Praktyka Teoretyczna 2011, no. 2-3, Biopolityka issue 2-3

BIO

polityka Joanna Bednarek Bülent Diken Mateusz Falkowski Michael Hardt Piotr Juskowiak Maurizio Lazzarato Thomas Lemke Wiktor Marzec Antonio Negri Mikolaj Ratajczak ⁄

Nikolas Rose Marcello Tarì Szymon Wróbel Agata Zysiak Arkadiusz Z. ychlin' ski

praktyka } anzcyteroet 2‑3/2011 ISSN 2081-8130

praktyka } anzcyteroet biopolityka

nr 2‑3/2011

Zespół redakcyjny Krystian Szadkowski (redaktor naczelny), Piotr Juskowiak, Agnieszka Kowalczyk, Wiktor Marzec, Mikołaj Ratajczak, Maciej Szlinder, Anna Wojczyńska

Rada naukowa Jerzy Brzeziński (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), Michał Głowiński (Instytut Badań Literackich PAN), Maria Janion (Instytut Badań Literackich PAN), Jaromir Jeszke (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), Roman Murawski (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), Kazimierz Przyszczypkowski (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), Gigi Roggero (Universita di Bologna), Rüdiger Schmidt-Grépály (Kolleg Friedrich Nietzsche, Weimar), Tadeusz Sławek (Uniwersytet Śląski), Jan Strzałko (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), Antoni Szczuciński (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza)

Recenzenci

Marcin Adamczak, Bogdan Banasiak, Zuzanna Dziuban, Michał Herer, Leszek Kleszcz, Leszek Koczanowicz, Marta Kosińska, Marek Krajewski, Krzysztof Matuszewski, Krzysztof Nawratek, Andrzej Piotrowski, Maria Solarska, Agata Skórzyńska, Anna Zeidler-Janiszewska

Korekta Anna Wojczyńska

Skład Ela Dajksler

Projekt okładki Tomasz Gęstwicki, Ela Dajksler

Wydawca Międzywydziałowa „Pracownia Pytań Granicznych” UAM Collegium Maius Ul. Fredry 10 60-701 Poznań Tel. (061) 8294504 E-mail: [email protected]

Adres redakcji „Praktyka Teoretyczna” Międzywydziałowa „Pracownia Pytań Granicznych” UAM Collegium Maius Ul. Fredry 10 60-701 Poznań E-mail: [email protected] Issn 2081-8130 Poznań 2011

s pis t re śc i :

Wstęp - Zespół Praktyki Teoretycznej

6

W p rowa d z e n i e /P o d s taw y THOMAS LEMKE MAURIZIO LAZZARATO

Analityka biopolityki. Rozważania o przeszłości i teraźniejszości spornego pojęcia 11 Nowa definicja pojęcia „biopolityki”

Władza SZYMON WRÓBEL MAURIZIO LAZZARATO

WIKTOR MARZEC AGATA ZYSIAK MATEUSZ FALKOWSKI

n a d ż yc i e m

Biopolityka indywidualna a biopolityka państwowa

PIOTR JUSKOWIAK BÜLENT DIKEN MARCELLO TARÌ

Młyn biopolityki. Topografie władzy peryferyjnego kapitalizmu na łódzkim osiedlu robotniczym 65 O życiu, umysłach i materii – dokąd sięga biopolityka?

Metropolia

JOANNA BEDNAREK MIKOŁAJ RATAJCZAK NIKOLAS ROSE

87

czy biopolis?

97

Kto ma prawo do biopolis? Agamben, Negri i spór o metropolię 107 Od obozów dla uchodźców do osiedli grodzonych. Biopolityka i koniec miasta 126 20 tez o obaleniu metropolii

P e r s pe k t y w y ARKADIUSZ ŻYCHLIŃSKI

39

Bezpieczeństwo a wydarzenie. Wywiad z Maurizio Lazzarato przeprowadzony przez Collectivo Situaciones 51

M e t ro p o l i a MICHAEL HARDT ANTONIO NEGRI

27

141

biopolityk

i

Wychowanie do niedojrzałości albo od biopolityki do psychowładzy 151 Życie jako moc deterytorializacji (Pragnienie-produkcja i żywa praca I – Deleuze i Guattari) 161 Poza paradygmat immunizacji: biopolityka w projekcie filozoficznym Roberta Esposito 173 Polityka życia samego

187

anzpraktyka cyteroet

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Wstęp: Perspektywy biopolityki Gdy w latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku Michel Foucault wprowadził do swojego dyskursu termin „biopolityka”, przeszłość i przyszłość tego pojęcia były jeszcze niejasne. U francuskiego filozofa funkcjonowało ono jako użyteczne narzędzie, za pomocą którego możliwa była genealogiczna rekonstrukcja transformacji pola społecznego i zawiązywania się nowych relacji władzy, sukcesywnie obejmujących całe życie jednostki, wraz z jej wymiarem cielesnym, seksualnym czy biologicznym. Foucault nie podjął się jednak nigdy prześledzenia genealogii samego pojęcia, którego losy pokrywają się w dużej mierze z burzliwą historią dwudziestego wieku. Do interesującego nas terminu odwoływali się nazistowscy projektanci czystości rasy, ekolodzy czy technocentryczni teoretycy polityki. Za pierwszego teoretyka biopolityki należałoby uznać jednak Karola Marksa. To on zdiagnozował i systematycznie wyłożył logikę mechanizmu, który rewolucjonizując środki produkcji i ich organizację, podporządkowuje z wolna całe społeczeństwo jednej zasadzie – zasadzie kapitału. Foucault w Historii seksualności przyznaje otwarcie, że biowładza była jedną z niezbędnych części składowych rozwoju kapitalizmu. Ceną, jaką ten system gospodarczy musiał zapłacić za swoje przetrwanie, było włączenie ciał w kapitalistyczny aparat produkcji oraz sprzęgnięcie rozwoju populacji z procesami ekonomicznymi. Pierwszy z członów tego procesu Marks uchwycił precyzyjnie w tzw. Fragmencie o maszynach. Drugi został opracowany przez Foucaulta podczas wykładów w Collège de France. Warto jednak dodać, że w czasach, gdy śledził on związki między biopolityką i liberalizmem, procesy ekonomiczne oraz innowacje technologiczne, które określają naszą współczesność, nie znajdowały się jeszcze w swoim szczytowym stadium. We wspomnianym powyżej Fragmencie o maszynach Marks przeczuwał już moment, w którym na skutek rozwoju kapitału trwałego wiedza, ale również całość realnego procesu życia, staną się podstawowymi i niezbędnymi siłami wytwórczymi. Hegemoniczne sektory współczesnej gospodarki (z uwagi na zarysowywaną tendencję, nie wskaźniki ilościowe) oparte są w prze-

6

ważającym stopniu na usługach, przetwarzaniu wiedzy, kreatywności podmiotów i ich wzajemnej komunikacji. Ten stan kojarzyć się może z młodomarksowską wizją komunizmu, w której po pozytywnym zniesieniu własności prywatnej następuje stan „produkcji człowieka przez człowieka”. W jej ramach, za sprawą pewnego rodzaju działalności wytwórczej (np. w sektorze usług, komunikacji itp.), przekształceniu ulega podział na przedmiot i podmiot produkcji – człowiek/podmiot wytwarza i człowiek/podmiot jest wytwarzany. Autorzy tacy, jak Michael Hardt i Antonio Negri nawiązują do tej wizji, rozpoznając w owej gospodarczej transformacji miejsce wyłaniania się nowych postaci antagonizmów społecznych. Proponują odróżnienie oddolnej, produktywnej biopolityki od opresyjnej biowładzy. Różnica ta miałaby wskazywać, z jednej strony, na rosnącą autonomię żywej pracy, z drugiej, na nasilenie się procesów podporządkowywania tej autonomii zewnętrznym mechanizmom kapitalistycznej kontroli. Jak przekonują autorzy prezentowanego numeru (tacy jak Hardt i Negri, Marcello Tarì czy Bülent Diken), dwoistość biopolityki, o której mowa powyżej, znajduje swoją najlepszą materializację na gruncie targanej wewnętrznymi sprzecznościami metropolii. Choć podjęcie tematyki miejskiej to w tym wypadku raczej ponowna próba wypełnienia białej plamy na mapie filozofii marksowskiej (z godnym uwagi wyjątkiem w postaci Położenia klasy robotniczej w Anglii Engelsa) aniżeli spadek po „miejskich” pracach samego autora Kapitału, nie sposób forsować tezy o biopolityzacji metropolii w oderwaniu od klasycznych analiz Marksa (poświęconych zagadnieniu renty czy nowoczesnemu grodzeniu terenów komunalnych). Współczesna metropolia to odpowiednik nowoczesnej fabryki, zasięg jej stale przesuwających się granic pokrywa się z konturami przestrzeni ludzkiej (i nie-ludzkiej) produktywności. Stanowi zarazem ogromny obóz pracy (jak przekonywałby kładący nacisk na opresyjność odgórnej biopolityki Giorgio Agamben), obszar nieskrępowanego wyzysku i prywatyzacji dobra wspólnego, jak i przestrzeń demokratycznego oporu wymierzonego w metropolitalną metonimię kapitału znajdującego się w fazie imperialnej (zgodnie z afirmatywną wizją biopolityki oddolnej prezentowanej w Multitude czy Commonwealth

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Hardta i Negriego). Poza wszystkim, miasto biopolityczne to pełen optymizmu dowód na pierwotność tego ostatniego (zgodnie z Foucaultowsko-Deleuzjańską aksjomatyką pierwszeństwa oporu, ale i z uporem rewitalizowaną zasadą średniowiecznych miast niemieckich – „Stadtluft macht frei”) i warunek konieczny ostatecznego zwycięstwa „żywej polityki miasta” – za sprawą wyłączania urządzeń władzy, demokratycznej organizacji „firmowego” znaku metropolii, spontanicznych, nieoczekiwanych spotkań, i ich przekraczania w ramach ponadlokalnych walk. Życia i żywej pracy nie można już jednak rozumieć jako żywiołu, elementu niezależnego od technologii czy od innych postaci biologicznego istnienia. Począwszy od lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych biotechnologiczne innowacje zdecydowanie zaburzyły nasze postrzeganie świata i nas samych. Możliwości ingerencji w strukturę żywych organizmów, poznanie składu genomu ludzkiego oraz wykorzystanie na przemysłową skalę zmodyfikowanych genetycznie postaci życia to nowe wyzwania biopolityczne (o czym w niniejszym numerze pisze Nikolas Rose). Biopolityka nie może dotyczyć już tylko ludzkiego życia – pole jej analiz zaczyna obejmować życie jako takie: pracujące, produkujące wartość, współokreślane w każdym swoim aspekcie przez technologię. Dlatego też biopolityka musi podjąć dziś zagadnienia, które kształtowały przez wieki dyskurs teorii polityki (być może biopolityka jest dzisiaj nową nazwą filozofii politycznej jako takiej?). Jednym z nich jest pytanie o postać kolektywnego życia, o nową wizję wspólnoty. Forma, jaką powinna przybrać wspólnotowa egzystencja, zależy od zmieniających się pojedynczych form życia i tego, w jaki sposób artykułują one oraz komunikują

swoje potrzeby i pragnienia. Globalne sieci przepływu towarów i informacji wytworzyły środowisko, które umożliwia rozwinięcie się nowych postaci społecznego współ-życia, opartego na zmieniającej się logice dostępu do wiedzy i innych dóbr niematerialnych. Biopolityka jest pojęciem, które zmienia się tak samo dynamicznie, jak jego przedmiot, który ostatecznie zrównany być może z całym polem społecznym. Nie przesądza ona jednak z góry, czym są elementy składające się na kolektywną egzystencję, ani w jaki sposób zawiązują się między nimi relacje. Wszelkie analizy korzystające z tego pojęcia stanowią jednocześnie moment teoretycznego oporu – określają bowiem kontury tego, czym jest życie społeczne, polityczne i gospodarcze. Odwołują się do historii, ustaleń nauk przyrodniczych, teorii ekonomicznych, filozoficznych analiz pojęciowych itd. – ponieważ wszystkie te elementy współkonstytuują formę naszego życia-razem. Drugi numer naszego pisma powstał jako rezultat kolektywnego wysiłku w ramach seminarium Biopolityka – wprowadzenie systematyczne, przeprowadzonego w 2010 roku w Pracowni Pytań Granicznych UAM, oraz konferencji Perspektywy biopolityki, która odbyła się w dniach 25-27 marca 2010 roku w Poznaniu. Stanowi przykład praktyki teoretycznego oporu, którego celem jest radykalne zapytywanie o wizję współczesnego życia wspólnotowego. W epoce, w której społeczeństwo, a w zasadzie życie jako całość, podporządkowane jest mechanizmom produkcji, wyzysku i kontroli, w wieku gwałtownie postępującej denaturalizacji potrzebna jest polityka, która będzie polityką życia samego. Jesteśmy przekonane i przekonani, że przedkładane Wam teksty stanowić mogą skromny przyczynek do owego przedsięwzięcia. Praktyka Teoretyczna

 7

wprowadzenie/podstawy

}

Thomas Lemke

Analityka biopolityki Rozwaz·ania o przeszlos´ci /

i teraz´niejszos´ci spornego poje¸cia1

Tekst jest szczegółową analizą genealogii pojęcia biopolityki od jej wczesnego stosowania przez teoretyków rasy i państwa-organizmu, przez koncepcje ekologiczne oraz technocentryczne po myśl Michela Foucaulta oraz współczesne projekty odwołujące się do prac francuskiego filozofa. Autor nie skupia się jedynie na zarysowaniu historycznego kontekstu sięgania po termin „biopolityka”, lecz interesuje go również, w jaki sposób omawiane przez niego teorie ujmują relację między życiem i polityką, prawdą naukową a normą itd. W ostatnim rozdziale nakreślone zostają także kontury analityki biopolityki oraz ukazane znaczenie omawianego pojęcia dla współczesnych problemów z zakresu socjologii i filozofii polityki. Słowa kluczowe: biopolityka – życie – analiza biopolityki – organistyczne teorie państwa – rasizm – narodowy socjalizm

  11

}

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Pojęcie biopolityki ma za sobą ciekawą, godną uwagi historię3. Do niedawna było ono znane tylko wąskiej grupie specjalistów, dziś natomiast znajduje coraz większy oddźwięk. Szerokie spektrum jego wykorzystania sięga od polityki azylowej czy prewencji AIDS aż po pytania związane z przyrostem ludności. Pojęciem tym określa się wspieranie produkcji rolniczej, podobnie jak regulację badań medycznych, prawno-karne rozstrzygnięcia dotyczące aborcji oraz deklaracji DNAR u umierających4. Nie tylko obszary przedmiotowe i tematyczne, lecz również wartościowanie cechuje się dużym zróżnicowaniem. Pod pojęciem „biopolityki” jedni rozumieją racjonalne i demokratyczne kształtowanie warunków życiowych, inni zaś kojarzą je raczej z wykluczeniem, eliminacją chorych, eugeniką i rasizmem. Pojęcie to pojawia się zarówno u przedstawicieli starej prawicy, jak i  w  nowszych lewicowo-radykalnych tekstach. Używają go zarówno krytycy postępu biotechnologicznego, jak i  jego zwolennicy, zadeklarowani rasiści, jak i marksiści. Najwyraźniej gdy mowa o biopolityce, każdy ma na myśli co innego. A przecież znaczenie tego pojęcia wydaje się pozornie jasne. Dosłownie rzecz biorąc, biopolityka jest polityką, która zajmuje się życiem (grec. bios). Już jednak na tym etapie zaczynają się kłopoty, ponieważ to, co dla jednych brzmi jak banał („Czy polityka nie zajmuje się zawsze życiem?”), dla innych jest kryterium wykluczającym: polityka zaczyna się – zgodnie z przyjmowanym przez nich stanowiskiem – dopiero tam, gdzie kończy się życie biologiczne. Ma ona być wspólnym działaniem i decydowaniem, czyli właśnie tym, co wychodzi poza to, co „czysto” fizyczne, „stworzone” i cielesne5. Nie ma również zgody co do proponowanych ram czasowych. Czy biopolityka sięga aż po starożytność, czy może do czasów powstania rolnictwa, czy też jest rezultatem dokonującego się od niedawna rozwoju biotechnologicznego, bądź nawet – jak twierdzi pewien komentator – jest „progiem nowego wieku”6? Poniżej chciałbym przeprowadzić próbę systematyzacji, która ma pomóc wprowadzić trochę jasności do chaosu pojęciowego. Punktem wyjścia dla zaproponowanej siatki analitycznej jest podstawowa konstelacja o biegunowym charakterze, w której pojęcie biopolityki tworzone jest z połączenia życia i polityki7. Poszczególne obecne tu koncepcje różnią się w zależności od tego, na

który z elementów pojęcia kładzie się nacisk. Stosownie do tego da się odgraniczyć koncepcje naturalistyczne, które traktują życie jako przedpolityczną podstawę polityki, od politycystycznych, które traktują procesy życiowe jako pozapolityczny przedmiot polityki. Oba sposoby interpretacji zostaną omówione w pierwszych dwóch częściach artykułu. Moja zasadnicza teza mówi, że oba te podejścia nie są w stanie ująć kluczowych elementów procesów biopolitycznych. Jako alternatywa dla interpretacji naturalistycznej i  politycystycznej zaproponowane zostanie w części trzeciej relacyjne pojęcie biopolityki, które jako pierwszy rozwinął francuski filozof i historyk Michel Foucault. Formułowane w obrębie recepcji Foucaultowskiego pojęcia biopolityki propozycje korekcyjne oraz teoretyczne rozwinięcia pozwalają się poddać syntezie w analityce biopolityki, którą przedstawię w czwartej części mojego artykułu i którą dookreślę w konfrontacji z formami refleksji oraz analizy charakterystycznymi dla bioetyki.

Życie jako podstawa polityki: koncepcje organicystyczne, rasistwowskie i biologistyczne Domniemana naturalna podstawa polityki stoi w centrum refleksji zróżnicowanego zbioru teorii, obejmującego zarówno organicystyczne koncepcje państwa z  początku dwudziestego wieku, rasistowskie schematy argumentacyjne narodowego socjalizmu oraz starej i  nowej prawicy, jak i biologistyczne podejścia we współczesnej politologii. W tym miejscu wyjaśnię tylko pewną ważną część tych teorii. Szwedzki politolog Rudolf Kjellén był zapewne jednym z pierwszych, którzy używali pojęcia biopolityki8.. Kjellén, aż do swojej śmierci w 1922 roku profesor na uniwersytecie w Uppsali9, był przedstawicielem organicystycznej koncepcji państwa. Rozumiał on państwo jako kolektywny podmiot, który posiada swoje własne ciało i ducha, a w polityce, gospodarce i kulturze widział praktycznie jedynie różne przejawy tych samych organicznych mocy, które konstytuują państwo i decydują o jego swoistości. Państwo narodowe było dla niego naturalną formą państwa, będącą wyrazem jego „etnicznej indywidualności”10. „Państwo jako forma życia” jest w głównej mierze

12

Thomas Lemke

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

określone przez walki społeczne, interesy i idee, jako że ich nosicielami są klasy i grupy. W obliczu tej charakteryzującej życie jako takie presji […] pojawiła się u mnie skłonność, by nazwać tę dyscyplinę po specyficznej nauce życia, czyli biologii, biopolityką […]. W wojnie domowej grup społecznych rozpoznaje się aż nazbyt wyraźnie bezwzględność życiowej walki o byt oraz rozmnożenie się, jednocześnie zaś wewnątrz tych grup zauważalna jest silna współpraca nacelowana na przetrwanie.

Kjellén nie był jedynym zwolennikiem idei, że państwo jest „żywotnym organizmem” lub „istotą żywą”. Wielu ówczesnych politologów i prawników, jak też biologów i lekarzy rozumiało państwo jako pierwotną formę życia, która wyprzedza indywidua i kolektywy oraz określa przestrzeń ich działania11. Wszystkie społeczne i polityczno-prawne związki bazują – wedle podstawowego założenia – na wyrosłej całości, która jest ucieleśnieniem tego, co prawdziwe i wieczne, zdrowe i  wartościowe. Odniesienie do życia funkcjonuje tu jednocześnie jako mityczny punkt wyjścia oraz jako normatywna wytyczna; wymyka się jakiemukolwiek racjonalnemu uzasadnieniu czy też demokratycznemu sterowaniu. Antydemokratyczno-konserwatywny kierunek refleksji, będący częścią organistycznej koncepcji państwa, szybko zyskał w czasie rządów narodowosocjalistycznych rasistowskie zabarwienie. Szeroko rozpowszechniona metafora „ciała ludu” zaczęła określać autorytarnie prowadzoną, hierarchicznie ustrukturowaną i rasowo homogeniczną wspólnotę. Centralnym elementem narodowosocjalistycznej koncepcji państwa i  społeczeństwa była idea, że to nie indywidua, grupy czy klasy, lecz zamknięte w sobie wspólnoty genetyczne (których członkowie mają wspólne pochodzenie) stanowią podmioty historii. Idea ta uzupełniona została założeniem o naturalnej hierarchii ludów i ras zgodnie z ich „prabiologiczną jakością”. Tak więc wydawało się nie tylko uzasadnione, lecz wręcz konieczne, by jednostki i kolektywy traktować nierówno. Poza tym ideologia narodowosocjalistyczna opierała się na wierze, że społeczne warunki i problemy polityczne dadzą się sprowadzić ostatecznie do przyczyn biologicznych12.

Podstawowe zasady narodowosocjalistycznej nauki o społeczeństwie wyjaśnił prezydent Urzędu Zdrowia Rzeszy Hans Reiter w wykładzie zatytułowanym Unsere Biopolitik und das Auslandsdeutschtum [Nasza biopolityka i ludność niemiecka obcego pochodzenia] z roku 1934. Przekonanie, że przeszłość, teraźniejszość i przyszłość każdego narodu jest zdeterminowana przez „prabiologiczne” dane, tworzy podstawę „nowatorskiego świata myśli”, który – według Reitera – przekraczając zwykłą ideę polityczną, rozwinął się do postaci nowego światopoglądu13. Konsekwencją tego wglądu jest nowe, biologicznie podbudowane pojęcie ludu i państwa: „ten ciąg myśli nieuchronnie zmierza ku uznaniu biologicznego myślenia jako podstawy, kierunku i podbudowy każdej prawdziwej polityki”. Cel tej polityki polegał na tym, by powiększyć „sprawność życiową” i wydajność narodu niemieckiego. Konkretnie rzecz biorąc, chodziło o ilościowe powiększenie liczby ludności oraz jakościową poprawę „dziedzictwa” tego narodu. By osiągnąć to ostatnie, Reiter zaproponował zastosowanie eugeniki pozytywnej oraz negatywnej. Z jednej strony należy unikać „niskowartościowego potomstwa”, a z drugiej wspierać wszystkich, którzy są „biologicznie wartościowi”. Biopolityka narodowosocjalistyczna była jednak czymś więcej niż „doborem” i „eliminacją”. Ustawy, rozporządzenia i podjęte środki polityki rasowej miały na celu nie tylko reglamentację i dyscyplinację zachowań rozrodczych: zawierały one również odpowiedzi na wyimaginowane zagrożenia „wymieszania rasowego”. Rozwój i pielęgnacja dziedziczonego materiału genetycznego były w tej perspektywie możliwe tylko dzięki ochronie przed „przeniknięciem obcej krwi” oraz zachowaniu „rasowej odrębności” narodu niemieckiego. Obawa o czystość własnej rasy zbiegała się z walką przeciwko wewnętrznemu i zewnętrznemu wrogowi. W tym miejscu idee biopolityczne łączyły się z refleksjami geopolitycznymi. Kombinacja programu polityki rasowej z doktryną „Lebensraum” tworzyła podstawę ideologiczną imperialistycznej ekspansji Trzeciej Rzeszy14. Również po końcu panowania narodowosocjalistycznego i okropnościach II wojny światowej rasistowska koncepcja posiadała znaczącą siłę przyciągania. Przedstawiciele starej, jak i nowej prawicy wykorzystują

 13

Analiza biopolityki

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Poważny deficyt podejścia „biopolitics” związany jest z faktem, że przedstawiciele tego kierunku badawczego za mało zwracają uwagę na symboliczne procesy przyswajania oraz kulturowe wzorce hermeneutyczne i ich znaczenia dla badań nad społecznymi i politycznymi procesami oraz strukturami po dziś dzień pojęcie biopolityki, by ubolewać nad ignorancją „ducha czasu” wobec kwestii rasowej i podkreślają wciąż utrzymującą się wagę kategorii rasy dla współczesności. Podobnie jak u narodowosocjalistycznych ideologów, także i tu diagnoza kryzysu koncentruje się na walce pomiędzy różnymi rasami oraz zagrożeniu „wymieszania ras” i „degeneracji”. Przykładem może być książka Jacques’a Mahieu’a, byłego członka Waffen-SS, który po wojnie uciekł do Argentyny i tam wykładał jako politolog na różnych uniwersytetach. Zamiarem autora jest wprowadzenie do „podstaw biopolityki” i uznanie ich „ważnej roli” we współczesności, polegającej na stanowieniu przyczyn dla rzekomo zwiększających się „walk rasowych” i „etnicznych zderzeń”15. Biopolityczny trójdźwięk „lud-naród-rasa” w tytule książki wykracza poza samą analizę problemu, będąc jednocześnie rozwiązaniem i wyjściem z kryzysu. „Sensem biopoliyki” jest „całościowa analiza procesów dziedziczenia jako czynników mających wpływ na życie ludzkich wspólnot”16. Obok koncepcji organicystycznych i rasistowskich kolejny wariant podejścia naturalistycznego narodził się wśród politologów w połowie lat sześćdziesiątych. Do tego czasu powstało nowe podejście teoretyczne, które środowisku międzynarodowemu stało się znane pod nazwą „biopolitics”. „Biopolitolodzy”17 wykorzystywali biologiczne koncepcje i metody badawcze, by poznać przyczyny i formy zachowania politycznego. W obrębie tego zróżnicowanego pola badawczego wyróżnić można z grubsza cztery obszary, do których da się zakwalifikować większość prac. Pierwsza część związana jest z recepcją neodarwinistycznej teorii ewolucyjnej. W jej centrum stoi historyczno-antropologiczne pytanie o pochodzenie człowieka oraz początki państwa i społeczeństwa. Druga grupa badań przechwytuje etologiczne i socjobiologiczne koncepcje i wyniki badań, by uczynić je stosowalnymi do analiz zachowania politycznego. Do trzeciej kategorii należą

prace, które interesują się czynnikami fizjologicznymi i  ich możliwym wkładem w wyjaśnienie politycznie istotnych form działania. W przypadku czwartej grupy punkt ciężkości został położony na praktyczno-polityczne problemy („biopolicies”) wynikające z ingerencji człowieka w jego własną naturę i ze zmian środowiskowych18. Wspólna wszystkim przedstawicielom „biopolitics” jest krytyka niewłaściwej, z ich punktu widzenia, teoretycznej i metodycznej orientacji nauk społecznych. Zgodnie z ich stanowiskiem, rozumowanie owych nauk ugruntowane jest na błędnym wyobrażeniu człowieka jako istoty z zasady wolnej. Przyznaje się przez to zbyt dużą rolę procesom socjalizacyjnym i edukacyjnym i  nie dostrzega się, że ludzkie (polityczne) zachowanie jest w istotnej części (współ-)uwarunkowane biologicznie. „Biopolitolodzy” na ogół nie wychodzą od linearnych uwarunkowań determinujących, lecz wskazują na biologiczne „źródła” i „czynniki”, które współoddziaływają w sposób decydujący na motywy i obszary możliwych działań aktorów politycznych. Jako teoretyczna podpora często służy im neodarwinistyczna teoria ewolucji. Ta ostatnia wychodzi z założenia, że w toku historii ludzkiego rozwoju wykształcił się cały szereg dyspozycji zachowawczych, które co prawda nie określają ludzkiego postępowania całkowicie i ostatecznie, ale wpływają na nie w wielu obszarach w sposób decydujący. Prace z obszaru „biopolitics” omawiają przede wszystkim zjawiska konkurencji i kooperacji, zawiązywania związków i agresji, zachowań dominujących i procesów tworzenia się hierarchii. Zgodnie z taką perspektywą, fenomeny te są pochodnymi historyczno-ewolucyjnych mechanizmów i prowadzą do wykształcenia się emocji, które prowadzą jednostki ku zachowaniom korzystnym z biologicznego punktu widzenia19. Przeciwko tej perspektywie badawczej sformułowano serię krytycznych uwag i zarzutów20, z których omówię tutaj tylko jeden. Poważny deficyt podejścia „biopolitics” związany jest z faktem, że przedstawiciele tego kierunku badawczego za mało zwracają uwagę na symboliczne procesy przyswajania oraz kulturowe

14

Thomas Lemke

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

wzorce hermeneutyczne i ich znaczenia dla badań nad społecznymi i  politycznymi procesami oraz strukturami. W taki sposób możliwe jest ujęcie tylko bardzo ograniczonego wycinka rzeczywistości, ponieważ analizuje się fenomeny społeczne jedynie z punktu widzenia ich dopasowania do naturalnych uwarunkowań. Natomiast nie zauważa się, w jaki sposób socjopolityczna ewolucja wpływa w drugą stronę na czynniki biologiczne i zmienia je. Biopolitolodzy uważają, że człowiek jest jedynie produktem biokulturalnych procesów rozwojowych, a nie również ich producentem. Ta jednostronna perspektywa przesłania kluczowy wymiar współczesnej dyskusji wokół relacji między naturą i społeczeństwem, biologią i polityką: pytanie o  instytucjonalno-polityczne ukształtowanie oraz społeczne odpowiedzi na „problematykę natury”, która stanowi punkt wyjścia dla drugiej linii interpretacji „biopolityki”.

Życie jako przedmiot polityki: koncepcje ekologiczne i technocentryczne We wczesnych latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych dwudziestego wieku pojawiło się nowe rozumienie biopolityki, które w mniejszym stopniu skupione było na biologicznych podstawach polityki. Podejście to odkryło jednak procesy życiowe jako nowy przedmiot politycznego myślenia i działania. W cieniu kryzysu ekologicznego, który stopniowo wkraczał do świadomości aktorów politycznych oraz ruchów społecznych, pojęcie biopolityki opisywało owe dążenia ku kontroli oraz regulacji, które związane były z rozwiązaniem globalnych problemów środowiskowych. Ważnym impulsem dla tych tendencji był raport Klubu Rzymskiego21, który na podstawie wyjaśnień modelowych oraz symulacji komputerowych ukazywał ekologiczne i demograficzne granice wzrostu ekonomicznego oraz nawoływał do interwencji politycznych, by zatrzymać proces niszczenia naturalnych podstaw życia na ziemi. W tej konstelacji pojęcie biopolityki zyskało oryginalny profil. Stało się wyrazem nowego pola działania polityki, która zmierza ku utrzymaniu naturalnych podstaw życiowych człowieka22. Widoczne jest to wyraź-

nie w sześciotomowej serii książek Politik zwischen Macht und Recht [Polityka między władzą a prawem] autorstwa politologa Dietricha Gunsta, w której, obok polityki niemieckiej, polityki konstytucyjnej i polityki zagranicznej, cały osobny tom poświęcono biopolityce. Wedle autora obejmuje ona „wszystkie obszary, które zajmują się polityką zdrowotną, ludnościową, ochroną środowiska oraz pytaniami dotyczącymi przyszłości ludzkości. W swej obszernej formie jest to stosunkowo nowy obszar polityki i uwzględnia on fakt, ze znaczenie pytań o życie i przeżycie stale rośnie”23. Poszczególne rozdziały wydanej w 1978 roku książki opisują problemy polityczne i społeczne, które są rezultatem wzrastającej liczby ludzi na świecie, krytycznej sytuacji żywnościowej i głodu w wielu krajach, zanieczyszczenia powietrza oraz wody, niedoborów surowców oraz braków w zaopatrzeniu w energię. Koncepcja biopolityki jako zabezpieczenia i ochrony naturalnych podstaw życia na planecie Ziemia w krótkim czasie została wpierw uzupełniona drugim komponentem znaczeniowym, a potem właściwie nim zastąpiona. Lata siedemdziesiąte były nie tylko dziesięcioleciem wzmożonej aktywności ruchu ekologicznego i wzrastającego uwrażliwienia na kwestie środowiska naturalnego. Dekada ta wyróżniła się także kilkoma spektakularnymi innowacjami biotechnologicznymi. W 1973 roku udało się pierwszy raz przeprowadzić inżynieryjno-genetyczne przeniesienie DNA poza granice jednego gatunku. Dzięki temu stało się możliwe wyizolowywanie i mieszanie ze sobą dziedzicznych cech różnych organizmów. W okresie tym rozwinięto również badania z zakresu diagnostyki prenatalnej związanej z  profilaktyką ciąży oraz nowe techniki reprodukcji, jak choćby sztuczne zapłodnienie. Rosnące znaczenie technologii genetycznych i reprodukcyjnych rodziło pytania o regulacje oraz kierowanie postępem naukowym. Jako że wyniki badań oraz technologiczne zastosowanie ukazywały, jak przygodna i krucha jest granica między naturą a kulturą, potrzebne okazały się wzmocnione wysiłki, by ją na nowo ustalić. Należało uregulować, które metody postępowania technologicznego i  pod jakimi warunkami są dozwolone. Kwestia wymagająca wyjaśnienia dotyczyła również tego, które kierunki badawcze miały być finansowane z publicznych środków, a których należało zabronić.

 15

Analiza biopolityki

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Pytania tego rodzaju doprowadziły w końcu do drugiego – technocentrycznego – zespołu znaczeń pojęcia biopolityki. Sytuuje się on obok bioetycznych rozważań i refleksji, określa kolektywną deliberację i porozumienie co do tego, czy to, co możliwe technologicznie, powinno zostać również społecznie zaakceptowane. Pojęcie to

Można zatem zauważyć, że „życie” od lat siedemdziesiątych w dwóch aspektach staje się punktem odniesienia dla myślenia i działania politycznego określa w tym kontekście „odbywającą się od dobrych dwóch dziesięcioleci społeczną tematyzację oraz regulację zastosowania nowoczesnych nauk przyrodoznawczych i techniki wobec człowieka”24. To znaczenie biopolityki przyjęło się ostatnimi laty w tekstach dziennikarskich, jak i w oświadczeniach i  mowach politycznych. Co najmniej od czasu przełomu wieków pojęcie to jest wyrazem administracyjnych i  prawnych procesów regulacyjnych, które określają podstawy i granice interwencji biotechnologicznych. Założone w 2002 roku i w międzyczasie rozwiązane czasopismo „Zeitschrift für Biopolitik” [„Czasopismo Biopolityczne”] zawiera liczne przykłady ilustrujące ten kierunek interpretacyjny. Można zatem zauważyć, że „życie” od lat siedemdziesiątych staje się w dwóch aspektach punktem odniesienia dla myślenia i działania politycznego. Z jednej strony szerzy się pogląd, że „środowisko” ludzkiego społeczeństwa zagrożone jest przez ustanowiony porządek społeczny i gospodarczy, oraz że polityka musi reagować na owe wyzwania, by znaleźć właściwe odpowiedzi na kwestię ekologiczną i zabezpieczyć „warunki przeżycia człowieka”. Z drugiej jednak strony odkrycia bionaukowe oraz innowacje technologiczne jednocześnie komplikują w znacznym stopniu kwestie „naturalnych podstaw życiowych” oraz ich różnic w stosunku do „sztucznych” lub „zmanipulowanych” form życia. Można zatem zauważyć, że „życie” od lat siedemdziesiątych w dwóch aspektach staje się punktem odniesienia dla myślenia i działania politycznego: jako bio-

polityka ekologiczna, która podąża za konserwatywnymi oraz defensywnymi celami i zobowiązuje politykę do zabezpieczenia i utrzymania naturalnych podstaw życiowych; druga zaś interpretacja odnosi się do techniki, a  jej przedstawiciele zainteresowani są raczej dynamicznym rozkwitem oraz produktywistycznym rozszerzeniem procesów życiowych. Szerokie pojęcie biopolityki, które łączy oba zespoły znaczeń, proponuje filozof z Berlina Volker Gerhardt. Biopolityka charakteryzuje się w jego ujęciu trzema głównymi zadaniami. Obok „ekologicznego zabezpieczenia możliwości życia” oraz „biologicznego zwiększania wydajności życiowej” pojawiła się u niego medyczna ochrona rozwoju życia25. Ten komponent współczesnej biopolityki mocno zmienił i rozszerzył jej pole zadaniowe. Zawiera ono „owe pytania, w których człowiek czyni siebie obiektem swych życiowo-naukowych aktów poznawczych”26. Gerhardt ubolewa nad szerokim frontem defensywy wznoszonym przez sceptyków ostrzegających przed przeróżnymi zagrożeniami, którego spektrum sięga od przedstawicieli Kościoła aż po marksistów „traktujących biopolitykę z zasadniczym podejrzeniem”27 oraz rozpowszechniających irracjonalny lęk przed nowymi technologiami. Gerhardt żąda natomiast racjonalnej debaty na temat szans i zagrożeń, upatrując w  tym obowiązku dla polityki. Konieczna jest polityczna konstytucja/kultura, która szanuje prawa i wolności jednostek oraz troszczy się o to, „by nie otworzyć drogi do autoinstrumentalizacji”. Jako że biopolityka dotyka w szczególnym stopniu naszego samorozumienia samych siebie jako ludzi, zdecydowaliśmy się utrzymać w mocy jej związek z  podstawowymi prawami człowieka. Z tego samego powodu stawia nas ona również przed wyzwaniem dotykającym naszego własnego sposobu życia. Kto nie chce, by biotechnologia mieszała się w obszary pytań, które stoją pod dyskretną ochroną miłości, musi wpierw sam za siebie zdecydować28.

Zaproponowane przez Gerhardta pojęcie biopolityki z różnych powodów nie jest wystarczające. Również w  tym miejscu mogę się odnieść bardziej szczegółowo tylko do jednego zarzutu29. Decydującym pytaniem, na

16

Thomas Lemke

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

które nie ma odpowiedzi zarówno u Gerhardta, jak i u innych przedstawicieli nurtu politycystycznego, jest pytanie o „my”, które regularnie funkcjonuje jako adresat tekstu. Kto decyduje o postaci biopolityki i samodzielnie kształtuje swój sposób życia? Wersja biopolityki jako części obszaru skonsolidowanej polityki jest niewystarczająca, bowiem eliminuje z substancji sfery politycznej jakąkolwiek styczność z technologicznymi możliwościami sterowania procesami życiowymi. W rzeczywistości wygląda to jednak inaczej. Kontrowersyjność kwestii biopolitycznych wynika bowiem właśnie z tego, że są nie tylko przedmiotem politycznego kształtowania decyzji, lecz określają podmiot polityczny sam w sobie. Niezależnie od tego, czy embrionalne komórki macierzyste zostaną uznane za podmioty prawa czy za biomasę, oraz czy badania neurobiologiczne ukażą granice ludzkiej wolnej woli lub nie – we wszystkich tych przypadkach nie chodzi tylko i wyłącznie o polityczną ocenę technologii lub wynegocjowanie politycznego kompromisu w polu rozbieżnych interesów i wyznawanych wartości. Sporną jest raczej kwestia, kto będzie brał udział w takowych procesach decyzyjnych i wartościujących oraz w jaki sposób normatywne koncepcje indywidualnej wolności i odpowiedzialności współdziałają z czynnikami biologicznymi.

Michela Foucaulta relacyjne pojęcie biopolityki Obecnie zamierzam poddać pod dyskusję tezę, że obie powyższe linie interpretacyjne nie ujmują decydujących wymiarów procesów biopolitycznych. Przy wszystkich dostrzegalnych różnicach, pozycje politycystyczną i naturalistyczną łączą istotne założenia podstawowe. Obie interpretacje postulują stabilną hierarchię oraz zewnętrzność życia w stosunku do polityki. O ile przedstawiciele naturalizmu umiejscawiają życie „poniżej” polityki, czyniąc życie źródłem wytycznych dla politycznego myślenia i działania, to strona przeciwna umieszcza politykę „powyżej” życia, gdzie funkcjonuje ona jako coś więcej aniżeli „tylko” biologia, wykraczając poza egzystencjalne konieczności biologicznej egzystencji. Oba sposoby ujmowania biopolityki zakładają jeden stabilny

biegun pola znaczeniowego po to, by na tej podstawie tłumaczyć zmienności w drugim polu. W ten sposób nie są jednak w stanie dostrzec niestabilnej natury granicy pomiędzy „życiem” i „polityką”, która zyskuje wirulentny charakter na tle koniunktury pojęcia biopolityki. Niezrozumiała pozostaje dla nich również relacyjność i wzajemna zależność pozornie odizolowanych od siebie biegunów. Pojęcie biopolityki sygnalizuje pewnego rodzaju podwójną negację30: inaczej niż to się zakłada w perspektywie naturalistycznej, życie nie stanowi stabilnego ontologicznego i normatywnego punktu odniesienia. Jeśli nie wcześniej, to na pewno po innowacjach biotechnologicznych stało się jasne, że procesy życiowe dają się kształtować w tak wysokim stopniu, iż każde wyobrażenie natury nietkniętej przez ludzkie działanie wydaje się przestarzałe. Pod tym względem naturę można pojmować jeszcze jedynie jako integralny element uwarunkowań naturalno-społecznych. Z drugiej strony coraz wyraźniej widać, że biopolityka niesie ze sobą daleko znaczące zmiany w obszarze polityczności. Życie jest nie tylko przedmiotem politycznego działania i wchodzi z nim w  zewnętrzne relacje, lecz oddziałuje na sam rdzeń polityczności. Biopolityka jest w mniejszym stopniu wyrazem woli suwerena, działa raczej na rzecz pomyślności wszystkich, ma jednak do czynienia bardziej z żywymi istotami aniżeli z podmiotami prawa. Lub też, dokładniej rzecz biorąc: z podmiotami prawa, które są jednocześnie istotami żywymi. Przeciwko interpretacjom naturalistycznym i politycystycznym zostanie w tym miejscu zaproponowane relacyjne pojęcie biopolityki, które w latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku rozwinął Michel Foucault. U Foucaulta „biopolityka” określa explicite zerwanie z  próbą sprowadzenia procesów i struktur politycznych do determinantów biologicznych. Zamiast wychodzić z  założenia istnienia pierwotnych i ponadczasowych prawidłowości polityki, Foucault diagnozuje cezurę historyczną, to jest zerwanie w obszarze politycznej praktyki. Pod tym względem biopolityka opisuje pewną specyficzną nowoczesną formę praktykowania władzy. Foucaultowskie pojęcie biopolityki nie jest jednak skierowane jedynie przeciwko traktowaniu procesów życiowych jako przedpolitycznej podstawy polityki; krytyczny dystans utrzymuje również Foucault wobec

 17

Analiza biopolityki

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

teoretycznych propozycji, które ujmują procesy życiowe jako pozapolityczny przedmiot działania politycznego. Zdaniem Foucaulta biopolityka nie jest uzupełnieniem tradycyjnych politycznych kompetencji i wzorów strukturalnych, dodającym do nich nowe obszary przedmiotowe oraz kwestie merytoryczne. Nie stanowi ona rozszerzenia polityki, lecz zmienia jej rdzeń poprzez sformułowanie na nowo koncepcji politycznej suwerenności i podporządkowuje ją nowym formom politycznej wiedzy. Biopolityka jest wyrazem pewnej konstelacji, w której nowoczesne nauki humanistyczne i  przyrodoznawcze oraz wynikające z nich koncepcje normalności strukturyzują działanie polityczne i decydują o jego celach. Z tego powodu dla Foucaulta biopolityka nie jest związana ani z kryzysem ekologicznym lub zmieniającą się świadomością środowiskową, tak samo jak nie da się jej zredukować do procesu powstania nowych technologii; stanowi raczej fundamentalną zmianę w porządku polityczności, wprowadzającą „życie i jego mechanizmy w dziedzinę trzeźwych kalkulacji”31: Po raz pierwszy zapewne w historii pierwiastek biologiczny znajduje odzwierciedlenie w polityce [...]. Wszelako »próg biologicznej nowoczesności« danego społeczeństwa pojawia się w momencie, gdy gatunek zaczyna być stawką we własnych strategiach politycznych. Przez tysiąclecia człowiek pozostawał tym, czym był dla Arystotelesa: wyposażonym w życie zwierzęciem, zdolnym ponadto do egzystencji politycznej; człowiek nowoczesny jest zwierzęciem w polityce, w której postawiona zostaje kwestia jego życia jako żyjącego bytu32.

Pojęcie biopolityki Foucaulta ukazuje, że pozornie stabilna granica pomiędzy naturą a polityką, którą zakładają zarówno naturalistyczne, jak i politycystyczne podejścia, jest w mniejszej mierze punktem wyjścia niż efektem działania politycznego. Jeżeli życie samo w sobie staje się przedmiotem polityki, ma to konsekwencje dla podstaw, instrumentów i celów działania politycznego. Biopolityka u Foucaulta jest przede wszystkim deskrypcją ekonomii politycznej życia, której celem jest nie tyle pobieranie dóbr, produktów i usług, co raczej tworzenie wartości oraz zarządzanie, zabezpieczanie i zagospodarowanie życia. „Narodziny biopolityki” – tytuł wykładu

Foucaulta z 1979 roku – są blisko związane z pojawieniem się liberalnych form rządów. Foucault rozumie liberalizm nie jako teorię ekonomiczną lub ideologię polityczną, lecz jako specyficzną sztukę prowadzenia człowieka, która nakierowana jest na populację jako nową figurę polityczną. Liberalizm wprowadza racjonalność rządzenia, której nie znały zarówno średniowieczne koncepcje panowania, jak i wczesnonowożytna myśl państwowa: wyobrażenie neutralności społeczeństwa, które tworzy zarówno podstawę, jak i granicę aktów rządzenia. Ta koncepcja natury nie jest pozostałością jakiejś tradycji bądź przednowoczesnym reliktem, lecz oznacza bardzo istotne cięcie w historii myślenia politycznego33. Liberalny powrót do metaforyki naturalnej służy, na pozór paradoksalnie, przede wszystkim temu, by przechować naturę, lub dokładniej pewne wyobrażenie natury, które uznaje ją za wieczną i niezmienną lub świętą. Dla liberałów natura nie jest autonomicznym obszarem, w który z zasady nie wolno ingerować, lecz bytem, który uzależniony jest od samych aktów rządzenia. Natura to nie jakiś materialny substrat, do którego można zastosować praktyki rządzenia, lecz ich ciągły korelat. Co prawda słuszne jest, że interwencjom państwowym stawia się granicę o tyle, że muszą liczyć się z naturalnością zjawisk społecznych. A jednak granica ta nie jest negatywna, naturalność populacji zdecydowanie otwiera raczej szereg nieznanych dotychczas możliwości interwencyjnych, które niekoniecznie przybierają formę bezpośrednich zakazów i nakazów: „pobudzanie”, „napędzanie” i „laisser-faire” stają się ważniejsze od reglamentacji, rozporządzania i panowania34. Pojęcie biopolityki w pismach Foucaulta odnosi się do rozwoju pewnej nowej, specyficznej wiedzy politycznej i nowych dyscyplin, takich jak statystyka, demografia, epidemiologia i biologia, które analizują procesy życiowe na poziomie populacji, by „rządzić”35 jednostkami i kolektywami poprzez środki korygujące, wykluczające, normalizujące, dyscyplinujące, terapeutyczne lub optymalizujące. Ważną rolę odgrywa tu specyficzny status podmiotu-przedmiotu politycznej figury „populacji”. O ile z jednej strony reprezentuje ona rzeczywistość kolektywną, która jest zasadniczo niezależna od politycznych interwencji i odznacza się specyficzną dla

18

Thomas Lemke

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

niej dynamiką oraz kompetencjami samokontroli, o  tyle wewnętrznym rdzeniem. Z tego punktu widzenia bioz drugiej strony autonomia ta nie jest absolutną granicą polityka obejmuje wykluczone inne polityki. Jednak interwencji politycznych, tylko wręcz przeciwnie, jej zarówno polityka, jak i życie nie są tym, czym były przed uprzywilejowanym punktem odniesienia. Odkrycie pojawieniem się biopolityki. Życie przestaje być zawsze „natury” populacji (np. statystyki urodzin i śmierci, zakładanym, lecz rzadko wypowiedzianym explicite statystyki chorobowe itd.) jest warunkiem możliwości korelatem polityki; zostaje ono uwolnione z poszczecelowego sterowania i wpływania na nią. gólnych kształtów konkretnych egzystencji, stając się Pojawienie się populacji jako nowej figury polityczabstraktem, przedmiotem naukowej wiedzy, admininej w siedemnastym wieku nie da się oddzielić od stracyjnej troski i technicznej optymalizacji. A polityka? Pod powstania nowoczesnej biologii. Liberalne koncepcje znakiem biopolitycznych racjonalności i technologii zmienia się autonomii i wolności są blisko sprzężone z biologiczrównież i ona. Staje się uzależniona od procesów życiowych, których nymi pojęciami samozachowania i samoregulacji, które sama nie potrafi uregulować i których zdolność do samowyparły ówcześnie obowiązujący w badaniach nad ciasterowania musi respektować. Jednak dopiero dzięki temu łem paradygmat fizykalno-mechanistyczny. Biologia, która jako nauka o życiu powstaje około 1800 roku, Koncepcja natury jako bytu o własnym przeznaczeniu, zakłada podstawowy mechanizm orgawolnym od możliwości interwencji jest odwrotną nizacyjny, poprzez który widoczne fenostroną coraz intensywniejszego penetrowania jej przez meny życia powstają raczej przypadkowo i bez nakreślonego przedtem planu. W nauki i technikę miejsce zewnętrznego porządku, który odpowiadał planom wyższej instancji zewnętrznej wobec życia, pojawia się wewnętrzna orgazyskuje znacząco na możliwościach interwencji i kształnizacja, przy czym „życie” funkcjonuje tutaj jako abstowania, które stara się zwielokrotnić, dysponując, obok trakcyjny i dynamiczny mechanizm, który przynależy bezpośrednich form sterowania autorytarnego, wieloma równomiernie wszystkim organizmom36. pośrednimi mechanizmami pobudzania i wytyczania, W ten sposób pojawia się możliwość, by oddzielić zabezpieczania i przewidywania, moralizowania i nor„życie” od jego substancjalnych nosicieli. Zatem to nie malizowania. Może ona nakazywać i zabraniać, jak pojedyncza egzystencja ludzi, lecz jej biologiczne włai  sugerować i pobudzać. Może reglamentować i dyscyściwości, które są zbierane na podstawie danych o popuplinować – bądź też aktywizować i autonomizować37. lacji, są przedmiotem biopolityki. Dopiero poprzez Foucaultowskie spojrzenie na problem biopolityki takową abstrakcję możliwe jest zdefiniowanie norm, pozwala ukazać podstawowe stanowiska naturalistyczne określenie standardów oraz ustalenie średnich wartości. i politycystyczne jako konstytutywne części składowe „Życie” staje się samodzielną, dającą się zobiektywizować wspólnej problematyki biopolitycznej. Koncepcja natury i zbadać wielkością oraz kolektywną rzeczywistością, jako bytu o własnym przeznaczeniu, wolnym od możktórą da się oddzielić od konkretnych istot żywych oraz liwości interwencji jest odwrotną stroną coraz intenpartykularności indywidualnych doświadczeń życiowych. sywniejszego penetrowania jej przez nauki i technikę38. Podsumowując można stwierdzić, że pojęcie biopoObie perspektywy redukują w równym stopniu znaczelityki u Foucaulta określa fuzję pozornie niemożliwych nie polityki, która jawi się jako reaktywna, pochodna do połączenia elementów. Jeżeli polityka w sensie klai  suplementarna. W wersji naturalistycznej ogranicza sycznym jest tym, co zaczyna się poza niezbędnymi do się ona do reprodukcji porządku natury; wyraża ona to, egzystencji potrzebami, „biopolityka” posiada wymiar co jest uprzednio wyznaczane przez biologiczne procesy refleksyjny. Ten ostatni prowadzi do tego, że dotychewolucyjne. W wersji politycystycznej jawi się jedynie czasowa zewnętrzna granica staje się najbardziej jako czysty refleks procesów naukowo-technologicznych,

 19

Analiza biopolityki

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

który ma regulować i kształtować przystosowanie tych ostatnich do warunków społecznych. Przeciwko obu podstawowym pozycjom, które są jednocześnie przeciwstawne i komplementarne, nakreślę poniżej zarys analityki biopolityki, która poważnie traktuje znaczenie polityczności.

Kontury analityki biopolityki Analityka biopolityki różni się od naturalistycznych i  politycystycznych koncepcji, ponieważ nie skupia się ani na przyczynach, ani na efektach polityki życia, tylko opisuje jej sposób funkcjonowania. Nie „dlaczego?” lub „po co?”, tylko „jak?” jest tu centralnym pytaniem. Głównym problemem nie jest ani biologizacja polityki, ani polityzacja biologii, ponieważ „życie” i „politykę” pojmuje się nie jako zewnętrzne i niezależne od siebie elementy, lecz jako części dynamicznej sieci powiązanych ze sobą struktur. Punktem wyjścia tego podejścia badawczego jest otwarta przez Michela Foucaulta perspektywa teoretyczna, jednak „żyje” ono z licznych korektur i rozwinięć. Z grubsza rzecz biorąc, wyróżnić można dwie linie recepcji. Pierwsza zadomowiona jest w filozofii i teorii społecznej, jak i w socjologii ogólnej i teorii politycznej, i koncentruje się na pytaniu o modus polityczności: jak funkcjonuje biopolityka i jakie mobilizuje ona kontrsiły? Jak analitycznie i historycznie odróżnia się od innych epok i form politycznych? Dwie skrajne pozycje tej dyskusji stanowią jednocześnie jej najbardziej prominentne głosy: chodzi o pisma Giorgia Agambena z jednej i prace Michaela Hardta i Antonia Negriego z drugiej strony39. Drugi kierunek recepcji korzysta z rezultatów badawczych oraz z ustaleń socjologii nauki i techniki, historii nauki, socjologii medycyny, antropologii kultury, jak również teorii feministycznej i badań genderowych40. Pojawia się tu zainteresowanie substancją życia. Skoro w konsekwencji innowacji bionaukowych żywe ciało jest dziś w mniejszej mierze rozumiane jako organiczny substrat, a zamiast tego pojmuje się je coraz bardziej jako molekularny software, który może być czytany i modyfikowany, to pojawia się pytanie o  biopolitykę w zmodyfikowanym kształcie: jakie jest znaczenie życia

wewnątrz owej nowej polityczno-epistemologicznej konstelacji? Ogólnie rzecz biorąc różne nurty recepcji rozwijały i konkretyzowały pod wieloma względami Foucaultowskie pojęcie biopolityki. Ukazują one, że aktualne praktyki biopolityczne bazują na zmienionej i rozszerzonej wiedzy o ciele i procesach biologicznych, przy czym ciało rozumiane jest tu w mniejszej mierze jako substrat fizyczny lub maszyna anatomiczna, a raczej jako sieć informacyjna. Ponadto okazało się niezbędne uzupełnienie analizy mechanizmów biopolitycznych o badania nad formami upodmiotowienia, by określić, jak regulacja procesów życiowych wpływa na aktorów indywidualnych, kolektywnych, oraz przyczynia się do wykształcenia się nowych tożsamości. W skrócie: po Foucaulcie pojęcie biopolityki zostało rozszerzone o  reżimy wiedzy i formy upodmiotowienia. „Analityka biopolityki” powinna umożliwić ujrzenie sieci powiązanych ze sobą struktur, na które składałyby się procesy władzy, praktyki wiedzy oraz formy upodmiotowienia. Odpowiednio można wyróżnić trzy wymiary tego podejścia badawczego41. Po pierwsze, biopolityka wymaga systematycznej wiedzy o „życiu” i „istotach żywych”. Systemy wiedzy oferują mapy kognitywne oraz normatywne, które wpierw otwierają przestrzenie biopolityczne i specyfikują podmioty i przedmioty interwencji. Czynią one rzeczywistość życia zrozumiałą i obliczalną w taki sposób, że może ona być kształtowana i zmieniana. Na początku należy zatem uwzględnić i uchwycić reżim prawdy (oraz jego selektywność), który tworzy tło praktyk biopolitycznych: jaka wiedza o ciele i procesach życiowych uchodzi za szczególnie relewantną i znaczącą (i które alternatywne interpretacje rzeczywistości zostają zdewaluowane lub zmarginalizowane)? Którzy eksperci i  które dyscypliny mogą legitymizować się autorytetem wypowiadania prawdy o życiu, zdrowiu, populacji i tak dalej? W jakim słownictwie, pojęciach i dyskursach procesy życiowe są opisywane, mierzone, krytykowane i oceniane? Jakie kognitywne i intelektualne instrumenty oraz technologiczne sposoby postępowania dostępne są dla produkcji prawdy? Które definicje problemowe, jakie określenia celów związanych z procesami życiowymi spotykają się ze społecznym uznaniem?

20

Thomas Lemke

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

W perspektywie historycznej analityka biopolityki pokazuje, jak w minionych stuleciach nie tylko wzrosło znaczenie „życia” dla polityki, lecz również jak zmieniła się sama definicja polityczności

Problemu reżimu prawdy nie da się oddzielić od władzy. Po drugie pojawia się zatem pytanie, jak strategie władzy mobilizują wiedzę o życiu (a procesy władzy wytwarzają i przetwarzają formy wiedzy). W ten sposób ukazane mogą zostać struktury nierówności, hierarchie wartości i asymetrie (re)produkowane przez praktyki biopolityczne: które formy życia widziane są jako wartościowe społecznie, a które jako „niewarte życia”? Które stany zagrożenia egzystencji, które postacie fizycznego i psychicznego cierpienia uzyskują polityczną, medyczną, naukową i społeczną uwagę, a które uważane będą za nie do zaakceptowania; które będą istotne dla badań i wymagające terapii, a które zostaną pominięte bądź zignorowane? Jak formy panowania i mechanizmy wykluczenia, doświadczenia rasizmu i seksizmu wpisują się w ciała i zmieniają je (w kontekście stanu zdrowotnego, długości życia, wyglądu zewnętrznego etc.)? W centrum uwagi stoi również „ekonomia” polityki życia: kto i w jakiej formie czerpie korzyści z regulacji i optymalizacji procesów życiowych (zysk finansowy, wpływ polityczny, reputacja naukowa, prestiż społeczny etc.), kto ponosi koszty i cierpi z tego powodu (bieda, choroba, przedwczesna śmierć etc.)? Jakie można zaobserwować formy wyzysku i wykorzystania ludzkiego i nie-ludzkiego życia? Po trzecie, analityka biopolityki musi badać metody upodmiotowienia, sposoby, w jakie podmioty zgodnie z zaleceniami autorytetów naukowych, medycznych, moralnych, religijnych i innych oraz na podstawie oddziałujących na jednostki i społeczeństwo porządków cielesnych i płciowych, koncepcji zdrowotnych i chorobowych, czynią z własnych egzystencji przedmioty praktycznych operacji. Ponownie jest to zestaw pytań, który z kolei obejmuje tylko wycinek istotnych tematów: w jaki sposób ludzie są wzywani do tego, by w imieniu (indywidualnego lub kolektywnego) życia i zdrowia (własnego lub zdrowia rodziny, narodu, rasy etc.), w kontekście konkretnie zdefiniowanych celów (poprawa zdrowia, przedłużenie życia, poprawa jakości życia, poprawa puli genowej, wzrost ludności etc.), zachowywać się w określony sposób (a w przypadkach ekstremalnych, nawet umierać dla osiągnięcia tych celów)? W jaki sposób wpływa się na nich tak, że

doświadczają własnego życia jako wartego bądź niewartego przeżycia? W jaki sposób zwraca się do nich jako do członków „wyższej” lub „niższej” rasy, „silnej” lub „słabej” płci, „rozwijającego się” lub „zdegenerowanego” narodu? Jak podmioty włączają schematy naukowe objaśniające „życie” w obręb własnego sposobu życia i modyfikują je oraz jak pojmują samych siebie jako sterowane przez geny organizmy, jako maszyny neurobiologiczne, jako złożone ciała, których organiczne części składowe są zasadniczo wymienialne? W jaki sposób można zrozumieć ten proces właśnie jako samowolno-aktywne przywłaszczenie zamiast receptywno-pasywnego przyjęcia? Co wnosi takie podejście do rozumienia współczesnych społeczeństw, na czym polega jego teoretyczna „wartość dodatkowa”42? W perspektywie historycznej analityka biopolityki pokazuje, jak w minionych stuleciach nie tylko wzrosło znaczenie „życia” dla polityki, lecz również jak zmieniła się sama definicja polityczności. Od reprodukcyjnego klonowania, przez ptasią grypę aż po politykę w sprawach uchodźców, od świadczeń usług zdrowotnych przez politykę rentową aż po spadek ludności: indywidualne i kolektywne życie, jego poprawa i przedłużenie, jego obrona przed wszystkimi rodzajami zagrożeń i zabezpieczenie przed różnymi postaciami ryzyka zajmują coraz większą przestrzeń w debacie politycznej. O ile państwo dobrobytu do niedawna mogło koncentrować się na problemach zabezpieczenia egzystencji, to współcześnie pozostawia się w jego gestii również regulację początku i końca życia. W taki sposób pytanie o to, kto jest w danym momencie członkiem wspólnoty prawa, bądź kto nim jeszcze lub już nie jest, staje się dojmujące (pytanie o status prawny zarodków, śmierć kliniczna itd.). Na poziomie empirycznym analityka biopolityki umożliwia powiązanie ze sobą obszarów, które na ogół są rozdzielone przez granice administracyjne, dyscyplinarne i kognitywne. Kategorialne rozróżnienia pomiędzy naukami przyrodoznawczymi i społecznymi,

 21

Analiza biopolityki

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

ciałem i duchem, naturą i kulturą, nie są przydatne w rozważaniach nad kwestiami biopolitycznymi. Interakcje życia i polityki nie mogą zostać opracowane jedynie za pomocą metod i podejść badawczych nauk społecznych. Zbadanie ich wymaga dialogu ponaddyscyplinarnego różnych kultur wiedzy, sposobów analizy

produktywną i przekształcającą jakość. Nie bazuje ona na uniwersalnym roszczeniu do obowiązywania wiedzy naukowej, by zaproponować ostatecznie wiążącą definicję rzeczywistości, lecz rzuca krytyczne światło na samo to roszczenie, ukazując jego fragmentaryczność i selektywność. Zamiast na naukowo-autorytatywnej wiedzy, analityka biopolityki zbudowana jest na postawie etycznoW centrum bioetyki stoi pytanie: co mamy zrobić? Redukuje -politycznej: na „etosie” lub „ontologii nas samych”43. Ten krytyczny ona problemy do dających się opracować i rozstrzygnąć etos pozwala naszkicować drogę alternatyw, by dać odpowiedzi na „pytania-po” [Nach-Fragen], wychodzącą poza bezpłodną alternatywą trywializacji i dramatyzacji natomiast analityka biopolityki generuje problemy i interesuje fenomenów biopolitycznych. Nie się „pytaniami-przed” [Vor-Fragen] jest przekonujący pogląd, zgodnie z którym biopolityka nie stanowi i kompetencji eksplikacyjnych. Widać również, że nie odrębnego problemu i jest jedynie ciągłą kontynuacją wystarcza traktować medyczne, polityczne, społeczne i rozszerzeniem praktykowanych od tysiącleci rolnii naukowe aspekty problemów biopolitycznych jako czych metod produkcji i hodowli, jak twierdzi Volker odizolowane od siebie; wyzwanie analityki biopolityki Gerhardt44. Nie ma też sensu, by w drugą stronę przepolega na tym, by ukazać je jako część większego konjaskrawiać problem, opisując obozy zagłady jako kultekstu – kontekstu zawierającego liczne odgraniczenia minacyjny punkt biopolityki, co pobrzmiewa w tekjako empiryczne stany rzeczy, które mogą zostać wyjastach Giorgia Agambena45. W przypadku obu pozycji śnione historycznie i które można przekroczyć bądź ogólne normatywne preferencje zajmują miejsce przynajmniej przemieścić dzięki innej perspektywie. potrzebnego wpierw empirycznego opisu. W końcu analityka biopolityki spełnia również Krytyczny etos analityki biopolityki mógłby również ważną funkcję krytyczną. Pokazuje ona, że fenomeny podminować obecną instytucjonalną i dyskursywną biopolityczne nie są rezultatem antropologicznie zakodominację bioetyki. Ta ostatnia przyczyniła się znacząco rzenionych popędów, ewolucyjno-biologicznych praw do ograniczenia publicznych dyskusji nad związkiem lub uniwersalnych politycznych nacisków, lecz można życia i polityki, ponieważ była prowadzona głównie je uzasadnić tylko odwołując się do społecznego dziaw pojęciach etycznych, jako dyskusja o wartościach46. łania i politycznych procesów decyzyjnych. Procesami O ile analityka biopolityki uwidacznia złożoność sieci tymi nie steruje żadna konieczna logika, lecz podlegają powiązanych ze sobą struktur, o tyle dyskurs bioetyczny one specyficznej racjonalności, uosabiając instytucjoukrywa historyczną genezę i kontekst społeczny bionalne preferencje i normatywne postawy aksjologiczne. technologicznych i biomedycznych innowacji, skupiając Zadaniem analityki biopolityki jest wpisane w nie się na ukazaniu różnic między konkretnymi decyzjami. restrykcje i przygodności, pretensje i przymusy uczynić Nieuwzględnione pozostają epistemologiczne i technowidocznymi i wyraźnymi. logiczne podstawy procesów życiowych, jak i włączenie Krytyczny ruch nie polega tu na odrzuceniu tego, ich w strategie władzy oraz połączenie ze sposobami co dane, lecz na rozwinięciu form analizy, które upodmiotowienia. Akcent bioetyki położony jest na pozwolą dostrzec nowe horyzonty możliwości i perabstrakcyjnych możliwościach powzięcia decyzji, bez spektywy celów, lub też na stare spojrzeć pod innym sprawdzenia, kto dysponuje jak wielkimi zasobami środkątem. W związku z tym krytyka ta posiada w mniejków materialnych i intelektualnych, by faktycznie móc szym stopniu negatywną lub destruktywną aniżeli korzystać z technologiczno-medycznych ofert i jakim

22

Thomas Lemke

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

przymusom społecznym oraz instytucjonalnym oczekiwaniom podlega każdy z osobna w swym postrzeganiu różnych opcji. W centrum bioetyki stoi pytanie: co mamy zrobić? Redukuje ona problemy do dających się opracować i rozstrzygnąć alternatyw, by dać odpowiedzi na „pytania-po” [Nach-Fragen], natomiast analityka biopolityki generuje problemy i interesuje się „pytaniami-przed” [Vor-Fragen]. Zwiększa ona ostrość pola widzenia wszystkich historycznych i systematycznych powiązań, które pozostają stale poza ramami bioetycznymi i alternaty-

wami za-lub-przeciw, otwiera nowe horyzonty pytań i możliwości myślenia oraz przekracza ustalone granice, tak między dyscyplinami, jak i w polityce. Analityka biopolityki jest twórczą działalnością, która stawia istotne problemy, łącząc diagnostykę współczesności i nakierowanie na przyszłość, kwestionując rzekomo naturalne i oczywiste schematy myślenia i działania, i zaprasza tym samym do innego życia. W tym sensie analityka biopolityki posiada wymiar spekulatywny i eksperymentalny: nie jest afirmacją tego, co jest, lecz antycypacją tego, co mogłoby być inne. Tłum. Patryk Szostak

1  Tekst wygłoszony w ramach konferencji naukowej „Perspektywy biopolityki” w Poznaniu 25 marca 2010 r. 3  Artykuł ten oparty jest na argumentacji, której systematyczne rozwinięcie znajduje się w mojej książce Biopolityka. [Wyd. polskie: T. Lemke, Biopolityka, tłum. D. Tobiasz, Warszawa 2010 – przyp. red.] 4  Zob. artykuły w niedawno opublikowanym Leksykonie biopolityki [Lessico di biopolitica, red. R. Brandimarte [i in.], Roma 2006]. DNAR – ang. Do Not Attempt Resuscitation – deklaracja podpisywana przez pacjenta, stwierdzająca, że nie można go poddać resuscytacji w momencie zatrzymania akcji serca i/lub oddechu – przyp. red. 5   Zob. F.Fehér, A. Heller, Biopolitik, Frankfurt/M.-New York 1995; A. Heller, Has Biopolitics Changed the Concept of the Political?: Some Further Thoughts About Biopolitics, [w:] Biopolitics: the Politics of the Body, Race and Nature, red. A. Heller, S. P. Riekmann, Avebury1996, s. 3-15.

6  A. Mietzsch, Die Zeitschrift für Biopolitik – ein interdisziplinäres Medien-Projekt, „Zeitschrift für Biopolitik“ 2002, No. 1, s. 4. 7 ��������������������������������������������������� Propozycje systematyzacji dokonane z innej perspektywy można znaleźć w: V. Heins, M. Flitner, Biologische Ressourcen und »Life Politics«, [w:] Konfliktfeld Natur: biologische Ressourcen und globale Politik, red. M. Fletner, Ch. Görg, V. Heins, Opladen 1998, s. 13-38; H. Buchstein, K. Beier, Biopolitik, [w:] Politische Theorie: 22 umkämpfte Begriffe zur Einführung, red. G. Göhler, M. Iser, I. Kerner, Wiesbaden 2004, s. 29-46. 8  Krótki szkic historii omawianego pojęcia znajduje się w: R.Esposito, Bios:biopolitica e filosofia, Torino 2004, s. 6-16. Połączenie słowne „życia” i „polityki” jest jednak jeszcze starsze, prawdopodobnie sięga drugiej połowy dziewiętnastego wieku. 9  Warto zauważyć, że na tym samym uniwersytecie pracował w latach pięćdziesiątych Michel Foucault [przyp. red.].

 23

Analiza biopolityki

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

10  R. Kjellén, Der Staat als Lebensform, Berlin 1924, s. 103. 11  Zob. J.von Uexküll, Staatsbiologie (Anatomie – Physiologie – Pathologie des Staates), Berlin 1920; O. Hertwig, Der Staat als Organismus: Gedanken zur Entwicklung der Menschheit, Jena 1922; R. Hettlage, Das Tier im Menschen – die verspätete Suche nach biologischen Ursachen, [w:] Die Rationalität politischer Institutionen: interdisziplinäre Perspektiven, red. G. Göhler, K. Lenk, R. Schmalz-Bruns, BadenBaden 1990, s. 59-84. 12  Do sformułowania i wypracowania swojej koncepcji społeczeństwa i państwa ruch narodowosocjalistyczny wykorzystywał liczne źródła i czerpał zarówno ze społecznego darwinizmu, jak i ideologii pangermańskich oraz volksistowskich. Sięgał po antropologiczne, biologiczne i medyczne koncepcje oraz idee i oddziaływał zwrotnie na tworzenie się teorii i przebieg pracy empirycznej w tych dyscyplinach. Ze względu na to, że w tekstach narodowych socjalistów znajdują się bezpośrednio obok siebie heterogeniczne teorematy, ciężko jest mówić o jednej całościowej koncepcji biopolitycznej. Zob. P.Weingart, J. Kroll, K.Bayertz, Rasse, Blut und Gene: Geschichte der Eugenik und Rassenhygiene in Deutschland, Frankfurt/M. 1992. 13  H.Reiter, Unsere Biopolitik und das Auslandsdeutschtum, [w:] tegoż, Das Reichsgesundheitsamt 1933-1939: sechs Jahre nationalsozialistische Führung, Berlin 1939, s. 38. 14  L. von Kohl, Biopolitik und Geopolitik als Grundlagen einer Naturwissenschaft vom Staate, „Zeitschrift für Geopolitik“ 1933, No. 10, s. 305-310. 15  J. de Mahieu, Volk – Nation – Rasse: Grundlagen der Biopolitik, Riesa 2003, s. 13. 16  Tamże, s. 12; zob. Nation Europa, Beiheft: Biopolitik, Coburg 1965. Analizę biopolitycznych koncepcji Nowej Prawicy można znaleźć w: M. Feit, Die »Neue Rechte« in der Bundesrepublik: Organisation – Ideologie – Strategie, Frankfurt/M.-New York 1987, s. 93-120; S. Reinfeld, R. Schwarz, Biopolitische Konzepte der Neuen Rechten, [w:] Bio-Macht, red. S. Reinfeldt, Duisburg 1992, s. 6-26. 17  A. Somit, S. A. Peterson, Introduction: Main Currents in Biopolitics, “International Political Science Review” 1987, No. 2, s. 108. 18  H. Flohr, W. Tönnesmann, Die Bedeutung der Life Sciences für die Politikwissenschaft: Selbstverständnis und Grundlagen von Biopolitics, [w:] Politik und Biologie: Beiträge zur Life-Sciences-Orientierung der Sozialwissenschaften, red. H. Flohr, Berlin-Hamburg 1983, s. 18-27; A. Somit, S. A. Peterson, Introduction..., s. 108; tychże, Review Article: Biopolitics After Three Decades – a Balance Sheet, “British Journal of Political Science” 1998, Vol. 28, s. 561-569.

19  H. Flohr, Vom Wert der biologischen Verhaltensforschung für die Politische Soziologie, [w:] Politik und Verwaltung nach der Jahrtausendwende – Plädoyer für eine rationale Politik, red. N. Konegen, Opladen 1998, s. 23-39. 20  Th. Saretzki, Biopolitics – ein erklärungskräftiger Ansatz für die Theorie politischer Institutionen?, [w:] Die Rationalität..., s. 85-114; R. Hettlage, Das Tier im Menschen – die verspätete Suche nach biologischen Ursachen, [w:] Die Rationalität..., s. 59-84; Ch. Strube, Zwei Kulturen der Rede von »Biopolitik«, [w:] Die List der Gene: Strategeme eines neuen Menschen, red. B. Kleeberg, S. Metzger, W. Rapp, W. Tilmann, Tübingen 2001, s. 205-234; W. Euchner, Politische Tiere – tierische Politik: Tradition und Wiederkehr der Zoologisierung des Politischen als biopolitics, „Leviathan“ 2001, Vol. 29, s. 371-410. 21  L. Meadows [i in.], Die Grenzen des Wachstums – Bericht des Club of Rome zur Lage der Menschheit, Stuttgart 1972. 22  H. Bruns, Vorwort des Herausgebers, [w:] Für Wahrheit und Redlichkeit im Lebensschutz und in der Biopolitik, red. H. Gründler, Wiesbaden 1977, s. 3-4. 23  D. Gunst, Biopolitik zwischen Macht und Recht, Mainz 1978, s. 9. 24  W. van den Daele, Soziologische Aufklärung zur Biopolitik, [w:] Biopolitik, red. W. van den Daele, Wiesbaden 2005, s. 8; zob. również Biopolitik: die Positionen, red. Ch. Geyer, Frankfurt/M. 2001. 25  V. Gerhardt, Was Biopolitik ist und was gegen sie spricht, „Zeitschrift für Biopolitik“ 2002, No. 1, s. 45. 26  Tamże, s. 44. 27  Tamże, s. 45. 28  Tamże, s. 47. 29  Obszerniejsza krytyka znajduje się w: D. Thomä, Anmerkungen zur Biopolitik: zwischen Gentechnologie und »Kampf der Kulturen«, [w:] Genpool: Biopolitik und Körperutopien, red. T. Steiner, Wien 2002, s. 96-106. 30  Zob. J.-L. Nancy, Note sur le terme »biopolitique«, [w:] tegoż, La création du monde ou la mondialisation, Paris 2002, s. 137-143. 31  M. Foucault, Wola wiedzy, tłum. B. Banasiak, K. Matuszewski, [w:] tegoż, Historia seksualności, Gdańsk 2010, s. 98. 32 Tamże. 33  M. Foucault, Geschichte der Gouvernementalität II: die Geburt der Biopolitik, Frankfurt/M. 2004. 34  Zdaniem Foucaulta problemy biopolityki nie dadzą się oddzielić od „ram politycznej racjonalności, w obrębie których wystąpiły i doświadczyły swego rozkwitu. Szczególnie nie od liberalizmu, bowiem poprzez związek z nim nabrały

24

Thomas Lemke

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

one kształtu wyzwania. Jak może ten fenomen »populacji« z jego specyficznymi oddziaływaniami i problemami zostać uwzględniony w systemie, który w zamyśle ma respektować podmiot prawa oraz wolność decyzji? W czyim imieniu wedle jakich reguł można ją prowadzić?” – tamże, s. 435. 35  Foucault używa pojęcia rządu w „bardzo szerokim sensie”, zob. M. Foucault, Schriften. Band 4: 1980-1988, Frankfurt/M. 2005. Odwołuje się przy tym do wielości znaczeń, jakie pojęcie to posiadało jeszcze do osiemnastego wieku. Podczas gdy „rząd” opisuje dziś przede wszystkim formy politycznego kierowania lub prawno-administracyjną strukturę państwowych instancji, to samo pojęcie odnosiło się kiedyś do różnych form „zarządzania ludźmi” i obejmowało zarządzanie innymi, jak i techniki „rządzenia-samym-sobą”; zob. też T.Lemke, Eine Kritik der politischen Vernunft: Foucaults Analyse der modernen Gouvernementalität, Hamburg-Berlin 1997. 36  M. Foucault, Słowa i rzeczy: archeologia nauk humanistycznych, tłum. T. Komendant, Gdańsk 2006. 37  Foucault jednak zainspirował raczej niż systematycznie rozwinął tę perspektywę analizy. Nie doszedł do etapu skonkretyzowania swoich wywodów na temat związku pomiędzy biopolityką i liberalizmem, co właściwie było centralną kwestię jego wykładu z 1979 roku (zob. M. Foucault, Die Geburt..., s. 41-44, 116). Pozostał niestety „przy zamiarze” – jak sam samokrytycznie przyznaje w trakcie wykładów (tamże, s. 260). 38  B. Latour, Nigdy nie byliśmy nowocześni: studium z antropologii symetrycznej, tłum. M. Gdula, Warszawa 2011. 39  Zob. G. Agamben, Homo sacer: suwerenna władza i nagie życie, tłum. M. Salwa, Warszawa 2008; tegoż, Stan wyjątkowy, tłum. M. Surma-Gawłowska, Kraków 2008; M. Hardt, A. Negri, Imperium, tłum. A. Kołbaniuk, S. Ślusarczyk, Warszawa 2005; tychże, Multitude: Krieg und Demokratie im Empire, Frankfurt/M.-New York 2004. 40  D. Haraway, Die Neuerfindung der Natur: Primaten, Cyborgs und Frauen, Frankfurt/M.-NewYork 1995; D. Fassin, Biopolitique, [w:] Dictionnaire de la pensée medicale, red. D. Lecourt, Paris 2004, s. 176-179; zob. też w bieżącym numerze »Praktyki Teoretycznej«: N. Rose, Polityka życia samego, tłum. A. Kowalczyk, M. Szlinder. 41  Zob. P. Rabinow, N. Rose, Biopower Today, “Biosocieties” 2006, No. 2, s. 195-217. 42  D. Fassin, Biopolitique..., s. 178. 43  M. Foucault, Schriften..., s. 706. 44  Zob. V. Gerhardt, Was Biopolitik ist... 45  Zob. G. Agamben, Homo sacer... 46  P. Gehring, Was ist Biomacht?: vom zweifelhaften Mehrwert des Lebens, Frankfurt/M.-New York 2006, s. 8.

Thomas Lemke – wykładowca w Goethe Universität we Frankfurcie nad Menem, zajmuje się biopolityką, teorią krytyczną społecznymi i politycznymi aspektami technologii genetycznych oraz socjologią wiedzy i ciała. Wybitny znawca myśli Michela Foucaulta. Autor m.in. Eine Kritik der politischen Vernunft – Foucaults Analyse der modernen Gouvernementalität (1997), Die Polizei der Gene (2006), Biopolityka (2010).

}  25

Analiza biopolityki

}

definicja pojecia }Nowa „biopolityki” Maurizio Lazzarato

1

Przemiany pracy i przejście do postfordyzmu jako paradygmatu jej organizacji niesie też zmianę w konceptualizacji pojęcia życia. Do życia organicznego należy dołączyć nie tylko to, co nieorganiczne, ale i a-organiczne. Umożliwia to przeformułowanie analizy ekonomii opartej już nie na czasie pracy, ale na czasie życia. Z kolei kluczem do zbadania nowych mechanizmów dyscypliny i funkcjonalizacji życia jest pojęcie publiczności. Ekonomia informacji przedefiniowuje relacje między produkcją a konsumpcją, wytwarzaniem wartości i percepcji, produkcją materialna i semiotyczną. W nowych realiach tym co jest akumulowane przez różnorodne maszyny i nowe technologie staje się właśnie czas życia. Słowa kluczowe: biopolityka – czas życia – dyscyplina – postfordyzm – praca – publiczność – Foucault – Tarde

 27

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

„Życie zawiera jedynie potencjalność” Gilles Deleuze 1. W jednym z wcześniejszych artykułów1 powiedzieliśmy, że ekonomia informacji już nie konfiskuje nam i nie zaprzęga do roboty „czasu pracy”, ale „czas życia”. Pójdźmy teraz jeszcze o krok dalej: spróbujmy zdefiniować samo pojęcie życia2. Foucault mawiał, że kapitalizm charakteryzuje się tym, że wprowadza techniki władzy, które podzielił on na „dyscyplinarne” i „biopolityczne”. Przedmiotem działania tych pierwszych był „człowiek jako ciało”, podczas gdy drugie zajmowały się „człowiekiem jako gatunkiem”. I jedne, i drugie przeznaczone były dla „wielości ludzi”; jednak o ile techniki dyscyplinarne miały za zadanie przekształcić wielość w ciała, techniki biopolityczne odnoszą się „do wielości ludzi nie jako do wielości rozkładającej się na wiele ciał, lecz, przeciwnie, o tyle, o ile tworzy ona globalną masę, której dotyczą ogólne procesy właściwe życiu, takie jak narodziny, śmierć, produkcja, choroba itd.”3. Biopolityczna technika instaluje ciała wewnątrz całościowych procesów biologicznych. Co nowego wprowadza do rozumienia Foucaultowskiego pojęcia życia ów charakterystyczny dla postfordyzmu czas życia? Można na to, jak sądzę, odpowiedzieć, że wprowadza nie tylko to, co nieorganiczne, ale także – i przede wszystkim – życie „a-organiczne”. Życie „a-organiczne” rozumiemy tu zasadniczo jako „czas i jego potencjalności”. Nie chodzi więc o czas abstrakcyjny, czas jako miarę, ale o czas-moc, czas jako „źródło nieustającego tworzenia nieprzewidywalnych nowości”, „to, co sprawia, że wszystko się dzieje” – by zapożyczyć garść sformułowań Bergsona. Pojęcie bio-polityki musi uwzględniać nie tylko biologiczne procesy gatunku, lecz również to właśnie życie „a-organiczne”, które wszak należy do jego podstaw, tak samo jak tkwi u podstaw tego, co żywe, czy świata. Postmodernistyczny kapitalizm wymaga takiego ujęcia, gdyż „potencjalność” (w rozumieniu Bergsonowskim, a nie jako cybernetyczna „wirtualność”) staje się w nim napędową siłą kreatywności. Stajemy w obliczu witalizmu „temporalnego”, wykraczającego poza witalizm „organiczny” i wiążącego się z potencjalnością, a nie tylko z procesami natury biologicznej.

2. Pierwsze socjologiczne ujęcie problematyki życia a-organicznego, czasu i jego konstytutywnej mocy, pojawiło się wraz z koncepcją „publiczności”, jaką posługiwało się już społeczeństwo dyscyplinarne. Wedle Foucaulta przedmiotem działań biopolityki jest „populacja”. Można postawić hipotezę, że ów przedmiot biopolityki powinien obejmować obok „populacji” także i „publiczność”. Publiczność rozumieć będziemy bardzo prosto: jako publiczność prasy, telewizji czy sieci informatycznych4. Będziemy się trzymać pojęcia publiczności takiego, jakim posługiwał się socjolog Gabriel Tarde („publiczność jest to rozproszony tłum, w którym wpływ jednych umysłów na inne odbywa się w pewnej odległości”5). Gdzieś pod koniec dziewiętnastego i na początku dwudziestego wieku, w dobie reakcyjnej ofensywy przeciwko „tłumom” (pojęcie tłumu wyrażało strach, jaki wśród burżuazji budził rodzący się ruch robotniczy) pisał on: „nie mogę zgodzić się z tak pełnym wyrazu pisarzem jak Le Bon, że czasy nasze są »epoką tłumów«. Jest to raczej epoka publiczności, jednej lub wielu, a to zupełnie co innego”6. Genealogia tego pojęcia wiąże się więc bezpośrednio z koniecznością kontrolowania praktyk subwersywnych (anarchistycznych i związkowych), które we Francji końca dziewiętnastego wieku były na porządku dziennym7. Publiczność konstytuuje się dzięki swojej obecności w czasie – a nie w przestrzeni. Podporządkowanie przestrzeni czasowi przełożyło się na wyznaczenie bloku czasoprzestrzeni, która znajdowała swą postać w technologiach szybkości, transmisji, skażeniach czy emisji na długie dystanse. Tak więc, o ile struktura technik dyscyplinarnych ma charakter przede wszystkim przestrzenny, to techniki kontroli i konstytuowania publiczności na pierwszy plan wysuwają kwestię czasu i jego potencjalności. 3. Wyraźnie widać więc, że Foucaultowskie pojęcie biopolityki wprowadza problem czasu jako trwania. Rozpatrywane same w sobie zjawiska charakteryzujące populację w istocie są przypadkowe i nieprzewidywalne, ale na poziomie zbiorowym ukazują stałe prawidłowości, które łatwo,

28

Maurizio Lazzarato

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

w każdym razie które można ustalić. Wreszcie są to zjawiska, które z istoty rozwijają się w czasie, które trzeba ujmować w pewnych, węższych lub szerszych, ramach czasowych; są to zjawiska seryjne. W sumie biopolityka będzie się zwracać do przypadkowych zdarzeń, które zachodzą w populacji ujmowanej jako trwająca w czasie8.

W koncepcji „populacji” Foucault podkreśla przede wszystkim cechy biologiczne i aspekty wiążące się z władzą, jednak pojęcia tego nie da się ani ustalić, ani rozpatrywać w oderwaniu od pewnych serii o charakterze czasowym. Jedynie pojęcie „publiczności” wydaje się w pełni nadawać znaczenie wymiarowi czasowemu, jaki wprowadził do definicji relacji społecznych Foucault – nawiązanie do biologicznych procesów właściwych dla gatunku nie miałoby w tym kontekście sensu. Wprowadzone przez biopolitykę mechanizmy „regulacji” radykalnie różnią się od mechanizmów dyscyplinarnych, za to zaskakująco przypominają mechanizmy regulacji i produkcji publiczności. […] biopolityka wprowadzi mechanizmy, których niektóre funkcje będą się bardzo różnić od funkcji pełnionych przez mechanizmy dyscyplinarne. W mechanizmach wprowadzonych przez biopolitykę chodzić będzie oczywiście przede wszystkim o przewidywania, o szacunki statystyczne, o globalne pomiary; chodzić będzie również nie tyle o zmodyfikowanie jakiegoś szczególnego elementu, nie tyle jednostki jako jednostki, ale zasadniczo o interwencję na poziomie ogólnych determinacji zjawisk, na poziomie tego, co w zjawiskach globalne […]. I chodzić będzie przede wszystkim o to, by ustalić mechanizmy regulujące, które w tej globalnej populacji z jej przypadkowym polem będą mogły ustanowić równowagę, utrzymać średnią, wprowadzić rodzaj homeostazy, zapewnić kompensację […]9.

Z jednej strony mamy technologie tresury, które ujednostkowiają i wyróżniają ciała jako organizmy; z drugiej strony, technologię bezpieczeństwa umieszczającą ciała na powrót w procesach rządzących całością. Foucault definiował owe całościowe procesy wyłącznie w katego-

riach biologicznych. A przecież „mechanizmy biopolityczne” w takiej samej mierze przekładają się na konstytucję publiczności – także wszak wykazującej cechy przypadkowości i nieprzewidywalności, których nie da się ujmować ani tym bardziej regulować inaczej, niż jako rozciągnięte w czasie serie. Regulowanie populacji nie pozwala dłużej trzymać się dyscyplinarnej pary „jednostka-masa”, a pojecie publiczności umieszcza nas w jeszcze innym rejestrze. „Indywidua stały się »dywidualne« [»dividuels«], a masy – wzorami, danymi, rynkami albo »bankami«”10. 4. Cytat z Deleuze’a odsyła nas bezpośrednio do technik statystycznych i sondażowych. Gabriel Tarde uważał, że nasze społeczeństwa dążą do tego, by „wszystkie grupy społeczne przeobrazić w publiczności”; z wielką chęcią powołują się na statystykę, dzięki której starają się je regulować. Zadaniem statystyki jest ujmować w postaci serii czasowych nie tyle dane, co akty społeczne (umieranie, rodzenie się, kupowanie, sprzedaż itp.) oraz natężenia („pragnienia” i „przekonania”); w ten sposób jest ona w stanie przedstawiać stosunki społeczne w kategoriach tendencji i zmiennych, gdyż tylko to umożliwia uchwycenie charakteryzującej publiczność nieprzewidywalności. Wartości aktów i natężeń są nieskończenie małe, molekularne; bywają świadome i nieświadome. Konstytuują się one w postaci „przepływów” („nurtów”, zgodnie z literą definicji), które całkowicie wymykają się jakimkolwiek rozróżnieniom na jednostki i zbiorowości. Upowszechniają się przez naśladownictwo, skażenia i emisję, nie mając wiele wspólnego z kontaktami fizycznymi, do jakich dochodzi w tłumie. Ze względu na swoją naturę i ilość, akty te i natężenia nie dają się „objąć dyscypliną”. Jakąkolwiek regulację można osiągnąć tylko w trybie probabilistycznym. Dodajmy wreszcie, że akty te zyskują określenie w czasie i poprzez czas. Zdaniem Tarde’a do nas należy dzisiaj wykreślenie nie tyle społecznej „kartografii”, co raczej „krzywografii” (neologizm ten pochodzi od graficznego obrazowania za pomocą „linii krzywych”). Kartografia oferuje statyczny obraz tego, co się zdarza; tymczasem „krzywografia” przedstawia dynamikę w czasie, tendencje. Statystyka ma za zadanie ujmować to, co społeczne, jako wydarzenie. 5. Pojęcie publiczności, w jeszcze więk-

 29

Nowa definicja pojecia „biopolityki”

anzpraktyka cyteroet 2/2011

Ciało”, „populacja” i „publiczność” to różne tryby dyscypliny i regulacji. Nie wykluczają się wzajemnie ani nie są wzajemnie sprzeczne – mogą za to łączyć się i wchodzić w różne konfiguracje szym stopniu niż „populacji”, podważa zasadność społecznych technologii regulacji mnogości skupionych na przestrzeni. Wszystko wskazuje na to, że podstawowym paradygmatem odniesienia dla kontroli „publiczności” nie może już być zamknięcie. O ile ciało można zredukować do poziomu organizmu za pomocą zamknięcia i dyscypliny, nie da się tego zrobić z „publicznością”. „Publiczność” to nie statyczny fakt społeczny i nie można jej porównywać z organizmem; jest to raczej zmienność, tendencja, stawanie się. Nie można jej „dyscyplinować” wewnątrz zamkniętej przestrzeni, jak to jest możliwe w przypadku „niezbyt licznych” wielości (robotnicy, chorzy, więźniowie). Wielość po przyjęciu postaci „publiczności” staje się zarazem molekularna i bezpośrednio kolektywna; rozwija się jako przepływ, zmienność, szybkość. Społeczeństwo uciekało się do wykorzystywania miejsc zamknięcia, starając się wyizolować to, co wymykało się z kapitalistycznego porządku produkcji. Natomiast w przypadku publiczności ruchy mają na tyle cząsteczkowy, molekularny i kolektywny charakter, że kontrola tego rodzaju nie jest już możliwa. Publiczność da się regulować i kontrolować jedynie w przestrzeni otwartej; trzeba wziąć pod kontrolę przepływy jako takie, używając do tego konstytutywnych dla nich elementów: czasu, szybkości, „działalności zdalnej”. Mówiąc, że publiczność stanowi socjologiczny wymiar przyszłości, Tarde miał przebłysk geniuszu – ten typ społecznego zgrupowania nie daje się regulować inaczej, aniżeli w polu czasoprzestrzeni zorganizowanej jako serie czasowe. „Ciało”, „populacja” i „publiczność” to różne tryby dyscypliny i regulacji. Nie wykluczają się wzajemnie ani nie są wzajemnie sprzeczne – mogą za to łączyć się i wchodzić w różne konfiguracje. Dyscyplina ciał i regulowanie populacji nie zniknęły wraz z chwilą, kiedy szczególną pozycję uzyskały tryby kontroli czasowej. Wymiar potencjalności (wciąż w rozumieniu Bergsonowskim) przełoży się na jakościową zmianę biopolityki. Sądzę, że „publiczność” można określić

mianem modelu – najbardziej dynamicznego i w największym stopniu zdeterytorializowanego – a więc modelu, który powinien zdominować i zorganizować wszystkie inne. Publiczność to w istocie – wydarzenie. 6. Nie wiemy, czy po włączeniu do gry problemu czasu rozróżnienie na „społeczeństwo dyscyplinarne” i „społeczeństwo kontroli” wystarczy do zrozumienia przemian kapitalizmu – biorąc pod uwagę, że czas nie jest już tylko materią/miarą pracy i towarów, ale że przenika życie w jego totalności. Jednak wydaje się, że aspekt ten może nie wystarczyć do pełnego i właściwego zrozumienia wymiaru „spektaklu”, stąd też zaproponowana przez Tarde’a koncepcja „publiki opiniotwórczej” [public-opinion], którą jednak opisał zaledwie w zarysie. Przypomnijmy, że fordyzm zdołał połączyć dyscyplinę i kontrolę bio-czasową, dokonując „instytucjonalnej” integracji trójcy ciało-populacja-publiczność do postaci triady fabryka-opieka społeczna-spektakl. W fabryce dokonuje się, pod egidą tayloryzmu, „naukowe” utożsamienie ciała i organizmu (zredukowanie ciała do schematów motoryczno-sensorycznych). Opieka społeczna dzieli i rozdrabnia „populację” wedle różnych procesów reprodukcyjnych, wprowadzając coraz to kolejne figury ujarzmienia [assujettisement] – kontrolę i instytucjonalizację rodziny, kobiet i dzieci, zdrowia, edukacji, starości itp. Spektakl dzieli i rozmnaża publiczność, stale zmniejszając dystans między komunikacją a konsumpcją i zmieniając tym samym formułę tego, co „polityczne”. W fordyzmie ciało, populacja i publiczność to techniki regulacji i kontroli, mające ukonstytuować wielość jako siłę roboczą. Fabryka, osłony społeczne i spektakl stanowią z kolei urządzenia [dispositifs] nakierowane na maksymalizację sił społecznych, aby zaprząc je do produkcji. Z bardziej ogólnego punktu widzenia można powiedzieć z kolei, że techniki dyscyplinarne, biopolityczne i spektakularne mają na celu kontrolowanie „czasu” (subiektywnej formy bogactwa), instytucjonalizując podział na „czas pracy” i „czas życia”. To na bazie tego właśnie rozróżnienia fabryka może przeciwstawiać własną produktywność nieproduktywności społeczeństwa. Mechanizmy biopolityczne,

30

Maurizio Lazzarato

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

dyscyplinarne i spektakularne przechwytują twórczą siłę czasu – „wyzwoloną” od jakichkolwiek nawiązań mistycznych, religijnych czy przyrodniczych – stawiając czas wytwarzający wartość (czas pracy) przeciwko „czasowi życia” (który z punktu widzenia władzy powinien produkować kontrolę i ujarzmienie). Fabryka, osłony społeczne i „spektakl” mają więc jako instytucje za zadanie organizację, kodyfikowanie i reprodukcję tego właśnie podziału czasu. 7. Fordyzm („epoka wielkiego przemysłu”) głęboko przeobraził formy kontroli i regulacji dotyczące publiczności. Należy tu przypomnieć choćby analizy kina i informacji przeprowadzone przez Waltera Benjamina, które wykorzystać można jako coś w rodzaju pasażu pozwalającego przejść od pojęcia „publiczności” według Tarde’a do sytuacjonistycznej koncepcji „spektaklu”. Kino oraz – szerzej – produkcja kulturowa w okresie fordyzmu zaczęły nabierać charakteru masowego, wpływając na radykalną przemianę trybów kolektywnej percepcji – zwłaszcza rozróżnienie na autora i publiczność zaczęło tracić swój powszechny charakter. „Dotychczasowe rozgraniczenie nabiera charakteru okazjonalnego. Czytelnik gotów w każdej chwili zostać piszącym”11. Technika filmowa, podobnie jak techniki sportu, zachęca publiczność do uczestnictwa na zasadzie „znawcy”, eksperta. Masowa publiczność, ów nowy „ekspert”, który chce dać się poznać niczym „autor”, przeobraża się w podmiot adekwatny zarówno, jeśli chodzi o recepcję, jak i produkcję dzieł (filmowych). Benjamin niezwykle trafnie powiązał przeobrażenie publiczności w „eksperta” z przemianami pracy i zanikiem podziału na pracę intelektualną i manualną, jak to w paradygmatyczny sposób dowartościowuje właśnie produkcja kinowa. Ukonstytuowanie robotnika kolektywnego oraz publiczności to dwa oblicza tego samego procesu: robotnik musi stanąć twarzą w twarz z linią produkcyjną, a publiczność w podobny sposób skonfrontowana zostaje z taśmami – łańcuchami – następujących po sobie obrazów. I praca, i percepcja zostają zaprogramowane zgodnie z wymogami urządzeń (dyspozytywów) mechanicznych. Warto podkreślić w tym miejscu, że, inaczej niż u Tarde’a, publiczność i narzędzia jej regulowania wytwarzają

nie tylko kontrolę i zabezpieczenia, ale też dążą do tego, by stać się bezpośrednio produktywne (wytwarzać wartość, ale też inne kolektywne formy twórczości i innowacji). 8. Analizowane przez Tarde’a i Benjamina pojęcie publiczności wydaje się zataczać coraz szersze kręgi, zajmując zarazem centralną pozycję w analizach postfor-

Fordyzm („epoka wielkiego przemysłu”) głęboko przeobraził formy kontroli i regulacji dotyczące publiczności dyzmu. Bez względu na to, czy uznamy postfordyzm za sposób produkcji wypracowany i sterowany przez ekonomię informacji, czy za uogólnioną formę „stosunków usługowych”, w obu przypadkach najwyraźniej potwierdzają się wnioski Tarde’a, iż „wszystkie grupy społeczne [dążą do tego, by] przeobrazić się w publiczności”. Formy pracy, proces ujarzmienia za pośrednictwem opieki społecznej oraz figura konsumenta zostały przedefiniowane w świetle stosunków i metod regulacji, które wydają się wiązać z trybami zarządzania publicznością, a nie z dyscypliną czy biopolityką. Praca, konsumpcja i życie zyskują postać przepływów (jak to określał Tardeo charakterze zarazem molekularnym i kolektywnym. Coraz większą rolę w ich opisie odgrywa ich „aspekt przypadkowości” i „nieprzewidywalność”. Stają się „fenomenami seryjnymi”, które należy „postrzegać jako wewnętrzny element pewnej ciągłości czasowej” i które obejmują „liczną wielość” – jak pisał Foucault o populacji. Jednak wraz z chwilą, gdy zaczyna stanowić powszechną formę stosunków społecznych, „publiczność” wchodzi w okres kryzysu. Relacja zwrotna między „percepcją a pracą” (publicznością i autorem), jaką zapowiadał Benjamin, w ekonomii informacji staje się rzeczywistością. Wszystkie czynniki, jakie Benjamin wymieniał w swojej definicji „produkcji kulturowej”: kolektywne formy percepcji, kolektywne formy twórczości, odwrócenie stosunku między autorem a publicznością, aktywna rola widza spektaklu – stają się rzeczywiste, tyle że w warunkach nierozróżnialności-zwrotności między pracą a percepcją.

