O wyższości katolicyzmu

O wyższości katolicyzmu

John Henry Newman

O wyższości katolicyzmu Przekład i wprowadzenie ks. Jacek Dunin-Borkowski

Wydawnictwo „Duc In Altum” Warszawa 2006

Tytuł oryginału: Catholicism and the Religions of the World © Wydawnictwo „Duc In Altum”, 2006 Opracowanie i redakcja ks. Sylwester Gaworek Korekta stylistyczna Tomasz Korpysz Projekt okładki Bartłomiej Kuczyński OCR i skład PDF Mordechaj Łu (2008)

UWAGA! Elektroniczna kopia książki, którą właśnie czytasz została sporządzona bez pisemnego pozwolenia Wydawnictwa, wobec czego w świetle prawa jest nielegalna i łamie zasady copyright. Posiadasz i rozprowadzasz tę kopię jedynie na własną odpowiedzialność. Pamiętaj, aby po przeczytaniu książki nabyć ją w jak najbliższym terminie, na który pozwalają Ci Twoje możliwości finansowe ;-).

Za zgodną Kurii Biskupiej Warszawsko-Praskiej Z dnia 29.03.2006 r. Nr 458 (K) 2006 ISBN 978 — 83 — 920866 — 7 — 3

Druk i oprawa: WYDAWNICTWO AA s.c. pl. Na Groblach 5 31-101 Kraków

Wprowadzenie John Henry Newman (1891-1890) to profesor Oxfordu, pisarz, poeta, ksiądz anglikański, który przeszedł na katolicyzm, został katolickim księdzem, a pod koniec życia kardynałem. Przede wszystkim jednak był wielkim chrześcijańskim myślicielem, a może i świętym — jego proces beatyfikacyjny jest w toku. Aby zrozumieć drogę myśli, która od kalwinizmu doprowadziła Newmana do szczytów katolickiego mistycyzmu i wysokiego miejsca w katolickiej hierarchii, trzeba uzmysłowić sobie specyfikę kościoła anglikańskiego. Kościół ten jest, jak pisze Newman, narodowy i polityczny. Praktycznie nie posiada innego zwornika niż bycie Kościołem angielskim. W jego formie mieszczą się grupy skrajnie protestanckie, kalwińskie czy nawet baptystyczne, kwestionujące większość sakramentów, a równolegle istnieje „Kościół Wysoki” mający liturgię podobną do katolickiej, Mszę świętą, spowiedź i zakony. Przy tak wielkiej różnorodności — aż rodzącej pytanie, czy jest to rzeczywiście jeden Kościół — istnieje cecha wspólna: zadawnione, głębokie i bardzo silne uprzedzenia do katolicyzmu często zwanego w Anglii papizmem. Uprzedzenia te, które powstały w dużym stopniu nie z powodów religijnych, ale politycznych (sama schizma Henryka VIII też nie miała pierwotnie powodów religijnych), szczególnie w czasie konkurencji z Hiszpanią o dominację na morzach (wtedy Anglia stworzyła i wylansowała mit rzekomego okrucieństwa inkwizycji), stanowią do dzisiaj jedną z cech angielskiej kultury, także tej zupełnie świeckiej. Newman, będąc anglikaninem, został wychowany w kalwińskiej pobożności swojej matki. Studiował w Oxfordzie, następnie został tam profesorem. Coraz bardziej skłaniał się do posługi duchownej jako swojej drogi życiowej. W końcu przyjął święcenia w kościele anglikańskim. Będąc proboszczem, doszedł do przekonania o bezwartościowości kalwinizmu jako propozycji dla człowieka: „kalwinizm nie jest kluczem do realnie występujących w świecie przejawów ludzkiej natury”. Późniejsza podróż do Afryki, Grecji i Włoch zaowocowała dalszą ewolucją poglądów Newmana. Dla pełnego uprzedzeń Anglika zaskoczeniem było rozpoznanie Rzymu jako matki chrześcijaństwa. Trzeba przyznać, że zdolność do przezwyciężenia tych uprzedzeń świadczy o jego wielkiej rzetelności umysłowej. Doszedł on do wniosku, że trzeba w Anglii przywrócić „Kościół pierwotny” — wpatrzony w Zbawiciela, prawowierny, a jednocześnie integrujący to, co dobre w kulturze grecko-rzymskiej. Newman stał się założycielem i jednym z głównych przywódców Ruchu Oxfordzkiego dążącego do odrodzenia w Kościele anglikańskim prawdziwej pobożności skierowanej ku żywemu Chrystusowi, odchodzącej od urzędniczego rytualizmu tego kościoła państwowego. Ruch ten chciał iść „via media” — drogą pośrednią. Należało, według Newmana, zachować równy dystans do Rzymu i Genewy (stolicy kalwinizmu). Kolejne jego dzieła były krytyką rytualizmu, a także purytanizmu, dzięki zaś czerpaniu ze skarbnicy starożytnego Kościoła niepodzielonego jego poglądy powoli zbliżały się do katolickich, mimo trwającej krytyki „rzymskich błędów”. Następne dzieła Newmana były coraz gorzej przyjmowane przez jego zwolenników, podążał drogą swojej myśli coraz bardziej osamotniony. Sam nie w pełni rozumiał, dokąd zmierza; później mówił, że „zobaczył ducha” — cień Rzymu przysłaniający wypracowany przez niego kompromis dla anglikanizmu. W końcu Newman publikuje „Traktat 90”, w którym rozróżnia między historycznymi wynaturzeniami w Kościele Katolickim, przeciw którym byty skierowane tezy Lutra, a prezentującymi właściwą naukę dekretami Soboru Trydenckiego. Traktat ten wzbudził furię. Newman został okrzyknięty zdrajcą swojego kościoła, w konsekwencji stracił katedrę i parafię. Schronił się w półzakonnym odosobnieniu z garstką przyjaciół. W końcu wstąpił do Kościoła Katolickiego. Droga życiowa Newmana jest drogą myśli. Chyba dlatego jego spojrzenie na Kościół jest tak przenikliwe. Jego zachwyt Kościołem nie jest naiwną egzaltacją, ale skutkiem głębokich przemyśleń i bolesnych decyzji. Gdy pisze o zasadniczych różnicach między Prawdziwym Kościołem a kościołami oddzielonymi, ujmuje sprawy zasadnicze, które przemyślał i przecierpiał. Gdy dzisiaj

czytamy myśli Kardynała o Kościele, nasuwa się pytanie, na ile obecny katolicyzm nie utracił, jeśli nie samych istotnych swoich cech, to przynajmniej ich świadomości. Może to być rachunek sumienia dla współczesnych katolików zarażonych, wg. określenia innego kardynała — Ratzingera — „ekumenizmem negocjacyjnym”: dążeniem do pojednania poprzez zacieranie tego, co jest prawdą i brakiem zaufania do prawdziwości i nieomylności Kościoła Katolickiego. Duża część newmanowskiej krytyki kościołów niekatolickich i innych religii (w tłumaczeniu trudno było poprawić typową dla kultury angielskiej nieścisłość — nierozróżniania pojęć „religia” i „wyznanie chrześcijańskie”. Newman pisze o różnych wyznaniach jako o „religiach”) jest poświęcona ówczesnemu kościołowi anglikańskiemu i ówczesnemu angielskiemu społeczeństwu. Cześć z tych uwag już się zdezaktualizowała, jednak zestawienie, którego Newman dokonuje, uwyraźnia cechy katolickości, które są i pozostają niezmienne. Nie ma już społeczeństwa stawiającego na pierwszym planie honor i uczciwość, ale pozostaje Kościół, który za największy problem ludzkości uważa grzech. Dzisiaj też często zapominamy, że grzech nie jest tożsamy z popełnionym złem, ale zależy przede wszystkim od natężenia złej woli, nawet jeśli zewnętrzne skutki nie są poważne. Bardzo aktualne są uwagi Newmana o właściwym celu prawdziwego Kościoła skontrastowanego ze społecznym charakterem kościoła anglikańskiego. Dzisiaj też próbuje się oceniać Kościół na podstawie zewnętrznej działalności, którą prowadzi, np. charytatywnej. Traktacik, który prezentujemy, ukazuje jedyność Kościoła Katolickiego, a jednocześnie może być podręcznikiem refleksji na temat tego, co to znaczy być naprawdę katolikiem. Dlatego mamy nadzieję, że tym, którzy uważają się za katolików, pomoże on na nowo docenić wartość przynależności do jedynego Kościoła Chrystusowego, a zarazem pogłębić własną religijną tożsamość. W czasach „politycznej poprawności”, która lansuje swoisty religijny egalitaryzm, każąc wszystkie religie uważać za równe, wydaje się to rzeczą szczególnie ważną.

ROZDZIAŁ I Katolicyzm, a inne religie świata Jak bardzo wszystkie religie, które kiedykolwiek istniały, różnią się od wielkiego i niezmiennego Kościoła Katolickiego! W swojej egzystencji zależne są od czasu i miejsca, żyją w określonych epokach i regionach. Są dziećmi określonej gleby, endemicznymi roślinami, które bujnie się krzewią w określonej temperaturze, w określonym nasłonecznieniu, w wilgotnym lub suchym środowisku, a umierają, gdy się je przesadzi. W dużym stopniu ich naukową definicję może stanowić ich habitat. Tak więc schizma grecka, nestorianizm, herezja Kalwina i metodyzm, wszystkie mają swoje geograficzne granice. Protestantyzm niczego nie uzyskał w Europie od czasu swojej pierwotnej ekspansji. Początek tym religijnym fenomenom daje jakiś przypadek: morowe powietrze, palące słońce, bagienne opary. Wydają z siebie zarazę, która snuje się stuleciami nad miejscem ich zrodzenia, a gdy jakaś zmiana zajdzie w niebie czy na ziemi — znika bez śladu. Prawdą jest jednak, że czasem takie boskie plagi rozprzestrzeniają się po ziemi i wnikają w obszar katolicyzmu. Wychodzą z jakiegoś zatrutego jeziora czy innej dziury w Etiopii lub Indiach i prą niepowstrzymanie do wypełnienia ich posłannictwa zła, przechadzają się tam i z powrotem po powierzchni ziemi. Tak było z arabską uzurpacją, którą uformował Mahomet. Być może zapytacie, czy nie dokonała ona tego, czego według mnie może dokonać jedynie Kościół Katolicki, i czy przez to nie udowodniła, że posiada w sobie ten wewnętrzny pierwiastek, który nie zależąc od człowieka, jest władny podporządkować go sobie w każdym miejscu i czasie? Nie. Przyjrzyjcie się dokładniej, a zobaczycie wyraźną różnicę pomiędzy religią Mahometa a Kościołem Chrystusa. Mahometanizm nie uczynił wiele więcej, niż to czyni obecnie Wspólnota Anglikańska. Wspólnota ta znajduje się w wielu częściach świata, jej prymas ma większą jurysdykcję niż dawny patriarcha nestoriański, ma swoje centra na Malcie, w Jerozolimie, Indiach, Australii, Południowej Afryce i w Kanadzie. Rzeczywiście można by powiedzieć, że tutaj rys katolickości jest wyraźniejszy niż w mahometanizmie. Ale nie dajcie się zwieść słowom: czy jakikolwiek myślący człowiek twierdziłby choć przez chwilę, niezależnie od wspomnianej trudności, że religia państwowa jest niezależna od czasu i miejsca? No więc jeżeli nie, to po co zajmować się dowodzeniem? Czy istota takiej religii nie leży w uznawaniu przez państwo? Czy państwowość nie jest jej właściwą formą? Czym by była, czy przetrwałaby choć dziesięć lat pozostawiona sama sobie? Uznanie jej przez państwo stanowi o jej jedności i tożsamości. Czy możecie ją sobie przedstawić, nawet bardzo wytężając wyobraźnię, pozbawioną kościołów, pałaców, uczelni, plebanii, dotacji, społecznych honorów i pozycji w kręgach rządowych? Oddziel ją od tego świata, a dokonałeś na niej wyroku śmierci, bo już przestała istnieć. Zabierz jej biskupom udział w prawodawstwie, wyrwij jej formuły z kodeksów prawa, otwórz jej uniwersytety dla kontestatorów, pozwól jej duchownym zostać znów świeckimi, uznaj za pełnoprawne prywatne spotkania modlitewne — co zostanie do zdefiniowania takiej religii? Wiecie sami, że gdyby państwo nie zmuszało do jedności, natychmiast rozpadłaby się na trzy oddzielne organizmy, każdy z nich niosący w sobie ziarna dalszego rozpadu. Nawet małe ugrupowanie „Non-jurors” [Odmawiających przysięgi] sprzed półtora wieku bardzo szybko podzieliło się, ponieważ zabrakło mu oparcia we władzy państwowej. Religia taka nie ma wewnętrznej spójności, indywidualności czy duszy, która dawałaby jej zdolność rozprzestrzeniania się. Metodyzm czy kongregacjonizm jest przykładem pewnej idei, zaś religia państwowa nie ma w sobie żadnej idei oprócz bycia częścią państwowego systemu. Jej rozprzestrzenianie się było przede wszystkim bierne, nie czynne: przenoszono ją do innych miejsc poprzez politykę państwa, przemieszcza się, gdy państwo się przemieszcza, jest wypustką — bronią albo ozdobą rządzącej władzy. Jest nawet nie religią rasy, lecz jej rządzącej części. Anglosas czyni teraz to, co Saracen czynił dawniej. Robi niechętnie — dla

