Francisci De Marchia: Reportatio IIA (Quaestiones in Secundum Librum Sententiarum) qq. 1-12 (Ancient and Medieval Philosophy Series 3, Francisci De Marchia Opear Philosophica Et Theologica)

FRANCISCUS DE MARCHIA

ANCIENT AND MEDIEVAL PHILOSOPHY De Wulf-Mansion Centre Series 3 FRANCISCI DE MARCHIA OPERA PHILOSOPHICA ET THEOLOGICA II,1

Reportatio IIA, qq. 1-12

Editorial Coordinator: Russell L. Friedman Editorial Board: Girard J. Etzkorn, Roberto Lambertini, Fritz S. Pedersen, Chris Schabel, Tiziana Suarez-Nani

The De Wulf-Mansion Centre is a research centre for ancient, medieval, and Renaissance philosophy at the Institute of Philosophy of the Catholic University of Leuven. It hosts the international project “Aristoteles latinus” and publishes the “Opera omnia” of Henry of Ghent and the “Opera philosophica et theologica” of Francis of Marchia Kardinaal Mercierplein 2, B-3000 Leuven (Belgium)

FRANCISCI DE MARCHIA Reportatio IIA (Quaestiones in secundum librum Sententiarum) qq. 1-12

Ediderunt Tiziana Suarez-Nani William Duba Emmanuel Babey Girard J. Etzkorn

Leuven UNIVERSITY PRESS 2008

Cette publication est le résultat d’un projet de recherche financé par le Fonds National Suisse de la Recherche Scientifique pendant les années 2005-2009. Published with the support of Universitaire Stichting van België

© 2008 by De Wulf-Mansioncentrum - De Wulf-Mansion Centre Leuven University Press / Presses Universitaires de Louvain/ Universitaire Pers Leuven Minderbroedersstraat 4, B-3000 Leuven (Belgium)

All rights reserved. Except in those cases expressly determined by law, no part of this publication may be multiplied, saved in an automated datafile or made public in any way whatsoever without the express prior written consent of the publishers. ISBN 978 90 5867 700 6 D/2008/1869/45 NUR: 732

CONTENTS General Introduction to the Series Editors’ Acknowledgements Introduction I. Francis of Marchia’s Life II. Francis of Marchia’s Works 1. Quaestiones in IV libros Sententiarum 2. Quodlibet 3. In libros Physicorum 4. Quaestiones in Metaphysicam (books I-VII)  5. Quaestiones super primum et secundum librum Metaphysicorum 6. Improbatio contra libellum Domini Iohannis qui incipit “Quia vir reprobus” 7. Quaestio utrum nativitas Christi fuerit naturalis 8. Sermons III. The Commentaries on the Four Books of the Sentences 1. Composition, dating and manuscript tradition A. Principia B. Book I C. Book II D. Book III E. Book IV 2. The content of the Commentary on the Sentences A. Book I B. Book II C. Book III D. Book IV IV. The Questions on the Second Book of the Sentences 1. Redactions A. Reportatio IIA and Reportatio IIB B. Reportatio IIA, the Redaction DH, and the Principium secundi C. Summary of results 2. The text of Reportatio IIA V. Summary of the Themes Treated in Reportatio IIA, Questions 1-12 VI. The Sources of Reportatio IIA, Questions 1-12 1. Explicit sources 2. Implicit sources VII. Francis’ Doctrine of Creation and Historical Impact: A Preliminary Assessment VIII. The Edition 1. Manuscripts 2. Stemma

vii ix xi xiii xix xix xix xx xxi xxii xxii xxii xxiii xxiv xxiv xxv xxxii xxvii xxviii xxix xxx xxxi xxxii xxxii xxxiii xxxvi xxxvi xxxvii xlvi lv lv lvi lxx lxx lxxi lxxiv lxxvii lxxvii lxxviii

IX.

3. Retention of manuscripts 4. Characteristics of individual retained manuscripts 5. Editorial method Editorial Conventions 1. Symbols used in the text 2. Symbols used in the apparatus criticus 3. Abbreviations used in the apparatus criticus 4. Abbreviations used in the apparatus fontium and the bibliographies 5. Sigla of the manuscripts

lxxxii lxxxiii lxxxv lxxxviii lxxxviii lxxxviii lxxxviii lxxxviii lxxxix

Reportatio A in II Librum Sententiarum, qq. 1-12 Q. 1: Utrum creatio sit demonstrabilis de Deo Q. 2: Utrum creatio sit possibilis subiective et obiective Q. 3: Utrum omnia alia a primo ente indigeant actuali conservatione ab ipso Q. 4: Utrum creatio et conservatio sint idem realiter Q. 5: Utrum duratio rei differat ab ipsa re durante Q. 6: Utrum tempus differat a motu secundum rem Q. 7: Utrum creaturae ad Deum sit aliqua relatio realis Q. 8: Utrum relatio realis creaturae ad Deum differat realiter a creatura Q. 9: Utrum relatio creaturae ad Deum ut ad causam efficientem sit eadem cum relatione creaturae ad ipsum Deum ut ad causam finalem Q. 10: Utrum creatura sit immediate producta a Deo per intellectum et voluntatem et per actum intelligendi et volendi Q. 11: Utrum creatio‑actio sit in Deo vel in creatura vel in utroque Q. 12: Utrum creatio cuiuscumque rei creabilis fuerit possibilis ab aeterno et utrum fuerit de facto

195

APPENDIX: Reportatio in II Librum Sententiarum, Redactio DH Q. 1: Utrum creatio sit demonstrabilis de Deo

226

Bibliography Primary Sources Secondary Sources

243 247

Indices I. II. III. IV.

257 258 261 263

Index biblicus Index auctoritatum Index codicum manuscriptorum Index nominum et locorum

1 46 76 85 96 102 105 115 131 132 156

GENERAL INTRODUCTION TO THE SERIES

Since last century, when Pierre Duhem and Anneliese Maier published their groundbreaking studies of medieval natural philosophy, Francis of Marchia, an Italian Franciscan who read the Sentences at Paris in 1319-1320, has been best known for several original and highly interesting scientific views. Recent scholarship has not only confirmed Duhem’s and Maier’s observations, but has also highlighted other areas of Marchia’s thought that show his creativity and deserve more study, such as his philosophical theology, political philosophy, philosophy of mind, and metaphysics. That Marchia’s works enjoyed a sizeable medieval readership is witnessed by some twenty-five manuscripts containing his Sentences commentary in whole or in part. Moreover, a lively discussion of certain of his views can be traced in the second quarter of the fourteenth century, and his impact can be seen even on such major thinkers as William of Ockham and Gregory of Rimini. Thus, Francis of Marchia’s importance as a thinker and as an influence on later discussion cannot be doubted. Nevertheless, because his works are for the most part unprinted, modern scholars have been hampered in their efforts to reconstruct Marchia’s thought, let alone its reception. The goal of the series Francisci de Marchia Opera philosophica et theologica is to improve this situation. The series is dedicated to publishing in critical edition most of the currently unprinted works of the Italian Franciscan, and will eventually make available at least the Scriptum (or longer) version of Marchia’s commentary on I Sentences; both versions of Marchia’s commentary on II Sentences; Marchia’s commentaries on III and IV Sentences; and a volume of Marchia’s Philosophical and Theological Quaestiones. Each volume in the series, in addition to the critically edited text and the apparatus criticus and fontium, will include an introduction discussing the nature and the transmission of the text in question, as well as the major doctrinal points Marchia makes there. The present volume contains the first twelve of the forty-nine quaestiones found in the longer version of Marchia’s commentary on II Sentences, a version also known as the Reportatio IIA. Over the next two years the remaining quaestiones of that version of Marchia’s II Sentences will appear in two volumes, as will the shorter version of Marchia’s II Sentences (called the Reportatio IIB) in one volume. Since the present volume is the first to appear in the series, it opens with a comprehensive introduction written by Tiziana Suarez-Nani and William Duba. Including a summary and reconsideration of the evidence currently at our disposal concerning Marchia’s life and known works, the introduction will serve as a point of departure for future studies

on Marchia – studies, which in their turn will allow us to nuance some of the views presented here and answer some of the remaining questions. Russell L. Friedman Leuven August 28, 2008

EDITORS’ ACKNOWLEDGEMENTS

This edition is the product of international teamwork and collaboration. We have benefited from the help and support of numerous scholars, and we would like to thank especially R. Friedman (Katholieke Universiteit Leuven) and C. Schabel (The University of Cyprus), whose initiative brought about the project of editing Francis of Marchia’s Opera Philosophica et Theologica, and who have generously and continuously provided us with informed advise. We extend our thanks also to the other members of the editorial board, F.S. Pedersen and R. Lambertini, who read, in whole or in part, the text. In addition, we are grateful to S. Ebbesen, F. Amerini, and two anonymous readers for the Universitaire Stichting for their commentary and suggestions. We would also like to express our gratitude to Leuven University Press and the editors of the Ancient and Medieval Philosophy series, who graciously agreed to publish this work. Furthermore, we are indebted to the Department of Philosophy of the University of Fribourg (Switzerland), which placed at our disposal the material and computer resources necessary for the project. Our debt extends to the teaching assistants of the Chair of Medieval Philosophy, D. Travelletti and O. Ribordy, who have shared in our labours and have provided us with their unwavering support. This work could not have been realized without the assistance of the Swiss National Foundation for Scientific Research, which, from October 2005 onward, has provided the financial means necessary to bring it about: to the Humanities and Social Sciences division we convey our heartfelt gratitude for their generous support.