 31

Nowa definicja pojecia „biopolityki”

anzpraktyka cyteroet 2/2011

Różnice – między pracą manualną i intelektualną, między autorem i publicznością, między producentem i konsumentem, między maszynami wytwarzającymi wartość a tymi, które wytwarzają percepcję, między produkcją materialną i semiotyczną – zostają zdefiniowane na nowo w kategoriach produktywności w ramach ekonomii informacji, która w ten sposób staje się modelem paradygmatycznym i realną tendencją rozwojową.

semiotyk języku, pod imperialnym panowaniem znaczącego i symbolu, deterytorializacja wprowadziła pluralizm przepływów i pozaludzkich, nieuświadamianych form nadawania znaczeń. Ruchy te przeciwstawiły nowe formy komunikacji i twórczości „spektaklowi”, który krępował potencjalność „publiczności jako eksperta” i nie pozwalał jej „aktywnie” występować. Zasadniczo możemy powiedzieć, że ruchy te odmawiają redukowania ciała do „mechanizmu” czy „organizmu”, utożsa9. Ekonomia informacji to nowa maszyna przechwymiania reprodukcji ciał z „biologicznymi” procesami tywania „sił i znaków”, wytwór ruchów deterytorialireprodukcji gatunku. Pragnąc prawdziwego wyzwolenia od tych fordystowskich form ujarzmienia, wypracowały Tak więc kiedy mówimy, że „praca” miesza się z życiem, musimy dyspozycje upodmiotowienia, mimo wszystko starać się unikać produktywistycznych czy które skupiają się na ciałach i czasie (życia). Ale chodzi tu witalistycznych nieporozumień: nie chodzi o podporządkowanie o ciało rozciągające się od jednej kategorii innej, ale o zmianę paradygmatu przekładającą poziomu molekularnego do wymiaru kosmicznego i o czas, się na konieczność przedefiniowania pracy i życia który nie ma nic wspólnego z chronologią. zacji (w sensie zjawisk historycznych dotyczących zbioPostfordyzm wyartykułował i rozwinął zmiany pararowości), które, wymykając się kodom i procesom dygmatu ledwie zapowiedziane w pojęciu „spektaklu”. ujarzmiania charakterystycznym dla fabryki, opieki Nierozróżnialność obrazu i przedmiotu, tego, co rzeczyspołecznej i spektaklu, rozmontowywały stare warstwowiste, i tego, co wyobrażone, istoty i fenomenu, nie stawania (organizmu, języka, życia) i wyznaczały nowe nowi już oznaki „zanikania świata” czy „końca historii”, kolektywne dyspozycje wytwarzania podmiotowości. ale przekłada się na koncepcję rzeczywistości, która staje Kolektywne ruchy na rzecz deterytorializacji zaprzeczały, się coraz bardziej sztuczna, procesualna, wirtualna. Przeniszczyły i zniekształcały historyczne formy pracy, które pływów rozbijających strukturę pracy, życia, spektaklu ustalały hierarchię wewnątrz społecznej całości pracy nie da się opisać wyłącznie z punktu widzenia posiadanej i kierowały nią, a także określały, co jest produktywne przez nie siły deterytorializacji – przede wszystkim należy (praca robotnika), a co nie (praca kobiet, dzieci, artyje definiować w kategorii natężeń. Deterytorializacja przestów, starców itd.). Ruchy kobiece i studenckie proteprowadzona pod koniec lat sześćdziesiątych przez owe stowały przeciwko charakterystycznym dla państwa ruchy (jako kolektywne zjawiska historyczne) rozmonopiekuńczego urządzeniom ujarzmiania– nastawionym towała, niejako przy okazji, rozróżnienie na „czas pracy” na reprodukcję siły roboczej – i przeciwstawiały im i „czas życia”, wyzwalając czas od jego fordystowskich roszczenia zogniskowane wokół specyfiki każdego z tych „krystalizacji”. Wyeliminowała czas jako miarę, powołunurtów. Zwłaszcza ruch kobiecy wszedł w konflikt jąc zarazem do życia czas jako twórczość, czas-moc, któz władzą właśnie na bazie owego „zwrotu ku sobie” i za rego potencjalności nie miały już podlegać regulacji ani pośrednictwem autonomicznych i niezależnych proceograniczeniom narzucanym przez podział na „czas pracy” sów upodmiotowienia, zrywając zarazem więź podpoi „czas życia”. Kapitalizm musiał podporządkować sobie rządkowania wytworzoną przez biopolitykę (podpoów nowy plan czasowej immanencji i przedefiniować swój rządkowującą „reprodukcję” ekonomicznej reprodukcji system wartościowania i wyzysku zgodnie z nową funkpracownika). W hierarchizującym i sterującym wielością cją czasu jako mocy.

32

Maurizio Lazzarato

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Tak więc kiedy mówimy, że „praca” miesza się z życiem, musimy mimo wszystko starać się unikać produktywistycznych czy witalistycznych nieporozumień: nie chodzi o podporządkowanie jednej kategorii innej, ale o zmianę paradygmatu przekładającą się na konieczność przedefiniowania pracy i życia. Praca rozciąga się na życie i się z nim pokrywa; proces ten nie mógłby dojść do skutku, gdyby nie głębokie przemiany samej natury tych kategorii. „Bios” nie może już zamykać się w samych tylko „całościowych procesach biologicznych” i w taki sam sposób pracy nie da się definiować względem rozróżnienia na fabrykę i społeczeństwo, pracę rąk i pracę intelektualną. Praca wymyka się podejmowanym co i raz próbom określenia jej jako mechanizmu motoryczno-sensorycznego, podobnie jak życie wymyka się redukcjom do wymiaru biologicznego. I nie tylko: praca i życie dążą do ustabilizowania się w relacji zwrotnej, tyle że w zdefiniowanej na nowo postaci uwzględniającej „potencjalności”, to znaczy otwarcie i twórczość. Krytyka „pracy” powinna stać się zatem również krytyką pojęcia „życia”. Odmowa sprowadzania życia do „procesów biologicznych i reprodukcji gatunku” ma jako zjawisko niesłychaną wagę. Genialne analizy Foucaulta pokazały, jak ukonstytuowanie się biowładzy pozwoliło „wpisać rasizm w sam środek mechanizmów państwowych”. Czyli – w jaki sposób nowoczesna władza oparta na normalizacji może egzekwować prawo przodków do życia i śmierci, skoro zarazem przyjmuje na siebie funkcje rozwoju, kontroli i reprodukowania życia. Rozumiecie, co za tym idzie, znaczenie – chciałem powiedzieć: witalne znaczenie rasizmu w sprawowaniu takiej władzy: jest to warunek pozwalający korzystać z prawa do zabijania [...]. Oczywiście przez zabijanie rozumiem nie tylko bezpośredni mord, ale też wszystko, co może być zabójstwem pośrednim: fakt narażania na śmierć, zwiększanie ryzyka śmierci dla niektórych albo po prostu śmierć polityczną, wykluczanie, odrzucanie itp.12

Rasizm pozwala umieścić „moje życie i śmierć innego” w jednej relacji, która jednakże nie ma charakteru militarnego czy wojennego, a biologiczny. Nie stanowi zatem

popłuczyny po dalekiej przeszłości, tylko wytwór mechanizmów państwowych opartych na najnowocześniejszych i postępowych metodach zarządzania życiem. Nazizm, urzeczywistniając w sposób totalny „biologiczną ekstrapolację kwestii wroga politycznego”, nie wypływał z ciemnego zła, które nagle zaatakowało, zarażając naród niemiecki, ale stanowił absolutne rozwinięcie biowładzy zbudowanej na uogólnieniu suwerennego prawa do zabijania (absolutnego zabójstwa i absolutnego samobójstwa). Kiedy więc w okresie powojennym biopolityczność ściśle podporządkowano reprodukcji „pracującego społeczeństwa”, regulujące ją mechanizmy państwowe musiały nadal wytwarzać i podsycać „rasizm”. Wytwarzanie rasizmu blokują jedynie konflikty klasowe, w ramach których, często na przekór lewicowym partiom politycznym13, podważa się biopolitykę i przeciwstawia jej procesy samorozwoju [auto-valorisation]. Jednak (wciąż w nurcie analiz Foucaultowskich) należy podkreślić, że „socjalizm” (w rozumieniu marksistowskim – socjalizmu pracy) z konieczności wytwarza i reprodukuje rasizm. Szczególnie prawdziwe okazuje się to w okresach, gdy instytucje ruchu robotniczego, instytucje państwowe i opieka społeczna współpracują ze sobą najściślej. Mówimy tu o przypadkach tak zwanych państw „komunistycznych”, gdzie po upadku muru berlińskiego nastąpiła eksplozja konfliktów rasowych i etnicznych, co można interpretować w kategoriach niczym niezmąconego wytworu biopolityki „robotniczej” pozbawionej walki klas. To samo jednak dotyczy państw, w których do władzy doszła lewica (miedzy innymi Francji), odtwarzająca warunki ścisłej koordynacji między pracą, życiem i państwem. Le Pen i politycy imigracyjni nie wzięli się bowiem z „głębokiej Francji”, ale stanowią wytwór republikańskich mechanizmów zarządzania życiem. Jest to również przypadek Europy, w której, kładąc akcent na reprodukcję „społeczeństwa zatrudnienia”, wytworzono sytuację oblężenia – z zewnątrz i od środka – przez imigrantów (spoza niej). Demokratyczna ideologia „pracy dla wszystkich” nadaje nową aktualność „biologicznej ekstrapolacji kwestii wroga politycznego”. Jest więc sprawą niezwykłej wagi, by biopolityki nie utożsamiać z „reprodukcją gatunku” ani reprodukowaniem społeczeństwa „powszechnego zatrudnienia”.

 33

Nowa definicja pojecia „biopolityki”

2‑3/2011 anzpraktyka cyteroet 2/2011

Trzeba przedefiniować pojęcie życia, uwzględniając w nim funkcję czasu jako mocy, to znaczy, biorąc pod uwagę zdolność przeorientowania mechanizmów opieki społecznej przeciwko państwu i przeciwko pracy. Kiedy

natężenia i syntez czasowych. Siły i ich wpływy „zasadniczo potwierdzają się w czasie”, w taki sam sposób, jak zjawiska społeczne (co pokazał nam chociażby Foucaultowski koncept „populacji”). Siły i ich wpływy same stanowią „krystalizacje czasu”, „czasowe syntezy” wielości wibracji, natężeń i „postrzeżeń Maszyny elektroniczne i cyfrowe funkcjonują jak silniki, ale tym, minimalnych”. co akumulują i wytwarzają, nie jest już energia mechaniczna czy Zgodnie z najgłębszymi termodynamiczna, ale „energia” jako taka, a-organiczna intuicjami marksizmu, czas stanowi osnowę bytu. Chodzi jednak o zupełnie co innego, mówimy o życiu a-organicznym, które powinno zastąniż dokonywane przechwytywanie czasu przez ekonomię pić koncepcję życia utożsamianego z „całościowymi („czas pracy”), biologię („czas życia”) czy spektakl („pusty procesami biologicznymi”, mamy na myśli konieczność czas nieskończonego odniesienia do aktualności i potenwynalezienia nowych dyspozycji upodmiotowienia, cjalności”). odpowiadających rozumieniu czasu jako mocy. 13. Ekonomia informacji i jej elektroniczne oraz 12. Praca i życie powinny być określane nie przez ekocyfrowe dyspozytywy mogą przydać się nam do empinomię i biopolitykę, ale przez nowy wymiar aktywnorycznego wyrażenia owych wewnętrznych i zewnętrzści, ujmujący w nowy sposób, wychodzący od koncepnych charakterystyk „czasu” (życia). Jeśli chodzi cji czasu-mocy, „produkcję” i „reprodukowanie o wewnętrzność czy raczej „wsobność”, technologie gatunku”. Ruchy społeczne w miejsce ujarzmienia typu elektroniczne i cyfrowe nadają spójność (reprodukując fordystowskiego (formy pracy, opieki społecznej i spekją) nowej płaszczyźnie immanencji, na którą składają taklu) wprowadzają „zwyczajne” dyspozycje podmiotosię natężenia, ruchy, pozaznaczeniowe przepływy i czawości, definiujące się przez pryzmat zdolności do „wpłysowości. Percepcja, pamięć i pojmowanie zaczynają wania i ulegania wpływom” [à affecter et à être affecté]. odnosić się do tej nowej płaszczyzny immanencji wyznaDeterytorializacja pozwala rozmontować formy pracy, czanej przez przepływy elektroniczne i cyfrowe; wszystżycia i języka, które zamykały siły społeczne w okowach kie trzy uzyskują rzeczywisty wymiar (są reprodukoimperatywów wartościowania, promując raczej działalwane) dzięki technologiom elektronicznym i cyfrowym, ność odwołującą się wyłącznie do „sił i znaków, ruchów i przeobrażają się w ten sposób w różnorodne poruszei mocy, która je konstytuuje”. nia, „stosunki między przepływami” i „syntezy czasowe”. A zatem pojęcie „bios” należy gruntownie przedefiZ zewnętrznego punktu widzenia sieci tych samych niować nie tylko w obszarze relacji zewnętrznych (nie maszyn obejmują w tej chwili społeczeństwo i życie może już być ono przeciwstawione pracy ani „spektaw ich totalności. klowi”), ale i od wewnątrz, uwzględniając nową, chaTechnologie cyfrowe i elektroniczne organizują pod rakterystyczną dla postfordyzmu płaszczyznę immanenwzględem materialnym relację zwrotną między jednostcji. Pracę i życie określa się za pomocą wpływów kowym ciałem a praktykami społecznymi. Zbiorowość (afektów) – ze względu na ich zdolność do „wpływania w nas i zbiorowość na zewnątrz znajdują łączność dzięki i ulegania wpływom” – biorąc pod uwagę ich moc przenikającym je maszynom, które zarazem konstytuują i natężenie oraz, w konsekwencji, czas. Jeżeli percepcja, oba typy zbiorowości. pamięć, intelekt i wola przeobrażają się, zgodnie z BergMaszyny elektroniczne i cyfrowe funkcjonują jak sonowską intuicją, w różne „typy ruchów”, to wpływy silniki, ale tym, co akumulują i wytwarzają, nie jest – afekty – okazują się złożone z przepływów, zróżnicowań już energia mechaniczna czy termodynamiczna, ale

34

Maurizio Lazzarato

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

„energia” jako taka, a-organiczna. Maszyny te krystalizują, akumulują, reprodukują i przechwytują czas życia, a nie, jak niegdyś, sam tylko czas pracy. Zdolność ujmowania (syntezy) tego, co molekularne i tego, co kolektywne (cech charakteryzujących przyrodę w takim samym stopniu, jak to, co społeczne) należy dziś do obszaru cyfrowego, a nie, jak utrzymywał Tarde, do statystyki14. Cyfrowość pozwala zapisywać i reprodukować „niewielkie wibracje” i ich dynamikę w czasie, której natężenia konstytuują się jako życie, równie dobrze, jak „akty społeczne” (mówiąc słowami Tarde’a) definiowane już nie jako „fakty”, ale jako tendencje i zmienności – życie konstytuuje się także w ich przedłużeniu. 14. Pojęcie życia zawarte w wyrażeniu „czas życia” nawiązuje więc przede wszystkim do zdolności wpływania i poddawania się wpływom, którą z kolei określają czas i potencjalność. Ekonomia informacji przechwytuje, zabiega, reguluje i stara się negocjować ów nowy stosunek między „siłami i znakami” z jednej strony, a urządzeniami zbiorowości, organizowanymi z wykorzystaniem napędów o charakterze czasowym – z drugiej. To w tym właśnie sensie możemy mówić o ekonomii informacji jako o „produkcji podmiotowości”. Takie formy, jak sieć czy przepływ, uwidoczniają zdolność rzeczonych urządzeń – dyspozytywów – do wychwytywania i opisu nie tylko różnych rodzajów współpracy i wytwarzania podmiotowości charakterystycznych dla nowego typu zdolności „działania”, ale także i tych, które wykształcił fordyzm, a nawet okres przedfordystowski – wszystkich form współpracy i wytwarzania podmiotowości, które reprodukują się wewnątrz danej gospodarki-świata. Podobnie jak pieniądz, wyznaczają nowe sposoby sterowania.

Ekonomia informacji umożliwia krytykę pojęcia pracy, ponieważ obecnie siłą napędową różnych form współpracy jest już nie czas pracy, a czas życia. Nie chodzi już tylko o fakt, iż w pracy spotykają się funkcje kontroli mocy związanej z techniką, nauka i zasadnicze siły społeczne, ale o przemianę samej jej istoty. U podstaw nowych form współpracy leży rozwinięta zdolność wpływania i reagowania na wpływy. Podstawowe siły „człowiecze” (percepcja, pamięć, inteligencja, wyobraźnia, język) i ich wpływy zostały odczłowieczone – dzięki elektroniczno-cyfrowej maszynerii podłączone bezpośrednio do kosmiczno-molekularnych przepływów i urządzeń zbiorowości. Maszyny określiły płaszczyznę immanencji, gdzie podział na „percepcję” i „pracę”, ciało i ducha, obiektywność i subiektywność, traci swój wszechobowiązujący charakter, wytwarzając warunki pod nową władzę przeobrażania i twórczości. 15. Czas życia w postfordyzmie odnosi się przede wszystkim nie do procesów biologicznych15, o których pisał i mówił Foucault, ale do „maszyny czasu”. Czas życia to synonim kompleksu złożonego z semiotyk, sił i wpływów, uczestniczących w wytwarzaniu podmiotowości i świata. Odpowiada wielości „aktów społecznych” określanych mianem tendencji i zmienności. Czas życia to także „stawanie się mniejszością”, któremu poddana zostaje „jakakolwiek podmiotowość” definiowana nie w kategoriach totalności, ale przez pryzmat siły swojej pojedynczości oraz zdolności metamorfozy. I wreszcie, czas życia to definicja polityczności – już nie nawiązującej do „biologii”, lecz do polityki „potencjalności”. W tej nowej definicji życia niebłahą rolę odgrywają praca i wyzysk, ale także „samorozwój” i „rewolucja”. Tłum. Agata Czarnacka

 35

Nowa definicja pojecia „biopolityki”

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

1  Oryg. M. Lazzarato, Pour une redéfinition du concept de „Biopolitique”. Tekst dostępny na stronie: http://multitudes. samizdat.net/Pour-une-redefinition-du-concept 2 M. Lazzarato, Le cycle de la production immatérielle, “Futur Antérieur” 1993, No. 16, s. 111-120. 3  Kolejne punkty traktować należy jako notatki z wciąż trwającej pracy. 4  M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa: wykłady w Collège de France, 1976, tłum. M. Kowalska, Warszawa 1998, s. 240. 5  W rzeczywistości media te – jak zobaczymy – stawiają pod znakiem zapytania pojęcie publiczności. 6  G.Tarde, L’opinion de la foule, Paris 1901, s. VI. ����� (Tłumaczenie polskie: G.Tarde, Opinia i tłum, tłum. K. Skrzyńska, Warszawa 1904. Wszystkie cytaty w moim własnym przekładzie [przyp. tłumacza].) 7  Tamże, s. 11. 8����������������������������������������������������  ��������������������������������������������������� Istnieje jednak oczywista różnica między taką definicją „publiczności” a definicją Habermasowską, zogniskowaną wokół koncepcji „mieszczańskiej sfery publicznej”. 9  M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa..., s. 243. 10  Tamże. 11  G. Deleuze, Negocjacje: 1972-1990, tłum. M. Herer, Wrocław 2007, s. 186. 12  W. Benjamin, Dzieło sztuki w dobie technicznej reprodukcji, tłum. J. Sikorski, [w:] tegoż, Twórca jako wytwórca, red. H. Orłowski, Poznań 1975, s. 83. 13  M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa..., s. 253. 14  Wielki ekonomista Michał Kalecki wykazał, w jaki sposób nazizm eksperymentował z wczesną polityką państwa opiekuńczego i „keynesowskim” zarządzaniem długiem publicznym. 15  Podstawowe rozeznanie w tej tematyce zdobyłem dzięki tomowi Videofilosofia: la percezione del tempo nel post-fordismo, Roma 1997.

Maurizio Lazzarato – filozof i socjolog, współzałożyciel czasopisma Multitudes, znawca Gabriela Tarda, badacz kapitalizmu kognitywnego, pracy niematerialnej, biopolityki oraz współczesnych form życia. Wywodzi się z włoskiego ruchu marksizmu autonomistycznego. Wykłada m.in. w Collège international de philosophie w Paryżu. Autor m.in. Lavoro immateriale. Forme di vita e produzione di soggettività (1997), La politica dell’evento (2004), Le gouvernement des inégalités: critique de l’insécurité néolibérale (2008).

}

36

Maurizio Lazzarato

wladza nad z. yciem ⁄

}

} Biopolityka indywidualna Szymon Wróbel

a biopolityka pa´nstwowa

Jeśli odrzucimy ideę chronologicznego następstwa systemów liberalno-demokratycznych i totalitarnych na rzecz wizji genealogicznej, szybko zauważymy, że prawdziwa cezura, strukturalny podział, nie przebiega pionowo między totalitaryzmem a demokracją liberalną, lecz poziomo między demokracją i komunizmem (jako paroksyzmem demokratycznego egalitaryzmu) z jednej strony a, z drugiej, biopolityką, na którą składają się dwie antytetyczne, lecz powiązane z sobą formy: nazizm i liberalizm, biopolityka państwowa i biopolityka indywidualna. Jeśli dla nazizmu człowiek jest własnym ciałem, dla liberalizmu, począwszy od Locke’a, człowiek posiada własne ciało, a zatem może go używać, zmieniać je, a nawet wymieniać na inne dobra. W tym sensie nazizm w swoich podstawowych kategoriach odwraca perspektywę liberalną, przyznając posiadanie ciała nie jednostce, lecz państwu, pozostając jednak w granicach tego samego biopolitycznego leksykonu. Twierdzę, że biopolityczny charakter liberalizmu odróżnia go właśnie od demokracji i komunizmu. Esej podejmuje analizę powyższej opozycji tak w wymiarze wertykalnym – liberalizm/nazizm, demokracja/komunizm, jak i horyzontalnym – liberalizm/ demokracja, komunizm/nazizm, w celu uzyskania lepszego wglądu w korzenie systemów totalitarnych oraz zdiagnozowania liberalnych źródeł współczesnych reżymów biopolitycznych. Słowa kluczowe: biopolityka – liberalizm – neoliberalizm – totalitaryzm – demokracja – państwo

 39

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

I Wydaje się, że choć teorie totalitaryzmu były już szeroko obecne przed wybuchem II wojny światowej, najszerzej dyskutowano je w początkach lat pięćdziesiątych. Ton i język dyskusji nadały trzy fundamentalne książki poświęcone tej problematyce. Chodzi oczywiście o trylogię Hannah Arendt Korzenie totalitaryzmu napisaną w roku 19491, dzieło niemieckiego konstytucjonalisty Carla J. Friedricha z 1954 roku zatytułowane The Unique Character of Totalitarian Society2 oraz książkę Jacoba L. Talmona z 1952 roku The Origins of Totalitarian Democracy3. Skonstruowane w ich dziełach pojęcie totalitaryzmu zyskało niemały oddźwięk. Powstały mnogie teksty poświęcone tej problematyce. Wszelako od mniej więcej trzydziestu lat kategoria „totalitaryzmu” jest coraz mocniej krytykowana i coraz rzadziej stosowana. Z pewnością początkowo opis i krytyka totalitaryzmu dawały wsparcie moralne ideom demokratyczno-liberalnym, legitymizującym zachodnie systemy polityczne oraz ruchy antytotalitarne. Demokracja liberalna z jej instytucjami, praktyką, kulturą polityczną oraz wizją państwa prawa były traktowane jako podstawowe i w istocie jedyne antidotum na zło epoki, na całościowe ideologie, prześladowania i masowy terror4. Myśl powojenna istniała zatem przez odniesienie do zła radykalnego, które reprezentowały reżymy Stalina i Hitlera, Mao i Pol Pota. Wszelkie odejście od wiary liberalnej, kokietowanie ustrojów despotycznych czy pewien autorytaryzm władzy były zatem postrzegane jako wstęp i zaproszenie do władzy nieludzkiej. W ten sposób krytyków zachodnich ustrojów, postawy w teorii i w praktyce negujące czy kwestionujące święte zasady kultury zachodniej (kompromis, tolerancję, negatywny stosunek do nacjonalizmu, etc.), niezależnie od intencji, zaliczano do krypto-faszystów czy kryptokomunistów. Chcę przez to powiedzieć, że kategoria totalitaryzmu ma wymiar polityczny i była podstawą tak zwanej zimnowojennej ideologii. Bardziej służyła mobilizacji politycznej, budowaniu ostrych podziałów niż opisowi rzeczywistości. Uszlachetniała sprzeciw i bunt przeciw reżymom komunistycznym i nazistowskim, a zarazem dodatkowo, bo moralnie, a nie tylko politycznie, uprawomocniała ustroje nie-totalitarne.

Krytycy teorii totalitarnych (jak choćby Herbert Marcuse) podawali właśnie w wątpliwość jakość demokracji zachodniej, wskazując na te jej właściwości, które upodobniały ją do systemów zniewolonych. Krytyka miała sugerować, że demokracje zachodnie w pośredni sposób kontrolują swoich obywateli ograniczając radykalnie ich możliwości wyboru i czyniąc proces wyborczy fikcją, reklamową grą, maską realnej dominacji. Tego rodzaju krytyczne opinie miały skłonić czytelników i opinię publiczną, a przede wszystkim badaczy, po pierwsze, do krytycznego przeanalizowania fundamentalnych kategorii politycznych, choćby wizji społeczeństwa otwartego i zamkniętego (wedle definicji Poppera), demokracji liberalnej versus demokracji totalitarnej itd., a po drugie, do uważnego i demaskacyjnego odczytania praktyki politycznej demokracji zachodnich. Mimo tych krytyk, demokracja liberalna uzyskała właściwości swoistego rodzaju wszechustroju, który wydawał się być jedyną możliwą i jedyną uzasadnioną kulturową odpowiedzią na roszczenia i pokusy totalitarne. Mniej już zastanawiano się nad tym, co myśl klasyczna czyniła swoim pilnym przedmiotem analiz, jak demokracje ulegają zepsuciu i w sposób niemal płynny przeistaczają się w nic innego, jak tylko tyranie5. Kult demokracji zrodzony w cieniu totalizmu sprawiał, że w filozofii politycznej zapanował swoistego rodzaju monizm w pluralistycznym przebraniu oraz całkowita niezdolność do diagnozy nowych wcieleń reżymów autorytarnych.

II Dziś jednak, tj. w czasach gdy zimnowojenne klimaty rozproszyły się, w twierdzeniu, że demokracje liberalne wykazują pokrewieństwo do systemów totalitarnych, nie ma już nic bluźnierczego. Tym bardziej nie razi już twierdzenie, że liberalne demokracje obracają się w totalitaryzm lub stanowią dla niego atrakcyjną glebę, z której mógłby wyrastać. Myśl Fryderyka Nietzschego, Michela Foucaulta, Giorgio Agambena, czy Roberta Esposita nastroiła nas już wystarczająco mocno, aby odrzucić ideę chronologicznego następstwa systemów liberalno-demokratycznych i totalitarnych na rzecz wizji genealo-

40

Szymon Wróbel

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

narodziny liberalizmu rozumianego jako pewnego gicznej. W obrębie tej drugiej prawdziwa cezura nie rodzaju ideologiczne zaplecze kapitalistycznego systemu przebiega między totalitaryzmem a demokracją liberalną, dystrybucji dóbr. Punkt wyjścia oraz punkt dojścia tej lecz poziomo między demokracją i komunizmem z jednej serii wykładów stanowi dla Foucaulta zarys klasycznej strony a, z drugiej, biopolityką, na którą składają się dwie liberalnej sztuki rządzenia dyskutowanej w dziełach antytetyczne, lecz powiązane z sobą formy: nazizm i liberalizm, lub biopolityka państwowa i biopolityka indywidualna. Roberto Esposito powiada przecież explicite, Ordoliberałowie twierdzą, że państwo oraz rynek ekonomiczny że jeśli dla nazizmu człowiek jest nie tyle wzajemnie sobie przeszkadzają lub ze sobą rywalizują, własnym ciałem, to dla liberalizmu, lecz raczej wzajemnie się warunkują i siebie wymagają począwszy od Locke’a, człowiek posiada własne ciało, a zatem może go używać, zmieniać je, a nawet Adama Smitha, Davida Hume’a oraz Adama Ferguwymieniać na inne dobra. W tym sensie nazizm w swosona. W kluczowych wykładach Foucault kieruje jedich podstawowych kategoriach odwraca perspektywę nak ostrze swych analiz na zrozumienie zasad rządoliberalną, przyznając posiadanie ciała nie jednostce, lecz myślności 10 w dwóch szkołach neoliberalnych: państwu, pozostając jednak w granicach tego samego 6 powojennym niemieckim liberalizmie oraz liberalizmie biopolitycznego leksykonu . Szkoły Chicagowskiej. Ta pierwsza szkoła to tzw. Szkoła W tej lekkości łączenia liberalizmu z nazizmem Fryburska powiązana z czasopismem „Ordo”. Wśród i komunizmu z demokracją jest tyle samo intelektualnajbardziej prominentnych przedstawicieli tej szkoły nej lekkomyślności, co i myślowej dwuznaczności. znaleźli się między innymi Wilhelm Röpke, Walter Niegdysiejszy opór wobec kontaminacji liberalizmu Eucken, Franz Böhm, Alexander Rüstow. Wymienieni i totalitaryzmu (w dowolnej postaci) jakoś dziwnie ordoliberałowie odgrywali istotną rolę w kształtowaniu kontrastuje ze współczesnym przyzwoleniem na diagnozę społecznego rynku ekonomicznego oraz w wyznaczatego rodzaju pokrewieństwa. Z pewnością nie możemy niu zasad polityki ekonomicznej powojennych Niemiec już dziś powiedzieć, tak jak niegdyś powiedział Claude Zachodnich. Alfred Müller-Armack stworzył hasło: Lefort, że dwudziestowieczna myśl polityczna dokonuje 7 „wolna, czyli społeczna gospodarka rynkowa” [freie się pod szyldem odmowy przemyślenia totalitaryzmu , oder soziale Marktwirtschaft], przy czym słowo „spoale w mocy pozostaje pytanie: czy zrównanie systemów łeczna” mówiło o tym, że sam wolny rynek uwzględnia totalitarnych ze współczesnymi reżymami biopolityczlosy słabszych partnerów, bo „im bardziej wolna jest nymi pozwala nam rzeczywiście lepiej rozumieć biologospodarka, tym bardziej jest społeczna, jako że daje giczne stawki zaprogramowane przez myślicieli liberaltym większy i sprawiedliwiej dzielony efekt ekononych oraz polityczne równania uprawiane przez miczny i socjalny”11. polityków nazistowskich? Być może by sensownie Teoretycznym zapleczem ordoliberałów jest ich przeodpowiedzieć na to pytanie, należałoby wykonać ruch konanie o antynaturalistycznej naturze rynku oraz zasapodobny do tego, który wykonał Michel Foucault dzie rywalizacji. W przedstawionym przez nich schemaw serii wykładów poświęconych narodzinom biopoli8 cie teoretycznym rynek nie wytwarza automatycznie tyki . Poświęćmy tym wykładom chwilę naszego zain9 naturalnej ekonomicznej rzeczywistości z wewnętrznymi teresowania i uwagi . prawidłowościami, z którymi każdy rząd musi się liczyć, Tytuł wykładów, a obecnie książki Foucaulta, jest i których realność musi uszanować. Zdaniem ordolibemocno mylący. Rzecz bowiem nie dotyczy tego, co rałów rynek jest tworzony i utrzymywany przy życiu było podstawą rozważań Foucaulta w Woli wiedzy, tzn. przez serię politycznych interwencji. Podobnie rywalioszacowania populacyjnych warunków nowych techzacja rynkowa nie jest traktowana przez ordoliberałów nologii władzy; właściwym tematem dociekań są tutaj

 41

Biopolityka indywidualna a biopolityka pa n´ stwowa

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

kańscy ekonomiści krytykowali wszelkie formy interwencjonizmu państwowego, niekontrolowany rozrost biurokracji i jej aparatu oraz wszelkich instytucji, które mogłyby zagrażać w jakikolwiek sposób wolności, decyzyjności i racjonalności indywidualnej. Dla ordoliberałów punktem wyjścia była idea społecznego rynku ekonomicznego, a zatem rynku, który nieustannie był wzmacniany i wspierany regulacjami polityczno-prawnymi oraz działaniami społecznymi mającymi w zamierzeniu rozwinąć instytucje opiekuńcze, np. opiekę społeczną dla bezdomnych i bezrobotnych oraz powszechną służbę zdrowia. Zatem dla ordoliberałów miarą pozwalającą ocenić rynek było społeczeństwo i jego dobrostan. Państwo Dla ordoliberałów punktem wyjścia była idea społecznego monitorowało całe pole gry rynku ekonomicznego, a zatem rynku, który nieustannie był tego, co zostało nazwane Wirtwzmacniany i wspierany regulacjami polityczno-prawnymi oraz schaftsordnung. Ekonomia w tym ujęciu to ekonomia działaniami społecznymi mającymi w zamierzeniu rozwinąć zarządzania biologicznymi instytucje opiekuńcze i technicznymi aspektami zbiorowego życia, jest to zatem biopolityka państwowa. W myśleniu przedstaprawno-ekonomiczno-instytucjonalnych uregulowań. wicieli szkoły z Chicago te relacje między społeczeńKapitalizm z tej perspektywy, jest formacją historyczną, stwem a rynkiem odwracają się. Ale w jaki sposób? w której procesy ekonomiczne oraz instytucjonalne ramy Otóż mówiąc najzwięźlej, kategorie ekonomiczne, jego funkcjonowania są ze sobą ściśle powiązane i uwaw szczególności schematy ekonomiczne na temat podejrunkowane. (3) Dla ordoliberałów nie ma czegoś takiego mowania decyzji, stają się schematami myślowymi, które jak „czysty kapitalizm”, ponieważ nie ma czegoś takiego, pozwalają oceniać w zasadzie wszelkiego rodzaju decyzje jak logika kapitału. To, co nazywamy kapitalizmem, nie i wszelkiego rodzaju działania. Podczas gdy ordoliberajest produktem ekonomicznego procesu i nie może być łowie w Niemczech posłużyli się pojęciem zarządzania wyprowadzane z samej logiki kapitału. Ordoliberałowie społeczeństwem w imię regulacji ekonomii, neoliberałozastępują pojęcie ekonomii jako domeny autonomicznych wie z Ameryki zmierzali do przedefiniowania sfery spopraw przez pojęcie porządku ekonomicznego [Wirtschałecznej jako czegoś, co podlega ocenie gry ekonomicznej. ftsordnung], rozumianego jako obiekt społecznych interInnymi słowy, model racjonalno-celowych działań ekowencji i politycznych regulacji. nomicznych posłużył tu jako zasada dla uzasadnienia Skonfrontujmy teraz, za Foucaultem, wizję i limitowania działań rządu, które zostały przez neolibeporządku liberalnego sformułowaną przez ordoliberałów z Chicago potraktowane jako rodzaj przedsięwzięrałów z wizją neoliberalną powołaną do życia przez cia ekonomicznego zmierzającego do optymalizacji teoretyków Szkoły Chicagowskiej. Głównymi jej i uniwersalizacji rywalizacji ekonomicznej między jedprzedstawicielami byli tacy prominentni ekonomiści nostkami, grupami i instytucjami. Z tego punktu widzedwudziestego wieku jak Milton Friedman, George nia ekonomia nie stanowi już osobnej domeny, obok Stigler, Harry Markowitz, Merton Miller czy Robert innych, ze swoją własną racjonalnością, prawami i instruLucas. Już przy pierwszej lekturze widoczna jest przementami. Przeciwnie, dziedzina podległa ekonomii paść pomiędzy tymi dwoma liberalizmami. Ameryjako fakt naturalny, będący częścią autonomicznej domeny ekonomicznej, przeciwnie, wymaga on serii regulacji prawnych. W rezultacie ordoliberałowie twierdzą, że państwo oraz rynek ekonomiczny nie tyle wzajemnie sobie przeszkadzają lub ze sobą rywalizują, lecz raczej wzajemnie się warunkują i siebie wymagają. Foucault podkreśla trzy istotne funkcje strategiczne takiej antynaturalistycznej postawy teoretycznej. (1) Antynaturalizm ordoliberałów oznacza nade wszystko, że oddzielenie od siebie bazy ekonomicznej i polityczno-prawnej nadbudowy jest nieuprawnione. (2) Z perspektywy ordoliberałów historia kapitalizmu jest historią jego

42

Szymon Wróbel

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

obejmuje całokształt ludzkich działań, o tyle przynajmniej, o ile dadzą się one scharakteryzować w oparciu o alokację ograniczonych zasobów niezbędnych dla realizacji zamierzonych, możliwych celów. Punktem wyjścia neoliberałów było zatem pytanie, jakie powody decydują o tym, że jednostka swoje ograniczone zasoby materiałowe poświęca na realizację tych, a nie innych celów? Celem badań nie było zatem wydobycie i rekonstrukcja logiki i mechanizmów działania instytucji, ile raczej analiza form ludzkiego działania zarządzana przez specyficzną, ale jednak wszechobecną, tj. ekonomiczną racjonalność. Podczas gdy klasycy liberalizmu chcieli zawęzić obowiązki państwa do limitowania procesów rynkowych, w neoliberalnej wizji teoretyków z Chicago rynek nie stanowi już sfery, która wymaga stałego monitorowania, ale stanowi zasadę oceny działania rządu, rodzaj – jak powiada Foucault – „permanentnego ekonomicznego trybunału” weryfikującego racjonalność samego rządu i zasad rządzenia. Foucault w celu udokumentowania swojej tezy odwołuje się do dwóch prostych egzemplifikacji – teorii ludzkiego kapitału (ludzkich zasobów) oraz analizy przestępczości. Teoria zasobów ludzkich swój początek znajduje w krytyce sposobu traktowania problemu pracy w ramach tradycyjnych teorii ekonomicznych. Klasyczna ekonomia polityczna twierdzi, że produkcja dóbr uzależniona jest od trzech czynników: realnego stanu posiadania, kapitału oraz pracy. Jednak w liberalnych teoriach tylko rzeczywista własność oraz kapitał były dyskutowane jako realne zmienne podczas, gdy praca była traktowana jako pasywny warunek produkcji, który nie wymaga rozbudowanej refleksji. Szkoła z Chicago zmienia ten sposób myślenia. Mówiąc nieco przewrotnie, neoliberałowie z Chicago podzielają w tym miejscu Marksowską krytykę ekonomi politycznej i próbę wydobycia pracy z zapomnienia, bez, co oczywiste, wskazywania na Marksa jako wartościowy punkt odniesienia. Podczas gdy Marks zauważył, że podział na pracę abstrakcyjną i konkretną jest wynikiem historycznego procesu rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego, dla neoliberałów ten podział jest raczej ubocznym produktem samej teorii ekonomicznej. Klasyczna ekonomia polityczna była niezdolna do wprowadzenia w obręb swoich analiz specyficznych

aspektów oraz jakościowych cech pracy, albowiem uznała, że proces ekonomiczny winien być ograniczony do analizy produkcji, wymiany i konsumpcji w terminach, które wyjaśniają strukturę społeczną. Zdaniem neoliberałów dominacja pracy abstrakcyjnej nie jest konsekwencją kapitalistycznego sposobu produkcji, ale efektem ubocznym niezdolności ekonomii klasycznej do dostarczenia konkretnego wyjaśnienia samego procesu pracy. Takiej konkretnej analizy procesu pracy ma właśnie dostarczyć teoria ludzkich zasobów. Punktem wyjścia tej teorii jest pytanie: w jaki sposób ludzie wykonują pracę używając zasobów, które mają do dyspozycji? Przy czym kluczowe jest tu wyrażenie „zasoby”, albowiem rozumiane jest ono bardzo szeroko. Ludzki kapitał (zasoby ludzkie) składa się zasadniczo z dwóch komponentów: (1) wrodzonych genetycznych predyspozycji determinujących cechy fizyczne i psychiczne organizmu; (2) całości umiejętności, które są rezultatem długoterminowego inwestowania i kształtowania ciała, a zatem jego odżywiania, edukowania, dyscyplinowania, a także oswajania z afektami. Ekonomia w tym ujęciu to ekonomia zarządzania biologicznymi i technicznymi aspektami własnego jednostkowego życia, jest to zatem biopolityka indywidualna. W tej indywidualistycznej perspektywie biopolitycznej pracownicy nie są już traktowani jako ofiary kapitalistycznego wyzysku, ale autonomiczne byty obdarzone pełną odpowiedzialnością za swoje decyzje inwestycyjne i proces rozwoju. Uznanie kategorii ekonomicznych za pojęcia prymarne jest także widoczne w sposobie traktowania przez teoretyków Szkoły Chicagowskiej przestępczości kryminalnej oraz funkcji systemu penalnego. Neoliberalna wizja racjonalności nakazuje nade wszystko zerwać z ideą homo criminalis charakterystyczną dla dziewiętnastego stulecia. W ocenie neoliberałów przestępca nie jest osobą psychicznie lub biologicznie ułomną. Przestępca jest osobą racjonalną. Zadaniem systemu penalnego jest zatem wytwarzanie sytuacji prawnej, w której pewne działania staną się mniej opłacalne od innych. Nie ma natomiast sensu rehabilitacja przestępców, traktowanie ich jako chorych i skazywanie ich na izolację oraz terapię behawioralną. Foucault wyprowadza stąd wniosek, że neoliberalny program społeczny nie zmierza wcale do wygenerowania

 43

Biopolityka indywidualna a biopolityka pa n´ stwowa

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

społeczeństwa dyscyplinującego lub normalizującego, ale w zamian promuje ideę społeczeństwa, które optymalizuje konformistyczne i nonkonformistyczne dyspozycje behawioralne. Nie ma potrzeby wymuszania na ludziach bezwzględnego konformizmu i uległości, czymś ekonomicznie korzystniejszym jest zachęcanie ludzi do życia, w którym element nonkonformizmu (przestępczości) jest stale obecny. Porównując klasyczny liberalizm z neoliberalizmem amerykańskim, Foucault zwraca uwagę na dwie sprawy. Po pierwsze, redefinicji uległa relacja pomiędzy państwem i sferą ekonomii. Państwo nie jest już wzorcem i gwarantem racjonalności, tak jak to było w myśli (niemieckich) klasyków. Podlega ono tutaj regulacji i ocenie ze względu na spełnianie lub niespełnianie ekonomicznych zasad racjonalności. To raczej państwo jest kontrolowane przez rynek i podlega ocenie zgodnie z jego regułami, niż samo ten rynek kontroluje. Po drugie, neoliberalna postawa lansuje ideę ludzkich działań, które nie są już ekspresją naszej wewnętrznej ludzkiej natury, ale wzorcem wszelkich decyzji rynkowych, wzorcem racjonalności, w ramach której mechanizmy rynkowe stosuje się w każdej domenie życia, niezależnie, czy jest to decyzja matrymonialna, prokreacyjna, konsumencka, czy jest to gospodarowanie zasobami rodzinnymi, wychowanie dzieci, czy wreszcie – życie zawodowe i edukacja. W wersji klasycznej wolność jednostki była technicznym warunkiem racjonalności rządu, a rząd nie mógł ograniczać tej wolności, jeśli nie chciał doprowadzić do swojej własnej inflacji. Dla neoliberałów punktem odniesienia nie jest już jakaś uniwersalna natura ludzka, która domaga się nieskrępowanego środowiska działania, ale sztucznie i okazjonalnie generowane formy zachowania. Neoliberałowie nie tyle operują pojęciem naturalnej wolności ludzkiej, którą wszyscy mają obowiązek uszanować, ale raczej operują pojęciem wolności wyboru, która może być większa lub mniejsza w różnych sytuacjach decyzyjnych. Podsumowując dwie wizje polityki neoliberalnej – szkoły ordoliberałów z Fryburga oraz szkoły neoliberałów z Chicago, powiedziałbym, że w jednej i drugiej szkole mamy do czynienia z pewnego rodzaju totalizującym projektowaniem. W szkole z Fryburga państwo

prawa niczym Hobbesowski Lewiatan staje się oprogramowaniem całej maszynerii gospodarczej i jedynym miernikiem jej skuteczności; w szkole z Chicago natomiast racjonalne używanie zasobów ludzkich, począwszy od zasobów genetycznych, skończywszy na zasobach kulturowych i technicznych, jest traktowane jako rodzaj inwestycji ocenianej zgodnie z zasadami racjonalności wyboru w sytuacji ryzyka. Niezależnie jednak od tego, czy to państwo formatuje jednostkę (tak jak w Szkole z Fryburga), czy też jednostka formatuje państwo (tak jak u teoretyków z Chicago), niezależnie zatem czy mamy do czynienia z polityką indywidualną czy państwową, w jednym i drugim wariancie tak samo zostaje ustanowiona stawka gier politycznych. Jest nią kreacja życia społecznego, obejmująca wszystkie istotne dla przetrwania zbiorowości porządki życia – ekonomiczny, kulturowy i polityczny.

III Jaki wniosek chciałbym wyprowadzić z dotychczasowych rozważań dla potrzeby lepszego zrozumienia pojęcia biopolityki? Jaki morał winniśmy wyprowadzić z tych wykładów Foucaulta na temat narodzin biopolityki, które de facto są wykładami na temat dwóch dopełniających się sposobów myślenia o neoliberalizmie? Wreszcie, na ile rozważania te pozwalają nam lepiej poczuć relacje/podziały między tym, co nazwałem biopolityką indywidualną i biopolityką państwową? I czy relacje te mówią nam coś ważnego na temat wyjściowej dychotomii, która niepokoi nasze myślenie i nasze sumienie – dychotomii liberalizm-totalitaryzm? Aby sformułować zarys odpowiedzi na to pytanie, odwołajmy się tym razem do logiki konkretu. Michael Hardt i Antonio Negri, analizując obecność życia na rynku, przywołują kilka interesujących przykładów, które mogłyby być pomocne i niezwykle instruktywne dla naszych celów14. Omówmy tylko dwa z nich. Pierwszy to przypadek pacjenta hospitalizowanego z powodu białaczki przez szpital Uniwersytetu Kalifornijskiego. W wyniku intensywnych badań rozpoznano, że krew pacjenta obdarzona jest specjalnymi własnościami leczniczymi. W rezultacie dalszych ekspertyz szpital zgłosił

44

Szymon Wróbel

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Wchodzimy w epokę, w której biopolityka indywidualna i biopolityka państwowa nie tylko nie konkurują ze sobą na rynku idei politycznych, ale zwyczajnie w świecie twórczo się uzupełniają i ze sobą współpracują

odkrycie tzw. T-komórek odzyskanych z krwi pacjenta. Potencjalna wartość rynkowa tego produktu została oszacowana na 3 biliardy dolarów. Pacjent zorientowawszy się, że jest posiadaczem fortuny lub de facto jest fortuną, chciał uzyskać prawo własności do tych komórek. Sąd jednak odmówił, motywując decyzję dobrem ogólnoludzkim, do którego nie ma wyłączności ów pacjent rozumiany jako pojedyncza osoba. Przypomnijmy jedynie, że to dobro ogólnoludzkie to nic innego jak jego ciało, a ściślej komórki jego krwi. A teraz odwołajmy się do innego przykładu. Laboratorium Uniwersytetu Harvarda wyprodukowało mysz poprzez przeszczepienie genu produkującego raka do zwykłej myszy, w rezultacie czego powstało stworzenie o nazwie OncoMouse15. Ta zmodyfikowana mysz okazała się niezwykle przydatna do badań nad nowotworem we wszystkich klinikach onkologicznych na całym świecie. Laboratorium sprzedawało kolejne egzemplarze tej myszy innym laboratoriom, ale przez długi czas nie miało wyłączności na gatunek OncoMouse. Dopiero w 1980 roku Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych podjął spektakularną decyzję, przyznając laboratorium patent nie tylko na produkcję myszy i jej sprzedaż, ale i na sam gatunek. Do jakiego wniosku uprawniają nas tego typu przykłady? No cóż, to Hanna Arendt na długo przed Hardtem i Negrim zauważyła, że nowożytne pojęcie własności związane zostało z człowiekiem i jego ciałem. Tylko ten, kto posiada ciało i jest bezspornie właścicielem siły tego ciała, może stać się źródłem własności16. W największym skrócie: dla Johna Locke’a praca jest źródłem wszelkiej własności; dla Adama Smitha praca przeistacza się w źródło bogactwa; dla Karola Marksa praca staje się źródłem wszelkiej produktywności i wyrazem prawdziwego człowieczeństwa; dla ordoliberałów praca jest już uwikłana w reguły prawne przenikające całą społeczną działalność w przestrzeni porządku ekonomicznego [Wirtschaftsordnung]; wreszcie dla neoliberałów z Chicago praca jest racjonalną inwestycją w obrębie ludzkich zasobów fizycznych i intelektualnych, praca jest zatem abstrakcyjną działalnością intelektualną służącą maksymalizacji zysków w oparciu o posiadany kapitał. Czy

może więc dziwić, że biopolityka indywidualna pozwala nam być ciałem, którego podstawowy obowiązek sprowadza się do konieczności zagospodarowania dla bardziej wydajnego życia swoich zasobów genetycznych, energetycznych i intelektualnych; a biopolityka państwowa pozwala nam wpisać to ciało w projekt państwa i uznać państwo za właściwego zarządcę tego ciała i jego dóbr? To również Arendt w swoich analizach totalitaryzmu niebezpiecznie zbliżyła jego charakterystykę do imperializmu. Myśląc o totalitaryzmie w kategoriach organizacji masowej samotności i myśląc o władzy opartej na neutralnych politycznie masach, autorka Korzeni totalitaryzmu zawiesiła różnicę między totalitaryzmem a systemem monopartyjnym. Z jedną zaledwie dostrzeżoną przez nią różnicą: system monopartyjny zmierza do zespolenia państwa i partii, a zatem do stworzenia rządów osobistych wskazanego przywódcy, podczas gdy system totalitarny używa jedynie państwa dla polityki zewnętrznej, przemieniając rzeczywistą władzę w tajną policję oraz życie ruchu. Roberto Esposito powie lapidarnie, że w liberalizmie człowiek ma ciało, a w nazizmie jest ciałem posiadanym przez państwo17. W świetle tego, co zostało powiedziane, dystynkcja ta staje się problematyczna. Pacjent szpitala Uniwersytetu Kalifornijskiego, mimo że miał ciało wyposażone w niespotykane zasoby, przez Sąd Najwyższy został rozpoznany jako zaledwie ciało, a nie właściciel tego ciała. Gatunek OncoMouse nie został natomiast rozpoznany jako niepodzielna część natury, ale jako obiekt mający jasnego właściciela – Laboratorium Uniwersytetu Harvarda. Stoimy w obliczu świata, w którym gatunek może okazać się własnością prywatną, a ciało, czyli najbardziej własne narzędzie pracy – rzeczą publiczną. Wchodzimy zatem w epokę, w której biopolityka indywidualna i biopolityka państwowa nie tylko nie konkurują ze sobą na rynku idei politycznych, ale zwyczajnie w świecie twórczo się uzupełniają i ze sobą współpracują. Czy ordoliberałowie z Fryburga nie uznaliby konieczności

 45

Biopolityka indywidualna a biopolityka pa n´ stwowa

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

regulacji rynku organów cielesnych, jak i całego oprzyrządowania ciała ludzkiego, za konieczny element „wolnej, czyli społecznej gospodarki rynkowej”? Czyż w tym kierunku nie podążają mozolnie wszystkie ustawy bioetyczne regulujące rynek życia, nie wyłączając projektu ustawy posła Jarosława Gowina? I czy teoretycy ekonomii z Chicago nie pochwaliliby aspiracji Szpitala Uniwersytetu Harwardzkiego za racjonalne gospodarowanie ludzkimi, jaki i pozaludzkimi zasobami? Czyż szpital ów nie tylko dokonał racjonalnej inwestycji służącej maksymalizacji zysku, ale także nie wspomógł badań służących eliminacji śmiertelnej choroby poprzez handel zarażonym śmiertelną chorobą żywym gatunkiem? Pytam zatem raz jeszcze: czy owo skolonizowanie ciała ludzkiego przez instytucje państwowe oraz ta napaść urządzeń i aparatów medycznych na cechy gatunkowe życia jest wystarczającą poszlaką, która pozwala nam ujrzeć i uzasadnić podobieństwo w technikach liberalnych i technikach nazistowskich? I czy wreszcie pojęcie totalitaryzmu pozwoliłoby nam spiąć w jedną całość reżymy liberalne i reżymy nazistowskie, z tą jedyną różnicą, że w tych pierwszych ciało uzyskuje status obiektu publicznych badań za zgodą pacjenta penetrowanego przez korpus medyczny w imię poszukiwania leku eliminującego przekleństwo choroby i śmierci; w tych drugich natomiast ciało jest inwigilowane, zarażane, zatruwane, a następnie „ratowane” przez sztab medyczny poszukujący granic naszego człowieczeństwa, bez woli współpracy delegowanego do badań?

IV Wymagało to sporo czasu, abyśmy zrozumieli, że teorie totalitaryzmu wskazują jedynie na dość ogólne cechy wspólne systemów nazistowskiego oraz komunistycznych. Zarówno treści oficjalnych ideologii, organizacja państwa i partii, miejsce dla instytucji (np. kościołów), cele obu ruchów, systemy gospodarcze, sposób wypełniania swoich ról przez wodzów, dziedzictwo historyczne poszczególnych narodów są na tyle odmienne, że wskazane i niezbędne jest stosowane odmiennych kategorii

pojęciowych. W rezultacie wartość heurystyczna pojęcia totalitaryzm wydaje się, szczególnie historykom piszącym o faszyzmie mniej więcej od końca lat siedemdziesiątych, bardzo ograniczona18. Być może w ogóle takie ogólne pojęcia są w badaniach historycznych niepotrzebne, kierując uwagę na w sumie powierzchowne podobieństwa systemowe. Z pewnością obraz totalizmu, jaki tworzą zarówno Arendt, jak i Friedrich, choć już niekoniecznie Talmon, mają w sobie coś statycznego i radykalnego zarazem. W teoriach totalitaryzmu Arendt i Friedrich skłonni byli przelicytowywać się wzajemnie w próbach skoncentrowania naszej uwagi na najbardziej radykalnych charakterystykach tej władzy, co doprowadziło do tego, że pojęcie to stało się niemożliwe do zastosowania wobec nazizmu i komunizmu, za wyjątkiem najbardziej radykalnych przejawów, związanych z terrorem i morderstwem. Licytacja ta spowodowała, że większość politologów w ogóle zrezygnowała z używania tego pojęcia lub osłabiła jego znaczenie, do tego stopnia, że stało się ono niezrozumiałe i bezużyteczne. Z drugiej strony trudno jest o jakąkolwiek poważną refleksję nad sensem pojęć totalitaryzm, nazizm, liberalizm, komunizm tam, gdzie niemal cały obszar dyskursu publicznego na ten temat został przejęty przez historyków i ewentualnie, choć w mniejszym stopniu, politologów, dysponujących właściwymi swojej dyscyplinie metodami. Pojęcie wyrosłe i stosowane w filozofii politycznej, po przeniesieniu do nauk politycznych stawało się coraz mniej jasne i z czasem mało potrzebne. Wedle empirycznie zorientowanych badaczy nie sposób mówić o czymś takim, jak natura ludzka, samotność i osamotnienie, co stanowi wyjątkowo ważny element rozważań Arendt. Tak więc nie sposób, zdaniem historyków, orzec, czy celem ustroju totalitarnego jest stworzenie de facto nowej rasy ludzkiej, bo to zakładałoby posiadanie nieodstępnej wiedzy o przyszłości oraz ukrytych intencjach wodza i jego drużyny. Niewiele empirycznie zorientowanych badaczy obchodzi także to, czy i do jakiego stopnia totalitarny model panowania mieści się lub nie w klasycznych (Platon, Arystoteles, Monteskiusz) typologiach władzy. Choć, dodać warto, bez tych dawnych kategorii, bez typologii Platona i Arystotelesa, bez teorii Monteskiusza, które przetrwały

46

Szymon Wróbel

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

w europejskiej myśli, nie sposób opisać wyjątkowości i przerażającej charakterystyki nowego ustroju. Pytanie, które musimy zatem zadać w trybie już tylko retorycznym na koniec, jest takie: czy zastępując pojęcie totalitaryzmu pojęciem reżymu biopolitycznego i tworząc za pomocą tego pojęcia pomost pomiędzy liberalizmem a nazizmem, nie wpadamy w taką samą zasadzkę, w jaką wpadli Arendt i Friedrich, stosując kategorię reżymów totalitarnych? Sama Arendt pisała przecież we wstępie do trzeciego tomu Korzeni: „Mamy więc wszelkie powody, aby używać słowa »totalitarny« oszczędnie i z rozwagą”19. Być może brak oszczędności i brak rozwagi

spowodował jednak, że dziś wahamy się, czy używać tego słowa w odniesieniu do nazizmu i komunizmu, mamy jednak odwagę, by używać go w stosunku do liberalizmu we wszystkich niemal jego wcieleniach. Być może uchylenie się przed użyciem słowa „totalitaryzm” jest tak samo niebezpieczne, jak jego nadużycie, i skutkuje zagrożeniem sygnalizowanym już przez Leo Straussa, a mianowicie niebezpieczeństwem, że kiedy staniemy już twarzą twarz z tyranią – z tym typem tyranii przerastającej najśmielsze wyobrażenia najpotężniejszych myślicieli klasycznych – naszym naukom politycznym nie uda się ponownie jej rozpoznać.

1 H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, tłum. D. Grinberg, M. Szawiel, t. 1-2, Warszawa 1989. Arendt wymienia trzy cechy systemów totalitarnych, które upodabniają je do totalnych ideologii: (1) pretensja do totalnego wyjaśnienia nie tylko tego, co jest, lecz także tego, co się staje, rodzi i przemija; (2) odporność na doświadczenie, które nie może go skorygować i wzbogacić; (3) podporządkowanie logiki doświadczenia terrorowi schematu pojęciowego. Wydaje się jednak, że istota myślenia Arendt na temat totalitaryzmu sprowadza się do sugestii, że system totalitarny to taki, który stoi nieustannie wobec pewnej antynomii, tj. musi z jednej strony przekształcić zmyślony świat w rzeczywistość (temu służy polityka izolacji informacyjnej i ideologizacja całego życia), z drugiej jednak strony musi zapobiec stabilizacji już skolonizowanego świata (systemy totalitarne nie widzą różnicy pomiędzy własnym a cudzym terytorium). Rozwiązaniu tej antynomii służą w zasadzie trzy instytucje: (1) administracja, która programuje

działanie ruchu; (2) tajna policja, która kontroluje oddolne życie społeczne i uniemożliwia powstanie społeczeństwa obywatelskiego; (3) obozy koncentracyjne, które są laboratoriami dla przyszłego totalnego panowania nad światem. 2  Friedrich wyrożnia pięć zasadniczych cech ustroju totalitarnego: (1) ideologia, w którą wszyscy mają wierzyć, skoncentrowana na obrazie ostatniego i doskonałego stanu ludzkości; (2) rządy monopartii kierowanej przez jednego człowieka; partia albo kontroluje maszynę państwową, albo tworzy drugie państwo; (3) pełna kontrola obywateli za pomocą biurokracji państwowej oraz partyjnych struktur; (4) niemal doskonała kontrola nad środkami i kanałami komunikacji; (5) system fizycznej i psychologicznej terrorystycznej kontroli policyjnej. Po roku 1956 (już w czasie współpracy ze Zbigniewem Brzezińskim) doszło nowe kryterium: centralna kontrola i kierowanie całej ekonomii. C. J. Friedrich, The Unique Character of Totalitarian Society, [w:] Totalitarianism:

 47

Biopolityka indywidualna a biopolityka pa n´ stwowa

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Proceedings of a Conference Held at the American Academy of Art and Sciences, March 1953 oraz ���������������������������� C. J. ���������������������� Friedrich, J. Brzezinski, Totalitarian Dictatorship and Autocracy, New York 1966. 3  J. L. Talmon, Korzenie demokracji totalitarnej, tłum. W. Buchner, „Przegląd Polityczny” 2005, nr 69, s. 33-37. Talmon zwrócił uwagę na Rousseau, jako nie tylko projektodawcę demokracji nowożytnej, ale również jako ważnego prekursora Marksa, zarówno z powodu uznania instytucji własności prywatnej za źródło wszelkiego zła, jak i przyznania ludowi (woli powszechnej) pełni władzy, również w znaczeniu decydowania o tym, co dobre, a co złe, co prawdziwe, a co fałszywe. Tę postać demokracji – zapoczątkowaną w oświeceniu francuskim, po raz pierwszy wypróbowaną podczas rewolucji francuskiej, a kulminującą w marksizmie i systemie komunistycznym – Talmon nazywa demokracją totalitarną, które to określenie musiałoby zostać uznane za bezsensowny oksymoron, gdyby demokracja wykluczała totalitaryzm i vice versa; tymczasem, zdaniem Talmona, totalitarna demokracja wyrasta ze wspólnego pnia osiemnastowiecznych idei i nie jest bynajmniej zjawiskiem świeżej daty, obcym tradycji Zachodu. Pojawiła się jako odrębny i możliwy do zidentyfikowania nurt w czasach Rewolucji Francuskiej i odtąd rozwijała się nieprzerwanie. Toteż jej początki sięgają znacznie głębiej w przeszłość niż dziewiętnastowieczne systemy myślenia, takie jak marksizm – albowiem sam marksizm był tylko jednym, choć, przyznać trzeba, najbardziej znaczącym spośród różnych wariantów ideału demokracji totalitarnej, które następowały po sobie w ciągu ostatnich stu pięćdziesięciu lat. 4  Wiele zawdzięczam w tej sprawie lekturze następującego tekstu: P. Śpiewak, Jak możliwa jest myśl polityczna po Szoa?. Tekst dostępny na stronie: http://www.math.uni.wroc. pl/~kisiel/Salon/spiewak.pdf. 5  L. Strauss, O tyranii, tłum. P. Armada, A. Górnisiewicz, Kraków 2009, s. 23. W swych komentarzach dotyczących Hierona albo Tyranikosa Ksenofonta, Strauss ofiarowuje nam ważną i celną sugestię dotyczącą Księcia Machiavellego, powiadając, że to znane dzieło dyplomaty florenckiego „charakteryzuje celowa obojętność wobec rozróżnienia między królem i tyranem; Książę po cichu zakłada odrzucenie tego tradycyjnego rozróżnienia”. Zdaniem Straussa odrzucenie tradycyjnego rozróżnienia – między dobrym i zacnym księciem a pozbawionym skrupułów tyranem, nie tylko przenosi nas ze świata, w którym polityka jeszcze spełniała funkcje edukacyjne, do świata, gdzie polityka spełnia już tylko funkcje administracyjne. Ta obojętność na rozróżnienie tyrania/monarchia skazuje nas także na ambiwalencję związaną z samym pojęciem autonomii, jak i z pojęciem zależności. Tyranię bowiem przez

stulecia definiowano jako przeciwieństwo królewskości: królestwo to takie rządy, które są sprawowane nad chcącymi tego poddanymi, w zgodzie z prawami miast. Tyrania natomiast to takie rządy, które są sprawowane nad niechcącymi tego poddanymi i odpowiadają nie prawu, ale woli władcy. Strauss pisze lakonicznie: „Zasadniczo tyrania to rządy bezprawne lub, ściślej, bezprawne rządy monarchiczne” (s. 64). W tym rejestrze, w tym sposobie myślenia nieznane jest zatem pojęcie dobroczynnych tyranii lub tym bardziej – pojęcie tyrana jako czułego lub „widzącego oka prawa”, które tym się różni od prawa formalnego, że potrafi rozróżniać i nie reaguje na krzywdę (niesprawiedliwość) mechanicznie, ale właśnie czule i dystynktywnie. Prowadzi zatem, jakbyśmy dziś powiedzieli, nie tyle formalną politykę uniwersalnej legalności i formalnego prawa, ale politykę różnicy, politykę wrażliwości. 6   R. Esposito, Totalitaryzm czy biopolityka?, tłum. J. Ugniewska, „Przegląd Polityczny” 2007, nr 82, s, 122-128. 7  C. Lefort, O odmowie przemyślenia totalitaryzmu, tłum. W. Dłuski, „Przegląd Polityczny” 2006, nr 79/80, s. 157-164. 8  M. Foucault, Naissance de la biopolitique: cours au collège de France (1978-1979), Paris 2004. 9  W podobnym kierunku podążą lektura tekstu Foucaulta Thomasa Lemke. Zob. T. Lemke, “The Birth of BioPolitics” – Michel Foucault’s Lecture at the Collège de France on Neo-Liberal Governmentality, “Economy & Society” 2001, Vol 30, No. 2, s. 190-207. 10  Termin „rządomyślność” jest propozycją przekładu francuskiego neologizmu ukutego przez Foucaulta „gouvernementalité”, którą zaproponowali D. Leszczyński oraz L. Rasiński. Zob. M. Foucault, Rządomyślność, [w:] tegoż, Filozofia, historia, polityka: wybór pism, tłum. D. Leszczyński, L. Rasiński, Warszawa-Wrocław 2000. W opublikowanych niedawno wykładach Foucaulta z roku 1978 w tłumaczeniu M. Herera ten sam termin został oddany jako „urządzanie”, zob. M. Herer Od tłumacza, [w:] M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, Warszawa 2010, s. 13-14 [przyp. redakcji]. 11  A. Müller-Armack, Wirtschaftsordnung und Wirtschaftspolitik: 1. Auflage, Freiburg im Breisgau 1966, s. 24. 12  Foucault, w Woli wiedzy inaczej ustanawia narodziny biopolityki, powiadając, że próg biopolityczności został przekroczony znacznie wcześniej, tj. gdy rządy uświadomiły sobie, że nie mają do czynienia z poddanymi, ani nawet ludem, lecz populacją ze swoistymi dla niej zjawiskami: przyrostem naturalnym, śmiertelnością, zdrowiem, zachorowalnością, odżywianiem, warunkami mieszkaniowymi, etc. Próg biologicznej nowoczesności danego społeczeństwa pojawia się w momencie, w którym gatunek zaczyna być stawką we własnych stra-

48

Szymon Wróbel

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

tegiach politycznych. Wtedy właśnie człowiekowi zostaje ofiarowana techniczna i polityczna możliwość już nie tylko urządzenia życia, stwarzania życia, ale nieustannego kontrolowania życia we wszystkich jego aspektach. Owo nowe społeczeństwo to społeczeństwo normalizacyjne, gdzie anatomo-polityka zajmująca się wielością indywidualnych ciał oraz dyspozytywów, które mają je nadzorować, jest uzupełniana biopolityką zajmującą się wielością pojętą jako masa populacyjna. Foucault, podążając tym tropem, zasugeruje, że przez tysiąclecia człowiek pozostawał tym, czym był dla Arystotelesa: wyposażonym w życie zwierzęciem, zdolnym ponadto do egzystencji politycznej. Człowiek nowoczesny jest jednak czymś więcej – „zwierzęciem w polityce, w której postawiona zostaje kwestia jego życia jako żyjącego bytu”. M. Foucault, Wola wiedzy, tłum. B. Banasiak, K. Matuszewski, [w:] M. Foucault, Historia seksualności, Warszawa 1995, s. 122. 13  A. Rüstow, Wirtschaftsethische Probleme der sozialen Marktwirtschaft, [w:] Der Christ und die soziale Marktwirtschaft, red. P. M. Boarman, Stuttgart-Köln 1955.

14  M. Hardt, A. Negri, Multitude: War and Democracy in the Age of Empire, New York 2004. 15  Oczywiście sprawa OncoMouse była w literaturze przedmiotu dyskutowana na długo przed Hardtem i Negrim. Z pewnością pionierką wszelkich analiz biotechnologicznych jest biolożka i filozofka, wykładowczyni na Wydziale Historii Świadomości Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz – Donna Haraway. Zob. D. Haraway, Modest_Witness @ Second_Millennium, New York 1997, s. 79-85. 16  H. Arendt, Kondycja ludzka, tłum. A. Łagodzka, Warszawa 2000. 17  R. Esposito, Totalitaryzm czy biopolityka?, s. 124. 18  Historia pojęcia totalitaryzmu i jego użyć od lat dwudziestych do załamania systemu komunistycznego przedstawiona jest w: A. Gleanson, Totalitarianism: the Inner History of the Cold War, Oxford 1995. Zob. też: Totalitarian and Authoritarian Regimes in Europe: Legacies and Lessons from the Twentieth Century, red. J. Borejsza, K. Ziemer, Oxford 2006. 19  H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, s. 240.

 49

Biopolityka indywidualna a biopolityka pa n´ stwowa

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Author: Szymon Wróbel Title: Individual Biopolitics and Biopolitics of the State Summary: If we reject the idea of chronological succession of liberal democracy and totalitarian systems and acclaim the genealogical perspective instead, we will notice another structural division or rift. Here it is not at stake the vertical differentiation between totalitarianism and liberal democracy but the horizontal one: democracy and communism (as a radicalisation of egalitarianism) vs. biopolitics (consisting of two antithetical, but complementary forms: Nazism and liberalism, state and individual biopolitics). In Nazism human being is its own body, for liberalism (from Locke ahead), human owns his/her body, so is able to use it, change it and even sell it. In this light Nazism in its basic categories reverses the liberal perspective and grant the possession of the body to the state instead of individual, not leaving behind the very conditions of biopolitical thinking. I argue, that biopolitical character of liberalism differentiates it from democracy and communism mostly. Essay attempts to analyse above mentioned opposition in vertical, as well as horizontal dimension, in order to have a more in-depth insight in the roots of totalitarian systems and to put under scrutiny the liberal sources of contemporary biopolitical regimes. Keywords: biopolitics – liberalism – neoliberalism – totalitarianism – democracy – modern state

Szymon Wróbel – prof. dr hab., pracownik IFiS PAN w Warszawie, filozof i psycholog, autor m.in. Odkrycie nieświadomości (1997), Władza i rozum (2002), Granice polityczności (wraz z P. Dyblem, 2008) oraz licznych artykułów. Interesuje się współczesnymi teoriami politycznymi, psychoanalizą, kognitywistyką i filozofią języka.

}

50

Szymon Wróbel

Bezpieczen ´ stwo a wydarzenie } Wywiad z Maurizio Lazzarato przeprowadzony przez Colectivo Situaciones1

Colectivo Situaciones:

W Pańskiej książce widoczny jest swoisty rozwój pewnego pojęcia, które znajduje się w centrum wielu współczesnych debat: pojęcia biopolityki. W odniesieniu do społeczeństw kontroli czyni Pan rozróżnienie między biopolityką i noopolityką, nawiązując tym samym do związku pomiędzy biopolityką i społeczeństwami kontroli, który ustanowili w Imperium oraz Multitude Hardt i Negri. Wprowadza Pan również pojęcie życia i łączy je nie z mechaniczną aktywnością ciała, lecz z mózgiem, powracając do Bergsonowskich rozważań nad życiem jako pamięcią. Czy mógłby Pan, mając za punkt wyjścia te elementy, umieścić swoją teorię biopolityki w ramach współczesnych dyskusji?

Maurizio Lazzarato:

U Foucaulta biopolityka, tak jak i inne dyscypliny, jest aktywnością ludzką. Biopolityka nie jest ostatnim słowem w ewolucji jego myśli. Musi być rozumiana w szerszych ramach niż te, które wyznaczają praktyki rządzenia zachowaniami: jak kierować zachowaniami innych i jak sprawować rządy nad samym sobą. Noopolityka jest częścią ludzkich technologii rządzenia innymi. Dwa ostatnie wykłady Foucaulta w Collège de France, opublikowane w 2004, wydają się zmierzać w kierunku, który wskazuję w tej książce.

 51

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Po pierwsze, według Foucaulta, nie trzeba rozpatrywać populacji jedynie z „biologicznego” punktu widzenia (narodziny, choroba, śmierć itd.). „Populacja jest wszystkim tym, co rozciąga się między biegunem istnienia biologicznego i podatną na ingerencje dziedziną publiczności”, a publiczność to “populacja rozpatrywana pod kątem ludzkich opinii”2. Istnieją techniki dla „zachowań duszy”, które dotyczą populacji-publiki i których Foucault nie analizuje, a które dziś są strategiczne dla definicji kapitalizmu. Pojęcie życia i tego, co żywe, zmienia się w zupełności, jeśli wychodzi się od tej definicji populacji jako publiczności, jako opinii. Mobilizuje, w rzeczywistości, mózg, pamięć, mowę i techniki, które działają na te elementy. Ograniczyłem się do przedstawienia niektórych tak rozumianych elementów, używając teorii Tarde’a na temat opinii i tego, co publiczne. Wydaje mi się, że teoria Giorgia Agambena odsuwa na bok definicję biopolityki, ponieważ z jednej strony ogranicza ją do tego, co „biologiczne”, a z drugiej, porzuca tradycję, z której wywodzi się Foucault (tradycję władzy pasterskiej, „rządu dusz”), to znaczy tradycję Kościoła katolickiego, nie mającą według tego, co mówi Foucault, nic wspólnego ani z tradycją rzymską, ani z „homo sacer”. Po drugie, techniki biopolityczne, które Foucault nazywa „technikami bezpieczeństwa”, stoją w ścisłym związku z wydarzeniem. Życie rozumiane jest jako wydarzenie i to nie tylko w wymiarze biologicznym: Bezpieczeństwo urządza otoczenie pod kątem zdarzeń lub elementów możliwych, serii, którym trzeba będzie nadać pewien kształt, uwzględniając złożone i zmienne warunki. Odsyła ono do wymiaru czasu i przypadkowości, które należy wpisać w daną przestrzeń. Jest to chyba właśnie to, co nazywa się środowiskiem3.

W teorii Foucaulta widoczny jest szereg nowości, które zasługują na to, by uznać je za oryginalne, a którym zagraża ryzyko stracenia ich z oczu przy zbyt szybkiej i upraszczającej lekturze. Z różnicy pomiędzy społeczeństwami dyscyplinarnymi i społeczeństwami kontroli (Foucault woli nazywać je społeczeństwami „bezpieczeństwa”) możemy wydobyć szereg refleksji niezwykle przydatnych dla „ontologii teraźniejszości”. Inspirująca jest, na przykład, różnica pomiędzy władzą, która działa bezpośrednio i władzą, która działa na odległość. Techniki społeczeństwa kontroli nie działają, jak karanie, bezpośrednio na jednostkę, ale na jej aktywność. Władza, według ostatniej definicji Foucaulta, jest „sposobem działania, który nie oddziałuje bezpośrednio i natychmiastowo na innych, tylko który oddziałuje na swoje własne działanie”. Nie działa się bezpośrednio na jednostkę i na jej ciało, jak to czynią techniki dyscyplinarne i para legalizacja-kara, tylko na „środowisko”, ponieważ jednostka nie funkcjonuje jako absolutne źródło działania. Działanie nie jest redukowalne do jednostki i jej subiektywności, ale

52

Maurizio Lazzarato

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

znajduje swoje źródło także w jej „środowisku”. I to środowisku rozumianym jako przestrzeń możliwych wydarzeń, a nie jako „struktura”, system. Według Foucaulta, techniki bezpieczeństwa (lub kontroli, jeśli używa się definicji Deleuze’a) powinny działać raczej na „reguły gry”, niż na samą grę. Mechanizmy bezpieczeństwa, w przeciwieństwie do mechanizmów dyscyplinarnych, określają dosyć „luźne” ramy (ponieważ chodzi o, uściślając, oddziaływanie na możliwe działania, na wydarzenia), w których „zachodzić będzie interwencja nie typu wewnętrznego poddania jednostek, lecz typu środowiskowego”4. Tak więc trzeba działać na „środowisko”, na „ramy”, na „otoczenie” (wszystkie definicje Foucaulta) jednostki. I jaki jest na to sposób? „Co to takiego: środowisko? Jest ono konieczne do tego, by wyjaśnić wzajemne oddziaływanie na siebie ciał na odległość, stanowi zatem podstawę i żywioł cyrkulacji w odniesieniu do oddziaływania”5. Można by było powiedzieć, że bezpieczeństwo działa poprzez pieniądz, komunikację, konsumpcję itd., na „podstawę” i „element obiegu” działania, w miejsce wywierania wpływu jedynie poprzez bezpośrednie ćwiczenie ciała (kary). Wydaje mi się, że kierunki rozwoju myśli Foucaulta, które wyłaniają się z tych wykładów, należy rozumieć w odniesieniu do powyższych zagadnień. Jest to w każdym razie także kierunek, w którym rozwija się moje badanie. Działanie władzy jest więc „działaniem na odległość” jednostki na inną jednostkę. Jest to dokładnie ta definicja, którą zapożyczyłem od Tarde’a, żeby zdać sprawę z działania publiczności, opinii. Cytowałem dużo Foucaulta, żeby pokazać, że jego myśl, której aktualność jest zdumiewająca, była często komentowana nieprecyzyjnie i upraszczająco. Doradzam wszystkim lekturę i zajęcie się tymi ostatnimi wykładami (Bezpieczeństwo, terytorium, populacja i Naissance de la biopolitique [Narodziny biopolityki]), które są bez wątpienia najważniejszymi książkami z opublikowanych w ciągu ostatnich piętnastu lat. Colectivo Situaciones:

Publiczność i opinia byłyby obiektami usytuowanymi w centrum mechanizmów ochrony, które poprzez wpływ na „środowisko” próbowałyby redukować pole tego, co możliwe. Czy wiąże się to z tym, co powiedział Pan w innym wywiadzie na temat sukcesu Busha: że można go zrozumieć, aplikując teoretyczne narzędzia „filozofii różnicy i wydarzenia”? Innymi słowy, jak działa ten aparat teoretyczny, jeśli zastosuje się go do wyjaśnienia reakcjonistycznych ruchów we współczesnych społeczeństwach?

Maurizio Lazzarato:

Zacznijmy wychodząc dla przykładu od walki i od bardzo konkretnego sposobu rządzenia zachowaniami: konfliktu pracowników tymczasowych branży artystycznej we Francji. Przedmiot owego konfliktu stanowi sposób, w jaki działa „reforma” ustroju ubezpieczającego tych pracowników

 53

Bezpieczen´stwo a wydarzenie

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

od bezrobocia. Przebiega ona jednocześnie w oparciu o najstarsze techniki dyscyplinarne i najnowsze techniki bezpieczeństwa. Równocześnie aktywacja tych technologii ludzkich, dyscyplinarnych lub bezpieczeństwa, wymaga inflacji aktów prawnych i legalnych i zwielokrotnienia produkcji norm oraz regulaminów (mechanizmy prawno-legalne). Reforma wywodzi się jednocześnie z logiki prawnej, dyscyplinarnej i ochrony. Sugeruje redukcję tego „nadmiaru” pracowników, którzy mogą otrzymać ubezpieczenie od bezrobocia. Jest zbyt wielu pracowników tymczasowych, zbyt wiele kompanii, zbyt wiele sztuk teatralnych, zbyt wielu artystów. Żeby zredukować liczbę pracowników tymczasowych, reforma korzysta w zasadzie z prostego mechanizmu zaostrzenia warunków niezbędnych do otrzymania praw do ubezpieczenia od bezrobocia. Następnie, za namową Ministerstwa Kultury, dodaje się inne techniki selekcji: „podział pomiędzy niezdatnych i niezdolnych” i „zdatnych i zdolnych”. Jest to stara praktyka dyscyplinarna, używana w celu podziału „biednych”, w tym przypadku kwalifikujących się do podziału pomiędzy zawodami artystycznymi i zawodami nieartystycznymi. „Naznaczenie” jednostek wchodzi w ten sam rejestr działań, co stare techniki podziału: na bezrobotnych, których przemienia się w „śmierdzących”, zarówno w celu obwiniania ich, jak i ukazania ich przed innymi jako niechętnych do podjęcia pracy. Tę redukcję pracowników tymczasowych można przyrównać do „wykluczenia”, ale w tym przypadku wykluczeni są włączeni w pewną „populację” (całość rynku pracy), którą rządzi się za pośrednictwem zróżnicowanego zarządzania nierównościami. Dyscyplinarna technologia wykluczenia jest zawarta w funkcjonowaniu technologii bezpieczeństwa, która działa poprzez zarządzanie odmiennościami. Działanie rządu w powiązaniu z bezpieczeństwem rozprzestrzenia się w continuum, które wychodzi od tego, co przypisane jest każdemu przez RMI6, od życia na minimum płaconym przez rząd, aż do pracowników włączonych w kontrakty bezterminowe, beneficjentów oszczędności zarobkowych i „akcji pracowniczych”, przechodząc przez bezrobocie, biednego pracownika, pracownika niestabilnego ekonomicznie, pracownika tymczasowego itd. To continuum rządzone jest przez dżunglę praw, norm, regulaminów, które powodują redukcję mnożenia się typów kontraktów pracy, sposobów dochodów, zmiany kwalifikacji, szkolenia, odszkodowania, minimalnego dostępu do praw socjalnych. To continuum, należy to podkreślić, jest „socjalne”, a nie wyłącznie „zarobkowe”. W rzeczywistości jest ono zespołem nieciągłości, progów, początków podziałów, segmentów, którym technologie bezpieczeństwa pozwalają zarządzać niczym jedną całością, tą samą populacją. Tym, co charakterystyczne dla rządzenia, nie będzie więc zlokalizowanie „różnic” statusu, przychodów, wykształcenia, gwarancji socjalnych itd., a efektywne sprawienie, że nierówności zaczną grać jedna przeciwko drugiej.

54

Maurizio Lazzarato

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Działania w obrębie polityki pracy i polityki workfare są formami polityki, które, w różnych stopniach, wprowadzają do życia jednostek niestabilność i niepewność ekonomiczną

W tym continuum żadna z pozycji relatywnej nierówności nie powinna czuć się stabilna ani pewna siebie. Konstrukcja tego, co niestabilne, bezrobotnego, ubogiego, biednego pracownika, mnożenie „przypadków” i „sytuacji” (młodzi, młodzi z miast, osoby w wieku przedemerytalnym, itd.) jest wymierzone w osłabienie nie tylko jednostki, która w tej sytuacji się znajduje, ale i, w oczywisty i zróżnicowany sposób, wszystkich pozycji na rynku pracy. Działania w obrębie polityki pracy i polityki workfare są formami polityki, które, w różnych stopniach, wprowadzają do życia jednostek niestabilność i niepewność ekonomiczną. Czynią niepewnym nie tylko owo życie, ale i relację jednostek ze wszystkimi instytucjami, które aż do teraz je chroniły. Niepewność bezrobotnego i pracownika niestabilnego ekonomicznie nie jest ta sama, co pracownika międzynarodowej firmy, który umie oszczędzać i uczestniczy w finansowych beneficjach, ale istnieje bez wątpliwości zróżnicowanie obaw, które przebiega przez to continuum od jednego punktu do drugiego. Jak wyjaśnić w inny sposób ogólne poczucie niepewności, i to nie tylko ekonomiczne, w społeczeństwie, które nigdy nie było tak „chronione”? Zróżnicowane zarządzanie nierównościami wytwarza zróżnicowane obawy, które dosięgają bez różnicy wszystkich segmentów społeczeństwa i które stanowią „afektywny” fundament tego rządzenia zachowaniami poprzez nierówności. Te ostatnie są skuteczne do punktu, od którego ustala się duże odchylenia. Początki i odchylenia są jednak zależne od tego, co określone społeczeństwo może „tolerować” lub „znosić”. Stąd dwa wnioski. Po pierwsze, wydaje mi się, że teoria różnicy jest bardzo przydatna do zrozumienia funkcjonowania władzy. Polityki neoliberalne są politykami rządu nad zachowaniami, które przechodzą przez zróżnicowane zarządzanie nierównościami, odstępstwami od sytuacji (od dochodów, statusu, szkolenia itd.) zawsze za pośrednictwem „optymalizacji systemów różnic”, jak mówi Foucault. Optymalizację różnic otrzymuje się za pośrednictwem „modulacji”, (pojęcia ze słownika Deleuze’a i Foucaulta), praw, norm, regulaminów oraz przez modulację sposobów pełnienia władzy nad jednostkami (mechanizmy dyscyplinarne, ochrony, suwerenności), które przystosowują się i sprzyjają „łagodnemu” podziałowi populacji. Nowa logika wojny funkcjonująca jako „policja” (wewnętrzna i zewnętrzna) związana jest bezpośrednio z tym zróżnicowanym zarządzaniem nierównościami, z tą optymalizacją kompetencji. Kompetencja oraz nierówności funkcjonują jako rozdzielone i jedynie „bezpieczeństwo” (wewnętrzne i zewnętrzne) może funkcjonować jako „klej” tej multiplikacji podziałów, hierarchii nierówności. Policja bezpieczeństwa jest dla tego typu rządu czymś niezbędnym. Po drugie, rządzenie zachowaniami oparte jest na różnych mechanizmach. Historia sztuki zarządzania nie polega na następstwie kolejnych etapów, od ery legalnej do ery dyscypliny i potem do ery bezpieczeństwa

55

Bezpieczen´stwo a wydarzenie

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

(i noopolityki). Mechanizmy bezpieczeństwa nie wkraczają na miejsce mechanizmów dyscyplinarnych, które w odpowiednim miejscu zajęłyby miejsce prawno-legalnych mechanizmów suwerenności. W zasadzie mamy serię złożonych urządzeń, które prowadzą do „zmiany na poziomie samych, wciąż udoskonalanych, a w każdym razie komplikujących się technik, jednak tym, co najistotniejsze, jest zmiana każdorazowej dominanty albo sposobu korelacji między mechanizmami prawnymi, dyscyplinarnymi i tymi związanymi z bezpieczeństwem”7. Colectivo Situaciones:

Poza Foucaultem opiera się Pan w dużym stopniu na dziełach Deleuze’a i Guattariego, w szczególności korzysta Pan z „różnicy i powtórzenia”, pojęć większości i mniejszości oraz refleksji nad twórczymi dynamikami, które przeciwstawiają system znaków i system ekspresji mechanicznym układom ciał. Mógłby Pan wyjaśnić, w jaki sposób wpływy te służą zrozumieniu procesów walki w społeczeństwach bezpieczeństwa?

Maurizio Lazzarato:

Wciąż obowiązuje „ekonomicystyczna” koncepcja kapitalizmu, która wywodzi się z marksizmu i z ekonomii politycznej. To samo można by powiedzieć o tym, co się tyczy kategorii „pracy”. Moja krytyka pracy idzie w tym kierunku. Metodologia filozofii różnicy jest mocno zróżnicowana i może być niezwykle przydatna w pracy badawczej. Na przykład, żeby zanalizować „produkcję bezrobotnego”. W swojej pracy na temat Foucaulta Deleuze używa wypracowanych przez Hjelmsleva lingwistycznych kategorii „treści” i „wyrażenia” [hiszp. expresión], w celu zastosowania ich do analizy różnych instytucji, które ustalają i integrują relacje władzy w zachodnich społeczeństwach. Treść i wyrażenie mają, każde z nich z osobna, swoją „formę” i swoją „substancję”, w taki sposób, że nie możemy uchwycić tego, co się nam przydarza, według opozycji pomiędzy strukturą i nadstrukturą, realnym i reprezentacją, znaczącym i znaczeniem, tak jak to robią marksizm, sytuacjonizm i językoznawstwo. Według Deleuze’a, „epoka nie istnieje przed wypowiadającymi ją, tymi, którzy ją wyrażają, ani przed tym, co widoczne, co ją uzupełnia”, to znaczy, że nie istnieje przed dystrybucją tego, co się mówi i co się robi. Jeśli z naszej strony aplikujemy tę nową dystrybucję tego, co dyskursywne, i tego, co niedyskursywne, tego, co widoczne i możliwe do wypowiedzenia do tworzących porządek instytucji zarządzania i kontroli bezrobociem, i jeśli staramy się sklasyfikować ich funkcje w ten sam sposób, w jaki ruch pracowników tymczasowych branży artystycznej wyciągnął je na światło dzienne poprzez swoją akcję i swoją mobilizację, otrzymamy wówczas tę dystrybucję. Forma treści jest ustanowiona przez mechanizmy (ANPE i ASSEDIC odpowiedzialne za przydział bezrobocia8), które zapisują, werbują,

56

Maurizio Lazzarato

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

kontrolują, zwołują, dystrybuują przydziały, decydują o naświetleniach i sankcjach, organizują śledzenie postępów bezrobotnych (wywiad, dossier, szkolenie) itd. Substancja treści ustanowiona jest przez „bezrobotnych”, którymi z kolei zarządza się według dwóch różnych logik: jako „podmiotami prawnymi” i jako „jednostkami żywymi”, jako „mieszkańcami” i jako „tymi, nad którymi sprawuje się władzę”, to znaczy, jako jedną populacją. Mechanizmy materialne używają „technologii ludzkich”, procedur i dyspozycji do wykonywania swoich funkcji klasyfikacji, kontroli, represji i namowy, prośby i poddania. Te „technologie ludzkie” przynależą jednocześnie do mechanizmów dyscyplinarnych, lub bezpieczeństwa, i również są technologiami kierowania dusz i technologiami konstruowania siebie. „Wyrażenie”, tak jak i treść, ma również swoją formę i swoją substancję. „Forma wyrażenia” jest ustanowiona przez zespół układów, wielorakich mechanizmów i heterogenicznych wypowiedzi. Wypowiadający i ich funkcje są z natury różne: prawa, które ustanawia parlament (w tym przypadku prawo do pracy i do ubezpieczenia socjalnego), normy, które dyktuje UNEDIC, regulaminy ANPE i ASSEDIC, kategorie i klasyfikacje naukowe uniwersytetów, opinie i nienaukowe definicje mass-mediów, specyficzne opinie na temat dziedziny ekspertów. „Substancja wyrażenia” jest ustanowiona przez mnożenie się dyskursów, twierdzeń, kategorii, opinii, sądów. W naszym przypadku przedmiotami wypowiedzi są: „bezrobocie”, „zatrudnienie”, „praca”. Powtarzam, że przydatność tej nowej dystrybucji nie polega na fakcie rozpatrywania „wyrażenia” jako ideologii, reprezentacji nadstrukturalnej, która oznacza „treść”. Wyrażenie dysponuje urządzeniami, organizacją i podziałem pracy, jak uniwersytet, dziennik, kanał telewizyjny, firma konsultacyjna itd. Bezrobocie, zatrudnienie, praca, nie są faktami „naturalnymi”, o obiektywnej egzystencji, o egzystencji samej w sobie, uprzedniej wobec instytucji, które, jak się przyjmuje, te rzeczywistości regulują. Bezrobocie, zatrudnienie i praca są rezultatem konstrukcji, która jest efektem skrzyżowania się mechanizmów wypowiadających prawo, normę i opinię, z mechanizmami produkującymi kategorie „naukowe”, oraz z jeszcze innymi, które zarządzają i kontrolują postępowanie i zachowanie jednostek. W skrajnym przypadku praktyk dyskursywnych i praktyk niedyskursywnych, bezrobocie, zatrudnienie i pracę możemy rozumieć jako „efekty globalne”, „efekty masowe” wielości procesów, które opierają się jedne na drugich. W zasadzie „bezrobocie” nie jest kategorią ekonomiczną, lub, mówiąc inaczej, z perspektywy ekonomii powinno być od początku rozumiane jako zespół uregulowanych czynności. Uregulowanych przez kogo i dlaczego? Uregulowanych przez prawo, ale również przez normy, przyzwyczajenia, wiedzę, zasady religijne, mediacyjne i kulturalne, przez wielość mechanizmów itd. Czynności ekonomiczne

57

Bezpieczen´stwo a wydarzenie

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Kapitał nie posiada własnej logiki, autonomicznych i niezależnych praw [leyes], które powinny być ograniczane i kontrolowane poprzez prawo [derechos], opinię i wiedzę.

są czynnościami regulowanymi przez różne techniki i procedury, przez różne wiedze i sposoby wypowiadania, w ten sam sposób, który wcześniej zdefiniowaliśmy w odniesieniu do naszej czteroczęściowej dystrybucji. Innymi słowy, trzeba wystrzegać się myślenia, że istnieje, jak sugerują nam Marks i ekonomiści, „właściwa i prosta rzeczywistość ekonomii kapitalistycznej lub kapitału i akumulacji kapitału”, którą prawa, normy i mechanizmy nieekonomiczne powinny następnie regulować. Kapitał nie posiada własnej logiki, autonomicznych i niezależnych praw [leyes], które powinny być ograniczane i kontrolowane poprzez prawo [derechos], opinię i wiedzę. Kapitalizm nie ma egzystencji historycznej, jeśli nie jest ona wpisana w ramy instytucjonalne i pozytywne normy (prawne i pozaprawne), które stanowią jego warunek możliwości. Proces ekonomiczny i ramy instytucjonalne „odwołują się do siebie, opierają się jedno na drugim, przekształcają się wzajemnie, ukształtowane w bezustannej wzajemności”9. Wydaje mi się, że analizę akumulacji kapitału, globalizacji, robi się jeszcze z „ekonomicystycznego” punktu widzenia. To samo można by powiedzieć o podziałach i konfliktach. Mogliśmy zobaczyć to także na przykładzie zarządzania rynkiem pracy. Podziały, rozdzielenia, rozróżnienia są bardziej fraktalne niż dualistyczne. Przecinają nawet dawne podziały klasowe, i w ten sposób czynią je nieskutecznymi z politycznego punktu widzenia. Mamy zwyczaj myślenia w oparciu o dualizmy. Myślenie w kategoriach wielości [multiplicidad], przede wszystkim w polityce, jest rzadko spotykane. Inteligibilność dualizmu, podziału binarnego, jak na przykład „walka klasowa”, prowadzi do tego, że łatwe odwołanie się do Foucaulta i Deleuze’a-Guattariego staje się wątpliwe, tak samo jak analizowanie tworzenia się globalnych i masowych efektów wychodzące od sytuacji lokalnych, specyficznych, osobliwych. Żeby spróbować odpowiedzieć na to pytanie, trzeba wziąć za punkt wyjścia wielość wyjątkowo różnych procesów i następnie pokazać, które były zjawiskami „związku, oparcia, wzajemnego wysiłku, zwarcia w spójną całość, integracji” tych heterogenicznych elementów. Efekty globalne, efekty masowe (globalizacja, wielkie dualizmy klasowe, Imperium) nie są źródłem lub przyczyną tego, co się dzieje, lecz ich rezultatem. Jeśli nie odrobimy naszej lekcji z filozofii wielości, grozi nam ryzyko zignorowania całej serii pytań i problemów dotyczących „efektów władzy” mechanizmów ekonomicznych i socjalnych (pensji10 i Państwa Dobrobytu), efektów władzy praktyk dyskursywnych, restrykcji i wolności implikowanych w relacjach władzy i wiedzy, mechanizmów podporządkowania, ale również subiektywizacji, dynamiki strategicznej i zdarzenia konfliktu. I, przede wszystkim, relacji pomiędzy tym, co mikro i tym, co makro, relacji pomiędzy wymiarem molekularnym i molarnym, która we współczesnej działalności politycznej nabiera szczególnej wagi i która pozostaje wciąż albo niezauważona, albo niedoceniona, mimo że Maj ‘68 wydarzył się właśnie tutaj.

58

Maurizio Lazzarato

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Colectivo Situaciones:

Cytuje Pan również przypadek innego językoznawcy, do którego odwoływał się Deleuze, Michaiła Bachtina, aby wyjaśnić zakres pojęcia wydarzenia we współczesnej polityce. Mógłby Pan rozwinąć rozróżnienie, fundamentalne w Pańskiej argumentacji, pomiędzy „zwrotem wydarzenia”, do którego zaliczylibyśmy Bachtina i Deleuze’a, a „zwrotem lingwistycznym”?

Maurizio Lazzarato:

Odwołajmy się ponownie do przykładu politycznego. Od połowy lat dziewięćdziesiątych uczestniczymy w ważnym powrocie filozofii analitycznej (zwrot lingwistyczny) i językoznawstwa de Saussure’a tam, gdzie się tego nie spodziewano – po teoretycznych krytykach filozofii różnicy w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych oraz praktycznych krytykach ruchów politycznych tamtej epoki. Żeby spróbować zdać sobie sprawę z natury i z funkcji politycznej języka (jego „potencji działania”) w procesie subiektywizacji, teorie niektórych elementów ruchów feministycznych i antyrasistowskich w Stanach Zjednoczonych, tak jak i teorie post-operaistyczne w Europie, odwołują się do filozofii analitycznej, a przede wszystkim do kategorii performatywu. W Stanach Zjednoczonych kategoria performatywu jest używana przez członków organizacji walczących przeciwko pornografii i „rasistowskim dyskursom nienawiści”. W ten sposób kategorie Austina wychodzą z zakurzonej atmosfery akademii uniwersyteckiej, żeby wejść do sal sądowych. Według obrońców praw kobiet i mniejszości etnicznych, pornografia i zniewagi rasistowskie („dyskursy nienawiści”) są wypowiedziami performatywnymi w tym sensie, że nie są jedynie wyrażeniami pewnego punktu widzenia, pewnej opinii (jako takie byłyby chronione przez pierwszą poprawkę do Konstytucji amerykańskiej11), ani też nie ograniczają się do opisania pewnej sytuacji. Wypowiedzi te działają na swoich słuchaczy, przyczyniając się do społecznego kształtowania tych, do których się zwracają (kondycja kobiety lub mniejszości etnicznej). Nie odzwierciedlają po prostu pewnej społecznej relacji dominacji, tylko uchwalają, ustanawiają lub przywracają tę strukturę władzy poprzez czystą siłę słowa. W ten sposób wypowiedź performatywną można przyrównać do pewnego zachowania, pewnego działania neutralizującego siłę działania osób, do których jest skierowana, i, jako taka, może być zaprowadzona przed sąd. Próba Judith Butler, by sprzeciwić się amerykańskim legalistycznym ruchom obrony kobiet i mniejszości, którym grozi ryzyko oddania rządowi władzy decydowania o tym, co jest legalne, a co nie, zostawienia sędziom władzy ustanawiania tego, co można głosić, a czego nie można, wydaje mi się bardzo słaba. Tak samo, jak i stanowiska, które chce krytykować, uznaje ona, że możliwość działania oraz siła transformacji języka i znaków są poprawnie opisane przez teorię „aktów mowy” rozwijaną na gruncie filozofię analitycznej. Jej program lingwistyczno-polityczny jest następujący: „Performatyw musi być ponownie przemyślany”.

59

Bezpieczen´stwo a wydarzenie

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

W rezultacie „ja mówię” nie może być performatywem, ponieważ skutkiem tej wypowiedzi jest prosta informacja, która nie pociąga za sobą żadnego „obowiązku społecznego”. Jeśli realizuje to, co wypowiada, nie jest jeszcze performatywem. „Ja mówię” jest wypowiedzią, która coś komunikuje, ale która nie działa

Powrót do performatywów we włoskiej teorii postoperaistycznej (Virno, Negri-Hardt, Marazzi) jest jeszcze bardziej zaskakujący, ponieważ wydaje mi się, że jest skonstruowany na bazie nieporozumienia, które wpływa na samą definicję performatywu. Również tutaj wydaje mi się, że problem nauki o politycznej możliwości działania języka w procesie subiektywizacji jest źle przedstawiony. Teoria ta chce zradykalizować teorię performatywów, wprowadzając kategorię „performatywu absolutnego” (Virno). Odwołuje się jednak jedynie do jednej części definicji Austina: wypowiedź nie opisuje pewnego działania, tylko je realizuje (powiedziawszy „uznaję to posiedzenie za otwarte”, „jest Pan skazany”, „obiecuję”, nie opisuję danej sytuacji, tylko realizuję, to, co wypowiadam). Zgodnie z teorią Austina, siła twierdzenia performatywnego wynika z faktu, że implikuje pewne „zobowiązanie społeczne” (w przypadku obietnicy, zobowiązuje do jej wypełnienia tego, kto ją wypowiada, pod karą „utraty twarzy”, lub w przypadku pytania, zobowiązuje do odpowiedzi tego, do którego kieruje się pytanie, pod karą przerwania rozmowy). Ten ostatni i fundamentalny warunek performatywu jest niewytłumaczalnie porzucony w postoperaistycznej teorii języka, tak że wypowiedź „ja mówię”, która nie jest performatywna, zostaje przekształcona w „performatyw absolutny”, ustną formę, która, według Virna, charakteryzowałaby „całkowicie obecne społeczeństwo komunikacyjne”. W rezultacie „ja mówię” nie może być performatywem, ponieważ skutkiem tej wypowiedzi jest prosta informacja, która nie pociąga za sobą żadnego „obowiązku społecznego”. Jeśli realizuje to, co wypowiada, nie jest jeszcze performatywem. „Ja mówię” jest wypowiedzią, która coś komunikuje, ale która nie działa. Nie stwarza dla rozmówcy nowej sytuacji, w której byłby zobligowany do wzięcia pod uwagę faktu, że się skierowało do niego pewną wypowiedź (odpowiedzieć, posłuchać, nie posłuchać, dotrzymać obietnicy itd.). Tak Virno, jak i Butler, chociaż na różne sposoby, zamykają wypowiedź na temat języka, jak gdyby mógł on sam się utrzymywać: wydzielać, poprzez swoje struktury syntaktyczne, fonetyczne lub gramatyczne, znaczenia; rodzić możliwość działania na innych i wyjaśniać siłę transformacji języka i znaków. Tej rekuperacji performatywu u Virna i Butler towarzyszy w pewnym sensie krytyczne odniesienie do teorii Hannah Arendt. Ten powrót do „arystotelesowskiej” definicji bytu politycznego jako bytu językowego wydaje się być spójny, ponieważ filozofia polityczna Hannah Arendt, w ten sam sposób jak językoznawstwo i filozofia języka, operuje pewnego rodzaju oczyszczeniem słowa i działania, a tym samym tego, co polityczne. „Zwrot wydarzenia” rozwija radykalnie odmienny punkt widzenia. W teorii Bachtina (pragmatyka) nie ma miejsca na pojęcie performatywu, bo „każdy akt mowy”, a nie tylko performatywy, „jest aktem społecznym”. Każda wypowiedź, a nie tylko performatyw, jest aktem illokucyjnym, który pociąga do pewnego „obowiązku społecznego”.