korzyści to, co tamten czynił z zapałem — z fanatyzmu i to jest główna różnica między nimi dwoma. Saracen z początku nawracał mieczem heretycki Wschód, ale już w Indiach jego wiara rozprzestrzeniała się przez imigrację, tak jak wiara anglosasów obecnie, i dalej wrastał między inne narody przez handel i kolonizację, jednak gdy napotkał katolicyzm zachodu wywarł równie mały wpływ na Hiszpanię, jak protestancki anglosas na Irlandię. Tylko jedna forma chrześcijaństwa posiada tę wewnętrzną jedność, która jest podstawowym warunkiem niezależności. Gdy spojrzycie na Rosję, Anglię czy Niemcy, brak tam tego wymiaru boskości. Szczególnie w naszym kraju nie da się znaleźć religii o szerszym niż klasowy zakresie. Religia państwowa nie jest niczym innym niż religią klasy. Jedno wyznanie jest dla bogatych, drugie dla biednych; ludzie rodzą się w takiej lub innej sekcie; entuzjaści idą tu, a trzeźwo myślący i racjonaliści tam. Zarabiają, nabierają znaczenia w świecie i wtedy ogłaszają się częścią establishmentu. Do jednej grupy świat się uśmiecha, na drugą się krzywi i jedna zamarznie w zimie świata, druga rozpuści się w świata lecie. Żadna z nich nie ogarnia ludzkiej natury, żadna nie obejmuje całego człowieka, żadna nie umieszcza wszystkich na jednym poziomie, żadna nie kieruje się jednocześnie do intelektu i do serca, lęku i miłości, aktywności i kontemplacji. Słusznie uważa się za argument na rzecz chrześcijaństwa, że najwybitniejsi ludzie byli chrześcijanami i choć nie wszystkie przenikliwe, głębokie umysły przyjęły wiarę, to jednak odniosła ona nad nimi wystarczająco wielkie i liczne zwycięstwa, aby ukazać, że ani najwyżsi w społecznej hierarchii, ani najmniejsi, ani najbardziej subtelni, ani gruboskórni — nikt nie jest poza wpływem Kościoła, ma on bowiem przedstawicieli wszystkich klas wśród swoich dzieci. Kościół pociesza opuszczonych, otrzeźwia ludzi sukcesu, prowadzi zagubionych. Ogarnia macierzyńską troską niewinnych, ma ciężką rękę dla amoralnych, ukazuje majestat pysznym. Otwiera horyzonty prostakom, a upokarza największe intelekty. To nie są tylko słowa. Kościół to czynił, czyni i podejmuje jako swoje zadanie. Prosi jedynie o pole do działania, o wolność. Nie domaga się opieki władzy państwowej. To prawda, że w przeszłości, tak jak protestantyzm, posługiwał się państwowym mieczem. Czynił tak, ponieważ w pewnych epokach był to ogólnie uznany sposób działania, którego ludzie domagali się od Kościoła i który nieproszeni podejmowali dla niego. Jednak historia pokazuje, że Kościołowi tego nie potrzeba, ponieważ rozwija się i kwitnie bez oparcia w państwie. Jest gotowy do takiej służby, jakiej w danym czasie trzeba, przyjmie świat w każdej formie, jaka przyjdzie, jedynie przemocą można go powstrzymywać. Spójrzcie bracia, co czyni teraz w naszym kraju: przez trzy stulecia władza świecka deptała piękne ziele łaski, wdeptywała je w ziemię, ale gdy w końcu okoliczności zniosły ten ucisk, to... proszę! Natychmiast podnosi się Starożytny Kościół w swej wspaniałej postaci, tak świeży i tętniący życiem, jakby nic nigdy nie przerwało jego wzrostu. Jest taki sam, jak trzy stulecia temu, zanim pojawiły się obecne religie kraju i widzicie że jest ten sam. Podnosi się to jako zarzut, że się nie zmienia, a przecież czasy i miejsca go nie dotykają dlatego, że jego źródło jest tam, gdzie nie ma ani czasu, ani umiejscowienia, ponieważ pochodzi on od tronu Nieograniczonego, Wiecznego Boga.

ROZDZIAŁ II Wiara w Kościele Katolickim Całkowicie słuszne jest stwierdzenie, że Kościół nie pozwala swoim dzieciom żywić wątpliwości co do jego nauczania. Jest tak przede wszystkim dlatego, że aby być katolikiem, trzeba mieć wiarę, a wiara jest nie do pogodzenia z wątpieniem. Nie można być katolikiem bez prostej wiary, że to, co Kościół głosi w imieniu Boga, jest Jego słowem, a więc prawdą. Człowiek musi naprawdę wierzyć, że Kościół jest Bożą wyrocznią, musi mieć pewność co do jego posłannictwa — taką, jaką ma co do posłannictwa apostołów. Czyż można powiedzieć, że ma pewność posłania apostołów przez Boga ktoś, kto natychmiast dodaje, że być może kiedyś znajdzie powody, aby wątpić o ich posłannictwie? Takie przewidywanie stanowi rzeczywiste, choć odłożone w czasie wątpienie, zdradzając, że ten ktoś i obecnie nie ma pewności. Człowiek, który mówi: „W tej chwili wierzę, ale może teraz przeżywam jakieś nieświadome podniecenie umysłu, więc nie mogę powiedzieć, czy będę wierzył jutro”, nie ma wiary i w tej chwili. Człowiek mówiący: „Może jestem pod wpływem jakiejś iluzji, która kiedyś mnie opuści, i wrócę do swej poprzedniej świadomości”, albo: „Wierzę na poziomie swojego obecnego stanu wiedzy, ale mogą się pojawić argumenty, które zmienią moje poglądy” nie ma wiary za grosz. Protestanci, którzy spieraj ą się z nami, twierdząc, że ktoś, kto do nas przychodzi, musi porzucić wszelką możliwość wątpienia w Kościół w przyszłości, w rzeczywistości spierają się o samą potrzebę wiary w Kościół. Niech jasno powiedzą, że gorszące jest dla nich nasze domaganie się wiary w święty Kościół powszechny, że o to właśnie i o nic innego im chodzi. Ten punkt muszę podkreślić: wiara zakłada ludzkie zaufanie, że rzecz, w którą się wierzy, jest rzeczywiście prawdziwa, a przecież to, co jest prawdą, nigdy nie może stać się fałszem. Jeśli prawdą jest, że Bóg stał się człowiekiem, cóż miałoby znaczyć moje przewidywanie, że może nadejdzie czas, gdy nie będę wierzył, że Bóg człowiekiem się stał? To mniej więcej tak, jakbym przewidywał, że nadejdzie czas, gdy przestanę wierzyć w prawdę. I jeżeli przemyśliwuję, jak dać sobie możliwość, aby z czasem przestać wierzyć, albo wątpić, że Bóg stał się człowiekiem, to praktycznie oznacza, że chcę mieć możliwość wątpienia lub niewiary w to, co teraz uważam za wieczną prawdę. Osobiście nie widzę niczego dobrego w dopuszczaniu takiej możliwości ani sensu w domaganiu się zgody na nią. Jeśli nie mam w tej chwili żadnych wątpliwości, to domagając się takiej zgody, żądałbym aby pozwolono mi popaść w błędy. Jeśli zaś w tej chwili mam wątpliwości, to znaczy, że już teraz nie mam wiary. Nie da się jednocześnie autentycznie wierzyć i oczekiwać chwili, kiedy, być może, wierzyć się przestanie. Zapewnianie sobie możliwości przyszłego wątpienia oznacza, że już teraz się wątpi. Oznacza, że już teraz nie jest się zdolnym być katolikiem. Można kochać połowicznie, można być połowicznie posłusznym, ale nie można połowicznie wierzyć: albo mam wiarę, albo nie. Taki człowiek, który już jest katolikiem, a decyduje się rozbudzać w sobie wątpliwości, które przed nim się pojawiły, właśnie przestał wierzyć. Nie trzeba go ostrzegać przed utratą wiary, nie jest on li tylko w niebezpieczeństwie jej utraty — on już ją stracił. Odpadł od łaski dokładnie w tym momencie, gdy zaczął się świadomie bawić wątpliwościami i poszedł za nimi. Nie można zdecydować się wątpić w to, czego jest się pewnym, a jeśli ktoś nie jest pewien, że Kościół jest z Boga, znaczy, że w to nie wierzy. Nie ja mu zakazuję wątpienia, on sam wziął sprawy w swoje ręce, decydując się na prośbę o pozwolenie. Zaczął od niewiary, a nie stopniowo do niej dochodził. Samo jego życzenie, cel który powziął, już był jego grzechem. To nie ja tak orzekam, taki jest obiektywny stan rzeczy. Na przykład czasami słyszy się o katolikach odchodzących od Kościoła jakoby na skutek czytania Pisma Świętego, które miałoby otworzyć im oczy na „niebiblijność”, jak mówią. Kościoła żyjącego Boga. Nie. Pismo nie sprawiło w nich niewiary (to niemożliwe!); ale zwątpili w momencie, gdy otworzyli Biblię, otworzyli jaw duchu niewiary, dla niewiary. Nie otworzyliby jej, gdyby nie przewidywali, więcej — nie mieli nadziei — że znaj da coś niezgodnego

