποστολικούς 22 καί 2315 ἐντάσσεται καί ἡ εὐθανασία. Κοινός παρανομαστής ὅλων αὐτῶν τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀδικημάτων εἶναι ἡ κύρωση διάθεσης τοῦ ἔννομου ἀγαθοῦ τῆς ζωῆς ἀπό τόν φορέα του. Καθοριστική γιά τήν ἐπιβολή ποινῆς στίς αὐτοπροσβολές εἶναι ἡ ἀντίληψη ὅτι ὁ θάνατος ἐπέρχεται μόνο κατά τή δίκαιη κρίση τοῦ Θεοῦ· τή θέση αὐτή βρίσκουμε στήν ὁμιλία τοῦ Μ. Βασιλείου «Ὅτι οὐκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός»·16 στό

12 13 14 15 16

113 ἑπ.· Κ. Γ. ΠΙΤΣΑΚΗΣ, Ἡ αὐτοκτονία στό δίκαιο τῆς Ἐκκλησίας. Ἀρχαιολογία 99 (2006) 1522. Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Ἅπαντα, Ν. Δ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ (ἐκδ.), τόμ. 4. Ἀθήνα 1985, 629-534, ἐδῶ 633. Πβλ. ὅμως ΑΓΓ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, Ἀρχαῖες πρακτικές, εὐθανασίας: Κέα καί Μασσαλία, εἰς: Εὐθα­ νασία (ὅπως σημ. 5), 9 ἑπ.· γιά τή γενικότερη προβληματική βλ. καί ΕY. Δ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΔΑΚΗΣ, Ἡ εὐθανασία ἀπέναντι στή σύγχρονη βιοηθική. Ἀθήνα/Κομοτηνή 2003, 71 ἑπ. καί 121 ἑπ. Ὡς ἐπιβουλῆς τῆς ζωῆς καί τῆς ἴδιας τῆς ἐγκύου· βλ. ΠΟΥΛΗΣ (ὅπως σημ. 1) 128 ἑπ. Ἀποστολικός 22: «Ὁ ἀκρωτηριάσας ἑαυτόν μή γινέσθω κληρικός· αὐτοφονευτής γάρ ἐστιν καί τῆς τοῦ Θεοῦ δημιουργίας ἐχθρός». Ἀποστολικός 23: «Εἴ τις κληρικός ὤν ἑαυτόν ἀκρωτηριάσῃ, καθαιρείσθω· φονεύς γάρ ἐστιν ἑαυτοῦ». ΒΕΠΕΣ 54, 88-99· βλ. καί τό «περί ὅρων ζωῆς» τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη Γερμανοῦ (715730), ἔκδ. Ch. Garton/L. G. Westerink, Germanos, On Predestined Terms of Life. Arethusa Monographs, 7. Buffalo/New York 1979· βλ. P. H. Beck, Vorsehung und Vorherbestimmung in der theologischen Literatur der Byzantiner. OCA, 114. Ρώμη 1937, 139-140· Β. Ν. ΤΑΤΑΚΗΣ, Προορισμός καί αὐτεξούσιο, εἰς: Θέματα χριστιανικῆς καί βυζαντινῆς φιλοσοφίας. Βιβλιοθήκη Ἀποστολικῆς Διακονίας, 37. Ἀθῆναι 1952, 125-164, ἐδῶ 136 ἑπ., O ΙΔΙΟΣ, Ἡ βυζαντινή φιλοσοφία, μτφρ. Εὔ. Καλπουρτζῆ. Βιβλιοθήκη Γενικῆς Παιδείας, 5. Ἀθήνα 1977, 106-109, Ο ΙΔΙΟΣ, Ἡ ἑλληνική πατερική καί βυζαντινή φιλοσοφία, μτφρ. Κλ. Ἰωαννίδη. Δευκαλίων 4, 14, 1975, 146-202, ἐδῶ 187· βλ. καί Μιχαήλ τοῦ Γλυκᾶ Εἰς ἀπορίας τῆς θείας Γραφῆς κεφάλαια, ἔκδ. Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΟΥ, τόμ. 1. Ἐν Ἀθήναις 1906, κεφ. 36, 379-415 κυρίως 380-381, ὅπου ἡ γνωστή θέση τῶν βυζαντινῶν γιά τό ἀσυμβίβαστο ποινικῆς εὐθύνης καί εἱμαρμένης («εἴγε διά τό τῆς εἱμαρμένης ἐπάναγκες σωφρονισθῆναι τούτους ἀδύνατον; πῶς δέ καί αὐτός ὁ νομοθέτης Χρι­στός μή κλέπτειν ἐν εὐαγγελίοις ἐντέλλεται; Κλέπτειν ἐγώ καί ἄκων καταναγκάζομαι … Φονεύειν ἐγώ κατά τήν τῆς εἱμαρμένης ἀπόφασιν ἕλκομαι») καί κεφ. 37, 416-461· γιά τίς θέσεις τοῦ Γλυκᾶ βλ. Beck (ὅπως παραπάνω) 125 ἑπ., Ι. ΒΕΤΟΣ, Ἡ ψυχή τοῦ ἀνθρώπου κατά

216

Georgios A. Poulis

ἔργο αὐτό ρητά ὁ Μ. Βασίλειος ἀναφέρει ὅτι «ἐκ Θεοῦ μέν γάρ οἱ θάνατοι», ἀφοῦ οἱ θάνατοι «ἐπάγονται, τῶν ὅρων τῆς ζωῆς πληρωθέντων, οὕς ἐξ ἀρχῆς περί ἕκαστον ἔπηξεν ἡ δικαία τοῦ Θεοῦ κρίσις».17 Πρόκειται γιά κοινό τόπο τοῦ ἀρχαιοελληνικοῦ κόσμου,18 τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τῆς πατερικῆς σκέψης,19 ἀλλά καί τῆς περριρέουσας δικαιακῆς ἀτμόσφαιρας τοῦ βυζαντινοῦ κόσμου· ὅπως εὔστοχα ἐπισημαίνει ἡ Ἀγγελίδη «γιά τό βυζαντινό δίκαιο, ὅπως φυσικά καί γιά τή βυζαντινή Ἐκκλησία, ὁ τόν Μιχαήλ Γλυκᾶ. Θεσσαλονίκη 1984, 55 ἑπ.· βλ. καί στήν ἑπόμενη σημείωση. 17 Ὅ.π. 90· τόν προβληματισμό προορισμοῦ καί αὐτεξουσίου μέ ἀναφορά στό χωρίο αὐτό τοῦ Μ. Βασιλείου βλ. στίς πραγματεῖες τοῦ Νικηφόρου Βλεμμύδη, Ἀπόδειξις, ὅτι οὐχ ὥρισται τοῦ καθέκαστον ἡ ζωή. Διαλεγόμενος ἤ περί τοῦ ὅρου, Einleitung, Text, Übersetzung und Kommentar von W. Lackner. Corpus Philosophorum Medii Aevi, 2. Leiden1985, κυρίως 6 ἑπ.· καί ὁ ἅγιος Ἰωάννης Δαμασκηνός ἐπιγραμματικά γράφει: Ὁ φόνος κακόν· μόνου γάρ Θεοῦ τό χωρίζειν τήν ψυχήν ἐκ τοῦ σώματος· Κατά Μανιχαίων, 14, εἰς Ν. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ι. Κατά Μανιχαίων διάλογος ΙΙ. Πρός τούς διαβάλλοντας τάς ἁγίας εἰκόνας Φιλοσοφική καί Θεολογική Βιβλιοθήκη, 8. Θεσσαλονίκη 1988, 62· βλ. καί στό ἔργο πού ἀποδίδεται στόν ἅγιο Ἰ. Δαμασκηνό (Beck, ὅπως σημ. 19, 478] Διάλεξις Ἰωάννου Ὀρθοδόξου πρός Μανιχαῖον: Εἰ δέ φόνος κατά σέ φύσει κακός, οἱ δικασταί τυμβωρύχους καί ἀνδροφόνους φονεύοντες κακῶς ποιοῦσι· ΡG 96, 1328· πρβλ. Φ. ΣΧΟΙΝΑΣ, Ὁ φόνος ὡς ἐπαινετή πράξη στή χριστιανική ἠθική. Θρησκειολογία 5 (2004) 167-171, ὅπου ὅμως δέν λαμβάνονται ὑπόψη οἱ σχετικοί κανόνες τῆς Ἐκκλησίας· βλ. καί Μαγικά λόγια τῶν ἀπό Ζωροάστρου μάγων. Γεωργίου Γεμιστοῦ Πλήθωνος, Ἐξήγησις εἰς τά αὐτά λόγια καί Βραχεῖά τις διασάφησις τῶν ἐν τοῖς λογίοις τούτοις ἀσαφεστέρως λεγομένων, ἔκδ. B. Tambrun-Krasker. Ἀθῆναι 1995, 1 ἑπ., 4 ἑπ. καί 21-22· ἀντιστοίχως, κυρίως 6 (δ΄ [4]: Μή σύ πειρῶ αὔξειν τήν σήν εἱμαρμένην, ἤτοι μείζω ποιεῖν τῆς δεδομένης, οὐ γάρ οἷός τ’ ἔσῃ δηλαδή· βλ. καί τό 6ο κεφ. τοῦ 20οῦ βιβλίου τῶν Νόμων τοῦ Πλήθωνος Περὶ εἱμαρμένης στήν ἔκδ. C. Alexandre, Pléthon. Traité de lois, μτφρ. Α. Pellissier. Παρίσι 1858 (ἀνατ. Ἄμστερνταμ 1966) 67-78 καί τή σχετική μελέτη τοῦ Ε. ΣΤΕΦΑΝΟΥ, Ἡ εἱμαρμένη ἐν τῷ φιλοσοφικῷ συστήματι τοῦ Πλήθωνος, στό: Εἰς μνήμην Σπ. Λάμπρου. Ἀθῆναι 1935, 315-320· βλ. ἀκόμη Ι. Π. ΜΑΜΑΛΑΚΙΣ, Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων. Texte und Forschungen zur Byzantinisch-neugriechischen Philologie, 32. Ἀθήνα 1939, κυρίως 226 ἑπ. καθώς καί Κ. ΜΑΜΩΝΗ, Ἡ ἀντίκρουση τοῦ Περί Εἱμαρμένης λόγου τοῦ Πλήθωνος ἀπό τόν Ματθαῖο Καμαριώτη, εἰς Πρακτικά Α΄ Τοπικοῦ Συνεδρίου Λακωνικῶν Μελετῶν (Μολάοι 5-7 Ἰουνίου 1982). Ἀθῆναι 1983, 441-452 καί, γενικότερα, μέ ἀναφορά κυρίως στόν Ψελλό, Λ. ΜΠΕΝΑΚΗΣ, Βυζαντινή Φιλοσοφία: Κατάφαση τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἀνθρώπου («αὐτεξούσιον») καί ἀναγωγή τῆς ἀναγκαιότητας στήν βούληση καί δύναμη τοῦ Θεοῦ («θεία πρόνοια»), ἀνάτ. ἀπό τά: Πρακτικά τοῦ Ε΄ Διεθνοῦς Ἀνθρωπιστικοῦ Συμποσίου Ἀθηνῶν – Πηλίου 1981. Ἀθήνα 1984, καθώς καί H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, μτφρ. Λ. Γ. Μπενάκη/Ι. Β. Ἀναστασίου/Γ. Χ. Μακρῆ. τόμ. 1. Ἀθήνα 1977, 90· τό πρόβλημα θά ἐπανέλθει στήν ἐπικαιρότητα τοῦ νεότερου ἑλληνικοῦ φιλοσοφικοῦ στοχασμοῦ κυρίως μέ τόν Βενιαμίν τόν Λέσβιο· βλ. τό 13ο κεφ. «Περί Αὐτεξουσίου» τοῦ ἔργου του «Στοιχεῖα τῆς Μεταφυσικῆς», ἐν Βιέννῃ 1820, στήν ἀνατύπωση τοῦ Γ. ΒΑΛΕΤΑ, Βενιαμικά. Τά μικρά κείμενα τοῦ Βενιαμίν Λεσβίου καί οἱ βιογραφικές πηγές του. Μυτιλήνη 1982, 122-131 καί τή θαυμάσια ἀνάλυση ἀπό τήν Μ. ΔΡΑΓΩΝΑ-ΜΟΝΑΧΟΥ, Βενιαμίν ὁ Λέσβιος: Ἐλευθερία, ἡ δύναμη τῆς ἐκπλήρωσης τοῦ αὐτεξουσίου. Οἱ ἀπόψεις τοῦ Βενιαμίν γιά τή βούληση καί τό αὐτεξούσιο ὡς βάση τῆς θεωρίας του γιά τήν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου. Δευκαλίων 6, 21 (1978) 96-130· βλ. καί Θ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Οἱ φιλοσοφικές καί κοινωνικο-πολιτικές ἀντιλήψεις τοῦ Βενιαμίν τοῦ Λέσβιου. Ἀθήνα 1983, 75-84 § 7: Αὐτεξούσιο καί ἐλευθερία. 18 Γ. Α. ΠΟΥΛΗΣ, Τό ἰδεολογικό ὑπόβαθρο τῶν σχέσεων Ἐκκλησίας καί Κράτους. Ἀθήνα/Θεσσαλονίκη 2007, 113 ἑπ. 19 Ἀξίζει νά ἀναφερθεῖ ὅτι ἡ ἴδια ἀντίληψη ἀπαντᾶ καί στόν Ζ. Π. ΣΑΡΤΡ: «Ὁ χριστιανικός θάνατος ἔρχεται ἀπό τόν Θεό: αὐτός ἐκλέγει τήν ὥρα μας»· Τό Εἶναι καί τό Μηδέν. Δοκίμιο φαινομενολογικής ὀντολογίας, μτφρ. Κ. Παπαγιώργης. Ἀθήνα 2007, 829.

Αὐτοκτονία καί εὐθανασία

217

Θεός πού χαρίζει τή ζωή εἶναι ὁ μόνος πού μπορεῖ νά χαρίσει καί τό τέλος».20 Ἀφοῦ ὁ θάνατος τοῦ κάθε ἀνθρώπου εἶναι προδιαγεγραμμένος21 ἀπό τόν Θεό ἡ ἀνθρώπινη ἐπέμβαση θεωρεῖται παραβατική συμπεριφορά. Συνεπῶς γιά τό Δίκαιο τῆς Ἐκκλησίας ἡ εὐθανασία ὀντοποιεῖ ἕνα κανονικό ἄδικο, πού συνεφέλκεται μέ τήν ἀνθρωπολογία της καί ἀπορρέει ἀπό τή δικαιακή της παράδοση. Εἶναι πρόδηλο ὅμως ὅτι πρόκειται για μορφή συμπεριφορᾶς πού δεν τυποποιή­ θηκε ὡς ἐκκλησιαστικό ἀδίκημα· συνεπῶς προκύπτει ἀκούσιο κενό,22 μέ τό ὁποῖο ἀνοίγει ἡ προβληματική τῆς πλήρωσής του μέ τήν ἀναλογία.23 Τό ζητούμενο εἶναι ἡ ὁμοιότητα α) τῆς αὐτοκτονίας μέ τήν πράξη ἀπό τόν ἴδιο τόν ἀσθενή καί β) τοῦ ἑκούσιου φόνου γιά τά πρόσωπα πού συμπράττουν στήν εὐθανασία· ἡ πρώτη περίπτωση δέν δημιουργεῖ ἰδιαίτερα ἑρμηνευτικά προβλήματα· κατουσίαν τό ἀκούσιο κενό ἀνακύπτει γιά τή β΄ περίπτωση. Γιά τήν ὑπαγωγή προσφεύγουμε στό ἀναλογικό σχῆμα τῆς μαθηματικῆς ἔννοιας 20 ΧΡ. ΑΓΓΕΛΙΔΗ, Σύντομη Εἰσαγωγή, εἰς: Ἄνθρωποι στά ἄκρα: Ὁ θάνατος ὡς ἐπιλογή. Ἀθήνα 2002, 9-12, ἐδῶ 12· βλ. στό ἴδιο καί τό ἐξαιρετικά ἐνδιαφέρον ἄρθρο τοῦ Δ. Ι. ΚΥΡΤΑΤΑ, Τό ἐθελοντικό μαρτύριο τῶν πρώτων χριστιανῶν, 13-30. 21 Γι’ αὐτό καί ἡ μοίρα τοῦ θανάτου χαράχθηκε τόσο βαθειά στήν ψυχή τοῦ ἀνθρώπου· ἐπέζησε δέ, καί στά Νεότερα Χρόνια (βλ. Ι. Σ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ὁ θάνατος καί ὁ κάτω κόσμος στή δημοτική ποίηση [Ἐσχατολογία τῆς δημοτικῆς ποίησης] (διδ. διατρ.). Ἀθήνα 1984, 48 ἑπ. καί ΣΤ. ΛΑΜΠΑΚΗΣ, Οἱ καταβάσεις στόν κάτω κόσμο στή Βυζαντινή καί Μεταβυζαντινή Λογοτεχνία, Ἀθήνα 1983, 165 ἑπ.)· ἡ πίστη στή μοίρα τοῦ θανάτου, στό ὅτι εἶναι “γραμμένο” πότε θά πεθάνει κάθε ἄνθρωπος, ἀπαντᾶ στήν Παλαιά Διαθήκη (Σοφία Σειράχ 37, 25: «ζωήν ἀνδρός ἐν ἀριθμῷ ἡμερῶν»· βλ. καί στό ἴδιο 17, 1-3 [γιά τό βιβλίο αὐτό βλ. Σ. ΑΓΟΥΡΙΔΗΣ, Ἱστορία τῆς Θρησκείας τοῦ Ἰσραήλ. Ἀθήνα 1995, 425 ἑπ.] καί Ἐκκλησιαστής 3, 1-2: «Τοῖς πᾶσιν χρόνος / καί καιρός τῷ παντί πράγματι ὑπό τόν οὐρανόν. / καιρός τοῦ τεκεῖν καί καιρός τοῦ ἀποθανεῖν» [βλ. ΑΘ. ΧΑΣΤΟΥΠΗΣ, Ἡ διδασκαλία τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ, ἐν Ἀθήναις 1979, 30-31 καί Ἐκκλησιαστής, ματαιότης ματαιοτήτων, μτφρ. Ἀλ. Ἴσαρης. Ἐπίμετρο–σχόλια Μ. Ζ. Κοπιδάκης. Ἀθήνα 42005, 87-88 το σχόλιο τοῦ Κοπιδάκη ὅπου τονίζει ὅτι διήκουσα ἔννοια τοῦ χωρίου εἶναι ὅτι τό πᾶν εἶναι αὐστηρά καί ἀμετάκλητα προκαθορισμένο ἀπό τόν Θεό καθώς καί ὅτι ἐνδεχομένως στό χωρίο ὑπόκεινται ἡρακλείτειες ἤ στωϊκές ἀπόψεις]), καί στό Κοράνιο (Σούρα 4, 145: «Καμμιά ψυχή δέν εἶναι δυνατόν νά πεθάνει χωρίς τήν ἄδεια τοῦ ΑΛΛΑΧ, γιατί τό τέρμα της ἔχει γραπτῶς ὁρισθεῖ»· Τό Ἱερό Κοράνιο καί ἡ μετάφραση τῶν Ἐννοιῶν του στήν Ἑλληνική Γλῶσσα. Μεδίνα/Σαουδική Ἀραβία 1998, 91 ὅπου ἀνατυπώθηκε ἡ συλλογική μετάφραση τῆς ἔκδ. [ἐκτός ἐμπορίου] τοῦ Κορανίου ἀπό τό Ἵδρυμα τῆς Μ. Ἰ. Λάτση στήν Ἀθήνα τό 1987· βλ. ΓΡ. ΖΙΑΚΑΣ, Ἱστορία τῶν Θρησκευμάτων. Β΄. Τό Ἰσλάμ. Θεσσαλονίκη 72004, 286 ἑπ.· Ο ΙΔΙΟΣ, Ἡ ἔννοια τῆς ἐλευθερίας τῆς βουλήσεως καί τοῦ κακοῦ εἰς τόν μεταγενέστερον ἰσλαμικόν μυστικισμόν. Ἐπιστ. Ἐπετ. Θεολογικῆς Σχολῆς ΑΠΘ 18 (1973) 450-451 καί 465 ἑπ.)· βλ. καί ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΣ, Ἀρχιεπίσκοπος Τιράνων καί πάσης Ἀλβανίας, Ἰσλάμ. Θρησκειολογική ἐπισκόπησις, Ἀθῆναι 1997 [= 1975], 143-144 ὅπου ὁ σ. μέ σπάνια εἰλικρίνεια γιά τό θέμα μας γράφει ὅτι καί «ἡ χριστιανική θεολογική σκέψις εἰς διάστημα εἴκοσι αἰώνων δέν ἔχει δώσει ἀπάντησιν ἱκανοποιοῦσαν ἀπολύτως τήν λογικήν». 22 K. I. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ, Περί τῶν κενῶν τοῦ δικαίου, εἰς: Μελετήματα φιλοσοφίας τοῦ δικαίου. Ἀθῆναι 1980, 29-83, ἐδῶ 66 ἑπ.· K. Larenz, Methodenehre der Rechtswissenschaft. Berlin 51983, 360 ἑπ. καί Κ. Μ. ΣΤΑΜΑΤΗΣ, Ἡ θεμελίωση τῶν νομικῶν κρίσεων. 8Ἀθήνα-Θεσσαλονίκη 2009, 482 ἑπ. καθώς καί Π. ΧΡ. ΦΙΛΙΟΣ, Νομική Μεθοδολογία. Ἀθήνα-Κομοτηνή 2007, 83 ἑπ. 23 Μ. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ, Δίκαιο – κανόνες δικαίου, εἰς: Εἰσαγωγή στό ἀστικό δίκαιο, Μ. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ/Μ. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΙΑΚΗΣ (ἐπιμ.). Ἀθήνα/Κομοτηνή 1986, 92 ἑπ.

218

Georgios A. Poulis

τῆς ἀναλογίας,24 ὁ βασικός ὁρισμός τῆς ὁποίας25 βρίσκεται στό πέμπτο βιβλίο τῶν Στοιχείων τοῦ Εὐκλείδη,26 ὅπου ἀπαντοῦν καί ἄλλοι ὁρισμοί τῆς ἀναλογίας: Ἐν τῷ αὐτῷ λόγῳ μεγέθη λέγεται εἶναι πρῶτον πρός δεύτερον καί τρίτον πρός τέταρτον, ὅταν τά τοῦ πρώτου καί τρίτου ὁσάκις πολλαπλάσια τῶν τοῦ δευτέρου καί τετάρτου ὁσάκις 24 Ἀξίζει νά σημειωθεῖ ὅμως ὅτι παράλληλα μέ τήν ἐξέλιξη τῆς μαθηματικῆς ἀναλογίας διαμορ­ φώθηκε καί ἕνα ἄλλο σχῆμα λόγου στή φιλοσοφία· μέ τή νοηματική σύνδεση τοῦ χρόνου ὁ Ἀριστοτέλης ἀντιστοιχεῖ τά στάδια τοῦ ἀνθρώπινου βίου μέ τά τακτά ἡμερήσια διαστήματα: «τό δέ ἀνάλογον λέγω, ὅταν ὁμοίως ἔχῃ τό δεύτερον πρός τό πρῶτον καί τό τέταρτον πρός τό τρίτον ... ὅ γῆρας πρός βίον, καί ἑσπέρα πρός ἡμέραν» (Ἀριστοτέλους, Περί Ποιητικῆς 21, 1457b 6–21, εἰς Ποιητική Ἀριστοτέλους, Μετάφρασις Σ. Μενάνδρου, Εἰσαγωγή, κείμενον καί ἑρμηνεία I. ΣΥΚΟΥΤΡΗ. Ἀκαδημία Ἀθηνῶν. Ἑλληνική Βιβλιοθήκη, 2. Ἀθῆναι, χωρίς χρον. ἐκδ., 187, 189· βλ. ΣΤ. ΡΑΜΦΟΣ, Μίμησις ἐναντίον μορφῆς. Ἐξήγησις εἰς τό Περί Ποιητικῆς τοῦ Ἀριστοτέλους, 2ον μέρος. Ἀθῆναι 1993, 456)· ἐδῶ πρόκειται γιά τό τέταρτο εἶδος τῆς ἀναλογικῆς μεταφορᾶς, ἀπό τό ὁποῖο προκύπτει ἡ ἀναλογία: A / B = Γ / Δ· δηλαδή ἡ ἴδια σχέση πού ὑπάρχει ἀνάμεσα στό «γῆρας» καί στόν «βίο» ὑφίσταται καί μεταξύ τῆς «ἑσπέρας» καί τῆς «ἡμέρας»· πολύ χαρακτηριστικό εἶναι καί τό παράδειγμα τῆς ἀναλογικῆς μεταφορᾶς στήν Ρητορική: «τῶν δέ μεταφορῶν τεττάρων οὐσῶν εὐδοκιμοῦσι μάλιστα αἱ κατ’ ἀναλογίαν, ὥσπερ Περικλῆς ἔφη τήν νεότητα τήν ἀπολομένην ἐν τῷ πολέμῳ οὕτως ἠφανίσθαι ἐκ τῆς πόλεως ὥσπερ εἴ τις τό ἔαρ ἐκ τοῦ ἐνιαυτοῦ ἐξέλοι»· Pητορική 3, 10, 1411a 1-3, ἔκδ. W. D. Ross, Ars Rhetorica. Oxonii 1964 (= 1959), 164. 25 Ὅπως παραδίδεται «πρῶτος Ἱ. ὁ Xῖος ἐπενόησεν, ὅτι ἐάν εὑρεθῇ δύο εὐθειῶν γραμμῶν, ὧν ἡ μείζων τῆς ἐλάσσονός ἐστι διπλασία, δύο μέσας ἀνά λόγον λαβεῖν ἐν συνεχεῖ ἀναλογίᾳ, διπλασιασθήσεται ὁ κύβος, ὥστε τό ἀπόρημα αὐτοῦ εἰς ἕτερον οὐκ ἔλασσον ἀπόρημα κατέστρεφεν»· Ἱπποκράτης ὁ Xῖος 14, H. Diels/W. Kranz (ἔκδ.), Die Fragmente der Vorsokratiker, I. Dublin/ Zürich 161972, 396· βλ. σχετ. A. LESKY, Ἱστορία τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας, μτφρ. Ἀ. Γ. Tσοπανάκης. Θεσσαλονίκη 51998, 670 ἑπ.· B. ΚΑΡΑΣΜΑΝΗΣ, Πυθαγόρεια καί ἰωνικά μαθηματικά: Δύο ἀνεξάρτητα ρεύματα στήν προπλατωνική διανόηση, στό: Ἰωνική Φιλοσοφία. Ἀθήνα 1990, 77-89, ἐδῶ 80· στή συνέχεια τή θεωρία τῆς ἀναλογίας στά μαθηματικά τή διαμόρφωσαν κυρίως οἱ πυθαγόρειοι μέ κοσμολογική διάσταση, ἀφοῦ ἡ τοῦ παντός φύσις κατ’ ἀριθμῶν λόγους τε καί ἀναλογίας περατοῦται· Πορφυρίου, Πυθαγόρου βίος, § 52, De Places (ἔκδ.), Porphyre, Vie de Pythagore. Παρίσι 1982, πού ἀναπαράγεται στό «Πυθαγόρου βίος», Εἰσαγωγή-ΜετάφρασηΣχόλια Κ. Μακρῆς. Ἀθήνα 2001, 133-134, ἐδῶ 134, 136· βλ. F. M. Conford, Μυστικισμός καί ἐπιστήμη στήν πυθαγόρεια παράδοση, στό: Οἱ Προσωκρατικοί. Συλλογή κριτικῶν δοκιμίων, τόμ. A΄, μτφρ. Φωτεινή Τσιγκάνου. Βιβλιοθήκη Στοχασμοῦ καί Τέχνης, 2. Ἀθήνα 1998, 195-227, ἐδῶ 204 ἑπ.· τό πιό ἀξιοσημείωτο εἶναι ὅτι στό ἔργο τοῦ Ἀρχύτα «Περί νόμου καί δικαιοσύνης», τοῦ ὁποίου τά ἀποσπάσματα μᾶς διέσωσε ὁ Στοβαῖος (βλ. W. K. C. Guthrie, A History of Greek Philosophy, τόμ. 1. Cambridge 1962, 335 σημ. 3) ἡ ἀναλογία τείνει νά ταυτιστεῖ μέ τό φυσικό δίκαιο: «τοῦτο δέ ἐστίν (sc. τό φυσικό δίκαιο) τό ἀνάλογον καί τό ἐπιβάλλον ἑκάστῳ κατά τήν ἑκάστῳ ἀξίαν»· Ἰωάννου Στοβαίου, Ἐκλογῶν, Ἀποφθεγμάτων, Ὑποθηκῶν, βιβλίον 4ον, ἔκδ. O. Hense, Ioannis Stobaei Anthologium. 2 τόμ. Zürich 1974 (= 1909), 136, 84· βλ. καί 137, 84-85· γιά τό Ἀνθολόγιο τοῦ Στοβαίου βλ. Tusculum. Lexikon griechischer und lateinischer Autoren des Altertums und des Mittelalters, von W. Buchwald/A. Hohlweg/O. Prinz (ἔκδ.). Mόναχο 3 1982, μτφρ. Ἀθ. Φούρλα, τόμ. 1. Ἀθήνα 1993, 453 καί γιά τόν Ἀρχύτα ἀπό τόν Τάραντα βλ. Ch. H. Kahn, Ὁ Πυθαγόρας καί οἱ Πυθαγόρειοι, μτφρ. Μ. Σταυροπούλου. Ἀθήνα 2005, 69 ἑπ. 26 Ὁ ὁποῖος ὅμως ἀποδίδεται στόν Εὔδοξο ἤδη ἀπό τήν ἀρχαιότητα: «Τοῦτο τό βιβλίον Eὐδόξου τοῦ Κνιδίου τοῦ μαθηματικοῦ ... εἶναι λέγεται ...» σχόλιο 3 στό 5ο βιβλίο τῶν Στοιχείων, εἰς Euclidis Elementa, vol. V, ed. I. L. Heiberg. Lipsiae 1970, 282· βλ. σχετ. A. Szabo, Ἀπαρχαί τῶν Ἑλληνικῶν μαθηματικῶν, μτφρ. A. Τεγοπούλου, Προλεγόμενα Φ. Βασιλείου. Ἀθῆναι 1973, 143· βλ. καί B. L. van der Waerden, H ἀφύπνιση τῆς ἐπιστήμης, Αἰγυπτιακά, Βαβυλωνιακά καί Ἑλληνικά Μαθηματικά, Ἀπόδοση στά ἑλληνικά – Ἐπιστημονική ἐπιμέλεια Γ. Χριστιανίδης. Ἡράκλειο 2000, 231.

Αὐτοκτονία καί εὐθανασία

219

πολλαπλασίων καθ’ ὁποιονοῦν πολλαπλασιασμόν ἑκάτερον ἑκατέρου ἤ ἅμα περέχῃ ἤ ἅμα ἴσα ᾖ ἤ ἅμα ἐλλείπῃ ληφθέντα κατάλληλα.27 Ἀπό τόν ὁρισμό αὐτόν28 προκύπτει ὅτι ἡ ἀναλογία ὡς ἰσότητα σχέσεων·29 μπορεῖ δέ, νά παρασταθεῖ ὡς ἑξῆς: α/β = γ/δ μέ τήν προϋπόθεση βέβαια ὅτι β = γ. Ὅταν ὅμως ὁ μεσαῖος ὅρος λαμβάνεται δύο φορές ἔχουμε τήν βραχύτατη ἤ συνεχῆ καλούμενη ἀναλογία,30 ἡ ὁποία ἐμφανίζεται ὡς: α/β = β/δ.31 Στήν μορφή αὐτή τῆς ἀναλογίας ἀναφέρεται ὁ Ἀριστοτέλης32, ὅταν τήν ὁρίζει ὡς ἰσότητα σχέσεων: «ἡ γάρ ἀναλογία ἰσότης ἐστί λόγων, καί ἐν τέτταρσιν ἐλαχίστοις».33 Στήν περίπτωση αὐτή εἶναι προφανές ὅτι ὁ μεσαῖος ὅρος δίνει τό στίγμα τῆς ἀναλογίας ἀφοῦ αὐτή ὑπάρχει ἐάν καί μόνο αὐτός ἰσοσταθμίζει ἀμοιβαῖα τά μεγέθη α καί δ·34 στά Τοπικά ὁ Ἀριστοτέλης ὁρίζει τήν λειτουργία του ὡς «ἀνταναίρεσιν»,35 ἐνῷ σχολιάζοντας τό χωρίο αὐτό ὁ Ἀλέξανδρος ὁ Ἀφροδισιεύς36 ἐξηγεῖ ὅτι «αὐτός δέ [ὁ Ἀριστοτέλης] τήν ἀνθυφαίρεσιν ἀν ταν αίρ ε σ ιν εἴρηκεν»,37 ἑρμηνεία πού βρίσκουμε καί στό ἐκτενέστερο ἐγκυκλοπαιδικό λεξικό τοῦ 10ου αἰώνα μέ τόν τίτλο Λεξικό της Σούδας.38 Ὅπως προκύπτει καί ἀπό τά Στοιχεῖα τοῦ Εὐκλείδη39 27 Euclidis Elementa, vol. II, ed. E. S. Stamatis post I. L. Heiberg. Leipzig 1970, 5 ε΄, 1· γιά τά Στοιχεῖα πού συνέθεσε ὁ Εὐκλείδης τόν 3ο αἰώνα στήν Ἀλεξάνδρεια βλ. Z. ΣΙΡΙΝΕΛΙ, Τά παιδιά τοῦ Ἀλεξάνδρου (Ἑλληνική γραμματολογία τῶν ἑλληνιστικῶν, τῶν ρωμαϊκῶν καί τῆς ὕστερης ἀρχαιότητας, 334 π.X.–512 μ.X. ), μτφρ. Σ. Μπίνη-Σωτηροπούλου. Ἀθήνα 2001, 121. 28 Καί ἀπό τόν ὁρισμό στό 7 κα΄: «Ἀριθμοί ἀνάλογόν εἰσιν, ὅταν ὁ πρῶτος τοῦ δευτέρου καί ὁ τρίτος τοῦ τετάρτου ὁσάκις ᾖ πολλαπλάσιος ἤ τό αὐτό μέρος ἤ τά αὐτά μέρη ὦσιν»· ἔκδ. Stamatis κ.λπ. (σημ. 26), 104-105. 29 Βλ. καί τόν ὁρισμό τῆς ἀναλογίας στά Στοιχεῖα τοῦ Εὐκλείδη (5 ς΄), ὅπου ἡ ἰσότητα σχέσεων καλεῖται «ὁ αὐτός λόγος»: «Tά δέ τόν αὐτόν ἔχοντα λόγον μεγέθη ἀνάλογον καλείσθω»· ἔκδ. Stamatis (ὅπως σημ. 27) 2. 30 «Ἀναλογία δέ ἐν τρισίν ὅροις ἐλαχίστη ἐστίν»· Στοιχεῖα τοῦ Eὐκλείδη (5 η΄), ἔκδ. Stamatis (ὄπως σημ. 27) 2. 31 Δηλαδή: 2/ 4 = 4/ 8. 32 Szabo (ὅπως σημ. 26) 212. 33 Ἠθικά Nικομάχεια, V 3, 1131a 31, ἔκδ. I. Bywater, Aristotelis Ethica Nicomacheia, Oxonii 1970 (= 1894) 95. 34 «ὥστ’ ἐάν ἡ τοῦ β τεθῇ δίς, τέτταρα ἔσται τά ἀνάλογα. ἔστι δέ καί τό δίκαιον ἐν τέτταρσιν ἐλαχίστοις»· Ἠθικά Nικομάχεια, V 3, 1131b 10-11, ἔκδ. I. Bywater, Aristotelis Ethica Nicomacheia κ.λπ. (ὅπως σημ. 33), 95· ἀξίζει δέ νά ἀναφερθεῖ ὅτι στό ἴδιο βιβλίο (V τῶν Ἠθικῶν Νικομαχείων) ρητά ὁ Ἀριστοτέλης ἐπισημαίνει τά κενά τῶν νόμων: «ὅταν οὖν λέγῃ ὁ μέν ὁ νόμος καθόλου, συμβῇ δ’ ἐπί τούτου παρά τό καθόλου, τότε ὀρθῶς ἔχει, ᾗ παραλείπει ὁ νομοθέτης καί ἥμαρτεν ἁπλῶς εἰπών, ἐπανορθοῦν τό ἐλλειφθέν, ὅ κἄν ὁ νομοθέτης αὐτός ἄν εἶπεν ἐκεῖ παρών, καί εἰ ᾔδει ἐνομοθέτησεν», ὅ.π., 110-111. 35 «τήν γάρ αὐτήν ἀνταναίρεσιν ἔχει τά χωρία καί αἱ γραμμαί· ἔστι δ’ ὁρισμός τοῦ αὐτοῦ λόγου»· Tοπικά III, 158b34 ἔκδ. E. S. Forster, στο Aristotle, μέ τήν ἔκδ. H. Tredennick, Posterior Analytics, London/Cambridge Mass., 1966 (= 1960), 698. 36 Γιά τόν Ἀλέξανδρο Ἀφροδισέα βλ. N. Γ. ΠΟΛΙΤΗΣ, H Φιλοσοφία εἰς τό Βυζάντιο, τόμ. 1, A΄ς΄αἰῶνες. ἐν Ἀθήναις 1992, 73 ἑπ. 37 Ἔκδ. M. Wallies, Alexandri Aphrodisiensis in Aristotelis Topicorum Libros Octo Commenataria. Bερολίνο 1896, 545. 38 «ὁ δέ Ἀριστοτέλης τήν ἀνθυφαίρεσιν ἀνταναίρεσιν εἴρηκε»· ἔκδ. A. Adler, Suidae Lexicon, pars. I. Λειψία 1928, 174, λ. ἀνάλογον. 39 Στοιχεῖα 7, 1 ἔκδ. Stamatis (ὅπως σημ. 27) 105 καί 10, 1 καί 2, Euclidis Elementa, vol. III, ed. E. S. Stamatis post I. L. Heiberg. Leipzig 1972, 2-3.

220

Georgios A. Poulis

ὁ ὅρος δηλώνει τή δυνατότητα τῆς προσθαφαίρεσης τοῦ ἴδιου «κοινοῦ λόγου» γιά τήν λειτουργία τῆς ἀναλογικῆς σχέσης,40 ἡ ὁποία τώρα ἐμφανίζεται μέ τρεῖς ὅρους: α/β : β/γ, ἀκριβῶς γιατί ὁ μεσαῖος ὅρος λαμβάνεται δύο φορές καί διαμορφώνει τήν βραχύτατη ἤ συνεχῆ καλούμενη ἀναλογία,41 ἡ ὁποία ἐμφανίζεται ὡς: α/β = β/γ.42 Ἔτσι στήν εὐθανασία τό ἀναλογικό σχῆμα εἶναι: Ὅπως ἔτσι

α: Ὅποιος κληρικός φονεύει β: τιμωρεῖται μέ καθαίρεση, β: τιμωρεῖται μέ καθαίρεση γ. καί ὅποιος κληρικός τελεῖ (ἤ συνεργεῖ στήν τέλεσή της) παρόμοια ἤ συναφῆ προσβολή τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς.

Τό πρῶτο ζητούμενο βέβαια εἶναι ἡ ὁμοιότητα ἤ συνάφεια τό ὅρου γ μέ τόν ὅρο α πού πρέπει νά σημασιοδοτηθεῖ μέ τά κριτήρια τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Ποινικοῦ Δικαίου. Περαιτέρω στό ἀναλογικό σχῆμα α/β : β/γ ἐκεῖνο πού πρέπει ἰδιαιτέρως νά ἐπι­ σημανθεῖ εἶναι ὅτι συσχετίζουμε σχέσεις καί ὄχι συμβάντα, σχέσεις δηλαδή πράξεων καί κυρώσεων. Σημασιολογοῦμε πρῶτα τίς ἐσωτερικές ἤ κάθετες σχέσεις, πράξης καί κύρωσης στόν ὑπάρχοντα κανόνα, γιά νά κατάλήξουμε, σέ ἕνα δεύτερο στάδιο ἑρμηνευτικοῦ προβληματισμοῦ, στήν ἐπιβολή ποινῆς, μέ τήν ἀνάλυση τῆς ἐξωτερικῆς ἤ ὁριζόντιας σχέσης, καί στήν ἀρρύθμιστη συμπεριφορά· δηλαδή καταφάσκουμε στήν ὁμοιότητα τῶν ὅρων α καί γ, κατάφαση πού ὁδηγεῖ τελικῶς στήν ἀναλογική ἐφαρμογή τοῦ κυρωτικοῦ κανόνα στήν περίπτωση γιά τήν ὁποία διαπιστώσαμε κενό· στό παράδειγμά μας στήν ἐπιβολή τῆς ποινῆς γιά ἑκούσιο φόνο καί στόν κληρικό πού ἀνέπτυξε συμμετοχική δράση σέ εὐθανασία. Ὡστόσο στήν ἐνδοκατηγοριακή συσχέτιση τῶν ὅρων α (ὅποιος φονεύει ἄλλον ἤ τόν ἑαυτό του) καί γ (ὅποιος προκαλεῖ ἤ τελεῖ εὐθανασία) ὑπάρχει μία διαφοροποίηση ἡ ὁποία καί προσδίδει μία μοναδικότητα στήν πράξη. Κύριο γνώρισμα τῆς εὐθανασίας εἶναι ὁ ἀβάσταχτος πόνος·43 καί ὁ πόνος ὅταν εἶναι ἀβάσταχτος καί προαναγγέλει τόν θάνατο, ὡς ὁριακή κατάσταση τοῦ προσώπου, οὔτε περιγράφεται, οὔτε ρυθμίζεται μέ νομικούς κανόνες·44 βιώνεται, μέ ἕναν ἀπόλυτο γιά τόν καθένα τρόπο, ἄδηλο, ἀκόμη καί γιά τόν ἴδιο. Ὡστόσο καί στήν ὑπαρξιακή αὐτή «στιγμή», ὅταν πλήττεται τό ἔννομο ἀγαθό τῆς ζωῆς, τό δίκαιο δέν μπορεῖ νά ἀπεκδύεται τόν ρυθμιστικό του ρόλο. 40 41 42 43

Bλ. καί Van der Waerden (ὅπως σημ. 26) 205-206. Bλ. σημ. 27. Δηλαδή: 2/ 4 = 4/ 8. Βλ. τίς Εἰσηγήσεις τῶν Ρ. ΓΚΜΠΑΝΤΙ (Ὁ πόνος καί ἡ σύγχρονη ἰατρική ἀντιμετώπισή του), τοῦ Ν. Παρασκευόπουλου (Δίκαιο καί πόνος) καί τίς Παρεμβάσεις τοῦ Α. ΠΟΥΛΙΑΔΗ, Ἡ πρόληψη ἤ ἀπάλυνση τοῦ ἀνθρώπινου πόνου ὡς σκοπός στό Δίκαιο – Μία πρώτη προσέγγιση, καί τῆς Μ. ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΟΥ, Φυσική καί συμβολική βία: Ἀνείπωτη φρίκη καί σιωπηρός πόνος, εἰς: Ὁ ἄνθρωπος πού ὑποφέρει: Ὁ πόνος στήν ἰατρική, τό δίκαιο καί τή λογοτεχνία. Δημοσιεύματα Ἰατρικοῦ Δικαίου καί Βιοηθικῆς, 5. Ἀθήνα/Θεσσαλονίκη 2007, 7-29, 31-40, 51-53 καί 69-80 ἀντιστοίχως. 44 Βλ. I. ΜΑΝΩΛΕΔΑΚΗΣ, Εὐθανασία: Ὑπαρξιακή κατάσταση πέρα ἀπό τά ὅρια τοῦ θετικοῦ δικαίου, εἰς Εὐθανασία (ὅπως σημ. 2), 165-167, ἐδῶ 165 «ἔχω τή γνώμη ὅτι ἡ εὐθανασία δέν μπορεῖ νά ἀποτελέσει ἀντικείμενο ρύθμισης τοῦ θετικοῦ δικαίου».

Αὐτοκτονία καί εὐθανασία

221

Ἔτσι μπορεῖ μέν νά ἀποδίδεται στίγμα κανονικοῦ ἀδίκου στήν πράξη, συντρέχει ὅμως τό συγγνωστό της. Ἡ ψυχολογική κατάσταση τοῦ ἀνιάτως πάσχοντος ἀπό βασανιστική ἀσθένεια, καθιστᾶ τήν πράξη του συγγνωστή, ἕνεκα ἀφόρητης καί ἀκαταμάχητης ψυχικῆς πίεσης, λόγου δηλαδή συγγνώμης πέραν τοῦ τεθειμένου δικαίου. Συμπερασματικῶς: Ἡ πράξη εἶναι μέν ἐκκλησιαστικῶς ἀξιόποινη, ἀλλά ἡ ποινή τῆς στέρησης τῆς ἐκκλησιαστικῆς κήδευσης στόν ἀσθενή, ὁ ὁποῖος προκάλεσε σέ ἄλλον τήν τέλεσή της, σπανίως πρέπει νά ἐπιβάλλεται ἤ καί ποτέ μέ ἄσκηση οἰκονομίας45 καί ἀποδοχή λόγου πού αἴρει τόν ἀρχικό καταλογισμό καί ἀνάγεται στό δεοντολογικό στοιχεῖο τῆς ἐνοχῆς46. Γιά τήν ταυτότητα τοῦ νομικοῦ λόγου τό ἴδιο πρέπει νά γίνει δεκτό καί στήν περίπτωση τῆς αὐτοκτονίας, ὅταν δηλαδή ὁ ἀσθενής ἕνεκα ἀφόρητου πόνου αὐτοκτονήσει, χωρίς μάλιστα νά προσαπαιτεῖται καί βεβαίωση γιατρῶν γιά ἔλλειψη συνείδησης τῶν πραττομένων, πού τάσσει ὡς προϋπόθεση ἄρσης τῆς ἀπαγόρευσης ἡ Ε.Ι.Σ. 2712/2001. Ἡ ἴδια προβληματική συνάδει καί γιά τήν ἐπέμβαση τρίτων (γιατροῦ καί συγγενεῖς τοῦ ἀσθενοῦς) γιά τόν τελικό καταλογισμό της πράξης, πού γιαυτούς θεωρεῖται ἑκούσιος φόνος. Γιά τούς τρίτους πού ἀποφάσισαν47 τήν εὐθανασία, γιά νά λυτρώσουν ἀπό ἀβάσταχτο πόνο τόν ἀσθενῆ,48 πού ἔτσι κι ἀλλιῶς ὁ θάνατός του ἦταν ἀναπόφευκτος, αἴρεται ὁ ἀρχικός κατάλογισμός της πράξης ἕνεκα σύγκρουσης καθηκόντων,49 ποῦ ἀνάγεται στό φευκτό τῆς ὑπαιτιότητας.50 «Ἄν ὄντως ἔχουμε νά 45 Γιά τόν σπουδαιότατο θεσμό τῆς οἰκονομίας στό Ἐκκλησιαστικό Δίκαιο βλ. ΣΠ. ΤΡΩΙΑΝΟΣ/Γ. ΠΟΥΛΗΣ, Ἐκκλησιαστικό Δίκαιο. 2Ἀθήνα-Κομοτηνή, 21 ἑπ. καί τούς συγγραφεῖς πού ἀναφέρονται στή σημ. 115. 46 Ἐκτός ἀπό τά γενικά ἔργα βλ. Χρ. Γ. ΔΕΔΕΣ, Καταλογισμός καί ἀνθρωπίνη δυνατότης. Ἀθῆναι 1975, κυρίως 112 ἑπ.· Γ. Α. ΜΑΓΚΑΚΗΣ, Ὁ καταλογισμός εἰς τό Ποινικόν Δίκαιον. Θεμελιώδη προβλήματα τῆς περί καταλογισμοῦ θεωρίας, Παράρτημα τῆς ΕΕ τῆς Νομικῆς τοῦ ΠΑ. Ἀθῆναι 1962, κυρίως 129 ἑπ.· βλ. καί I. ΜΑΝΩΛΕΔΑΚΗΣ, Σκέψεις γιά τήν ἀναγνώριση «συγγνωστῆς ἠθικῆς πλάνης» στό Ποινικό Δίκαιο, εἰς: Τιμητικός Τόμος γιά τόν Γ.-Α. Μαγκάκη. ἈθήναΚομοτηνή 1999, 173-182, ἡ ὁποία (συγγνωστή ἠθική πλάνη) θά μποροῦσε νά βρεῖ ἐφαρμογή καί στίς περιπτώσεις πού ἀναφέρονται στό κείμενο· βλ. καί Γ.-Α. ΜΑΓΚΑΚΗΣ, Ἡ σύγκρουση καθηκόντων ὡς ὁριακή κατάσταση τοῦ Ποινικοῦ Δικαίου. Ποινικά, 2. Ἀθήνα 1980, 45 ἑπ. καί 67 ἑπ. 47 Ἐξυπακούεται ἀπό «οἶκτο» γιά τόν πάσχοντα· βλ. Ν. Κ. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ, Ποινικόν Δίκαιον, Εἰδικόν Μέρος, τεῦχ. Α΄. Ἀθήνα/Θεσσαλονίκη 1974, 58 ἑπ. 48 Γιά τήν ἐγκατάλειψη στόν θάνατο ὡς λύτρωση ἀπό ἀφόρητους πόνους βλ. A. Eser, Ἰατρικό καθῆκον διατηρήσεως τῆς ζωῆς καί διακοπή θεραπείας, μτφρ. Π. Μ. ΒΑΣΙΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ/Α. ΖΙΩΓΑ-ΣΑΚΚΑ. Ἀθήνα/Κομοτηνή 1985, 86 ἑπ. 49 Ἐνδεχομένως ὅμως νά αἴρεται ὁ ἄδικος χαρακτήρας τῆς πράξης· τοῦτο γίνεται δεκτό κυρίως (ἤ μόνον) στήν ἔμμεση ἐνεργητική εὐθανασία (βλ. Γ. ΜΠΕΚΑΣ, Ἡ προστασία τῆς ζωῆς καί τῆς ὑγείας στόν Ποινικό Κώδικα. Ἀθήνα 2004, 161), στήν ὁποία ὑπάγεται κάθε πράξη πού ἰατρικῶς ἐνδείκνυται γιά τήν ἀνακούφιση τοῦ ἀσθενῆ, μέ πιιθανή ὅμως τήν πρόκληση θανάτου· βλ. E. ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ-ΚΑΣΤΑΝΙΔΟΥ, Ἡ εὐθανασία στό Ποινικό Δίκαιο, εἰς Εὐθανασία κ.λ. (ὅπως σημ. 2), 144-145 καθώς καί γενικότερα A. Diemer, Ὁ θάνατος ὡς ἐπιστημονικό πρόβλημα εἰδικά στήν ἰατρική, εἰς: Μελέτη θανάτου. 2ο Διεθνές Συνέδριο Φιλοσοφίας «Ὁ Πλήθων», μτφρ. Γ. Ἀλατζόγλου-Θέμελη. 2Ἀθήνα 2002, 157-173 (δίγλωσσο κείμενο). 50 Βλ. στήν ἀπόφαση τοῦ Πλημ/κείου Φλώρινας 452/1993 (ΠοινΧρον ΜΔ΄, 105) τήν ἄρνηση τοῦ κατηγορούμενου γιατροῦ-ἀναισθησιολόγου νά συμπράξει σέ ἄμβλωση μέ τήν ἐπιγραμματική φράση «ἐγώ δέν κάνω ἔγκλημα»· τό δικαστήριο ὀρθῶς ἐξέδωσε ἀθωωτική ἀπόφαση μέ τήν ἑξῆς

222

Georgios A. Poulis

κάνουμε μέ τή βίωση μιᾶς τέτοιας ἐπιταγῆς, μιᾶς ἀπόλυτης συνειδησιακῆς δέσμευσης καί, ἀντίστοιχα ὑπαρξιακῆς ἀπόφασης, τό φευκτό τῆς ὑπαιτιότητας δέν μπορεῖ παρά νά κλονιστεῖ καί μαζί του ἡ ἴδια ἡ ἐνοχή».51

ἄκρως ἐνδιαφέρουσα αἰτιολογία: «Ἡ προκαταβολική ἄρνηση… ὀφειλόταν στή σύγκρουση τοῦ ὑπηρεσιακοῦ καθήκοντος μέ τή βαθειά θρησκευτική πεποίθησή του ὡς ὀρθοδόξου Χριστιανοῦ, πού τοῦ ἀπαγορεύει νά συμπράττει … μέ τή σύγκρουση αὐτή καθηκόντων ὁ κατηγορούμενος περιῆλθε σέ ἠθική ἀμηχανία περί τοῦ πρακτέου, πού ἀποτελεῖ ἰδιότυπη μορφή ἀνθρωπίνως μή φευκτοῦ τῆς ὑπαιτιότητας καί αἴρει τόν καταλογισμό». 51 Ν. Κ. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ, Ποινικό Δίκαιο. Γενικό Μέρος, Ι. Θεωρία γιά τό Ἔγκλημα. Ἀθήνα 2006, 563 (ἡ ὑπογράμμιση τοῦ σ.)