60

Maurizio Lazzarato

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Pomimo korespondencji terminów da się zauważyć różnice pomiędzy teorią aktu illokucyjnego Austina i Bachtina. Na początek, istnieje różnica natury pomiędzy językiem i wypowiedzią. Żeby słowa, zdania, reguły gramatyczne stały się pełną wypowiedzią, aktem językowym, potrzebny jest „element suplementarny”, który „pozostaje niedostępny wszelkim kategoryzacjom lub determinacjom lingwistycznym, nieważne jakie by nie były”. Słowo, forma gramatyczna, zdania oddzielone od wypowiedzi (od „aktu mowy”) są „znakami technicznymi” w służbie znaczenia, które jest dane tylko potencjalne. Indywiduacja, zróżnicowanie, aktualizacja tej potencjalności języka operowanego przez wypowiedź (kulminacja), umożliwia nam wejście do innej sfery bytu, do sfery „dialogicznej”. Tym, co pozwala transformować słowa i zdania języka w pełną wypowiedź, w „całość”, są „afektywne siły pre-indywidualne oraz siły społeczne i etyczno-polityczne, które są zewnętrzne w stosunku do języka, ale wewnętrzne w stosunku do wypowiedzi”. Żeby być jak najbardziej zwięzłym, zastosuję Bachtina pojęcie „zwrotu wydarzenia” do rzeczywistej sytuacji: buntu przedmieść Paryża w 2005 roku, rozpętanego przez „dyskurs”. Możemy na tym przykładzie ujrzeć w działaniu relację między językiem a tymi zewnętrznymi wobec języka, lecz wewnętrznymi wobec wypowiedzi siłami. Jakie były efekty „dyskursu nienawiści” wprowadzanego przez ministra Republiki Francuskiej („Mają dosyć tej hołoty [racaille]12? Dobrze, ja ich od niej uwolnię.”) przed kamerami telewizji? Słowo „hołota”, bardzo krzywdzące i pogardliwe, które padło z ust ministra Republiki, nie zneutralizowało możliwości działania mieszkańców biednych dzielnic francuskich przedmieść, lecz przeciwnie, uaktywniło je, i to w proporcjach niewyobrażalnych przed tą wypowiedzią. Zamiast opanowania młodych mieszkańców tych dzielnic, wypowiedź ta uczyniła ich zbuntowanymi, krnąbrnymi, dokładnie przez odrzucenie przydziału, określającego ich jako „hołotę”. Ta krzywdząca wypowiedź przyczyniła się do przekształcenia ich w „podmiot polityczny”. Wypowiedź ministra nie ustanawia w żadnym wypadku performatywu, tylko jest pewnym „strategicznym”, dialogicznym użyciem wypowiedzi. Wolimy przejąć pojęcie dyskursu nienawiści takim, jak definiują je Amerykanie: nie jako pewną siłę, która realizuje to, co wypowiada (performatyw), lecz jako „działanie na możliwe działania”, otwarte na to, co nieprzewidywalne, na niezdeterminowanie odpowiedzi – reakcję innego (innych)”. Wypowiedź „jesteście hołotą” ma na celu interwencję w sytuację społeczno-polityczną, aby ją zmienić, nazywając „przyjaciół” i wskazując „wrogów”, grożąc tym ostatnim oraz uspokajając i konsolidując obóz tych pierwszych. Szuka sprzymierzeńców i, żeby utworzyć nowe związki, przywołuje swojego wroga: imigranta. Chce na nowo skonfigurować przestrzeń

61

Bezpieczen´stwo a wydarzenie

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

polityczną, wzywając innych jako „sędziów i świadków”, „obligując ich” do zajęcia stanowiska, wyrażenia punktu widzenia, oceny, która jest zawsze jednocześnie afektywna i etyczno-polityczna. Przestrzeń, którą otworzyło słowo „hołota”, nie jest przestrzenią performatywu, tylko tego, co niezdeterminowane, nieprzewidywalne, przestrzenią wydarzania się dialogu. Efekty nie są wcześniej zdeterminowane, jak w performatywach, gdzie słuchacz, wypowiadający i ten, do którego wypowiedź jest skierowana, są już wskazani. Tutaj wypowiadający i „publiczność”, do której ów wypowiadający kieruje się za pośrednictwem telewizji (wypowiedź mechaniczna) są otwarte na wydarzanie, ponieważ dialogiczne słowo zakłada aktywność i wolność słuchaczy. Krzywdząca wypowiedź pozwoli doprowadzić do wygranej czy przegranej Sarkozy’ego w wyborach prezydenckich? Czy w tej strategicznej grze dążącej do osłabienia innych kandydatów na ich własnym polu i zdobycia głosów wyborców prawicy i skrajnej prawicy był to strzał w dziesiątkę, czy raczej w stopę? Nawet on sam tego nie wie. W każdym razie, „odpowiedź-reakcja” wystarczyła mu za przypomnienie o dialogicznej naturze każdego aktu języka. Każda wypowiedź implikuje zrozumienie, „zdolność do aktywnej odpowiedzi”, „zajęcie stanowiska”, „punkt widzenia”, „ocenę odpowiedzi”. Niesie to wszystko dalej, niż sam autor sobie życzył. Możemy użyć koncepcji dialogizmu, żeby zdać sobie sprawę z rozwoju przestrzeni publicznej, z powodu tego, co widzieliśmy i co słyszeliśmy podczas tych nocy wybuchów i dni konfrontacji semiotyczno-lingwistycznych. Chodzi o strategiczną akcję, tak jak ją opisuje Bachtin: z jednej strony wypowiedzi odnoszą się do innych wypowiedzi, polemizują z nimi, sprzeciwiają się im lub wierzą, z drugiej strony, uzupełniają je, znajdują w nich swoją podstawę. Wypowiedź jest sama w sobie odpowiedzią na inne wypowiedzi, wchodzi w przestrzeń publiczną, odsuwając się od innych wypowiedzi, potwierdzając niektóre, wzywając do innych. Istnieje więc pewna niemożliwość zamknięcia wypowiedzi w języku, sprawiania, że wyłaniają się znaczenia, możliwość transformacji i subiektywizacji w prostych strukturach semantycznych, fonetycznych lub gramatycznych języka. Istnieje również niemożliwość uczynienia wypowiedzi prostą konwencją, prostą instytucją, prostym potwierdzeniem już ustanowionych relacji społecznych. Wydaje mi się w końcu, że istnieje pewna dostrzegalna różnica pomiędzy teorią gier językowych Wittgensteina i dyskursem jako relacją dialogiczną u Bachtina, pomiędzy „zwrotem lingwistycznym” i „zwrotem wydarzenia”. Tłum. Irmina Majchrzak Przekład zredagował Michał Weres

62

Maurizio Lazzarato

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

1  Tytuł pochodzi od redakcji [przyp. red.]. Wywiad ukazał się w hiszpańskim wydaniu książki Lazzarato Les révolutions du capitalisme – M. Lazzarato, Por una política menor, tłum. P. Rodríguez, Madrid 2006 [przyp. red.]. 2 M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja: wykłady w Collège de France (1977-1978), tłum. M. Herer, Warszawa 2010, s. 96. 3  Tamże, s. 45. 4  M. Foucault, Naissance de la biopolitique: cours au Collège de France (1977-1978), red. M. Sennelart, París 2004. 5  Tegoż, Bezpieczeństwo..., s. 46. 6  RMI – (franc.) le revenu minimum d’insertion, minimalny dochód gwarantowany [przyp. red.]. 7 M. Foucault, Bezpieczeństwo…, s. 31. 8  ANPE – Narodowa Agencja Zatrudnienia. ASSEDIC i UNEDIC (terminy, które będą występować poniżej) są instytucjami zajmującymi się ubezpieczeniami od bezrobocia. Przez rozszerzenie znaczenia, te same ubezpieczenia są nazywane potocznie “Asedic” lub “Unedic”[przyp. tłumacza na hiszpański]. 9 M. Foucault, Naissance..., s. 169. 10 Hiszp. salariado – pensje wszystkich pracowników danego państwa [przyp. – IM]. 11 Hiszp. norteamericana – północnoamerykańska [przyp. – IM]. 12  Racaille jest terminem trudnym do przetłumaczenia za pomocą jednego tylko słowa. Używa się go w sposób pejoratywny, w celu określenia młodych z przedmieść, zwykle potomków imigrantów, którzy, jak się zakłada, wchodzą w skład marginesu, ze swoim żargonem i własnym kodem zachowań. Autor odnosi się do słów ówczesnego ministra spraw wewnętrznych, Nicolasa Sarkozy’ego, w połowie kryzysu na peryferiach miast francuskich [przyp. tłumacza na hiszpański].

Maurizio Lazzarato – filozof i socjolog, współzałożyciel czasopisma "Multitudes", znawca Gabriela Tarde'a, badacz kapitalizmu kognitywnego, pracy niematerialnej, biopolityki oraz współczesnych form życia. Wywodzi się z włoskiego ruchu marksizmu autonomistycznego. Wykłada m.in. w Collège International de Philosophie w Paryżu. Autor m.in. Lavoro immateriale. Forme di vita e produzione di soggettività (1997), La politica dell’evento (2004), Le gouvernement des inégalités: critique de l’insécurité néolibérale (2008).

} 63

Bezpieczen´stwo a wydarzenie

}

}Mlyn biopolityki

Wiktor Marzec, Agata Zysiak /

Topografie wl/ adzy peryferyjnego kapitalizmu na /lódzkim osiedlu robotniczym

Łódź stanowi wyjątkowy przykład miasta przemysłowego, w którym skoncentrowały się różne rodzaje i mechanizmy władzy typowe dla przemysłowego kapitalizmu dziewiętnastego wieku. Dyscyplinarna władza precyzyjnie parcelująca ciała, władza nad biologicznym życiem zapewniająca populacyjną stabilność, paternalistyczne spojrzenie właściciela i monarchiczna suwerenność caratu spotkały się w łódzkiej fabryce Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Grohmana i towarzyszącym jej kompleksie osiedla robotniczego Księży Młyn. Łódzki peryferyjny kapitalizm pozwala nieco inaczej spojrzeć na Foucaultowskie analizy władzy. Przede wszystkim wyłania się tu nowy wzór wzajemnych relacji technik władzy, które nie są już osadzone w stałej matrycy temporalno-zakresowej; władza jest raczej ciągłą transformacją labilnych rozkładów sił i nie jest prostą funkcjonalną odpowiedzią na wymogi kapitalistycznej produkcji. Odpowiada temu paradygmat myślenia o władzy opracowany przez Foucaulta w okresie, gdy nie zajmował się już bezpośrednio problematyką, z którą mamy tu do czynienia, a którą S. J. Collier nazwał analizą topologiczną. Słowa kluczowe: Łódź – Księży Młyn – fabryka – miasto przemysłowe – władza dyscyplinarna – biowładza – biopolityka – carat – Foucault – Collier – topologia – peryferia.

 65

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Przedsiębiorstwo „Zjednoczone Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Grohmana, SA w Łodzi” obejmowało prawie całą strefę tzw. posiadeł wodno-fabrycznych, ciągnąc się od ul. Piotrkowskiej po granicę Widzewa (tj. ul. Konstytucyjną). Łączna powierzchnia tych terenów wynosiła ponad 500 ha, co stanowiło ok. 14% ówczesnego terytorium miasta. Przedsiębiorstwo stanowiło fabryczne miasto-państwo, kontrolujące i troszczące się o całą egzystencję podmiotów wchodzących w jego skład. Gdy przyjrzeć się bliżej imperium Scheiblera i jego organizacji, to oprócz niezwykłej architektury można dostrzec, że musiał być to dość niezwykły projekt społeczny, bliski utopii czy może dystopii. W regularnej siatce ulic, budynków i relacji władzy, w rozumowo nakreślonym perspektywizmie osiedla poddanego władzy wzroku1, karcącemu spojrzeniu niewidocznego suwerena, uwijały się podatne ciała robotników i robotnic. Miał tam miejsce niezwykły splot technik władzy, precyzyjnie rozmieszczający ciała robotników, zapewniający ich biologiczną reprodukcję i populacyjną stabilność; wydzielone marginesy ściśle kontrolowanej wolności; nawarstwianie i przenikanie skupisk władzy i oporu, peryferyjne zgęstnienie procesów modernizacyjnych. Wszystko to z wielokierunkowego rozproszenia zbiegło się w perspektywicznym skrócie w łódzkiej fabryce i towarzyszącym jej kompleksie osiedla robotniczego. Witamy na Księżym Młynie.

Oublier Foucault? Już pobieżne rozważanie fabrycznych miast jako laboratoriów władzy każe sięgnąć po prace Michela Foucaulta. Zaproponowana przez niego analityka władzy dostarcza licznych impulsów teoretycznych i metodologicznych w wielu dziedzinach. Często jednak jest traktowana dosyć wybiórczo i fragmentarycznie, redukowana właściwie do kolejnej przedmiotowej, pozytywnej teorii władzy, która formuje wprawdzie ciekawe tezy, zwraca uwagę na inne postacie i obszary oddziaływania władzy, ale pozostaje co najwyżej pewną uwrażliwiającą alternatywą czy uzupełnieniem dla innych perspektyw. Niedostatecznie uwypuklana jest jednak cała perspektywa

poznawcza, która za nią stoi; metodologia, specyficzna relacyjna ontologia społeczna, zmiana podstawowego przedmiotu analiz władzy2. W operacyjnych badaniach społecznych propozycje Foucaulta są wykorzystywane jako gotowe projekty teoretyczne, stosowane do pobieżnego komentowania badanej rzeczywistości, albo przyjmowane jako znaturalizowane „tak jest”, albo odrzucane jako metodologicznie nieuprawnione. Zmiany tego stanu nie ułatwia „uwspółcześnianie” wymowy jego tekstów poprzez odniesienie ich raczej do teraźniejszych form władzy w roli podejrzliwego narzędzia krytycznego. Jednak by poważnie traktować dorobek autora Woli wiedzy, nie należy rozpatrywać go tylko z perspektywy genealogii odwołującej się do przeszłych konfiguracji sił, mającej na celu ujawnienie dynamiki i podłoża władzy współczesnej. Jeśli teoretyczne propozycje Foucaulta mają być w jakimkolwiek względzie wiążące, nie tylko jako polityczny gest, ale i teoretyczna podstawa myślenia o władzy w ogóle, to należy się uważnie przyjrzeć „działaniu” teorii skonfrontowanej z empiryczną rzeczywistością czasu wzejścia teraźniejszych konstelacji władzy. Sam Foucault nie dostarczył żadnej „kanonicznej” wersji swojej analityki władzy, i mimo starań wielu komentatorów jego ouvre nie dostarcza w tym zakresie spójnych wytycznych. Nie można jego propozycji traktować jako gotowych, instruktywnych wskazówek. Można podjąć grę z różnymi elementami i impulsami w jego analityce władzy, popatrzeć, które z nich „działają”, gdzie kończy się przygodna konfiguracja wielorakich sieci sił, a zaczyna niekontyngentny układ ich stosunków. Do takiej konfrontacji nie najgorzej nadaje się łódzkie osiedle przyfabryczne Księży Młyn. Nierzadko sprawdzianem teorii są sytuacje graniczne dla jej aplikowalności. To tam ujawnić się mogą ciekawe korekty i uzupełnienia, niewidoczne w błogiej oczywistości podstawowej konfiguracji sił i procesów społecznych. Limes odkrywa prawdę centrum. Tam, gdzie procesy, społeczne formacje, historyczne przemiany nakładały się na siebie, były inkubowane sztucznie, dopasowywane do nowych warunków czy konfrontowane z nieprzystającą do nich rzeczywistością, nowoczesność była po prostu peryferyjna. Tam właśnie należy szukać jej prawdy, zarówno w wymiarze ogólnej diagnozy mechanizmów nowoczesności, genealogii stosunków sił,

66

Wiktor Marzec, Agata Zysiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Łódzki peryferyjny kapitalizm pozwala nieco inaczej spojrzeć na Foucaultowskie analizy władzy, rozpatrzyć konkretną, historyczną i lokalną sytuację jako niedającą się w pełni wpasować w „całościujące” interpretacje propozycji Foucaulta

jak i poszczególnych perspektyw teoretycznych, które próbują sobie z nią poradzić. Dlatego Królestwo Polskie – laminat społecznych formacji, amalgamat postępu i zacofania. Dlatego Łódź – poligon carskiego kapitalizmu. Dlatego Księży Młyn – soczewkowy punkt i kamień probierczy wszystkich możliwych form władzy, wielowymiarowy skrzep stosunków sił, sieć relacji, interferencja dominacji i oporu, emancypacji i zniewolenia, splątanie kapilarnych oddziaływań rodzących się nowych form władzy i archaicznego carskiego knuta – ekspozytury monarchicznej suwerenności. Łódzki peryferyjny kapitalizm pozwala nieco inaczej spojrzeć na Foucaultowskie analizy władzy, rozpatrzyć konkretną, historyczną i lokalną sytuację jako niedającą się w pełni wpasować w „całościujące” interpretacje propozycji Foucaulta. Postaramy się więc znaleźć klucz do opisania dynamiki władzy na łódzkim osiedlu fabrycznym, który umożliwi zdanie sprawy z jej specyficznej, niejednoznacznej i złożonej konfiguracji. Podjęliśmy próbę weryfikacji wielowątkowego dorobku Foucaulta dotyczącego form nowoczesnej władzy poprzez konfrontacje z empirycznym materiałem historycznym. Chodzi nam nie tylko o zapytanie, czy teoria ta jest w tym aspekcie eksplanacyjnie i heurystycznie użyteczna, ale i o próbę odpowiedzi na część pytań dotyczących jej samej. Uzupełnienie, zakwestionowanie, uwypuklenie jej wewnętrznej dynamiki i diachronicznego rozwoju.

Państwowa implementacja gwałtowności Królestwo Polskie pozbawione było niemal całkowicie ośrodków przemysłowych3. Proces formowania się kapitalizmu przebiegał w dosyć specyficzny sposób. Był to kapitalizm koncesjonowany i stworzony przez władze państwowe4. Siła i natężenie zmian społecznych były też znacznie większe niż w państwach, gdzie procesy te były bardziej rozciągnięte w czasie, a także gdzie rozwój kapitalistycznej formy produkcji miał lepsze podstawy – choćby w postaci bardziej rozwiniętego osadnictwa miejskiego. W Królestwie Polskim akumulacja pier-

wotna z jednej, a proletaryzacja i wejście na rynek pracy najemnej z drugiej strony, łączyły się z lawinowym wzrostem liczebności miast i migracjami wewnętrznymi. Proletariat miejski rekrutował się w dużej części ze wsi (a nie ze spauperyzowanych rzemieślników i mieszczan, jak miało to miejsce na zachodzie Europy)5. Dla uczestników tych przemian oznaczało to niezwykle głębokie i gwałtowne przeorganizowanie biegu życia w ciągu jednego pokolenia. Wejście w nowe środowisko miejskie, zmiana statusu klasowego i upodmiotowienie w nowych formach władzy były ze sobą nierozerwalnie sprzężone. Władze centralne brały czynny udział w tym procesie, nie tylko stopniowo rozluźniając feudalny rygor, ale i wymuszając migracje do miast oraz proletaryzację, by zapewnić rekrutację siły roboczej i zredukować koszty pracy (od dekretu z grudnia 1807 roku ułatwiającego wywłaszczenie chłopów z ziemi po zniesienie pańszczyzny po powstaniu styczniowym)6. Bezpośrednia polityka administracyjna miała również swój udział w dyscyplinowaniu spauperyzowanego chłopstwa migrującego do miast (kontrola ruchu w miastach przez policję i usuwanie tzw. włóczęgów, bez stałego miejsca pracy i zamieszkania, z drugiej strony ograniczanie ruchu wędrownych najemników)7. Pojawiły się też formy bezpośredniej funkcjonalizacji w systemie produkcji grup ludności uznawanych za nieproduktywne i zagrażające ładowi społecznemu8. W obliczu braku dostatecznej podaży materiałów włókienniczych podjęto szereg działań administracyjnych na poziomie państwowym, ukierunkowanych na powstanie zakładów tej branży, jak choćby zmiana polityki migracyjnej czy stworzenie programu protekcyjnego dającego ramy do tworzenia osad fabrycznych. Dla Łodzi9, która była w tym czasie upadającą mieściną (jeszcze pod koniec osiemnastego wieku liczącą 190 mieszkańców, 44 domy; z zabudowań publicznych były tu tylko areszt policyjny, 8 studni, młyn i dwa szynki10) oznaczało to rewolucję, początek błyskawicznego i intensywnego rozwoju miasta. Rządowy program,

 67

Mlyn biopolityki / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

którym została objęta, zakładał szereg udogodnień dla początkujących inwestorów, mających na celu zachęcenie do osiedlania się i inwestowanie na terenach Królestwa (m.in. pozyskanie obywatelstwa, dostęp do materiałów budowlanych, ulgi podatkowe). Działanie te okazały się na tyle skuteczne, by wywołać następujące po sobie fale imigracji – przez pierwsze dziewięć lat funkcjonowania rządowego programu w Łodzi (od 1821 po 1830 rok) ludność wzrosła z 799 do 4343 osób. Dalszy wzrost populacji następował niezwykle gwałtownie – skala zjawiska była unikatowa w całej Europie, w latach 1850-1900 liczba ludności w Łodzi zwiększyła się o 2006% (sic!), podczas gdy w Londynie o 192%, a w Manchesterze, również centrum przemysłowym, o 557%11. W przeciągu stulecia liczba ludności zwiększyła się w Łodzi sześćsetkrotnie! Oczywiście spektakularność tych statystyk wynika z punktu startowego porównywanych miast, z drugiej strony gwałtowność zmian i intensywność ich odczuwania jest przez to nawet bardziej doniosła. Ówczesna Łódź jest prawdopodobnie jednym z nielicznych miejsc na ziemiach polskich niepozostającym w tyle za światową awangardą. Przemysł był jedyną gałęzią całościowo zacofanego kraju, która podążała za najnowszymi tendencjami. Gwałtowność narodzin kapitalistycznych stosunków produkcji nie miała sobie równych na terenach Królestwa Polskiego. Charakter przemian

Dzień i noc robotników

Oświeceniowy ideał mieszkalnictwa zawiera w sobie dwa wektory, nie do końca sobie przeciwstawne, a jednak odrębne. W różnych okolicznościach relacja między nimi przybiera inny kształt. Przechodzą w siebie jednak łatwo, jakby każdy z nich zawierał już elementy drugiego. Emancypacyjna nadzieja zapewnienia postępu i godności ludzkiej w miejscu zamieszkania spotyka się z pragnieniem stępienia indywidualności, normalizacji, sfunkcjonalizowania człowieka do celów produkcji. Postulaty socjalistów utopijnych ukierunkowane na wyprowadzenie z nędzy rzesz miejskiej biedoty przechodzą płynnie w ideał dyscypliny miasta fabrycznego, podporządkowującego wszystkie czynności imperatywowi zysku. I z powrotem: nowoczesna urbanistyka od idei miasta ogrodu13 do Karty Ateńskiej14 zawiera niemal te same elementy. Benthamowski panoptykon to punkt, w którym zbiegają się te dwie tendencje. I tak projekty Roberta Owena15 czy Fourierowska idea falansteru powstawały równolegle z pierwszymi koncepcjami budowy osiedli przemysłowo-mieszkalnych. Rozwój przemysłu i idące za tym problemy społeczne zbiegły się w czasie z gwałtownym przyrostem wiedzy medycznej, skutkując powstaniem ruchu higienistów i postulatami „przyzwoitych” warunków życia. W kolebce rewolucji przemysłowej – Anglii, już w osiemnastym wieku „światli” przemysłowcy, pouczani przez jeszcze światlejszych higienistów, zbudowali trójPostulaty socjalistów utopijnych ukierunkowane na wyprowadzenie kąt osiedli w Bradford, Haliz nędzy rzesz miejskiej biedoty przechodzą płynnie w ideał fax i Leeds16. Z czasem pojawia się więcej podobnych dyscypliny miasta fabrycznego, podporządkowującego wszystkie inicjatyw17, tracą one zatem czynności imperatywowi zysku swój „postępowy” wymiar, co kulminuje się w prywatnych miasteczkach narastających choćby wokół ośrodków wyznaczał też fakt, że Łódź nie była rozwiniętym ośrodkiem miejskim, w którym dochodziło do zmian strukwydobycia surowców18. Swoje apogeum mieszkalnictwo tury zatrudnienia czy własności – było to miasto powstarobotnicze przeżywa na przestrzeni dziewiętnastego jące niemal od początku12. Wszystkie te czynniki wieku19. Za moment przełomowy w uznaniu tego typu stworzyły niezwykłą formę miasta fabrycznego sfunkbudownictwa można uznać rok 1853, kiedy to zostają cjonalizowanego do wymogów produkcji, w chaosie ustanowione coroczne konkursy architektoniczne na grynderskiego kapitalizmu regulującego coraz to więcej projekty robotniczych domów, w 1854 roku zostaje obszarów życia. nawet zwołany pierwszy poświęcony tej kwestii kongres.

68

Wiktor Marzec, Agata Zysiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Exposition Universelle de Paris z 1867 roku poświęciła robotnikom cały dział, wzniesiono nawet przykładowy ,,wzorcowy dom”20. Higienistyczne postulaty właściwych warunków sanitarnych, dostępu do bieżącej wody i kanalizacji mieszają się z postulatami wydajności, produktywności, a także nadzoru21. Powstają liczne czasopisma lekarskie, gdzie publikowane są raporty na temat warunków sanitarnych czy ostrzeżenia o grożących epidemiach. Oprócz niebezpieczeństwa strajków i niepokojów, zaczyna być brane pod uwagę niebezpieczeństwo higieniczne. Nowoczesny „sen o czystości”22 ziszczał się zresztą raczej wyspowo: osiedla robotnicze pozostały wyjątkiem, getta robotnicze bez ścieków, elektryczności czy gazu – regułą23. I na terenie Królestwa Polskiego problemy mieszkaniowe stawały się coraz bardziej palącą kwestią. Rząd poddał regulacji także kwestię zakwaterowania robotników. Instrukcja ministra Druckiego-Lubeckiego z 1824 roku zalecała, „aby dla utrzymania i wygody robotników przy każdym Oddziale produkcji potrzebne pomieszczenia obmyślane i do tego zawsze wcześnie Plany i Kosztorysy składane były”24. W Łodzi również wyznaczono nowe tereny budowlane na południe od starego centrum, gdzie wytyczono nowe granice miasta – dzielnice, układ ulic i funkcji został zaplanowany według trendów epoki. Urbanistyka miała zapewnić rozwój miasta, plany rozpatrywano pod kątem odpowiedniej cyrkulacji: powietrza, towarów, ludzi25. Nowe idee pojawiały się bez nadmiernego opóźnienia – najpierw dzięki inżynierom rządowym, później za pośrednictwem przybyłych z zagranicy imigrantów. Największe kompleksy domów robotniczych powstały przy fabrykach Scheiblera, Poznańskiego, Heinzla, potem także przy Widzewskiej manufakturze, a mniejsze przy zakładach L. Grohmana, Allart, Rousseau i S-ka, L. Meyer, L. Leonhardt26. Prekursorem i twórcą największego, najnowocześniejszego i najbardziej kompleksowego osiedla był Karol Scheibler. Przywiózł do Łodzi swoje doświadczenia z pracy w Anglii, Francji, Holandii, Austrii oraz Prusach. Był jednym z nielicznych wykształconych, otwartych na nowinki technologiczne i świadomych zmian na zachodzie Europy łódzkim inwestorem. Jako że swój zakład zaczął stawiać w Łodzi stosunkowo późno, mając jednocześnie

obszerne plany zagospodarowania przestrzeni, nie otrzymał działki w centrum. Dlatego też wydzierżawił tereny przy Wodnym Rynku, a potem także Księży Młyn i okolice27. Już w 1865 roku Scheibler wzniósł przy Wodnym Rynku pierwsze murowane domy dla robotników o dwudziestu izbach (mieszkania były jednoizbowe, po 22 lub 37 m² 28), w 1868 roku – kolejne trzy – de facto było to pierwsze łódzkie miniosiedle robotnicze obejmujące łącznie 156 mieszkań29. Wraz z rozwojem zakładu rozbudowy wymagała także część mieszkaniowa. Od 1870 roku30 powstawała najsłynniejsza cześć osiedla robotniczego – Księży Młyn. To szeregi jednopiętrowych domów wielorodzinnych, sprzęgniętych kompozycyjnie z fabryką31. Jest to w pełni przemyślany koncepcyjnie układ urbanistyczny, jedna z najlepszych tego typu realizacji w Europie32. Osiedle zapewnia skromne, ale higieniczne warunki do życia – a przede wszystkim autonomię i samowystarczalność wobec miasta, będące też czynnikiem izolacji i przecięcia więzów z resztą miejskiego proletariatu. W sumie do 1912 roku wybudowano 80 budynków z 1210 mieszkaniami, w których zamieszkała 1/3 załogi33. Zbudowane naprzeciwko fabryki i pałacu fabrykanta domy robotnicze34 przypominają założenia przestrzenne poprzedniej epoki – układ jest analogiczny do umiejscawiania dworu i czworaków. Osiedle fabryczne to domena również archaicznej władzy paternalistycznej – właściciel zarządzał swoimi dobrami i dobroczynnie rozwijał je również w kierunku dobrostanu poddanych35. Paradygmatem przestrzennym osiedla robotniczego stał się obóz wojskowy, z hierarchicznym nadzorem i szkatułkową zasadą organizacji36 – układ domów-namiotów wieńczyła przestrzenna konkretyzacja zasady władzy – pałac fabrykanta (pierwszy kompleks domów przy Wodnym Rynku) lub emblemat tego, po co kompleks powołano do życia – fabryka (Księży Młyn). Architektura nie utraciła w pełni dawnej funkcji reprezentacji władzy (zamek, kościół), ale zaczęła pełnić przede wszystkim funkcje regulacyjne, spełniać zadania ekonomiczno-polityczne37. Osiedle Księży Młyn realizowało tę rolę doskonale, w pełni dokonując też ideologicznej mimikry. W podmiotowym przeżywaniu własnej pozycji strukturalnej przez robotników38, jak i w dyskursach zewnętrznych osiedle jawiło się jako oaza postępu, a nie narzędzie władzy. Rzeczywiście, trudno pominąć faktyczny awans

 69

Mlyn biopolityki / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Pierwsza polskojęzyczna gazeta „Dziennik Łódzki”, sponsorowana zresztą przez Scheiblera, wykorzystała poprawę życia do wyciszenia ewentualnych innych roszczeń pracowniczych: „[...] jeśli widujemy tysiące robotników zdążających do fabryk i opuszczających takowe codziennie z jasnym obliczem, nie możemy użalać się nad ich nieszczęsnym losem”42. Poza szczytnymi względami społecznymi (jak higiena), podstawą Zaznaczyć jeszcze wypada, że ludzie mający mieszbyły względy gospodarcze. Atrakcyjne lokum wiązało kanie w domach familijnych czują się za takowe robotnika z fabryką, przez co stabilizowano skład zobowiązani do pewnego stopnia swoim pracodawzałogi43. Dyscyplina w zamykanym na noc osiedlu44 com. Robią więcej dla nich i chętniej, a będąc realizowała się poprzez zróżnicowaną przestrzeń mieszdobrych, pogodnych myśli oraz jako zdrowi i silni kalną i sfunkcjonalizowane jej elementy; czynności – mogą też wykonywać wszystko lepiej niż inni, któ39 i ludzie byli repartycjonowani w przestrzeni mieszkania rzy źle mieszkają . osiedla robotniczego. Rytm życia osiedla wyznaczał widoczny z każdego punktu zegar na fabrycznej wieży, Takie zresztą były od początku zamierzenia inwestora; przypominający robotnikom w każdej minucie nietak pisał Scheibler w podaniu o przyznanie gruntu na ustannego rytmu reprodukcji samego siebie o organikolejne domy: „najpotrzebniejsi robotnicy jako przy zującej całość zasadzie wydajności. Podzielone mieszzakładach siłą pary 300 koni obsługiwanych muszą być kania, fundament stadła rodziny przemysłowej, lokowani zaraz pod ręką, a to dla bezpieczeństwa samego zaprowadzają moralność, stabilizują ruchy ludzkie (migracje, wędrówki, Przestrzenie wolności, czas, gdy rozsuwał się nieco gorset nieustannej wolne związki)45. Umożpowtarzalności codziennej reprodukcji własnego biologicznego liwiają prokreację, reproistnienia, również zostały zagospodarowane w produktywnym dukcję siły roboczej. Szkoła46 zamykająca kommieście-państwie Scheiblera pleks z drugiej strony, emblemat efektywnej 40 socjalizacji, ustanawia już codzienny rytm, dyscyplinę zakładu jak również dla miasta” . Domy robotnicze ciał, parcelację dnia, umożliwia płynne przejście na stanowiły bazę dla całego kompleksu – szkoły, szpitala, drugą stronę – w najbardziej namacalnej przestrzeni – do sklepów i miejsc rozrywki. Nastąpiło skupienie wszyst47 fabryki . kich poczynań ludzkich wokół firmy, pełna kontrola Przestrzenie wolności, czas, gdy rozsuwał się nieco nad życiem w aspekcie indywidualnego zdyscyplinowagorset nieustannej powtarzalności codziennej reproduknia i biologicznej reprodukcji. Ponownie „Goniec cji własnego biologicznego istnienia48, również zostały Łódzki”: zagospodarowane w produktywnym mieście-państwie Scheiblera. Nie zapomniano o rozrywce – lata osiemJest to dzielnica, która sama w sobie tworzy miadziesiąte to rozwój aktywności zakładu Scheiblera na steczko. Jest też dzielnicą najzdrowszą, posiada wiele polu kulturalnym – w 1885 roku otwarta zostaje robotzadrzewienia w sobie, lasy miejskie w pobliżu, pola nicza biblioteka49, klub fabryczny z salą widowiskową i sioła. Domy dla robotników na Księży Młynie, jak dla wyższej kadry50, inauguruje działalność orkiestra również gmachy fabryczne urządzone są wzorowo, fabryczna. Od 1898 roku działał pierwszy na ziemiach zarówno pod względem higienicznym, jak i prak41 polskich teatr ludowy; bilety sprzedawano w sklepie tycznym . cywilizacyjny i poprawę jakości życia, jakie przynosiło. Jeszcze w latach międzywojnia Księży Młyn uważany był za kwintesencję awansu społecznego i wzór nowoczesnej dzielnicy przemysłowej. W ówczesnym języku uwadze nie umykał zresztą imperatyw produktywności. Donosił więc „Goniec Łódzki”:

70

Wiktor Marzec, Agata Zysiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

spożywczym za 10-30 kopiejek51. W klubie miały miejsce potańcówki, odczyty popularne, pogadanki czy pokazy wędrownych sztuk, działał amatorski zespół teatralny52. Dostępne dla robotników rozrywki, każda „wolna” aktywność po pracy jest już subwersją hierarchii, wyrwaniem z rytmu pracy i odpoczynku, wynosi ponad pracę fizyczną, co zarezerwowane było do niedawna dla kogo innego. Ta reglamentowana przestrzeń wolności pozostawała cały czas pod bacznym spojrzeniem dyrekcji fabrycznej z jednej i carskiej administracji z drugiej strony. Mobilizacja narodowa czy klasowa nie mogła mieć miejsca, instytucje kultury znakomicie pacyfikowały pracowników, zajmując wolny czas i dając namiastkę lepszego życia. Domy Scheiblera to nie tylko zwiastun nowego porządku budowania, ale także próba neutralizowania ruchów robotniczych przez burżuazję53.

Nadzorować i produkować Fabryka i towarzyszące jej osiedle robotnicze przywodzą na myśl rodzaj władzy dyscyplinarnej, a ogólniej problematykę podejmowaną przez Foucaulta w połowie lat siedemdziesiątych, przede wszystkim w Nadzorować i karać54. Te formy organizacyjnej i przestrzennej dyscypliny są zresztą bezpośrednio przez niego wymieniane jako instytucje realizujące, wraz ze szpitalem, koszarami czy internatem, zgeneralizowaną karceralność, parcelarność i panoptyzm w najszerszej postaci. „Uniwersalizacja” układu panoptycznego i uogólniona dyscyplina skutkowały odwróceniem swojego pierwotnego zastosowania. Techniki te, początkowo powołane, by separować zbuntowane czy niebezpieczne jednostki w miejscach odosobnienia (jak więzienia czy zakłady dla obłąkanych), z czasem stały się generalną zasadą organizacji społeczeństwa, służąc przede wszystkim efektywnej kontroli jednostek i zwiększaniu produktywności55. Przede wszystkim nowym obiektem oddziaływania władzy stało się ciało. Oczywiście w „blasku kaźni” kat nie nękał niczego innego, ale nie było ono wówczas poddawane stałemu treningowi i dyscyplinie, które upowszechniły się dopiero u progu nowoczesności. Ciało stało się więc miejscem obleganym przez władzę, ale

i miejscem inwestycji, której w ciele władza dokonuje. Stało się punktem skupienia relacji sił pozbawionych określonego centrum, który nie tyle podlega władzy, co ją realizuje. To polityczne blokowanie ciała wiąże się na zasadzie skomplikowanych i wzajemnych zależności z jego wykorzystaniem ekonomicznym: zasadniczo ciało jest blokowane relacjami władzy i dominacji jako siła produkcyjna, ale sprowadzanie go do siły roboczej jest możliwe nie wcześniej, nim zostanie włączone w system ujarzmienia (gdzie potrzeba jest również politycznym instrumentem – starannie przygotowanym, skalkulowanym i wykorzystywanym); jego siła staje się pożyteczna dopiero wówczas, kiedy będzie ciałem produktywnym i ujarzmionym zarazem56.

Ciało robotnika staje się locus władzy, ale zarazem jest pozytywnie wytwarzane, trenowane i przystosowywane do nowej roli – staje się koniecznym ogniwem w łańcuchu kapitalistycznej produkcji. Co ważne, władzę dyscyplinarną cechują w Nadzorować i karać wyraźne znaczniki czasoprzestrzenne. Określone techniki władzy i układy sił są przypisane do ogólniejszych konfiguracji społecznych – to „doba klasycyzmu” ze swoimi dyskursami normalizacyjnymi i wschodzący kapitalizm z jego wymogiem rosnącej produktywności i kontroli wyznaczają czas pojawienia się władzy dyscyplinarnej, która realizuje zarówno moralne postulaty, jak i ekonomiczne wymogi. Zastępuje ona władzę suwerenną w miejscach swojego realnego działania57. „Można powiedzieć, że jeśli wyzysk ekonomiczny oddziela pracę od produktu pracy, przymus dyscyplinarny czyni ciało miejscem koniecznego związku pomiędzy jego wzmożoną sprawnością a wzrastającą dominacją”58. Co jednak stoi za tą dziejową zmianą? Czy formy władzy są epifenomenem stosunków ekonomicznych? Takie rozwiązanie kierowałoby nas raczej w stronę relatywnie nieskomplikowanych analiz marksistowskich, od których Foucault wyraźnie się dystansuje. Formy władzy nie są też jednak wynikiem świadomych, zaplanowanych działań państwa czy innych instytucji – od takiego odgórnego myślenia chce nas francuski autor odwieść przede wszystkim59. Badając, jak operuje władza, gdzie się skupia, w jaki sposób materializuje się jej

 71

Mlyn biopolityki / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Jak zatem owe „małe podstępy” wprowadzają w szaleńczym tempie „mikrofizykę władzy” w jej „najdalszych odgałęzieniach” na nowym obszarze oddziaływania? W dziejach łódzkiego przemysłu można próbować precyzyjnie uchwycić ów moment stawania się władzy dyscyplinarnej oddziaływanie, jak koncentruje się wielowymiarowa dynamika sił, nie powinniśmy porzucać pytania dlaczego tak się dzieje i co jest czynnikiem sprawczym zmiany (której istnienie wyraźnie widać, choć sama w sobie nie jest ona precyzyjnie uchwycona – Nadzorować i karać pozostawia nas raczej z dwoma szkicami: suwerennego „przed” i dyscyplinarnego „po”). Jeśli konsekwentnie rozpatrujemy „rodzaj mikrofizyki władzy, którą wprawiają w ruch organy i instytucje państwowe, ale jej pole ważności rozpościera się niejako pomiędzy tymi wielkimi maszyneriami a samymi ciałami z ich materialnością i siłą”60, to w końcu po części grzęźniemy w martwym punkcie i nie możemy dostatecznie uchwycić samej zmiany. Nie ma tu teologicznego prowidencjonalizmu ani jego heglowsko-marksowskiej wersji, nie ma też jednak indywidualnej sprawczości. Gdy przesycony intencjonalnością źródłowy podmiot antropologiczny, który mógłby stanowić siłę sprawczą społeczeństwa, rozmył się jak „oblicza z piasku na brzegu morza”61, pozostaje nam pisać o dziwnej materializacji bezosobowych taktyk, kierowanych czymś pośrednim między immanentną dynamiką samej władzy (wytwarzającą podmioty na sobie realizujące wszystkie jej poczynania) a utylistyczną celowością62 ocierającą się o funkcjonalizm. Małe podstępy obdarzone wielką mocą dyfuzji, niewinne z pozoru, ale głęboko podejrzane subtelne zarządzenia, układy wynikające z utajonych motywów i podległe drobnym naciskom bez rozgłosu [...]. [W] mizernych figurach przyjdzie się dopatrywać nie tyle sensu, ile przezorności, umieszczać je trzeba będzie zatem nie tylko w ramach solidarności funkcjonowania, ale także w spójności pewnej taktyki. To chytrość, choć nie tyle owego Rozumu, który działa nawet we śnie i nadaje sens rzeczom nieznaczącym, ile nieuchronna „zła wola”, wszędzie wytykająca swoje trzy grosze63.

Idąc dalej szlakiem wytyczonym przez Foucaulta, poszukamy odpowiedzi na pytanie, z którym i on usi-

łował się zmierzyć. W wygłoszonym niedługo po wydaniu Nadzorować i karać cyklu wykładów w Collège de France64 bardziej bezpośrednio wyłożył on katalog reguł metodologicznych, które powinny przyświecać analizom władzy. Adekwatne uchwycenie jej mechanizmów zapewnia przede wszystkim jej „oddolna” analiza, a także radykalny nominalizm65 – to konkretne materialne praktyki stanowią o jej obliczu. Badacz powinien dążyć do tego, „by uchwycić władzę u jej granic, w jej najdalszych odgałęzieniach, tam, gdzie staje się włoskowata”66. W ten oto sposób, zaczynając od materialności władzy w najbardziej podstawowych instytucjach, ma możliwość odniesienia tych praktyk do bardziej ogólnych układów sił, jak choćby do aparatów państwowych. A zatem należy prowadzić wznoszącą analizę władzy, to znaczy wyjść od najdrobniejszych mechanizmów, które mają swoją własną historię, własny bieg, własną technikę i taktykę, a potem zobaczyć, w jaki sposób te mechanizmy władzy, posiadające własną trwałość i niejako własną technologię, były albo są nadal podbijane, kolonizowane, wykorzystywane, załamywane, przekształcane, przemieszczane, rozciągane itd. przez coraz to ogólniejsze mechanizmy i formy dominacji globalnej67.

Nie może to jednak oznaczać zwrócenia się ku jakimkolwiek świadomym działaniom określonych instancji władzy. W chęciach, planach, dyskursach możemy co najwyżej znaleźć ślady działania bezosobowych operatorów sił, nie zaś drogowskazy dla ewentualnej zmiany ich wektorów. A zatem „nie analizować władzy na poziomie intencji lub decyzji, by nie usiłować na nią patrzeć od strony wewnętrznej, by nie zadawać pytania [...] kto ma władzę? I co taki ktoś ma w głowie? Do czego zmierza?”68. Byłoby to bezcelowe, jako że wiedza zawsze zawiera się już w planie immanencji, określona warunkami możliwości stanowionymi przez zrost władzy-wiedzy. Gdy władza nie ma ośrodka, choć dominacja rozkłada się nierównomiernie, nie ma też zewnętrza, nie sposób jej stanowić, każdy jest na równi ogniwem w jej łańcuchu, nie ma nieupodmiotowionego

72

Wiktor Marzec, Agata Zysiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

podmiotu. Jak zatem owe „małe podstępy” wprowadzają w szaleńczym tempie „mikrofizykę władzy” w jej „najdalszych odgałęzieniach” na nowym obszarze oddziaływania? W dziejach łódzkiego przemysłu można próbować precyzyjnie uchwycić ów moment stawania się władzy dyscyplinarnej.

Spirale władzy – dyscyplina i carat

[W] nocy dzisiejszej o godz. 11 kilkutysięczny [sic! – przyp. WM, AZ] tłum wyrobników i czeladzi fabrycznej uzbrojony w kamienie i pałki napadł na zakład fabryczny p. Karola Scheibler i tam wyłamawszy drzwi i okna kompletnie poniszczył maszyny i inne utensylia74.

Charakter podobnych buntów nie powinien być jednak redukowany do wyrażania żądań ekonomicznych i obaw przed utratą pracy. Możliwe, że niemniej istotnym czynnikiem, nawet jeśli nie wyrażonym wprost w przedstawianych postulatach, była obawa o utratę społecznej pozycji w wymiarach innych niż materialny. Wraz z wprowadzeniem fabrycznych maszyn ciało robotnika traci na znaczeniu – siła robocza w zmechanizowanym procesie produkcji jest łatwo zastępowalna – czynności są łatwe do przyuczenia, a u wrót fabryki czeka zawsze „rezerwowa armia pracy”. Owa wymienność podatnego ciała jest tym większa, im kwalifikacje profesjonalne wymagane do danej pracy są niższe, a zarazem rośnie grupa ciał przystosowanych już do ogólnej fabrycznej formy produkcji. Robotnicy tracą niezależność i podstawę oporu dopiero gdy umiejętności przejmuje maszyna, a ciało robotnika zaczyna być dowolnie zastępowalne75.

Proces proletaryzacji przebiegał w Łodzi inaczej niż gdzie indziej. Choć początkowo (do lat sześćdziesiątych dziewiętnastego wieku) większość robotników rekrutowała się z ludności miejskiej69 – czy to spauperyzowanych rzemieślników, czy imigrantów z innych miast, to z czasem wzrastał udział ludności wiejskiej70. Bardzo trudno jest uchwycić na materiale empirycznym sam proces wprowadzania władzy dyscyplinarnej, wyjść poza ogólniki opisujące stan przed i po. Można jednak domniemywać, że te dwie składowe procesu proletaryzacji pociągały za sobą nieco odmienne mechanizmy wprowadzania władzy dyscyplinarnej wobec każdej z tych grup ludności i różny przebieg funkcjonalizacji ciała robotnika w procesie produkcji. W pierwszej fazie wielkoprzemysłowej industrializacji, gdy wraz z rozwojem kapitalizmu drobni tkacze zasilają Reżim produkcji rozwijając się, musiał poddać każde kolejne szeregi klasy robotniczej, nie ma kłopotu z bezpośrednią dyscyciało wzrastającej w swym natężeniu dyscyplinie. Przynosiła pliną ciała i etosem pracy. Sproona automatyzm i powtarzalność ruchów, redukcję ciała do letaryzowani rzemieślnicy nawykli są do długotrwałej pracy przy części maszyny; w przemyśle włókienniczym fordyzm nastał warsztacie. Nie godzą się jednak avant la lettre na rosnące zagrożenie dla ich kwalifikacji w postaci coraz to Poprzez podobne walki – często ukierunkowane nowych maszyn. W obliczu drastycznie spadającej ilości nie tyle przeciw klasie panującej, ile samej technice drobnych warsztatów (w 1860 roku – 867, a w 1882 władzy i procesom upodmiotowienia – możemy roku – 43071; największe fale proletaryzacji drobnych pośrednio rozpoznać władzę. Zadomawiała się ona tkaczy nastąpiły w latach 1844-1847 oraz 1861-186572) przecież nie bez problemu i nie od razu76. Długo walczą o zachowanie swojego bytu. Ślą do rozmaitych 73 trwały swoiste targi z grupami robotników artykułuwładz petycje apelujące o zaprzestanie wprowadzania jącymi sprzeciw wobec władzy majstra77, który stopmechanicznych warsztatów tkackich, a w desperacji niowo stawał się nadzorcą, a nie reprezentantem wychodzą na ulicę. Największe rozruchy o tym charakpracowników. Władza to nie anonimowa zwycięska terze miały miejsce w 1861 roku. Tak przedstawiał to siła, ale szereg strategii i taktyk, z których każda budzi w raporcie do gubernatora cywilnego prezydent Łodzi:

 73

Mlyn biopolityki / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

przeciwuderzenie78. Umacnia się jednak i z czasem robotnikom zostanie tylko margines oporu, który Michel de Certeau, zresztą w pośredniej polemice z Foucaultem, nazwał la perruque79; poboczne taktyki „kłusownictwa”, subwersywnego wykorzystania ciała i narzędzia w czasie pracy. Nadaje to nowy kontekst choćby buntom luddystycznym i wszystkim rozpaczliwym próbom zachowania statusu przez wykwalifikowanych robotników, których względna niezależność i profesjonalizm stają się jedyną płaszczyzną oporu. Funkcjonalizacja ciał w procesie produkcji nie była możliwa do zatrzymania przez nawet najbardziej rozpaczliwe walki o uznanie za względnie autonomicznego pracownika. Reżim produkcji rozwijając się, musiał poddać każde kolejne ciało wzrastającej w swym natężeniu dyscyplinie. Przynosiła ona automatyzm i powtarzalność ruchów, redukcję ciała do części maszyny; w przemyśle włókienniczym fordyzm nastał avant la lettre, nie tyle w aspekcie produkcji taśmowej co właśnie nieustannej replikacji prostych czynności, np. przy mechanicznym krośnie80. [N]ieprzerwany, nieustanny przymus, dotyczący raczej przebiegu czynności niż jej wyników, stosuje się go zaś zgodnie z kodyfikacją, ściśle parcelującą czas, przestrzeń i gesty. Metody te, pozwalające na drobiazgową kontrolę czynności ciała, zapewniające ciągłe ujarzmienie jego sił i narzucające mu relacje „podatność-przydatność”, można by nazwać dyscyplinami81.

Dyscypliny te, mające w przypadku dawnych drobnych rzemieślników raczej aspekt poskromienia, odebrania sprawczości, autonomii i marginesów wolności w dysponowaniu własnym ciałem, dla dopiero co uwolnionych od pańszczyzny chłopów oznaczały przede wszystkim mechaniczne wdrożenie w proces produkcji, dostosowanie ciał do pracy fabrycznej. Po kryzysie w latach 1861-64 w Łodzi pracowało 1091 robotników, niemal wszyscy skupieni w dużych przedsiębiorstwach (ponad stuosobowych). Od majstrów-rzemieślników odchodzili terminujący – szybszy zarobek oferowały fabryki82. W latach sześćdziesiątych dziewiętnastego wieku wykwalifikowanych i zawodowo

czynnych robotników było 3735, niewykwalifikowanych wyrobników 1722, co wraz z rodzinami stanowiło 17 820 osób. Wobec liczby wszystkich mieszkańców wynoszącej 33,5 tysiąca, 53% stanowiła ludność robocza zatrudniona w przedsiębiorstwach tekstylnych83. Było to jednak wciąż za mało. Łódź zaczęła przyciągać masy ludności wiejskiej wypchniętej ze wsi po zniesieniu pańszczyzny. Już pod koniec lat siedemdziesiątych spośród mieszkańców miasta tylko 10-15% urodziło się w Łodzi, a ponad 65% na wsi84. Z okolicznych regionów masowo przybywała biedna ludność nieprzywykła do miejskiego życia czy reżimu produkcji85. Takie było też główne źródło rekrutacji pracowników fabryki Scheiblera86. Ujarzmienie nowej siły roboczej było tym łatwiejsze, że bardzo wcześnie nastąpiła feminizacja załóg. Od lat siedemdziesiątych systematycznie rosło zatrudnienie niepełnoletnich i kobiet – w sumie kobiety i dzieci stanowiły 55-60% pracowników zakładów87. Nie tylko byli to pracownicy znacznie gorzej opłacani, ale łatwiej było ich poddać fabrycznej dyscyplinie. Kobiety miały niższą pozycję społeczną, kulturowo były bardziej nawykłe do podległości, a na rynek pracy wchodziły pozbawione wcześniejszych doświadczeń i niespełnionych rzemieślniczych ambicji – tym łatwiejsze było w ich przypadku rozprzestrzenianie się nowych technik władzy. Niespotykany wzrost skali produkcji i coraz doskonalsze zarządzanie siłą roboczą stworzyły nowy typ nadzoru i kontroli. Tylko między rokiem 1867 a 1869 liczba wrzecion przypadająca na robotnika zwiększyła się o 33.9%88. Liczba pracowników zaś wzrosła w okresie przypadającym na lata 1856-1870 ponad sześciokrotnie89. Firma Scheiblera rozwijała się błyskawicznie – na początku lat siedemdziesiątych powstała przędzalnia bawełny, tkalnia, niciarnia, a nawet gazownia (pierwsza prywatna gazownia w Królestwie Polskim) zapewniająca oświetlenie całemu kompleksowi. Po wykupieniu spalonej fabryki Kruschego, królestwo Scheiblera zajmowało 500 ha, czyli 1/7 terytorium całego miasta90. W wielkich fabrykach powstał nowy typ nadzoru. W miarę postępującej koncentracji sił produkcyjnych należało osiągać maksimum zysku i likwidować zjawiska niekorzystne, chronić materiały i narzędzia91 oraz opanować siłę roboczą.

74

Wiktor Marzec, Agata Zysiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

[T]ym razem chodzi o kontrolę natężoną i stałą; trwa ona przez cały czas pracy; nie dotyczy – albo nie tylko dotyczy – produkcji [...], lecz bierze pod uwagę działalność ludzi, ich umiejętności podejście, szybkość staranność, zachowanie92.

sprawy tedy robotników, lecz przeciwnie – interesy kapitalistów znajdowały w inspektorach najlepszych obrońców”99. Sploty władzy carskiej i fabrykanckiej przybierały różne formy, szczególnie nawarstwienie to uwidaczniało się w walce z ruchem robotniczym, dotyczyło jednak niemal wszystkich obszarów życia, również w jego biologicznym czy biopolitycznym wymiarze100.

System dyscypliny i nadzoru, zmaterializowanych w rozwiązaniach architektonicznych czy każące spojrzenie majstra i nadzorcy uzupełniane były narzędziami finansowymi – przy niskich płacach ledwo starczających Higiena normy na bieżące podtrzymanie życia, praca na akord, a przede wszystkim system kar sprawiały, że robotnik nie mógł Z czasem Foucault przeformułował temporalną matrycę, w sensie egzystencjalnym pozwolić sobie na niesuborna tle której widział przemiany form władzy. Związane dynację. Dochodziło do tego, że niemal nikt w fabryce było to z podjęciem nowego kierunku badań – analiz nie otrzymywał stawki nominalnej, nieustannie potrąbiowładzy i kontroli nad biologiczną substancją popucano z niej jakieś kwoty93. W warunkach reżimu carlacji, która uzupełnia władzę dyscyplinarną w dziele skiego do zapobiegania działalności skierowanej beznormalizacji społeczeństwa. „Ta nowa, niedyscyplinarna pośrednio przeciw właścicielom fabryk dochodził nadzór wymierzony w dziaWładza dyscyplinarna, materializująca się w wielorakich łalność antypaństwową. Oczywiście rodzący się ruch robotniczy podpadał technikach kierunkujących działania robotniczych ciał, pod oba te wymiary. Od początku też splatała się więc z jak najbardziej określoną i egzekwowaną fabrykanci ściśle współpracowali w takich kwestiach z carskim reżimem. przez określone instytucje władzą suwerenno-nadzorczą Władza dyscyplinarna, materializująca się w wielorakich technikach kierunkujących działania robotniczych ciał, splatała się więc technika władzy odnosi się – w odróżnieniu od dyscyz jak najbardziej określoną i egzekwowaną przez okrepliny, która zwraca się do ciała – do ludzkiego życia ślone instytucje władzą suwerenno-nadzorczą94. Gdy [...], zwraca się nie do człowieka-ciała, lecz do człowieka tylko sytuacja stawała się bardziej napięta, właściciele żyjącego, do człowieka jako istoty żywej [...]”101. Obiekfabryk wzywali oczywiście carskie wojsko, które tem oddziaływania władzy staje się nie tylko indywiw najbardziej namacalny sposób przypominało o opedualne ciało, ale substancja żywa, której przemiany rowaniu jak najbardziej „tradycyjnych” form władzy uchwytne są tylko w skali wielkich liczb opisywanych i dominacji95. Ingerencja władzy policyjnej nie ograprzez rozwijającą się równolegle statystykę. „[O]dnosi niczała się jednak do tych momentów. W 1878 roku się do wielości ludzi nie jako wielości rozkładającej się car zezwolił na swobodny wstęp funkcjonariuszy polina wiele ciał, lecz, przeciwnie, o tyle, o ile tworzy ona cji i żandarmerii na teren fabryk i przeprowadzanie globalną masę, której dotyczą ogólne procesy właściwe rewizji pracowników96. Powszechne też było śledzenie życiu [...]”102. Oba zasoby technik nie działają przeciw97 robotników w zakładach . Do dyscyplinowania ludzi bieżnie, nie następują po sobie, nie dzielą się obszarami nie tylko jako robotników, ale także jako poddanych, oddziaływania, zrastają się w jedną konfigurację sił służyły nawet zręby ustawodawstwa regulującego stoukierunkowaną na normalizację społeczeństwa. „[W] sunki pracy i przepisy o bezpieczeństwie pracy. Wprowiększości przypadków dyscyplinarne mechanizmy wadzały raczej kontrolę pracowników, a nie pracodawwładzy i regularyzacyjne mechanizmy władzy, mechaców, raczej nadzór, a nie prawa pracownicze98. „Nie nizmy dyscyplinarne dotyczące ciała i mechanizmy

 75

Mlyn biopolityki / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

regulujące dotyczące populacji, nakładają się na siebie”103. To zejście się różnorakich technik jest odpowiedzią na funkcjonalny wymóg kapitalizmu104, wynikiem wielowymiarowych przemian społeczno-gospodarczych, które odesłały suwerena do lamusa historii; „władza, której modalnością, schematem organizacyjnym była suwerenność, okazała się nieskuteczna w zarządzaniu ekonomicznym i politycznym ciałem społeczeństwa, które weszło na drogę jednocześnie eksplozji demograficznej i industrializacji”105. Stara konfiguracja nie była już w stanie wystarczająco kontrolować zmieniających się dynamicznie instytucji o rosnącej wewnętrznej złożoności. Pierwsza, łatwiejsza akomodacja do nowych warunków to narodziny władzy dyscyplinarnej opanowującej szczegół – ludzkie indywiduum i jego ciało. Druga akomodacja (również o określonych ramach czasowych – koniec osiemnastego wieku) to rozciągnięcie władzy na zjawiska masowe, populacyjne, „gatunkową” biologiczność106. Ten szlak rozumowania kontynuowany jest z niewielkimi zmianami w pierwszym tomie Historii seksualności. W Woli wiedzy władza dyscyplinarna ukierunkowana na tresowanie indywidualnego ciała zbiega się w ogólniejszej, biopolitycznej władzy nad życiem z ukształtowaną nieco później kontrolą populacji. Są to niejako dwie techniki obecne w biopolitycznej rekompozycji stosunków władzy107. „Starodawną potęgę śmierci, symbol władzy suwerennej, starannie pokrywa teraz administracja ciał i zarządzanie życiem”108. Odpowiadające wymogom kapitalistycznej nowoczesności rozprzestrzenienie się wielorakich instytucji dyscyplinarnych, z czasem uzupełnionych różnymi technikami kontroli zdrowia, przyrostu naturalnego czy migracji oznacza eksplozję wielorakich technik służących ujarzmieniu ciał i kontroli populacji. Rozpoczyna się era biowładzy [...]. Biowładza była, próżno w to wątpić, niezbędnym elementem rozwoju kapitalizmu – mógł przetrwać jedynie za cenę kontrolowanego wtłoczenia ciał w aparat wytwórczy i dostosowania zjawisk populacyjnych do procesów ekonomicznych109.

W kolejnym cyklu wykładów w Collège de France110 Foucault wprowadził nowy sposób ujmowania władzy

rozpościeranej nad populacją, jej „przedmiotem i podmiotem”111 – bezpieczeństwo czy może zabezpieczenie [sécurité]112, pojęcie oznaczające rozpoczęcie analiz władzy pod kątem gouvernementalité (w polskich przekładach oddawane na ogół jako „rządomyślność” lub etymologicznie, być może trafniej, jako „urządzanie”113) i zainteresowanie nie tyle już „mikrofizyką władzy”, ile ogólniejszym poziomem zarządzania państwem, którego głównym narzędziem jest ekonomia polityczna. Szereg następujących po sobie, a czasem uzupełniających się konstelacji sił przybiera więc formę serii suwerenność-dyscyplina-bezpieczeństwo, a nie przejścia od suwerenności do normalizacji czy dyscypliny.

Biopolityka prywatna W obszarach szczególnie wyraźnego operowania władzy dyscyplinarnej, takich jak fabryczne zakłady pracy, zaczął pojawiać się też nowy rodzaj władzy. Nie było to wprawdzie zainteresowanie populacją, jakie zaczęły przejawiać organizmy państwowe zabiegające o biologiczny dobrostan i zasobność swojego terytorium. Jednak i tu biologiczne życie stawało się powoli przedmiotem oddziaływania władzy – tym razem pod postacią populacji jako zasobów siły roboczej, której substancja biologiczna, higiena, zdrowotność, żywotność, siła miały bezpośrednie przełożenie na stabilność podaży pracy. Carski wariant kapitalizmu wiązał się, mimo pozornie silnej, monarchicznej władzy, z abdykacją państwa z wypełniania wielu funkcji publicznych. W Łodzi stan ten potęgowały zakazy nałożone na magistrat po powstaniu styczniowym, które uniemożliwiały aktywniejszą politykę miejską. Dlatego pewne funkcje związane z przetrwaniem biologicznej substancji mieszkańców albo podejmowane były w końcu przez inicjatywy dobroczynne czy prywatne, albo nie podejmowano ich wcale114. Stan sanitarny miasta i warunki życia były, mówiąc oględnie, opłakane115. W obliczu zagrożenia populacyjną destabilizacją część tych zadań, w trosce o stałą podaż siły roboczej, jak i po części zapewne z ludzkiej reakcji na niewyobrażalną nędzę, podejmowana była przez właścicieli fabryk. I tak, „imperium” Scheiblera, jako że czyniło przedmiotem

76

Wiktor Marzec, Agata Zysiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

dbałości i władzy całe życie pracownika, zapewniało też elementarną pomoc lekarską. Scheibler od lat sześćdziesiątych zatrudniał na pełen etat lekarza oraz wprowadził prosty system zasiłków, sam zasiadał także w zarządzie szpitala miejskiego116. W 1884 roku został oddany do użytku szpital przyfabryczny, a od 1888 roku zaczął działać system ubezpieczeń na wypadek kalectwa i śmierci, wprowadzono również zasiłki chorobowe i połogowe117. Jako że ta populacyjna biowładza „odnosi się do wielości ludzi nie jako wielości rozkładającej się na wiele ciał, lecz, przeciwnie, o tyle, o ile tworzy ona globalną masę, której dotyczą ogólne procesy właściwe życiu”118, przedmiotem zainteresowania fabrycznych agend i instytucji stały się nie jednostki, a raczej policzalne, ale do pewnego stopnia podzielne byty składające się na podaż siły roboczej (jak dzieje się poniekąd w każdym szpitalu czy kasie ubezpieczeń). Ciało uległo kwantyfikacji i urzeczowieniu – zaczęło być określane w kategoriach zdolności do pracy. Podobnie inwalidztwo, ujmowane w stosunkach procentowych, na podstawie których wylicza się odszkodowania. Proces ten uwidaczniał się choćby w takich zapisach: „zdarzyły się dwa wypadki powodujące całościową i stałą niezdolność do pracy (inwalidztwo większe niż 50% normalnej zdolności do pracy), podczas gdy 34 wypadki zakończyły się inwalidztwem od 1 do 50 %”119. Mieszkańcy osiedla fabrycznego ujmowani są statystycznie, chorych pensjonariuszy określa się mierzalnymi wskaźnikami (procenty), ilościowe wskaźniki wzrostu przelicza na fluktuacje kosztu, populacyjny dobrostan analizowany jest wyłącznie w kategoriach bilansu księgowego. W podobny sposób analizuje się decyzje o działaniach medycznych. Zapobieganie epidemiom to nieoczekiwane koszty leczenia, ale też zapobieganie większemu spadkowi wydajności pracy. Epidemie szkarlatyny i ospy „wiążą się dla firmy z kosztami”, by zaś uniknąć kolejnych, „pozostające do dyspozycji przestrzenie szpitalne” czyni się „obszerniejszymi, wygodniejszymi i skutkiem tego przede wszystkim higieniczniejszymi”120. Szpital fabryczny podejmował też akcję szczepień, tak oto fakt ten relacjonując w wewnętrznym sprawozdaniu: W ciągu mijającego roku sprawozdawczego mieliśmy do czynienia z epidemią szkarlatyny oraz epidemią ospy. Pierwsza z nich była w swych skutkach bardzo poważna

i wiązała się z kosztami dla firmy, [...] epidemia ospy przebiegała natomiast w naszej części miasta stosunkowo łagodnie, co w niemałej części przypisywane jest środkom zapobiegawczym administracji. W zakresie tychże, robotnikom w fabrykach w obliczu zaostrzających się nieprawidłowości w roku rozliczeniowym zaplanowano 2256 szczepionek ochronnych przeciw ospie, podczas gdy w poprzednim roku tylko 663, i dzięki temu Pfafendorf [zgermanizowana nazwa zwyczajowa kompleksu budynków Scheiblera na Księżym Młynie – przyp. WM, AZ] i jego okolica tylko sporadycznie padały ofiarą ataków wzmiankowanej choroby, podczas gdy w mieście i okolicy według danych statystycznych przypisuje się jej 10 do 12 % wszystkich przypadków śmiertelnych121.

Pracownicy fabryki są w ścisły sposób zliczani i ewidencjonowani w różnego rodzaju wykazach i spisach – przedmiotem zainteresowania staje się szczegółowa sytuacja rodzinna i socjalna („stan familijny”)122. Podczas gdy władza dyscyplinarna skupiała się na jednostkowym ciele123, tym razem chodziło o, nawet jeśli nie gatunkowe czy narodowe, to grupowe, biologiczne zaplecze siły roboczej. Miejscem, gdzie te dwie dynamiki władzy spotykają się najwyraziściej, jest osiedle czy miasto robotnicze (przywołane zresztą w tym kontekście przez Foucaulta)124. W Łodzi uwidacznia się dodatkowy poziom interferencji różnych mechanizmów władzy, związany z zastępowaniem roli władzy państwowej czy miejskiej przez instytucje prywatne, zmuszone do interwencji w obliczu zagrożenia dla stabilności własnego działania. Ów peryferyjny, przemieszczony układ stosunków sił daje asumpt do rozpatrzenia na nowo wzajemnych relacji mechanizmów władzy pochodzących z odmiennych porządków, które tym razem okazują się powiązane w sposób kontyngentny i lokalny, choć wynikający z konkretnego, historycznego kontekstu ich wytworzenia.

Topografia topologii Tu zasadniczo kończy się zakres propozycji Foucaulta, które mogą być bezpośrednio przydatne do analiz władzy w osiedlu robotniczym wschodzącego kapitalizmu, jako źródło przedmiotowej teorii władzy. Słowem, w pewnym momencie (w drugiej połowie lat siedemdziesiątych)

 77

Mlyn biopolityki / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

filozof przestał zajmować się stosunkami społecznymi, które nas interesują. Być może jednak opracowana później strona formalna analiz władzy, bezpośrednie założenia co do jej dynamiki i źródeł czy społecznej ontologii, nie przestają być inspirujące również i dla naszego obszaru badań? Czy zatem Foucault w kolejnych wykładach w Collège de France po prostu zmienił obszar aplikacji swoich dociekań nad fenomenem władzy, zajął się inną tematyką z pomocą ogólnej teoretyczno-metodologicznej matrycy, którą zwykł był wcześniej stosować125? Większość komentatorów za swoisty corpus foucaultianum uznawała raczej w pełni opracowane pozycje książkowe z lat siedemdziesiątych, traktując je jako kompletną i stałą propozycje ujęcia władzy. W nakreślony przez nie horyzont wpisywano teksty późniejsze, jakoby operujące podobnymi wytycznymi teoretyczno-metodologicznymi, ale stosujące je do innych obszarów rzeczywistości126. Stephen J. Collier127 zaproponował ostatnio nieco inne ujęcie ogólnej teorii władzy wyłaniającej się z późnych tekstów Foucaulta. Na pytanie o to, czy autor Bezpieczeństwa, terytorium, populacji zastosował do biopolityki i poziomu makrofizyki polityki metody, za pomocą których badał władzę wcześniej - szczególnie jako władzę-wiedzę, odpowiada on zdecydowanie przecząco128. Według niego drugi i trzeci cykl wykładów w Collège de France przyniosły nowe podejście metodologiczne, które nie jest już całościujące i nie domyka mechanizmów władzy w określonych, w miarę stabilnych i wewnętrznie spójnych konfiguracjach czasoprzestrzennych. Ostatecznie zrywają one z matrycą wyznaczoną jeszcze przez Nadzorować i karać. Nowe podejście Collier proponuje nazwać analizą topologiczną. Zmiana paradygmatu myślenia o władzy oznacza przede wszystkim przejście od stałej matrycy temporalno-zakresowej129 (władza dyscyplinarna etc. jako stała konfiguracja o określonym czasoprzestrzennym obszarze działania) ku pojęciu władzy jako ciągłego pasma przekształceń, a także rezygnację z wyznaczania koniecznych czynników funkcjonalnie determinujących układy władzy na rzecz rozważania ogólnych zasad ich konfiguracji. Podczas gdy wcześniejsze teksty130 zachowują wyraźne znaczniki czasu (makrokonfiguracje władzy są zmienne historycznie według w miarę stałych i retrospektywnie przewidywalnych wzorów) oraz odniesienia do wyjaśniania

funkcjonalnego, w pracach z końca lat siedemdziesiątych różnorodne techniki władzy nie są już względnie stabilnie związane z jej zmiennymi historycznie, ogólnymi układami. W późniejszych wykładach sprawa przedstawia się zupełnie inaczej. Elementy poddane obserwacji są wolne od tej sztywnej architektury i rozumiane jako przybierające kształt w różnych konfiguracjach, które powstają w relacji do zlokalizowanych historycznie problemów131. Sam Foucault dystansuje się zresztą bezpośrednio od wcześniejszych rozstrzygnięć i szerszego ujęcia władzy jako następujących po sobie stabilnych „epok” zmiennej dynamiki i technologii. „Faktycznie jednak przy takim postawieniu sprawy: od epoki archaicznej, przez nowoczesność do współczesności, umyka nam to, co najistotniejsze”132. Owo kluczowe zagadnienie, które teraz próbuje uchwycić to: seria złożonych konstrukcji, w obrębie których zachodzą, oczywiście, zmiany na poziomie samych, wciąż udoskonalanych, a w każdym razie komplikujących się technik, jednak tym, co najistotniejsze, jest zmiana każdorazowej dominanty albo sposobu korelacji między mechanizmami prawnymi, dyscyplinarnymi i tymi związanymi z bezpieczeństwem133.

Nie ma już „serii następujących po sobie i wypierających się kolejno elementów”134. Analiza topologiczna wzajemnych relacji powiązanych, ale heterogenicznych elementów zajmuje miejsce imperatywów funkcjonalnych. Foucault próbuje też, przy okazji analizy narodzin różnych form liberalizmu i zarządzania państwem, precyzyjniej uchwycić moment zmiany, rekonfiguracji czy przemieszczenia danego „systemu korelacji”. Uwzględnia też udział myślenia czy konkretnych dyskursów problematyzujących określone kwestie w uruchomieniu zmiany uwzorowania sił władzy135. Nie mamy już dłużej do czynienia z epokowymi transformacjami, które kształtują się z bezosobową nieuchronnością. Czasowość przyśpiesza; zmiany są krótkoterminowe i sektoralne, a nie globalne. Nie ma już globalnej logiki doby klasycyzmu czy biopolityki, w których ukryty nomos ma być poszukiwany w tym czy tamtym doświadczeniu „granicznym” (kolonializm, obozy)136.

78

Wiktor Marzec, Agata Zysiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Późne analizy nie traktują już biopolityki jako konkretnej zlokalizowanej technologii władzy odpowiadającej na wymogi społeczeństwa nowoczesnego, ale jako pewien temat, obszar zainteresowań władzy. Społeczeństwo normalizacyjne nie jest upowszechnioną dyscypliną (jak sugerował Foucault w Nadzorować i karać), nie jest też ogólną formacją wyznaczającą metody działania władzy. Nie tyle jedynie wciela mechanizmy dyscyplinarne w taktyki biowładzy137, co stanowi do pewnego stopnia przygodny i zlokalizowany skrzep relacji sił. Dyscyplina i normalizacja nie są już ze sobą równoważne, a sama biowładza zasadniczo może się opierać na zupełnie innym paradygmacie. Biopolityka „[j]est raczej przestrzenią problemową poddawaną analizie poprzez śledzenie procesów rekombinacyjnych, dzięki którym techniki i technologie są przerabiane i przemieszczane”138.

Alternatywne sedymentacje sił W tym miejscu ów głos z wewnątrz foucaultologicznej dyskusji spotyka się z zasygnalizowaną kondycją peryferyjnej nowoczesności i opisanymi powyżej meandrami władzy w carskim kapitalizmie. Analogicznie do wernakularnych, poszczególnych modernizmów, o których mówi Tomasz Majewski139, należałoby mówić raczej o pobocznych względem głównego nurtu przemysłowego kapitalizmu, zlokalizowanych topologiach władzy. Tam gdzie rozwarstwiają się szeregi przyczynowo-skutkowe modernizacji, krzyżują się różne mechanizmy sprawowania władzy, kondensują się społeczne sprzeczności, można najlepiej śledzić topologiczne zgęstnienia. Dlatego proponujemy spojrzeć na obszar rzeczywistości, który pozornie mógłby leżeć w zakresie zainteresowań tropicieli władzy dyscyplinarnej lub jej normalizacyjnego zrostu z biowładzą niejako „retroaktywnie”, okiem topologicznej analizy rodem z późnych tekstów Foucaulta. Można wtedy spostrzec nieciągłość, przygodność, dziwną i za każdym razem inną, a jednak uwzorowaną, interferencję różnych instancji władzy. A zatem władzę amorficzną, nieregularną, krzepnącą w różnorakich układach feudalnego absolutyzmu, gwałtownego kapitalizmu na carskiej licencji, rodzącej się normalizacyjnej wiedzy

higienisty, dyscyplinującego wzmożenia produktywności i często nieświadomego oporu. Na przykładzie Łodzi można spróbować uchwycić moment stawania się i zastygania relacji sił dopiero co wyłonionych z gorączki zmiany. Reżim carski to osobliwe laboratorium dominacji; archaiczna, suwerenna władza próbowała odgórnie instalować nowoczesność. Rozpętała siły, których nie była w stanie okiełznać. Wzrost demograficzny, wielkie skupiska ludzkie i industrializacja – oto żywa konieczność przekształcenia paradygmatu władzy140. Jeśli nawet władza dyscyplinarna jest „jednym z wielkich wynalazków społeczeństwa burżuazyjnego” i stała się „jednym z podstawowych narzędzi ustanowienia przemysłowego kapitalizmu i odpowiadającemu mu typu społeczeństwa”141, to w Królestwie Polskim widać wyraźne przemieszczenia, inne zachodzenie na siebie różnych konfiguracji – narodzinom kapitalizmu towarzyszy funkcja dyscypliny, ale w innym układzie topologicznym. Fabryczna dyscyplina ciał spotyka się ze wzrokiem stójkowego i kozacką szablą. Wszystko to zaś dzieje się pod paternalistycznym okiem właściciela doglądającego swych włości. Gdy nadzór wydzielonych przestrzeni dbający o szczegóły już nie wystarcza, a carat nie może sprostać „drugiej akomodacji”, część zadań biopolitycznych podejmują mniejsze jednostki, jak osiedla fabryczne czy przyzakładowe szpitale. Próżnię państwowej troski o populację wypełnia prywatna biopolityka przedsiębiorstwa. Można opisać i zgeneralizować konkretne techniki i taktyki władzy, ale ich zrosty i konfiguracje są raczej kontyngentne ze względu na nie same. To raczej zewnętrzne okoliczności, specyficzna sytuacja historyczna decydują o ich kształcie. Techniki władzy są rekonfigurowane w rożnych topologiach i nie można ich traktować jako stale zrośniętych z ogólniejszymi formami władzy – są w określonych okolicznościach rozmieszczane na nowe sposoby. Księży Młyn jest takim rekonfigurowaniem technologii władzy, splotem i nawarstwieniem figur siły – suwerennej, paternalistycznej, dyscyplinarnej i biopolitycznej, które nakładają się na siebie i wzmacniają. Taktyki władzy bywały wynajdywane w kontekście lokalnych potrzeb kontroli, ale również przez odgórną władzę zabezpieczającą swoje

 79

Mlyn biopolityki / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

władzę trzeba przede wszystkim pojmować jako wielość stosunków immanentnych dziedzinie, w której się zawiązują i której organizację stanowią; grę, która w drodze ustawicznych walk i starć przekształca je, umacnia, odwraca; zespół punktów oparcia dla wzajemnych relacji między tymi stosunkami, wskutek czego powstają łańcuchy lub systemy czy też, odwrotnie, przesunięcia i zwiastujące podział sprzeczności; w końcu owocne strategie, których ogólna intencja lub instytucjonalna krystalizacja dopełniają się w postaci aparatów państwowych, formuł prawa, społecznych hegemonii144.

W danym społeczeństwie porządek komunikacji, relacji władzy i działań celowych tworzy dynamiczne konfiguracje wzajemnego relacyjnego warunkowania, czasem krzepnąc w określonych instytucjach (szkoła, fabryka)145. Społeczeństwo nowoczesne szuka równowagi miedzy tymi wymiarami, a historyczne equilibrium czasem się destabilizuje. W materialności władzy układu przemysłowego i konstelacjach niewątpliwie niesymetrycznej dominacji warto odsłonić też ich warstwę intencjonalną. Definicje sytuacji, sieci znaczeń nakładane na rzeczywistość, interakcyjne interpretacje stanowią również tworzywo samego układu; nie można pominąć realnej sprawczości jednostkowych sposobów upodmiotowienia, uznając je tylko za instancje ujarzmienia (Foucault) czy ideologicznej mistyfikacji (Althusser). Subiektywne tłumaczenie własnej pozycji strukturalnej, a więc przyjmowana pozycja podmiotowa nie jest obojętna w momentach historycznej zmiany, gdy monolit władzy podlega jednak tektonicznym pęknięciom. Polityczna mobilizacja może przywrócić historyczną sprawczość, a podmiot odzyskać podmiotowość.

1  Zob. M. Jay, Nowoczesne władze wzroku, tłum M. Kwiek, [w:] Przestrzeń, filozofia i architektura, red. E. Rewers, Poznań 1999, s. 92. 2  Fragmentaryczna obecność Foucaulta w dyscyplinarnej socjologii ma swoje uzasadnienie w fakcie, że konsekwentne przyjęcie jego propozycji kwestionuje poznawczą pozycję socjologii jako nauki – „wczesny” Foucault problematyzuje status wiedzy socjologicznej, „późny” czyni ją w zasadzie „pasożytem” urządzania. Ciekawe uwagi na ten temat: zob. M. M. Kurowski, I cóż po Foucault?, http:// mmkurowski.republika.pl/foucault_mmk_1.pdf (data dostępu: 30 września 2010). 3  Jedynymi pozostałymi w jego obrębie skupiskami przemysłu są Staropolski Okręg Przemysłowy oraz Częstochowa, a na pozostałym terenie dominuje rolnictwo. 4  Oczywiście instalacja kapitalizmu przez interwencję polityczną to nie carska aberracja, a raczej reguła, co pokazał

już dawno Karl Polanyi (zob. tegoż, Wielka transformacja: polityczne i ekonomiczne źródła naszych czasów, tłum. M. Zawadzka, Warszawa 2010). Polityczne korzenie liberalizmu ekonomicznego to problem omawiany również przez Foucaulta w wykładach z lat 1977-1979. W Królestwie Polskim proces ten był jednak jeszcze bardziej nasilony i realizowany przez decyzje administracyjne. 5  Zob. R. Kołodziejczyk, Pochodzenie i źródła rekrutacji klasy robotniczej, [w:] Polska klasa robotnicza: zarys dziejów, t. 1, cz. 1, red. S. Kolabiński , Warszawa 1974. 6  Zob. N. Gąsiorowska, Przedmowa, [w:] Źródła do historii klasy robotniczej okręgu łódzkiego, red. G. Missalowa, Warszawa 1957. 7  W walce z wędrownymi najemnikami i czeladnikami wprowadzono np. księgi ludności, tymczasowe paszporty i księgi wędrowne, rozpoczęła się więc era masowej ewidencji ludności, zob. tamże, s. XVIII, XXII, XXIV.

interesy142. Władzę w instytucjach analizować trzeba, wychodząc od relacji władzy, ale również od instytucji143. Paternalistyczne spojrzenie fabrykanta, nadzorcza władza majstra, wszechobecna carska administracja, prowokatorzy i szpicle nie dają się opisać w kategoriach bezosobowych stosunków sił. Podobnie jak wybuchy buntu w latach 1861, 1892 i 1905. Zaprawdę:

80

Wiktor Marzec, Agata Zysiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

8  „Bezrolnych, bezrobotnych, bezdomnych włóczęgów i żebraków władze ściągały do przytułków i domów pracy, skąd wynajmowano ich do robót; zabierano w tym celu więźniów, chorych, starców i dzieci ze szpitali i domów podrzutków” – tamże, s. XXIII. 9  Po początkowych sporach Łódź włączono w końcu do programu rządowego dzięki staraniom Rembielińskiego, zob. W. Puś, S. Pytlas, Dzieje ŁZPB im. Obrońców Pokoju „Uniontex” 1827-1977, Warszawa-Łódź 1979, s. 11. 10  R. Rosin, M. Bandurka, Łódź 1423-1823-1973: zarys dziejów i wybór dokumentów, Łódź 1974, s. 18. Znakomitym zapisem chwytającym „na gorąco” rozwój Łodzi jest kronika Oskara Flatta, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym wydana w 1853 roku, Łódź 2002 [reprint]. Można tam znaleźć interesujący autorefleksyjny dyskurs epoki. 11  Wyliczenia za: E. Podgórska, Szkolnictwo elementarne w Łodzi w latach 1808-1914, Łódź 1966, s. 58. 12  Szybkość zmiany była wzmacniana przez fakt, że w przemyśle włókienniczym najwcześniej i najszybciej rozwijały się stosunku kapitalistyczne, zob. G. Missalowa, Kształtowanie się klasy robotniczej przemysłu włókienniczego Łodzi w latach 1815-1870, [w:] Włókniarze łódzcy: monografia, red. E. Rosset [i in.], Łódź 1966, s. 21. 13  Zob. E. Howard, Miasta ogrody przyszłości [1902], tłum. A. Czyżewski, Milanówek 2009. 14  Ciekawe mogłoby być odniesienie niektórych aspektów owych projektów do biopolitycznej urbanizacji w wydaniu łódzkim. Biopolityczność założeń Howarda, Sant’Elii, Garniera, Le Corbusiera mogłaby stanowić tu dodatkowy kontekst porównawczy. Za uwagę dziękujemy Piotrowi Juskowiakowi, niestety na jej pełne uwzględnienie w tym, i tak nazbyt obszernym studium, nie ma miejsca. 15  Projekt miasta Nowej Harmonii można uważać z prekursorski dla koncepcji osiedli robotniczych, mających w dziewiętnastym wieku stać się jednym z podstawowych elementów nowoczesnej architektury. 16  Pomysł na osiedla przy miejscu pracy jest znacznie starszy – już w 1519 roku powstaje Fuggerei w Augsburgu, ogrodzone osiedle dla ubogich rzemieślników, składające się z 53 murowanych domów, zob. I. Popławska, Budownictwo domów robotniczych w Łodzi w drugiej połowie XIX wieku, Łódź [b. r. w.], s. 296. 17  W Brandenburgii i w okolicach Berlina powstały osiedla rzemieślnicze – domy skromne, prosty układ, zwarta bryła, bez dekoracji, zob. tejże, Architektura mieszkaniowa Łodzi w XIX wieku, Warszawa 1992, s 13. 18  Zob.The Company Town: Architecture and Society in the Early Industrial Age, red. J. Garner, New York 1992.

19  Wtedy to powstają (znów w Anglii) młyny Tytusa Salta w Bradford – w 1853 roku wzniesione zostają główne zabudowania, w tym 800 domów! W 1850 we Francji, inspirowane badaniami Augusta Blanquiego na temat warunków życia robotników, powstaje Cite Napoleon. Zob. M. Scholz, Public Housing in France, http://www.ohio.edu/chastain/ip/pubhous. htm (data dostępu: 30 września 2010). 20 I. Popławska, Budownictwo domów..., s. 309. 21  A. Szram, Inicjatywy budowlane I. K. Poznańskiego jako wyraz mecenatu artystycznego łódzkiego przemysłowca, Łódź 1998, s. 62 i n. 22  Zob. Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, s. 11-35. 23  Zob. M. Rudowska, Świadomość społeczna a architektoniczna koncepcja miasta w XIX wieku, „Przegląd Socjologiczny” 1971, t. XXIV. 24  I. Popławska, Budownictwo domów..., s. 296. 25  Zob. M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja: wykłady w Collège de France 1977-1978, tłum. M. Herer, Warszawa 2010, s. 37. 26  I. Popławska, Budownictwo domów... 27  Teren był już wcześniej zagospodarowany – najpierw przez Krystiana Wendischa, który uruchomił w tym miejscu przędzalnię, potem przez Karola Fryderyka Moesa, a z kolei po jego śmierci (1863 rok) przez Teodora Kruchego. W 1870 roku pożar zniszczył jego zakład, a spaloną fabrykę i całą posiadłość Księżego Młyna i Wójtowskiego Młyna kupił Karol Scheibler, powiększając w ten sposób swoją posiadłość przy Wodnym Rynku. 28  I. Popławska, Budownictwo domów..., s. 300. 29  Zespół przy Wodnym Rynku budowali architekt powiatu łęczyckiego: Jan Karol Mertsching i wspomniany już architekt miasta – Jan Bojanowski. 30  A zatem Księży Młyn powstaje w tym samym czasie, co Bedford Park pod Londynem (1875) czy Zakłady Kruppa w Essen. 31  K. Stefański, Jak zbudowano przemysłową Łódź: architektura i urbanistyka miasta w latach 1821-1914, Łódź 2001, s. 98. Kompleks był oddawany do użytku od 1873, na planie miasta z 1877 roku widać już całość założenia urbanistycznego osiedla, zamkniętego z jednej strony masywnym budynkiem przędzalni, a z drugiej mniejszym budynkiem szkoły. 32  Tamże, s. 101. 33  G. Kobojek Księży Młyn, Łódź 1998, s. 35. Były to założenia typu koszarowego, z murowanymi domami wolnostojącymi, jednopiętrowymi, bez wystroju i o skromnej elewacji. Solidnie budowane zapewniały dość wysoki standard mieszkaniowy lepiej uposażonym i wykwalifikowanym robotnikom.

 81

Mlyn biopolityki / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

W 1887 roku na Wystawie Higienicznej w Warszawie Scheibler otrzymał nawet dyplom honorowy pierwszej klasy za domy dla robotników. I. Popławska, Budownictwo domów..., s. 311. 34  Od lat siedemdziesiątych osiemnastego wieku w Europie wytworzył się typ budynku użytkowego czy wręcz funkcjonalnego. Za prekursora takiego typu budownictwa uważa się Dawida Gilly’ego, założyciela Akademii Budownictwa w Berlinie, której to wychowankami byli inżynierowie tworzący Służbę Budowlaną Królestwa Polskiego, np. Aleksander Grofe. Zob. I. Popławska, Budownictwo domów..., s. 308. 35  Zob. J. Garner, Introduction, [w:] The Company Town: Architecture and Society in the Early Industrial Age..., s. 4. 36  Zob. M. Foucault, Nadzorować i karać: narodziny więzienia, tłum. T. Komendant, Warszawa 1998, s. 169; tegoż, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja..., s. 30-31. 37  Zob. uwagi Foucaulta na ten temat w: The Eye of Power..., a także J. Kesan, R. Shah, How Architecture Regulates, “Journal of Architectural and Planning Research” 2007, No. 4. 38  Zob. Althusserowską koncepcję interpelacji podmiotu: L. Althusser, Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, tłum. A. Staroń, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article279 (data dostępu: 30 września 2010). 39  „Goniec Łódzki” 1898, nr 240. 40  I. Popławska, Budownictwo domów..., s. 299. 41  „Goniec Łódzki” 1898, nr 114, s. 2. 42  „Dziennik Łódzki” 1885, cyt. za: Łódź – Księży Młyn: historia ludzi, miejsca, kultury, praca zbiorowa, Łódź 2005, s. 26. 43  Zazwyczaj umieszczano w domach robotników wykwalifikowanych, których pozyskanie i przeszkolenie stanowiło dla firmy koszty. 44  Parki i ogrody Łodzi: ogrody Księżego Młyna, red. R. Olczak, Łódź 2008, s. 68. 45  Zob. M. Foucault, Historia seksualności, tłum. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, wstęp T. Komendant, Warszawa 1995, s. 108. 46  W skład osiedla od 1876 roku weszła także szkoła (domykając układ przestrzenny z fabryką). Rozwój edukacji był swoistym połączeniem dążeń właścicieli przedsiębiorstw z polityką szkolną carskiej administracji, wspieranych oczywiście naciskami postępowej opinii publicznej. Fabrykanci otwierający szkoły byli zwalniani z obowiązkowych opłat na cele szkół miejskich. W rzeczywistości służyły one także za tubę propagandową fabryki i jeszcze bardziej wiązały z nią robotnika. Zob. W. Puś, S. Pytlas, Dzieje ŁZPB, s. 166-170. 47  Szkoła cieszyła się dużą popularnością, także odrzucano te dzieci, które miały już w niej rodzeństwo, by dać szanse

innym rodzinom. Zob. Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej APŁ), zespół „Zjednoczone Zakłady Włókiennicze Scheiblera i Grohmana”, teczka 1005, s. 7. Wszystkie kolejne odnośniki do zbiorów AMŁ dotyczą tego zespołu archiwalnego. AMŁ. 48  Zob. J. Rancière, The Nights of Labour: the Workers’ Dream in Nineteenth-century France, tłum. J. ������������������� Drury, Philadelphia 1989, rozdz. 2. 49  Lepiej wyposażona niż miejskie i największa taka placówka dla pracowników w Królestwie Polskim liczyła prawie 6000 woluminów, zgodnych oczywiście z cenzorskimi listami i zaleceniami carskimi. Zob. G. Kobojek, Księży Młyn, s. 77. 50  Tamże, s. 70 i n. 51  Teatr po jednym sezonie zamknięto, mimo dochodowości oraz znakomitej obsady i reżyserii; możliwe, iż powodem było preferowanie sztuki polskiej, zob. tamże, s. 73-74. 52  Tamże, s. 72. 53  A. Szram, Inicjatywy budowlane..., s. 69-70. 54  M. Foucault, Nadzorować i karać... 55  Tamże, s. 204. 56  Tamże, s. 27. 57  Choć oczywiście nie w autorefleksyjnych dyskursach epoki, które jeszcze długo będą operować matrycą suwerenności, żywą do dziś w filozofii prawa i, nierzadko, polityki. 58  Tamże, s. 134. 59  Nie bez znaczenia pozostaje tu ogólny status wiedzy, która w tym okresie rozpatrywana jest przez Foucaulta raczej jako immanentna w kompleksie władzy-wiedzy, który wyznacza jej warunki możliwości. W tym aspekcie Foucault w Nadzorować i karać kontynuuje drogę wytyczoną w Słowach i rzeczach, tłum. T. Komendant, Gdańsk 2006 (zob. tegoż, Nadzorować i karać..., s. 29). Stan ten potem ulegnie zmianie. 60  Tamże, s. 28. 61  M. Foucault, Słowa i rzeczy..., s. 347. 62  Na temat „utylistycznej celowości”, dzięki której kwiat ma celowo barwne płatki – choć sam ich nie chciał, ani nikt go nie stworzył, a jednak ma je po coś – zob. K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Warszawa 1983, s. 124. 63  M. Foucault, Nadzorować i karać..., s. 134-135. 64  M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa: wykłady w Collège de France, 1976, tłum. M. Kowalska, Warszawa 1998. 65  M. Foucault, The Subject and Power, [w:] Power: essential Works 1954-1984, red. J. Faubion, New York 2000, s. 340-341. 66  M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa..., s. 37. 67  Tamże, s. 40. 68  Tamże, s. 38.

82

Wiktor Marzec, Agata Zysiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

69  Wykwalifikowani pracownicy byli na ogół imigrantami. Dwie główne fale imigracji do Łodzi miały miejsce w latach 1825-1830 (przyjeżdżali głównie sukiennicy, tkacze, w mniejszym stopniu prząśnicy lnu) oraz w latach 1834-1845 (tkacze bawełny, farbiarze, drukarze tkanin – znana już wtedy była specjalizacja Łodzi). Wśród włókniarzy dużą cześć stanowiło drobnomieszczaństwo (z Czech, Saksonii), zob. tamże, s. 22. Zagranicznych profesjonalistów zastąpili ubodzy chłopi, masowo przybywający do Łodzi w poszukiwaniu lepszych perspektyw w wyśnionej „ziemi obiecanej”. 70  Zob. A. Żarnowska, Klasa robotnicza Królestwa Polskiego 1870-1914, Warszawa 1974, s. 144-150. 71  Dane za G. Missalowa, Kształtowanie się klasy robotniczej..., s. 18. 72  Tamże, s. 21. 73  Np. petycja starszych Zgromadzenia Tkackiego w Łodzi do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych apeluje o zahamowanie wprowadzania napędu parowego w fabryce Geyera, by nie doprowadzić do „upadku fabrykantów szczegółowych”, zob. Materiały do historii miast, przemysłu i klasy robotniczej w okręgu łódzkim: źródła do historii klasy robotniczej okręgu łódzkiego, red. G. Missalowa, Warszawa 1957, s. 628. 74  Tamże, s. 645. 75  M. Foucault, The Eye of Power..., s. 163. Oczywiście proces ten doskonale opisał Marks, choćby w Kapitale. Tu jednak zdecydowaliśmy się nie wprowadzać jeszcze dodatkowego kontekstu. 76  Zob. tamże. 77  W Łodzi dodatkowo nakładał się na to aspekt narodowościowy – wyższy personel fabryk był przeważnie obcego pochodzenia. Zatargi z majstrami i różnego rodzaju walki o uznanie, w których możemy rozpoznać odbicie rzeczywistych operatorów władzy, stanowiły bardzo ważny element wystąpień robotniczych w 1905 roku. Zob. W. L. Karwacki, Łódź w latach rewolucji 1905-1907, Łódź 1975. 78  Zob. M. Foucault, Body/Power, [w:] Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings 1972-1977, red. C. Gordon, New York 1980. 79  M. de Certeau, Wynaleźć codzienność: sztuki działania, tłum. K. Thiel-Jańczuk, Kraków 2008, s. 27. 80  Co ciekawe, gdy np. w USA pojawiły się rozpaczliwe głosy wskazujące na postępująca dehumanizację człowieka w procesie pracy, w kapitalizmie Królestwa Polskiego raczej nikt nie zwracał na to uwagi. Na temat histerycznego dyskursu antymodernizacyjnego zob. B. Singer, „Sensacyjność” i świat wielkomiejskiej nowoczesności, tłum. zbiorowe, [w:] Rekonfiguracje modernizmu: nowoczesność i kultura popularna, red. T. Majewski, Warszawa 2009.

81  M. Foucault, Nadzorować i karać..., s. 133. 82  Ciekawym świadectwem z epoki na temat odpływu terminujących od majstrów do fabryk dla szybszego zarobku są Listy i nowiny z Łodzi, „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza” 1892, nr 32. Zob. też A. Żarnowska, Klasa robotnicza..., s. 256. 83  G. Missalowa, Kształtowanie się klasy robotniczej..., s. 23-24. 84  A. Żarnowska, Klasa robotnicza..., s. 144. 85  G. Missalowa, Kształtowanie się klasy robotniczej..., s. 13; korespondent czasopisma „Głos” szacował wówczas, że do Łodzi z okolicznych wsi mogło emigrować nawet 8 tysięcy ludzi rocznie. Według spisu z 1897 roku ludność stanu chłopskiego to 38% mieszkańców miasta (A. Żarnowska, Klasa robotnicza..., s. 145). Na temat percepcyjnego szoku niesionego przez miejskie wrażenia zob. W. Marzec, A. Zysiak, Miasto, morderstwo, maszyna: osobliwe przypadki we wczesnonowoczesnej Łodzi, [w:] Rekonfiguracje modernizmu... 86  Specjaliści z ziem zaboru pruskiego, Czech i Saksonii stanowili nikły procent, zob. W. Puś, S. Pytlas, Dzieje ŁZPB..., s. 48. 87  W Łodzi proletariat był wcześniej i znacznie bardziej sfeminizowany niż w reszcie Królestwa (ponad 40% w Łodzi przy 33% ogólnej liczby), zob. W. Puś, S. Pytlas, Dzieje ŁZPB..., s. 124. 88  Tamże, s. 28. 89  Tamże, s. 45. 90  G. Kobojek, Księży Młyn, s. 21-22. 91  Stanowiło to problem, o czym zaświadczać mogą uzasadnienia zwolnień z pracy, gdzie kradzieże są najczęstszym z podawanych powodów. Trzeba też pamiętać o możliwości nadużyć przy sporządzaniu takich spisów przez administrację fabryki. Zob. AMŁ 1029-1030. 92  M. Foucault, Nadzorować i karać..., s. 171. 93  G. Missalowa, Powstanie okręgu przemysłowego łódzkiego..., s. 66. 94  Trudno jest jednoznacznie opisać taki zrost władzy – nie jest to oczywiście władza porządku prawnego, zatrudnia ona techniki różnego pochodzenia, rozpościerana jest jednak przez jak najbardziej konkretne urzędy i instytucje będące ekspozyturą carskiej suwerenności. 95  Działo się tak w okresie wszelkich większych niepokojów, tak w 1861 roku, podczas tzw. buntu łódzkiego w roku 1892 i przede wszystkim w okresie rewolucyjnego zrywu lat 1905-1907. 96  Materiały do historii miast, przemysłu i klasy robotniczej w okręgu łódzkim... , s. 683; R. Kołodziejczyk, Położenie klasy robotniczej, [w:] Polska klasa robotnicza..., s. 159-163.

 83

Mlyn biopolityki / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

97  Zob. np. Materiały do historii miast, przemysłu i klasy robotniczej w okręgu łódzkim..., s. 714. 98  Taki charakter miały Przepisy o robotnikach z 1866 roku (zob. N. Gąsiorowska, Przedmowa, s. XXV) jak i działania powołanej w 1885 roku inspekcji fabrycznej (R. Kołodziejczyk, Położenie klasy robotniczej, s. 159-163). 99  Tak komentował sprawę piszący w międzywojniu badacz życia robotniczego, katolicki ksiądz (sic!) Aleksander Woycicki (Robotnik polski w życiu rodzinnem – monografja społeczna, Warszawa 1922, s. 12). Spostrzeżenia jego zasługują na dalsze przytoczenie: „Nawet inspekcja fabryczna, ta instytucja nowoczesna, mająca na celu bezpośrednią obronę robotnika przed wyzyskiem kapitalisty, stała się narzędziem ucisku robotniczego. Aczkolwiek prawo nadawało dużą władzę inspektorom fabrycznym w zakresie życia przemysłowego, to w rzeczywistości jednak władza ich i działalność nie przekraczała ciasnych granic, wytkniętych im przez cyrkularze ministerstwa finansów [...] tudzież ministerjum spraw wewnętrznych. Istotnie, w oczach rządu carskiego inspektor fabryczny powinien był być nie tylko pośrednikiem między pracownikiem a pracodawcą, lecz nadto wychowawcą uczuć lojalności w rzeszach robotniczych, organem nadzoru i nieubłaganym pedagogiem” (tamże, s. 10-11). 100  Jeden z wielu przykładów to choćby bezpośrednia ingerencja w skład utworzonej z początkiem dwudziestego wieku biblioteki przyzakładowej. Odpowiedni urząd określał szczegółowy katalog dopuszczalnych książek w bibliotekach ludowych. Nie były to nawet listy pozycji do wyboru, ale wykaz książek, które muszą znaleźć się w bibliotece (168 polskich i 120 rosyjskich). Wzbudziło to nawet niepokój personelu fabryki odpowiedzialnego za bibliotekę, który donosił przełożonym, że „wiele z tych książek może być odpowiednia dla bibliotek wiejskich, lecz nie dla bibliotek robotniczych. Katalog w ogóle jest jeszcze bardzo ubogi”, AMŁ, 1005, s. 436. 101  M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa..., s. 240. 102 Tamże. 103  Tamże, s. 248; dyscyplina nie tworzy z jednostek wielości, ale raczej tworzy same te jednostki. 104  Czy wraca tu ekonomiczna determinacja w „ostatniej instancji”? Na temat funkcjonalnych wymogów kapitalizmu i kształtowania oblicza władzy zob. też M. Foucault, Body/Power..., s. 58; tegoż, The Eye of Power, s. 161. 105 Tegoż, Trzeba bronić społeczeństwa..., s. 246-247. 106  Tamże, s. 247. 107  Zob. tegoż, Historia seksualności, s. 122-123. 108  Tamże, s. 122. 109  Tamże, s. 122-123.

110  M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja... 111  Tamże, s. 35. 112  Tamże, s. 18, 34. 113  Zob. M. Czyżewski, Między panoptyzmem i „rządomyślnością”: uwagi o kulturze naszych czasów, „Kultura Współczesna” 2009, nr 2. 114  By przywołać kilka tylko przykładów: ponad półmilionowe miasto skanalizowano dopiero w okresie II RP (zob. W. Bieżanowski, Z dziejów kanalizacji i wodociągów łódzkich, Łódź 2005), brakowało też bruku i oświetlenia na głównych i reprezentacyjnych ulicach miasta – w 1929 roku ponad 1/3 ulic wciąż nie miała twardej nawierzchni (zob. M. Z. Wojalski, 100 lat łódzkich tramwajów, Łódź 2002, s. 7). 115  Więcej informacji na ten temat w: J. Fijałek, Wpływ rozwoju Łodzi na jej stan sanitarny i zagadnienia zdrowotne ludzie pracy w pierwszej połowie XIX wieku, nadbitka z: „Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych” 1954, t. 5, Łódź 1995; tegoż, Instytucje pomocy materialno-zdrowotnej w Łodzi i okręgu łódzkim (wiek XIX do roku 1870), Łódź 1962. 116  G. Kobojek, Księży Młyn, s. 45. 117  Tamże, s. 49. 118  M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa..., s. 240. 119  AMŁ 1299, s. 9. 120  AMŁ 1299, s. 2. W samym zaś szpitalu obowiązują oczywiście właściwe mu formy dyscypliny, przykładem niech będzie regulamin wyższej przełożonej, która jest instancją nadzoru czystości i porządku, stanu materiałów, mebli, pościeli, która pilnuje przestrzegania regulaminu. Zob. AMŁ 1309. 121  AMŁ 1299, s. 2-3. 122  AMŁ 1009. 123  M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa..., s. 239. 124  Tamże, s. 248. 125  Problem ten spędza sen z powiek niejednemu autorowi czy autorce dokładającym swoje kontrybucje do obfitych debat „foucaultologów”. Kolejne wykłady Foucaulta dotyczące biopolityki wydane zostały dosyć późno, a uwagę komentatorów przyciągnęły przede wszystkim analizy rządomyślności (urządzania). W szerszej recepcji zwracano też uwagę na przewartościowania w koncepcji podmiotu, ujawniające się jakoby w dalszych częściach Historii seksualności. Nie będziemy w tym miejscu rozwijać tego wątku, który sam w sobie doczekał się dosyć szerokiego opracowania, ani formułować jakichkolwiek sądów na temat tego, czy i jakie zaistniały zmiany. 126  Zob np. C. Gordon, Governmental Rationality: an Introduction, [w:] The Foucault Effect: Studies in Governmentality, red. G. Burchell, C. Gordon, P. Miller, Chicago 1991; M. Senellart, Umiejscowienie wykładów, [w:] M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja...