z katolickim nauczaniem. Zaczęli od samowoli i nieposłuszeństwa, a skończyli na apostazji. Taki jest oczywisty i bezpośredni powód, dla którego Kościół nie może pozwolić swoim dzieciom wątpić w jego nauczanie. Jeśli się prawdziwie w nie wierzy, nie można sobie wyobrazić przyszłego odkrycia racji dla odrzucenia swojej wiary, jeśli zaś sobie to wyobrażam, już wiary nie mam. Sprawa polega na tym, że protestanci, mówiąc o tyranii Kościoła zabraniającego swoim dzieciom wątpić w swe nauczanie, dowodzą, że nie wiedzą, czym jest wiara, że wiara jako taka jest im obca. Albo trzeba zdobyć się na zaufanie, albo przestać nazywać siebie dzieckiem. To była pierwsza moja obserwacja, teraz przejdę do drugiej. Potraficie sobie z pewnością uzmysłowić, że osoby włączające się do Kościoła, a przynajmniej ci, którzy już to zrobili, mają coś więcej niż tylko wiarę: udzielona im też jest jakaś miara Bożej miłości. Usłyszeli w Kościele o miłosierdziu Tego, który za nich umarł i który dał im swoje sakramenty jako środki przekazywania zasług Jego śmierci ich duszom i w jakimś stopniu poczuli już w swoich biednych duszach początki miłosnej odpowiedzi pociągającej ich ku Niemu. Tu chyba nawet lepiej niż w przypadku wiary widać, że nie do pogodzenia z miłosnym zaufaniem jest przewidywanie możliwości wątpienia lub odrzucenia wielkich łask, którymi człowiek już się cieszy. Na przykład co byś pomyślał o przyjacielu, którego kochasz, i który ci ufa, a który poprosiłby, abyś mu z góry dał pozwolenie kiedyś w ciebie zwątpić? Który, gdyby przyszła mu do głowy myśl, że twoja przyjaźń jest tylko grą, że jesteś nikczemnikiem, człowiekiem bez zasad, nie odrzuciłby jej ze wstrętem albo wyśmiał jej bzdurności, lecz uznał, że ma oczywiste prawo poddać się jej, więcej, że jest to jego obowiązek wobec samego siebie? Czy uznasz, że przyjaciel nagina prawdę, że jest nieuczciwy w myśleniu, że jego człowieczeństwo jest chore, że kaleczy swój rozum, jeśli odwróci się od takiej myśli? Czy jeśli tego nie zrobi, nie nazwiesz go okrutnym i podłym? Osobiście nie umiałbym być blisko z osobą wybierającą tę drugą możliwość. Z kimś o tak niemiłej, podejrzliwej osobowości, osobowości trzymającej się na dystans wobec mnie, która domaga się specjalnych praw, jest ukierunkowana tylko na siebie, a nawet miałaby ochotę na oszczerstwa, która jest zimna, przesadnie krytyczna, przewrotna i niegodna zaufania. Tacy ludzi często są krzyżem, który trzeba znosić, ale na przyjaciela wybiorę kogoś, kto zjednoczy swe serce i ręce ze mną, kto poświeci się dla mnie i moich spraw, kto weźmie mój ą stronę, gdy mnie atakują, kto z góry będzie pewien, że ja mam rację, a jeśli jest krytyczny (a powinien być krytyczny w stosunku do istoty grzesznej i niedoskonałej), to będzie taki przez miłość i lojalność, z troski żebym był dobrze postrzegany i by inni kochali mnie tak gorąco jak on sam. Nie powiem, że mi ufa przyjaciel, który wysłuchuje każdej plotki o mnie, i wolałbym, żeby trzymał się ode mnie z daleka ktoś, kto twierdzi, że jego obowiązkiem wobec siebie samego jest podtrzymywać wątpliwości co do mojej czci. Żeby podać ważniejszy przykład — czy można powiedzieć, że ufa Bogu i kocha Go ktoś, kto oswoił się z wątpliwościami, czy w ogóle Bóg istnieje, albo kto zastrzega sobie prawo do wątpienia, kiedy tylko mu się zachce, czy Bóg jest dobry, sprawiedliwy albo wszechmocny, i twierdzi, że bez takiego prawa byłby tylko biednym niewolnikiem, miał zniewolony umysł i nie mógł w sposób prawdziwie wolny i godny służyć Stwórcy? Ktoś, kto twierdzi, że Bóg przyjmuje tylko taki kult, w który ze strony czciciela jest wpisane caveat, że nie obiecuje on sprawować go jutro, że nie odpowiada za siebie, jeśliby pojawił się jakiś nieznany mu wcześniej argument, który uczyniłby poważnym obowiązkiem moralnym zawieszenie poprzedniego sądu i kultu. O takim człowieku ja bym powiedział, ze czci on swój własny umysł, swoje własne ukochane Ja”, a nie Boga, że jego idea Boga jest tylko przypadkową formą, jaką przyjęły jego myśli w pewnym okresie, na dłuższy lub krótszy czas, nie tyle jest obrazem Wiecznego Przedmiotu, co przelotnym uczuciem czy wyobrażeniem, które nie ma zupełnie żadnego znaczenia. Powiedziałbym, a większość ludzi, którzy przyjrzeliby się temu problemowi, zgodzi się ze mną, że taka osoba jest wielce zarozumiała, przemądrzała i nie ma w niej ani miłości, ani wiary, ani bojaźni, ani zgoła niczego nadprzyrodzonego, że jej pycha musi zostać złamana, a serce uczynione na nowo, zanim będzie zdolna w ogóle do jakiegokolwiek aktu religijnego. Podany przykład równie dobrze odnosi się do Kościoła: przychodzi On do nas jako posłaniec Boży, jak więc może człowiek, który to czuje, który przychodzi i pada Mu do stóp jako posłańcowi,

czynić zastrzeżenia, że może kiedyś będzie Weń wątpił? Raczej woleć będzie taki człowiek, żeby świat wykrzykiwał, że jego umysł jest w okowach, i ogłaszał go dewotem, bo nie zastrzega sobie prawa do zwątpienia. Te krzyki go nie poruszą, bo jest w pełni świadomy, że byłby niewdzięcznikiem i głupcem, gdyby to zrobił. Okowy, doprawdy! Tak — „więzy Adama”, okowy miłości, które wiążą ze Świętym Kościołem człowieka, który staje się wraz z Apostołem niewolnikiem Chrystusa będącego Panem Kościoła. Człowiek ten wiąże się, ufając, że nierozerwalnie i na całe życie, z sakramentami Kościoła, jego Ofiarami, jego świętymi aż do Błogosławionej Maryi orędowniczki wierzącego, aż do Jezusa — Boga. Prawda jest taka, że świat, który nie ma pojęcia o dobrodziejstwach wiary katolickiej i głosi o niej tylko to, co złe, uważa, że nawrócony, gdy minie pierwszy zapał, odczuwa jedynie rozczarowanie, znużenie i urazę do swojej nowej religii i skrycie pragnie zawrócić z drogi. Takie nastawienie jest korzeniem popłochu i irytacji, jakie świat okazuje na wieść, że wątpienie jest niezgodne z katolicką wiarą, ponieważ jest pewien, że przyjdzie ono na człowieka i wtedy jakże godny politowania będzie jego stan! Uznanie, że w Kościele można znaleźć radość, pokój, wiedzę i wolność, przekracza wyobraźnię tego świata, który widzi Kościół wyłącznie jako przerażającą konspirację przeciw szczęściu człowieka, uwodzącą swe ofiary kłamliwymi deklaracjami, nie dbającą, gdy już je pozyska, o nieszczęścia, jakie na nie sprowadza, a tylko o utrzymanie ich za wszelką cenę w niewoli. W ten sposób świat uważa, że jesteśmy w nieustannej walce z naszym rozumem, że ciągle na nowo wzbiera w nas bunt, który z wysiłkiem w sobie tłamsimy. Sądzi on, że jak załoga uszkodzonego statku musimy nieustannie pompować zalewającą nas wodę, ciężko walcząc o utrzymanie go na wodzie, że z ledwością snujemy się drogą wiary i to tylko przez zadawanie gwałtu naszemu umysłowi lub odsuwanie od siebie problemów religijnych. Świat odrzuca naszą doktrynę i nie jest w stanie zrozumieć naszej wiary w nią. Uważając ją za tak dziwaczną, jest pewien, że choć nie chcemy się przyznać, to dzień i noc dręczą nas wątpliwości i cierpimy z obawy poddania się im. Jestem przekonany, że świat za główne zadanie spowiedników uważa tłumienie takich niepokojów w penitentach. Sądzi, że rozum, jak ciało, nieustannie się buntuje, że wątpliwość, jak lubieżność, jest wywoływana przez każdy widok czy dźwięk i że ta pokusa podnosi się z każdej stronicy gazety, z każdego słowa protestanckiej polemiki. Krzywi się z dezaprobatą na widok księdza katolickiego, aby ten zrozumiał jak niemądrze wygląda i jak wiele w nim jest obłudy. Jednak, drodzy bracia, jeśli tak właśnie myślicie, to po prostu mylicie się. Uwierzcie raczej mi niż światu, gdy powiem, że katolik nie ma trudności ze swoją wiarą, raczej ma trudność z niewiarą, chyba że się fatalnie źle prowadzi. Otrzymał dar, który czyni wiarę łatwą, i musiałby uczynić duży, a godny politowania wysiłek, żeby się wiary oduczyć. Gwałciłby swój intelekt nie przez ćwiczenie się w wierze, lecz przez powstrzymywanie jej. Gdy pojawiają się wątpliwości, co łatwo może się zdarzyć, jeśli nie jest odizolowany od świata, są one dla niego tak wstrętne i niepożądane, jak myśli nieczyste dla człowieka cnotliwego. Oczywiście że wzbrania się przed nimi, odrzuca je, ale z jakiego powodu? Nie przede wszystkim dlatego, że są niebezpieczne, lecz że są okrutne i niskie. Czy kochający Pan, który uczynił wszystko dla niego, zasłużył na taką odpłatę? Popule meus, quid feci tibi? — „Ludu mój ludu cóżem ci uczynił, w czym ci zawiniłem? Odpowiedz mi. Jam cię wyzwolił z mocy faraona, i ziemi niewoli i posłałem ci Mojżesza, Aarona i Miriam, i ogrodziłem cię i szczepiłem cię, winnico wybrana, i cóż jeszcze mogę zrobić dla mojej winnicy, czego bym jeszcze nie uczynił?”. Wylał On na nas swoje łaski, był z nami w naszych kłopotach, prowadził coraz głębiej do poznania prawdy. Przebaczył nam nasze grzechy, zaspokoił potrzeby umysłu, uczynił wiarę łatwą. Dał nam swoich świętych, codziennie ukazuje nam swoją Mękę, czemuż miałbym Go opuścić? Co mi uczynił poza dobrem? Czemu miałbym rozważać na nowo, co rozważyłem raz na zawsze? Czemu miałbym słuchać każdego zdawkowego słowa świata przeciw Niemu pod groźbą uznania za świętoszka i niewolnika, kiedy moim prawdziwym obowiązkiem jest traktować Najwyższego przynajmniej tak, jak wy, rzucający te pomówienia pod moim adresem, traktujecie ludzkich przyjaciół czy dobroczyńców? Skoro jestem pewien rozumem i w sercu oddany, dlaczego nie zostawią w spokoju mojej wiary?

ROZDZIAŁ III Niemożliwa jest wiara w żadną organizację religijną oprócz Kościoła Katolickiego Oczywiste jest, że żadna inna organizacja religijna nie ma prawa domagać się takiego wytężenia wiary i zakazywać dalszych dociekań jak tylko Kościół Katolicki, a to z prostego powodu, że żadna organizacja nie uznaje się za nieomylną, nie mówiąc już o możliwości udowodnienia przez nią takiego roszczenia. Ta wada je dyskwalifikuje — wszystkie i każdą z osobna —już na starcie do rywalizacji z Kościołem Katolickim. Nasze sekty nie tylko nie domagają się wiary, ale nawet zachęcają do dociekania i wątpienia w ich zalety, twierdzą, że są w pełni dobrowolnymi stowarzyszeniami i byłoby im przykro, gdyby je uznać za coś innego. Proszą i błagają, żeby uważać ich kaznodziejów za nic więcej niż ludzi grzesznych, zachęcają, żeby zabierać Biblię na ich kazania i oceniać samemu, czy ich nauka jest z nią zgodna. Z drugiej strony w religii państwowej są tacy, którzy zabraniają kwestionowania jej autorytetu, jednak czy odważą się twierdzić że jest nieomylna? Jeśli nie (a nikt tak nie twierdzi), to jak mogą zakazywać dociekań albo wymagać absolutnej wiary swoich członków? W tych warunkach wiara nie tyle jest wiarą, co uporem. Zresztą zazwyczaj wcale wiary nie wymagają, mówią negatywnie: „nie dociekaj”, ale nie mogą powiedzieć pozytywnie: „miej wiarę”, bo w kogo mieliby wierzyć ich członkowie? O jakim człowieku czy grupie ludzi mieliby powiedzieć „on lub oni są obdarzeni nieomylnością i nie mogą nas poprowadzić na manowce”. Przeto, zmuszeni do wyjaśnień, uzasadniają obowiązek utrzymywania ich wspólnoty nie przez wiarę w nią, lecz przez przywiązanie. Jest to jednak zupełnie, skrajnie inna sprawa, bo istnieje wiele powodów dla których powinni mieć wielkie upodobanie do religii, w której byli wychowani. Powody te to zachowana część katolickiego nauczania, to „przyzwoitość i porządek”, to czysta i piękna angielszczyzna modlitw, to literatura, to pobożność, którą można znaleźć wśród poszczególnych członków, to wpływ przełożonych i przyjaciół, to historyczne związki, to ojczysty charakter, urok wiejskiego życia, wspomnienie dawnych czasów... — można by wyliczać jeszcze wiele powodów przywiązania do narodowej religii. Przywiązanie jednak nie jest zawierzeniem, a być posłusznym nie znaczy mieć zaufanie, albo polegać na kimś. Nie sądzę też, żeby jakiś myślący i wykształcony człowiek mógł po prostu wierzyć i polegać na słowie Kościoła państwowego. Nigdy nie spotkałem nikogo, kto by to robił ani nawet mówił, że robi, i wątpię, czy taka osoba w ogóle istnieje. Obrońcy takiego Kościoła wierzą w to, co potrafią, lecz wątpliwości ograniczaj ą zawsze ich największe nawet zaufanie. Są posłuszni, nie protestują wobec swoich przełożonych, niemniej nie głoszą, że trzeba wierzyć. Nic bardziej oczywistego: jeżeli wiara w słowo Boże jest konieczna do zbawienia, to Kościół Katolicki jest jedynym środkiem spełniania się takiej wiary.