INTRODUCTION By Tiziana Suarez-Nani and William Duba

I. Francis of Marchia’s Life As common for many medieval thinkers, few biographical details survive for Francis of Marchia (Franciscus de Marchia, Franciscus de Esculo, Franciscus Rubeus de Pignano, Francesco d’Ascoli) before his lectures on the Sentences.1 Born around 1290, Francis hailed from the Italian village of Appignano del Tronto, now belonging to the province of Ascoli Piceno in the region of the Marches, where most likely he entered the Franciscan Order. University studies probably brought him to Paris around 1310. During the academic year 1319-1320, he most likely lectured on the Sentences of Peter Lombard. Support for the 1319-1320 dating of Francis’ lectures comes from a piece of evidence internal to his work: the explicit from the Reportatio on the first book as contained in a manuscript of the National Library of Naples (BN VII. C. 27, f. 126va) states that Francis of Marchia read the Sentences at Paris in 1320.2 Further support comes from the works of the Franciscan theologians Francis criticizes and from those who criticize him. One of Francis’ most important interlocutors, Peter Auriol, read the Sentences at Paris in the period 1316-1318, and was regent master in 1318-1320. Francis often considers Auriol’s positions and further uses Auriol’s Sentences commentary as a source for other opinions.3 Moreover, Francis seems to react to a position on 1 The following studies have traced Francis’ life: A. Teetaert, “Pignano, François de”, Dictionnaire de théologie catholique, v. 12, Paris 1935, cols. 2104-2109; N. Schneider, Die Kosmologie des Franciscus de Marchia, Leiden 1991, pp. 11-34; N. Mariani (ed.), Francisci de Esculo OFM Improbatio contra libellum Domini Ioannis qui incipit “Quia vir reprobus”, Grottaferrata 1993, pp. 3-34; P. Vian, “Francesco della Marca”, Dizionario biografico degli Italiani, v. 49, Rome 1997, pp. 793-797; C. Schabel, “Francis of Marchia”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2007 edition): ; R. Friedman and C. Schabel, “Introduction”, Francis of Marchia, Theologian and Philosopher, Vivarium 44 (2006), pp. 3-14; W. Duba, “Francesco d’Appignano tra Parigi e Avignone”, in: D. Priori (ed.), Atti del IV° Convegno Internazionale su Francesco di Appignano, Appignano del Tronto 2008 (forthcoming). 2 R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences: Question List and State of Research”, Medieval Studies 63 (2001), pp. 31-106; the explicit appears in that article on p. 85: “Explicit Lectura Fratris Francisci de Marchia super primum, secundum Reportationem factam sub eo tempore, quo legit Sententias Parisius, anno domini MCCCXX.” 3 R. Friedman, “Francesco d’Appignano on the Eternity of the World and the Actual Infinite”, in: D. Priori (ed.), Atti del I° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2002, pp. 83-99; C. Schabel, Theology at Paris 1316-1345: Peter Auriol and the Problem of Divine Foreknowledge and Future Contingents, Aldershot 2000; C. Schabel, “Parisian Commentaries from Peter Auriol to Gregory of Rimini and the Problem of Predestination”, in: G.R. Evans (ed.), Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard, Leiden 2002, pp. 221-265; T. SuarezNani, “Linguaggio, conoscenza e libertà. Note in margine alle questioni 26 e 27 del commento di Francesco de Marchia al II° libro delle Sentenze”, Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 50 (2003), pp. 354-375; T. Suarez-Nani, “Un modello

XIV

INTRODUCTION

the status of the accident of quantity analogous to that held by William of Ockham in his Sentences commentary, dating from 1317-1319.4 More clearly, Francis criticizes Landulph Caracciolo, who read the Sentences at Paris in 1318-1319.5 Finally Francis Meyronnes, who read the Sentences at Paris in 1320-1321, criticizes the theory of projectile motion formulated by Marchia in his commentary on the fourth book of the Sentences.6 All these elements taken together allow us to place Francis of Marchia’s lectures on the Sentences in 1319-1320. Some time after reading the Sentences, Francis probably reworked his lectures for distribution in written form, perhaps finishing in 1323: the explicit of the commentary on the fourth book of the Sentences as contained in the Chigi ms. (Vatican City, BAV, Chigi B VII 113) says that it was made in 1323.7 For the period from 1321 to 1328, we have very little information on Francis’ movements, and what we have is not certain: there is no explicit indication that Francis was at Paris after 1321, nor anything that places him at Avignon before 1328.8 N. Schneider cites a note by L. Wadding in the Annales Minorum for 1321 referring to Francis’ presence at the court of Robert of Anjou, King of Naples (1278-1343).9 This could be the case, especially since Francis’ fellow

alternativo di conoscenza? Francesco de Marchia e la spazializzazione del rapporto conoscitivo”, Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 53 (2006), pp. 345366. 4 R. Friedman and C. Schabel, “Introduction”, pp. 3-5, citing P. Bakker, La raison et le miracle. Les doctrines eucharistiques (c. 1250-c. 1400), Nijmegen 1999. 5 P. Bakker, La raison et le miracle, v. 1, p. 403. 6 Franciscus de Marchia, Principium in quartum librum Sententiarum, redactio B, ed. C. Schabel, “Francis of Marchia’s Virtus derelicta and the Context of Its Development”, Vivarium 44 (2006), (pp. 47-80), pp. 60-80; R. Friedman and C. Schabel, “Introduction”, pp. 5-6. 7 R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the ­Sentences”, p. 106: “Explicit Reportatio quarti libri Sententiarum sub magistro Fransischo de Marchia Anchonita Ordinis minorum facta per fratrem G de anno domini 1323.” Henceforth we will indicate the manuscripts according to the sigla established in the study. See infra, p. lxxvii. W. Duba, “Francesco d’Appignano tra Parigi e Avignone” (forthcoming); in this study, Duba assembles evidence suggesting that the 1323 date, if it is correct at all, refers to the completion of the written work, and not the date of the lessons. See also C. Schabel, “The Redactions of Book I of Francesco d’Appignano’s Commentary on the Sentences”, in D. Priori and M. Balena (eds.), Atti del II° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2004, (pp. 97-149), p. 104. 8 W. Duba, “Francesco d’Appignano tra Parigi e Avignone”. 9 N. Schneider, Die Kosmologie, p. 15, and L. Wadding, Annales Minorum, Quaracchi 1931, v. 6, p. 423 (n. XL): “Floruisse hoc tempore in regio coenobio sancti Laurenti Neapoli litteris et virtute, Regique fuisse a consiliis fratrem Francescum ­Asculanum Picenum Minoritam, scripturae inde transmissae testantur”. I.-H. Sbaralea, Supplementum et Castigatio ad Scriptores trium Ordinum Sancti Francisci a Waddingo aliisve descriptos, v. 1, Rome 1759, p. 257.

 Francis of Marchia’s Life

XV

Franciscans at Paris, notably Landulph Caracciolo and Francis Meyronnes, had close ties to the court of Naples, but the written documents to which Wadding refers have not been found, and they likely no longer exist.10 Many biographies of Francis follow Teetaert in asserting that Francis attended the Franciscan chapter general at Perugia in June 1322.11 In March of the same year, John XXII promulgated Quia nonnumquam, lifting the ban on the debate on Apostolic Poverty established by Nicholas III’s 1279 constitution Exiit qui seminat. In reaction, the chapter general at Perugia issued two public documents which defended the orthodoxy of the position holding the radical poverty of Christ and the Apostles.12 These documents carry the names of five masters of theology and two bachelors, among whom Francis of Marchia does not figure. Teetaert’s precise assertion was that Francis, at the council of Perugia, signed these declarations. His statement does not correspond to the evidence he alludes to, and most likely stems from a confusion on his part.13 In the documents pertaining to the 1328 flight of Michael of Cesena and his supporters (including Francis of Marchia) – documents to which we will return below –, Francis appears as lector of the Franciscan convent at ­Avignon. At times, the modern literature assigns to Francis this role starting in 1324, based on an indication taken from the Quodlibet of the Augustinian Hermit James of Pamiers. In question 16, James raises the argument that a contradiction can be avoided through the formal non-identity of the terms. He then brings up the refutation, noting: “Contra istas raciones arguit magister Franciscus de Ma in quadam questione quam determinavit in curia, de qua ibi respondi sibi.”14 A study of the movements of James of Pamiers suggests that the “curial disputation” took place in 1324,15 thus leading to the conclusion that Francis of Marchia was in Avignon in 1324. Yet, at least one manuscript witnessing James of Pamier’s Quodlibet (Avignon, Bibliothèque municipale, 314) cites the name of the ‘Franciscus’ in full, namely “Franciscus de Maronis,” that is, Francis Meyronnes, who very likely was in Avignon in