84

Wiktor Marzec, Agata Zysiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

127  S. J. Collier, Topologies of Power: Foucault’s Analysis of Political Government beyond ‘Governmentality’, “Theory, Culture & Society” 2009, Vol. 26, No. 6. 128  Tamże, s. 82. 129  Tamże, s. 80. 130  Nadzorować i karać, Wola wiedzy, wykłady z cyklu Trzeba bronić społeczeństwa... 131  S. J. Collier, Topologies of Power..., s. 93. 132 M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja..., s. 29. Dalej czytamy: „Nie ma czegoś takiego jak epoka prawa, epoka dyscypliny i epoka bezpieczeństwa. Nie jest tak, że mechanizmy bezpieczeństwa wkraczają na miejsce mechanizmów dyscyplinarnych, które wcześniej zastąpiły zespół mechanizmów prawno-jurydycznych” (s. 31). 133 Tamże. 134 Tamże. 135  Myślenie nie jest już anonimowym procesem, w znacznie większym stopniu staje się czynnikiem aktywnym w formowaniu topologii władzy. Dokonuje się w pewnych ramach, ale ma też charakter sprawczy. Zob. S. Collier, Topologies of Power..., s. 94-95. Dlatego Foucault podejmuje w wykładach z lat 1978-1979 (M. Foucault, The Birth of Biopolitics: Lectures at the Collège de France, 1978–79, tłum. G. Burchell, New York 2008) poszukiwania fundatorów biopolityki i analizuje działania władzy realizowane w wyniku i poprzez konkretne dyskursy fizjokratów i wczesnych ideologów laissez-faire. Rządomyślność jako forma możliwości myślenia polityczności, tego, co jest obiektem rządzenia

i administrowania, zdaje się wprawdzie pewnym przedłużeniem matrycy władzy-wiedzy. Collier argumentuje jednak, że nie jest to koniecznie główny koncept analityczny późnych wykładów w Collège de France. 136  Tamże, s. 93. 137  Takie stanowisko wyłania się z Woli wiedzy i pierwszego cyklu wykładów w Collège de France. 138  Zob. S. Collier, Topologies of Power...,��������������� s. 93. Problematyka podejmowana w wykładach z cyklu Trzeba bronić społeczeństwa w retrospektywnym oglądzie to raczej specyficzna konfiguracja topologiczna, a nie generalna matryca biopolityczna. Mimo że ówczesne analizy w zamyśle miały być ogólną formułą opisującą biopolitykę normalizacyjną, z czasem okazało się, że w sposób nieuprawniony uogólniają one opis lokalnej konfiguracji sieci sił władzy, przygodny zrost różnych technik, technologii, taktyk i strategii, popełniając błąd pars pro toto. Nie można więc dłużej traktować pasaży z Woli wiedzy i pierwszego cyklu wykładów z Collège de France jako klasycznego i ogólnie obowiązującego ujęcia biopolityki jako takiej. 139  T. Majewski, Modernizmy i ich losy, [w:] Rekonfiguracje modernizmu... 140  Zob. S. Collier, Topologies of Power..., s. 8. 141  M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa..., s. 44-45. 142  Tegoż, Eye of power..., s. 159. 143  Tegoż, The Subject and Power, [w:] Power..., s. 343. 144  Tegoż, Historia seksualności..., s. 83-84. 145  Tegoż, The Subject and Power..., s. 337.

 85

Mlyn biopolityki / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Authors: Wiktor Marzec, Agata Zysiak Title: Biopolitical mills. Topographies of Power in Early Peripheral Capitalism Summary: City of Lodz is an exceptional case of industrial settlement, a focal point of different kinds and techniques of power typical for nineteenth century industrial capitalism. Disciplinary power parceling bodies, biopower providing with population stability, paternalistic gaze of the factory owner and monarchic sovereignty of the tsarist rule once met in the Scheibler and Grohman’s industrial establishment and nearby workers’ housing estate. This peripheral capitalism and relations accompanying it let us verify Foucaultian analysis of power and have a new look at it. Different and less stable pattern of correlation of power techniques emerges here; power is no longer strictly related to the temporal matrix or a functional demands of capitalist production, and temporarily ossifies in relocated and contingent configurations. It is an implicit illustration of a new paradigm of power analysis, which Foucault presented when his interest was not an industrial city any more, namely the „topological analysis”, as S. J. Collier aptly called it.

Keywords: Lodz - Ksiezy Mlyn – factory – industrial city – disciplinary power – biopower – biopolitics – tsarist rule – Foucault – Collier – topology – peripheries.

Wiktor Marzec – (ur. 1985) – doktorant w Instytucie Socjologii UŁ i in spe magister filozofii, stypendysta MNiSW oraz Uniwersytetu w Tartu, Estonia (studia z zakresu semiotyki i gender studies). Współtworzy czasopismo Praktyka Teoretyczna (www. praktykateoretyczna.pl). Interesuje się kulturowymi aspektami metropolitalnej nowoczesności, kulturą nieponowoczesnej Łodzi, teorią społeczną, filozofią polityki oraz socjologią seksualności. Agata Zysiak (ur. 1985) - łodzianka, doktorantka w Katedrze Kultury Instytutu Socjologii UŁ, stypendystka MNiSW oraz Uniwersytetu w Tartu (Estonia). Współzałożycielka i przewodnicząca Stowarzyszenia Topografie (www.topografie.pl), członkini Polskiego Towarzystwa Historii Mówionej, zawodowo zajmuje się nowymi technologiami w kulturze i turystyce.

}

}

86

Wiktor Marzec, Agata Zysiak

}

Mateusz Falkowski

O z·yciu, umysl/ach i materii – doka¸d sie¸ga biopolityka? Wprowadzenie1

Pierwotne zadanie polegało na tym, by zbadać, dokąd sięga biopolityka (zarówno w ścisłym sensie przestrzenno-materialnym, jak i historycznym). Rozważania dotyczą jedynie warunków rozwiązania tytułowej kwestii. Skupiają się na analizie pojęcia „biopolityki”. Już sam sposób uprawiania i pisania przez Foucaulta historii pozwala zrozumieć genezę i status biopolityki. Metoda Foucaulta – rekonstruowana na podstawie wykładów z lat siedemdziesiątych – polega na postępującym odsłanianiu pozytywnych sił kryjących się w każdym zjawisku. Każda rzecz, zdarzenie historyczne konstytuuje się na gruncie pewnej konstelacji sił, będących dlań elementami genetycznymi. Same te siły rodzą się już wcześniej, zwykle osobno, w abstrakcji – potrzeba ich powiązania, aby mogły się skonkretyzować. Zarazem jednak ta ich uprzednia abstrakcyjność staje się widoczna jedynie z perspektywy formy końcowej. W podobny sposób traktował dzieje Marks: historiografia to zawsze poszukiwanie elementów genetycznych, sił współtworzących dany fenomen. Foucault uprawia i przedstawia historię konkretyzacji. Konkretyzacja jest u niego zasadą transformacji. Stawanie się konkretu to zarazem stawanie się biopolityki. Słowa kluczowe: biopolityka – historia – konkretyzacja – siły – abstrakcja – Marks – racja stanu – duszpasterstwo – państwo – życie – rządzenie – policja

 87

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Szanowni Państwo, od razu muszę zaznaczyć, że nie będę mówił, nie zdołam jeszcze dziś powiedzieć o tym, co zapowiada tytuł mojego wystąpienia. Sam kierunek, który doprowadził mnie do jego sformułowania, nadal obowiązuje. Niestety, nie dotrę do zamierzonego celu. Okazał się on bowiem, mówiąc wprost, zbyt odległy, zbyt ambitny, zbyt wiele problemów pojawiło się po drodze, na tyle złożonych, ale też na tyle ważnych, że ich pominięcie skończyć się mogło jedynie uproszczeniem, czyli właściwie błędem. Powiedzmy jednak, że spróbuję sformułować warunki rozwiązania tytułowej kwestii, zarysować ogólne ramy, w jakie winna się wpisywać odpowiedź na postawione pytanie, jak również źródła ewentualnych, w tym przede wszystkim moich własnych kłopotów. Pierwotny projekt był bardzo prosty: zbadać, wychodząc od tekstów Michela Foucaulta, dokąd, przede wszystkim u niego samego, sięga biopolityka. Pytanie to siłą rzeczy zawierało w sobie dwa aspekty: pojęciowy i historyczny, albo inaczej: przestrzenny i czasowy. Po pierwsze, czego dotyczy tak naprawdę biopolityka? (1) Jeżeli życia, to jak je rozumieć? (2) Jeżeli wiedzy, pewnej sfery społecznych wyobrażeń, kategorii, refleksji, to jakich konkretnie? (3) Ale być może biopolityka sama poniekąd wyznacza – nie mówię: produkuje, bo i biopolityka stanowi wytwór i efekt określonych procesów – a zatem być może biopolityka posiada własną, odpowiadającą sobie materię, zupełnie lub przynajmniej do pewnego stopnia nową, tzn. historycznie uwarunkowaną, a wówczas należałoby oczywiście spytać o sposoby jej powstania, a zarazem skorelowania z biopolityką. Wszystkie te trzy elementy – w skrócie nazwane „życiem”, „umysłami” i „materią” – zasługiwałyby poza tym na analizę łączną, równoległą, tak, by dotrzeć w końcu do zasady i trybów ich powiązania. Słowo „sięga” miało – po drugie – sens czasowy. Kiedy to się zaczyna, rodzi, wyłania – przy czym nie chodziłoby chyba wyłącznie o wskazywanie epok, dat, a raczej – na odwrót – o określanie kolejnych progów, by posłużyć się pojęciem samego Foucaulta, opierając się na transformacjach konkretnych technik, modeli myślenia czy np. instytucji. Celem nie było stworzenie jakiejś nowej opowieści o dziejach, nowa historia

powszechna, lecz uwolnienie się od obiegowych jej podziałów na okresy itp. Samo to przedsięwzięcie miało charakter jedynie wstępny, wprowadzający – celem było ujęcie współczesnego oblicza biopolityki, a może zresztą czegoś zupełnie innego. Wbrew pozorom bowiem nie jest wcale pewne, czy nazwa „biopolityka”, gdyby przeprowadzić zarysowane właśnie badanie, nadal byłaby adekwatna. O tyle właśnie taka wstępna analiza wydała mi się niezbędna. Pamiętajmy, że Foucault zawsze był nominalistą2. Każdy przedmiot teoretyczny musi zostać skonstruowany – każda realność wyprowadzona jako złożony efekt, usytuowana w polu swych elementów genetycznych. Zwłaszcza my, myślący „po” nim, nie powinniśmy od razu zdawać się na pewną oczywistą pulę zagadnień, kojarzących się obecnie z „biowładzą”, w szczególności zaś z owym „bios”. Zawsze aktualne pozostaje pytanie: z czego składa się dzisiejsza konstelacja? W sumie więc – za co muszę Państwa przeprosić – przedstawię teraz jedynie krótkie wprowadzenie do owej zaplanowanej, wstępnej analizy pojęcia „biopolityki”, małe rozpoznanie jego problematyczności. Sądzę, że jest za nią odpowiedzialny sam sposób prowadzenia przez Foucaulta badań i namysłu, ów słynny chód kraba, co idzie do przodu, posuwając się bokiem3. Nie wiem, mówiąc szczerze, czy istnieje już jakieś opracowanie, w którym ktoś podjął się rekonstrukcji „historii powszechnej” według Foucaulta – oczywiście w wycinku przez niego samego opisanym; czy ktoś zestawił te najróżniejsze fragmenty – pochodzące, powiedzmy, z wykładów z lat siedemdziesiątych – dotyczące np. nowożytności, aby opisać ją wielostronnie, aby obok siebie znaleźli się i Boulainvilliers, i Chemnitz, dyskurs wojny i transformacja „urządzania”4, bohaterowie i pojęcia z różnych etapów tej długoletniej wycieczki skorupiaka. W żadnym razie nie chodziłoby o poszukiwanie sprzeczności – bynajmniej też nie o stworzenie jakiejś kompletnej wizji z kolejnych „skrzynek z narzędziami”. Raczej właśnie o zestawienie, o uwydatnienie dzięki temu stawek, w końcu też jednak o możliwie bogate rozpisanie genealogii współczesności, w tym także – biopolityki. Zaryzykuję w tym miejscu stwierdzenie, że już sam sposób uprawiania i pisania przez Foucaulta historii,

88

Mateusz Falkowski

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

sama syntaksa jego namysłu pozwala nam zrozumieć genezę i status biopolityki, co więcej – życia, o jakie tu chodzi. Rzecz nie w magicznej korespondencji bądź formalnej odpowiedniości, lecz w głębokiej przynależności Foucaultowskiego myślenia do ambiwalencji nowoczesnych potęg. Chciałbym zacząć od drobnego przykładu – prostego o tyle, że dotyczy dwóch krótkich fragmentów z wykładów wygłoszonych w odstępie jednego roku, fragmentów poświęconych Szekspirowi czy – szerzej – statusowi wczesnonowożytnej tragedii, jej stosunkowi do ulegającej właśnie zasadniczym przemianom suwerenności. W Trzeba bronić społeczeństwa5 – gdzie, jak Państwo pamiętają, Foucault rekonstruuje narodziny dyskursywnego pola polityczno-historycznego z ducha wojny jako analizatora stosunków władzy, jego walkę z jurydycznym dyskursem suwerenności – tragedia stanowi miejsce przedstawienia i problematyzacji kłopotów władzy suwerennej, jej zawsze możliwego rozpadu i upragnionej reintegracji. Tragedia to, mówiąc w uproszczeniu, przede wszystkim dramat „piątego aktu”, odrodzenia i odtworzenia zaburzonego centrum. Tak jest zwłaszcza w przypadku francuskich klasyków: Racine’a i Corneille’a. Historia, jakkolwiek krwawa, pełna zdrad, morderstw, odstępstw i bękartów, pozostaje spektaklem prawa i suwerenności, ich naruszenia i odbudowy. O tyle też mamy tu do czynienia z kłopotami odwiecznymi, odartymi być może z teologicznej aury, zawsze jednak rozgrywającymi się w perspektywie instancji suwerennej, praworządności itd. Do pewnego stopnia – Foucault przywołuje zresztą tragedię antyczną – jest to teatr staroświecki. W Bezpieczeństwie, terytorium, populacji6 tragedia (a padają te same nazwiska) mówi już o czymś innym. Otóż tym, co dochodzi do głosu w dramatach, co zostaje w nich i za ich pośrednictwem zainscenizowane, nie jest po prostu pewien stosunek między chwiejnością a trwałością suwerennej władzy, stosunek ostatecznie oparty na wyraźnym dualizmie, stosunek tyleż negatywny, co historycznie dobrze i od dawna ugruntowany – tym czymś jest zupełnie nowy element, dopiero co zauważony czy wręcz powstały (ta różnica zostanie przez Foucaulta w ramach tego cyklu stematyzowana i dokładnie omówiona), mianowicie racja stanu, która nie potwierdza już

starej zasady suwerenności, lecz świadczy o obecności i wpływie rozumu urządzającego. Co więcej, świadczy o tym właśnie w tym swoim aspekcie, który wcześniej jawił się jako czysto negatywny. Racja stanu bowiem swój najpełniejszy wyraz znajduje w zamachu stanu – w bezprawiu zatem, które, jak powiada Foucault, stanowi

Już sam sposób uprawiania i pisania przez Foucaulta historii, sama syntaksa jego namysłu pozwala nam zrozumieć genezę i status biopolityki, co więcej – życia, o jakie tu chodzi automanifestację państwa, nie zaś moment zachwiania. Przy czym nie jest to już, rzecz jasna, to samo państwo. To instancja pozbawiona uzasadnień, ziemska, a racja stanu to inna nazwa tej osobliwej arbitralności i autonomii. Zamach stanu – powiada cytowany przez Foucault Naude, agent Richelieu – nie podlega zasadom żadnej „naturalnej, uniwersalnej, szacownej, filozoficznej sprawiedliwości”, a jedynie sztucznemu i bezwzględnemu prawu politycznej konieczności7. Przemoc nie przeciwstawia się rozumowi, lecz wprost go wyraża. [Pozwolą Państwo, że zrobię w tym miejscu krótką dygresję. Otóż sposób, w jaki Foucault charakteryzuje zamach stanu, jego relację do prawa i państwa, jego wyjątkowość, a zarazem istotowy charakter, przywodzi na myśl wszystkich teoretyków stanu wyjątkowego, od Schmitta aż po Agambena8. Co znamienne, jest taki moment w wykładzie, gdy przed kolejnym cytatem z Naudego, który za moment przytoczę, Foucault powiada, iż ma on w sobie coś napoleońskiego, zarazem też nieuchronnie kojarzy się z hitlerowskimi jatkami, nocą długich noży. Fragment z Naudego brzmi następująco: „w czasie zamachu stanu grzmot wyprzedza błyskawicę […], dzień wstaje jeszcze przed pierwszymi dzwonami, a egzekucja poprzedza wyrok; wszystko odbywa się jak u Żydów – ktoś, kto myślał, że zadaje cios, sam od ciosu ginie, tego, kto już czuł się bezpieczny, dosięga śmierć, ludzie niespodziewanie zostają wystawieni na cierpienie, a wszystko to odbywa się nocą,

89

O z·yciu, umyslach i materii / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Chciałem unaocznić metodę Foucaulta, metodę, która polega na postępującym odsłanianiu pozytywnych sił kryjących się w każdym zjawisku, konstytuujących dany fenomen W tym wypadku ujawnione napięcie, stanowiące wyraz kryzysu, być może schyłkustaje się oto świadectwem działania nowej reguły, jak najbardziej aktualnego „stawania się innym” . pośród mgły i ciemności”9. Czyż w tę noc nie dokonuje się zarazem rytuał – przepraszam za wyrażenie – „saceryzacji”? Czy te mgły i ciemności, skoro się rozwieją, nie ukażą nam obozu? Po co o tym wszystkim mówię? Jak Państwo wiedzą, od samego niemal początku teoria Agambena, poza zainteresowaniem, jakie słusznie budzi, spotyka się również z krytyką ze strony, nazwijmy ich, „foucaultystów”. Powiada się, iż Agamben – w przeciwieństwie do drobiazgowego Foucaulta – nie potrafi dostatecznie zróżnicować swoich wywodów, ogranicza się do kilku pojęć, nie potrafi tego z racji swego całkowitego uwikłania w dyskurs prawno-suwerenny, w jurydyczną koncepcję władzy, w której sztywne ramy stara się wcisnąć bogactwo nowoczesnego życia, tak iż na „wyjściu” zostaje mu zawsze życie „nagie”. Być może jednak uwzględnienie pojęcia racji i zamachu stanu pozwoliłoby dostrzec w dyskursie Agambena – którego oczywiście niepodobna sprowadzić do tego jednego zagadnienia – coś znacznie, nie mówię nowocześniejszego, ale bardziej swoistego. Chodzi mi, innymi słowy, o dostrzeżenie specyfiki jego pozycji – ani o krytykę, ani pochwałę. Jeśli pojęcie zamachu stanu, rozumianego tak mniej więcej, jak to Państwu przedstawiłem, jest ściśle związane z ustanowieniem nowej zasady, racji stanu, absolutnie kluczowej dla rozwoju biopolityki; jeśli stanowi ono zarazem moment najbardziej abstrakcyjny, samą czystą formę automanifestacji państwa, jego nowej i nowoczesnej racjonalności, jego ratio – w zamachu stanu racja stanu odnosi się do samej siebie, to moment najwyższego samo potwierdzenia; jeżeli, krótko mówiąc, racja stanu oznacza usytuowanie państwa na ziemi, w nieokreślonej przestrzeni i nieokreślonym czasie, a zamach stanu jest jedynie najbardziej fundamentalnym dowodem owego nieokreślenia, owej właściwej nowoczesnemu państwu arbitralności; wówczas teza Agambena, poniekąd wbrew słowom, jakich używa, tzn. wbrew słowu „suwerenność”, teza wyrażająca jego rzeczywistą pozycję (oczywiście „rzeczywistą” z perspektywy rozważań

Foucaulta) brzmiałaby następująco: ów abstrakcyjny moment, streszczony w regule zamachu stanu, racja stanu, jest absolutnie niezbywalny, powraca za każdym razem, gdy w grę wchodzi relacja polityczna czy – szerzej – relacja władzy; nie sposób wydobyć się z tej abstrakcji; zasadniczy proces, z jakim mieliśmy do czynienia w czasach nowoczesnych, nie polega na transformacjach w obrębie i w otoczeniu tej zasady, lecz na rozszerzeniu pola jej oddziaływania, na swoistej epidemii zamachu stanu, która konsekwentnie szerzy się w społeczeństwach zachodnich. Nie jest moim celem wyciąganie z tego wszystkich konsekwencji ani tym bardziej poszukiwanie teoretycznych powodów takiego postawienia sprawy. Warto tylko jeszcze zaznaczyć, że pozycja, jaką w ten sposób zajmuje Agamben, niewątpliwie związana z istotnym aspektem nowoczesności, zarazem skazuje go na mnożenie analogii – kolejne wcielenia abstrakcyjnej zasady – oraz jeden model oporu. Myślę, że stąd właśnie wynika wrażenie pesymizmu przy lekturze Agambena: wielość realizacji reguły zamachu stanu naprzeciw jednego skromnego korelatu. Ale na tym też, jak sądzę, polega swoisty i niepowtarzalny radykalizm jego projektu. Koniec dygresji.] Mówiłem o Szekspirze i zmianie, jakiej uległ status tragedii między dwoma cyklami wykładów. Od symptomu starych kłopotów do świadectwa nowej zasady. Czy mamy tu do czynienia ze sprzecznością? Bynajmniej. Na tym drobnym przykładzie chciałem Państwu unaocznić metodę Foucaulta, metodę, która polega na postępującym odsłanianiu pozytywnych sił kryjących się w każdym zjawisku, konstytuujących dany fenomen. W tym wypadku ujawnione napięcie, stanowiące wyraz kryzysu, być może schyłku (na podobnej zasadzie można interpretować całą okołodworską politykę monarchów absolutnych, kult wizerunków itd. – jako próbę przeciwstawienia się stopniowej utracie wpływów na obszarze własnego kraju), staje się oto świadectwem działania nowej reguły, jak najbardziej aktualnego „stawania się innym” (dwór i sakralizacja władcy jako teatralny wyraz realnej potęgi państwa policyjnego). Tak oto w łonie

90

Mateusz Falkowski

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

suwerenności Foucault odsłania już aktywne moce rządzenia, sam rozum urządzający. Zauważmy, że metoda badawcza – której przykłady można by mnożyć (a nieprzypadkowo znalazłoby się ich najwięcej właśnie w najbardziej zagadkowym momencie narodzin nowoczesności) – implikuje bardzo określoną wizję dziejów, stawania się historii i fenomenów historycznych. Co więcej, zaryzykowałbym tezę, że nie jest to po prostu jakaś historia, lecz właśnie historia biopolityki. Każda rzecz, zdarzenie historyczne konstytuuje się na gruncie pewnej konstelacji sił, będących dlań elementami genetycznymi. Same te siły rodzą się już wcześniej, zwykle osobno, w abstrakcji – potrzeba ich powiązania, aby mogły się skonkretyzować. Zarazem jednak ich uprzednia abstrakcyjność staje się widoczna jedynie z perspektywy formy końcowej. Tak, zapewne Państwo rozpoznają tę marną imitację języka jednego z twórców tej koncepcji historii, historii biegnącej poniekąd od abstraktu do konkretu. We Wprowadzeniu do krytyki ekonomii politycznej10 Marks na kilkunastu stronach wykłada swoją niezwykłą, trzeba przyznać, teorię, swoisty leibnizianizm w historiografii. Pierwsza teza – czystość, abstrakcyjna określoność jakiejś siły (Marks mówi o „kategoriach”) występuje właśnie tam i wówczas, gdzie i kiedy nie jest jeszcze rozwinięta. Narody handlowe w starożytności, czyli kapitał jako kapitał handlowy i pieniężny, jawi się czysty, odseparowany, jako że „kapitał nie jest jeszcze dominującym elementem społeczeństw”. O tyle – druga teza – „prostsza kategoria może wyrażać panujące stosunki mniej rozwiniętej całości albo podrzędne stosunki całości bardziej rozwiniętej”, w którą zostanie wintegrowana. Marks dodaje, że „bardziej rozwinięty konkret zachowuje tę samą kategorię jako stosunek podporządkowany” (jak np. pieniądz w ramach rozwiniętego systemu kapitalistycznego). I wreszcie trzecia teza, dotycząca też badacza, kategorii jako jego instrumentów – „najogólniejsze abstrakcje powstają wyłącznie przy najbogatszym konkretnym rozwoju”. Tak iż ostatecznie – czwarta teza – „tzw. rozwój historyczny polega w ogóle na tym, że forma ostatnia traktuje wcześniejsze jako stopnie wiodące do niej samej”. Wyraźnie podkreślmy: nie oznacza to wcale teleologii i tym podobnych rzeczy. Przeciwnie: to zawsze poszuki-

wanie elementów genetycznych, sił współtworzących dany fenomen. Sądzę, że na najogólniejszym poziomie Foucault uprawia i przedstawia właśnie historię konkretyzacji11. I to nie tylko czy nawet nie przede wszystkim w wersji „powszechnej” – konkretyzacja jest u niego raczej zasadą transformacji. Przy czym, co dla nas najważniejsze, stawanie się konkretu to zarazem stawanie się biopolityki. Przypomnijmy. Abstrakcyjnej zasadzie racji stanu, wyrażającej się w zamachu, towarzyszy system gwarancji złożony z aparatu dyplomatyczno-militarnego, który utrzymuje państwo (będące, jak powiada Foucault, ideą regulatywną nowej ratio12) w ramach konkurencji między państwami, oraz policja dbająca o szeroko pojęty dobro-byt. W tym momencie warto spojrzeć w tył i w przód. Jeśli idzie o przeszłość, tzn. genezę racji stanu, czyli genezę progu nowoczesności, to prowadzi doń całkiem konkretna technika, mianowicie rządzenie ludźmi albo duszpasterstwo w obrębie zinstytucjonalizowanego chrześcijaństwa. Oznacza ono krystalizację, narodziny albo preludium procesu urządzania. Co warte podkreślenia, to owa technika mająca wartość taktyczną stanowi wspomnianą abstrakcyjną siłę, której pozwoli zadziałać dopiero wyjście z kościelnego kontekstu, jej wpisanie w strategię, którą zresztą umożliwia. Już na gruncie duszpasterstwa jako praktyki całkowitego posłuszeństwa funkcjonował dowód ze złamania prawa (zapowiadający zamach stanu). Trudno powiedzieć, w którym momencie dochodzi do zetknięcia taktyki ze strategią (w pewnym sensie dopóki się to nie dzieje, trudno mówić o jakichś innych, wcześniejszych). Nie jest to może aż tak istotne. Rzecz w tym, iż niegdysiejsza taktyka okazuje się siłą, abstrakcyjną zasadą – oczywiście nie w tej samej postaci: rządzić nie oznacza paść dusze. Przede wszystkim dlatego, że siła znajduje się teraz w „refleksyjnym pryzmacie”13 państwa. (1) Państwo jako element strategiczny, „idea regulatywna”, i (2) racja stanu jako aktywna zasada – oto abstrakcyjny punkt wyjścia. Obok tego (3) jak najbardziej materialne systemy dyplomacji i wojska oraz policji. Być może napisano już niejedną historię tych materialnych struktur – brakuje natomiast dziejów sił-zasad, a zwłaszcza ich tworzenia się jako lokalnych taktyk i wyłaniania się w postaci aktywnych mocy.

 91

O z·yciu, umyslach i materii / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Teraz spójrzmy w przyszłość. Powstanie biopolityki dokonuje się w ruchu konkretyzacji. Środki podjęte dla zabezpieczenia państwa na arenie międzynarodowej i wewnątrz, merkantylistyczna penetracja, doprowadzają do ukonstytuowania się bądź odsłonięcia populacji. Oto kluczowy moment, którego charakteru Foucault nie rozstrzyga. Czytamy: „właśnie rozwój sztuki rządzenia umożliwił skupienie się ekonomii na poziomie rzeczywistości określanym przez nas dzisiaj mianem poziomu ekonomicznego; dzięki niemu też stało się możliwe wyodrębnienie swoistego problemu populacji. Równie dobrze można by jednak powiedzieć, że dopiero dzięki dostrzeżeniu owego problemu i wyodrębnieniu owego poziomu rzeczywistości zwanego poziomem ekonomicznym kwestia rządzenia stała się możliwym przedmiotem myśli, refleksji i kalkulacji niemieszczących się w ramach prawa czy suwerenności”14. Abstrakcyjna zasada – powstała na fundamencie herezji polityków (tak Foucault nazywa liczne analizy sztuki rządzenia, jakie podjęto w szesnastym i siedemnastym wieku15) – warunkuje bowiem i zarazem blokuje wypeł-

refleksyjnego pryzmatu państwa, ilościową konceptualizację jako warunek różnicowania, wreszcie realne praktyki policyjne. Rządzenie – etatyzm – siła – policja: oto wyjściowe czynniki procesu konkretyzacji. Sam proces oznaczał transformację poddanych w populację, elastycznej materii w oporny bieg rzeczy, państwa policyjnego w państwo liberalne, pewnego urbanocentryzmu w swego rodzaju agrocentryzm (z tego punktu widzenia nic bardziej adekwatnego niż określenie „globalna wioska”). Oto ogólny kontekst narodzin biopolityki. Wszystko wskazuje na to, że nadal określa ona polityczny horyzont naszych społeczeństw. Wiąże się z tym mnóstwo kłopotów, zwłaszcza w przypadku prób oporu bądź podważenia istniejącego porządku, tego, co na wzór Foucaulta, można by określić kontr-bio-polityką. W zupełnym skrócie, trochę niechlujnie, kilka takich problematycznych kwestii. W odniesieniu do rządzenia i rozumu urządzającego: wprawdzie władza pastoralna jako taka umarła, ale nie zniknęła zapewne zapoczątkowana przez nią zasada rządzenia, racjonalność urządzania. Czy potrafimy dziś myśleć o władzy poza tą W odniesieniu do rządzenia i rozumu urządzającego: wprawdzie racjonalnością? Poza parawładza pastoralna jako taka umarła, ale nie zniknęłazapewne zapodygmatem rządzenia, zarzączątkowana przez nią zasada rządzenia, racjonalność urządzania dzania, organizowania, dystrybucji, kontroli, krótko mówiąc: prowadzenia ludzi? nienie pola, nad którym sprawuje pieczę. Potrzeba było Pytanie o tyle palące, że wszelkie ruchy na marginesie, kolejnej herezji – tym razem ekonomistów – by dostrzec całe mnóstwo trybów samoorganizacji ludzi w ramach w tym polu nie obszar interwencji i narzędzie podtrzywspólnot, zrzeszeń, klubów itp. nierzadko opiera się na mania państwa, lecz autonomiczną przestrzeń wymaposzukiwaniu innych form bycia rządzonym i zarządzagającą subtelności, uwzględnienia niezależnych od nym – czy wciąż szukamy pasterzy? Nie wydaje się, aby państwa reguł, krótko mówiąc: całej złożonej polityki chodziło15 w pierwszym rzędzie o opozycję między wspólnie-ingerowania – raczej kontroli niż dyscypliny. notą a jednostką. Odkryto, innymi słowy, naturę czy raczej naturalność Punkt drugi, państwo: kłopot naprawdę spory, życia – państwo zostaje tym samym włączone w pewien ponieważ w ramach procesu konkretyzacji, o którym szerszy mechanizm autoregulacyjny, w ramach którego Państwu mówiłem, państwo zaczyna pełnić funkcję raczej moduluje niż modeluje. Co ciekawe, katalizatopodporządkowaną: niezwykle istotną, ale wyraźnie nierem stało się w tym wypadku pojęcie… siły (od jakienaczelną rolę. W pewnym sensie staje się sobą – coraz goś czasu używane też w fizyce), pozwalające skwantybogatsze, zróżnicowane, przeniknięte mnóstwem oddziafikować odsłonięty obszar natury. Mamy zatem: ływań, otwarte na lobbing i prywatyzację. Czy wystarabstrakcyjną zasadę racji stanu, strategię w postaci czy w tym wypadku i na czym miałby polegać proces,

92

Mateusz Falkowski

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

który moglibyśmy nazwać „powrotem państwa”? Na ile wola reetatyzacji, obecna w wielu środowiskach antyliberalnych, wykracza, może wykroczyć poza model racji stanu, czyli – znów – rozumu urządzającego? Punkt trzeci i czwarty zarazem, siła i model kwantyfikacji: wielkie przedsięwzięcie pomnażania, manipulowania, kontrolowania i podtrzymywania sił „państwa” (to inna nazwa biopolityki w ogóle). Siła i policja. Tutaj problem dotyczyłby możliwej dekwantyfikacji, być może jakiegoś odrodzenia statusu? Przy czym wiemy, że konkretne, już współczesne interwencje mają charakter wewnątrzspołeczny (coś na kształt „upolicyjnienia” stosunków społecznych, samego „bios”), a co więcej – przypomnijmy Baudrillarda czy Bourdieu – polegają na niczym innym, jak na coraz szybszej, różnorodniej-

szej, bardziej przemożnej i niewidocznej dyferencjacji pola: to kwantyfikacja za każdym razem krzepnąca w kwalifikacji16. Tworzenie barier, separowanie zbiorowości ma jak najbardziej charakter statusowy. I w tym wypadku opozycja jednostka-wspólnota więcej zaciemnia niż wyjaśnia. Mamy zatem mniej więcej zarysowaną przestrzeń problemów, rozpiętą na trzech osiach: między rządzeniem a różnymi, nierzadko duszpasterskimi typami „samorządności”, między sfunkcjonalizowanym państwem liberalnym a wolą reetatyzacji, między policyjną kwantyfikacją statusu a różnicowaniem pola w ramach nowego separująco-upośledzającego uspołecznienia. Teraz trzeba zacząć się zastanawiać, dokąd sięga biopolityka.

1  Tekst wystąpienia na konferencji „Perspektywy Biopolityki”, Poznań, 25-27.03.2010. 2  Na temat kontrowersji z tym związanych zob. É. Balibar, Foucault i Marks: stawka nominalizmu, [w:] tegoż, Trwoga mas: polityka i filozofia przed Marksem i po Marksie, tłum. A. Staroń, Warszawa 2006. 3  M. Foucault, Naissance de la biopolitique: cours au Collège de France, 1978–1979, red. M. Senellart, Paris 2004, s. 80 (wykład z 31 stycznia 1979 roku). 4  Ta seria odwołań nawiązuje, rzecz jasna, do dwóch tomów wykładów Foucaulta: Trzeba bronić społeczeństwa: wykłady w Collège de France, tłum. M. Kowalska, Warszawa 1998 (dalej jako TBS), oraz Bezpieczeństwo, terytorium, populacja: wykłady w Collège de France, 1977–1978, tłum. M. Herer, Warszawa 2010 (dalej jako BTP). 5  Zob. TBS, s. 176-179. 6  BTP, wykład z 15 marca 1978 roku. 7 Tamże. 8  Zob. C. Schmitt, Teologia polityczna, [w:] tegoż, Teologia polityczna i inne pisma, tłum. M. Cichocki, Kraków 2000;

G. Agamben, Homo sacer: suwerenna władza i nagie życie, tłum. M. Salwa, Warszawa 2008. 9  BTP, wykład z 15 marca 1978 roku. 10  K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 13, tłum. A����������� ������������ . Bal, ��������� Warszawa 1966 (wszystkie cytaty z tego wydania – tekst dostępny też na stronie: http://skfm.dyktatura.info/download/marks14. pdf – data dostępu 15.09.2010). 11  Na temat pojęcia konkretyzacji – zarówno u Marksa, jak i w rozważaniach nad techniką u Gilberta Simondona – piszą w Anty-Edypie G. Deleuze i F. Guattari (rozdz. Dzicy, barbarzyńcy, cywilizowani; wyd. niem.: Anti-Ödipus, tłum. B. Schwibs, Frankfurt a/M 1997, s. 283-284). 12  BTP, wykład z 22 marca 1978 roku. 13  BTP, wykład z 15 marca 1978 roku. 14  BTP, wykład z 1 lutego 1978 roku. 15  BTP, wykład z 5 kwietnia 1978 roku. 16  Zob. J. Baudrillard, Społeczeństwo konsumpcyjne: jego mity i struktury, tłum. S. Królak, Warszawa 2006 (zwłaszcza cz. 2: Teoria konsumpcji); P. Bourdieu, Dystynkcja: społeczna krytyka władzy sądzenia, tłum. P. Biłos, Warszawa 2005.

 93

O z·yciu, umyslach i materii / 

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Author: Mateusz Falkowski Title: On Life, Bodies and Matter – The Limits of Biopolitics. Introduction Summary: The primary aim of this paper is to analyse the limits of biopolitics (both in the strict, spatialmaterial sense and from the historical point of view). The discussion will focus only on the conditions of giving an answear to the title question and on the concept of biopolitics. The way Foucault writes history is itself enough to understand the genesis and status of biopolitics. Foucault’s method – here reconstructed on the basis of his lectures from the seventies – consists of a progressive exposure of posisitive forces hidden behind every phenomenon. Every object, every historical event is constituted in a constellation of forces that function as its genetic elements. These powers themselves are born earlier, usually separately, in abstraction. If they are to take shape, to be realised, they must become related. At the same time, their prior abstractness becomes visible only from the perspective of their final form. A similar view on history one can find in Marx’s writings: the historiography always consists of searching for genetic elements, powers that constitute a given phenomenon. Foucault writes the history of realisation differently. The realisation for him is a principle of transformation. The becoming of a concrete is also the becoming of biopolitics. Keywords: biopolitics – realisation – powers – abstraction – Marx – reason of the state – pastoral – state – life – governance – police

Mateusz Falkowski – filozof, współtwórca Orgii Myśli (www.orgiamysli.pl)

}

94

Mateusz Falkowski

metropolia czy biopolis?

}

} Metropolia

Michael Hardt, Antonio Negri

Niniejszy artykuł stanowi fragment czwartego rozdziału ostatniej książki Michaela Hardta i Antonia Negriego Commonwealth, w znacznie większej mierze niż ich poprzednie prace zainteresowanej wątkami miejskimi. Zawarta w nim propozycja to próba ujęcia współczesnego miasta w kategoriach biopolitycznych, co odróżniałoby je od wcześniejszych form organizacji przestrzennej, np. miasta przemysłowego i pozwalało na przejście od formy miejskiej do formy metropolitalnej. Główna teza tekstu głosi, że z uwagi na zachodzące współcześnie zmiany na gruncie produkcji i pracy, metropolia zajmuje miejsce zarezerwowane wcześniej dla fabryki („metropolia jest tym dla wielości, czym fabryka dla klasy robotników przemysłowych”). Staje się zarazem nieograniczonym ścianami obszarem produkcji tego, co wspólne, jak i obiektem kontestacji ogniskującej się w obliczu władzy imperialnej i kapitalistycznego wyzysku. Autorzy analizują w tym miejscu również dwie kolejne jakości definiujące metropolię: kwestie nieprzewidywalnych spotkań oraz organizacji oporu (w formie miejskich rebelii zwanych żakeriami). Gdy ująć te cechy wspólnie, przekonują Hardt i Negri, należy zgodzić się z tezą, że metropolia jest miejscem, w którym wielość znajduje swój dom. Słowa kluczowe: metropolia – fabryka wielości – spotkanie – renta – organizacja – miasto biopolityczne – żakeria

 97

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Sprawię, że miasta zarzucą sobie ramiona na szyje i staną się nierozłączne, Dzięki miłości towarzyszy, Dzięki męskiej miłości towarzyszy. Walt Whitman Metropolia może być rozumiana przede wszystkim jako szkielet i rdzeń kręgowy wielości. Oznacza architektoniczne i społeczne środowisko, wspierające jej aktywność, a także tworzące zbiór i afektywny zestaw umiejętności, relacji społecznych, zwyczajów, pragnień, wiedzy i obiegów kulturowych. Metropolia nie tylko wpisuje się w przeszłość wielości, ale również reaktywuje ją – minione formy podporządkowania, cierpienia i walki; stwarza także warunki, zarazem negatywne i pozytywne, dla jej przyszłości. Organiczne metafory tego rodzaju mogą być jednak mylące, zbyt często bowiem implikują funkcjonalistyczne i hierarchiczne relacje: przywództwo głowy, posłuszeństwo rąk itp. Chcemy w zamian pojmować metropolię jako ciało nieorganiczne, a zatem ciało wielości bez organów. Jak pisał Marks we fragmencie, który zainspirował Deleuze’a i Guattariego, „[p]rzyroda, o ile sama nie jest ciałem ludzkim, jest nieorganicznym ciałem człowieka”2. Jak wyjaśnia Marks, natura stanowi bogactwo dobra wspólnego, będące bazą dla twórczej działalności człowieka, z kolei przeszłe działania ludzi są wpisane, niejako odnotowane przez naturę. W dobie produkcji biopolitycznej rolę nieorganicznego ciała wielości spełnia w coraz większym stopniu metropolia. W istocie, gdy skupić uwagę na produkcji, dochodzi się do jeszcze precyzyjniejszej i bardziej sugestywnej analogii: metropolia jest dla wielości tym, czym fabryka dla klasy robotników przemysłowych.W poprzedniej epoce fabryka stanowiła główne miejsce i zapewniała warunki dla trzech aktywności, centralnych z punktu widzenia robotników przemysłowych: produkcji; wewnętrznych spotkań i organizacji; ekspresji antagonizmów i rebelii. Współcześnie produktywne działania wielości przekraczają jednak mury fabryki i przenikają całą metropolię. W procesie tym jakości i potencjał wspomnianych aktywności poddawane są fundamentalnej transformacji. Rozpoczynamy śledzenie tych zmian od rozważenia aktywności wielości na gruncie wspomnianych dziedzin: produkcji, spotkań i antagonizmu.

Metropolia jest miejscem biopolitycznej produkcji, ponieważ jest przestrzenią tego, co wspólne, miejscem żyjących razem ludzi, dzielących zasoby, komunikujących, wymieniających się dobrami i ideami. Współczesny język włoski zachowuje znaczenie średniowiecznej łaciny, w której dobro wspólne – włoskie il comune – było słowem oznaczającym miasto. Dobro wspólne służące za podstawę biopolitycznej produkcji, co odkryliśmy w części trzeciej tej książki, jest nie tyle „naturalnym dobrem wspólnym” osadzonym w materialnych zasobach ziemi, minerałach, wodzie, gazie, co „sztucznym dobrem wspólnym” tkwiącym w językach, obrazach, wiedzy, afektach, kodach, zwyczajach i praktykach. „Sztuczne dobra wspólne” przenikają cały obszar metropolitalny i ustanawiają samą metropolię. Jest ona zatem całkowicie włączona w cykl biopolitycznej produkcji: dostęp do zawartych w niej rezerw dobra wspólnego stanowi podstawę produkcji, a jej rezultaty są na nowo wpisywane w metropolię, transformując ją i ponownie konstytuując. Metropolia jest fabryką produkującą dobro wspólne. W przeciwieństwie do produkcji wielkoprzemysłowej, cykl produkcji biopolitycznej jest w coraz większym stopniu autonomiczny względem kapitału. Charakterystyczne dla wspomnianego cyklu schematy współpracy generowane są w samym procesie produkcji, a każde narzucenie kontroli stanowi przeszkodę dla jego produktywności. Podczas gdy fabryka przemysłowa generuje zysk, jej produktywność uzależniona jest bowiem od kapitalistycznych schematów kooperacji i kontroli, metropolia generuje przede wszystkim rentę, stanowiącą jedyny sposób, dzięki któremu kapitał zdolny jest przechwycić autonomicznie wypracowane bogactwo. Wartość miejskich nieruchomości jest zatem w dużej mierze wyrazem dobra wspólnego lub tego, co ekonomiści nazywają „efektami zewnętrznymi” osadzonymi w „otaczającym” je terenie metropolitalnym. Owe aspekty biopolitycznej produkcji analizowaliśmy w części trzeciej. Teraz możemy zrozumieć je lepiej w ich usytuowaniu w metropolii. Produkcja biopolityczna przekształca miasto, tworząc nową formę metropolitalną. Jedna ze standardowych periodyzacji miasta, bliska architektom i historykom, zarysowuje jego zmiany równolegle do przekształceń na gruncie pełnionych przez nie funkcji gospodarczych. W społeczeństwach zdominowanych przez produkcję rolną, jak i w społeczeństwach przedkapitalistycznych

98

Michael Hardt, Antonio Negri

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

w ogóle, miasta zapewniały miejsce wymiany. Miasto handlowe jest oderwane od produkcji, trafiające do niego dobra wytwarzane są w innych miejscach, wydobywane w kopalniach lub uprawiane na polach. Tworzenie się od osiemnastego wieku wielkich miast przemysłowych prowadzi do koncentracji robotników na terytoriach miejskich oraz zbliża do siebie rozmaite gałęzie przemysłu – fabryki koksu z hutami stali, te zaś, w dalszej kolejności, z fabrykami samochodów. Miasto przemysłowe jest jedną z głównych dźwigni umożliwiających wzrost produkcji kapitalistycznej. W miastach zawsze oczywiście miały miejsce pewne formy wytwarzania, jak choćby praca rzemieślnicza czy manufaktury, ale fabryka przeszczepiła na ich grunt hegemoniczny z punktu widzenia gospodarki przykład produkcji. Chociaż przestrzeń fabryki mieści się w granicach miasta, jednak wciąż pozostaje od niego odseparowana. Klasa robotników przemysłowych produkuje w fabryce, a po jej opuszczeniu oddaje się innym aktywnościom w samym mieście. Dzisiaj wyłania się ostatecznie miasto biopolityczne. Wraz z przejściem do hegemonii produkcji biopolitycznej, przestrzeń ekonomicznej produktywności oraz przestrzeń samego miasta zaczynają się pokrywać. Nie istnieją już odpowiedzialne za ich rozdzielenie mury fabryki, a „efekty zewnętrzne” tracą swój zewnętrzny charakter w odniesieniu do pomnażającego je miejsca produkcji. Pracownicy produkują na obszarze całej metropolii, nie wyłączając żadnego pęknięcia czy szczeliny. W rzeczywistości produkcja dobra wspólnego staje się niczym innym aniżeli życiem samego miasta3. Obok zanurzenia w dobru wspólnym, produkowanym przez i produktywnym w życie społeczne, istnieje również odmienna jakość definiująca metropolię: nieprzewidywalne, przypadkowe, losowe spotkanie czy może raczej spotkanie z innością. Wspaniałe reprezentacje metropolii będące udziałem europejskiej modernistycznej tradycji literackiej, od Charles’a Baudelaire’a do Virginii Woolf, od Jamesa Joyce’a po Roberta Musila i Fiodora Dostojewskiego, kładły nacisk na relację między tym, co wspólne, a omawianym spotkaniem. Życie wiejskie portretowane jest z kolei jako monotonne powtarzanie tego samego. Na wsi wszyscy są znajomymi, a przyjazd obcego zdawać się może wstrząsającym wydarzeniem. Metropolia, w przeciwieństwie do wsi, jest miejscem nieprzewi-

dywalnych spotkań pomiędzy pojedynczościami [singularities], nie tylko uprzednio sobie nieznanymi, ale i przychodzącymi skądinąd, z innych kultur, języków, rodzajów wiedzy, mentalności. Dla przykładu, Baudelaire rozważał kwestię wkraczania do metropolii w kategoriach „kąpieli w wielości” [prendre un bain de multitude], wywołującej upojenie „uniwersalnej komunii”, gdy ktoś w pełni oddaje się spotkaniom, „nadchodzeniu tego, co niespodziewane, przechodzącym obok nieznanym osobom” [à l’imprévu qui se montre, à I’inconnu qui passe]4. Chociaż na pierwszy rzut oka dobro wspólne zdaje się wchodzić w konflikt czy nawet sprzeczność z mnogością i spotkaniami pojedynczości, w rzeczywistości, co widzieliśmy wcześniej w kontekście produkcji biopolitycznej, jest z nimi całkowicie kompatybilne (inaczej niż identyczność). Jak w kontekście metropolii pokazywał Baudelaire, dobro wspólne oraz nieprzewidziane spotkania są wzajemnie konieczne. Gdy zdefiniujemy metropolię za pomocą tych jakości – osadzenia w dobru wspólnym i otwartości na przypadkowe spotkania – uwyraźni się fakt, że życie metropolitalne staje się powszechną kondycją globalną. Pod względem ilościowym koresponduje to z faktem, że w naszych dziejach przekroczyliśmy niedawno istotny próg: po raz pierwszy większość zaludniającej glob populacji zamieszkuje obszary miejskie. Jednak ilościowe spojrzenie na przestrzeń miejską i światową populację nie jest w stanie w odpowiedni sposób uchwycić podkreślanej przez nas transformacji. Obrany tutaj jakościowy punkt widzenia

Wraz z przejściem do hegemonii produkcji biopolitycznej, przestrzeń ekonomicznej produktywności oraz przestrzeń samego miasta zaczynają się pokrywać pozwala na inne ujęcie zniesienia i reorganizacji tradycyjnych podziałów: między miastem i wsią czy miejskością a wiejskością. Przykładowo, gdy Marks analizował polityczny krajobraz dziewiętnastowiecznej Francji i rozróżniał polityczne zdolności miejskiego proletariatu od tych charakterystycznych dla chłopstwa,

 99

Metropolia

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

jego rozważania zwróciły się ku komunikacji i współpracy. Proletariat nie tylko miał dostęp do nowości i informacji, ale i zdolność do komunikowania się w swoim gronie, tworzenia obiegów wymiany i debat pomiędzy proletariuszami. Pracując obok siebie, miejski proletariat dysponował w fabryce gotowymi praktykami współpracy. Dziewiętnastowieczne francuskie chłopstwo, przynajmniej w opinii Marksa, było niekomunikatywne, w znaczeniu odseparowania chłopów przez instytucję rodziny czy małych jednostek wspólnotowych rozrzuconych na obszarach wiejskich, bez struktury wspólnych relacji i społeczeństwa. Ujmując rzecz inaczej, Marks postrzegał chłopów jako zakorzenionych w „naturalnym”, proletariat zaś w „sztucznym” dobru wspólnym, według niego niezbędnym do podejmowania działań politycznych. Obiegi komunikacji i społecznej współpracy zostają obecnie jednak uogólnione na całą planetę. Życie wiejskie przestaje być określane przez izolację i niekomunikowalność. Istnieją oczywiście różne natężenia występowania dobra wspólnego, ale linie podziału w coraz mniejszym stopniu tyczą się miejskich lub wiejskich środowisk5. Odnotowując metropolizację świata, nie chcemy sugerować, że wszystkie miejsca stają się takie same. Chodzi nam raczej o to, że powinny być rozróżniane przez pryzmat różnych jakości dobra wspólnego oraz związanych z nim spotkań. Jak zauważyliśmy wcześniej, w kontekście gospodarczych „efektów zewnętrznych”, dobro wspólne może być zarówno pozytywne, jak i negatywne. Pozytywnymi formami dobra wspólnego w metropolii są dynamiczne lokalne obiegi kulturowe, ich przeciwieństwo stanowią zaś zanieczyszczenia, korki, konflikty społeczne itp. W analogiczny sposób korzystne lub szkodliwe mogą być same spotkania. Kiedy architekci i historycy architektury wznoszą lament w obliczu narodzin amerykańskiej „megalopolis”, nieregulowanego, bezkształtnego rozlewania się miasta zastępującego klasyczne, koncentryczne formy metropolitalne (typowe dla Berlina, Szanghaju i Nowego Jorku lat trzydziestych dwudziestego wieku), oprotestowują w istocie rozrzedzenie dobra wspólnego i rosnące przeszkody dla spotkań między pojedynczościami. Tym, czego najwyraźniej brakuje megalopolii jest, jak tłumaczą, gęste zróżnicowanie kultury6. Podobnie, gdy Mike Davis używa kategorii „slums” dla określenia coraz bardziej powszechnej, globalnej kondycji, czyni to

nie tyle, by podkreślić biedę mieszkających w nim ludzi, ile by oznaczyć negatywne formy dobra wspólnego, które ich otaczają oraz szkodliwych spotkań, którym podlegają. Z naszej perspektywy wszystkie te formacje są metropoliami, zróżnicowanymi z uwagi na stopień intensywności i jakości dobra wspólnego oraz związanych z nim spotkań7. W serii ostatnich badań śledzono specyfikę afrykańskich form miejskich, afropolis, od Lagos i Kinszasy po Johannesburg. Odpowiedzialni za przeprowadzenie tych badań naukowcy obstają przy tym, że nie wystarczy określić ich mianem slumsów lub upadłych miast, choć wiele z nich cechuje się skrajną nędzą i ubóstwem. Patrząc z zewnątrz, oczywista zdaje się nieobecność lub nieefektywność planowania miejskiego w większości afrykańskich metropolii. Badacze skupiają się jednak na fakcie, że pomimo rozpadającej się infrastruktury i pozbawionych środków do życia populacji, metropolie te faktycznie działają – zwykle poprzez nieformalne sieci komunikacji, mobilności, zatrudnienia, wymiany i kooperacji, w dużej mierze niedostrzegalne dla osób z zewnątrz. Innymi słowy, wielość biednych, poprzez ekspansywne cyrkulacje spotkań, wynajduje strategie przetrwania, znajdując schronienie, produkując formy życia społecznego, stale odkrywając i tworząc zasoby dobra wspólnego. Nie chodzi tu oczywiście o stwierdzenie w rodzaju: Nie martwcie się o biedotę, jej życie jest piękne! Wszystkie miasta powinny tak wyglądać! Znaczeniem tych badań jest zademonstrowanie, do czego zdolni są biedni, nawet w warunkach ekstremalnych przeciwności, w jaki sposób mogą wytwarzać dobro wspólne i organizować spotkania8. Pojęcie spotkania, z którego korzystaliśmy do tej pory dla określenia metropolii, pozostaje jednak bezwolne i spontaniczne. Aby metropolia stała się dla wielości tym, czym była fabryka dla klasy robotników przemysłowych, musi być nie tylko przestrzenią , ale również organizacji i polityki. Zdanie to mogłoby służyć za definicję greckiego konceptu polis: miejsce, w którym spotkania między pojedynczościami są organizowane politycznie. Wielkie bogactwo metropolii objawia się w chwili, gdy radosne spotkanie skutkuje nową produkcją dobra wspólnego, jak choćby w przypadku, gdy ludzie komunikują wzajemnie różne tryby wiedzy, różne zdolności po to, by stworzyć kolektywnie coś nowego. W rezultacie udane spotkanie wytwarza nowe ciało społeczne, które jest

100

Michael Hardt, Antonio Negri

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

w stanie zdziałać więcej niż każde jednostkowe ciało natychmiast w radosne interakcje, polityka metropolii w pojedynkę. Nie każde spotkanie okazuje się, rzecz wymaga odkrywania sposobów przekształcania możliwie jasna, radosne. W metropolii większość spontanicznych jak największej liczby konfliktowych spotkań w te radoz innymi to spotkania konfliktowe i destruktywne, prosne i produktywne10. dukujące szkodliwe formy dobra wspólnego. Dla przyW tym momencie powinno być już jasne, że organikładu: niedający ci zasnąć, hałasujący sąsiedzi, przykry zacja metropolitalnych spotkań nie jest jedynie sprawą zapach ich śmieci lub, mówiąc ogólniej, natężenie ruchu polityczną, lecz w równym stopniu także ekonomiczną. samochodowego, zanieczyszczenie powietrza w metroRadosne spotkania są ekonomicznie znaczącymi działapolii, obniżające jakość życia wszystkich mieszkańców. niami, pod wieloma względami stanowią w istocie wierzNie jest łatwo zawiązać z innymi nową relację, która prochołek biopolitycznej gospodarki. To na ich gruncie pagowałaby komunikację i współpracę, kreowała nowe, odkrywane i produkowane jest dobro wspólne. Stawia to silniejsze ciało społeczne i generowała bardziej radosne wspólne Polityka metropolii polega na organizowaniu spotkań. życie. Natomiast nieudane, konfliktowe spotkania rozkładają ciała Jej zadaniem jest promowanie radosnych kontaktów i stwarzanie i wspólne życie wielości. W rzewarunków do ich powtarzania, przy jednoczesnej minimalizacji czywistości, wobec tak wielu szkodliwych, przypadkowych, mieszich szkodliwej odmiany kańcy metropolii często zamykają się na innych w celu uniknięcia tego typu interakcji. Do ulubionych strategii należą tu: w nowym świetle zaproponowane przez nas wcześniej spokojny, cichy spacer, unikanie kontaktu wzrokowego, hasło: metropolia jest tym dla wielości, czym była fabryka wznoszenie niewidzialnych murów we wspólnej przedla klasy robotników przemysłowych. Organizacja radostrzeni, umocnionych na wypadek kontaktu, tak jakby snych spotkań wielości odpowiada produktywnemu rozich skóra stawała się niewrażliwa, odrętwiała, umartwiona. mieszczeniu pracowników w przestrzeni fabryki: w ramach Uprzywilejowani zamykają się przy tym w enklawach. współpracujących zespołów, skupionych wokół konkretTym samym nawet żyjąc blisko radykalnie odmiennych nych maszyn lub skoordynowanych z rytmem linii proludzi, udaje im się wchodzić w interakcje tylko z tożsadukcyjnej. Co istotne, biopolityczna produkcja bogactw mymi względem siebie osobami. Dzieje się tak wtedy, uchwycona być musi z innej strony, nie z perspektywy gdy czynniki definiujące metropolię ulegają degeneracji, kapitału, ale raczej samej wielości. Kapitał nie jest zdolny gdy przestaje być ona przestrzenią wspólną i miejscem do organizowania radosnych spotkań w metropolii, może z innymi, obszarem komunikacji i współpracy9. je jedynie wywłaszczyć lub przechwycić wyprodukowane Polityka metropolii polega na organizowaniu spotkań. w jej granicach wspólne bogactwo. Wielość musi orgaJej zadaniem jest promowanie radosnych kontaktów nizować je autonomicznie oraz przeprowadzać rodzaj i stwarzanie warunków do ich powtarzania, przy jednotreningu wymaganego w ramach metropolitalnej polityki. czesnej minimalizacji ich szkodliwej odmiany. Wymaga W połowie lat sześćdziesiątych w kontekście działalności to, po pierwsze, otwartości na odmienność oraz umiejętBlack Power, gdy największe amerykańskie miasta stawały ności tworzenia relacji z innymi, generowania radosnych się w przeważającej mierze czarne, Grace i James Boggs spotkań i kreowania społecznych ciał z jeszcze większymi zaproponowali podobny, oparty na autonomicznej orgazdolnościami. Drugi, być może jeszcze ważniejszy, wymóg nizacji projekt miejskiej polityki, pod hasłem: „Miasto dotyczy uczenia się, jak wycofywać się z konfliktowych, jest ziemią ludzi czarnych”11. Miejskie rewolty spod znaku destrukcyjnych związków i w jaki sposób rozkładać szkoautonomii stanowiły w rzeczywistości siłę napędzającą dliwe ciała społeczne będące ich wynikiem. Wreszcie, kryzys w miastach przemysłowych, powiązany z nadchoskoro tak wiele spontanicznych spotkań nie przeradza się dzącym kryzysem amerykańskiej hegemonii. Jednak

 101

Metropolia

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Wszystkie współczesne metropolie są w pewnym sensie patologiczne – obecne w nich hierarchie i podziały prowadzą do korupcji dobra wspólnego oraz blokują korzystne spotkania poprzez zinstytucjonalizowany rasizm, segregację bogatych i biednych oraz pozostałe struktury wykluczenia i podporządkowania dzisiejsze rewolty miejskie, choć wciąż silnie określone przez rasę, nie są już kierowane przez figury industrialne. Gdy metropolitalna produkcja osadzona jest w ramach procesu kapitalistycznego pomnażania wartości, miejskie powstania prezentują elementy zapowiadające nowe modele organizacji. Podobnie jak pierwsze strajki robotników przemysłowych, które zapoczątkowały epidemię sabotaży wymierzonych w fabryki i ich maszyny. Jednak wielość nigdy nie zaznaje spokoju i swobody w organizowaniu się w metropolii. Oprócz dobra wspólnego i spotkań określana jest ona przecież także, być może w najbardziej znaczący sposób, poprzez antagonizm i przemoc. Uwypukla to kolejna, ostatnia już w tym miejscu, etymologia: w starożytnej Grecji słowo metropolis to „miasto-matka”, które kontroluje i sprawuje dominację nad koloniami. W ten sposób używano też francuskiego odpowiednika w erze imperialistycznej: „metropolitalna Francja” wyróżniała europejskie terytorium na tle kolonii w Afryce, Azji, w basenie Pacyfiku i na Karaibach. Obecnie „metropolis” nadal oznacza hierarchię, ale jego geografia zmieniła się i stała bardziej złożona. Jest oczywiście prawdą, że, ogólnie rzecz biorąc, między metropoliami nadal istnieją znaczące nierówności, stanowiące echo relacji kolonialnych, np. między Nowym Jorkiem i miastem Meksyk, Londynem i Bombajem, Paryżem i Dakarem czy Szanghajem i Chengdu. Oprócz tych hierarchii dostrzec musimy także te istniejące wewnątrz każdej z metropolii, czasem w niezwykłej bliskości, zarówno między różnymi dzielnicami, jak i w obrębie każdej z nich. To geografia natężeń i progów, podobna do widzianej z kosmosu mapy temperatury powierzchni globu. Wszystkie współczesne metropolie są w pewnym sensie patologiczne – obecne w nich hierarchie i podziały prowadzą do korupcji dobra wspólnego oraz blokują korzystne spotkania poprzez zinstytucjonalizowany rasizm, segregację bogatych i biednych oraz pozostałe struktury wykluczenia i podporządkowania. Dla przykładu: powiedzieć, że São Paolo jest miastem murów, to zdiagnozować jego chorobę12. A patologia nie polega tylko na zapobieganiu pozytywnym spotkaniom, ale i bombardowaniu

nas tymi negatywnymi. W wielu uprzywilejowanych częściach świata, jeśli jesteś biedny i ciemnoskóry, nie możesz jechać metrem lub własnym samochodem bez zatrzymania przez policję. W podporządkowanych częściach świata dzielnice, w których mieszkasz, narażone są na przestępstwa i choroby spowodowane brakiem czystej wody i odpowiedniej kanalizacji. Metropolia to dżungla, a przed obecnymi w niej formami dobra wspólnego i spotkaniami powinno się raczej uciekać! Podziały metropolii są nieustannie wytwarzane i narzucane za sprawą czynników ekonomicznych, takich jak renta czy wartość nieruchomości. Jedną z broni tworzących i podtrzymujących społeczne podziały, reprodukującą na małą skalę globalne hierarchie i nierówności w każdej metropolii, jest gentryfikacja. Jak utrzymywaliśmy w części trzeciej, renta i wartość nieruchomości biorą się bezpośrednio z dobra wspólnego. Ekonomiści nazywają to pozytywnymi i negatywnymi efektami zewnętrznymi otoczenia metropolii. Jednak relacja renty do dobra wspólnego nie jest czysto pasywna i pasożytnicza. Oczywiście w przeciwieństwie do kapitału przemysłowego, generującego zysk, renta nie ma bezpośredniego związku z organizacją produkcji. Jednak przechwytywanie i redystrybucja bogactw, zachowywanie i rozszerzanie podziałów klasowych, pociągają za sobą produkcję społeczną, a w szczególności organizację produktywności niematerialnej siły roboczej. Pomaga to wyjaśnić, w jaki sposób renta staje się paradygmatycznym ekonomicznym instrumentem neoliberalizmu oraz jego reżimów finansjalizacji (które, jak zobaczymy w części piątej, są zaangażowane w produkcję usług i dóbr niematerialnych oraz redystrybucję bogactw wzdłuż podziałów klasowych). Renta działa poprzez odspołecznienie [desocialization] dobra wspólnego, poprzez przeprowadzaną przez bogatych prywatyzację wspólnych bogactw wyprodukowanych i ugruntowanych w metropolii. Wizualna przejrzystość ulic Haussmannowskiego Paryża nie jest potrzebna w przypadku rozmieszczenia władzy tego rodzaju. Renta i rynek nieruchomości to wszechobecne aparaty segmentacji i kontroli, rozprzestrzeniające się płynnie w krajobrazie miejskim i konfigurujące urządzenia [dispositifs] społecznego wyzysku. Sama struktura współczesnej metropolii sprawuje

102

Michael Hardt, Antonio Negri

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

cichą ekonomiczną kontrolę, tak samo bezwzględną i brutalną, jak każda inna forma przemocy13. Otrzymujemy dzięki temu trzecie i ostatnie znaczenie tezy: metropolia jest dla wielości tym, czym fabryka była dla robotników przemysłowych. Metropolia tak, jak fabryka, jest miejscem hierarchii i wyzysku, przemocy i cierpienia, strachu i bólu. Dla całych pokoleń robotników fabryka była miejscem łamania ich ciał, zatruć przemysłowymi chemikaliami, śmierci spowodowanych przez niebezpieczne machiny. Metropolia jest miejscem niebezpiecznym i szkodliwym, szczególnie dla biedoty. Ale właśnie z tego powodu jest także, na podobieństwo fabryki, przestrzenią antagonizmu i rebelii. Skoro produkcja biopolityczna wymaga autonomii, co odnotowaliśmy już wcześniej, kapitał staje się w coraz większym stopniu zewnętrzny względem procesu produkcji. W ten sposób wszystkie znane mu środki służące wywłaszczeniu wartości okazują się przeszkodami niszczącymi dobro wspólne bądź prowadzącymi do jego rozkładu. Być może paradoksalnie kapitał staje się barierą dla produkowania bogactwa. Oburzenie i antagonizm charakterystyczne dla wielości nie są skierowane jedynie w stronę hierarchicznej przemocy i kontroli. Stanowią w tym samym stopniu obronę produktywności dobra wspólnego i wolności spotkań. Ale gdzie dokładnie buntować się może owa produktywna wielość? Dla pracowników przemysłowych oczywistym obszarem buntu była fabryka: szef stoi przed tobą, maszyny sabotażowi, możliwe są okupacja warsztatu, przerwanie produkcji itp. Zdawać by się mogło, że w warunkach metropolii wielość nie posiada porównywalnej przestrzeni rebelii, ryzykuje tym samym dawanie upustu swemu gniewowi w próżni. W ostatnich latach jednak jesteśmy świadkami serii metropolitalnych żakerii eksperymentujących z rozwiązaniami tego problemu. Np. pikieciarze [piqueteros] w Argentynie, działający od 2001 roku, rozwijają w dosłownym sensie analogię między fabryką i metropolią: bezrobotni pracownicy, pozbawieni możliwych do zablokowania wrót fabryki, decydują się na pikiety w mieście, blokowanie ulic, zakłócanie ruchu, unieruchamianie samej metropolii. Pikieciarze, innymi

słowy, próbują dzikiego strajku przeciwko metropolii. W czasie boliwijskich walk o wodę i gaz w 2000 i 2003 roku, analizowanych przez nas w drugiej części, wypracowano podobne taktyki podczas częstego blokowania autostrady, łączącej główne miasta Boliwii. W szczytowym momencie konfliktu z 2003 roku zbuntowana wielość zstąpiła z El Alto, biednego, zamieszkałego głównie przez rdzenną ludność przedmieścia okalającego El Paz, by okupować centrum miasta wraz z wchodzącymi w jego skład ekskluzywnymi białymi dzielnicami. Oznaczało to przekroczenie barier segregacji rasowych i ekonomicznych oraz wywołanie paniki wśród elit. Powstanie zrodzone w 2005 roku na paryskich przedmieściach, poprzez unieruchomienie metropolii, palenie samochodów i infrastruktury edukacyjnej (uznawanych przez mieszkańców banlieu za instrumenty społecznej mobilności, której im odmówiono) w podobny sposób uderzało w rasowe i ekonomiczne hierarchie. Tak jak w Boliwii, francuska rewolta łączyła rasowe i pracownicze antagonizmy w proteście przeciw wywłaszczaniu z dobra wspólnego oraz stawianiu przeszkód spotkaniom. Rebelie te nie tylko miały miejsce w metropolii, były także wymierzone w nią samą – przeciw jej patologicznym i skorumpowanym formom14. Żakerie i spontaniczne rebelie nie są jednak, jak argumentowaliśmy wcześniej, z konieczności zbawienne, często prowadzić mogą również do samozniszczenia. Trzecim zadaniem polityki wielości w warunkach metropolii, które w istocie musi w większości przypadków poprzedzać dwa pozostałe (produkcję dobra wspólnego oraz radosne spotkania), jest zatem organizowanie antagonizmów przeciwko metropolitalnym hierarchiom i podziałom, ogniskowanie nienawiści i gniewu przeciwko przemocy metropolii. W destrukcji jest także miejsce na radość – możliwość atakowania obiektu nienawiści, źródła cierpienia! Metropolizacja świata nie oznacza koniecznie upowszechnienia struktur hierarchii i wyzysku. Dotyczyć może również generalizacji rebelii oraz jej ewentualnych rezultatów – rozwoju sieci współpracy i komunikacji, rosnącej intensywności dobra wspólnego oraz spotkań pomiędzy pojedynczościami. Oto miejsce, w którym wielość znajduje swój dom. Tłum. Piotr Juskowiak

 103

Metropolia

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

1  Fragment książki Commonwealth, która w tłumaczeniu zespołu Praktyki Teoretycznej ukaże się wkrótce nakładem korporacji ha!art (jako Rzecz-pospolita. Poza własność prywatną i dobro publiczne). 2  K. Marks, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne, tłum. K. Jażdżewski, [w:] K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 1, Warszawa 1976, s. 552. Interpretacja tego fragmentu u Deleuze’a i Guattariego znajduje się w: Anti-Oedipus, tłum. R. Hurley, M. Seem, H. Lane, Minneapolis 1983, s. 4-5. 3  Saskia Sassen śledzi podobną genealogię miejskich form oraz paradygmatów produkcji w celu zdefiniowania współczesnego „miasta globalnego”, skoncentrowanego na działaniach finansowych. Jak to zwykle bywa, nasze myślenie jest bardzo podobne do stanowiska Sassen, ale to, że skupiamy się bardziej na produkcji biopolitycznej aniżeli finansach, daje znacząco odmienne spojrzenie na życie i potencjał współczesnej metropolii. 4  Ch. Baudelaire, La foule, [w:] tegoż, Œuvres completes, red. M. Ruff, Paris 1968, s. 155. 5  Nasze stanowisko odnośnie zmierzchu świata chłopskiego, określonego przez brak politycznych zdolności do komunikacji i współpracy: zob. M. Hardt, AvNegri, Multitude: War and Democracy in the Age of Empire, New York 2004, s. 115-127. Pogląd �������������������������������������������� Marksa na owe zdolności u dziewiętnastowiecznych chłopów we Francji znaleźć można [w:] K. Marks, 18 brumaire’a Ludwika Bonaparte, Warszawa 1948. 6  Na temat megalopolii zob. K. Frampton, Towards a Critical Regionalism, [w:] The Anti-Aesthetic, red. H. Foster, Washington, 1983, s. 26-30. 7  Zob. M. Davis, Planeta slumsów, tłum. K. Bielińska, Warszawa 2009. 8  Zob. np. Johannesburg: the Elusive Metropolis, red. A. Mbembe, S. Nuttall, Durham 2008, F. de Boeck, M. Plissart, Kinshasa: Invisible City, Ghent 2004, A. Simone, For the City Yet to Come, Durham 2004, Lagos: How it Works, red. R. Koolhaas, L. Müller, Baden 2008.

9  Na temat filozoficznego opracowania kwestii spotkania, zob. Deleuze’a interpretację Spinozjańskiej teorii afektów w powiązaniu z radosną i smutną pasją, G. Deleuze, Expressionism in Philosophy: Spinoza, tłum. M. Joughin, New York 1990. W kwestii politycznej interpretacji różnych form spotkań zob. E. Kilombo, M. Hardt, Organizing Encounters and Generating Events, “Whirlwinds: Journal of Aesthetics and Protest” 2008. Tekst dostępny na stronie: http://inthemiddleofthewhirlwind.wordpress.com/organizing-encounters-and-generating-events/ [data dostępu: 28.03.2011]. 10  W swoich dociekaniach na temat Bombaju Arjun Appadurai prezentuje podobne pojęcie polityki metropolii rozumianej jako organizacja oddolnych spotkań. Identyfikuje ją z „głęboką demokracją”. Zob. A. Appadurai, Deep Democracy: Urban Governmentality and the Horizon of Politics, “Public Culture” 2002, No. 1, s. 21-47. 11  G. Boggs, J. Boggs, The City is the Black Man’s Land, “Monthly Review” 1966, No.11, s. 35-46. 12  T. Caldeira, City of Walls: Crime, Segregation and Citizenship in São Paulo, Berkeley 2000. 13  Na temat miejskiej renty i finansów zob. C. Vercellone, Finance, rente et travail dans le capitalisme cognitive, „Multitudes” 2008, No. 32, s. 27-38, jak i pozostałe teksty pomieszczone w tym numerze. Zob. też A. Petrillo, La rendita fondiaria urbana e la metropolis, prezentacja przedstawiona podczas Uninordade w Bolonii, 8 grudnia 2007 roku. Odnośnie gentryfikacji zob. N. Smith, The New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City, New York 1996. Z bardziej międzynarodowej perspektywy zob. Gentrification in Global Context: the New Urban Colonialism, red. R. Atkinson, G. Bridge, New York 2005. 14  Na temat francuskiej rewolty na przełomie października i listopada 2005 roku zob. J. Revel, Qui ha peur de la banlieue?, Paris 2008, A. Bertho, Nous-autres, nous-mêmes: ethnographie politique du présent, Paris 2008 oraz G. Caldiron, Banlieue, Roma 2005.

104

Michael Hardt, Antonio Negri

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Antonio Negri – (ur. 1933) – włoski filozof i działacz polityczny, wykładał m.in. na Uniwersytecie w Padwie, École Normale Supérieure w Paryżu oraz Université de Paris VIII. W latach 60. i 70. brał czynny udział w działaniach na rzecz włoskiego ruchu robotniczego (jako współzałożyciel Potere Operaio i Autonomia Operaia Organizzata). W roku 1979 roku został osadzony w więzieniu jako podejrzany o współudział w porwaniu i zamordowaniu przez Czerwone Brygady premiera Włoch, Aldo Moro. W roku 1983 opuścił więzienie dzięki mandatowi poselskiemu i wkrótce zbiegł do Francji.

Po powrocie do Włoch, w latach 1997-2003 dokończył odbywanie skróconej kary. Obok książek napisanych razem z Michaelem Hardtem, autor m.in. Marx oltre Marx : quaderno di lavoro sui Grundrisse (1979), Il lavoro di Giobbe : il famoso testo biblico come parabola del lavoro umano (1990), Powrót. Alfabet biopolityczny (2002, polskie wydanie 2006, rozmowa z Anne Dufourmentelle), Goodbye Mr Socialism (2006, polskie wydanie 2008, rozmowa z Rafą „Vavolim” Scelsim), In Praise of the Common (2009, wspólnie z Cesarem Casarino). Michael Hardt – (ur. 1960) – amerykański filozof polityki i teoretyk literatury. Absolwent inżynierii (pracował w Ameryce Łacińskiej, popularyzując alternatywne źródła energii) i komparatystyki literackiej. Autor Gilles Deleuze: an Apprenticeship in Philosophy (1993) oraz czterech książek napisanych wspólnie z Antonio Negrim: Labor of Dionysus: a Critique of the State-form (1994), Imperium (2000, polskie wydanie 2005), Multitude: War and Democracy in the Age of Empire (2004), Commonwealth (2009, polskie wydanie w przygotowaniu, 2011).

}

}  105

Metropolia

}

}Kto ma prawo do biopolis? Piotr Juskowiak

Agamben, Negri i spór o metropolie¸

W wykładzie poświęconym „kwestii miejskiej” Giorgio Agamben charakteryzował nowoczesne przeobrażenia przestrzenne w terminach przechodzenia od miasta, jako tradycyjnej formy organizacji przestrzennej, do metropolii. Proces ten zbiegał się, zdaniem włoskiego filozofa, z narodzinami biopolityki, specjalizującej się w produkowaniu i zarządzaniu nagim życiem. Metropolia w Agambenowskiej optyce to przestrzeń nierozróżnialności, materializacja, na wzór obozu, stanu wyjątkowego, obszar delokalizującej lokalizacji, kojarzony przez reprezentantów studiów miejskich z neoliberalnym miastem zerowej tolerancji. Dokonana przez Agambena negatywna analiza (miejskiej) biopolityki natrafia na swego rodzaju rewers w postaci refleksji nad metropolis autorstwa Antonia Negriego i Michaela Hardta. Podobny punkt wyjścia - opis wystawionej na mechanizmy biowładzy metropolii, przekonanie o jej bezgraniczności i heterotopiczności, zniesieniu różnicy między przestrzenią prywatną i publiczną - prowadzi autorów Multitude do przeciwstawnych, afirmatywnych, z uwagi na odmienne ujęcie biopolityki, wniosków. Zdaniem Negriego stosunek wielości do metropolii przypomina dawną relację klasy robotniczej do fabryki. Multitude zawiązuje się dziś głównie w miastach, celując w ich demokratyczne przeobrażenie. Przejmuje prawo do miasta, realizowane w akcie jego nieustannej reprodukcji. W niniejszym szkicu wskazuję na punkty przecięcia i podstawowe różnice obecne w charakteryzowanych wyżej wizjach biopolis. Argumentuję, iż przedsiębrany w jej ramach opór, związany z kulturową produktywnością miejskich podmiotów, polega na ustanowieniu miejsca w analizowanym przez Agambena niemiejscu władzy suwerennej. Słowa kluczowe: obóz – wielość – metropolia – biopolis – prawo do miasta – profanacja – Agamben – Hardt – Negri

 107

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

W książce Bülenta Dikena i Carstena Bagge Laustsena The Culture of Exception znajdujemy skromną próbę uzgodnienia fundamentalnych dla bohaterów niniejszego tekstu pojęć. Spopularyzowana przez Giorgia Agambena kategoria homo sacer oraz rozwijane przez Antonia Negriego i Michaela Hardta pojęcie multitude są, zdaniem autorów, konceptami bliźniaczymi, wpisanymi w ambiwalentne kontinuum współczesnych procesów upodmiotowienia i odpodmiotowienia. Jako bliźnięta „nie mogą być od siebie odseparowane. Gdy jedno nas uwodzi, drugie odrzuca, i vice versa. Co więcej, nigdy nie jest jasne, czy, kiedy, gdzie i, przede wszystkim, dlaczego należy się do wielości lub jest się zredukowanym do homo sacer”1. Według Dikena i Laustsena napawające lękiem, niesamowite podwojenie (analizowane przez Freuda w odniesieniu do figury sobowtóra2) ma szansę zniknąć, gdy nagie życie przekute zostanie w wielość3, a ta ostatnia zaistnieje na zasadach wyczekiwanej przez Agambena „nadchodzącej wspólnoty”. Nie rozwijając kwestii dyskusyjnej, jak sądzę, możliwości koncyliacji na gruncie wspomnianych projektów wspólnotowych, chciałbym przyjrzeć się w tym miejscu bliźniaczemu czy też lustrzanemu charakterowi rozwijanych przez Agambena oraz Negriego i Hardta wizji metropolii. Sięgam w tym celu, za Michelem Foucaultem, po kolejną figurę związaną z podwojeniem – zwierciadło. Foucault w znanym szkicu dedykowanym przestrzennym hybrydom wyróżniał dwa typy miejsc powiązanych z wszystkimi innymi – utopie i heterotopie. Pierwsze to miejsca pozbawione rzeczywistej przestrzeni. „Ukazują społeczeństwo w udoskonalonej postaci bądź społeczeństwo wywrócone do góry nogami, ale w każdym wypadku utopie pozostają przestrzeniami zasadniczo nierealnymi”. Drugie to rodzaj utopii urzeczywistnionych, które w postaci swoistych „kontr-miejsc”4 (takich jak cmentarz, burdel, hotel, więzienie czy muzeum) reprezentują i pełnią określone funkcje w stosunku do pozostałych przestrzeni. Cechuje je przy tym heterogeniczność, liminalność i odmienny od zegarowego tryb czasowości. Między nimi Foucault umieszcza zwierciadło, w takim samym stopniu utopijne, co heterotopiczne – paradoksalne miejsce bez miejsca (z uwagi na przestrzenną nieokreśloność przeglądającej się w nim osoby), które pozostaje jednak czymś realnym

i określonym poprzez zajmowanie konkretnej przestrzeni. Charakteryzująca zwierciadło oscylacja między miejscem i nie-miejscem stanie się przedmiotem dociekań w dalszych partiach tekstu. Postaram się zarysować w nich punkty przecięcia i podstawowe różnice obecne na gruncie Agambenowskiej i Negriowskiej koncepcji biopolis, które pomimo licznych wspólnych charakterystyk pozostają do siebie w relacji krzywego, lustrzanego odbicia.

Obóz – ban-lieue – metropolia Choć analizy przestrzenne w pismach Agambena są kwestią raczej drugiego planu, a odniesienia do problematyki miejskiej mają mocno okazjonalny charakter, prace autora Stanu wyjątkowego cieszą się rosnącym zainteresowaniem geografów, przedstawicieli studiów miejskich czy socjologów miasta5. Najczęściej źródło inspiracji stanowi dla nich trzecia teza wieńcząca Homo sacer: „obóz, a nie państwo [we włoskiej i angielskiej wersji mowa jest o mieście [città, city] – przyp. PJ], jest dziś biopolitycznym paradygmatem Zachodu”6 oraz skierowane pod ich adresem Agambenowskie pouczenie – współczesne badania przestrzeni miejskiej nie mogą się dokonywać w oderwaniu od tkwiącej w jej centrum figury nagiego życia. Aktualność słów włoskiego filozofa potwierdzona została w analizach głośnych przypadków „powracającego obozu”, nade wszystko więzienia w Guantanamo Bay i obozu dla uchodźców w australijskiej Woomerze. Pisanie o przestrzeniach wyjątku i zainteresowanie pracami Agambena, jak podkreślał Claudio Minca, są zatem od pewnego czasu praktykami nierozdzielnymi7. Obóz to jedna z fundamentalnych dla cyklu Homo sacer kategorii, a zarazem podstawa dla wyprowadzanego tu z pism Agambena obrazu biopolis. Inaczej niż stara jak suwerenny wyjątek biopolityka, jest on wynalazkiem stosunkowo niedawnym, przetestowanym po raz pierwszy w oddalonych od metropolii przestrzeniach kolonialnych8. Samo pochodzenie zatem, jego (nie)europejskość funkcjonująca na zasadzie włączającego wyłączenia, wskazuje na wyjątkową naturę nowego narzędzia władzy (działa ono na zasadzie Foucaultowskiego bumerangu,

108

Piotr Juskowiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

inaugurującego wewnętrzną kolonizację Zachodu poprzez adaptowanie na jego gruncie wypróbowanych w koloniach aparatów i technik rządzenia9). Zainteresowany jego prawno-politycznym statusem Agamben przypomina, iż instauracja pierwszych obozów wiązała się ściśle z sytuacją stanu wyjątkowego. Tymczasowy charakter związku (tak w odniesieniu do nietrwałości przestrzeni obozu, jak i czasowości zawieszenia porządku prawnego) ulega zmianie z chwilą, gdy stan wyjątkowy staje się regułą, a obóz nową matrycą ładu przestrzennego10. Podstawową cechą przestrzeni staje się odtąd nierozróżnialność. W obozie dzoē zlewa się z bios, nagie życie z obywatelem, prawo z faktem, wnętrze z zewnętrzem, wyjątek z regułą, człowiek ze zwierzęciem, natura z kulturą. Obóz to biopolityczna machina ograbiająca swych mieszkańców z politycznych praw, indywidualnych historii, z zakorzenionych w różnicy tożsamości. Nie tylko redukuje zindywidualizowane życie do miana życia nagiego, niszczy również niezwiązane z jednostką granice, łącznie z najważniejszą, oddzielającą go od pozostałej, do niedawna porządkowanej wedle nieobozowych zasad, przestrzeni (na wzór dawnego nomos opisywanego przez Carla Schmitta, łączącego lokalizację, Ortung, z porządkiem, Ordnung). Ciekawą ilustrację dla obserwowanego przez Agambena „zlewania się” obozu z przestrzenią miejską stanowi projekt urbanistyczny przygotowany dla Auschwitz w 1943 roku przez Hansa Strosberga. Na planie nawiązującym do idei miasta-ogrodu Ebenezera Howarda, obóz zagłady wpisany został w tzw. green belt, rezerwowany tradycyjnie dla instytucji o charakterze eugeniczno-higienicznym, takich jak przytułki dla obłąkanych, farmy dla epileptyków, domy dla alkoholików i bezdomnych. Zakładana przez Howarda możliwość izolowania i kontrolowania niepożądanych z uwagi na pozostałą część populacji jednostek zyskiwała w tym miejscu przerażający komentarz. Wkraczający do miasta obóz jawił się jako jeden z jego głównych dyspozytywów, użyteczne urządzenie selekcji, kontroli i utylizacji zbędnego materiału11. Warto dodać, iż biopolityczne powinowactwo obozu i miasta-ogrodu nie traci na aktualności wobec stałego zainteresowania Howardowskim konceptem na gruncie współczesnej urbanistyki (co widoczne jest zwłaszcza w ramach Nowego Urbanizmu).

Jako strefa wyemancypowana z okalających ją ogrodzeń i drutów, obóz staje się ukrytą matrycą, zawsze obecną groźbą strukturującą relacje przestrzenne każdej społeczności. Słowami Agambena: Jeśli rzeczy tak się właśnie mają, jeśli istotą obozu jest materializowanie stanu wyjątkowego i wynikające z tego tworzenie przestrzeni, w której nagie życie i norma znajdują się na progu nierozróżnialności, to musimy przyznać, że mamy przed sobą obóz za każdym razem, gdy powstaje tego rodzaju struktura, niezależnie od natury przestępstw, które są w jej ramach popełniane, i niezależnie od jakiejkolwiek jej nazwy i specyficznej topografii12.

Obozowa logika staje się tym samym jednym z podstawowych współczesnych „porządków” przestrzennych, wprowadzanym w życie w tak różnych miejscach, jak obozy i ośrodki dla uchodźców, obóz etnicznego gwałtu, lotnisko czy miejskie przedmieścia i gated communities (o których wspomina wcześniejsza wersja tekstu, pomieszczona w Mezzi senza fine13). Zatrważająca proliferacja geografii wyjątku nakazuje włoskiemu filozofowi widzieć w obozie „nowy biopolityczny nomos planety”. Jak przypomina w tym kontekście Krzysztof Rutkowski, na pytanie Agambena „co zostaje z Auschwitz?”14, odpowiedzieć należy: wszystko. „Gułag czeka. Obóz żyje. Homines sacri w stanie wyjątkowym znajdują się w zasięgu tych, którzy zdolni są do wszystkiego”15. Zmaterializowany wyjątek, stale mutujący, przybierający odmienne formy obszar delokalizującej lokalizacji to, wedle autora Wspólnoty, która nadchodzi, określenia współczesnej przestrzeni politycznej. Wobec takiej definicji dziwi dobór prezentujących ją przykładów – przestrzeni zamkniętych, peryferyjnych i marginalnych z punktu widzenia współczesnej tkanki miejskiej; obecnych w mieście na zasadzie włączającego wyłączenia, w żadnym jednak razie niedecydujących o jego biopolitycznej tożsamości. Bezgraniczność późnonowoczesnego obozu, jego swoista płynność i nomadyczność, będąca odpowiedzią na likwidującą swe fałdy i załamania16 przestrzeń miejską (oraz opisywaną przez Negriego eksterytorialną i pozbawioną zewnętrza władzę imperialną) w pismach Agambena stale rozbija się o problem

 109

Kto ma prawo do biopolis?

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

granicy. Zwraca na to uwagę także Thomas Lemke, podkreślając efektywność obozu w zakresie wytwarzania, a nie wymazywania, różnic i granic: Agamben nie rozumie o b o z u jako wewnętrznie zróżnicowanego kontinuum, lecz wyłącznie jako l i n i ę , która oddziela mniej lub bardziej wyraźnie nagie życie od istnienia politycznego. W rezultacie, nie potrafi on przeanalizować tego, jak we wnętrzu nagiego życia możliwe stały się oceny i hierarchizacje, w jaki sposób można klasyfikować i kwalifikować życie jako wyższe bądź niższe, w fazie rozwoju lub upadku. […] jego uwaga skupia się na ustanowieniu granicy – granicy, której nie postrzega on jako zróżnicowanej przestrzeni, lecz jako nierozciągłą linię, co redukuje cały problem do stwierdzenia albo-albo17.

Zaryzykuję stwierdzenie, iż w odniesieniu do przestrzeni metropolitalnej nierozróżnialność, w sposób w jaki traktuje o niej Agamben, wciąż zdaje się tyczyć głównie, wbrew licznym jego zapewnieniom, przestrzennie ograniczonych instytucji (nierzadko typu dyscyplinarnego, których kryzys przed dwoma dekadami ogłosił Gilles Deleuze18). Choć obóz zdaje się w pewnej mierze przypominać Negriowską charakterystykę Imperium, czyli pozbawione zewnętrza nie-miejsce19 będące efektem globalnego stanu wyjątkowego, bliższy jest raczej wykładni tego terminu dokonanej przez Marca Augégo (nie-miejsce rozumiane jako abstrakcyjna i pozbawiona symbolicznego określenia, skazująca na samotność i wywłaszczenie z tożsamości, nieintegrująca dawnych miejsc, przestrzeń tranzytu20). Słuszność wydaje się mieć zatem Yannis Stavrakakis, twierdząc, że „nawet jeśli obóz jest konceptualizowany w sposób transcendujący uproszczone pojęcie lokalizacji, pozostaje jej formą, opisywaną w tradycyjnie przestrzennych kategoriach”21. Warto dodać, że zdaniem autora The Lacanian Left, przestrzenna metafora Agambenowskiej biopolityki pozwala wpisać jego projekt w szereg zawieszających polityczność przedsięwzięć noszących znamiona utopii bądź dystopii. Do kwestii postpolityczności projektu Agambena nawiążę w dalszej partii tekstu. Jeśli logika obozowa stanowić ma w pełni o charakterze późnonowoczesnej metropolii, konieczne zdaje

się uzupełnienie jej o treści wykluczone przez samego Agambena. Diken i Laustsen sięgają w tym celu po rozszerzoną definicję obozu. Jest on ich zdaniem nie tylko ustanowioną tymczasowo przestrzenią, wytwarzającą specyficzny porządek i nagie życia. Wiąże się również z produkcją odmiennych trybów podmiotowości, stylów życia i tożsamości. Jako taki obóz przybiera zróżnicowane formy, a materializacja wyjątku wymyka się jednoznacznie negatywnemu opisowi. Przykładami obozów oderwanych od opisywanych przez Agambena zabójczych mechanizmów są, według socjologicznego duetu, hedonistyczne przestrzenie Ibizy i Faliraki. „Turysta/bandyta zajmuje przestrzeń progu, w której życie i prawo, wnętrze i zewnętrze, cywilizacja i stan natury pozostają nierozróżnialne”22. Jako „imprezowe zwierzę” uwalnia się od charakterystycznych dla polis tożsamościowych determinacji i codziennej rutyny. Wkraczając w liminalną przestrzeń konsumpcyjnego nie-miejsca, daje upust skrywanym żądzom i fantazjom. Chociaż woluntarna redukcja do miana nagiego życia odczuwana jest przez turystę jako wyzwalająca, pozostaje on bezwzględnie w zasięgu oddziaływania władzy. Rozumiany w ten sposób obóz pozwala na złagodzenie krytyki Lemkego. Staje się ruchomą linią, relacyjną przestrzenią, wieloaspektowym urządzeniem władzy, niewykluczającym aktywnych, pozornie autonomicznych biopolitycznych interwencji przedsiębranych przez same podmioty. Dodajmy na marginesie, że perspektywa zarysowana w The Culture of Exception pozwala na krytykę zbyt jednostronnego na gruncie filozofii Agambena ujęcia karnawału. Przenikanie się w jego ramach prawa i anomii23 nie musi jednoznacznie prowadzić do wykluczenia i wygnania. Charakterystyczne dla karnawału zawieszenie struktury, co podkreślał w późniejszych (względem Procesu rytualnego) tekstach Victor Turner, a dziś powtarzają Hardt i Negri, prowadzić może również do zawiązywania communitas i przeprowadzenia jego siłami demokratycznej zmiany społecznej24. Do problemu ustanawianej w przestrzeni granicy powrócił Agamben w krótkim wykładzie o metropolis. Choć jeszcze w Homo sacer wskazywał na anulowanie granic jako moment konstytutywny dla miasta w ogóle25, tu bezgraniczność rezerwował dla jego stosunkowo późnej formy – nowoczesnej metropolii. Jej zaistnienie było

110

Piotr Juskowiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

równoznaczne z biopolityzacją przestrzeni miejskiej, zniesieniem jej jednorodności, likwidacją ustalonych, wewnętrznych i oddzielających ją od zewnętrza granic oraz zburzeniem dystynkcji prywatne/publiczne. Metropolię zdaniem Agambena cechuje dostrzeżone przez Foucaulta26 „nałożenie, na charakterystyczne dla zarządzania trądem struktury wykluczenia i oddzielenia, praktyk nadzoru, kontroli, indywidualizacji i artykulacji charakterystycznych dla władzy dyscyplinarnej, w efekcie czego trędowaty staje się obiektem tych samych praktyk indywidualizacji, upodmiotowienia, leczenia, co ofiara zarazy”27. W metropolii, będącej zbiorem urządzeń władzy, jednostka wystawiona jest na ciągłe, mające źródło poza nią samą procesy upodmiotowienia i odpodmiotowienia („metropolię określiłbym jako urządzenie władzy lub grupę urządzeń władzy, zastępujących miasto w momencie, gdy władza zmienia się w zarządzanie rzeczami i istotami żywymi”28). W innym miejscu dodawał, że wiele z tych urządzeń obejmuje przestrzeń miejską stałym nadzorem, zmieniając ją w rodzaj wszechogarniającego więzienia29. Zapytać można zatem, czy panoptykon nie wypiera aby z miasta swego potencjalnego następcy, ban-optycznego30 obozu? Wydaje się raczej, iż późnonowoczesna metropolia łączy w sobie dyspozytywy właściwe dla obu paradygmatów władzy. Militaryzacja i prizonizacja przestrzeni miejskiej to, w obliczu Agambenowskich ustaleń, konsekwencje dokonującej się zgodnie z logiką obozu biopolityzacji metropolii. Obsesja na punkcie bezpieczeństwa, opanowanie przez technologie nadzoru i kontroli, to odpowiedź na podnoszoną w oficjalnych dyskursach sytuację wyjątku, powrotu do stanu natury stale potwierdzanego przez niepokojące obywateli sąsiedztwo homines sacri. Według Agambena świadczy to o zauważalnej na gruncie współczesnego państwa reorganizacji – przechodzeniu od aktywności typu dyscyplinarnego, związanej z produkowaniem porządku, do zainteresowania bezpieczeństwem i, co za tym idzie, regulacją nieporządku31. Zmiana dominanty w działalności władzy możliwa jest zatem w kontekście Castellsowskiej przestrzeni przepływów – otwarcia granic, niezakłóconej wymiany dóbr i globalnych interakcji. Oznacza decentralizację i deterytorializację form modulujących podległe władzy jednostki (co Deleuze analizował w terminach przejścia od

społeczeństw dyscyplinarnych do społeczeństw kontroli). Choć Agambenowski obóz nie potrzebuje ograniczeń i zdaje się ogarniać przestrzeń polityczną w całości, w paradoksalny sposób katalizuje jednak wznoszenie miejskich murów i przestrzeni zamknięcia. Wspomniane zjawisko w kategoriach przestrzennego apartheidu analizował Mike Davis32. Na przykładzie Los Angeles przedstawiał postępującą brutalizację relacji przestrzennych, znajdującą architektoniczną materializację w postaci panoptycznie zorganizowanych malli handlowych, przypominających cytadele budynków publicznych (niektóre z nich autorstwa starchitekta Franka Gehry’ego), wewnętrznych murów zastępujących zniesione wcześniej przez procesy suburbanizacji i usieciowienia, bariery, podkreślających odwieczną dualność miasta – podział na biednych i bogatych33. Kolejny aspekt haussmannizacji miasta aniołów to proliferacja więzień: sposób na

Choć Agambenowski obóz nie potrzebuje ograniczeń i zdaje się ogarniać przestrzeń polityczną w całości, w paradoksalny sposób katalizuje jednak wznoszenie miejskich murów i przestrzeni zamknięcia zarządzanie nędzą, potwierdzający tezę Davisa, że od czasów prefektury Haussmanna „celem przebudowy miasta jest maksymalizacja zysku i kontroli społecznej”34. Rosnące znaczenie produkujących porządek przestrzeni zamknięcia, w rodzaju grodzonych osiedli czy placówek dyscyplinarnych, stanowi konieczne dopełnienie opartych na dziele Agambena przestrzennych analiz. Odpowiedzią na nieporządek i ogarniającą metropolię nierozróżnialność jest powrót więzienia i dyscypliny. Wedle Loïca Wacquanta to dowód na postępującą neoliberalizację społeczeństw zachodnich, skutkującą zastępowaniem matczynego państwa opiekuńczego „paternalistycznym państwem karzącym”35. Przykładem tego mariażu jest wynaleziona na Manhattanie, później skutecznie globalizowana, polityka zerowej tolerancji, rozpowszechniana jako ideologiczne zaplecze (Negri mówi w tym przypadku o urządzeniu) współczesnej

 111

Kto ma prawo do biopolis?

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

penalizacji i prizonizacji sprowadzanych do miana nagiego życia bezdomnych, biednych i imigrantów. Dla Stephena Grahama36 transformacja ta wpisuje się w strategię nowego militarnego urbanizmu, globalnego stanu wojennego ustanawianego w miastach z myślą o wzmożeniu bezpieczeństwa i odzyskiwaniu zawłaszczonego przez przestępców terytorium, prowadzącego jednak w rzeczywistości do kryminalizacji migrantów, militaryzacji obszarów cywilnych i groźby miastobójstwa [urbicide]. Warto wesprzeć te analizy twierdzeniem, że kryminalizacja ubogich to efekt największego z punktu widzenia włodarzy neoliberalnego miasta przewinienia – przypisywanej im niesłusznie nieproduktywności. Jej konsekwencją ma być z kolei konfliktogenność, przekładająca się na rzekomą współczesną eskalację miejskiej przemocy. Jej skuteczne wygaszenie to jedna z głównych strategii miasta postpolitycznego, odsuwającego ogniska konfliktu (dzięki reorganizacji przestrzeni z pomocą więzień, obozów dla uchodźców, hipergett, gentryfikacji itp.) w celu obrony polityki konsensualnej – niezakłóconego zarządzania ludnością i kapitałem. Postpolityczność Agambenowskiego projektu uwidacznia się wyraźnie, gdy pisze on o dwoistości ludu, stałym napięciu między obywatelskim ciałem politycznym i zbiorem wykluczonych, których eliminacja stanowi warunek możliwości „stworzenia ludu bez pęknięcia”37. Do tego momentu analiza Agambena nie odbiega zbytnio od tez Jacques’a Rancière’a – konsensus, stabilność niezróżnicowanej wspólnoty osiąga się kosztem uciszenia konfliktogennej reszty, osób zagrażających policyjnemu porządkowi (podobny mechanizm odnajdujemy także w opisywanym przez Erica Swyngedouwa miejskim populizmie38). Różnica ujawnia się, gdy wyrzuconym poza system prawny odmawia się zdolności do oporu i możliwości ustanowienia odmiennego ładu politycznego. W opinii Ernesta Laclaua39, błąd Agambena polega na niedostrzeżeniu relacji wzajemnego wyrzucenia, konstytutywnego dla antagonizmu starcia między dwoma wizjami porządku prawno-politycznego. Zdaniem argentyńskiego filozofa, Agamben zbyt pochopnie utożsamia wszystkie sytuacje włączającego wyłączenia z apatyczną i bezbronną figurą homo sacer. Brak zróżnicowania w obrębie rzeczonej kategorii powoduje zrównanie tak odrębnych z punktu widzenia politycznej

sprawczości przypadków jak muzułman, osoba pogrążona w śpiączce czy wypędzony z miasta bandyta. W kreślonej przez Agambena na wzór obozu wizji społeczeństwa usunięte zostają dyssens, możliwość oporu i jakikolwiek potencjał emancypacyjny. Dobrym przykładem potwierdzającym zasadność krytyki Laclaua są opisywane z różnych perspektyw przez Slavoja Žižka i Mustafę Dikeça powstania w obrębie francuskich przedmieść. Jak przypomina ten ostatni, banlieue stanowi, zgodnie z etymologią, miejsce wykluczone nie tyle jako istniejące poza granicami miasta, co umieszczone z woli władzy poza systemem40, funkcjonujące, jak chce tego Agamben, zarazem w i poza porządkiem prawnym właściwym dla pozostałej części miasta. Dikeç przedstawia francuskie banlieues w perspektywie Rancière’owskiej policyjno-politycznej rywalizacji o sposoby dystrybuowania i definiowania przestrzeni. Wskazuje na obcą oficjalnemu dyskursowi polityczność rozgrywających się na przedmieściach zamieszek. Z kolei dla Žižka autodestruktywny wybuch przemocy obserwowany we Francji jesienią 2005 roku stanowił zabieg odzyskiwania widoczności i zdobywania uznania podejmowany nie przez mniejszość etniczną czy religijną, lecz wykluczoną część francuskiej wspólnoty politycznej41. Niejako wbrew założeniom Agambena, z podmiejskiego obozu zamiast nagiego życia wyłaniał się zbiorowy podmiot zakłócający porządek policyjny, dokonujący politycznego aktu dzielenia postrzegalnego. W zakończeniu zastanowię się, czy i w jaki sposób problem ten może być przez Agambena przezwyciężony (dzięki nowej wykładni ludu i opisowi praktyki profanacji). Teraz przyjrzę się drugiej zapowiedzianej wcześniej konceptualizacji biopolis.