ROZDZIAŁ IV Warunki wstąpienia do Kościoła Katolickiego Nikt nie powinien wstępować do Kościoła bez mocnej intencji znajdowania w Nim odpowiedzi na wszelkie pytania dotyczące doktryny i moralności, a to na podstawie pochodzenia Kościoła bezpośrednio od Boga prawdy. Jeśli masz inne podejście, lepiej żebyś nie przychodził w ogóle: wielcy i mali, wykształceni i nie — wszyscy muszą przyjść po naukę. Jeśli idziesz taką drogą, nigdy nie zbłądzisz, masz dobry fundament, ale przychodząc z innym nastawieniem, lepiej poczekaj, aż się go pozbędziesz. Twierdzę, że przychodząc do Kościoła, musisz chcieć się uczyć, a nie przychodzić ze swoimi schematami, i musisz chcieć zawsze pozostać uczniem. Musisz pragnąć, by Kościół stał się twoim dziedzictwem i by Go nigdy nie opuścić. Nie przychodź na próbę, nie przychodź tak, jak rezerwujesz miejsca w kaplicy, albo bilety na wykład, przyjdź jak do domu, jak do szkoły twojej duszy — do Matki świętych i przedsionka niebios. Z drugiej strony jednak nie trap się myślami, czy po wstąpieniu twoja wiara będzie trwać — to jest podszept Wroga, aby cię zatrzymać. Ten, który rozpoczął w tobie dobre dzieło, sam je wypełni. Ten, który cię wybrał, będzie ci wiemy. Złóż swoje problemy w Jego ręce, czekaj na Niego, a na pewno wytrwasz. Jaką dobrą pracę byś mógł wykonać, domagając się wcześniej zobaczenia jej końca? Jeśli chcesz dokonać wszystkiego od razu, nie zrobisz nic, a połowa pracy, to dobrze zacząć. Twój Pan cię nie pochwali przy końcu za ukrywanie otrzymanego od Niego talentu. Nie, gdy przeprowadził Cię od błędu do prawdy, dokonał trudniejszego dzieła (jeśli cokolwiek jest dla Niego trudne) i z pewnością zachowa cię przed powrotem do błędu. Oprzyj się na doświadczeniach tych, którzy przeszli przed tobą; zanim uczynili wielki krok, mieli wiele obaw, że ich wiara zawiedzie, ale po uczynieniu go, lęki znikły. Zanim otrzymali dar wiary, obawiali się, że mogą go później utracić, ale gdy dar został im dany, przestali się bać, chyba że o swoją zwykłą ludzką słabość. Niech twój umysł uzna, że Kościół Katolicki jest nauczycielem posłanym Ci przez Boga, i to wystarczy. Nie namawiam cię, byś się przyłączył do Kościoła zanim to nastąpi. Jeśli jesteś na wpół przekonany, módl się o pełne przekonanie i poczekaj, aż do niego dojdziesz. Z pewnością dobrze jest dojść szybko, lecz lepiej powoli niż byle jak, i czasami, jak mówi przysłowie, ten się śpieszy naprawdę, kto się śpieszy powoli. Bóg zajmuje się nami w sposób bardzo różny — do jednych pewność przychodzi powoli, do innych szybko, u jednych jest wynikiem wielu rozmyślań i rozumowań, u drugich nagłym olśnieniem. Niektórzy przekonują się natychmiast, tak jak w przypadku opisanym przez św. Pawła: „Gdy zaś wszyscy prorokują — mówi on, myśląc o nauczaniu wiary — a wejdzie jakiś poganin lub człowiek prosty, będzie przekonany przez wszystkich, osądzony i jawne staną się tajniki jego serca; a tak, upadłszy na twarz, odda pokłon Bogu, oznajmiając, że prawdziwie Bóg jest między wami”. Obecnie jest tak samo: niektórzy nawracają się po prostu poprzez wejście do Kościoła Katolickiego, inni poprzez czytanie książki, inni poprzez jakąś prawdę wiary. Niektórzy czują ciężar swoich grzechów i widzą, że tylko ta religia może pochodzić od Boga, która jako jedyna posiada środki odpuszczania grzechów. Albo są poruszeni i pokonani ewidentną świętością, pięknem i — jeśli wolno mi tak powiedzieć — aromatem religii katolickiej. Albo pragną przewodnika pomiędzy sporami strzępionych języków i nauczanie Kościoła o wierze samo w sobie jest dla nich przekonujące. Inni jeszcze są tacy, że słysząc wiele zarzutów w stosunku do Kościoła, zaczynają wnikliwie i szeroko badać problem; do nich przekonanie może przyjść dopiero w wyniku dokładnego badania. Tak jak w przewodzie sądowym — czyjaś niewinność może być udowodniona natychmiastowo, innego po wnikliwym śledztwie; w zachowaniu i charakterze jednego od razu widać, że nie znajdziemy w nim nic nagannego, inny na pierwszy rzut oka sprawia mylne wrażenie winnego. I tak jest z Kościołem — w różny sposób jawi się różnym umysłom badającym go z zewnątrz. Bóg ich w różny sposób traktuje, jeśli jednak będą wierni otrzymanemu światłu, to w sobie właściwym, choć

prawdopodobnie innym dla każdego z nich czasie, On doprowadzi ich do tego samego stanu umysłu, absolutnie jasno określonego i nie do pomylenia z innym, który nazywamy przekonaniem. Jakie by nie były ich trudności związane z tą sprawą, nie będą mieli żadnych wątpliwości, że Kościół jest od Boga — mogą nie być w stanie rozwikłać takiej czy innej trudności, lecz będą pewni niezależnie od nich. To należy mieć stale na uwadze: przekonanie jest stanem umysłu i jest czymś przekraczającym i różnym od samych argumentów, których jest skutkiem; nie zależy od ich mocy ani liczby. Argumenty prowadzą do wniosków i gdy są mocniejsze, wniosek jest jaśniejszy. Jednak przekonanie może być równie silne jako skutek jasnej, jak i jaśniejszej konkluzji. Ktoś, kto zyskał pewność w oparciu o sześć przesłanek, nie potrzebuje siódmej ani nie czuje się pewniejszy, gdy j ą otrzyma. Tak też jest w przypadku Kościoła Katolickiego — ludzie przekonują się w różny sposób: to co przekonuje jednego, drugiego zupełnie nie, lecz nie j est to istotne, ponieważ przychodzi wcześniej czy później na człowieka czas, kiedy powinien być przekonany i takim się staje. Wtedy nie interesują go nowe argumenty, choć mógłby je znaleźć. Może nawet nie mieć ochoty wysłuchiwać nowych argumentów przemawiających za Kościołem, nie ma ochoty więcej o tym myśleć ani czytać — ma już pełną jasność. W takim przypadku jego obowiązkiem jest wstąpić do Kościoła bez chwili zwłoki. Nie broni mu się być ostrożnym w rozważaniach, ale powinien być zdecydowanym po wyciągnięciu wniosków. W tym miejscu katolicy mają prawo być niecierpliwi wobec niego. Nie chcą go przynaglać, ale znając pokusy, jakie Zły rzuca nam pod nogi, niecierpliwią się z pełnej miłości troski o jego duszę, aby nie przechodząc mimo osiągniętego przekonania, nie stracił szansy na nawrócenie. Szansa ta może już się nie powtórzyć. Bóg nie wszystkich wybrał do zbawienia, może być tak, że rzadki dar zostania katolikiem był zaofiarowany jeden jedyny raz w życiu. Jeśli nie rozpoznamy „czasu naszego nawiedzenia” ani nie poznamy „w ten nasz dzień tego, co służy naszemu pokojowi” — o, co za nieszczęście! Jaka straszna myśl prześladująca przez całą wieczność! Jakie żądło wyrzutów sumienia: „wezwano mnie, mogłem odpowiedzieć i nie zrobiłem tego”! A jaka błogość, jeśli patrząc wstecz na czas próby, gdy przyjaciele błagali, a wrogowie szydzili, możemy powiedzieć:, Jakie nieszczęście by spadło na mnie, gdybym nie był posłuszny, gdybym się cofnął, gdy Chrystus zawołał! O, jak wielkie pomieszanie w umyśle, jaka ruina wiary i rozsądku, czerń i pustka, jak ponury sceptycyzm, jaka beznadziejność byłaby moim udziałem! Sprowadziłbym na siebie zewnętrzną ciemność, gdybym się uląkł pójść za Nim! Straciłem przyjaciół, straciłem świat, ale zyskałem Jego, Tego który w sobie stokrotnie oddaje domy, braci, siostry, matki i dzieci, i pola. Straciłem to, co przemijające, zyskałem Nieskończone, utraciłem czas, zyskałem Wieczność”.

ROZDZIAŁ V Nie ma innej logicznej alternatywy dla katolicyzmu, jak sceptycyzm Odwróćcie się od Kościoła Katolickiego, a do kogo pójdziecie? Jest On twoją jedyną szansą na osiągnięcie pewności w tym burzliwym, zmiennym świecie. Nie istnieje nic pośredniego między Kościołem a sceptycyzmem, gdy człowiek dowolnie rozporządza swoim umysłem. Prywatne wierzenia, modne religie mogą być w danym czasie efektowne i pociągające dla wielu, religie państwowe, wielkie i martwe, mogą przez stulecia rozkładać się na określonych ziemiach, mogą odwracać uwagę i zakłócać osąd osób wykształconych, ale z czasem stanie się jasne, że albo religia katolicka jest rzeczywiście wstąpieniem świata niewidzialnego w nasz świat, albo nie istnieje nic, co by w sposób pozytywny, pouczający, rzeczywisty wskazało nam skąd przychodzimy i dokąd idziemy. Oducz się katolicyzmu, a w sposób nieunikniony staniesz się najpierw protestantem, potem unitarianinem, panteistą i sceptykiem. Możesz mimo to uniknąć zmiany swojej pozycji, wykształcenia, nastawienia umysłu, ale tylko wtedy, jeśli usuniesz religię ze swojego pola widzenia, zakażesz sobie dociekania, a poświęcisz obowiązkom moralnym lub rozproszysz w światowych aktywnościach. Idź zatem i spełniaj obowiązki wobec bliźniego, bądź sprawiedliwy, dobrze usposobiony, gościnny, dawaj dobry przykład, popieraj religię jako dobro społeczne, poświęcaj się swojemu przedsiębiorstwo lub zawodowi albo przyjemności, jedz i pij, czytaj wiadomości, odwiedzaj przyjaciół, buduj i mebluj, zasiewaj i zbieraj, kupuj i sprzedawaj, proponuj i debatuj, pracuj dla świata, wyposażaj swoje dzieci, idź do domu i umieraj, ale wystrzegaj się wszelkich pytań religijnych, jeśli nie chcesz mieć wiary albo nie masz nadziei, że możesz wiarę otrzymać, jeśli nie chcesz wstąpić do Kościoła. Unikaj, rzekłem, dociekania, bo inaczej zaprowadzi cię ono tam, gdzie nie ma światła ani pokoju, ani nadziei. Wprowadzi cię w głęboki dół, gdzie słońce, księżyc, gwiazdy i piękno niebieskie są nieobecne, a jest tylko chłód, ogołocenie i wieczne spustoszenie. O przewrotne ludzkie dzieci, które odrzucacie ofiarowaną wam prawdę, ponieważ jest dla was za mało prawdziwa! O niespokojne serca i wiecznie głodne umysły szukające ewangelii bardziej zbawczej niż ta, która została dana przez Zbawiciela, i stworzenia doskonalszego od danego przez Stwórcę! Zaprawdę Bóg nie jest dla was dość wielki, wasze wysokie aspiracje i kategorie filozoficzne inspirowane przez pierwszego kusiciela nie zadowolą się niczym, co naprawdę istnieje. I w ten sposób Najwyższy jest zbyt mały, byście Mu cześć oddali, a jego doskonałości są zbyt ograniczone, abyście Go kochali. Szatan upadł przez pychę i to, co od dawna było powiedziane o nim, można teraz z pewnością wypowiedzieć jako ostrzeżenie do tych, którzy go naśladują. „Ponieważ serce twoje stało się wyniosłe i powiedziałeś: Ja jestem Bogiem, ja zasiadam na Boskiej stolicy (...) a przecież ty jesteś tylko człowiekiem a nie Bogiem, a serce swoje chciałeś mieć równe sercu Bożemu. Przeto (...) uczynię cię nicością i przestaniesz istnieć i nikt, kto cię będzie szukał, nigdzie cię nie znajdzie na wieki”.