W. Duba, “Francesco d’Appignano tra Parigi e Avignone”. A. Teetaert, “Pignano, François de”, cols. 2104-2109. 12 P. Gauchat, Cardinal Bertrand de Turre ord. min. His Participation in the Theoretical Controversy Concerning the Poverty of Christ and the Apostles under Pope John XXII, Rome 1930, pp. 54ff. P. Nold, Pope John XXII and His Franciscan Cardinal: Bertrand de la Tour and the Apostolic Poverty Controversy, Oxford 2003, pp. 1-24. 13 W. Duba, “Francesco d’Appignano tra Parigi e Avignone” (forthcoming). 14 Text as noted by F. Pelster, “Zur ersten Polemik gegen Aureoli: Raymundus ­Bequini O.P., seine Questionen und sein Correctorium Petri Aureoli, das Quodlibet des Jacobus de Apamiis O.E.S.A”, Franciscan Studies 15 (1955), (pp. 30-47), p. 40. 15 W.J. Courtenay, “The Quaestiones in Sententias of Michael of Massa, OESA. A Redating”, Augustiniana 45 (1995), (pp. 191-207), p. 195. 10 11

XVI

INTRODUCTION

1324.16 So there is no positive evidence for the beginning of Francis’ period at Avignon. Another source suggests that Francis was Franciscan provincial minister for the Italian region of the Marches between 1327-1332, but this was not the case.17 Such a claim would be difficult to square with Francis’ close association with Michael of Cesena’s circle during the flight from Avignon to the court of Louis of Bavaria. On December 8, 1322, John XXII issued the bull Ad conditorem canonum, in which he assigned to the Franciscan order the ownership in common of the goods that the order used. In reaction, Bonagrazia of Bergamo protested the papal decision, and the pope, in turn, had him arrested and imprisoned for a year.18 In late 1327, as the controversy simmered, John XXII summoned Michael of Cesena to Avignon. Arriving in December, Michael quickly became aware of the pope’s hostility, and by mid-January the pope forbade Michael to leave the city. On April 9, 1328, the pope summoned Michael and accused him of inciting heresy. Michael protested these accusations in a document dated April 13 and known as the Appellatio Michaelis in Avenione, accusing the pope of heresy. The first of the witnesses to this document is Francis of Marchia: “Acta, gesta et facta fuerunt praedicta coram religiosis et honestis viris, fra­ tribus Ordinis Minorum, Francisco de Esculo, in sacra theologia doctore et lectore tunc in conventu Fratrum Minorum de Avenione.” Francis’ name is followed by those of William of Ockham and Bonagrazia of Bergamo.19 This document establishes the current terminus ante quem for Francis’ presence as lector of the Franciscan convent of Avignon. The final break between the Minister General and the pope came the night of May 26, 1328, when Michael of Cesena, Bonagrazia of Bergamo, William of Ockham and Francis of Marchia fled Avignon for Italy and the court of Louis of Bavaria (who in January had received the imperial crown from the Roman people), and the pope excommunicated them. Having arrived at Pisa by June 9, the fugitives issued further protests, capped by the public “Pisan 16 B. Roth, Franz von Mayronis O.F.M. Sein Leben, seine Werke, seine Lehre vom Formalunterschied in Gott, Werl-in-Westf. 1936, pp. 44-45; H. Roßmann, “Die Quod­ libeta und verschiedene sonstige Schriften des Franz von Meyronnes”, Franziskanische Studien 54 (1972), (pp. 1-76), p. 59. C. Schabel and W.J. Courtenay, “Augustinian Quod­ libeta after Giles of Rome”, in C. Schabel (ed.), Theological Quodlibeta in the Middle Ages: The Fourteenth Century, Leiden 2007, (pp. 545-568), pp. 562-568. 17 J. Weisheipl, “Francis of Marchia”, New Catholic Encyclopedia, v. 6, New York 1963, p. 32. In the introduction to the Improbatio (cited in n. 1 above), pp. 5-6, Mariani casts doubt on whether Francis ever exercised this function. In a forthcoming article, R. Lambertini will conclusively show that Francis never held such a post. 18 Bonagrazia’s protest is closely linked to Louis of Bavaria’s “Sachsenhausen Appeal”. See on the incident, P. Vian, “Francesco della Marca”, p. 794; R. Lambertini and A. Tabarroni, Dopo Francesco: l’eredità difficile, Turin 1989, p. 116. 19 G. Gàl and D. Flood (eds.), Nicolaus Minorita: Chronica, St. Bonaventure, NY 1996, p. 189; S. Baluze and J.D. Mansi (eds.), Miscellanea, vol. II, Lucca 1761, p. 140.

 Francis of Marchia’s Life

XVII

Appeals”, which sought to prove that John XXII was a heretic.20 Francis of Marchia signed these documents as well: “Cui appellationi et provocationi incontinenti adhaeserunt et eam approbaverunt religiosi viri frater Franciscus de Esculo, doctor in sacra pagina....”21 From that point on, Francis actively participated in the polemics and recriminations exchanged between the circle of fugitive Franciscans and the Avignon papacy. The Franciscan order, at the Paris Chapter General held in June 1329, elected a new Minister General, Geraldus Odonis (Guiral Ot), and reiterated the excommunication of the four fugitives. Pope John XXII replied to Michael of Cesena in the bull Quia vir reprobus, issued on 16 November 1329, affirming that Adam was the first to hold property, and that property has a divine origin. In taking such a position, the pope elicited numerous reactions,22 including that of Francis of Marchia, who in 1330 wrote the Improbatio.23 In this text, Francis refutes point-by-point the position taken by the pope in the bull, and calls John XXII “insanus,” “insulsus,” “hereticus,” “perversor,” “fremens contra Apostolos,” “delusor,” “abusor” and “pervertens iura humana et divina.”24 Francis and his companions followed Louis of Bavaria from Pisa to Munich, taking up residence in the Franciscan convent there in 1330. Also in Munich was Marsilius of Padua, author of the 1324 Defensor pacis, which John XXII had condemned in 1327. Francis participated in the intense polemical activity going on in Munich, and is credited with writing a second Improbatio, now lost, in 1332.25 When Benedict XII succeeded John XXII as pope (December 20, 1334), Louis of Bavaria sought to mend his relations with the papal court, an act which meant distancing himself from the rebel Franciscans. In 1340 and 1342, respectively, Bonagrazia of Bergamo and Michael of Cesena died impenitent, 20 R. Lambertini, La povertà pensata: evoluzione storica della definizione dell’identità minoritica da Bonaventura ad Ockham, Modena 2000, p. 210 and N. Schneider, Die Kos­mologie, p. 20; the texts of the Pisan Appeals, known as the Appellatio Maior and the Appellatio Minor, are edited in Gàl and Flood (eds.), Nicolaus Minorita, pp. 213456. 21 Gàl and Flood (eds.), Nicolaus Minorita, p. 423; for the Appellatio Minor, see p. 455 (evidently in a different hand from the rest of the Appellatio Minor, and being word-for-word identical with the witness list of the Appellatio Maior). This identification appears in the “Collectoriae” MS, Vatican City, Archivio Segreto Vaticano, 276/A, f. 31v, which carries the “Appellatio maior” of September 18, 1328; R. Lambertini, La povertà pensata, p. 210, n. 89. 22 R. Lambertini, La povertà pensata, pp. 233ff. 23 Edited by N. Mariani, Francisci de Esculo, OFM, Improbatio (supra, n. 1). 24 N. Schneider, Die Kosmologie, pp. 21-22, n. 58, citing A. Heysse, “Descriptio codicis bibliothecae Laurentianae Florentiae S. Crucis, Plut. 31, sin., cod. 3”, Archivum Franciscanum Historicum 11 (1918), pp. 251-259. For a description of the chief positions Francis takes in his Improbatio, see R. Lambertini, La povertà pensata, pp. 214226. For the influence of this text on William of Ockham’s political philosophy, see esp. the studies of R. Lambertini mentioned in n. 93 infra. 25 This text is alluded to in the catalogue of the Avignon pope, Benedict XIII. See P. Vian, “Francesco della Marca”, p. 794.