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos Günter Prinzing / Mainz Der vorliegende Beitrag ist, wie im Titel angedeutet, die abschließende Fortsetzung seines „Vorläufers“ (im folgenden: Teil A), der vor kurzem in der Festschrift für den polnischen Byzantinisten Waldemar Ceran erschienen ist.1 Dass dieser Schlussteil nun im Rahmen einer Festschrift für Apostolos Karpozilos gedruckt wird, dem ich seit seinen Münchner Studienjahren freundschaftlich verbunden bin, fügt sich glücklich, denn eine der Stärken des Jubilars ist, dass er zu den besten Kennern der byzantinischen Briefliteratur zählt.2 Mein Beitrag soll jedoch aus sich heraus, auch ohne genaue Kenntnis des Teils A, verständlich sein. Dazu ist es unumgänglich, im folgenden nicht nur einige wesentliche Punkte bzw. Erkenntnisse aus Teil A nochmals mit anzuführen oder zusammengefasst wiederzugeben, sondern auch die dem Teil A beigegebenen zwei Tabellen erneut mit abzudrucken:3 Tabelle 1 (Die adressierten Schreiben und ihre Empfänger) sowie Tabelle 2 (Initia der persönlich adressierten Schreiben).4 Gegenstand der jetzigen Untersuchung sind die in Teil A noch nicht (oder nur ganz am Rande) behandelten 25 Briefe, also die Nrn. 2, 4, 6, 7, 11, 12, 13, 16, 17, 18, 26, 27, 29, 30, 70, 75, 76, 87, 88, 110, 115, 117, 119, 147 und 149 aus der Zahl der insgesamt 40 (persönlich adressierten) Briefe des Ohrider Erzbischofs Demetrios 1

2

3 4

G. Prinzing, Zu den persönlich adressierten Schreiben im Aktencorpus des Ohrider Erzbischofs Chomatenos, in: Byzantina Europaea. Księga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Waldemarowi Ceranowi, red. M. Kokoszko/M. L. Leszka. Byzantina Lodziensia, 11. Lódż 2007, 469-492. Darin ist zu verbessern: S. 476 lies unten in der 2. Zeile über dem Strich 26 statt 5, S. 482 lies (3. Zeile von oben) „indirekten“ statt „direkten“, ebenso S. 486 (15. Z. von oben) „indirekte“ statt „direkte“, S. 489, mittlerer Absatz (2.Z.) lies: Überschreitung. – Siglen werden verwendet gemäß dem System der BZ und des JÖB. Vgl. auch unten Anm. 28. Es genügt hier, auf seine Ausgabe der Briefe des Ioannes Mauropus (CFHB 34, 1990), den Aufsatz zu den Briefen des Theodoros Hyrtakenos (JÖB 40, 1990, 275-294), die Artikel zu den Realia in der byzantinischen Epistolographie des 10.-15. Jh.s (BZ 77, 1984, 20-37; BZ 88, 1995, 68-84) sowie den Aufsatz zur Epistolographie der Literaten im 14. Jh. (JÖB 41, 1991, 255-276) hinzuweisen. Bei Tab. 1 geschieht dies aber mit Ergänzungen, weil ich im Fall an sich anonymer Adressaten auch Namen, die sich inzwischen (zum Teil versuchsweise) erschließen ließen, eingefügt habe. Zu dem eingefügten Fragezeichen in Spalte 3 Nr. 4 (= PD Nr. 6) vgl. unten 233 f. Vgl. dazu auch: Epistularum Byzantinarum Initia, conscr. M. Grünbart. Hildesheim/Zürich/ New York 2001, 2 f. Der Band enthält auch die Initia der PD (die aber in der Mehrheit unadressierte Responsa sind), allerdings nach der alten Chomatenos-Ausgabe von Pitra, so dass der Text meiner unten gegebenen Liste stellenweise abweicht.

224

Günter Prinzing

Chomatenos (1216–1236), die im Aktencorpus seiner 148 Ponemata diaphora (= PD) überliefert sind.5 Dabei geht es, wie in Teil A, vor allem um die Untersuchung der zumeist formelhaften Anredeformen6 in ihrem jeweiligen Bezug zur Stellung der Adressaten bzw. Empfänger. Deren Namen fielen jedoch häufig den Eingriffen des Redaktors der PD zum Opfer, wobei aber Amts-, Funktions- oder Würdentitel der Adressaten zumeist erhalten blieben, uns mithin überliefert wurden: Von daher stellt sich in diesem Zusammenhang außerdem die Aufgabe, fehlende Namen nach Möglichkeit historisch zu erschließen. Das gelingt aber nur in einigen Fällen, und dann auch nicht in jedem Fall mit absoluter Sicherheit (wie in PD Nrn. 13, 14, 16, 27, 30, 70, 76, 87), in allen anderen Fällen bleiben die Adressaten auch weiterhin anonym (PD Nr. 2, 4, 6, 12, 16, 17, 30, 70, 75, 76). Die Klärung dieser zusätzlichen Fragen jedenfalls dient dem Ziel, die bisherigen, in der Einleitung zu den PD formulierten Beobachtungen sowohl zu formalen und inhaltlichen Aspekten dieser Briefe (im Rahmen der PD) wie auch zur Prosopographie der Adressaten/Empfänger noch soweit wie möglich zu ergänzen, um hieraus Aufschluss über die Intensität und Qualität der Beziehungen des Chomatenos zu seinen Adressaten zu erhalten.7 Allerdings ergab sich schon aus der Untersuchung der PD in den Prolegomena zur Edition und zuletzt auch aus Teil A, dass Chomatenos, ganz anders als etwa sein früherer Vorgänger Theophylaktos von Ohrid (ca. 1050–ca.1126) und auch anders als sein älterer Zeitgenosse, Amtsbruder und Mentor, Ioannes Apokaukos (Metropolit von Naupaktos ca. 1200-1232), nur sehr bedingt ein literarischer, um die Pflege eines weitgespannten Korrespondenznetzes bemühter Briefautor war (auch wenn zu berücksichtigen ist, dass sich seine Briefe an Apokaukos leider nicht erhalten haben8). Die Evidenz seiner PD weist in eine andere Richtung, nämlich in die der überwiegend „dienstlich“ geprägten Korrespondenz. Denn seine (adressierten) Briefe aus dem Corpus der PD (wie auch ein Großteil der übrigen Schreiben daraus) setzen sich mehrheitlich aus gutachtlichen Responsa und Bescheiden (darunter auch Bußbeschei5

6 7

8

Vgl. Demetrii Chomateni Ponemata diaphora, rec. G. Prinzing, CFHB, 38. Berlin/New York 2002 (im folgenden: Dem. Chom.) ergänzend dazu G. Prinzing, A Quasi Patriarch in the State of Epiros: The Autocephalous Archbishop of „Boulgaria“ (Ohrid) Demetrios Chomatenos. ZRVI 41 (2004) 165-182. Zu Inhalt, Form und Datierung der hier behandelten Briefe sei grundsätzlich auf die Regesten bzw. Inhaltsangaben zu den PD in Dem. Chom., Kap. VI.1 (64*-268*) verwiesen. Wichtig ist aber auch Kap. VI.2 (269*-272*) über die Zusammensetzung und Gliederung der PD, weil in seinen Abschnitten A 1.1-3 nicht nur die persönlich adressierten Briefe/ Schreiben des Chomatenos von seinen übrigen, unadressierten Schreiben abgegrenzt werden, sondern auch (siehe Abschnitte A 3.1-2. und A 3.4-5, 280*-283*) von den wenigen adressierten Schreiben aus der Feder seiner Mitarbeiter. – Auf den folgenden Seiten (incl. Anmerkungen) beziehen sich, wie schon in Teil A, fett gedruckte PD-Nummern auf die Gruppe der nur hier behandelten adressierten Schreiben. Vgl. hierzu grundlegend M. Grünbart, Formen der Anrede im byzantinischen Brief vom 6. bis zum 12. Jahrhundert. WBS, 25. Wien 2005. Beispielhaft M. Mullett, Theophylact of Ochrid. Reading the Letters of a Byzantine Archbishop. Aldershot 1997, und F. Ch. Kolovou, Μιχαὴλ Χωνιάτης. Συμβολὴ στὴ μελέτη τοῦ βίου καὶ τοῦ ἔργου του. Τὸ Corpus τῶν επιστολῶν, Ponemata. Symboles sten ereuna tes hellenikes kai latinikes grammateias, 2. Athen 1999. Vgl. Dem. Chom., 39* und Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 475.

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos

225

de) zusammen. Chomatenos hatte sie weltlichen und geistlichen Petenten erteilt,9 die auf Rechtsauskünfte abzielende Anfragen an ihn gerichtet hatten. Aus dieser Gruppe der PD, habe ich (in Teil A) im Rahmen dieser Untersuchung bislang nur diejenigen untersucht, die sich durch die volle Intitulatio des Ausstellers und die Vollform der Titulatur des Adressaten auszeichnen.10 Dagegen galten nur sehr wenige Briefe des Chomatenos einzig und allein (einige andere dann auch in Kombination mit dienstlichen Fragen) dem geistig-literarischen Austausch mit befreundeten Amtskollegen, wieder andere hatten kirchenpolitische Fragen zum Gegenstand oder dienten der persönlichen Apologetik gegen Kritiker. Auch diese Art Briefe wurde, im Hinblick auf das Thema, in Teil A näher betrachtet.11 Als Grundlage für die folgende Untersuchung erfolgt aber jetzt der oben angekündigte, nochmalige Abdruck der Tabelle der adressierten Schreiben im Corpus der PD.12 Verzeichnet sind darin die adressierten, persönlichen Schreiben des Erzbischofs (d.h. die Schreiben, die von ihm selbst, nicht aber von Klerikern seiner Kanzlei abgefasst und ausgestellt wurden). Die Tabelle stellt gleichsam einen um die Namen der Adressaten (soweit sie genannt sind bzw. sich erschließen lassen) erweiterten Auszug aus der in Kap. VI.2 (285*-292*) meiner Ausgabe zu findenden „Tabelle zur formalen und chronologischen Zusammensetzung der PD“ dar. Tabelle 1: Die adressierten Schreiben und ihre Empfänger Erläuterung/Abkürzungen Spalte 1: Resp. = Responsum – Sp. 2: Unterstreichung markiert die oben aufgelisteten 25 Briefe, die im folgenden näher behandelt werden – Sp. 3 und 4: Unterstreichung markiert Namen, die in mehreren PD Nrn. vorkommen; N.N. = Name unbekannt/nicht gennant; e = erschlossen; Ü = in der Überschrift genannt; B = im Brieftext genannt. – Funktionen: Bf. = Bischof; H. = Herrscher; Kg. = König; Ks. = Kaiser; Kyr: hier nur bei Nennung ohne sonstige Funktionstitel verzeichnet; Mtrp. = Metropolit; – Sp. 6: Das fett gedruckte, unterstrichenen Datumselement steht im Text, alle übrigen Datierungen sind erschlossen. Fortl. Nr. und Art des Schreibens

1 Resp.

9

Nr. der PD

2

Adressat/ Empfänger (Funktion bzw. Stellung) Ioannes Plytos, sebastos Ü, B

Bestimungsort

Dyrrhachion?

Inhalt

Bezug zu PD-Nr.1. Eherechtsproblem

Datum/ Datierung

1216

Es handelt sich dabei um Petenten/Petentinnen aus dem großen Sprengel des Erzbistums Bulgarien/Ohrid, aber auch solchen, die aus den ihm benachbarten Metropolitanbezirken gekommen waren (dazu vgl. unten den Text zu Anm. 20). 10 Es handelt sich um die Nrn 10, 28, 77, 86, 111 und 112. 11 Vgl. Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 478-483, gemeint sind die Nrn. 3, 8, 14, 15, 69, 107, 108, 109 und 114. 12 Vgl. Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 470, Anm. 1 die einschränkenden Hinweise.

226

Günter Prinzing

2 Resp.

3

N.N., Bf. v. Kroai Ü, B

Kroai/Kruja

Bezug zu PD-Nr. 1. Eherechtsproblem

3 Resp.

4

N.N., ein Exarch B

--

Eherechtsproblem

4 Resp.

6

N.N., ein Amtsbruder (?) B

--

Eherechtsproblem

1216/17

5 Resp.

7

Kyr Himerios Teichomeros B

---

Eherechtsproblem

1216/17

6 Resp.

8

Basileios Pediadites, Mtrp. v. Kerkyra Ü

Kerkyra/ Korfu

Anerkennung der Weihen der sog. Bulgaroepiskopoi.– Eherechtsproblem

2. Hälfte 1216

7 Resp.

10

Stephanos Neemanes, Großžupan Serbiens B

Rason/Ras e

Eherechtsproblem

vor 1217

8 Resp.

11

Komnenos/H. Theodoros Dukas Ü.– Komnenos B

Arta e

Eherechtsproblem

vor Ende 1224

9 Resp.

12

N.N., Bf. v. Pelagonia Ü, B

Pelagonia

Eherechtsproblem

nach 1217/18

10 Resp.

13

Kg v. Serbien (= Stefan d. Erstgekrönte e) B

Rason/Ras e

Eherechtsproblem

nach 1217

11 Resp.

14

N.N. (wohl Konstantin Kabasilas e), Bf. v. Strumitza B

Strumitza/ Strumica

Eherechtsproblem

um 1224

12 Resp.

15

N.N., Bf. v. Serbia B

(ta) Serbia

Eherechtsproblem

1223-Ende 1224

13 Resp.

16

N.N., antiprosopos (Klemes Monomachos? e)/ Statthalter des Ks. B

Arta? e

Eherechtsproblem

Ende 1225-1230

14 Resp.

17

N.N., Bf. v. Pelagonia B

Pelagonia

Eherechtsproblem

nach Ende 1225

15 Resp.

18

Kyr Stephanos, Bruder (des Dem. Chom.) B

?

Eherechtsproblem

nach Ende 1225

1216 1216/17

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos

227

?

Erbschaftsproblem (wie in PD Nr. 61). Bekräftigung d. alten Resp.

nach Ende Ende 1225

16 Eingabe

26

Theodoros Dukas Ü; Ks. B

17 Resp.

27

N.N. (Ioannes ? e), Bf. v. Ioannina B

Ioannina

Erbschaftsproblem/ Kindesrechte

vor od. nach 1224

18 Resp.

28

Hieromonachos Chariton B

?

Eherechtsproblem

nach 1225

19 Bittbrief

29

Ioannes Plytos, sebastos B

Berroia

Anliegen des Melias Basilikos: Erbschaftsrechte

vor Ende 1225, vor Nr. 105

20 Resp.

30

Ein Panhypersebastos B (= Io. Plytos) e

--

Eherechtsproblem

Ende 1225-1230

21 Resp.

69

N.N., Bf. v. Serbia B

(ta) Serbia

Eherechtsproblem

nach 1223

22 Instruktion, 70 Bußbescheid

Ein Amtsbruder B

Arta ? e

Problematischer Verkauf

vor Ende 1225

23 Resp., 75 Bußbescheid

N.N., Bf. v. Anaktoropolis B

Anaktoropolis

Zu Tötungsdelikten von Klerikern

nach 1225

24 Brief, 76 Bußbescheid

N.N. (Ioannes ? e), Bf. v. Skopia B

Skopia/ Skopje

Totschlagsfall, in den ein Priester viell. verwickelt ist. Frage der Strafen

wohl 1225-1230 oder 1231-1232

25 Resp.

77

N.N., Bf. v. Serbia B

(ta) Serbia

Zum Verhalten pflichtvergessener Äbte

nach Mai 1223

26 SynodalBrief

86

Sabbas / Sava, Mönch u. Sohn d. Großžupans v. Serbien B

Rason/Ras e

Protest gegen die unkanon. Erhebung Savas zum Erzbischof Serbiens

8. Indikt., hier : 1220

27 Resp.

87

N.N. (Neophytos? e), Bf. v. Ioannina B

Ioannina

Problematische Eidesleistungen

---

28 Resp.

88

Hieromonachos Sophronios B

?

Problematische Eidesleistungen

--

29 Resp.

107

Georgios Bardanes, Mtrp. v. Kerkyra Ü

Kerkyra/ Korfu

Dankesbrief

bald nach Dez. 1219

228

Günter Prinzing

30 Brief

108

Der epi tōn gonatōn Ü / des Bistums Berroia B

31 Resp.

109

Kyr Georgios B (= G. Bardanes, Mtrp. e)

Kerkyra/ Korfu e

Komnenos (H.) B (= Theodoros Dukas e)

Arta? e

33 Resp., 111 Bußbescheid

Notar Symeon B

Probl. d. mangelnDyrrhachion? den Taufe e d. früh verstorbenen Kindes

34 Brief

112

Patriarch v. Kpl. Germanos (II.) Ü; B (nur der Titel)

114

Patriarch Ü (= Germanos II. e)

32 Resp., 110 Bußbescheid

Berroia

Stellungnahme zu bösen Schmähungen durch den Bf. v. Berroia Zu geometrischen Fragen, zu einem Ausdruck Gregors v. Nazianz und zu einem Psalmwort Zur Rechtmäßigkeit der Hinrichtung eines Räubers

nach 1219/20

nach Dez.1219

vor Ende 1225 Dez. 1219Mitte 1227

Nikaia e

Bitte um den Segen für den gekrönten epirotischen Herrscher

Nikaia e

Rechtfertigung der Krönung und Salbung des Theodoros Dukas

?

Problem der Missachtung von Gelübden und Schwüren

ab Mitte 1228

Thessalonike e

Bekräftigung des älteren Gutachtens (Nr. 38) und Bitte, das neue zu beachten (Nr. 151)

um 1235/36

38 Resp., 119 Bußbescheid

(Priester-) Mönch Nephon Gerbenites B

Grebenon e (s. Zuname)

Enthebung vom Priesteramt. Ermahnung z. Askese. Bußstrafen

?

39 Entalma

147

N.N., Abt des Demetrios-Kl. bei Glabenitza B

Glabenitza/ Glavinica

Ratschläge und Ermahnungen

zw. 1216 u. 1233

40 Sigillion

149

N.N., Protopapas v. Prilapos B

Prilapos/ Prilep

Über die Aufgaben des Adressaten

zw. 1216 u. 1233

35 Resp.

36 Resp., 115 Bußbescheid

Kyr Konstanti-nos, ein Cousin (d. Dem. Chom.) B

37 Eingabe/ Bittbrief

H. u. Bruder des Ex-Ks. Theodoros B (= Ks. Manuel Dukas e)

117

1227

1. H. 1228

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos

229

Die Tabelle lässt zunächst erkennen, dass sich von den insgesamt 40 Briefen 27 an geistliche bzw. kirchliche Adressaten, doch nur 13 Briefe an weltliche Adressaten richten.13 Wie aber verteilen sich die Schreiben auf die verschiedenen Gruppen der Adressaten unterschiedlichen Ranges? Dies zu wissen, ist im Hinblick auf die Strukturierung der folgenden Untersuchung nicht unwichtig. Die Antwort hierauf ergibt sich aus der in Teil A (S. 475-477) vorgenommenen Auflistung der Briefe nach der Funktion bzw. Stellung der jeweiligen kirchlichen und weltlichen Adressaten (unter Einbeziehung ihrer Namen). Sie an dieser Stelle nochmals abzudrucken, ist daher gerechtfertigt. Kirchliche Adressaten (die Nummern sind die der PD) Patriarch (Summe der Schreiben: 2) 2x Germanos II.: Nrn. 112, 114. Metropoliten (3): 3x der Metropolit von Kerkyra: Nrn. 8 (Basileios Pediadites), 107, 109 (Georgios Bardanes). Bischöfe (13): 3 x der Bf. von Serbia: Nrn. 15, 69, 77; 2x der Bf. von Ioannina: Nrn. 27, 87; 2x der Bf. von Pelagonia: Nrn. 12, 17; je 1 x. der Bf. von Anaktoropolis: Nr. 75, der von Arta (?): Nr. 70, der von Kroai: Nr. 3, der von Skopia: Nr. 76; der von Strumitza: Nr. 14 und der von ?: Nr. 6 [fraglich] Exarch (1): Ein solcher in: Nr. 4. Priester (1): Der Protopapas von Prilapos: Nr. 149. Kirchliche Archonten oder Diakone (2): Der Epi ton gonaton v. Berroia: Nr. 108; Kyr Konstantinos, Cousin von D. Ch.: Nr. 115. Äbte (1): Der des Demetrios-Kl. bei Glabenitza: Nr. 147. Priestermönche (3): Chariton: Nr. 28; Sophronios: Nr. 88; Nephon Gerbenites: Nr. 119. Mönche (1): Sava v. Serbien: Nr. 86. Wie man sieht, verteilt sich, wie auch schon in Teil A gesagt, die Summe der 27 an kirchliche Adressaten gerichteten Schreiben auf insgesamt 21 Adressaten, von denen

13 Vgl. Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 474-475.

230

Günter Prinzing

uns, bedingt durch die Überlieferung,14 nur acht auch namentlich bekannt sind. Es fällt vor allem auf, dass in den meisten Fällen die Namen von Suffraganbischöfen und sonstigen Klerikern der unteren Weihegrade nicht mitgeteilt werden, wohl aber die Namen der adressierten (Priester-)Mönche, darunter auch der des berühmten Serben Sava Nemanjić. Weltliche Adressaten: Herrscher (Summe der Schreiben: 6): Von Epeiros: 3x Theodoros Dukas: Nrn. 11, 26, 110; 1x Manuel Dukas: Nr. 117. Von Serbien: 2x Stefan von Serbien: Nrn. 10, 13. Amtsträger ( 4): 3x Ioannes Plytos: Nrn. 2, 29, 30; 1x ein Statthalter: Nr. 16. Notar (1): Symeon: Nr. 111. Sonstige (2): Kyr Teichomeres: Nr. 7; Kyr Stephanos, Bruder des Chomatenos: Nr. 18. Diese an weltliche Adressaten gerichteten 13 Schreiben verteilen sich auf insgesamt acht Adressaten, deren Namen uns in diesem Fall zum Glück fast alle (bis auf einen) überliefert sind. Vergleicht man schließlich beide Gruppen miteinander, so wird deutlich, dass wir in der kleinen Gruppe der an weltliche Adressaten gerichteten Schreiben weit besser über die Namen der Adressaten unterrichtet sind als im Fall der an kirchliche Adressaten gerichteten Schreiben. Dieser Umstand lässt bereits auf eine durchschnittlich höhere Prominenz der entsprechenden Adressaten schließen. II Im Anschluss an diese Präliminarien folgt jetzt die eigentliche Fortsetzung des Teils A, d.h. die Untersuchung der verbliebenen, oben mit ihren Nummern im Corpus der PD angeführten Briefe. (Nota bene: Griechische Textpartien werden im folgenden immer dann in lateinischer Transkription zitiert, wenn sie bereits in der Liste der Initia enthalten sind). 14 Die PD, genauer: der Archetypus der PD dürfte durch einen juristisch interessierten Redaktor (vermutlich Ioannes Pediasimos) anhand des Registers der Ohrider Kirche (aus der Zeit des Chomatenos) erstellt worden sein. Dabei hat der Redaktor aber sehr oft die Protokoll- bzw. Eschatokoll-Partien der Schreiben weggelassen, somit auch die Adresse, vgl. Dem. Chom., 41* und 305*-307*. Ebenso gehen die Überschriften der PD sicherlich weitestgehend auf den Redaktor zurück, da er höchstwahrscheinlich auch den Pinax erstellt hat: Von ihm aus haben die Kopisten der Hss. M und E die Inhaltsangaben nach hinten in den Textteil übertragen, wo sie als Basis für die Texte der Überschriften dienten, vgl. Dem. Chom., 351*-352* (lies aber 352* im 2. Absatz am Ende in der Klammer: „doch vgl. auch die Pinaxpartien bzw. Textüberschriften von Nr. ΡΙΔ/114 und ΡΝΑ/151“).

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos

231

Begonnen sei zunächst mit den Briefen an kirchliche bzw. monastische Adressaten (soweit noch nicht in Teil A behandelt), und zwar zuerst mit den Briefen an Bischöfe aus dem Gebiet des Erzbistums Bulgarien/Ohrid: Hierunter fallen die beiden Briefe an den (jeweils anonymen) Bischof von Pelagonia (Nr. 12 und 17) und der Brief an den Bischof von Skopje (Nr. 76), dessen Adresssaten man vielleicht noch mit Bischof Ioannes von Skopje identifizieren kann, den Chomatenos dazu bestimmt hatte, seinen (berühmt gewordenen) Protestbriefes (Nr. 86) an Sava von Serbien zu überbringen und mündlich zu erläutern (διασαφήσῃ).15 Alle drei Briefe weisen fast identische Anredeformeln auf, wie aus den Initia ersichtlich. Im Vergleich zu den Nrn. 12 und 76, wo die direkte Anredeformel Hierotate episkope Pelagonias, en Kyrio agapete adelphe kai sylleiturge (Heiligster Bischof von Pelagonia, in Gott geliebter Bruder und Konzelebrant, 59, Z. 2-3; 257, Z. 2-3) lautet, ist bei Nr. 17 lediglich das Wort episkope durch archiereu ersetzt (69, Z. 2-3). Die erste Partie beider Formeln (vor dem Ortsnamen) ist in der direkten Anrede von Bischöfen als schon länger gebräuchlich belegt,16 die zweite Hälfte der Formel ist so (oder ähnlich) vermutlich auch nicht erst zeitgenössisch, wie man wegen der weniger guten Überlieferungslage in der mittelbyzantinischen Zeit (und anhand der Belege bei Grünbart) vermuten könnte, sondern auch schon älter, und eben auch in spätbyzantinischer Zeit allgemein in Gebrauch.17 Eine gleichlautende, konventionelle Grußformel (mit direkter Anrede des Adressaten durch das Personalpronomen sy, das in Nr. 17 auch im Kontext einmal begegnet: 71, Z. 57) beschließt alle drei Briefe.18 Ansonsten findet sich im jeweiligen Kontext aller drei Briefe (nur einmal in Nr. 15 Vgl. Dem. Chom., 182* und 302, Z. 204-206, und zu der Stelle zuletzt: A.V. Popović, Književna vrednost pisma Dimitrija Homatijana svetom Savi, in: Manastir Žiča. Zbornik radova, D. Drašković/ S. Djordjević (Hrsg.). Kraljevo 2000, 35-46 (Res.: The literary value of Demetrios Chomatenos’ letter to St Sava, 44-46), hier 43 (u. 46). – Auf die mögliche Identität des anonymen Adressaten von Nr. 76, hatte, was ich im Regest (Dem. Chom., 159*-161*) übersehen hatte, bereits I. Snegarov, Skopskata eparchija/Die Uesküpeparchie, Godišnik na Sofijskija universitet, Bogoslovski fakultet/Jahrbuch der Universität in Sofia, Theologische Fakultät, 15,1 (1937/38) 1-132, hier 63 hingewiesen. Außer Ioannes sind weitere Bischöfe Skopjes aus der Amtszeit des Chomatenos namentlich nicht bekannt, vgl. auch I. Snegarov, Istorija na Ochridskata archiepiskopija, t. 1. Sofia 1995 (Ndr. d. Ausgabe 1924), 218. Formal bildet der Brief an Sava eine Besonderheit, weil er unter den persönlich adressierten Briefen des Chomatenos der einzige ist, den er im Zusammenwirken I. mit der Synode geschrieben hat, so dass Nr. 86 als „Synodalbrief “ zu bezeichnen ist, vgl. dazu Dem. Chom., Kap. VI.2. [Abschnitt A 2.1], 276* und Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 487f. 16 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 108, 155 und 275, und Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1), 482 und 486. 17 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 95, 99 f., 159 f., 221 f., u. 367 und Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 486, Anm. 52. Vgl. als Beleg, doch ohne den en Kyrio agapetos–Passus, z.B. Nikolaos Mystikos, einen Brief an Symeon von Bulgarien mit Bezug auf den im Kontext erwähnten, nicht aber angesprochenen Papst: Nicholas I Patriarch of Constantinople, Letters, ed. R. J. H. Jenkins/L. G. Westerink, CFHB, 6. Washington, D.C. 1973, Nr. 28, 192, Z. 6-7, und die Anrede Papst Alexanders III. im Brief Patriarch Michaels III. Anchialu (V. Grumel/J. Darrouzès, Les Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople, vol. I: Les actes des patriarches, fasc. II et III: Les Regestes de 715–1206. Paris 1989, Nr. 1125a, 553, mit Zitat der Anrede). 18 Zum Gebrauch des Personalpronomens sy (oder deklinierter Formen) in der Anrede vgl.

232

Günter Prinzing

12, doch mehrfach in Nr. 17 und 76) die indirekte, abstrakte Anrede mit der längst gebräuchlichen, Wendung ἡ σὴ ἱερότης (deine Heiligkeit, 60, Z. 17; 69, Z. 8; 70, Z. 9; 71, Z. 56-57; 257, Z. 4, 22, 24-25; 258 Z. 30, 32, 34, 54, 61).19 Bei den Briefen, die sich an Bischöfe richten, deren Diözesen nicht im Ohrider Erzbistum lagen, sondern Suffragane „patriarchaler“ Metropolitanbezirke waren,20 wie Arta und Ioannina (beide unter Naupaktos) und Anaktoropolis (unter Philippoi), ist der Befund unterschiedlich: Im Fall des Bischofs von Ioannina (Nrn. 27, 87), der anhand der Daten, die aus der Korrespondenz des Apokaukos zu gewinnen sind, in Nr. 27 wohl ebenfalls mit einem Ioannes (Mitte 1227–1232) und in Nr. 87 ziemlich sicher mit Neophytos (nach 1220–1226/27) zu identifizieren ist,21 ist der Befund bei den Anredeformen22 jeweils völlig identisch mit dem der Briefe Nr. 12 und 76. Im Brief Nr. 70, der sich dem Inhalt nach23 sicherlich an den Bischof von Arta richtete (es könnte Konstantinos gewesen sein, wahrscheinlich aber war es Ioannes [amtierte ab Ende 1222–mindestens 1229]),24 lautet die zuvor nicht so häufig belegte, auch bei Chomatenos nur einmal (s. Initia) gebrauchte Anrede lediglich panhiere adelphe25 (ganz heiliger Bruder, 242, Z. 2), wobei aber die meist übliche Bezeichnung

19 20 21

22 23 24 25

Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 40 und 324 sowie Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 484 (zu Nr. 10 u. 488 (Nr. 86); dort ist noch zu ergänzen, dass diese Anrede auch in Nr. 109, § 10 wiederholt vorkommt. Zur Formel s. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 164 f., 169 u. 274 f., und Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 479 u. 481 f. Zur kirchlich-administrativen Dichotomie im Gebiet des epirotischen Staates vgl. Dem. Chom., 17* (und passim), sowie Prinzing, A Quasi Patriarch (wie Anm. 5) 170 und 175 f. Vgl. zuletzt J. Preiser-Kapeller, Der Episkopat im späten Byzanz. Ein Verzeichnis der Metropoliten und Bischöfe des Patriarchats von Konstantinopel in der Zeit von 1204-1453. Saarbrücken 2008, 166, der aber m.E. vorschnell nur in Neophytos den Adressaten von Nr. 27 und Nr. 87 sieht, mit Hinweis auf K. Lampropulos/Lambropoulos, Ιωάννης Απόκαυκος. Συμβολή στη έρευνα του βίου και του συγγραφικού έργου του/ Ioannis Apocaucos. A Contribution to the Study of his Life and Work. Athen 1988, 150 f., 243 u. 245 f., obwohl diese Identifizierung wegen der Anordnungsproblematik der Chomatenos-Akten nur im Fall der Nr. 87 einige Wahrscheinlichkeit besitzt, vgl. Dem. Chom., 183*, 297*, 299* und 304.* Für Nr. 27 ist zwar die Identifizierung mit Neophytos auch nicht völlig auszuschließen, doch käme hier eben auch der von Preiser-Kapeller als Adressat übersehene Ioannes (s. Lampropulos, 134 f. u. 257-259) in Frage, der schon Mitte 1227 (und nicht erst 1232, so P.-K.) Bischof von Ioannina wurde (s. Lampropulos, 134 Anm. 164), vgl. zur Datierungsfrage bei Nr. 27 auch Dem. Chom., 94* und 294f.* und 304.* Zu Nr. 27, s. Dem. Chom., 107, Z.5f. (Anrede), sy : 107, Z.7, 110, Z.13; he se hierotes: 108, Z. 39 u. 43, 110, Z. 108. Zu Nr. 87, s. Dem. Chom., 302, Z. 3; sy: 302, Z. 5; he se hierotes: 303, Z. 12, 22 u. 43. Vgl. Dem. Chom., 152*f. für die Tatsache, dass es in dem Fall auch um einen Geistlichen ging, der dem Adressaten unterstand und sich um die Kinder der sicherlich in Arta residierenden Großkomnenin zu kümmern hatte. Konstantinos wurde Anfang 1222 geweiht, doch sein Nachfolger Ioannes trat schon Ende 1222 sein Amt an, vgl. Lampropulos (wie Anm. 21) 133 mit Anm. 163 (passim, s. Index) und Preiser-Kapeller, Der Episkopat (wie Anm. 21) 307 (wo er aber Bf. Konstantinos übersieht). Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 222 und 310. Chomatenos bzw. seine Mitarbeiter gebrauchen das Adjektiv panhieros in der Anrede nur einmal im Positiv, und zwar hier; sonst öfter auch im Superlativ, s. auch unten.

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos

233

als Konzelebrant (s. auch Nr. 75) fehlt. Mit der gewählten Anrede deutet Chomatenos wohl seine spezielle Wertschätzung des Adressaten an. Das ergibt sich auch daraus, dass er den Brief typischerweise mit einem knappen (von mir im Regest, wie ich zugebe, nur bedingt zutreffend so bezeichneten) „Prooimion“ einleitet: Diese Zeilen bilden eher eine Art philophronetischen Vorspann, welcher der eigentlichen, vom Adressaten erbetenen Rechtsauskunft höflicherweise vorangestellt ist26 und die erwähnte Wertschätzung des Chomatenos für den Adressaten nun genauer zum Ausdruckt bringt (242, Z. 4-243, Z. 12). Ansonsten gebraucht er wieder (dreimal) die übliche indirekte, abstrakte Anrede ἡ σὴ ἱερότης (deine Heiligkeit), daneben aber auch einmal (243, Z. 43) die indirekte, abstrakte Anrede ἡ σὴ τελειότης (deine Vollkommenheit),27 mit der (wie auch mit der direkten Anrede sy im Schlussgruß) Chomatenos nochmals dem Adressaten zu signalisieren scheint, dass er ihn besonders schätzt.28 Ähnlich verhält es sich mit dem Brief Nr. 75 an einen als panhierotate archiereu,29 aber doch auch als Amtsbruder und Konzelebrant titulierten, namentlich nicht genannten Bf. von Anaktoropolis.30 Denn auch dieser Brief weist nach der Anrede einen für den Adressaten durchaus schmeichelhaft formulierten Vorspann-Abschnitt (255, Z. 4-256, Z. 12) auf. Darin (255, Z. 5), wie auch noch an drei weiteren Stellen im Kontext, wird der Adressat jedoch wieder mit der üblichen indirekten, abstrakten Anrede he se hierotes angeredet, am Ende auch zweimal direkt mit dem Personalpronomen sy.31 Vermutlich stand dieser Adressat bei aller Sympathie, die Chomatenos für ihn hegte, insgesamt doch ferner als der Bischof von Arta aus Nr. 70. Folgt man der obigen Auflistung, so wäre am Ende dieses Abschnitts zu den Bischöfen auch auf Nr. 6 einzugehen. Inzwischen sind mir aber Zweifel an der Gewissheit gekommen, dass sich dieser Brief überhaupt an einen Bischof gerichtet hat: Anhaltspunkte (doch keine Beweise) dafür, dass es sich bei dem Adressaten trotz der Anrede (s. Initia) en Kyrio agapete adelphe (geliebter Bruder in Gott, 42, Z. 2) vielleicht doch eher um einen weltlichen32 als um einen geistlichen Adressaten oder Amtsbruder des Chomatenos handeln könnte, ist zum einen das Fehlen jeglichen 26 Zu ähnlich angelegten, aber emphatischeren Vorspann-Partien vgl. Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 482 f. 27 Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 29, 167 und 336. 28 Chomatenos gebraucht diese Anrede sonst nur noch für Patriarch Germanos II., s. Nr. 114, Dem. Chom., 371, Z. 10 f., 17 (hier in der Variante ἡ ὑμῶν τελειότης), 20 f. u. 33. Dies in Ergänzung zu Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 487. 29 Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 310 (zum Adjektiv panhierotatos), die Verbindung mit archiereus in der vokativischen Anrede ist aber hierin nicht verzeichnet, doch war archiereus zu Zeiten des Chomatenos längst ein gebräuchliches Synonym für episkopos/Bischof. 30 Vgl. auch Preiser-Kapeller, Der Episkopat (wie Anm. 23) 359. 31 Vgl. oben Anm. 18. 32 Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 99 f. zeigt (im zeitlichen Rahmen der Arbeit), dass Theophylaktos von Ohrid und Michael Choniates die en Kyrio–Formel in der Anrede mit unterschiedlicher Häufigkeit auf weltliche und geistliche Adressaten angewandt haben und sich die en Kyrio agapetos–Formel nur bei Michael Choniates finden (Nr. 85, Z. 2, Nr. 169, Z. 2: Michaelis Choniatae Epistulae, ed. F. Kolovou. CFHB, 41. Berlin/New York 2001, 113 u. 268, dort gebraucht für einen Metropoliten bzw. einen Bischof). Vgl. auch ebd. 215 f. die Belege für adelphos (u.a. im Sinne von Bischof).

234

Günter Prinzing

(freilich [s. Nrn. 107 und 109, die Briefe des Georgios Bardanes] nicht unbedingt nötigen) direkten oder indirekten Hinweises auf Amtsheiligkeit oder auf ein Bistum, zumal sich die erwähnte Grußformel in sehr ähnlicher Form (allerdings erweitert durch einen Würdentitel) auch in der vokativischen Anrede zu Beginn von Nr. 2 (s. Initia) findet (vgl. auch unten). Zum anderen gibt in Nr. 6 m. E. auch der Schlussgruß zu denken, da er sich (so oder etwas erweitert) sonst nur noch in den Nrn. 2 und 7 findet, die sich beide an weltliche Adressaten richten. Was die übrigen Adressaten aus der Geistlichkeit betrifft, so wäre aus „Chomatenos-prosopographischer“ Sicht der vielleicht interessanteste sein Cousin Konstantinos. Er hatte an Chomatenos zwei Anfragen kirchenrechtlicher Art gerichtet, die Chomatenos (in Nr. 115) rein sachbezogen, ohne jede persönliche Bemerkung beantwortete. Man kann dem Brief also nichts Näheres über das Verhältnis der beiden Verwandten zueinander entnehmen, so dass als einziger Anhaltspunkt nur die Anrede (s. Initia) panhypertimotate (oder: panhyperentimotate), peripothete mu exadelphe, kyr Konstantine (äußerst hochgeschätzter/allerverehrtester, überaus ersehnter Cousin, Herr Konstantin, 379, Z. 2) dienen kann: Die Epitheta (panhypertimos,33 panentimotatos34) weisen (nach Grünbart35) jeweils klar auf einen geistlichen Adressaten, während das klassische Anredepitheton peripothetos36 diesbezüglich nicht festgelegt ist. Die oben bei der Anrede in der Klammer angeführte „Variante“ panhyperentimotatos ist an dieser Stelle37 nicht in den Hss. überliefert, könnte aber m. E. (vgl. Dem. Chom., 4 f.*) ursprünglich im Text gestanden haben: Die Richtigkeit dieser Lesart vorausgesetzt, wäre anzunehmen, dass Konstantin ein kirchlicher Archont war, aber kein Bischof oder Metropolit. Wenden wir uns bei den verbleibenden Adressaten dieser Gruppe zunächst dem „Weltklerus“ zu, so ist der anonyme Exarch38 aus Nr. 4, der in dem Brief (s. Initia) als theosebestate exarche (gottesfürchtigster Exarch, 38, Z. 6-7)39 — wohl mit dem Weihegrad eines Priesters — nur einleitend (direkt), sonst aber nirgends mehr angesprochen wird, nicht näher bestimmbar. Ähnlich verhält es sich mit dem Siegelbrief (Sigillion) für den anonymen, gerade 33 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 85, 121, 192 und 311, aber ohne Beleg für den Superlativ. 34 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 50, 85, 112, 176 und 310. 35 Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 112 und 121. 36 Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 117 und 316. 37 Dem. Chom., 379, Z.2. 38 Zur Funktion und Stellung der kirchlichen Exarchen (zumeist vom Patriarchen delegierte Priester für besondere Aufgaben, vgl. neben H.-G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich. München 1959, 116 f. (und passim), A. K(azhdan)/A.P(apadakis), Exarch, in: ODB 767 und V. Leontaritou, Εκκλησιαστικά αξιώματα και υπηρεσίες στην πρώιμη και μέση Βυζαντινή περίοδο. Athen 1996, 226-235. Ob es sich hier nun um einen Exarchen des Patriarchen aus Nikaia oder eher einen Exarchen der Ohrider Kirche handelt (was angesichts der Ohrider „Quasi-Patriarchalität“ unter Chomatenos gut denkbar ist), muss offen bleiben. 39 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6), 177 und 272 f. (zu theosebestatos: doch hier ohne Beleg für die Verbindung mit dem Funktionstitel exarchos. Chomatenos verwendet theosebestatos sonst für Priester (bzw. Deutereuontes), vgl. Dem. Chom., Index verborum ad res Byzantinas spectantium, s.v.

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos

235

erst mit seinem Amt bekleideten Protopresbyteros [= protopapas/archipresbyteros] (Erst-/Erzpriester/Oberpriester)40 von Prilapos /Prilep (im Bistum Pelagonia), Nr. 149. Sein Adressat, der in diesem Brief über seine Stellung bzw. Pflichten instruiert wird, wird eingangs (in der hier überlieferten Form des Sigillions) wegen des „vorgeschalteten“ Prooimions überhaupt nicht, sondern zunächst direkt (432, Z. 7) mit dem Personalpronomen sy angesprochen, gleich darauf als theosebestate hiereu, und im weiteren Kontext nochmals mehrfach mit sy (432, Z. 10, 12; 433, Z. 29 und 30.— Nota bene: mit sy sind hier wie im folgenden immer auch die flektierten Formen se/su/soi mit eingeschlossen). Am Ende dieses Schreibens wendet sich Chomatenos dann noch in direkter, vokativischer Anrede im Nominativ, mit den Worten: ὦ οἱ λοιποὶ ἱεροὶ τοῦ Πριλάπου ποιμένες καὶ τῇ ἡμῶν μετριότητι συμποιμένες (o , die übrigen heiligen Hirten von Prilapos und Mithirten meiner Bescheidenheit, 433, Z. 31)41 an all die Priester, die dem neuen Protopapas unterstehen und ihm Gehorsam schulden. Daher ist dieser Siegelbrief mehr als nur ein ad personam gerichtetes Instruktions-Schreiben an den neuen Protopapas: Zu diesem Brief, der inhaltlich übrigens mit Nr. 148, einem Entalma (Weisung) an die Priester des Bistums Pelagonia (zu dem Prilapos gehörte), eng zusammenhängt,42 gibt es m.W. bislang keine uns überlieferte Parallele. Nun zu den Briefen an monastische Adressaten: In Nr. 147, einem Brief der eben erwähnten Kategorie Entalma,43 gerichtet an den offenbar von Chomatenos neu eingesetzten (anonymen) Abt des Demetrios-Klosters von Glabenitza, wird der Adressat gleich eingangs (wie auch noch öfter: 428, Z. 2; 429, Z. 33 und 39) direkt mit dem Personalpronomen sy angeredet, bei 429,39 aber zusätzlich mit dem Titel: τὸν καθηγούμενον (den Abt). Kurz darauf, noch im selben Satz, aber auch später noch zweimal (428, Z. 4; 429, Z. 21-22), gebraucht Chomatenos die gegenüber Mönchen und Äbten nicht unübliche indirekte, abstrakte Anrede he se timiotes. Wir waren ihr auch schon in Teil A, bei den Nrn. 28 und 86, die den Priestermönchen Chariton bzw. Sabbas/Sava (von Serbien) galten, begegnet.44 Doch gegen Ende des Schreibens richtet sich Chomatenos nochmals direkt an den Abt, indem er ihn nach dem Personalpronomen sy auch mit einer anschließenden appositionellen Wendung im Nominativ (für den Vokativ) anspricht: Σὺ μὲν ὁ τιμιώτατος καθηγούμενος ... (Du aber, hochgeehrter Abt, 429, Z.39), wobei er ihn mit einem traditionell auch gern für Mönche verwendeten Epitheton bedenkt.45 40 Zum Amt vgl. Beck, Kirche (wie Anm. 35) 83, 100 und 115 und Leontaritou, Εκκλησιαστικά αξιώματα (wie Anm. 38) 483-496, bes. 489 (mit Hinweis und Bezug auf den Chomatenos-Brief). Zum Sigillion: Dem. Chom., 272* (mit weiteren Nachweisen). 41 Zur Anrede mit dem Partikel ὦ vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 61 f. 42 Dem. Chom., 263f.* und 271* (hier zur Kategorie der Entalmata). Vgl. aber M. Angold, Church and Society in Byzantium under the Comneni, 1081-1261. Cambridge 1995, 249, der hier auf beide Schreiben zwar eingeht, aber ihren inneren Zusammenhang übersehen hat. 43 Vgl. zur Kategorie der Entalmata Dem. Chom., 271* (mit weiteren Hinweisen). 44 Vgl. Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 485 f., mit Hinweis auf Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 165 f., 184, 339 f. und 374 zu der erwähnten abstrakten Anredeform. 45 Zur nominativisch (für Vokativ) formulierten Anrede vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 61 f. Zu timiotatos für Mönche oder Äbte s. ebd. 158, 169, 276 und 340 f.