ROZDZIAŁ VI Nawrócony Nawrócony przychodzi, aby się uczyć, a nie, aby przebierać i wybierać. Przychodzi w całej prostocie i zaufaniu i nie pomyśli, żeby ważyć i mierzyć każdy sposób postępowania, każdą praktykę, z którą się spotyka u tych, do których się przyłączył. Wchodzi w katolicyzm jako w żywy system, pełen żywego nauczania a nie tylko w kolekcję dekretów i kanonów, które same w sobie są przecież jedynie szkieletem a nie ciałem i substancją Kościoła. I ta prawda dotyczy i wiąże nie tylko nawróconych, ale także tych, którzy nigdy nie znali innej religii. Przez system katolicki rozumiem zasady życia i praktyki wiary, których nie znajdziemy w „Credo” papieża Piusa. Nawrócony nie tylko po to przychodzi, aby wierzyć Kościołowi, ale także, aby ufać i być posłusznym jego księżom i przez miłość dostosowywać się do jego ludu. Nigdy mu nie przyjdzie do głowy zdecydować, że nie będzie odmawiał „Zdrowaś Mario”, dostępował odpustów, całował krucyfiksu, przyjmował dyspens wielkopostnych albo wyznawał powszedniego grzechu w spowiedzi. To wszystko byłoby nie tylko nierealne, lecz także niebezpieczne, jako że oznaczałoby przyjmowanie stanu umysłu, który uniemożliwia przyjęcie Bożego błogosławieństwa. Co więcej, człowiek ten poddaj e się obrzędom, teologii moralnej i przepisom kościelnym w miejscu, w którym żyje. I znowu jeśli chodzi o sprawy polityki, edukacji, ogólnych zasad postępowania, gustu — nie będzie on krytykował ani się sprzeciwiał. I tak, poddając się wpływowi swojej nowej wiary i nie chcąc ryzykować całkowitej utraty objawionej prawdy przez stosowanie jakichś prywatnych reguł odróżniania w niej rzeczy istotnych od nieistotnych, przyjmuje coraz pełniej naukę katolicką.

ROZDZIAŁ VII Wiara a pobożność Przez „wiarę” rozumiem „Credo” i przyjęcie go, przez „pobożność” zaś rozumiem cześć, jaka się należy przedmiotom naszej wiary i oddawanie tej czci. Wiara i pobożność różni się tak w rzeczywistości, jak w teorii. Z pewnością nie można być pobożnym bez wiary, ale możemy wierzyć bez odczuwania pobożności. Każdy ma takie doświadczenie zarówno w sobie, jak i u innych, i stwierdzamy to za każdym razem, gdy mówimy o uświadamianiu sobie i nieuświadamianiu prawdy. Można to zilustrować mniej lub bardziej dokładnie przez fakty, które znamy z tego świata. Na przykład wielki autor albo osoba publiczna może być za taką uznawana przez lata, a jednak mogą być wahania, zawirowania, przypływy i odpływy jej popularności. Aby zająć miejsce w świadomości swoich rodaków, może on stopniowo w nią wrastać albo raptownie być tam podniesionym. Idea, że Szekspir jest wielkim poetą istniała od bardzo dawna w opinii publicznej i przynajmniej kilka osób znało go i czciło kiedyś tak, jak naród angielski czci go obecnie, a jednak wydaje mi się, że jego narodowe uwielbienie jest w czasach dzisiejszych tak wielkie jak nigdy przedtem. Stało się tak na skutek rozpowszechnienia oświaty, dzięki czemu więcej osób jest w stanie wniknąć w jego poetycki geniusz, a co więcej, głęboko i krytycznie go zrozumieć. Powodem jest także to, że od dawna wywierał on wielki, nieuświadamiany wpływ na naród, co widać w fakcie, że niezliczone jego cytaty stały się prawie przysłowiami. Podobnie w filozofii, w sztukach pięknych i naukach ścisłych wielkie prawdy były znane i uznawane przez wiele lat, jednak przez słabość sił intelektualnych odbiorców albo przez zewnętrzne okoliczności nie były one powszechnie brane pod uwagę. Tak na przykład mówi się, że Chińczycy od niepamiętnych czasów znali własności magnesu i używali go do wypraw lądowych, ale nie na morzu. Starożytni z kolei znali prawo, że woda wyrównuje swój poziom, ale nie umieli zastosować swej wiedzy. Arystoteles znał prawo przewodnictwa, ale dopiero Bacon rozwinął je eksperymentalnie. Podane przykłady, choć nie w sposób absolutnie ścisły, służą jednak do ukazania podkreślanej przeze mnie różnicy między wiarą a pobożnością. To tak jak z różnicą między prawdą obiektywną a subiektywną. Słońce na wiosnę musi świecić przez wiele dni zanim stopi szron, otworzy glebę, i wyprowadzi na zewnątrz liście. A jednak świeci z pełną mocą od razu, mimo że daje odczuć swój ą siłę stopniowo. Jest to cały czas to samo słońce, chociaż jego wpływ z dnia na dzień staje się coraz większy. Tak samo jest z Kościołem Katolickim. Jest on Dziewiczą Matką, jedną i tą samą od początku do końca, i katolicy zawsze mogli to uznawać, a jednak choć to uznają, ich cześć dla Kościoła może być w jednym czasie i miejscu nieznaczna, a wszechogarniająca w innym. Omawiane rozróżnienie z konieczności staje przed nowo nawróconym, jako specyfika wiary katolickiej, już przy wprowadzeniu w katolicki kult. Wiara jest wszędzie ta sama, ale przyznaje się wielką wolność osobistej ocenie i skłonnościom w dziedzinie pobożności. Przykładem może być dowolny duży kościół z obecnymi w nim grupami ludzi. Nurt modlitwy jest zawsze skierowany do Najwyższego Boga, ale raz poprzez wzywanie Najświętszej Dziewicy albo szczególnego świętego, albo jakiejś określonej tajemnicy przynależącej do Imienia Bożego lub Wcielenia, albo tajemnicy związanej z Najświętszą Dziewicą. Może jest tam siedem lub więcej ołtarzy i są one poświęcone kolejnym świętym. Co więcej, są jeszcze święta właściwe dla poszczególnych dni i w czasie sprawowania Mszy świętej każdy z wiernych tłoczących się wokół kapłana ma swój ą osobistą pobożność, z którą uczestniczy w rytuale Mszy. Nikt nikomu nie przeszkadza, zgadzając się na różnice, aby niezależnie od siebie, różnymi, ale zbieżnymi ścieżkami, dążyć do wspólnego celu: stać w obecności Boga. Istniej ą kościelne bractwa Najświętszego Serca, Najdroższej Krwi, związki modlące się o dobrą śmierć, za dusze czyśćcowe, o nawrócenie pogan, pobożności związane z brązowym, błękitnym czy czerwonym szkaplerzem, nie mówiąc już o zwyczajnym wielkim Rytuale obowiązującym przez cztery pory roku, albo o stałej obecności Najświętszego Sakramentu czy

ciągle ponawianych rytach błogosławienia, czy wyjątkowym Czterdziestogodzinnym Nabożeństwie. Albo jeszcze, spojrzyjcie na takie podręczniki modlitw jak „Raccolta”, a zobaczycie jak wiele rodzajów pobożności jest dane katolikom do wyboru według ich religijnego gustu i dla ich osobistego zbudowania. Te rozmaite sposoby oddawania czci Bogu nie przyszły do nas w ciągu jednego dnia i nie pochodzą tylko od apostołów. Nagromadziły się przez stulecia i gdy jedne wzrastały, inne schły i umierały. Niektóre z nich są tylko lokalne, dla upamiętnienia szczególnego świętego, który może być ewangelistą albo patronem, albo dumą narodu, albo być pochowany w danym kościele. Te obrzędy oczywiście nie mogą być wcześniejsze od dnia śmierci lub pochówku świętego. Pierwsze takie święte obrzędy, dużo wcześniej nim pojawiły się te narodowe uroczystości, były czcią oddawaną apostołom, następnie męczennikom. Istnieli wtedy święci bardziej zjednoczeni z naszym Panem niż apostołowie i męczennicy, lecz takie osoby były do tego stopnia pochłonięte i przysłonione bezmiarem Jego chwały, że przez długi czas mniej się nimi zajmowano, ponieważ na tym świecie nie dali znać o sobie przez zewnętrzne dzieła odrębne od dzieła samego Zbawiciela. Z czasem jednak apostołowie a następnie męczennicy zaczęli odgrywać coraz mniejszą rolę w zbiorowej świadomości i wtedy lokalni albo zakonni święci, będący nowymi dziełami Bożej mocy, weszli na ich miejsce. Następnie, gdy przyszły względnie spokojne czasy, coraz większy wpływ na chrześcijańską społeczność zaczęły mieć religijne medytacje i głębokie relacje z niebiosami innych świętych, będących jaśniejącymi na kościelnym firmamencie gwiazdami o większej godności niż ich poprzednicy. Wzeszli oni później właśnie dlatego, że byli tak wspaniali. Wydawałoby się, że te imiona wcześnie powinny wejść do pobożności wierzących, jednak po głębszej refleksji jasne się staje, że na to trzeba było czasu i rzeczywiście ich przyjście było późniejsze. Najlepiej różnicę między wiarą a pobożnością oddaje przykład św. Józefa. Któż miałby większe prawo do wczesnego uznania niż on — przez swoje przywileje i świadectwo, które o nich mamy? Święty wymieniony w Piśmie, przybrany ojciec naszego Pana był od początku przedmiotem powszechnej i absolutnej wiary całego chrześcijańskiego świata, a jednak pobożność skierowana ku niemu jest względnie świeżej daty. Gdy się zaczęła, wyglądało jakby ludzie się zdumieli, że wcześniej o tym nie pomyślano, i teraz zajmuje w ich religijnych uczuciach i admiracji miejsce zaraz po Najświętszej Dziewicy.

ROZDZIAŁ VIII Prywatne opinie u katolików Koncepcja Kościoła Katolickiego jako narzędzia nadprzyrodzonej łaski sama w sobie określa instytucję, która przemienia, a raczej uzupełnia naturę. Dodaje naturze coś, co j est ponad i poza nią. Kiedy ha przykład mówi się, że Kościół czyni swoich członków jednością, oznacza to, że w sposób czysto naturalny jednością nie są ani się nie staną. Dzieci Kościoła same w sobie nie mają natury różnej od żyjących wokół protestantów. Byłyby dokładnie takie same jak protestanci, gdyby nie Kościół, który kategorycznie, choć używając jedynie zachęty „fortiter et suaviter”, zbiera je razem i poprzez swój autorytet czyni jednością. Pozostawiony sam sobie każdy katolik lubiłby mieć i podtrzymywać swoją osobistą opinię i prywatny osąd tak samo jak protestant. I rzeczywiście ma ją i podtrzymuje, chyba że Kościół na mocy objawienia jej nie przekreśli. Dokładnie w tym momencie, w którym Kościół przestaje mówić, dokładnie w tym miejscu, w którym on, a więc Bóg, który przez niego przemawia, określa granicę swego nauczania, zaczyna się prywatny osąd i nic mu nie może przeszkodzić. Ludzki umysł jest aktywny i niezależny: formułuje sądy o wszystkim i nie zatrzymuj ą go opinie innych, chyba że uważa iż jest większe prawdopodobieństwo, że będą słuszne. Człowiek nigdy nie rezygnuje ze swoich opinii, chyba że jest zupełnie pewien, że kto inny ma rację. A JEST pewien, że Bóg ma rację, zatem jeśli jest katolikiem, poświęca swoje opinie na rzecz Słowa Bożego wypowiadanego poprzez Kościół. Jednak z samej natury rzeczy nic nie może go powstrzymać od posiadania własnej opinii i wyrażania jej, chyba że, i na tyle, na ile Kościół, wyrocznia objawienia, się wypowie. Niemniej przeto ludzka natura lubi mieć nie tylko własną opinię, ale też swoje sposoby zachowania, i będzie je miała, chyba że przeszkodzą j ej fizyczne lub moralne ograniczenia. Na tyle, na ile Kościół nie wymaga od swoich dzieci czynienia tego samego (na przykład niepracowania w niedzielę, lub niejedzenia mięsa w piątek), będą one robiły różne rzeczy, tym bardziej że Kościół w rzeczy samej zachęca i wzywa je do działania po swojemu, dając określonym osobom i organizacjom przywileje i gwarancje i uznając je za swoiste centra, choć zawsze poddane Jego autorytetowi i działające pod Jego sztandarem. Co więcej, we wszystkich sprawach i punktach widzenia, niezależnie od tego czy Kościół uznał, że w nich ma prawo podporządkować sobie prywatne i indywidualne opinie, czy też w dużo większej gamie idei i zachowań, co do których się nie wypowiada, chociaż miałby prawo, naturalną tendencją dzieci Kościoła jako ludzi jest opierać się jego autorytetowi. Każdy umysł jest z natury rzeczy własnowolny, samo-zależny i samo-wystarczalny i jego naturalnym odruchem jest buntować się, chyba że otrzymał już łaskę posłuszeństwa. Jednak dzięki wpływowi łaski ta tendencja nie przejawia się często w sprawach wiary, bo byłby to już początek herezji i byłby ze zrozumieniem, ale jednak odrzucany. Natomiast jeśli chodzi o sferę sposobów zachowania, rytuałów, dyscypliny, polityki, życia społecznego i dziesięciu tysięcy innych problemów na temat których Kościół się formalnie nie wypowiedział, nawet jeśli dawał coś do zrozumienia, w tych sprawach widać nieustanny sprzeciw ludzkich umysłów wobec autorytetu Kościoła i jego zwierzchników, i to proporcjonalnie do odległości, jaka dzieli daną osobę od doskonałości. Z wymienionych wyżej powodów w Kościele Katolickim zawsze było i zawsze będzie obecne coś, co raz jest godne pochwały, czasem ledwie dopuszczalne, o co ogromnie się ludzie starają! co tworzą — zawsze będą obecne prywatne opinie. Wolność ludzkiego umysłu jest „w możności” (jak to się mówi) i miesza się do każdej kwestii, błąka się nad niebem i ziemią ograniczona tylko autorytetem Bożego Słowa, jakby nałożonym z zewnątrz obciążnikiem, który wtłacza ją w odpowiednie dla niej granice.