Wielość i prawo do biopolis Dokonana przez Agambena negatywna analiza (miejskiej) biopolityki znajduje swego rodzaju rewers w postaci refleksji nad metropolis autorstwa Antonia Negriego i Michaela Hardta. Podobny punkt wyjścia – opis wystawionej na mechanizmy biowładzy metropolii, przekonanie o jej bezgraniczności (na skutek usieciowienia i metropolizacji obszarów niemiejskich) i heterotopiczności, zniesieniu różnicy między przestrzenią prywatną

112

Piotr Juskowiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Kontrola kapitału wyraża się w przestrzennej organizacji miasta, rozwiązaniach architektonicznych, narzędziach technologicznego nadzoru czy oficjalnej, miejskiej polityce „zera tolerancji”. Ubocznie skutkuje ona jednak tworzeniem punktów oporu, łączonych przez wielość w procesie rekompozycji miasta

i publiczną – prowadzi autorów Commonwealth do przeciwstawnych, afirmatywnych, z uwagi na odmienne ujęcie biopolityki i metropolii, wniosków. Nie umniejsza to wagi kolejnej rysowanej w kontekście obu projektów analogii – dostrzeganie rewolucyjnej potencji w czasie kresu, schyłku czy zbliżającej się zagłady. Dla Agambena będzie to umożliwiona przez autodestrukcyjne, globalne drobnomieszczaństwo szansa nadejścia pozbawionej założeń, tożsamości i podmiotów wspólnoty42. Dla Negriego i Hardta – dokonana siłami wielości re-fundacja metropolii na zgliszczach imperialnego biopolis. Paradoksalnie, z uwagi na Foucaultowsko-Deleuzjański43 imperatyw ontologicznego pierwszeństwa oporu fundujący całą koncepcję wielości, demokratyczna, we właściwym, a więc Spinozjańskim44 tego słowa znaczeniu, reorganizacja miasta możliwa jest dopiero w sytuacji jego kresu. Ten zaś równoznaczny jest z gwałtowną biopolityzacją, zmianą skali, zniesieniem zewnętrznych i przemieszczeniem wewnętrznych granic na gruncie znanych nam układów przestrzennych. Zdaniem Negriego miasto, które znaliśmy do tej pory, odchodzi do przeszłości, a próby jego odtworzenia „na ludzką miarę” (np. wedle pomysłów coraz popularniejszego w Polsce duńskiego urbanisty Jana Gehla) to dowód na nieprzystawalność miejskich decydentów do społeczno-ekonomicznej sytuacji współczesnego, biopolitycznego, a zatem nie-tylko-ludzkiego, świata45. Włoski filozof odpowiada w ten sposób (dodajmy, z dużą dozą dezynwoltury) na coraz częściej zadawane dziś pytanie: czy metropolia jest miastem?46 Odpowiedź brzmi: nie jest. Co więcej, jako jakościowo odmienny od miasta twór przestrzenny w coraz większym stopniu przyczynia się do urbanizacji (w większej mierze jednak środkami symbolicznymi, takimi jak styl życia lub kultura, aniżeli na sposób aranżacji przestrzeni) malejących z każdym dniem obszarów niemetropolitalnych – w tym przypadku wsi. Fakt, że Negri nie przestaje mówić o mieście (nierzadko i niekonsekwentnie w charakterze synonimu dla metropolii), pozwala sądzić jednak, że opisywana przezeń rzeczywistość imperialna stanowi fazę przejściową z uwagi na obecny, prowadzący

do metropolizacji, etap urbanizacji; kluczowy z punktu widzenia teoretyków prawa do miasta (Henri Lefebvre, Harvey, Peter Marcuse) moment związany z samego tego miasta rekonfiguracją. Jak zobaczymy niżej, dla autorów Multitude oznacza to zmianę samego Lefebvrowskiego pytania (przy zachowaniu wielu elementów danej przez autora Le droit à la ville odpowiedzi), jak również oryginalną propozycję metropolitalnej, oddolnej i zlokalizowanej, lecz uwikłanej w globalną sieć, demokracji. Zanim dojdzie do jej zaistnienia, metropolia odpowiada w wielu kwestiach charakterystyce holenderskiego architekta Rema Koolhaasa. Oznacza przestrzeń fraktalną, anomiczną, porażającą swym ogromem i wielonarodowością47. To junkspace48, z jej panoptyzmem, infrastrukturalną i architektoniczną homogenicznością, monumentalnością, spazmatyczną rozrywką, dualnym podziałem populacji na wytwórców i zbieraczy śmieci, z dodatkiem zapoznanego przez Koolhaasa, a afirmowanego przez Negriego komponentu niespodziewanych, twórczych spotkań i biopolitycznego wspólnotowego oporu. Stąd włoskiemu filozofowi bliżej raczej do wizji metropolii Saskii Sassen: „to figura homologiczna względem kapitalizmu w jego imperialnej fazie”49. Kontrola kapitału wyraża się w przestrzennej organizacji miasta, rozwiązaniach architektonicznych50, narzędziach technologicznego nadzoru czy oficjalnej, miejskiej polityce „zera tolerancji”. Ubocznie skutkuje ona jednak tworzeniem punktów oporu, łączonych przez wielość (wyróżniony przez autorów Imperium podmiot politycznej zmiany) w procesie rekompozycji miasta. Zdaniem Sassen współczesne miasta, nade wszystko zaś złączone w sieć miasta globalne (Nowy Jork, Los Angeles, Hongkong, Tokio, Sydney, Londyn, Paryż czy Frankfurt), stanowiące w pełni fizyczne (z uwagi na obecne w nich instytucje czy infrastrukturę – co pozwala na krytykę metropolii pojmowanej w kategoriach przestrzeni przepływów) zaplecza działań podejmowanych w ramach globalnego, elastycznego kapitalizmu, przyciągające największe międzynarodowe

 113

Kto ma prawo do biopolis?

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

korporacje i siłę roboczą, funkcjonują obecnie jako metonimia samej globalizacji. Także inherentnie w nią wpisanych sprzeczności i konfliktów. „Wielkie miasta wysoko rozwiniętego świata są obszarem, na którym wielość procesów globalizacyjnych przybiera konkretne, zlokalizowane formy […] Możemy zatem uznać miasta również za jeden z obszarów, na którym przejawiają się sprzeczności wynikające z umiędzynarodowienia kapitału, a także ogólniej za strategiczny obszar licznych konfliktów i sprzeczności”51. Rewersem urbanizacji kapitału jest więc urbanizacja dyssensu, krytycznym odbiciem kapitalistycznej globalizacji – kolektywny opór glokalnych ruchów miejskich. Postindustrialna metropolia wskutek delokalizacji produkcji przemysłowej52 (tradycyjnej, opartej na pracy materialnej, która dziś utraciła już swój hegemoniczny status), rozwinięcia sektora usług, informatyzacji/ technopolizacji (a zatem oparcia miejskiej polityki na wspieraniu placówek naukowych, ośrodków i korporacji wdrażających innowacje technologiczne)53, postfordystycznego urynkowienia wszystkich aspektów życia czy dążenia do generowania zysku w oparciu o akumulację kapitału kulturowego i kreatywnego54, staje się dziś głównym siedliskiem kapitału kognitywnego i pracy niematerialnej. Ta ostatnia sprowadza się współcześnie do trzech głównych typów: zinformatyzowanej produkcji przemysłowej, analizy symboli i obróbki informacji oraz produkcji i manipulowania emocjami55. Wszystkie, łącznie z typową dla biopolitycznego miasta produkcją typu kulturowego (rodzącą nowe tryby komunikacji, style życia, wypracowującą innowacyjne dialekty, zwyczaje czy sposoby używania przestrzeni) oraz industrialnymi pozostałościami pracy materialnej (dominującej ilościowo, ale niedeterminującej rozwoju zinformatyzowanej gospodarki), są dziś domeną wielości. Multitude ustanawiana jest w drodze oporu przeciwko Imperium, nowej, zdecentralizowanej i aterytorialnej formie globalnej suwerennej biowładzy, obejmującej „stopniowo swymi otwartymi, rozszerzającymi się granicami całą globalną domenę”56. Jak zobaczymy niżej, polega to często na ustanowieniu miejsca w nie-miejscu władzy imperialnej oraz unieczynnieniu metropolii rozumianej jako metonimia kapitalistycznego wroga w obliczu nowej spacjalizacji produkcji – przejściu od fabryki do miejskiej fabryki wielości.

Wielość, mimo nacisku Hardta i Negriego na jednoczący charakter pracy i jej wyzysku (obok wszystkich innych aspektów ludzkiego życia), odróżniona zostaje od klasy robotniczej. Ich ewentualne zrównanie wystawiałoby autorów Commonwealth na ryzyko zarzutu o determinizm ekonomiczny i zignorowanie kulturowego wymiaru ludzkiej produktywności. Nie przypomina także, z uwagi na swą samorządność, tłumu czy ludu, zogniskowanych w i jednoczonych dzięki pustemu znaczącemu – wodzowi lub liderowi57. Jako konglomerat pojedynczości, wymyka się także charakterystycznym dla poprzedzających ją kolektywów tożsamości i ekskluzywności. Stąd mowa o nowym proletariacie, ale i prekariacie czy digitariacie – jednoczących pod swym szyldem odmienne, nierzadko skonfliktowane klasy wywłaszczonych z owoców własnej kreatywności, takich jak formy komunikacji czy samo miasto, stanowiące, zgodnie z tezą Lewisa Mumforda czy Lefebvre’a, kolektywne dzieło jego mieszkańców. Swoistą odpowiedzią na sieciowość metropolii (oraz głównego wroga multitude – Imperium) jest sieciowy charakter wielości – możliwość wiązania odległych grup i walk na bazie podobnych: doświadczenia wyzysku, solidarności w obliczu imperialnego wroga i zbiorowych interesów. Na te ostatnie składają się nade wszystko odzyskanie kontroli nad dobrem wspólnym, wydarcie efektów własnej produktywności spod władzy pasożytniczego kapitału oraz zaprowadzenie Spinozjańskiej demokracji absolutnej. W Imperium wspólny interes wielości sprowadzony został do trzech politycznych żądań: globalnego obywatelstwa (i prawa do kontrolowania własnego ruchu), płacy społecznej i gwarantowanego dochodu dla wszystkich, prawa do reapropriacji coraz bardziej wintegrowanych w ciała i umysły jednostek środków produkcji58. Sieciowość, podobnie jak u Castellsa59, zarysowuje nowy model prowadzenia polityki demokratycznej. Ustala, na wzór globalnej sieci internetowej, innowacyjne formy interakcji i mobilizacji zróżnicowanych podmiotów. Sieć to również gwarant żywotności (obumarcie jednego z węzłów nie niszczy pozostałych jej fragmentów) i skuteczności ruchu (umożliwia równoczesne i wielostronne atakowanie systemu, jak w czasie globalnych protestów przeciwko działaniom wojennym w Iraku, w lutym 2003 roku). Sieciowy model organizacji zastępuje wcześniejsze, do niedawna sprzeczne,

114

Piotr Juskowiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

formy mobilizacji – tożsamościową, charakterystyczną dla ruchu robotniczego, związaną z podporządkowaniem centralnemu kierownictwu, oraz różnicową, skupioną na eksponowaniu różnicy na drodze autonomicznej walki (np. ruch gejowski). Daje im nowe życie, zastępując sprzeczność tożsamości i różnicy komplementarnością wspólności i pojedynczości60 (co pozwala na odrzucenie wątpliwej z punktu widzenia Hardta i Negriego komunitarystycznej koncepcji wspólnoty). „Metropolia może być rozumiana przede wszystkim jako szkielet i rdzeń kręgowy wielości. Oznacza architektoniczne i społeczne środowisko, wspierające jej aktywność, a także konstytuujące rezerwuar i afektywny zestaw umiejętności, społecznych relacji, zwyczajów, pragnień, wiedzy i obiegów kulturowych. Metropolia nie tylko wpisuje się w i reaktywuje przeszłość wielości – jej minionego podporządkowania, cierpienia i walk – stwarza też warunki, zarazem negatywne i pozytywne, jej przyszłości”61. Stanowi dziś, w analogii do rozstrzygnięć Marksa, poczynionych odnośnie natury, nieorganiczne ciało wielości. O jej „istocie”, obok wspomnianej wyżej produktywności, decyduje obecność często nieantycypowalnych, opiewanych przez Baudelaire’a, spotkań oraz antagonizmu. Co ciekawe, ich pierwszoplanowość, z punktu widzenia przyszłej metropolitalnej polityki, umożliwiła dopiero radykalna, kapitalistyczno-urbanistyczna restrukturyzacja miasta (zwykle na zasadach wywłaszczającej akumulacji). Dobrym przykładem zdaje się w tym miejscu po raz kolejny paryska „Haussmannizacja”. Jak zauważa Marshall Berman, miała ona na celu uwidocznienie tego, co niewidoczne, nieobjęte zatem jeszcze skutecznym nadzorem ze strony władzy. Efekt uboczny tego procesu to spotkanie odseparowanych dotąd fizycznie klas, świadomość istnienia miejskiego innego i ran widocznych „w świetle bulwarów”62. Dla Bermana oznacza to bliską Negriemu nadzieję na upolitycznienie ulicznego modernizmu i demarginalizację miejskiego marginesu (możliwe, że płonną, dodajmy, z uwagi na postępującą enklawizację miasta oraz ekskluzywność następców bulwarów – współczesnych „świątyń konsumpcji” i obwarowanych urządzeniami kontroli nie-miejsc). Umożliwić ma to polityczna organizacja metropolitalnych spotkań, polegającą na niedostępnym kapitałowi pomnażaniu ich radosnej

i minimalizacji szkodliwej odmiany63. Abstrahując od częstego zarzutu, że kwestia organizacji oporu jest najsłabiej opracowanym elementem koncepcji Hardta i Negriego64, spore kontrowersje budzić musi połączenie kwestii afirmatywnych spotkań z antagonizmem. Wedle autorów Multitude, dalekich skądinąd od umiarkowanej zwolenniczki agonizmu Chantal Mouffe, fizyczna przemoc to niejednokrotnie jedyne narzędzie prowadzące do zmiany niesprawiedliwych stosunków władzy. Objawia się ona w sposób szczególny w tym, co Hardt i Negri nazywają żakeriami [jacqueries], ludowych sprzeciwach fundowanych na Spinozjańskim oburzeniu (w obliczu niesprawiedliwości, wyzysku, przemocy). „Żakerie na swój sposób wyrażają zawsze dwoistość władzy: nową władzę opozycyjną wobec siły rządzącej, formę samego życia przeciwko strukturze wyzysku, projekt wyzwolenia w opozycji do figury kontroli”65. Autorzy wskazują na ich długą, sięgającą szesnastego wieku tradycję, wielość form (antykolonialne rebelie, protesty żywieniowe, walki typu guerilla, powstania chłopskie, rewolty robotnicze itp.) oraz coraz wyraźniejszą urbanizację (przy zachowaniu wielu elementów żakerii wiejskiej). Pojemne semantycznie pojęcie żakerii pozwala im na wydłużenie cyklu walk miejskich opisywanych w Multitude66, w typowym dla włosko-amerykańskiego duetu trybie genealogicznym, jak również dokonanie częściowej rehabilitacji odrzucanych wcześniej typów tożsamości zbiorowych, tłumu i ludu. Wracając do antagonizmu, symptomatyczna dla Negriego jest jego „apologia gwałtu”, usprawiedliwienie przemocy jako odpowiedzi na przemoc, przy jednoczesnym zastrzeżeniu, że nie jest ona nastawiona na czynienie krzywdy bądź akty kryminalne67. Choć tak rozumiana przemoc ma zdaniem autorów Imperium jedynie instrumentalny charakter i nie należy do podstawowych narzędzi biopolitycznej władzy konstytuującej, to jej nieobecność właśnie zdaje się decydować o niechęci włoskiego filozofa do inicjatyw obywatelskich w rodzaju miejskiego aktywizmu, community art czy prób ustanawiania „tymczasowych stref autonomicznych” (określenie Hakima Beya). Narzędzia te charakteryzują słabą wielość, opierającą swe działania na błędnym założeniu ontologicznym – przekonaniu o możliwości i skuteczności oporu przedsiębranego na

 115

Kto ma prawo do biopolis?

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

zewnątrz Imperium. Tymczasem jedyna dana nam rzeczywistość ma kształt biopolitycznego diagramu. Przecina go polityczna przekątna – rodzaj porowatej barykady rozdającej role przeciwników i umacniających system68. Nadzieja, jaka może płynąć ze słabego oporu, wiąże się z możliwością przekucia go w opór zorganizowany – transcendujący lokalność i dokonujący rewolucyjnej zmiany na wspólnym kulturowo-ekonomiczno-politycznym tle (co przypomina w pewnej mierze przekonanie Guya Deborda o nierozłączności rewolucji kulturowej od rewolucji społeczno-politycznej). Wydaje się, że jednym z głównych niepowodzeń Hardtowsko-Negriowskiego projektu, rozpisanego na trzy ostatnie książki, jest dotkliwie zauważalny brak recepty na dokonanie owego przejścia. Bliskie duetowi miejskie przedsięwzięcia mają zatem zwykle albo wyraźnie lokalny, miękki, często ograniczony przestrzennie charakter, albo stanowią nieskuteczną, paramilitarną odpowiedź na kontestowany imperialny stan wojny. Jeśli idzie o te ostatnie, drugim zastrzeżeniem, obok zarzutu

Nadzieja,

pokrywa się z mapą newralgicznych dla systemu miast globalnych. Ich konsekwentne omijanie przez „twardą” wielość to dowód sprawnego funkcjonowania imperialnej strategii polegającej na odsuwaniu oporu z dala od węzłowych punktów władzy70. Odnosi ona zwycięstwo także na poziomie dyskursu – poprzez dokonanie zamiany przedrostków: alter- na anty-, służących etykietowaniu przeciwników oraz przysłonięcie kreatywności sprzeciwu za pomocą odosobnionych, mimo wszystko, obrazów zniszczenia, gwałtu i bezcelowej agresji. Kłopotliwe zdaje się także oderwanie tego rodzaju protestów od miejsc, w których są podejmowane. Oznacza to skuteczne „rozcieńczenie” ich biopolityczności – brak przełożenia dokonań w obszarze komunikacji, praktyk paraestetycznych czy szerzej rozumianej produkcji społecznej na ich materialną podstawę bytową – konkretną metropolię. Co istotne, zarzuty te tracą często swą ważność w obliczu działań słabszej, zlokalizowanej wielości; odległych od radykalizmu miejskiej guerilli ruchów wspólnotowych, zabiegających o korzystne z punktu widzenia mieszkańców danego miasta ustalenia prawne czy decyzje jaka może płynąć ze słabego oporu, wiąże się z możliwością urbanistyczne. Owocem ich działań bywa biopoliprzekucia go w opór zorganizowany – transcendujący tyczne miejsce, przestrzeń lokalność i dokonujący rewolucyjnej zmiany na wspólnym wspólna (wolna od ograniczeń przestrzeni publicznej, kulturowo-ekonomiczno-politycznym tle zawsze w pewnej mierze sprywatyzowanej – przez o przemożność działań, może być wątpliwość związana państwo bądź samorząd), będąca efektem usensowniaz obieranymi przez wielość (lub jej zapowiedź – zdaniem jących użyć i praktyk kulturowych oraz wspólnotową Negriego i Hardta multitude charakteryzuje niesamowita odpowiedzią na zdominowaną przez nie-miejsca i przeczasowość „zawsze już [always-already], zarazem jeszcze pływy przestrzeń metropolitalną. Dokonujące się w takich nie [not-yet]”, wiecznie niezaktualizowana potencja) przypadkach upolitycznienie71 postpolitycznej przestrzeni obiektami ataku. Afirmowane przez autorów Multitude wiąże się z przekonaniem Negriego o uniwersalnym chaalterglobalistyczne protesty nie tylko uruchamiają, szczerakterze kreatywności. Wedle filozofa staje się ona udziagólnie widocznie w przypadku Seattle i Genui, mechałem każdego producenta dobra wspólnego, każdego nizmy miasta rewanżu, wtłaczające w swe tryby ludzki pracownika wyzyskiwanego przez globalne urządzenia margines (klasę robotniczą, migrantów czy skłotersów) władzy. Inaczej niż Florida postrzega on jednak zadania odpowiedzialny, zdaniem władzy i jej zwolenników, za kreatywnej metropolii. Ma na uwadze nie akumulację degradujące miasto zawłaszczenie69. Skuteczność tego kapitału, lecz produkowanie wspólności. Opowiadając typu oporu, co więcej, osłabiona jest przez sam wybór się za samorządnością wielości, odrzuca też możliwość alterglobalistycznych celów. Mapa łącząca ośrodki proeksperckiego zarządzania metropolią. Demokratyczne testu, jak przekonująco argumentuje Dieter Lesage, nie miasto obędzie się, wedle włoskiego myśliciela, bez

116

Piotr Juskowiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

odgórnej kurateli, oderwanej od wyborcy władzy przedstawicielskiej czy ekspertów od miejskiego marketingu. Stałym żądaniem wielości pozostaje możliwość egzekwowania prawa do miasta, ustawicznie reglamentowanego przez globalny kapitał, oficjalną politykę i przedstawicieli klas uprzywilejowanych. Dokonuje się to zwykle w trybie uderzającej w biedotę akumulacji przez wywłaszczenie lub powszechnego w warunkach miejskich „odgradzania wspólnego pastwiska”72. Zdaniem Harveya, gra o miasto jest dziś równoznaczna z możliwością jego współkształtowania w procesach decyzyjnych związanych z utylizacją kapitalistycznej nadwyżki. Sprawiedliwsza kontrola nad całością miejskiego procesu możliwa będzie dzięki ruchowi ruchów miejskich, wychodzących od konkretnych, lokalnych problemów i małych, umiejscowionych rewolucji w stronę walki, przynajmniej potencjalnie, globalnej. Demokratyzacja prawa do miasta oraz „konstrukcja egzekwującego je szerokiego ruchu społecznego staje się imperatywem, jeśli wywłaszczeni chcą odzyskać kontrolę, której im odmówiono, oraz ustanawiać nowe modele urbanizacji. Lefebvre miał rację, kładąc nacisk na fakt, iż rewolucja musi być miejska albo nie będzie jej wcale”73. Podobnie rzecz ma się z przejściem od Res-publica do Res-communis – rewolucja niezakorzeniona w miastach zakończy się, zanim na dobre się zacznie. Podkreślić należy fakt, że wyczekiwany przez Harveya nowy, przekraczający podziały klasowe podmiot prawa do miasta przybrać ma charakterystyczną dla współczesnej polityki oddolnej postać koalicji: złożonego aliansu rozmaitych grup interesu, demokratycznych żądań, odmiennych języków, kultur, pamięci, wiązanych w obliczu wizji przyszłego miasta i wspólnego wroga – kapitalizmu. Peter Marcuse podkreśla w tym kontekście kolektywny charakter prawa do miasta (wskazuje przy tym na nowy słownik służący do opisywania jego wykonawców), realizowanego z lepszym lub gorszym skutkiem przez: fora, alianse, ruchy, koalicje, asamblaże, sieci, konwergencje, sieci sieci [networks of networks]74. Wszystkie powstają niejako w poprzek istniejących różnic, zachowując zarazem podstawowy komponent Lefebvre’owskiej zasady – prawo do odmienności. Marcuse zwraca uwagę na dwie inne, wyjściowe dla formulacji la droit à la ville kwestie: żąda-

nie [demand] wykluczonych i płacz wyalienowanych [cry]. To pierwsze ma na uwadze poprawę materialnych warunków bytowych, koniecznych z punktu widzenia egzystencji miejskiej populacji, drugi zabiega o pozamaterialną sprawczość, partycypację w i satysfakcję z miejskiego życia. Oba składają się na kluczowe, zdaniem Marka Purcella, cielesne użytkowanie miasta75 – uczestniczenie w oferowanych przez nie możliwościach oraz jego współkształtowanie w zdemokratyzowanym procesie decyzyjnym. Kluczowe w tym przypadku są przestrzenne, polityczne, ekonomiczne czy wreszcie społeczno-kulturowe uwarunkowania odmienne dla każdej, pod wieloma względami wyjątkowej, metropolii. Autorzy Multitude, choć podkreślają znaczenie konstruowanych lokalnie i cieleśnie zapośredniczonych kultur oporu (zwłaszcza w ich ulubionych przykładach paryskich – strajku pracowników komunikacji miejskiej w 1995 roku i powstania banlieues w roku 2005), rozumianych jako sieci praktyk, zwyczajów, stylów życia, wyobrażeń, komunikacyjnych innowacji, zbyt szybką przechodzą nad nimi do możliwości pozalokalnego uzgodnienia aktów oporu. Tymczasem postulowana przez Lefebvre’a miejska rewolucja dokonywać się musi w każdym mieście z osobna (jednak nie bez połączeń i wsparcia całej sieci), siłami tworzących je ludzi. Opór okazuje się skuteczniejszy, gdy podejmują go prawdziwi miejscy eksperci – mieszkańcy codziennie użytkujący i obdarzający znaczeniami przestrzeń bliskiego im miasta, zwróceni w stronę przeciwnika bardziej konkretnego niż Imperium czy globalny kapitalizm. Dopiero wtedy możliwa będzie realizacja nie zawsze dostrzeganej istoty Lefebvre’owskiego roszczenia – egzekwowania powszechnego prawa nie tyle do miasta, co do miejskości, przeprowadzenia rewolucyjnej zmiany z uwagi na kreatywny potencjał mieszkańców miast z odniesieniem do szerzej rozumianego społeczeństwa76. Nic nie stoi zatem na przeszkodzie, by zlokalizowana wielość wypełniła puste miejsce po klasie robotniczej, a prawo do miasta stało się prawem do metropolii/biopolis. Dotyczące warunków bytowych, dostępu do natury, edukacji, kultury czy pozostawania w mieście prawo to w każdym z przypadków kluczowy element specyficznie rozumianej żywej polityki miasta. Raj Patel, w bliski Negriemu i Hardtowi

 117

Kto ma prawo do biopolis?

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

sposób zarysowywał jej treść, cytując południowoafrykańskiego działacza społecznego, S’bu Zikode: [Ż]ywą politykę łatwo zrozumieć, ponieważ wyrasta z naszego życia codziennego i przeciwności, z którymi mamy na co dzień do czynienia. Jest to polityka, którą pojmie każdy zwykły człowiek. W tej polityce wiadomo, że nie mamy wody, ale w rzeczywistości wszyscy na nią zasługujemy. Każdy musi mieć prąd, ponieważ tego wymaga nasze życie […]. Nie ma ukrytych motywów – to polityka życia oparta wyłącznie na naturze życia. Każdy może zrozumieć tego rodzaju postulaty i każdy musi przyznać, że są uzasadnione77.

Jak przypominają Negri i Hardt, współczesne rebelie są miejskie nie tylko z uwagi na lokalizację, ale i bezpośredni obiekt oporu – samą metropolię. Dzieje się tak z uwagi na rozlanie się przestrzeni produkcji na obszar całego społeczeństwa („metropolia jest tym dla wielości, czym fabryka dla klasy robotników przemysłowych”78) i utożsamienie obecnej jej formy z kapitalistycznym obiektem sprzeciwu. Być może zatem jedyna droga do odzyskania kontroli nad dobrem wspólnym i obalenia hegemonicznej, imperialnej władzy wiedzie przez kolejne, pośrednie z uwagi na dalekosiężny cel, zwycięstwa w walkach o odzyskanie miasta, oddolne „rewolucje” prowadzące do zmiany użytkowania potencjalnie wspólnej przestrzeni? Dobre ilustracje dla tak postawionej kwestii stanowią dokonania wątłych (prowadzone z wykorzystaniem największej broni słabych – kultury), lokalnych wielości: skutkujące wprowadzeniem rozwiązań partycypacyjnych i Statutu Miejskiego działania brazylijskich ruchów miejskich79, rosnące znaczenie amerykańskiego Right to the City Alliance, osiągnięcia zabiegających o wspólnościowe pojmowanie zasobów naturalnych kampanii ekologicznych czy zwycięskie walki o transport publiczny, np. w Los Angeles (związane z działalnością Bus Riders Union w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku). Przedstawione pokrótce zastrzeżenia odnośnie Negriowsko-Hardtowskiej koncepcji wielości nakazują ponowne przemyślenie jej ostatecznej formy80. Może mówić winniśmy o niej w liczbie mnogiej (czego nie odrzucają sami autorzy) – jako wielości kultur oporu

szukających porozumienia na drodze transkulturowych negocjacji? Partykularnych multitudes, czyli obserwowanych w konkretnych miastach koalicji, przybliżających w perspektywie długiego, „ewolucyjnego” trwania wyróżniony przez autorów Commonwealth podmiot zmiany? Perspektywa zlokalizowanych wielości (niezamkniętych przy tym w okowach małej skali), mnogich i odmiennych z uwagi na środowiskowy kontekst, miejskich kultur oporu pozwala na zbliżenie projektu Negriego i Hardta do koncepcji polityki rozwijanej przez Jacques’a Rancière’a. Ich wspólnym mianownikiem byłby odniesiony do przestrzeni całego miasta formujący antagonizm (określenie Ewy Ziarek81). Opór podejmowany w imię nie tylko rekonfigurowania zastanej przestrzeni i relacji społecznych, ale i produkowania tego, co nowe. Przestrzeni, stylów życia, społeczeństwa, kultury. Czy wreszcie, wspólnoty i dóbr wspólnych utrudniających społeczne negowanie założonej z góry równości mieszkańców miasta.

Zakończenie Na koniec chciałbym podzielić się intuicją, jak mogłaby wyglądać analogiczna procedura przejmowania prawa do miasta na gruncie wizji biopolis artykułowanej w odniesieniu do tekstów Agambena. Pomocne będzie w tym celu odwołanie do praktyki profanacji. Zgodnie z rozstrzygnięciami prawa rzymskiego, profanowanie to przywracanie swobodnemu użytkowi przedmiotów oddzielonych od ludzi w procesie poświęcenia, aktu separacji tego, co boskie, od tego, co świeckie82. Jako opozycyjny względem dzielącej religii akt polityczny, polega ono na przywracaniu strefie publicznej treści lub przedmiotów uprzednio człowiekowi odebranych. Odzyskiwanie dokonuje się poprzez wywrotowe, innowacyjne, uwolnione od celów użycie. Jak zauważa Agamben, dzieło profanacji staje się szczególnie naglące w sytuacji, gdy separującą funkcję religii do skrajności doprowadzają kapitalizm i nowoczesne formy władzy. W odniesieniu do biopolitycznej metropolii profanacja sprowadza się do konfrontacji z tworzącymi ją urządzeniami, przywracaniu do użycia tego, co „w nich pochwycone i oddzielone”83. „Profanacja neutralizuje swój przedmiot

118

Piotr Juskowiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

[…], dezaktywuje mechanizmy władzy i przywraca wyjątkowości89. W kontekście metropolii unieczynniewspólnemu użytkowaniu zawłaszczone dotychczas przenie stanowić może skuteczną odpowiedź na działalność strzenie”84. Co jednak najistotniejsze, przyczyniać może zawłaszczających to, co wspólne aparatów władzy. się także do emancypacyjnego przemieszczenia podziaWedług Negriego i Hardta tym, co władza kapitału łów społecznych, w trybie przekształcenia ich w czyste separuje od nas najchętniej, jest dobro wspólne, zarówno środki. W Pochwale profanacji Agamben utożsamia tę w postaci efektów produktywności wielości (sztuczne szansę z nadejściem społeczeństwa bezklasowego, dobro wspólne), jak i zasobów naturalnych (naturalne w Czasie, który zostaje – z charakterystycznym dla ludu „cięciem apellejskim”, mesjańskim przesunięciem starych podziałów. To ostatnie Będące udziałem mesjańskiego ludu obalenie murów sprowadzone zostaje do Pawłowego „dzielenia i zniesienie granic wskazuje na istniejącą w tekstach samych podziałów prawnych i czynienia ich Agambena, nie do końca przezeń jednak wydobytą, nieskutecznymi bez konieczności sięgania do 85 jakiejkolwiek ostatecznej podstawy” . Tym alternatywną względem obozu wizję przestrzeni samym, charakterystycznego dla nadchodzącej wspólnoty odrzucenia tożsamości, wspólnej cechy, doświadczeń, przynależności jako kryteriów rozdobro wspólne). W metropolii szczególnie dotkliwie działu86. Agamben w swej koncepcji mesjańskiej reszty odbija się to na prywatyzowanej wspólnej przestrzeni. wpisuje się w długą, zapoczątkowaną przez Marksowską Jednym z głównych urządzeń służących przejmowaniu koncepcję proletariatu, a kontynuowaną, jego zdaniem, miejskiego terytorium i akumulacji kapitału w rozprzeprzez Deleuze’a, Foucaulta czy Rancière’a, dyskusję nad strzenionej na całą metropolię „fabryce kultury” jest ludem. W nowej artykulacji koresponduje ona także, gentryfikacja. Matteo Pasquinelli wskazywał na biopow niektórych swych elementach, z emancypacyjnym lityczny charakter omawianego procesu. Podnoszenie przesłaniem wielości: kulturowej jakości miejsca dokonuje się dzięki niematerialnej produkcji wielości, za sprawą jej pomysłów i kreatywnych działań. Sama wielość, i w tym tkwi Lud […] nie jest ani całością ani częścią, ani więkpułapka gentryfikacji, wpływa na zjawisko rosnących szością ani mniejszością. Jest raczej tym, co nie jest czynszów w danej dzielnicy, co prowadzi do spekulacji w stanie ze sobą się utożsamić, ani jako całość ani cenami gruntów i stopniowego ustanowienia kolejnych jako część, tym zatem, co pozostaje z każdego podziału, co każdemu podziałowi stawia opór i – z przestrzennych granic między skonfliktowanymi klasami. całym szacunkiem dla rządzących – nigdy nie daje się Walka z tego typu wywłaszczającą akumulacją jest szczesprowadzić ani do większości, ani do mniejszości. gólnie trudna, bowiem w mieście kreatywnym gentryReszta jest bowiem postacią albo stanem, jakie przyfikacja staje się gentryfikcją90 – przeprowadzaną w kolabiera ruch w decydującym momencie, i jako taka jest boracji z artystami i miejskimi aktywistami91 (co jedynym rzeczywistym podmiotem politycznym87. w przypadku Śródki i Chwaliszewa może być także przyszłością Poznania). Rozwiązaniem proponowanym przez Będące udziałem mesjańskiego ludu obalenie murów Pasquinelliego, w którym dostrzec można pokrewieńi zniesienie granic wskazuje na istniejącą w tekstach stwo z Agambenowską profanacją, jest praktyka kreAgambena, nie do końca przezeń jednak wydobytą, atywnego sabotażu – rozbrojenie dyspozytywu gentryalternatywną względem obozu wizję przestrzeni. Wiązać fikacji poprzez alternatywne, a zatem oderwane od ją można z Benjaminowskim rzeczywistym stanem wyjątmechanizmów ekonomicznego pomnażania zysku kowym, rozerwaniem splotu prawa z przemocą88, jego i miejskiej rutyny, niespektakularne użycia miejskiej unieczynnieniem i niewykonalnością, a zatem doproprzestrzeni. Kreatywność odzyskującej prawo do miasta wadzoną do skrajności przez ludową resztę radykalizacją wielości polega w tym wypadku na niezwykle trudnym

 119

Kto ma prawo do biopolis?

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

do osiągnięcia zachowaniu kulturowego kapitału miejsca przy jednoczesnym osłabieniu wysokości renty i realokacji wartości na rzecz jej wytwórców (warto dodać, że autor Animal Spirits jako nieskuteczną odrzuca propozycję kolektywu BAVO – „bądź niekreatywny”)92. Inaczej niż w związanych z przemocą praktykach degentryfikacyjnych, idzie tu o działania o charakterze subwersywnym, wywracające na nice właściwe miastu tryby funkcjonowania93. Co ciekawe, Pasquinelli doszukiwał się takowych w opisywanym przez Negriego strajku generalnym w Sewilli. Dokonywał on, jak się zdaje, wspomnianego unieczynnienia miasta – poprzez blokadę dróg, zastopowanie produkcji wartości, zaniechanie pracy przez pracowników rozmaitych sektorów – prowadził do całodobowego wstrzymania podstawowych funkcji kapitalistycznej metropolii, obniżenia czynszów i, co za tym idzie, wzmocnienia producentów dobra wspólnego i praktyków oddolnej demokracji. Jak pisze w innym miejscu Pasquinelli, najistotniejsze staje się w tym wypadku odejście od efemerycznego gestu na rzecz trwałego sabotażu renty, równoznacznego z budową demokratycznej fabryki kultury na ruinach chimery miasta kreatywnego94. Równie dobry przykład to historia poznańskiego skłotu Rozbrat. Zasługą jego mieszkańców jest oryginalne połączenie praktyk o charakterze artystycznym (np. Galeria Rozbrat czy współpraca z Michelle Teran podczas Mediations Biennale w 2010 roku) z charakterystycznymi dla współczesnych ruchów miejskich działaniami politycznymi (protesty w obronie skłotu, działalność wydawni-

cza i akcje społeczne w rodzaju „Jedzenia Zamiast Bomb”), skutecznie stawiające odpór zakusom deweloperów i władz miejskich na przejęcie działki zajmowanej przez anarchistów. Niezwykle wysoki poziom akumulacji kapitału kulturowego nie idzie tu zatem w parze z jego ekonomiczną instrumentalizacją oraz przeprowadzaną odgórnie reorganizacją przestrzenną. Odzyskiwanie miasta poprzez profanowanie dzielących je urządzeń to pilne zadanie dostrzegane na gruncie obu koncepcji biopolis. Choć nie likwiduje ono fundamentalnych różnic w obu jego wykładniach (u Agambena to obóz rozlewa się na przestrzeń metropolitalną, u Negriego pokrywa się ona z fabryką; w pierwszym przypadku skutkuje to bezosobową produkcją wystawionego na przemoc nagiego życia, w drugim nieokiełznaną, stanowiącą zaczyn rewolucji produktywnością wielości biednych itp.), pozwala na skromne uzgodnienie obecnych w obu przypadkach wizji przyszłej miejskiej polityki. Być może dopiero zbiorowy wysiłek profanacji pozwoli Agambenowi powtórzyć kiedyś słowa wypowiadane już przez Negriego: Metropolia to wyjątkowy i niezmierzony zasób, nawet wtedy, gdy miasto składa się z faweli, baraków i chaosu. Na metropolię i jej wewnętrzną tkankę nie mogą być narzucone ani systemy porządku, projektowane przez omnipotentną władzę (od ziemi do nieba przez wojnę i policję), ani neutralizujące struktury (represje, bariery [cushions] itp.). Metropolia jest wolna95.

120

Piotr Juskowiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

1  B. Diken, C. B. Laustsen, The Culture of Exception: Sociology Facing the Camp, London-New York 2005, s. 152. 2  Zob. Z. Freud, Niesamowite, [w:] tegoż, Pisma psychologiczne, tłum. R. Reszke, Warszawa 1997. 3  Warto zauważyć, iż perspektywa ta jeszcze w Imperium nie wydawała się jego autorom zbyt odległa, pomimo obecnej już w tym miejscu krytyki Agambenowskiego konceptu. „Kapitalistyczna prehistoria dobiega kresu wtedy, gdy kooperacja społeczna i podmiotowa nie jest już wytworem, lecz założeniem, gdy nagie życie zostaje podniesione do godności siły produkcyjnej, czyli w istocie gdy jawi się ono jako bogactwo wirtualności”, M. Hardt, A. Negri, Imperium, tłum. S. Ślusarski, A. Kołbaniuk, Warszawa 2005, s. 386. Jednak już na kartach Commonwealth Hardt i Negri rezygnują z kategorii nagiego życia, jeśli rozumieć je jako wyzbyte z indywidualnej historii, zdolności produkcyjnych i, nade wszystko, umożliwiającej opór wolności. Zob. tychże, Commonwealth, Cambridge MA 2009, s. 53, 77 (w przygotowaniu jest polskie wydanie tej książki: M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, tłum. Praktyka Teoretyczna, Kraków 2011; strony podawane w artykule odnoszą się do wydania oryginalnego). Światło na stosunek obu projektów filozoficznych rzuca wywiad pomieszczony w In Praise of the Common. Negri wskazuje w nim na ich wspólne podstawy, podstawowe problemy i pytania, eksplorowane jednak w radykalnie odmienny sposób i rozwiązywane z fundamentalnie innego punktu widzenia. Jedną z podstawowych różnic wyznacza właśnie nagie życie. Choć dla Negriego stanowi ono historyczną możliwość (dowiedzioną przez obozy koncentracyjne), koncepcyjnym niepodobieństwem pozostaje mówienie o nim w kategoriach istoty władzy. Władza ukonstytuowana nie tylko nie ziszcza się w produkcji nieproduktywnego nagiego życia, samo jej trwanie, co więcej, uzależnione jest od wyzysku jej odwrócenia, uśpionej władzy konstytuującej, rozumianej jako przeciwieństwo vita nuda, wielości biednych. Zob. C. Casarino, A. Negri, In Praise of the Common: a Conversation on Philosophy and Politics, Minneapolis 2008, s. 151-157. Swój stosunek do nagiego życia Negri przedstawił także w pomieszczonym we wspomnianej książce eseju: The Political Monster: Power and Naked Life. 4 M. Foucault, Inne przestrzenie, tłum. A. Rejniak-Majewska, „Teksty Drugie” 2005, nr 6, s. 120. 5  Zob. np. R. Ek, Giorgio Agamben and the Spatialities of the Camp: an Introduction, “Geografiska Annaler: Series B, Human Geography” 2006, No. 4, C. Minca, The Return of the Camp, ”Progress in Human Geography” 2005, No. 4, C. Minca, Giorgio Agamben and the New Biopolitical Nomos, “Geografiska Annaler B” 2006, No. 4, C. Minca, Agamben’s Geographies of Modernity, “Political Geography” 2007, No. 26, S. Perera, What is a Camp… ?, “Bordelands. E-Journal” 2002, No. 1, B. Diken, From Refugee Camps to Gated Com-

munities: Biopolitics and the End of City, “Citizenship Studies” 2004, No. 1, (skrócony polski przekład tego tekstu, zob. B. Diken, Od obozów dla uchodźców do osiedli grodzonych: biopolityka i koniec miasta, tłum. P. Juskowiak “Praktyka Teoretyczna” 2010, nr 2), B. Diken, C. B. Laustsen, The Culture of Exception... 6 G. Agamben, Homo sacer: suwerenna władza i nagie życie, tłum. M. Salwa, Warszawa 2008, s. 247. 7  C. Minca, The Return of the Camp, s. 406. 8  Na ten temat zob. np. A. Mbembe, Necropolitics, tłum. L. Meintjes, “Public Culture” 2003, No 1. Spór ����������������� o pierwszeństwo toczy się zdaniem Agambena między campos de concentraciones, zakładanymi przez Hiszpanów na Kubie w 1896 roku, i concentration camps, przeznaczonymi dla Burów przez Anglików na początku dwudziestego wieku. G. Agamben, Homo sacer..., s. 227. 9 M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa: wykłady w Collège de France, 1976, tłum. M. Kowalska, Warszawa 1998, s. 10. Polski przekład gubi słynny „bumerang”, zastępując go „efektem zwrotnym”. 10  G. Agamben, Homo sacer..., s. 231. 11 A. Czyżewski, Trzewia Lewiatana: antropologiczna interpretacja idei miasta-ogrodu, Kraków 2001. 12  G. Agamben, Homo sacer..., s. 238. 13  Zob. G. Agamben, What is a Camp?, [w:] tegoż, Means without End: Notes on Politics, tłum. V. Benetti, C. Casarino, Minneapolis-London 2000. 14 G. Agamben, Co zostaje z Auschwitz?: archiwum i świadek. Homo sacer III, tłum. S. Królak, Warszawa 2008. 15 K. Rutkowski, Ostatni pasaż: przepowieść o byciu byle-jakim, Gdańsk 2006, s. 259. 16 T. Sławek, Akro/nekro/polis: wyobrażenia miejskiej przestrzeni, [w:] Pisanie miasta – czytanie miasta, red. A. Zeidler-Janiszewska, Poznań 1997. 17  T. Lemke, Strefa nierozróżnialności: krytyka Agambenowskiej koncepcji biopolityki, tłum. K. Pękacka-Falkowska. Tekst dostępny na stronie: http://www.recyklingidei.pl/ lemke_strefa_nierozroznialnosci [data dostępu: 20.11.2010]. 18  G. Deleuze, Postscriptum o społeczeństwie kontroli, [w:] tegoż, Negocjacje: 1972-1990, tłum. M. Herer, Wrocław 2007. 19  M. Hardt, A. Negri, Imperium, s. 208. 20  Zob. M. Augé, Nie-miejsca: wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności, tłum. R. Chymkowski, Warszawa 2010. 21  Y. Stavrakakis, Antinomies of Space: from the Representation of Politics to a Topology of the Political, [w:] Urban Politics Now: Re-Imagining Democracy in the Neoliberal City, red. BAVO, Rotterdam 2007, s. 149. 22  B. Diken, C. B. Laustsen, The Culture of Exception..., s. 111. 23  G. Agamben, Stan wyjątkowy: homo sacer II. 1, tłum. M. Surma-Gawłowska, Kraków 2008, s. 105.

 121

Kto ma prawo do biopolis?

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

24  Zob. V. Turner, Proces rytualny: struktura i antystruktura, tłum. E. Dżurak, Warszawa 2010; tegoż, Karnawał, rytuał i zabawa w Rio de Janeiro, tłum. I. Kurz, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2002, nr 3-4. 25  G. Agamben, Homo sacer..., s. 119. ����������������� Myśl tę w interesujący sposób w odniesieniu do legendy o Remusie i Romulusie podjęli Diken i Laustsen. Historia rzymskich bliźniąt przypomina nam o pierwotnej dla miasta nierozróżnialności: między człowiekiem i zwierzęciem, cywilizacją i stanem natury. Zob. B. Diken, C. B. Laustsen, The Culture of Exception..., s. 8. 26  Zob. M. Foucault, Nadzorować i karać: narodziny więzienia, tłum. T. Komendant, Warszawa 1998. 27 G. Agamben, Metropolis, tłum. J. Majmurek. Tekst dostępny na stronie www.ekologiasztuka.pl/seminarium. foucault [data dostępu: 20.11.2010]. 28  Tamże. 29 G. Agamben, Czym jest urządzenie?, tłum. J. Majmurek, [w:] Agamben: przewodnik „Krytyki Politycznej”, red. zbiorowa, wstęp M. Ratajczak, K. Szadkowski, Warszawa 2010. 30  Pisząc o ban-optykonie, Diken i Laustsen zwracają uwagę (za Didierem Bigo), iż w przeciwieństwie do panoptykonu nie jest on urządzeniem normalizującym. Nie opiera się zatem na normie i jej internalizowaniu przez objętą nadzorem jednostkę, a raczej na wyjątku i włączającym wyłączeniu tej ostatniej za sprawą obozowych struktur prawnych. Przedrostek „ban” wskazuje w tym przypadku na mechanizm wyrzucenia, wygnania poza granice polis, w przeciwieństwie do wykraczającej poza ten obszar władzy suwerennej (Agamben korzysta tu z wieloznacznego pojęcia bando, które zapożycza od Jean-Luca Nancy’ego). Zob. B. Diken, C. B. Laustsen, The Culture of Exception..., s. 82, G. Agamben, Homo sacer..., s. 46-47. 31  G. Agamben, On Security and Terror, tłum. S. Zoehle. Tekst dostępny na stronie: http://www.egs.edu/faculty/giorgio-agamben/articles/on-security-and-terror/ [data dostępu 20.11.2010]. 32  M. Davis, City of Quartz: Excavating the Future in Los Angeles, New York 1992. 33  J. Rancière, Disagreement: Politics and Philosophy, tłum. J. Rose, Minneapolis 1999. 34  M. Davis, Planeta slumsów, tłum. K. Bielińska, Warszawa 2009, s. 143. 35 L. Wacquant, Więzienia nędzy, tłum. M. Kozłowski, Warszawa 2009, s. 47. 36  S. Graham, Cities Under Siege: the New Military Urbanism, London-New York 2010. 37  G. Agamben, Homo sacer..., s. 245. 38  E. Swyngedouw, The Post-Political City, [w:] Urban Politics Now…, s. 66-68. 39 E. Laclau, Nagie życie czy społeczne nie wiadomo co?, tłum. K. Szadkowski, [w:] Agamben: przewodnik Krytyki Politycznej.

40  M. Dikeç, Badlands of the Republic: Space, Politics and Urban Policy, Oxford 2007, s. 8. 41  S. Žižek, Some Politically Incorrect Reflections on Urban Violence in Paris and New Orleans and Related Matters, [w:] Urban Politics Now… 42 G. Agamben, Wspólnota, która nadchodzi, tłum. S. Królak, Warszawa 2008, s. 71. 43  G. Deleuze, Foucault, tłum. M. Gusin, Wrocław 2004, s. 117. 44  Dla Spinozy demokracja to „rządy wszystkich i przez wszystkich”, swoisty prototyp dzisiejszej demokracji bezpośredniej. M. Hardt, A. Negri, Multitude: War and Democracy in the Age of Empire, New York 2004, s. 317. 45  A. Negri, Goodbye Mr Socialism, tłum. K. Żaboklicki, Warszawa 2008, s. 38. 46 Zob. Czy metropolia jest miastem?, red. B. Jałowiecki, Warszawa 2009. 47 A. Negri, On Koolhaas, tłum. A. ���������������������� Bove, “Radical Philosophy” 2009, No. 154 (March/April). Tekst dostępny na stronie: http://www.radicalphilosophy.com/pdf/highlight_ negri154.pdf [data dostępu: 20.11.2010]. 48 R. Koolhaas, Junk-space „Logan Airport: światowej klasy upgrade dla XXI wieku” (billboard z końca XX wieku), tłum. M. Michałowska, „Przegląd Kulturoznawczy” 2008, nr 4. 49  A. Negri, Multitude and Metropolis, tłum. A. Bove. Tekst dostępny na stronie: http://www.generation-online. org/t/metropolis.htm [data dostępu 20.11.2010]. 50  Negri nie oddala się tu zbyt daleko od urbanistycznej wizji Fritza Langa, wskazując na wertykalność relacji społecznych ucieleśnianych w drapaczach chmur; zauważyć przy tym warto, iż Langowski moloch pożerający ciała odpowiedzialnych za produktywność metropolis robotników stanowi wczesną zapowiedź obrazów składających się na omawianą tu wizję drenowanej przez kapitał metropolii biopolitycznej. 51 S. Sassen, Globalizacja: eseje o nowej mobilności ludzi i pieniędzy, tłum. J. Tegnerowicz, Kraków 2007, s. 7. 52 B. Jałowiecki, M. S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologiczne, Warszawa 2009, s. 204. 53  Zob. M. Castells, Społeczeństwo sieci, tłum. M. Marody [i in.], Warszawa 2007, s. 390-396. 54  R. Florida, Cities and the Creative Class, London-New York 2005. 55  M. Hardt, A. Negri, Imperium, s. 313-314. O �������� związkach wielości z tak rozumianą produkcją i pracą niematerialną interesująco pisze Mikołaj Ratajczak. Zob. M. Ratajczak, Wielość: produkcja wspólnotowości, „Praktyka Teoretyczna” 2010, nr 1. 56  M. Hardt, A. Negri, Imperium, s. 8. 57  Zob. E. Laclau, Rozum populistyczny, tłum. T������� . Szku����� dlarek [i in.], Wrocław 2009. 58  M. Hardt, A. Negri, Imperium, s. 419-427.

122

Piotr Juskowiak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

59 M. Castells, Siła tożsamości, tłum. S. Szymański, Warszawa 2008, s. 146. 60  M. Hardt, A. Negri, Multitude, s. 217-218. 61  M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, s. 249. 62 M. Berman, „Wszystko, co stałe rozpływa się w powietrzu”: rzecz o doświadczeniu nowoczesności, tłum. M. Szuster, Kraków 2006, s. 202-203. 63  M. Hardt, M. Negri, Commonwealth, s. 255. 64  Zob. E. Laclau, Rozum populistyczny, s. 203-207. 65  M. Hardt, A. Negri, Commonwealh, s. 238. 66  Tychże, Multitude, s. 81. 67  A. Negri, Goodbye Mr Socialism, s. 109. 68  A. Negri, C. Petcou, D. Petrescu, A. Querrien, What Makes a Biopolitical Space?: a Discussion with Toni Negri. Tekst dostępny na stronie: http://www.eurozine.com/ articles/2008-01-21-negri-en.html [data dostępu 20.11.2010]. Tak mocno wyłożone stanowisko, w obliczu bardziej zniuansowanych zwykle analiz Negriego, zdawać się może rażące. Jedyna próba obrony na zarzut czarno-białego oglądu świata mogłaby głosić, że podtrzymywanie Imperium dokonuje się zazwyczaj w sposób nieuświadomiony, wynikający z ignorancji, konformizmu, lecz również przeświadczenia o braku alternatywy. Rzec można, iż performatywne pisarstwo Negriego i Hardta ma na uwadze przeciągnięcie takich osób na drugą stronę diagramu. 69  N. Smith, The New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City, London-New York 1996. 70  D. Lesage, Global Cities and Anti-Globalist Resistance, [w:] Urban Politics Now..., s. 106. 71  Dokonujące się niejako wbrew Rancière’owi, przekonanemu o metapolitycznym charakterze teorii Negriego i Hardta, zob. J. Rancière, Lud czy wielość?, tłum. A. Barysz, „Recykling Idei” 2009, nr 12. 72 R. Patel, Wartość niczego: jak przekształcić społeczeństwo rynkowe i na nowo zdefiniować demokrację, tłum. H. Jankowska, Warszawa 2010, s. 122-134. 73  D. Harvey, The Right to the City, “New Left Review” 2008, No. 53. ������������������������������������������� Tekst dostępny na stronie: http://www.newleftreview.org/ [data dostępu 20.11.2010]. 74  P. Marcuse, From Critical Urban Theory to the Right to the City, “City” 2009, Vol. 13, No. 2-3, s. 192. 75  M. Purcell, Recapturing Democracy: Neoliberalization and the Struggle for Alternative Urban Futures, London-New York 2008, s. 90-96. 76  H. Lefebvre, The Right to the City, [w:] The Blackwell City Reader, red. G. Bridge, S. Watson, Oxford 2002. 77 R. Patel, Wartość niczego..., s. 173. 78  M. Hardt, M. Negri, Commonwealth, s. 250. 79  Zob. na ten temat E. Fernandes, Implementing the

Urban Reform Agenda in Brazil, “Environment & Urbanization” 2007, No. 1. 80  Wnioski te przedstawiłem w moim wcześniejszym artykule, zob. P. Juskowiak, Wspólnoty oporu w mieście postpolitycznym, „Kultura Współczesna” 2010, nr 2. 81  Zob. E. Płonowska-Ziarek, An Ethics of Dissensus: Postmodernity, Feminism, and the Politics of Radical Democracy, Stanford 2001. 82 G. Agamben, Pochwała profanacji, [w:] tegoż, Profanacje, tłum. M. Kwaterko, Warszawa 2006, s. 93. 83 Tegoż, Czym jest urządzenie?, s. 90. 84 Tegoż, Pochwała profanacji, s. 98. 85 G. Agamben, Czas, który zostaje: komentarz do Listu do Rzymian, tłum. S. Królak, Warszawa 2009, s. 68. 86  Zob. tegoż, Wspólnota, która nadchodzi. 87 Tegoż, Czas, który zostaje..., s. 73. 88 G. Jankowicz, P. Mościcki, Projekt Homo Sacer, [w:] G. Agamben, Stan wyjątkowy..., s. 266. Uwagę odnośnie rzeczywistego stanu wyjątkowego oraz zachętę do uwypuklenia pozytywnych elementów Agambenowskiej koncepcji polityki zawdzięczam Mikołajowi Ratajczakowi. 89  G. Agamben, Czas, który zostaje..., s. 117-127. 90  M. Pasquinelli, Creative Sabotage in the Factory of Culture: Art, Gentrification and the Metropolis, s. 147, [w:] tegoż, Animal Spirits: the Bestiary of the Commons, Rotterdam 2008. Z kolei Sharon Zukin mówi w tym kontekście o „gentryfikacji kulturalnej”. Zob. S. Zukin, The Cultures of Cities, Cambridge MA-Oxford 1995, s. 17. 91  Jako jedne z pierwszych zwracały na to uwagę Rosalyn Deutsche i Cara Gendel Ryan, zob. tychże, The Fine Art of Gentrification, “October” 1984, Vol. 31. ����������������� Na związek utowarowienia szerzej rozumianej kultury z gentryfikacją zwracał kilkanaście lat później uwagę Harvey, zob. tegoż, Sztuka renty: globalizacja, monopol i utowarowienie kultury, tłum. J. Smoleński, [w:] Ekonomia kultury, red. zespół „Krytyki Politycznej”, Warszawa 2010. 92  M. Pasquinelli, Creative Sabotage..., s. 153. Za �������� przykład tak rozumianego sabotażu uznać można proliferację graffiti w Kreuzbergu z początku lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku, dokonującą się w następstwie próby przejęcia dzielnicy przez klasę średnią. Zob. R. Drozdowski, Obraza na obrazy: strategie społecznego oporu wobec obrazów dominujących, Poznań 2006, s. 103. 93  Zob. M. Tarì, 20 Theses on the Subversion of the Metropolis, (polskie tłumaczenie: M. Tarì, 20 tez o obaleniu metropolii, tłum. M. Ratajczak, „Praktyka Teoretyczna” 2010, nr 2). 94  M. Pasquinelli, Na ruinach miasta kreatywnego: berlińska fabryka kultury a sabotaż renty, tłum. K. Szadkowski, [w:] Ekonomia kultury. 95  A. Negri, Multitude and Metropolis.

 123

Kto ma prawo do biopolis?

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Author: Piotr Juskowiak Title: Who Has a Right to Biopolis? Agamben, Negri and the Dispute on Metropolis. Summary: In a lecture dedicated to “the urban question”, Giorgio Agamben characterized modern spatial transformations in terms of moving from the city, as a traditional form of spatial organization, to the metropolis. This process coincides, according to the Italian philosopher, with the birth of modern biopolitics, specialized in producing and managing the bare life. Agamben’s metropolis is a space of indistinction, another materialization (beside camp) of state of exception, an area of delocalizing localization, associated by representatives of the urban studies with a neoliberal city of zero tolerance. Negative analysis of (urban) biopolitics by Agamben has its reverse side in form of metropolis theory formulated by Antonio Negri and Michael Hardt. A similar starting point – a description of the metropolis exposed to the mechanisms of biopower, an assumption of its boundlessness and heterotopic character, an abolishment of difference between private and public space - leads them to the contrary, affirmative, due to the different approach of biopolitics, conclusions. According to Negri, the metropolis is to the multitude what the factory was to the industrial working class. Multitude usually takes place in urban areas, aiming at their democratic transformation. It fills the empty space after the working class - urban actor privileged by Henri Lefebvre - and takes over the right to the city, carried out in acts of its constant reproduction. The article aims at highlighting points of intersection and fundamental differences presented in both visions of biopolis. It argues that biopolitical resistance, linked to the cultural productivity of urban subject, involves the creation of place in Agambenian non-place of sovereign power. Key words: camp – multitude – metropolis – biopolis – right to the city – profanation – Agamben – Hardt – Negri

Piotr Juskowiak - (ur. 1984) - doktorant w Zakładzie Kultury Miasta Instytutu Kulturoznawstwa UAM. Zajmuje się problematyką wspólnotowości, kultury oraz sztuki miasta na gruncie współczesnej filozofii polityki. Redaktor czasopisma „Praktyka Teoretyczna”.

}

124

Piotr Juskowiak

}

}

Bülent Diken

Od obozów dla uchodz´ców do osiedli grodzonych Biopolityka i koniec miasta

Artykuł opisuje sytuację osób ubiegających się o azyl, będących materializacją zaproponowanej przez Giorgia Agambena kategorii homo sacer – ostatecznego przedmiotu biopolityki, którego życie odarte jest z kulturowych i politycznych form. Uwaga autora skupia się na społeczno-przestrzennych mechanizmach unieruchamiających potencjalnych azylantów w ramach „nie-miejsc” takich jak ośrodki dla uchodźców, w których wiodą oni życie wpisane w permanentny stan wyjątkowy i ośrodki zatrzymań, gdzie trafiają przymusowo i bez wyroku. W celu przedstawienia systematycznego ujęcia owego unieruchomienia, artykuł odwołuje się do pojęcia obozu. W dalszej kolejności wskazuje na istotne zbieżności między przestrzeniami dla uchodźców i innymi, bardziej pożądanymi współczesnymi obozami (np. osiedlami grodzonymi), co prowadzi do problematyzacji pojęć takich jak miasto czy polityka. Podsumowując, omawiane są tu konsekwencje „obozu” jako zarazem pozytywnej formy władzy, jak i ograniczenia wolności, w odniesieniu do dyskusji o „końcu miasta” i (nie)możliwości oporu przeciwko lub ucieczki od obozów. Słowa kluczowe: obóz – nie-miejsce – osiedla grodzone – koniec miasta – homo sacer – nierozróżnialność

126

Od tłumacza: Prezentowany tekst jest skróconym tłumaczeniem artykułu From Refugee Camps to Gated Communities: Biopolitics and the End of the City1, który ukazał się w 2004 roku w „Citizenship Studies” oraz, w zmienionej formie, jako podrozdział wydanej w 2005 roku książki The Culture of Exception: Sociology Facing the Camp (napisanej wspólnie z Carstenem Bagge Laustsenem). W pominiętych w polskim przekładzie częściach (The Refugee as Exception, The Refugee as Homo sacer) Bülent Diken mierzy się z problematyką obozu dla uchodźców w odniesieniu do pism Giorgia Agambena, testując podstawowe dla nich kategorie w rodzaju nagiego życia, wyjątku czy porzucenia [abbandono]. W świetle rozważań autora, uchodźca to współczesny homo sacer, wyjęty spod prawa bandyta, wpisany jednak w jego matrycę na zasadzie włączającego wyłączenia czy też typowego dla ban-opticonu, czyli współczesnego następcy opisywanego przez Foucaulta więzienia, de-angażującego porzucenia. Diken na przykładzie australijskiego obozu Woomera czy wypowiedzi europejskich polityków (m.in. Hilbranda Nawÿna i Andersa F. Rasmussena, obecnego sekretarza generalnego NATO) pokazuje, w jaki sposób budowana jest dziś przeznaczona dla uchodźców zachodnia „szara strefa ambiwalencji”: umożliwiona dzięki instalowaniu w „Pierwszym Świecie” mechanizmów powstałych na potrzeby kolonizacji (takich jak obóz), umożliwiająca neutralizację ryzyka i konfliktu w ramach skutecznie globalizowanej postpolityki bezpieczeństwa. „Budowla” ta ma fundamentalne znaczenie z punktu widzenia rozmaitych odmian obozu, współczesnych przeobrażeń przestrzennych i obecnej fazy urbanizacji, o których traktują kolejne partie tekstu. To dzięki nim homo sacer wkracza do miasta.

 127

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Obóz dla uchodźców jako nie-miejsce Punktem wspólnym dla etnologa i tych, o których mówi, jest miejsce, a ściślej – to, które zajmują tubylcy, którzy tam żyją, pracują, bronią go, budują jego mocne strony, strzegą jego granic, ale także dostrzegają ślady chtonicznej czy nadprzyrodzonej mocy przodków lub duchów zaludniających i ożywiających jego intymny świat, jakby cząstka ludzkości, która składa jej w tym miejscu dary i ofiarę, stanowiła także jej kwintesencję… Marc Augé, Nie-miejsca, s. 27 Większość przestrzeni przeznaczonych dla uchodźców, zarazem tych bardziej „otwartych” (wymiennie określanych mianem obozów dla uchodźców, ośrodków lub schronisk), jak i „zamkniętych”, bliskich strukturom więziennym (jak ośrodki zatrzymań [detention center]) jest ucieleśnieniem tego, co Augé nazywa „nie-miejscami”. Nie integrują one innych miejsc, znaczeń, tradycji czy ofiarnych, rytualnych momentów, lecz pozostają, z uwagi na brak charakterystyki, niepoddającymi się symbolizacji i abstrakcyjnymi przestrzeniami2. Jako nie-miejsca, większość przestrzeni przeznaczonych dla uchodźców to przestrzenie „nierozróżnialności” [indistinction]: „przestrzeń nie-miejsca pozbawia tego, kto do niej wkracza, zwykłych uwarunkowań”3. Obozy dla uchodźców ulokowane są zwykle poza miastami, na przedmieściach lub na terenach wiejskich, z reguły w miejscach demonstracyjnie peryferyjnych, realizują współczesną strategię rozproszenia osób ubiegających się o azyl. Jak głosi komunikat prasowy Home Office4, nowe brytyjskie ośrodki dla uchodźców planowane są w miejscu byłych terenów militarnych na obszarach wiejskich, izolowanych od skoncentrowanych w miastach usług lub obiektów kulturalnych. Nie trzeba dodawać, że uchodźcy, wobec małego wsparcia finansowego uniemożliwiającego korzystanie z transportu, prawdopodobnie większość swojego czasu spędzać będą w ośrodkach. Fakt ten, w powiązaniu z wielkością każdego z nich (750 miejsc), stanowić może „przepis na frustrację i napięcie powstające w samych ośrodkach oraz między osobami ubiegającymi się o azyl i lokalnymi społecznościami”5. Strategia rozproszenia opiera się zasadniczo na kwestiach ekonomicznych (np. tańsza

ziemia) i społecznych obawach, będących głosem sprzeciwu wobec budowania w miejskich centrach „gett dla uchodźców”. Tymczasem do ich formowania w odizolowanych lokalizacjach prowadzi sama praktyka rozproszenia. Przypominają one w takich miejscach wyspy lub „neutralne miasta”6, charakteryzowane przez sterylne i jednostronne zamknięcie na zewnętrze. Za ogrodzeniem fizyczny kontakt ze światem zewnętrznym jest ograniczony do minimum. Nie istnieje możliwość jego „posmakowania”, w rezultacie uchodźca doświadcza kompletnej izolacji od życia publicznego. We współczesnej polityce azylu uchodźca przywołuje strach i powiązane z nim uczucie niepewności. Z kolei obozy dla uchodźców są doskonałymi materializacjami „lęku przed dotykiem”, co zdaje się oczywiste z uwagi na ich architektoniczną konstrukcję, antymiejskość oraz idealizację sterylności jako obrazu porządku. Obóz dla uchodźców może być uznawany za „miejski kondom”7, by użyć trafnej metafory Richarda Sennetta. Dziwić nie może zatem fakt, że strategie rozproszenia nie mają na celu integrowania potencjalnych azylantów (w ramach lokalnego kontekstu, rynku pracy czy szkoły), trzymając ich w otchłani przestrzeni zamknięcia dopóki nie otrzymają statusu uchodźcy (co rozstrzyga, czy zostaną odesłani do „domu”, czy nie). W rzeczywistości, z systemowego punktu widzenia, uchodźcy są ucieleśnieniem ludzi wykluczonych jednocześnie z kilku systemów funkcyjnych, zredukowanych tym samym do miana nagiego życia. Są, by oddać problem słowami Niklasa Luhmanna, „ciałami, które muszą przetrwać jakoś na własną rękę, nie zaś jako część całości lub rodzaj ludzi wykorzystywanych w jakimkolwiek celu w systemach funkcyjnych”8. Na najbardziej charakterystyczne aspekty życia obozowego składają się zatem: życie za niewielkie sumy pieniędzy czy nawet kupony żywnościowe bez dodatkowego wsparcia finansowego (co skutkuje wypieraniem uchodźców poza normalne funkcjonowanie na gruncie systemu ekonomicznego); zapobieganie znajdywaniu płatnej pracy; życie zgodnie z rządowymi wyborami dotyczącymi miejsca pobytu oraz minimalna mobilność geograficzna. Ujmując rzecz skrótowo, życie osoby ubiegającej się o azyl naznaczone jest ekstremalną izolacją; nie tylko fizyczną, lecz również socjoekonomiczną i kulturową. Jej

128

Bülent Diken

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Obozy dla uchodźców odzwierciedlają [mirror] współczesne technologie szybkości (co umożliwia pozbywanie się uchodźców tak szybko, jak to tylko możliwe), ucieczki (od publicznego rozgłosu i upolitycznienia) i bierności (neutralizowanie uchodźców jako obcych)

społeczne relacje zależą często od dobrej woli osób pracujących w obozie (przede wszystkim wolontariuszy). Istotnym elementem w tym kontekście jest oczywiście bariera językowa, zmniejszająca zdolność obywatelskiej partycypacji u osoby ubiegającej się o azyl. Dalej, bariera ekonomiczna: przykładowo, transport do najbliższych miast, podobnie jak wszystkie inne obywatelskie czynności, kosztuje więcej niż może sobie pozwolić potencjalny azylant, co ogranicza jego mobilność do krótko. Dla uchodźców pozbawionych własnych środków nie istnieje też możliwość zatrudnienia. Wyjątkiem jest tu praca na czarnym rynku [black economy], która, abstrahując od związanych z nią nierówności i trudności ze nalezieniem jej w odizolowanych lub „rozproszonych” miejscach, powodować może przeniesienie z ośrodka dla uchodźców do ośrodka zatrzymań [detention center]. Jedyną możliwością uniknięcia wymuszonej rezydencji w ośrodku dla uchodźców, istniejącą jedynie w kilku krajach i po zakończeniu okresu przyjęcia, jest złożenie wniosku pozwalającego na zamieszkanie poza nim. Przykładowo, osoby ubiegające się o azyl w Szwecji, Wielkiej Brytanii, Francji i Holandii mogą zachować minimalne wsparcie finansowe, jeśli uda im się znaleźć mieszkanie poza obozem, przy jednoczesnym wykorzystaniu ofert edukacyjnych i „aktywizujących”. Jeśli zdecydują się na podobny krok w krajach takich, jak Dania i Austria, tracą wspomniane wsparcie, zachowując możliwość korzystania z oferty „aktywizującej” i opieki zdrowotnej. Jeszcze bardziej restrykcyjne pod tym względem są Niemcy. Uchodźcy muszą tam mieszkać w obozach wskazanych przez władze i ubiegać się o pisemną zgodę na przemieszczanie się na odległość ledwie kilku kilometrów od ośrodka9. Jeszcze dalej idzie w tej kwestii Australia, gdzie wszystkie osoby ubiegające się o azyl są przetrzymywane w ośrodkach zamkniętych [detained]. W czasach, w których mobilność staje się czynnikiem determinującym społeczną zmianę oraz stratyfikację, w których opozycja Gesellschaft–Gemeinschaft zdaje się być zastępowana przez nowe rozróżnienie – na mobilnych i osiadłych10, potencjalny azylant utrzymywany jest w stanie bezruchu. Odległości znikają i świat się kurczy, ale, według Bhabhy, „dla wysiedlonych czy

pozbawionych mienia, migranta lub uchodźcy, żaden dystans nie jest tak przytłaczający jak kilka metrów dzielących go od granicy”11. Ponad granicami immobilność trwa nie tylko w sensie geograficznym, ale także w odniesieniu do uspołecznienia i spajających je przedmiotów. Dla przykładu, regulacja zasiłków oraz kwestii pobytu unieruchamia uchodźców geograficznie w świecie przepływów. Podczas gdy mobilność sieciowa rozluźnia dziś relację między fizyczną i społeczną formą bliskości, życie uchodźców, paradoksalnie, pozostaje związane z obrazem więzi społecznej wymagającej obu jej odmian. Co istotne w tym kontekście, podobnie do Augé’owskich nie-miejsc, obozy dla uchodźców są integralną częścią, produktem i manifestacją współczesnych procesów globalizacji. W kategoriach globalnej mobilności uchodźcze nie-miejsca podzielają wiele znaczących charakterystyk. Po pierwsze, są miejscami, w których wyjątek staje się regułą. W ten sposób niemiecki Durgangslager czy Aufganglager może uznać lub odrzucić uchodźców bez uwzględnienia zwyczajnych praw człowieka. Po drugie, i w związku z mobilnym charakterem samej tożsamości uchodźców, miejsca te są bliskie centralnym węzłom transportowym i granicom, co przynosi bezpośrednie wpisanie mobilności w ich matryce regulacyjne12. Tym samym policja może natychmiastowo odsyłać uchodźców, firmy przewozowe mogą sprawdzać, czy pasażerowie są w posiadaniu wiz itp. Nie jest przypadkiem zatem, że obozy dla uchodźców odzwierciedlają [mirror] współczesne technologie szybkości (co umożliwia pozbywanie się uchodźców tak szybko, jak to tylko możliwe), ucieczki (od publicznego rozgłosu i upolitycznienia) i bierności (neutralizowanie uchodźców jako obcych). Każda z nich służy Sennettowi do charakteryzowania nowoczesnego modelu [design] miasta13. Po trzecie, takie miejsca organizowane są wokół „antycypacyjnej” [pre-emptive] logiki zarządzania ryzykiem (w której policja interweniuje zanim zaistnieje potencjalny problem, np. nim uchodźcy znajdą się na terenie państwa). Celem jest tu kontrolowanie „ewentualności”

 129

Biopolityka i koniec miasta

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

przed zaistnieniem samego wydarzenia14, czyniące wykluczenie uchodźcy „działaniem z wyprzedzeniem” [pre-emptive action]. Chociaż uchodźca postrzegany jest jako oznaka przemieszczania, choć jego drogi są intensywnie kontrolowane przez infrastrukturę mobilności, jego życie wewnątrz obozu opisywane być może jedynie w kategoriach immobilności. Oficjalnie obóz jest przestrzenią tranzytową, „wyjątkową”, uchodźca powinien tu spędzić ograniczoną ilość czasu. Staje się dziś jednak wszędzie lokalizacją stałą, przeciągając w nieskończoność przejściową kondycję uchodźców. Ich sytuacja staje się permanentna i nieodwołalna, zastygając w nienegocjowane, sztywne struktury: Obozy dla uchodźców wprowadzają nową jakość: „spetryfikowanej przejściowości”, trwale utrzymującego się stanu tymczasowości, trwania pozszywanego z momentów, z których żaden nie ma waloru elementu i przyczynku do ciągłości. Dla mieszkańców obozu uchodźców perspektywa długofalowych kontynuacji i konsekwencji nie stanowi części doświadczenia. Mieszkańcy tych obozów żyją, dosłownie, z dnia na dzień – a na treść ich życia nie ma wpływu świadomość, że dnie łączą się w miesiące i lata. Jak w więzieniach i „hipergettach”, badanych przez Loïca Wacquanta, uwięzieni w obozach uciekinierzy „uczą się życia, a nie przeżycia [(sur)vivre] z dnia na dzień w bezpośredniości chwili, skąpani [...] w rozpaczy wzbierającej w obrębie murów”15.

„Przejściowa trwałość” obozu, właściwa samej jego logice, wyłania się, gdy wyjątek staje się regułą. Ekstremalną formę owej immobilności materializuje jednak dopiero ośrodek zatrzymań [detention center]. Osoby ubiegające się o azyl trafiają do niego w trzech sytuacjach. Po pierwsze, w celu wyjaśnienia kwestii ich tożsamości i trasy podróży, przede wszystkim jednak, gdy odrzucono już wniosek o azyl. Przykładowo, na lotniskach międzynarodowych we Francji „obcokrajowcy mogą być przetrzymywani w zone d’attente przez cztery dni poprzedzające interwencję francuskiej władzy sądowniczej”16. Po drugie, dla przykładu, Australia prowadzi politykę obowiązkowego zatrzymywania. Aresztuje się tam każdego potencjalnego azylanta, zgodnie z założe-

niem, że dopóki nie dowiedzie własnej autentyczności (potwierdzając, że zasługuje na status uchodźcy), uchodzić winien za oszusta. System ten nazywany bywa również „rozwiązaniem pokojowym”: powoduje wyrzucenie czterystu ludzi do wymierających, pustynnych osiedli, jak Woomera (gdzie dwudziestu więźniów tygodniowo dokonuje próby samobójczej17), robiąc wszystko w celu powstrzymania ich nawet przed staraniem się o azyl. Po trzecie, uchodźcy, którzy popełnili przestępstwo (np. pracując na czarnym rynku czy stosując przemoc lub groźby wobec pracowników obozu) mogą zostać „uwięzieni” na czas rozpatrywania ich aplikacji. Znaczącym pozostaje fakt, że w większości państw zachodnich kradzież około pięćdziesięciu funtów może skutkować w przypadku uchodźcy zatrzymaniem. Interpretacja danego zachowania w kategoriach „groźnego” zależy przy tym zwykle od osobistego i arbitralnego progu tolerancji wśród pracowników obozu. Wiele ośrodków dla uchodźców stosuje politykę „zerowej tolerancji”, co umożliwia zamykanie ubiegających się o azyl nawet za relatywnie małe przestępstwa. Atmosferę w ośrodku zatrzymań orkiestrują ukryte groźby przemocy, aktualizowane czasem w formie konkretnej przemocy czy nawet przypadków śmiertelnych. Stała obecność policji wzmacnia jego wizerunek jako więzienia. Sytuacja ta obfituje w konsekwencji w naruszenia praw człowieka. W jednym z przykładowych przypadków „aresztowanemu nałożono kajdanki, przykuto go i umieszczono na sześć dni w pokoju pozbawionym okien, odmówiono też pomocy medycznej i zatrzymano na przeszło dwanaście miesięcy w 1996 i 1997 roku”18. Uwięzienie na czas nieokreślony, nieznajomość własnych praw, odwlekanie odpowiedzi na żądanie prawnego wsparcia, przetrzymywanie w izolacji od innych uwięzionych, użycie siły oraz ogólnie złe warunki w odniesieniu do jedzenia, opieki zdrowotnej, prywatności, snu, poziomu osobistego bezpieczeństwa, edukacji i rekreacji – oto najbardziej powszechne cechy życia w ośrodkach zatrzymań na całym świecie. Co najistotniejsze w tym kontekście, wzrasta liczba przymusowych zatrzymań ludzi przetrzymywanych w ośrodkach bez procesu, niekiedy przez długi czas (związany z zawieszeniem normalnego funkcjonowania). Gdy do władzy dochodził rząd Blaira (1997 rok),

130

Bülent Diken

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

w ośrodkach zatrzymań w Wielkiej Brytanii przebywało jednocześnie siedemset osób; dzisiaj jest ich około tysiąca ośmiuset19. Rząd obiecuje zwiększyć ich liczbę do czterech tysięcy w nowych ośrodkach zatrzymań zwanych „ośrodkami dla deportowanych” [removals center]: Zdaniem rządu są one przeznaczone dla „niedoszłych” azylantów [‘failed’ azylum seekers], przetrzymywanych przez kilka dni przed planowaną deportacją. W świetle dotychczasowych doświadczeń wydaje się to mało prawdopodobne – według ostatnich statystyk rządowych jedynie 4% uwięzionych oczekiwało na natychmiastowe działanie deportacyjne, 60% nie otrzymało nawet pierwszej decyzji w związku z aplikowaniem o azyl, a większość pozostałych czekała na wyniki odwołań – wielu z zatrzymanych przebywało w ośrodkach miesiące czy nawet lata20.

Dania – Sandholmslejren, czy też obóz Sandholm. Pod numerem 17 rezydują dwie kobiety: N. Jamshidi i H. Elmess, odpowiednio z Iranu i Libanu. Nie są tu z powodu popełnionych przestępstw, ale dlatego, że odrzucono ich wnioski o azyl. Czekają na odesłanie do domu. Jamshidi mówi, że „wariuje od siedzenia w tym miejscu” – obawia się powrotu i ewentualnego ryzykowania życiem w kraju, z którego uciekła. Wciąż ta sama frustracja: Niczego już nie czuję. Ani nadziei. Ani głodu. Chcę tylko trochę spokoju. Wcześniej cały czas płakałam. Brakowało mi mojej wolności. Tęskniłam za dziećmi, teraz jestem niewzruszona… „Jedzenie”, krzyczy personel o 12. „Jedzenie”, krzyczą ponownie o 17. O 22 idziemy spać. Tak samo każdego dnia. Równie dobrze mogę wrócić do Libanu i zginąć. Wewnątrz już jestem martwa… Jestem niczym.

Zastanowić się można, czy władzy tak trudno rozpoznać tu głos homo sacer? Wizytujący w 2002 roku obóz Sandholm European Council Torture Commitee [dzisiejszy Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu21] wyraził niepokój w związku z przetrzymywaniem w nim osób bez procesu, co kłóci się z zasadami przyjętymi przez ONZ w kwestii praw człowieka. Duńskie władze wyjaśniły sytuację podkreślając, że problem ten dotyczy

przepustowości [capacity], dodając, że „przewidują”, iż „zaostrzenie przepisów imigracyjnych powstrzyma w przyszłości wielu obcokrajowców przed przyjazdem do Danii”. W ten sposób problem rozwiąże się sam22.

Upowszechnienie obozu Świat, w którym rodzimy się w klinice i umieramy w szpitalu, w którym mnożą się, w wydaniu ekskluzywnym lub nieludzkim, punkty tranzytowe i tymczasowe miejsca pobytu (sieci hoteli i squaty, kluby wakacyjne, obozy uchodźców, slumsy skazane na zniszczenie lub powolny rozkład), w którym rozwija się zwarta sieć środków transportu, także stanowiących przestrzenie zamieszkane, gdzie bywalec wielkich supermarketów, użytkownik automatów i kart kredytowych odnawia – poprzez „nieme” handlowe gesty – świat, którego przeznaczeniem jest samotna indywidualność, w drodze, w tymczasowości i efemeryczności, stanowi dla antropologa i innych badaczy pewien nowy przedmiot […]. Marc Augé, Nie-miejsca, s. 53. Ten nowy globalny przedmiot, którego nadejście oznajmia Augé, to „nie-miejsce” czy też, jak wolałbym sam go nazwać, obóz. Wspólne cechy obozów i nie-miejsc to eksterytorialność (są „w”, lecz nie wywodzą się „z” kontekstów, w których są, wyjątkowo, zlokalizowane), dysponowanie znaczeniami, płynność tożsamości i trwałość przejściowości (wszystkie będące konstytutywnymi składnikami „płynnej nowoczesności”23). Jaki mechanizm stoi za formowaniem się takich przestrzeni? Carl Schmitt wykazał, że powiązanie między lokalizacją i porządkiem jest tym, co konstytuuje „nomos ziemi”. Na skutek tego połączenia to, co biologiczne (zoē) i to, co społeczne/polityczne (bios) zostały odseparowane, a nagie życie wykluczone z polis. W tym miejscu pojawia się pewna dwuznaczność: w stanie wyjątkowym owo powiązanie zostaje zerwane. Gdy to, co niemożliwe do zlokalizowania, wyjątek, osiąga trwałe umiejscowienie, następuje wyłonienie obozu jako sfery nierozróżnialności. Na jego gruncie prawo i chaos, wnętrze i zewnętrze pozostają nierozróżnialne: „Porządkowi bez lokalizacji (stanowi wyjątkowemu, w którym zawieszone zostało prawo) odpowiada teraz lokalizacja bez porządku (obóz

 131

Biopolityka i koniec miasta

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

jako permanentna przestrzeń wyjątku)”24. Obóz, materializując stan wyjątkowy, tworzy strefę nierozróżnialności [indiscernibility], strukturalnie odmienną od panoptycznej warowni [entrenchment]. Nawet jeśli Foucault badał więzienie jako paradygmatyczną przestrzeń polityczną nowoczesności, w dziwny sposób nie uwzględniając obozu, to ten ostatni właśnie stanowi nomos nowoczesności25. Przez wzgląd na to paradoksalnym pozostaje fakt, że teoria społeczna potrafi ująć obóz jedynie jako anomalię: przestrzeń wyjątku usytuowaną na marginesie

Obóz wyraża jedynie zanik tego, co społeczne w stanie natury. Jednak w logice wyjątku przestrzeń ta nie jest anomalią, ale tym, co wyjaśnia regułę polis, mającą na celu neutralizowanie „ułomnych obywateli” [failed citizens] i „wrogów”. W ten sposób obóz wyraża jedynie zanik tego, co społeczne w stanie natury. Jednak w logice wyjątku przestrzeń ta nie jest anomalią, ale tym, co wyjaśnia regułę. Prawo ustanawiane jest zawsze w sposób negatywny: regułę poznaje się na drodze jej przekroczenia, państwo za sprawą jego wyjątku, normalne dzięki patologicznemu. Zatem by zrozumieć więź społeczną, trzeba dowiedzieć się najpierw, co za jej sprawą wykluczono. Albo, by oddać to za pomocą aluzji Schmitta poczynionej w kierunku Kierkegaarda, obóz jest wyjątkiem, który „wyjaśnia to, co ogólne i sam siebie”26. Obóz jest zatem, w sposób coraz bardziej znaczący, wyjątkiem, który staje się regułą. W okresie rządów nazistowskich wyłonił się jako wyjątkowa przestrzeń, w której życie więźniów w brutalny sposób transformowano w nagie życie27. Współcześnie przestaje być historyczną anomalią, ponieważ produkcja nuda vita ma miejsce w coraz większym stopniu poza jego murami. Opowieść o nowoczesności pominęła doświadczenie Holocaustu, obozu jako wyjątku podtrzymującego regułę28. Tym, co odsuwają od siebie narracje postmodernistyczne (lub „postpolityczne”) jest przekonanie, że regułą stał się dziś obóz. I tak, jak nie sposób prowadzić narracji o nowoczesności z pominięciem obozu koncentracyjnego, nie-

możliwe jest również snucie opowieści postmodernistycznej z wykluczeniem obozu w rozwijanym tutaj sensie. Nie znaczy to, że wszystkie współczesne przestrzenie mogą być charakteryzowane w odniesieniu do okrucieństw nazistowskich obozów (choć struktury przypominające obóz, np. ośrodki zatrzymań, rozprzestrzeniają się bardzo szybko). Jednak logika obozu uogólniana jest obecnie na obszarze całego społeczeństwa29. Żyjemy dziś w czasach, w których „ontologiczny status [populacji] jako podmiotów prawnych został zawieszony”30. W ten sposób suwerenna władza nie jest sprawowana tylko jako akt [actuality] (w aktualnie wyznaczonej przestrzeni), ale i potencjalność. Przejawia się nie tylko poprzez kreowanie przestrzeni nierozróżnialności między wnętrzem i zewnętrzem (narodu, miasta, domu), lecz również przenikając w całości pole społeczne/polityczne. Dochodzi w ten sposób do transformacji przestrzeni społecznej w zdyslokowaną przestrzeń biopolityczną, w ramach której nowoczesne kategorie polityczne (np. prawo/lewo, prywatne/ publiczne, absolutyzm/demokracja) wkraczają w postpolityczny obszar nierozróżnialności31. To właśnie w tym kontekście status uchodźcy postawiony naprzeciw obywatela staje się więcej niż wymowny: Czy jesteśmy świadkami odrodzenia starego rozróżnienia na prawa człowieka i prawa obywatela? Czy istnieją prawa dla wszystkich przedstawicieli ludzkości (respektowane także w przypadku homo sacer) i węższe prawa obywateli (te, których status jest regulowany prawnie)? Co stanie się, jeśli wyciągniemy stąd bardziej radykalny wniosek? Co, jeśli prawdziwym problemem nie jest kruchy status wykluczonych, ale raczej fakt, że na najbardziej elementarnym poziomie wszyscy jesteśmy „wykluczeni”, jako że w naszym najbardziej pierwotnym, zerowym wymiarze jesteśmy przedmiotem biopolityki i, że dane nam ewentualnie prawa polityczne i obywatelskie dotyczą statusu wtórnego32?

Konieczne będzie tu przywołanie fundamentalnej dwoistości władzy: jej równocześnie pozytywnych i „wyzwalających”, jak i negatywnych, restrykcyjnych właściwości. Ostateczna tajemnica władzy zasadza się na paradoksalnej relacji między obecnością i nieobecnością. By użyć cytatu z Podejrzanych33: „największa sztuczka diabła polega na przekonaniu świata o jego nieistnieniu”.

132

Bülent Diken

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

W wielu przypadkach rozpoznanie obozu nie jest trudnym zadaniem (np. obozy dla uchodźców, obozy gwałtu, fawele itp.). Wszelako istnieją również jego bardziej „dobroczynne” odmiany (np. grodzone osiedla, seksturystyka, parki tematyczne itd.) powtarzające logikę wyjątku dla „zwycięzców”. W pierwszym znaczeniu, rozumiany jako wyjątek, obóz oznacza zarazem ekstremalną deprywację i ekstremalne uprzywilejowanie, równocześnie radykalne wykluczenie i włączenie. Na obu krańcach, rozróżnienie na to, co biologiczne i to, co polityczne zdaje się zanikać i coraz trudniejsze jest dziś odnoszenie się do polis i polityki w klasycznym sensie. W celu przedstawienia natury obozu jako władzy pozytywnej, omówię pokrótce kwestię „grodzonych” miejskich struktur na gruncie Nowego Urbanizmu. Sprzedając nie tylko nieruchomość, ale i dostęp do bezpiecznego stylu życia, większość grodzonych osiedli [gated communities] nie posiada dosłownie żadnej przestrzeni publicznej. Znajdujemy tam, co więcej, przestrzenie jawnie ograniczające podstawowe prawa, takie jak wolność zgromadzeń34. Gwałcąc ideę dobra wspólnego i naruszając prawa bazujące na obywatelstwie, wspólnoty te „działają w opozycji do interesów szerszej wspólnoty”35. Grodzone osiedla, z ich technologiami uprzedniego, społecznego filtrowania, zwróconymi do wewnątrz projektami architektonicznymi, uprzywilejowującą infrastrukturą komunikacyjną (np. specjalny transport i wirtualne sieci wykluczające innych) oraz sprywatyzowanymi reżimami rządzenia, tworzą nowy typ lokalizacji, o lata świetlne oddalony od tradycyjnie pojmowanego „miasta”. Demonstrują raczej jego współczesne „rozdarcie” [splintered]36. „Rozdzierający urbanizm” cechują dziś: po pierwsze, rosnące rozdzielenie czy też fragmentacja standardowej infrastruktury ery fordowskiej, dokonująca się na drodze prywatyzacji, po drugie, selektywne „ponowne łączenie” [re-bundling] fragmentów poprzez zaawansowane usieciowione infrastruktury. Zreorganizowane fragmenty nie ustanawiają jednak „miasta”. Otrzymujemy w zamian kolejne fragmenty: dzielnice rządowe, centra handlowe i kulturalne, parki w okolicy urzędów, osiedla grodzone, getta oraz hybrydy w rodzaju tematycznych malli, lotniskowych stref handlowych itd. Co istotne, fragmenty, o których mowa, produkujące rozdzierającą [splintering], całko-

wicie niekoherentną strukturę, „mogą istnieć tylko w powiązaniu z usieciowionymi infrastrukturami. Pozwalają im one na utrzymanie koniecznych lub pożądanych socjoekonomicznych połączeń z przestrzeniami i ludźmi w bardziej lub mniej oddalonych »gdzie indziej«… Tym samym, usieciowione infrastruktury stają się bezpośrednio uwikłane w proces odrywania [secessionary process], wspierający materialną konstrukcję podzielonych środowisk miejskich”37. Warto dodać, że tłem dla takiego procesu jest logika wyjątku. Innymi słowy, solipsystyczne enklawy rozdzielonego [unboundled] miasta (niepoddanego jeszcze dostatecznemu namysłowi) to obozy. W tym kontekście nie jest dziełem przypadku, że wraz z rosnącym „rozdzieraniem”, obsesja na punkcie bezpieczeństwa staje się „zeitgeist miejskiej restrukturyzacji”, a życie miejskie jest w coraz większym stopniu „zmilitaryzowane”38. Faktycznie, współcześnie wizerunek „miejskiej” cywilizacji coraz wyraźniej przeobraża się w stan natury: miasto jest „jak gdyby poddane rozkładowi”. Dobrym przykładem procesu uogólniania wyjątku jest opis przekształcenia starych wiktoriańskich przytułków z miejsc panoptycznych we współczesne osiedle grodzone, dokonany przez Nikolasa Rose’a: W odwróceniu, które byłoby śmieszne, gdyby nie powodowany przez nie smutek, następujące elementy nie są już dłużej propagowane jako środki chroniące wspólnotę na zewnątrz przed zamkniętymi pensjonariuszami. Wysokie mury, kamery telewizji przemysłowej, ochrona i tym podobne mogą być teraz przeniesione i przedstawione jako środki utrzymujące zagrożenie raczej na zewnątrz niż wewnątrz […]. Za murami czai się niebezpieczeństwo, które oddaje w skrócie postać szaleńca39.

Gdy miasto tkwi w stanie rozkładu, każdy zmienia się w „wariata” czy raczej „wilkołaka”, odwróceniu ulega także archetypowe połączenie między cywilizacją i barbarzyństwem. Mamy tutaj do czynienia z zasadniczą fantazją współczesnego życia miejskiego: miasto jest nieprzewidywalną i niebezpieczną przestrzenią przetrwania, „dżunglą”. Z perspektywy osiedli grodzonych, „miejska dżungla” jest strefą nierozróżnialności, w której panuje terror, a homo sacer angażuje się w walkę o przetrwanie.

 133

Biopolityka i koniec miasta

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Jednak tym, co wyparte w tej opowieści, jest istotny związek między pożądanymi i niepożądanymi obozami: Oba rodzaje ponadterytorialności są osadzone, by tak rzec, na przeciwnych biegunach globalizacji. Pierwszy proponuje przejściowość jako możliwość będącą przedmiotem wolnego wyboru, drugi – jako zjawisko stałe i nieodwołalne, jako nieuchronny los: przypomina to różnicę, która dzieli dwie formy bezpiecznej stałości – żyjące na terenie zamkniętym wspólnoty dyskryminujących bogatych i getta dyskryminowanych biednych. Podobna jest także przyczyna zróżnicowania: po jednej stronie ściśle strzeżone, pilnowane wejścia i szeroko otwarte wyjścia, a po drugiej szeroko dostępne wejścia, lecz szczelnie zamknięte wyjścia. To właśnie szczególnie zamykanie wyjść podtrzymuje stan przejściowości, nie zastępując go stałością. W obozach dla uchodźców czas zostaje zawieszony; jest czas, lecz nie ma historii40.

Dążąc nie tylko do dyscyplinarnego uwięzienia, ale i wykluczenia, nasze społeczeństwo zdaje się produkować dwa rodzaje obozów. Występują one w formie bliźniaczej: dobrowolne obozy, w których zablokowano wejście i umożliwiono swobodne wyjście, oraz te, w których wejście jest otwarte, ale wyjście pozostaje zamknięte. Niektóre obozy zaprojektowane są tak, by trzymać ludzi (wyrzutków) „z daleka”, inne, by trzymać ich (więźniów [inmates]) „wewnątrz”. W obu przypadkach opierają się na zasadzie dystrybucji (możliwości) wejścia i wyjścia. W tym kontekście mówić można o fundamentalnej różnicy między obozami koncentracyjnymi i dzisiejszymi obozami: inaczej niż te pierwsze, drugie odwołują się do sytuacji wyboru. W społeczeństwie konsumpcyjnym funkcjonują jako, by tak rzec, horyzonty uwodzące lub odrzucające obywateli-konsumentów/zby-wateli41, miesz(k)ańców [denizens], którzy nie wiedzą czy wzniosą się „w górę” (osiedla grodzone) czy spadną „w dół” (ośrodki zatrzymań). W warunkach płynnej nowoczesności nic nie prowadzi większości podmiotów automatycznie od jednego ekstremum do drugiego. Większość ludzi tkwi raczej w stanie zawieszenia pomiędzy nimi, co materializuje unsicherheit czy też kruchość charakterystyczne dla „płynnej nowoczesności”42. Ten stan zawieszenia oraz idące za nim brak bezpieczeństwa i niepewność, to część

funkcjonowania obozu. Zmusza ludzi do rozpoznania władzy jako potencjalności (porzucenia). Gdy wyjątek staje się regułą, nie wyłania się, na bazie idei obozu, nowy, inny model „miasta”, w odniesieniu do którego „istniejące” lub rzeczywiste sytuacje mogłyby być traktowane jako „rozbieżności” czy wyjątki od tego modelu. W rzeczywistości jeśli „model” ten kiedykolwiek by zaistniał, przypominałby Calvinowskie „modelowe miasto” z Niewidzialnych miast: Jest to miasto złożone z samych wyjątków, niemożliwości, sprzeczności, dysproporcji, nonsensów. Jeżeli takie miasto jest najbardziej nieprawdopodobne, przy zmniejszaniu liczby elementów nienormalnych zwiększa się prawdopodobieństwo, że miasto rzeczywiście istnieje. Wystarczy zatem, abym odejmował wyjątki od mojego modelu, i w jakimkolwiek porządku będę postępował, natrafię zawsze na jedno z miast, które jednak istnieją, co prawda również w drodze wyjątku43.

Sytuacja, w której wyjątek staje się regułą, odnosi nas do pewnego rodzaju przestrzenności zawieszonej między „ekskluzją” i „inkluzją”. Jak przypomina w tym kontekście Bauman, zajmowanie przestrzeni nierozróżnialności z historycznego punktu widzenia było przywilejem pariasów takich, jak les malheureux w osiemnastym wieku, les misérables w wieku dziewiętnastym czy, współcześnie, uchodźcy44. Wykluczające właściwości obozu można porównać do wydalania biednych z własnych parafii we wczesnonowoczesnej Europie, jako że zapomogi ograniczano zwykle jedynie do lokalnej biedoty. Również „getto” biednych skupiało w przeszłości to, co nie jest miastem – negatywność pochodzącą z relacyjnej logiki dychotomicznych różnic między porządkiem i nieporządkiem, normalnością i perwersją, prawem i bezprawiem (despotyzmem) itd. Tym, co może do tego dodać logika wyjątku, jest świadomość, że dychotomiczna różnica nie powinna być traktowana jedynie jako różnica między elementami w ramach tej samej ekonomii symbolicznej. Raczej „inny”, np. getto, oznacza to, co poprzedza samą różnicę45. Różnicą, która ma tu znaczenie, jest ta między różnicą a brakiem różnicy. Jako takie, „getto” istnieje poza porządkiem symbolicznym: konstytuuje Lacanowską „przestrzeń fantazji”, przypomina

134

Bülent Diken

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

rodzaj „stanu natury”. Nie przestrzeń empiryczną, lecz skonstruowaną dzięki logice wyjątku. Jej budulec pozostaje jednak materialny (np. elementy znaczące czy budynki) i jako taka należy ona (przestrzeń fantazji) do porządku symbolicznego46. Innymi słowy, fantazja cechuje się widmową strukturą, w której, poprzez dyskursywną reprezentację przestrzeni poza tym, co symboliczne, rzeczywistość i fantazja stają się nierozróżnialne. Co da się powiedzieć w tym kontekście o „końcu miasta”? Z historycznego punktu widzenia miasto wyobrażano sobie jako przestrzeń zamkniętą, otoczoną „murami”, zakreślającymi poziomy inkluzji i ekskluzji47. Ograniczenia ustanawiały dystynkcję między polis i stanem natury. Jednak przejście od natury (tego, co realne) do polis (tego, co symboliczne) nie jest do końca jasne. To tutaj szukać musimy ideologicznych fantazji, które podtrzymują miejską rzeczywistość: istotnie, „krąg rzeczywistości domknąć może tylko niesamowity, widmowy suplement”48. Miejska rzeczywistość zatem przejawia się poprzez nieudaną symbolizację i nigdy nie może stać się Pełnią. Brak ten został wykluczony przez miejskie fantazje, fundowane na redukcji wyjątku do anomalii. To te same fantazje powodują powrót Realnego w postaci abjektu49 czy obiektu pragnienia (obóz jako ośrodek zatrzymań lub osiedle grodzone), konstruując schemat, w którym brak miejskiej „rzeczywistości” (porządek symboliczny) może być wypełniony, a miasto możliwe do doświadczenia jako wyobrażeniowa pełnia ze stałymi współrzędnymi.