XVIII

INTRODUCTION

as did William of Ockham in 1347. At some point, Francis of Marchia fell into the hands of the Inquisition. He was tried and, having retracted everything he had defended in the previous years, acquitted.26 He was then sent to Avignon, where the new pope, Clement VI, sought to use Francis’ abjuration as a model to bring back to the fold the remaining partisans. These events took place between 1341 and 1344;27 in particular, Francis abjured his views and professed his faith in the presence of Clement VI on December 1, 1343.28 The recent discovery of a manuscript (Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 4246, ff. 37r-39r and 40r-41v) containing the record of the case brought against Francis provides an insight into Francis’ position and his strategy for defending it.29 In effect, he firmly defended his position on poverty while dissociating himself from the ecclesiological and political positions that he had shared with his fellow exiled Franciscans during the conflict with John XXII. Nevertheless, such a defense did not convince Clement VI, and included in Francis’ 1343 abjuration were those theoretical points concerning poverty that he had sought to defend to the end.30 Francis disappears from the historical record after 1344. Perhaps he succumbed to the plague that, a few years later (1347-1351), laid waste to the population of Europe.31

26 Fragments of this case have been collected by S. Baluze and J.D. Mansi (eds.), Miscellanea, vol. II, Lucca 1761, pp. 281a-284a and reproduced by N. Mariani, Francisci de Marchia sive de Esculo Sententia et compilatio super libros Physicorum Aristotelis, Grottaferrata 1998, pp. 85-95. 27 N. Schneider, Die Kosmologie, pp. 24-25; Schneider’s hypotheses on Francis’ movements at this time are adopted by P. Vian, “Francesco della Marca”, p. 795. 28 This date appears in Vatican City, Archivio Segreto Vaticano, A.A. Arm I-XVIII, 5014, ff. 109v-110r, containing the text of the “Absolutio et confessio fratris Francisci de Esculo de ordine Minorum.” For more details, see E.L. Wittneben and R. Lambertini, “Un teologo francescano alle strette. Osservazioni sul testimone manoscritto del processo a Francesco d’Ascoli”, Picenum Seraphicum 18 (1999), (pp. 97-122), pp. 97-98. 29 E.L. Wittneben and R. Lambertini, “Un teologo francescano alle strette”, pp. 98ff. 30 E.L. Wittneben and R. Lambertini, “Un teologo francescano alle strette”, p. 122. 31 N. Schneider, Die Kosmologie, pp. 25-26.

II. Francis of Marchia’s Works Known since the fifteenth century as the Doctor succinctus, Francis of Marchia authored several works, of which only a part have been edited. Since this is the first volume to appear in a series dedicated to making Marchia’s works generally available, we supply below a list of Francis’ writings (authentic and doubtful), along with an indication of what has already been edited, in order to provide an overview of the state of research on Francis’ texts. As further volumes in this series appear, the hypotheses and evidence offered below concerning individual works will be nuanced and augmented.

1. Quaestiones in IV libros Sententiarum Francis’ commentary on Peter Lombard’s four books of the Sentences derives from Francis’ teaching at the Franciscan studium at Paris, most likely in the academic year 1319-1320. The extant written commentaries, however, may have been revised later. Numerous versions and redactions of this work survive.32 Major Editions: N. Mariani, Francisci de Marchia sive de Esculo Commentarius in IV libros Sententiarum Petri Lombardi. Quaestiones praeambulae et Prologus (=the four principia and the prologue to the Reportatio), Spicilegium Bonaventurianum 31, Grottaferrata 2003. N. Mariani, Francisci de Marchia sive de Esculo Commentarius (=Reportatio I) in IV libros Sententiarum Petri Lombardi. Distinctiones primi libri a prima ad decimam, Spicilegium Bonaventurianum 32, Grottaferrata 2006. N. Mariani, Francisci de Marchia sive de Esculo Commentarius (=Reportatio I) in IV libros Sententiarum Petri Lombardi. Distinctiones primi libri ab undecima ad vigesimam octavam, Spicilegium Bonaven­ turianum 33, Grottaferrata 2007.33

2. Quodlibet This written work, if the name is correct, would derive from a university exercise. With the exception of one question that also appears at the end of a copy of William of Alnwick’s determinationes (Vatican City, BAV, vat. lat. For further discussion and a list of the editions of individual questions, see our discussion on Francis’ Sentences commentaries, infra, pp. xxiv-xxx. For the full contents and the state of the question concerning the manuscript tradition, see R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”. 33 Father Mariani’s edition of the remaining distinctions of Book i is currently in press and should appear shortly in the same series. 32

XX

INTRODUCTION

6768, ff. 98rb-100vb),34 and a separate redaction of two others (neither of which was likely written by Marchia), only one manuscript witnesses this text: Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 16110, and even then in an extremely fragmentary and faulty manner. A medieval librarian erred in placing the title of this work on folio 125r instead of 126r, and this mistake went unnoticed until very recently. As a result, the Mariani edition publishes nine fragmentary and complete questions, but the first two, questions 1 and 2, in fact come from Scotus’ Reportata Parisiensia. On the other hand, Francis certainly appears to be the author of questions 3-9 (as they are numbered in Mariani’s edition). The place and the date of the disputation cannot yet be determined.35 Edition: N. Mariani, Francisci de Marchia sive de Esculo OFM Quodlibet cum quaestionibus selectis ex commentario in librum Sententiarum, Spicilegium Bonaventurianum 29, Grottaferrata 1997.

3. In libros Physicorum Two manuscripts carry this work, a literal commentary on Aristotle’s Physics. Francis stays faithful to the genre of the literal commentary, expounding the Philosopher’s views even on the topics where Francis elsewhere disagrees with Aristotle.37 This text could be the product of a course taught at 36

34 See G. Etzkorn, Iter Vaticanum Franciscanum: A Description of Some One Hundred Manuscripts of the Vaticanus Latinus collection, Leiden 1996, pp. 199-209. 35 W. Duba, “Continental Franciscan Quodlibeta after Scotus”, in: C. Schabel (ed.), Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Fourteenth Century, Leiden 2007, (pp. 569-649), pp. 600-609; “Francesco d’Appignano tra Parigi e Avignone”; “The Authenticity of Francis of Marchia’s Quodlibet: the Testimony of Paris, BNF Ms. Lat. 16110”, Bulletin de Philosophie Médiévale 49 (2007), pp. 91-102. The relevant questions from Scotus’ Reportata Parisiansia (d. 3, qq. 6 and 7) have recently been edited and translated in A. Wolter and O. Bychkov (eds.), John Duns Scotus. The Examined Report of the Paris Lecture: Reportatio I-A, St. Bonaventure, NY 2004. 36 Naples, BN, XI. E. 47; Vatican City, BAV, Vat. Ottob. lat. 1816. 37 A. Maier, Zwei Grundprobleme der scholastischen Naturphilosophie, 3rd ed., Rome 1968, p. 161. The question concerning projectile motion confirms this: in his commentary on book IV of the Sentences, Francis criticizes Aristotle’s theory, and replaces it with his own concerning the virtus derelicta. See book IV, q. 1: “Utrum in sacramentis sit aliqua virtus supernaturalis insistens sive eis formaliter inhaerens.” All redactions of this question have now been edited; see C. Schabel, “Francis of Marchia’s Virtus derelicta”, pp. 60-80 (edition of “Francisci de Marchia. Principium In quartum librum Sententiarum, redactio B”); “La virtus derelicta di Francesco d’Appignano e il contesto del suo sviluppo”, in: D. Priori (ed.), Atti del III° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2006, (pp. 125-154), pp. 140-154 (From MS E). E. Katsoura, C. Papamarkou and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on Book IV of the Sentences. Traditions and Redactions, with Questions on Projectile Motion, Polygamy and the Immortality of the Soul”, Picenum Seraphicum 25-27 (2006-2008) (forthcoming).

 Francis of Marchia’s Works

XXI

a Franciscan studium. At the moment, we have no information that could help determine the date of this work. Edition: N. Mariani, Francisci de Marchia sive de Esculo OFM Sententia et compilatio super libros Physicorum Aristotelis, Spicilegium Bona­ven­ turianum 30, Grottaferrata 1998.

4. Quaestiones in Metaphysicam (books I-VII) Francis’ question-commentary on Aristotle’s Metaphysics survives in several manuscripts. Two contain books I-VII: Paris, Bibliothèque Mazarine, Cod. 3490, ff. 1-57r and Bologna, Collegio di Spagna 104, ff. 48r-102v.38 No doubt remains concerning its authenticity,39 and the work may have been completed before 1323.40 Editions of questions: l. I, q. 1 and l. VI, q. 16: ed. A. Zimmermann, Ontologie oder Meta­ physik?, Leiden 1965, 1998 (second edition), pp. 56-71. l. II, q. 5, ed. N. Schneider, “Eine ungedruckte Quästio zur Erkennbarkeit des Unendlichen in einem Metaphysik-Kommentar des 14. Jahrhunderts”, Miscellanea mediaevalia 18 (1986), (pp. 96-118), pp. 104-107. l. VII, q. 5, ed. N. Schneider, “Franciscus de Marchia über die Wirklichkeit der Materie (Metaph. VII q. 5)”, Franziskanische Studien 71 (1989), pp. 138-158, pp. 144-149. Proemium, ed. R. Friedman, in: S. Folger-Fonfara, “Franziskus von Marchia: Die erste Unterscheidung einer allgemeinen und einer besonderen Metaphysik”, Documenti e Studi sulla tradizione filosofica medievale 16 (2005), (pp. 461-513), pp. 504-513. l. VII, q. 1, ed. F. Amerini, “Utrum inhaerentia sit de essentia accidentis. Francis of Marchia and the Debate on the Nature of Accidents”, Vivarium 44 (2006), (pp. 96-150), pp. 144-150.