ROZDZIAŁ IX Cel Kościoła Katolickiego Świat wierzy, że sam jest największym dobrem, chce, aby społeczeństwo było kierowane po prostu i całkowicie tylko jego logiką. Jeśliby mógł zyskać malutką wyspę na oceanie, postawić choć stopę na wybrzeżu, obniżyć cenę herbaty o sześć pensów na funcie albo sprawić, że jego flaga będzie szanowana przez jakichś Eskimosów czy mieszkańców Oceanii za cenę setek istnień ludzkich, uzna to za dobry interes. Co on wie o piekle? Nie wierzy w nie, pluje na nie, brzydzi się i przeklina samą nazwę i to, co ona oznacza. W diabła oczywiście też nie wierzy. Jeśli chodzi o ciało, świat chętnie wyznaje, że nie uważa, aby było coś szkodliwego w podążaniu za instynktami, które (być może nawet to przyzna) są dane przez Boga. Jak może być inaczej? Kto kiedykolwiek słyszał, żeby świat walczył przeciw ciału i diabłu? A jakie jest światowe rozumienie zła? Zło, rzecze świat, jest tym co mnie obraża, co poniża mój majestat, co zakłóca mój spokój. Porządek, spokój, ogólne zadowolenie, obfitość, dostatek, rozwój sztuk, nauk ścisłych i literatury, wyrafinowanie, przepych — to jest moje spełnienie albo raczej moje pola elizejskie i mój Olimp. Nie uznaję żadnej pełni ani indywidualności poza moją własną. Jednostki, które się na mnie składają, są tylko moimi częściami, nie mają same w sobie nic dobrego, żadnego spełnienia poza mną, moja chwała jest ich rozkoszą, a gdy odwrócę się od nich, popadają w nicość. Taka jest filozofia i praktyka świata, Kościół zaś patrzy i dąży w całkowicie przeciwnym kierunku. Dla Kościoła ważna jest nie całość, a części, nie naród, lecz ludzie którzy go tworzą — społeczeństwo nie jest na pierwszym, lecz na drugim miejscu, a na pierwszym są poszczególne osoby. Kościół patrzy głębiej niż na same czyny, sięga w głąb myśli, motywów, intencji, woli. Patrzy głębiej niż na sam świat — rozpoznaje ukrytego w zasadzce szatana i wyrusza do walki z nim. Widzi więc przed sobą wroga, nie, lepiej powiedzieć, widzi pole bitwy, na którego istnienie świat jest ślepy. Właściwym polem bitwy jest serce jednostki, a jego prawdziwym wrogiem jest Szatan. Nie sądźcie, że to są moje próżne deklamacje, albo że cytuję fragmenty zjedzonej przez mole homilii. Sam daję świadectwo o tym, co pojawiło się przede mną najbardziej wyraźnie, gdy zostałem katolikiem, tzn. że ten potężny, wielki na cały świat Kościół, podobnie jak jego Boski Twórca, zajmuje się, pracuje, troszczy się przede wszystkim o indywidualną duszę. Troszczy się o dusze, za które umarł Chrystus i które On przekazał Kościołowi, zaś jedynym celem Kościoła, dla którego poświęca wszystko inne — pozory, opinię ludzką, światowy sukces — jest dobrze wypełnić tę przerażającą odpowiedzialność. Jego jedynym zadaniem jest doprowadzić wybranych do zbawienia i to, żeby ich było jak najwięcej. Spełnia to zadanie, usuwając z ich drogi niebezpieczeństwa, ostrzegając ich przed grzechem, ratując od zła, nawracając, nauczając, karmiąc, chroniąc i doskonaląc. Nic nie jest dla niego ważne w porównaniu z wartością nieśmiertelnej duszy. Dobro i zło dla Kościoła to nie światła i cienie igrające na powierzchni społeczeństwa, lecz żywe moce wytryskujące z głębi serc. Wszelkie działania w jego oczach nie są jedynie zewnętrznymi dążeniami i słowami dokonywanymi ręką lub językiem, których efekty przejawiają się w mniejszym lub większym zakresie i oddziaływaniu, jak można by je postrzegać, ale są myślami, pragnieniami, dążeniami konkretnego, odpowiedzialnego za siebie ducha. Kościoła nie interesuje przestrzeń i czas, chyba że w odniesieniu do ludzkiej woli. Nie wie nic o złu, a tylko o grzechu, a grzech jest czymś osobistym, prywatnym i wolitywnym. Nie zna dobra poza łaską, a łaska jest czymś osobistym, prywatnym, wyjątkowym, umiejscowionym w duszy jednostki. Ma jeden jedyny cel — oczyszczenie serca i przypomina w tym Tego, który odwrócił naszą uwagę od zewnętrznej zbrodni ku wewnętrznym wyobrażeniom, Tego, Kto powiedział, że, jeśli wasza sprawiedliwość nie będzie większa niż uczonych w Piśmie i faryzeuszy, nie wejdziecie do Królestwa niebieskiego” i że „z serca człowieka wychodzą złe myśli, morderstwa, cudzołóstwa, rozpusta, kradzież, fałszywe

świadectwa, bluźnierstwa. To czyni człowieka nieczystym”. Teraz prosiłbym was o wzięcie dowolnych kazań dowolnego kaznodziei albo dowolnego autora teologii moralnej, który jest uznany wśród katolików, i sprawdzenie, czy to co powiedziałem, nie jest tam dokładnie spełnione, niezależnie od tego, jak byście w to uprzednio wątpili. Uważam, że w opinii protestantów Kościół szuka pozorów i tanich efektów, musi być okazały, majestatyczny i wpływowy: wspaniała liturgia, muzyka, światła, szaty i wydaje się im, że w stosunkach z innymi prawdziwą bronią Kościoła Katolickiego jest grzeczność, gładkość, przebiegłość, sprawność, intryga, zarządzanie. W porządku, Kościół nic na to nie poradzi, że odnosi sukcesy, że jest mocny, że jest piękny — to jest dar, który otrzymał, że gdy przechodzi, wielu dziwi się i zachwyca — „Et vera incessu patuit Dea”. Oczywiście, że nie może być inaczej, ale to nie jest cel Kościoła, On wyrusza zawsze w tę samą ekspedycję — aby leczyć choroby dusz. Zajrzyj, jak mówiłem, do dowolnego podręcznika teologii moralnej. Znajdziesz tam wiele rzeczy, które cię zaniepokoją, znajdziesz zasady trudne do strawienia, wyjaśnienia, które wydadzą ci się zbyt wyrafinowane, szczegółowość, która cię będzie męczyć — znajdziesz wiele rzeczy, które się świetnie nadadzą jako argumenty do ataku na Kościół, ale od początku do końca znajdziesz tę jedną myśl (co więcej zobaczysz, że właśnie głównym przedmiotem ataku na Niego jest podnoszenie tej myśli, że mógłby On uniknąć wielu zarzutów i nie wystawiałby się tak na ciosy, gdyby nie był jej tak wiemy), jedną myśl — że grzech jest wrogiem duszy i że grzech polega przede wszystkim nie na zewnętrznych czynach, ale na myślach ukrytych w sercu. Na to pragnę położyć wielki nacisk. Kościół nie chce robić przedstawienia, ale wykonać robotę. Uważa świat i wszystko, co na nim jest, za zwyczajny cień, proch i pył w porównaniu z wartością jednej jedynej duszy. Trwa w przekonaniu, że jeśli w sposób sobie właściwy nie świadczy dobra duszom, to nie ma sensu robić czegokolwiek. Uważa, że lepiej aby słońce i księżyc spadły z nieba, ziemia wyjałowiała i wiele milionów ludzi umarło z głodu w najstraszliwszych boleściach, jakie przejściowa klęska może wywołać, niż żeby jedna dusza — nawet nie powiem „była potępiona” — ale żeby popełniła jeden grzech śmiertelny: żeby ktoś celowo powiedział nieprawdę, nawet jeśli to nikomu nie zaszkodziło, albo bez usprawiedliwienia ukradł parę marnych groszy. Uważa działania tego świata i działania duszy za całkowicie niewspółmierne i woli zbawić duszę jednego dzikiego bandyty z Kalabrii lub płaczliwego żebraka z Palermo niż zbudować setki linii kolejowych wzdłuż i wszerz całych Włoch albo dokonać we wszystkich szczegółach pełnej reformy sanitarnej w każdym mieście Sycylii, chyba że te wielkie państwowe dzieła niosłyby ze sobą jakieś dobro duchowe. Taki jest Kościół, o, wy ludzie tego świata! Teraz go znacie. Taki jest i taki będzie i choć szuka On waszego dobra, czyni to na swój sposób — i jeśli Mu się przeciwstawicie, to On was odrzuci. Ma swoje posłannictwo i wypełniać je będzie zawsze — czy to odziany w łachmany, czy delikatne płótna, czy na furmance, czy w karocy, czy poprzez środki intelektualnie ubogie, czy wyrafinowane. Nie chodzi o to, że Kościół nie ma dla was mnóstwa doczesnych i moralnych dobrodziejstw, historia wieków świadczy o czymś przeciwnym, jednak Kościół niczego takiego nie obiecuje, jest posłany, aby szukać tego, co zginęło — taki jest jego pierwszorzędny cel i zostanie on wypełniony za wszelką cenę. Mógłbym powiedzieć, że Kościół jest skierowany ku trzem szczególnym cnotom w swoim dziele jednania i jednoczenia duszy z jej Stwórcą — ku wierze, czystości i miłosierdziu, z których dwie świata prawie albo zupełnie nie obchodzą. Z drugiej strony w świecie na pewnym poziomie rozwoju społeczeństwa stawia się na pierwszym miejscu szczególne przymioty heroiczne, na innym zaś szczególne cnoty o wymiarze politycznym bądź merkantylnym. W czasach bardziej surowych ceni się osobistą odwagę, siłę dążeń, wielkoduszność; w czasach bardziej cywilizowanych — uczciwość, lojalność wobec innych, honor, prawdę i dobrą wolę — cnoty, które oczywiście są obecne w nauczaniu Kościoła, których praktykowania oczekuje On u swoich prawdziwych dzieci, a które w pełni zaszczepia w swoich świętych. Jednak musi On stwierdzić, że jakby one piękne nie były, są w równym stopniu dziełem natury jak łaski, a nawet, że łaska nie jest do ich pełnienia w ogóle konieczna i nie sięgaj ą one do uświęcenia, do jednoczenia duszy w sposób nadprzyrodzony