236

Günter Prinzing

Schließlich sind in dieser Gruppe der an monastische Adressaten gerichteten Briefe die an die (Priester-)Mönche Sophronios und Nephon Gerbenites gerichteten Bußbescheide Nr. 88 und Nr. 119 zu behandeln:46 Beide Mönche waren zuvor vor dem Erzbischof erschienen, hatten reuevoll mehr oder weniger starke Vergehen bekannt (Sophronios: Diebstahl und Meineid, Nephon: Ehebruch, Unzucht, zuletzt Mord) und erhielten nun wunschengemäß darüber Bescheid, ob und wie sie ihr Seelenheil wiedererlangen könnten. Beide werden eingangs direkt vokativisch angesprochen, doch auf unterschiedliche Weise (s. Initia): Ersterer mit den Worten o hieromonache Sophronie (o Priestermönch Sophronios, 304, Z. 2), letzterer mit monache Nephon Gerbenita (Mönch Nephon Gerbenites, oder: Mönch Nephon, Grebenite [= aus Grebenon], 384, Z. 2).47 Ein ehrendes Epitheton, sonst bei Mönchen durchaus üblich,48 erhält verständlicherweise keiner der beiden Delinquenten. Der Unterschied in der Anrede (hieromonache/monache) erklärt sich daraus, dass Nephon wegen der von ihm begangenen schweren Verfehlungen schon von Chomatenos allein (ohne Mitwirkung seiner Synode) durch den vorliegenden Brief den Bescheid erhielt, dass er u.a. lebenslang seines Priestertums enthoben sei (386, Z. 55 f., vgl. auch Z. 58: Ausschluss vom Bema). Im Fall des Sophronios jedoch muss (was noch nicht geschah) auch die Synode an der Entscheidung mitwirken, ob Sophronios wieder als Priester tätig werden darf: Er ist demnach nur vorläufig vom Dienst suspendiert, aber noch nicht endgültig seines Weihegrades enthoben, so dass Chomatenos ihm auch noch nicht die Anrede als Priestermönch verweigert. Ansonsten werden beide Mönche in den Briefen wiederholt mit dem Personalpronomen sy angeredet (304, Z. 22, 26, 27-29; 386, Z. 66, 67, 71, 74, 75). Bei der Untersuchung der Briefe an weltliche Adressaten, der wir uns nun zuwenden, sei mit den Schreiben an Herrscher begonnen, und zwar zunächst mit den an Theodoros Dukas gerichteten PD-Nrn. 11 und 110, die beide aus der „vorkaiserlichen Zeit“ stammen (im Fall der PD ist damit der Zeitraum 1216 bis ca. Ende 1224 gemeint). In Nr. 11 spricht Chomatenos den Herrscher anfangs (57, Z.4), wie auch im Kontext noch mehrmals (57, Z. 14, 22, 16, 17, 20, 22, 31, 35) mit dem Personalpronomen sy an und gleich anschließend in direkter, vokativischer Anrede (s. Initia) als krataiotate kai theokybernete Komnene (gewaltigster und von Gott gelenkter Komnene, 57, Z.4-5). Die Anrede ist in dieser Form bzw. Kombination bei Grünbart nicht belegt, sondern nur mit einzelnen Elementen wie krataiotatos und theokybernetos, wobei diese in den entsprechenden Belegen jedoch stets auf den Kaiser bezogen sind,49 was aber bei den Belegen für die Anrede Komnenos nicht zutrifft.50 Außerdem wird der 46 Zu Nr. 28 an den Priestermönch Chariton vgl. Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 482485. 47 Der Zuname(?) Gerbenites weist auf Nephons Herkunft aus dem Ohrider Suffragan-Bistum Grebenon, vgl. Snegarov, Istorija I (wie Anm. 15) 244, vgl. zu ihm Dem.Chom., 30*. 48 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 374 und Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 485 zu Nr. 28. 49 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 140, 270 (theokybernetos), 287 u. 370 (krataiotatos). 50 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 49, 67, 202 und 286: Aber die dort (außer in 202) registrierte Anrede kratiste Komnene aus Apokaukos-Briefen, ed. H. Bee-Sepherle, Aus dem

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos

237

Herrscher hier auch mit der indirekten, abstrakten Anrede angesprochen, und zwar in dreierlei Form: τὸ σὸν ἐν ἡμῖν κράτος (deine Macht bei uns: 58, Z. 38-39), τὸ ἔνθεον κράτος σου (deine göttliche Macht: 58, Z. 40), τὸ σὸν θεοκυβέρνητον κράτος (deine von Gott gelenkte Macht: 59, Z. 83).51 Auch wenn die Titulatur des Herrschers hier erkennen lässt, dass Theodoros Dukas (noch) nicht offiziell als Kaiser galt,52 so besitzt er doch, wie die von Chomatenos verwendeten Attribute bzw. Epitheta zeigen, für den Erzbischof bereits eine quasi-kaiserliche Aura: Nur graduell unterscheidet sich seine Anrede von der, wie sie für einen offiziell amtierenden Kaiser üblich war. In Nr. 110 ist der Befund ähnlich: Der Brief beginnt mit der direkten Anrede (s. Initia) hagie mu authenta, kratiste kai theokybernete Komnene (mein heiliger Herr, mächtigster und von Gott gelenkter Komnene: 362, Z. 3), die mit dem Gebrauch des KomnenenNamens ebenfalls andeutet, dass Theodoros Dukas (Komnenos) damals weder offiziell den Kaisertitel führte, noch als ausgerufener Kaiser angesehen wurde.53 Im weiteren Kontext verwendet Chomatenos auch die direkte Anrede κυριέ μου (mein Herr, 364, Z. 31) sowie sehr oft das Personalpronomen sy (363, Z. 20; 364, Z. 26, 33, 36, 55; 366, Z. 107, 114, 117, 119, 120, 126), dann aber auch die abstrakten, indirekten Anreden to kratos su bzw. to son kratos (deine Macht, 363, Z. 3-4; 366, Z. 105) und (mit Nachkorrektur des Textes) ἡ σύνεσις (deine Einsicht, 364, Z. 39).54 Wie sieht aber die Anrede desselben Herrschers in Brief Nr. 26 aus, welcher aus der „kaiserlichen“ (Amts-)Zeit des Theodoros Dukas (Ende 1224-1230) stammt?55 Bei der Eröffnung des Briefes kombiniert Chomatenos (s. Initia), der hier gleichsam als Bittsteller in eigener Sache schreibt, in einer stilistisch-rhetorisch „überladen“ wirkenden Sequenz56 die indirekte, abstrakte (hier unterstrichene) mit der direkten

51 52

53

54 55 56

Nachlass von N. A. Bees: Unedierte Schriftstücke aus der Kanzlei des Johannes Apokaukos […], BNJ 21 (1971-74/1976), Nr. 31= S. 90, Z. 2 (= ed. A. Papadopoulos-Kerameus, Noctes Petropolitanae. St. Petersburg 1913 [ND Leipzig 1976, 259 Nr. 5), bezieht sich entgegen Grünbart 49 und 67 auf Theodoros Dukas (so auch Grünbart 286 korrekt), nicht aber auf dessen Bruder Konstantinos Dukas, auch Lampropulos, Ιωάννης Απόκαυκος (wie Anm. 21) 138 und 176 (zu Nr. 8). Vg. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 288 f. Vgl. Dem.Chom., 222* und ergänzend A. Stavridou-Zafraka, The Political Ideology of the State of Epiros, in: A. Laiou (ed.), Urbs Capta. The Fourth Crusade and its Consequences. La IVe Croisade et ses conséquences. Paris 2005, 311-323, hier 317 (mit Bezug auch auf Nr. 110, s. Anm. 39, doch mit unvollständigem Incipit). Grünbart, Formen (wie oben Anm. 6), 235 führt eine fast gleichlautende (nur in sich umgestellte) Titulatur aus den Apokaukos-Briefen (ed. Bee-Sepherle, wie Anm. 50, Nr. 44 = 101, Z. 1) an, ohne die Bezugsperson anzugeben: Theodoros Dukas, vgl. auch Bee-Sepherles Kommentar, 197. Da auch alle sonstigen bei Grünbart (s. oben Anm. 50) angeführten Anrede-Belege mit dem (hier quasi als Funktionstitel des Herrschers dienenden) Namen Komnenos sich nicht auf einen Kaiser beziehen, stützt auch dieser Befund zusätzlich die vorkaiserliche Datierung des Briefes Nr. 110. In Z. 39 lies τὴν σύνεσιν statt τὴν σύνεσιν. Die Ergänzung ist naheliegend und m.E. zwingend, da das Possessivpronomen sicherlich wegen Homoioteleuton ausgefallen ist. Vgl. zu der Anrede he se synesis Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 326. Vgl. zur „kaiserlichen Zeit“ Dem.Chom., 79* (mit weiteren Nachweisen), und zur Datierung von Nr. 26 ebd., 93*. Vgl. z.B. auch das Incipit von Nr. 117 oder das Incipit des 1217 an Kaiser Theodoros I. Laskaris

238

Günter Prinzing

Anrede Tolmeros ho euchetes tes krataias kai hagias basileias su anaphero, despota mu hagie (Als Fürbitter deiner mächtigen und heiligen Majestät erdreiste ich mich, mein heiliger Herr, trage heran,100, Z.5-6). Während sich für die indirekt-abstrakte Formel krataia kai hagia basileia su in ihrer Gesamtheit kein Beleg bei Grünbart findet,57 ist die Wendung he hagia basileia su daraus seit langem geläufig gewesen,58 und letzteres gilt auch für die hier gewählte direkte Anrede des Kaisers.59 Außerdem enthält der Kontext des Briefes noch die abstrakten, indirekten Anreden ἡ ἁγία βασιλεία σου (deine heilige Majestät, 100, Z. 11),60 und ἡ βασιλεία σου (deine Majestät, 106, Z. 225)61 sowie die direkte Anrede κράτιστε αὐτοκράτορ (mächtigster Kaiser/Selbstherrscher, 101,Z. 25).62 Die Verwendung aller drei Termini basileia, despotes und autokrator in Kombination mit entsprechenden, die Amtsheiligkeit und Macht betonenden Epitheta lassen keinen Zweifel aufkommen, dass es sich bei dem Adressaten nun um den offiziell amtierenden Kaiser Theodoros Dukas handelt. Auch an den Nachfolger des Theodoros Dukas in der Herrschaft über das epirotische Gebiet, seinen Bruder Manuel Dukas (1230–ca. 1237), der von Theodoros 1227 zum Despotes ernannt worden war und seit ca. 1235 als (ungekrönter) Kaiser regierte,63 hatte Chomatenos geschrieben, wenn auch nur ein einziges Mal: Es handelt sich um den Brief Nr. 117, mit dem Chomatenos sicherstellen will, dass Manuel und seine Hofjuristen seine Position in einem umstrittenen Erbschaftsfall (vgl. Nrn. 38 und 151) gebührend berücksichtigen. Manuel wird in dem nicht sehr langen Brief dreimal angeredet, davon zweimal direkt: eingangs (s. Initia) mit der oben schon (bei Anm. 59) angeführten Wendung despota mu hagie sowie am Schluss (382, Z.40) mit der Wendung σὺ δέ, κράτιστε δέσποτά μου (du aber, mein mächtigster Herr),64 schließlich aber auch zweimal mit der bereits (bei Anm. 59) behandelten abstrakten Anrede he hagia basileia su (382, Z. 30, 40).65 Aus den hier gewählten ganz konven-

57

58 59 60 61 62 63 64 65

gerichteten Briefes Nr. 179 des Michael Choniates: Τολμηρῶς ἀναφέρω, δέσποτα κύριέ μου καὶ βασιλεῦ, ed. Kolovou (wie Anm. 32) 284, 2. Hingewiesen sei hier aber auf die nahe Parallele der obigen Formel in der Ekthesis Nea, dem singulären Formelbuch des Patriarchats für kirchliche Kanzleien aus dem 14. Jh. In ihr heißt es, Metropoliten, die einem gekrönten Kaiser schreiben, sollen ihn wie folgt anreden: Τολμῶν ὁ δοῦλος καὶ εὐχέτης τῆς κραταιᾶς καὶ ἁγίας βασιλείας σου, δέσποτα μου ἅγιε, ἀναφέρω, s. J. Darrouzès, Ekthésis Néa. Manuel des pittakia du XIVe siècle. REB 27 (1969) 5-127, hier 55, Z. 14-16. Vor dem Hintergrund dieses späten Belegs wird klar, dass sich Chomatenos anscheinend (auch) in diesem Fall bereits weitgehend fest ausgebildeter Formulierungen der ihm aus seiner früheren Tätigkeit her vertrauten Patriarchatskanzlei bedient haben dürfte. Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 209 und 240. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 142 f. und 249. Die Formel despota mu hagie wird gern für Kaiser oder Patriarchen gebraucht, jedoch nicht exklusiv, s. dort auch 146 f. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 141 und 240. Grünbart, Formen (wie Anm. 6)141 und 239. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 238. Dem. Chom., 234* (mit Lit.) sowie A. Stavridou-Zafraka, The Empire of Thessalonike (1224-1242). Political Ideology and Reality. Byzantiaka 19 (1999) 211-222. Vgl. auch unten Anm. 65. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 142 (zu despotes) und 252; zu sy vgl. auch die oben erwähnten Stellen. Erneut sei hier die Ekthesis Nea zitiert, die den Metropoliten, die einem ungekrönten Herrscher

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos

239

tionellen Anredeformeln ablesen zu wollen, dass Chomatenos diesem Herrscher eher reserviert gegenüberstand, ginge sicher zu weit, da diese Formeln letztlich neutral sind. Chomatenos bezeugte ihm auf jeden Fall den nötigen Respekt, aber auch nicht mehr: es fehlt jede Emphase. Zuletzt ist in dieser Gruppe der an Herrscher gerichteten Briefe das Responsum Nr. 13 zu behandeln, abgesandt wohl bald nach 1217: Sein Adressat ist diesmal kein byzantinischer Herrscher, sondern König Stefan I. (der Erstgekrönte) von Serbien (1217-1227), an den Chomatenos auch schon bald nach seiner Amtsübernahme geschrieben hatte (Nr. 10), als Stefan noch Großžupan Serbiens (1196-1217) war.66 Die den Brief einleitende, direkte Anrede in Nr. 13 (s. Initia) mit dem Wortlaut De­ spota mu hypselotate rex Serbias, en Kyrio agapeton hemon teknon (Mein erhabenster Herr, König von Serbien, unser in Gott geliebtes Kind, 61, Z. 4-5) reflektiert bei der Titulatur im „politischen“ Abschnitt der Inscriptio deutlich die (im Vergleich zu Nr. 10) erhöhte Stellung Stefans I.: Parallelen für diese neue Anrede sind, abgesehen von Einzelelementen, wie den Termini despotes und rex oder dem Epitheton hypselotatos,67 aus der Zeit vor 1204 aber m.W. nicht überliefert, während die Anrede im zweiten, dem „geistlichen“ Abschnitt, praktisch unverändert geblieben ist. Ansonsten findet sich in dem Brief noch neben der ebenfalls direkten Anrede sy (61, Z.12) auch häufig die indirekte, abstrakte Anrede he basileia su (61, Z. 5, 9, 17, 19; 62, Z. 32, 62; 63, Z. 85, 94), von der oben schon bei Nr. 26 — aber im Hinblick auf den Kaiser — die Rede war (bei Anm. 61). Doch nun zur nächsten Adressaten-Gruppe aus dem weltlichen Bereich, den Amtsträgern. Wie oben schon gezeigt, besteht sie aus nur vier Briefen, von denen der Adressat des aus der dem Zeitraum ca. 1225-1230 datierenden Responsums Nr. 16 ein Solitär ist, weil die übrigen drei Briefe der Gruppe (Nrn: 2, 29, 30), die gleich behandelt werden, alle an Ioannes Plytos gerichtet sind. Betrachten wir also zunächst Nr. 16, so zeigt sich, dass die Anrede des anonymen Adressaten (s. Initia) mit den Worten Panhyperendoxe antiprosope kai authenta mu (überaus gepriesener Stellvertreter und mein Herr, 67, Z. 3) wohl keine (oder kaum eine) Parallele hat.68 schreiben wollen, folgende Formulierung vorschreiben oder anraten: Τολμηρῶς ἀναφέρω τῆ κραταιᾶ καὶ ἁγία βασιλεία σου, δέσποτά μου ἅγιε … – Vgl. Darrouzès, Ekthésis Néa (wie Anm. 57) 55, Z. 19-20. Wieder ist es frappant, wie sehr diese Formulierung derjenigen des Incipits der Nr. 117 nahekommt, die gleiche Schlussfolgerung wie in Anm. 57 drängt sich auch hier auf. 66 Vgl. Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 483 f. und 488 f. 67 Vgl. für despotes und hypselotatos Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 142 f., 146, 277 und 347. Bezüglich der Permanenz des Epithetons für den serbischen Herrscher sei wieder auf das kirchliche Formelbuch hingewiesen: Darrouzès, Ekthésis Néa (wie Anm. 57) 60, Z. 31, aber z.B. auch auf das Incipit der Inscriptio im Antwortschreiben des Patriarchen Esaias an König Levond (Leon) IV. von Armenien (April 1330/April 1331): Das Register des Patriarchats von Konstantinopel. 1.Teil, Edition und Übersetzung der Urkunden aus den Jahren 1315-1331, hrsg. von H. Hunger/ O. Kresten, unter Mitarbeit von C. Cupane u. a. CFHB 19/1. Wien 1981, 599-604, hier 600: Ὑψηλότατε ρὴξ Κιλικίας καὶ Ἰσαυρίας [...]. – Der Gebrauch des rex-Titels für Könige aus den byzantinischen Nachbarstaaten war bei den Byzantinern bekanntlich seit langem in Gebrauch, was etwa die Werke Konstantins VII. De administrando imperio oder De cerimoniis belegen. 68 Weder im Repertorium Grünbarts noch an anderer Stelle konnte ich eine solche Parallele

240

Günter Prinzing

Wenn es auch nicht gelingt, die Anonymität des Adressaten zweifelsfrei zu lüften, so ergibt sich doch aus dem Sachverhalt ziemlich deutlich, dass dieser Stellvertreter (oder besser: Statthalter) ein hoher Beamter und zugleich Vertrauter des Kaisers Theodoros Dukas gewesen sein muss.69 Außer mit der zitierten Anrede wird er im Brief auch direkt mit dem Pronomen sy angesprochen (69, Z. 66), doch mehrfach auch mit indirekten, abstrakten Anreden, wie ἡ σὴ μεγαλοπρέπεια (deine Großartigkeit/Prächtigkeit/Magnifizenz, 67, Z. 3 f.; 68, Z. 11, 26 f.; 69, Z. 64 f.), — traditionell wurde dies Anrede überwiegend für (hohe) Beamte, Verwandte des Kaisers, und ausländische Herrscher gebraucht70— oder auch ἡ σὴ μεγαλειότης (deine Hoheit, 68, Z.9), eine häufiger für weltliche als für geistliche (doch hohe) Adressaten verwendete, traditionelle Anrede.71 Bei den übrigen drei Briefen mit Adressaten, die zur Gruppe der Amtsträger zählen, wird der Adressat Ioannes Plytos in Nr. 2 und 29 ausdrücklich genannt, für Nr. 30 ließ er sich erschließen. Im frühesten Brief dieser Reihe (2) wird Plytos anfangs (s. Initia) in direkter vokativischer Anrede von Chomatenos als pansebastos sebastos kai en Kyrio egapemenos moi kallistos adelphos, kyr Ioannes Plytos (hochehrwürdiger Sebastos und von mir in Gott geliebter bester Bruder, Herr Ioannes Plytos, 26, Z.46) bezeichnet. Der hier verwendete Würdentitel Sebastos,72 in Verbindung mit den Anreden „bester Bruder“73 und kyr/Herr74 (und der unten angeführten abstrakten Anrede), lässt erkennen, dass es sich bei dem Adressaten um einen hohen Beamten der Provinzialverwaltung handelt, doch bleibt hier unklar, welche genaue Dienststel-

entdecken. Vgl. aber den Beleg für antiprosopos im LBG. 69 Vgl. Dem . Chom., 75*-80*, und dort 77* (Anm. 19): Mein dortiger Versuch, den Adressaten mit dem (aus der Korrespondenz des Johannes Apokaukos sowie einer Notiz im Cod. Cromwell 11) bekannten Mönch Klemes Monomachos zu identifizieren, ist, wie zuzugeben ist, prosopographisch problematisch und insofern zweifelhaft. Unstrittig aber ist, dass Klemes Monomachos (von 1225 zumindest bis 1227) als in Arta residierender „Kurator“ wohl so etwas wie die besagte Stellvertreter-Funktion offiziell ausgeübt hat. Sofern man also eine Identifikation des Adressaten mit Klemes als nicht hinreichend bewiesen ausschließt und annimmt, dass im Zeitraum 1227 bis 1230 eine andere Person als Klemes Monomachos den Posten innehatte, dann ließe sich diese Person durchaus mit einer gewissen Wahrscheinlichkeit mit dem anonymen Adressaten aus Nr. 16 identifizieren. In Ergänzung zu der in Dem. Chom., 77* genannten Literatur vgl. auch zu Klemes Monomachos Lampropulos, Ιωάννης Απόκαυκος (wie Anm. 21) 78, 149 f., 238, 246. 70 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 44, 178, 300 f. (dort ist megaloprepeia unzutreffend mit „Edelmut“ übersetzt). 71 Vgl. ebd., 173f. und 298f. Bei Chomatenos wird der Terminus zumeist auf den Erzbischof von Ohrid (also Chomatenos), aber auch auf einen Despotes (Chamaretos: Nr. 22. 16) und den Kaiser bezogen (s. Dem. Chom., Index, 503, s.v., wo aber die Stellen aus den Nrn. 16.11 und 22.126 irrtümlich auf den Ohrider Erzbischof bezogen wurden). 72 Vgl. zu ihm A.K(azhdan), in: ODB 3 1862 f., und Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 49,178 und 321. Der Würdentitel ist in der Regel mit dem pansebastos-Epitheton verbunden, vgl. zu ihm speziell ebd., 310 f. 73 Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 54, 69, 123 f., 127 f., 174 und 218 (hier nur wenige Belege für die Anrede kallistos adelphos, stets für geistliche Adressaten gebraucht, vgl. aber 69). 74 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 69, 289 f.

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos

241

lung Plytos besaß und wo er amtierte (Dyrrachion?).75 Weitere direkte Anreden sind dann sy (26, Z. 10; 33, Z. 240, 246) und pansebastos (33, Z. 238). Daneben findet sich aber auch die für (hohe) weltliche Würdenträger bzw. Amtsinhaber oft verwendete indirekte, abstrakte Anrede ἡ σὴ χρηστότης (deine Güte, 26, Z. 6).76 In Nr. 29, einem der raren Bittbriefe aus den PD, werden die aus Nr. 2 bekannten Anreden des Plytos teils beibehalten, teils variiert, wie sich eingangs aus dem Wortlaut (s. Initia) der direkten Anrede Pansebaste sebaste, en Kyrio agapeton hemin teknon, kyr Ioanne Plyte ergibt. Beibehalten wurden die „weltlichen“ Elemente pansebaste sebaste, kyr Ioanne Plyte, während die geistlichen Elemente der Anrede (abgesehen von en Kyrio) variiert oder geändert wurden in agapeton hemin teknon (von uns geliebtes Kind, 112, Z. 9):77 Das weist auf eine gesteigerte Wertschätzung des Chomatenos für Plytos hin, der nunmehr, wie aus dem Schreiben hervorgeht, Dux des (wichtigen) Themas Berroia geworden ist.78 Außerdem findet sich im Kontext erneut mehrfach die direkte Anrede sy (112, Z. 22, 25; 113, Z.48; 117, Z. 163, 165), aber auch die abstrakte Anrede he se chrestotes (113, Z. 29 f.; 116, Z. 159). Hinzu kommen aber noch die indirekten, abstrakten Anreden ἡ σὴ ἐξουσία (deine Autorität/Macht, 113, Z. 28)79 und ἡ αὐθεντία σου (deine Gebieterschaft 115, Z. 115, 123).80 Im Gegensatz zu den Nrn. 2 und 29 vermutlich in der „kaiserlichen“ Zeit (12251230) verfasst, richtet sich Nr. 30 (s. Initia) an einen anonymen Adressaten, der nur als ho panhypersebastos (im Nominativ für Vokativ) angeredet wird, sich aber nahezu zweifelsfrei mit Plytos identifizieren lässt: Im Reich von Epeiros war er wohl der einzige (uns bekannte) Träger des hohen (von Kaiser Alexios I. Komnenos geschaffenen) Würdentitels Panhypersebastos und hatte ihn vermutlich im Zuge seines Überwechselns in die Zentralverwaltung erhalten, in der er zumindest zeitweilig das Amt des Mesazon ausübte.81 Weitere Anreden für Plytos in Nr. 30 sind das direkte sy (118, Z. 44) und die indirekte, abstrakte Anrede ἡ σὴ σύνεσις (deine Verständigkeit, 117, Z. 7; 118, Z. 43 f.).82 Zum Schluss ist nun noch auf die beiden Briefe einzugehen, deren Adressaten sich keiner bestimmten (Berufs-)Gruppe zuordnen lassen: In Nr. 7 spricht Chomatenos eingangs den Adressaten seines Responsums direkt mit folgenden Worten 75 Vgl. G. Prinzing, Studien zur Provinz- und Zentralverwaltung im Machtbereich der epirotischen Herrscher Michael I. und Theodoros Dukas (Teil II), Epeirotika Chronika 25 (1985) 37-112, hier 57, ergänzend auch K. Pitsakis, Questions „albanaises“ de droit matrimonial dans les sources juridiques byzantins, in: Οι Αλβανοί στο Μεσαίωνα/The Medieval Albanians. Athen 1988, 177-194, hier 192. 76 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 44, 355 (he se chrestotes: ausschließlich Belege für weltliche Personen). 77 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 55, 124, 160, 163, 328-335. 78 Prinzing, Studien II (wie Anm. 75) 57 f. 79 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 151 und 261. 80 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 173, 202 und 237. 81 Vgl. Prinzing, Studien II (wie Anm. 75), 98 f. (mit Anm. 254, auch zum Titel selbst) und Dem. Chom., 97* (mit weiteren Nachweisen). Grünbart, Formen (wie Anm. 6), enthält keinen Beleg für den Titel in der Anrede. 82 Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 326 (bei ihm synesis = Einsicht).

242

Günter Prinzing

(s. Initia) an: Megalepiphanestate, en Kyrio egapemene moi kyr Himerie Teichomere (angesehenster, in Gott von mir geliebter Herr Himerios Teichomeres, 45, Z. 2). Das besonders ab dem 12. Jh. vielbenutzte Epitheton megalepiphanestatos,83 in Kombination mit der Anrede Kyr, weist auf einen weltlichen Herrn, den man zwar mit B. Ferjančić84 zur lokalen Aristokratie rechnen darf, über den wir aber sonst (außer den dürren familiären Angaben, die uns der Brief vermittelt) nichts Näheres wissen. In Nr. 18, dem einzigen Brief85 an seinen Bruder Stephanos (man kennt nur diesen Bruder des Chomatenos)86, gebraucht Chomatenos (s. Initia) gleich eingangs die direkte vokativische Anrede Megalodoxotate, peripothete moi autadelphe, kyr Stephane (höchst ruhmvoller, von mir sehr ersehnter Bruder, Herr Stephanos 71, Z. 3-4).87 Die gebrauchten Epitheta, besonders megalodoxotatos, lassen in Kombination mit der Anrede Kyr, keinen Zweifel daran aufkommen, dass Stephanos eine hohe weltliche Position innehatte, ohne dass diese sich näher bestimmen ließe. Dieser Brief gehört übrigens, wie schon in Teil A begründet und dargelegt,88 zusammen mit den oben behandelten Nrn. 2, 7, 11, 13, 16, 26, 29, 30, 70, 75, 87, 110, 117 und 149 zu denjenigen adressierten Briefen, die ursprünglich mit der kompletten Intitulatio des Chomatenos und folglich auch einer kompletten Inscriptio versehen gewesen sein dürften.

83 Vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 105 f., 113, 175, 202, 299, 384. 84 B. Ferjančić, Plemstvo u epirskoj država prve polovine XIII veka/La noblesse d’Épire de la première moitié du XIII-ème siècle (1204-1261), in: Glas 343 de l’Académie Serbe des Sciences et des Arts. Classe des Sciences historiques, No. 5. Belgrad 1986, 131-178, hier 174. 85 Briefe an leibliche Verwandte sind bei den Byzantinern eher selten, vgl. Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 128. 86 Vgl. Dem. Chom. S. 4* 87 Vgl. zu den Epitheta Grünbart, Formen (wie Anm. 6) 106, 111, 150, 152, 177, 200, 202, 299 (megalodoxotatos) und 117, 218, 316 (zu peripothetos). 88 Prinzing, Zu den Schreiben (wie Anm. 1) 489.

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos

243

Anhang Τabelle 2: Die Initia der Chomatenos-Briefe in den PD In der Tabelle sind (im wiedergegebenen Ausschnitt) die Elemente der direkten oder indirekten Anrede fettgedruckt bzw. unterstrichen.89 PD Nr.

Initia der persönlich adressierten Schreiben des Demetrios Chomatenos — (nach diesem Zeichen wird auch das Initium des „eigentlichen“ Kontextes angeführt, falls das Initium einer Inscriptio mit der vollen Intitulatio des Autors (bzw. des Adressaten samt der des Autors) vorangeht (wie in den Nrn. 10, 28, 77, 86, 111, 112) oder ein Prooimion (wie in Nr. 149).

2

Οὔκουν ῥᾴδιος οὐδὲ εὐχερὴς ὁ λόγος τῆς ἀποκρίσεως, πανσέβαστε σεβαστὲ καὶ ἐν Κυρίῳ ἠγαπημένε μοι ἀδελφέ

3

Πρώην μὲν περὶ τοῦ ϑεσπεσίου Κροῶν ἀκοὴν εἴχομεν εἰσβάλλουσαν ἐν ἡμῖν

4

Θεοσεβέστατε ἔξαρχε, ἐδήλωσας ἡμῖν περί τινων ὑποϑέσεων

6

Ἐγνώρισας ἡμῖν, ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὲ ἀδελφέ

7

Μεγαλεπιφανέστατε, ἐν Κυρίῳ ἠγαπημένε μοι κῦρ Ἱμέριε Τειχομηρέ, τὴν γραφήν σου ἐδεξάμην

8

Ἔγωγε τὸν παρὰ τῷ Σταγειρίτῃ ϑρασύδειλον ἀεὶ φέρων εἰς νοῦν καὶ φιλονεικῶν ἀκριβώσασϑαι τοῦτον

10

Τῷ πανευγενεστάτῳ μεγάλῳ ζουπάνῳ πάσης Σερβίας καὶ Διοκλείας, ἐν Κυρίῳ ἀγαπητῷ ἡμῖν τέκνῳ, κυρῷ Στεφάνῳ τῷ Νεεμάνῃ — Ὡς λίαν εὐσεβές τι καὶ ἐπαινετὸν ἡ σὴ πεποίηκεν εὐγένεια ἐξέτασιν ποιησαμένη

11

Ἐγώ σε καὶ ὡς ῥομφαίαν τοὺ Δυνατοῦ ϑεωρῶ, κραταιότατε καὶ ϑεοκυβέρνητε Κο­ μνηνέ,

12

Ἱερώτατε ἐπίσκοπε Πελαγονίας, ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὲ ἡμῖν ἀδελφὲ καὶ συλλειτουργέ, ἀνηνέχϑη

13

Δέσποτά μου ὑψηλότατε ῥὴξ Σερβίας, ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὸν ἡμῶν τέκνον, ἐπαινῶ τῆς βασιλείας σου

14

Χρόνιος ἡμῖν ὁ καλὸς ἥκει Στρουμίτζης, τά γε δι’ ἐγγραμμάτου προρρήσεως, τά γε δι’ αὐτοψίας

15

Ἱερώτατε ἐπίσκοπε Σερβίων, ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὲ ἡμῖν ἀδελφὲ καὶ συλλειτουργέ, ὁ Σερβιώτης Βασίλειος

16

Πανυπερένδοξε ἀντιπρόσωπε καὶ αὐϑέντα μου, γραφὴν τῆς σῆς μεγαλοπρεπείας ἐδε­ ξάμεϑα

17

Ἱερώτατε Πελαγονίας ἀρχιερεῦ, ἐν Κυρίῳ ἡμῖν ἀγαπητὲ ἀδελφὲ καὶ συλλειτουρ­γέ, γράμμα διεπέμψω

18

Μεγαλοδοξότατε, περιπόϑητέ μοι αὐτάδελφε, κῦρ Στέφανε, ἠρώτησας ἡμᾶς διὰ γράμ­ ματός σου

89 Vgl. zur Differenzierung der Anrede Grünbart (wie Anm. 6) 40 f.

244

Günter Prinzing

26

Τολμηρῶς ὁ εὐχέτης τῆς κραταιᾶς καὶ ἁγίας βασιλείας σου ἀναφέρω, δέσποτά μου ἅγιε, ἐξ ἀναφορᾶς

27

Ἀνήνεγκας τῇ ἡμῶν μετριότητι, ἱερώτατε ἐπίσκοπε Ἰωαννίνων, ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὲ ἡμῖν ἀδελφὲ καὶ συλλειτουργέ

28

Δημήτριος ἐλέῳ Θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος τῆς Πρώτης Ἰουστινιανῆς καὶ πάσης Βουλγαρίας τῷ τιμιωτάτῳ ἱερομονάχῳ κυρῷ Χαρίτωνι — Ἀνήνεγκας τῇ ἡμῶν μετριότητι, ὡς ὁ κατὰ πνεῦμά σοι παῖς

29

Πανσέβαστε σεβαστέ, ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὸν ἡμῖν τέκνον, κῦρ Ἰωάννη Πλυτέ, ὁ τὴν ἐπιτροπὴν τῶν τοῦ κοινοῦ

30

Ἠρώτησας, ὁ πανυπερσέβαστος, εἰ ἔξεστι γυναικὶ δύο ἄνδρας ἀποβαλομένῃ, δηλονότι πρῶτον καὶ δεύτερον

69

Ἀνήνεγκας ἡμῖν, ἱερώτατε ἐπίσκοπε Σερβίων, ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὲ ἡμῖν ἀδελφὲ καὶ συλλειτουργέ, ὡς ἐπώλησέ τις

70

Χάριν ὁμολογοῦμεν τῷ Κυρίῳ, πανίερε ἀδελφέ, τῷ τὴν παροῦσαν ἡμῖν προθεμένῳ ὑπόϑεσιν

75

Πανιερώτατε ἀρχιερεῦ Ἀνακτοροπόλεως, ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὲ ἡμῖν ἀδελφὲ καὶ συλ­ λειτουργέ, ἔγνωμεν ἄρτι

76

Ἱερώτατε ἐπίσκοπε Σκοπίων, ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὲ ἡμῖν ἀδελφὲ καὶ συλλειτουργέ, ὁ παρὼν ἱερεὺς

77

Δημήτριος, ἐλέῳ Θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος τῆς Πρώτης Ἰουστινιανῆς καὶ πάσης Βουλγαρίας, τῷ ἱερωτάτῳ ἐπισκόπῳ Σερβίων — Ἀνήνεγκας διὰ γράμματός σου τῇ ἡμῶν μετριότητι

86

Δημήτριος, ἐλέῳ Θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος τῆς Πρώτης Ἰουστινιανῆς καὶ πάσης Βουλγαρίας, καὶ ἡ τῶν ἀρχιερέων — Ἐκ πολλοῦ μὲν εἶχεν ἡμᾶς ἡ ἀκοὴ περὶ τῆς σῆς τιμιότητος

87

Ἱερώτατε ἐπίσκοπε Ἰωαννίνων, ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὲ ἡμῖν ἀδελφὲ καὶ συλλειτουργέ, ἀνήνεγκας

88

Ἐπειδή, ὦ ἱερομόναχε Σωφρόνιε, ἐξ ἀβουλίας ἐνέπεσες εἰς πταίσματα δύο

107

Πολλοῖς ὀνόμασι περιβαλεῖν ἡμῖν ἐξεγένετο τὸ σὸν ἡδύτατον καὶ σοφώτατον γράμμα δεξαμένοις, κύδιστόν μοι κάρα καὶ ποθεινότατον

108

Θεοφιλέστατε ἐπὶ τῶν γονάτων τῆς ἁγιωτάτης ἐπισκοπῆς Βερροίας καὶ ἐν Κυρίῳ ἐκϑύμως ἠγαπημένε μοι δέσποτα καὶ αδελφέ

109

Ἠϑέλησας μαϑεῖν παρ’ ἡμῶν, ὦ φίλων ἄριστε καὶ ϑαυμασιώτατέ μοι, κῦρ Γεώργιε, τί δήποτε βούλεται

110

Ἅγιέ μου αὐϑέντα, κράτιστε καὶ ϑεοκυβέρνητε Κομνηνέ, καὶ πρὸ τοῦ δέξασϑαί με τὸ προσκυνητόν μοι γράμμα

111

Δημήτριος, ἐλέῳ Θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος Πρώτης Ἰουστινιανῆς καὶ πάσης Βουλγαρίας, τῷ ἐν Κυρίῳ ἀγαπητῷ ἡμῖν τέκνῳ — Ἀνήνεγκας τῇ ἡμῶν μετριότητι διὰ τοῦ ἐλλογιμωτάτου καὶ ἀγαπητοῦ ἐν Κυρίῳ υἱοῦ

Nochmals zu den adressierten Briefen des Demetrios Chomatenos

245

112

Τῷ παναγιωτάτῳ δεσπότῃ καὶ πνευματικῷ κυρίῳ μου καὶ πατρί, τῷ ϑεοτιμήτῳ Κων­ σταντινουπόλεως Νέας Ῥώμης καὶ οἰκουμενικῷ πατριάρχῃ — Εὐλόγητος ὁ Θεὸς ὁ δοὺς ἡμῖν ἄρτι διὰ γράμματος προσκυνῆσαι τὸ μεγαλεῖον τῆς σῆς ἁγιότητος

114

Ἔδει μὲν ἡμᾶς, ὦ ϑεία καὶ ἱερὰ κεφαλή, μὴ ἀντιφϑέγξασϑαι πρὸς τὰ ἔναγχος γραφέντα ἡμῖν παρὰ τοῦ μεγαλείου τῆς σῆς ἀγιότητος

115

Πανυπερτιμότατε, περιπόϑητέ μου ἐξάδελφε, κῦρ Κωνσταντῖνε, ἀνήνεγκας ἡμῖν, ὡς ἀνὴρ τίς

117

Τολμηρῶς ἀναφέρω, δέσποτά μου ἅγιε· ἐπὶ τῶν ἡμερῶν προβεβασιλευκό­τος αὐταδέλφου τῆς βασιλείας σου

119

Προσῆλϑες ἡμῖν, μοναχὲ Νήφων Γερβενίτα, καὶ μετὰ δακρύων τὰ σὰ ἐξήγγειλας πα­ ραπτώματα

147

Ἐπειδή σε ἡ τοῦ Θεοῦ χάρις διὰ τῆς ἡμετέρας χειρὸς καϑηγούμενον προεβάλετο

149

Ὁ πρωτοπρεσβύτερος, εἴτουν πρωτοπαπάς, οὐδὲν ἄλλο ἢ παντὸς ἔργου ἀγαϑοῦ καὶ τῆς κατὰ τὴν ἱερωσύνην — Δεῖ σε τοίνυν, θεοσέβαστε ἱερεῦ, ἐπειδή

Eine Satire als Inschrift am Torbogen? Der Misopogon: ein angebliches ‚Edikt‘ Kaiser Julians Diether Roderich Reinsch / Berlin Der in diesem Band Geehrte ist ein Mann mit Sinn für die Realien des Lebens, gerade auch für diejenigen einer ferneren Vergangenheit. Ihm ist daher diese längst vergangene ‚Realie‘ gewidmet. Der Misopogon, die sarkastische literarische Reaktion Kaiser Julians auf das feindselige Verhalten der Einwohner von Antiocheia im Winter 362/63,1 ist in der Forschung unter verschiedenen Gattungsbezeichnungen diskutiert worden,2 eine Diskussion, die hier nicht wieder aufgenommen werden soll. Für unseren Zweck mag die Bezeichnung „Satire“ genügen, die ja keine bestimmte literarische Form voraussetzt. Es soll vielmehr die Bezeichnung der Funktion dieser Schrift einer kritischen Betrachtung unterzogen werden, welche ihr fälschlicherweise zugewiesen worden ist, da man sie, meiner Meinung nach zu Unrecht, mit einer Mitteilung in der Chronik des Ioannes Malalas in Zusammenhang gebracht hat. Vergegenwärtigen wir uns kurz die historische Situation, in welcher Julian den Misopogon verfasst hat. Zur Vorbereitung seines Feldzugs gegen die Perser war Julian im Juli 362 nach Antiocheia gekommen und hatte bis zum Februar des darauffolgenden Jahres zu gründlicher Vorbereitung der militärischen Operationen seinen Hof hierher verlagert. Der Misopogon ist in der zweiten Hälfte des Januar 363 hier entstanden, wie aus der Wendung zu erschließen ist, die der Autor dem fiktiven Dialogpartner in den Mund legt, die Antiochener ertrügen nun schon im laufenden 1

2

Benutzte Texte: Chr. Lacombrade, L’Empereur Julien, Œuvres complètes, tome II-2e partie. Discours de Julien Empereur, Les Césars – Sur Hélios-Roi – Le Misopogon. Texte établi et traduit. Paris 1964. – C. Prato/D. Micalella, Giuliano imperatore: Misopogon. Edizione critica, traduzione e commento. Testi e commenti, 5. Rom 1979. – F. L. Müller, Die beiden Satiren des Kaisers Julianus Apostata (Symposion oder Caesares und Antiochikos oder Misopogon), griechisch und deutsch mit Einleitung, Anmerkungen und Index. Palingenesia, 66. Stuttgart 1998. Am eingehendsten von A. Marcone, Un panegirico rovesciato: Pluralità di modelli e contaminazione letteraria nel «Misopogon» giulianeo, Revue des Études Augustiniennes 30 (1984) 226-239. Marcone spricht mit Recht von einer Kontamination literarischer Genera; er benennt insbesondere die kynisch-stoische Diatribe und das Städtelob (ins Negative gewendet). – H.-U. Wiemer, Ein Kaiser verspottet sich selbst: Literarische Form und historische Bedeutung von Kaiser Julians „Misopogon“, in: P. Kneissl/V. Losemann (Hrsg.), Imperium Romanum. Studien zu Geschichte und Rezeption. Festschrift für Karl Christ zum 75. Geburtstag. Stuttgart 1998, 733-755. Wiemer sieht in der Schrift einen künstlerisch nicht eingelösten „Satireplan“.

248

Diether Roderich Reinsch

siebenten Monat3 sein unangenehmes Wesen. Da oft nicht beachtet wird, dass das Griechische in solchen Fällen inklusive zählt, findet man als Entstehungszeit bisweilen auch die zweite Hälfte Februar angegeben.4 Das ist auch aus praktischen Gründen unwahrscheinlich, so kurz vor dem Aufbruch der Armee am 5. März 363, und es passt außerdem viel besser, wenn man mit Maud Gleason annimmt, dass Julians Schrift im Zusammenhang mit frivolen Angriffen auf ihn im Rahmen der Jahres-Kalenden zu sehen ist, an denen Spott rituell üblich war und daher mit besonderer Intensität vorgetragen werden konnte.5 Die von Julian mehrfach erwähnten Spott-Anapäste6 würden sehr gut in diesen Rahmen passen. Sie richteten sich vor allem gegen seine äußere Erscheinung, den Bart, die wilde Frisur, die im Vergleich zu den effeminierten Antiochenern ungepflegten und dazu noch mit Tintenflecken verunzierten Hände. Dahinter lag die Unvereinbarkeit der gesamten Lebensweisen: Julian verabscheute öffentliche Lustbarkeiten und Wagenrennen, die ganze auf Lebensgenuss und Vergnügungen ausgerichtete Art der Antiochener. Er hatte den alten Götterglauben wieder restauriert und konkret die Gebeine des verehrten Stadtheiligen Babylas aus dem Martyrium in der Nähe des Apollontempels auf einen normalen Friedhof bringen lassen. Es erregte Anstoß, dass der Kaiser sich höchstpersönlich um Rechtsprechung kümmerte und, statt an den Festivitäten der Stadt teilzunehmen, den Vorsitz bei den Verhandlungen des Kaisergerichts führte. Und schließlich das Wichtigste, er hatte das Versorgungsproblem der Stadt nicht lösen können, das der Demos bei seiner Ankunft im Hippodrom der Stadt mit den Worten artikuliert hatte πάντα γέμει, πάντα πολλοῦ („alles ist in Hülle und Fülle vorhanden, aber alles ist teuer“). Die Maßnahmen, die er ergriffen hatte, unter anderem der Erlass einer Höchstpreisverordnung und die Anlieferung von importiertem Getreide, hatten nur dazu geführt, dass die Reichen und Mächtigen ihm grollten, weil er versucht hatte, ihre Ausbeutungshortungen zu erschweren, und das Volk war wütend, weil es nicht ausreichend Mittel hatte, die künstlich verteuerten Lebensmittel zu kaufen, die durch den militärischen Zuzug noch knapper geworden waren. Das waren ernsthafte Konfliktpunkte, welche sich im persönlichen Spott der gegen den Kaiser gerichteten Anapäste zum literarischen Angriff auf seine Person verdichteten. In dieser Situation schickte der Kaiser nicht die Polizei und seine Geheimagenten, sondern reagierte wie einst Julius Caesar mit seinen Anticatones in literarischer Form, indem er das Genos des Städtelobs in seiner negativen Umkehrung benutzte, 3 4

5 6

344a3 μῆνα ἕβδομον τουτονί. So z.B. G. Downey, A History of Antioch in Syria from Seleucus to the Arab Conquest. Princeton 1961, 393 Anm. 86 „… he had been in Antioch for seven months when he wrote the Misopogon. Since he had arrived on 18 July …, the satire was written between 18 February and 5 March, when the emperor left the city“. Vgl. M. W. Gleason, Festive Satire: Julian’s Misopogon and the New Year at Antioch. Journal of Roman Studies 76 (1986) 106-119. 344a6-b1 διὰ τῆς ἡμῶν αὐτῶν εὐτραπελίας … βάλλοντές σε τοῖς σκώμμασιν ὥσπερ τοξεύμασι. 345d6-7 τοῖς ὑπ᾽ εὐνοίας ἐμμελέστερόν σε νουθετοῦσιν ἐν τοῖς ἀναπαίστοις. 364c1-2 τῶν βλασφημιῶν, ἃς ἰδίᾳ τε καὶ δημοσίᾳ κατεχέατέ μου παίζοντες ἐν τοῖς ἀναπαίστοις. 366c1-4 διὰ τῶν ἀναπαίστων ἡμᾶς, ὥσπερ οἱ κωμῳδοὶ τὸν Ἡρακλέα καὶ τὸν Διόνυσον ἕλκουσι καὶ περιφέρουσιν, οὕτω δὲ καὶ ὑμεῖς ἐν ταῖς ἀγοραῖς ἐπιτρίβετε λοιδοροῦντες.

Eine Satire am Torbogen? Der Misopogon

249

als Städte-Tadel in zweifacher Form. Zum einen mit Ironie, indem er in witziger Selbstanklage den Vorwürfen der Antiochener Recht gab, ja diese sogar noch steigerte, und zum anderen mit direkter Invektive vor allem im zweiten Teil des Logos, in die er aber immer wieder ironische Passagen einflicht, welche sich auf seine Person beziehen, sein angeblich bäurisches Aussehen und seinen angeblich barbarischen Geschmack, der zu Recht von den so wunderbar effeminierten, feinen, genusssüchtigen und christlichen Antiochenern verabscheut werde. Das Ganze ist garniert mit einem Feuerwerk von gelehrten Anspielungen und Zitaten, vorzüglich aus Homer und Hesiod, aber auch Anakreon, Alkaios und Archilochos werden bemüht, der Text ist durch eingestreute Anekdoten belebt, auch mit einer Ekphrasis des winterlichen Paris, und ist aufgelockert durch die Einwürfe eines fiktiven Gesprächspartners, welcher die Positionen der Antiochener vertritt. Dieses anspruchvolle literarische Werk nun hat man mit folgender Passage bei Ioannes Malalas7 in Zusammenhang gebracht: καὶ ἀγανακτήσας κατὰ Ἀντιοχέων ἠπείλει αὐτοῖς λέγων ὑποστρέφειν καὶ τιμωρεῖσθαι αὐτούς, ὡς μὴ ἔχοντας κληδόνα, εἰπὼν περὶ τῶν αὐτῶν Ἀντιοχέων λόγον, διαβάλλων αὐτοὺς ὡς τυράννους. καὶ προέθηκε τὸν κατ᾽ αὐτῶν ῥηθέντα παρ᾽ αὐτοῦ λόγον ἔξω τοῦ παλατίου τῆς αὐτῆς πόλεως εἰς τὸ λεγόμενον Τετράπυλον τῶν Ἐλεφάντων πλησίον τῆς Ῥηγίας. Danach hat Julian in einem Logos den Antiochenern gedroht, er werde sehr wohl zurückkommen und sie bestrafen, da sie die Gabe der Prophezeihung eben nicht besäßen,8 und er habe sie als Rebellen beschuldigt. Diesen Logos habe er außerhalb des Palastes in dieser Stadt am sogenannten Tetrapylon der Elefanten an der via Regia publiziert.9 Spätestens seit Edward Gibbon10 ist die Verbindung zwischen dem Misopogon und diesen Notizen bei Malalas in der Forschung fest etabliert.11 Robert Browning sah in dem angeblichen Publikationsort ein besonders eindrucksvolles Beispiel für die Beziehung des Kaisers zur Öffentlichkeit,12 und in der neueren Forschung hat es sich eingebürgert, die Schrift Julians auch als Edikt zu bezeichnen. 7 8

XIII 19 (251,24-30 Thurn). Die (angeblichen) Prophezeihungen besagten, Julian werde von seinem Perserfeldzug nicht zurückkommen. 9 Zum Tetrapylon der Elefanten und der via Regia (einer Kolonnade, die auf den Palasteingang hinführte) siehe Downey (wie Anm. 4) 393-394 mit Anm. 88 und 89 sowie 645-646 mit Anm. 17 und 18. 10 The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. London 1776-1788, hier zitiert nach der Ausgabe London 1802, vol. IV, 150: „This Imperial reply was publicly exposed before the gates of the palace“. 11 Aus neuerer Zeit siehe z.B. H.-U. Wiemer, Libanios und Julian. Studien zum Verhältnis von Rhetorik und Politik im vierten Jahrhundert n. Chr. München 1995, 189 „… Text, der vor dem Palast öffentlich ausgehängt war“; 197 „… «Misopogon», den er nahe des Kaiserpalastes öffentlich aushängen ließ“. – A. Lippold, Art. Iulianus I (Kaiser), in: RAC, Bd. 19. Stuttgart 2001, 442-483, dort 458 „… als I(ulianus) die … Schrift Anfang 363 an einem Tor des Palastes anschlagen ließ“. – Kl. Rosen, Julian. Kaiser, Gott und Christenhasser. Stuttgart 2006, 343 „Julian ließ die Schrift … an den Wänden des «Vierertors der Elefanten» auf der Orontesinsel angeschlagen, nicht weit vom Kaiserpalast und vom Circus“. 12 R. Browning, The Emperor Julian. London 1975, 158: „he … posted up a copy of it at the Elephant Arch just outside the palace, for all to read and copy. It is an extraordinary exercise

250

Diether Roderich Reinsch

Ernsthaft ins Spiel gebracht hat die Bezeichnung ‚Edikt‘ für den Misopogon Maud Gleason.13 Gleason sieht den Misopogon in der Tradition angeblich ähnlicher kaiserlicher Edikte aus julisch-claudischer Zeit, obwohl es sich auch dort nicht um Edikte im formalen Sinn gehandelt hat. Ihr ist dieser Unterschied auch durchaus bewusst, wenn sie ausführt, dass der Misopogon im Unterschied zu einem normalen Edikt eben nicht mit λέγει („er sagt“) oder einem entsprechenden Äquivalent beginnt, dass der Kaiser hier in der ersten und nicht in der dritten Person von sich spricht und dass die Schrift mit der sarkastischen Parodie auf die Schlussformel kaiserlicher Briefe, nicht etwa kaiserlicher Edikte, endet. Von anderen, z.B. Wiemer und Bringmann, ist die Bezeichnung des Misopogon als ‚Edikt‘ aufgegriffen und weiterverwendet worden.14 Einige Forscher15 haben die Schwierigkeit gesehen, die darin liegt, dass es sich beim Misopogon um einen Text handelt, der in der Budé-Ausgabe16 immerhin mehr als 50 Druckseiten einnimmt. Wie ist das mit der Nachricht bei Malalas von der „Ausstellung“ (προέθηκε) eines Logos am Elefantentor zu vereinbaren?17 Eine kaiserliche Verlautbarung konnte natürlich nicht einfach, wie man bisweilen lesen kann, „ausgehängt“ werden.18 Wie sollte man sich das vorstellen? Auf welchem Material sollte der Text denn geschrieben sein? Auf Papyrus? Auf Pergament? Für ein kaiserliches Edikt aber kam nur ein Material in Frage: Stein. Wir müssten also annehmen, dass dieses „Strafedikt“ in einer riesigen Steininschrift am Elefantentor ausgestellt worden wäre. Die Nachricht des Malalas als solche anzuzweifeln, wie es Paschoud mit Hinweis auf den zeitlichen Abstand getan hat,19 besteht indes kein Grund, denn Malalas, der selbst aus Antiocheia stammte, verfügte für diesen Abschnitt seiner Chronik, z.B.

13 14

15 16 17

18 19

in public relations“. Siehe z.B. auch Micalella (wie Anm. 1) 12*-13* „Giuliano vuole curarne la diffusione in modo singulare, facendo affigere lo scritto alle porte del palazzo imperiale, in modo che tutti i passanti possano leggerlo; questa forma di pubblico intervento intende costituire il giusto contraccambio per gli Antiocheni“. Gleason (wie Anm. 5). Wiemer (wie Anm. 2) 755: „Der Philosoph wollte mit einer ausgefeilten Satire ein literarisches Kabinettstück abliefern, der Kaiser durch ein Strafedikt unbotmäßige Untertanen züchtigen“.– K. Bringmann, Kaiser Julian. Darmstadt 2004, 153 „Er verspottete sich selbst, um auf diese verdrehte Weise in einer Vermischung von philosophischer Satire und kaiserlichem Strafedikt mit denen abzurechnen, die ihn verspotteten“. 160 „Er gab in einem Edikt bekannt, das er nach der Rückkehr vom Perserfeldzug seine Residenz nach Tarsos in Kilikien verlegen werde“. 167 „Julian … ließ das Werk vor seiner Abreise vor dem Kaiserpalast auf der Orontesinsel anschlagen, wo sonst Edikte und offizielle Verlautbarungen hingen“. F. Paschoud, rez. Prato/Micalella (wie Anm. 1). Latomus 43 (1984) 672.– Wiemer (vgl. Anm. 2) 752. Vgl. oben Anm. 1. Downey (wie Anm. 4) 393-394, Anm. 88 hat an die offizielle Auslage einer Kopie der Schrift gedacht: „In this instance “publication” (Malalas writes προέθηκε) presumably means that a copy was officially displayed at the Tetrapylon in such a way that anyone who whished could read it aloud to the bystanders“. z.B. Wiemer (wie Anm. 11). Vgl. oben Anm. 15: „cette information est tardive“. Müller (wie Anm. 1) 51 mit Anm. 155a schließt sich Paschoud in diesem Punkt an.

Eine Satire am Torbogen? Der Misopogon

251

auch über den Perserfeldzug, über vorzügliche lokale Quellen und natürlich über Ortskenntnis. Die Lösung des mit der Länge und dem Charakter des Textes einerseits und seinem angeblichen Publikationsort andererseits zusammenhängenden Problems liegt m.E. woanders, nämlich in dem, was Malalas über den dort publizierten Text sagt. Aus dem Wortlaut bei Malalas geht hervor, dass mit diesem Text unmöglich der Misopogon gemeint sein kann. Malalas referiert, Julian habe in dieser Verlautbarung den Antiochenern gedroht, er werde zurückkommen und sie bestrafen (ἠπείλει αὐτοῖς λέγων ὑποστρέφειν καὶ τιμωρεῖσθαι αὐτούς). Davon ist im Misopogon keine Rede, im Gegenteil: Julian schreibt, er wolle diese undankbare Stadt gerade nicht bestrafen, sondern sie verlassen.20 Malalas referiert, Julian habe in seiner Verlautbarung die Antiochener als „Rebellen“ bezeichnet (διαβάλλων αὐτοὺς ὡς τυράννους), ein schwerwiegender, sehr ernster Vorwurf, denn was droht wohl ein Kaiser einer aufständischen Stadt an? Kein Wort davon oder auch nur entfernt Ähnliches im Misopogon. Aus alledem ist nur der Schluss zu ziehen, dass es sich bei dem von Malalas erwähnten Dokument gar nicht um den Misopogon gehandelt haben kann. Bei dem Logos am Elefantentor muss es sich um eine offizielle Reaktion Julians auf die ihm erwiesenen Feindseligkeiten der Antiochener gehandelt haben, die uns im Wortlaut nicht erhalten und deren Tenor nur aus dem Referat bei Malalas zu erschließen ist. Dass es andere, offiziellere Äußerungen Julians in dieser Richtung gegeben hat, bezeugt er uns im Misopogon selbst, indem er einen längeren Abschnitt aus einer Rede zitiert, die er vor der Ratsversammlung der Stadt gehalten und in welcher er sich über die Vernachlässigung der Götter seitens der Stadt beklagt hatte.21 Alle theoretischen Erörterungen über die mit dem Misopogon gegebene besondere Kommunikationsform zwischen Kaiser und Bevölkerung von Antiocheia sind damit hinfällig. Eine solche Kommunikation mittels des Misopogon wäre auch aus einem weiteren Grund kaum vorstellbar: Die Schrift Julians mit ihrer komplizierten Sprache, mit ihren Zitaten und Anspielungen auf Werke der antiken Literatur setzt bei den Lesern hohe und höchste griechische Bildung voraus, die es nur im inneren Zirkel der gelehrten Umgebung Julians gegeben haben kann. Die allgemeine Bevölkerung Antiocheias, die zum allergrößten Teil aus mehr oder weniger hellenisierten Syrern bestand, hatte daran keinen Anteil. Julian hat den Misopogon für seine gebildeten Freunde und für die Nachwelt geschrieben, wenn nicht überhaupt in erster Linie, wie er im Prooimion der Schrift sagt, für die Musen und für sich selbst.22

20 364c4-6 οὐδὲν ὑμᾶς ἐγὼ διὰ τοῦτο πώποτε δεινὸν ἐργάσομαι σφάττων ἢ τύπτων ἢ δέων ἢ ἀποκλείων ἢ κολάζων. 364d1-2 μεταστῆναι τὴν πόλιν ἔγνωκα καὶ ὑποχωρῆσαι. 21 362b8-363c2. 22 338a6-7 ταῖς Μούσαις … καὶ ἐμαυτῷ.