A question list for this commentary appears in A. Zimmermann, Verzeichnis ungedruckter Kommentare zur Metaphysik und Physik des Aristoteles aus der Zeit von etwa 1250-1350, Leiden 1971, p. 37 and pp. 140-145, and P. Künzle, “Mitteilungen aus Codex Mazarine 3490 zum Schrifttum des Franziskaners Petrus Thomae, vorab zu seinen ‘Quaestiones in Metaphysicam’”, Archivum Franciscanum Historicum 59 (1966), (pp. 3-37), pp. 17-23. For a full bibliography on this text, see R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, p. 33, n. 12. 39 N. Schneider, Die Kosmologie, pp. 27-29. 40 R. Friedman and C. Schabel, “Introduction”, p. 15; S. Folger-Fonfara, “Franziskus von Marchia: Die erste Unterscheidung einer Allgemeinen und einer Besonderen Metaphysik”, Documenti e studi sulla tradizione filosofica medievale 16 (2005), (pp. 461-513), pp. 495-501. 38

XXII

INTRODUCTION

5. Quaestiones super primum et secundum librum Metaphysicorum This short work probably abbreviates only book I of the larger Metaphysics commentary.41 It survives in two manuscripts: Florence, Biblioteca MediceoLaurenziana, Fesul. 161, ff. 67ra-73ra, and Vatican City, BAV, vat. lat. 3130, ff. 29ra-36vb. This work has not been edited.

6. Improbatio contra libellum Domini Iohannis qui incipit “Quia vir reprobus” This polemic work is a refutation of John XXII’s bull Quia vir reprobus. It was composed in the year 1330, and has three manuscript witnesses: Florence, Biblioteca Mediceo-Laurenziana, S. Croce plut. 31 sin. cod. 3, ff. 23r85v; Vatican City, BAV, vat. lat. 4857; Vatican City, BAV, vat. lat. 14812, ff. 36r-47v (fragmentary). Edition: N. Mariani, Francisci de Esculo OFM Improbatio contra libellum Domini Iohannis qui incipit “Quia vir reprobus”, Spicilegium Bonaventurianum 28, Grottaferrata 1993.

7. Quaestio utrum nativitas Christi fuerit naturalis Nazareno Mariani has published this quaestio as a ‘sermone inedito di Francesco della Marca,’ from Munich, Staatsbibliothek, CLM 8991, ff. 159171.42 Although the treatise appears in this fifteenth-century manuscript amid a series of sermons attributed to Francis Meyronnes, the explicit reads, “Explicit questio bona et sermo bonus et subtilis de nativitate Domini... Francisci de Marcia.” Mariani rightly observes that Bartholomäus Roth had doubts about the attribution to Marchia. Roth cites the explicit as a case where a scribe mistook Meyronnes for Marchia and does not question that Meyronnes is the text’s actual author. Mariani, on the other hand, holds that the evidence of the explicit should not be so casually discarded, and publishes a transcription of the text from CLM 8991 as being by Francis of Marchia. Mariani’s case for an attribution to Marchia is weakened by the fact that CLM 8991 is not the only manuscript witness. Roth explicitly names as witnesses to the treatise the Venice 1493 edition of Meyronnes’ Sermones de sancR. Lambertini, “Predicare Aristotele. A proposito di alcuni sermoni recentemente attribuiti a Francesco d’Appignano” (forthcoming). Lambertini publishes a question list, showing that the Vatican manuscript containing this work only treats questions parallel to those on book I in Francis’ major Quaestiones in Metaphysicam; therefore it is likely that this text only treats book I, and not book II. 42 N. Mariani, “Sermone inedito di Francesco della Marca”, Archivum Franciscanum Historicum 99 (2006), pp. 213-250; on this quaestio, its authenticity and status as a sermon, see also R. Lambertini, “Predicare Aristotele” (forthcoming). 41

 Francis of Marchia’s Works

XXIII

tis (ff. 15va-22rb); Munich, CLM 18606 (f. 192r-204v); St. Florian, XI, 138 (ff. 78ra-89rb); and Oxford, Balliol College, cod. lat. 67A (f. 106ff.).43 To this list, Heribert Roßmann adds Frankfurt, Stadt- und Univ.-Bibl., Ms. Leonh. 12, ff. 2r-19v.44 Mariani’s attribution needs to be weighed against the full evidence that Roth provides. While the St. Florian codex presents the quaestio as anonymous, and Balliol has it following, but not contained in, a series of sermons attributed to Meyronnes, the Venice edition identifies it as composed by Meyronnes. More significantly, Roth also transcribes the incipit to the fifteenthcentury copy contained in CLM 18606 (f. 192r): “Questio bona seu sermo bonus de nativitate Domini Franciscus de Maronis aut sic titulis formetur: Utrum nativitas Christi fuerit naturalis.”45 Therefore, against the explicit naming Marchia, there is an incipit identifying Meyronnes as the author. Moreover, other works contextually identify the treatise with Meyronnes, not Marchia. A critical study, most desirably an edition from all witnesses, is needed to clarify the issue of the authorship. Editions: Franciscus de Maronis, Sermones de sanctis, Venice 1493, ff. 15va22rb. N. Mariani, “Sermone inedito di Francesco della Marca”, Archivum Franciscanum Historicum 99 (2006), 213-250 (from Munich, CLM 8991).

8. Sermons Vatican City, BAV, vat. lat. 3130, contains a series of philosophical and theological works associated with the study of Aristotle, including Francis’ questions on book I of the Metaphysics (see above). Among these questions are two anonymous sermons: Amice, ascende superius (f. 31ra-va) and Doctrinam sapientiae et disciplinae scripsit in codice isto (f. 32ra-va). Mariani has proposed that Francis of Marchia is the author of these sermons. They appear to be similar to sermons in praise of Aristotle that university arts masters would give at the beginning of a course. The identification of these sermons with Francis of Marchia is hence uncertain. Edition: N. Mariani, “Due sermoni attribuiti a Francesco della Marca”, Archivum Franciscanum Historicum 98 (2005), pp. 571-595. 43 B. Roth, Franz von Mayronis O.F.M., pp. 247-278, where Roth also makes a vague reference to “other” manuscripts. 44 H. Roßmann, “Die Quodlibeta und verschiedene sonstige Schriften des Franz von Meyronnes”, p. 60, n. 183. 45 B. Roth, Franz von Mayronis O.F.M., p. 274.

III. The Commentaries on the Four Books of the Sentences 1. Composition, dating and manuscript tradition As a bachelor of theology, Francis of Marchia lectured on the Sentences at Paris, most likely for one academic year, presumably 1319-1320.46 Like his contemporaries at Paris, he would have read the four books of the Sentences in the order I-IV-II-III,47 and commented on the Lombard’s text in question form, using the topics discussed by Peter Lombard as points of departure for his own investigations.48 Four times during this course of lectures, Francis would have held a principium, a ceremonial disputation marking the beginning of his lectures on each For general information on Sentences lectures and their regulation in this ­period, see, e.g.: P. Glorieux, “L’enseignement au Moyen Age: Techniques et méthodes en ­usage à la Faculté de Théologie de Paris au XIIIe siècle”, Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age 35 (1968), (pp. 65-186), esp. pp. 111-18 (Sentences). 138-141 (principia); “Sentences (commentaires sur les)”, Dictionnaire de théologie catholique, v. XIV, Paris 1939, (cols. 1860-1884), col. 1862; Z. Kaluza, “La nature des écrits de Jean de Ripa”, Traditio 43 (1987), (pp. 257-298), pp. 260-261; C. Schabel, “The Redactions of Book I”, p. 102, n. 1. More generally, and for further information concerning individual lectures on the Sentences, see W.J. Courtenay, Schools and Scholars in Fourteenth-Century England, Princeton 1987, pp. 7-9; O. Weijers, Le maniement du savoir. Pratiques intellectuelles à l’époque des premières universités (XIIIe-XIVe siècles), Turnhout 1996, p. 52; F. Del Punta and C. Luna, “La teologia scolastica”, in: E. Menestò, G. Cavallo and C. Leonardi (eds.), Lo spazio letterario nel Medioevo. 1. Medioevo Latino, Rome 1993, v. 2, p. 340; R. Friedman, “The Sentences Commentary, 12501320: General Trends, the Impact of the Religious Orders, and the Test Case of Predestination,” in: G.R. Evans (ed.), Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard, Leiden 2002, pp. 41-128; A. Oliva, Les débuts de l’enseignement de Thomas d’Aquin et sa conception de la Sacra doctrina, Paris 2006, pp. 238-241. 47 An important early witness to this usage is Remigio de’ Girolami, Prologus super IV Sententiarum: “Quartus angelus tuba cecinit, Apoc. 8 [12]. Liber iste ‘Sententiarum’ qui secundum consuetudinem antiquam debet a nobis exponi post primum librum.... Et propter hoc lectura quarti libri ‘Sententiarum’ premicti videtur lecturae secundi et tertii...;” text cited by E. Panella, Il De subiecto theologiae di Remigio dei Girolami O.P., Milan 1982, p. 10, n. 7. There are exceptions to this usage, e.g., Thomas Aquinas; cf. A. Oliva, Les débuts de l’enseignement, p. 252. On Marchia, see A. Maier, “Zu einigen Problemen der Ockhamsforschung”, Ausgehendes Mittelalter: Gesammelte Aufsätze zur Geistesgeschichte des 14. Jahrhunderts, Rome 1964-1977, vol. 1, Rome 1964, (pp. 161-200), p. 180; Metaphysische Hintergründe der spätscholastischen Naturphilosophie, Rome 1955, p. 200. 48 For the structure of Francis’ commentary and its relation to Lombard’s text, see infra, pp. xxxvii-xl. With regard to the changes in structure that mark the evolution of commentaries on the Sentences in the thirteenth and fourteenth centuries, see the studies in G.R. Evans, Mediaeval Commentaries on the ‘Sentences’ of Peter Lombard, Leiden 2002, as well as W.J. Courtenay, “Philosophy in the Context of Sentences Commentaries”, in: G. Fioravanti, C. Leonardi and S. Perfetti (eds.), Il commento filosofico nell’Occidente medievale (secoli XIII-XIV), Turnhout 2002, pp. 445-467. 46