Koniec miasta W jaki sposób zatem obóz sygnalizuje „koniec” miasta? Pierwsza odpowiedź na to pytanie brzmi: miasto nigdy nie istniało jako całość, zawsze spajał je wyjątek. Idea „uporządkowanego” [ordered] miasta jest więc fundamentalnie nostalgiczna, czego symptomem jest obóz. Fantazja stworzona w ten sposób głosi, że gdyby nie istniała wyrwa (obóz), miasto byłoby całością. Obóz jest „kontyngentną” przestrzenią powstrzymującą zaistnienie miejskiego porządku, który umożliwiłaby dopiero jego nieobecność. Tym, co ukrywa ta fantazja, jest oczywiście fakt, że obóz jest „koniecznym” efektem

istniejących stosunków władzy. I jako taki właśnie uczestniczy aktywnie w konstrukcji współczesnej miejskiej rzeczywistości. Paradoksalnie zatem obóz jest tym, co spaja miasto; dzięki niemu można fantazjować na temat miasta nieantagonistycznego! W ten sposób radykalnym stanowiskiem sprzeciwiającym się idei obozu jako anomalii jest zaprzeczenie jego istnieniu: miasto jest już zawsze antagonistyczne; jest samym antagonizmem. To jednak nie wszystko. Nie można zapominać o jeszcze jednym znaczeniu obozu, które z całą pewnością sygnalizuje „koniec” miasta. Wracamy tym samym do pytania o postpolitykę, do współczesnych trudności związanych z polityzacją w sensie nadawanym jej w klasycznej Grecji, tj. metaforyczną uniwersalizacją partykularnych żądań w celu restrukturyzacji przestrzeni społecznej50. W takim stopniu, w jakim polityka oznacza umiejętność debatowania i zdolność do zmiany ramy politycznej dyskusji i walki na bazie konfliktu, obóz sygnalizuje, że władza może opuścić

Paradoksalnie zatem obóz jest tym, co spaja miasto; dzięki niemu można fantazjować na temat miasta nieantagonistycznego agorę, że istnieje esencjalne połączenie między rosnącą mobilnością i „rozdzierającym się” miastem. Świat współczesnego obozu (obozowania) [camp(ing)] jest światem, w którym władza staje się nomadyczna. Jej post-panoptyczna odmiana „podróżuje z lekkością”, zaangażowanie nie jest dla niej ani konieczne, ani pożądane, a szybkość staje się dlań nadrzędnym czynnikiem stratyfikacji i dominacji51. Jeśli logika „uderz i uciekaj” [hit and run] nakazuje dziś ludziom być posłusznymi, bycie we właściwym obozie oznacza sytuację, w której możliwe jest uciekanie bezzwłoczne. Polityczny konflikt wymaga czasu i zaangażowania, dialogu: jednak władza nomadyczna może ominąć agorę. Brak zaangażowania nie jest już zewnętrznym ograniczeniem relacji władzy, a niepewność nie prowadzi do konfliktu: oba te elementy stały się skutecznymi strategami władzy. Konflikt wymaga relacji:

 135

Biopolityka i koniec miasta

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

tymczasem jedna ze stron tego wzajemnego (panoptycznego) stosunku zrezygnowała52. Władza przeniosła się do „przestrzeni przepływów”: polityka, agora pozostały niezmiennie lokalne53. W skrócie, prędkość wzniosła się „ponad politykę”54. W konsekwencji, mobilne elity zdają się wznosić ponad istniejące modele dysputy i konfliktu, które Boltanski i Thévenot nazywają „porządkami uzasadnienia” [regimes of justification] lub „cités” („formułą wspólnoty polityczno-gospodarczej”55). Mieszkańcy dobrowolnych obozów nie potrzebują usprawiedliwiać swoich działań w odniesieniu do zasady równoważności czy założenia o wspólnocie ludzkiej i tego nie robią. Zasadą sterującą ich zachowaniem zdaje się raczej brak równoważności i ignorowanie kwestii „dobra wspólnego” (czy będzie to „społeczeństwo”, „sprawiedliwość”, czy lokalność). Na drugim biegunie obozy oznaczają zatem rosnący

Brak zaangażowania nie jest już zewnętrznym ograniczeniem relacji władzy, a niepewność nie prowadzi do konfliktu: oba te elementy stały się skutecznymi strategami władzy dystans między wiedzą i działaniem: większa wiedza (np. o cierpieniu w obozie Woomera) nie przynosi gwarancji etycznego i politycznego działania56. Na tym tle obóz konfrontuje nas z niesatysfakcjonującym wyborem między wymykającą się agorze postpolityką a ultrapolityką, sublimującą porządek poprzez klasyfikowanie wszystkich rodzajów polityki jako polityki bezpieczeństwa, co „ma na celu depolityzację konfliktu poprzez doprowadzenie go do skrajności dzięki bezpośredniej militaryzacji polityki”57. Istotne pytanie w tym kontekście brzmi: czy możliwe jest dziś zredefiniowanie pojęcia „dobra wspólnego” w sposób odpowiadający logice płynnej nowoczesności? Jedną z ciekawych prób stanowi „projektowy porządek uzasadnienia” autorstwa Boltanskiego i Chiapello. Chodzi o nowy porządek uzasadnienia i krytyki dostosowany do mobilności sieciowej, której kluczową cechą jest wszechstronna połączeniowość [connectionism]. W siat-

kowym [reticular] świecie, w którym przedustawny habitus jest czymś niepożądanym, „autonomiczna osoba jest mobilna”58. W ramach etycznego schematu oceny, cechującego nowe cité, każdy powinien działać na rzecz „dobra wspólnego”, angażując się z myślą o innych, wzbudzać zaufanie, być tolerancyjnym, szanować różnice i dzielić się informacjami. Wewnątrz świata połączeń można podróżować z lekkością. Robić to można jednak dla własnej korzyści lub z myślą o wspólnym dobru podmiotów połączonych w tymczasowej sieci. W tym sensie wydaje się istnieć porządek uzasadnienia pasujący do sieci płynnego kapitalizmu. Bardziej radykalną próbę przemyślenia dobra wspólnego znaleźć można w Imperium Michaela Hardta i Antonia Negriego, którzy starają się sformułować immanentną krytykę płynnego kapitalizmu. Na gruncie Imperium wyłaniają się nowe, istotne pytania dotyczące dobra wspólnego. Kluczowy w tym kontekście jest podział na to, co prywatne i na to, co publiczne. W perspektywie historycznej kapitalizm opiera się bowiem na wywłaszczeniu i prywatyzacji tego, co wspólne. W rzeczywistości w Imperium „to, co publiczne jest rozdarte i sprywatyzowane, nawet jako pojęcie”59. Nie warto przy tym opłakiwać destrukcji immanentnej relacji między publicznym i wspólnym, dokonanej siłami transcendentnej władzy własności prywatnej. Skupić winniśmy się raczej na sposobie działania tego, co wspólne: [...] uczestniczymy dziś we wspólnotowości bardziej radykalnej i głębszej niż w całej dotychczasowej historii kapitalizmu. Uczestniczymy w świecie produkcji, na który składają się komunikacja i sieci społeczne, usługi interaktywne i wspólne języki. Nasza ekonomiczna i społeczna rzeczywistość jest w mniejszym stopniu definiowana przez wytwarzane i konsumowane obiekty materialne, a bardziej przez współprodukowane usługi i relacje. Produkowanie oznacza coraz bardziej budowanie kooperacyjno-komunikacyjnych kolektywów60.

Współcześnie dobro wspólne jest zjawiskiem sieciowym: rynki przybierają formę sieci, własność jest stopniowo zastępowana przez dostęp, a tradycyjna wymiana ustępuje stopniowo na rzecz połączeń między serwerami i klientami61. W dobie imperialistycznej społeczne

136

Bülent Diken

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

bogactwa pochodziły z „zewnętrza”, podczas gdy suwerenność wyłaniała się „wewnątrz”. W czasach Imperium podział ten przestał być obowiązujący, zmieniły się przy tym natura pracy i akumulowanych bogactw. Dobro wspólne zaczyna dotyczyć sieci społecznych, komunikacji, informacji oraz układów afektywnych. W tym samym czasie praca społeczna staje się w coraz większym stopniu niematerialna, produkuje i reprodukuje wszystkie aspekty tego, co społeczne62. Prowadzi nas to do pytania o opór. Jeśli „od obozów nie ma drogi powrotu do klasycznej polityki”63, w jaki sposób możliwy jest opór i emancypacja wobec typu przestrzeni? Istotne w tym kontekście jest pojęcie wielości. Jeśli nagie ciało homo sacer jest negatywną granicą człowieczeństwa i jego pasywności, jego pozytywnym i produktywnym biegunem jest właśnie wielość64. Będąc nieograniczonym czasowo i przestrzennie, Imperium zawłaszcza biopolitykę jako swój wyłączny kontekst i uznaje społeczeństwo za dziedzinę biowładzy65. Tymczasem stałe i biologiczne pojęcie „ludu” [peoples] rozkłada się, „tworząc płynną i amorficzną wielość”66. Z perspektywy immanencji wielość jest jedynym absolutnym suwerenem, w przypadku którego uspołecznienie nie jest kwestią społecznego kontraktu, lecz kontaktu. Na wielość składają się horyzontalne sieci połączeń i relacji tworzących ruch, jest ona domeną trans-indywidualnych relacji, otwartym, produktywnym i reproduktywnym, kreatywnym polem sił i połączeń, społeczną fizyką67. Jest odpowiednikiem Imperium rozumianego jako globalna, immanentna polityczno-ekonomiczna sieć. Spinozo-marksiści [Spino-Marxists] Hardt i Negri sprzeciwiają się idei stanowiącej, że globalny kapitalizm w coraz większym stopniu wymyka się politycznym regulacjom i odcina się od polityki (tezie ogólnie akceptowanej w debacie nad globalizacją). Twierdzą w zamian, że globalny kapitał może być takim właśnie tylko dzięki wsparciu globalnego, polityczno-instytucjonalnego aparatu. „Imperium” stanowi ogniwo łączące wspomniany aparat z globalnym kapitałem, oznacza zarazem formalną suwerenność jurydyczną oraz jej treść – suwerenność kapitału. Imperium jest „machiną powszechnej integracji”68, nie zależy mu na „dzieleniu i podbijaniu” poprzez tworzenie czystych i uporządkowanych tożsamości, lecz na integracji różnic w gładkiej, globalnej przestrzeni

pozbawionej tarć czy konfliktów69. To właśnie w takim horyzontalnym świecie, bez udziału transcendentnych instytucji mediujących, wielość staje naprzeciw Imperium70. Wielość jest zarazem fundamentalną, kreatywną siłą podtrzymującą Imperium i kapitał. Jest żywą pracą, równocześnie materialną i niematerialną, wprawiającą w ruch kapitał, a nie odwrotnie. „Ostatnie słowo władzy mówi: opór jest pierwotny”71. Pojęcie wielości umożliwia podejście uwzględniające w produktywny sposób nierozróżnialność i nagie ciało. Powróćmy teraz do protestów, do których doszło w Woomerze w kwietniu 2002 roku. Protest „Woomera2002” skupiał się wokół ośrodka zatrzymań. Sprzeciw opierał się na logice nierozróżnialności oraz tym, co „jakiekolwiek”, starając się stworzyć „ciało bez organów”, wielość: Chwilami w trakcie Woomera 2002 nasze ciała zbliżały się do siebie w zwartej intensywności, by stworzyć ciało bez organów i machiny walki. Martwa ideologia przestawała wtedy cokolwiek znaczyć. Pojęcia zawsze się liczą, ale porzuciliśmy złudzenie, że zdołamy przekonać ludzi zaczynając od idei, które powiodą ich wtórnie do jednolitych działań. Dystynkcja między tymi rzeczami była nie do utrzymania, a przewidywalna retoryka „nas” „zamykających Ruddock” i „uwalniających uchodźców” wyparowała, gdy tylko razem urzeczywistniliśmy te pojęcia. Pojęcia lubią wolność. Pojęcia, które nie były skodyfikowane w liberalnej, socjaldemokratycznej, socjalistycznej czy jakiejkolwiek innej ideologii72.

Przekonanie, że „opór jest pierwotny” oznacza, że nie istnieje prosta dychotomia między władzą i oporem lub jedną formą obozu (np. ośrodkiem zatrzymań) a inną (np. „sanktuarium” jako „strategiczną reinskrypcją przestrzeni sakralnej kościoła będącą rodzajem ochrony przed suwerenną władzą państwa”73). Problem oporu wobec obozu nie jest kwestią budowania odmiennego obozu, ale pytaniem „jak określić wroga, przeciwko któremu należy się zbuntować?”74. Traktowany jako maszyna obóz oznacza, że współczesny urbanizm przekształcił proces „kontroli” (w przeciwieństwie do „dyscypliny”) w formę uspołecznienia dokonującą się poprzez nieciągłą przestrzeń interaktywnych i heterogenicznych różnic. Różnic, które dla Derridy nie tworzą Całości, według

 137

Biopolityka i koniec miasta

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Baudrillarda nie są Realne, a dla Virilia nie znajdują się po prostu Tam75. Obserwujemy zatem zróżnicowany proces tworzenia przestrzeni nierozróżnialności, mający na celu dyscyplinę, kontrolę i terror76. W jego ramach panoptyczna dyscyplina ustanawia suwerenność na drodze ograniczenia; kontrola zmienia to poprzez tworzenie gładkiej przestrzeni, w której koniecznością staje się forma skodyfikowanej mobilności; terror zdaje się wyłaniać jako nieregulowany przepływ, droga ucieczki od „kontroli”, inwestujący w niepewność i brak bezpieczeństwa. W ultrapolityce „wojny z terrorem”, państwo rozszerza wyjątek jako stan permanentny. Czyni to zgodnie z totalitarną linią usuwania terroru, obiecującą bezpieczeństwo i pewność. W rezultacie pobudza ponowne ustanowienie dyscyplinarnego ograniczenia, w postaci ochrony przed terrorem w formie osiedla grodzonego na opak [in reversed form] (jako wyspy porządku pośród nieporządku, w przeciwieństwie do panoptykonu – wyspy nieporządku na oceanie porządku). Zróżnicowane przestrzenie dyscypliny, kontroli i terroru współistnieją ze sobą, a każda z nich

zawiera elementy innych. Często ich topologie nakładają się na siebie i zderzają, nie jest więc łatwo „odróżnić” jedną formę władzy od drugiej, dlatego też przestrzeń władzy to sfera nierozróżnialności77. Tym, co czyni inkluzję/ekskluzję pojęciem nierozróżnialnym, jest fakt, że każdy obóz (jako maszyna) składa się z wyselekcjonowanych przepływów, przekształconych podczas „intermezzo” we wnętrze i zewnętrze. Obóz i związane z nim pozycje podmiotowe są zatem kodowane, dekodowane i kodowane ponownie przez system różnic (np. klasę, płeć, rejestr przestępczości, wiek, wzory konsumpcji itd.), który może być rozkładany na dalsze systemy. W ich ramach sfera ta staje się potencjalnie przestrzenią negocjacji i proliferacji heterogenicznych wnętrz i zewnętrz, przyjaźni i nadchodzących wspólnot. Tylko w tym znaczeniu obóz może konstytuować „miasto”: „fenomen transkonsystencji [transconsistency], sieć… próg deterytorializacji”78. W przeciwnym razie to „obóz, a nie miasto, jest dziś fundamentalnym, biopolitycznym paradygmatem Zachodu”79. Tłum. Piotr Juskowiak

1  B. Diken, From Refugee Camps to Gated Communities: Biopolitics and the End of the City, “Citizenship Studies” 2004, Vol. 8, No. 1, s. 83-106. 2  M. Augé, Nie-miejsca: wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności, tłum. R. Chyłkowski, Warszawa 2010, s. 53. 3 Tamże, s. 70. 4  Home Office, Still now Decision on Accommodation Center for Asylum Seekers, informacja prasowa z dnia 14 maja 2002. Tekst �������������������������������������������������� dostępny na stronie: www.folketinget.dk/Samling/20012/udvbilag/UUI/Almdel_bilag167.htm-15k [wszystkie informacje odnośnie stron internetowych dotyczą momentu, w którym ukazał się artykuł Dikena – dopisek tłum]. 5  Cambridgeshire Against Refugee Detention, Asylum Accommodation Center Sites Named, 2002, s. 2. Tekst dostępny na stronie: www.serf.uncam.org/card. 6  R. Sennett, The Conscience of Eye, London 1990, s. 170.

7 R. Sennett, Ciało i kamień: człowiek i miasto w cywilizacji Zachodu, tłum. M. Konikowska, Gdańsk 1996, s. 183. 8  N. Luhmann, The Idea of Unity in Differentiated Society, referat zaprezentowany na XIII Światowym Kongresie Socjologicznym zorganizowanym w 1994 roku w Bielefeld pt. „Contested Boundaries and Shifting Solidarities”, s. 4. 9  ECRE, Setting Limits: Research Paper on Effects of Limits on the Freedom of Movement of Asylum Seekers within the Borders of European Union Member States, London 2002, s. 33. 10  Zob. Z. Bauman, Płynna nowoczesność, tłum. T. Kunz, Kraków 2006. 11  Cyt. za: S. Graham, S. Marvin, Splintering Urbanism: Networked Infrastructures, Technological Mobilities, and the Urban Condition, London 2001, s. 219. 12  G. Verstrate, Technological Frontiers and the Politics of Mobility in the European Union, “New Formations” 2001, nr 43.

138

Bülent Diken

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

13 R. Sennett, Ciało i kamień... 14  D.Lyon, Surveillance Society: Monitoring Everyday Life, Buckingham 2001, s. 54. 15 Z. Bauman, Społeczeństwo w stanie oblężenia, tłum. J. Margański, Warszawa 2006, s. 135. 16  G. Agamben, Means without End: Notes on Politics, tłum. V. Binetti, C. Casarino, Minneapolis 2000, s. 42. 17  Zob. D. Campbell, In Woomera, “The Guardian Weekly” 25.05.2002. 18  Human Rights and Equal Opportunity Commission, Human rights, 2002. Tekst ������������������������������������ dostępny na stronie www.humanrights.gov.au/human_rights/asylum_seekers/index.html. 19  Stan na rok 2004, w którym opublikowano niniejszy artykuł [przyp. tłum.]. 20  Cambridgeshire Against Refugee Detention, s. 5. 21  Dopisek tłumacza. 22  Cytaty w moim przekładzie pochodzą z M. Sørensen, Indeni er jeg allerede død, „Berlingske Tidende”, 19.06.2002 [przyp. autora]. 23  Zob. Z. Bauman, Płynna nowoczesność, s. 175-176. 24 G. Agamben, Homo sacer: suwerenna władza i nagie życie, tłum. M. Salwa, Warszawa 2008, s. 240. 25  Tamże, s. 33-34. 26  Tamże, s. 29. 27  Zob. W. Sofsky, The Order of Terror: The Concentration Camp, tłum. W. Templer, Princeton 1997; G. Agamben, Co zostaje z Auschwitz: archiwum i świadek (Homo sacer III), tłum. S. Królak, Warszawa 2008. 28  Zob. Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna, tłum. J. Bauman, Warszawa 1995. 29  G. Agamben, Homo sacer..., s. 33, 240-241. 30 J. Butler, Żądanie Antygony: rodzina między życiem a śmiercią, tłum. M. Borowski, M. Sugiera, Kraków 2010, s. 99. 31  G. Agamben, Homo sacer..., s. 14. 32  S. Žižek, Welcome to the Desert of Real, London 2002, s. 95. 33  Usual Suspects – film z 1995 roku w reżyserii Bryana Singera [przyp. tłum]. 34  Zob. J. Rifkin, Wiek dostępu: nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą chwilę życia, tłum. E. Kania, Wrocław 2003, s. 122-140. 35  D. Bell, cyt. za: S. Amin, M. Thrift, Cities: Reimagining the Urbanism, London 2002, s. 139. 36  Zob. S. Graham, S. Marvin, Splintering Urbanism... 37  Tamże, s. 228. 38  M. Davis, The City of Quartz: Excavating the Future in Los Angeles, London 1990, s. 223, 232.

39  N. Rose, Powers of Freedom: Reframing Political Thought, London 1999, s. 248-249. 40 Z. Bauman, Społeczeństwo w stanie oblężenia, s. 135. 41  Krzysztof Rutkowski oddaje w Ostatnim pasażu angielski termin denizen jako zby-watel. Zob. K. Rutkowski, Ostatni pasaż: przypowieść o byciu byle-jakim, Gdańsk 2006. Druga próba pochodzi od tłumacza [przyp. tłum.]. 42 Z. Bauman, Społeczeństwo w stanie oblężenia. 43 I. Calvino, Niewidzialne miasta, tłum. A. Steinsberg, Warszawa 1975, s. 53. 44  Z. Bauman, Liquid Love, London 2003, s. 129-130. 45  Zob. A. Grossrichard, The Sultan Court’s, London 1998; B. Diken, C. Laustsen, Postal Economies of the Orient, “Millennium: Journal of the International Studies” 2001, No. 30 (3). 46  J. Lacan, Écrits: A Selection, London 1977, s. 146-178. 47  P. Virilio, The Overexposed City, [w:] Rethinking Architecture, red. N. Leach, London 1997. 48  S. Žižek, Introduction: The Spectre of the Ideology, [w:] Mapping Ideology, red. S. Žižek, London 1994, s. 21. 49  Diken używa w tym miejscu, rzecz jasna, słynnego pojęcia Julii Kristevej, które zwykło się oddawać w języku polskim jako abiekt, wymiot (zob. J. Kristeva, Potęga obrzydzenia: esej o wstręcie, tłum. M. Falski, Kraków 2007), pomiot czy właśnie abjekt [przyp. tłum.]. 50  S. Žižek, The Ticklish Subject, London 1999, s. 35. 51 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, s. 232-234. 52  Tamże, s. 291. 53 M. Castells, Społeczeństwo sieci, tłum. M. Marody [i in.], Warszawa 2007. 54  S. Lortinger, P. Virilio, Pure War, New York 1997, s. 86. 55  L. Boltanski, L. Thévenot, De la Justification: Les Économies de la Grandeur, Paris 1991. Tłumaczenie-ekspli������������������� kację pojęcia „cité” przyjmuję za Markiem Czyżewskim, zob. tegoż, Między panoptyzmem i „rządomyślnością” – uwagi o kulturze naszych czasów, „Kultura Współczesna” 2009, nr 2. Za sugestie związane z tłumaczeniem pojęć Boltanskiego dziękuję Wiktorowi Marcowi [przyp. tłum.]. 56  L. Boltanski, Distant Suffering: Morality, Media and the Politics, London 1999, s. 15. 57  S. Žižek, The Ticklish Subject, s. 29. 58  L. Boltanski, É. Chiapello, Le Nouvel Esprit du Capitalisme, Paris 1999, s. 183. 59  M. Hardt, A. Negri, Imperium, tłum. S. Ślusarski, A. Kołbaniuk, Warszawa 2005, s. 322, przekład zmodyfikowany. 60 Tamże, s. 322, przekład zmodyfikowany.

 139

Biopolityka i koniec miasta

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

61  J. Rifkin, Wiek dostępu..., s. 7-8. 62  M. Hardt, A. Negri, Imperium, s. 278. 63  G. Agamben, Homo sacer..., s. 256. 64  Zob. M. Hardt, A. Negri, Imperium, s. 386. 65  Tamże, s. 39. 66 Tamże, s. 212, przekład zmodyfikowany. 67  A. Negri, „Reliqua desiderantur”: a Conjecture for a Definition of the Concept of Democracy in the Final Spinoza, [w:] The New Spinoza, red. W. Montag, T. Stoltze, Minneapolis 1997; A. C. Ljungstrøm, Radikalt dewmokrati og nomadisk ret – Spinoza, Negri, Deleuze, „Slagmark” 2001, No. 30. 68  M. Hardt, A. Negri, Imperium, s. 216. 69  Tamże, s. 215-218. 70  Tamże, s. 413. 71 G. Deleuze, Foucault, tłum. i wstęp M. Gusin, Wrocław 2004, s. 117. 72  Desert Storm, An Engagement with the Real, 2002. Tekst dostępny na stronie: antimedia.net/desertstrom/dialogue.shtml. 73  W. Walters, Deportation, Expulsion and the International Police of Aliens, “The Journal of Citizenship Studies” 2002, No. 6 (3), s. 287. 74  M. Hardt, A. Negri, Imperium, s. 229. 75  Zob. R. Koolhaas [i in.], S, M, L, XL, New York 1995, s. 967. 76  Zob. B. Diken, C. Laustsen, Zones of Indistinction: Security, Terror and Bare Life, “Space and Culture” 2002, No. 5 (3). 77  Tamże. 78  G. Deleuze, F. Guattari, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia II, tłum. B. Massumi, MinneapolisLondon 1987, s. 432. 79  G. Agamben, Homo sacer..., s. 247, przekład zmodyfikowany.

Bülent Diken – socjolog tureckiego pochodzenia, absolwent planowania miejskiego (w duńskiej Aarhus School of Architecure). Wykładowca Uniwersytetu w Lancaster (Wydział Socjologii). Zainteresowania badawcze sytuuje w obszarze teorii społecznej, socjologii miasta i migracji, filozofii polityki i poststrukturalizmu. Autor m.in. The Culture of Exception - Sociology Facing the Camp (2005), Sociology through the Projector (2007, obie razem z Carstenem Bagge Laustsenem), Nihilism (2009).

}

140

Bülent Diken

} 20metropolii tez o obaleniu Marcello Tarì

Metropolia jako uogólniona forma biopolitycznej władzy i opresji ma się ku końcowi. Wielość form miejskiego oporu, heterogeniczne pojedynczości rzucające wyzwanie wertykalnym strukturom władzy przybliżają na do komunizmu, który nadchodzi. Współdzielenie przestrzeni, środków produkcji, afektów zrewolucjonizuje metropolitalny porządek. Czy miejskie bunty i formy biopolitycznego oporu przekształcą się w praktyki zmierzające do uwolnienia „potencji-nie-bycia-rządzonym”? Jak i gdzie? Odpowiedz na to pytanie jest już krokiem na tej drodze. Słowa kluczowe: biowładza – dobro wspólne – komunizm – metropolia – potencja-nie-bycia-rządzonym – pojedynczość – strajk – subwersja

 141

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Teza 1

Teza 2

Metropolię definiujemy jako zwarty zestaw heterogenicznych terytoriów i urządzeń, poprzecinany w każdym miejscu przez syntezę rozłączną; nie istnieje w rzeczywistości żadne miejsce w metropolii, w którym kontrola i opór, dominacja i sabotaż nie byłyby potencjalnie obecne w tym samym czasie. Metropolię w całkowity sposób unerwia antagonistyczny proces, rozgrywający się między dwoma elementami, które pozostają wobec siebie wrogie. Z jednej strony, do metropolii przynależy, zgodnie z jej etymologią3, sprawowanie władzy promieniującej na wszystkie pozostałe terytoria – tak więc wszystko należy do metropolii. Jest ona tą przestrzenią, w której i na podstawie której intensywność oraz koncentracja dyspozytywów opresji, wyzysku i panowania wyraża się w swym najwyższym stopniu i zasięgu. Metropolia oznacza kres i rozpad miasta, jak również wsi, nowożytności i drugich natur. W metropolii przemysł, komunikacja i spektakl tworzą produktywną jedność, podczas gdy od rządu wymaga się podjęcia zadania nawiązywania oraz kontrolowania społecznej kooperacji, która stoi u podstaw późniejszej możliwości czerpania z niej wartości dodatkowej za pośrednictwem aparatów biopolitycznych. Z drugiej strony, metropolia jest całością terytoriów, na których heterogeniczność subwersywnych sił – pojedynczych, wspólnych, kolektywnych – jest w stanie wyrazić w coraz wyższym stopniu zorganizowany i horyzontalny poziom antagonizmu wobec kontroli. Nie ma w metropolii miejsc i nie-miejsc: są terytoria militarnie okupowane przez siły imperialne, terytoria kontrolowane przez biowładzę oraz terytoria, które stawiają opór. Czasami, bardzo często, zdarza się, że te trzy typy terytoriów wzajemnie się przecinają, czasami ostatni typ oddziela się od pozostałych, w innych jeszcze przypadkach wypowiada im wojnę. Dobrą ilustracją tego „trzeciego” rodzaju terytorium jest banlieu4: lecz jeśli wszelka przestrzeń należy do metropolii, prawdą jest także, że wszelka przestrzeń jest częścią banlieu. W metropolitalnym obszarze życia wspólnotowego żyje intensywność rewolucyjnej wyobraźni komunizmu, który nadchodzi.

W walkach metropolitalnych strajk biopolityczny definiuje pierwotną artykulację strategii ataku, jaką buntownicze formy-życia wykorzystują przeciwko metropolii kontroli. Odmowa pracy nie może przyjąć dziś innej postaci niż sprzeciw wobec zrzekania się resztek życia, fragmentów afektów czy strzępów wiedzy na rzecz kapitalizmu cybernetycznego. Walka z kapitalizmem polega dzisiaj na bezpośrednim wyzwalaniu ciał z jarzma wyzysku oraz atakowaniu aparatu podatkowego, partyzantce przeciwko gentryfikacji i brutalnemu zawłaszczaniu dobra wspólnego, sabotowaniu urządzeń kontroli oraz destabilizowaniu politycznej i społecznej reprezentacji. A także, w równie bezpośredni sposób, na nieopanowanym eksperymentowaniu z formami-życia, uwalnianiu afektów, tworzeniu wspólnot, zaszczepianiu szczęścia oraz ekspansywnej dynamice pragnień. Ponieważ ciała – w równym stopniu pojedynczości, co populacje – są celem wyzysku i przedmiotem biopolitycznej kontroli, to w pojedynczości ciał swój początek bierze wszelki strajk ludzki, biopolityczny, generalny strajk przeciwko metropolii: to w pojedynczości jako formie-życia tkwi Potencja-nie-bycia-rządzonym [l’Ingovernabile], która opiera się biowładzy. Inicjatywę kapitalistyczną da się uprzedzić pod warunkiem, że pojedynczym, rozproszonym aktom odmowy towarzyszyć będzie decyzja o tworzeniu metropolitalnej organizacji autonomicznych grup, zdolnej do przeistoczenia rebelianckich form życia w powstańczą wielość. Gdy pojedynczości powstają jako wspólne ciało, Potencja-nie-bycia-rządzonym może stać się procesem rewolucyjnym.

Teza 3 Taktyka blokowania jest istotna dla efektywności strajku biopolitycznego, jeśli ten ma przybrać zasięg metropolitalny, to znaczy wykroczyć poza lokalność i rozciągnąć się na całość przestrzeni, paraliżując kontrolę, blokując przepływy, rozprzestrzeniając sprzeciw, zawieszając produkcję i reprodukcję, przerywając działanie fabryki komunikacji. Jednym słowem: wstrzymując normalny bieg kapitalistycznego schematu pomnażania wartości. Za pomocą

142

Marcello Tarì

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Dzisiaj wszystkie uspołecznione przestrzenie mogą stać się owym miejscem, w którym z zagęszczenia intensywności buntu wykrystalizuje się autonomiczna organizacja w ramach metropolii i przeciwko niej

blokad jesteśmy w stanie rozpoznać proces upowszechnienia się strajku biopolitycznego. Akcje piqueteros z Buenos Aires5 czy też szturm we Francji przeciwko CPE6 ukazały siłę oraz możliwości tkwiące w organizacji. Blokady są materialnymi znakami oderwania się kapitału od biowładzy. Każda blokada w metropolii uwalnia inne ulice, inne przejścia, inne życie: jest konieczna, by stworzyć i obronić exodus.

Teza 4 Sabotaż odpowiada na potrzebę wzmocnienia strategii destabilizowania rządu w celu ograniczenia kontroli, co tym samym wzmacnia blokady w metropolii. Ingeruje on na różnych poziomach w życie metropolii: od anonimowej jednostki, która spowalnia rytmy produkcji-cyrkulacji wartości po wymierzoną i niszczycielską ingerencję w otwartym konflikcie. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze spontanicznym, rozproszonym działaniem przeciwko pracy, w drugim z inteligencją subwersji, która diagonalnie przecina konflikty mediowane przez urządzanie [governamentalità]7. Subwersywną naukę o metropolii definiuje się więc także jako naukę o sabotażu.

Teza 5 Gdy strajk biopolityczny, sabotaż i blokada zbiegają się w jednym punkcie, tworzą się między nimi wstępne warunki metropolitalnej rewolty. Powstanie w metropolii staje się możliwe, gdy łańcuch między poszczególnymi walkami oraz akumulacja rewolt przeradzają się w kompleksową strategię, atakującą (bądź niszczącą...) terytoria, egzystencje, maszyny i dyspozytywy.

Teza 6 Centra społeczne8, wyzwolone przestrzenie, domy i terytoria oddane wspólnocie powinny zostać dziś poddane przez wielość politycznej krytyce i przekształcone w nowe Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy9. Jak to miało miejsce między osiemnastym i dziewiętnastym wiekiem, te

zgrupowania terytorialne nie tylko były w stanie zapewnić solidarność między jednostkami, współpracę między formami-życia oraz wspomóc organizowanie tak pojedynczych, jak i zbiorowych form walki, lecz także kształtować teksturę świadomości pojedynczości oraz wspólnoty, jako że obie poddawane były opresji i wyzyskowi. To, co wspólne jako akt polityczny rodzi się tym samym jako proces, w którym przyjaźń i solidarność między wszystkimi wywłaszczonymi przekształca się we wspólnotę oporu. Dzisiaj wszystkie uspołecznione przestrzenie mogą stać się owym miejscem, w którym z zagęszczenia intensywności buntu wykrystalizuje się autonomiczna organizacja w ramach metropolii i przeciwko niej. Prekariat, proletariat, geje, studenci, kobiety, lesbijki, nauczyciele, emigranci, odmieńcy, dzieci – jakakolwiek pojedynczość musi być w stanie odnieść się do tych przestrzeni, by stworzyć rewolucyjną formę-życia i zorganizować ochronę przed policją biopolityczną. Elementy dobra wspólnego – takie jak kasy samopomocowe, mniejszościowe formy wiedzy, spółdzielnie mieszkaniowe, publiczne parki i ogrody, autonomiczne narzędzia produkcji i reprodukcji, pasje i afekty – muszą tym samym zostać odzyskane, wynalezione, stworzone i udostępnione dla wszystkich tych, którzy zdecydują się wkroczyć w przestrzeń oporu, strajku, rewolty. Wszystkie te elementy razem stworzą, jedno terytorium za drugim, Komunę XXI wieku.

Teza 7 Jedyny rodzaj bezpieczeństwa, do którego dążą niepodporządkowane formy-życia, polega na końcu opresji i wyzysku. Materialne i etyczne ubóstwo, w których biowładza więzi miliony mężczyzn i kobiet, jest źródłem rządzącej w metropolii i zarządzającej populacjami niepewności. W naszej walce nie możemy wszelako wpadać w pułapkę powoływania się na prawa, co doprowadziłoby do wzrostu kontroli i nie-wolności: jedyne prawo zasługujące na miano wspólnego tworzy się i określa poprzez jego rewolucyjne wykonywanie. Wszelkie pragnienie,

 143

20 tez o obaleniu metropolii

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

wszelka potrzeba, które formy-życia wielości mogą wyrazić, są ich prawem. Czyniąc tak, stanowią one prawo.

Teza 8 Bez zerwania nie ma jakiejkolwiek możliwości wyzwolenia linii ujścia poza obszar kontroli. Każde zerwanie koresponduje z wypowiedzeniem przez formy-życia wojny metropolitalnemu Imperium: pamiętajcie o Genui w 2001 roku10.W metropolii włada asymetria między biowładzą a formami-życia. Jest to ewidentne, lecz to dokładnie ta asymetria jest w stanie stać się fundamentalną bronią partyzantki w metropolii: forma-życia w starciu z władzą kontroli produkuje nadmiar, który – jeśli wyrazi się w sile i potencji – może przekształcić się w rewolucyjną organizacją wspólnotowego życia.

Teza 9 W metropolii to nie mediacja, lecz artykulacja oraz łańcuch relacji między różnorodnymi siłami popychają ich intensywność do prowadzenia gry subwersywnych sojuszy. Przygotowanie i przeprowadzenie rewolty przeciwko G8 w Rostocku w 2007 roku11 ukazało potencję tkwiącą w tej „grze”. Autonomia jako strategiczna instrukcja odseparowania się od biowładzy, odnosi się do politycznego składu w metropolii wszelkiego stawania-się-mniejszością w stawanie-się-wspólnym, horyzontalnej proliferacji form oporu rozproszonych na jednym planie konsystencji, nietworzących nigdy transcendentalnej jedności. W metropolii nie ma Podmiotu rewolucji: istnieje jedynie plan konsystencji subwersywnych działań, na którym każda pojedynczość decyduje o swojej roli.

Teza 11 Bez współdzielonego języka nie będzie nigdy możliwości dzielenia się jakimkolwiek bogactwem. Wspólnota językowa zawiązuje się jedynie w walce i poprzez nią.

Teza 12 Jednym z największych zagrożeń dla autonomicznych form-życia jest uleganie technicznej separacji życia od polityki, zarządzania egzystencją od subwersji, towarów od wspólnego użytkowania, wypowiedzi od materialnej prawdy, etyki od ślepego aktywizmu dla samego aktywizmu. Mylne branie dobra wspólnego za to, co więzi nas w własności, indywidualizmie i cynizmie, zwalczone zostaje w praktyce, to znaczy w ramach wspólnotowej etyki ukształtowanej w walce. To, co osobowe, jest biopolityczne; polityka jest bezosobowa.

Teza 13 Autonomistyczna architektura w metropolii przybiera postać całkowicie horyzontalną. Jako taka wspiera we wszystkich swoich konstytutywnych postaciach formę-organizacji – i na odwrót. Architektura władzy, w jakiejkolwiek formie i gdziekolwiek się ona przejawia, jest zawsze wertykalna i jako taka separuje pojedynczości od dobra wspólnego. Tego rodzaju architektura ma zostać opuszczona, oblężona, zneutralizowana, a jeśli to możliwe, zaatakowana oraz zniszczona. Jedyna możliwa wertykalizacja w metropolitalnej autonomii powstaje w starciu z dominacją.

Teza 10

Teza 14

Istotna część wszystkich ruchów społecznych w metropolii całkowicie zawiera się w nadmiarze, który te ruchy wytwarzają. Nadmiar, w każdej swojej postaci, wyraża prawdę danej walki. Pozostałością każdej walki jest pewna wspólna prawda.

Forma-organizacji w obecnych warunkach historycznych nie może być różna od formy-życia. Jest to nienormatywna samoregulacja wspólnoty przez wspólnotę. Dyscyplina nie oznacza tu nic innego niż mechanizm wspólnotowej organizacji niezdyscyplinowania. Forma-organizacji jest

144

Marcello Tarì

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

planem konsystencji, na którym cyrkulują pojedynczości i wielości, afekty i wrażenia, narzędzia reprodukcji i pragnienia, grupy przyjaciół i nieulegli artyści, arsenały zbrojeniowe i jednostki wiedzy, miłość i smutek: wielość przepływów, które przyjmują polityczny skład wzmagający moc każdego z elementów składowych, osłabiając jednocześnie siłę przeciwnika. Rozprzestrzeniająca się horyzontalność organizacji opierająca się na centralizacji celu – oto dyscyplina, którą proponujemy jako wypracowaną miarę rewolucyjnego procesu, w którym tworzy się metropolitalna partia subwersji.

jącym Tijuanę od San Diego lub barykadzie z ciała i cementu odgradzającej romskie bidonville od zhańbionego blasku Inner City14. Obywatelstwo stało się dziś nagrodą za lojalność wobec imperialnego porządku. Pojedynczość, jeśli to tylko możliwe, bez żalu jest gotowa się tego wszystkiego wyrzec. Jedynie pojedynczości są w stanie zniszczyć mury, zasieki, barykady i ograniczenia stworzone przez biowładzę w postaci infrastruktury panowania.

Teza 15

Tak jak kapitalistyczne czerpanie dochodu wyzyskuje niczym pasożyt społeczne kooperacje w metropolii, tak samo polityka zbiega się z pasożytniczym systemem podatkowym rządów sprawowanych nad formą-życia wielości: brutalne wymuszenia albo konsensualna „demokracja”,

W obszarze metropolii jednostki są tylko cielesnym odbiciem biowładzy, pojedynczości natomiast są jedynym żywym bytem mogącym stawać-się. Pojedynczości kochają i nienawidzą, podczas gdy jednostki są niezdolne do życia tymi pasjami, inaczej niż za pośrednictwem spektaklu, w wyniku czego dają się zarządzać i spacyfikować zanim będą w stanie się uobecnić. Jednostka jest podstawowym elementem biowładzy, pojedynczość natomiast najmniejszym elementem, z którego swój początek wziąć mogą wszelkie praktyki wyzwolenia. Jednostka jest wrogiem pojedynczości. Pojedynczość jest najbardziej wspólną z naszych możliwości.

Teza 16 Dotarliśmy do momentu, w którym należy poruszyć kwestię „obywatelstwa”12, owego dziedzictwa miejskiej nowożytności, którego już nigdzie nie sposób odnaleźć. Bycie obywatelem w metropolii oznacza po prostu powtórne poddanie się biopolitycznemu obrachunkowi urządzania, wspieranie „legalności” Państwa, Narodu i Republiki, które istnieją jedynie jako zmutowane węzły aparatu zorganizowanej represji wprowadzanej przez Imperium. Pojedynczość wykracza poza obywatelstwo. Odzyskać własną pojedynczość przeciwko obywatelstwu – to hasło, które (na przykład) emigranci zapisują codziennie własną krwią na śródziemnomorskich wybrzeżach, podczas buntów w CPT13, na stalowym murze oddziela-

Teza 17

W obszarze metropolii jednostki są tylko cielesnym odbiciem biowładzy, pojedynczości natomiast są jedynym żywym bytem mogącym stawać-się prywatyzacja publicznego użytku z tego, co wspólne, nadużywanie pustej suwerennej władzy nad społeczeństwem – to sposoby, w jakie nasza rodzima policja podatkowa obrasta tłuszczem w cieniu wieżowców globalnego kapitału. W metropolii jedyną możliwością tworzenia dobra wspólnego oraz regulowania przez wielość procesu jego przyswajania jest polityczność. Nie należy uprawiać polityki, jeśli chce się osiągnąć „punkt, z którego nie ma już powrotu”. Polityka jest zawsze pewną formą rządzenia. Polityczność [il politico] niekiedy jest rewolucyjna.

Teza 18 Biopolityczna metropolia jest administrowana wyłącznie w ramach współzależnego rządzenia [la governance]. Ruchy, autonomiczne siły i wszyscy napędzani prawdziwym

 145

20 tez o obaleniu metropolii

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

pragnieniem obalenia status quo rozumieli jednakże, że gdy zaczyna się walka, nie wolno popełniać fatalnego błędu szybkiego układania się z rządzącymi, siadania przy ich „stołach”, zgadzania się na ich formę korupcji i czynienia siebie tym samym ich zakładnikiem. Wręcz przeciwnie, od samego początku należy samodzielnie wyznaczać pole, na którym toczyć się będzie walka, jej terminy, a nawet charakter samej walki. Dopiero gdy relacje sił odwrócą się na korzyść metropolitalnej autonomii, stojąc pewnie na własnych nogach, będziemy mogli negocjować warunki poddania się rządzących,. Niezwykłe powstanie w Kopenhadze15 ukazało, że to możliwe, jeśli tylko ma się odwagę powziąć inicjatywę i bronić własnej formy egzystencji.

Teza 19 Metropolia znalazła się obecnie w momencie, w którym praca staje się zbędna. Paradoksalnie skutkuje to tym, że wszyscy muszą pracować bez przerwy, intensywnie, od kołyski aż po grób, a być może i dłużej; przymus pracy jest ewidentnie zobowiązaniem politycznym, które ma sprawić, by populacje stały się uległe i posłuszne, seryjnie produkowały towary, a indywidualnie zajęte były produkcją samych siebie jako poddanych Imperium. Każdy dzień tylko potwierdza tę diagnozę. Bronimy odmowy pracy oraz tworzenia innych form produkcji i reprodukcji życia, które nie będą podporządkowane jarzmu płacy, które nie będą nawet na poziomie językowym definiowane przez kapitał, które swój początek i koniec znajdą we wspólnocie. Gwarantowany dochód w metropolii może stać się wspólnotowym faktem dopiero wówczas, gdy praktyki przyswajania oraz rozszerzania się autonomii na terytoria narzucą w masowej skali nowe stosunki sił. Póki do tego nie dojdzie, trudno będzie zapobiec – jak w przypadku lokalnie i regionalnie wysuwanych propozycji tzw. przychodu obywatelskiego – dalszej fragmentacji wspólnoty oraz hierarchizacji form-życia. Co więcej, jak nauczyły nas

doświadczenia działań podejmowanych przez autonomistów w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, jedynie gdy jesteśmy w stanie rzeczywiście umieścić nasze własne życie w tym, co wspólne, ryzykować je w walce, żądanie równości może mieć jakikolwiek sens. W naszych dziejach nie było nigdy żądań ekonomicznych, które nie byłyby zarazem bezpośrednio polityczne: gdy robotnicy mówili „wyższe płace dla wszystkich”, by wyrazić żądanie „więcej władzy dla wszystkich”, dziś „dochód dla wszystkich” znaczy „władza współdzielona przez wszystkich”. Tak jak pojedynczości, które zdecydowały się być po stronie subwersji, powinniśmy mieć odwagę tworzyć i współdzielić dobro wspólne przede wszystkim między nami. To właśnie stąd czerpać będziemy siłę.

Teza 20 W buntowniczych wspólnotach powstaje nowy rodzaj szkoły uczuć, właściwe jej mikrofizyczne eksperymenty oraz inwencja są na porządku dziennym w każdym prawdziwie rewolucyjnym doświadczeniu dzisiejszej walki przeciwko Imperium. Nie powinniśmy więcej mówić o przyjaźni, miłości, braterstwie i siostrzeństwie, jeśli nie będziemy ich pojmować jako momentów strategicznego rozwoju powstania przeciwko biowładzy, powstania na rzecz dobra wspólnego. W tym samym momencie, w którym zawiązuje się przyjaźń, w którym miłość staje się siłą tego, co wspólne lub tworzy się grupa walcząca o dominację, wróg ukazuje się na horyzoncie. Zniszczenie kapitalistycznej metropolii może być owocem jedynie niezłomnej miłości, wspólnego wysiłku wszystkich pojedynczości, które powstaną z radością przeciwko kapłanom cierpienia i najemnikom broniącym Wieży powszechnej kontroli. Komunizm, który nadchodzi, wyłoni się z tych form-życia wielości, które wezmą stronę dobra wspólnego przeciwko biowładzy. Tłum. Mikołaj Ratajczak Tłum. przejrzał Sławomir Królak

146

Marcello Tarì

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

1  Tekst pochodzi z broszury napisanej dla kolektywu Plan b Bureau, tytuł oryginału: 20 Tesi sulla sovversione della metropoli. Tekst dostępny na stronie: http://www.inventati. org/benzene17/tesisovvmetrop1.htm [wszystkie przypisy pochodzą od redakcji]. 3  W języku greckim metropolia oznaczała „miasto-matkę”, „miasto macierzyste”. Takie rozumienie omawianego pojęcia prowadzi Giorgia Agambena do filozoficznej próby opisu współczesnych przemian przestrzennych – odchodzenia od ograniczonej formy miejskiej na rzecz pozbawionej podobnych granic formy metropolitalnej. Zob. G. Agamben, Metropolis, tłum. J. Majmurek. Tekst dostępny na stronie: http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0057agamben.pdf. 4  Francuski odpowiednik (przy uwzględnieniu wszelkich różnic) polskiego zlokalizowanego na przedmieściach „blokowiska”. Tekst nawiązuje w tym miejscu do powstania na francuskich przedmieściach w październiku i listopadzie 2005 roku. 5  Argentyński ruch społeczny powstały w ostatniej dekadzie dwudziestego wieku, pierwotnie skupiający robotników przeciwnych działaniom administracji prezydenta Carlosa Menema. Jego nazwa pochodzi o pikiety (protestu połączonego z blokadą istotnych węzłów komunikacyjnych) stanowiącej jedno z głównych narzędzi walki politycznej pikieciarzy. 6  Contrat première embauche – kontrakt na pierwsze zatrudnienie, specjalny typ umowy o pracę funkcjonujący we Francji, umożliwiający pracodawcom zwalnianie pracowników poniżej 26 roku życia bez podania jakiejkolwiek przyczyny. 7  Włoskie wyrażenie la governamentalità jest tłumaczeniem ukutego przez Foucaulta pojęcia la gouvernementalité, które francuski filozof wprowadził w swój dyskurs podczas pracy w Collège de France. W polskich wydaniach wykładów z tego okresu pojęcie to tłumaczone jest jako urządzanie, wbrew pierwotnemu tłumaczeniu tego terminu jako rządomyślność. Zob. M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja: wykłady z Collège de France 1977-1978, tłum. M. Herer, Warszawa 2010. 8  Centro sociale w języku włoskim odnosi się do rodzajów skłotów i zajmowanych przestrzeni miejskich, w których powstają niezależne biblioteki, puby, jadłodajnie, miejsca spotkań, hale koncertowe itd. 9  Società Operaie di Mutuo Soccorso (SOMS) jest stowarzyszeniem działającym we Włoszech od dziewiętnastego wieku, mającym na celu umożliwienie wzajemnej pomocy pośród pracowników. Funkcjonuje jako istotny

element pozapaństwowej pomocy socjalnej. Oparta jest na idei mutualizmu, opracowanej przez Cesarego Pozzo (1835-1898). 10  27. spotkanie G8 połączone z jednym z największych w historii, skupiającym blisko 200 tysięcy uczestników, protestów alterglobalistycznych. Spotkanie odbywało się w ramach odgrodzonej od reszty miasta „Czerwonej Strefy” (tytułowej „Genoa Red Zone”, o której traktuje filmowa rejestracja wydarzeń zrealizowana przez Indymedia) i zasłynęło niezwykłą brutalnością służb policyjnych zaangażowanych w jej osłanianie (za sprawą ich działań zginęła dwójka aktywistów: Carlo Giuliani i Susanne Bendotti). Dla Antonia Negriego wydarzenie to oznaczało „koniec wszelkich złudzeń co do tego, że narzędzia państwa mogą mieć demokratyczny charakter. Genua dowodzi w praktyce, że instrument policyjny jest zawsze związany z imperialnym kierownictwem”. A. Negri, Goodbye Mr Socialism, tłum. K. Żaboklicki, Warszawa 2008, s. 104. 11  Alterglobalistyczny protest i starcia z policją w odpowiedzi na 33. szczyt G8 odbywający się w pobliskim Heiligendamm. 12  W języku włoskim, podobnie jak w wielu językach europejskich, słowo „obywatelstwo” (lub przynajmniej jeden z terminów na oddanie pojęcia przynależności państwowej) odnosi się w swojej budowie do miasta (czy też podobnej jednostki organizacji społecznej), por. wł. „cittadinanza” i „città”; ang. „citizenship” i „city”; fr. „citoyenneté” i „cité”, niem. „Bürgerschaft” oraz „Burg” (gród, zamek warowny), hiszp. „ciudadanía” i „ciudad”. 13  Centri di Permanenza Temporanea (CPT) – centra tymczasowego pobytu; struktury instytucjonalne we Włoszech, obecnie istniejące na mocy dwunastego artykułu prawa Turco-Napolitano (1998), które umożliwiają przetrzymywanie uchodźców czy emigrantów i niewpuszczanie ich na teren państwa. „Najsłynniejsze” z centrów, znajdujące się na wyspie Lampedusa (gdzie regularnie dochodzi do strajków i protestów przetrzymywanych ludzi) było porównywane przez Giorgia Agambena do obozów koncentracyjnych. 14  Jak pisze Jerzy Grzeszczak, w języku polskim inner city oddawane jest jako podupadłe śródmieście, centralna część miasta, obszar śródmiejski czy nawet miasto wewnętrzne. Z uwagi na jego wieloznaczność dobrym zabiegiem wydaje się pozostawienie terminu w jego oryginalnym wydaniu. Zob. J. Grzeszczak, Gentryfikacja osadnictwa: charakterystyka, rozwój koncepcji badawczej i przegląd wyjaśnień, Warszawa 2010, s. 12. 15  Autorowi chodzi najpewniej o Wolne Miasto Christiania (Fristaden Christiania), autonomiczną dzielnicę

 147

20 tez o obaleniu metropolii

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Kopenhagi powstałą w 1971 roku w wyniku zaskłotowania terenów byłej jednostki wojskowej. Christiania to istniejąca do dziś legenda kultury alternatywnej (w latach świetności zamieszkiwana przez kilka tysięcy osób, tworzących własne prawo, walutę, symbole w rodzaju flagi, elementy kultury) przegrywająca jednak z wolna z regułami wolnorynkowymi (niedawno decyzją sądu najwyższego w Danii terytorium dzielnicy stało się na powrót własnością państwa; na ten temat zob. J. Pawlicki, Koniec hipisowskiej utopii w Kopenhadze?, „Gazeta Wyborcza” 01.03.2011).

Marcello Tarì – wykłada etnografię na Uniwersytecie w Bari. Jego zainteresowania badawcze dotyczą antropologii aktywizmu włoskiego oraz subaltern studies.

}

148

Marcello Tarì

perspektywy biopolityki

}

150

}

Arkadiusz Zychlin´ski

Wychowanie do /os´ci niedojrzal albo od biopolityki do psychowladzy /

1

Jedną z charakterystycznych „chorób ponowoczesności” jest infantia, czyli niedojrzałość. Diagnozę tę łatwiej pojąć, jeśli uwzględnimy znamienną zmianę: o ile w ujęciu Michela Foucaulta klasyczna biopolityka sprowadza się do biowładzy, sprawowanej nad społecznościami w celu zinstrumentalizowania ich jako „maszyn produkcyjnych”, o tyle w ujęciu Bernarda Stieglera biopolitykę zastąpiła w dzisiejszych czasach w społeczeństwach Zachodu psychowładza, instrumentalizująca społeczności jako „maszyny konsumpcyjne”. Niniejszy artykuł rekonstruuje formy realizacji i konsekwencje owej ponowoczesnej psychowładzy, oraz szuka odpowiedzi na pytanie, jak można jej przeciwdziałać. Słowa kluczowe: Bernard Stiegler – biopolityka – psychowładza – psychotechnologie – ekonomia uwagi

 151

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Sapere Aude! Immanuel Kant, Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung? „So you don’t forget” , says the television. „Look at all you get". David Foster Wallace, Little expressionless animals

I Spośród rozlicznych użyć czy zastosowań pojęcia biopolityki trzy wydają się zakreślać najszersze pole konceptualne. Nasuwające się aspekty trojakiego sensu nazwijmy prowizorycznie biohistorycznym, biotechnologicznym i bioanalogicznym (czyli funkcjonalnym). Po pierwsze zatem możemy kontynuować rozważania Michela Foucaulta, opierając się na założeniu, że naszkicowany przezeń biopolityczny model władzy opisuje poprawnie także współczesną sytuację polityczną, jeśli uwzględnić konieczne korekty i modyfikacje; takim tropem idzie Giorgio Agamben w książce Homo sacer, czyli próbie prześledzenia wzajemnych odniesień „nurtu życia i procesów historycznych” we współczesności oraz przedstawienia „zespołu poczynań wprowadzających życie i jego mechanizmy w dziedzinę trzeźwych kalkulacji”2. Po drugie możemy obrać strategię Kaushika Sundera Rajana, antropologa z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Irvine, który, sprzęgając Marksa z Foucaultem, opisuje w pracy Biocapital. The Constitution of Postgenomic Life wywołane postępem nauk biologicznych przekształcenie społecznej biomasy w płynny biokapitał, który pozwala generować wymierne zyski nie przez wprzęgnięcie w proces produkcji, lecz przez przekształcenie w środek produkcji. Przedstawiony przez Rajana drastyczny przypadek indyjskiego miasta Hyderabad, które przed transformacją w centrum high-tech stało przemysłem włókienniczym, zaś po zmianie profilu było w stanie zaoferować setkom bezrobotnych włókniarzy zatrudnienie jedynie w charakterze królików doświadczalnych, testujących na zlecenia zachodnich koncernów medycznych nowe leki do zwalczania defektów genetycznych, przynosi nieoczekiwane postscriptum do tezy Agambena o obozie jako nomos nowoczesności3.

W końcu po trzecie możemy testować użyteczność samego konceptu – kodującego intencjonalne sterowanie życiem społeczeństw i jednostek poddanych wpływom hegemonistycznie homogenizującej władzy – który może zachować swój funkcjonalny sens także po wzięciu w nawias pierwotnego odniesienia. Tak czyni Bernard Stiegler, filozof francuski, obecnie kierownik wydziału „Rozwoju Kulturalnego” w paryskim Centrum Pompidou, sugerując w książce pod mało chwytliwym tytułem Prendre Soin. De la jeunesse et des générations (Troszczyć się. O młodzież i generacje), że biopolitykę zastąpiła w dzisiejszych czasach w społeczeństwach Zachodu psychowładza4. I właśnie ten trzeci użytek z pojęcia biopolityki chciałbym uczynić przedmiotem moich szkicowanych rozważań, na które złoży się przede wszystkim rekonstrukcja spekulatywnej diagnozy Stieglera oraz rzut oka na perspektywę realizacji wypisanych recept.

II Stiegler prezentuje w swojej książce bardzo rozbudowane rozpoznanie obecnej sytuacji psychospołecznej, wsparte zwłaszcza na gruncie psychoanalitycznym, którego nie wezmę tu pod uwagę, ograniczając się w moim omówieniu do uwydatnienia z pomocą innych autorów szczególnie jednego interesującego mnie wątku. Zacznijmy jednak od przypomnienia znaczącej zmiany, na jaką jako jeden z pierwszych wskazywał Gilles Deleuze w książce poświęconej Foucaultowi, a także w licznych późniejszych rozmowach – zmianie związanej z przejściem od społeczeństwa dyscyplinarnego do społeczeństwa kontroli. Jak wiadomo, jednym z głównych wyznaczników społeczeństwa dyscyplinarnego (opartego na organizacji produkcji i decydowaniu o śmierci), które ze swojej strony zluzowało model społeczeństwa suwerenności (opartego na daninie i władzy nad życiem), było stwarzanie miejsc zamknięcia, w ramach których jednostki można było poddać technikom dyscyplinującym; takimi miejscami były klasycznie rodzina, szkoła, koszary, fabryka, szpital czy więzienie. Od mniej więcej połowy dwudziestego wieku datuje się wszakże „powszechny kryzys wszystkich przestrzeni

152

Arkadiusz Z·ychlin´ski

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

zamknięcia”, zauważa Deleuze, „a tym, co wkracza na miejsce społeczeństw dyscyplinarnych, są społeczeństwa kontroli”5. I pisze dalej: Instrumentem kontroli społecznej jest teraz marketing, formujący bezwstydną rasę naszych panów. Kontrola jest krótkotrwała i szybkoobrotowa, ma jednak również charakter ciągły i nieograniczony, podczas gdy dyscyplina była długoterminowa, nieskończona i nieciągła. Człowiek przestał być więźniem, by stać się dłużnikiem6.

Co kontrolują społeczeństwa kontroli? W zasadzie większość przejawów naszej aktywności, jednak dobrem szczególnie cennym i pożądanym, i na nim właśnie skupimy naszą uwagę, jest – uwaga właśnie (czyli chwilowa koncentracja świadomości). Nacer Gasmi i Gilles Grolleau piszą w artykule Ekonomia informacji versus ekonomia uwagi?, że obecnie szczupłym i decydującym zasobem nie jest już informacja, lecz uwaga jednostek. […] Konsumenci i pozostali aktorzy ekonomiczni dysponują jedynie ograniczonym czasem i organiczną przepustowością gwoli opracowywania i analizowania wciąż rosnących strumieni informacji. Jednostki jako posiadacze ograniczonej ilości uwagi, mogą poświęcić ją zależnie od wypływających stąd korzyści rozmaitym celom. Firmy znajdują się zatem nie tylko w sytuacji podaży informacji, lecz także w sytuacji skupiania uwagi7.

Innymi słowy, suwerenem jest ten, kto kontroluje uwagę. Chcąc kontrolować czyjąś uwagę, trzeba ją przyciągnąć, zająć, przykuć, ba, pochłonąć – i w ten sposób uformować. Formowanie uwagi – Stiegler przypomina, że właśnie tymi słowy Moses Mendelssohn zdefiniował kształcenie (Bildung) jako główny rys epoki oświecenia (LS1 34) – jest wprawdzie zjawiskiem przenikającym ludzkie społeczeństwa od zarania dziejów, tym jednak, co podlega paradygmatycznym zmianom, są sposoby realizacji tego projektu – te zmieniają się w korelacji do aktualnie dostępnych psychotechnik, czyli w rozumieniu Stieglera technik umożliwiających absorpcję uwagi. Oświeceniowa psychotechnika formowania uwagi zasadzała się na lekturze, jej medium było pismo, a narzędziem książka, która niczym lewar – przyrząd, który ma nie

zastępować, a tylko wspomaga – miała pomóc jednostkom wydźwignąć się z zawinionej przez siebie niedojrzałości, czyli nieumiejętności posługiwania się własnym rozumem bez przewodnictwa innych8. Wiele wskazuje na to, że czas książki jako medium wychowywania bezpowrotnie minął (jeśli kulturoznawcy przyszłości będą chcieli wyznaczyć jakąś prowizoryczną cezurę, jedną z licznych możliwości wyznacza z pewnością nowina obwieszczona jakiś czas temu na globalnym forum przez „papieża” brytyjskiego futbolu: „And why should I be into books?” (Dlaczego mam tracić czas na książki?)9. Zamiana książki na ekran – głównym postnowoczesnym narzędziem psychotechnicznym jest telewizja, mimo silnej konkurencji radia, Internetu, telefonii komórkowej, i-Podów, konsoli gier, komputerów i palmtopów – doprowadziła zdaniem Stieglera do zrównania demokracji z telekracją oraz do potężnego historycznego regresu w postaci załamania paradygmatu oświeceniowego, spowodowanego zniszczeniem niewykształconego jeszcze aparatu psychicznego dzieci i młodzieży, zerwaniem naturalnych więzów międzypokoleniowych i uśmierceniem technik wychowawczych. Nie są to tezy całkiem nowe, oględnie mówiąc: tego rodzaju krytyka towarzyszy rozwojowi technik telewizyjnych niemal od samego początku ich istnienia; jednak nowsze ustalenia neurobiologii i nauk społecznych sprawiają, że jawią się one dziś w nieco innym świetle10. Z danych, jakie za innymi autorami przytacza Stiegler, wynika, że od jednej do dwóch trzecich europejskich dzieci przed trzecim rokiem życia posiada w pokoju własny telewizor, w Stanach Zjednoczonych 40% dzieci powyżej trzech miesięcy ogląda telewizję regularnie, począwszy od dwóch lat procent ten wzrasta do dziewięćdziesięciu. Z kolei inne badania dowodzą, że u dzieci, które często oglądają programy telewizyjne pomiędzy pierwszym a trzecim rokiem życia, zasadniczo zwiększa się ryzyko wystąpienia zaburzeń uwagi (ADD, attention deficit disorder; jeśli towarzyszy im nadpobudliwość ruchowa, mówimy o zespole nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, czyli ADHD, attention deficit hyperactivity disorder) (LS1 89). Te suche dane nabierają innego wydźwięku, jeśli dodamy, że w 2004 Frederick Zimmermann i Dimitri Christakis, dyrektorzy Child Health Institute na

 153

Wychowanie do niedojrzal/os´ci

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Uniwersytecie Waszyngtońskim, postawili hipotezę, wedle której „przedwczesny kontakt z telewizją w krytycznej fazie rozwoju synaptycznego może mieć głębokie konsekwencje dla rozwoju mózgu”11. Rozwój synaptyczny, czyli synaptogeneza, to proces tworzenia synaps, czyli styków pomiędzy neuronami. Po urodzeniu jednostka dysponuje już kompletnym zestawem komórek mózgu; jego dalszy wzrost spowodowany jest właśnie narastającą liczbą połączeń neuronalnych. Od dłuższego czasu wiadomo już, że ludzki mózg wykazuje przez cały okres swego funkcjonowania pewną plastyczność, największą oczywiście w czasie rozwoju w pierwszych latach życia. To wówczas wykształca się niepowtarzalny dla każdej jednostki wzorzec połączeń neuronalnych, który stanowi o kształcie naszego mózgu, przy czym, co istotne, w czasie formowania mózgu istnieją pewne „prześwity”, krytyczne momenty, kiedy dochodzi do tworzenia połączeń odpowiedzialnych za dane umiejętności. Do czego może prowadzić niewykorzystanie tej niekiedy wąskiej przestrzeni czasowej, pokazuje w skrajnej formie klasyczny już w neurologii przypadek sześcioletniego chłopca, niewidzącego na jedno oko – mimo iż z medycznego punktu widzenia było ono zupełnie zdrowe. Rozpoznanie oraz opis tego przypadku, zwieńczone zaskakującym odkryciem dotyczącym przetwarzania informacji w układzie wzrokowym, przyniosły neurofizjologowi Davidowi Hubelowi i neurobiologowi Torstenowi Wieselowi Nagrodę Nobla w 1981 roku. Otóż okazało się, że przed ukończeniem pierwszego roku życia dziecko przechodziło infekcję, która, jakkolwiek sama w sobie niegroźna, wymagała przesłonięcia oka na kilka tygodni; jak dowiedziono, czas ten odpowiadał akurat krytycznemu okresowi, kiedy pomiędzy okiem a mózgiem powinny zostać zawiązane właściwe połączenia. Wolny i nieeksploatowany obszar mózgu został w tym czasie niejako „podłączony” do drugiego oka, a tym samym bezpowrotnie zajęty, i po zdjęciu opaski nie było już możliwości naprawienia powstałego uszczerbku. Chłopiec pozostał niewidomy na jedno oko do końca życia12. Wróćmy teraz do fenomenu uwagi. Katherine Hayles z Duke University w Durham (autorka m. in. znanej książki How We Became Posthuman: Virtual Bodies in

Cybernetics, Literature, and Informatics) odnotowała niedawno wystąpienie nowego zjawiska, to jest wykształcenia przez młodą generację hyper attention (hiperuwagi) kosztem utraty deep attention (głębokiej uwagi). Hiperuwaga odznacza się prędkimi zmianami ogniskowania pomiędzy różnymi zadaniami i wielokrotnymi strumieniami informacji, które dążą do podwyższonego poziomu stymulacji i wykazują niską tolerancję na nudę. […] Społeczeństwa rozwinięte przez długi czas były zdolne do tworzenia środowiska, które umożliwia osiągnięcie głębokiej uwagi. […] Nastąpiła generacyjna mutacja, która doprowadziła do wytworzenia hiperuwagi (LS1 113 n).

Jedną z najbardziej efektywnych technik umożliwiających wykształcenie głębokiej uwagi jest czytanie, wiadomo jednak, że książka stała się obecnie najrzadszym medium wypełniającym czas wolny amerykańskiej (ale nie tylko amerykańskiej) młodzieży. Przeciętny amerykański nastolatek spędza każdego dnia z innymi mediami (radio, Internet, telewizja; nierzadko równolegle) sześć i pół godziny dziennie (LS1 114), co nie może pozostać bez konsekwencji w postaci głębokiej i, co ważniejsze, trwałej zmiany psychicznej. W kontekście tych ustaleń nie dziwi wiadomość, że „nastolatek, który dziennie ogląda telewizję przez ponad trzy godziny, o połowę pomniejsza swoje szanse na studia w stosunku do tych, którzy oglądają telewizję mniej niż godzinę” (LS1 89 n.). (Tu oczywiście rodzi się pytanie, co dzieje się z podstawą porównania wówczas, kiedy pierwsza grupa zyskuje absolutną większość.) Punktem wyjścia książki Stieglera, i, jak można przypuszczać, pewnym wyzwalającym impulsem do jej napisania, były dwa wydarzenia, opisane w pierwszych rozdziałach. Po pierwsze przywołuje on kampanię reklamową francuskiej sieci telewizyjnej Canal J, proponującej szeroką ofertę programową dla dzieci i młodzieży. W roku 2007 na ulicach pojawiały się plakaty przedstawiające ojca, dziadka i dziecko, z podpisem „mieux que ça” (więcej niż to). Przesłanie kampanii było jasne – jako dziecko zasługujesz na coś więcej niż tylko nieznośny autorytaryzm nudnego ojca

154

Arkadiusz Z·ychlin´ski

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Generowanie strukturalnej nieodpowiedzialności prowadzi do niepowstrzymanego przekształcania (rzeczywistych i potencjalnych) obywateli w konsumentów, ale też do wywołania jednej z najbardziej charakterystycznych chorób ponowoczesności – chronicznej niedojrzałości

czy dziadka (nie przypadkiem na plakatach nie pojawiły się matki i babcie, które zgodnie z patriarchalnym stereotypem i tak nie mają nic do powiedzenia). Wystawiając ich na śmieszność, Canal J dążył równocześnie do zerwania cyklu prymarnej identyfikacji z wcześniejszymi generacjami, bez czego niemożliwe jest zyskanie postulowanej przez Kanta dojrzałości. Drugim wydarzeniem komentowanym przez Stieglera jest wprowadzona we Francji zmiana przepisów, zgodnie z którą w przypadku określonych przestępstw oraz recydywy młodociani przestępcy będą traktowani bez uwzględniania ich niepełnoletniości, a więc zgodnie z kodeksem karnym dla osób dorosłych. Zmianę tę tłumaczono niedostatecznymi możliwościami dyscyplinowania niepełnoletnich, a co za tym idzie ich rosnącym poczuciem bezkarności. Stiegler dostrzega jednak w zacieraniu różnicy pomiędzy niepełnoletnimi i pełnoletnimi „podstawę naszego społeczeństwa konsumpcyjnego, które zarówno osobom niepełnoletnim, jak i pełnoletnim implantuje strukturalne poczucie braku odpowiedzialności” (LS1 12). Jeśli bowiem pozbawiamy małoletnich ochrony w postaci przyznania, że do pewnego wieku nie ponoszą oni jeszcze pełnej odpowiedzialności za swoje czyny, jako że na nas, pełnoletnich, spoczywa odpowiedzialność za ich wychowanie, to w istocie zdejmujemy z siebie ową odpowiedzialność bądź przyznajemy, że nie jesteśmy w stanie dłużej jej ponosić. Co z kolei oznacza, że kapitulujemy w obliczu zadania wychowania: „Wychowanie jest właśnie pojęciem oznaczającym przekazywanie kompetencji społecznej, która wychowuje do odpowiedzialności, to znaczy do dojrzałości” (LS1 12). Zastosowanie psychotechnologii w służbie psychowładzy marketingu prowadzi zatem w konsekwencji – poprzez deformację pożądanej strategicznie uwagi oraz niwelację odpowiedzialności i troski (nie tylko troski o jeszcze nieodpowiedzialnych, lecz także wzajemnej troski i troski o siebie) – do utraty oświeceniowego dziedzictwa. Generowanie strukturalnej nieodpowiedzialności prowadzi do niepowstrzymanego przekształcania (rzeczywistych i potencjalnych) obywateli w konsumentów, ale też do wywołania

jednej z najbardziej charakterystycznych chorób ponowoczesności – chronicznej niedojrzałości. „Dzieci nie są przyszłością dlatego, że kiedyś będą dorosłe, lecz dlatego, że ludzkość coraz bardziej będzie zbliżała się do stanu dziecięcości, że dziecięcość jest obrazem przyszłości”13, pisał Milan Kundera w Księdze śmiechu i zapomnienia (z 1978 roku). Zaczynamy z wolna dostrzegać, jak bardzo przenikliwa była to obserwacja. W tym miejscu czas w końcu na odtworzenie jednej z głównych – i niewątpliwie najbardziej pobudzających – tez książki Stieglera. Twierdzi on mianowicie, że o ile w ujęciu Michela Foucaulta klasyczna biopolityka sprowadza się do biowładzy, sprawowanej nad społecznościami w celu zinstrumentalizowania ich jako „maszyn produkcyjnych”, o tyle w dzisiejszych czasach w społeczeństwach Zachodu biopolitykę zastąpiła – albo: nadała jej nowy wymiar – psychowładza, instrumentalizująca społeczności jako „maszyny konsumpcyjne” (por. LS2 52). Formatująca psychikę psychowładza, operująca i dążąca do kontroli uwagi przy pomocy kognitywnych i kulturowych technologii, określanych mianem technologii ducha czy psychotechnologii (por. LS1 41), generuje – zważywszy na plastyczność i adaptabilność mózgu – nader fizyczne skutki, w postaci choćby trwałego zniszczenia synaptycznych struktur umożliwiających formowanie głębokiej uwagi, stanowiącej podstawę krytycznej świadomości (por. LS1 143). Wygląda zatem na to, że dziś, kiedy w rozwiniętych społeczeństwach kwestie dotyczące bezpośrednio decydowania o śmierci i władzy nad życiem odgrywają względnie marginalną rolę (co nie znaczy, że nieistotną), biopolityka wyraża się w znacznie subtelniejszej i bardziej brzemiennej w skutki postaci, decydując w przypadku jednostek i kolektywów już nie tyle o tym, czy mogą lub mają żyć, lecz jak mają żyć. W roku 1998 Jacques Attali twierdził, że „za dziesięć lat w każdej chwili będą włączone dwa miliardy telewizorów”14.

 155

Wychowanie do niedojrzal/os´ci

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

III Zanim przejdziemy do poszukiwania recept, krótkie interludium fantastycznonaukowe. Rzućmy okiem na pitawal z 2056 roku. Czytamy tam, że zespoły badawcze z Harvardu i Cal Tech oraz CNRS we Francji udowodniły istnienie korelacji pomiędzy notowanym od schyłku XX wieku spadkiem ilorazu inteligencji całych społeczeństw (IQ) a rosnącym od roku 1995 i 1997 rozrostem l i c z b y satelitarnych transponderów światowych sieci orbitalnej telewizji interakcyjnej.

Początkowo przyjmowano, że projektowanie telewizyjnych ramówek podyktowane było li tylko względami komercyjnymi, czyli „sądzono, że publiczność ogląda to, co najbardziej chce oglądać”. Wszakże obecne zestawienie wyników badań (TV-treści z logistyczną krzywą światowej zapaści inteligencji ludzkiej) ujawniło to, co wydawało się zrazu niemożliwe. Nie relacja ‘popyt-podaż’ samoistnie spowodowała trendy barbaryzacyjno-mordercze w sieciach kablowych i satelitarnych: id fecit, cui prodest. To wspierał Ktoś, komu na tym skutku globalnym zale żało. Zostały, zrazu potajemnie, w szeregu państw Ameryki i zachodniej Europy, wszczęte dochodzenia śledcze, mające na celu wykrycie tego, co w Interpolu i CIA umownie zostało objęte hasłem »Konspiracji przeciwko Rozumowi« (CAR, tj. Conspiracy Against Reason).

W podsumowaniu mówi się, że „teoria, głosząca, iż nie miał sponsorów trend barbaryzacji przeciwrozumowej […] uległa ostatecznej refutacji”15. Autorem powyższego sprawozdania, opublikowanego w połowie lat dziewięćdziesiątych, jest Stanisław Lem. Zadziwiające, że jedyne, co zadziwia podczas lektury, to fakt, że nie powstał jeszcze żaden thriller polityczny, obierający powyższy scenariusz za punkt wyjścia. Może uznano tego rodzaju spekulacje za zbyt oczywiste, a więc mało pociągające? Wracając zaś do Bernarda Stieglera, to z pewnością zmieniłby on nieco rozkład akcentów, i zamiast mówić o trendach barbaryzacyjno-morderczych powiedziałby o anektowaniu uwagi przez jej rozpraszanie, a zamiast trendu barbaryzacji przeciw-

rozumowej pojawiłyby się psychotechniki wychowujące do niedojrzałości. Niedługo trzeba by także szukać „sponsorów” globalnego przedsięwzięcia – stworzyła ich logika systemu ekonomicznego, który z czasem stał się także podstawowym horyzontem mentalnym. Niejeden czytelnik zapyta najpóźniej w tym miejscu, czy wszystko to aby nie alarmistyczna przesada. Każde nowe medium wpływa na krąg swoich odbiorców, i co najmniej od początku nowoczesności każda wcześniejsza generacja zwykła uznawać ów wpływ za szkodliwy. W rzeczy samej najtrudniejsze w przypadku tego rodzaju analiz jest oczywiście lawirowanie pomiędzy Scyllą „nigdy jeszcze czegoś takiego nie było” i Charybdą „zawsze tak było”. Łatwo dostrzec, że nigdy jeszcze nie dysponowano tak skutecznymi jak dziś sieciami psychotechnik, które – wystarczy przeprowadzić na sobie jednodniowy eksperyment – infantylizując obraz świata, impregnują na krytyczną dojrzałość (jak zauważył włoski filozof Luciano de Crescenzo, na początku chcemy zmieniać świat, na końcu jesteśmy szczęśliwi, kiedy możemy zmienić kanał). Nie zmienia tego fakt efektownej adaptacji, wyrażającej się choćby w swobodnej wielozadaniowości (przy równocześnie ograniczonym potencjale wydajnej monokoncentracji). „Stopień szybkości”, pisał Milan Kundera, „jest wprost proporcjonalny do siły zapominania”16. Zwróćmy uwagę, że rozważaniach Stieglera nie idzie o kasandryczne narzekanie, że telewizja jest zła, bo zabiera czas i psuje charakter, nie jest to także sucha i ekskuzowana krytyka w stylu szkoły frankfurckiej17. Idzie raczej o kontynuację, choć z nieco innej pozycji i z pomocą odmiennych środków, diagnoz zaprezentowanych ostatnio w przekonujący sposób przez włoskiego filozofa i politologa Giovanni Sartori’ego w książce Homo Videns. Televisione e Post-Pensiero18. Rzecz w tym, by dostrzec, po pierwsze, że „jeśli mamy zmienić nasz sposób postępowania, żeby zredukować wydzielanie dwutlenku węgla, to będzie to możliwe tylko pod tym warunkiem, że wyraźnie dowartościujemy formowanie uwagi, wyciągając konsekwencje ze szkodliwych skutków medialnego otoczenia na synaptogenezę” (LS1 136), oraz zauważyć, po wtóre, że telewizja i inne psychotechnologie stały się już ludzkim środowiskiem naturalnym, a zatem „nie może chodzić o to, żeby odrzucać psychotechnologie przemysłu kulturalnego, lecz

156

Arkadiusz Z·ychlin´ski

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

trans-formować je w technologie ducha, w nootechnologie” (LS1 108). Właśnie tego rodzaju pozytywny program ma na myśli francuski myśliciel, kiedy podejmuje nośne hasło wzywające do kolej odsłony „bitwy o inteligencję” (która zaczyna się zawsze od bitwy o własną inteligencję). Z tej wciąż odnawiającej się batalii składa się zresztą zdaniem Stieglera cała historia ludzkości, którą można by zapisać także w postaci historii psychotechnik. Oczywiście systemowej konstrukcji nie przezwycięży lokalny opór (który może jedynie uchronić jednostki), „bitwa o inteligencję” może być prowadzona jedynie przy pomocy celowej polityki technologii ducha (LS1 83). Zdaniem Stieglera organy państwowe nie mogą zrezygnować z przejęcia kontroli nad „konfliktem pomiędzy psychowładzą i odwracaniem uwagi z jednej strony a formowaniem uwagi jako psychicznej i społecznej zdolności, oraz co za tym idzie odpowiedzialności z drugiej strony” (LS1 84). Jest rzeczą niebudzącą wątpliwości, że w długofalowej perspektywie nie pomogą także doraźne środki korekcyjne: „Co do patogenezy różnych form niszczenia uwagi, od utraty odpowiedzialności u dorosłych po ciężkie zaburzenia uwagi u młodzieży, to nie da się jej wyleczyć z pomocą chemicznej farmakopei: wymaga ona politycznych regulacji, a więc psychopolityki” (LS1 139). Dodajmy na marginesie, że pośród zagrożeń, które przyniesie brak jakichkolwiek działań, najbardziej konsekwentnym i groteskowym będą być może – lecz czy to właściwie nie nazbyt optymistyczny punkt widzenia w kontekście wcześniejszych uwag? – sankcje prawno-ekonomiczne:

znaczeniu, zaś podstawowy antagonizm zarysuje się gdzie indziej. „Troska i lekkomyślność są dziś biegunowymi siłami, które otwierają pole, na którym naprzeciw siebie stoją zainteresowani (troszczący się) i lekkomyślni (których to nie obchodzi)” (LS2 105). Zasadnicze pytanie brzmi zatem: jak z lekkomyślnych, czyli beztroskich, uczynić zainteresowanych, czyli zaangażowanych? W jaki sposób używać psychotechnik jako budzików świadomości? John Condry, psycholog i specjalista w zakresie komunikacji społecznej, pisał swego czasu artykule poświęconym wpływowi telewizji na amerykańskie dzieci: „Gdyby szkoła była bardziej skuteczna, telewizja nie miałaby tak potężnego wpływu”19. Nietrudno zauważyć, że do tego właśnie sprowadza się w gruncie rzeczy cała kwestia – czy jesteśmy jeszcze w stanie i czy jesteśmy gotowi wypracować nowy, całościowy program wychowawczej ortopedii ducha. W czasach, kiedy logika komercyjna i mentalność telemetryczna zdominowały dziś nie tylko edukację na niższych poziomach, ale także, i to od dość dawna, przestrzeń akademicką20, kiedy wskutek przyrostu demograficznego oraz umasowienia edukacji uniwersytety przyszłości zdają się przypominać ogromne kombinaty do produkcji anonimowych absolwentów, kiedy „gorzkim faktem” jest, jak mówi George Steiner, że „duża część nauki spoczywa

Jeśli przemysł programowy i siły publiczne, które go regulują w imieniu noopolityki i zdrowia psychicznego ogółu, nie podejmą żadnych kroków zaradczych przeciwko deficytom uwagi i wywoływanym przez nie konfliktom generacyjnym, któregoś dnia zostanie im wytoczony taki sam proces, jak dziś wytacza się koncernom nikotynowym i samochodowym (LS2 182).

w rękach tych, których własne osiągnięcia były niewystarczające”21, wydaje się to wyzwaniem niemal ponad siły. Jednym z myślicieli, którzy próbują się z nim zmierzyć, jest, dodajmy na zakończenie, Peter Sloterdijk, który w swojej najnowszej książce Du mußt dein Leben ändern (Musisz życie swe odmienić) eksponuje jako nader istotny termin antropotechniki, za którym kryje się stosunkowo nieskomplikowana myśl o dalekosiężnych konsekwencjach: człowiek jest istotą, która wytwarza człowieka22. Mowa o antropotechnice ściągnęła dokładnie dekadę temu gromy na jego głowę, przynosząc mu niesprawiedliwe miano nieodpowiedzialnego głosiciela genetycznej optymalizacji człowieka. Mówiąc dziś o antropotechnice,

Poprzez jakie konkretne działania miałaby się realizować owa pożądana psychopolityka, tego jednak Stiegler niestety dokładnie nie wyjaśnia; recepta, jaką sugeruje, znajduje się między wierszami drugiej części książki, gdzie stwierdza autorytatywnie, że tradycyjne podziały polityczne, mocno dziś już osłabione, będą nadal tracić na

Zasadnicze pytanie brzmi zatem: jak z lekkomyślnych, czyli beztroskich, uczynić zainteresowanych, czyli zaangażowanych?

 157

Wychowanie do niedojrzal/os´ci

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Sloterdijk wymienia inżynierię genetyczną tylko jako jeden z wielu aspektów inherentnie ludzkich procesów autokreacji, a w swojej książce skupia się jedynie na „mentalnych i psychicznych procedurach ćwiczeniowych, z pomocą których ludzie najróżniejszych kultur próbowali optymalizować swój kosmiczny i społeczny status immunologiczny”23. Czy efektywne systemy indywidualnej autoformacji, jednostkowe systemy immu-

nologiczne można przekształcić w globalny system, ów ko-immunizm, o którym mówi Sloterdijk w sposób bardzo bliski wywodom Stieglera? Nie wiem. Faktem, na który przede wszystkim chciałem zwrócić uwagę w moim przeglądowym artykule, jest to, że pojęcie biopolityki łączy się dziś nie tylko z obozami dla uchodźców i projektami inżynierii genetycznej, lecz także z konieczną reformą szkolnictwa.

1  Autor jest stypendystą Fundacji Aleksandra von Humboldta. 2  M. Foucault, Historia seksualności, tłum. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, Warszawa 2000, s. 125. Zob. także G. Agamben, Homo sacer. Suwerenna władza i nagie życie, tłum. M. Salwa, Warszawa 2008. 3  Zob. K. Sunder Rajan, Biocapital. The Constitution of Postgenomic Life, Durham 2006. 4  B. Stiegler, Prendre Soin. De la jeunesse et des générations, Paris 2008. W tekście korzystam z dwutomowego przekładu niemieckiego: Die Logik der Sorge. Verlust der Aufklärung durch Technik und Medien, tłum. S. Baghestani, Frankfurt/M. 2008 (cyt. jako LS1 z numerem strony) i Von der Biopolitik zur Psychomacht, tłum. S. Baghestani, Frankfurt/M. 2009 (cyt. jako LS2 z numerem strony). – Ze względu na ograniczone ramy (oraz założenia) tego artykułu

rezygnuję z osadzenia koncepcji Stieglera w szerszym kontekście jego filozofii techniki, zarysowanym zwłaszcza w trylogii La technique et le temps (1: La faute d’Epiméthée, 1994; 2: La désorientation, 1996; 3: Le temps du cinéma et la question du mal-être, 2001). 5 G. Deleuze, Postscriptum o społeczeństwach kontroli, [w:] tegoż, Negocjacje. 1972-1990, tłum. M. Herer, Wrocław 2007, s. 183 & 184. 6  Tamże, s. 187. 7  N. Gasmi, G. Grolleau, Economie de l’information versus économie de l’attention? Une application aux labels agroalimentaires, Actes du colloque „Systèmes agroalimentaires localisés“, Montpellier, France, 16-18 octobre 2002 [płyta CD]. Cyt. wg LS1 144 n. 8  Zob. I. Kant, Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?, [w:] tegoż, Zum ewigen Frieden und andere Schriften,

158

Arkadiusz Z·ychlin´ski

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Frankfurt/M. 2008, s. 25. Stiegler komentuje artykuł Kanta zwłaszcza w LS1 38-52. 9  Zob. G. Steiner, Meine ungeschriebenen Bücher, tłum. M. Pfeiffer, München 2007, s. 180. 10  Ogólne rozpoznania dotyczące szkodliwego wpływu telewizji jako głównej psychotechniki Stiegler przyjmuje jako ewidentne i pozadyskusyjne. Zob. w tym względzie np. znakomitą analizę Pierre’a Bourdieu, O telewizji. Panowanie dziennikarstwa, tłum. K. Sztandar-Sztanderska, A. Ziółkowska, Warszawa 2009. Zob. także manifest polityczny Stieglera La télécratie contre la démocratie. Lettre ���������������������������� ouverte aux représentants politiques, Paris 2008, oraz pozycję, w której wypracowuje odnośną pojęciowość: J. Derrida, B. Stiegler, Échographies de la télevision, Paris 1996. 11  D. Christakis, F. J. Zimmerman, D. L. DiGiuseppe, C. A. McCarty, Early Television Exposure and Subsequent Attentional Problems in Children, „Pediatrics” 2004, nr 113, s. 708. Cyt. wg LSI 89. 12  Zob. S. Greenfield, Tomorrow’s People. How 21stCentury Technology Is Changing the Way We Think And Feel, London 2004, s. 150. 13  M. Kundera, Księga śmiechu i zapomnienia, tłum. P. Godlewski, A. Jagodziński, Warszawa 2001, s. 190. 14  J. Attali, Dictionnaire du XXI-e siècle, Paris 1998, s. 318. Cyt. za Z. Bauman, Społeczeństwo w stanie oblężenia, tłum. J. Margański, Warszawa 2006, s. 184. 15  S. Lem, Sex Wars, Kraków 2004, s. 154-155. 16  M. Kundera, Powolność, tłum. M. Bieńczyk, Warszawa 1997, s. 26. 17  Kreśląc swoje diagnozy społeczne, Stiegler nie filozofuje tylko zza biurka. W wydanej w roku 2003 książce

Passer à l’acte (Paris), pięćdziesięciojednoletni wówczas autor wyznał, że w latach 1978-1983 przebywał w więzieniu, dokąd trafił za napad z bronią w ręku. Nawiasem mówiąc, mając więcej czasu, interesujące byłoby przyjrzenie się tezom Stieglera w powiązaniu z epokową powieścią Infinite Jest pióra najinteligentniejszego krytyka homo videns & homo consumens, Davida Fostera Wallace’a. 18  G. Sartori, Homo Videns. Telewizja i postmyślenie, tłum. J. Uszyński, Warszawa 2007. 19  J. Condy, Thief of Time. Unfaithful Servant: Television and the American Child, „Dædalus” 1993, nr 1. Cyt. wg F. M. Cataluccio, Niedojrzałość. Choroba naszych czasów, tłum. S. Kasprzysiak, Kraków 2006, s. 251. 20  O skutkach coraz prędszego korodowania idei edukacyjnych piszę w tekście Iluzje edukacji, „Przegląd Polityczny” 2007, nr 82, s. 64-71. 21  G. Steiner, Meine ungeschriebenen Bücher, s. 193. 22  Preliminaryjną formułę tego, jak mówi Sloterdijk, „zwrotu antropologicznego”, zawiera esej Reguły dla ludzkiego zwierzyńca. Odpowiedź na Heideggera list o humanizmie, tłum. A. Żychliński, „Przegląd Kulturoznawczy” 2008, nr 4, s. 40-62, rozpoznający i opisujący (w duchu analiz Stieglera) zmierzch epoki „literackiego humanizmu jako utopii [implicytnego, A.Ż.] formowania człowieka poprzez pismo i poprzez lekturę” (op. cit., s. 61) i wejście w epokę antropotechniczną, czyli czas eksplicytnego formowania – także na płaszczyźnie genetycznej – jednych przez innych. 23  P. Sloterdijk, Du mußt dein Leben ändern. Über Anthropotechnik, Frankfurt/M. 2009, s. 23. Zob. także A. Żychliński, Making it explicit. Petera Sloterdijka anatomia antropotechnik, w: „Kronos” 2009, nr 3, s. 264-278.

 159

Wychowanie do niedojrzal/os´ci

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Author: Arkadiusz Żychliński Title: Education to Immaturity, or from Biopolitics to Psychopower Summary: Infantia, or immaturity, is one of the characteristic “postmodern maladies”. Such a diagnose becomes easier to comprehend if one considers an essential change: while from Michel Foucalt’s perspective the classical biopolitics comes down to biopower, exercised over societies in order to instrumentalize them as “production machines”, from Bernard Stiegler’s point of view biopolitics has been replaced these days in Western societies with psychopower, instrumentalizing communities as “consuming machines”. The aim of my paper is to reconstruct the main forms of the realization and the consequences of that postmodern psychopower and to outline ways to counteract it. Keywords: Bernard Stiegler – biopolitics – psychopower – psychotechnologies – economy of attention

Arkadiusz Żychliński – studiował filozofię i germanistykę na uniwersytetach w Poznaniu, Jenie i Berlinie. Pracownik Instytutu Filologii Germańskiej UAM oraz członek zespołu Pracowni Pytań Granicznych, autor książki Unterwegs zu einem Denker (2006), traktującej o granicach przekładalności dyskursu filozoficznego Martina Heideggera oraz proponującej pragmatystyczną teorię przekładu. Zajmuje się m.in. antropologią filologiczną i filozoficzną, filozofią zwierząt oraz filozofią języka. W latach 2008-2010 stypendysta Fundacji Aleksandra von Humboldta.

}

160

Arkadiusz Z·ychlin´ski

}

Joanna Bednarek

Z· ycie jako moc deterytorializacji (Pragnienie-produkcja i z· ywa praca I – Deleuze i Guattari1)

Celem artykułu jest przedstawienie wprowadzonej przez Deleuze’a i Guattariego kategorii życia jako produkcji; stanowi ona afirmatywne i dzięki temu otwierające nowe perspektywy ujęcie problematyki biopolitycznej. Nacisk zostaje położony na bezpośrednio społeczny i polityczny charakter życia jako produkcji; omówione zostaje też stawanie-się-mniejszościowym jako strategia oporu wobec kapitalizmu. Słowa kluczowe: biopolityka – produkcja – stawanie-się-mniejszościowym – linia ujścia – Deleuze – Guattari

 161

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Jedną ze wspólnych cech wyróżniających Kapitalizm i schizofrenię2 Gilles’a Deleuze’a i Feliksa Guattariego oraz trylogię Imperium3 Michaela Hardta i Antonia Negriego jest ujęcie problematyki życia i produkcji w kontekście politycznym. Tym, co łączy oba pisarskie tandemy, jest afirmatywne podejście do problematyki biopolitycznej, umożliwione przez interpretowanie życia w oparciu o kategorię produkcji4. W obu przypadkach zostało ono częściowo umożliwione przez odwołanie do ontologii Spinozy, interpretowanej jako teoria bytu produktywnego i dynamicznego, zawierającego w samej swojej zasadzie możliwość ludzkiej twórczości i podmiotowej sprawczości. Powiązanie życia z produkcją sprawia, że życie nie jest tu wyłącznie, jak na przykład dla Giorgia Agambena, biernym obiektem działań biowładzy, nie jest też, jak dla Michela Foucaulta, wytworem tejże biowładzy; posiada ono własną moc, nieredukowalną do technik władzy, i jako takie jest bezpośrednio polityczne. Drugą wspólną cechą jest skupienie się na sposobach powiązania życia pojmowanego jako produkcja z kapitalizmem. Dla Deleuze’a i Guattariego pragnienie-produkcja jest źródłem twórczej niestabilności społecznych urządzeń – istnienia ich linii ujścia; dla autorów Multitude życie staje się tożsame z twórczą aktywnością wielości. Moim celem jest rekonstrukcja obu ujęć biopolityki z naciskiem zarówno na ich wspólne cechy, jak i odmienność perspektyw, z których wychodzą, a zatem odmienność rozłożenia akcentów i wyciąganych z poszczególnych założeń wniosków. Afirmatywne ujęcie biopolityki zostaje bowiem umieszczone w każdym z opisywanych przypadków w nieco innym kontekście. Podczas gdy Deleuze i Guattari proponują oryginalną koncepcję ontologiczną, z której wyprowadzają następnie teorię kapitalizmu jako maszyny społecznej oraz teorię stawiania-się-mniejszościowym jako polityki emancypacyjnej, Negri i Hardt przedstawiają teorię, której środkiem ciężkości jest marksistowska problematyka rozwoju sił wytwórczych, sposobu produkcji i składu klasowego. Inne są także koncepcje podmiotu i działania politycznego proponowane w ramach obu teorii. Podczas gdy Hardt i Negri chcą zakorzenić podmiotowość polityczną wielości w jej statusie podmiotu produkcji (pracy niematerialnej), Deleuze i Guattari kładą nacisk na rolę

deterytorializacji jako koniecznego warunku emancypacyjnego działania politycznego. Rekonstrukcji sposobu powiązania kategorii życia, pragnienia-produkcji, kapitalizmu i stawania-się-mniejszościowym na gruncie teorii Deleuze’a i Guattariego będzie poświęcony niniejszy tekst. Sam termin „biopolityka” nie pojawia się explicite w Kapitalizmie i schizofrenii. Centralna pozycja pojęcia pragnienia-produkcji (określanego także jako maszynowe lub nieorganiczne życie) dla ontologicznego i politycznego projektu Deleuze’a i Guattariego pozwala jednak zidentyfikować ich teorię jako jedno z fundamentalnych ujęć kwestii biopolityki. Filozofia Deleuze’a (a także Deleuze’a i Guattariego) bywa określana jako „witalizm”. W zasadzie nie jest to określenie błędne, chodzi jednak o witalizm szczególnego rodzaju – witalizm tego, co maszynowe, lub życia nieorganicznego. Deleuze i Guattari anulują Kantowskie rozróżnienie między całością organiczną, posiadającą wewnętrzną zasadę jedności, i mechaniczną, będącą agregatem części, odsyłających do zewnętrznej zasady jedności, którą jest wynalazca/wytwórca maszyny5. Urządzenia maszynowe, czyli wszystkie formy strukturyzacji bytu, nieorganiczne, organiczne i techniczne, stanowią połączenie heterogenicznych elementów (treści i wyrazu) na swoistej w każdym wypadku płaszczyźnie konsystencji. Maszyna nie jest przeciwieństwem organizmu, przeciwnie, to organizm jest tylko szczególnym typem maszyny. Deleuze i Guattari nie proponują więc, jak chciałby np. Manuel DeLanda, wizji życia zbliżonej do koncepcji systemów autopoietycznych Maturany i Vareli, ale raczej wizję tego, co maszynowe, jako procesu nieustannej hybrydyzacji i wzajemnego zarażania, stawania-się-innym struktur pochodzących z różnych porządków6. Zgodnie ze stanowiskiem przedstawionym w Anty-Edypie, źródłem tego, co społeczne jest produkcja: pragnienie-produkcja, będące zarazem produkcją społeczną: „ pragnienie-produkcja wytwarza rzeczywistość, albo inaczej mówiąc, pragnienie-produkcja jest tym samym, co produkcja społeczna”7. To, co społeczne, nieświadomość i produkcja, zostają więc połączone na jednej płaszczyźnie ontologicznej. Jak podkreślają autorzy Anty-Edypa, polemizując z klasyczną

162

Joanna Bednarek

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Polityka to wyłanianie się nowych podmiotów, tworzenie nowych relacji społecznych, nowych połączeń między urządzeniami – możliwe tylko jako deterytorializacja istniejących już warstw, terytorializacji

psychoanalizą, uznającą prymat pragnienia jednostkowego podmiotu i wtórność pragnienia społecznego, pragnienie nigdy nie jest czymś indywidualnym: „Istnieje pragnienie i to, co społeczne, nic więcej”8. Wymiar jednostkowych, „prywatnych” inwestycji libidynalnych jest pozbawiony autonomii; stanowi tylko efekt i funkcjonalny element określonych inwestycji społecznych. Pragnienia-produkcji nie należy jednak pojmować na sposób esencjalistyczny, jako pozytywnej siły, dającej się oddzielić od stratyfikacji i zdolnej do występowania niejako w stanie czystym, niewyalienowanym. Wytwarzając to, co społeczne, pragnienie-produkcja tworzy zarówno uwarstwione urządzenia, jak i ich tendencje do deterytorializacji; sama w sobie nie jest czymś określonym, nie posiada natury, mogącej determinować kierunek swoich przemian albo pozwalać na ocenę poszczególnych wytworów jako „wyalienowanych” od źródłowej zasady. Każde urządzenie (dowolnego typu: fizyczne, biologiczne, społeczne – choć przytaczane przykłady dotyczą zwykle urządzeń społecznych) składa się z trzech linii, wyznaczających tendencje przekształceń, którym podlega: segmentarnej linii molarnej, giętkiej linii molekularnej oraz linii ujścia, zwanej także linią abstrakcyjną. Analiza linii składających się na każde urządzenie pozwala wyodrębnić trzy możliwe w nim typy zmian: linia molarna wyznacza zmiany oparte na nieciągłości, zmiany segmentu, dostrzegalne gołym okiem, instytucjonalne, symboliczne (niecielesne transformacje w słowniku Logiki sensu): Jednostka przechodzi stale od jednego zamkniętego obszaru do drugiego, z których każdy rządzi się własnymi prawami: najpierw rodzina, potem szkoła („nie jesteś już w domu rodzinnym”), następnie koszary („nie jesteś już w szkole”), jeszcze później fabryka, od czasu do czasu szpital, ewentualnie więzienie […]9.