Hekabe in Epiros oder: die Ermordung des Despoten Thomas Angelos (1318) Zur Konzeption einer frühen epirotischen Chronik im Vaticanus Palatinus gr. 124 und der Rolle des Konstantinos Hermoniakos* Mit zwei Tafeln

Peter Schreiner / München Die Geschichte von Epiros nach dem Zerfall des Byzantinischen Reiches 1204 beruht bis in das fünfte Jahrzehnt des 14. Jhd., als mit der Chronik von Arta und Iannina eine annalenartige Chronik einsetzt,1 auf sporadischen Hinweisen überwiegend westlicher Quellen, die nur ganz vereinzelt von griechischen Texten, vor allem kirchengeschichtlicher und kanonistischer Art (Johannes Apokaukos, Demetrios Chomatenos), ergänzt werden.2 Ein bisher unbekannter griechischer historischer Text, der sich auf eine Handschriftenseite beschränkt, bringt nicht nur über ein trauriges politisches Ereignis in der Geschichte des Landes neue Informationen, sondern weist, Jahrzehnte ehe die „Chronik von Jannina“ beginnt, auf eine chronographische Tradition hin.

* Ich danke Erich Lamberz, München, für verschiedene Ratschläge und Anregungen bei den Lesungen des griechischen Textes, und Andreas Kiesewetter für historische Hinweise aus wenig bekanntem oder unediertem Material. 1 Immer noch am leichtesten zugänglich im Bonner Corpus, ed. I. Bekker, Historia politica et patriarchica Constantinopoleos. Epirotica. Bonn 1849, 209-239. Eine für das Erscheinungsjahr kritische Ausgabe (aus der Zusammenschau aller damals bekannten Handschriften) verdanken wir S. Cirac Estopañan, Bizanzio y España. El legado de la basilissa Maria y de los déspotas Thomas y Esaú de Joannina. Bd. 2. Barcelona 1943, 35-53. Dem spanischen Editor war aber der einzige von Kompilationen freie Text in der Handschrift 49 des Christ Church College in Oxford noch nicht bekannt, s. P. Schreiner, Το αρχαιότερο χειρόγραφο του χρονικού των Ιωαννίνων, in: E. Chrysos (Hrsg.), Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για το Δεσποτάτου της Ηπείρου (Άρτα , 27-31 Μαίου 1990). Arta 1992, 47-51. 2 Diese Quellenlage ist deutlich sichtbar in den drei zusammenfassenden Arbeiten zu Epiros in spätbyzantinischer Zeit: P. Soustal/J. Koder, Nikopolis und Kephallenia, ΤΙΒ, 3. Wien 1981, 59-70, D. M. Nicol, The Despotate of Epiros 1267-1479. Cambridge 1984, 9-10, Sp. N. Asonites.Το Νότιο Ιόνιο κατά τον Όψιμο Μεσαίωνα. Κομιτεία Κεφαληνίας, Δουκάτο Λευκάδας, Αιτολοακαρνανία. Athen 2005, sowie jüngst Eu. Synkellou, Ο πόλεμος στον δυτικό ελλαδικό χώρο κατά τον ύστερο μεσαίωνα (13ος-15ος αι.). Athen 2008.

254

Peter Schreiner

Die Handschriftenteile3 Die Handschrift wurde erstmals von Henry Stevenson beschrieben, der auch, wenngleich nahezu unkenntlich, auf die Existenz eines chronographischen Textes hinwies.4 Sie enthält (1) ff. 1-102v die Chronik des Konstantin Manasses,5 (2) ff. (103-104v) drei Briefe6, (3) ff. 105-216 Philippos Monotropos, Dioptra in fünf Büchern, mit der „Klage“ als eigenem ersten Buch,7 (4) ff. 217-231 verschiedene asketische Texte, (5) f. 231 gelehrte Notizen zur griechischen Mythologie, insbesondere zu Personen aus den Phoinissai des Euripides, (6) ff. 231v-232v ein weiteres Teilstück aus der Dioptra des Philippos Monotropos, in dem auch auf die Initiative des Mönches Kallinikos hingewiesen ist (inc. ὑμεῖς δὲ πάντες ἐν Χριστῷ ἀδελφοὶ καὶ πατέρες, des. μὴ δέ γε παίδα [sic] αὐθαδῶς [sic] ὑπὲρ τὰ ἐσκαμμένα), (7) ff. 233-233v Kontonotizen,8 und auf leeren Teilen von f. 233: der Beginn des Pater noster in lateinischer Sprache, sowie (als Schreiberübung ?) die Titelangabe der Manasses-Chronik (τοῦ φιλοσόφου κυροῦ κωνσταντίνου τοῦ μανασῆ σύνοψις χρο‹νική›) (8) ff. 234-236: sie sind (nicht als einzige in dieser Handschrift) falsch eingebunden worden, und tragen noch die arabische Foliierung 1-3, die zeigt, daß sie einst am Anfang einer Handschrift standen, doch nicht vor unserer Manasseshandschrift (sondern wohl überhaupt in einer anderen Handschrift), da diese eine ununterbrochene arabische Zählung trägt. Die drei Folios enthalten, nun in der richtigen Reihung, folgende Texte: (a) f. 1 (= f. 236v, heute Schlußblatt der Handschrift) die epirotische Chronik, (b) f. 1v (= f. 236) eine mythologische Notiz über Niobe (inc. Νιόβη Ταντάλου θυγάτηρ ὑπῆρχεν, des. 3

4 5 6

7 8

Ich untersuchte die Handschrift ein erstes Mal in Zusammenhang mit der Edition von Kontobüchern (P. Schreiner, Texte zur spätbyzantinischen Finanz- und Wirtschaftsgeschichte in Handschriften der Biblioteca Vaticana. Città del Vaticano 1991, 152-156). Eine nochmalige Durchsicht hinsichtlich der hier zu behandelnden Texte erfolgte 1995, als für schwierige Stellen im Chroniktext auch die Quarzlampe benutzt wurde. Verschiedene offene kodikologische Fragen, die sich nun bei der Abfassung dieses Beitrages ergaben, konnten wegen Schließung der Vatikanbibliothek nicht mehr endgültig geklärt werden, doch sind die zentralen historischen Resultate davon wenig berührt. Eine genaue Analyse der von unserem Kopisten/Autor wiedergegebenen Textteile nach den Regeln der Handschriftenkatalogisierung ist an dieser Stelle nicht intendiert. H. Stevenson, Codices manuscripti Palatini graeci Bibliothecae Vaticanae descripti. Rom 1885, 58-59. Er deutet unseren Text folgendermaßen an: ἐν ἔτει ͵ςωκε´ ἱερολογήθη .... ὁ Ἀργυρόπουλος Νικόλαος et alia id genus, f. 236v. O. Lampsidis hat die Handschrift in der Übersicht zu seiner Ausgabe vermerkt, vgl. Constantini Manassis Breviarium Chronicum, rec. O. Lampsidis. CFHB, 35. Athen 1996, XCII. Für die Textkonstitution kommt dieser Handschrift keine Bedeutung zu. Der dritte Brief (hier anonym) stellt die Antwort des Mönches Philippos (Monotropos) an den Mönch Kallinikos dar, in welchem die Abfassung der „Dioptra“ (s. u.) angekündigt wird (der sog. Widmungsbrief), vgl. V. Grumel, Remarques sur la Dioptra de Philippe Le Solitaire. BZ 44 (1951) 198-211. Von Stevenson im Katalog nicht identifiziert; zur literarischen Überlieferungslage siehe den Anm. 6 genannten Aufsatz von Grumel und nun A. Rigo, Mistici bizantini. Turin 2008, XLVIIXLVIII. Ediert, Schreiner Texte (wie Anm. 3) 154. Verschiedene Fragen, die der hier vorliegende Text aufwirft, können an Hand der Ausgabe von Spyridon Lauriotes in der Zeitschrift Ὁ Ἄθως 1 (1919) (264 S.) nicht gelöst werden. Eine kritische Edition fehlt.

Hekabe in Epiros oder: die Ermordung des Despoten Thomas Angelos

255

εἰς λίθον ταύτην μετέβαλεν), Vita des Aristoteles (inc. Ἀριστοτέλης υἱὸς Νικομάχου καὶ Φαιστιάδα, des. τὰ δὲ συγράμματα αὐτοῦ πολλὰ ὑπάρχουσιν), (c) f. 2 (=235v) Inhaltsangabe der Hekabe des Euripides (Titel: Εὐριπίδου, inc. μετὰ τὴν τῆς Ἰλίου πόρθησιν οἱ μὲν Ἕλληνες, des. ἄλλ’ ἀμύνασθαι κατάρξαντα, und eine Liste der handelnden Personen), gefolgt von der Inhaltsangabe des Orest in der Fassung des Grammatikers Aristophanes (inc. Ὀρέστης τὸν φόνον τοῦ πατρὸς μεταπορευόμενος, des. καθαρθέντι δὲ τὸν φόνον Ἄργους ἄρχειν, und eine Liste der handelnden Personen), (d) f. 2v (= 234v), 3v (= 234) Auszüge aus den Prolegomena des Tzetzes zur Ilias, nämlich u.a. f. 2v = 235 Prologomena v. 480-507 und f. 3 = 234v Prologomena v. 1-36 (J. F. Boissonade, Tzetzae Allegoriae Iliadis. Paris 1851), unterbrochen (f. 2v = 235) von einer dreizeiligen Notiz über die Giganten (tit.: περὶ γιγάντων). Am Ende der Auszüge (f. 3v = 234) einige (teilweise schwer lesbare) Sentenzen.9 Sowohl vom Inhalt als auch der Hand des Schreibers her gehört zu diesem Komplex auch das vor den Beginn der Manasses-Chronik gebundene, nur auf dem Recto beschriebene Vorsatzblatt ( f. II in der modernen Numerierung), das drei (Kurz-)Briefe enthält: (a) (satirische) Fabel in Briefform über einen schön singenden Vogel, der in einem Gerichtssaal sein Nest baut, inc. δεῦρο, θαυμασιώτατε διαμυθολογήσομαι μῦθον, (b) Trostbrief an Freunde in Zypern über den Tod eines Bekannten, der ins Heilige Land (Παλαιστίνη) geschickt worden war, inc. πάντες γὰρ οἵ γε τῇ νήσῳ τῇδε ἐνδημοῦντες, (c) Brief über den Tod eines Freundes, inc. λίαν ἡμᾶς ἡ ἀποβίωσις τοῡ μακαρίου ἐλύπωσε (eine Briefformel, ed. V. Weichert, Demetrii et Libanii qui feruntur τύποι ἐπιστολικοί et ἐπστολιμαῖοι χαρακτῆρες. Leipzig 1910, char. 21). Den kodikologischen Kern der (heutigen) Handschrift (Teil A) stellt zweifellos die Manasses-Chronik dar, der die Dioptra (Teil B) hinzugefügt wurde, nachdem beide im Kreis um den Verfasser/Kopisten der (heute) fragmentarischen Texte (Teil C), die oben näher analysiert wurden, Verwendung gefunden hatten. Eine vollständige Klärung der Entstehungsumstände, wie sie die Erforschung der Miszellanhandschriften verlangt,10 ist aber erst möglich, wenn die Handschrift wieder zugänglich ist. Kopist/Verfasser und Datierung Obwohl in unserem Zusammenhang der historische Text auf f. 1v (= 236v) von vorrangigem Interesse ist, war es doch aus zwei Gründen nötig, die übrigen Texte genauer zu analysieren: zum einen haben wir es ab f. 231 (nach dem Ende der asketischen Kleintexte) in Teil C mit ein und demselben Kopisten zu tun (charakteristisch die verschnörkelten, fast durchgängigen Abkürzungen für δέ, καί und - μεν ), zum anderen verraten Vokabular und Ausdrucksweise des historischen Textes, vor allem der Vergleich der Mutter des ermordeten Despoten mit Hekube (deren Schicksal in einer Inhaltsangabe des euripideischen Dramas vom selben Verfasser/Kopisten auf f. 2 = 236 aufgezeichnet ist) einen literarisch gebildeten Autor und Kopisten. 9

Eine Sentenz dieser Art steht auch am oberen Rand von f. 2v (= 235), vor dem Beginn der Allegorien, die wegen eines seltenen Wortes (ἄδορος) hier genannt sein soll (ζωῆς ἀδόρου ἔνδοξον θάνατον προτιμοίσαϚ (sic). 10 Vgl. unten Anm. 20.

256

Peter Schreiner

Leider läßt das kleine Format der Handschrift (170x112 mm) Wasserzeichen nur als undefinierbare Reste erkennen, ausgenommen f. 220, wo ein Beil-Wasserzeichen ähnlich solchen aus den Jahren 1326 und 1336 anzutreffen ist.11 Eine Entstehung der Texte im 4. Jahrzehnt des 14. Jhd. ist also wahrscheinlich, wogegen auch keine paläographischen Argumente sprechen. Der Verfasser/Kopist dieser Texte zeichnet sich vielfach durch bewußt seltene und ausgesuchte Lexik aus, z.B. hapax legomena, die auch der Thesaurus Linguae Graecae nicht nachweist, und durch eine Vertrautheit mit der antiken Mythologie, mit Euripides und Homer.12 Er muß auf jeden Fall Zugang zur klassischen Literatur gehabt haben. Dies führt zur Frage, wo diese Teile der Handschrift abgefaßt worden sein könnten, die, Duktus und Tintenfarbe entsprechend, ohne große Unterbrechungen geschrieben wurden. Obgleich, wie zu zeigen ist, der historische Text ganz auf lokalen Informationen beruht, könnten die Bildung des Verfassers und die Kenntnis klassisch-profaner Literatur, aus der er ganz offensichtlich geschöpft hat, zunächst auch gegen eine Abfassung in Epiros (Arta, Jannina) sprechen, zumal die Schrift keine epirotischen Elemente aufweist.13 Bis jetzt bekannte Handschriften, die in Epiros geschrieben oder dort aufbewahrt wurden, sind fast ausschließlich theologischen Charakters.14 Es lassen sich bisher nur sehr verstreute und dünne Hinweise auf Ausbildungsmöglichkeiten und profanintellektuelle Aktivitäten in Epiros nachweisen. Im beginnenden 13. Jhd. gab es mit Demetrios Chomatenos, Johannes Apokaukos und Georgios Bardanes (Kerkyra) noch eine gebildete Schicht, die ihre Wurzeln allerdings im 12. Jhd. hatte.15 Ende 13. und Anfang 14. Jhd. wissen wir kaum etwas über selbständige literarische Tätigkeit.16 Die einzige auch literarische namentlich bekannte Persönlichkeit, Michael Zorianos, der unter Despot Thomas (der uns im nächsten Abschnitt beschäftigen wird) hohe Hofämter inne hatte, hat auch Verse hinterlassen, doch zeigt seine Schrift (Oxford,

11 V. A. Mošin/S. M. Traljić, Filigranes des XIIIe et XIVe siècle. Zagreb 1957, Nr. 4644 und 4654. 12 Die Texte verdienten es, ediert und besonders lexikalisch untersucht zu werden, doch übersteigt dies die Möglichkeiten und die zentrale Fragestellung dieses Beitrags. 13 D. R. Reinsch, Bemerkungen zu epirotischen Handschriften, in: G. Cavallo/G. De Gregorio/ M. Maniaci (eds.), Scritture, libri e testi nelle aree provinciali di Bisanzio. Spoleto 1991, 79-97; Ders., Ηπειρωτικά χειρόγραφα. Μερικές παρατηρήσεις καὶ σκέψεις , in: Chrysos, Πρακτικά (wie Anm. 1) 545-551 und A. Cataldi Palau, Manoscritti epiroti a Londra. Codices Manuscripti 20/21 (1997) 3-59. 14 Unter den bei Reinsch und Cataldi Palau genannten Handschriften ist nur eine profanen Inhalts (Oxford, Magdalen College, gr. 9, die Epitome logike des Nikephoros Blemmydes). L. Politis, Παλαιογραφικὰ ἀπὸ τὴν Ἤπειρο. Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Ἀριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης 12 (1973) 329-407 geht auf heute in epirotischen Bibliotheken befindliche Handschriften ein, die nicht notwendig auf eine Entstehung in dieser Region schließen lassen. Es finden sich aber (aus byzantinischer Epoche) dort keine profanen Handschriften. 15 Reinsch (wie Anm. 13) 82-83; G. Prinzing (Hrsg.), Demetrii Chomateni ponemata diaphora. CFHB, 38. Berlin/New York 2002. 16 D. M. Nicol, The Despotate of Epiros 1267-1479. A contribution to the history of Greece in the middle ages. Cambridge 1984, 247.

Hekabe in Epiros oder: die Ermordung des Despoten Thomas Angelos

257

Barocc. 29) keine Ähnlichkeit mit der unserer Texte.17 Die exakten Informationen, die der Autor/Kopist der Chronik über Vorgänge in Epiros besaß, machen aber eine Verbindung mit dieser Region zwingend notwendig. Im Puzzlespiel um die Provenienz dieser Handschriftenteile dürfen die späten Kontonotizen (1438) auf f. 133v-133 (sic) nicht ganz außer Acht bleiben: Sie weisen (ebenso wie das lateinische Vaterunser auf demselben Folio) ganz auf lateinischen, (besonders) venezianischen Einflußbereich hin, der ebenfalls wiederum auf Epiros schließen läßt. Entscheidend für die Zuweisung der gesamten Handschrift nach Epiros sind aber die Auszüge aus den Ilias-Prolegomena des Johannes Tzetzes in Verbindung mit den mythologischen Passagen sowie der Manasseschronik im Hauptteil der Handschrift. Zwischen 1323 und 1337 — also jenen Jahren, die auch von den Wasserzeichen her für die Abfassung der Texte in Teil C sprechen — hat Konstantinos Hermoniakos für den Despoten Johannes II. eine Ilias verfaßt,18 in der er, wie Elisabeth Jeffreys gezeigt hat, wesentliche Teile aus den Prolegomena des Tzetzes und der Manasses-Chronik in kompilatorischer Weise verwendete.19 Die mythologischen Texte und die Exzerpte aus Tzetzes, die oben (soweit identifizierbar) genannt sind, waren ganz offensichtlich Material zur Vorbereitung bei der Abfassung der „Ilias“. Es läßt sich derzeit nicht klären, ob diese Texte (Teil C der Handschrift) ein Autograph des Hermoniakos darstellen oder Abschriften sind, die ihm aus seinem literarischen Umkreis vorbereitet wurden. Da aber die Chroniknotizen wegen ihrer Koherenz und vor allem der Verwendung des Hekabe-Motivs wohl dem „Meister“ selbst zuzuschreiben sind, spricht eine große Wahrscheinlichkeit für ein Autograph. Vielleicht war Hermoniakos, trotz des kompilativen Charakters der „Ilias“ , doch kein so mediokrer Literat, wie ihn die Forschung (allein auf Grund des Hauptwerkes) beurteilt. Doch genauere Aussagen wird erst eine Analyse und Identifizierung aller Texte der Handschrift erlauben. Immerhin scheinen diese Aufzeichnungen dafür zu sprechen, dass Epiros nicht ganz jene literarische Wüste war als die sie bisher (mangels ausreichender Zeugnisse) betrachtet wurde. Elemente einer griechischen Chronik Die griechische Chronik, die heute das letzte Folio der Handschrift ausmacht, stand 17 Erster ausführlicher Hinweis auf seine Person bei Sp. Lampros, Πρόχειρον σημείωμα περὶ Μιχαὴλ Ζωριάνου. Parnassos 7 (1903) 216-221, und ergänzend Ders, Σύμμικτα, Neos Helle­ nomnemon 3 (1906) 474-476. Vgl. auch E. Gamillscheg/D. Harlfinger, Repertorium der griechischen Kopisten 800-1600. 1. Teil: Handschriften aus Bibliotheken Großbritanniens. Bd. 1. Wien 1981, Nr. 280, mit Abb. der bereits bei Lampros veröffentlichten Handschriftenseite. Siehe auch E. TRAPP u.a. (Hrsg.), Prosopographisches Lexikon der Paläologenzeit. Fasz. 3. Wien 1978, Nr. 6666. Weitere Tafeln und Beschreibung der von ihm kopierten Evangelienhandschrift bei I. Hutter, Corpus der byzantinischen Miniaturenhandschriften I. Oxford. Bodleian Library. Bd. 1. Stuttgart 1977, 56-59 und Tafeln 207-221. 18 E. Legrand, La guerre de Troie. Bibliothèque Grecque Vulgaire, 5. Paris 1890. 19 E. Jeffreys, Constantine Hermoniakos and Byzantine Education, Δωδώνη. Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἰωαννίνων 4 (1975) 81-109. Ich danke an dieser Stelle Niels Gaul, der mich auf diese in unserem Zusammenhang richtungweisende Studie aufmerksam gemacht hat.

258

Peter Schreiner

mit hoher Wahrscheinlichkeit einmal am Anfang einer Handschrift, oder von Handschriftenteilen, die später mit der Manasses-Chronik zusammengebunden wurden.20 Dafür spricht weniger die ohnehin später angebrachte arabische Folio-Zählung („1“), sondern Beschädigungen an der oberen rechten Ecke, wie sie typisch für die erste Lagenseite sind, wenn diese längere Zeit nicht durch ein Deckblatt oder einen Einband geschützt war. Auch die Ziervignette weist auf einen neuen Textbeginn (am Anfang eines Faszikels) hin. Trotzdem bleiben einige Ungereimtheiten. Unser Text stellt einen ganz beliebigen Ausschnitt aus der Chronik dar (1317/18, 1318 und 1332), es gibt weder eine Überschrift noch einen einleitenden Teil. Es scheint, dass dieses Blatt mit der Vignette ursprünglich überhaupt nicht für eine Chronik (oder jedenfalls nicht für Skizzen zu einer Chronik) bestimmt war. In der Tat kann man unter der Vignette abgewaschene Buchstabenreste erkennen, so dass offensichtlich ein nicht verwendetes Blatt für den Entwurf eines chronographischen Textes verwendet wurde, der aber, jedenfalls an dieser Stelle, über die eine Blattseite hinaus nicht weitergeführt wurde. Der Text weist auf der rechten Seite den Abdruck der ledernen Umkleidung eines Einbandes auf, der Feuchtigkeit auf das Papier abgegeben hat und (trotz Verwendung der Quarzlampe) eine Reihe von Wörtern unkenntlich macht. Griechischer Text (Abb. 1)21 † (1) ἐν ἔτει ͵Ϛωκεʹ ἱερολογήθη νόμῳ ( ?) γυναικὶ ὁ Ἀργυρόπουλος Νικόλαος. (2) κατὰ δὲ τὸν αὔγουστον ιʹ (?) τοῦ αὐτοῦ ἔτους ὁ Νικόλαος κόντος τὸν Θωμᾶν δεσπότην Ἄρτης μιαιφόνοις χεροῖν ἀπέκτεινεν. ἀπάρας τοίνυν ὁ αὐτὸς μετώκισεν ἐν χώρᾳ Ξηρομένων. κἀκεῖ δὲ νόσῳ δεινῇ περιπεσὼν μελεμβαφὲς σχῆμα ἐνδυθεὶς πελαζόμενος κατὰ χώραν ὥρμησεν Νικόδημος μετονομασθείς. (3) ἡ δὲ μήτηρ αὐτοῦ πρὸς τὴν ἀνεγειραμένην ( ? ) ‹.......› ὑποστρέψασα μετὰ τὴν ἐκείνου ἀπόδρασιν, ἣν οὐδεὶς τῶν ἐφήβων ἐγχωρίων καὶ συνηλίκων ὁμογενῶν εἴασεν ἄκλαυστον, εἰς παρηγορίαν ἐξέδο‹το› ἑαυτὴν τῷ ‹....›, ὃς πυθόμενος ἐξ αὐτῆς τὴν στέρησιν τοῦ φιλτάτου παιδὸς ‹....› τὸ ‹δάκρυον› άστακτὶ καταρρέων ἐξ ὀφθαλμῶν. ἐκεῖνον μὲν οὐδὲν ὠ ..ησεν (?) ‹...›ρωσεν ἑαυτὸν καὶ ξένην λύμην προὐξένησε. Καὶ τοῖς ὄρεσιν ἐγκρύπτου‹σα ?› ὡς ἄλλο Ἑκάβης ἄγαλμα ἢ περίψημα καὶ ὄν‹ αρ ?› ...(ca. 10 Buchstaben) (4) [.....] κατὰ τὸν ἰούνιον τοῦ αὐτοῦ ἔτους καὶ ὁ κόντος Μπρένας ἦλθεν ‹μετὰ τοῦ ?› βαιλ‹ι›κοῦ φοσσάτου τῇ Ἄρτῃ ἐπιδημήσας καὶ λίαν πολὺ τοὺς .....τὴν οὐρ...‹τὰς ?› περιουσίας καὶ πρὸς τὴν Ἀχελῶον ἐπεφοίτησε πόλιν.

20 Es liegt der typische Fall einer Miszellanhandschrift vor (vgl. dazu jüngst F. Ronconi, I manoscritti greci miscellanei. Ricerche su esemplari dei secoli IX-XII. Spoleto 2007), doch ist es hier nicht möglich, auf Einzelheiten (Papierarten, Lagen, Bindehinweise u.a.) einzugehen, da die Handschrift zur Zeit nicht eingesehen werden kann. 21 Der folgenden Erläuterung wegen wurde der Text in vier Passagen unterteilt.

Hekabe in Epiros oder: die Ermordung des Despoten Thomas Angelos

259

Übersetzung (1) Im Jahr 6825 (Sept. 1316- August 1317) wurde Nikolaos Argyropulos gesetzlich mit (s)einer Frau verheiratet. (2) Am 10. (?) August desselben Jahres tötete Graf Nikolaos den Despoten Thomas von Arta mit blutigen Händen. Dieser brach nun auf und begab sich in die Region Xeromera. Dort verfiel er in eine schwere Krankheit , zog das schwarze Kleid an, gab sich den Mönchsnamen Nikodemos und zog umherirrend über das Land. (3) Seine Mutter kehrte zur … zurück nach seinem Hinscheiden, das keinen der jungen Leute auf dem Lande und gleichaltrigen aus seiner Schicht nicht zu Tränen rührte, und sie vertraute (?) sich dem … an, dem, als er von ihr den Tod (ihres) allergeliebtesten Sohnes erfahren hatte, unaufhörlich Tränen aus den Augen strömten. Jenen zwar … und machte sich zum Beschützer der fremden Schande. Und sie verbarg sich in den Bergen wie eine zweite Statue der Hekabe oder ein Auswurf und ein Traumbild (?) und … . (4) Im Juni desselben Jahres kam der Graf von Brienne … und hielt sich mit dem Heer des Bailli in Arta auf und (plünderte ?) ganz die Reichtümer und zog dann zur Stadt Acheloos weiter. Literarische und lexikalische Bemerkungen Dem Fragment liegt deutlich eine annalistische Struktur zugrunde, wie dies auch bei der 1341 beginnenden (und 1400 abgeschlossenen) „Chronik von Arta“ („PseudoKomnenos und Proklos“) der Fall ist. Auch hier wurde ein Datengerüst, vielfach unter Wegfall der konkreten Daten nach den Gesetzen der Rhetorik, mit ausgedehnten Satzgefügen und Erzählstoff zu einer Darstellung ausgebaut. In unserem Text sind die Daten noch (relativ) vollständig erhalten und bereits (mit Ausnahme der ersten Notiz) mit Erzählstoff in der Art eines Geschichtswerkes angereichert. Stil und Wortwahl verraten große Eigenständigkeit, wie dies beim Verfasser der „Chronik von Arta“ nicht gegeben ist. So bedient er sich in (2) für „mordend“ des besonders in der byzantinischen Gräzität häufigen – fast alle Beispiele im TLG sind aus dieser Epoche – Wortes μιαιφόνος und verbindet es mit der Dualform des Substantivs. Auch μελεμβαφής (2) für das schwarze Mönchsgewand begegnet allein in der byzantinischen Gräzität (TLG). Auch die mediale Form πελάζομαι (2) nimmt im byzantinischen Sprachgebrauch, vor allem im monastischem Bereich, überwiegend die Bedeutung „herumirren“ an (TLG). Das Wort ἀπόδρασις, für das der TLG 18 Belegstellen aufweist, wird dort allerdings immer nur im konkreten Sinn (Weggang, Flucht) verwendet, bedeutet hier aber ohne Zweifel im übertragenen Sinn den „Weggang aus dem Leben“ , den Tod. Περίψημα (3) begegnet in der griechischen Literatur erstmals im ersten Korintherbrief (4, 13), wo die Demütigungen der wahren Glaubensboten geschildert werden, die ein „Auswurf der Welt“ (περικαθάρματα τοῦ κόσμου) und πάντων περίψημα (allgemeiner Abschaum) geworden sind. In diesem Sinn (und überwiegend sogar als wörtliches Zitat aus dem Korintherbrief) ist der Ausdruck in die patristische und byzantinisch theologische Literatur (an 94 Stellen

260

Peter Schreiner

im TLG verzeichnet) übergegangen. Der Autor hat also die wenigen überlieferten Textzeilen mit vier seltenen und lexikalisch auffallenden Begriffen bereichert. Bemerkenswert ist auch das dichterische Bild, das den Tränenfluß des unbekannten Mittrauernden beschreibt. Es ist nämlich fast wörtlich einer Stelle aus den Scholien zu Lykophrons Alexandra entnommen, wo es heißt: ἐξ ὀφθαλμῶν δὲ ἀστακτὶ καταρρέων τὰ δάκρυα.22 Am eindrucksvollsten ist aber das dramatisch-dichterische Bild, mit dem er die trauernde Mutter, Anna, zeichnet. Hinter ihr steht die Gestalt der Hekabe des Euripides, die dem Autor vertraut ist, wie seine Notizen auf f. 2 (= 235v) in derselben Handschrift zeigen (s.o., und Abb. 2). Hekabe waren sogar drei Kinder geraubt und ermordet worden und der thrakische Dionysos hatte geweissagt, sie werde durch ihren Kummer wahnsinnig werden, in einen Höllenhund verwandelt und um einen Hügel streifend den Seefahrern als Warnsignal dienen.23 Unser Autor kleidet auch Anna in diese Gestalt, doch ist von Rache und Wahnsinn nicht ausdrücklich die Rede, obwohl ihr Versteck in den Bergen (falls der fragmentarische Text diese Interpretation erlaubt) in gewissem Sinn auch hier an Euripides erinnert. Eher rückt, besonders in der Bezeichnung περίψημα die häßliche Alte in den Mittelpunkt, die den Byzantinern aus der (heute im Original verlorenen) Geschichte des Trojanischen Krieges von Diktys bekannt war. Sicher hatte der Verfasser (auch in Konstantinopel) kein Standbild (ἄγαλμα) der Hekabe je gesehen,24 aber es könnte ihm die Beschreibung eines solchen, das sich einst in den Zeuxippos-Thermen befunden hatte, aus der Feder des Christodoros, überliefert in der Anthologia Graeca, bekannt gewesen sein, wo es heißt:“ Der Mantel, der über dein Antlitz herabhängt, tut deine Leiden uns kund, und das Kleid, das bis zu den Sohlen ohne Gürtel dir fließt, bezeugt uns die Tiefe des Schmerzes. Furchtbarer Kummer umfängt deinen Geist, von der Wange noch rinnen die Tränen, nur wurden durch die Kunst diese Tränen gehärtet und künden durch die schreckliche Starre die unheilbare Betrübnis“.25 Gerade diese Textstelle ist ein beredtes Beispiel für die literarische Selbständigkeit des Autors, der hier wirklich Autor, nicht Kopist von Annalen ist. Historische Einordnung Abgesehen von der Ermordung des Despoten Thomas sind die meisten der in diesem Text mitgeteilten Einzelheiten bisher unbekannt, ein Faktum, das auch manche Hypothesen zu dem teilweise stark verstümmelten Text problematisch macht. Die Person des Nikolaos Argyropulos (1) bleibt unbekannt und auch unter den zahlreichen 22 Scholia in Lycophronem, ed. E. Scheer. Berlin 1908, Scholion 815, lin. 98. Ein ähnliches Bild verwendet auch Psellos im Lob auf seine Mutter (ed. U. Criscuolo, Michele Psello, Autobiografia: encomio per la madre. Neapel 1989, lin. 1306). 23 K. Matthiessen, Euripides. Hekabe. Berlin 2008. 24 Zu den bildlichen Darstellungen der Hekabe s. Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae. Bd. 4,1. Zürich 1988, 473-481. 25 Anthol. Gr. II, 175-188, hier vv. 184-188 in der Übersetzung von H. BECKBY. Zu Christodoros aus Koptos, der unter Kaiser Anastasios (491-518) wirkte, s. W. Schmid/O. Stählin, Geschichte der griechischen Literatur. 6. Aufl. München 1924, 961.

Hekabe in Epiros oder: die Ermordung des Despoten Thomas Angelos

261

Trägern des Namens findet sich keiner, der sich mit Epiros in Verbindung bringen läßt.26 Die Ermordung des Despoten ist bei Nikephoros Gregoras, in einer Urkunde im Patriarchatsregister und einem Brief Papst Johannes XII. an den französischen König Philipp V. erwähnt,27 doch fehlt an allen Stellen die genaue Datierung. Karl Hopf hat, offensichtlich gestützt auf die Annales Ecclesiastici von O. Rinaldi (wo der Papstbrief erwähnt ist), die Ermordung in das Jahr 1318 gesetzt und die Forschung ist diesem Datum gefolgt.28 Eine weitere venezianische Gesandtschaft dürfte nahe am Todesdatum liegen.29 Angesichts dieser Forschungslage ist die vorliegende Chronikstelle die einzige Quelle, die explizit ein Datum, den August, nennt, wobei die Tagesangabe (10.) nur unsicher gelesen werden kann, und der Bezug auf das Weltjahr der vorausgehenden Notiz falsch ist. Interessant ist der Hinweis, daß der Mörder, Nicolao Orsini, Herr von Kephallenia und Neffe des Thomas,30 nicht sofort die Herrschaft übernahm, sondern die Flucht in die gebirgige Gegend von Xeromera, nicht weit entfernt von seinem Herrschaftsbereich Kephallenia, ergriff.31 Es gab also offensichtlich Widerstand gegen die Usurpation, die vom lokalen Adel, der in der folgenden Notiz (2) genannt ist, ausging. Eine Erkrankung des Nicolao ließ sogar das Schlimmste befürchten, so daß er das Mönchskleid nahm, und, auch in der Wahl eines griechischen Mönchsnamens, der byzantinischen Tradition folgte, obwohl er „Lateiner“ war. Die Regierungsgeschäfte führte wohl die Frau des Ermordeten, Anna 26 PLP Fasz. 1. Auch Namensträger in den Addenda bringen hier keine neuen Informationen. 27 Nikephoros Gregoras, Byzantina historia, cura L. Schopeni. Bd. 1. Bonn 1829, 318. – H. Hunger u.a. (Hrsg.), Das Register des Patriarchats von Konstantinopel. 2. Teil. Wien 1995, 95-105 (Nr. 110), bes. 96 lin. 5. Zum Papstbrief, der nur auf einen 29. November datiert ist, siehe unten den Anhang, Nr. 1. 28 K. HOPF, Geschichte Griechenlands vom Beginn des Mittelalters bis auf die neuere Zeit, in: J. S. Ersch/J. G. Gruber, Allgemeine Encyklopädie der Wissenschaften und der Künste. Bd. 85. Leipzig 1867, 419. 29 Anhang unten Nr. 2. Der Senatsbeschluß ist im 5. Band der Senatsakten (Misti) aufgezeichnet, doch sind die Bände 1-14 bei einem Brand vernichtet worden und nur die nach Materien geordneten Regesten erhalten, herausgegeben von G. Giomo, I Misti del Senato della Republica Veneta 1293-1331. Venedig 1887 (Ndr. Amsterdam 1970). Aus einer späteren (teilweise fehlerhaften) Abschrift dieser Regesten edierte verschiedene den epirotischen Raum betreffende Mitteilungen I. Valentini, Acta Albaniae Veneta saeculorum XIV et XV. Bd. 1. Palermo 1967. Die unsere Frage betreffenden Regesten fanden sich im 5. Band der Misti , der die Beschlüsse von Mai 1317 bis März 1320 enthielt. R. Cessi/P. Sambin, Le deliberazioni del Consiglio dei Rogati <senato> Ser. “Mixtorum”. Venedig 1960 haben, ausgehend von anderweitig chronologisch sicher feststehenden Entscheidungen, mit sachlich und methodisch problematischen Überlegungen versucht, diese ohne Daten überlieferten Regesten chronologisch einzuordnen, doch liegen diese „Berechnungen“ oft Monate von den tatsächlichen Daten entfernt und sind im Zweifelsfall eher nicht heranzuziehen. Diese Einordnung hat Valentini übernommen (und daher unser im Anhang Nr. 2 erwähntes Dokument in den September 1317 datiert). 30 Zu den genealogischen Verknüpfungen siehe Ch. Hopf, Chroniques Gréco-Romanes. Berlin 1873, Tabelle XI. 31 Zu dieser gebirgigen Landschaft südlich des Ambrakischen Golfes (die heutige Eparchie Vonitsa umfassend) siehe Soustal/Koder (wie Anm. 2) 277. Wenn wir Hopf (wie Anm. 30), Geneal. Tabelle XI, S. 529 vertrauen dürfen, war die Landschaft Xeromera im Besitz der Thamar, Frau des Philipp von Anjou, so dass sich der Mörder außerhalb des Despotats befand.

262

Peter Schreiner

Palaiologina, Tochter des byzantinischen Kaisers Michael IX. weiter.32 So ist es auch verständlich, daß eine venezianische Gesandtschaft allein an die „despina“ gerichtet ist, und vom „despotes“ nicht die Rede ist.33 Aus Nikephoros Gregoras wissen wir, daß die Witwe des Despoten, Anna, den Mörder ihres Mannes heiratete,34 und die Usurpation damit legitimisiert wurde. Wie der Papstbrief (unten Anhang Nr. 1) zeigt, war diese Nachricht schon Ende November (1318) in Rom bekannt, so dass die neue Ehe also spätestens Ende Oktober geschlossen wurde. Es bleibt ganz der Hypothese überlassen, ob Anna Palaiologina in die Ermordung eingeweiht war. Der dritte Abschnitt des Chronikentwurfes, der wegen seines fragmentarischen Erhaltungszustandes verschiedene Fragen offen lässt, ist ganz der Mutter des Ermordeten gewidmet. Zunächst geht aus dieser Chronik eindeutig hervor, daß Anna Palaiologina Kantakuzena zu diesem Zeitpunkt (August 1318) noch am Leben war.35 Sie hatte 1265 den Despoten von Epiros, Nikephoros I. Dukas Angelos, geheiratet und dürfte um 1250 geboren sein, so dass sie zum Zeitpunkt der Ermordung ihres Sohnes eine Frau von etwa 70 Jahren war. Sie hat, unserem Text zufolge, Arta nach der Bluttat verlassen und sich zu einer ihr nahe stehenden männlichen Person begeben, die mit ihr den Verlust des Sohnes betrauerte. Die Unlesbarkeit der Textstelle lässt es offen, wer gemeint sein kann. Der fragmentarische folgende Satz (mit dem HekabeVergleich) lässt wegen der Erwähnung eines gebirgigen Geländes (τοῖς ὄρεσιν) auf das westliche Griechenland oder die Peloponnes schließen. Der vierte Abschnitt berichtet vom Feldzug eines Grafen von Brienne, der nur Gautier VI. (bei Karl Hopf und vielfach auch fälschlich in der Literatur als Gautier II. bezeichnet) gewesen sein kann.36 Die genannte Chronologie ist wegen des Exzerptencharakters des Textes irreführend, da sie sich, wörtlich genommen, auf das Jahr 6825/1317-18 bezieht. Damals war Gautier, der nach dem Tod seines Vaters in der Schlacht gegen die Katalanen (1311) mit seiner Mutter nach Unteritalien zurückgekehrt war, noch ein Kind, und an die Rückgewinnung des väterlichen Erbes war noch nicht zu denken. Die Monatsangabe „Juni“ nach dem in (2) genannten „August“ lässt in einem annalistisch geordneten Text eine Lücke vermuten, so dass sich auch hier aus diesen formalen Gründen „dasselbe Jahr“ nicht auf das eingangs genannte Weltjahr 6825 beziehen kann. Der Feldzug war bisher aus keiner einzigen griechischen Quelle bekannt, sondern, abgesehen von einigen urkundlichen lateinischen Erwähnungen, allein aus der Chronik des Florentiners Giovanni Villani. 37 Demzufolge brach Gautier 32 PLP Fasc. 9, Nr. 21345. 33 Anhang Nr. 3 und 4. Die Mutter des Despoten kann nicht gemeint sein, da sie, wie unsere Chronik (3) mitteilt, nach dem Mord Arta verlassen hatte. 34 Nikephoros Gregoras (wie Anm. 27) 283. 35 Ausführliche Zusammenstellung der Daten zu Anna Palaiologina Kantakuzene bei D. M. Nicol, The Byzantine Family of Kantakuzenos (Cantacuzenus) ca 1100-1460. A Genealogical and Prosopographical Study. Dumbarton Oaks 1968, 20-24. Nicol vermutete als Todesdatum „bald nach 1313“, das Jahr, in welchem ihr Sohn Thomas Anna Palaiologina heirate. 36 Zusammenfassend: E. Sestan, Brienne, Gualtiero di (VI.), in: Dizionario Biografico degli Italiani 14 (1972) 237-239. 37 Giovanni Villani, Nuova Cronica XI, 189, ed. G. Porta. Bd. 2. Parma 1991, 753-754. Zur Planung siehe F. Camobreco, Un documento inedito sulla spedizione di Gualtiero VI di Brienne

Hekabe in Epiros oder: die Ermordung des Despoten Thomas Angelos

263

im August 1331 in Brindisi auf und blieb , mit dem Hauptquartier Patras, etwa ein Jahr in Griechenland. Von seinen Besitzungen in Leukada und Vonitsa aus gelang es ihm, dass der Despot von Epiros, Johannes II. Orsini (der 1323 seinen Bruder Nicolao) hatte ermorden lassen) die Oberhohheit des Königs Robert II. von Anjou (der den Feldzug mit Truppen unterstützt hatte) anerkannte. Diesem Zweck diente sicherlich die hier erwähnte militärische Demonstration in Arta, die aber offensichtlich nicht die Eroberung zum Ziel hatte, sondern nur der Einschüchterung diente. Er zog von hier aus — auch dies eine neue Information — wieder nach Süden und erschien vor Acheloos, vermutlich mit dem heutigen Angelokastron (nahe Agrinion) identisch38, und war , einer datierten Urkunde zufolge, im Juli wieder in Patras, von wo aus er im Spätsommer oder Herbst 1332 nach Unteritalien zurücksegelte. Die Angabe „Juni“ (1332) für den militärischen Aufenthalt in Arta, allein im vorliegenden Fragment überliefert, ist also mit großer Wahrscheinlichkeit chronologisch korrekt. Unser Text erwähnt in diesem Zusammenhang, dass Walter mit dem βαϊλικὸν (bisher im Griechischen ein hapax legomenon) φοσσάτον in Arta weilte. Für das „Heer des Bailli“39 hat mir in diesem Zusammenhang Andreas Kiesewetter zwei Möglichkeiten vorgeschlagen: (1) Da Walter VI. im apulischen Oria (nach einem nicht mehr im Original vorhandenen Vertrag mit Katharina von Valois, Gemahlin Philipps I. von Tarent und Regentin während seiner tödlichen Erkrankung) zum „Generalvikar“ des noch zu erobernden Despotats von Epiros ernannt wurde, könnte mit dem Begriff „bailli“ Walter selbst gemeint sein. (2) Der bailli im eigentlichen Sinn war aber Ruggero Cappasanta aus Amalfi, 1331/32 Capitano Philipps von Tarent auf Korfu. Vielleicht hat er, als Walter im August 1331 dort weilte, dessen Truppen verstärkt. Diese historisch mögliche Interpretation würde der sprachlichen Form unseres Chroniktextes besser gerecht werden als ein Bezug auf die eigenen Truppen Walters. Trotz einer Reihe offener Fragen, wie sie die isolierte Überlieferung und der evident unvollendete Charakter dieser Notizen neben der teilweise materiell schlechten Qualität dieses Handschriftenblattes mit sich bringen, ergeben sich neue Fakten zur Geschichte von Epiros. Sie sollten dem Jubilar nicht vorenthalten werden, der einen Schwerpunkt seiner Forschung der literarischen Geschichtsschreibung gewidmet hat und seiner Wahlheimat Epiros als akademischer Lehrer immer treu geblieben ist. Korrekturzusatz: In dem 1943 zerstörten Reg. Ang. 218 f. 382 des Staatsarchivs Neapel findet sich zum 11.4.1318 eine Notiz, derzufolge Robert von Anjou, König von Neapel, dem Gesandten des Despoten Thomas Briefe an seinen Herrn mitgab, der also im Früjahr 1318 noch lebte (C. Minieri Riccio, Genealogia di Carlo II d’ Angiò, re di Napoli, in: Archivio storico per le province napolitane 7 (1882) 468.

in Grecia. Archivio della R. Società Romana di Storia Patria 29 (1906) 247-256. 38 K. M. Setton, Catalan Domination of Athens 1311-1388. Cambridge (Mass.) 1948, 39-40. Zum Ort s. Soustal/Koder, Nikopolis (wie Anm. 2), 108. 39 Zum Begriff bailli/Bevollmächtigter siehe Lexikon des Mittelalters. Bd. 1. München 1980, s.v. (O. Guillot).

264

Peter Schreiner

ANHANG Archivquellen zu Despot Thomas Angelos und seiner Frau Anna Palaiologina 1. Nachricht über den Tod des Despoten Papst Johannes XXII. an König Philipp V. von Frankreich von [1318] Nov. 29 ASV, Reg. Vat. 109, fol. 230v Nr. 860 (B1) ASV, Reg. Vat. 110/I, fol. 88r-v (olim fol. 77r-v) Nr. 274 (B2) Teildruck: A. Coulon (ed.), Jean XXII. (1316-1334). Lettres secrètes et curiales relatives à la France I. Paris 1906, S. 669-670 Nr. 772 (nach B2). Die hier folgende, auf einer Neukollationierung beruhende Fassung hat mir Andreas Kiesewetter freundlicherweise zur Veröffentlichung überlassen. Carissimo in Christo filio Ph(ilip)o, regi Francie et Navarre illustri. Super despotatu Romanie, de quo nobis diebus proximis scribere curavisti, quedam nupera, sicut ex litteris dilecti filii nobilis viri Philipib, principis Tarentini, recenter accepimus, novitas contigit, quam tibi tenore presentium duximus intimandamc: Comes namque Cephalonie quondam Thomasium, Romanie despotum, gladium trucidavit, cuius successionemd in toto despotatu predicto dictus princeps ex persona quondam principisse, consortis sue40 ac predicti Thomasii defuncti sororis,41 asserit sibi suoque primogenito hereditario ac conventionali iure debere defferri. Dat. III. kalendase decembris. a) nobis B2 b) Phi B2, Philippi COULON d) successio COULON e) kal. B2, COULON

c) intimanda COULON

2. Venezianische Gelder für eine Gesandtschaft zum Despoten In subsidium ambaxate mittende ad despotum dentur soldi XL grossorum de denariis nostri comunis Senato, Misti, V [Mai 1317- März 1320], fol. 16, ed. Giomo (wie Anm. 29) S. 129 = Valentini (wie Anm. 29) S. 16 (Nr. 37) 3. Venezianische Gesandtschaft zu Anna Palaiologina Ambaxator iturus ad despinam requirat pro Savonario et Mengulo, et solvatur ambaxata per mercatores, et dominus, et consiliarii et capita ordinent omnia. Senato, Misti V [Mai 1317-März 1320], fol. 14, ed. Giomo (wie Anm. 29) S. 10 = Valentini (wie Anm. 29) S. 15 (nr. 34). 4. Vollmacht für eine Gesandtschaft zu Anna Palaiologina Baylia eis data in ambaxata ordinata mitti ad despinam expensis fiendis per mercatores etc. Senato, Misti V [Mai 1317- März 1320], fol. 14, 15, ed. Giomo (wie Anm. 29) S. 134 = Valentini (wie Anm. 29) S. 15 (Nr. 34). 40 Anna Palaiologina 41 Thamar (Catharina), Frau des Philipp von Anjou, Fürsten von Tarent

Hekabe in Epiros oder: die Ermordung des Despoten Thomas Angelos

Vat. Palat. gr. 124, f. 236v.

265

266

Peter Schreiner

Vat. Palat. gr. 124, f. 235v.

TO Eκδοτήριο, EξισαστικO καI Aποδεικτιko γράμμα τῆς Μαρίας Aγγελίνας ΔΟυκαινασ Παλαιολογινασ † Demetrios Z. SOPHIANOS Προτοῦ ἀσχοληθοῦμε μὲ τὴν καθ᾽ αὑτὸ νέα διπλωματικὴ ἔκδοση τοῦ πολὺ ἐνδια­ φέροντος αὐτοῦ μετεωριτικοῦ ντοκουμέντου, τοποθετοῦμε τὰ πρόσωπα καὶ τὰ γεγονότα μέσα στὸ ἱστορικὸ πλαίσιο τῆς ἐποχῆς καὶ τῆς περιοχῆς γιά τὴν καλύτερη κατανόησή τους. Περὶ τὸ 1347 ὁ Σέρβος τσάρος Στέφανος Δουσάν, ἑτεροθαλὴς ἀδελφὸς τοῦ Συμεὼν Οὔρεση Παλαιολόγου, ἐπεκτείνει τὰ ὅρια τοῦ κράτους του καὶ νοτιότερα, μὲ τὴν κατάληψη τῆς Θεσσαλίας. Γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτὸ ἀποστέλλει ἕναν ἀπὸ τοὺς ἱκανότερους καὶ ἐμπειρότερους στρατηγούς του, τὸν Γρηγόριο Preljub (Πρέλουμπο ἢ Πρελοῦμπο ἢ Πρεάλιμπο τῶν βυζαντινῶν πηγῶν), μὲ στρατὸ τὸν ὁποῖο ἀποτελοῦσαν κυρίως Ἀλβανοί. Ὁ Πρέλουμπος, πού, κατὰ κάποια ἐκδοχή, ἦταν καὶ γαμπρὸς τοῦ Στεφάνου Δουσάν, ἀφοῦ θεωροῦνταν ὅτι εἶχε νυμφευθεῖ τὴ θυγατέρα τοῦ Δουσὰν Εἰρήνη, κατέλαβε μὲ μεγάλη εὐκολία τὴ Θεσσαλία, σχεδὸν χωρὶς καμιὰ ἀντίσταση.1 Παράλληλα, ἄλλα σερβικὰ στρατεύματα, ποὺ προωθήθηκαν νοτιότερα διὰ μέσου τῆς Ἀλβανίας, κατέλαβαν τὴν Ἤπειρο καὶ τὴν Αἰτωλοακαρνανία, τὴν Αἰτωλία ὅπως ὀνομαζόταν τότε μὲ κοινὸ ὄνομα, ἡ ὁποία προσαρτήθηκε κι αὐτὴ στὸ κράτος τοῦ Δουσάν. Τὴ διοίκηση τῆς Θεσσαλίας ὁ Δουσὰν ἀνέθεσε στὸν Γρηγόριο Πρέλουμπο, ποὺ τὸν ἀνεκήρυξε «καίσαρα», ἐνῶ τῆς Ἠπείρου καὶ Αἰτωλοακαρνανίας στὸν ἑτεροθαλῆ ἀδελφό του Συμεὼν Οὔρεση Παλαιολόγο.2 Τὸ Χρονικὸ τῶν Ἰωαννίνων, ὅπως εὔστοχα ἀπεκάλεσε ὁ Λέανδρος Βρανούσης τὸ μέχρι πρό τινος κακῶς ἀποδιδόμενο ἱστορικὸ κείμενο στοὺς ἀνύπαρκτους 1

2

Ν. Α. ΒΕΗΣ, Συμβολὴ εἰς τὴν ἱστορίαν τῶν μονῶν τῶν Μετεώρων, Βυζαντὶς 1 (1909) 236-236α· Ι. Κ. ΒΟΓΙΑΤΖΙΔΗΣ, Τὸ Χρονικὸν τῶν Μετεώρων – Ἱστορικὴ ἀνάλυσις καὶ ἑρμηνεία. EEBΣ 1 (1924) 167-168· Γ. ΣΟΥΛΗΣ, Ἡ πρώτη περίοδος τῆς Σερβοκρατίας ἐν Θεσσαλίᾳ (1348-1356). ΕΕΒΣ 20 (1950) 56-73 [= Γεώργιος Σούλης 1927-1966: Ἱστορικὰ μελετήματα. Ἀθῆναι 1980, 80-97], ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ ἀναλυτικὴ βιβλιογραφία· Δ. Ζ. ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος ὁ Μετεωρίτης. Βίος, Ἀκολουθία, Συναξάρια. Προλεγόμενα – Μετάφραση τοῦ Βίου – Κριτικὴ ἔκδοση κειμένων, ἔκδ. Ἱ. Μονῆς Μεγάλου Μετεώρου (Μεταμορφώσεως). Μετέωρα 1990, 70-72· Δ. Ζ. ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Οἱ Σέρβοι ἡγεμόνες τῶν Τρικάλων καὶ οἱ μονὲς τῆς περιοχῆς (ΙΔ´ αἰώνας), στό: Βυζάντιο και Σερβία κατά τον ΙΔ´ αιώνα. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια, 3. Αθήνα 1996, 182. ΣΟΥΛΗΣ (ὅπως σημ. 1) 60-69· ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Οἱ Σέρβοι (ὅπως σημ. 1) 182.