 the Sentences Commentaries

XXV

of the books of the Sentences. The bachelor would give a sermon to the assembled faculty of theology before considering a question related in some way to the book of the Sentences he was starting to lecture on.49 We have written texts of Marchia’s principial lectures. The written versions of Francis’ Sentences commentaries proper bear a relation to Francis’ teaching, but in diverse ways. Some texts appear to be pure reportationes: copies made by a student (a reportator) of what the speaker said in the classroom. Others seem to have undergone authorial revision so that we might speak of a revised reportatio (or ordinatio or reportatio examinata), or a scriptum, a separate written work. Francis’ commentary on the Sentences survives for each book in more than one version, and the traditions, witnesses and circumstances are different for each book of the Sentences. The current state of research has not removed all doubts concerning the relationships between all these texts. Nevertheless, using the study of R. Friedman and C. Schabel as a guide, and bringing it up to date with later studies,50 we can depict the current state of research and establish the known facts.51 A. Principia A written version of the ceremonial lectures Francis held at the start of lessons on each book of the Sentences survives. Ms. M contains all four principia, while JKVa have the one for book III (Principium tertii), and a second copy of book II (Principium secundi) exists in D. For the relationship between the principia and the commentaries on the Sentences see the studies of R. Friedman (for book I, “Principia and Prologue in Francesco d’Appignano’s Sentences Commentary”) and A. Poppi (“Quaestiones praeambulae et Prologus del commento alle Sentenze di Francesco della Marca”, Archivum franciscanum historicum 97 (2004), pp. 469-480). 49 On the genre of the Principia in general, see especially, W.J. Courtenay, “Theological Bachelors at Paris on the Eve of the Papal Schism. The Academic Environment of Peter of Candia”, in K. Emery, R.L. Friedman, and A. Speer (eds.), Philosophy and Theology in the Long Middle Ages: A Tribute to Stephen F. Brown, Leiden (forthcoming). On especially Marchia’s Principia, see R. Friedman, “Principia and Prologue in Francesco d’Appignano’s Sentences Commentary: The Question ‘Quaeritur utrum ens simpliciter simplex possit esse subiectum alicuius scientiae,’” in: D. Priori and M. Balena (eds.), Atti del II° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, (pp. 123-149), pp. 124-127. A written redaction of all four of Francis’ principia can be found in Madrid, Biblioteca nacionàl 504, in the order I-IV-II-III. 50 C. Schabel, “The Redactions of Book I”; R. Friedman, “Principia and Prologue”. These studies challenge the hypotheses set forth by N. Mariani, “Certezze e ipotesi sul Commento alle Sentenze di Francesco della Marca OMin.”, Archivum Franciscanum Historicum 95 (2002), pp. 93-183. 51 In what follows, we refer to the manuscripts by the sigla assigned in R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences” (for the sigla of manuscripts used in the present edition, see the list of sigla infra, p. lxxvii).

XXVI

INTRODUCTION

Edition: (as ‘Quaestiones praeambulae in IV libros Sententiarum’) ed. N. Mariani, Francisci de Marchia sive de Esculo Commentarius in IV libros Sententiarum Petri Lombardi. Quaestiones praeambulae et Prologus, pp. 147-343.

B. Book I Francis’ commentary on book I of the Sentences exists in two versions, referred to as the Reportatio and the Scriptum. Four manuscripts (EHQX) witness the shorter Reportatio, although H seems to have a different redaction starting with q. 19. Moreover, E contains several fragmentary questions possessing enough significant variants that one suspects a distinct redaction.52 The longer Scriptum, witnessed by thirteen manuscripts (ACFLMNORSU VYZ) shows signs of having been reworked by the author53 after 1322.54 Four of the thirteen manuscripts carry part (ACL, the first part of q. 1) or all (R) of the prologue to the Reportatio.55 Distinctions from book I currently edited: Reportatio Prologus (as ‘Quaestiones praeambulae’ and ‘Prologus’), Quaestiones praeambulae et Prologus, ed. N. Mariani, Grottaferrata 2003, pp. 345ff. dd. 1-10, Distinctiones primi libri a prima ad decimam, ed. N. Mariani, Grottaferrata 2006. dd. 11-28, Distinctiones primi libri ab undecima ad vigesimam octavam, ed. N. Mariani, Grottaferrata 2007. d. 39, dd. 42-44, and dd. 45-48, ed. C. Schabel, in: E.N. Zalta (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (2008) (URL: http://plato. stanford.edu/archives/spr2008/entries/francis-marchia/).

Scriptum Prologue, q. 1, ed. N. Mariani, Francisci de Marchia sive de Esculo OFM, Quodlibet cum quaestionibus selectis ex commentario in libros Sententiarum, pp. 377-88 (from MS C). While Mariani maintains that H abbreviates QX, C. Schabel, “The Redactions of Book I”, pp. 117-121 argues that H appears to be a separate redaction. See also our remarks on DH’s redaction of book II, infra, pp. xlvi-lv. 53 The term scriptum appears in one manuscript: Z, f. 93vb; C. Schabel, “The Redactions of Book I”, pp. 102-103; R. Friedman and C. Schabel, “Introduction”, p. 1, in nota. 54 C. Schabel, “The Redactions of Book I”, p. 105; W. Duba, “Francesco d’Appignano tra Parigi e Avignone”. In the forthcoming edition of the Scriptum, G. Etzkorn notes that in d. 20 Francis cites the arguments of Peter Auriol as being of a Doctor bonae memoriae; Peter Auriol died in early 1322. 55 R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, pp. 49-50. 52

 the Sentences Commentaries

XXVII

Prologue, q. 2, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 361-76 (from MS C). d. 1, q. 13, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 525-42 (from MS C). d. 1, q. 14, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 304-16 (from MS C). d. 2, q. 16, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 414-27 (from MS C). d. 2, q. 18, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 543-60 (from MS C). d. 3, q. 20, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 507-15 (from MS C). d. 3, q. 22a, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 516-24 (from MS C). d. 3, q. 23, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 351-59 (from MS C). d. 4, q. 24, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 324-45 (from MS C). d. 8, q. 27, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 429-43 (from MS C). d. 8, q. 28, a. 1, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 477-505 (from MS C). d. 11 (partial), ed. R. Friedman, “Francis of Marchia and John Duns Scotus on the Psychological Model of the Trinity”, Picenum Seraphicum 18 (1999), pp. 46-56; d. 22, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 389-413 (from MS C). d. 24, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 414-75 (from MS C). d. 27, ed. R. Friedman, in: ‘In principio erat verbum’. The Incorporation of Philosophical Psychology into Trinitarian Theology, 1250-1325, Unpublished Ph.D. dissertation, The University of Iowa, 1997, pp. 555572. Transcription of d. 27, q. 1, a. 1-2 in N. Mariani, Quodlibet, pp. 295-303 (from MS C). dd. 35-38, ed. C. Schabel, “Il determinismo di Francesco de Marchia”, Picenum Seraphicum 18 (1999), pp. 69-95 and 19 (2000), pp. 18-55. dd. 39-40, ed. C. Schabel, “La dottrina di Francesco de Marchia sulla predestinazione”, Picenum Seraphicum 20 (2001), pp. 9-45.