Linie molekularne wytwarzają wariacje, stopniowe, drobne przekształcenia, trudniejsze do zaobserwowania nie z racji skali10, ale z powodu ich natury: przekształcenia te polegają na zwiększaniu lub zmniejszaniu częstotliwości, wzrostu lub spadku intensywności. Mają one miejsce nieustannie, jednak nie zawsze prowadzą do radykalnych

przekształceń urządzenia. I, w końcu, linia ujścia, posiadająca największy potencjał, ale też niosąca największe zagrożenia, odpowiada za tendencję deterytorializacji danego urządzenia; sprawia, że jest ono w stanie wejść na drogę stawania-się-innym, utraty własnej tożsamości i możliwego połączenia z nowymi urządzeniami. Za wszechobecność polityki odpowiedzialna jest więc budowa urządzeń społecznych: każde z nich posiada linię ujścia, która umożliwia jego deterytorializację czy też destratyfikację: utratę posiadanej tożsamości, będącej efektem podwójnej artykulacji, i wkroczenie na drogę stawania-się-innym. Jest ona wewnętrzną zasadą twórczości urządzenia, umożliwiającą jego przekształcenia; jako taka jest więc bezpośrednio powiązana z tym, co w urządzeniu produktywne. Produktywność urządzenia (obejmująca również zdolność do zachowania tożsamości) sprowadza się w istocie do zdolności wyzbycia się tej formy czy tożsamości, którą ono w danym momencie posiada. Deleuze i Guattari nie ujmują polityki jako neutralnego pojęcia odnoszącego się w takim samym stopniu do sprawowania władzy, związanego z prawomocnością lub skutecznością, i do krytyki istniejących instytucji czy emancypacji. Polityka to wyłanianie się nowych podmiotów, tworzenie nowych relacji społecznych, nowych połączeń między urządzeniami – możliwe tylko jako deterytorializacja istniejących już warstw, terytorializacji. Kategoria emancypacji stosuje się do niej tylko przy jednoczesnym zaznaczeniu, że nie możemy dysponować zewnętrznym kryterium w postaci rozumu i jego wyznaczników prawomocności11, nadającym jej kierunek i umożliwiającym ocenę. Deterytorializacja jest tendencją danego urządzenia i pozostaje wobec niego immanentna, nawet jeśli oznacza jego rozmontowanie. Deleuze i Guattari podkreślają przy tym, że linie ujścia mają status ontologicznie prymarny w stosunku do pozostałych linii i uwarstwienia urządzenia. Deleuze i Guattari wyróżniają w Anty-Edypie trzy maszyny społeczne: prymitywną maszynę terytorialną,

 163

Z·ycie jako moc deterytoriolizacji

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

barbarzyńską maszynę despotyczną i wreszcie cywilizowaną maszynę kapitalistyczną 12. Podstawą każdej maszyny społecznej, zapewniającą jej jedność i spójność, jest socius – społeczne ciało bez organów, płaszczyzna immanencji, przestrzeń zapisu przepływów pragnienia. Socius jest (jako ciało bez organów, materia o zerowej intensywności) wymiarem antyprodukcji, tendencji do odrzucania form organizacji tworzących porządek społeczny. Jak stwierdzają autorzy Anty-Edypa, istnieje wprawdzie tylko jeden typ produkcji: produkcja realnego13 – jednak produkcja ta może posiadać różne, wyższe lub niższe, stopnie intensywności. Wśród nich zaś status szczególny ma stopień zero, będący podstawą, warunkiem zaistnienia procesu produkcji jako takiego. Konstytuuje bowiem jego przestrzeń, podłoże, czy też, jak określają to Deleuze i Guattari, ciało (w rozpatrywanym przypadku produkcji wielkich maszyn społecznych – maszyny terytorialnej, despotycznej i kapitalistycznej – będące odpowiednio ciałem Ziemi, ciałem

walentnej równowagi między „wpływami” produkcji i antyprodukcji: formy organizacji dążą do odepchnięcia własnego podłoża, od którego zależą, ono zaś z kolei przejawia tendencję do wymazywania, rozpuszczania organów/form organizacji, które z siebie wyłoniło. Pozorna stabilizacja jest więc w istocie nieustannym, przenikającym każdą maszynę społeczną napięciem. Stosunki społeczne organizowane są przez dwa typy relacji – alians i filiację. Filiacja odpowiada za relacje „pionowe”: odziedziczone lub zdobyte zasoby materialne i symboliczne, do których w społeczeństwach pierwotnych zaliczają się przede wszystkim więzy krwi; odpowiadają one za to, co w danej maszynie stałe, jej równowagę. Alians natomiast konstytuują powiązania poziome, polityczne sojusze, destabilizujące i przemieszczające powiązania filiacji; głównym środkiem ich nawiązywania jest zawieranie małżeństw. Kapitalizm – cywilizowana maszyna kapitalistyczna, to, co inni teoretycy nazywają niekiedy nowoczesnością – jest tym, co dwie pozostałe maszyny starają się powstrzymać; jest granicą ich działania, którą To, co określa się jako modernizację lub oświecenie muszą za wszelką cenę odepchnąć, ponieważ zagraża ich sposobom utrzymywania stabilnej – uwolnienie człowieka i rozumu z więzów tradycji relacji między produkcją i antyprodukcją. Cywii religii – to nic innego jak aspekt kapitalistycznej lizowana maszyna kapitalistyczna jest horyzontem każdej maszyny społecznej. W pewnym sensie przemiany, charakteryzowanej przez dekodowanie stanowi zatem ich konieczny element, sprawia wrażenie istotowego, źródłowego, nieustannie odpieranego zagrożenia. Dotyczy to jednak tylko despoty i ciałem kapitału14). Stopień zero produkcji, maszyny kapitalistycznej jako wirtualnego pojęcia15. ciało bez organów czy też socius pełni więc funkcję anaDo wyłonienia się kapitalizmu jako maszyny konkretlogiczną do funkcji materii pierwszej w systemach hylenej, społecznego systemu, dochodzi jednak wskutek morficznych; odróżnia go od niej fakt, że nie jest jakocałkowicie przygodnego spotkania dwóch uwolnionych ściowo różny od produkcji o wyższych stopniach od kodu przepływów produkcji: zdekodowanych przeintensywności, którym dostarcza przestrzeni lub podłoża. pływów produkcji w formie pieniądza-kapitału i zdeProdukcja daje następnie początek maszynom pragniekodowanych przepływów pracy w formie „wolnego nia, które wyłaniają z siebie różnorodne formy organirobotnika”16. zacji – „organy”, urządzenia i maszyny. Powstaje w ten sposób pozór konfliktu między produkcją (maszynami Wyjątkowość kapitalizmu polega na tym, że jest on jedynym systemem działającym w oparciu o deterytopragnienia jako czynnikami organizacji) i antyprodukrializację; odróżnia go to od pozostałych maszyn, cją (ciałem bez organów); w rzeczywistości jednak antyw których deterytorializacja jest przygodna i podpoprodukcja nie jest zasadą przeciwstawną produkcji, ale rządkowana. Socius tej maszyny to kapitał; jego wyjąttylko najniższym stopniem intensywności pragnieniakowość polega na fakcie, że czyni on antyprodukcję -produkcji, niezbędnym do jego istnienia. Działanie produktywną. To, co określa się jako modernizację lub każdej maszyny społecznej wymaga swego rodzaju ambi-

164

Joanna Bednarek

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

oświecenie – uwolnienie człowieka i rozumu z więzów tradycji i religii – to nic innego jak aspekt kapitalistycznej przemiany, charakteryzowanej przez dekodowanie. Rzeczywiście, w kapitalizmie „wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu”17 – ale tylko pod pewnymi warunkami i do pewnego stopnia. Deleuze i Guattari nie są piewcami ani modernizacji, ani kapitalizmu – zwracają uwagę na to, że kapitalizm nie jest wyłącznie deterytorializacją, uwolnieniem maszyn pragnienia. Równie ważne dla jego zrozumienia jest to, że przywraca on do życia (czy raczej wyposaża w sztuczne pseudo-życie) archaizmy – terytorialne kody, despotyczną suwerenność, religię i autorytet. Kapitalizm jest systemem synkretycznym – może zawierać dowolną ilość elementów pozostałych maszyn. Funkcjonują one jednak w kapitalizmie w zupełnie inny sposób niż w swoich wyjściowych kontekstach. Po pierwsze, nie są już kodami, ale raczej pseudo-kodami. Kapitalizm nie potrzebuje kodu jako całościowego systemu – bardziej użyteczne są dla niego fragmenty, wyrwane z terytorialnego czy despotycznego kontekstu i włączone w logikę systemu rynkowego. Po drugie, konsekwencją tej fragmentaryzacji jest to, że pełnią one odmienną funkcję: zostają zredukowane do funkcjonalnych elementów systemu kapitalistycznego, służąc jego wdrażaniu czy odtwarzaniu w kluczowych sferach produkcji społecznej. Najważniejszymi z tych funkcjonalnych pseudo-kodów są prawo, państwo i rodzina. System kapitalistyczny nie potrafi się obyć bez mechanizmów suwerennej reprezentacji w postaci norm prawnych i instytucji, zarówno państwowych, jak i międzynarodowych. Utrwalają one, pod pozorem regulacji produkcji i wymiany handlowej, stosunki władzy; zapewniają, że kapitalistyczna deterytorializacja oznacza zachowanie relacji nierówności w obrębie światowej gospodarki. Złudzenie neutralności prawa i instytucji międzynarodowych pomaga, jak zauważają Deleuze i Guattari, powołując się na Samira Amina, utrwalić globalny podział pracy18. Jednocześnie mamy do czynienia z geopolitycznymi grami państw narodowych: podczas gdy państwa dominujące wprowadzają monopole i ograniczenia chroniące ich interesy gospodarcze, państwa podporządkowane skazane są na wolny rynek i deregulację. Deleuze i Gauattari nie mogli oczywiście, pisząc Anty-Edypa, przewidzieć niesławnych neoliberalnych

programów dostosowania strukturalnego dla krajów byłego Trzeciego Świata; jednak obecny w Tysiącu Plateau nacisk na to, że deterytorializacja nie wystarczy, by nas ocalić, oraz na niebezpieczeństwa mikrofaszymu czy wpadnięcia linii ujścia w czarne dziury, może być po części konsekwencją neoliberalnego zwrotu w polityce, ekonomii i dostrzeżeniu przez obu teoretyków, że kapitalistyczna deterytorializacja w praktyce jest zawsze jednostronna. Istotą kapitalizmu jest wprawdzie rozpętana moc deterytorializacji; jednak trzeba pamiętać, że nie jest ona w stanie funkcjonować bez hamulców – zachowywanych elementów pozostałych maszyn, rezydualnych, sfunkcjonalizowanych terytoriów (pseudo-kodów). Co więcej, kapitalistyczna reterytorializacja odejmuje nie tylko te archaizmy, ale także specyficzną dla maszyny kapitalistycznej postać organizacji – aksjomatykę. Aksjomat (w przeciwieństwie do kodu, który jest jakościowy) nie wymaga definicji swoich terminów składowych. Aksjomaty można aplikować do dowolnych przedmiotów i sfer; kapitalistyczna aksjomatyka podporządkowuje wszystko ogólnemu ekwiwalentowi, jakim jest pieniądz19. Pod postacią „społeczeństwa kontroli” Deleuze opisał typ władzy korespondujący z tą wersją kapitalistycznej aksjomatyki, którą znamy dzisiaj: kapitalizmem neoliberalnym, postfordowskim20. Przedstawił go wprawdzie jak uzupełnienie projektu Foucaulta interpretowanego w sposób linearny – społeczeństwo kontroli miałoby stanowić spójny zespół technik władzy, diagram zastępujący panoptyczny i segmentarny diagram społeczeństwa dyscyplinarnego. Jednocześnie powstałe w 1990 roku Postscriptum o społeczeństwach kontroli można czytać jako próbę dopełnienia Foucaultowskich analiz dyskursu neoliberalnego z seminariów Bezpieczeństwo, terytorium, populacja i Narodziny biopolityki21 za pomocą odpowiedniej dla nich maszyny abstrakcyjnej, diagramu władzy (neo)liberalnej. Podczas gdy władza dyscyplinarna wytwarza segmentarne, nieciągłe i analogiczne względem siebie przestrzenie zamknięcia (fabrykę, więzienie, szkołę), kontrola sprawowana jest w przestrzeni otwartej, w sposób ciągły, zmienny i elastyczny: aparaty kontroli to powiązane ze sobą ośrodki wariacji, modulacji. Modelem władzy dyscyplinarnej była fabryka-więzienie, zorientowana na

 165

Z·ycie jako moc deterytoriolizacji

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

produkcję; kontrola jest natomiast zorganizowana według modelu „biznesowego” – firmy czy też przedsiębiorstwa:

polegające na destabilizacji segmentarnych podziałów i otwieraniu przestrzeni zamknięcia; jest też wątpliwe, czy instytucje negocjujące z władzą dyscyplinarną w obrębie fordowskiego państwa dobrobytu, takie jak na przykład związki zawodowe, mogą stanowić miejsce W społeczeństwach kontroli miejsce fabryki zajmuje wytwarzania się tych nowych form walki25. Zdaniem […] przedsiębiorstwo, ono zaś nie jest ciałem, lecz substancją lotną. Niewątpliwie już w fabryce istniał Eugene’a Hollanda przejście od społeczeństwa dyscysystem premii, ale dopiero przedsiębiorstwo dąży do plinarnego do społeczeństwa kontroli to zmiana ilonarzucenia systemu modulacji wszystkich pensji, do ściowa, polegająca na zwiększeniu proporcji ruchów stanu permanentnej metastabilności przez zupełnie deterytorializujących w stosunku do reterytorializacji komiczne wyzwania, konkursy i negocjacje22. – tym samym zaś zbliżenie się do jego granicy absolutnej – bieguna schizofrenii. W przełożeniu na słownik Podmiot wytwarzany przez władzę dyscyplinarną był społeczno-ekonomiczny oznacza to tendencję rozwoju jednocześnie zindywidualizowany i umasowiony; podprowadzącą do wyłonienia się prawdziwie wolnego miot wytwarzany w społeczeństwie kontroli to już nie światowego rynku, pozbawionego systemu reterytoriaindywiduum, lecz dywiduum, łączące prywatność lizujacych monopoli26. Główną słabością teoretyczną i jednostkowość z elastycznością, wewnętrznym zróżtej interpretacji jest fakt, że Holland nie bierze w ogóle nicowaniem, możliwością przystosowywania się do pod uwagę aksjomatyki jako nieodłącznego elementu różnych sytuacji i wymogów: „przedsiębiorstwo stale kapitalizmu. Nawet jeśli zmniejsza się ilość pseudowprowadza, w imię zdrowego współzawodnictwa, czyn-kodów27, oznacza to, że spełniana przez nie funkcja nik niezbędnej rywalizacji, doskonałą motywację, która odtwarzania relacji władzy jest teraz pełniona przez rodzi konflikt między jednostkami i przenika do wnętrza aksjomatykę: upowszechnianie się modelu przedsiębiorkażdej z nich, również tam dokonując podziałów”23. stwa można, wzorem Foucaulta, opisać również jako Tak jak panoptyczny model więzienia dostarczał forsowanie modelu rynkowego, do którego neoliberalny paradygmatu wszystkim przestrzeniom zamknięcia, tak kapitalizm usiłuje dostosować całą rzeczywistość28. model przedsiębiorstwa, ze swoim ukierunkowaniem Maszyna kapitalistyczna nie musi odpychać granicy, na wymianę rynkową oraz standardami jakości i ciągłego którą stanowi antyprodukcja, ponieważ zdołała przedoskonalenia, staje się w społeczeństwach kontroli parakształcić ją w siłę produktywną; wszystkie przeszkody dygmatem dla wszystkich instytucji społecznych: „tak stojące na drodze produkcji kapitalistycznej stają się jak przedsiębiorstwo zastępuje fabrykę, permanentne paradoksalnie bodźcem do dalszej jej intensyfikacji. Teza kształcenie zaczyna stopniowo wypierać szkołę, a ciągła Marksa o konieczności spadku stopy zysku nie jest kontrola – egzamin. Jest to najprostszy sposób, by podw zasadzie błędna, ale tendencja ta nie musi prowadzić porządkować szkołę przedsiębiorstwu”24. do upadku systemu kapitalistycznego29: byłoby tak, gdyby Głównym problemem w obliczu tej zmiany parakapitalizm nie był zdolny do innowacji organizacyjnych, dygmatu władzy jest, jak podkreśla Deleuze, wynalezarazem ekonomicznych i politycznych, takich jak zienie nowych skutecznych form walki. Pozór wyzwopowstanie państwa opiekuńczego, skutkujące poprawą lenia, jaki stwarzają techniki kontroli, wymaga strategii poziomu życia klasy robotniczej, czy przejście do postinnych niż te stosowane w walce z władzą dyscyplinarną, fordowskiego reżimu produkcji, czyniącego pracę mobilną i elastyczną (czytaj: mniej stabilną), a tym samym Tak jak panoptyczny model więzienia dostarczał paradygmatu pozbawiającego siłę roboczą materialnego bezpiewszystkim przestrzeniom zamknięcia, tak model przedsiębiorstwa, czeństwa i zmuszającego ze swoim ukierunkowaniem na wymianę rynkową oraz standardami ją do ciągłej mobilizacji.

jakości i ciągłego doskonalenia, staje się w społeczeństwach kontroli paradygmatem dla wszystkich instytucji społecznych

166

Joanna Bednarek

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Kryzysy są dla kapitalizmu normą; zmuszają go do wewnętrznej zmiany paradygmatu, ale nie zagrażają systemowi jako całości. Aby kapitalizm mógł przetrwać, deterytorializacja musi pozostać deterytorializacją względną: deterytorializacja absolutna jest immanentną granicą, którą ta maszyna społeczna musi odpychać, żeby funkcjonować. Potraktowanie serio ideologicznych wezwań do deregulacji i powierzenia się wolnemu rynkowi oznaczałaby jego koniec. Dobrą ilustrację tezy, że kapitalizm polega na selektywnej i jednostronnej deregulacji stanowi to, co działo się podczas kryzysu gospodarczego, który rozpoczął się w 2007 roku: USA i kilka państw europejskich przeznaczyło ogromne sumy z budżetu, żeby ratować banki, co zostało przedstawione jako działanie w imię dobra wspólnego30. Filiacja i alians przybierają w kapitalizmie postać dwóch rodzajów kapitału i pieniądza: kapitału stałego (pieniądz jako środek inwestycji, co obejmuje także spekulacje finansowe) i kapitału zmiennego (pieniądz jako płaca dla siły roboczej). Podstawowym i kluczowym dla funkcjonowania kapitalizmu oszustwem jest przedstawianie tych dwóch typów pieniądza jako jednego typu. Chodzi tutaj nie tyle o ideologiczne złudzenie, co o mechanizm instytucjonalny: za ujednolicanie pieniądza-płacy i pieniądza-inwestycji odpowiadają przede wszystkim banki31. Efekt tej manipulacji jest jak najbardziej realny. Produkcja i reprodukcja zostają ujęte na jednej płaszczyźnie i funkcjonują odtąd jako jednolity kapitał. Różnica między pracownikiem najemnym a posiadaczem kapitału zostaje zatarta. Odpowiedzialne za to przekształcenia są zarazem dyskursywne i ekonomiczne: wszystko, łącznie z bioróżnorodnością i cechami charakteru, staje się kapitałem, a uprzywilejowanie ekonomiczne przestaje zależeć od własności środków produkcji. Reprodukcja siły roboczej może być ujmowana jako „inwestycja w siebie”; jednocześnie struktura nowoczesnych korporacji, wprowadzająca rozdział między właścicielami (udziałowcami) i kadrami zarządzającymi, sprawia, że osoby mające status pracowników najemnych stają się wyzyskiwaczami. Dlatego Deleuze i Guattari mogą stwierdzić, że w kapitalizmie istnieje tylko jedna klasa – burżuazja. Klasę określa bowiem według nich nie tyle produkcja,

co kapitał; wszyscy pracownicy mogą być ujmowani tylko jako część kapitału. Dlatego nie można opierać polityki antykapitalistycznej na pracy, wywodzić możliwości emancypacji proletariatu z jego roli w procesie produkcji (w wąskim, ekonomicznym sensie). Deleuze i Guattari czerpią tu z dokonań włoskiego marksizmu autonomistycznego, zwłaszcza z tekstów Maria Trontiego, który podkreślał, że koniecznym warunkiem emancypacji proletariatu jest odmowa pracy32. Rewolucyjny potencjał niesie ze sobą to, co autorzy Anty-Edypa określają jako poza-klasę [hors-classe]: podmiot nie pozwalający się zidentyfikować poprzez miejsce zajmowane w aktualnym porządku. Nie sposób z góry określić, na podstawie warunków życia czy wyzysku, jakiemu podlegają, która z grup społecznych posiada największy potencjał polityczny. Podmiot polityki musi zostać skonstruowany w procesie stawania-się-rewolucyjnym. Stawanie się, któremu podlegają tak jednostki, jak grupy, to podążenie za linią ujścia danego urządzenia, porzucenie kodów i terytoriów tworzących dotychczasową tożsamość. Stanowi ono eksperyment bardziej radykalny od eksperymentu naukowego: proces pozbawiony wytyczonego uprzednio celu, o niewiadomym przebiegu i punkcie dojścia. Polityka jako stawanie się jest więc eksperymentem, tworzeniem czegoś nowego. Podmiot polityczny nie definiuje się zatem poprzez swoje obiektywne warunki ekonomiczne, jego podstawą nie może być jednak również czysto polityczna determinacja: podmiot polityczny nie jest ludem. Jak stwierdza Deleuze, „lud już albo jeszcze nie istnieje… ludu brakuje”33. Polityczna reprezentacja, zarówno liberalno-demokratyczna, zakładająca zapośredniczenie mechanizmu przedstawicielskiego, jak demokratyczno-republikańska, odwołująca się do niepodzielnej jedności ludu, stanowi reterytorializację i nie może być podstawą rewolucyjnego stawania się34. Podmiot nie jest zatem ani klasą, ani ludem, nie określa się na podstawie pracy czy cech uznawanych tradycyjnie za warunki politycznego uczestnictwa, takich jak rozumność czy posługiwanie się językiem35. Oba te typy określeń mają dla Deleuze’a i Guattariego charakter większościowy. Punktem wyjścia jest zawsze sytuacja podporządkowania, ucisku: wydostanie się z niej jest możliwe dzięki stawaniu-się-mniejszościowym. Czy oznacza to, że miejscem emancypacji

 167

Z·ycie jako moc deterytoriolizacji

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

współczesnych społeczeństw są te grupy, które nazywa się „mniejszościami”: kobiety, ludzie ras nie-białych, homoseksualiści? W pewnym sensie tak; jednak deleuzo-guattariańskie rozumienie tego, co mniejszościowe, stanowi przeciwieństwo polityki tożsamości. Rozróżnienie większościowości i mniejszościowości nie ma nic wspólnego z liczebnością danych grup, ma natomiast wiele wspólnego ze światową dystrybucją władzy; staje się to oczywiste, jeśli uświadomimy sobie, że większość światowej populacji to ludzie odbiegający

swojej pozycji względem większościowego standardu (tym samym prawdziwa przyczyna ich ucisku pozostaje niewidoczna), przekształcają się w statyczne „mniejszości”, których polityczne zadanie polega na wytworzeniu i podtrzymywaniu własnej tożsamości i na dążeniu do zdobycia jak największego kawałka politycznego tortu (reprezentacji w sferze publicznej). Stawanie-się-mniejszościowym nie polega na tworzeniu własnej tożsamości, kultury, podmiotowości, ani też na konstytuowaniu grupy interesu, zgłaszającej roszczenia wobec – i na warunkach – dominującego porządku. Przede wszystCzłowiek” nigdy nie był, i wciąż nie jest, terminem neutralnym: kim nie jest ono przygodą tylko jednego podmiotu; rozgrywa się odniesienie tego pojęcia jest zawsze związane z transcendentnym zawsze pomiędzy dwoma elemenstandardem łączącym władzę ekonomiczną i polityczną, tami, zakłada istnienie dwóch terminów, większego i mniejszego. prawomocność i symboliczny prestiż; uniwersalny człowiek jest Ich spotkanie i wkroczenie na mężczyzną, jednostką ekonomicznie niezależną, drogę stawania się autorzy Kapiczłowiekiem Zachodu talizmu i schizofrenii określają jako wzajemne zarażenie na poziomie tego, co maszynowe lub molekuw jakiś sposób, z racji płci, rasy czy statusu materialnego larne: przejmowanie afektów, gestów, osobliwości36. Wskuod standardu definiującego to, co uchodzi za uniwertek tego oba terminy przekształcają się, zostają wytrącone salne człowieczeństwo. „Człowiek” nigdy nie był, i wciąż z normalnego trybu funkcjonowania; nie oznacza to jednie jest, terminem neutralnym: odniesienie tego pojęcia nak, że stawanie się jest wspólne, czy że prowadzi do wyłojest zawsze związane z transcendentnym standardem nienia się nowej jakości, obejmującej oba terminy. Stawałączącym władzę ekonomiczną i polityczną, prawomocnie się jest wprawdzie podwójne, ale asymetryczne: między ność i symboliczny prestiż; uniwersalny człowiek jest elementami nie ma wzajemności czy komunikacji innej mężczyzną, jednostką ekonomicznie niezależną, członiż molekularna, proces oznacza dla nich coś innego: każdy wiekiem Zachodu. Większościowość tak pojmowana z terminów staje się czymś innym niż drugi termin. nie jest zbiorem kulturowych uprzedzeń, ale spójnym Deleuze i Guattari kładą przede wszystkim nacisk na systemem dominacji. Większościowy standard konstrumutację, której ulega termin większy (kultura dominuuje następnie wokół siebie hierarchiczną strukturę; jąca, standardowy podmiot): mutację języka angielskiego posługuje się przy tym zwykle jedną z dwóch strategii pod wpływem użytku, jaki robią z niego mniejszości (albo obiema naraz): strategią kontinuum, określającą i narody skolonizowane (Black English, jidysz) czy mutato, co od niego odbiega, jako „nie dość ludzkie”, bądź cję kultury europejskiej w dawnych koloniach37. Podteż strategią partykularyzacji: wytwarzania za pomocą kreśla to fakt, że stawanie-się-mniejszościowym przedychotomii uniwersalne–partykularne poszczególnych kształca całe pole społeczne, w którym ma miejsce. grup interesów, skazanych na (zawsze bezskuteczną) Poświęcenie niemal całej uwagi terminowi większemu walkę o uznanie, czyli nadanie im statusu tego, co unisprawia jednak, że termin mniejszy wydaje się niekiedy wersalne. Środkiem tej walki o uznanie w ramach parapełnić wyłącznie funkcję środka, dzięki któremu termin dygmatu większościowego jest polityka tożsamości: większy może stać-się-innym38. Nie dyskwalifikuje to grupy podporządkowane rozpatrywane są w izolacji od tego pojęcia jako kategorii przydatnej dla polityki

168

Joanna Bednarek

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

emancypacyjnej; wskazuje tylko na konieczność zmiany perspektywy i skupienia się na terminie mniejszym. Perspektywa samych autorów Kapitalizmu i schizofrenii pozostaje bowiem jednostronna i ogranicza polityczny potencjał stawania się. Uniemożliwia przede wszystkim ukazanie istotowego związku między stawaniem-się-mniejszościowym a wymiarem immanentnej uniwersalności, powstającym w toku stawania się: wytwarzaniem tego, co powszechne lub wspólne, stawaniem-się-wszystkimi [devenir-tout-le-monde]. Stawanie się jest wytwarzaniem ludu jako tego, co nigdy nie poprzedza procesu emancypacji; równie dobrze można by jednak mówić o wytwarzaniu narodu, rasy lub płci. Kategorie te nie są bowiem z definicji esencjalistyczne i nie zawsze służą interesom konserwatywnym. Jak twierdzą Deleuze i Guattari, istnieją tylko rasy nie-białe, skolonizowane, podrzędne39; „rasa biała” jest kategorią nienacechowaną, miernikiem, do którego porównuje się pozostałe rasy. Wykorzystanie tej kategorii w celach emancypacyjnych (czego przykładem jest teoria négritude Aimé Césaire’a czy ruch emancypacyjny Afroamerykanów40) destabilizuje hierarchiczny porządek. Z kolei ilustracją wykorzystania kategorii narodu może być użycie nacjonalizmu w walkach emancypacyjnych narodów skolonizowanych; podobnie część nurtów drugiej fali feminizmu dążyła (zwykle z powodzeniem) do nadania emancypacyjnego charakteru specyfice kobiecości41. Autorzy Kapitalizmu i schizofrenii są oczywiście świadomi, że kategorie te mogą jednak równie dobrze służyć dyskryminacji i podtrzymywaniu istniejącej hierarchii. Dlatego rozróżniają dwa wymiary polityki:

molarny – wymiar celów i środków oraz wykorzystywanych znaczących (takich jak kobiecość, rasa czarna czy naród algierski) i molekularny czy też mikropolityczny – wymiar sił i intensywności warunkujących użycie znaczących, sprawiających, że stają się one przedmiotami (lub podmiotami) procesu deterytorializacji. Mówienie o mikropolityce jest trochę mylące, ponieważ nie chodzi tu (podobnie jak w przypadku rozróżnienia większościowe-mniejszościowe) o skalę rozpatrywanego wymiaru, ale o typ jego organizacji – zbiór przesunięć sterujących (choć bez założenia intencjonalności czy celowości) przekształceniami molarnych kategorii. Istnienie molekularnej dynamiki jest koniecznym warunkiem sukcesu polityki molarnej. Deleuze i Guattari nie dyskwalifikują z góry polityki pojmowanej jako „długi marsz przez instytucje”, podkreślają jednak, że wymiar instytucjonalny jest tylko epifenomenem zmian, które dokonują się na innym poziomie. Kapitalizm i schizofrenia sytuuje źródło podmiotu politycznego w produkcji, nie pojmuje jej jednak w wąsko ekonomicznym sensie (co stanowi ograniczenie wspólne marksizmowi i ekonomii klasycznej); stwarza więc warunki do rozszerzenia kategorii tego, co ekonomiczne – wykorzystają je Hardt i Negri, łącząc pojęcie produktywnego życia z pojęciem produkcji w sensie Marksowskim. Co więcej, produkcja nie jest też przez Deleuze’a i Guattariego rozumiana esencjalistycznie, jako zasada transcendująca istniejące uwarunkowania społeczne i stosunki władzy – urządzenia. Przeciwnie, są one koniecznym punktem wyjścia zarówno analizy, jak i praktyki politycznej; tym, co produktywne, są linie ujścia poszczególnych urządzeń.

 169

Z·ycie jako moc deterytoriolizacji

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

1  Niniejszy tekst stanowi część większego projektu, Pragnienie-produkcja i żywa praca, porównującego koncepcje biopolityki zawarte w Kapitalizmie i schizofrenii Deleuze’a i Guattariego oraz w „trylogii Imperium” (Imperium, Multitude, Commonwealth) Hardta i Negriego; część druga, poświęcona Negriemu i Hardtowi, ukaże się w następnym numerze „Praktyki Teoretycznej”. 2  G. Deleuze, F. Guattari, Anti-Oedipus: Capitalism and Schizophrenia, tłum. R. Hurley, M. Seem, H. R. Lane, London-New York 2008; tychże, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, tłum. B. Massumi, London-New York 2008. 3  M. Hardt, A. Negri, Imperium, tłum. A. Kołbaniuk, S. Ślusarski, Warszawa 2005; Multitude: War and Democracy in the Age of Empire, London 2004; tychże, Commonwealth, Cambridge MA 2009. 4  Deleuze i Guattari dali początek nurtowi biopolityki afirmatywnej, w którym mieszczą się też Hardt i Negri, obok np. Rosi Braidotti. Zob. R. Braidotti, Biowładza i nekropolityka: refleksje na temat etyki trwałości (zarys nowych badań), tłum. E. Charkiewicz, „eurozine springerin” 2007, nr 2. Tekst dostępny na stronie: http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/ f0045braidotti.pdf [data dostępu: 1.05.2010]. 5  Zob. A. Welchman, Machinic Thinking, [w:] Deleuze and Philosophy: the Difference Engineer, red. K. Ansell Pearson, New York-London 1997. 6  Zob. K. Ansell Pearson, Viroid Life: On Machines, Technics and Evolution, [w:] Deleuze and Philosophy...; teoria Deleuze’a jest także uważana za szczególnie przydatne narzędzie dla queer theory, zob. K. Millett, A Thousand Queer Plateaus: Deleuze’s ‘Imperceptibility’ as a Liberated Mapping of Desire, “rhizomes” 2005, No. 11, Fall; H. Berressem, n-1 sexes, “rhizomes” 2005/2006, No. 11-12; J. J. Cohen, T. R. Ramlow, Pink Vectors of Deleuze: Queer Theory and Inhumanism, “rhizomes” 2005/2006, No. 11-12. 7 G. Deleuze, F. Guattari, Anti-Oedipus…, s. 32. 8  Tamże, s. 31. 9 G. Deleuze, Postscriptum o społeczeństwach kontroli, [w:] tegoż, Negocjacje, tłum. M. Herer, Wrocław 2007, s. 183. 10  Molarne’ i ‘molekularne’ nie są określeniami odnoszącymi się do skali zjawisk, ale do typu ich kompozycji: kompozycja molarna operuje poprzez opozycje binarne i reprezentację, kompozycja molekularna natomiast poprzez generowanie różnic stopnia intensywności. 11  Kryterium takie zakładali np. badacze szkoły frankfurckiej, uznający, że krytykę „błędów i wypaczeń” rozumu można przeprowadzić tylko na podstawie i za pomocą rozumu. 12  Nie stanowią one kategorii historycznych: nie są to stadia następujące po sobie w czasie, ale kategorie analityczne,

pozwalające opisać konkretną formację społeczną. Dlatego nie należy stosować do nich kryterium empirycznej adekwatności. Krytyka odwołująca się do empirii („prawdziwe społeczeństwa pierwotne takie nie są”, „istnieje wiele różnorodnych modeli władzy państwowej”) jest nieporozumieniem. Deleuze i Guattari nie tyle bazują na koncepcjach antropologicznych, historycznych, socjologicznych, co wykorzystują je, tworząc pojęcia filozoficzne. 13  G. Deleuze, F. Guattari, Anti-Oedipus…, s. 35. 14  Tamże, s. 11. 15  Wymiar wirtualny danego konkretnego bytu to jego produktywna struktura lub zespół warunków możliwości (zob. M. Herer, Gilles Deleuze: struktury – maszyny – kreacje, Kraków 2006). Spojrzenie na kapitalizm – przygodny empiryczny twór – od strony jego wirtualności oznacza rozpatrywanie go w kontekście idealnego, retrospektywnego następowania po sobie maszyn społecznych, z których każda stanowi próbę rozwiązania podstawowego problemu, jakim jest napięcie między dążeniem sociusu do odrzucenia „społecznych organów”, czyli deterytorializacji, i dążeniem organów do pozostania na miejscu i utwierdzania się (reterytorializacji). 16 G. Deleuze, F. Guattari, Anti-Oedipus..., s. 36. 17  Tak Marcin Szuster przełożył tytuł książki Marshalla Bermana, będący cytatem z Manifestu komunistycznego, który w polskim przekładzie brzmi: Wszystko, co stanowe i zakrzepłe, znika (K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, Warszawa 1976, s. 31). Zarówno sama książka, jak i poprzedzający ją wstęp Agaty Bielik-Robson uwidaczniają różnicę między stanowiskami określającymi źródło przemian ostatnich trzystu lat jako „nowoczesność” i stanowiskami określającymi ją jako „kapitalizm”: pierwsze przedstawiają nowoczesność jako moc permanentnej transgresji społecznej, ekonomicznej i kulturowej, drugie zwracają uwagę na fakt ukierunkowania i wybiórczości tej transgresji i towarzyszącym jej relacjom władzy (M. Berman, „Wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu”: rzecz o doświadczeniu nowoczesności, tłum. M. Szuster, Kraków 2006). 18  Zob. G. Deleuze, F.. Guattari, Anti-Oedipus…, s. 251-252. 19  Tamże, s. 260-274. 20  Zob. H. Ren, Modes of Governance in Neo-Liberal Capitalism: an Introduction, “rhizomes” 2005, No. 10. 21  M. Foucault, The Birth of Biopolitics, tłum. G. Burchell, New York 2008; tegoż, Security, Territory, Population, tłum. G. Burchell, New York 2007. 22 G. Deleuze, Postscriptum o społeczeństwach kontroli, [w:] tegoż, Negocjacje, tłum. M. Herer, Wrocław 2007, s. 184-185.

170

Joanna Bednarek

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

23  Tamże, s. 185. 24  Tamże. 25  Tamże, s. 188. 26  Zob. E. Holland, Nomad Citizenship and Global Democracy, [w:] Deleuze and the Social, red. M. Fuglsang, Edinburgh 2006, s.191-206; E. Holland, From Schizophrenia to Social Control, [w:] Deleuze and Guattari: New Mappings in Politics, Philosophy, and Culture, red. E. Kaufman, K. J. Keller, Minneapolis 1998, s. 65-73. 27  Co wcale nie jest oczywiste, jeśli weźmiemy pod uwagę rolę państw narodowych i światopoglądów fundamentalistycznych w odtwarzaniu kapitalistycznych relacji władzy. 28  Zob. M. Foucault, The Birth of Biopolitics…, s. 239-245. 29  Zob. G. Deleuze, F. Guattari, Anti-Oedipus…, s. 248-250. 30  Zob. P. Artus, M.-P. Virard, Wielki kryzys globalizacji, tłum. L. Mazur, Warszawa 2008; A. Badiou, Realne kryzysu, tłum. N. Kowbasiuk, „Recykling Idei” 2009, nr 12. Tekst dostępny na stronie: http://recyklingidei.pl/badiou_ realne_kryzysu [data dostępu: 1 maja 2010]. 31  G. Deleuze, F. Guattari, Anti-Oedipus…, s. 249. 32  Zob. M. Tronti, Strategy of Refusal, przekład anonimowy. Tekst dostępny na stronie: http://libcom.org/library/ strategy-refusal-mario-tronti [data dostępu: 19 marca 2010]; zob. N. Thoburn, Deleuze, Marx and Politics…, s. 103-105. 33 G. Deleuze, Kino 2: obraz-czas, tłum. J. Margański, Gdańsk 2008, s. 434.

34  N. Thoburn, Deleuze, Marx and Politics…, s. 8. 35  Kryteria te przyjmowane są zarówno przez myślicieli stawiających sobie za cel odnowienie klasycznej tradycji republikańskiej, takich jak Hannah Arendt, jak i niektórych teoretyków lewicowych (Jacques Rancière). 36  Zob. G. Deleuze, F. Guattari, A Thousand Plateaus…, s. 257-261. 37  O mutacji/stawaniu-się-mniejszościową hiszpańskiej, chrześcijańskiej kultury w Ameryce Południowej zob. M. Kaup, „The Future is Entirely Fabulous”: the Baroque Genealogy of Latin America’s Modernity, “Modern Language Quarterly” 2007, No. 2 (dziękuję Pawłowi Stachurze za zwrócenie mi uwagi na ten artykuł). 38  Koncepcja ta była z tego powodu niejednokrotnie poddawana krytyce jako pozbawiona realnego potencjału emancypacyjnego; jako przykład krytyki feministycznej zob. A. Jardine, Woman in Limbo: Deleuze and His Br(others), “SubStance”, Vol. 13, No. 3-4 . 39  Zob. G. Deleuze, F. Guattari, Anti-Oedipus…, s. 418-419. 40  Ten przykład ilustruje jednak również groźną dwuznaczność użycia esencjalizmów: pojęcie négritude skrytykował już w 1976 roku Wole Soyinka za bezkrytyczne przejmowanie stereotypów rasowych (zob. E. Said, Kultura i imperializm, tłum. M. Wyrwas-Wiśniewska, Kraków 2009, s. 256-257). 41  Za przykład mogą posłużyć teorie Luce Irigaray i Hélène Cixous.

 171

Z·ycie jako moc deterytoriolizacji

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Author: Joanna Bednarek Title: Life as a Power of Deterritorialization (Desiring-production and Living Labor I – Deleuze and Guattari) Summary: The aim of the essay is to present Deleuze and Guattari’s concept of life as production as a promising – affirmative – perspective on biopolitics. It stresses directly social and political dimension of life conceived as production and focuses on the role of becoming-minoritarian as a mode of non-essentializing resistance to capitalist oppression. Keywords: biopolitics – production – becoming – minoritarian – line of flight – Deleuze – Guattari

Joanna Bednarek – doktor filozofii; publikowała w „Krytyce Politycznej” i „Nowej Krytyce”. Obszar kompetencji i zainteresowań: na przecięciu poststrukturalizmu, feminizmu, teorii lewicowej i literatury.

}

172

Joanna Bednarek

}

Mikol/aj Ratajczak

Poza paradygmat immunizacji: biopolityka w projekcie filozoficznym Roberta Esposita

Celem tekstu jest rekonstrukcja wybranych wątków z twórczości Roberta Esposita, które w opinii autora budują rdzeń omawianej koncepcji filozoficznej. Rekonstrukcja ta oscyluje wokół pojęć komunizacji, immunizacji, nowoczesności oraz biopolityki, a jej zadaniem jest uchwycenie wewnętrznego związku między tymi terminami. Elementem wiążącym komunizację i immunizację jest negatywność, która zarazem umożliwia wspólnotowe życie, jak i stanowi zagrożenie dla jej członków. Z racji faktu, że dialektyka między komunizacją i immunizacją dotyczy, na najbardziej radykalnym poziomie, relacji między życiem i śmiercią, problematyka wspólnoty okazuje się być nieodłączna od zagadnienia biopolityki. Słowa kluczowe: Esposito – Foucault – Agamben – Nancy – Hobbes – Virchow – biopolityka – wspólnota – immunizacja – ciało – nowoczesność – system immunologiczny.

 173

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Niczym byliśmy, jesteśmy, pozostaniemy, kwitnąc: róża Niczego, róża Nikogo Paul Celan A przecież właśnie w ciemnościach – i jako ciemność sama – ciało zostało poczęte, pojęte Jean-Luc Nancy

Prolegomena: Immunizacja Wraz ze wzrostem w świecie zagrożeń dla żywego podmiotu – a także przy coraz barziej globalnym charakterze tych zagrożeń – wzrasta również potrzeba stworzenia dyskursów filozoficznych, które potrafiłyby zareagować na postępujący rozpad podmiotowości. Przy czym nie chodzi oczywiście o utrwalanie przekazanych przez tradycję granic i funkcji podmiotowości, lecz o walkę z procesami odzierania jej z jej władz – z depolityzacją, nihilizmem, alienacją doświadczenia, redukcją do bycia epifenomenem procesów wymiany towarów bądź informacji, z redukcją do nagiego życia. Pojęciem, które od jakiegoś czasu zaczyna odgrywać istotną rolę w debatach filozoficznych eksplikujących kwestię zagrożenia dla życia podmiotowego i społecznego (oraz jego tworzenia), jest pojęcie immunizacji. Jego znaczenie i użyteczność polega na odnoszeniu się jednocześnie do dwóch istotowo różnych dyskursów. Z jednej strony mamy bowiem prawne pojęcie immunitetu, chroniące jednostkę przed społecznymi zobowiązaniami prawnymi. Z drugiej strony, immunizacja jest fundamentalnym procesem konstytucji biologicznego organizmu, oddzielającym go od jego środowiskowego zewnętrza. W obu jednak przypadkach, zarówno w dyskursie prawnym, jak i biologiczno-medycznym, immunizacja polega na ochronie podmiotu. Nic dziwnego zatem, że pojęcie immunizacji zagościło we współczesnym dyskursie filozoficznym w okresie pojawienia się nowych, niespotykanych wcześniej zagrożeń nie tylko dla życia, lecz również dla elementarnej tożsamości podmiotowej, rozumianej tutaj jako

wyznaczenie granic wnętrza i zewnętrza oraz kontrola kontaminacji między tymi dwiema sferami. Pod koniec lat osiemdziesiątych, czyli po prawie dekadzie trwania epidemii AIDS1, Donna Haraway uczyniła zagadnienie immunizacji oraz systemu immunologicznego kluczem nowego paradygmatu biopolitycznego, związanego z techniczno-informatyczną transformacją cielesności2. Podkreślała ich ważkość dla filozoficznej refleksji nad podmiotem, jako że „system immunologiczny jest mapą wykreśloną w celu poprawnego i błędnego rozpoznania siebie oraz innego w dialektyce zachodniej biopolityki”3. Po atakach na World Trade Center we września 2001 Jacques Derrida odwołał się, w rozmowie z Giovanną Borradori, do pojęcia immunizacji (a dokładniej autoimmunizacji), próbując zakreślić ramy dekonstrukcyjnej analizy procesów globalizacji i jej wpływu na aparaty państw narodowych4. Rok po wspomnianej tragedii, ale i rok przed wydaniem wywiadu z Derridą, ukazała się książka włoskiego filozofa młodszego pokolenia, Roberta Esposita, Immunitas: protezione e negazione della vita [Immunitas: ochrona i negacja życia]5, w której zagadnienie immunizacji staje się podstawowym problemem filozoficznym, dotyczącym nie tylko kwestii wyznaczenia granicy między ja i nie-ja, lecz także wszelkich podstawowych kategorii filozofii (politycznej): wnętrza i zewnętrza, publicznego i prywatnego, życia i śmierci, jednostkowego i społecznego, pozytywnego i negatywnego itd.6 Immunitas stanowi drugą część trylogii, na którą składają się również: wydana w roku 1998 książka Communitas: origine e destino della comunità [Communitas: źródło i przeznaczenie wspólnoty]7 oraz Bios: biopolitica e filosofia [Bios: biopolityka i filozofia] z roku 2004. Komunizacja, immunizacja i biopolityka – te trzy pojęcia stanowią rdzeń projektu filozoficznego Esposita, którego oryginalność polega na połączeniu trzech istotnych problemów współczesnej refleksji filozoficzno-politycznej: wspólnoty, bezpieczeństwa i biopolityki, za pomocą jednego związku pojęciowego. Należy podkreślić, że w sercu analizowanej przez Esposita dialektyki komunizacji (doświadczenia wspólnoty) i immunizacji (indywidualizacji) znajduje się mechanizm, który jest swego rodzaju reinterpretacją jednego z fundamentalnych problemów nowoczesnej (a także wszelkiej „ponowoczesnej”,

174

Mikol/aj Ratajczak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

jeśli jest sens o takowej w ogóle mówić) filozofii. Chodzi się w relacji z innym. Przy czym właśnie z tego względu mianowicie o związek między różnicą ja i nie-ja oraz relacja ta wzbogacona zostaje o wymiar odpowiedzialkwestią negatywności, której próby dyskursywnego uchwycenia (od Hegla przez Specyfika wspólnotowego bycia, którą najlepiej wyraża munus Lebensphilosophie, Heidegw jego całkowicie tranzytywnym wymiarze, pozwala jednak na gera, egzystencjalizm, psykrytykę ontologicznego statusu owej res publica (rzeczypospolitej) choanalizę, po dekonstrukcję oraz, współcześnie, tzw. „myśl postsekularną”) prowadziły do formułowania pojęciowej relacji między ności, nabierając tym samym charakteru wspólnotowego. życiem a śmiercią. Tym samym w obszar tej problemaDlatego też communitas, czyli dzielenie tego samego tyki wkracza wymiar biopolityczny, który dotyczy przemunus, przymusu wyświadczania innym usług i wymiaru cież regulacji i normalizacji relacji między życiem (normą zobowiązań wobec nich, łączono w łacinie nie tylko bądź normalizacją życia) oraz śmiercią (granicą życia). z donum, lecz również z onus (obowiązek, przymus) oraz Prezentacji tego związku logicznego w ujęciu Esposita officium, publicznym urzędem. Urząd, stanowisko, poświęcony jest niniejszy tekst. funkcja publiczna były zatem nie tyle przywilejem, co wspólnotowym obowiązkiem wobec innych. Urząd, stanowisko, przestrzeń publiczna – specyfika Communitas i negatywność wspólnoty munus, który decydował o publicznym charakterze spraw polityki, w opozycji do prywatnej przestrzeni W analizie pojęcia wspólnoty czy też doświadczenia domostwa, każe nam zadać pytanie o grecką opozycję komunizacji Esposito wychodzi od rozważań etymomiędzy polis a oikos. Wspólnota wymyka się bowiem logicznych8. Zauważa mianowicie, że w większości owemu dualizmowi publiczne/prywatne: koinonia nie języków romańskich to, co wspólne (commun, comun, daje się zredukować do przestrzeni polis, tak samo jak kommun) przeciwstawione jest temu, co własne (procommunitas nie jest tym samym, co res publica. Specyprio). Ten sam wymiar znaczeniowy charakteryzował fika wspólnotowego bycia, którą najlepiej wyraża munus także greckie koinos oraz gotyckie gemein (stąd niemiecw jego całkowicie tranzytywnym wymiarze, pozwala kie Gemeinde, Gemeinschaft itd.). Aby uchwycić jednak jednak na krytykę ontologicznego statusu owej res specyfikę łacińskiego communis, opozycję tego, co włapublica (rzeczypospolitej). Munus jako dar, którego nie sne i tego, co wspólne, należy rozpatrzyć w sposób można nie dać12, odnosi się do tego, co niemożliwe do bardziej radykalny, źródłowo, tematyzując ontologiczny przywłaszczenia, co nie może nigdy zostać przyswojone moment wzajemnego zakładania się i odnoszenia się przez podmiot, tak indywidualny, jak i społeczny13. do siebie tych dwóch sfer. Tym samym wspólnota nie może być nigdy pojmowana Na samym tylko poziomie językowym łacińskie jako podmiot określonej charakterystyki czy też jako terminy communis oraz immunis łączy wspólny rdzeń poszerzony podmiot indywidualny. „Wspólnocie nie – munus. Oznaczał on dar, lecz dar innego rodzaju niż przynależy bycie na sposób rzeczy.”14 Nie dzielimy żaddonum. Relacja między nimi była relacją „gatunku do nej wspólnej istoty, ani też nie istnieje jakakolwiek rodzaju”9, jako że munus był specyficznym rodzajem substancja wspólnotowego bycia; jako wspólnota nie daru jako takiego (donum). O ile ten drugi odnosił się posiadamy niczego wspólnie (a przynajmniej nie po prostu do specyficznej relacji wymiany darów10, w nowoczesnym sensie posiadania), nic nas nie łączy. o tyle munus oznaczał „jedynie ten dar, który się dawało, Ontologicznie rzecz biorąc, nie mamy nic wspólnego; a nie ten, który się otrzymywało”11. Odnosił się zatem a raczej to właśnie owo nic jest tym, co podzielamy jako do wymiaru pewnego przymusu, którego doświadcza byty wspólnotowe.

 175

Poza paradygmat immunizacji

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Munus bowiem nie znaczy „jesteś mi coś winny”, lecz raczej „jestem ci coś winny” i w ten sposób odnosi się do wywłaszczającego (dosłownie: odbierającego to, co własne) charakteru bycia we wspólnocie. Nie jest to więc wymiar intersubiektywności, gdyż owo „inter”, którym jest wspólnotowy munus uniemożliwia mówienie o jakimkolwiek „subiectum”. Członkowie i członkinie wspólnoty odnajdują w niej bowiem jedynie „ową pustkę, ów dystans, zewnętrzność, która konstytuuje ich bycie poza nimi samymi”15; w tym sensie przestrzeń wspólnoty jest przestrzenią pierwotnego wywłaszczenia, uniemożliwiającego podmiotom utożsamienie się z jakąkolwiek cechą czy też własnością. Wspólnota nie jest więc także czymś utraconym ani też jakimś projektem, który można by zrealizować w przyszłości wspólnym wysiłkiem. Konieczność wspólnotowego dawania skazuje podmioty na dzielenie się nicością. Res communis okazuje się wywłaszczającą negatywnością, która umożliwia wspólnotowe życie – różą niczyją, którą można jedynie dać. Ten ontologicznie negatywny wymiar wspólnoty wpisuje rozważania Esposita nad wzajemnym munus (będącym czymś całkowicie różnym od wzajemnego uznania) w dyskurs traktujący wspólnotę jako pojęcie wymykające się siatce terminów nowoczesnej filozofii (politycznej). Stanowi tym samym szansę zbudowania nowego dyskursu poza ograniczeniami klasycznych podziałów na liberalizm i socjalizm czy też indywidualizm i etatyzm itd. Tak samo jak Nancy16, Agamben17 czy Derrida18, również Esposito buduje swoją myśl polityczną w opozycji do klasycznej ontologii, w której to, co negatywne bądź oznaczało niebyt, bądź też (jak u Hegla) podporządkowane zostało bytowi (a byt jemu) w dialektycznym zapośredniczeniu. Nie zmienia to jednak faktu, że wymiar negatywności stanowi dla podmiotu zagrożenie. Skazuje go na dekonstrukcję (destrukcję), wywłaszczenie, na konfrontację z negatywnością, która w skrajnej postaci oznacza nic innego, jak śmierć. Doświadczenie wspólnoty związane jest z ekspozycją podmiotu, z naruszeniem granic oddzielających wnętrze od zewnętrza. Sama negatywność communitas, jeśli nie będą jej towarzyszyć mechanizmy chroniące podmiot, oznacza niekontrolowane niebezpieczeństwo śmierci.

Chcąc krótko podsumować ten etap rozważań Esposita, moglibyśmy powiedzieć, że akt komunikacji i nawiązywania relacji z innym jest zawsze niebezpieczny. Czy to jeśli chodzi o fizyczny kontakt biologicznych ciał, o komunikację między komputerami w sieci, czy też o międzynarodowe umowy i układy (a są to jedne z przykładów, do których odwołuje się sam Esposito, nie ograniczając się bynajmniej do podmiotów ludzkich), akt komunikacji niesie ze sobą niebezpieczeństwo kontaminacji i utracenia własnych, indywidualnych granic.

Immunitas i negatywność indywidualizacji Dlatego też wymiarowi communitas zawsze musi towarzyszyć mechanizm immunitas, immunizacji podmiotu od wspólnotowej negatywności. Skoro communitas oznaczała dzielenie się wspólnym munus, ten, który jest immunis otrzymał dispensatio od przymusu wzajemnego obdarowywania. Immunitas należy zatem pojmować, przynajmniej z początku, jako zwolnienie od obowiązku, wyłączenie z przymusu przekazywania munus.19 W sensie prawnym immunitet jest więc wyłączeniem jednostki z konieczności podporządkowania się powszechnym przepisom prawa, a immunizacja w sensie biologicznym kontroluje i ogranicza konieczną dla organizmu wymianę ze środowiskiem. Pierwszym wnioskiem z takiego ujęcia problemu jest uznanie reakcyjnego charakteru immunizacji. Jeśli immunitas jest obroną wznoszoną wobec negatywności communitas, „oznacza to, że mechanizm immunizacji zakłada obecność zła, któremu ma za zadanie się przeciwstawić”20. Objawia się w tym momencie cała złożoność dialektyki immunizacji. Relacja między komunizacją a immunizacją nie polega bowiem na wznoszeniu granic przeciwko zagrażającemu nam żywiołowi negatywności. Tak, jak życie wspólnotowe wymaga ekspozycji wnętrza na zewnętrze, tak samo mechanizm tworzenia indywiduum wymaga inkorporacji tego, co negatywne (zagrażającego tożsamości i bytowi podmiotu). „Dialektyczna figura, która się w tym miejscu zarysowuje, polega na wyłączającym włączeniu lub też na wyłączeniu zapośredniczonym poprzez włączenie”21. To, co negatywne musi zostać zanegowane, by zachować podmiot przy życiu; jest

176

Mikol/aj Ratajczak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

To, że polityka zawsze w pewnym sensie za swój przedjednak jednocześnie warunkiem skuteczności samego miot miała ochronę życia nie umniejsza faktu, iż od procesu immunizacji. Nie może zostać zatem nigdy pewnego momentu, który zbiega się dokładnie zupełnie wyłączone, wyrzucone na zewnątrz, ponieważ z początkami nowoczesności, tego rodzaju wymóg jako element systemu odpornościowego (np. antygen samo-obrony był nie tylko postrzegany jako coś danego, dla przeciwciała) współtworzy mechanizm tworzenia lecz jako problem i strategiczna opcja. Jest przy tym jednostkowego (a także wspólnotowego) życia. zrozumiałe, że wszelkie cywilizacje obecne i przeszłe Widać w tym momencie, w jaki sposób Esposito musiały zmierzyć się z (i w jakiś sposób je rozwiązać) jest w stanie podążyć tropem Haraway i ująć system problemami wynikającymi z potrzeb swojej własnej immunologiczny jako mechanizm produkujący różnicę immunizacji. Jednak dopiero w nowoczesności immumiędzy ja i nie-ja. Podstawę do takiego rozumienia nizacja stanowi ich właściwe ufundowanie24. immunizacji biologicznej dał już w latach osiemdziesiątych czesko-amerykański immunolog Jan Klein, który swojemu podręcznikowi do immunologii nadał podtyModernitas i paradygmat immunizacji tuł Nauka o rozróżnianiu ja od nie-ja22. Klein podkreślał, że proces immunizacji organizmu należy rozumieć nie Logikę immunizacji oraz jej stopniowe uniezależnianie tyle jako obronę przed tym, co nim nie jest, co raczej się od wymiaru wspólnotowego Esposito traktuje jako jako proces uznawania, co jest organizmem, a co nim pojęcie szersze od klasycznych charakterystyk nowoczenie jest. Tym samym prawdziwym niebezpieczeństwem sności: racjonalizacji u Webera, sekularyzacji u Löwitha dla jego życia jest nawet nie zagrożenie z zewnątrz, lecz oraz legitymizacji u Blumenberga25. Odniesienie jego własny atak przeciwko niemu samemu (choroba wymiaru immunizacji do komunizacji umożliwia autoimmunologiczna). bowiem śledzenie nowoczesnych dyskursów tworzenia Relacja między komunizacją i immunizacją jest politycznej (indywidualnej i zbiorowej) podmiotowości relacją wzajemnego zakładania i odniesienia. Wspólnota, by istnieć, potrzebuje utworzenia W ten sposób dochodzi włoski filozof do określenia mechanizmów, które ją negują (być immunis oznacza po prostu nie być wspólnym lub też nie nowoczesności jako paradygmatu immunizacji, mieć żadnego udziału w tym, co wspólne). Jedw którym naczelną zasadą przyświecającą nostka, by się rozwijać (czytaj: by żyć), czyli by pozostać w aktywnej relacji do własnego zewnędyskursom filozoficzno-politycznym było zadanie trza, musi nieustannie negować to, co neguje ją conservatio vitae samą. Owo napięcie wzajemnej negacji między komunizacją i immunizacją w oczach Esposita jest w rzeczywistości kwestią życia i śmierci. Ekstaza i diagnozowanie momentu wykluczenia negatywności wspólnotowego życia, dzielenia się wspólnotowym communitas. munus, która dochodziła do głosu w nielicznych W ten sposób dochodzi włoski filozof do określemomentach nowoczesnej myśli, była jednocześnie zagronia nowoczesności jako paradygmatu immunizacji, żeniem wywłaszczenia i śmierci23. Bezpieczeństwo w którym naczelną zasadą przyświecającą dyskursom i tożsamość jednostkowego życia (idée fixe nowoczesnofilozoficzno-politycznym było zadanie conservatio ści) była zawsze reakcją na zagrożenie jego negacji. Nievitae26. Nie rozstrzyga się w tym miejscu pytania, czy bezpieczeństwo tkwiące w nowoczesnej myśli polityczto dyskursy te doprowadziły do typowo nowoczesnych nej polega jednak na tym, że stara się ona sformułować transformacji społecznych (lub przynajmniej niektóramy istnienia podmiotowego życia (jednostki i społerych z nich), czy też to radykalne zmiany społeczne czeństwa/narodu/państwa) bez odniesienia do wymiaru wymusiły na myślicielach odpowiednią odpowiedź communitas: (jakakolwiek jednoznaczna odpowiedź byłaby zapewne

 177

Poza paradygmat immunizacji

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

błędna). Chodzi raczej o genealogiczną analizę wybranych dyskursów nowoczesności, które za swój cel wzięły ochronę danego i określonego już podmiotu przed niebezpieczeństwami śmierci i nadużycia władzy (przede wszystkim ze strony innych, stanowiących zagrożenie jako jego potencjalni zabójcy). Podmiot stojący w centrum tego paradygmatu immunizacji okazuje się tym samym podmiotem, o którym pisał Heidegger, że za pomocą reprezentacji konstytuuje siebie w sferze pewności27. Immunizowany podmiot jest jedynie reprezentacją oddzieloną od ożywiającej wspólnotowe życie negatywności. Nowoczesny paradygmat immunizacji możemy postarać się wstępnie scharakteryzować za pomocą trzech dyspozytywów28: suwerenności, własności i wolności. Suwerenność, przede wszystkim w teorii Hobbesa, jest odpowiedzią na zagrożenie stanu naturalnego, który charakteryzuje on jako wojnę wszystkich ze wszystkimi. Esposito za motor napędowy jego teorii uważa strach: pierwotny lęk przed śmiercią jest impulsem prowadzącym do konstytucji społeczeństwa opartego na lęku przed państwem-suwerenem29. Wzbudzający lęk Lewiatan ma być jednak gwarantem immunizacji jednostek, ochrony przed stanem natury. Napięcie między communitas a immunitas zostaje u Hobbesa sformułowane jako jednoczesne włączenie i wyłączenie negatywności w postaci niebezpieczeństwa śmierci, co prowadzi jednak do neutralizacji wymiaru wspólnotowego. Communitas zostaje wyparte jako groźny stan natury, negatywność w postaci władzy śmierci nadana natomiast suwerenowi jako narzędzie gwarancji bezpieczeństwa. „Suwerenność jest nie-byciem [il non essere] razem przez indywidua, polityczną formą ich desocjalizacji”30. Własność i wolność, odgrywające szczególnie istotną rolę w rozwoju myśli liberalnej, również przyjmują specyficznie immunitarny charakter, okazując się koniec końców dyspozytywami ochrony jednostki. Koncepcja własności, zwłaszcza w sformułowaniu Locke’a, prowadzi do stworzenia pojęcia jednostki związanej przede wszystkim z własnym ciałem, jako że pierwotna relacja własności, będąca podstawą wszystkich innych aktów przywłaszczenia, opiera się na stosunku indywiduum do własnego ciała: „Własność jest

przedłużeniem podmiotowej tożsamości – lub też rozszerzeniem podmiotowej tożsamości poza nią samą”31. Jest to swego rodzaju fundamentalna dla pojęcia podmiotowości proteza, która czyni własność (poprzez pracę) częścią podmiotu (a dokładniej mówiąc, częścią ciała podmiotu). Problem polega nie tylko na tym, że tak pomyślana własność staje się problematyczna w momencie wprowadzenia rozróżnienia na własność faktyczną (u Kanta possesio phaenomenon) oraz własność w sensie prawnym (odpowiednio possesio noumenon). Chodzi raczej o to, że logika własności jako podstawa konstrukcji podmiotowości odrywa ją od wszelkiego wymiaru wspólnotowego, zamykając w obszarze zreifikowanej cielesności. Otwiera tym samym drogę do jej postępującego i nieopanowanego uprzedmiotowienia. W obliczu koncepcji suwerenności i własności, także i nowoczesne pojęcie wolności przyjmuje wyraźnie negatywną charakterystykę. Zostaje koniec końców zredukowane do kwestii bycia panem (suwerenem) samego siebie oraz wolnego dysponowania swoją własnością. Jego immunitarna charakterystyka objawia się w funkcji, jaką wolność ma pełnić: „wolność nie jest tylko obroną przeciwko naruszeniom popełnianym przez innych; jest również podmiotowym prawem, które odpowiada biologiczno-naturalnemu obowiązkowi zachowania samego siebie przy życiu w możliwie najlepszym stanie”32. Ponieważ jako główny gwarant tak rozumianej wolności postrzegano w nowoczesności prawo, wolna jednostka staje się zasadniczo właśnie jego wytworem. Wychodząc od myślenia o podmiocie jako indywiduum, które „nie przechodzi żadnej transformacji ani nie doświadcza wywłaszczenia w doświadczeniu komunizacji”, wolność jako zdolność do samodzielnego sterowania swoimi działaniami (i tym samym jako problem etyczny) zostaje podporządkowana prawu. Komentując Kanta, Esposito pisze: Prawo jest faktycznie jedyną miarą, podług której można określić, czy dane działanie, lub prościej rzecz biorąc, dana maksyma jest dobra czy zła. Prawo tym samym musi logicznie poprzedzać wolność, ponieważ działanie czy maksyma tego rodzaju swój początek znajdują nigdzie indziej, tylko w prawie33.

178

Mikol/aj Ratajczak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Ugruntowanie prawa na relacji intersubiektywności niewiele w tym zakresie zmienia. Wolność (rozumiana jako liberty) okazuje się być całkowicie podporządkowana regulacjom społecznym (przede wszystkim prawu). Immunizacja jednostki, mająca zachować ją jako wolną, prowadzi do tworzenia coraz większej ilości przepisów i ograniczeń, by tę jednostkę jako taką zachować. Nic dziwnego zatem, że jeden z najzagorzalszych zwolenników liberalizmu okazuje się być jednocześnie pomysłodawcą i projektantem panoptykonu34. W interpretacji Esposita dwie, zazwyczaj uznawane za rozłączne, nowoczesne tradycje myśli politycznej, etatyzm oraz liberalizm, zbiegają się w miejscu, w którym na jaw wychodzi zadanie ochrony i bezpieczeństwa (życia). We wszystkich tych teoriach podmiotem (subiectum, poddanym) władzy jest racjonalna jednostka, która używa swej racjonalności, by zagwarantować sobie bezpieczne życie. Na owej koncepcji racjonalności opiera się także idea wolności, spajająca niejako wszystkie nowoczesne projekty społeczne. Okazuje się jednak, że terminy te: wolność, własność (a także równość, a nawet racjonalność) służą (albo inaczej: mogą także posłużyć) podporządkowaniu jednostki (państwu bądź rynkowi). To właśnie ową racjonalność atakował Foucault, kiedy krytykował nowoczesne podporządkowanie podmiotu totalności państwa35. Prawdziwa wartość teorii Esposita polega na tym, że rekonstruując logikę immunizacji jako inkorporację elementu negującego życie w celu własnej ochrony, pokazał, w jaki sposób w koncepcjach immunizacji podmiotu kryje się także największe dla niego zagrożenie. Immunizacja bowiem może łatwo przekształcić się w chorobę immunologiczną (autoimmunizację), w której ten sam mechanizm, które podmiotowość buduje, jest tym, który ją niszczy36.

Corpus i biopolityka Biopolityka zatem, koekstensywna według Esposita z nowoczesną filozoficzną konstrukcją podmiotowości indywidualnej i podmiotowości zbiorowej, skupiona jest na zadaniu ochrony życia. Aby ochrona ta była możliwa, trzeba wpierw znaleźć odpowiednią jednostkę

życia, która może tej ochronie podlegać. Jednostką tą jest ciało, stanowiące pierwotną granicę oddzielającą wnętrze od zewnętrza. Jednak „jeśli ciało jest uprzywilejowanym miejsce rozwoju życia, jest także miejscem, w którym w większym stopniu niż gdziekolwiek indziej natrafiamy na wyzwanie śmierci”37, czy to w postaci choroby, ochrony przed chorobą, czy też przyswajania pokarmu. Ciało ufundowane jest na logice immunizacji: „by być ciałem, musi ono zachowywać się przy życiu [...]; [ciało] jest frontem symbolicznego i materialnego oporu życia konfrontującego się ze śmiercią”38. Tym samym ciało sytuuje się w centrum polityki immunizacji – zachowanie go przy życiu wymaga nieustannej konfrontacji z wymiarem śmierci, negatywności. Choć ciało zbudowane jest na pierwotnej granicy między wnętrzem i zewnętrzem, granica ta jest reprodukowana we wnętrzu samego ciała. Antyciała systemu immunologicznego, by funkcjonować, potrzebują wejść w interakcję z antygenami. Te muszą zatem wniknąć do wnętrza ciała. Proces immunizacji, nieustannie odróżniający ja-ciała od nie-ja-ciała, ciało od jego

Ciało sytuuje się w centrum polityki immunizacji – zachowanie go przy życiu wymaga nieustannej konfrontacji z wymiarem śmierci, negatywności. zewnętrza, działa w jego wnętrzu, komplikując radykalnie samą logikę granicy między wnętrzem i zewnętrzem. Granica ta jest rekonstruowana jedynie pod warunkiem naruszenia istniejącej już granicy, poprzez inkorporację negatywności. Ponieważ ciało jest przedmiotem polityki immunizacji, Esposito określa nowoczesność, z racji postępującego procesu ucieleśniania [incorporazione] podmiotowości, tak zbiorowej, jak i indywidualnej, jako paradygmat immunizacji. Zarówno Hobbes, jak i Locke pojmowali podmiot jako ciało: ciało suwerena, przedstawione na siedemnastowiecznych rycinach jako

 179

Poza paradygmat immunizacji

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

makabryczny potwór złożony z pojedynczych ciał poddanych oraz ciało podmiotu rynku, którego relacja do własnego ciała konstytuuje podstawę prawa własności. Wolność to suwerenne sprawowanie władzy nad własnym ciałem, które oparte jest na prawie do nienaruszalności ciała39. Ciało konstytuuje także właściwy przedmiot biopolityki. Nie tylko bowiem jest obiektem mechanizmów dyscyplinarnych – biologiczny wymiar kooperacji między ciałami zostanie w dziewiętnestym wieku, według Foucaulta, objęty pojęciem populacji. Oba te aspekty kontroli ciała są składowymi biopolityki jako władzy nad życiem: „Organizacja władzy nad życiem skupia się na dwóch biegunach: dyscypliny ciała i regulacji ludnościowych”40. Choć Foucault podkreślał różnicę między technikami dyscypliny, skupionymi na pojedynczym, zindywidualizowanym ciele, oraz technikami urządzania, które koncentrowały się na populacji, perspektywa proponowana przez Esposita jest w stanie oba te wymiary połączyć. Regulacje władzy urządzającej oparte są bowiem na statystykach wydarzeń i procesów przynależących do konstytutywnego dla składających się na daną populację ciał procesu immunizacji, takich jak częstotliwość zachorowań i zgonów. Ciało suwerennego narodu u Hobbesa oraz ciało populacji u Foucaulta z pewnością się różnią, co nie zmienia jednak faktu, że w jednym i drugim przypadku mamy do czynienia z ciałem. Pojęcie populacji było możliwe tylko o tyle, o ile rodzące się nauki statystyczne, społeczne i biologiczne były w stanie skonstruować wspólny przedmiot swoich dyskursów, tym samym konstytuując populację jako charakteryzujący się określonymi regularnościami byt biologiczno-społeczny (a nie zbiór jednostek w sensie prawnym). Populacja pozwala myśleć człowieka w odniesieniu do jego wymiaru gatunkowego, do postrzegania jednostki jako egzemplarza konkretnego gatunku. Tym samym zaś „jedynym elementem jednoczącym wszystkie jednostki w jednym gatunku jest posiadanie ciała”41. Różnica polega nie tyle na „niecielesnym” charakterze którejś z tych teorii filozoficznych, lecz raczej na obecnej w nich wizji relacji między ciałami. Aby pokazać różnicę między ciałem Lewiatana a ciałem populacji (czy raczej ciałami populacji), można

odwołać się do politycznych pism dziewiętnastowiecznego niemieckiego lekarza i polityka, Rudolfa Virchowa. Był on twórcą teorii patologii komórkowej (swego czasu niezwykle wpływowej), jednym z pierwszych teoretyków medycyny społecznej (którą postrzegał jako naukę)42, członkiem partii liberalnej, wielkim przeciwnikiem Bismarcka oraz propagatorem nowych rozwiązań w dziedzinie higieny, a także projektantem berlińskiego systemu kanalizacyjnego. Czy można sobie wyobrazić postać historyczną lepiej pasującą (może poza Benthamem) do opisywanych przez Foucaulta tendencji przeplatania się rozwoju liberalizmu oraz biopolityki? To jednak nie tylko pewien wspólny wymiar łączący obszary działalności Virchowa (sprowadzenie wszelkich pytań społecznych i politycznych do, w gruncie rzeczy, problemów medycznych), lecz przede wszystkim dokonana przez niego teoretyzacja tego wymiaru, oparta o teorię patologii komórkowej, jest w tym miejscu najważniejsza. Rozwijana przez Virchowa nauka o tkankach (podstawa jego patologii komórkowej) stwierdzała, że zdrowie (a dokładniej: cechująca życie jedność) jest efektem współdziałania każdego elementu składającego się na daną tkankę czy organizm43. Podobnie zatem „zdrowie” narodu (Virchow mówił raczej o społeczeństwie lub państwie) zależne jest od zdrowia każdej jednostki „składającej” się na daną grupę44. Przedmiotem zainteresowania medycyny społecznej jest zatem każde indywidualne ciało, którego zdrowie bądź choroba oznacza, odpowiednio, pozytywny bądź negatywny wpływ na zdrowie całego społeczeństwa. Każde ciało się liczy, bowiem ciało społeczne „nie jest ani totalnym królestwem, ani też zjednoczonym w jednej, własnej woli powszechnej narodem, lecz raczej wspólnotą ukonstytuowaną na różnicach wszystkich swoich członków”45. Zestawienie Virchowa z Hobbesem prowadzi do oczywistych wniosków. Ciało Lewiatana, podobnie jak Zellenstaat, państwo komórkowe Virchowa, zbudowane jest z ciał składających się na niego ludzi. Jednak ciało suwerenne ma wyraźnie wyróżniony organ – głowę – której przetrwanie stawiane jest ponad wszystkie inne elementy korporalne: pojedynczy osobnik liczy się tylko o tyle, o ile wzmacnia władzę głowy. Głowa zatem może

180

Mikol/aj Ratajczak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

skazać na śmierć każdego, kto jej zagraża. Ciało Lewiatana, mówiąc inaczej, może jedynie powstać i się rozpaść, trudno mówić w jego przypadku o stopniach zdrowia. Negatywność wkracza w nie jedynie jako zagrożenie (stan natury), które musi zostać natychmiast wyeliminowane, inaczej doprowadzi do rozpadu całości. Dlatego też suweren jako jedyny pozostaje w odniesieniu do stanu naturalnego, gdyż to jego egzystencja zostaje zagrożona w momencie wkroczenia do suwerennego ciała negatywności. Skazując na śmierć tego, kto wykroczył przeciwko jego prawu, jednym słowem czy jednym gestem odróżnia on to, co (jeszcze) jest (jego) ciałem od tego, co (już) nim nie jest. Ciało populacji, państwa komórkowego, które wyznacza horyzont biopolityki, jest obszarem ciągłej obecności negatywności. Każda śmierć i każda choroba, stanowiące zagrożenie dla życia, współtworzą napięcia w egzystencji tego specyficznego „ciała bez organów”, jako że składają się na jego ogólny stan zdrowotny. Ciało biopolityczne ani nie ma swojego ontologicznego początku (wywodzi się zawsze z chaosu wojny), ani też nie grozi mu zupełne unicestwienie (w przeciwieństwie do degeneracji). Proces fundowania dystynkcji ja-ciała od nie-ja-ciała zachodzi permanentnie we wnętrzu każdej komórki społecznej. Bowiem zarówno ciało suwerenne, jak i społeczne ciało biopolityczne wytwarzają w swej cielesności (a raczej są wytwarzane przez) własny system immunologiczny.

Tanatopolityka i wyjście poza paradygmat immunizacji Oparcie, czy raczej reinterpretacja Foucaultowskiej teorii biopolityki na pojęciu immunizacji jest w stanie, według Esposita, wytłumaczyć tkwiący w późnych pismach francuskiego filozofa paradoks, który sam Esposito nazwał „enigmą biopolityki”. Mówiąc krótko, owa „zagadka” polega na jednoczesnej obecności w okresie, w którym Foucault lokuje rozwój biowładzy, zarówno instytucji i dyskursów skupionych wokół troski o życie, chroniących je, dbających o jego rozwój, jak i regulowanych państwowo procesów uśmiercania całych populacji, których kulminacją, przynajmniej

w kontekście Europy, był nazizm. Albo formułując problem w jednym pytaniu: „Jak to było możliwe, że władza życia była sprawowana przeciwko niemu samemu?”46 Do podobnego sformułowania tego zagadkowego charakteru polityki europejskiej dziewiętnastego i dwudziestego wieku doszedł sam Foucault w swoich wykładach z roku 1976, poświęconych dyskursom wojny. Przeciwstawił on w nich (w duchu Woli wiedzy) władzę suwerenną oraz biopolitykę jako, z jednej strony, „prawo skazywania na śmierć i zezwalania na życie”, a z drugiej władzę „»skazywania«» na życie i »zezwalania«» na śmierć”47. Zarazem jednak pojawia się w ramach tych wykładów logika jednoczesnej obecności obu rodzajów władzy. Wpierw Foucault podkreśla współistnienie władzy suwerennej oraz pierwszej, jeśli można tak to ująć, „składowej” władzy nad życiem: Jest to władza [dyscyplinarna – przyp. MR] wymykająca się opisowi, nie dająca się uzasadnić w terminach teorii suwerenności, radykalnie heterogeniczna i która normalnie powinna pociągnąć za sobą zanik tej wielkiej konstrukcji prawnej, jaką była teoria suwerena. W rzeczywistości jednak teoria ta nie tylko nadal istniała jako, by użyć tego określenia, ideologia prawa, ale też organizowała kodeksy prawne, jakie, poczynając od kodeksów napoleońskich, zaczęły powstawać w Europie w ciągu XIX wieku48.

Od samego stwierdzenia obecności konstrukcji prawnych opierających się na pojęciu suwerenności Foucault przechodzi jednak, w ostatnim wykładzie w tym cyklu, do trudnego pytania odnoszącego się do koncepcji biowładzy: „Jak taka władza może zabijać, jeżeli jest prawdą, że z istoty chodzi jej o poprawę życia, o jego przedłużenie, o zwielokrotnienie jego szans, o zapobieganie wypadkom albo i kompensowanie braków?”49. Pytanie to pada w momencie, w którym Foucault podejmuje problem rasizmu oraz nazizmu jako fenomenów niedających się tak łatwo wpasować w koncepcję opartą na różnicy między suwerennością i biowładzą. Odpowiedzią Foucaulta jest, jak powszechnie wiadomo, jego genealogia dyskursów o wojnie i teza o dokonującej się w dziewiętnastym wieku reinterpretacji tych dyskursów

 181

Poza paradygmat immunizacji

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

w biologicznym rejestrze pojęciowym (już nie wojna między rodami, narodami itd., ale między rasami). Esposito uważa jednak, że można tę współobecność władzy masowych mordów i władzy dbającej o życie sprowadzić do wspólnego pnia, którym jest właśnie paradygmat immunizacji. Władza suwerenna oraz biowładza (rozumiane nie diachronicznie, lecz synchronicznie) są po prostu dwiema reakcjami immunizacji: ta druga stara się zachować ciało przy życiu, ta pierwsza usuwa z niego zagrożenia dla jego egzystencji (zgodnie z zasadą, że proces immunizacyjnej dystynkcji przebiega wewnątrz ciała). Różnica między tym, co Foucault nazywał władzą suwerenną i biowładzą, polega na różnej relacji pojedynczych ciał do ciała społecznego („body politic”, by użyć tu tego angielskiego określenia): przedmiotem ochrony u Hobbesa było ciało suwerena, przedmiotem ochrony u Virchowa pojedyncze ciała. Inna jest też zatem w obu przypadkach logika funkcjonowania negatywności życia: Należałoby powiedzieć, że jeśli antyczne prawo suwerenności strzeże życia z punktu widzenia dystrybucji śmierci, to nowy porządek biopolityczny nadał także śmierci funkcję w procesie koniecznej reprodukcji życia50.

Ta obecność immunizującej śmierci w strategiach nowoczesnej biopolityki ukazuje się w pełni w przypadku nazizmu. Połączył on bowiem z jednej strony prawno-suwerenny aspekt władzy nad życiem, władzy śmierci, oraz specyficzną dla biopolityki logikę relacji między ciałem społecznym i ciałami jednostkowymi: każda chora jednostka jest jednocześnie zagrożeniem dla zdrowia wszystkich innych jednostek, całego ciała narodu. Tym samym otwarta zostaje droga do prawnej kodyfikacji biologicznej teorii o degeneracji. W swojej książce poświęconej biopolityce Esposito tropi dyskursywne korzenie nazistowskich koncepcji degeneracji i możliwej regeneracji życia narodu (Volk), zarówno w dziewiętnastowiecznych teoriach degeneracji, opartych luźno na naukach Darwina, jak i popularnych na początku dwudziestego wieku pomysłach eugenicznych. Swoje genealogiczne badania podsumowuje jednak pewną próbą synchronicznego ujęcia bio-

polityki nazizmu. Jego totalitarne podejście do ochrony życia ujął włoski filozof w trzech dyspozytywach, z których każdy prezentuje pewną wykrzywioną hiperbolizację niektórych z podstawowych zasad nowoczesnego porządku politycznego. Pierwszym dyspozytywem jest „absolutna normatywizacja życia”, w której spotykają się dwa wymiary immunizacji: biologiczny i prawny51. Nazizm starał się w sposób prawny determinować praktycznie każdy przejaw biologicznie rozumianego życia. Jako drugi Esposito wymienia dyspozytyw „podwójnego zamknięcia ciała”, który rozumie jako sprowadzenie wymiaru egzystencji każdej jednostki do jej ciała52. Trzecim dyspozytywem jest „uprzednie stłumienie narodzin”. Szczytem normatywnej kontroli zredukowanych do swoich ciał jednostek jest kontrola ich procesu rozmnażania się53. Forma artykułu uniemożliwia pełną interpretację sformułowanej przez Esposita listy dyspozytywów w kontekście dialektyki komunizacji i immunizacji. Wystarczy jednak podkreślić, że dyspozytywy te są skrajną wersją adaptowanego przez nowoczesną politykę paradygmatu immunizacji negatywności, której celem była zawsze ochrona podmiotu, z góry ontologicznie oraz politycznie określonego jako ciało. Połączenie wymiaru biologicznego i prawnego, reifikacja cielesności jednostki, suwerenne sprawowanie kontroli nad procesami biologicznymi, wykluczenie tych zachowań, które znoszą granicę indywidualnej cielesności (jak np. poczęcie i ciąża) – są to jedne z obszarów, które łączą nazizm z immunitarnym wymiarem nowoczesnej polityki. Kulminacją nazizmu była prawdziwa polityka śmierci, tanatopolityka, która swój najradykalniejszy wyraz znalazła, z jednej strony, w komorach gazowych Auschwitz, a z drugiej w ostatnim rozkazie Hitlera, wydanym już w jego berlińskim bunkrze, rozkazującym całemu narodowi niemieckiemu masowe samobójstwo. Obie te twarze nazizmu łączą się w zadaniu ochrony niemieckiej rasy przed degeneracją w kontakcie z chorymi osobnikami/ciałami, a potem w zniszczeniu samego niemieckiego ciała, które okazało się za słabe, by przeżyć. Trudno do końca, przynajmniej trzymając się kategorii Foucaulta, zadecydować, czy te tanatopolityczne oblicza nazizmu mają charakter

182

Mikol/aj Ratajczak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Rozwiązaniem „enigmy biopolityki” jest immunizacja, która poprzez inkorporację negatywności ma za zadanie przede wszystkim rekonstruować granice i tożsamość podmiotu w kontakcie z jego zewnętrzem, utrzymując go jednocześnie przy życiu

raczej biowładzy, czy władzy suwerennej, zwłaszcza jeśli weźmie się jeszcze pod uwagę analizy Agambena, porównujące prawną konstrukcję obozu z suwerenną koncepcją arcanum imperii54. Celem jednak, który przyświecał Espositowi przy tworzeniu listy tanatopolitycznych dyspozytywów polityki nazistowskiej, było podkreślenie faktu, że „w reżimie biopolitycznym suwerenne prawo jest dyspozycją nie tyle do zadawania śmierci, co do uprzedniego anulowania życia”55. Aby podsumować zarówno genealogiczne analizy biopolityki u Esposita, jak i jego próbę systematycznego ujęcia problematyki biopolitycznej, można stwierdzić, że rozwiązaniem „enigmy biopolityki” jest immunizacja, która poprzez inkorporację negatywności ma za zadanie przede wszystkim rekonstruować granice i tożsamość podmiotu w kontakcie z jego zewnętrzem, utrzymując go jednocześnie przy życiu. Moment przymusowego kontaktu z negatywnością może być jednak również przekształcony w koncepcję ochrony jednostki: nie tyle aktywnego (a raczej reaktywnego) procesu dystynkcji ja od nie-ja, co statycznego konceptu ochrony ontologiczo-polityczno-biologicznie zdefiniowanej podmiotowości. Punktem szczytowym tanatopolityki nazizmu, której jednym z efektów były masowe ludobójstwa, dokonane zarówno na ciele niemieckiego narodu, jak i na całych „podrzędnych” grupach społecznych, było doprowadzenie do skrajności owej kon-

cepcji ochrony, którą Esposito nazywa paradygmatem nowoczesności. Pozostaje zatem otwarte pytanie, jak można pomyśleć biopolitykę opartą na innym rodzaju immunizacji. Projekty takiej „polityki życia”, czy też „biopolityki afirmatywnej” Esposito rozwinął w ostatnich rozdziałach swoich książek Immunitas oraz Bios. Zwłaszcza koncepcja zarysowana w tej drugiej pozycji prezentuje się interesująco, jako że polega na oparciu idei biopolityki afirmatywnej na swego rodzaju przechwyceniu i przekształceniu trzech tanatopolitycznych dyspozytywów nazizmu. W odniesieniu do nich włoski filozof mówi o (1) „normie życia”, (2) ciele w jego materialnym, biologicznym sensie („mięsie” [flesh]) oraz (3) narodzinach jako o teorematach, na których można zbudować koncepcję polityki wykraczającą poza ograniczający, a nawet śmiercionośny paradygmat immunizacji. Polityka musiałaby zrezygnować z klasycznego ograniczenia podmiotu, tak indywidualnego, jak i zbiorowego, do jego ciała, dopuszczając jako podmiotowości polityczne różnego rodzaju hybrydyzacje, nowe formy kolektywnego współistnienia itp.56 Mówiąc inaczej, nowe formy wspólnoty.

 183

Poza paradygmat immunizacji

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

1 O AIDS pisały m.in. S. Sontag, Choroba jako metafora: AIDS i jego metafory, tłum. J. Anders, Warszawa 1999 (tekst poświęcony AIDS ukazał się w roku 1988) oraz P. Treichler,

AIDS, Homophobia, and Biomedical Discourse: an Epidemic of Signification, “October” 1987, Vol. 43; zob. tejże, How to Have Theory in Epidemic: Cultural Chronicles of AIDS, Duke 1999. 2  D. Haraway, The Biopolitics of Postmodern Bodies: Determination of Self in Immune System Discourse, “Differences” 1989, No. 1. Tekst ten ukazał się następnie w książce Haraway Simians, Cyborgs and Women: the Reinvention of Nature, New York 1991. 3  Tamże, s. 204. 4 G. Borradori, Filozofia w czasach terroru, tłum. A. Karalus, M. Kilanowski, B. Orlewski, Warszawa 2008. Po polsku ukazał się także tekst Derridy, w którym analizował on pojęcie autoimmunizacji w kontekście politycznym i teologicznym, zob. J. Derrida, Wiara i wiedza: dwa źródła religii w obrębie samego rozumu, tłum. M. Kowalska, [w:] J. Derrida, G. Vattimo [i in.], Religia, Warszawa 1999. Analizy relacji między pojęciem autoimmunizacji u Derridy i immunizacji u Esposita dokonuje Timothy Campbell, zob. T. Campbell, Bios, Immunity, Life: the Thought of Roberto Esposito, [w:] R. Esposito, Bios: Biopolitics and Philosophy, tłum. T. Campbell, Minneapolis 2008, s. XIII-XIX. 5  R. Esposito, Immunitas: protezione e negazione della vita, Torino 2002. 6  W książce tej Esposito porusza zagadnienia teorii przemocy i prawa, teologii politycznej, antropologii filozoficznej, biopolityki oraz „biofilozofii” procesu immunologicznego. 7  Tegoż, Communitas: the Origin and Destiny of Community, trans. T. Campbell, Stanford 2010. 8 Tegoż, Communitas..., s. 3-6. 9  Tamże, s. 4 (Esposito przywołuje w tym miejscu wyrażenie Ulpiana Domicjusza). 10  Na temat związku między konstytucją wspólnoty oraz relacją wymiany darów zob. przede wszystkim studia Benveniste’a oraz wcześniejsze badania Maussa: É. Benveniste, Indo-European Language and Society, tłum. E. Palmer, Miami 1974, s. 53-104; M. Mauss, The General Theory of Magic, tłum. R. Brain, London 1972, s. 108-121, cyt. za R. Esposito, Communitas... 11  Tamże, s. 5. 12  Tamże, s. 5. 13  We współczesnych dyskursach filozoficznych, krytycznych w odniesieniu do tego, co wspólne czy też dobra wspólnego (the common) lub dóbr wspólnych (the commons) niemożliwość przywłaszczenia jest jednym z najważniej-

szych kryteriów odróżniania tego, co wspólne, od publicznego i prywatnego, zob. M. Hardt, A. Negri, Rzecz-pospolita. Poza własność prywatną i dobro publiczne, tłum. Praktyka Teoretyczna, Kraków 2011 (w przygotowaniu). Hardt i Negri rozumieją jednak to, co wspólne, jako (nie) materialne dobra, w rodzaju zasobów natury czy też produktów pracy biopolitycznej (idei, emocji, kodów, struktur upodmiotowienia). Materialne czy nie, instancje dobra wspólnego pozostają u nich (jako marksistów i deleuzjanistów) czymś pozytywnym. Esposito skupia się jednak na negatywnym wymiarze doświadczenia i pojęcia wspólnoty, o czym dalej w tekście. Wyzwanie dla nowych teorii polityki emancypacyjnej powinna stanowić próba nie tyle pogodzenia, co konstruktywnej konfrontacji obu tych perspektyw. 14 Esposito kontynuuje tutaj linię myślenia o wspólnocie, którą w swojej książce Rozdzielona wspólnota rozwinął Jean-Luc Nancy, zob. J.-L. Nancy, Rozdzielona wspólnota, tłum. M. Gusin, T. Załuski, Wrocław 2010. Esposito jest poza tym autorem tekstów poświęoconych filozofii Nancy’ego, napisał m.in. wprowadzenia do włoskich wydań L’Expérience de la liberté oraz Être singulier pluriel. 15  R. Esposito, Communitas..., s. 7. 16  J.-L. Nancy The Restlessness of the Negative, tłum. J. Smith, S. Miller, Minneapolis-London 2002. 17  G. Agamben, Wspólnota, która nadchodzi, tłum. S. Królak, Warszawa 2008. 18  Zob. J. Derrida, Politics of Friendship, tłum. G. Collins, London-New York 1997. 19  R. Esposito, Immunitas..., s. 8. 20  Tamże, s. 10. 21  Tamże, s. 10. 22  J. Klein, Immunology: the Science of Self-Nonself Discrimination, New York 1982. 23  Nic dziwnego zatem, że najważniejsze konteksty w dyskusji nad pojęciem wspólnoty tworzyły myśl Heideggera i Bataille’a. Niemiecki fenomenolog w zasadzie od samego początku rozważał problem „nicestwienia” bycia w relacji bycia-ku-śmierci, który koniec końców doprowadził go do połączenia pytania o śmierć z myśleniem języka, zob. M. Heidegger, O istocie języka, [w:] tegoż, W drodze do języka, tłum. J. Mizera, Warszawa 2007, zwłaszcza s. 195-196. Myśl czy raczej pisarstwo Bataille’a naznaczone jest z drugiej strony napięciem między wspólnotowym wymiarem „eksperymentów” z Collège de Sociologie oraz grupą Acéphale, a samotnym poszukiwaniem negatywności „doświadczenia wewnętrznego”, zob. G. Bataille, Doświadczenie wewnętrzne, tłum. O. Hedemann, Warszawa 1998.

184

Mikol/aj Ratajczak

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

24  R. Esposito, Bios..., s. 54-55. 25  Tamże, s. 51. 26  Tamże, s. 56. 27  Zob. M. Heidegger, Czas światoobrazu, tłum. K. Wolicki, [w:] tegoż, Drogi lasu, Warszawa 1997, s. 79. 28  Pojęcie „dyspozytywu” czy też „urządzenia” jest swego rodzaju pojęciem-wytrychem różnych teorii biopolityki. Występuje praktycznie u wszystkich autorów zajmujących się tą problematyką, u każdego przybiera jednak inną postać. Aby krótko scharakteryzować dyspozytyw u Esposita, można by spróbować podać pewną wspólną cechę każdego pojęcia dyspozytywu oraz charakterystyczną dla idiomu włoskiego filozofa differentia specifica. Dispositif tkwi niejako w rdzeniu każdej koncepcji biopolityki, odnosząc się do analizowanego w niej procesu konstrukcji podmiotowości w oparciu o te stosunki sił, które akurat daną koncepcję interesują (regulacja produkcji i reprodukcji społecznej u Hardta i Negriego, ugruntowanie porządku społecznego poprzez stan wyjątkowy u Agambena, normalizacja dyskursywno-instytucjonalna u Foucaulta itd.). U Esposita główną rolę w tworzeniu podmiotowości odkrywa mechanizm immunizacji, a obszarem jego zainteresowań są przede wszystkim dyskursy (i to analizowane nie archeologicznie, lecz pod kątem swojej treści, ewentualnie wypartej treści). Dyspozytyw będzie się zatem odnosić w jego teorii do filozoficznych, prawnych i medycznych teorii, mających za swój przedmiot pojęcie podmiotu w relacji do jego ciała, zewnętrza tego ciała oraz grożących mu niebezpieczeństw, czyli – w odniesieniu do dialektyki komunizacji i immunizacji. 29  R. Esposito, Communitas..., s. 24. 30  Tegoż, Bios..., s. 61. 31  Tamże, s. 67. 32  Tamże, s. 73. 33 Tegoż, Communitas..., s. 69. 34  Chodzi oczywiście o Jeremy’ego Benthama, który swoją ideę „domu inspekcji” wyłożył w książce wydanej w 1785 roku, zob. J. Bentham, The Panopticon Writings, red. M. Bozovic, London 1995, s. 29-95. Analiza ������������� nowoczesnego dyspozytywu wolności jest odpowiedzą Esposita na podejmowany przez Foucaulta problem liberalizmu, który jednocześnie produkuje wolność (obszary wolności) i zestawy ograniczeń, norm, zobowiązań itd., które tę wolność ograniczają, zob. R. Esposito, Bios..., s. 75. 35  M. Foucault, Technologies of the Self: a Seminar with Michel Foucault, red. L. H. Martin, Massachusetts 1988, s. 152.

36  Ta logika immunizacji przywodzi oczywiści na myśl Derridy analizy „farmakonu”, lekarstwa, które jest jednocześnie trucizną, zob. J. Derrida, Farmakon, tłum. K. Matuszewski, [w:] tegoż, Pismo filozofii, Kraków 1993, s. 43–69. Esposito podejmuje zagadnienie „zła, które jest jednocześnie swoim własnym lekarstwem” od strony problematyki biopolitycznej w Immunitas, zob. R. Esporito, Immunitas..., s. 145-152 (cytat na stronie 152). 37  Tamże, s. 135. 38 Tamże. 39  Zob. Agambena genealogię centralnej pozycji ciała w obszarze średniowiecznej i nowoczesnej terminologii polityczno-prawniczej oraz w dyskursie nowoczesnej myśli politycznej, której korzenie sięgać mają Wielkiej Karty Swobód z roku 1215 i zawartej w niej formuły habeas corpus, G. Agamben, Homo sacer: suwerenna władza i nagie życie, tłum. M. Salwa, Warszawa 2008, s. 168-172. 40  M. Foucault, Wola wiedzy, tłum. B. Banasiak, K. Matuszewski, [w:] tegoż, Historia seksualności, wyd. 2, Gdańsk 2010, s. 96. 41  R. Esposito, Immunitas..., s. 163. 42  W Niemczech znana jest maksyma Virchowa: „Medycyna jest nauką społeczną, a polityka niczym więcej niż medycyną w większym wymiarze [Medizin im Großen]”. 43  Zob. R. Virchow, Die Cellularpathologie in ihrer Begründung auf physiologische und pathologische Gewebelehre dargestellt, Berlin 1858. 44  Zob. ważny w kontekście rozwijanych na początku dwudziestego wieku teorii państwa organizmu (Kjèllen, von Uexkühl, Hertwig) esej Virchowa Alter und neuer Vitalismus, “Archiv für Pathologische Anatomie und Physiologie und für Klinische Medizin” 1856, Vol. 9. 45  R. Esposito, Immunitas..., s. 159. 46  Tegoż, Bios..., s. 39. 47  M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa: wykłady w Collège de France, 1976, tłum. M. Kowalska, Warszawa 1998, s. 238. 48  Tamże, s. 45. 49  Tamże, s. 251. 50  R. Esposito, Immunitas..., s. 162. 51  Tegoż, Bios..., s. 138. 52  Tamże, s. 141. 53  Tamże, s 143. 54  G. Agamben, Co zostaje z Auschwitz: archiwum i świadek, tłum. S. Królak, Warszawa 2008. 55  R. Esposito, Bios..., s. 145. 56  Zob. tamże, s. 157-194.

 185

Poza paradygmat immunizacji

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Author: Mikołaj Ratajczak Title: Beyond the Immunization Paradigm: Biopolitics in the Philosophical Project of Roberto Esposito Summary: The aim of the text is to reconstruct those aspects of Roberto Esposito’s philosophy that build the core of his theory. The reconstruction focuses on the concepts of communization, immunization, modernity and biopolitics and tries to explicate the relationship between these terms. The element that binds communization and immunization is negativity, that at the same time makes the common life possible and presents the biggest threat to community. Because the dialectics between community and immunity touches the relation between life and death, the problem of community involves the question of biopolitics. Keywords:: esposito – Foucault – Agamben – Nancy – Hobbes – Virchow – biopolitics – community – immunization – body – modernity – immune system

Mikołaj Ratajczak – absolwent filozofii i student germanistyki w ramach MISH UAM, interesuje się współczesną filozofią kontynentalną, historią filozofii niemieckiej oraz teoriami biopolityki.

}

186

Mikol/aj Ratajczak

Nikolas Rose

Polityka z·ycia samego1

Artykuł ten analizuje współczesną biopolitykę w świetle często cytowanej wskazówki Michela Foucaulta, że dzisiejsza polityka koncentruje się na „życiu samym”. Sugeruje on, że ostatnie osiągnięcia w naukach o życiu, biomedycynie i biotechnologii mogą być z pożytkiem analizowane w odniesieniu do trzech aspektów. Pierwszy z nich dotyczy logiki kontroli, drugi – reżimu prawdy w naukach o życiu, a trzeci – technologii siebie. We współczesnej biopolityce oznacza to odpowiednio politykę ryzyka, politykę molekularną i etopolitykę. Artykuł sugeruje, że w tych trzech aspektach ludzie stali się „indywidualnościami somatycznymi”: osobowość coraz częściej jest definiowana w terminach cielesności, a między naszym postępowaniem i biologią zostają ustanowione nowe, bezpośrednie relacje. Jednocześnie ta somatyczna i cielesna jednostka zostaje zmuszona do wybierania, bycia przezorną i odpowiedzialną oraz narażona na eksperymenty i zakwestionowanie. Wszystkie te elementy składają się na politykę „życia samego”. Słowa kluczowe: bioetyka – biologia – biomedycyna – biopolityka – biotechnologia – cielesność – genetyka – nauki o życiu – witalność

 187

}

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Życie jest naszym życiowym zadaniem. Misja firmy farmaceutycznej Pfizer Inc. Biologiczna egzystencja bytów ludzkich stała się polityczna w nieznany dotąd sposób. Przedmiotem, celem i stawką tej nowej „witalnej” polityki jest samo ludzkie życie. W jaki sposób możemy poddać je analizie2? Chciałbym rozpocząć od dobrze znanej uwagi Michela Foucaulta, zawartej w pierwszym tomie Historii seksualności: Przez tysiąclecia człowiek pozostawał tym, czym był dla Arystotelesa: wyposażonym w życie zwierzęciem, zdolnym ponadto do egzystencji politycznej; człowiek nowoczesny jest zwierzęciem w polityce, w której postawiona zostaje kwestia jego życia jako żyjącego bytu3.

Jak powszechnie wiadomo, teza Foucaulta głosi, iż żyjemy dziś, przynajmniej w społeczeństwach zachodnich, w erze „biopolitycznej”. Od osiemnastego wieku władza polityczna przestała być sprawowana poprzez jednoznaczny i ostateczny wybór [stark choice] o pozostawieniu przy życiu lub skazywaniu na śmierć. Władze polityczne, we współpracy z wieloma innymi, podjęły się zadania zarządzania życiem w imię dobrobytu zarówno populacji jako witalnego porządku, jak i każdego żyjącego podmiotu. Polityka zajmuje się teraz witalnymi procesami ludzkiej egzystencji: wielkością i jakością populacji; reprodukcją i ludzką seksualnością; relacjami małżeńskimi, rodzicielskimi i rodzinnymi; zdrowiem i chorobą; narodzinami i śmiercią. Biopolityka była nierozerwalnie powiązana z narodzinami nauk o życiu [life sciences], nauk humanistycznych i medycyny klinicznej. Dała początek technikom, technologiom, ekspertom i urządzeniom [apparatuses] opieki oraz administracji życia wszystkich i każdego z osobna, od planowania miejskiego po służbę zdrowia. Biopolityka nadała pewnego rodzaju „witalistyczny” charakter egzystencji jednostek jako podmiotów politycznych. Co możemy powiedzieć o dzisiejszej biopolityce? W niniejszym artykule sugeruję, że wykształciła się obecnie nowa konfiguracja kontroli, a współczesna biopolityka jest polityką ryzyka. Twierdzę, iż reżimy prawdy

nauk o życiu uległy przemianie, a współczesna biopolityka stała się polityką molekularną. Sądzę, że rozwój biomedycyny stał się głęboko powiązany z dominującymi technikami siebie i w związku z tym współczesna biopolityka jest etopolityką4.