268

† Demetrios Ζ. Sophianos

συγγραφεῖς δῆθεν μοναχοὺς Κομνηνὸ καὶ Πρόκλο, τῶν ὁποίων τὰ ὀνόματα ἔπλασε μιὰ ἁπλὴ παρανάγνωση,3 παρουσιάζει μὲ παραστατικότητα καὶ ἐπιγραμματικότητα τὰ διαδραματισθέντα ἀπὸ τὸν Δουσὰν στὸν ἠπειροθεσσαλικό χῶρο: Τοῦ μακαρίτου ἐκείνου βασιλέως κυρίου Ἀνδρονίκου τοῦ Παλαιολόγου πρὸς τὰς αἰωνίους μεταστάντος μονὰς καὶ τὴν τῶν ῾Ρωμαίων βασιλείαν ἐπὶ παιδὶ καταλείψαντος νέῳ … ἄδειαν ὁ τῶν Σέρβων κατάρχων εὑρηκώς, ἐπιπηδᾷ τὰ τῶν ῾Ρωμαίων ὅρια (Στέφανος δ᾽ οὗτος κατωνομάζετο ὁ καὶ κράλης Σερβίας ἁπάσης), διάδημά τε ἑαυτῷ περιτίθεται καὶ βασιλεὺς παρὰ τῶν ἰδίων ἐπιφημίζεται σατραπῶν καὶ πᾶσαν ληΐζεται τὴν ῾Ρωμαΐδα γῆν. Τὰς δ᾽ἐν αὐτῇ πόλεις τε καὶ χώρας, τὰς μὲν πολιορκίᾳ εἰληφώς, τὰς δὲ εὐνοίᾳ καὶ δώροις δεξιωσάμενος, πρὸς ἑαυτὸν ἐπεσπάσατο. Εἶτα καὶ τὴν ἐν Ἑλλάδι Βλαχίαν ἐπιπηδᾷ καὶ ταύτην ὑφ᾽ ἑαυτὸν ποιησάμενος ἕνα τῶν αὐτοῦ σατραπῶν, Πρέλουμπον οὕτω καλούμενον, ἄρχοντα ταύτης ἀναδείκνυσι, τῷ τοῦ καίσαρος ἀξιώματι τοῦτον τιμήσας. Τὸν δὲ ἴδιον ἀδελφόν, καλούμενον Συμεών, ὃς ἐξανεψιὸς ἐτύγχανε τοῦ βασιλέως Παλαιολόγου, τοῦτον δεσπότην τιμήσας, εἰς Αἰτωλίαν ἐξέπεμψεν, ἀρχηγὸν καὶ ἡγεμόνα καταστήσας τοῦτον.4

Στὶς 20 Δεκεμβρίου τοῦ 1355 πέθανε ξαφνικὰ ὁ Στέφανος Δουσάν.5 Στὶς τελευταῖες ἡμέρες τοῦ Δεκεμβρίου τοῦ 1355 ἢ στὶς ἀρχὲς τοῦ 1356 φονεύθηκε ὁ Γρηγόριος Πρέλουμπος σὲ μιὰ συμπλοκὴ Σέρβων καὶ Ἀλβανῶν.6 Τὴν ἄνοιξη τοῦ 1356 ἡ Θεσσαλία ἐπανέρχεται προσωρινὰ στὴ βυζαντινὴ κυριαρχία, μὲ τὴν ἀνακατάληψή της ἀπὸ τὸν Νικηφόρο Β´ Ὀρσίνη Δούκα, γιὸ τοῦ δεσπότη τῆς Ἠπείρου Ἰωάννη Β´ Ὀρσίνη (1323-1335) καὶ ἀδελφὸ τῆς Θωμαΐδος, τῆς γυναίκας τοῦ Συμεὼν Οὔρεση Παλαιολόγου. Μετὰ τὸν φόνο τοῦ Νικηφόρου Β´, τὸ θέρος τοῦ 1359, σὲ μάχη μὲ τοὺς Ἀλβανοὺς κοντὰ στὸν Ἀχελῶο, ἡ Θεσσαλία ἀνακαταλαμβάνεται ἀπὸ τοὺς Σέρβους, μὲ τὸν Συμεὼν Οὔρεση Παλαιολόγο ἐπὶ κεφαλῆς, ὁ ὁποῖος μαζὶ μὲ τὴ σύζυγό του Θωμαΐδα, ἀπὸ τὴν Καστοριὰ ἔρχονται καὶ ἐγκαθίστανται στὰ Τρίκαλα, ποὺ ἀποτελοῦν στὸ ἑξῆς καὶ τὴν ἐπίσημη ἕδρα τοῦ μικροῦ ἑλλληνοσερβικοῦ βασιλείου.7 Ὁ Συμεὼν Οὔρεσης, ἑτεροθαλὴς ἀδελφὸς τοῦ Δουσάν, ἀπὸ τὴ μητέρα του συγγένευε μὲ τὴ βυζαντινὴ αὐτοκρατορικὴ οἰκογένεια τῶν Παλαιολόγων, τῶν ὁποίων τὸ ἐπώνυμο χρησιμοποιοῦσε καὶ πρόσθετε μὲ ὑπερηφάνεια δίπλα στὸ σερβικὸ Οὔρεσης. Ἡ μητέρα του Μαρία Παλαιολογίνα († 7 Ἀπρ. 1355), κόρη τοῦ πανυπερσέβαστου 3 4

5 6 7

L. Vranoussis, Deux historiens byzantins qui n’ont jamais existé: Comnénos et Proclos. Ἐπετηρὶς τοῦ Μεσαιωνικοῦ Ἀρχείου 12 (1962) 23-29. Λ. ΒΡΑΝΟΥΣΗΣ, Τὸ Χρονικὸν τῶν Ἰωαννίνων κατ᾽ ἀνέκδοτον δημώδη ἐπιτομήν. Ἐπετηρὶς τοῦ Μεσαιωνικοῦ Ἀρχείου 12 (1962) 74. Νέα κριτικὴ καὶ φιλολογικὴ ἔκδοση τοῦ ἐνδιαφέροντος αὐτοῦ ὑστεροβυζαντινοῦ ἱστορικοῦ κειμένου ἔχει ἑτοιμάσει ὁ μαθητὴς καὶ συνάδελφός μου Δ. Σ. Γεωργακόπουλος, ὑπὸ τὸν τίτλο: Ἕνα λανθάνον «ἀπόσπασμα τοῦ κουβαρᾶ»· Τὸ «Χειρόγραφο Λάππα»: Συμβολὴ στὴ μελέτη τῆς παραδόσεως τοῦ «Χρονικοῦ τῶν Ἰωαννίνων». Βλ. καὶ L. Maksimović, Το Χρονικό των Ιωαννίνων ως ιστορική πηγή, στό: Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για το Δεσποτάτο της Ηπείρου (Άρτα, 27-31 Μαΐου 1990). Μουσικοφιλολογικός Σύλλογος Άρτης «Ο Σκουφάς» [1992], 53-62· P. Schreiner, Το αρχαιότερο χειρόγραφο του Χρονικού των Ιωαννίνων, ό.π., 47-51· A. Rigo, Le notizie supplementari alla Cronaca di Ioannina nell’Oxford Christ Church 49. OCP 65 (1999). ΒΟΓΙΑΤΖΙΔΗΣ (ὅπως σημ. 1) 169· ΣΟΥΛΗΣ (ὅπως σημ. 1) 72· B. Ferjančič, Tsalija u XIII i XIV vecu. Beograd 1974, 237, 290· ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος (ὅπως σημ. 1) 70-72, 123 (§ 54). ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος (ὅπως σημ. 1) 72· Ο ΙΔΙΟΣ, Οἱ Σέρβοι (ὅπως σημ. 1) 182. ΒΟΓΙΑΤΖΙΔΗΣ (ὅπως σημ. 1) 170-173· Ferjančič (ὅπως σημ. 5) 241-243, 290· ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Οἱ Σέρβοι (ὅπως σημ. 1) 186-187.

Τὸ ἐκδοτήριο, ἐξισαστικὸ καὶ ἀποδεικτικό γράμμα τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας

269

Ἰωάννη Παλαιολόγου († 1327), ἦταν δισεγγονὴ τοῦ Μιχαὴλ Η´ Παλαιολόγου (1259† Δεκ. 1282) καὶ ἐγγονή, ἀπὸ τὴ μητέρα της Εἰρήνη, τοῦ ὑψηλοῦ ἀξιωματούχου, μεγάλου λογοθέτη, Θεοδώρου Μετοχίτη, κτίτορα τῆς περιώνυμης μονῆς τῆς Χώρας στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ εἶχε συζευχθεῖ τὸν πάππο τοῦ Ἰωάννη Οὔρεση Παλαιολόγο – μοναχοῦ Ἰωάσαφ Σέρβο βασιλιά Στέφανο Γ´ Οὔρεση Dekanski (1321-1331).8 Ἡ σύζυγος τοῦ Συμεὼν Θωμαῒς ἦταν κόρη τοῦ δεσπότη τῆς Ἠπείρου Ἰωάννη Β´ Ὀρσίνη (1323-1335) καὶ ἀδελφὴ τοῦ μετέπειτα δεσπότη ἐπίσης τῆς Ἠπείρου Νικηφόρου Ὀρσίνη († 1359). Ὁ Συμεὼν ἀπέκτησε τρία παιδιά, τὸν Ἰωάννη, μετέπειτα μοναχὸ ὅσιο Ἰωάσαφ τὸν Μετεωρίτη, τὴν Μαρία Ἀγγελίνα Δούκαινα Παλαιολογίνα καὶ τὸν Στέφανο. Ὁ Ἰωάννης γεννήθηκε γύρω στὰ 1349/50.9 Περὶ τὸ 1370 πέθανε ὁ Συμεὼν Οὔρεσης καὶ τὸν διαδέχτηκε στὴν ἐξουσία ὁ γιός του Ἰωάννης ὡς ἡγεμόνας Τρικάλων. Ἤδη ἀπὸ τὸ 1359/60 ὁ Συμεὼν εἶναι ἀναγορεύσει συμβασιλέα τὸν γιό του Ἰωάννη, σὲ ἡλικία μόλις 10 ἐτῶν ἢ καὶ μικρότερο.10 Πολὺ σύντομα ὅμως ὁ νεαρὸς ἡγεμόνας τῶν Τρικάλων, οἰστρηλατημένος ἀπὸ τὸν θεῖο ἔρωτα, ἀπαρνεῖται τὴν κοσμικὴ ἐξουσία καὶ τύρβη καὶ ἀνταλλάσσει τὴν πολυτελῆ βασιλικὴ ἁλουργίδα μὲ τὸ φτωχικὸ μοναχικὸ τριβώνιο. Παραδίδει τότε τὴν ἐξουσία καὶ τὴ διοίκηση τῆς Θεσσαλίας στὸν καίσαρα Ἀλέξιο Ἄγγελο Φιλανθρωπηνό.11 Ἔτσι, ὁ Ἰωάννης Οὔρεσης Παλαιόλογος, ὁ τελευταῖος γόνος τῆς ἔνδοξης σερβικῆς δυναστείας τῶν Νεμανιδῶν (Nemanija), καταφεύγει, μετὰ τὸν Νοέμβριο τοῦ 1372 καὶ πρὶν ἀπὸ τὸν Ἰούνιο τοῦ 1373, στὰ Μετέωρα, στὴ Μονὴ Μεταμορφώσεως, ὅπου κείρεται μοναχὸς καὶ μετονομάζεται σὲ Ἰωάσαφ, σὲ ἡλικία 22 περίπου χρόνων.12 Οἱ μόνες ἐπίσημες πράξεις του ὡς κοσμικοῦ ἄρχοντα εἶναι δύο προστάγματα, σὲ ἑνιαῖο φύλλο χαρτιοῦ, πού ἐξέδωσε τὸν Νοέμβριο τοῦ 1372 ὑπὲρ τοῦ περίφημου «πρώτου» τῆς Σκήτης τῶν Σταγῶν ἱερομονάχου Νείλου.13 Τὰ προστάγματα φυλάσσονται στὸ ἀρχεῖο τῆς Μονῆς τοῦ Μεγάλου Μετεώρου (Μουσεῖο κειμηλίων, «Αἴθουσα Δημητρίου Ζ. Σοφιανοῦ Χειρογράφων καὶ Νεομαρτύρων», προθήκη ΣΤ´). Σὲ ἔγγραφο τοῦ Ἰουνίου τοῦ 1373, ποὺ φυλάσσεται στὴ Μονὴ τοῦ Μεγάλου Μετε-

8 9 10 11 12 13

A. Th. Papadopoulos, Versuch einer Genealogie der Palaiologen 1259–1453. Amsterdam 1962, 3-26, ἀρ. 38-42 [= Ἀρχιμ. ΑΒΕΡΚΙΟΥ Θ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Γενεαλογία τῶν Παλαιολόγων 1259–1453. Εἰσαγωγὴ – Μετάφραση Χρ. Π. Μπαλόγλου. Ἀθήνα 2007, 69-72, ἀρ. 38-42]. M. Lascaris, Byzantinoserbica saeculi XIV. Deux chartes de Jean Uroš, dernier Némanide (Novembre 1372, indiction XI). Byz 25-27 (1955-1957) 284, 310-313· ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος (ὅπως σημ. 1) 58-59· Ο ΙΔΙΟΣ, Οἱ Σέρβοι (ὅπως σημ. 1) 187. Lascaris (ὅπως σημ. 9) 278-284· Ferjančič (ὅπως σημ. 5) 241-264, 290· ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος (ὅπως σημ. 1) 60· Ο ΙΔΙΟΣ, Οἱ Σέρβοι (ὅπως σημ. 1) 190. Lascaris (ὅπως σημ. 9) 278-287· Ferjančič (ὅπως σημ. 5) 241-264, 290·ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος (ὅπως σημ. 1) 60. ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος (ὅπως σημ. 1) 60· Ο ΙΔΙΟΣ, Μετέωρα-Ὁδοιπορικό, ἔκδ. Ἱ. Μονῆς Μεγάλου Μετεώρου (Μεταμορφώσεως). Μετέωρα 1990, 102. Δ. Ζ. ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Δύο προστάγματα εὐεργετικὰ τοῦ Ἰωάννη Οὔρεση Παλαιολόγου, βασιλέως Θεσσαλίας, πρὸς τὸν ἱερομόναχο Νεῖλο, πρῶτο τῆς Σκήτης τῶν Σταγῶν, περὶ τοῦ σπηλαίου τοῦ Κυρίλλου στὴ Μήκανη καὶ περὶ τοῦ μονυδρίου τῆς Θεοτόκου τῆς Δούπιανης στὸ Καστράκι. 1372, Νοέμβριος, ἰνδ. ια´ (Ἀρχεῖο τῆς Μονῆς τοῦ Μεγάλου Μετεώρου). Διπλωματικὴ ἔκδοση. Τρικαλινὰ 27 (2007) 7-34, ὅπου καὶ ὅλη ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία.

270

† Demetrios Ζ. Sophianos

ώρου, ἀναφέρεται ὁ «εὐσεβὴς καῖσαρ» Ἀλέξιος Ἄγγελος Φιλανθρωπηνός, διάδοχος τοῦ Ἰωάννη Οὔρεση στὴ διοίκηση τῆς Θεσσαλίας.14 Ἡ ἀδελφὴ τοῦ Ἰωάννη Οὔρεση Παλαιολόγου Μαρία Ἀγγελίνα Κομνηνὴ Δούκαινα Παλαιολογίνα, ἡ ὁποία μὲ ὑπερηφάνεια καὶ αὐταρέσκεια χρησιμοποιοῦσε καὶ συσσώρευε ὅλα αὐτὰ τὰ ἐπώνυμα βυζαντινῶν αὐτοκρατορικῶν οἴκων, παντρεύτηκε στὰ Γιάννενα τὸν δεσπότη τῆς πόλεως Θωμᾶ Preliubović καὶ ἐγκαταστάθηκε ἐκεῖ. Διατηροῦσε ὅμως πάντοτε στενὴ ἐπαφὴ καὶ ἐπικοινωνία μὲ τὸν ἀδελφό της μοναχὸ Ἰωάσαφ στὸ Μεγάλο Μετέωρο. Στὶς 23 Δεκεμβρίου τοῦ 1384 δολοφονήθηκε ὁ σύζυγός της Θωμᾶς Preliubović.15 Ἡ «δέσποινα» τῶν Ἰωαννίνων Μαρία Ἀγγελίνα ὑπῆρξε μεγάλη εὐεργέτις καὶ δωρήτρια τῆς Μονῆς τοῦ Μεγάλου Μετεώρου καὶ ἄλλων Μονῶν.16 Στὸ Μουσεῖο τῆς Μονῆς τοῦ Μεγάλου Μετεώρου φυλάσσονται σήμερα δύο φορητὲς εἰκόνες ποὺ δώρισε στὴ Μονὴ ἡ Μαρία Ἀγγελίνα Παλαιολογίνα (μετὰ τὸ 1372 καὶ πρὶν ἀπὸ τὸν Δεκ. τοῦ 1384). Στὴ μία εἰκονίζεται ἡ Παναγία ὁλόσωμη, ὄρθια καὶ βρεφοκρατοῦσα, καὶ στὰ πόδια της γονατιστὴ ἡ δωρήτρια Μαρία μὲ τὴν ἐπιγραφή: ΜΑΡΙΑ ΕΥΣΕΒΕ | ΣΤΑΤΗ ΒΑΣΙΛΙΣΑ | ΑΓΓΕΛΙΝΑ ΚΟ | ΜΝΗΝΗ ΔΟΥΚΕΝΑ | Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΙ | ΝΑ. Στὴν ἄλλη εἰκονίζεται ἡ ψηλάφηση τοῦ Θωμᾶ καὶ ἀνάμεσα στοὺς ἀποστόλους, μὲ προφυρὸ βασιλικὸ ἔνδυμα καὶ μὲ διάδημα στὸ κεφάλι, ἡ «βασίλισσα» Μαρία.17 Μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ συζύγου της (23 Δεκ. 1384) ἡ «βασίλισσα» Μαρία Ἀγγελίνα, στὶς 31 Ἰαν. τοῦ 1385, παντρεύεται, σὲ δεύτερο γάμο τὸν Esaü Buondelmonti (Ἰζαού, Ἠσαύ, Ἰζαοῦλο κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς συγγραφεῖς):18 Τῷ αὐτῷ δὲ ἔτει [= 1384], μηνὶ Δεκεμβρίῳ κγ´ … ἐσφάγη ὁ Θωμᾶς … Ὁ δὲ βασιλεὺς Ἰωάσαφ μετὰ καὶ τῆς χρυσῆς τῷ ὄντι γε βασιλίσσης καὶ τῶν ἐγκρίτων ἀρχόντων, βουλὴν ποιησάμενοι, τὸν ἀδελφὸν τῆς ἐν Κεφαλληνίᾳ δουκέσσης, τὸν Ἰζαού, ὄντα καὶ αὐτὸν ἐν τῇ Κεφαλληνίᾳ αὐθέντην καὶ μνήστορα εἰς τὴν βασίλισσαν προσκαλοῦσιν … Ἀμέλει καὶ μετ᾽ ὀλίγας ἡμέρας ὁ Ἰζαοὺ ἔρχεται … καὶ δεσπότην αὐτὸν ἐπευφημοῦσι μηνὶ Ἰανουαρίῳ τῇ λα´. Παραυτίκα γοῦν προσκαλοῦσι παράνυμφον ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος Βλαχίας τὴν καισάρισσαν, ἥτις καὶ μετὰ τοῦ Στεφάνου εἰσῆλθε καὶ τὸν γάμον ηὐτρέπισε καὶ τὰ μνῆστρα ηὐλογήθησαν καὶ εἰς μεγάλην χαρὰν καὶ ἀγαλλίασιν 14 ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος (ὅπως σημ. 1) 61. 15 ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος (ὅπως σημ. 1) 59, 63· Chr. Matanov, The Phenomenon Thomas Preljumbovič, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για το Δεσποτάτο της Ηπείρου (Άρτα, 27-31 Μαΐου 1990). Μουσικοφιλολογικός Σύλλογος Άρτης «Ο Σκουφάς» [1992], 63-68. 16 G. Subotić, Δώρα και δωρεές του δεσπότη και της βασίλισσας Μαρίας Παλαιολογίνας, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για το Δεσποτάτο της Ηπείρου (Άρτα, 27-31 Μαΐου 1990). Μουσικοφιλολογικός Σύλλογος Άρτης «Ο Σκουφάς» [1992], 69-86· ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος (ὅπως σημ. 1) 59· Ο ΙΔΙΟΣ, Οἱ Σέρβοι (ὅπως σημ. 1) 194. 17 Α. ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟΣ, Νέαι προσωπογραφίαι τῆς Μαρίας Παλαιολογίνας καὶ τοῦ Θωμᾶ Πρελιούμποβιτς. Δελτίον Χριστιαν. Ἀρχαιολ. Ἑταιρείας 4/4 (1964/65) 53-70, πίν. 18-24· ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Οἱ Σέρβοι (ὅπως σημ. 1) 194, πίν. 77-78. Σὲ τοιχογραφία τῆς Μονῆς Βαρλαὰμ τῶν Μετεώρων, τοῦ Φράγκου Κατελάνου (1548), ὅπου εἰκονίζεται ἡ Ψηλάφηση τοῦ Θωμᾶ, στὸ τύμπανο πάνω ἀπὸ τὴν ἐπιγραφὴ καὶ τὴ μικρὴ θύρα, δεξιὰ ὡς πρὸς τὸν εἰσερχόμενο, παρίσταται καὶ ἡ Μαρία Ἀγγελίνα μὲ τὰ πορφυρὰ βασιλικὰ ἐνδύματα καὶ τὸ στέμμα. Ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλους ἀρκετοὺς ναοὺς εἰκονίζεται στὴν τοιχογραφία τῆς Ψηλάφησης τοῦ Θωμᾶ ἡ Μαρία Ἀγγελίνα, ἡ βασίλισσα τῶν Ἰωαννίνων. Βλ. σχετικὰ Β. Ν. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ/Α. Λ. ΤΣΙΑΡΑ, Εικόνες της Αρτας – Η εκκλησιαστική ζωγραφική κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, Ι. Μητρόπολις Άρτης. Άρτα 2008, 221, εικ. 11. 18 ΒΕΗΣ (ὅπως σημ. 1) 236β-236γ· ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος (ὅπως σημ. 1) 63-64.

Τὸ ἐκδοτήριο, ἐξισαστικὸ καὶ ἀποδεικτικό γράμμα τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας

271

ἡ τῶν Ἰωαννίνων πόλις τότε ἐκοσμεῖτο καὶ ἐσεμνύνετο … Τότε τοίνυν ὁ Ἰζαού, φιλόχριστος ὤν, μετὰ τῆς εὐσεβοῦς βασιλίσσης Ἀγγελίνης καὶ τοῦ θειοτάτου βασιλέως Ἰωάσαφ, ἐν ἀγάπῃ καὶ ὁμονοίᾳ γενόμενοι, ὁμοθυμαδὸν τὰς φυλακὰς ἐξεκένωσαν …19

Ὁ ἀναφερόμενος ἀνωτέρω Στέφανος ταυτίζεται ἀσφαλῶς μὲ τὸν ἀδελφὸ τοῦ ὁσίου Ἰωάσαφ (πρώην Ἰωάννη Οὔρεση) καὶ τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας, ἐνῶ ἡ «καισάρισσα» θά πρέπει νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴ Μαρία, σύζυγο τοῦ καίσαρος τῆς Θεσσαλίας Ἀλεξίου Ἀγγέλου Φιλανθρωπηνοῦ, στὸν ὁποῖο ὁ βασιλεὺς Ἰωάννης Οὔρεσης – μοναχὸς Ἰωάσαφ εἶχε παραδώσει τὴν ἐξουσία.

*

Ἡ Μαρία Ἀγγελίνα, βασίλισσα καὶ δέσποινα τῶν Ἰωαννίνων, τὸν Μάιο τοῦ 1386, μετὰ τὸν δεύτερο γάμο της μὲ τὸν Esaü, ἀπευθύνει δωρητήριο ἔγγραφό της στὸν ἀδελφό της, πρώην βασιλέα Ἰωάννη Οὔρεση Παλαιολόγο, μοναχὸ τοῦ Μεγάλου Μετεώρου τώρα Ἰωάσαφ. Στὸ πολὺ ἐνδιαφέρον καὶ πολύτιμο ἱστορικὸ καὶ κτητορικὸ αὐτὸ ντοκουμέντο ἡ Μαρία Ἀγγελίνα ἀναφέρει ὅτι, μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ συζύγου της, δεσπότη Ἰωαννίνων Θωμᾶ Preliubović († 23 Δεκ. 1384), τὰ διάφορα περιουσιακά της στοιχεῖα καὶ ἀντικείμενα, ποὺ εἶχε ἐμπιστευθεῖ πρὸς φύλαξη, ὡς παρακαταθήκη, στὸν ἀδελφό της μοναχὸ Ἰωάσαφ στὸ Μεγάλο Μετέωρο, τὰ παρέλαβε ὅλα σῶα καὶ ἀκέραια, καὶ ἔτσι δὲ τῆς ὀφείλει τίποτε ὁ ἀδελφός της Ἰωάσαφ, οὔτε καὶ οἱ ἐνασκούμενοι λοιποὶ μοναχοὶ στὴ Μονὴ τοῦ Μεγάλου Μετεώρου. Παράλληλα ὅμως, ἡ Μαρία Ἀγγελίνα, μὲ τὸ ἔγγραφό της αὐτό, δωρίζει κατὰ πλήρη καὶ ἀποκλειστικὴ κυριότητα, πολύτιμα οἰκογενειακά της κειμήλια, στὸν ἀδελφό της μοναχὸ Ἰωάσαφ, ἐκκλησιαστικὰ ἱερὰ σκεύη, κρατήρα μὲ τὸν ἅγιο δίσκο, δίσκο τῆς ἁγίας ἀναφορᾶς καὶ κυρίως τὸν τίμιο καὶ ζωοποιὸ σταυρὸ ποὺ κληρονόμησαν ἀπὸ τὸν θεῖο τους, δεσπότη τῆς Ἠπείρου, Νικηφόρο Ὀρσίνη († 1359), ἀδελφὸ τῆς μητέρας τους Θωμαΐδος. Ὅλα αὐτὰ ὁ Ἰωάσαφ ἔχει τὸ δικαίωμα νὰ τὰ χρησιμοποιεῖ ὅπως ὁ ἴδιος θέλει καὶ κανένας ἀπὸ τοὺς συγγενεῖς δὲν δικαιοῦται ποτὲ νὰ διεκδικήσει κάτι. Ἂν κάποια ἀπὸ τὰ ἱερὰ αὐτὰ σκεύη ἔχουν διασωθεῖ ὣς σήμερα καὶ φυλάσσονται στὴ Μονὴ τοῦ Μεγάλου Μετεώρου, δὲν εἶναι ἐξακριβωμένο, διότι δὲν ἔχουν ταυτισθεῖ. Προχωροῦμε τώρα στὴ νέα διπλωματικὴ ἔκδοση καὶ παρουσίαση τοῦ ἐγ­ γράφου. ­ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΕΓΓΡΑΦΟΥ Τὸ ἔγγραφο φυλάσσεται στὸ ἀρχεῖο τῆς Μονῆς τοῦ Μεγάλου Μετεώρου, ἐκτεθειμένο σήμερα στὸ νέο Μουσεῖο τῆς Μονῆς, «Αἴθουσα Δημητρίου Ζ. Σοφιανοῦ Χειρογράφων καὶ Νεομαρτύρων», ἀρ. προθήκης Ζ´. Χαρτὶ διαστάσεων 44x30 ἑκ. Γραμμένη ἐπιφάνεια 36x19,50 ἑκ. Περιθώρια: ἀριστερὰ 5,50 ἑκ., δεξιὰ 5. Γραφὴ σταθερή, ὁμοιόμορφη, εὐ­ανάγνωστη καὶ λεπτόγραμμη. Ὀρθογραφικὰ σφάλματα λίγα. Βραχυγραφίες καὶ ἐπιτμήσεις οἱ συνηθισμένες. Κατὰ τὴν καταγραφὴ τοῦ 1959 εἶχε λάβει τὸν ἀριθμὸ 5. Ἡ ὑπογραφὴ Μαρία βασίλισσα … εἶναι ἐρυθρόγραφη, μὲ κιννάβαρι, σήμερα ἀπο­χρωματισμένη καὶ ξεθωριασμένη, διότι τὸ ἔγγραφο, ἐκτεθειμένο στὸ παλαιὸ 19 ΒΡΑΝΟΥΣΗΣ (ὅπως σημ. 4) 94-95.

272

† Demetrios Ζ. Sophianos

μουσεῖο [= παλαιὰ Τράπεζα] τῆς Μονῆς, ποὺ δὲν διέθετε κατάλληλες συνθῆκες φωτισμοῦ, ἔχει ξεθωριάσει ἀπὸ τὸν ἥλιο. Στὶς πτυχώσεις-διπλώσεις τοῦ χαρτιοῦ τοῦ ἐγγράφου ἔχουν σβηστεῖ τὰ περισσότερα γράμματα καὶ ἔτσι δὲν διαβάζονται καλὰ οἱ συγκεκριμένοι στίχοι. Ἡ μεταγραφὴ τοῦ ἐπαναδημοσιευόμενου ἐδῶ ἱστορικοῦ αὐτοῦ ἐγγράφου ἔγινε ἀπ᾽ εὐθείας ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ ἔγγραφο, ἐπὶ τόπου, στὴ Μονῆ τοῦ Μεγάλου Μετεώρου, τὸ καλοκαίρι τοῦ 1966, ἀπὸ ἐμένα. Σήμερα ἡ ἀνάγνωσή του εἶναι δυσκολότερη, γιατὶ ὁρισμένες λέξεις ἔχουν καταστεῖ ἐξίτηλες. Στὴν ἐποχὴ τοῦ Ν. Βέη, ὅταν ἀντέγραψε ὁ ἴδιος τὸ ἔγγραφο ἐπὶ τόπου, τὸ 1909, πρὶν ἀπὸ ἑκατὸ χρόνια, ἡ διατήρησή του ἦταν καλύτερη. Γι᾽ αὐτὸ σὲ ὁρισμένα σημεῖα, βοηθεῖ ἡ παλαιὰ ἔκδοση Βέη γιὰ τὴ νέα διπλωματική του ἔκδοση. Ἀπὸ τὸν Βέη, χωρὶς αὐτοψία τοῦ ἐγγράφου, παρ᾽ ὅλο ποὺ ὁ Βέης δίνει καὶ φωτογραφικὸ πανομοιότυπό του, ἔγιναν μὲ πιστὴ ἀναπαραγωγή, ὅλες οἱ μετέπειτα ἐπανεκδόσεις τοῦ ἐγγράφου (Soloviev-Mošiu, Estopanãu). Ἐκδόσεις τοῦ ἐγγράφου

1. Ἀρχιμανδρ. Πορφυρίου Uspenskij, Vostok Christiankij–Putešestvie v Meteorskie i Osoolimpi­ skie monastyri v Fessalii arhimandrita Porfirija Uspenskago v 1859 godu. Izdanie Imperatoroskoj Akademii Nauk. Pod. redakcieju P.A. Surku. Ἁγία Πετρούπολη 1896, 464-465, ἀρ. 3 (ἡ δημοσίευ­ ση δὲν εἶναι διπλωματικὴ οὔτε καὶ πλήρης). Ἡ ἀντιγραφὴ τοῦ ἐγγράφου ἔγινε ἐπὶ τόπου, στὴ Μονὴ τοῦ Μεγάλου Μετεώρου, κατὰ τὸ ἔτος 1859. 2. Ν. Α. ΒΕΗΣ, Σερβικὰ καὶ βυζαντιακὰ γράμματα Μετεώρου. Βυζαντὶς 2 (1910-1911) [= Ser­bischbyzantinische Urkunden des Meteoronklosters. Βερολίνο 1921], 20-23, ἀρ. 5, πίν. Ε´ (φωτο­ γραφικὸ πανομοιότυπο τοῦ ἐγγράφου) καὶ ΙΒ´ (πανομοιότυπο τῆς ἐρυθρόγραφης ὑπο­γραφῆς τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας). Διπλωματικὴ ἔκδοση ἐπὶ τῇ βάσει τοῦ ἴδιου τοῦ ἐγγράφου (ἐπὶ τόπου, στὴ Μονὴ τοῦ Μεγάλου Μετεώρου, τὸ 1909). Οἱ ἑπόμενες ἐκδόσεις ἀναπαράγουν ἁπλῶς τὴν ἔκδοση Βέη. 3. A. Soloviev – Vl. MoŠin, Grčke povelje srpskih vladara. Fontes rerum slavorum Meridionalium – Fontes lingua graeca conscripti, I. Diplomata graeca regum et imperatorum Serviae. Βελιγράδι 1936, 290-297, ἀρ. XXXIX. 4. S. Cirac-EstopaÑÁn, Bizancio y España: El legado de la basilissa María y de los déspotas Thomas y Esaú de Joannina. Barcelone 1943, II, 31-32. Λοιπὴ βιβλιογραφία L. Heuzey, Excursion dans la Thessalie turque en 1858. Παρίσι 1927, 156-158 [= L. Heuzey, Οδοιπορικό στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία το 1858, μετάφρ. Χρ. Ι. Δημητρουλόπουλος, Σχόλια-Επιμέλεια Θ. Α. Νημάς. Φιλολογικός Ιστορικός Λογοτεχνικός Σύνδεσμος. Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων. Κείμενα και Μελέτες, 4. Θεσσαλονίκη 1991, 212-214]. Αntonin Archimandit, Iz Rumeliz, 2. Πετρούπολη 1886, 404, ἀρ. 20 (βλ. καὶ πίν. VI). ΑΔ. ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ, Ἐργασίαι ἐν Μετεώροις. Ἔκθεσις ἱστορικῆς καὶ τεχνικῆς ἐρεύνης. Πρακτικὰ τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας τοῦ ἔτους 1909. Ἐν Ἀθήναις 1910, 266. Ν. Α. ΒΕΗΣ, Ἔκθεσις παλαιογραφικῶν καὶ τεχνικῶν ἐρευνῶν ἐν ταῖς μοναῖς τῶν Μετεώρων κατὰ τὰ ἔτη 1908 καὶ 1909. Ἀθήνησι 1910, 52, ἀρ. 15. M. Lascaris, Byzantinoserbica saeculi XIV. Deux chartes de Jean Uroš, dernier Némanide (Novembre 1372, Indiction XI). Byz 25-27 (1955-1957) 312, σημ. 1. Δ. Ζ. ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος ὁ Μετεωρίτης, ἔκδ. Ἱ. Μονῆς Μεγάλου Μετεώρου (Μεταμορφώσεως). Μετέωρα 1990, 59, 62-64. Δ. Ζ. ΣΟΦΙΑΝΟΣ, Μετέωρα-Ὁδοιπορικό, ἔκδ. Ἱ. Μονῆς Μεγάλου Μετεώρου (Μεταμορφώσεως). Μετέωρα 1990, 102-103. Κώδ. Vat. gr. 2477: Περιλαμβάνεται «Κατάλογος βιβλίων Μονῆς Μεταμορφώσεως Μετεώρων,

Τὸ ἐκδοτήριο, ἐξισαστικὸ καὶ ἀποδεικτικό γράμμα τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας

273

συνταχθε]ὶς ὑπὸ τοῦ Κασσανδρείας Γρηγορίου τῷ 1869, ἀντιγραφεὶς δὲ ὑπὸ τοῦ πατριαρχικοῦ ἐξάρχου Γρηγορίου Φωτεινοῦ τῷ 1872». Στὸ λῆμμα «Χρυσόβουλλα» ἀναγράφεται: «37. – 1 Μαρίας Παλαιολογίνας βασιλίσσης ϚωϞδ´ 1386».

*

Στὴ νέα διπλωματικὴ ἔκδοση τοῦ ἐγγράφου ποὺ ἀκολουθεῖ τηρῶ ἀκριβῶς τὴ φυσιογνωμία τοῦ πρωτοτύπου (ἀνορθογραφίες, ὀρθογραφικὲς ἰδιορρυθμίες, τονισμός, στίξη). Κεφαλαιογραφῶ μόνα τὰ κύρια ὀνόματα. Ἡ παλαιότερη, πρὶν ἀπὸ μιὰ ἑκατονταετία, ἔκδοση τοῦ Ν. Βέη εἶναι καλὴ καὶ ὑπεύθυνη, δὲν συνοδεύεται ὅμως ἀπὸ σχόλια καὶ ἔχει ὅλα τὰ τυπογραφικὰ μειονεκτήματα, ποὺ συνήθιζε ὁ Βέης στὶς ἐκδόσεις ἐγγράφων (ἀνωφερῆ πολὺ μικρὰ στοιχεῖα, συντομογραφίες ὅπως ἔχουν στὸ ἔγγραφο κ.ἄ.) Δὲν σημειώνω στὸ κριτικὸ ὑπόμνημα κάποιες διαφορές, σὲ τόνους καὶ πνεύματα, τῆς ἔκδοσης Βέη ἀπὸ τὸ πρωτότυπο. Ὁ στίχος 25 τοῦ ἐγγράφου, ποὺ τυχαίνει νὰ βρίσκεται στὴν πτύχωση δίπλωσης τοῦ χαρτιοῦ τοῦ ἐγγράφου, δὲν εἶχε ἀναγνωσθεῖ καὶ μεταγραφεῖ πλήρης ἀπὸ τὸν Βέη, διότι δὲν διαβαζόταν οὔτε τότε. Τὸν συμπληρώνομε καὶ τὸν δημοσιεύομε πλήρη ὅπως ἔχει σὲ ἕνα ἀντίγραφο τοῦ 1842 τοῦ Θεμ. Βολίδη, ποὺ φυλάσσεται, μαζὶ μὲ γράμματά του κ.ἄ. στὴ Γεννάδειο Βιβλιοθήκη [βλ. καὶ M. Lascaris. Byz 25-27 (1955-57) 312, σημ. 1 = ἀνατ. 38]. |1 † Ενονόματι τοῦ π(ατ)ρ(ὸ)ς, κ(αὶ) τοῦ υἱοῦ κ(αὶ) τοῦ ἁγ(ίου) πνε(ύματο)ς, Μαρία βασίλισσα Ἀγγελίνα Δούκαινα |2 ἡ Παλαιολογίνα ἡ τ(ὸν) τίμιον κ(αὶ) ζωοποιὸν στ(αυ)ρὸν ἐγχαράξασα ἐν τῶ παρόντι ἐκδοτηρίω καὶ ἐ |3 ξισαστικῶ κ(αὶ) ἀποδεικτικῶ ἐγγράφω, [ὅπερ παρακ]ατιὼν ὁ λόγος δηλώσει, τίθημι κ(αὶ) ποιῶ ἑκου |4 σία μου τῆ βουλῆ [καὶ] ἁπλουστ[άτη καὶ] ἀπανουργεύ[τω γνώμη, ἔτι τε μ]εμεριμ[νημένω σκοπῶ] |5 καὶ πολυημέρω συμβουλῆ καὶ σκέψει, καθαρ(ῶς), ἀμετατρέπτως, ἀμεταβόλως κ(αὶ) ἀμετακινήτως, |6 δίχα τινὸς ὑστεροβουλίας, ἢ δισταγμοῦ ἢ ἄλλης τινὸς ἐνθυμήσε(ως) ἐπιπλάστου, ἀλλὰ σὺν προθυμία μου |7 πάση, κ(αὶ) ὁλοψύχω κ(αὶ) καθαρὰ κ(αὶ) εἰλικρινεῖ διαθέσει κ(αὶ) προαιρέσει, μετὰ ἁπλοῦ κ(αὶ) ἀπεριέργου συνειδότος, |8 κ(αὶ) μετὰ πάσης μου τῆς ἀποδοχῆς κ(αὶ) ἁπλότητος, πρὸς σὲ τ(ὸν) γλυκύτατόν μου αὐθέντ(ην) κ(αὶ) γνήσιον ἀ |9 δελφόν μου, κῦρ Ἰωάννην τ(ὸν) Δούκα, τ(ὸν) διὰ τοῦ θείου κ(αὶ) ἀγγελικοῦ σχήματος μετὄνομασθέντα |10 Ἰωάσαφ μοναχ(ὸν) κ(αὶ) πρὸς τοὺς εὑρισκομένους ἱερομονάχους κ(αὶ) μοναχοὺς, τοὺς κατοικοῦντας ἐν τῶ |11 Μετεώρω· κ(αὶ) γὰρ ἐπειδὴ εἰς τ(ὸν) θάνατ(ον) τοῦ αὐθέντου μου τοῦ ἀνδρός μου τοῦ μακαρίτου ἐκείνου κῦρ |12 Θωμᾶ τοῦ δεσπότου, ἀνέθεικα εἰς τὰς χείρας σου μερικὰ πράγματα χάριν παρακαταθήκης, |13 ἰδοὺ νῦν ἀπελάβομεν πάλιν ἡμεῖς ταῦτα, ἀπὸ τ(ῶν) χειρῶν σου σῶα κ(αὶ) ἀνελλιπῆ, ἐγώ τε κ(αὶ) ὁ ἐμὸς |14 γλυκὺς σύζυγος, ὁ ὑψηλότατος δεσπότης Ἰζαοῦ, καθὼς κ(αὶ) τὸ παρ᾽ αὐτοῦ ἀποδικτικ(ὸν) γράμμα πρὸς σὲ |15 γεγον(ῶς), φανερ(ῶς) παριστὰ· κ(αὶ) πλέον τινὰ διένεξιν μετὰ σοῦ, οὐκ ἔχομ(εν) ἐν ἰωδήποτε πράγματι· διὰ |16 τοῦτο γὰρ κ(αὶ) τὸ παρ(ὸν) γράμμα ἡμ(ῶν), πρὸς σὲ κ(αὶ) πρὸς τοὺς εὑρισκομένους μοναχοὺς τοὺς κατοικοῦντας |17 ἐν τῶ Μετεώρω πεποιήκαμεν· περὶ δὲ τ(ῶν) ἱερῶν σκεβ(ῶν) τῶν ἐκκλησιαστικ(ῶν), ἤγουν τὴν κρατητήραν, μετὰ |18 τοῦ ἁγίου δίσκου, κ(αὶ) τ(ὸν) δίσκον τῆς ἁγί(ας) ἀναφορὰς, ἅτινα εὑρίσκονται εἰς τὴν σὴν ἐξουσίαν, ἵνα |19 ἔχεις ἄδειαν εἰς αὐτὰ, νὰ ποιήσεις εἴ τι κ(αὶ) βούλεσαι· τὸν δὲ τίμιον κ(αὶ) ζωοποιὸν στ(αυ)ρὸν, ὅστις |20 ὑπάρχει ἀπὸ τοῦ θείου μας ἐκείνου

274

† Demetrios Ζ. Sophianos

τοῦ μακαρίτου δεσπότου κῦρ Νικηφόρου, ἔνι κ(αὶ) αὐτὸς ἰδιορίθμ(ως) |21 ἐδικός σου κατὰ τελείαν κληρονομίαν· κ(αὶ) οὔτε ἡμεῖς μετέχομ(εν) εἰς αὐτ(ὸν), οὔτε ἄλλος τις τὸ οἰονοῦν· |22 ἀλλὰ σὸς ὑπάρχει φυλακτὴρ, ψυχὴ τε κ(αὶ) σώματι. κ(αὶ) ἔχεις ἄδειαν εἰς αὐτ(ὸν), ἀποπέμψαι μετὰ κ(αὶ) τ(ῶν) ἱερῶν |23 σκευῶν, ὅπου κ(αὶ) βούλεσαι· εἴτε ἀφιερώσης ἀπ᾽ αὐτὰ εἰς θεῖον κ(αὶ) ἱερὸν ναὸν, εἴτε διὰ τὴν ψυχὴν σου· |24 εἴτε κ(αὶ) διὰ γήρ(ως) ἀδυναμίαν, νὰ ποιήσεις ἐξουσιαστικ(ῶς) καὶ δεσποτικ(ῶς) εἰς αὐτὰ, καθὼς εἶδας καὶ |25 [θέλης· ἐγὼ δὲ καὶ ὁ παρόμοιός μου ξένοι πάντη καὶ ἀλλότριοι ἐκ τούτων ἐσόμεθα καὶ τοῦ τιμίου σταυροῦ καὶ τῶν] |26 λοιπῶν ἱερῶν σκευῶν· δηλοποιοῦμ(εν) δὲ τοῖς πᾶσι νῦν κ(αὶ) ἐξῆς τοῦτο· ὅτι οὔτε π(ατ)ρικὰ ἢ μ(ητ)ρικὰ ἡμ(ῶν) |27 πράγματα εὑρίσκονται εἰς ἐσέν, οὔτε εἰς τὸ κελλίον σου ἐν ὧ κατοικεῖς, ἤγουν ἐν τῶ Μετεώρω, οὔτε |28 ἀλλαχοῦ, τὸ οἰονοῦν. Διὰ τοῦτο κ(αὶ) ζῶντος κ(αὶ) μετὰ θάνατον, οὐκ ἔχει τις ἀπὸ τοῦ μέρους ἡμῶν, |29 ἀναζητῆσαι, ἢ διενοχλῆσαι τοὺς εὑρισκομένους μοναχοὺς ἐν τῶ Μετεώρω, ἢ ἀλλαχοῦ, καθὼς |30 διακελεύομεν· εἰ δὲ ποτὲ καιρῶ καὶ χρόνω, ἢ ἐγὼ, ἢ ὁ γλυκύτατός μου ἀνήρ, εἴτε ὁ ἀδελφός μ(ας), |31 ἢ ἄλλος τις ἐκ τῆς ὀσφύος ἡμ(ῶν), πρὸς ἀνατροπὴν κ(αὶ) ἀθέτησιν βουληθῆ χωρεθῆναι, λιχνευσάμενοι |32 χάριν συζητήσεων τῶν τοιούτ(ων) πραγμάτ(ων), τῆ ἐμφανεία τοῦ παρόντος ἀποδικτικοῦ ἐκδοτηρίου κ(αὶ) ἐξισαστ(ικ)οῦ |33 ἡμ(ῶν) γράμματος ἴνα ἀποδιώκεται ἄπρακτος κ(αὶ) κατησχυμ(έν)ος ἀπὸ παντὸς δικαστικοῦ προσώπου· κληρονομ(ῶν) |34 δὲ μᾶλλον, τὴν ἀρὰν τ(ῶν) τιη´ θεοφόρ(ων) ἁγίων π(ατέ)ρων τ(ῶν) ἐν Νικαία κ(αὶ) πάντ(ων) τ(ῶν) ἁγί(ων)· τὴν τοῦ Γιεζῆ λέπραν, κ(αὶ) τὴν τοῦ |35 Ἰούδα ἀγχώνην· καὶ τὴν τοῦ Κάϊν ἑπτάπληγον τιμωρί(αν)· πρὸ δὲ πάντ(ων), κ(αὶ) διὰ πάντ(ων), ἔξει ἀντίδικον κ(αὶ) ἐν τῶ νῦν |36 αἰῶνι κ(αὶ) ἐν τῶ μέλλοντι, αὐτὴν τ(ὴν) κυρί(ως) κ(αὶ) ἀληθ(ῶς) Θ(εοτό) κον τὴν Μετεωρίτισσαν σὺν τῆ κατάρα τῶν ἁγί(ων) γονέων ἡμῶν· |37 Διὰ τοῦτο κ(αὶ) τὸ παρ(ὸν) ἐξισαστικ(ὸν) καὶ ἀποδικτικ(ὸν) [ἡμῶν γράμ]μα γεγον(ῶς) παρ᾽ ἐμοῦ, ἐπεδόθην πρὸς σὲ τ(ὸν) γλυκύτατόν μοι αὐθ(έν)τ(ην) |38 κ(αὶ) ἀδελφ(ὸν), κ(αὶ) πρὸς τοὺς εὑρισκομ(έν)ους μοναχοὺς ἐν τῶ Μετεώρω· εἰς πλείονα πίστωσιν κ(αὶ) βεβαί(αν) ἀσφάλ(ειαν), μηνὶ μαΐω, |39 ἰνδικτιῶνος θ´· ἔτους Ϛοῦ ωοῦ Ϟδ † |40 † Μαρία βασίλισα Ἀγγελίνα Δούκενα ἡ Παλαιολογ(ί)να

Τὸ ἐκδοτήριο, ἐξισαστικὸ καὶ ἀποδεικτικό γράμμα τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας

275

Εἰκ. 1. Τὸ γράμμα (χρυσόβουλλο) τῆς βασίλισσας τῶν Ἰωαννίνων Μαρίας Ἀγγελίνας πρὸς τὸν ἀδελφό της μοναχὸ Ἰωάσαφ. 1386, Μάιος, ἰνδ. θ´ (Ἀρχεῖο τῆς Μονῆς τοῦ Μεγάλου Μετεώρου).

276

† Demetrios Ζ. Sophianos

Εἰκ. 2. Φορητὴ εἰκόνα τῆς Θεοτόκου βρεφοκρατούσας (τέλη 14ου αἰ.). Κάτω ἀριστερὰ εἰκονίζεται ἡ δωρήτρια Μαρία Ἀγγελίνα (Μονὴ Μεγάλου Μετεώρου, Μουσεῖο).

Τὸ ἐκδοτήριο, ἐξισαστικὸ καὶ ἀποδεικτικό γράμμα τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας

Εἰκ. 3. Λεπτομέρεια τῆς προηγούμενης εἰκόνας. Ἀριστερά, γονατιστή, ἡ Μαρία Ἀγγελίνα Παλαιολογίνα, μὲ τὴν κεφαλαιογράμματη ἐπιγραφὴ ἐπάνω.

277

278

† Demetrios Ζ. Sophianos

Εἰκ. 4. Φορητὴ εἰκόνα (τέλη 14ου αἰ.). Ἡ Ψηλάφηση τοῦ Θωμᾶ, δῶρο τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας Παλαιολογίνας, ἡ ὁποία εἰκονίζεται ἀνάμεσα στοὺς Ἀποστόλους (Μονὴ Μεγάλου Μετεώρου, Μουσεῖο).

Εἰκ. 5. Ἡ Ψηλάφηση τοῦ Θωμᾶ. Ἀριστερὰ εἰκονίζεται ἡ Μαρία Ἀγγελίνα Παλαιολογίνα. Μονὴ Βαρλαὰμ τῶν Μετεώρων.