C. Book II Book II survives in three redactions. The most significant is that dubbed “Reportatio IIA” by Friedman and Schabel, and is witnessed in whole or in part by 14 manuscripts (ABCFGKLNPTVWYZ). While the explicit to V calls the text a scriptum, the explicit to K names William of Rubio as the reportator.56 In addition to IIA, Friedman and Schabel named the version found in a sole manuscript witness (E) “Reportatio IIB”. IIB presents a considerably shorter and different text than Reportatio IIA.57 A third redaction (DH) bears strong ties to IIA, although it contains a shorter text. The relations between 56 R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, p. 54. 57 See the discussion in N. Schneider, Die Kosmologie, pp. 37-39.

XXVIII

INTRODUCTION

the redactions, and between the witnesses to IIA, will receive further consideration in the discussion below.58 All questions from book II currently edited come from IIA: q. 3, ed. N. Mariani, Quodlibet, pp. 346-350 (from MS C); q. 12, a. 1 (partial), ed. R. Friedman, in: D. Priori, ed., Atti del I° convegno internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2002, pp. 100-101 (from MSS BCYZ). q. 16, a. 5, ed. C. Schabel, in: Stanford Encyclopedia of Philosophy. Supplement to Francis of Marchia (http://plato.stanford.edu/archives/ fall2007/entries/francis-marchia/). q. 25, ed. Mariani, Quodlibet, pp. 317-23 (from MS C). qq. 29-32, ed. N. Schneider, Die Kosmologie des Franziskus de Marchia, pp. 41-75 (using BCGLNW).

D. Book III There are three versions of the commentary on book III. Thirteen manuscripts (ABCEFHJMNPTYZ) witness in whole or in part the major version (redaction IIIA).59 At the end of P’s copy of the main redaction, questions 1-8 are repeated in a second redaction (P’, redaction IIIB). Finally, W contains a different version of the text (IIIC). The explicits of BCHY call IIIA a reportatio, while T qualifies it as editus, suggesting that Francis revised the text.60 The commentary on book III is the shortest of the four, covering only a small portion of the Lombard’s text and comprising only fifteen questions, sixteen if one includes the question Utrum Christus fuerit vere frater noster, witnessed only by JK. Currently edited questions from book III: q. 1, a. 1; q. 7, a. 1 (IIIA, IIIB and IIIC): W. Duba and C. Schabel, “The Redactions of Francis of Marchia’s Commentary on Book III of the Sentences”, Picenum Seraphicum 26 (2007) (forthcoming). q. 13 (IIIA): W. Duba, “Francesco di Marchia sulla conoscenza intuitiva mediata e immediata”, Picenum Seraphicum 22/23 (2002/2003), pp. 131157. infra, pp. xxxvi-lv. W. Duba and C. Schabel “The Redactions of Francis of Marchia’s Commentary on Book III of the Sentences”, Picenum Seraphicum 25-27 (2006-2008) (forthcoming). For the manuscript tradition of book III, see W. Duba, “Francesco d’Appignano sull’immacolata concezione”, in: D. Priori and M. Balena (eds.), Atti del II° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2004, pp. 59-75; “Francesco di Marchia sulla conoscenza intuitiva mediata e immediata”, Picenum Seraphicum 22/23 (2003/2004), pp. 127-130. 60 R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, p. 57, for the stemma. 58 59

 the Sentences Commentaries

XXIX

E. Book IV Ten manuscripts (ABCDHKPYWZ) witness the commentary on this book in its entirety, and two (EVb) in a fragmentary manner.61 There exist three versions. Two are closely related, namely BDHKY (Redaction IVA) and CPWZ (Redaction IVB), with MS A shifting from IVB to IVA after the first few questions. E witnesses a few questions from a third redaction (IVC). The relationship between these versions is problematic, and many hypotheses have been formulated, such that we cannot as yet take a definitive position on the history of the text’s transmission, outside of stating that none of the versions are abbreviations.62 The most recent studies have revealed that the versions relate to each other in different ways at various points in the commentary.63 In any case, the explicits to BCHP identify the text as a reportatio, and P further qualifies it as editus by Francis. Moreover, C and P identify William of Rubio as the book’s reportator, and C provides the date 1323, which may refer to the date the specific written redaction was completed. Currently edited questions from book IV: Redactio IVA q. 1, ed. E. Katsoura, C. Papamarkou and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on Book IV of the Sentences, with Questions on Projectile Motion, Polygamy and the Immortality of the Soul”, Picenum Seraphicum 25-27 (2006-2008) (forthcoming): from all MSS. qq. 46 et 47, ed. E. Katsoura, C. Papamarkou and C. Schabel, ibid. qq. 61a-b, ed. E. Katsoura, C. Papamarkou and C. Schabel, ibid.

Redactio IVB q. 1, ed. C. Schabel, “Francis of Marchia’s Virtus Derelicta and the Context of Its Development”, Vivarium XLIV (2006), (pp. 41-80), pp. 60-80.

61 R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, p. 40. 62 R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, pp. 57-59; N. Mariani, “Certezze e ipotesi”, p. 114; R. Lambertini, “A proposito del IV° libro del commento alle Sentenze di Francesco d’Appignano: la quaestio 37”, Atti del II° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, D. Priori and M. Balena (eds.), Appignano del Tronto 2004, pp. 9-26; R. Lambertini, “Francesco d’Appignano e Guglielmo di Ockham: alcuni aspetti di un rapporto non facile”, in: D. Priori (ed.), Atti del III° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2006, pp. 89-124; E. Katsoura, C. Papamarkou and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on Book IV”. 63 R. Lambertini, “A proposito del IV° libro”, p. 17; E. Katsoura, C. Papamarkou and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on Book IV”.

XXX

INTRODUCTION

Redactio IVC q. 1, ed. C. Schabel, “La virtus derelicta di Francesco d’Appignano e il contesto del suo sviluppo”, in D. Priori, ed., Atti del IIIo Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2006, (pp. 125-154) pp. 140-154.

In addition, numerous passages have been published from Francis’ commentary on book IV in studies on his philosophy of nature and on his doctrine of accidents.64

2. The content of the Commentary on the Sentences Peter Lombard’s four books of Sentences were organized by its author into books and chapters; in the early thirteenth century, Alexander of Hales imposed upon Lombard’s text the organization into ‘distinctions’ that is associated with the text today. Francis of Marchia’s commentary on the Sentences was composed at a moment in the evolution of the genre when considerable distance had been established between the written commentary and Lombard’s text as it was reorganized by Alexander of Hales. By the third decade of the fourteenth century, this evolution would lead in some cases to the abandonment of the structuring of the commentary according to distinction in favor of an organization based exclusively on questions (quaestiones).65 In contrast to this later development, Francis’ commentary follows the structure of the Lombard’s text, but without completely adhering to it, and without reproducing all the articulations. Francis’ commentaries on books I and IV present the questions with the divisions into distinctions still evident. Book III (all redactions) follows the structure of the Lombard’s text, but makes only one mention of a distinction (q. 2, mentioning that it is dealing with material from d. 2). Book II, Reportatio A has no divisions into distinctions, but rather contains references to the “three parts” of the book.66 Reportatio B has very few references to the Lombard’s text. Moreover, while, with the exception of book III, the size of Francis’ commentary does not vary much between the books,67 the topics treated have been carefully selected and reflect the author’s interests, reducing the scope of the commentary with respect to the Lombard’s text, and giving it a more personal character. As the edition of entire books of Francis’ commentaries is just beginning, we shall describe the major themes that occur in the various redactions, and point to the scholarly studies so far done on individual topics. 64 R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, p. 98. 65 R. Friedman, “Conclusion”, in: G.R. Evans (ed.), Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard, Leiden 2002, (pp. 509-527), pp. 524-525. 66 For the structure of book II, see infra, xxxvii-xl. 67 Comparing just the various Reportatio versions, book I contains 71 questions, book II 49, book III 16 and book IV has 66.

 the Sentences Commentaries

XXXI

A. Book I Francis’ commentary on book I begins with the questions on the prologue concerning theology as a science and its subject (God), what can be known of God through science, and the nature of this science (speculative in patria, and practical, after a fashion, in via).68 Passing to the first distinction, Francis discusses questions concerning the will, the act of the will, freedom and its relation to the ultimate goal (i.e. eternal life).69 He then considers final causality and the cognizability of the infinite in detail before arriving at the Trinity.70 Distinctions 5 through 30 focus in detail on issues involving the Trinity.71 Francis raises in distinction 30 the issue of the relationship between God and creature, specifically from the perspective of God, and he will return to this theme in the present volume, qq. 7-9, from the complementary perspective of creatures. The following distinctions, 31-34, continue to treat relations, but within divinity. Distinctions 35 and 36 consider created reality, contingency and the knowledge of future contingent propositions,72 while distinction 37 addresses God’s omnipresence in things, and His cognition of particulars. Predestination takes up distinctions 38, 40 and 41,73 while 39 considers divine ideas.74 In distinctions 42-44, Francis asks what makes creation possible, and he returns to the theme of the will in distinctions 45-48.