Biopolityka jako polityka ryzyka W świetle dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej historii biologicznego rasizmu i eugeniki nie jest zaskoczeniem, że wielu socjologów wyrażało obawy w związku ze współczesnym odrodzeniem się biologicznych i genetycznych aspektów ludzkich zdolności i ułomności5. Twierdzili oni, że podobnie jak wcześniejsze odnoszenie się do biologicznej natury, również i tego typu nawiązania będą wykazywały tendencję do generowania polityki, która indywidualizuje ludzką wartość, esencjalizuje różnice w ludzkich zdolnościach, redukuje fenomeny społeczne do sumy indywidualnych działań oraz dyskryminuje, zniewala lub wyklucza tych, którzy uznani zostaną za biologicznie nietypowych lub wadliwych. Ostrzegają oni zatem przed niebezpieczeństwem nowego determinizmu – „genetyzmu” [geneticism] – opartego na fałszywej, choć uwodzącej mistyce władzy genów, i pociągającego za sobą wszelkie rodzaje dyskryminacji na tle genetycznym 6. Niektórzy sugerowali, że stoimy przed realną możliwością odrodzenia się naukowego rasizmu ufundowanego na pozornej obiektywności sekwencji DNA oraz pojawienia się nowej eugeniki, podsycanej nie tylko przez komercyjne interesy firm biotechnologicznych, lecz także przez rodzicielskie pragnienia posiadania idealnego dziecka w erze zmanipulowanego konsumeryzmu i wyboru reprodukcyjnego7. Z tej perspektywy retoryka wysławiająca potencjał biomedycyny i biotechnologii w obszarze polepszenia zdrowia, dobrobytu i jakości życia jednostek w rzeczywistości przysłania zagrożenie ze strony nowych biologicznych praktyk kontroli, które mogą zniewalać, ograniczać czy nawet eliminować tych, których biologiczne popędy są uważane – przez lekarzy, rodziców, być może nawet przez władzę polityczną – za ułomne, niepełnowartościowe [defective]. Niektórzy umiejscawiają pragnienie kontroli biologicznego składu [make-up] populacji w samym sercu

188

Nikolas Rose

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

nowoczesności. I tak zarówno dla Giorgia Agambena, jak i Zygmunta Baumana, tanatopolityka oczyszczania populacji jest immanentna wobec samego projektu biopolitycznego: zarządzanie zdrowiem „ciała społecznego” [body politic] z konieczności wymaga kontroli i eliminacji „ciał obcych”8. Narodowy socjalizm III Rzeszy z pewnością stanowi egzemplifikację takiego połączenia między administrowaniem życiem i administrowaniem śmiercią. Na przykład w książce z 1936 roku zatytułowanej Rassenhygiene als Wissenschaft und Staatsaufgabe Ottmar von Verschuer stwierdza, że polityka powinna oznaczać „kształtowanie życia narodu”9. Życie samo [life itself], witalna rzeczywistość ludu, musi stać się nadrzędną odpowiedzialnością i kryterium, które powinno kierować sprawowaniem władzy politycznej. Wymaga to narodowo zorganizowanego i ukierunkowanego politycznie programu mającego na celu ulepszenie jakości narodowych zasobów [national stock] i wyeliminowanie skaz czy słabości, które mogą mu zagrażać. Jego taktyka sięga od propagandy i edukacji podkreślającej brzemię rasy narzucane tym, którzy mają wadliwe wyposażenie biologiczne, aż po eugeniczne prawodawstwo dotyczące małżeństw, szacowanie reprodukcyjnej wartości przez ekspertów pracujących na rzecz państwa, zapobieganie reprodukcji reprezentantów wybrakowanych lub podrzędnych subpopulacji poprzez ich sterylizację lub eksterminację. Gdy każde życie posiada wartość, którą można skalkulować, a niektóre życia mają mniej wartości niż inne, wówczas zadaniem takiej polityki jest wyciągnięcie konsekwencji z tego typu osądu w imię rasy i narodu. Pociągało to za sobą wszelkie eugeniczne projekty selektywnej reprodukcji, sterylizacji i więzienia. Istotnie, Agamben stwierdza, że „obóz” jest „biopolitycznym paradygmatem nowoczesności”. Kiedy kolektywne ciało ludu uczyni się podstawowym zasobem dla polityki, wówczas eliminowanie wadliwych jednostek staje się zasadniczym elementem troski o życie10. Jak zauważyła Lene Koch, pojawiające się w wielu współczesnych ocenach biomedycyny nawiązania do eugeniki pełnią charakterystyczną funkcję retoryczną11. Niektóre przywołują eugenikę, aby odróżnić teraźniejszość od przeszłości: współcześni genetycy molekularni zazwyczaj argumentują, że ich dyscyplina, podobnie jak

reszta medycyny, zdecydowanie odrzuciła eugenikę na rzecz zindywidualizowanej, dobrowolnej, uzasadnionej, etycznej, profilaktycznej medycyny zorganizowanej wokół dążenia do zdrowia. Inni przywołują eugenikę, aby stworzyć łączność między teraźniejszością i przeszłością, sugerując, że pomimo jej odmienności, współczesna biomedycyna (w połączeniu z genetyką) nadal osądza ludzkie życie i jego wartość w stopniu, w jakim interweniuje w sferę życiowych szans [chances of life], aby wyeliminować różnice zakodowane jako defekty. Jednak Agamben i Bauman bez wątpienia mają rację, sugerując, że w dwudziestym wieku nie istniała jednoznaczna dystynkcja między medycyną profilaktyczną i eugeniką, między dążeniem do zdrowia i eliminowaniem niedostosowania, między przyzwoleniem i przymusem. Na początku dwudziestego wieku nabierały kształtu dwie potężne strategie biopolityczne, ufundowane przez państwo w przestrzeni narodów Europy i Ameryki Północnej oraz w wielu ich koloniach. Pierwsza z nich dążyła do maksymalizacji dobrej kondycji populacji, dodając zindywidualizowane zainteresowanie nawykami poszczególnych podmiotów do dotychczasowej higienicznej troski o zabezpieczenie zewnętrznych warunków zachowywania zdrowia dzięki miejskiemu planowaniu, kanalizacji itp. Biorąc za przykład moralizujące interwencje w zwyczaje osób biednych, rozprzestrzeniające się w drugiej połowie dziewiętnastego wieku, ten „neohigienistyczny” program dążył do wpajania każdej jednostce nawyków prowadzących do fizycznego i moralnego zdrowia za pomocą maszynerii „udomowionego” mieszkania i szkoły w połączeniu z takimi dyscyplinarnymi i opiekuńczymi środkami, jak medyczne inspekcje dzieci uczęszczających do szkoły, pielęgniarki środowiskowe, kliniki itd.12. Tutaj zdrowie uformowało pewien rodzaj transakcyjnej strefy między politycznym zainteresowaniem dobrą kondycją narodu a osobistymi technikami troski o siebie. Druga potężna strategia biopolityczna także dążyła do maksymalizacji dobrej kondycji populacji, ale uprzywilejowała jeden jej aspekt – reprodukcję. Eugenika zmierzała do ulepszenia ciała społecznego oraz uwolnienia go od przyszłych ekonomicznych i społecznych brzemion choroby i degeneracji poprzez oddziaływanie na teraźniejsze decyzje reprodukcyjne i możliwości jednostek13.

 189

Polityka z·ycia samego

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Programy eugeniczne stosowały kombinację zachęt i przymusu, aby regulować chęć bądź zdolność do prokreacji jednostek należących do pewnych konkretnych kategorii – ludzi posądzonych o posiadanie dziedzicznych chorób, cierpiących na choroby umysłowe, obłęd lub fizycznie ułomnych, osób uznanych za nałogowo i nieodwracalnie niemoralne lub antyspołeczne, szczególnie tych winnych przestępstw seksualnych i alkoholików. Narzędzia „pozytywnej” eugeniki rozpościerały się między upominaniem a rodzinnymi zapomogami. Do środków eugeniki „negatywnej” zaliczymy działania od aborcji poprzez segregację, mniej lub bardziej wymuszoną sterylizację, aż po „eutanazję”. Było wiele dyskusji między sojusznikami ruchów eugenicznych i tymi, którzy opowiadali się za profilaktyką medyczną i publiczną edukacją zdrowotną. Jednak operacyjne [operational] relacje między tymi dwiema strategiami były bardziej złożone: eugeniczne wątki pojawiały się często w polityce zdrowia publicznego, a to ostatnie i profilaktyka medyczna dla wielu sprawiały wrażenie kompatybilnych z myślą eugeniczną. Natchniona przez mniej lub bardziej zajadły rasizm eugeniczna taktyka całkowicie lub częściowo wymuszonej [forced or coerced] sterylizacji (tych, którzy uważani byli za zagrożenie dla jakości populacji – szczególnie mieszkańców szpitali psychiatrycznych, obłąkanych i tych, którzy uznani zostali za nieodwracalnie niemoralnych lub antyspołecznych) rozprzestrzeniła się w Stanach Zjednoczonych i w Europie, by swoją krwawą apoteozę osiągnąć w Niemczech14. W latach dwudziestych i trzydziestych dwudziestego wieku prawa sterylizacyjne zostały przyjęte w wielu stanach Ameryki, w Szwajcarii, Danii, Finlandii, Niemczech, Norwegii, Estonii, na Islandii, w Meksyku (Vera Cruz), na Kubie, w Czechosłowacji, Jugosławii, na Litwie, Łotwie, Węgrzech i w Turcji. Jednak przymus był tylko jednym z elementów tych strategii, które dążyły również do zmian społecznego nastawienia i indywidualnych przekonań na drodze edukacji i doradztwa. Nawet w nazistowskiej eugenice, przynajmniej w aspekcie psychicznych patologii, sterylizacja i eutanazja nie były po prostu szkodliwymi nakazami narzucanymi z zewnątrz. W kontekście dominacji literatury medycznej i naukowej mieszczących się w obrębie eugeniki, wielu niemiec-

kich lekarzy samodzielnie podejmowało decyzje oparte na eugenicznych podstawach. W kontekście szeroko zakrojonej propagandy i publicznej edukacji rodzice często życzyli sobie dokonania eugenicznych pomiarów w odniesieniu do własnych dzieci15. Nie zaskakuje więc fakt, że oparte na eugenice praktyki sterylizacji kontynuowane były w okresie powojennym w wielu demokratycznych narodach16. Liczni naukowcy i decydenci uważali planowane narodowo i kierowane przez państwo praktyki eugeniczne za kompatybilne z racjonalną opieką społeczną [rationalities of welfare]. Modelowym przykładem w tym względzie jest Szwecja17. Tam właśnie, począwszy od 1935 aż do 1975 roku, praktykowano pewien rodzaj pastoralnej eugeniki w ramach rozwoju paternalistycznego państwa opiekuńczego. Było ono wzorowane na obowiązkach dobrego pasterza, który musi być przygotowany na podejmowanie nierzadko trudnych decyzji w celu zredukowania brzemienia, jakie w przeciwnym wypadku słaba lub chorowita owca nałożyłaby na całe stado18. Argumenty eugeniczne uzasadniane chęcią polepszenia jakości, kondycji i zdrowia populacji narodowej, podpierały również pronatalistyczne [pro-natalist] inicjatywy, takie jak dodatki rodzinne i badania przedmałżeńskie [prenuptial examinations] we Francji. Kluczowi aktorzy nie widzieli zaś żadnej sprzeczności między eugenicznymi a higienicznymi strategiami walki ze „złem społecznym”19. Przynajmniej do lat pięćdziesiątych dwudziestego wieku w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych rozważania eugeniczne przenikały porady reprodukcyjne dla przyszłych rodziców, udzielane przez praktyków nowego zawodu – doradztwa genetycznego. Takie rady były uważane za szczególnie istotne w przypadku podmiotów z historią dziedzicznych defektów lub chorób, którym brakowało moralnych przymiotów, aby zrozumieć powagę sytuacji i w związku z tym kontrolować swoją reprodukcję20. Owa organizowana lub wspierana przez państwo taktyka (dążenia do zmian decyzji i możliwości reprodukcyjnych w celu zwiększania zdrowia populacji) pełniła więc istotną rolę w prowadzonej w dwudziestym wieku w imię profilaktyki medycznej i zdrowia publicznego medycznej i biologicznej polityce wielu liberalnych, demokratycznych społeczeństw. Pomimo wielkiego

190

Nikolas Rose

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Współczesne państwo nie „nacjonalizuje” cielesności swoich podmiotów w ramach jednego ciała społecznego, na które działa en masse, w relacji do ciał społecznych innych państw konkurujących na podobnych warunkach

moralnego i politycznego dystansu między eutanazją, wymuszoną sterylizacją i doradztwem genetycznym, nie możemy po prostu przeciwstawić sobie pozytywnych i negatywnych strategii, dobrowolnych i wymuszonych badań, przymusu i perswazji. Jak więc wyznaczyć specyfikę dzisiejszej biopolityki? Biopolityka pierwszej połowy dwudziestego wieku, zarówno w swojej neohigienistycznej, jak i eugenicznej formie zawierała więcej niż sugestię, że przy założeniu równości pod innymi względami, zdrowe jednostki są bardziej pożądane niż chore. Zdrowie rozumiane było jako dobra kondycja, a problem ujmowany był w terminach politycznej doniosłości, wiążącej się z kondycją narodowej populacji rozważanej en masse, konkurującej z innymi narodowymi populacjami. Kondycja populacji była podatna tak na zagrożenia wewnętrzne, jak i zewnętrzne, a rządy narodowe były zobligowane do działania przeciwko tym zagrożeniom oraz do czynienia pomiarów w celu jej polepszania poprzez politykę formułowaną i wykonywaną przez aparat państwowy. Jednak, wbrew Agambenowi i Baumanowi, uważam, że współczesna biopolityka różni się w kluczowych aspektach. Jak często podkreślano, polityczne racjonalności współcześnie nie są już inspirowane marzeniem przejęcia kontroli nad każdym życiem w imię losu wszystkich21. Ideał wszechkompetentnego [omnicompetent] państwa, które kształtowałoby, koordynowało i zarządzało sprawami wszystkich sektorów społeczeństwa, został zdyskredytowany. W fazę kryzysu weszła idea „społeczeństwa” jako jednej domeny, nawet jeśli heterogenicznej, z narodowymi: kulturą, populacją, przeznaczeniem, pokrywającej się z narodowym terytorium oraz władzami rządu narodowego. Idea „kultury narodowej” ustąpiła idei „kultur”, tożsamość narodowa zastąpiona została szerokim wachlarzem tożsamości politycznych, a „wspólnota” – wspólnotami. W tej nowej konfiguracji polityczne znaczenie i istotność [salience] zdrowia i choroby uległy zmianie. Oczywiście programy profilaktyki zdrowotnej, promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej nadal obierają za swój przedmiot „zdrowie narodu”. Jednak obecnie przesłanki dla politycznego zainteresowania zdrowiem populacji nie są ujmowane w terminach konsekwencji nie-

zdolności populacji jako organicznej całości do walki między narodami. Zamiast tego argumenty formułowane są w kategoriach ekonomicznych (koszty złego stanu zdrowia w kontekście opuszczonych dni w pracy lub wzrostu składki ubezpieczeniowej) lub pojęciach moralnych (imperatywu redukowania nierówności w aspekcie zdrowia). Podczas gdy międzynarodowe porównania są niewątpliwie nadal istotne, ich współczesna funkcja polityczna nie polega już na szacowaniu potencjalnych słabości państwa w rywalizacji geopolitycznej. Służą one raczej jako publiczne wskaźniki tego, w jakim stopniu narodom udało się skutecznie wprowadzić regulacje dla zarządzania zdrowiem. W tym wypadku narodowe wskaźniki zdrowia nie mierzą kondycji populacji jako całości; funkcjonują jako sumy [aggregates] stanu zdrowia poszczególnych obywateli i rodzin. Ponadto w pielęgnowaniu zdrowia idealną relacją państwa wobec ludzi nie jest już ta, do której dążono w państwie „socjalnym”. Współczesne państwo nie „nacjonalizuje” cielesności swoich podmiotów w ramach jednego ciała społecznego, na które działa en masse, w relacji do ciał społecznych innych państw konkurujących na podobnych warunkach. Od państwa nie oczekuje się już spełnienia zdrowotnych potrzeb społeczeństwa. Witalność gatunku – narodu, populacji, rasy – rzadko staje się przesłanką czy sposobem legitymizacji przymusowych interwencji w jednostkowe życia, które stanowią jedynie jego konstytuujące elementy. W tej domenie, tak jak w wielu innych, stosuje się obecnie wizerunek państwa pomocniczego, państwa stwarzającego możliwości, państwa działającego jako animator. Z jednej strony państwo zachowuje odpowiedzialność uzyskaną w osiemnastym czy dziewiętnastym wieku (dokładne datowanie różni się w zależności od narodowego kontekstu), a związaną z zabezpieczaniem ogólnych warunków dla zdrowia: regulacją sprzedaży produktów spożywczych, zapewnianiem czystej wody, odprowadzaniem ścieków, czasami nakazując wzbogacanie dietyo elementy zdrowotne – witaminy, fluor do wody itp.

 191

Polityka z·ycia samego

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Z drugiej strony, w ramach takiego promującego zdrowie otoczenia, państwo próbuje uwolnić się od pewnych obowiązków nabytych przez nie na przestrzeni dwudziestego wieku dzięki ochronie jednostek przed konsekwencjami chorób i wypadków. Obserwowaliśmy w związku z tym intensyfikację i generalizację strategii promocji zdrowia rozwiniętych w dwudziestym wieku, idących w parze z powstaniem przemysłu prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych i poszerzeniem zakresu obowiązków, które jednostki i rodziny muszą wypełnić w celu monitorowania i zarządzania własnym zdrowiem. Każdy obywatel musi teraz stać się aktywnym partnerem w pogoni za zdrowiem, akceptując spoczywającą na nim odpowiedzialność za zabezpieczenie własnego dobrobytu. Organizacje oraz wspólnoty także są nakłaniane do brania czynnego udziału w ochronie zdrowia i dobrobytu swoich pracowników i członków. Ta nowa „wola zdrowia” jest coraz intensywniej kapitalizowana przez różne przedsiębiorstwa, od firm farmaceutycznych po sprzedawców jedzenia. Cała paleta grup nacisku, organizacji rzeczniczych, grup samopomocowych, zaczęła zasiedlać przestrzeń pragnień, niepokojów, rozczarowań i dolegliwości tkwiącą pomiędzy wolą zdrowia i doświadczeniem jego braku. W ramach tej złożonej sieci sił i obrazów związane ze zdrowiem aspiracje i postępowania jednostek są zarządzane „z dystansu” – poprzez kształtowanie ich sposobów rozumienia i realizowania własnej wolności. Być może Agamben i Bauman mają słuszność sugerując, że powiązanie między jednostką a zbiorowością w pierwszej połowie dwudziestego wieku – zarówno w przypadku nurtu neohigienistycznego, jak i eugenicznego – przyjęło charakterystyczną, „nowoczesną” formę. Jeśli tak, to twierdziłbym, że w ramach politycznych racjonalności, które nazwałem „zaawansowanie liberalnymi” współczesne relacje między biologicznym życiem jednostki i dobrobytem zbiorowości przyjmują odmienny kształt22. Problemem nie jest już dążenie do klasyfikowania, identyfikowania i eliminowania lub ograniczania jednostek o wadliwych organizmach albo promowanie reprodukcji osób o najbardziej pożądanej biologicznej charakterystyce w imię całościowej kondycji populacji, narodu lub rasy. Składa się on raczej z całego wachlarza strategii, które próbują identyfikować,

leczyć, zarządzać lub administrować jednostkami, grupami czy rejonami, w przypadku których ryzyko jest uznawane za wysokie. Binarne rozróżnienie na normalne i patologiczne, które było centralne dla wcześniejszych analiz biopolitycznych, obecnie jest wpisane w te strategie w celu zarządzania ryzykiem. Są one zorganizowane na różnych poziomach. Istnieją aktuarialne i epidemiologiczne strategie, które dążą do redukcji kompleksowych poziomów [aggregate levels] ryzyka w obrębie populacji. Istnieją strategie zarządzania grupami wysokiego ryzyka. Coraz częściej pojawiają się także strategie oparte na identyfikowaniu i profilaktycznych interwencjach wobec jednostek narażonych na szczególne ryzyko. W tym kontekście ryzyko denotuje całą grupę sposobów myślenia i działania, obejmujących teraźniejsze kalkulacje dotyczące prawdopodobnej przyszłości, po których następują interwencje w teraźniejszość w celu kontrolowania owej potencjalnej przyszłości23. Śmiertelność i zachorowalność były kluczowymi aspektami dla rozwoju koncepcji przyszłości jako poddającej się kalkulacji, przewidywalnej oraz zależnej od możliwych do zidentyfikowania czynników, których częścią można było zarządzać24. Polityka zdrowia w dziewiętnastym wieku oparta była na zbiorach i tabelach przedstawiających dane liczbowe o populacjach, i na ich analizach pod względem częstotliwości i prawdopodobieństwa. To właśnie stanowiło przesłanki dla strategii higienicznych, które starały się identyfikować, zarządzać i redukować kompleksowe poziomy zachorowalności i śmiertelności poprzez modyfikowanie czynników w obrębie obszaru geograficznego, siedliska lub części cyklu życia [a portion of the life course], które statystycznie były powiązane z podwyższonym poziomem zachorowalności lub śmiertelności. I tak w Anglii Edwin Chadwick stosował statystyczne i probabilistyczne rozumowanie w swoich wywodach na rzecz reformy systemu kanalizacyjnego, a William Farr stworzył dowód na geograficzne rozmieszczenie zachorowalności i śmiertelności, aby wskazać na zasoby wodne jako winne rozprzestrzenienia się cholery25. W pierwszej połowie dwudziestego wieku koncepcje dotyczące regularności i przewidywalności chorób, wypadków i innych nieszczęść w obrębie populacji stanowiły centralny punkt dla narodzin samej idei społeczeństwa i wyłonienia się w różnych krajach

192

Nikolas Rose

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

społecznych strategii ubezpieczeniowych względem rozprzestrzenia się zagrożeń, które pociągała za sobą każda aktywność związana z życiem w ubezpieczonej populacji narodowej26. W drugiej połowie dwudziestego wieku biopolityczna troska o zminimalizowanie ryzyka zachorowania – kontrola zanieczyszczenia środowiska, redukowanie wypadków, utrzymywanie zdrowia fizycznego, pielęgnacja dzieci – stała się zasadniczym elementem nie tylko dla organizacji usług zdrowotnych i społecznych, ale także dla eksperckich decyzji dotyczących planowania miejskiego, projektowania budynków, praktyk edukacyjnych, zarządzania organizacjami, wprowadzania na rynek żywności, projektowania pojazdów i wielu innych. Jest to równoznaczne ze stwierdzeniem, że przez ostatnie sto pięćdziesiąt lat myślenie w kategoriach ryzyka było centralne dla biopolityki. Popyt na kolektywne pomiary biopolitycznego zarządzania ryzykiem jest daleki od wygaśnięcia, co więcej, potęguje się i globalizuje27. A strategie dążące do zredukowania prawdopodobieństwa niefortunnych wydarzeń w obrębie populacji – polegające raczej na namierzaniu ryzykownych praktyk i lokalizacji niż narażonych lub stwarzających ryzyko jednostek – rozprzestrzeniają się na zarządzanie wieloma innymi rodzajami niechcianych zdarzeń, szczególnie kontrolę przestępczości28. Po raz kolejny, poczynając od dziewiętnastego wieku, pojawia się następny zestaw strategii funkcjonujących w oparciu o pojęcia związane z myśleniem w kategoriach ryzyka. Strategie te podejmowały próby znalezienia czynników, które umożliwiłyby identyfikację grup wysokiego ryzyka, aby następnie dać władzom możliwość prewencyjnego lub profilaktycznego interweniowania w związku z członkami tych grup. Zastosowanie profilowania ryzyka [risk profilling] w celu wyznaczenia grup ryzyka ma bardzo długą historię, sięgającą samych początków przemysłu ubezpieczeniowego. Profilowanie ryzyka, w przeciwieństwie do działania „aktuarialnego” lub ubezpieczeniowego wobec populacji jako całości, stosuje wiedzę probabilistyczną i epidemiologiczną. Ma ona na celu zidentyfikowanie czynników powiązanych z podwyższeniem ryzyka wystąpienia konkretnych problemów zdrowotnych, reprodukcyjnych lub innych form patologii, a następnie przyporządkowanie jedno-

stek do grup ryzyka [risk pools] za pomocą algorytmu stworzonego dzięki owym czynnikom. W obszarze zdrowia rozwinięte w połowie dwudziestego wieku profilowanie ryzyka, wykorzystywane było do tworzenia profili ryzyka, skali i wskaźników, które z kolei stosowano do identyfikowania tych, którzy wchodzili w skład

Popyt na kolektywne pomiary biopolitycznego zarządzania ryzykiem jest daleki od wygaśnięcia, co więcej, potęguje się i globalizuje grup o istotnie wyższym od przeciętnego ryzyku, a następnie do profilaktycznych interwencji wobec nich. Większość czytelników jest osobiście obeznana z takimi procedurami przyporządkowywania jednostek do grup ryzyka, na podstawie genealogii, w kategoriach rodzinnej historii chorób i patologii i/lub na podstawach statystycznych, w kategoriach kombinacji czynników statystycznych powiązanych z warunkami. Zgłaszający się do lekarza mężczyźni z wysokim ciśnieniem krwi mają wykonywany profil ryzyka w kategoriach wieku, wagi, historii rodzinnej, palenia itd. Są przypisywani do grup ryzyka za pomocą skali, której podstawę stanowią badania epidemiologiczne i kliniczne. Jeśli znajdują się w grupie wysokiego ryzyka, zaleca się im zmiany w zachowaniu, diecie, stylu życia lub zapobiegawczo wtłacza ich w reżim przyjmowania leków, mający na celu zredukowanie ryzyka wystąpienia przewidywanych nieprawidłowości. Ciężarnym kobietom przygotowują profil ryzyka ich lekarze lub położne. Jeśli ulokowane zostają w grupie wysokiego ryzyka wystąpienia poronienia, przedwczesnego porodu lub innych powikłań, wówczas stają się przedmiotem wzmożonej obserwacji ze strony położnych i ginekologów29. Najwcześniejsze porady reprodukcyjne oparte na badaniach genetycznych również funkcjonowały w zakresie identyfikacji osób należących do grup wysokiego ryzyka na podstawie czynników epidemiologicznych, historii rodzinnej i prawdopodobieństwa. Podobnie rzecz się miała na początku dwudziestego wieku w przypadku eugenicznych programów sterylizacji „obłąkanych”, pacjentów

 193

Polityka z·ycia samego

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

psychiatrycznych i przestępców seksualnych, o czym pisałem wcześniej. Dodatkowo w tym samym okresie w wielu krajach sporo jednostek i organizacji rozpoczęło udzielanie porad dotyczących reprodukcji, skupiając się na przyszłych współmałżonkach lub potencjalnych rodzicach, którzy posiadali rodzinną historię występowania „dziedzicznych” rodzajów chorób lub niepełnosprawności. Udzielano im porad związanych z ryzykiem i prawdopodobieństwem wystąpienia danego stanu u ich dzieci oraz zalecano niewchodzenie w związek małżeński lub rezygnację z posiadania potomstwa, oferowano przerywanie ciąży, nawet na terenach, gdzie aborcja była w innych przypadkach nielegalna. Doradztwo genetyczne w pierwszej połowie dwudziestego wieku stanowiło w sposób wyraźny narzędzie eugeniczne30. W okresie po zakończeniu II wojny światowej, kiedy w wielu krajach powstała znaczna liczba klinik zajmujących się kwestiami dziedziczności, ich zasadniczym celem stało się zapobieganie wadom wrodzonym i pomaganie parom w podejmowaniu decyzji raczej „eugenicznych” niż „dysgenicznych”31. Natomiast w ostatnich dekadach dwudziestego wieku badania prenatalne wraz z możliwością przerwania ciąży (na przykład badanie próbek surowicy matki [maternal serum] w poszukiwaniu podwyższonego poziomu protein powiązanych z konkretnymi anomaliami genetycznymi) stały się szeroko stosowane wśród kobiet zaklasyfikowanych z uwagi na wiek lub historię rodzinną do grup wysokiego ryzyka32. Niektórzy lekarze i genetycy nadal twierdzą, że każdy odpowiedzialny obywatel, będący nosicielem pewnych wad genetycznych, powinien starać się zredukować ryzyko przekazania ich przyszłym pokoleniom33. Tego typu stwierdzenia sprawiły, iż niektórzy krytycy uznali eugenikę za milczące założenie stojące za samą ideą poradnictwa genetycznego34. Uważam jednak, że należy być bardziej precyzyjnym, opisując charakter tej współczesnej logiki kontroli35. Podejmowanie decyzji w biomedycznym kontekście uwikłane jest w szereg relacji władzy, które możemy nazwać „pastoralnymi”. Wcześniej odniosłem się do eugeniki szwedzkiej jako pastoralnej właśnie, w sensie zbliżonym do tego rozwijanego przez Foucaulta, dla którego władza pastoralna to forma kolektywizującej i indywidualizującej władzy zainteresowanej dobrobytem „stada” jako całości. Jednak współczesna władza pasto-

ralna nie jest zorganizowana lub administrowana przez „państwo” [the state] – nawet jeśli używamy tego pojęcia, aby ogarnąć cały kompleks warunków ustawodawczych, finansowanych przez państwo organizacji badawczych oraz narodowych komisji dochodzeniowych zajmujących się medycznymi i etycznymi aspektami nowej biomedycyny. Działa ona raczej w pluralistycznym i konkurencyjnym obszarze poprzecinanym kodami, którymi posługują się komisje etyczne i stowarzyszenia zawodowe, wnioskami z badań empirycznych prowadzonych przez specjalistów, postawami i kryteriami reprezentowanymi przez pracodawców i ubezpieczycieli, testami rozwijanymi i promowanymi przez psychologów i firmy biotechnologiczne, radami oferowanymi przez grupy samopomocowe, a nawet krytycznymi perspektywami organizacji religijnych czy krytyków społecznych. Zasadniczo taka władza pastoralna nie ingeruje w stado jako całość. Przynajmniej od trzech dekad uczestniczący w niej specjaliści wyraźnie odrzucają pogląd głoszący, iż dążą oni lub powinni dążyć do ograniczania możliwości reprodukcyjnych osób narażonych na przekazanie swojemu potomstwu określonych stanów dziedzicznych lub niepełnosprawności, nie mówiąc już o sugestiach, że są oni lub powinni być zainteresowani udziałem poszczególnych, indywidualnych cech biologicznych w jakości przyszłej populacji lub przyszłymi kosztami opieki nad osobami niepełnosprawnymi, które miałby ponieść naród36. Jednak owa władza pastoralna nie pociąga za sobą po prostu charakterystycznego dla duchownego pasterskiego rozumienia i panowania nad duszami indywidualnych, zagubionych owieczek. Być może najtrafniej da się opisać tę formę władzy pastoralnej jako relacyjną. Działa ona poprzez relację między afektami i etyką przewodnika – doradców genetycznych i pokrewnych ekspertów od reprodukcji, którzy funkcjonują jako strażnicy testów i procedur medycznych – a afektami i etyką podążających za przewodnikiem – aktualnych lub potencjalnych rodziców, którzy podejmują swoje decyzje reprodukcyjne, oraz sieciami odpowiedzialności i zobowiązań, w które są uwikłani. Ci nowi pastorzy ciała są orędownikami etycznych zasad głoszących świadomą zgodę, autonomię, dobrowolne działanie i wybór oraz brak wytycznych [non-directiveness]37. Jednak w praktykach tej władzy pastoralnej

194

Nikolas Rose

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

owe zasady muszą zostać przetłumaczone na szereg mikrotechnologii służących zarządzaniu komunikacją i informacją. Zaciemniają one granice między przymusem i zgodą. Zmieniają podmiotowości tych, którzy mają wyrazić zgodę lub odmowę, stosując dyskursywne techniki, które uczą nowych sposobów przekładania pewnych aspektów samego siebie [oneself] na myśl i język, nowych sposobów czynienia siebie i swoich działań podlegającymi osądowi. Przekształcają w specyficzny sposób telos owych spotkań, na przykład pod kątem psychologicznych pojęć zdrowia psychicznego lub niedawnej, ale wszechobecnej idei „jakości życia” – które obecnie definiowane są i mierzone przez szereg oceniających wskaźników. Niemniej jednak owa pastoralna władza różni się od chrześcijańskiego duszpasterstwa. To ostatnie zakładało jednokierunkowość władzy i podporządkowanie owcy woli pasterza oraz internalizację owej absolutnej woli w formie autorefleksji i panowania nad sobą [self-mastery]. Spotkania doradcze, o których tu mowa, wiążą się z silnym dwukierunkowym afektywnym splotem między wszystkimi uczestnikami spotkania oraz generują wielorakie „wirtualne” powiązania z nieobecnymi grupami – odległymi krewnymi, nieobecnym rodzeństwem, potencjalnym potomstwem. W owych splotach [entanglements] stawką są relacje etyczne każdego podmiotu wobec samego siebie oraz wszystkich innych – włączając w to samych ekspertów. Konsultacja działa tu jako czynnik wzmacniający etyczność [intensifier of ethicality]. Mobilizuje poczucie wstydu i winy oraz afekty związane z odpowiednimi roszczeniami, zasięgiem i ograniczeniami wolności „ja” oraz zobowiązaniami wobec innych. Aktywuje konflikty wśród doradców pomiędzy etyką troski a etyką kierowania [guidance]. Wymaga od doradców zagłębienia się we własne wnętrze w sposób, który bynajmniej nie jest trywialny i krótkotrwały. Trochę jak te niepokojące i brzemienne w skutki, trudne do rozstrzygnięcia dylematy, które zawładnęły tymi, którym mają doradzać. Prawdą jest, że – bez względu na jawny program niedyrektywalnego doradztwa genetycznego [non-directive genetic counselling] – dowody pokazują, iż osoby, które zostały poinformowane o przynależności do grupy podwyższonego ryzyka, w czasach braku dostępu do różnego rodzaju przewidujących [predictive] testów

genetycznych, które omawiałem powyżej, rzadziej decydowały się na dzieci38. Zagrożenia współczesnej biopolityki grup ryzyka to nie powtórki z przeszłości. Są one może bardziej przyziemne i prozaiczne niż masowa polityka zarządzania populacją, ale nie mniej niebezpieczne. Istnieją problemy techniczne, na przykład wiarygodności i adekwatności czynników stosowanych w obliczaniu profilów ryzyka, za pomocą których jednostki są przypisywane do grup ryzyka, możliwości ich uogólniania w kontekście zróżnicowania narodowego i kulturowego czy skutków zmian zachodzących od czasu powstania skali itd. Istnieją w jej ramach problemy fałszywych pozytywów i negatywów, które wbudowane są w sam projekt stosowania rozumowania probabilistycznego w celu określenia sposobu leczenia jednostek – niesławne ze względu na praktyki podejmowania decyzji dotyczących przymusowego leczenia lub izolowania „ryzykownych” pacjentów psychiatrycznych oraz z powodu zalecenia profilaktycznej mastektomii kobietom, w których rodzinach występował rak piersi. Występują także trudności wynikające z faktu, że gdy już dana jednostka zostanie przyporządkowana do danej grupy ryzyka, może być traktowana – przez siebie i innych – tak, jakby nie było wątpliwości, że teraz lub w przyszłości zostanie doświadczona w najsurowszy sposób. Problemy te były szeroko dyskutowane w powiązaniu z dyskryminacją w systemie ubezpieczeń i zatrudnienia39. Są także podnoszone, gdy szacowanie ryzyka powiązane jest z prewencyjnymi interwencjami. Obserwujemy taką sytuację, gdy jednostki przypisane do grup wysokiego ryzyka zachorowania na raka lub choroby serca, pomimo dobrej kondycji, są zmuszone do życia w cieniu autorytetu medycznego, jeśli uchodzić mają za „odpowiedzialne”. Możemy to również dostrzec w obszarze ryzyka behawioralnego, w projektach prewencyjnego badania, klasyfikowania i interweniowania w życie młodych ludzi z biedniejszych dzielnic miejskich [inner city] pod kątem zagrożenia przemocą, agresywnym lub obraźliwym zachowaniem. Projekty te mają usprawiedliwić prewencyjne interwencje w życie „stałych podejrzanych”, które same inaugurować mogą moralną karierę spod znaku zwichniętej tożsamości40. Dodatkowo pojawiają się etyczne wątpliwości wypływające z relacji między ekspertami i ich klientami, gdy

 195

Polityka z·ycia samego

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

zaufanie do liczb zastępuje inne formy zaufania – to znaczy, gdy decyzje dotyczące działania zdają się wypływać automatycznie z sądów umieszczonych w czarnych skrzynkach „obiektywnych” narzędzi kalkulujących – których niedosięgalni autorzy wymykają się debacie lub sprzeciwowi41. A także, jak wskazywano w licznych badaniach „społeczeństwa ryzyka”, rejestry i bazy zagrożeń wykazują potencjał do poszerzania i udoskonalania strategii kontroli opartych na inwigilacji i nadzorze [surveillance]42. Nie dziwi zatem zauważalna obecność zawodowego optymizmu wobec wpływu ostatnich odkryć w genomice, mających potencjał przesunięcia uwagi strategii regulacyjnych z grup ryzyka na indywidualną podatność

Można odnieść wrażenie, że „inteligentne” programy profilaktycznej interwencji mogą zostać tak obmyślone, aby namierzać tylko te jednostki, które są predysponowane do konkretnej choroby [susceptibility]. Diagnozy podatności próbują wyjść poza przypisywanie jednostek do grup ryzyka na podstawie współczynników i prawdopodobieństwa, dzięki precyzyjnej identyfikacji konkretnych jednostek, które są podatne na specyficzne choroby czy problemy behawioralne43. Podczas gdy świadectwa epidemiologiczne mogą wskazywać, że jednostki w pewnych grupach cechują się podwyższonym ryzykiem wystąpienia konkretnych chorób – jak w przypadku niedokrwistości sierpowatokomórkowej – celem nie jest po prostu oddziaływanie na tę grupę en masse: przynależność do grupy jest zaledwie pierwszym krokiem w procesie identyfikacji i leczenia podatnych jednostek. Punkcja owodni była po raz pierwszy użyta w celu wykrycia nieprawidłowości w liczbie lub kształcie chromosomów płodu – na przykład w trisomiach, takich jak zespół Downa lub nieprawidłowości w liczbie chromosomów X i Y. Jednak próbki płynu owodniowego, a teraz także próbki z biopsji kosmówki (CVS), mogą być stosowane do wykrywania nieprawidłowości w samym DNA lub

wykrywania obecności konkretnych sekwencji lub markerów, które powiązane są albo z podwyższonym prawdopodobieństwem rozwoju zaburzenia albo, w niektórych przypadkach (na przykład choroby Huntingtona), z pewnością jego wystąpienia. Testy genetyczne są dostępne dla coraz większej liczby chorób, które uważa się za wypływające z „pojedynczego genu” – choroby Huntingtona, zespołu łamliwego chromosomu X, anemii sierpowatej, mukowiscydozy, czy fenyloketonurii. Wzrasta też liczba testów, które określają obecność specyficznych sekwencji bazowych – markerów, polimorfizmów lub polimorfizmów pojedynczego nukleotydu – które w dużym stopniu zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju konkretnych chorób: Alzheimera, niektórych form raka piersi, konkretnych typów chorób serca. Odkąd rutynowym dla lekarzy (także genetyków) stało się ujmowanie każdej jednostkowej podatności na chorobę w kontekście jej genetycznego komponentu, składającego się zazwyczaj z wielu genów i interakcji między nimi, a także innymi czynnikami środowiskowymi i biograficznymi, spojrzenie z perspektywy podatności jest potencjalnie nieograniczone. W swojej nowej formie związanej z podatnością, biomedyczne myślenie w kategoriach ryzyka stało się indywidualizujące i kliniczne. Przenika wzdłuż i wszerz nawet tych, których życie jest „życiem z milczącymi narządami” (by skorzystać z nawiązania Canguilhema do Leriche’a)44, aby poszukiwać w nich znaków, zarodków, zwiastunów, predyspozycji do wystąpienia patologii. Podczas gdy w przypadku eugeniki to populacji groziły różne ryzyka związane z reprodukcją konkretnych grup lub subpopulacji, w tym przypadku mamy do czynienia z czymś, co Ian Hacking45 mógłby nazwać nowym i „interaktywnym” „rodzajem ludzkim”: jednostką biologicznie – i w coraz większym stopniu genetycznie – ryzykowną czy też zagrożoną46. Można odnieść wrażenie, że „inteligentne” programy profilaktycznej interwencji mogą zostać tak obmyślone, aby namierzać tylko te jednostki, które są predysponowane do konkretnej choroby. Takie myślenie podbudowuje typy doradztwa genetycznego, które stały się rutynowymi od lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku: monitorowanie ciężarnych kobiet należących do grup wysokiego ryzyka; szeroko stosowane punkcje owodni mające na

196

Nikolas Rose

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

celu wykrycie płodów z wadami genetycznymi; możliwość terapeutycznych aborcji płodów, u których takie nieprawidłowości zostały zdiagnozowane oraz powiększająca się grupa rodziców „wysokiego ryzyka” uciekających się do zapłodnienia in vitro połączonego z diagnozą preimplantacyjną. Jednak obietnica pewności jest iluzoryczna. Niemal we wszystkich przypadkach, nawet w tak nieubłaganych jak choroba Huntingtona, genetyczna diagnoza indywidualnej podatności ma nadal jedynie charakter probabilistyczny. W wielu przypadkach mamy po prostu do czynienia z sytuacją, w której występowanie konkretnych alleli, sekwencji, markerów oznacza jedynie zwiększenie ryzyka rozwoju danej choroby. Nawet jeśli określono sekwencję genu, którego obecność czyni niezaprzeczalnym wystąpienie choroby, nie ma nadal pewności, kiedy i z jaką surowością dojdzie do jej objawów. Tak więc owe nowe praktyki określania podatności otwierają nową przestrzeń niepewności. Składa się na nią poszerzająca się domena bezobjawowych lub przedobjawowych chorych – tych nosicieli markerów lub polimorfizmów podatności, którzy nie są ani fenomenologicznie, ani empirycznie „chorzy” lub „nieprawidłowi”. Podczas gdy kalkulacja ryzyka często zdaje się obiecywać techniczne sposoby rozwiązania kwestii etycznych, nowe rodzaje podatności nie oferują jednoznacznego algorytmu na podjęcie decyzji ani przez lekarzy, ani przez ich aktualnych czy potencjalnych pacjentów. W tej przestrzeni biopolityka staje się etopolityką.

Biopolityka jako polityka molekularna Eugenika była ufundowana na dyskursie prawdy charakterystycznym dla biologii pierwszych czterech dekad dwudziestego wieku, nie tylko w Niemczech, ale też w Wielkiej Brytanii, Francji czy krajach nordyckich i Stanach Zjednoczonych. Jednak prawda ta uległa transformacji. W następstwie II wojny światowej wiele pracy intelektualnej i politycznej włożono w zerwanie połączeń między troską o genetyczne zdrowie jednostek a kwestiami jakości populacji en masse. Genetyka miała zmienić się w liberalną dyscyplinę. Genetycy przemyśleli przeszłość własnego przedmiotu, przeformułowali prze-

strzeń dociekań genetyki w pojęciach poszukiwania korzeni choroby. Norma indywidualnego zdrowia zastąpiła kryterium jakości populacji. Sama genetyka przestaje fundować swój namysł w oparciu o szerokie kategorie społeczne. Stara się raczej wykroczyć poza mylące objawy patologii i normalności, docierając do leżących u ich podstaw determinant, genów i ich sposobów funkcjonowania na poziomie molekularnym47. Ta nowa genetyka była powiązana ze zmianą, która zaszła w samym naszym obrazie życia. Ciało, które dwudziestowieczna medycyna odziedziczyła po wieku dziewiętnastym, było wizualizowane za pośrednictwem klinicznego spojrzenia, jak to miało miejsce w szpitalu, podczas sekcji zwłok, a następnie zostało wpisane w atlas anatomiczny. Było witalnym, żywym systemem lub systemem systemów. Skóra kryła pod sobą „naturalną” masę funkcjonalnie powiązanych organów, tkanek, funkcji, sterowników, sprzężeń zwrotnych, odruchów, rytmów, cyrkulacji itd. To ujednolicone kliniczne ciało było ulokowane w obrębie ciała społecznego, które z kolei tworzone było przez pozacielesne systemy – środowiska, kultury – również konceptualizowane w terminach wielkoskalowych przepływów – powietrza, wody, ścieków, bakterii, zaraz, wpływów rodzinnych, klimatów moralnych itp. Strategie eugeniczne zawdzięczały swój charakter tego typu połączeniu ciała indywidualnego i społecznego. Ciało genetyczne różni się pod wszystkimi względami od tego eugenicznego. Przede wszystkim jest ono ujmowane w innej skali. W latach trzydziestych dwudziestego wieku biologii udało się zobrazować życiowe fenomeny w skali submiskropowej – między 10-6 i 10-7 cm48. Innymi słowy, życie zostało zmolekularyzowane49. Owa molekularyzacja nie była jedynie kwestią konstruowania wyjaśnień na poziomie molekularnym. Nie dotyczyła ona również po prostu użycia artefaktów stworzonych na tym poziomie. Stanowiło to raczej reorganizację całego spojrzenia nauk o życiu, ich instytucji, procedur, instrumentów, przestrzeni działania i form kapitalizacji. Do lat sześćdziesiątych, jak ujął to Georges Canguilhem, „nauka o życiu nie jest już podobna do portretu życia, tak jak wówczas gdy polegała na opisie i klasyfikacji gatunków; nie przypomina też architektury czy mechaniki, a mogłaby, gdy była po prostu anatomią

 197

Polityka z·ycia samego

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

i makroskopową fizjologią”50. Zmieniając skalę, w której studiowane są cechy fenomenu życia, współczesna biologia zaadaptowała nowy język: Porzuciła słownik i pojęcia klasycznej mechaniki, fizyki i chemii, wszystkie mniej lub bardziej oparte na modelach geometrycznych, na rzecz słownika lingwistyki i teorii komunikacyjnych. Wiadomości, informacja, programy, kody, instrukcje, dekodowanie: to one stanowią nowe pojęcia nauk o życiu51.

W istocie historia jest bardziej skomplikowana: muszą zostać pokonane jeszcze inne możliwości, ujęte w terminach topografii lub funkcji, aby ten informatyczny paradygmat stał się dominującym i przyjął formę opartego na DNA kodu służącego syntezie proteinowej52. Niemniej jednak w dyskursie genomowym, który nabrał kształtu w ostatnich dekadach dwudziestego wieku, życie wyobrażane było jako subkomórkowe procesy i wydarzenia kontrolowane przez genom, który nie jest ani diagramem, ani projektem, ale cyfrowym kodem zapisanym w strukturze molekularnej chromosomu53. To jest właśnie „język życia” zawierający w sobie „cyfrowe instrukcje”, które czynią nas tym, czym jesteśmy. Historycy tego okresu lubią cytować marzenie laureata Nagrody Nobla, Waltera Gilberta: „będzie można wyciągnąć płytę CD z kieszeni i powiedzieć: »To jest istota ludzka: to jestem ja!«”54. I wraz z rozwojem Human Genome Project, wydawało się, że trzy biliony par bazowych było zorganizowanych w sto tysięcy genów – czyli jeden gigabajt „listy części”, który niemal mieściłby się na standardową płytę kompaktową. Gdy 11 lutego 2001 roku opublikowana została pierwsza mapa ludzkiego genomu, zadała ona kilka być może śmiertelnych ciosów owemu obrazowi. Okazało się, że zamiast stu tysięcy genów (lub podobnej liczby), które oszacowano z taką pewnością, występuje raczej około trzydziestu jeden tysięcy sekwencji kodujących łańcuchy aminokwasów – co można porównać z sześcioma tysiącami dla komórki drożdży, trzynastoma tysiącami dla muszki owocówki i dwudziestoma tysiącami dla nicienia. Nie sprawiało to zatem wrażenia listy części koniecznych dla utworzenia człowieka – nawet współczesne samoloty składają się z dwustu

tysięcy unikalnych elementów. Wydawało się, że nie ma wystarczającej liczby genów dla „zakodowania” każdej „części” – aby wyjaśnić złożoność ludzkiej anatomii i fizjologii, nie wspominając o neuronalnych podstawach szerokiego repertuaru ludzkich zachowań, świadomości, uczenia się i pamięci. Odkąd genetyka molekularna przegrupowuje się wokół genomiki i proteomiki funkcjonalnej, wulgarny redukcjonizm większości genomik z ostatnich dekad dwudziestego wieku wydaje się obecnie przestarzały. Sama idea „genu” komplikuje się i fragmentaryzuje. Żyjemy w świecie „postgenomicznym”, w którym kluczowymi procesami są ekspresja genów i ich regulacja, gdzie ta sama sekwencja genów może być pocięta, połączona i przepisana na inne sposoby, w zależności od środowiska komórkowego, które samo jest ukształtowane przez wielość ponadkomórkowych czynników. Niemniej jednak molekularyzacja biologii stanowi nieodwracalne wydarzenie epistemologiczne. Jest również doniosłym wydarzeniem technicznym, gdyż nowe molekularne modele życia są w równym stopniu techniczne, co reprezentacyjne. Nie żeby samo w sobie było to czymś nowym: symbioza rozumienia i przekształcania już dawno została wpleciona w samą materię biologii. W biologii z drugiej połowy dwudziestego wieku poznanie życia i żywego ciała zostało istotowo połączone z interwencjami, które owe żywe ciała przekształcają55. Trwające przez ostatnie trzydzieści lat wypracowanie modeli molekularnych w biologii uzależniono było, podobnie, od technicznej restrukturyzacji życia w tej właśnie molekularnej skali. Wszystkie te projekty dążące do transkrypcji „księgi życia”, zdekodowania „kodu kodów”, opracowania jej „normalnych” i patologicznych wersów, słów, rozdziałów, były powiązane z próbami interweniowania w owo życie na poziomie molekularnym – nie po fakcie, lecz w trakcie samego procesu odkrycia – jak np. w przypadku technik dzielenia genów i ich łączenia, reakcji łańcuchowej polimerazy (PCR) służącej tworzeniu wielu kopii ściśle określonych segmentów DNA poza żywym organizmem, wytwarzania organizmów zawierających lub pozbawionych konkretnych sekwencji genowych. W procesie tym koncepcje teoretyczne i eksperymentalne hipotezy szybko przekształciły się w byty dostarczane „od ręki” przez komercyjne firmy56.

198

Nikolas Rose

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Zatem przeniesienie inżynierii genetycznej z laboratorium do fabryki nie wymagało żadnej istotnej zmiany perspektywy. W rzeczywistości laboratorium i fabryka były już wewnętrznie powiązane – przemysł farmaceutyczny był centralny dla rozwoju neurochemii, przemysł biotechnologiczny dla badań nad klonowaniem, a firmy zajmujące się technologiami genetycznymi [genetech firms] dla sekwencjonowania ludzkiego genomu. Nie chodzi tylko o to, że owe firmy dążą do tego, aby „zastosować” lub „urynkowić” naukowe odkrycia, kształtują one raczej kierunek, organizację, przestrzeń problemową i efekty rozwiązań samej biologii. Życie na poziomie molekularnym staje się bowiem poznawalne tylko dzięki złożonym i drogim instrumentom: mikroskopom elektronowym, ultrawirówkom, elektroforezie, spektroskopii, dyfrakcji promieni Rentgena, izotopom i licznikom scyntylacyjnym oraz ich połączeniu ze zdolnością do przetwarzania informacji przez komputery, a obecnie również możliwością upowszechnia informacji przez Internet. W związku z tym polityka nauk o życiu – polityka życia samego – została ukształtowana przez tych, którzy posiadali kontrolę nad ludzkimi, technicznymi i finansowymi zasobami koniecznymi dla sponsorowania takich dążeń. W okresie powojennym fundusze na strategiczny rozwój nauk o życiu były zapewnianie przez nowo powstałe publiczne jednostki badawcze wespół z posiadającymi własne oddziały prywatnymi fundacjami, takimi jak Rockefeller Foundation. Pod koniec dwudziestego wieku owe źródła dofinansowania zostały w dużej części zmarginalizowane przez kapitalizację nauk o życiu przez przemysł farmaceutyczny, a następnie przedsiębiorstwa biotechnologiczne. Ani produkcja prawdy, ani nawet produkcja zdrowia nie są obecnie wystarczającymi powodami, aby poruszyć „inwestujących kapitalistów, biura patentowe i piszących o nauce, od których [nauki o życiu] są coraz bardziej zależne”: muszą one być usankcjonowane przez logikę rozwoju produktu i udziałów w rynku57. Biopolityka stała się bioekonomią, napędzaną przez to, co Catherine Waldby nazywa „biowartością”: produkcją wartości dodatkowej z żywotności jako takiej58. Jednak spory wokół biopiractwa, patentowania genów i handlu ludzkimi tkankami pokazują, jak samo molekularne utowarowienie komplikuje nasze pojęcie ludzkiego życia i ochronę, na którą ono zasłu-

guje59. Czy fragmenty DNA replikowane i poddawane manipulacji in vitro za pomocą technik rekombinantowych stanowią „życie”, nie wspominając już o „ludzkim życiu”? Czy lekarze mogą opatentować i czerpać zyski z nieśmiertelnej linii komórkowej wyodrębnionej z dotkniętej rakiem śledziony Johna Moore’a60? Wydaje się, że klasyczna dystynkcja dokonana w filozofii moralności między tym, co nie jest człowiekiem – i dlatego możliwym do posiadania, handlowania, utowarowienia – i tym, co człowiekiem jest – i tym samym niepodlegającym takiemu utowarowieniu – przestaje być stabilna. Niegdyś mogło się wydawać, że życie uwięzione jest w naturalnych mechanizmach samego procesu witalnego, od których nie sposób uciec. Wszystko, na co mogła dawać nadzieję medycyna, to zahamowanie anormalności, przywrócenie naturalnej witalnej normy

Biopolityka stała się bioekonomią, napędzaną przez to, co Catherine Waldby nazywa „biowartością”: produkcją wartości dodatkowej z żywotności jako takiej i normatywności ciała, które ją podtrzymywały. Jednak owe normy nie wydają się już tak nieuniknione, a normatywności okazują się otwarte na zmianę. Jeśli już raz było się świadkiem efektów, jakie dały leki psychiatryczne w zmianie progów, norm, nieprzewidywalności afektów, myślenia i woli, nie będzie można już sobie wyobrazić jaźni zamkniętej na tego typu modyfikacje61. Jeśli już raz zobaczyło się, jak normy kobiecej reprodukcji przekształcone zostały przez wspomagane poczęcie, natura i limity prokreacji, przestrzeń nadziei i obaw z tym związanych już nigdy nie będą takie same62. Jeśli już raz było się świadkiem, jak normy starzenia u kobiet zmienione zostały dzięki hormonalnej terapii zastępczej lub normy starzenia męskiej seksualności przekształciły się dzięki Viagrze, „normalny” proces starzenia wydaje się zaledwie jedną z wielu opcji, przynajmniej dla osób żyjących w zachodnim dobrobycie. Oczywiście narkotyki, używki i inne medykamenty, legalne i nielegalne, przez całe wieki przemieniały ludzi

 199

Polityka z·ycia samego

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Biopolityka formułuje problem ludzkiej egzystencji na poziomie molekularnym: toczy się ona między molekułami, gdzie same molekuły stają się przedmiotem zainteresowania i ich możliwości poprzez łączenie ich ciał z chemicznymi aktorami. Ciało diabetyka można nazwać sztucznym, odkąd wynaleziono terapię insulinową: tutaj umyślna chemiczna sztuczność została zastosowana, aby zastąpić brakującą lub uszkodzoną normatywność własnych procesów życiowych ciała. Bez wątpienia ciało kobiece było przez długi czas bardziej niż męskie podatne na usztucznienie. Jednak sedno stanowi sprzężenie zachodzące, gdy wiele różnorodnych małych zmian przekracza pewien próg. To, co było dotychczas wyjątkowe, nadzwyczajne, staje się możliwe do pomyślenia, a nawet oczekiwane. Obecnie wszystkie procesy życiowe wydają się opierać na zrozumiałych łańcuchach wydarzeń, które mogą być „skonstruowane w odwrotny sposób”, a następnie zrekonstruowane w laboratorium oraz zmodyfikowane tak, że rozwijane być mogą w inny sposób. Rozważmy chociażby cztery z pięciu najczęściej przepisywanych leków w Stanach Zjednoczonych w 1999 roku: Premarin na zwalczanie objawów menopauzy – hormonalna terapia zastępcza; Synthyroid stosowany w przypadku niewydolności tarczycy – objawiającej się ogólną apatią i brakiem aktywności; Lipitor przypisywany na hiperlipidemię – w której wysoki poziom lipidów we krwi może predysponować do ataków serca; oraz Prilosec wskazany przy chorobie wrzodowej63. Tuż za nimi znajdowały się „antydepresanty”: Prozac uplasował się na miejscu dziesiątym, zbliżony w działaniu Zoloft był jedenasty, a Paxil piętnasty. Viagra pojawiła się zaledwie na czterdziestym siódmym miejscu, ale trzeba wziąć pod uwagę, że był to dopiero 1999 rok. Egzystencja jest przeżywana według nowych współrzędnych, rozgrywana jest nowa gra życia. Dla przykładu, samo rozróżnienie między chorobą a zdrowiem umysłowym uległo przemianie poprzez nowe obrazy molekularne umysłu, tworzone w ramach biologicznej psychiatrii oraz za pośrednictwem leków specjalnie ukierunkowanych, aby wpływać na wydarzenia molekularne w neuronach i synapsach. Nic dziwnego, że liczba zdiagnozowanych depresji śrubuje w górę, a nasze relacje emocjonalne ze światem zostały przekształcone w chwili, gdy każdy znak apatii

jest uznawany za depresję64. Życie jawi się teraz jako otwarte na kształtowanie i zmiany na poziomie molekularnym: dzięki precyzyjnie skalkulowanym interwencjom, które zapobiegają pewnym wydarzeniom, zmieniają sposób ich przebiegania lub tworzą nowe w samych procesach komórkowych. Odkąd różnica między leczeniem a ulepszaniem, między naturalnym a sztucznym zaczęła być coraz mniej wyraźna, zarządzanie i maksymalizacja życia samego stały się życiowym zadaniem, nie tylko dla każdej jednostki, ale i dla lekarzy wraz z naukowcami, przedsiębiorcami i korporacjami, które przerabianie życia czynią przedmiotem poznania, inwencji i produktów65. Naturalne życie nie może dłużej służyć za normę, podług której mogłaby być oceniana polityka życia. Dylematy na temat tego, czym jesteśmy, do czego jesteśmy zdolni, na co możemy mieć nadzieję, przybrały obecnie molekularną formę. Biopolityka formułuje problem ludzkiej egzystencji na poziomie molekularnym: toczy się ona między molekułami, gdzie same molekuły stają się przedmiotem zainteresowania.

Biopolityka jako etopolityka Oryginalna teza biopolityczna zakłada rozdzielenie tych, którzy kalkulowali i sprawowali władzę oraz tych, którzy byli jej przedmiotem, których egzystencja biopolityczna miała być kształtowania dla pożytku każdego z nas. Wydaje się, że rozdział ten charakteryzuje strategie polityczne poszukujące możliwości modyfikacji wzorów rozmnażania jednostek w imieniu populacji; krwawe techniki eugeniki negatywnej; eksperymenty medyczne na więźniach i pensjonariuszach ośrodków psychiatrycznych; eutanazje tych, których życie niewarte jest przeżycia; nawet tak dobroczynne strategie, jak kontrole lekarskie dzieci w szkołach. Można się tutaj zgodzić z Agambenem, że suweren rozszerzył swoją władzę nad żyjącymi ciałami swoich poddanych poprzez wejście w sojusz z „prawnikiem, [...] lekarzem, naukowcem, ekspertem i księdzem”66. Nie powinniśmy zapominać, że rok 1939 – gdy Hitler sporządził tajną notkę służbową zezwalającą pewnym lekarzom zadawać

200

Nikolas Rose

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

„śmierć z litości” pacjentom, których życia były uznawane za niewarte przeżycia – był także rokiem, który został określony przez jego rząd jako rok „obowiązku bycia zdrowym”67. Jednak ogromne rozszerzenie politycznego urządzenia [apparatus] zdrowia w reżimach liberalno-demokratycznych w dziewiętnastym i dwudziestym wieku byłoby nie do pomyślenia, gdyby nowo ukształtowane wartości higieny i zdrowia nie zostały powiązane z aspiracjami samego „ludu” – szczególnie biedoty, osób pokrzywdzonych czy klas pracujących68. Oznacza to, że w tym czasie zdemokratyzowano biopolitykę oraz połączono polityczne i osobiste aspiracje do zdrowia. W neohigienistyczych strategiach pierwszej połowy dwudziestego wieku obowiązek bycia zdrowym wpisano w praktyki edukacji oraz domową rutynę i tym samym, na co również liczono, w powinności matek i dzieci. W drugiej połowie dwudziestego wieku został utworzony nowy sojusz między politycznymi dążeniami do zdrowej populacji i osobistymi pragnieniami dobrego zdrowia. Zdrowie miało być zapewnione przez instrumentalizację lęku oraz kształtowanie nadziei i obaw jednostek oraz rodzin o ich własne biologiczne przeznaczenie. Sama idea zdrowia została przekształcona – chęć bycia zdrowym nie miała zmierzać jedynie do unikania choroby lub przedwczesnej śmierci. Powinna dążyć do optymalizacji własnej cielesności, aby objąć ogólny „dobrostan”: piękno, sukces, szczęście, seksualność i wiele więcej. To właśnie tę rozszerzoną wolę zdrowia wzmocniono oraz zinstrumentalizowano przez nowe strategie reklamy i marketingu na gwałtownie rosnącym konsumpcyjnym rynku zdrowia – lekarstwa bez recepty, ubezpieczenie zdrowotne, prywatna służba zdrowia, zdrowa żywność, witaminy i suplementy diety oraz cały zestaw dodatkowych, alternatywnych praktyk „samoleczenia”. Na początku dwudziestego pierwszego wieku mamy do czynienia z nadziejami, lękami, decyzjami i życiowymi przyzwyczajeniami, które zostały ukształtowane w kategoriach ryzyka i możliwości cielesnej i biologicznej egzystencji. Wyparły one niemal wszystkie inne organizujące zasady roztropnego, odpowiedzialnego i opartego na wyborze życia. Osobowość stała się istotnie somatyczna – praktyki etyczne coraz częściej uznają ciało za kluczowy obszar

pracy nad sobą. Od oficjalnych dyskursów promocji zdrowia, przez opowiadania o doświadczeniach choroby i cierpienia w mediach masowych, po popularne dyskursy o odchudzaniu i ćwiczeniach, widzimy narastający nacisk na osobistą odbudowę przez działanie na ciele w imię sprawności, która jest równocześnie cielesna i psychologiczna. Ćwiczenia, diety, witaminy, tatuaże, kolczykowanie ciała, leki, chirurgia plastyczna, zmiany płci, przeszczepianie organów – dla „eksperymentalnych jednostek”69 cielesna egzystencja i witalność „ja” stały się uprzywilejowanym polem eksperymentów z podmiotowością. Nazwałem to zjawisko „indywidualnością somatyczną”70. Nowe genomowe i molekularne słowniki nas samych (jak wcześniej biomedyczne języki inteligencji, depresji albo „hormonów”) są włączane do owych relacji somatycznego „ja” [somatic self], do siebie samego. Czynią nowe aspekty ludzkiej witalności widzialnymi, przekształcając „doświadczenie”. Nie tylko wyciągają z niego nowe sensy, ale faktycznie reorganizują je w nowy sposób, zgodnie z nowymi wartościami tego, kim jesteśmy, co musimy robić i na co mieć nadzieję. Biopolityka łączy się tutaj z tym, co nazwałem wcześniej „etopolityką”: polityką życia samego i tego, jak powinno być ono przeżywane71. Przez etopolitykę chciałbym scharakteryzować sposoby, na jakie etos życia ludzkiego (odczucia, moralna natura lub przewodnie przekonania jednostek, grup czy instytucji) dostarcza „medium” dla podłączenia samo-rządu [self-government] autonomicznej jednostki do imperatywów dobrego rządu. W etopolityce przedmiotem osądu jest samo życie, przeżywane w swych codziennych przejawach. Jeżeli dyscyplina indywidualizuje i normalizuje, a biowładza kolektywizuje i socjalizuje, etopolityka skupia się na technikach siebie, za pomocą których istoty ludzkie powinny oceniać i oddziaływać na siebie, aby czynić siebie lepszymi niż są. Podczas gdy problematyka etopolityki obejmuje kwestie od stylu życia po problem wspólnoty, spaja je pewien rodzaj witalizmu: spory o wartość, jaką przyznaje się życiu – „jakość życia”, „prawo do życia” albo „prawo wyboru”, eutanazja, terapia genowa, klonowanie ludzi itp. W tej sferze o wysokim poziomie rywalizacji same somatyczne jednostki są kluczowymi aktorami. Biologiczne praktyki tożsamościowe nie prowadzą, jak

 201

Polityka z·ycia samego

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

sugerowali niektórzy krytycy, do bezwolności w obliczu biologicznego fatum. Jest dokładnie odwrotnie. W zaawansowanych liberalnych demokracjach tożsamość biologiczna zostaje powiązana z bardziej ogólnymi normami przedsiębiorczości, samorealizacji, odpowiedzialnej osobowości72. Kiedy wiedza i przekonania o czyimś biologicznym i genetycznym wyposażeniu są częścią skomplikowanych wyborów, których dokonywać muszą rozważne jednostki w swoich strategiach życiowych, biologiczna tożsamość generuje biologiczną odpowiedzialność73. Podczas gdy wielu krytyków postrzega nową biomedycynę jako indywidualizującą, możemy już zauważyć nowe, wyłaniające się formy kolektywizacji. Wybory dotyczące małżeństwa, prokreacji, planowania finansowego, dziedziczenia, kariery i wielu innych są dokonywane w skomplikowanej sieci obejmującej rzeczywistych i potencjalnych krewnych, pracodawców, partnerów i dzieci. „Narażone” jednostki łączą się w grupy i organizacje, nie tylko domagając się publicznej opieki i praw, ale także formułując własne żądania dotyczące wdrożenia technologii biomedycznych i kierunku biomedycznych badań – np. w przypadkach rodzin z dystrofią mięśniową, chorobą Huntingtona czy rakiem piersi74. Rabinow nazwał ten fenomen „biosocjalnością”75. Jednostki, które utożsamiają siebie i własną wspólnotę poprzez swoją biologię, podważają wektory, które prowadzą od biologicznej niedoskonałości albo anomalii do stygmatyzacji i wykluczenia. Używają swoich jednostkowych i kolektywnych żyć, świadectw własnych egzystencji i ich witalnego człowieczeństwa jako sił przeciwstawiających się każdej próbie ponownego zestawiania strategii eugeniki negatywnej z nową wykluczającą biopolityką. Żądają praw człowieka i praw obywatelskich dla tych, których życia były wcześniej uznawane za mniej warte. Domagają się uznania, szacunku, środków, badań, kontroli nad medycznymi i technicznymi ekspertyzami. Kiedy jednostki somatyczne angażują się w politykę witalną, kształtuje się nowa etyka życia samego. W tej nowej etyce ludzki porządek witalny stał się tak całkowicie przeniknięty sztucznością, że nawet to, co naturalne, musi być produkowane przez pracę nad sobą – naturalne jedzenie, naturalny poród itp. Nawet wybór zaprzestania interwencji w życiowe procesy staje

się rodzajem interwencji. Wymaga to od nas zakwestionowania zaproponowanej najwyraźniej przez Georges’a Canguilhema dystynkcji między normami witalnymi i społecznymi. Canguilhem utrzymywał76, że normy witalne powstały z i przejawiały normatywność samego życia, organizmu jako istoty żyjącej, jego zdolności przystosowania się do swojego środowiska. Z drugiej strony, normy społeczne manifestowały jedynie adaptację do konkretnego, sztucznego porządku społecznego i jego wymagań w odniesieniu do normatywności, posłuszeństwa, produktywności, harmonii itp. Niektórzy sugerują, że nowa polityka życia po raz kolejny pomyliła normy społeczne z witalnymi. Na przykład polityka molekularna psychiatrii, ze swoimi roszczeniami do zdolności manipulowania i przekształcania osobowości i emocji, miałaby włączyć to, co społeczne, do tego, co witalne. Tym samym potraktowałaby kluczowe właściwości samej witalności, np. smutek, jako błędy możliwe do skorygowania w imię społecznej, nie witalnej, normy zdrowia. Jednakże, przynajmniej w odniesieniu do ludzkiego życia, to, co społeczne i to, co witalne, nigdy nie były tak wyraźnie od siebie odrębne. Same nasze koncepcje tego, co oznacza bycie normalną istotą ludzką, zostały umożliwione przez historycznie specyficzny rozwój instytucjonalny i techniczny, w nie mniejszym stopniu niż przez samą biopolitykę. W ten sposób w wyniku odkażania [sanitization] i higienizacji życia miejskiego w dziewiętnastym wieku zrodziły się nowe normy ludzkich możliwości i długowieczności. Nowe formy rekonwalescencji i kuracji powstały w szpitalach klinicznych. Dzięki rozwojowi wiedzy epidemiologicznej o roznoszeniu się choroby i jego korelacjach społecznych wytworzyły się nowe sposoby ujmowania relacji między losem, życiem i zdrowiem. Nasze współczesne normy witalne są ukształtowane przez warunki ich powstania w nie mniejszym, ale i nie większym stopniu, aniżeli te dotyczące wcześniejszych pokoleń. Z jednej strony sama nasza osobowość jest w coraz większym stopniu określana przez innych i nas samych w kategoriach naszych współczesnych założeń co do możliwości i ograniczeń naszej cielesności. Z drugiej strony nasza indywidualność somatyczna stała się podatna na wybór, ostrożność i odpowiedzialność, na

202

Nikolas Rose

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

eksperymenty, na kwestionowanie i, tym samym, na „politykę witalną”.

Samo życie Michel Foucault dawno temu wskazał, że przynajmniej od czasu narodzin medycyny klinicznej „myślenie medyczne z powodzeniem określa filozoficzny status człowieka”77. Myśl medyczna była także w pełni zaangażowana w etyczne pytanie, jak powinniśmy żyć – jakiego typu stworzeniami jesteśmy, jakie mamy obowiązki względem siebie i innych, których technik możemy i powinniśmy używać, by ulepszać siebie, jakimi typami osób powinniśmy usiłować być. Nie wydaje mi się, by najdalej idące etyczne innowacje dotyczące naszego stosunku do siebie pojawiały się dzisiaj w rozważaniach bioetyków i filozofów moralności – są one wytwarzane wewnątrz myśli medycznej i biomedycznej oraz samej techniki. Istotnie, zindywidualizowany humanizm bioetyków i filozofów medycyny wyłonił się wraz z dziewiętnastowieczną indywidualizacją żywego ciała w medycynie klinicznej. Jednak humanizm ten napotyka teraz ludzkie życie, którego samo znaczenie zostaje zmienione przez biologię, biomedycynę i biotechnologię. „Status filozoficzny” (a w rzeczywistości sama ontologia) istot ludzkich jest przekształcany przez decyzje przedsiębiorców odnośnie tego, gdzie inwestować kapitał oraz jakie kierunki badań biomedycznych i rozwoju wspierać. Jest kształtowany przez genetyków podejmujących wszystkie te drobne decyzje o tym, który rodowód badać, jakie dobrać znaczniki, jakich genów poszukiwać i z pomocą jakich metod. Udoskonalany przez klinicystów pracujących w sojuszu ze swoimi pacjentami, by testować i badać nowe możliwości terapii genowej lub technologii reprodukcyjnej. A także rozwijany i podważany przez te wszystkie jednostki i grupy, które same są aktywnymi uczestnikami nowej etyki normalności. Bez względu na to, czy są podmiotami narażonymi na choroby lub przedwczesną śmierć, konsumentami zarządzającymi sobą poprzez diety, osobami przekształcającymi samych siebie poprzez rzeźbienie własnych ciał, potencjalnymi rodzicami rozmyślającymi nad badaniami przesiewowymi i doradz-

twem genetycznym czy parami gejowskimi używającymi sztucznej reprodukcji, aby mieć dzieci. Dowodziłem, że dzisiaj życie nie jest ujmowane jako nienaruszalne, stałe wyposażenie, a biologia jako przeznaczenie, gdzie reprodukcja jednostek z wadliwymi organizmami musi być administrowana przez ekspertów w interesie przyszłości populacji. Sądów nie formułuje się już w czysto binarnych kategoriach normalności i patologii. Istnieje oczywiście wiele praktyk, w których rozpoznanie wysokiego ryzyka w połączeniu z biologiczną nieodwracalnością może włączyć dotkniętą nimi jednostkę – lub potencjalną jednostkę – w krąg wykluczenia: czy przez aborcję terapeutyczną dla ciężko uszkodzonych płodów lub areszt prewencyjny, czy też karę śmierci w niektórych stanach USA dla tych, którzy uważani są za posiadających biologiczną skłonność do przemocy lub napaści seksualnych [sexual predation]. Jednak marzeniem – lekarzy, genetyków, firm biotechnologicznych i wielu „cierpiących jednostek” i ich rodzin – jest diagnoza przedobjawowa [pre-symptomatic], za którą podążać miałyby techniczne interwencje na poziomie biologicznym w celu naprawienia lub wręcz ulepszenia nieoptymalnych [sub-optimal] organizmów. Polityczne powołanie nauk o życiu jest dzisiaj związane z przekonaniem, że w większości, a może we wszystkich przypadkach, jeżeli nie teraz, to w przyszłości, biologicznie groźna lub zagrożona jednostka, raz zidentyfikowana i oceniona, może być leczona lub przekształcona przez interwencję medyczną na poziomie molekularnym. Przy okazji dobrze znany podział na chorobę i zdrowie stał się problematyczny i podważony. Podczas gdy stawiane są żądania, by zidentyfikować bazę genetyczną „normalnej” zmienności w aspekcie witalności – od seksualności po długowieczność – linia podziału między, z jednej strony, interwencjami obierającymi za cel podatność na choroby i ułomności oraz, z drugiej, interwencjami nakierowanymi na ulepszenie zdolności, zaczyna się zamazywać. Sugerowałem w tym artykule, że w takich osiągnięciach i poprzez nie istoty ludzkie we współczesnej kulturze zachodniej coraz bardziej zaczynają rozumieć siebie w kategoriach somatycznych – cielesność stała się jednym z najważniejszych obszarów etycznych sądów i technik. Dwa rodzaje takiej „biologicznej etyki” są

 203

Polityka z·ycia samego

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

szczególnie uderzające. Z jednej strony prawa człowieka mają obecnie biologiczny wymiar i, częściowo w konsekwencji tegoż, uzyskały nowy rodzaj „gatunkowej uniwersalności”. Ustawowe, polityczne i społeczne prawa były najpierw połączone ze zdolnościami i obowiązkami jednostek, będących elementami politycznego stowarzyszenia. Obecnie jednak, jak się zdaje, każda istota ludzka ma te prawa po prostu ze względu na wartość

Istoty ludzkie we współczesnej kulturze zachodniej coraz bardziej zaczynają rozumieć siebie w kategoriach somatycznych – cielesność stała się jednym z najważniejszych obszarów etycznych sądów i technik jej życia jako istoty przynależącej do rodzaju ludzkiego. Wydaje się, że jednostkom udało się uzyskać pewnego rodzaju biologiczne obywatelstwo – uniwersalne, ludzkie prawo do ochrony przynajmniej nagiego życia każdego człowieka oraz godności jego żywego witalnego ciała. W geopolityce głodu, suszy, wojny i czystek etnicznych, w krzykliwych ruchach antykapitalistycznych i antyglobalistycznych, a także w lokalnej polityce zdrowia zostało ludziom umożliwione domaganie się ochrony ich życia i życia innych w żadne inne imię aniżeli w imię biologicznej egzystencji oraz praw i roszczeń, jakie ta przyznaje. Takie argumenty sugerują, że etyka biologiczna przypisuje każdemu ludzkiemu życiu równą wartość. Jednak nasze praktyki i techniki pokazują, że jest przeciwnie – biologiczne życia jednostkowych istot ludzkich okresowo podlegają osądom co do wartości. Nie musimy odwoływać się do kontrowersji wokół eutanazji albo praw życia ciężko uszkodzonych noworodków, aby to zauważyć. Każda sesja doradztwa genetycznego, każdy akt punkcji owodni, każda recepta na antydepresanty jest oparta przynajmniej na możliwości takiego osądu o względnej i porównywalnej „jakości życia” różnie

zbudowanych ludzkich istot i różnych sposobów bycia człowiekiem. Odkąd technika biomedyczna rozszerzyła wybór na sam materiał witalnego istnienia, stajemy wobec tego nieuniknionego zadania debatowania na temat wartości różnych ludzkich żyć – wobec kontrowersji wokół takich decyzji, konfliktów o to, kto powinien je podejmować, a kto nie, oraz, co za tym idzie, wobec nowych rodzajów polityki życia samego. Argumentowałem w tym artykule, że w tej polityce rządzący nie żądają (lub nie posiadają) władzy podejmowania takich osądów w imię jakości populacji albo zdrowia puli genów. Z jednej strony w nowych formach władzy pastoralnej, które kształtują się w ramach i wokół naszej genetyki i biologii, kwestie dotyczące jakości życia samego przenikają codzienne oceny, słowniki, techniki i działania wszystkich tych profesjonalistów witalności: lekarzy, doradców genetycznych, naukowców-badaczy i firm farmaceutycznych oraz wikłają ich wszystkich w etykę i etopolitykę. Z drugiej strony natomiast polityka życia samego zadaje te pytania każdemu i każdej z nas – w naszych życiach, w życiach naszych rodzin oraz w nowych związkach łączących nas z innymi, z którymi dzielimy aspekty naszych biologicznych tożsamości. Nie powinniśmy oczywiście przeceniać oryginalności tego, co się tutaj dzieje. Niemniej jednak w coraz większym stopniu i w odmienne sposoby, niż wcześniej, staliśmy się rodzajem ludzi, którzy myślą o swojej teraźniejszości i przyszłości w kategoriach jakości swoich indywidualnych biologicznych żyć i żyć tych, z którymi się utożsamiamy. Melancholijny refren tych, którzy potępiają arogancję biomedycyny za ingerencję w takie obszary, tych, którzy uznają wszystkie odniesienia do biologii za redukcjonizm, indywidualizm i determinizm, albo którzy przepowiadają nową eugenikę, jest dla nas niewielką pomocą w zrozumieniu poruszanych tu kwestii. Tym razem, kiedy samo nasze rzeczywiste, biologiczne życie wkroczyło w sferę decyzji i wyboru, kwestie osądu stały się nieuniknione. Weszliśmy w erę witalnej polityki, biologicznej etyki i genetycznej odpowiedzialności. tłum. Agnieszka Kowalczyk, Maciej Szlinder

204

Nikolas Rose

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

1  Nikolas Rose, The Politics of Life Itself, “Theory, Culture & Society” 2001, Vol. 18(6): 1–30. 2  Artykuł ten przygotowany został z okazji seminarium Displacement of Politics, które odbyło się w Santa Margherita w Genui, w dniach 24-26 czerwca 1999 roku, zorganizowanego przez Sakari Hanninen i Allesandra dal Lago. Wcześniejsza jego wersja opublikowana została we włoskim tłumaczeniu w „Aut Aut” 2000, No. 298, s. 35-62. Różne wersje wygłoszone zostały także na uczelniach takich jak: Uniwersytet w Bath, Uniwersytet Sztokholmski, Goldsmiths College, Uniwersytet Londyński, Uniwersytet Wschodniego Londynu oraz na konferencji pt. The Ethos of Welfare, zorganizowanej we wrześniu 2000 roku na Uniwersytecie Helsińskim. Chciałbym podziękować uczestnikom za ich komentarze i krytyczne uwagi. Szczególne podziękowania należą się Carlosowi Novasowi za wiele dyskusji o tych kwestiach oraz za użyczenie mi pomysłów i źródeł. Przygotowując ostateczną wersję, skorzystałem także na lekturze szkicu Sarah Franklin ‘Life Itself ’(Franklin, b.d.). Mój wywód całkowicie zawdzięczam pracom Paula Rabinowa. 3  M. Foucault, Historia seksualności, tłum. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, wstęp T. Komendant, Warszawa 1995, s. 125. 4  Nie odnoszę się tutaj do współczesnego wymiaru geopolitycznego biopolityki, ale mam nadzieję to zrobić w kolejnym artykule. 5  Zbiór zredagowany przez Marteau i Richardsa zawiera dobry i przemyślany przegląd politycznych problemów, jakie były stawiane w Wielkiej Brytanii we wczesnych latach dziewięćdziesiątych. Zob. T. Marteau, M. Richards, The Troubled Helix: Social and Psychological Implications of the New Genetics, Cambridge 1996. 6  Zob. R. C. Dreyfuss, D. Nelkin, The Genetics of Jurisprudence, “Vanderbildt Law Review” 1992, Vol. 45, No. 2, s. 313-348; A. Lippman, Led (Astray) by Genetic Maps: the Cartography of the Human Genome and Healthcare, “Social Science and Medicine” 1992, No. 35, s. 1469-1476; D. Nelkin, The Social Power of Genetic Information, [w:] The Code of Codes, red. D. Kevles, L. Hood, Cambridge 1992, s. 177--190; D. Nelkin, L. Tancredi, Dangerous Diagnostics: the Social Power of Genetic Information (with a New Preface), Chicago 1994. 7  Zob. T. Duster, Backdoor to Eugenics, London 1990; R. Hubbard, E. Wald, Exploding the Gene Myth, Boston 1999; J. Rifkin, The Biotech Century, New York 1998. 8  Zob. G. Agamben, Homo sacer: suwerenna władza i nagie życie, tłum. M. Salwa, Warszawa 2008; Z. Bauman, Nowoczesność i zagłada, tłum. F. Jaszuński, Warszawa 1992.

9  O. Verschuer, Rassenhygiene als Wissenschaft und Staatsaufgabe, Frankfurt 1936, s. 8, cyt. za: G. Agamben, Homo sacer…, s. 201. 10  Zob. G. Agamben, Homo sacer… 11  W referacie konferencyjnym jak dotąd nieopublikowanym – zob. L. Koch, Eugenics and Genetics, referat wygłoszony na konferencji Ethos of Welfare, organizowanej na Uniwersytecie Helsińskim we wrześniu 2000 r. Przykłady tej retoryki w działaniu: N. Holtzman, Eugenics and Genetic Testing, ”Science in Context” 1998, No. 3/4, s. 397-417; D. Wertz, Eugenics is Alive and Well:a Survey of Genetics Professionals Around the World, “Science in Context” 1998, No. 11, s. 493-510 i wiele innych artykułów w tym specjalnym wydaniu “Science in Context”. 12  Zob. J. Donzelot, The Policing of Families, London 1979; N. Rose, The Psychological Complex, London 1985. 13  Na temat wielu ogólnych aspektów eugeniki zob. D. J. Kevles, In the Name of Eugenics: Genetics and the Uses of Human Heredity, New York 1985. 14  Na temat Niemiec zob. R. Proctor, Racial Hygiene: Medicine Under the Nazis, Cambridge 1988; M. Burleigh, Death and Deliverance: ‘Euthanasia’ in Germany 1900-1945, Cambridge 1994. Na temat Francji zob. A. Carol, Histoire de l’eugénisme en France: les médecins et la procréation XIXXX siècle, Paris 1995. Na temat Stanów Zjednoczonych zob. I. R. Dowbiggin, Keeping America Sane: Psychiatry and Eugenics in the United States and Canada, 1880-1940, New York 1997; E. J. Larson, Sex, Race and Science: Eugenics in the Deep South, Baltimore 1995; D. Kevles, In the Name of Eugenics: Genetics and the Uses of Human Heredity, New York 1985; S. Kühl, The Nazi Connection: Eugenics, American Racism and German National Socialism, New York 1994; Eugenic Sterilisation, red. J. Robitscher, Springfield 1973. 15  Zob. M. Burleigh, Death and Deliverance: “Euthanasia” in Germany 1900-1945, Cambridge 1994. 16  Fundacja Ulepszania Ludzi [The Human Betterment Foundation] podała, że 50 707 Amerykanów zostało wysterylizowanych do 1 stycznia 1950 roku, oraz że tempo sterylizacji wzrosło od 1944 roku po przerwie w pierwszych latach wojny. Zob. R. L. Dickinson, C. J. Gamble, Human Sterilization, [b. m. w.] 1995. W celu uzyskania szczegółów o powojennych programach eugenicznych w krajach skandynawskich zob. Eugenics and the Welfare State: Sterilisation Policy in Denmark, Sweden, Norway and Finland, red. G. Broberg, N. Roll-Hansen, East Lansing 1996. 17  W programie organizowanym w całym kraju przez liberalnych i humanistycznych lekarzy, łącznie 62 tysiącom

 205

Polityka z·ycia samego

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

ludzi – wielu, którzy byli jedynie podejrzewani o aspołeczność lub rozwiązłość seksualną – uniemożliwiono reprodukcję poprzez sterylizacje, z których wiele miało charakter mimowolnych lub wymuszonych. Podczas gdy wstępni adresaci byli poinformowani o niepokojach związanych z czystością rasową, program był kontynuowany w latach powojennych. Jego adresatkami były w znacznym stopniu kobiety, które uważano za antyspołeczne, aktywne seksualnie, nieposiadające dobrej opinii. Te działania były publicznie racjonalizowane na podstawie założenia, że wielkość rodzin osób, które dopuściły się zachowań antyspołecznych, w przeszłości musi być kontrolowana. Badania nad tym programem, prowadzone przez Maiję Runcis, zostały opublikowane w artykułach czołowego szwedzkiego czasopisma ”Dagens Nyheter” w sierpniu 1997 roku i szeroko relacjonowane w angielskojęzycznych gazetach; zob. “Guardian” z dn. 6 marca 1999 roku. Opis eugeniki w krajach skandynawskich: zob. Eugenics and the Welfare State… 18  Zob. M. Foucault, „Omnes et singulatim”: przyczynek do krytyki politycznego rozumu, [w:] tegoż, Filozofia, historia, polityka, tłum. i wstęp D. Leszczyński, L. Rasiński, Warszawa-Wrocław 2000. 19  Zob. A. Carol, Histoire de l’eugénisme en France: les médecins et la procreation XIX-XX siècle, Paris 1995; A. Drouard, Eugenics and Bioethics in Today’s France, [w:] Tartu University History Museum Annual Report 1998, Tartu 1999, s. 20-30. 20  Sheldonowi Reedowi przypisuje się zwykle wynalezienie w 1947 roku terminu „doradztwo genetyczne”. Omawia on zmieniający się stosunek do myśli eugenicznej w: tegoż, A Short History of Genetic Counseling, “Social Biology” 1974, No. 4, s. 332-339. Nie istnieje żadna nowa, pojedyncza historia genetycznego doradztwa, ale zob. B. Fine, The Evolution of Nondirectiveness in Genetic Counseling and Implications of the Human Genome Project, [w:] Prescribing Our Future: Ethical Challenges in Genetic Counseling, red. M. Bartels, B. S. LeRoy, A. L. Caplan, New York 1993, s. 101-117; R. Kenen, Genetic Counseling: the Development of a New Interdisciplinary Occupational Field, “Social Science and Medicine” 1984, No. 7, s. 541-549. 21  Zob. N. Rose, Powers of Freedom: Reframing Political Though, Cambridge 1999. 22  Zob. N. Rose, Governing “Advanced” Liberal Democracies, [w:] Foucault and Political Reason, red. A. Barry, T. Osborne, N. Rose, London 1996, s. 37-64. 23  Dwie ostatnie prace zbiorowe, które opracowują w ten sposób nadchodzącą kwestię ryzyka: “Economy and Society” 2000, Vol. 29, No. 4: Configurations of Risk:

A Special Issue, red. P. O’Malley, s. 457-606 oraz Embracing Risk, red. T. Baker, J. Simon, Chicago 2001. Rozwijam swoje własne podejście bardziej szczegółowo w odniesieniu do psychiatrii w: N. Rose, Governing Risky Individuals: the Role of Psychiatry in New Regimes of Control, “Psychiatry, Psychology and Law” 1998, No. 3, s. 177-196, oraz w odniesieniu do kontroli przestępstw w: N. Rose, Government and Control, “British Journal of Criminology” 2000: Special Issue on Criminology and Social Theory, red. D. Garland, C. Sparks, s. 40, 321–339. 24  Na temat pojawienia się sposobu myślenia opartego na ryzyku zob. I. Hacking, The Taming of Chance, Cambridge 1990. 25  Zob. T. Osborne, Security and Vitality: Drains, Liberalism and Power in the Nineteenth Century, [w:] Foucault and Political Reason…, s. 99-122. 26  Zob. F. Ewald, L’État providence, Paris 1986 oraz F. Ewald, Insurance and Risk, [w:] The Foucault Effect, red. G. Burchell, C. Gordon, P. Miller, Hemel Hempstead 1991, s. 197-210. 27  Jednakże, jak argumentował Ewald, istnieją znaczące różnice między zasadami rozpowszechniania ryzyka oraz obojętnością na winę, które charakteryzują prewencję i rekompensowanie w dwudziestowiecznych ubezpieczeniach społecznych i polityce zdrowotnej, a rodzajami współczesnego myślenia o ryzyku, które podtrzymuje „zasadę zapobiegliwości/zabezpieczenia”. W jej przypadku żądaniu całkowitej eliminacji ryzyka towarzyszą starania zrzucenia odpowiedzialności za każde niefortunne wydarzenie i gdzie niemal niedająca się oszacować niepewność konsekwencji codziennego rozwoju jest mimo wszystko połączona z żądaniami zapewnienia pełnego bezpieczeństwa. Zob F. Ewald, The Return of Descartes Malicious Demon: an Outline of a Philosophy of Precaution, [w:] Embracing Risk…, s. 273-301. 28  Zob. M. Feeley, J. Simon, The New Penology: Notes on the Emerging Strategy of Corrections and Its Implications, “Criminology” 1992, Vol. 30, No. 4, s. 449-474 oraz M. Feeley, J. Simon, Actuarial Justice: Power/Knowledge in Contemporary Criminal Justice, [w:] The Futures of Criminology, red. D. Nelkin, London 1994, s. 173-201. 29  Zob. L. Weir, Recent Developments in the Government of Pregnancy, “Economy and Society” 1996, Vol. 25, No. 3, s. 373-392. 30  Zob. D. J. Kevles, In the Name of Eugenics: Genetics and the Uses of Human Heredity, New York 1985. 31  Zob. B. A. Fine, The Evolution of Nondirectiveness in Genetic Counseling and Implications of the Human Genome Project, [w:] Prescribing Our Future: Ethical Challenges in

206

Nikolas Rose

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Genetic Counseling, red. D. M. Bartels, B. S. LeRoy, A. L. Caplan, New York 1993, s. 101-117. 32  Zob. R. Rapp, Testing Women, Testing the Fetus: the Social Impact of Amniocentesis in America, New York 1999. 33  Zob. B. Glass, Science: Endless Horizons or Golden Age?, “Science” 1971, No. 171, s. 23-29 oraz J������������ . ���������� A��������� . ������� Robertson, Procreative Liberty and the Control of Conception, Pregnancy and Childbirth, “Virginia Law Review” 1983, No. 69, s. 405-464. 34  Inni argumentowali, że rozważania eugeniczne podtrzymują także pseudo-dobrowolne praktyki sterylizacji kobiet korzystających z pomocy socjalnej w pewnych miastach Stanów Zjednoczonych. Zob. B. Horsburgh, Schrodinger’s Cat, Eugenics and the Compulsory Sterilization of Welfare Mothers, “Cardozo Law Review” 1996, No. 17, s. 531-582. 35  Przez ostatnie dekady dwudziestego wieku takie formy zarządzania grupowym ryzykiem rozpowszechniły się na inne pola – szczególnie te dotyczące patologii prowadzenia się, jak rodziny podejrzewane o wykorzystywanie seksualne dzieci (zob. R. Castel, From Dangerousness to Risk, [w:] The Foucault Effect…, s. 281-298 ); ryzyko profilujące skazanych za pewne typy przestępstw seksualnych lub z użyciem przemocy (zob. J. Pratt, Sex Crime and the New Punitiveness, “Behavioural Sciences and the Law” 2000, No. 18 s. 135-157) oraz pacjenci psychiatryczni (zob. N. Rose, Governing...). W każdym przypadku kombinacja czynników demograficznych, biograficznych, dotyczących stylu życia i innych jest stosowana do identyfikowania tych uznawanych za „wysoce ryzykownych”, którzy są następnie umieszczani w rejestrach ryzyka, poddani nadzorowi i zgłaszani całemu szeregowi władz oraz mogą być poddawani jeszcze innym restrykcyjnym zabiegom – zabraniu dzieci pod opiekę lub prewencyjnemu aresztowaniu. 36  Dobrze obrazuje to niedawna debata na temat prognostycznych badań genetycznych. W 1987 r. Margery W. Shaw, profesor prawa zdrowia na Uniwersytecie Teksańskim zasugerowała, że prognostyczne badania genetyczne na chorobę Huntingtona znaczyły, że było „teraz możliwe rozpoczęcie likwidowania genu Huntingtona z naszego gatunku” w przeciągu następnych dwóch pokoleń i zaproponowała, że „jest konieczne, by ci, którzy prawdopodobnie lub na pewno posiadają ten gen, podjęli pozytywne kroki, by zapobiec jego transmisji” (zob. M. W. Shaw, Testing for the Huntington Gene: a Right to Know, a Right not to Know, or a Duty to Know?, “American Journal of Medical Genetics” 1987, No. 2, s. 243). Jej argumentacja wywołała natychmiastowe i gorączkowe

odrzucenie ze strony tych, którzy byli zaangażowani w rozwijanie programów badań przedklinicznych: „Podczas gdy wszyscy przywitaliby z radością redukcję częstości występowania genu odpowiedzialnego za HD, ten eugeniczny argument jest zarówno nierealny, jak i nie wskazuje najważniejszego celu dla programów badań przedklinicznych w Kanadzie i Wielkiej Brytanii. […] Głównym celem przedklinicznego wykrycia HD jest poprawa jakości życia narażonych ludzi”(M. R. Hayden, M. Bloch, S. Fox, D. Crauford, Ethical Issues in Preclinical Testing in Huntington Disease: Response to Margery Shaw’s Invited Editorial Comment (Letter), “American Journal of Medical Genetics” 1987, No. 3, s. 762). Zawdzięczam te informacje Carlosowi Novasowi, który śledzi historię dotyczących Huntingtona badań genetycznych i doradztwa genetycznego. 37  Zostawiam z boku obszary kontroli przestępstw i psychiatrii, gdzie te słynne zasady etyczne mają jedynie ograniczone zastosowanie. 38  Zob. C. O. Carter [i in.], Genetic Clinic: a FollowUp, “Lancet” 1971, No. 1, s. 281-285. 39  Zob. L. Gostin, Genetic Discrimination: the Use of Genetically Based Diagnostic Tests by Employers and Insurers, “American Journal of Law and Medicine” 1991, No. 1-2, s. 109-144; R. Hubbard, E. Wald, Exploding the Gene Myth, Boston 1999 oraz D. Nelkin, L. Tancredi, Dangerous Diagnostics: the Social Power of Genetic Information (with a New Preface), Chicago 1994. 40  Zob. N. Rose, The Biology of Culpability: Pathological Identity and Crime Control in a Biological Culture, “Theoretical Criminology” 2000, No. 1, s. 5-34. 41  Zob. T. Porter, Trust in Numbers: the Pursuit of Objectivity in Science and Public Life, Princeton 1996. Część z tych problemów omówiłem na przykładzie psychiatrii, zob. N. Rose, Powers of Freedom... 42  Zob. D. Lyon, The Electronic Eye: the Rise of Surveillance Society, Cambridge 1994. 43  Występują tu pewne analogie z ogólnym rozwojem przemysłu ubezpieczeniowego. Richard Ericson i jego współpracownicy wskazali na powszechną, współczesną w tym przemyśle tendencję do podejmowania prób „rozkładania ryzyka” i szukania coraz lepszej jego segmentacji. (R. Ericson, D. Barry, A. Doyle, The Moral Hazards of Neoliberalism: Lessons from The Private Insurance Industry, “Economy and Society” 2000, No. 4, s. 532-58). 44  G. Canguilhem, Normalne i patologiczne, tłum. i posłowie P. Pieniążek, Gdańsk 2000, s. 66. 45  Zob. I. Hacking, World-Making by Kind-Making: Child Abuse for Example, [w:] How Classification Works:

 207

Polityka z·ycia samego

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

Nelson Goodman among the Social Sciences, red. M������� . ����� Douglas, D. Hull, Edinburgh 1992, s. 180-238 oraz I. Hacking, The Looping Effects of Human Kinds, [w:] Causal Cognition: a Multi-Disciplinary Approach, red. D. Sperber, D. Premack, A. J. Premack, Oxford 1995, s. 351-394. 46  W tym kontekście wielu krytyków niepokoiło się implikacjami rozwoju genetyki behawioralnej – np. twierdzeniami o silnej genetycznej podstawie antyspołecznego i agresywnego zachowania. Omówiłem tę kwestię gdzie indziej i doszedłem do tych samych wniosków, co większość autorów w dwóch ostatnich pracach zbiorowych na temat podmiotu: twierdzenia entuzjastów genetyki behawioralnej są nie tylko bardzo wyolbrzymione i nie znajdują poparcia w samej genetyce i biologii, ale nawet gdyby takowe uzyskały, nie osłabiłyby wzrastającego w sądach karnych (przynajmniej w angielskojęzycznych sądownictwach) nacisku na ostateczną moralną odpowiedzialność i winę agresywnego lub antyspołecznego przestępcy. N. Rose, The Biology...; zob. także Genetics and Criminality: the Potential Misuse of Scientific Information in Court, red. J. Botkin, W. McMahon, L. Pickering Francis, Washington 1999 oraz Genetics and Criminal Behavior, red. D. Wasserman, R. Wachbroit, Cambridge 2001. 47  Zob. D. Paul, The Politics of Heredity: Essays on Eugenics, Biomedicine, and the Nature-Nurture Debate, New York 1998 oraz tegoż, Genetic Services, Economics and Eugenics, “Science in Context” 1998, Vol. 11, No. 3-4, s. 481-491. 48  Zob. L. Kay, The Molecular Vision of Life: Caltech, The Rockefeller Foundation and the Rise of the New Biology, New York 1995, s. 5. 49  Zob. Molecularizing Biology and Medicine: New Practices and Alliances 1910s–1970s, red. S. De Chaderevian, H. Kamminga, Amsterdam 1998. 50  G. Canguilhem, A Vital Rationalist, red. F. Delaporte, New York 1994, s. 317. 51  Tamże, s. 316. 52  E. Fox Keller, The Century of the Gene, Cambridge 2000. 53  Zob. L. Kay, Who Wrote the Book of Life?, Stanford 2000. 54  W. Gilbert, A Vision of the Grail, [w:] The Code of Codes, red. D. Kevles, L. Hood, Cambridge 1992, s. 96. 55  Zob. P. Rabinow, Genetic and Molecular Bodies, [w:] Philosophical Designs for a Socio-Cultural Transformation, red. T. Yamamoto, Paris 1998, s. 252 oraz H.-J. Rheinberger, Towards a History of Epistemic Things: Synthesizing Proteins in the Test Tube, Stanford 1995, s. 226. 56  Najlepiej znany badaczom społecznym przykład to rozsławiony przez Donnę Haraway ‘OncomouseTM’. Zob.

D. Haraway, FemaleMan©_Meets_OncoMouseTM, [w:] tejże, Modest_Witness @Second_Millennium, New York 1997, s. 49-119. 57  P. Rabinow, Severing the Ties: Fragmentation and Dignity in Late Modernity, [w:] tegoż, Essays on the Anthropology of Reason, Princeton 1996, s. 137; tegoż, Making PCR: a Story of Biotechnology, Chicago 1996. 58  C. Waldby, The Visible Human Project, London 2000, s. 19. 59  A. Pottage, The Inscription of Life in Law: Genes, Patents and Biopolitics, [w:] Law and Human Genetics: Regulating a Revolution, red. R. Brownsword, W. R. Cornish, M. Llewelyn, Oxford 1998, s. 148-173; M. Strathern, What is Intellectual Property After?, [w:] tejże, Property, Substance and Effect, London 1999, s. 179-204. 60  A. Hyde, The Body as Property, [w:] tegoż, Bodies of Law, Princeton 1997, s. 48-80. 61  M. Fraser, The Nature of Prozac, “History of the Human Sciences” 2001, No. 3, s. 56-84; P. Kramer, Listening to Prozac, London 1994. 62  J. Edwards, Born and Bred: Idioms of Kinship and New Reproductive Technologies in England, Oxford 2000; S. Franklin, Embodied Progress: a Cultural Account of Assisted Conception, London 1997. 63 http://www.rxlist.com/script/main/art.asp?articlekey=79509 (data dostępu 27 lutego 2011). 64  Na temat depresji zob. D. Healy, The Anti-Depressant Era, Cambridge 1997. Entuzjastyczna wizja nowej psychiatrii: zob. N. Andreasen, Brave New Brain: Conquering Mental Illness in the Era of the Genome, New York 2001. Krytyka nowej psychiatrii: zob. This is Madness Too, red. C. Newnes, G. Holmes, C. Dunn, Ross on Wye 2001 oraz T. Luhrmann, Of Two Minds: the Growing Disorder in American Psychiatry, New York 2001. 65  Na temat dążenia do ulepszania zob. Enhancing Human Traits: Ethical and Social Implications, red. E. Parens [i in.], Washington 1998. 66  G. Agamben, Homo sacer..., s. 168. 67  R. Proctor, Racial Hygiene..., s. 177. 68  K. M. Baker, A Foucauldian French Revolution, [w:] Foucault and the Writing of History, red. J. Goldstein Oxford 1994, s. 187-205. 69  Zob. C. Lury, Prosthetic Culture: Photography, Memory and Identity, London 1998. 70  C. Novas, N. Rose, Genetic Risk and the Birth of the Somatic Individual, “Economy and Society” 2000, No. 4, s. 484-513. 71  N. Rose, Powers of Freedom...

208

Nikolas Rose

anzpraktyka cyteroet 2‑3/2011

72  C. Novas, N. Rose, Genetic Risk... 73  Zob. R. Rapp, Testing Women, Testing the Fetus: the Social Impact of Amniocentesis in America, New York 1999 – tu znakomite badanie ustanawiania takiej odpowiedzialności w przypadku punkcji owodni. 74  V. Rabeharisoa, M. Callon, L’implication des malades dans les activités de recherche soutenues par l’Association Française contre les myopathies, ”Sciences Sociales et Santé” 1998, No. 3, s. 41-65. 75  P. Rabinow, Artificiality and Enlightenment: from Sociobiology to Biosociality, [w:] Essays on the Anthropology…, s. 91-111. 76  G. Canguilhem, Normalne i patologiczne... 77  M. Foucault, Narodziny kliniki, tłum. P. Pieniążek, Warszawa 1999, s. 250.

Nikolas Rose jest profesorem socjologii w London School of Economics oraz dyrektorem Centrum Badań nad Bionaukami, Biomedycyną, Biotechnologią i Społeczeństwem (BIOS Centre for the Study of Bioscience, Biomedicine, Biotechnology and Society) na tej samej uczelni. Jego ostatnie dwie książki to Politics of life itself : biomedicine, power and subjectivity in the twenty-first century (Polity Press, 2006) oraz napisana wraz z Peterem Millerem Governing the present: administering economic, social and personal life (Princeton University Press, 2008). Zajmuje się społecznymi, etycznymi, kulturowymi i prawnymi implikacjami psychiatrii biologicznej, genetyki molekularnej i neuronauk.

}  209

Polityka z·ycia samego

www.praktykateoretyczna.pl