Τὸ ἐκδοτήριο, ἐξισαστικὸ καὶ ἀποδεικτικό γράμμα τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας 279

Εἰκ. 6. α. Ἡ ὑπογραφὴ τοῦ ὁσίου Ἰωάσαφ, πρώην βασιλέως Ἰωάννη Οὔρεση Παλαιολόγου (συνοδικὸ γράμμα μητροπολίτου Λαρίσης Νείλου, ἔτ. 1381· ἀρχεῖο τῆς Μονῆς Δουσίκου Ἁγ. Βησσαρίωνος). β. Ἡ ὑπογραφὴ τῆς «βασίλισσας» τῶν Ἰωαννίνων Μαρίας Ἀγγελίνας Δούκαινας Παλαιολογίνας, ἀδελφῆς τοῦ ὁσίου Ἰωάσαφ (ἔγγραφο ἔτ. 1386· ἀρχεῖο τῆς Μονῆς Μεταμορφώσεως τῶν Μετεώρων).

280 † Demetrios Ζ. Sophianos

Εἰκ. 7. Κώδ. Petropol. gr. 251, Χρονικὸν τῶν Ἰωαννίνων, φφ. 17v-18: Σφαγὴ τοῦ δεσπότη τῶν Ἰωαννίνων Θωμᾶ Preliubović († 23 Δεκ. 1384).

Τὸ ἐκδοτήριο, ἐξισαστικὸ καὶ ἀποδεικτικό γράμμα τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας 281

Εἰκ. 8. Κώδ. Petropol. gr. 251, Χρονικὸν τῶν Ἰωαννίνων, φφ. 18v-19: Γάμοι τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας Παλαιολογίνας μὲ τὸν Esaü (Ἰζαού).

282 † Demetrios Ζ. Sophianos

Der unsichtbare Kaiser Zum Bild Iustinianos’ I. bei Theodoros Skutariotes (94,19-101,6 ed. Sathas) Raimondo Tocci / KOMOTINI* Ὁ συγγραφεὺς ψεῦδος μὲν οὐκ εἴρηκέ πω, ψεύσαιτο μέντ’ ἂν ἔν γε τοῖς λοιποῖς λόγοις, οὕτω φιλούντων τῶν κελευόντων τάδε, ὧν τοῖς ἐπαίνοις ἐντρυφῶν τὸ βιβλίον, ὅμως ἔδοξεν ἐνδεέστερον λέγειν·  5 ἐξουσία κρότων γὰρ οὐκ οἶδεν κόρον. οὐκοῦν ἀφείσθω ταῦτα τοῖς ἐγκωμίοις, ἡ συγγραφὴ δὲ μὴ προχωρείτω πλέον· οὐκ εὐφυῶς γὰρ πρὸς τὰ τοῦ ψεύδους ἔχει νόμος τε ταύτην ἐκ τροπῆς ἀποτρέπει. 10 ἐνταῦθα τοίνυν τὸν δρόμον παύει τέως, ἕως κατ’ εὐθὺ δῷ τις αὐτῇ τὸ τρέχειν. Ioannes Mauropus, «Ὅτε ἀπέστη τῆς συγγραφῆς τοῦ χρονογράφου» (Epigr. 96)1

Mit diesen Versen distanziert sich Ioannes Mauropus im 11. Jh. von der Idee, eine Chronik zu verfassen, oder exakter, diese zu beendigen. Ob und inwiefern das wohl autobiographische Epigramm mit der unfreiwilligen Ernennung des Ioannes zum Metropoliten von Euchaita, die für die Zeit nach 1049 angenommen wird, und seinem Abschied von Konstantinopel in Verbindung zu setzen ist, bleibt, wie bereits Apostolos Karpozilos bemerkte, unklar.2 Jedoch darf man — den autobiographischen Cha* Verschiedene Aspekte dieser Thematik konnte ich bereits im Juli 2008 an der Albert-LudwigsUniversität Freiburg während des Tandemseminars “Byzanz – Das andere Mittelalter“, organisiert von Rainer Warland sowie Karl-Heinz Leven und getragen von dem Promotionskolleg „Lern- und Lebensräume: Hof, Kloster, Universität, Komparatistische Mediävistik 500–1600“, vorstellen. 1 P. de Lagarde/J. Bollig, Joannis Euchaitarum metropolitae quae in Codice Vaticano Graeco 676 supersunt. Abhandlungen der historisch-philologischen Classe der königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, 28. Göttingen 1882, 50. Eine animierende, aber allzu freie Übertragung nebst kurzem Kommentar des Epigramms bei H.-G. Beck, Lust an der Geschichte: Leben in Byzanz ― Ein Lesebuch. München 1991 (= Byzantinisches Lesebuch. München 1982), 165; eine italienische Übersetzung bei R. Anastasi, Giovanni Mauropode, Metropolita di Euchaita, Canzoniere. Catania 1984. 2 Vgl. A. KARPOZILOS, The letters of Ioannes Mauropous, Metropolitan of Euchaita. Greek text, translation, and commentary. CFHB, 34. Thessalonike 1990, 15-17 (mit älterer Literatur), und Ders., Συμβολὴ στὴ μελέτη τοῦ βίου καὶ τοῦ ἔργου τοῦ Ἰωάννη Μαυρόποδος. Πανεπιστήμιο Ἰωαννίνων. Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρίδα Φιλοσοφικῆς Σχολῆς, Παράρτημα 18. Ioannina 1982, 33-34 und 91-100 (zu den autobiographischen Epigrammen), bes. 95-96, sowie Ders., The Biography

284

Raimondo Tocci

rakter vorausgesetzt — gewiss davon ausgehen, dass diese seltene Unmutsäußerung nicht für eine zeitnahe Veröffentlichung bestimmt war. Indem Ioannes sich weigert, seine Auftraggeber gebührender zu loben als ihm lieb zu sein scheint oder gar für sie historische Fakten zu verdrehen, schenkt er uns ein lebendiges Bild von den Bezügen zwischen Historiographie und Enkomion, sowie, in dem Bemühen, historische Wahrheit zu vermitteln, von der Gratwanderung zwischen historiographischem und fiktionalem Erzählen, zwischen objektiver und subjektiver Wahrheit. Die ihrem Wesen nach genuin kompilatorischen Chroniken nicht so sehr als Träger objektiver historischer Informationen, als Träger einer objektiven Wahrheit zu lesen bzw. ihre Filiation innerhalb der Textsorte zu bestimmen, sondern vielmehr ihren literarischen Charakter in den Mittelpunkt der Untersuchung zu stellen, war zentrales Anliegen Jakov N. Ljubarskijs.3 Bezüglich der Arbeitsweise und des Stils des Theophanes betont Ljubarskij, die Besonderheit liege in der freien Verwendung und neuen Sortierung der Informationen durch den Autor-Chronisten, mittels derer er einen ganz neuen Text kreiere; indem er die Informationen — die einzelnen Bausteine oder Elemente — ihrem alten Kontext entreisst, entstehe ein neuer Kontext, in welchem sich neue Beziehungsgeflechte innerhalb der alten Elemente etablieren.4 Theophanes entwirft demnach ein ganz neues Bild des Geschehenen, ein anders geartetes, individuell geprägtes Konstrukt von historisch Wahrem. Und hier ist es zunächst sekundär, ob die alten Elemente unverändert, sprich wörtlich, oder nach voriger Überarbeitung weiterverwertet werden. Vielleicht sollte man sogar mit Riccardo Maisano5 und Roger Scott6 annehmen, dass die wortgetreue oder beinahe wortgetreue Wiedergabe konkreter Erzähleinheiten (z. B. der sog. Lesebuchgeschichten)

3

4 5 6

of Ioannes Maropous Again. Hell 44 (1994) 51-60. Zu Ioannes’ ‚Sitz im Leben῾ basierend auf der Interpretation von «εἰς τὴν ἑαυτοῦ οἰκίαν, ὅτε διαπράσας ταύτην ἀπέλιπεν» (Epigr. 47, de Lagarde/Bollig 24-25), s. jetzt Ch. Livanos, Exile and return in John Mauropous, Poem 47. BMGS 32 (2008) 38-49. J. N. Ljubarskij, Concerning the Literary Technique of Theophanes the Confessor. ByzSl 56 (1995) 317-322 (= R. Dostálová/V. Konzal/L. Havlíková [eds.], ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Studia byzantina ac slavica Vladimíro Vavřínek ad annum sexagesimum quintum dedicata. Part II: Literature and Language). Ders., George the Monk as a short-story-writer. JÖB 44 (1994) 255-264 (= W. Hörandner/J. Koder/O. Kresten [Hrsg.], ΑΝΔΡΙΑΣ. Herbert Hunger zum 80. Geburtstag). Ders., Some Notes on the Newly Discovered Historical Works by Psellos, in: J. S. Langdon u. a. (eds.), ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ. Studies in Honor of Speros Vryonis, Jr. Vol. I: Hellenic Antiquity and Byzantium. New York 1993, 213-228. Mittlerweile grundlegend SO Debate: Quellenfor­ schung and/or Literay Criticism: Narrative Structures in Byzantine Historical Writing. Symbolae Osloenses 73 (1998) 5-73 (Report: J. Ljubarskij, Comments: D. Afinogenov, P. A. Agapitos, J. Duffy, M. Hinterberger, E. Jeffreys, A. Littlewood, C. Rapp, J. O. Rosenqvist, L. Rydén, P. Speck, W. Treadgold). Ljubarskij, Literary Technique (wie Anm. 3) 317-319. R. Maisano, Note su Giorgio Cedreno e la tradizione storiografica bizantina. Rivista di Studi Bizantini e Slavi 3 (1983 [1984]) 227-248 (= Miscellanea Agostino Pertusi, 3), bes. 236-244. R. Scott, “The events of every year, arranged without confusion”: Justinian and others in the chronicle of Theophanes Confessor, in: P. Odorico/P. A. Agapitos/M. Hinterberger (eds.), L’ écriture de la memoire: la littérarité de l’historiographie. Αctes du IIIe colloque international philologique «ΕΡΜΗΝΕΙΑ», Nicosie, 6–8 mai 2004. Dossiers Byzantins, 6. Paris 2006, 49-65, hier 52-53.

Der unsichtbare Kaiser. Zum Bild Iustinianos᾽ Ι. bei Theodoros Skutariotes

285

von wissenden Lesern bzw. Hörern erwartet wurde und von den Autor-Chronisten beabsichtigt war, um der erzählten story Authentizität zu verleihen, auch wenn deren veränderte Einbettung eine neue Signifikanz mit sich bringt. Wenn es um das Verhältnis von Chronistik zu ihrem Gegenstand geht, bleibt es freilich von zentraler Bedeutung, in welcher Beziehung eine Erzählung über Ereignisse zu den Ereignissen steht, die sie erzählt. In diesem Kontext betont Ingela Nilsson zurecht, dass Konstantinos Manasses kein schlechter Historiker bzw. Chronist ist, wenn er sich beispielweise für die Integration einer Ekphrasis in seine Chronik entscheidet, um die Erschaffung der Welt für sein Geschichtsverständnis adäquat zu präsentieren (Konst. Man. v. 27-286, ed. LAMPSIDES); denn entscheidend ist nicht nur die Auswahl des zu beschreibenden Ereignisses, sondern dieses Ereignis in die geeignete literarische Form der Präsentation zu kleiden.7 Spätestens seit Hayden White ist auch in der Historiographie bzw. im historiographischen Diskurs zwischen dem „Was“ (den berichteten Ereignissen) und dem „Wie“ (der Art der Darstellung) zu unterscheiden. Als Produkt der Reflexion des Historikers ist demnach jedes historische Werk nicht als neutrale Wiedergabe einer objektiv gegebenen Wahrheit zu verstehen, sondern als ein literarischer Text, eine Erzählung, welche die moralisierende Bewertung der Geschehnisse, die Weltanschaung sowie das Geschichtsverständnis des Verfassers widerspiegelt.8 In dieser Hinsicht stellt die Wahr-Falsch-Dimension, wie sie aus dem eingangs zitierten Epigramm des Ioannes Mauropus hervorgeht, kein Beurteilungskriterium dar. In Anlehnung an White betont auch Ljubarskij, der Historiker bzw. der Chronist, konfrontiert mit einem Konglomerat separater, in keinem engeren Sinnzusammenhang stehender Ereignisse, mit der mehr oder weniger unsortierten Realität der sogenannten Primärquellen (wie offiziellen Dokumenten, mündlicher Überlieferung u. a. m.), sowie mit einer Art „secondary“ reality, organisiert von seinen Vorgänger7

8

I. Nilsson, Discovering literariness in the past: Literature vs. History in the Synopsis Chronike of Konstantinos Manasses, in: Odorico/Agapitos/Hinterberger (wie Anm. 6) 15-31, hier 26-27. Die ἔκφρασις γῆς ausführlich analysiert bei I. Nilsson, Narrating Images in Byzantine Literature: The Ekphraseis of Konstantinos Manasses. JÖB 55 (2005) 121-146. Wenn es noch eines Nachweises bedurfte, dass die Σύνοψις χρονική des Manasses mit der Sorte „Trivialliteratur“ wenig gemein hat, sondern im Kontext der literarischen Traditionen des 12. Jh.s fest verankert ist, s. D. R. Reinsch, Historia ancilla litterarum? Zum literarischen Geschmack in der Komnenenzeit: das Beispiel der Σύνοψις χρονική des Konstantinos Manasses, in: P. Odorico/P. A. Agapitos, Pour une «nouvelle» histoire de la littérature byzantine. Αctes du colloque international philologique, Nicosie, 25–28 mai 2000. Dossiers Byzantins, 1. Paris 2002, 81-94. H. White, The Value of Narrativity in the Representation of Reality, in: W. J. T. Mitchell (ed.), On Narrative. Chicago/London 1981, 1-24, und Ders., Storytelling: Historical and Ideological, in: R. Newman (ed.), Centuries’ Ends, Narrative Means. Stanford CA 1996, 58-78. Vgl. auch R. Dostálová, Der Einfluß der Rhetorik auf die Objektivität der historischen Information in den Werken byzantinischer Historiker. ByzSl 56 (1995) 291-315 (= Dostálová/Konzal/ Havlíková, wie Anm. 3) und A. CAMERON, History as Text. The Writing of Ancient History. London 1989, 1-10 sowie M. J. WHEELDON, “True Stories”: the reception of historiography in antiquity, in: A. CAMERON, History as Text, 33-63. Instruktiv auch P. CARTLEDGE, Die Griechen und wir. Stuttgart/Weimar 1998, 19-35 (Das englische Original, The Greeks. A Portrait of Self and Other, Oxford 21997, stand mir leider nicht zur Verfügung).

286

Raimondo Tocci

Chronisten, forme und arrangiere Erzählungen, durch die die „amorphe“ Realität strukturiert und kontextualisiert wird.9 Diese Strukturierung und Kontextualiserung erfolgt nicht nur durch die freie Verwendung und Sortierung der Informationen, sondern u. a. auch durch die Integration diverser Textsorten und durch den Wechsel von Berichten und Erzählen. Das Wechselprinzip von Berichten und Erzählen, ob nun mit oder ohne dramatische Elemente, scheint mit der byzantinischen Chronik in ihrer Eigenschaft als offener Textsorte ursächlich in Verbindung zu stehen, wird doch das Gesamtbild eines äußerst heterogenen Ganzen u. a. geprägt durch die Inkorporation diverser Textsorten von unterschiedlichem Grad der Rhetorisierung, wie der Rede, der Kaiserurkunde, des Epigramms, der Kurzgeschichte, des Briefes, des Fürstenspiegels,10 und in direkter Folge eben auch durch den Wechsel des Sprachregisters, mit dem Ziel, die integrierte Textsorte entsprechend zu bedienen. Dieses intentional gestaltbare, flexible Gebilde der byzantinischen Chronik als Gattung, das Vergleiche erlaubt mit der Vielschichtigkeit des (modernen) Romans als offenen Systems, steht nur im vordergründigen Widerspruch zum unbeweglich starren Gesamtaufbau einer Chronik, da die Synthese von mindestens 6000 Jahren Geschichte bei gleichzeitiger Vermittlung von konkreten ideologischen Anschauungen natürlich nach einem geschlossenen Rahmen verlangte.11 Ich habe an anderer Stelle versucht zu zeigen, wie Theodoros Skutariotes in seiner nach 1282 entstandenen, bis in das Jahr 1261 hineinreichende Chronik durch die Integration verschiedener Textsorten eine in sich schlüssige und wohldurchdachte Gesamtkomposition kreiert.12 Nach den bisherigen Ausführungen scheint es offensichtlich, dass es nicht in 9

Ljubarskij, Literary Technique (wie Anm. 3) 318-319 und Ders., George the Monk (wie Anm. 3) 263. 10 Eine Aufstellung der für die literarische Analyse in Frage kommenden Fürstenspiegel nebst zahlreichen klärenden Bemerkungen bei G. Prinzing, Beobachtungen zu „integrierten“ Fürstenspiegeln der Byzantiner. JÖB 38 (1988) 1-31. 11 Ich verweise auf den konzisen und zugleich fundierten Überblick bei A. Markopulos, Ἡ θέση τοῦ χρονογράφου στὴ βυζαντινὴ κοινωνία. Νοοτροπία – Τεχνοτροπία. Athen 1993. 12 Konkret entsteht diese durch die Inkorporation einer Liste der Sieben Weltwunder und eines Prosakatalogs der Sieben Weisen unmittelbar vor die Beschreibungen zu Konstantin dem Großen sowie durch die Positionierung einer Kaiserurkunde Alexios’ I. über die heiligen Geräte aus dem Jahr 1082 vor die Schilderungen zu seiner Person, s. R. Tocci, Zu Genese und Kompositionsvorgang der Σύνοψις χρονική des Theodoros Skutariotes. BZ 98 (2005) 551-568 (mit 3 Abb. auf Taf. XII). Zur Haupthandschrift der Σύνοψις χρονική, dem Kodex Marc. gr. 407 aus dem 4. Jahrzehnt des 14. Jh.s (vgl. auch Schreiner [gleich unten] 413-414), im Kontext des autographen Herrscherkatalogs aus der Hand Bessarions s. P. Schreiner, Byzanz und der Westen im politischen Denken Bessarions: Die autographen Notizen im Marc. Gr. 407 (= 1032), in: CH. Maltezou/P. Schreiner/M. Losacco (a cura di), ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ. Studi in onore di Marino Zorzi. Istituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini di Venezia. Biblioteca, 27. Venedig 2008, 413-425 (mit 5 Tafeln), hier 413-416. Zu der Identifizierung des Kopisten Ioannes Argyropulos vgl. jetzt D. Bianconi, Sui copisti del Platone Laur. Plut. 59.1 e su altri scribi d᾽età paleologa. Tra paleografia e prosopografia, in: D. Bianconi/L. del Corso (eds.), Oltre la scrittura. Variazioni sul tema per Guglielmo Cavallo. Dossiers Byzantins, 8. Paris 2008, 253-288 (mit Tafeln 25-30b), hier 268-271 und 282-288 (Peter Schreiner gilt mein Dank für den Hinweis und die Übersendung dieses Beitrags) und Schreiner (wie oben) 415.

Der unsichtbare Kaiser. Zum Bild Iustinianos᾽ Ι. bei Theodoros Skutariotes

287

meiner Absicht liegt, mithilfe der Σύνοψις χρονική des Autor-Chronisten Theodoros Skutariotes, das Bild, welches die Nachwelt von Iustinianos I. gezeichnet hat, durch den Zusatz weiterer historischer Nuancen zu verfeinern.13 Es soll demnach im Folgenden neben der Auswahl dessen, „Was“ berichtet oder erzählt wird, vorwiegend erörtert werden, „Wie“ Theodoros die Informationen seinem Leserkreis Ende des 13. Jh.s präsentiert hat.14 Nicht unerwähnt bleiben sollte, dass die byzantinischen Chroniken insgesamt keineswegs ein einheitliches, bisweilen sogar ein negatives Bild Iustinianos’ und seiner Regierungszeit zeichnen. So erwähnen zahlreiche Chroniken das nicht erhaltene Edikt über den Aphthartodoketismus aus dem Jahr 564 (Nov.).15 Dies ist insofern nicht selbstverständlich, da Iustinianos doch von der Kirche als orthodoxer Kaiser kommemoriert und gefeiert wurde. Günter Prinzing bemerkt dazu treffend:16 „Man gewinnt den Eindruck, es habe den an der Ehrung Justinians interessierten Patriarchalklerus der Hagia Sophia, und somit auch den Klerus der übrigen Kirche, nach außen hin so gut wie garnicht angefochten, daß ein Teil der Chronistik — und insbesondere die spätere — dem von ihm propagierten Bild Justinians als eines bis zuletzt orthodoxen Kaisers widersprach.“17 Theodoros Skutariotes hat die Struktur der Beschreibungen über die Herrschaft Iustinianos’ I. (527–565) wie folgt angelegt (94,19-101,6 ed. Sathas = Σ):18 (1) Erwähnung der Regierungszeit Iustinianos’ und der Kaiserin Theodora [Σ 94,19–20] Innenpolitik (2) Iustinianos’ Vorgehen gegen Heiden und Häretiker, Erwähnung des Codex Iustinianus und der Konstitution über Bischöfe, Xenodochoi und Oikonomoi der Waisenhäuser bzgl. der Erbschaftsregelung [Σ 94,20-27] (3) Nika-Aufstand (13.–18. Jan. 532) [Σ 94,27-95,6] (4) Wiederaufbau der Hagia Sophia (532–537) [Σ 95,7-15] (5) Die Patriarchen Epiphanios (520–535), Anthimos (535–536) und Menas (536–552) [Σ 95,16-23] (6) Lokalsynode von Konstantinopel (536) [Σ 95,23-96,9] Außenpolitik (7) Afrikafeldzug Belisars (533–534): kurze Begründung des Feldzugs [Σ 96,10-26] (8) Rede Belisars [Σ 96,26-97,16] 13 Zu ebendiesem vgl. die dezidierte Abhandlung von G. Prinzing, Das Bild Justinians I. in der Überlieferung der Byzantiner vom 7.–15. Jhdt. Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte, 14. Fontes Minores 7 (1986) 1-99, hier bes. 68-72. 14 Für ein Plädoyer in dieselbe Richtung s. jetzt I. Nilsson/R. Scott, Towards a new history of Byzantine literature: the case of historiography. Classica et Mediaevalia 58 (2007) 319-332. 15 s. unten S. 292 mit Anm. 31. 16 Prinzing (wie Anm. 13) 72. 17 Als Ausnahme ist die Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία des Nikephoros Kallistos Xanthopulos anzuführen; vgl. dazu auch schon Prinzing (wie Anm. 13) 26-37. 18 Ἀνωνύμου Σύνοψις Χρονική. Ed. K. N. Sathas, in: Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη. 7 Bde., hier Bd. 7, 1-556. Venedig/ Paris 1894 (Ndr. Athen 1972).

288

Raimondo Tocci (9) Mühelose Einnahme Karthagos [Σ 97,16-30] (10) Weitere siegreiche Feldzüge Belisars; Triumphzug für Belisar (534–535) [Σ 97,3098,31] (11) Tod Belisars (565) [Σ 98,31–99,3] Innenpolitik (12) Patriarchat des Eutychios (552–565) [Σ 99,4-6] (13) Ökumenisches Konzil (Konstantinopel 553) [Σ 99,7-100,17] (14) Kurze Erwähnung der Bautätigkeit Iustinianos’ [Σ 100,18-21] (15) Hinwendung zum Aphthartodoketismus (Erlass des Edikts Ende 564, Absetzung des Eutychios, Patriarchat des Ioannes Scholastikos 565–577) [Σ 100,22-101,3] (16) Tod Theodoras (548) und Iustinianos’ (565) [Σ 101,4-6]

Auch wenn Theodoros Skutariotes im Zusammenhang mit dem Wiederaufbau der Hagia Sophia von Iustinianos als einem θειότατος βασιλεύς spricht (Σ 95,7), der die gottgeschützte Kirche von Grund auf neu errichtete, möchte ich versuchen zu zeigen, auf welche Weise es Theodoros gelingt, sich unter die Kritiker Iustinianos’ einzureihen, obwohl, wie wir sehen werden, seine Kritik mit der unverblümt direkten Art eines Ioannes Zonaras sicher nicht zu vergleichen ist.19 Aufschlussreich ist hier eine Rede des Feldherrn Belisar, in der er unmittelbar vor dem Vormarsch auf Karthago im Jahr 533/534 seine Truppen anlässlich von Plünderungen zu strenger Disziplin mahnt. Ihr Wortlaut ist nach Theodoros Skutariotes folgender: ‘οἴδατε, ἀδελφοὶ καὶ φίλοι, ὅτι τὸ βιάζεσθαι καὶ τὰ ἀλλότρια σιτίζεσθαι ἄδικόν ἐστι καὶ βλαβερὸν ἐν παντὶ μὲν καιρῷ, ἐξαιρέτως δὲ ἐν κινδύνοις, ὅτε καὶ τὸν δίκαιον Θεὸν εἰς βοήθειαν ἐπικαλούμεθα· ἐγώ γαρ ἐν αὐτῷ τὸ θαρρεῖν ἔχων εἰς τὴν γῆν ταύτην ὑμᾶς ἐξήγαγον, ὅπως τῇ δικαιοσύνῃ καὶ τῇ ἀγαθοεργίᾳ τόν τε Θεὸν θεραπεύσωμεν καὶ τοὺς ἐν Λιβύῃ πρὸς ἡμᾶς ἐπισπασώμεθα· αὕτη δὲ ἡ ὑμῶν ἀπληστία εἰς τοὐναντίον ἡμῖν ἀποβήσεται· τόν τε γὰρ Θεὸν ἐχθρανοῦμεν καὶ τοὺς ἐνταῦθα Λίβυας συμμαχεῖν Οὐανδήλοις παρασκευάσομεν· ἀλλὰ τῷ ἐμῷ λόγῳ πειθόμενοι, ὠνούμενοι τὰς τροφὰς κομίζεσθε, καὶ μήτε ἄδικοι δόξωμεν εἶναι, μήτε τῶν Λιβύων τὴν φιλίαν εἰς ἔχθραν μετατρέψωμεν· ἀποσείσασθε κέρδος μεστὸν κινδύνων καὶ Θεὸν ὑπὲρ τῶν προημαρτημένων ἐξιλεώσασθε.‘ [Σ 97,3-16]20

Übersetzung „Ihr wisst, meine Brüder und Freunde, Gewalt anzuwenden und fremde Lebensmittel zu verzehren, ist Unrecht und verwerflich bei allen Gelegenheiten, besonders aber in Zeiten der Gefahr, wo wir den gerechten Gott zu Hilfe herbeirufen. Einzig und allein im Vertrauen auf folgende Tatsache habe ich euch in dieses Land geführt: nämlich dass wir durch Gerechtigkeit und Wohltat dem Herrn dienen und (somit) die Libyer für uns gewinnen würden. Aber diese eure Habgierigkeit bewirkt für uns gerade das Entgegengesetzte; wir machen uns nämlich Gott 19 Io. Zon. 3,151,9-152,17 (ed. Büttner-Wobst). Ein Erklärungsversuch zur scharfen Kritik Zonaras’ an Iustinianos I. bei P. Magdalino, Aspects of Twelfth-Century Byzantine Kaiserkritik. Speculum 58 (1983) 326-346, hier 329-333 (= Ders., Tradition und Transformation in Medieval Byzantium. Variorum Collected Studies, CS 343. Aldershot/Vermont 1991, Nr. VIII). 20 Der Abschnitt ist auch mit dem Marc. gr. 407, der Haupthandschrift der Σύνοψις χρονική abgeglichen. Zu den Unterstreichungen s. gleich unten S. 289.

Der unsichtbare Kaiser. Zum Bild Iustinianos᾽ Ι. bei Theodoros Skutariotes

289

zum Feind und geben den (hiesigen) Libyern Anlass, sich mit den Vandalen zu verbünden. Aber: Überzeugt durch meine Worte, erwerbt die Lebensmittel käuflich, lasst uns weder ungerecht erscheinen, noch die Freundschaft der Libyer in Feindschaft umkehren. Verzichtet auf solch gefahrvollen Gewinn und besänftigt den Herrn ob eures vormals sündigen Verhaltens.“

Die überzeugende Wirkung der Worte Belisars kann man leicht abschätzen: Die Soldaten züchtigten sich sogleich, und die Einnahme Karthagos geriet, zumindest in den Augen des Theodoros Skutariotes, zur Formsache.21 Ausgangsquelle der fiktiven Ansprache Belisars sind natürlich die Vandalenkriege Prokops.22 Für die Abfassung seiner Version der Rede bediente sich Theodoros aber zweier Quellen, mithin eine Vorgehensweise, die er selbst im Prooimion erwähnt:23 Er benützte zunächst die bei Theophanes Confessor in die breiten Ausführungen zu Belisars erfolgreichen Unternehmungen eingebettete, verkürzte und sprachlich vereinfachte Fassung der Rede24 und ergänzte diese, unter leichter Abänderung des Wortlauts, mit Elementen der Ausgangsquelle Prokop. Die für weite Passagen fast wörtliche Übereinstimmung mit Theophanes ist offensichtlich und muss hier nicht näher dokumentiert werden; ich beschränke mich auf das Verhältnis zur Ausgangsquelle Prokop (zu den Unterstreichungen s. oben S. 288):25 καὶ βλαβερὸν (Σ 97,5) ist eine eigene Ergänzung des Theodoros und findet daher weder bei Prokop noch bei Theophanes eine Entsprechung. τόν τε γὰρ Θεὸν ἐχθρανοῦμεν καὶ τοὺς ἐνταῦθα Λίβυας συμμαχεῖν Οὐανδήλοις παρασκευάσομεν (Σ 97,11-12) ist bei Theophanes ohne Entsprechung; es belegt die Heranziehung der Ausgangsquelle Prokop, wo man liest: νῦν οὖν πρός τε Βανδίλους ὑμῖν καὶ Λίβυας ὁ πόλεμος ἔσται͵ λέγω δὲ ἔγωγε καὶ τὸν θεὸν αὐτόν͵ ὃν οὐδεὶς ἀδικῶν ἐς ἐπικουρίαν παρακαλεῖ (Procop. I.16 [382,23-26, ed. Haury/Wirth]). Das in der Version des Theodoros zu Beginn der Rede angeführte ὅτε καὶ τὸν δίκαιον Θεὸν εἰς βοήθειαν ἐπικαλούμεθα (Σ 97,6) ist bei Theophanes ebenfalls ohne Entsprechung. Man könnte dies als eigenen Zusatz des Theodoros werten, jedoch ist der Bezug zu dem bei Prokop im weiteren Verlauf der Rede angeführten und soeben zitierten τὸν θεὸν αὐτόν͵ ὃν οὐδεὶς ἀδικῶν ἐς ἐπικουρίαν παρακαλεῖ (Procop. I.16 [382,24-26, ed. Haury/Wirth]) eindeutig naheliegender.

21 ταῦτα τῷ στρατῷ ὑποθέμενος ὁ στρατηγὸς καὶ νουθετήσας τοσοῦτον ἀπέστησε τοῦ ἀδικεῖν τινας, ὥστε καὶ πάσας τὰς ἐκεῖσε πόλεις καὶ τὰ χωρία ἔξω τειχῶν ἀγορὰς ποιεῖν καὶ προτίθεσθαι τὰ χρειώδη εἰς ἐξώνησιν, ὡς μηδενὸς πολεμίου ὄντος, ἀλλὰ συνήθων πάντων καὶ φίλων, καὶ βαδίζειν ἀδεῶς ἕκα­στον πᾶν ὅ τι βούλοιτο ἐπιφερόμενον ἐν μέσῳ τοσούτου πλήθους. ὅθεν καὶ τῷ καινῷ τούτῳ πράγματι πάντες οἱ τῆς χώρας ἐκείνης ἄνθρωποι τὰς πύλας τῶν πόλεων ἀναπεταννύοντες τὸν Βελισάριον ὡς Θεοῦ ἄνθρωπον εἰσεδέχοντο χαίροντες καὶ εὐφημοῦντες, τοὺς δὲ τοῦ Γελίμερ στρατηγοὺς καὶ φύλακας αὐτῷ παρεδίδουν. καὶ πρώτη τῶν ἄλλων πόλεων ἡ μεγάλη Καρχηδών, ἡ βασιλὶς καὶ μητρόπολις τῶν ἐν Λιβύῃ, τοῦτον μετὰ κηρῶν καὶ λαμπάδων καὶ λιτανείας εἰσεδέξατο, ἔνθα καὶ τὰ βασίλεια ἦν τοῦ Γελίμερ. (Σ 97,16-30) 22 Procop., De bello Vandalico I.16 (381,21-383,6 ed. Haury/Wirth). Zu Prokop s. A. Karpozelos, Βυζαντινοὶ ἱστορικοὶ καὶ χρονογράφοι. Τόμος Α´: 4ος–7ος αι. Athen 1997, 369-387. 23 ἡμεῖς δ᾽ ἀλλὰ συνοψίσαντες τὰ πολλὰ καὶ τὰ ἐν πολλοῖς συναγηοχότες εἰς ἕν (Σ 4,8-9). 24 Theoph. 190,20-191,3 (ed. de Boor). Zur Χρονογραφία des Theophanes s. A. Karpozelos, Βυζαντινοὶ ἱστορικοὶ καὶ χρονογράφοι. Τόμος B´: 8ος–10ος αι. Athen 2002, 117-152. 25 Es sei an dieser Stelle angemerkt, dass die Rede nur in diesen drei Quellen überliefert ist.

290

Raimondo Tocci Auch das ἀποσείσασθε κέρδος μεστὸν κινδύνων καὶ Θεὸν ὑπὲρ τῶν προημαρτημένων ἐξι­ λεώσασθε (Σ 97,15-16) geht in erster Linie wegen der Wortwahl eher auf Prokop zurück (κέρδος δὲ ἀποσείσασθε κινδύνων μεστόν ... ὑμῖν ἵλεως μὲν ὁ θεός … ἔσται Procop. I.16 [383,1. 383,4-5. 383,6 ed. Haury/Wirth]), obwohl Theophanes eine inhaltliche Entsprechung bietet (τὸν θεὸν ἀναπαύσητε … καὶ κέρδος ἀποσείσασθε κινδύνων μεστόν Theoph. 191,1. 191,2, ed. de Boor).

Unter rhetorischen Gesichtspunkten gehört die Rede zum γένος δημηγορικόν, und hier zum εἶδος ἀποτρεπτικόν, zur abratenden Rede. In dieser Eigenschaft entspricht sie in der Version des „Regimenthistorikers“ (H.-G. Beck) Prokop, der Belisar hier als Beschützer und Befreier der römischen Zivilbevölkerung abbilden möchte,26 den an sie gestellten rhetorischen Anforderungen: Der von einem ganz tüchtigen und hoch angesehenen Mann zu vermittelnde Gegenstand der Rede müsse gerecht und gesetzlich sein, nützlich und edel, er müsse schließlich Freude in Aussicht stellen und leicht durchzuführen sein.27 Die kürzere Version bei Skutariotes bedient ebenfalls die hier angeführten Kriterien, zudem jedoch zieht sich Gottes Wirken bei Theodoros gleichsam wie ein Leitfaden durch die gesamte Rede.28 Im direkten Anschluss an die Rede berichtet Theophanes lapidar: ἀποστείλας τε Βελισάριος ἐπὶ Σύλλεκτον τὴν πόλιν στρατὸν ταύτην ἀπονητὶ παρέλαβεν (Theoph. 191,2-3, ed. DE BOOR). Selbiges gilt auch für Prokop, freilich fällt dessen Bericht dezidierter aus.29 Bei Theophanes und auch bei Prokop steht die Rede demnach in unmittelbarem Zusammenhang mit der Einnahme von Syllekton (heute Salaleta, a. 533). Theodoros Skutariotes wiederum erwähnt die mühelose Einnahme nicht mit einem einzigen Wort; somit entreisst er die Rede in ihrer Eigenschaft als historische Information — diesen Baustein — ihrem alten Kontext, und lässt uns verstehen, dass für seine Konstruktion der historischen Wahrheit lediglich der rhetorische Einschub als solcher von Relevanz ist und nicht der historische Kontext, in dem der λόγος in der benützten Quelle aufscheint. Mit der Rede vor den Truppen stellt Theodoros Belisar in den Mittelpunkt der Berichterstattung der insgesamt knappen Beschreibungen für die Regierungszeit Iustinianos’ I.30 Die Erwähnungen bzw. die Ausführungen zu Belisar übertreffen bei 26 Zur Thematik s. F. H. Tinnefeld, Kategorien der Kaiserkritik in der byzantinischen Historiographie von Prokop bis Niketas Choniates. München 1971, 18-36 (zur Bezeichnung Prokops als Regimenthistorikers ebd. 19 mit Anm. 23) und M. Meier, Das andere Zeitalter Justinians. Kontingenzerfahrung und Kontigenzbewältigung im 6. Jahrhundert n. Chr. Hypomnemata, 147. Göttingen 2003, 427-442. 27 Anaximenes, Ars Rhetorica I 4, 1421b22-32 (ed. Chiron); zum γένος δημηγορικόν s. allgemein auch J. Martin, Antike Rhetorik. Technik und Methode. München 1974, 167-176, bes. 169-170 und 175. 28 Vier Anführungen des Schöpfers bei Theodoros Skutariotes stehen lediglich je zwei bei Theophanes und bei Prokop gegenüber. Keine Entsprechung finden τὸν δίκαιον Θεὸν εἰς βοήθειαν ἐπικαλούμεθα (Σ 97,6) bei Prokop und Theophanes, τόν τε γὰρ Θεὸν ἐχθρανοῦμεν (Σ 97,11) bei Theophanes sowie τῇ δικαιοσύνῃ καὶ τῇ ἀγαθοεργίᾳ τόν τε Θεὸν θεραπεύσωμεν (Σ 97,8-9) bei Prokop. 29 Procop., Vand. I.16 (383,7-27, ed. HAURY/WIRTH). 30 Natürlich auch im Vergleich zu Theophanes: Die Beschreibungen zu Iustinianos umfassen in

Der unsichtbare Kaiser. Zum Bild Iustinianos᾽ Ι. bei Theodoros Skutariotes

291

weitem jene zu Iustinianos, sowohl quantitativ als auch qualitativ. Indem Skutariotes Belisar selbst vor den Truppen auftreten lässt, verleiht er seinem Erzählen ein dramatisches Element und Durchschlagskraft; er lenkt den Leser, der sich Belisar, dem hoch angesehenen, moralisch gerechten und vor allem gottesfürchtigen und rechtgläubigen Feldherrn, nähert. Rhetorisch betrachtet erfährt Belisar eine richtiggehende αὔξησις. Dies ist leicht mithilfe der wertenden Adjektive zu dokumentieren, derer Theodoros sich zur Präsentation der Hauptakteure seiner subjektiven Version der Wahrheit bedient: 1) In der kurzen Schilderung des Nika-Aufstandes stämmen sich Narses und Belisar gegen das drohende Unheil; von ihnen heißt es: Ναρσῆς ὁ εὐνοῦχος καὶ ὁ στρατηγικώτατος καὶ εὐσεβὴς Βελισάριος διαναστάντες τόν τε Ὑπάτιον τὸν νόθον βασιλέα ἀπέκτειναν (Σ 95,2-4, alle Kursivsetzungen stammen von mir). Iustinianos hingegen wird als feige und willensschwache Person dargestellt, der nichts anderes in den Sinn kam, als die Flucht zu ergreifen, und dies kann natürlich nur Gott verhindern — nicht Theodora, wie man vielleicht annehmen könnte: ἐπὶ τούτου ἐγένετο καὶ στάσις μεγάλη δημοτικὴ ἐν τῇ Πόλει, …, ὥστε καὶ τὸν Ἰουστινιανὸν φοβηθέντα βουληθῆναι φυγεῖν, ἀλλ᾿ ὑπὸ Θεοῦ προθυμοποιηθέντα ἐγερθῆναι πρὸς ἄμυναν (Σ 94,27-95,1). 2) Zu Beginn der Darstellung der Afrikafeldzüge bekommen wir von Theodoros in einer Art headline das Wesentliche präsentiert: ἐπὶ τούτου τοῦ βασιλέως — selbstredend ohne positive attributive Wertung des Kaisers — συνέστησαν οἱ Οὐανδηλικοὶ πόλεμοι, καὶ ἐχειρώσατο ὁ μέγας τῶν Ρωμαίων στρατηγὸς Βελισάριος τὴν Ἀφρικήν (Σ 96,10-12). 3) Wenige Zeilen später liest man in der kurzen Begründung des Feldzugs: ὁ δὲ βασιλεὺς … στόλον ἐξοπλίζει μετὰ στρατοῦ πολλοῦ … καὶ στρατηγὸν αὐτοκράτορα πάντων ἀποδείξας τὸν ἐνδοξότατον πατρίκιον Βελισάριον πέμπει κατ᾿ αὐτοῦ (sc. κατὰ Γελίμερ, Σ 96,23-26). 4) In der Hinführung zu der integrierten Mahnrede wird Belisar als ὁ εὐσεβὴς στρατηγὸς und gar θειότατος bezeichnet (Σ 97,1). 5) Von der Einnahme Karthagos heißt es, οἱ τῆς χώρας ἐκείνης ἄνθρωποι τὰς πύλας τῶν πόλεων ἀναπεταννύοντες τὸν Βελισάριον ὡς Θεοῦ ἄνθρωπον εἰσεδέχοντο χαίροντες καὶ εὐφημοῦντες· … καὶ πρώτη τῶν ἄλλων πόλεων ἡ μεγάλη Καρχηδών, ἡ βασιλὶς καὶ μητρόπολις τῶν ἐν Λιβύῃ, τοῦτον μετὰ κηρῶν καὶ λαμπάδων καὶ λιτανείας εἰσεδέξατο (Σ 97,23-29). 6) Und schließlich der Triumphzug in Konstantinopel aus dem Jahr 534/535, wo Belisar als νικητὴς μέγας bezeichnet wird (Σ 98,10); und natürlich darf auch die numismatische Würdigung nicht fehlen: Βελισάριος ἡ δόξα τῶν Ρωμαίων (Σ 98,18). Durch die Einbettung der Mahnrede und die Dramatisierung, die sie hervorruft, sowie durch die aussagekräftigen, wertenden Adjektive wird das tadellose moralische Verhalten Belisars und seine orthodoxe Frömmigkeit besonders herausgestrichen; der Charakter Belisars wird zum nachahmungswürdigen Vorbild stilisiert. Den der Σύνοψις χρονική die Seiten Σ 94,19-101,6 bei Theophanes reichen sie von 174,1-241,15 (ed. DE BOOR).

292

Raimondo Tocci

Kontrapost dazu bildet die fast gänzliche Ausblendung der Persönlichkeit Iustinianos’, sieht man von der eindeutig negativ zu bewertenden Erwähnung des Edikts ab, durch das der Kaiser gegen Ende seines Lebens der Häresie der Aphthartodoketen Anerkennung verleiht (Σ 100,22-30).31 Die Präsenz der Rede in der Chronik des Theodoros Skutariotes verweist demnach nicht auf einen etwaigen kompilatorischen Charakter im Sinne eines Patchworks, sondern auf die offenen Grenzen der Textsorte byzantinische Chronik. Theodoros bewegt sich innerhalb dieser ideologisch gelenkten Gattungsgrenzen mit großer Sicherheit, u. a. als stummer Kritiker bedeutender Persönlichkeiten der byzantinischen Geschichte, hier des Kaisers Iustinianos, indem er alte Elemente in einem neuen Kontext aufscheinen lässt, in welchem die neu etablierten Beziehungsgeflechte eine eigene, subjektive Sprache sprechen. Er äußert seine Kritik nicht in der Deutlichkeit und Schärfe eines Ioannes Zonaras (s. oben S. 288), sie ist auch nicht unverblümt und frei von höflicher Umschreibung, in der Art wie es Ioannes Mauropus vielleicht beabsichtigte, jedoch gelingt es ihm — mithilfe der positiven Adjektive, die die herausragenden Charakterzüge Belisars betonen — die abratende Rede des Feldherrn — zum Nachteil Iustinianos’ —, in eine Lobrede des στρατηγὸς αὐτοκράτωρ zu verkehren. Somit reiht sich Theodoros unter die Kritiker Iustinianos’ ein, ohne die Vorgaben der orthodoxen Kirche zu ignorieren, die ihn als orthodoxen Kaiser kommemoriert, und ohne die Gattungskonventionen zu verletzen, innerhalb derer die negative Kritik an einem guten, frommen Kaiser deplaziert war.

31 Zweitrangig bleibt in unserem Kontext, ob Iustinianos tatsächlich dem Aphthartodoketismus verfallen war, was in der Forschung bisweilen bezweifelt wird; s. etwa K.-H. Uthemann, Kaiser Justinianos als Kirchenpolitiker und Theologe. Augustinianum 39 (1999) 5-83, hier 79.

Das Vokabular des Festes in der mittelbyzantinischen Hofdichtung Ioannis Vassis / Rethymno Theodoros Prodromos bewunderte Krieg und militärische Erfolge.1 Es ist bekannt, dass er für gewöhnlich durch seine Gewährsmänner Einzelheiten der kaiserlichen Feldzüge in Erfahrung zu bringen suchte, um damit seine Dichtungen lebhafter zu gestalten. Parallel dazu hatte er aber auch ein besonderes Gefühl für Tanz und Gesang — Elemente, die er als wichtige Bestandteile eines Siegesfestes hervorzuheben wusste. Die meisten seiner Gedichte, die ihre Wurzeln im Hofzeremoniell hatten und für kaiserliche Triumphzüge, Wagenrennen oder Hochzeiten verfasst und von ihm selbst oder durch die Vertreter der Demenparteien vorgetragen wurden, drehen sich um diese zwei Eckpfeiler. Die Heldentaten des Kaisers stellen selbstverständlich den Grund des Festes dar: Alles, was im Kampf dort, an der Kampfesfront, geschah, ist die Ursache für das gegenwärtige Handeln hier, in der Hauptstadt. Bindeglied der beiden voneinander entfernten Zeitpunkte und der zwei Schauplätze ist stets der Kaiser, die zentrale Figur der Zeremonie. Es wurde bereits festgestellt,2 dass Kunst und Hofzeremoniell sich manchmal eines ähnlichen symbolischen Vokabulars bedienen, um dieselbe ‘tiefere Realität’, d.h. die kaiserliche Macht, zu visualisieren und anschaulich zu machen.3 Die Frage, mit der wir uns hier befassen werden, lautet: Welchen Vokabulars und welcher Bildersprache im Bezug auf das Fest bediente sich die Poesie, um dieses Ziel zu erreichen? Das Fest zielt darauf ab, die Sinne zu beeindrucken und zu betören. Gerade in einem Gedicht, was wir weiter unten besprechen werden, stellen sich die fünf Sinne in einem Reigen auf, um die Siege des Kaisers zu besingen. Die Festgedichte werden 1 2

3

Vgl. etwa A. Kazhdan/S. Franklin, Studies on Byzantine Literature of the Eleventh and Twelfth Centuries. Cambridge 1984, 105-107. Vgl. M. McCormick, Analyzing imperial ceremonies. JÖB 35 (1985) 1-20, hier 10: “Both imperial ritual and imperial art sought to translate into visual form various facets of imperial authority. That both art and ceremony sometimes used a similar symbolic vocabulary need only mean both are trying to portray the same deeper reality, viz. imperial power, not that one is of necessity copying the other”. Zu diesem Thema vgl. u.a. den interessanten Sammelband: F. A. Bauer (Hrsg.), Visualisierungen von Herrschaft. Frühmittelalterliche Residenzen – Gestalt und Zeremoniell. Byzas, 5. Istanbul 2006. Für unseres Thema wichtig ist hierin der Beitrag von A. Berger, Die akustische Dimension des Kaiserzeremoniells: Gesang, Orgelspiel und Automaten, ibidem, 63-77. Vgl. auch M. Hakkarainen, On the Visualisation and Verbalisation of the Emperor’s Position in the Comnenian Period. Byzantium and the North. Acta Byzantina Fennica 6 (1992) 17-34 (mir nicht zugänglich).