ze źródłem nadprzyrodzonej doskonałości i nadprzyrodzonego szczęścia. Jak już mówiłem, dla Kościoła cnota i grzech jawią się w swojej pierwotnej strukturze jako poczęte i istniejące w myśli, pragnieniu i woli i mogą one być tak samo kompletne i spełnione, nie wychodząc z ukrytego domu serca, jak gdyby były głoszone i czynione na cały globie. Dlatego Kościół wydaje się na pierwszy rzut oka ignorować organizacje polityczne, społeczne i doczesne korzyści, podczas gdy świat przeciwnie, mówi o religii jako o sprawie tak prywatnej i osobistej, tak świętej, że nie można mieć o niej jakiegokolwiek zdania. Świat chwali osoby publiczne, gdy są dla niego użyteczne, lecz wyśmiewa wszelkie pytanie o ich motywy, uważa takie pytanie za niegrzeczność i brak smaku. Uważa, że wszystkie publiczne osoby są w gruncie rzeczy takie same, lecz jakie to ma znaczenie, jeśli wykonują swoją pracę? Daje wysoką płacę i oczekuje wiernej służby, ale kim właściwie są j ego nadzorcy, funkcjonariusze, przedsiębiorcy, podróżnicy czy pracownicy, jakie są ich zasady i cele, w co wierzą, o czym rozmawiają, gdzie mieszkają, jak spędzają wolny czas, dokąd zdążają, jak umierają? Wszystkie te pytanie wskazujące na obecność duszy są tak daleko poza kręgiem myślenia świata, jak są wewnętrznie i pierwszorzędnie ważne dla Kościoła. Nie chodzi mi tu o krytykowanie ani chwalenie, w tej chwili chcę jedynie ukazać, jak wielki jest kontrast. Chcę pokazać, że wszystkie pytania związane z istnieniem duszy są o tyle dalekie od myślenia świata, o ile są pierwszoplanowe i zasadnicze w rozumieniu Kościoła. Kościół zatem uznaje, że chwilowy i przelotny akt woli dotyczący trzech dziedzin, które wspomniałem, może być zarówno grzechem najśmiertelniejszego rodzaju, jak i najskuteczniejszą i tryumfującą zasługą. Co więcej, uważa, że dusza, która jest przez myśl i uczynki obciążona najstraszliwszymi zbrodniami — jakiś zdziczały tyran lubujący się w okrucieństwie, notoryczny cudzołożnik, morderca, bluźnierca, który szydził z religii przez całe długie życie i zdeprawował każdą duszę będącą pod jego wpływem, który nienawidził Świętych Imion i przeklinał swego Zbawiciela — że nawet taki człowiek w pewnych okolicznościach może w jednej chwili, przez jedną serdeczną myśl, przez prawdziwy akt skruchy pojednać się z Bogiem (dzięki Jego niedostrzegalnej łasce) bez sakramentu, bez księdza i stać się czystym, cudownym i pięknym tak, jakby nigdy nie zgrzeszył. Jednocześnie Kościół uważa, że też w jednej chwili, zamykając oczy i krzyżując ramiona, człowiek może odciąć się od Wszechmocnego przez świadomy akt woli i skazać się na potępienie. W świecie jest odwrotnie — członek społeczeństwa może zbliżać się jak tylko chce do granicy zła, tak jak j e świat rozumie, ale póki jej nie przekroczy, nic mu nie grozi. Jednak gdy raz j ą przekroczy, wszystko jest stracone, honor mężczyzny czy kobiety jest splamiony, a próbować przywrócić jego blask, oznaczałoby próbować zmienić przeszłość — jest to niemożliwe. Przy tak skrajnych różnicach między Kościołem a światem co do skali i oceny moralnego dobra i zła możemy być przygotowani na ogromne różnice w konkretnych szczegółach, o których nie wspominałbym, gdyby nie obawa, że zapomnimy o nich, rozważając sprawy najważniejsze. Na przykład Kościół twierdzi, że chwilowe życzenie komuś gwałtownej śmierci, jeśli było świadome i rozmyślne, jest większym grzechem niż impulsywny, bez premedytacji rzeczywisty atak na osobę rządzącą. Uważa zgodę woli, wprost i bez zastrzeżeń ukierunkowaną na jedno nieczyste pragnienie, za nieskończenie bardziej odrażającą niż jakiekolwiek kłamstwo — oczywiście jeśli to kłamstwo jest rozpatrywane jako takie, niezależnie od jego możliwych przyczyn, motywów i skutków. Nie twierdzę, że zwykła żebraczka — leniwa, w łachmanach, brudna i niezbyt dbająca o prawdę — jest bliska doskonałości, ale jeśli zachowuje czystość, trzeźwość, radość, jeśli spełnia obowiązki religijne (co wcale nie jest niemożliwe), to w oczach Kościoła ma ona szansę dojścia do nieba, co jest zupełnie wykluczone w przypadku urzędnika państwowego — sprawiedliwego, uczciwego, hojnego, czcigodnego i sumiennego — jeśli to wszystko wynika nie z nadprzyrodzonej mocy, lecz z całkowicie naturalnego obdarzenia (nie próbuję tutaj stwierdzać, czy jest prawdopodobne istnienie takiego człowieka, a tylko podkreślam różnicę punktów widzenia i zasad). Kulturalne, wrażliwe panie odizolowane od pokus i możliwości praktykowania wyrzeczeń, mimo swojego wyrafinowania i smaku, mogą być dużo mniej interesujące dla Kościoła niż wielu biednych wyrzutków, którzy grzeszą, pokutuj ą i z trudem utrzymują się na terenie działania łaski.

Nadużywanie alkoholu jest jednym z najbardziej odrażających wykroczeń dla świata i jest ono także potępiane przez Kościół, ale jeśli nie prowadzi do utraty rozumu, jest dla niego dużo mniejszym grzechem niż jeden rozmyślny akt oszczerstwa. I znowu: nierzadko ksiądz słyszy na spowiedzi o kradzieżach, które mogłyby się skończyć wyrokiem ciężkiego wiezienia przed sądem, a które, jak wie, w ocenie Kościoła mogą być przebaczone przez własną skruchę człowieka, nawet bez spowiedzi. Powtórzmy: państwo jest strażnikiem własności, tak jak Kościół jest strażnikiem wiary. Zarzuca się Kościołowi, że w średniowieczu karał śmiercią herezję — zgadza się, ale z drugiej strony, nawet w naszych czasach państwo karze śmiercią fałszerstwo, więcej — chyba nawet kradzież owiec. Jak bardzo różny musi być sposób oceniania zbrodni przez Kościół i państwo, jeżeli prowadzi do takich różnic w zasadach karania! Możecie sądzić, że jestem niezręczny, stwierdzając tak szczerze to, co jest tak dziwne w oczach świata, ale jest odwrotnie. Świat już całkiem dobrze wie o tych różnicach, zarówno w sprawach zasadniczych jak i w ich konsekwencjach, nie wie tylko, że maj ą one głębokie podstawy. Urąga Kościołowi z powodu tych różnic, tak jakby Kościół nie miał nic na swój ą obronę, jakby nie chodziło o zwykłe porównanie różnych rodzajów zła, jakby Kościół nie miał żadnych osiągnięć, a tylko wstydził się swojej jakoby wyraźnej bezradności i był nieuchronnie skazany na niższość wobec świata za brak moralnych efektów swego nauczania. Świat wskazuje na dzieci Kościoła i pyta, czy Kościół uznaje je za swoje. Nie śni mu się nawet, że wskazywany kontrast wynika z różnicy w podstawowych zasadach, że Kościół twierdzi, iż działa według zasady wyższej niż świat. Zasady zawsze są godne szacunku, nawet zły człowiek jest bardziej szanowany (choć może być jednocześnie bardziej znienawidzony), jeśli je posiada i przez nie usprawiedliwia swoje czyny, niż gdyby był złoczyńcą przez przypadek. Więc chcę powiedzieć, że Kościół wierzy, iż sądzi zgodnie z osądem Wszechmocnego — jasne i śmiałe stwierdzenie tego faktu nie jest ani nieprzezorne, ani niepolityczne. Jego osąd jest różny od ludzkiego: „Ja nie sądzę z pozorów”, mówi, „Bo człowiek widzi to, co zewnętrzne, lecz Bóg przenika serce”. Kościół interesuje to, co realne, świat — przyzwoity wygląd. Kościół może zrezygnować z dokończenia pracy, żeby wykonać przynajmniej jej cześć dokładnie. Jeśli może zrobić dla duszy to, co konieczne, jeśli uda się wyciągnąć żagwie z ognia, jeśli uda się wyrwać trujący korzeń, który jest śmiercią duszy, i wygnać chorobę, Kościół się cieszy, nawet jeśli pozostaną nietknięte mniej istotne choroby, którym także jest bardzo niechętny.

ROZDZIAŁ X Wiara katolików Intensywne i proste skierowanie się ku niewidocznemu Panu i Zbawicielowi nie było czymś szczególnym dla proroków i apostołów, było zawsze charakterystyczne dla Jego Świętego Kościoła i jego dzieci aż do dzisiejszego dnia. Lata mijają, Kościół zmienia swoje zewnętrzne przepisy, rozbudowuje swoje praktyki pobożne, a wszystko to zawsze w jednym celu — aby On i jego dzieci wpatrywały się coraz bardziej w osobę niewidzialnego Pana. Ze czcią Kościół badał Jego każdą cechę i oddawał osobno cześć Panu w każdej z nich. Sprawił, że czcimy Jego Pięć Ran, Jego Najdroższą Krew, Jego Najświętsze Serce. Wzywa nas, abyśmy rozważali Jego dzieciństwo i dzieła Jego służby. Jego konanie, Jego biczowanie i Jego ukrzyżowanie. Kościół wysyła nas na pielgrzymki do miejsca Jego urodzenia, Jego grobu i góry Jego wniebowstąpienia. Wyszukał i postawił przed nami pamiątki Jego życia i śmierci, Jego żłóbek i święty dom. Jego świętą szatę, chustę świętej Weroniki, krzyż i gwoździe. Jego całun i chusty okrywające Jego głowę. I tak też, jeśli Kościół wyniósł Marię i Józefa, zrobił to dla ukazania chwały Jego świętego człowieczeństwa. Jeżeli Maryja jest ogłoszona niepokalaną, to tylko po to, aby zobrazować j ej Macierzyństwo. Jeżeli jest nazwana Matką Boga, to tylko po to, aby przypomnieć, że On, choć Go nie widzimy, jest dla nas dostępny, bo należy do rodu ludzkiego. Jeżeli maluje się jaz Dzieckiem w ramionach, to dlatego, że Kościół nie może się zgodzić, aby obiekt naszej miłości stracił swoje człowieczeństwo, dlatego że jest On także boski. Jeśli jest ona nazwana Matką Boleściwą, to dlatego, że stoi przy Jego krzyżu. Jeżeli jest nazwana „Maria Desolata” to dlatego, że Jego martwe ciało leży na jej łonie. Jeżeli jest Ukoronowaną, to dlatego, że koronę wkłada na jej skronie Jego kochana ręka. I podobnie, jeśli mamy nabożeństwo do Józefa, to dlatego że jest Jego przybranym ojcem i jeśli jest on patronem dobrej śmierci, to dlatego że umarł na rękach Jezusa i Maryi. A to, do czego Kościół nas wzywa nieustannie aż do dzisiaj, święci i pobożni ludzie ukazali w swoim życiu. Czy trzeba wspominać te święte dziewice, które były i są Jego oddanymi oblubienicami, zaślubionymi przez mistyczne małżeństwo i w wielu przypadkach obdarzanymi w tym życiu zadatkiem tego niebiańskiego błogosławieństwa, które w niebie będzie ich wiecznym udziałem? Męczennicy, wyznawcy, biskupi, ewangeliści, doktorzy Kościoła, kaznodzieje, mnisi, pustelnicy, nauczyciele ascezy — czyż ich historie życia nie pokazują, że wszyscy i każdy z osobna żyli tylko dla imienia Jezusa jako dla pokarmu, lekarstwa, wonności, światła i życia wbrew śmierci? Jak jeden z nich mówi: in aure dulce canticum, in ore mel mirificum, in corde nectar coelicum [w uszach słodki jak pieśń, w ustach cudowny jak miód, w sercu niebiański nektar]. Wcale też nie trzeba być świętym, żeby to odczuwać: ta wewnętrzna, bliska zależność od Emmanuela, Boga z nami, była we wszystkich epokach charakterystyczna dla chrześcijanina, była prawie jego definicją. Jest oczywistością dla katolickiego ludu. Pamiętam jak wiele lat temu znajomy opowiadał ze zdziwieniem i zażenowaniem o religijnym dziele napisanym w sposób, w jaki zwykle piszą katolicy. Mówił, że autor pisał, jakby miał „osobisty kontakt z naszym Panem. To było tak, jakby Go widział, znał, mieszkał z Nim, zamiast po prostu wyznawać i wierzyć w wielką doktrynę o zadośćuczynieniu”. Ten sam fenomen uderza niekatolików, gdy wchodzą do naszych kościołów. Oni są przyzwyczajeni do czynności religijnych jako obowiązku: są poważni w czasie modlitwy i zachowują się odpowiednio, ponieważ to jest ich obowiązek. Ale, bracia moi, sam obowiązek, poczucie odpowiedzialności i zasady dobrego zachowania nie są głównymi zasadami naszej pobożności. Bo skąd brałyby się te wszystkie spontaniczne wyrazy wiary? Te naturalne gesty? Skąd twarze zatopione w modlitwie; jakby nieobecne? Skąd ta obojętność na opinie otoczenia? Skąd brak tych wystudiowanych min, tak powszechnych wśród członków innych wyznań? Obserwator widzi skutki, ale nie zna ich przyczyny. Skąd się bierze ta pełna prostoty uczciwość modlitwy? My odpowiemy z łatwością. Bierze się stąd, że Wcielony Zbawiciel jest obecny w tabernakulum, a gdy

dotąd cichy kościół nagle rozbrzmiewa przeszywającym wybuchem głosów całego zgromadzenia, to dlatego, że On wstępuje teraz na swój tron na ołtarzu, abyśmy oddawali mu chwałę. To właśnie ten widzialny znak Syna Człowieczego wstrząsa całą wspólnotą! sprawia, że rozbrzmiewa pieśń uwielbienia.