294

Ioannis Vassis

fast immer vor den Teilnehmern einer Zeremonie vorgetragen; sie beabsichtigen, die festliche Stimmung auszudrücken und diese bei den Teilnehmern zu steigern, zugleich aber auch dem festlichen Handeln einen Symbolgehalt zu verleihen, der freilich in direkter Verbindung mit der zu feiernden Person, d.h. dem Kaiser, steht. Darüber hinaus hat man nicht selten den Eindruck, dass der Dichter mit der ständigen Bezugnahme auf Elemente und Aspekte des Festes im Grunde vorhat, die Zeremonie zu dokumentieren, um sie für seine künftigen Leser, die sie aus verschiedenen Gründen nicht miterleben konnten, lebendig zu erhalten. Vor sich selbst begründet der Dichter diese „Dokumentation“ mit seiner festen Überzeugung, dass die kaiserlichen Siege dermaßen außergewöhnlich und unübertroffen sind, dass sie es verdienen, verewigt zu werden. Eben deshalb bezieht er sich so oft auf Homer4 und Pindar. Indirekt gibt er zu verstehen, dass er mit der Abfassung von „Epen“ (ἐπογραφίη5) und „Paianen“ deren Rolle übernimmt.6 Als Muse der Dichter (der στιχογράφοι7) wird häufig Kalliope8 genannt. Die Tatsache, dass Theodoros Prodromos einige seiner Gedichte mit dem echt pindarischen Begriff παιάνις9 bezeichnet, birgt andererseits nicht nur eine Art Zurschaustellung von Gelehrsamkeit in sich, sondern zielt vielleicht auch darauf ab, pindarische Assoziationen zu wecken. Das Fest bedeutet Handlung und Bewegung; dies wird durch die häufige Wiederkehr von Verben wie etwa σκιρτάω, πηδάω, χορεύω, παίζω und κροτέω10 („hüpfen, 4

Vgl. hierzu M. Bazzani, The historical poems of Theodore Prodromos, the epic-Homeric revival and the crisis of intellectuals in the twelfth century, ByzSl 65 (2007) 211-228. 5 W. Hörandner, Theodoros Prodromos, Historische Gedichte. WBS, 11. Wien 1974, 510 (Ged. LXIX 7). Zu weiteren Erwähnungen Homers s. Hörandner, ebd., 584 (Index nominum s.v.). Bei Manganeios Prodromos, dem jüngeren Zeitgenossen und Nachahmer des Theodoros Prodromos, finden sich auch solche Erwähnungen, vgl. etwa Ged. 2.101-150 (ed. E. Miller, Mélanges de philologie et d’épigraphie [extrait de la Revue Archéologique]. Paris 1876, 23). Hier sei aber am Rande bemerkt, dass sich das Motiv bis zu Georgios Pisides (Exp. Pers. I 66-81 Pertusi) zurückverfolgen lässt. 6 Der Gedanke wird im Basilikos Logos des Michael Italikos auf Ioannes Komnenos am deutlichsten ausgedrückt (p. 267,20-23 Gautier): Εἰ δὲ παρῆν ἐν τοῖς καθ’ ἡμᾶς Πίνδαρος, ἐκείνου τῇ λύρᾳ παρεχωρήσαμεν ἂν τοῦ ᾄσματος· ἐπεὶ δὲ τεθρίππῳ μὲν ᾖσεν Ἱέρωνι καὶ πύκταις ἑτέροις, βασιλεῖ δὲ οὐκ ᾄδει, τολμῶμεν ἡμεῖς τὸν ἀγῶνα καὶ στεφανοῦμεν ἐν λόγοις τὸν ἐν νίκαις καλλίνικον κλπ. 7 Theod. Prodr. Hist. Ged. XIX 2 (p. 310 Hörandner). 8 Vgl. Hörandner (wie Anm. 5) 583 (Index nominum s.v.); Mangan. Prodr. Ged. 7.369 (ed. I. Rácz, Βυζαντινὰ ποιήματα περὶ τῶν οὐγγρικῶν ἐκστρατειῶν τοῦ αὐτοκράτορος Μανουὴλ. Οὐγγροελληνικαὶ Μελέται, 16. Budapest 1941, 35). 9 Theod. Prodr. Hist. Ged. XIII inscr., XIV inscr. und XIX 3 (bei den ersten beiden Gedichten handelt es sich um Epithalamia, das dritte ist ein Siegeslied). Vgl. Pindar, fr. 128c.1–2 Sn.-M. (ἀοιδαὶ | ὥ[ρ]ιαι παιάνιδες), ein Fragment, das „die älteste Definition der Bereiche einzelner literarischer Genera“ gibt (E. Degani, Griechische Literatur bis 300 v. Chr., in: H.-G. Nesselrath (Hrsg.), Einleitung in die griechische Philologie. Stuttgart/Leipzig 1997, 190). Der Begriff παιάν bzw. παιήων kommt auch häufig bei Prodromos vor (παιὰν Hist. Ged. V 45, VI 149, XX 45, XXX 29. 33. 332, XXIb 10; παιήων Ι 115). 10 Ich beschränke mich jeweils auf einige Beispiele aus den Gedichten von Theodoros und Manganeios Prodromos: Hist. Ged. XIII 1, XLIIId 19 (σκιρτάω); XVIII 107, XLIV 31 (σκιρτάω und χορεύω); XIX 19 (σκιρτάω und πηδάω); ΧΙ 65 (παίζω und χορεύω); ΧΙ 63, XLIV 32. 108 (κροτέω); Ι 80 (περικροτέω). Mangan. Prodr. Ged. 11.145 (ed. S. Bernardinello, Theodori Pro-

Das Vokabular des Festes in der mittelbyzantinischen Hofdichtung

295

springen, tanzen, klatschen, klappern“) illustriert. Das Klangbild ergänzen κραυγαὶ und εὐφημίαι11 (Geschrei und Jubel) sowie die einschlägigen Verben εὐφημέω, κηρύττω, ἀνακηρύττω, προσφωνέω,12 die in der Regel „loben, rühmen, preisen, begrüßen“ bedeuten — ein Vokabular, das die Akklamationen der Demen und der Volksmenge wiedergibt. Das Bild, das im Gedicht konstruiert wird, unterstreicht die Teilnahme der ganzen Stadt am Fest: Der Patriarch, der auserlesene Klerus, der Senat, die Demen, das Heer, die Rhetoren und Dichter, kurzum die Vertreter aller Schichten der Gesellschaft, die ihr Haupt feiert, werden ständig und im einzelnen genannt, und zwar nicht als bloße Zuschauer, sondern als Festgenossen, als Personen, die am Fest mitwirken bzw. aufgefordert werden aktiv daran teilzunehmen.13 Die Präposition σύν, die mehrere Verben begleitet, wie συμπανηγυρίζω, συνᾴδω, συμμέλπω, συγκροτέω, συνεπικροτέω, συσκιρτάω, συνευφραίνομαι14 („mitfeiern, mitsingen, mitklatschen, mithüpfen, mittanzen, sich mit erfreuen“ u.ä.) sowie die Tatsache, dass als Attribut des Festes das Adjektiv πάνδημος15 gebraucht wird, betont gerade seinen „das ganze Volk umfassenden“ Charakter. Ein weiteres charakteristisches Element ist die häufige Wiederkehr der Synonyme χαρά, χαρμονή, χαρμοσύνη, ἡδονή, τέρψις, τερπωλὴ und θυμηδία16 („Festesfreude, Feststimmung, Wonne und Vergnügen“), und zwar in der Weise, dass das Wort χαρὰ gleichbedeutend mit πανήγυρις und θρίαμβος („Feierlichkeit, Festzug“) verwendet wird.17 Bemerkenswert ist auch die Tatsache, dass bisweilen

11 12

13

14

15 16

17

dromi De Manganis, Padova 1972, 79) (σκιρτάω); 21.79 (ed. E. Miller, Recueil des Historiens des Croisades. Historiens grecs, Bd. II. Paris 1881 [Ndr. Farnborough 21967], 290) (κροτέω). Theod. Prodr. Hist. Ged. IV 119 (εὐφημία). Mangan. Prodr. 6.2 (ed. S. Bernardinello, Sicilia e Normanni in Teodoro Prodromo, in: Byzantino-Sicula II. Palermo 1975, 63) (εὐφημία), 10.121 (Miller, wie Anm. 10, 322) (κραυγαὶ). Theod. Prodr. Hist. Ged. XI 145 (εὐφημέω); IV 30 (κηρύττω); IV 52 (ἀνακηρύττω). Mangan. Prodr. Ged. 2.114, 2.167 (Miller, wie Anm. 5, 23-24) (εὐφημέω); 23.9 (cod. Marc. XI 22, f. 34v) (κηρύττω); 21.120 (Miller, wie Anm. 10, 291) (ἀνακηρύττω); 21.128 (Miller,wie Anm. 10, 291), 23.24 (cod. Marc. XI 22, f. 35r) (προσφωνέω). Vgl. hierzu die treffende Bemerkung von M. D. Lauxtermann, Byzantine Poetry from Pisides to Geometres. Texts and Contexts. Bd. 1. WBS, 24/1. Wien 2003, 50: „the imperative mood is not so much an exhortation to do something, but rather a description of something that is already happening”. Theod. Prodr. Hist. Ged. XLIIId 20 (συμπανηγυρίζω); I 82, XX 44 (συνᾴδω); XXIV 4 (συγκροτέω); I 82 (συνεπικροτέω); XXIV 4 (συσκιρτάω); I 40 (συνευφραίνομαι). Mangan. Prodr. Ged. 7.246-47 (p. 32 Rácz, wie Anm. 8) (συμπανηγυρίζω, συνᾴδω); 2.125 (Miller, wie Anm. 5, 23) (συμμέλπω); 6.71 (BERNARDINELLO, wie Anm. 11, 65) (συγκροτέω, συσκιρτάω); 7.248 (p. 32 Rácz, wie Anm. 8) (συγκροτέω). Theod. Prodr. Hist. Ged. XXX 22; Mangan. Prodr. Ged. 7.33 (p. 26 Rácz), Ged. 21.97 (Miller, wie Anm. 10, 290). Theod. Prodr. Hist. Ged. V 41, Xa 1, XXXIX 14 (χαρὰ); XLIIIc 20 (χαρμονὴ); XX 54 (χαρμοσύνη); XLIV 7 (διπλοχαρμοσύνη); XLIIId 20 (ἡδονὴ); XII 39 (τέρψις); XLIIIc 23 (τερπωλὴ); XXX 356, XLIIIc 23 (θυμηδία). Mangan. Prodr. Ged. 7.32 (p. 26 Rácz) (χαρμοσύνη); 21.7 (Miller, wie Anm. 10, 288) (τέρψις); 7.35 (p. 26 Rácz, wie Anm. 8) (θυμηδία). Theod. Prodr. Hist. Ged. 10a 1 (χαρὰ und πανήγυρις); XVI 149 (δημοχαρὴς πανήγυρις); XXX 356 (θυμηδία und πανήγυρις); XLIV 4 (χαρὰ und πανηγυρίσματα); XLIV 7 (χαρμοσύνη und πανήγυρις). Vgl. auch Mangan. Prodr. Ged. 7.32 (p. 26 Rácz, wie Anm. 8): ἡμέρα πανηγύρεως, ἡμέρα χαρμοσύνης. Ders., Ged. 21.97 (Miller, wie Anm. 10, 290): χαρὰ τελεῖται πάνδημος καὶ θρίαμβος καὶ κρότος.

296

Ioannis Vassis

selbst für die Frauen eine, wenn auch diskrete Rolle im Rahmen dieser ‘Männersache’ vorgesehen wird. Theodoros Prodromos berichtet z.B. in seiner Beschreibung des Festzugs von Ioannes Komnenos (1133),18 dass die Frauen von Konstantinopel ihre Schüchternheit beiseite ließen und sich öffentlich zeigten (ἀμφαδίην ὁρόωντ’), indem sie auf das Osttor der Stadt zuströmten, um den Empfang des Kaisers mitzuerleben. Andererseits schildert Manganeios Prodromos, der etwas jüngere Zeitgenosse von Theodoros Prodromos, in einem Lobgedicht auf den Einzug von Manuel Komnenos 1159 in Antiocheia, wie sowohl die einfachen als auch die vornehmen Frauen das Schauspiel genossen, allerdings von unterschiedlichen Orten aus.19 Die vornehmen benetzten den Kaiser mit Duftstoffen, die mutigsten von ihnen warfen ihm sogar Früchte zu — eine Praxis, die auf die sogenannte μηλοβολία („Apfelwurf “) hinweist, die besonders bei Hochzeiten üblich war.20 Die Bezeichnung des Kaisers als „goldglänzender Bräutigam“ sowie dessen Verbindung mit Christus, dem Bräutigam, deutet übrigens auf denselben Zusammenhang hin. Durch den zitierten Psalmvers 44,3 („der Schönste unter den Menschenkindern“21) wird schließlich die Gleichsetzung des Kaisers mit Christus vollzogen. Zum Vokabular des Festes gehören darüber hinaus mehrere Begriffe, die Dichtung, Musik und Tanz betreffen. Ein Festgedicht wird in der Regel als παιὰν (Siegeslied), ὕμνος, aber auch als ᾠδή, ᾆσμα, μέλος oder μουσικὸς παιὰν22 bezeichnet, offenbar um zu betonen, dass es sich um einen Gesang handelte, der zum öffentlichen Vortrag bestimmt war.23 An den Kaiser werden Hymnen gerichtet, die am häufigsten als 18 Theod. Prodr. Hist. Ged. VI 109-111 (p. 223 Hörandner, wie Anm. 5): πλῆθε δ’ ἀγυιὰ πρόπασα καὶ ἄμφοδα, μίμνε δὲ λαὸς | καί τε γυναῖκες ἔμιμνον ἐνὶ προθύροις βεβαυῖαι, | ἀμφαδίην ὁρόωντ’, αἰδὼς δ’ ὑπονόστεε πᾶσα. 19 Μangan. Prodr. Ged. 10.146-159 (Miller, wie Anm. 10, 322): οὐδὲ γυναῖκες ἀσθενεῖς τοῦ θαύματος ηὐμοίρουν, | ἀλλ’ αἱ μὲν εὐτελέστεραι καὶ κάτωθεν ἑστῶσαι | ἀπ’ ὀκριβάντων καὶ τινῶν ξυλίνων ὑψωμάτων, | ἐνεφοροῦντο τῆς λαμπρᾶς ἐκείνης θεωρίας· | αἱ δὲ περιφανέστεραι καὶ τῶν εὐγενεστέρων, | ὅσαι κελήτων σύζυγοι καὶ τῶν τρυφηλοτέρων, | ὁπόσαι συβαριτικῆς τραπέζης ἐμφοροῦνται, | ἐπιφερόμεναι χλιδὴν ὅση τῶν ἁβροτέρων | ἐξ ἐπηρμένων οἰκιῶν ἐς κάλλος ἠσκημένων, | τῶν κεχαριτωμένων σου θαυμάτων κατετρύφων, | καὶ μύροις σε κατέρραινον τὸν χρυσαυγῆ νυμφίον· | τινὲς δὲ καὶ θερμότερον παρακεκινημέναι | καὶ ταῖς τῆς ὥρας ἔβαλλον ὀπώραις τὸν ὡραῖον, | τὸν βρίθοντα τοῖς κάλλεσιν ὑπὲρ υἱοὺς ἀνθρώπων. 20 Vgl. etwa Ph. Kukules, Βυζαντινῶν βίος καὶ πολιτισμός, Bd. IV. Athen 1951, 104. Besonders interessant ist die Stelle eines Briefes von Michael Psellos, in dem er sich auf die προεισόδια einer Hochzeit bezieht (Epist. 84; ed. K. N. Sathas, Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη, Bd. V. Venedig 1876, 321). 21 Vgl. Μangan. Prodr. Ged. 10.159 (Miller, wie Anm. 10, 322): τὸν βρίθοντα τοῖς κάλλεσιν ὑπὲρ υἱοὺς ἀνθρώπων. 22 Theod. Prodr. Hist. Ged. IV 260, VI 149, XXX 29. 33 (παιὰν); I 20, IV 260, IX u. X inscr., XIX 4, LXXI 69 (ὕμνος); I 115, IV 10 (ᾠδὴ); IV 10, VIII 284 (ᾆσμα); XVII 281, LXI 19 (μέλος); V 45, XX 45 (μουσικὸς παιὰν); XIX 3 (παιάνις μουσικὴ), XXX 32 (παιᾶνες ὕμνοι). Mangan. Prodr. Ged. 2.202 (Miller, wie Anm. 5, 27), 10.76, 10.88, 10.163 (Miller, wie Anm. 10, 321-22), 21.4 (Miller, wie Anm. 10, 288) (παιὰν); Ged. 2.4, 2.202 (Miller, wie Anm. 5, 21. 27), 7.245 (p. 32 Rácz, wie Anm. 8), 10.68 (Miller, wie Anm. 10, 320) (ὕμνος); 6.10 (BERNARDINELLO, wie Anm. 11, 63), 28.61 (Miller, wie Anm. 10, 281) (μέλος). 23 Eine interessante „Definition“ der ᾠδὴ (Lied, Gesang) findet sich bei Theodoros Prodromos; er betont, dass jedes seiner Dekasticha eine (alttestamentliche?) Ode nachahmt, indem es

Das Vokabular des Festes in der mittelbyzantinischen Hofdichtung

297

Lob-, Dank- und Jubelgesänge24 bezeichnet werden; seine Leistungen im Kriegsfeld werden als Wohltaten für sein Volk und zugleich als Ausdruck seiner Frömmigkeit und Gottesfurcht verstanden, weil er die Nichtgläubigen zerschlägt und für die Erweiterung der Grenzen der christlichen Ökumene kämpft. Die Festhymnen auf den Kaiser sind, sowohl was ihren Zweck, als auch ihren Charakter angeht, mit den Psalmen Davids durchaus verwandt, oder werden zumindest als solches empfunden; so ruft Theodoros Prodromos David als Helfer an, leiht Psalmverse aus25 und führt ihn nicht selten als persona loquens in seine Gedichte ein.26 Der Zusammenhang, der sich zwischen David-Gott einerseits und Dichter-Kaiser andererseits herstellen lässt, wird durch die häufig aufgezählten Musikinstrumente unterstrichen; der im Gedicht geschaffene musikalische Hintergrund entspricht dem durch die Instrumente der Demenparteien erzeugten Klangbild, das das Fest umrahmt. Die erwähnten Musikinstrumente decken sich aber mehr oder weniger mit denjenigen, die in Davids Psalmen 149,3 und 150,3-5 als unentbehrlich für den Lobpreis Gottes genannt werden.27 Abgesehen von der κιθάρα,28 die im Vokabular der Festgedichte ausschließlich David vorbehalten ist, begegnen uns öfters ὄργανα μουσικὰ29 und die (militärischen) Musikinstrumente σάλπιγξ, τύμπανον und κύμβαλα.30 Bei Hochzeitsliedern werden sie durch andere wie φόρμιγξ, κιθάρα, λύρα, νάβλα und κιννύρα sowie durch verschiedene Blasinstrumenten wie αὐλός, δόναξ und σύριγξ ergänzt.31

24 25 26 27 28 29 30

31

(wie jene) eine selbständige, in sich geschlossene Einheit bildet, vgl. Hist. Ged. IV 8-10 (p. 201 Hörandner): ᾠδῆς δὲ φέρει μίμησιν ἑκάστη τῶν δεκάδων | τοῖς πέρασι τοῖς ἑαυτῆς συναπαρτιζομένη. Vgl. Theod. Prodr. Hist. Ged. IV 259-260 (p. 208 Hörandner): οἷς γοῦν ἰσχύει (sc. ἡ πόλις) τὸ σεπτὸν ἀμείβεταί σοι κράτος, | ὕμνοις παιᾶσι προπομπαῖς εὐχαῖς εὐχαριστίαις. DERS., Hist. Ged. V 9 (p. 214 Hörandner): ἀνθ’ ὧν εὐχαί σοι παρ’ ἡμῶν, ἀνθ’ ὧν εὐχαριστίαι. Theod. Prodr. Hist. Ged. XI 147, XVII 18 f. Theod. Prodr. Hist. Ged. I 45-55. 74-103, IV 71 f. Vgl. die interessanten Bemerkungen von Eustathios von Thessalonike (Rede 2; p. 28,10-19 Wirth) zur Symbolik der sieben Musikinstrumente, die zur Huldigung Gottes dienen. Theod. Prodr. Hist. Ged. I 43. 56. 74. 75, XVII 60. 342. Theod. Prodr. Hist. Ged. I 19, XX 51; Mangan. Prodr. Ged. 10.37, 10.72, 10.120 (Miller, wie Anm. 10, 320-22), 21.3 (Miller, wie Anm. 10, 288) Theod. Prodr. Hist. Ged. IV 19, VI 170-71 (mit dem Kommentar z.St., S. 228 Hörandner); Mangan. Prodr. Ged. 10.37 (Miller, wie Anm. 10) 320: κύμβαλα), 10.69 (Miller, ebd. 320: σάλπιγγες), 21.4 (Miller, wie Anm. 10, 288: τύμπανα, κύμβαλα), 34.4 (Miller, wie Anm. 10, 766: τύμπανα), 51.1 (Miller, wie Anm. 10, 771: σάλπιγξ, κύμβαλα). Zu diesen Musikinstrumenten und ihrem Gebrauch während der mittelbyzantinischen Zeit s. N. Maliaras, Βυζαντινά μουσικά όργανα. Ελληνικές Μουσικολογικές Εκδόσεις, 6. Athen 2007, 182-187, 191-96 und 243-253. Mangan. Prodr. Ged. 10.38 (Miller, wie Anm. 10, 320: νάβλα, κιθάρα, φόρμιγξ, δόναξ, λύρα), 21.5 (Miller, wie Anm. 10, 288: λύρα, κιννύρα, αὐλοί, νάβλα, κιθάρα). Über die Musikinstrumente, die bei einer Hochzeit üblich waren, spricht auch Michael Italikos in einer Rede auf den Patriarchen Michael (p. 68,3-5 Gautier): Κἀκεῖνον μὲν [sc. τὸν σωματικὸν γάμον] περιᾴδουσι κιθάραι τε καὶ πηκτίδες καὶ λύραι καὶ αὐλοὶ καὶ ὅσα τῶν ἐμπνεύστων ὀργάνων καὶ ὅσα τῶν ἐντατῶν καὶ ὁπόσα πέφυκε κρούεσθαι κλπ. Zur Bedeutung dieser Begriffe s. Maliaras (wie Anm. 30) 92-93 (σύριγξ), 96-98 (νάβλα und κιννύρα) und 197-200 (αὐλός).

298

Ioannis Vassis

Da in den genannten Psalmen auch der Reigen erwähnt wird, soll auch in diesem Zusammenhang der Tanz und der Gesang von jungen Mädchen nicht ungenannt bleiben, der uns gelegentlich in den Hofgedichten des 12. Jahrhunderts begegnet. Die aktive Teilnahme von Jungfrauen an einer Hochzeit ist auch durch andere Quellen gut belegt,32 doch ist sie im Rahmen einer Siegesfeier recht auffallend.33 Auch aus diesem Grund verdienen die einschlägigen Stellen etwas ausführlicher kommentiert zu werden. Sowohl bei Theodoros als auch bei Manganeios Prodromos sind zunächst Rei­ gentänze von personifizierten Begriffen anzutreffen. Theodoros fordert in einem 1133 im Auftrag der Demen verfassten Gedicht auf den Triumphzug des Ioannes Komnenos34 die Siege des Kaisers auf, sich an den Händen zu halten und einen Reigen zu bilden, um ihm zu Ehren gebührende Hymnen zu singen. In einem anderen, 1122 verfassten Gedicht auf die Krönung des Alexios, Sohnes des Ioannes Komnenos,35 führt derselbe Dichter den Chor der Tugenden ein, die als junge Mädchen Kaiserin Eirene umringen und Preislieder singen, während sie sich an den Händen halten und um sie herum tanzen. Eirene steht in der Mitte des Reigens.36 Manganeios Prodromos schildert andererseits ausführlich in einem seiner Gedichte37 wie ein neues aus einer Ode und einem Refrain bestehendes Lied durch die fünf Sinne gesungen wird, die, froh über den Sieg des Kaisers Manuel 1155 im Kampf 32 Vgl. hier oben Anm. 20 und Nicetas Choniates p. 494,5-10 van Dieten. 33 Zum Frauentanz in Byzanz vgl. R. WEBB, Salome’s sisters: The rhetoric and realities of dance in Late Antiquity and Byzantium, in: L. James (Hrsg.), Women, Men and Eunuchs. Gender in Byzantium. London 1997, 119-148, sowie das dem Tanz in Byzanz gewidmete Heft 91 (Athen, Juni 2004) der Zeitschrift Αρχαιολογία και Τέχνες (mit reichem Bildmaterial). Zum Tanz im allgemeinen s. N. Isar, The dance of Adam: Reconstructing the Byzantine χορός. ByzSl 61 (2003) 179-204; Dies., Χορός: Dancing into the Sacred Space of Chôra. Byz 75 (2005) 199224. – Zur Rolle der Frau s. A. E. Laiou, The Role of Women in Byzantine Society. JÖB 31/1 (1981) 233-260, hier bes. 249-53; I. Kalavrezou (Hrsg.), Byzantine Women and their World. Cambridge, MA/New Haven/London 2003; zu ihrem öffentlichen Bild während der mittelbyzantinischen Zeit s. K. Nikolaou, Η γυναίκα στη μέση βυζαντινή εποχή. Κοινωνικά πρότυπα και καθημερινός βίος στα αγιολογικά κείμενα. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Μονογραφίες, 6. Athen 2005, 215-28. Reiche Literatur über: http://www.doaks.org/ research/byzantine/women_in_byzantium.html. 34 Theod. Prodr. Hist. Ged. IV 278-280 (p. 209 Hörandner): δεῦτε συμπλέξατε χορὸν ἐν ἁπαλοῖς δακτύλοις | καὶ μέλψατε τῷ βασιλεῖ τοὺς πρὸς ἀξίαν ὕμνους | ἢ κἂν τοὺς κατὰ δύναμιν· ποῦ γὰρ οἱ πρὸς ἀξίαν; 35 Theod. Prodr. Hist. Ged. I 79-83 (p. 179 Hörandner). 36 Hier soll aber angemerkt werden, dass die genannten Szenen auf Georgios Pisides’ Hexaemeron 289-292 (PG 92, 1456Α) zurückzuführen sind, der sich in einem Gleichnis auf den sich ewig drehenden Reigen der vier Jahreszeiten bezieht. Doch mit einem Unterschied: Bei Pisides wird der Tanz von einem Gesang nicht begleitet. 37 Μangan. Prodr. Ged. 7.54-62 u. 229–30 (p. 27 u. 31 Rácz): καὶ πάσας ταύτας [sc. τὰς αἰσθήσεις] ὄψεται συμπεριχορευούσας | καὶ νέον ᾆσμα μετ’ ᾠδῆς σὺν ἐπωδῷ κροτούσας. | ὁ δ’ ἐπωδὸς ὁ τῆς ᾠδῆς καὶ τοῦ ῥυθμοῦ τὸ μέλος | ‘ὦ Σολομὼν ὀψίγονε’ κύκλοις ἐν πρώτοις ᾄδει, | ἐν δὲ τῶν κύκλων ταῖς τροπαῖς καὶ ταῖς παλινῳδίαις | τὸ τέλος ἀποδίδωσι ‘δίχα νικῶν πολέμου’. | τὸ δ’ ᾆσμα καταλέγει σοι τὸ θαῦμα τὸ τῆς νίκης, | αἰτίαν τε παρίστησι καὶ τρόπον τοῦ τροπαίου, | ἃ καθ’ εἱρμόν, ὡς γέγονεν, ὁ λόγος παραστήσει. (...) | ἀλλ’ αὗται μὲν συνᾴδουσι καὶ συγχορεύουσί πως | καὶ συντελοῦσι τὸν ῥυθμὸν πλὴν οὖν ἀνεκφωνήτως.

Das Vokabular des Festes in der mittelbyzantinischen Hofdichtung

299

gegen den ungarischen Herrscher, einen kreisförmig angeordneten Reigen bilden. Die Bezeichnung „neues Lied“ bezieht sich auf den Inhalt des Gesangs, der den neuen bewundernswerten Sieg des Kaisers preist, deutet aber zugleich auf den Psalmvers 149,1 hin: ᾄσατε τῷ Κυρίῳ ᾆσμα καινὸν („Singet dem Herrn ein neues Lied“). Als besonders interessant erweist sich in dieser Textpartie die Art und Weise, in der das Lied durch den tanzenden Chor der Sinne vorgetragen wird. Es handelt sich um eine Ode, die mit einem Epodos, d.h. mit einem Refrain versehen ist (μετ’ ᾠδῆς σὺν ἐπωδῷ). Während der ersten Drehungen des Reigens (κύκλοις ἐν πρώτοις) singt der Chor einen Achtsilber als Refrain, der lautet: «ὦ Σολομὼν ὀψίγονε». Sobald die Kreisbewegung des Reigens sich in die entgegengesetzte Richtung dreht (ἐν δὲ τῶν κύκλων ταῖς τροπαῖς) und der Chor dieselbe Ode bzw. Strophe oder auch eine mit ihr respondierende (καὶ ταῖς παλινῳδίαις) singt, wird der Refrain durch einen Siebensilber ersetzt, der nunmehr lautet: «δίχα νικῶν πολέμου». Dieser Siebensilber vervollständigt den vorangegangenen Achtsilber. Es ergibt sich, dass der Refrain offensichtlich aus einem Fünfzehnsilber besteht, der geteilt in zwei Halbverse gesungen wird.38 Bemerkenswert ist hier, dass Manganeios Prodromos, obwohl er einen in Kreisanordnung tanzenden und singenden Chor personifizierter weiblicher Gestalten auftreten lässt, doch dafür sorgte, dass die Beschreibung der Szene so lebensnah gestaltet wurde,39 dass man sich unwillkürlich fragt, inwieweit hier eine Realität reflektiert wird, und, wenn ja, welche.40 Abgesehen von den Reigen der verlebendigten Sinne und Siege des Kaisers werden vom selben Dichter auch weitere Szenen mit singenden und tanzenden Frauen, diesmal im eigentlichen Sinne, in das Gesamtbild des Festes aufgenommen. In seinem zweiten Gedicht,41 verfasst um 1151–52, fordert Manganeios Prodromos die jungen Mädchen und die Jungfrauen des Neuen Zion, d.h. von Konstantinopel, 38 Man könnte vielleicht annehmen, der geteilte Refrain erfülle beinahe dieselbe Funktion wie die uns aus Volksliedern bekannte „Brechung“ bzw. der Kehrreim (τσάκισμα bzw. γύρισμα); vgl. S. P. Kyriakidis, Τὸ δημοτικὸ τραγούδι. Συναγωγὴ μελετῶν. Athen 1978, 110-17 und passim; G. Spatalas, Ἡ στιχουργία τῶν ἑλληνικῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν. Athen 1960, 34 f. 39 Da aber der Tanz ein allegorischer ist, fixiert der Dichter weder den Ort noch den Zeitpunkt der Ausführung dieses „Chorliedes“. Es steht jedoch fest, dass es sich dabei um einen weiblichen Chor handelt, der tanzend ein Siegeslied vorträgt, mit dem der zurückkehrende Kaiser nach einem siegreichen Feldzug festlich empfangen wird. – Eine ähnliche Szene wird in einem Epithalamion des Manganeios Prodromos geschildert. Dort fordert der Dichter Jahreszeiten, Musen und Grazien auf, einen Reigen gemeinsam mit den Rhetoren zu bilden, damit sie mit der Begleitung von sieben Musikinstrumenten den Kaiser preisen, der das zu vermählende Paar zum Altar führt (Ged. 21.1-10; ed. Miller, wie Anm. 10, 288). 40 Zur allgemeinen Problemstellung vgl. G. T. Dennis, Imperial Panegyric: Rhetoric and Reality, in: H. MAGUIRE (Hrsg.), Byzantine Court Culture from 829 to 1204. Washington, D.C. 1997, 131-40. 41 Μangan. Prodr. Ged. 2.121-130 (Miller, wie Anm. 5, 23): Νέας Σιών νεάνιδες, τὰ νέα μελουρ­ γεῖτε | καὶ κατὰ κύκλον ᾄδουσαι τὸν νεουργὸν ὑμνεῖτε· […] προσᾴδετε, συμμέλπετε, παρθένοι καὶ παιδίσκαι, | τοῦ Σάβα τὴν διάβασιν, τὴν κατοχὴν τῆς νήσου, | τὰς προνομάς, τὰς ἐκδρομάς, τὰς λαφυραγωγίας. | ναί, κατὰ κύκλον ᾄδετε τὰς νέας καινουργίας, | ἃς χρονικὸς οὐδέποτε κύκλος ἡλίου κρύψει.

300

Ioannis Vassis

auf, sich in Kreisen, zu Chören, aufzustellen und die Siege des Kaisers mit einem neuen Lied zu preisen. Hier wird der Chor der Jungfrauen auf den Vortrag eines Gesangs beschränkt; es ist nicht eindeutig, ob der Gesang von einer Bewegung des Chores begleitet wird. Doch sind die Berührungspunkte zwischen diesem Chor und dem bereits beschriebenen symbolischen Tanz der personifizierten Sinne nicht zu übersehen. In einem weiteren Gedicht,42 das zwischen 1152 und 1154 zu datieren ist, schildert derselbe Dichter, wie das ganze Heer sich freut, die Flotte einen Paian singt — es handelt sich ja um eine siegreiche Seeschlacht —, Konstantinopel vor Freude hüpft und springt, der Patriarch und die Demen dieselbe freudige Erregung genießen, während die jungen Mädchen Reigen bilden und in einem Kreis ein Siegeslied (νικητικὸν μέλος) zu Ehren des Kaisers vortragen. Von besonderem Interesse ist, dass auch hier — neben dem Heer und der Flotte, der Volksmenge, dem Patriarchen und den Demen — Reigentänze und Gesänge von Mädchen und Jungfrauen das Gesamtbild des Festes ergänzen. In einem anderen Gedicht preist schließlich Manganeios Prodromos den erfolgreichen Feldzug von Manuel Komnenos, der allein durch sein Eintreffen in Donau 1155 den Kral, den Herrscher der Ungarn, zur Kapitulation zwang. In diesem Gedicht43 ist die Rede von einem von den ungarischen Frauen laut gesungenen Lied, das den byzantinischen Kaiser als Befreier und Retter rühmte. Die festliche Szene wird nicht näher geschildert, weil offenbar im Gedicht die Perspektive eines weit entfernt sich abspielenden Vorganges wiedergegeben werden soll, dessen Nachhall allein von den Ohren der Byzantiner zu vernehmen war. So berichtet Manganeios nur, dass der Kral, als er in sein Zelt zurückkehrte und den Gesang der Frauen vernahm, sich eine solche Beleidigung nicht gefallen ließ und sie alle voller Eifersucht bestrafte. Es ist bemerkenswert, dass es sich hier wiederum um einen Siegesgesang von Frauen handelt, eine Besonderheit, die, wenn sie im vorliegenden Fall der Wahrheit nicht entsprechen sollte, doch von ähnlichen wahren Vorgängen inspiriert sein dürfte. Es ist nicht auszuschließen, dass Manganeios improvisierte Volkslieder im Kopf hatte, aufgrund derer er sich die genannte Episode ausgedacht hat. Darüber hinaus, wenn man die Eifersucht des Krals auf den siegreichen Manuel in Betracht zieht, ist es vielleicht nicht abwegig, das entfernte Vorbild dieser Szene im ersten Buch der Könige (1 Regn. 18,6-7) zu suchen. Hier wird darüber berichtet, wie Saul daran Anstoß nahm, dass die Frauen mit einem Lobgesang David höher als ihn selbst priesen, als er (David) in Jerusalem nach der siegreichen Schlacht gegen die Philister einzog. Die zeremonielle Geste des Tanzes einer oder mehrerer Jungfrauen während des Empfangs von David in Jerusalem ist übrigens ein nicht selten anzutreffendes Motiv 42 Μangan. Prodr. Ged. 28.58-61 (Miller, wie Anm. 10, 281): Χαίρεται σύμπας ὁ στρατός, ᾄδει παιᾶνα στόλος, | σκιρτᾷ καὶ πόλις βασιλίς, σκιρτᾷ καὶ ποιμενάρχης, | οἱ δῆμοι συναγάλλονται, κόραι χοροὺς ἱστῶσι, | καὶ κατὰ κύκλον ᾄδουσι νικητικόν σοι μέλος. 43 Μangan. Prodr. Ged. 31.77-81 (p. 45 Rácz): Ἤκουσας, αὐτοκράτορ μου, τὴν ἐντροπὴν τοῦ κράλη; | ὑπέστρεψεν εἰς τὴν σκηνήν, ἤκουσεν ᾆσμα μέγα· | τὸ μέλος ἐπωνόμαζε σωτῆρα σε τῶν Οὔγκρων | καὶ τὴν πληγὴν οὐκ ἐνεγκὼν ἐφθόνησεν ὁ κράλης | καὶ πάσας ἐτιμώρησεν ἐκείνας τὰς ᾀδούσας.

Das Vokabular des Festes in der mittelbyzantinischen Hofdichtung

301

in Handschriftenillustrationen des Alten Testaments (Psalterium und Oktateuch) mit Tanzdarstellungen.44 Die Kunsthistoriker haben festgestellt, dass es „innerhalb der mittelbyzantinischen Kunst besonders im 11. und 12. Jahrhundert zur vermehrten Aufnahme von Tanzdarstellungen im Kaiserbild“ kommt.45 Aufgrund der hier besprochenen Textstellen darf man darauf schließen, dass die Einlage von Tanzszenen mit jungen Mädchen, die Lobgesänge zu Ehren des Kaisers singen, neben der Kunst auch in der Hofdichtung46 des 12. Jahrhunderts als ein wichtiges Element empfunden wurde, um ein kaiserliches, das ganze Volk umfassendes Siegesfest mit lebhaften Farben zu illustrieren. Manchmal wird dieses Motiv in Bezug auf Art, Struktur und Ausführung von Liedern und Tänzen so detailliert ausgearbeitet, dass man berechtigt ist zu fragen, ob Lied und Tanz eine Realität widerspiegeln oder lediglich die festliche Szenerie auf symbolischer Ebene ergänzen. Wahrscheinlicher ist aber, dass solche Tanzszenen, bei denen auch den jungen Frauen im Rahmen einer Hofzeremonie eine Rolle zugewiesen wird, einen sich allmählich entwickelnden literarischen Topos darstellen, der letztendlich auf einschlägige Bibelstellen zurückgeht, wo Tanz und Gesang auch der Verherrlichung eines Königs galten.

44 Vgl. Th. Steppan, Tanzdarstellungen der mittel- und spätbyzantinischen Kunst. Ursache, Entwicklung und Aussage eines Bildmotivs. Cahiers Archéologiques 45 (1997) 141-168, hier 145 f., 153 u. 160 f.; I. Kalavrezou, Dance as Ritual, Dance as Performance, in: D. Yatromanolakis/ P. Roilos (Hrsg.), Greek Ritual Poetics. Cambridge, Mass./London 2004, 279-96, hier bes. 29096; M. Vutsa, Ο γυναικείος χορός μέσα από βυζαντινές και μεταβυζαντινές εικονογραφικές πηγές. Αρχαιολογία και Τέχνες Heft 91 (Athen, Juni 2004) 43-49; A. LIVERI, Der Tanz in der mittel- und spätbyzantinischen Kunst, in: W. Hörandner/J. Koder/M. A. Stassinopoulou (Hrsg.), Wiener Byzantinistik und Neogräzistik. Beiträge zum Symposion vierzig Jahre Institut für Byzantinistik und Neogräzistik der Universität Wien im Gedenken an Herbert Hunger (Wien, 4.–7. Dezember 2002). Byzantina et Neograeca Vindobonensia, 24. Wien 2004, 287-298 (Vutsa und Liveri kennen leider Steppans und Kalavrezous Aufsatz nicht). 45 Steppan (wie Anm. 44) 154; vgl. Kalavrezou (wie Anm. 44) 296. 46 Außerdem werden übrigens auch von den Rhetoren der Zeit Frauentänze bisweilen erwähnt. Nikephoros Basilakes führt z.B. beiläufig an, Jungfrauen hätten mit Reigen und Gesängen den triumphalen Einzug von Ioannes Komnenos 1137 in Antiocheia gefeiert; vgl. Nikephoros Basilakes, In Ioannem Comnenum imp. 36 (p. 72,10-11 Garzya): καὶ ὅσον τῆς ἡλικίας παρθενικὸν καὶ θαλαμευόμενον ἐπεχόρευέ σοι τὰ ἐπιβατήρια καὶ ὡς ἐν ᾠδαῖς ἔπλεκέ σοι τὰ ἐφύμνια.

Der Familienname Pegonites auf byzantinischen SiegelN und in anderen schriftlichen Quellen Alexandra-Kyriaki Wassiliou-Seibt / Wien Den Anstoß, mich mit den Trägern des Familiennamens Pegonites auseinanderzusetzen, gab mir zunächst der zweite Band des umfangreichen Werkes von Ivan Jordanov, Corpus of Byzantine Seals of Bulgaria. II. Byzantine Seals with Family Names. Sofia 2006,1 weil ich eine Reihe von synchron wirkenden Pegoniten fand, die den gleichen Vornamen trugen und eine ziemlich ähnliche militärische Laufbahn hatten. Im Rahmen eines Symposiums in Šumen zum Gedenken an den 100. Geburtstag von V. Charalanov stellte ich meine diesbezüglichen prosopographischen Ergebnisse vor,2 plante aber eine umfassendere Arbeit über die Pegoniten in Byzanz, die ich nun dem Jubilar widmen möchte. Zunächst zur Deutung des Namens: Πηγονήτης, Πηγονίτης, Πηγωνίτης oder Πιγονίτης kann als paralleler Typus von Πωγωνίτης („bärtig“) aufgefasst und etymologisch vom mittelgriechischen πηγώνιον = πωγώνιον, vgl. auch die Pflanze πηγωνίτης, abgeleitet werden.3 Der Familienname Pegonites ist erstmals für 1018 (s. Nr. 3) in der byzantinischen Geschichtsschreibung belegt und findet sich auch noch ausreichend in der Palaiologenzeit.4 Durch die Heirat der Eirene Pegonitissa (Nr. 7), Tochter des Generals Niketas Pegonites (Nr. 3), mit Ioannes Dukas, dem späteren καῖσαρ (ca. 1060)5 und einzigen Bruder Konstantins X., verschwägerten sich die Pegoniten mit den Dukas. Aus der Ehe des Ioannes Dukas mit Eirene Pegonitissa entsprossen zwei Söhne: Andronikos Dukas6 und Konstantinos Dukas.7 Die Träger des Familiennamens Pegonites werden nun chronologisch angeführt und besprochen.

1 2 3 4 5 6 7

Eine Besprechung dazu ist bereits erschienen: W. Seibt, BZ 101/2 (2008) 819-824. A.-K. Wassiliou-Seibt, Gelesenes und Geschriebenes. Zur Interpretation byzantinischer Bleisiegel aus Bulgarien. Der Familienname Pegonites, in: Sto godini ot roždenieto na D-r Vasil Charalanov (1907-2007). Šumen 2008, 133-136. Für diese Mitteilungen möchte ich mich herzlichst bei Prof. Christos Tzitzilis/Thessaloniki bedanken. Dazu E. Trapp u.a., Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit. 10. Faszikel. Wien 1990, 23148-23155. D. I. Polemis, The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopography. London 1968, 41. Polemis (wie Anm. 5) 55-59 (Nr. 21). Polemis (wie Anm. 5) 59-60 (Nr. 22).

304

Alexandra-Kyriaki Wassiliou-Seibt

1. Ioannes Pegonites, στρατηγὸς Νικοπόλων (1. Hälfte 11. Jh.) Siegel, ehem. Sammlung Zacos, ed A.-K. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ-Seibt, Νέα στοιχεία για τη βυζαντινή Νικόπολη βάσει σφραγιστικών δεδομένων, in: Νικόπολις Β´. Πρακτικά του Δευτέρου Διεθνούς Συμποσίου για τη Νικόπολη (11-15 Σεπτεμβρίου 2002). Ι-ΙΙ. Preveza 2007, I, 590 f., Nr. 3; II, 396, Abb. 3.

Av.: Büste des hl. Ioannes Theologos, mit spitzem Bart. Die Rechte im Segensgestus, in der Linken das Evangelium. Beischrift: [Ὁ- ἅ(γιος) - Ἰ]ω(άννης) ὁ // Θ[(εο)]λ(ό)-γ(ος). Rv.: IW CTPA-THΓΟC NI-KO. ΠO. ΛΟΝ – O. . ΗΓΟΝΙ-ΤΗC Ἰω(άννης) στρατηγὸς Νικοπόλ(ω)ν ὁ [Π]ηγονίτης.

In der letzten Zeile der Rv.-Legende links und rechts eine Perle. Inhaltlich ist auf die weniger geläufige Form Νικοπόλων statt Νικοπόλεως zu verweisen. Im Gegensatz zur letzteren, die ausschließlich das Thema Nikopolis oder den geographischen Terminus allgemein bezeichnet, sind mit Νικοπόλων die Bewohner des Themas gemeint. 2. N. Pegonites, […] στρατηγὸς Δυρραχίου (1. Hälfte 11. Jh.) Siegel, Preslav, Arch. Museum, ed. I. Jordanov, Pečatite ot strategijata v Preslav (971-1088). Sofia 1993, 225; Ders., Corpus of Byzantine Seals from Bulgaria. I. Byzantine Seals with Geographical Names. Sofia 2003, 25. 1; Ders, Corpus II 585 (ohne Abb.).

Av.: Büste eines männlichen Heiligen, der in eine Chlamys, wahrscheinlich auchmit Tablion, gekleidet ist. Er trägt einen kurzen Bart, die Frisur reicht bis zu den Wangen. Die Darstellung erinnert an den hl. Nikephoros oder Niketas.8 Der bisherige Editor hingegen wollte eine Büste der Theotokos, ein Medaillon Christi vor sich haltend, sehen.9 Rv.: Ursprünglich Legende in fünf Zeilen, wobei die beiden ersten nicht erhalten sind. […..] – [……] - . TPA. TΙ. - . VPAX, TW – ΠΙΓΟΝ,ΤH. […..] – [……] – [σ]τρατ(η) [Δ]υρ(ρ)αχ(ίου) τῷ Π(η)γον(ί)τῃ.

8 9

Dazu W. Mayerhofer, Die Ikonographie der männlichen Heiligen auf byzantinischen Bleisiegeln. Wien 2007, 69-70 (Diplomarbeit, nach Nummern zitiert). Jordanov, Corpus II, 347 (“Bust of the Virgin holding a medaillon of Christ before her»).

Der Familienname Pegonites auf byzantinischen Siegeln

305

Unterhalb der Legende wahrscheinlich ein x mit je einer Perle in den Freiräumen, zu beiden Seiten von einem Längsstrich flankiert. Vorname und Rangtitel dieses Pegonites, Strategen von Dyrrachion, fehlen. Aus diesem Grund sollte man mit der Zuweisung dieses Stückes an den bei Skylitzes (s. Nr. 3) erwähnten Niketas Pegonites πατρίκιος καὶ στρατηγὸς Δυρραχίου etwas vorsichtiger sein. Natürlich ist die Wahrscheinlichkeit dieser Identifizierung (so Jordanov, a. O.) relativ groß, es sollte aber eine andere Person nicht a priori ausgeschlossen werden, insbesondere wenn das Stück dem 2. Viertel des 11. Jh. angehört. 3. Niketas Pegonites, πατρίκιος καὶ στρατηγὸς Δυρραχίου (1018/1033) Niketas Pegonites hatte als πατρίκιος καὶ στρατηγὸς Δυρραχίου eine entscheidende Rolle in der Endphase der Feldzüge Basileios᾿ II. gegen die Bulgaren, denn ihm gelang es schließlich, Ivan Vladislav 1018 zu töten.10 Seine (militärische) Größe und Erprobtheit als General werden besonders hervorgehoben, nicht zuletzt durch den Vergleich mit Antigonos und Demetrios Poliorketes im Epitaphios Logos des Michael Psellos an seine Tochter Eirene.11 Unter Führung des Niketas Pegonites (ebenfalls als πατρίκιος) gelang es den Byzantinern 1033, die Festung Berkri von den Rawwādiden zurückzuerobern.12 Anders als H. Grégoire13 verbinden wir diesen Niketas Pegonites nicht mit jenem Pizšonit14 bzw. Pizšnit15 (beides armenische Versionen von Πηγωνίτης), der zunächst der Opposition gegen die Revolte des Isaakios Komnenos (1057) angehörte, sich aber nach dem Sieg des letzteren zusammen mit anderen in den Kaiserpalast begab und dort dem neuen Kaiser huldigte.16 10 Skylitzes 357, Z. 54-64. 11 Michaelis Pselli, Scripta Minora, ed. E. Kurtz/F. Drexl. Milano 1936, I, 159-161, Z. 2. Vgl. H. Grégoire, Du nouveau sur l᾿histoire bulgaro-byzantine. Nicétas Pégonites vainquer du roi bulgare Jean Vladislav. Byz 12 (1937) 283-291. 12 Skylitzes 388, Z. 44-77. Vgl. W. Felix, Byzanz und die islamische Welt im früheren 11. Jahrhundert. Byzantina Vindobonensia, 7. Wien 1981, 147. 13 Grégoire, Nicétas Pégonites (wie Anm. 11) 291. . 14 Matt῾ēos Urhayec῾i (Matthäus von Edessa) 124 (Ausgabe Vałaršapat). . 15 Matt῾ēos Urhayec῾i (wie Anm. 14) 149 (Ausgabe Jerusalem). 16 E. Dostourian, Armenia and the Crusades (10th to 12th centuries). The Chronicle of Matthew of Edessa. Boston 1993, 90 (englische Übersetzung) (im Index, S. 372 „Nicetas Pegonites dux of Antioch“). Vgl. auch M. E. Dulaurier, Chronique de Matthieu d᾿Edesse. Paris, 104 (französische Übersetzung). Ferner J.-Cl. Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance (9621210). Byzantina Sorbonensia, 9. Paris 1990, 70, Anm. 11: „Pizšawnit (un autre Ibère?”).

306

Alexandra-Kyriaki Wassiliou-Seibt

4. Leon Pegonites, πρωτοσπαθάριος καὶ στρατηγὸς Πρεσθλαβίτζας (um Mitte 11. Jh.) Insgesamt sieben Siegel von mindestens zwei verschiedenen Bulloterien: Typus a: Bulgarien, 3 Stück, ed. Jordanov, Corpus I 63.7a, b, d (mit älterer Literatur) = Ders., Corpus II 580-583; Ermitaž, M-12178, ed. V. S. Šandrovskaja, Iz istorii Bulgarii po dannym sfragistiki. Byzantinobulgarica 7 (1981) 462, Abb. 8 (Πρεσθλαβίτων); Fogg 860, ed. J. Nesbitt/N. Oikonomides, Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art. I. Italy, North of the Balkans, North of the Black Sea. Dumbarton Oaks, Washington, D. C. 1991, 78.4 (mit älterer Lit., unsere Abb. 3a); Bukarest, ed. N. Banescu/P. Papahagi, Plombs byzantins decouverts à Silistrie. Byz 10 (1935) 603 f., Nr. 2 = Jordanov, Corpus I 63.7c (ohne Abb.). Typus b: Bulgarien, ed. Jordanov, Corpus I 63.7e (unsere Abb. 3b) = Ders., Corpus II 584.

Typus a Av.: + KE R,Θ, - TW CW Δ,-Λ, ΛΕΟΝΤ, - ÂCΠΑΘ, Rv.: S CTPA-T, ΠΡΕCΘ,-RITζ. , TW Π,-ΓΟΝΙΤ, Κ(ύρι)ε β(οή)θ(ει) τῷ σῷ δ(ού)λ(ῳ) Λέοντ(ι) (πρωτο)σπαθ(αρίῳ) (καὶ) στρατ(ηγῷ)] Πρεσθ(λα)βίτζ(ας) τῷ Π(η)γονίτ(ῃ).

Auf beiden Seiten über und unter der Legende ein x mit je einer Perle in den Freiräumen, flankiert von je einem Längsstrich. Typus b Av.: + KE R,. – TW CW Δ,-Λ, ΛΕΟΝΤ, – ÂCΠΑΘ, Rv.: . CΤ. …-. P. ECΘΛΑ-. ΙΤζ. , ΤW ΠΗ-ΓΟΝΙΤ, Κ(ύρι)ε β(οή)[θ(ει)] τῷ σῷ δ(ού)λ(ῳ) Λέοντ(ι) (πρωτο)σπαθ(αρίῳ) [(καὶ)] στ[ρα­ τ(ηγῷ) ρεσθλαίτζ(ας) τῷ Πηγονίτ(ῃ).

Der Familienname Pegonites auf byzantinischen Siegeln

307

Über und unter der Legende auf beiden Seiten das gleiche Zierelement wie bei Typus a. Dieser Leon Pegonites ist kaum identisch mit den gleichnamigen Personen der Nr. 6 und 11.17 5a. Theodoros Pegonites πατρίκιος καὶ στρατηγός (ca. Mitte 11. Jh.) Siegel, Sammlung Seibt 270, ed. A.-K. Wassiliou/W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Österreich. II. Teil. Zentral- und Provinzialverwaltung. Wien 2004, Nr. 290.

Av.: . KE R. . -.Θ. Ε. Ι Τ. - . W Δ. U. - Θ. EOΔ. -PO Rv.: . Α. TΡ. . -IW KΕ. – C.PATΗ. -,Γ ΤΟ ΠΗ. -ΓΟΝΗΤ, Κ(ύρι)ε β[οή]θει τ[ῷ σ]ῷ δού[λ(ῳ)] Θεοδ[ώ]ρ(ῳ) [π]ατρ[ικ]ίῳ κ(αὶ) σ[τ]ρατηγ(ῷ) τ(ῷ) Πηγον(ί)τ(ῃ).

Auf beiden Seiten über der Legende vier kreuzförmig angeordneten Perlen, flankiert von je einem Längsstrich. Zu beiden Seiten der letzten Zeile ebenfalls jeweils ein Längsstrich. Identisch mit dem Homonymos der Nr. 5b und 5c. Es handelt sich um die früheste bekannte Stufe seiner Karriere. 5b. Theodoros Pegonites πατρίκιος ἀνθύπατος καὶ κατεπάνω Παραδουναβιτῶν (nach 1050 bis 1057) Siegel, bulgarische Privatsammlung, ed. Jordanov, Corpus II 573. Ein Parallelstück ausgezeichneten Erhaltungszustandes wurde bei Rauch, 11. Fernauktion, 11.9.2006, Nr. 1449 angeboten, das wir hier edieren und abbilden.

Av.: + KE R,Θ, - TW CW ΔU, - ΘΕΟΔWPO – ΠΡΙ ΑΝΘV-ΠΑΤ, REC- −TH− Rv.: KAI KA-TEΠΑΝW – TWN ΠΑΡΑ-ΔUNARIT, - TW ΠΗΓΟ- −ΝΙT− Κ(ύρι)ε β(οή)θ(ει) τῷ σῷ δού(λῳ) Θεοδώρ(ῳ) π(ατ)ρι(κίῳ) ἀνθυπάτ(ῳ) βέστῃ καὶ κατεπάνω τῶν Παραδουναβιτ(ῶν) τῷ Πηγονίτ(ῃ).

17 Wassiliou-Seibt, Pegonites (wie Anm. 2) 134. Anders Jordanov, Corpus I 63.7a-e und Corpus II 580-584.

308

Alexandra-Kyriaki Wassiliou-Seibt

Über der Legende des Rv. ein x mit je einem Punkt in den Freiräumen, links und rechts ein Längsstrich. Identisch mit dem Homonymos der Nr. 5a und 5c. Dieser Theodoros Pegonites ist wohl auch mit jenem Pizšonit bzw. Pizšnit zu verbinden, der der Opposition gegen den Aufstand des Isaakios Komnenos (1057) angehörte und nach dessen Sieg jedoch ihn als neuen Kaiser huldigte. Falls Theodoros Pegonites zu diesem Zeitpunkt Kommandant Παραδουνάβου war, muss er bald danach abgelöst worden sein. Bisher wurde allerdings Pizšonit bzw. Pizšnit (bei Matthäus von Edessa) irrtümlich mit Niketas Pegonites (Nr. 3) gleichgesetzt. Theodoros Pegonites war wohl Kommandant an der unteren Donau vor Basileios (Apokapes), der bereits für April 1059 als μάγιστρος καὶ δοὺξ Παραδουνάβου bezeugt ist (vgl. P. Lemerle, Cinq études sur le XIe siècle byzantin. Paris 1977, 39, Z. 17). 5c. Theodoros Pegonites μάγιστρος καὶ δοὺξ Ἐδέσσης (1065-1066) Siegel, DO 58.106.1919, ed. E. McGeer/J. Nesbitt/N. Oikonomides (†), Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art. Vol. 4. The East. Dumbarton Oaks, Washington, D. C. 2001, 73.2 (1066-67). Vgl. J.-Cl. Cheynet, Le culte de Saint Théodore chez les officiers de l᾿armée d᾿Orient, in: A. Abramea/A. Laiou/E. Chrysos (eds.), Βυζάντιο. Κράτος και Κοινωνία. Μνήμη Νίκου Οικονομίδη. Athen 2003, 150, fig. 8 (datiert auf ca. 1064, S. 142); J.-Cl. Cheynet, La société Byzantine. L᾿apport des sceaux. I. Paris 2008, 319, fig. 8.

Av.: KΕ. ROH-Θ. ΕΙ TW CW – Δ. OVΛW ΘE-Ο. Δ. WPW MA-Γ. ΙCTPW Rv.: KAI Δ. Ο. V-KI EΔΕCHC – TW ΠΗΓΟ-ΝΙΤΗ Κ(ύρι)ε βοήθει τῷ σῷ δούλῳ Θεοδώρῳ μαγίστρῳ καὶ δουκὶ Ἐδέσ(σ)ης τῷ Πηγο­ νίτῃ.

Auf beiden Seiten über und unter der Legende ein x mit Perlen in den Freiräumen, links und rechts je ein Längsstrich. Zudem auf dem Rv. eine Rosette zu beiden Seiten der letzten Zeile. Dieser Theodoros Pegonites ist identisch mit dem Homonymos der Nr. 5a und 5b.

Der Familienname Pegonites auf byzantinischen Siegeln

309

Bei Matthäus von Edessa ist ein P῾izonit bzw. Pezonet (V 157 und 158) und Pizawnit (188) bzw. Peχt statt Pezonet (190) als Kommandant (tukn für δούξ) von Edessa für das Jahr 154 der armenischen Ära (1065-1066) angeführt, der mit unserem Siegelinhaber zu verbinden ist. Bisher wurde dieser P῾izonit irrtümlich mit Niketas Pegonites (Nr. 3) gleichgesetzt. Im Rahmen der Eroberungsversuche Edessas seitens des Emirs Slar-Chorasan soll er den Kommandanten von Antiochien, der armenischer Herkunft war und den Titel eines βέστης trug, verraten haben, weil letzterer mit seinen Truppen eines der Kontingente des Slar-Chorasan, das die Festung Nšenek (nordnordöstlich von Edessa) erobert hatte, anzugreifen plante. Da P῾izonit ihm angeblich keinen militärischen Erfolg und eventuellen Aufstieg gönnen wollte, schmiedete er folgenden Plan: Er übergab die Truppen von Edessa seinem πρόξιμος, und als sein „Widersacher“ nach Nšenek angekommen war, meldete er das den Seldschuken und entfernte sich zugleich in eine andere Richtung. Der Kommandant von Antiochien konnte sich im letzten Augenblick retten und zeigte den Verrat des P῾izonit dem byzantinischen Kaiser (Konstantinos Dukas) an, der ihn daraufhin von seinem Posten abberief.18 6. Leon Pegonites (3. Viertel 11. Jh.) Siegel, Berlin, ed. G. Schlumberger, Sigillographie de l᾿empire byzantin. Paris 1884 (Ndr. Turin 1963) 692, Nr. 1 (Πηγανίτην, Faksimile). Vgl. Jordanov, Corpus II, 346 (Πηγανίτην).

Av.: Standbild des hl. Theodoros Tiron Rv.: THPWN – CKEΠΟΙC – ΛΕΟΝΤΑ – ΤΟΝ ΠΗΓΟ. -ΝΙΤΗΝ Τήρων, σκέποις Λέοντα τὸν Πηγονίτην.

Zwölfsilber mit B7. Über der Legende ein Kreuz (+). Schlumberger, dessen Lesung auch Jordanov übernahm, las irrtümlich Πηγανίτην. Der gleiche Vers findet sich zudem etwas anders aufgeteilt auf der Rückseite eines synchronen Siegels. Die Vor­ derseite ziert dort eine Büste des hl. Theodoros Tiron.19 Eine Gleichsetzung dieses

.

18 Matt῾ēos Urhayec῾i (Matthäus von Edessa) 157-158 (Ausgabe Vałaršapat) bzw. 188-190 (Ausgabe Jerusalem). Vgl. Dostourian (wie Anm. 16), 107-108; Dulaurier (wie Anm. 16) 130131. 19 TH. A. Archontopulos. Archaiologikon Deltion 44 (1989) II 513 (ohne Abb.).

310

Alexandra-Kyriaki Wassiliou-Seibt

Mannes mit dem älteren gleichnamigen Strategen von Presthlavitza (Nr. 4) ist auszuschließen.20 7. Eirene Pegonitissa, καισάρισσα († ca. 1060) Eirene Pegonitissa war das älteste Kind von Niketas Pegonites (Nr. 3) und heiratete wahrscheinlich um 1045 Ioannes Dukas, den späteren καίσαρ. An sie richtete Michael Psellos einen sehr langen Ἐπιτάφιος Λóγος,21 in dem die für eine Grabrede üblichen Stereotypa, Topoi und rhetorischen Schemata überwiegen: Vornehme Eigenschaften des Charakters allgemein (z. B. ἠθῶν στερρότης, μεγαλοψυχία, πραότης, ἀοργησία), Bescheidenheit, Besonnenheit, Großzügigkeit und körperliche Schönheit werden für die in Paphlagonien22 geborenen Eirene Pegonitissa im höchsten Maße (manchmal bis zum Exzess) gepriesen, die noble Herkunft betont. Tatsache ist, dass Eirene Pegonitissa an einer Erkrankung der Leber litt, die wohl einen bösartigen Tumor im Arm verursachte, der schließlich eine Vergiftung im ganzen Körper auslöste.23 Wahrscheinlich verschied Eirene Pegonitissa bald nach der Erhebung ihres Mannes Ioannes Dukas zum Kaisar, ca. 1060.24 8. Eirene Pegonitissa, μαγίστρισσα, βεστάρχισσα καὶ δούκισσα (50er bis 60er Jahre 11. Jh.) Siegel, ehem. Sammlung Zacos (Foto in Wien) (heute in Paris, BnF 460). Av. rechts bzw. Rv. links ausgebrochen. Feldverluste im oberen Bereich und an den Randpartien. Sonst gut erhalten. 20 mm (total und Feld). Fast gleichzeitig mit der Entstehung unserer Arbeit edierte Cheynet, Société I, 194 dieses Stück (Datierung: 2. Drittel 11. Jh.)

Av.: Büste der Theotokos Blachernitissa. Schön sichtbar ist der Faltenwurf ihres Maphorion und die vier kreuzförmig angeordneten Perlen auf den Schulterbereichen ihres Gewandes. Keine Siglen erhalten. Rv.: Ursprünglich Legende in 8 Zeilen, wobei die erste verloren ist. ....... - .. CH ΔUΛ. -. Ι. PHNH M. -. ICTPICC. – RECTAPX.. -C. H S ΔUKA.-NH TH ΠΗΓ. -N. ΙΤΙCH σῇ δούλἰρήνῃ μιστρίσσ βεσταρχσῃ (καὶ) δουκανῃ τῇ Πηγνιτίσ(σ)ῃ.

20 Wassiliou-Seibt, Pegonites (wie Anm. 2) 134. Anders Jordanov, Corpus I 63.7a-e und Corpus II 580-584. 21 Scripta Minora II (wie Anm. 11) 159 f. Vgl. auch Grégoire, Pégonites (wie Anm. 11), 283284. 22 Scripta Minora II (wie Anm. 11) 157, Z. 24; 158, Z. 16. 23 Scripta Minora I (wie Anm. 11) 171, Z. 17-20; 173, Z. 18-21 und 23-28. Vgl. auch Polemis (wie Anm. 5) 41, mit A. 48 und Grégoire, Pégonites (wie Anm. 11) 283. 24 Scripta Minora I (wie Anm. 11) 171, Z. 23-172, Z. 3.

Der Familienname Pegonites auf byzantinischen Siegeln

311

Eirene Pegonitissa war die Frau eines μάγιστρος, βεστάρχης καὶ δούξ, Pegonites hieß aber ihr Vater. Erst in der Palaiologenzeit nennen sich manche Damen in Byzanz nach dem Familiennamen ihres Gatten. Demnach kann in diesem Fall kein Zusammenhang mit Theodoros Pegonites μάγιστρος, βεστάρχης καὶ δούξ von Edessa (Nr. 5c) erwogen werden.25 J.-Cl. Cheynet (Société I, 182) verbindet ausschließlich das obige Siegel mit Eirene Pegonitissa, der Tochter des berühmten Generals Niketas Pegonites (Nr. 3) und Gattin des späteren Kaisar Ioannes Dukas (Zitat: „Irène Pègônitissa, dont nous avons conservé le plomb, était sûrement l᾿épouse de Jean Doukas. Or la boulle d᾿Irène a été frappée avant que Jean n᾿ait été césar par son frère, lorsqu᾿il était magistre, vestarque et duc, c᾿est-à-dire avant 1059, peut-être était-il alors duc d᾿Edesse, mais nous ne connaissons pas les étapes de sa carrière avant cette date“). Obwohl diese Verbindung sehr wahrscheinlich ist, möchten wir nicht die Möglichkeit einer zweiten homonymen Person ausschließen, die eine Cousine ersten Grades der Gattin des Ioannes Dukas gewesen sein könnte. 9. Leon Pegonites (letztes Drittel 11. Jh.) Siegel, DO 42.7.1400, angeführt im maschinschr. Manuskript Laurents zur Sammlung Shaw, Nr. 1398. Av. nach rechts unten dezentriert, an der rechten Seite außen von Bleifraß angegriffen. Rv. nach links unten dezentriert. Leicht schräg verlaufender Kanal, mit einem Ausbruch an beiden Mündungen. Sonst gut erhalten. 20 mm (tot.), 17 mm (F.). Für die Erlaubnis, dieses Siegel zu veröffentlichen und die Zusendung eines Fotos bedanke ich mich bei J. Nesbitt.

Av.: + ΠΙΓO. -ΝΙΤU ΛΕONTOC Rv.: ΓΡΑΦ. Α, - CΦΡΑΓΙ-ΖW Π(η)γονίτου Λέοντος γραφὰ(ς) σφραγίζω.

25 So Jordanov, Corpus II, 348.

312

Alexandra-Kyriaki Wassiliou-Seibt

Zwölfsilber mit B7. Unter der Legende der Av.-Seite ein x mit je einer Perle in den Freiräumen, flankiert von Längsstrichen. Auf dem Rv. links und rechts der letzten Zeile ein Punkt bzw. eine Perle. Dieser Leon Pegonites ist weder mit Leon Pegonites Protospatharios und Stratege von Presthlavitza (Nr. 4) noch mit Leon Pegonites der Nr. 6 zu verbinden. 10. Leontas Pegonites (späteres 11. bis Anfang 12. Jh.) Siegel. Typus a: Athen 684, ed. K. M. Konstantopulos, Βυζαντιακὰ μολυβδόβουλλα τοῦ ἐν Ἀθήναις Ἐθνικοῦ Νομισματικοῦ Μουσείου. Athen 1917, Nr. 684; Chr. Stavrakos, Die byzantinischen Bleisiegel mit Familiennamen aus der Sammlung des Numismatischen Museums Athen. Wiesbaden 2000, Nr. 209; Wassiliou-Seibt, Pegonites (wie Anm. 2) 135. Typus b: ehem. Sammlung Zacos (Foto in Wien), ed. Wassiliou-Seibt, Pegonites (wie Anm. 2) 135; angeführt auch bei Jordanov, Corpus II, 346, Nr. 2 (Leon). Leicht schräg verlaufender Kanal, beide Mündungen ausgebrochen. Auf dem Av. ist der linke Bereich des Feldes von Bleifraß befallen. Av. mittelmäßig, Rv. sehr gut erhalten. 18 mm (tot.), 15, 5 mm (F.).

Typus a Av.: . Κ. E - . Ο . HΘΕΙ - .W CW ΔU-ΛW Rv.: Λ. ΕΟΝ-Τ. Α TW ΠΙ-.WNH-. H Κ(ύρι)ε οήθει - ῷ σῷ δούλῳ Λεοντᾷ τῷ Πι[γ]ωνήτῃ.

Typus b Av.: + KE RO-HΘΕΙ TW . – .W ΔΟV-ΛW Rv.: ΛΕΟΝ-ΤΑ ΤW Π. -ΓΟΝΙ-Τ, Κ(ύρι)ε βοήθει τῷ [σ]ῷ δούλῳ Λεοντᾷ τῷ Π[ι]γονίτ(ῃ).

Der Familienname Pegonites auf byzantinischen Siegeln

313

11. Leontas bzw. Leon Pegonites (späteres 11. bis Anfang 12. Jh.) Siegel, D.O. 58.106.3079, ed. Wassiliou-Seibt, Pegonites (wie A. 2) 136, angeführt auch bei Jordanov, Corpus II, 346, Nr. 2 (Leon). Av. leicht nach rechts, Rv. nach links dezentriert. Allgemein gut bis sehr gut erhalten. 19 (tot.), 14, 5 (F.).

Av.: + KE – ROHΘ, - TW CW – ΔUΛ, Rv.: ΛΕΟΝ-ΤΑ ΤWN – ΠΙΓΟΝΙ-Τ,

Über der Rv.-Legende zwei Längsstriche. In diesem Fall ist es nicht eindeutig, ob der Vorname Leon oder Leontas lautet. In der Legende liegt ein Kasuswechsel vor, der entweder bereits am Anfang der Rv.-Seite (was auch eher zu erwarten ist) oder erst nach dem Vornamen einsetzt. Somit lautet die 2. Transkription entweder Κ(ύρι) ε βοήθ(ει) τῷ σῷ δούλ(ῳ) Λεοντᾷ τ(ὸ)ν Πιγονίτ(ην) oder Κ(ύρι)ε βοήθ(ει) τῷ σῷ δούλ(ῳ) Λέοντα τ(ὸ)ν Πιγονίτ(ην) bzw. Κ(ύρι)ε βοήθ(ει) τῷ σῷ δούλ(ῳ) Λεοντᾷ τῶν Πιγονιτ(ῶν). Eine Identität mit dem zeitgleichen Leontas Pegonites (Nr. 10), ebenfalls ohne weitere Angaben in Bezug auf Titel und Kommando, ist sehr hoch. Ausgeschlossen hingegen ist die Gleichsetzung mit dem älteren Leon πρωτοσπαθάριος καὶ στρατηγὸς Πρεσθλαβίτζας (Nr. 4).26 12. N. Pegonites (ausgehendes 11. bis 1. Hälfte 12. Jh.) Siegel, ehem. Sammlung Zacos (Foto in Wien). Unediert. Rv.-Feld links außen plattgedrückt. Sonst allgemein gut erhalten. 19 mm (tot.), 14, 5 (F.).

Av.: Büste der Theotokos Episkepsis. Siglen: M (links) und Θ (rechts), darüber ein Längsstrich. Rv.: + - ΓΡΑΦΑC – C. ΦΡΑΓΙΖ – S. ΛΟΓUC – Π. ΗΓΟΝΙ. -Τ. U. Γραφὰς σφραγίζ(ω) (καὶ) λόγους Πηγονίτου.

Zwölfsilber mit B5. 26 Anders Jordanov, Corpus II, 580-584.

314

Alexandra-Kyriaki Wassiliou-Seibt

13. Konstantinos Pegonites (1140-1190) Siegel, D.O. 47.2.1400, unediert. Vgl. das maschinschriftliche Manuskript von V. Laurent zur Sammlung Shaw, Nr. 1397 (Voredition. Datierung: 12.-13. Jh.). Av. links, Rv. rechts unten ausgebrochen. Allgemein gut erhalten. 30 mm (tot. und F.). Für die Erlaubnis dieses Stück zu veröffentlichen und die Zusendung eines Fotos bedanke ich mich herzlichst bei J. Nesbitt.

Av.: Büste des hl. Theodoros in militärischer Rüstung. In der Rechten hält er die Lanze, in der Linken den Schild. Reste der Beischrift rechts: W-PO-ς (minuskelförmiges Sigma). Rv.: − + − - KWNU – Κ. ΛΕΙC TWN – ΓΡΑΦWN – ΠΗΓWN.-TU Κων(σταντίν)ου κλεὶς τῶν γραφῶν Πηγων[ί]του.

Regelmäßiger Zwölfsilber mit einem Binnenschluss nach der 5. Silbe (B5). EI in der zweiten Zeile ligiert. Aufgrund nicht ausreichender Indizien muss eine Identifizierung mit dem homonymen Steuerbeamten der Nr. 15 offen bleiben. 14. N. Pegonites, πράκτωρ τῆς Σάμου (vor 23.9.1157) Im Testament des Abtes des hl. Ioannes Theologos-Klosters, Theoktistos († 23. September 1157) wird ein Pegonites ohne Vorname als πράκτωρ von Samos angeführt, der mit Berufung auf kaiserliche Befehle das Kloster unter anderem mehrmals geplündert, seines Besitzes enteignet und finanziell geschädigt haben soll27. Ähnliches wird auch in der δέησις des Abtes Leontios (1158) an Manuel Komnenos berichtet: Pegonites verlangte vom Kloster Schiffe und Geld, zudem plünderte er die dem Kloster gehörenden kleinen Inseln (νησίδια). Im allgemeinen tat er den Mönchen Unrecht und führte sie zum Ruin.28 Seine Politik führten auch seine Nachfolger fort. 27 F. Miklosich/I. Müller, Acta et diplomata Graeca medii aevi sacra et profana. VI. Wien 1890, 107, Z. 33-108, Z. 3 („ὁ Πηγονίτης, ὁ ἐν τῇ Σάμῳ πράττων, πρόσταγμα βασιλικὸν πορισάμενος καὶ ἐλθὼν ἐν τῇ μονῇ ἀνελάβετο πάντα, μὴ ἐάσας τι ἐν αὐτῇ, ἀλλὰ μᾶλλον καὶ τὴν μονὴν οὐχ ἦττον καὶ ἐζημίωσεν, οὐ μόνον τότε, ἀλλὰ καὶ διαφόρως καὶ ἄλλας πλείστας ζημίας καὶ καινοτομίας ὑπέστη κατὰ διαφόρους καιρούς, καὶ εἰ τι περιῆν αὐτῇ κατηνάλωται καὶ νῦν οὐκ ἔστι πλέον ἐν τῇ μονῇ νομισμάτων εἶδος ἢ ἴδιον ἢ ἀλλότριον“). Vgl. Dölger/Wirth 1415b. 28 E. BRANUSE, Βυζαντινὰ ἔγγραφα τῆς μονῆς Πάτμου. Ι. Αὐτοκρατορικά. Athen 1980, 198, Z.18-21 (Nr. 20) („Πηγονίτης … ὁ χρηματίσας πράκτωρ τῆς Σάμου … πλωΐμους ἐπιζητῶν … καὶ συνδοσίας καὶ τὰ ὑφ᾿ ἡμᾶς νησίδια κουρσεύων διὰ κατέργων ἰδίων καὶ ἐξελαστικῶν καὶ παντοίως ἀδικῶν καὶ συντρίβων ἡμᾶς, μηδεμίαν μετουσίαν ἐφ᾿ ἡμῖν κεκτημένος“). Vgl.

Der Familienname Pegonites auf byzantinischen Siegeln

315

Der Kaiser entgegnete der δέησις des Leontios mit einer λύσις (September 1158), die alle Privilegien und Freiheiten des Klosters bekräftigte und erneuerte. Falls jemand die λύσις missachtet und das Kloster weiterhin schädigt, muss er das Vierfache des angerichteten Schadens zurückerstatten.29 Die Wahrscheinlichkeit einer Identität dieses Pegonites πράκτωρ Σάμου mit dem Konstantinos Pegonites, Steuerbeamten an der östlichen Krim (Nr. 15) ist gering aber doch nicht ausgeschlossen. 15. Konstantinos Pegonites, Steuerbeamter an der östlichen Krim (vor 1182) Der Steuerbeamte (πρὸς τῶν φορολογικῶν παρεσύρης πραγμάτων) Konstantinos Πηγονίτης ist der Adressat eines Briefes von Michael Choniates, den letzterer verfasst hat, noch bevor er Konstantinopel verließ (vor 1182).30 Konstantinos Pegonites habe Michael Choniates in einem rhetorisch gut stilisierten, aber scharf geschriebenen Brief angegriffen, weil dieser ihm (auf einem früheren Brief) nicht sofort geantwortet habe. Choniates erschüttert dieser Angriff nicht, weil ihn eine tiefe und keine oberflächliche Freundschaft mit Pegonites verbindet. Aus dem Inhalt geht hervor, dass Konstantinos Pegonites Steuerbeamter an der östlichen Krim war.31 16. Konstantinos Pegonites, δοὺξ Βερροίας (Februar 1220) Dieser Konstantinos Pegonites ist für Februar 1220 als δοὺξ Βερροίας belegt, durch eine von ihm ausgestellte Bezeugungsurkunde den Dauerstreit zwischen einen Koryphenos und Leon Kappadokes wegen des gerechten Besitzes eines Weinberges betreffend.32 Noch zu einem Zeitpunkt, wo er δοὺξ Βερροίας war, wird er wegen Ehebruches angeklagt. Der Kläger ist Michael Gunaropulos aus Berroia, den seine Frau mit Konstantinos Pegonites betrogen haben soll.33 Der Angeklagte kann aber wegen mangelnder Zeugen und Beweise weder vom amtierenden Richter noch vom Erzbischof verurteilt werden. Dem Kläger wird geraten, doch bei seiner Frau zu bleiben, es sei denn diese „revanchiert“ sich bei ihm und klagt ihn wegen des unbewiesenen Vorwurfs beim Gericht an.34 Als terminus ante quem des Prozesses gilt gemäß G. Prinzing das Ende des Jahres 1225.35 Dölger/Wirth 1423. 29 Branuse, Πάτμος (wie Anm. 28) 199-200 (Nr. 20). Vgl. DÖLGER/WIRTH 1423. 30 F. Kolovou, Michaelis Choniatae Epistulae. CFHB, 41. Berlin 2001, 5f. (Nr. 3) (Text) und 50* (kommentierte Inhaltsangabe und Angabe älterer Literatur). Vgl. Dies., Μιχαήλ Χωνιάτης. Συμβολή στη μελέτη του βίου και του έργου του. Το Corpus των επιστολών. Athen 1999, 160. 31 Vgl. auch A. Kazhdan, Some Little-known or Misinterpreted Evidence about Kievan Rus᾿ in the Twelfth-Century Greek Sources. Harward Ukrainian Studies 7 (1983) (Okeanos. Festschrift zum 65. Geburtstag von I. Ševčenko) 348 f. 32 G. Prinzing, Demetrii Chomateni Ponemata Diaphora. CFHB, 38. Berlin/New York 2002, Nr. 89, Z. 48 (S. 306) und S. 184*-186* (Prolegomena). 33 Prinzing (wie Anm. 32) Nr. 127, Z. 4-10 (S. 397-398) und S. 243*-245* (Prolegomena). 34 Prinzing (wie Anm. 32) Nr. 127, Z. 14f. 35 Prinzing (wie Anm. 32) 245* (Prolegomena).

316

Alexandra-Kyriaki Wassiliou-Seibt

17. Alexios Pegonites, δοὺξ Θεσσαλονίκης (terminus post quem zwischen Ende 1234 und April 1235) Zur Schlichtung eines mehrjährigen Prozesses zwischen Verwandten um die Erbschaft eines Weinberges „ἐν τῇ περιοχῇ τοῦ τόπου τοῦ ἐπιλεγομένου Ἀγρίδι“36 nach dem Ableben seines ursprünglichen Besitzers Romanos Logaras wurde unter anderem auch ein Gericht (das zweite in der Reihefolge) beim δοὺξ Θεσσαλονίκης Alexios Pegonites37 einberufen, wo aber die Richter kein einvernehmliches Urteil fällen konnten, sodass der Sachverhalt erneut vor dem Gericht des Kaisers untersucht werden musste. Der genaue Zeitpunkt der Abhaltung des Verfahrens vor dem Dux von Thessaloniki ist nicht nachvollziehbar. Als Zeitspanne für den terminus post quem schlug Prinzing Ende 1234 bis April 1235 vor.38 APPENDIX Hier werden Siegel vorgestellt, die eventuell den Familiennamen Pegonites oder andere etymologisch verwandte Familiennamen anführen. I. Georgios Pegonites (?), ἰλλούστριος καὶ κένσωρ (3. Viertel 11. Jh.) Berlin, ed. Cl. Sode mit Unterstützung durch P. Speck, Byzantinische Bleisiegel in Berlin. II. Ποικίλα Βυζαντινά, 14. Bonn 1997, Nr. 353 (unvollständig und fehlerhaft; auf 10. Jh. datiert). Dazu vgl. die Besprechung von W. Seibt. JÖB 48 (1998) 317.

Av.: Das Feld ist in einen inneren Kreis und einen Kreisring geteilt. Im inneren Kreis eine Büste des hl. Georgios in der Darstellung eines Märtyrers mit entsprechender Beischrift. Im Kreisring folgende, nur zur Hälfte überlieferte Legende (am Scheitel . beginnend): + OMWNVΜ . .............. Τ. V. C. NEMOIC. Für die Rekonstruktion des Zwölfsilbers (B5), schließen wir uns der bereits von W. Seibt vorgeschlagenen Lesung an: Ὁμωνυμ[οῦντι σὴν χάριν, μάρ]τυς, νέμοις, möchten aber hinzufügen, dass auch σκέπην bzw. ρώμην neben χάριν in Frage kommen. Rv.: + ΙΛΛΟ.-CTPIW Κ. Ε. Ν. -COPI TW ΠΗ. -.Ο. Ν. ΙΤΗ

Ἰλλο[υ]στρίῳ κένσορι τῷ Πη[γ]ονίτῃ.39 Zwölfsilber mit B7. Die Legende lautet nun vollständig: Ὁμωνυμοῦντι σὴν χάριν (bzw. σκέπην bzw. ρώμην), μάρτυς, νέμοις ἰλλουστρίῳ κένσ(ω)ρι τῷ Πηγονίτῃ. Sollte die Lesung Pegonites zutreffen, bildet dieses Siegel eine Ausnahme, zumal es den einzigen Zivilfunktionär Pegonites für das 11. Jh. überliefert. Während der Fahnenkorrekturen dieses Aufsatzes fiel mir rein zufällig ein zumindest sehr ähnliches Stück in die Hände, das am Ende der Rv.-Legende die ziemlich sichere Lesung σῷ πιστῷ λάτρ(ει) anführt. 36 Prinzing (wie Anm. 32) Nr. 106, Z. 24. Zur Problematik des Ortsnamens s. ebenda, 209*-210*, Anm. 78. 37 Prinzing (wie Anm. 32) Nr. 106, Z. 60-61, S. 346. 38 Prinzing (wie Anm. 32) 216* (Prolegomena). 39 W. Seibt. JÖB 48 (1998) 317: ἰλλουστρίῳ τε κένσωρι.

Der Familienname Pegonites auf byzantinischen Siegeln

317

II. Leon ΠΗΓ….., πρωτοσπαθάριος καὶ στρατηγός (ca. 3. Viertel 11. Jh.) Siegel, Bulgarien, ed. Jordanov, Corpus II 575-579a (Leon Pegonites). Vgl. Wassiliou-Seibt, Pegonites (wie Anm. 2), 135, Taf. XIII.12.

Von diesem Siegeltypus gibt es mehrere Exemplare in fragmentarischem Zustand. Leider ist das entscheidende Stück für die Verifizierung des Familiennamens nicht abgebildet. Die (kombinierte) Transkription der Legende basiert auf den Abbildungen bei Jordanov, a. O. Av.: Das Feld ist in einen inneren Kreis und einen Kreisring aufgeteilt. Im inneren Kreis eine Büste des hl. Demetrios in voller Rüstung. Beischrift: Ὁ ἅ(γιος) – Δ-η-μή//τ-ρ-ιο(ς). Im Kriesring (Beginn am Scheitel): … R,Θ, ΛΕΟΝΤΙ ..ΠΑΘΑΡΙW . . [+ Κύ)ριε]β(οή)θ(ει) Λέοντι [(πρωτο)σ]παθαρίῳ. Rv.: Auch hier ist das Feld in einen inneren Kreis und einen Kreisring aufgeteilt. Im inneren Kreis eine Büste der Theotokos vom Typus Nikopoios. Siglen: MP (ligiert) // ΘV. Im Kreisring lesen wir (Beginn am Scheitel): . CTPATHΓW T……. (καὶ) στρατηγῷ τ…….

Falls tatsächlich der Familienname des Mannes mit ΠΗΓ begann, wie Jordanov anführte, sollte man nicht nur an Pegonites denken. Einschlägig wären auch Πηγάτης,

318

Alexandra-Kyriaki Wassiliou-Seibt

Πηγηνιώτης, Πηγηνός, Πιγανιώτης (s. z. B. das Gesamtregister des PLP). Selbst wenn es sich um einen Leon Pegonites handelt, haben wir es wohl mit einem weiteren (4) Homonymos zu tun. J.-Cl. Cheynet hingegen geht von Pegonites aus und verbindet diese Person mit dem gleichnamigen Strategen von Presthlavitza unserer Nr. 4.40 IV. Kalokyros σπαθαροκανδιδᾶτος καὶ ἐκ προσώπου τοῦ Πηγονίτου (vor Mitte 11. Jh.) Siegel, Bulgarien, ed. Jordanov, Corpus II, 574 (Kalokyros Pegonites, lehnt aber doch nicht die Variante Kalokyros ἐκ προσώπου τοῦ Πηγονίτου ab). Vgl. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ-Seibt, Νικόπολη 591 (Kalokyros Pegonites) und zuletzt Wassiliou-Seibt, Pegonites (wie Anm. 2) 136 (Kalokyros ἐκ προσώπου τοῦ Πηγονίτου).

Av.: Wahrscheinlich Büste des hl. Theodoros, als Militär dargestellt. Reste der Beischrift an beiden Seiten. Rv.: .Κ. E R,Θ - .Α. Λ. ΟΚ. VP, - .ΠΑΘ,ΚΑ. ΔΔ, - .ΕΚ ΠΡΟCΠ, - .U ΠΗΓ-Ο.ΙΤ. . [+] Κ(ύρι)ε β(οή)θ(ει) αλοκυρ(ῷ) παθ(αρο)κα(ν)δ(ι)δ(άτῳ) ἐκ προσ(ώ)π(ου) οῦ Πηγο[ν]ίτ[ου].

Wessen Pegonites᾿ „Stellvertreter“ Kalokyros war, bleibt offen. In Frage kommen Niketas, Theodoros oder Leon (1). In meinem Beitrag zum byzantinischen Nikopolis schlug ich noch Kalokyros Pegonites vor (so auch Cheynet, L᾿aristocratie byzantine 127), was ich aber bereits revidiert habe, zumal der erste erhaltene Buchstabe in der vorletzten Zeile des Rv. ein U ist; davor hat noch ein Buchstabe Platz. Demgemäß ist auch das an dritter Stelle von Jordanov, a. O. vorgeschlagene ὁ τοῦ Πηγονίτου („nephew of some of the Pegonitai“) irrelevant. V. Michael Peganites (2. Viertel 11. Jh.) Siegel, Antiochien, ed. J.-Cl. Cheynet, Sceaux byzantins des Musées d᾿Antioche et de Tarse. TM 12 (1994) 437 f., Nr. 76.

Av.: Büste des Erzengels Michael mit dem Szepter in der Rechten (trifolium) und dem Globus (ohne Kreuz) in der Linken. Von der Beischrift sind rechts XA erhalten.

40 J.-Cl. Cheynet, L᾿aristocratie byzantine en Bulgarie, principalement d᾿après les sceaux (XIe-XIIe siècles), in: Sto godini ot roždenieto na D-r Vasil Charalanov (1907-2007). Šumen 2008, 127.

Der Familienname Pegonites auf byzantinischen Siegeln

319

Rv.: .P.-.Ι. CTPA-.HΓΕ ROH-. MIXAHΛ – ΠΗΓ:ΑNΙ. - -THN,[Ἀ]ρ[χ]ιστρά[τ]ηγε βοή[θ(ει)] Μιχαὴλ Πηγανίτην.

Intendierter Fünfzehnsilber. Unter der Legende ein x mit je einer Perle in den Freiräumen, links und rechts ein Längsstrich. Zwischen dem Γ und dem A in der vorletzten Zeile zwei übereinander stehende bedeutungslose Punkte. Hat vielleicht der Stempelschneider ein schlecht lesbares Omega der Vorlage missverstanden? Wenn das zutrifft, lautet der Familienname Pegonites. Die Form Peganites ist, ausgenommen das obige Siegel, anderweitig nicht belegt.

Apostolos Karpozilos Schriftenverzeichnis der Jahre 1970-2009 1. Byzantine Apologetic and Polemic Writings of the Palaiologian Epoch against Islam. Greek Orthodox Theological Review 15 (1970) 213-248 2. St. Thomas Aquinas and the Byzantine East (De essentia et operatione). Ekklesiastikos Pharos 52 (1970) 129-147 3. Διήγησις βασιλέων τῶν Ἰσμαηλιτῶν. Byz 42 (1972) 72-87 (gemeinsam mit G. M. Parássoglou) 4. Besprechung von: Rae Dalven, Anna Comnena. New York 1972. Hell 27 (1974) 404-405 5. The Ecclesiastical Controversy between the Kingdom of Nicaea and the Principality of Epiros (1217-1233). Βυζαντινὰ κείμενα καὶ μελέται, 7. Thessaloniki 1973 6. The Yale University Manuscripts of Andreas Darmarius. Hell 26 (1973) 67-71 7. Α Coptic Trisagion from Egypt. OCP 39 (1973) 454-460 8. An Unpublished Encomium by Theodore Bishop of Alania. Byzantina 6 (1974) 226-249 9. The Date of Coronation of Theodoros Doukas Angelos. Byzantina 6 (1974) 251261 10. Seventeen Letters of Gregorios Akindynos (Cod. Monac. gr. 223), in: Collectanea Byzantina. OCA, 204. Roma 1977, 65-117 11. Besprechung von: P. Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken, 1. Teil: Einleitung und Text. CFHB, 12/1. Wien 1975. Hell 30 (1977-78) 181-182 12. Besprechung von: Nicholas I Patriarch of Constantinople, Letters. Greek Text and English Translation by R. J. H. Jenkins and L. G. Westerink. CFHB, 6. Washington 1973. BZ 71 (1978) 62-63 13. Συμβολὴ στὴ μελέτη τοῦ βίου καὶ τοῦ ἔργου τοῦ Ἰωάννη Μαυρόποδος, Ioannina 1979 (21982) 14. Ἀβιωτίκιον. Dodone 8 (1979) 73-80 15. Besprechung von: Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit. Fasz. 1 Ἀαρὼν – Ἀψαρᾶς, Fasz. 2 Βα – Γωτ. Erstellt von E. Trapp unter Mitarbeit von R. Walther und H.-V. Beyer. Wien 1976-1977. Hell 31 (1979) 247-248 16. Besprechung von: Nicetae Choniatae Historia, rec. I. A. van Dieten. CFHB, 11/1-2. Berlin/New York 1975. Hell 31 (1979) 526-528 17. Βιβλιογραφία γιὰ τὴν Ἤπειρο (1969-1979). Epeirotika Chronika 22 (1980) 235305 (gemeinsam mit Ch. Tzouvara-Souli u.a.) 18. Ἰωάννου Νομικοπούλου ἔκφρασις Αἰθίοπος καὶ ἵππου πάνυ ταλαιπωρημένου. Dodone 9 (1980) 285-297 19. Δύο ἀνέκδοτες ἐπιστολὲς τοῦ Μιχαὴλ Ψελλοῦ. Dodone 9 (1980) 299-310

322

Apostolos Karpozilos

20. Βασιλείου Πεδιαδίτη ἔκφρασις ἁλώσεως ἀκανθίδων. Epeirotika Chronika 23 (1981) 284-298, Pin. 46-50 21. Besprechung von: P. Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken, 2. Teil: Historischer Kommentar, 3. Teil: Teilübersetzungen, Addenda et Corrigenda, Indices. CFHB, 12/2-3. Wien 1977, 1979. Hell 33 (1981) 436-440 22. Ἡ ἡσυχαστικὴ ἔριδα καὶ ἡ Κύπρος. Epeteris Kentrou Epistemonikon Ereunon Kyprou 11 (1981-1982) 491-498 23. Η λόγια βυζαντινή ποίηση. Μερικές διαπιστώσεις, in: S. L. Skartses (Hrsg.), Πρακτικά δεύτερου Συμποσίου Ποίησης (Πανεπιστήμιο Πατρών, 2-4 Ιουλίου 1982). Athen 1983, 37-45 24. Οἱ Ρῶς-Δρομῖται καὶ ὁ μῦθος τῆς ἐκστρατείας τοῦ Ὀλέγ. Dodone 12 (1983) 329346 25. Ρωσο-ποντιακά. Archeion Pontou 38 (1983) 153-176 26. Realia in Byzantine Epistolography X-XIIc. BZ 77 (1984) 20-37 27. Δύο στιχουργήματα του δεκάτου εβδόμου αιώνα για την πόλη των Ιωαννίνων. Epeirotika Chronika 26 (1984) 79-116 28. Besprechung von: A. Berger, Das Bad in der byzantinischen Zeit. Miscel­la­nea Byzantina Monacensia, 27. München 1982. BZ 77 (1984) 308-309 29. Besprechung von: Letters of Gregory Akindynos. Greek Text and English Translation by Angela Constantinides-Hero. CFHB, 21. Washington 1983. Hell 35 (1984) 419-423 30. Οι Έλληνες της Μαριούπολης (Ζντάνοφ) και η διάλεκτός τους. Archeion Pontou 40 (1985) 97-112 31. Ros-Dromity i problema pochoda Olega protiv Konstantinopolija. VV 49 (1988) 112-118 32. Varia Philologica. JÖB 38 (1988) 257-262 33. Περί αποπάτων, βόθρων και υπονόμων, in: Chr. Angelide (Hrsg.), Πρακτικὰ τοῦ Α´ Διεθνοῦς Συμποσίου: ῾Η καθημερινὴ ζωὴ στὸ Βυζάντιο. Ἐθνικὸ Ἵδρυμα Ἐρευνῶν/Κέντρο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν, 15-17 Σεπτεμβρίου 1988. Athen 1989, 335-352 34. Ελληνοποντιακά βίβλια στη Σοβιετική Ένωση. Archeion Pontou 42 (1988-1989) 57-104 (gemeinsam mit Martha Karpozilou) 35. Δημήτρης Χατζής: Δύο Γύφτοι στον Παράδεισο. Lexi 91 (Januar 1990) 16-21 36. The Letters of Ioannes Mauropous Metropolitan of Euchaita. Greek Text, Translation and Commentary. CFHB, 34. Thessaloniki 1990 37. The Correspondence of Theodoros Hyrtakenos. JÖB 40 (1990) 275-294 38. Οι Ελληνοπόντιοι της Σοβιετικής Ένωσης. Anti 17 (8. September 1990) 42-46 39. Besprechung von: Νικηφόρου Βλεμμύδου, Ἀπόδειξις ὅτι οὐχ ὥρισται τοῦ καθέ­ καστον ἡ ζωή. Διαλεγόμενος ἢ περὶ τοῦ ὅρου. Einleitung, Text, Übersetzung und Kom­men­tar von W. Lackner. Corpus Philosophorum Medii Aevi, 2. Athen/ Leiden 1985. Hell 41 (1990) 147-148 40. Besprechung von: Bartholomaios von Edessa, Confutatio Agareni. Kommentierte griechisch-deutsche Textausgabe von K.-P. Todt, Würzburg/Altenberge 1988. Hell 41 (1990) 144-146

Schriftenverzeichnis

323

41. Books and Bookmen in the 14th Century. The Epistolographical Evidence. JÖB 41 (1991) 255-276 42. Pontic Culture in the USSR between the Wars. Journal of Refugee Studies 4 (1991) 364-371 43. Lemma „Αctor“, in: ODB I (1991) 16 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 44. Lemma „Ariston and Deipnon“, in: ODB I (1991) 169-170 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 45. Lemma „Banquet“, in: ODB I (1991) 250-251 (gemeinsam mit A. Cutler) 46. Lemma „Barber“, in: ODB I (1991) 253-254 47. Lemma „Baths“, in: ODB I (1991) 271-272 (gemeinsam mit M. J. Johnson, A. Kazhdan und R. Browning) 48. Lemma „Beard“, in: ODB I (1991) 274 (gemeinsam mit A. Cutler) 49. Lemma „Bede“, in: ODB I (1991) 276 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 50. Lemma „Beverages“, in: ODB I (1991) 287 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 51. Lemma „Birth“, in: ODB I (1991) 290-291 (gemeinsam mit A. Kazhdan und A. Cutler) 52. Lemma „Bread“, in: ODB I (1991) 321 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 53. Lemma „Burial“, in: ODB I (1991) 340-341 (gemeinsam mit N. Teteriatnikov) 54. Lemma „Carpets“, in: ODB I (1991) 383 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 55. Lemma „Chess“, in: ODB I (1991) 420 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 56. Lemma „Cosmetics“, in: ODB I (1991) 536 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 57. Lemma „Cross: The Cross in Everyday Life“, in: ODB I (1991) 550-551 (gemeinsam mit A. Cutler) 58. Lemma „Dance“, in: ODB I (1991) 582 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 59. Lemma „Death“, in: ODB I (1991) 593-594 (gemeinsam mit G. Podskalsky und R. Stichel) 60. Lemma „Diet“, in: ODB, I, 621-622 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 61. Lemma „Dogs“, in: ODB I (1991) 644 (gemeinsam mit A. Cutler) 62. Lemma „Drunkenness“, in: ODB I (1991) 664-665 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 63. Lemma „Dying“, in: ODB I (1991) 667 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 64. Lemma „Elephants“, in: ODB I (1991) 684-685 (gemeinsam mit A. Cutler) 65. Lemma „Entertainment“, in: ODB I (1991) 702 66. Lemma „Funeral“, in: ODB II (1991) 808-809 (gemeinsam mit A. Kazhdan, A. Cutler und N. Teteriatnikov) 67. Lemma „Games, Board“, in: ODB II (1991) 820-821 68. Lemma „Hair“, in: ODB II (1991) 899 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 69. Lemma „Hawking“, in: ODB II (1991) 903-904 70. Lemma „Houses“, in: ODB II (1991) 953-954 (gemeinsam mit S. MojsilovićPopović und A. Kazhdan) 71. Lemma „Hunting“, in: ODB II (1991) 958 (gemeinsam mit A. Cutler und J. W. Nesbitt) 72. Lemma „Hyrtakenos, Theodore“, in: ODB II (1991) 966-967 (gemeinsam mit A.-M. Talbot)

324

Apostolos Karpozilos

73. Lemma „Latrines“, in: ODB II (1991) 1188 (gemeinsam mit A. Kazhdan und T. E. Gregory) 74. Lemma „Lions“, in: ODB II (1991) 1231-1232 (gemeinsam mit A. Kazhdan und A. Cutler) 75. Lemma „Meat“, in: ODB II (1991) 1326 (gemeinsam mit A. Kazhdan und J. W. Nesbitt) 76. Lemma „Mice“, in: ODB II (1991) 1360 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 77. Lemma „Natural Phenomena“, in: ODB II (1991) 1440 78. Lemma „Recipes“, in: ODB III (1991) 1777 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 79. Lemma „Snakes“, in: ODB III (1991) 1920 (gemeinsam mit A. Cutler) 80. Lemma „Sports“, in: ODB III (1991) 1939-1940 (gemeinsam mit A. Cutler) 81. Lemma „Tables“, in: ODB III (1991) 2003-2004 (gemeinsam mit A. Kazhdan und A. Cutler) 82. Lemma „Theater“, in: ODB III (1991) 2031 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 83. Lemma „Travel“, in: ODB III (1991) 2109 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 84. Lemma „Water“, in: ODB III (1991) 2191 (gemeinsam mit A. Kazhdan) 85. Besprechung von: Γ. Πουλής, Η άσκηση βίας στην άμυνα και στον πόλεμο κατά το εκκλησιαστικό δίκαιο, Θεσσαλονίκη 1990. Balkan Studies 33 (1992) 183-185 86. Besprechung von: Astrid Steiner, Untersuchungen zu einem anonymen byzantinischen Briefcorpus des 10. Jahrhunderts. Europäische Hochschulschriften, Reihe XV, 37. Bern /Frankfurt am Main 1987. ByzSl 53 (1992) 89-91 87. Ταξιδιωτικές περιγραφές και εντυπώσεις σε επιστολογραφικά κείμενα, in: N. G. Moschonas (Hrsg.), Πρακτικὰ τοῦ Β´ Διεθνοῦς Συμποσίου Ἡ ἐπικοινωνία στὸ Βυζάντιο (Ἐθνικὸ Ἵδρυμα Ἐρευνῶν/Κέντρο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν, 4-6 Ὀκτω­ βρίου 1990). Athen 1993, 511-541 88. Η θέση των μαύρων στη βυζαντινή κοινωνία, in: Chr. Maltezou (Hrsg.), in: Πρακτικὰ Ἡμε­ρίδας Οἱ περιθωριακοὶ στὸ Βυζάντιο. Athen 1993, 67-81 89. Οι Αργοναύτες-Κομνηνοί της Αμπχαζίας. Anti 20 (3. September 1993) 22-23 90. H Θυσία του Αβραάμ στη Μαριουπολίτικη διάλεκτο, in: Νεοελληνική Δια­λε­ κτολογία, Α´. Πρακτικά Πρώτου Πανελληνίου Συνεδρίου Νεοελληνικής Δια­λε­ κτολογίας (Ρόδος 26-30.3.1992). Athen 1994, 181-193 91. The Cretan Drama of the Sacrifice of Abraham in the Dialect of the Mariupol Greeks. BMGS 18 (1994) 155-185 92. „H Άλωση της Θεσσαλονίκης“ Иоанна Каминиата: размышления о по длин­ ности текста. VV 55 [80] (1994) 62-68 93. The Biography of Ioannes Mauropous Again. Hell 44 (1994) 51-60 94. Φιλολογικές παρατηρήσεις στις επιστολές του Γρηγορίου του Ναζιανζη­νού: η πατρότητα της επιστολής P. Gallay LXXXVIII, in: Μνή­μη ἁγίων Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καὶ Μεγάλου Φωτίου ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως. Πρα­ κτικὰ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου, 14-17 Ὀκτωβρίου 1993. Θεσ­σαλονίκη 1994, 251-258 95. Realia in Byzantine Epistolography XIII-XVc., BZ 88 (1995) 68-84 96. Charax/Charakenos in the Alexiad of Anna Comnena, in: R. Dostálová/ V. Konzal/L. Havlíková (eds.), Στέφανος. Studia byzantina ac slavica Vladimíro

Schriftenverzeichnis

325

Vavřínek ad annum sexagesimum quintum dedicata (= ByzSl 56, 1995, 407409) 97. Besprechung von: Theodori Studitae epistulae, rec. G. Fatouros. CFHB, 31/1-2. Βerlin 1992. Hell 45 (1995) 382-387 98. Ὁ Κάρολος Κρουμπάχερ καὶ ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμός, in: E. Chryssos (Hrsg.), Ἕνας νέος κόσμος γεννιέται: ἡ εἰκόνα τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ στὴ γερμανικὴ ἐπιστήμη κατὰ τὸν 19ο αἰ. Athen 1996, 129-142 99. The Greeks in Russia: Pages from the Political and Cultural History of Pontian and Mariupol Greeks in Southern Russia. Archeion Pontou 47 (1996-1997) 1640 100. Βυζαντινοὶ ἱστορικοὶ καὶ χρονογράφοι (4ος-7ος αἰ.). 1. Bd. Athen 1997 101. Besprechung von: A. Sideras, Die byzantinischen Grabreden. Prosopographie, Datierung, Überlieferung 142 Epitaphien und Monodien aus dem byzantinischen Jahrtausend. WBS, 19. Wien 1994. BZ 90 (1997) 161 102. Έπαινος Οδυσσέα Λαμψίδη, in: Αναγόρευση του Οδυσσέα Λαμψίδη σε επίτιμο διδάκτορα Φιλοσοφίας, 20 Μαΐου 1998. Ioannina 1998, 19-32 103. Η εφημερίδα «Κολεχτιβιστίς» και τα βιβλία των Ελλήνων της Μαριούπολης στη δεκαετία 1930. Archeion Pontou 48 (1998-1999) 174-205 (gemeinsam mit Martha Karpozilou) 104. The Greeks in Russia, in: R. Clogg (ed.), The Greek Diaspora in the Twentieth Century. New York 1999, 137-157 105. Besprechung von: Margaret Mullett, Theophylact of Ochrid. Reading the Letters of a Byzantine Arch­bishop. BBOM, 2. Aldershot 1997. BZ 92 (1999) 145-146 106. Macedonia as Reflected in the Epistolography of the Fourteenth Century, in: J. Burke – R. Scott (eds.), Byzantine Macedonia: Identity, Image and History. Papers from the Melbourne Conference July 1995. Byzantina Australiensia, 13. Melbourne 2000, 50-60 107. The Narrative Function of the Theatrical Imagery in Michael Psellos, in: St. Kaklamanis/A. Markopoulos/G. Mavromatis, Ἐνθύμησις Νικολάου Μ. Πανα­ γιωτάκη. Herakleio 2000, 303-310 108. Сократ Схоластик – новацианин или православный историк?, in: ΜΟ­ ΣΧΟΒΙΑ. Проблемы византийской и новогреческой филологии. К 60-лемию Б.Л. Фонкича. Москва 2001, 195-208 109. Besprechung von: Μ. V. Bibikov, Іstoričeskaja Literatura Vizantii [Vizantijskaja Biblioteka]. Sankt-Petersburg 1998. ΒΖ 94 (2001) 288-289 110. Η Μακεδονία στην επιστολογραφία του 14ου αιώνα, in: Th. Zeses/P. Asima­ kopoulou-Atzaka/B. Katsaros (Hrsg.), Η Μακεδονία κατά την εποχή των Πα­ λαιολόγων. Β´ Συμπόσιο (Θεσσαλονίκη, 14-20 Δεκεμβρίου 1992). Thessaloniki 2002, 133-141 111. Βυζαντινοὶ ἱστορικοὶ καὶ χρονογράφοι (8ος-10ος αἰ.). 2. Bd. Athen 2002 112. Besprechung von: Ἀρχιμανδρίτης Παντελεήμων, Γ. Τσορμπατζόγλου, Εἰκονο­ μαχία καὶ κοινωνία στὰ χρόνια τοῦ Λέοντος Γ´ Ἰσαύρου, συμβολὴ στὴν διερεύ­ νηση τῶν αἰτίων. Byzantina 23 (2002-2003) 447-450

326

Apostolos Karpozilos

113. When did Michael Psellos Die? The Evidence of the Dioptra. ΒΖ 96 (2003) 671677 114. La cronografia, in: G. Cavallo (ed.), Lo spazio letterario del medioevo. 3. Le culture circostanti. I. La cultura bizantina. Roma 2004, 379-406 115. The Treatment of Cancer in Greek Antiquity. European Journal of Cancer 40 (2004) 2033-2040 (gemeinsam mit N. Pavlides) 116. Ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου ἐπιστολές, in: Ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου Συγγράμματα, 5. Paphos 2005, 389-470 117. Α. Papadopoulos-Kerameus: The Man who Turned Night into Day, in: L. M. Hoffmann/A. Monchizadeh, Zwischen Polis, Provinz und Peripherie. Beiträge zur byzantinischen Geschichte und Kultur, Mainzer Veröffentlichungen zur Byzantinistik, 7. Wiesbaden 2005, 927-946 118. Ακούφιον, in: G. Papantonakis (Hrsg.), Άνθη φιλίας. Τιμητικό αφιέρωμα στον καθηγητή Κωνσταντίνο Μηνά. Athen 2005, 197-200 119. Η αυτοκτονία στο Βυζάντιο. Archaeologia 99 (2006) 8-14 120. Suicide in Byzantium. Hell 57 (2007) 79-104 121. Cerkov’ i doktrina v vizantijskoj chronografii, XVIII Ezegodnaja Bogoslovskaja Konferencija Pravoslavnogo Universiteta, Sbornik Materialov Konferencii. Moskau 2007, 1-4 122. Some Excerpts from Paulos Aiginetes in the De Diagnosi of Ioannes Aktouarios, in: Chr. Stavrakos/A.-K. Wassiliou/ M. K. Krikorian (Hrsg.), HYPERMACHOS. Studien zu Byzantinistik, Armenologie und Georgistik. Festschrift für Werner Seibt zum 65. Geburtstag. Wiesbaden 2008, 133-138 123. Βυζαντινοὶ ἱστορικοὶ καὶ χρονογράφοι (11oς-12ος αἰ.), 3. Bd. Athen 2009