ROZDZIAŁ XI Przywileje katolików O, moi drodzy bracia, jaka radość i wdzięczność powinna nas wypełniać za to, że Bóg wprowadził nas do Kościoła swojego Syna! Jakiż inny dar na całym świecie byłby tak drogocenny i niezrównany? Szczególnie w naszym kraju, gdzie panoszy się herezja, gdzie prostak ma tyle do powiedzenia, gdzie łaska jest tak obficie rozdawana tylko po to, aby ją profanować i gasić, gdzie chrzest nie ma żadnych konsekwencji w życiu, a wiara jest tym bardziej wyśmiewana, im jest głębsza — jaką łaską jest dla nas znaleźć się w tej krainie światła, w domu pokoju, w obecności świętych! Jakim darem jest zobaczyć, że wszystkie możliwości naszych umysłów, wszystkie uczucia serc mogą teraz się doskonale spełniać, bo odnalazły swoje właściwe miejsce i zadanie! Zobaczyć, że można mieć coś takiego jak pewność, zrównoważenie, stałość w najsubtelniejszych i najświętszych dziedzinach ludzkiej myśli i posiadać teraz nadzieję, a później niebo. Być na Górze z Chrystusem i widzieć biedny świat pogrążony w wątpliwościach i kłótniach u naszych stóp. Któż z nas nie powinien się zadziwić swoim szczęściem, nie powinien być porażony tą niezasłużoną łaską Boga, która zaprowadziła jego, nie innych, aż do tego miejsca? Jak mówi Apostoł „przez Pana naszego Jezusa Chrystusa, dzięki któremu uzyskaliśmy przez wiarę dostęp do tej łaski, w której trwamy i chlubimy się nadzieją chwały Bożej. A nadzieja zawieść nie może, ponieważ miłość Boża rozlana jest w sercach naszych przez Ducha Świętego, który został nam dany”. I jak mówi św. Jan, przedstawiając tę sprawę jeszcze dokładniej: „Macie w sobie namaszczenie Najświętszego”, wasze oczy są namaszczone przez Tego, który nałożył błoto na oczy ślepego. „Wy natomiast macie namaszczenie od Świętego i wszyscy jesteście napełnieni wiedzą” — nie przypuszczeniami, domysłami, opiniami, ale wiedzą i znajomością „wszystkich rzeczy”. „Niech więc to namaszczenie, które otrzymaliście od Niego, trwa w was i nie potrzebujecie pouczenia od nikogo, ponieważ Jego namaszczenie poucza was o wszystkim. Ono jest prawdziwe i nie jest kłamstwem. Toteż trwajcie w nim tak, jak was nauczył”. W niczym innym nie możecie trwać: opinie się zmieniają, wnioski są chwiejne, dowodzenia zmieniaj ą kierunek, rozsądek natrafia na przeszkody. Jedynie wiara sięga do celu, tylko wiara trwa. Jedynie wiara i modlitwa przetrwa w ostatniej ciemnej godzinie, gdy szatan użyje wszystkich swych mocy i zasobów przeciw tonącej duszy. Co nam wtedy przyjdzie z wypracowanych subtelnych argumentów, z genialnej strategii, z poznanych badań historycznych, z opanowanych i wyćwiczonych metod dyskusji, z podziwu przyjaciół i uznania w oczach świata? Co nam przyjdzie z naszej pozycji, z wytrwałości w pracy, z odnalezionych idei, z doczesnych tryumfów, jeśli mimo tego wszystkiego nie mamy światła wiary, które przeprowadziłoby nas z tego do przyszłego świata? O, jak chętni będziemy w chwili sądu, żeby się zamienić z najpokorniejszym, najgłupszym, najbardziej ignoranckim z synów ludzkich, żeby nie znaleźć się wśród tych, którzy otrzymali wielkie dary Boże i użyli ich jedynie dla siebie samych i spraw doczesnych, którzy zamknęli oczy, igrali z prawdą, odrzucili wyrzuty sumienia, którzy byli prowadzeni przez Bożą łaskę, ale odmówili pójścia za nią, którzy zbliżyli się do ziemi obiecanej, ale nie weszli, aby j ą wziąć w posiadanie!

ROZDZIAŁ XII Spójność doktryny katolickiej Katolickie prawdy wiary (...) są członkami jednej rodziny i wzajemnie się wyjaśniają, potwierdzają i obrazują. Innymi słowami, jedna daje argumenty za drugą, a wszystkie — za każdą: jeśli coś jest udowodnione, staje się możliwe, a jeśli to i to jest możliwe, ale każde z innych powodów, to prawdopodobieństwo obu się zwiększa. Wcielenie jest przesłanką doktryny o wstawiennictwie i archetypem nauki zarówno o sakramentach, jak i o zasługach świętych. Z doktryny o wstawiennictwie wynika zadośćuczynienie, Msza święta, zasługi męczenników i świętych, ich wstawiennictwo i cultus. Z Sakramentalnego Pierwowzoru wy chodzą wszystkie sakramenty, jedność Kościoła i Stolica Święta jako jej zasada i centrum, autorytet soborów, świętość rytów, cześć oddawana świętym miejscom, sanktuariom, obrazom, naczyniom, sprzętom i szatom. Z sakramentów chrzest rozwija się z jednej strony w bierzmowanie, z drugiej w sakrament pokuty, doktrynę o czyśćcu i odpustach. Eucharystia w doktrynę o realnej obecności, adorację Hostii, zmartwychwstanie ciała i moc, jaką mają relikwie. I dalej — nauka o sakramentach prowadzi do nauki o usprawiedliwieniu, zaś nauka o usprawiedliwieniu do tej o grzechu pierworodnym, zaś grzech pierworodny do nauki o wartości celibatu. Te powiązania nie są prostymi zależnościami jednego od drugiego, lecz poprzez wielość odniesień wszystkie są związane ze sobą i pochodzą od siebie — każda od wszystkich i wszystkie od każdej. Częścią jednej prawdy jest zarówno Msza i Prawdziwa Obecność, jak i kult świętych i ich relikwii, ich moc wstawiennicza, a także stan czyśćca. I znowu — Msza i stan dusz czyśćcowych są powiązane. Celibat jest cechą charakterystyczną życia zakonnego i kapłaństwa. Trzeba albo przyjąć całość, albo całość odrzucić — wszelkie redukowanie osłabia, a amputacja okalecza. Oszustwem jest próba przyjęcia wszystkiego oprócz jednej prawdy, bo ta jest tak samo częścią całości jak pozostałe. Z drugiej strony godną jest rzeczą prawdziwe przyjęcie jakiejś części, bo zanim się zorientujesz, może cię to doprowadzić, poprzez uświadomienie logicznej konieczności, do przyjęcia całości.

List Ojca Świętego Jana Pawła II z okazji dwusetnej rocznicy urodzin kardynała Johna Henry'ego Newmana Z okazji dwusetlecia urodzin czcigodnego sługi Bożego Johna Henry'ego Newmana z radością łączę się z wami. Bracia Biskupi Anglii i Walii, z kapłanami Oratorium w Birmingham i z wieloma innymi osobami na całym świecie, wielbiąc Boga za dartego wielkiego angielskiego kardynała i za jego trwałe świadectwo. Rozważając tajemniczy zamysł Boży ujawniający się w jego życiu, Newman powziął głębokie i trwałe przekonanie, że «Bóg stworzył mnie, abym wykonał dla Niego jakieś określone zadanie. Powierzył mi jakieś dzieło, którego nie powierzył innym. Mam do wypełnienia własną misję» (Meditations and Devotions). Jakże prawdziwie jawi się dziś ta refleksja, gdy rozmyślamy o jego długim życiu i o jego oddziaływaniu także po śmierci. Urodził się w określonym czasie — 21 lutego 1801 r., w określonym miejscu — w Londynie, i w określonej rodzinie — był pierwszym dzieckiem Johna Newmana i Jemimy Fourdrinier. Ale szczególna misja powierzona mu przez Boga sprawia, że John Henry Newman należy do każdej epoki, miejsca i narodu. Newman żył w burzliwej epoce — nie tylko niepokojów politycznych i wojennych, ale także zamętu duchowego, kiedy to dawne pewniki zostały podważone, a wierzący narażeni byli na niebezpieczeństwo racjonalizmu z jednej strony i fideizmu z drugiej. Racjonalizm prowadził do odrzucenia autorytetu i transcendencji, fideizm natomiast oddalał od podejmowania dziejowych wyzwań i doczesnych zadań, rodząc w ludziach wypaczone poczucie uzależnienia od autorytetu i rzeczywistości nadprzyrodzonej. W takim świecie Newman zdołał wypracować cenną syntezę wiary i rozumu, widząc w nich jakby «dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy» (Fides et ratio, Wstęp). Ta namiętna kontemplacja prawdy skłoniła go też do wyzwalającego posłuszeństwa autorytetowi, który zakorzeniony jest w Chrystusie, i wzbudziła w nim wrażliwość na rzeczywistość nadprzyrodzoną, która otwiera przed ludzkim umysłem i sercem szeroki zakres możliwości objawionych w Chrystusie. «Łagodnym światłem rozjarz mrok dokoła. Ty sam mnie prowadź» — pisał Newman w The Pillar of the Cloud. Chrystus był dla niego światłem w każdym jądrze ciemności. Na swoim grobie polecił umieścić słowa: Ex umbris et imaginibus in veritatem; u kresu jego ziemskiego życia było oczywiste, że prawdą, którą odnalazł, jest Chrystus. Poszukiwanie Newmana było jednak przeniknięte cierpieniem. Gdy powziął już niewzruszone przekonanie o misji powierzonej mu przez Boga, oświadczył: «A zatem, będę Mu ufał. (...) Jeśli dotknie mnie choroba, moja choroba może Mu służyć, jeśli popadnę w rozterkę, moja rozterka może Mu służyć. (...) On niczego nie czyni na próżno. (...) Może mnie pozbawić przyjaciół i rzucić pomiędzy obcych. Może pogrążyć mnie w smutku i przygnębić, może mi odebrać nadzieję na przyszłość. Ale i tak On wie, czego chce» (Meditations and Devotions). W ciągu swego życia przeszedł wszystkie te próby; paradoksalnie jednak umocniły one — miast osłabić lub zniszczyć — jego wiarę w Boga, który go powołał, i utwierdziły w przekonaniu, że Bóg «niczego nie czyni na próżno». Ostatecznie najmocniej jaśnieje w nim tajemnica krzyża Chrystusowego: to on był jego misją, absolutną prawdą, którą kontemplował, «łagodnym światłem», które go prowadziło. Dziękując Bogu za dar czcigodnego Johna Henry'ego Newmana w dwusetną rocznicę jego urodzin, modlimy się także, aby ten, który jest dla nas niezawodnym i rozumnym przewodnikiem pośród naszych rozterek, stał się też możnym orędownikiem przed tronem łaski we wszystkich naszych potrzebach. Módlmy się, aby rychło nadszedł czas, gdy Kościół będzie mógł oficjalnie i publicznie uznać przykładną świętość kard. Johna Henry'ego Newmana, jednego z najwybitniejszych i najbardziej wszechstronnych mistrzów angielskiej duchowości.

Z Apostolskim błogosławieństwem Jan Paweł II Watykan, 22. 01.2001 r.