On these topics, see A. Poppi, “Ontologia e scienza divina nel Commentario alle Sentenze di Francesco della Marca (1319)”, Miscellanea francescana 104 (2004), pp. 100-120 and F. Zanin, “Gregorio da Rimini contro Francesco d’Appignano sulla conoscenza scientifica dell’oggetto della teologia”, in: D. Priori and M. Balena (eds.), Atti del II° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2004, pp. 27-58. 69 On these issues, see generally G. Alliney, “La ricezione della teoria scotiana della volontà nell’ambiente teologico parigino (1307-1316)”, Documenti e Studi sulla tradizione filosofica medievale 16 (2005), pp. 339-391; specifically on Francis, idem, “La libertà dell’atto beatifico nel pensiero di Francesco d’Appignano”, in: D. Priori (ed.), Atti del III° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2006, pp. 9-34. 70 For Francis’ treatment of the cognizability of the infinite, see N. Schneider, “Eine ungedruckte Quästio zur Erkennbarkeit des Unendlichen in einem Metaphysikkommentar des 14. Jahrhunderts”, Miscellanea Mediaevalia 18 (1986), pp. 96-118. 71 For some of these themes, see R. Friedman, Intellectual Traditions at the Medieval University: The Use of Philosophical Psychology in Trinitarian Theology among the Franciscans and Dominicans, 1250-1350, Leiden (forthcoming), cap. 12, part 2. 72 C. Schabel, Theology at Paris, pp. 189-220 and pp. 324-336; F. Fiorentino, Gregorio da Rimini. Contingenza, futuro e scienza nel pensiero tardo-medievale, Rome 2004, pp. 75-76, 83-84, 188-189. 73 C. Schabel, “Il determinismo di Francesco di Marchia”; “La dottrina di Francesco di Marchia sulla predestinazione”. 74 C. Schabel, “Francis of Marchia on Divine Ideas”, in: M.C. Pacheco and J.F. Meirinhos (eds.), Intellect et imagination dans la philosophie médiévale, Turnhout 2006, pp. 1589-1599. 68

XXXII

INTRODUCTION

B. Book II See the detailed treatment, infra, pp. xxxvi-lv. C. Book III Francis’ commentaries on book III are the shortest of the four books. The most complete version has fifteen questions, plus an additional question found in two closely related manuscripts.75 As noted, only q. 2 mentions the Lombard’s distinctions (“Circa distinctionem secundam”), although the other questions address material associated with several different distinctions in Peter Lombard’s text. Francis’ rough contemporary and fellow Franciscan Peter Auriol (reading the Sentences two years before Francis), similarly has a disproportionately short commentary on book III, suggesting that the reason might be institutional, perhaps related to the fact that book III was the last one treated by a bachelor in the course of lectures.76 Francis’ commentary on book III starts with a series of questions on the hypostatic union (qq. 1-6, related to distinction 1). After addressing the possibility of the Incarnation, he considers its vessel, the Virgin, with two questions relating to Peter Lombard’s distinction 8: whether the Virgin was a mother in the same sense as other women (q. 7)77 and a defense of the Immaculate Conception (q. 8).78 Questions 9 and 10 relate to distinction 18, and treat the redemption: namely in what way the redemption can be considered the cause of the Incarnation,79 and whether the redemption could be brought about by a mere creature. The next three questions (qq. 11-13) relate to distinction 14 and consider the human soul and the intellect of Christ.80 The following question

On the various redactions of this book, see W. Duba and C. Schabel, “The Redactions of Francis of Marchia’s Commentary on Book III”. 76 For an examination of Auriol’s commentaries on book III of the Sentences, see W. Duba, “The Immaculate Conception in the Works of Peter Auriol”, Vivarium 38 (2000), pp. 5-34. Examples of disproportionately short contemporary commentaries on book III abound. For instance, Francis Meyronnes’ commentary on book III in the 1520 Venice edition is very short, both in absolute length and in the number of questions, in comparison to his commentaries on the other books. 77 See on this question, C. Schabel, “Francis of Marchia and the Women”, in: D. Priori (ed.), Atti del IV° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2008 (forthcoming). 78 Consult on this topic, W. Duba, “Francesco d’Appignano sull’immacolata concezione”. 79 See W. Duba, “Se non ci fosse la redenzione, ci sarebbe l’incarnazione? Il rapporto fra la reparatio humani generis e la causa dell’incarnazione del Verbo secondo Francesco d’Appignano”, in: D. Priori (ed.), Atti del III° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2006, pp. 35-46. 80 See W. Duba, “Francis of Marchia on Christ’s Cognition of the Word”, in: M.C. Pacheco and J. Meirinhos (eds.), Intellect et imagination dans la philosophie médiévale, Turnhout 2006, pp. 1613-1624. 75

 the Sentences Commentaries

XXXIII

(q. 14), pertaining to distinction 36, considers the connection of the virtues,81 while the last two return to Christ: His relationship to grace and glory (q. 15), and (in mss. JK) in what sense Christ can be considered “our brother” (q. 16).82 For book III, Francis appears to have carefully selected a limited number of themes to discuss. In these themes, Francis complements his highly personal theological perspective with precise philosophical analysis and defends unique positions not only in Christology and Mariology, but also in psychology and anthropology. D. Book IV Among Francis’ works, the commentary on book IV has to this point attracted the most scholarly attention, in large part due to Francis’ discussion of projectile motion in the initial question. As with book II, the first question begins with a reference to a principium: “Circa principium quarti libri...”83 This reference suggests that the question was part of the quaestio collativa that a bachelor of the Sentences held before beginning the lectures on the particular book.84 Further supporting this hypothesis is this question’s lack of strong relationship with the first distinction of book IV of the Lombard. Finally, Schabel has recently argued that the whole of the first question constitutes the “‘missing’ fourth article” of Marchia’s principium.85 In terms of content, the question considers the power (virtus) that works in the sacraments. In the three articles of this eminently theological question (“Utrum in sacramentis sit aliqua virtus supernaturalis insistens sive eis formaliter inhaerens”),86 Francis inserts a small treatise on natural philosophy: the first two articles are dedicated to motion, in particular the force that serves as cause of motion in violent motion (first article)87 and in natural motion (second article).88 In the third article, Francis See E. Babey, “En vertu du lien. François d’Appignano et la ‘connexio virtutum’ (III Sent. q. 14, a. 3)”, in: D. Priori (ed.), Atti del IV° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2008 (forthcoming). 82 This last question appears in only two manuscripts: J, ff. 103vb-106rb and K, ff. 221v-229v (R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, p. 98). 83 The phrase circa principium appears in three manuscripts that carry the long version; see C. Schabel, “Francis of Marchia’s Virtus derelicta”, p. 57. 84 R. Friedman, “Principia and Prologue”, pp. 123-125. 85 C. Schabel, “Francis of Marchia’s Virtus derelicta”, p. 57. 86 Edited in C. Schabel, “Francis of Marchia’s Virtus derelicta”, pp. 60-80; C. Schabel, “La virtus derelicta di Francesco d’Appignano”, pp. 140-154; E. Katsoura, C. Papamarkou and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on Book IV”. 87 “Primo videbitur utrum in instrumento artificiali sit sive recipiatur aliqua virtus a principali sive artificiali agente ipsi instrumento inhaerens sive formaliter inexistens”, in Schabel, “Francis of Marchia’s Virtus derelicta”, p. 61, ll. 40-43. 88 “Secundo, videbitur idem de instrumento naturali, utrum videlicet in manu vel in lingua, et sic de aliis naturalibus instrumentis, sit aliqua virtus influxa a potentia principaliter talia instrumenta naturalia movente, alia a forma ipsorum cuiuslibet propria et a motu”, ibid., p. 61, ll. 43-46. 81

XXXIV

INTRODUCTION

applies the results of the first two to the sacraments, considered as spiritual or supernatural instruments.89 It is in this question that Francis formulates his famous theory of virtus derelicta, later known as impetus, and this is the reason why this question is the most studied text of Francis’ thought.90 Indeed, the doctrinal and historical significance of Francis’ thought in this question is unanimously acknowledged. Moreover, it supplies an eloquent witness to the philosophical value of the medieval debates on theological themes. Moving on to the rest of the text, Francis privileges certain themes, in particular the Eucharist, which receives fifteen questions,91 and marriage, which gets nineteen.92 Additionally, distinction 21 addresses a hot topic of Francis’ time: property, and Francis makes it a matter of positive law as opposed to

“Tertio, ex hoc videbitur principale propositum, videlicet utrum in sacramentis, quae sunt instrumenta spiritualia sive supernaturalia, sit aliqua supernaturalis virtus eis inhaerens formaliter”, ibid., p. 61, ll. 46-49. 90 Among the numerous studies dedicated to Francis’ position on this theme, see: A. Maier, Zwei Grundprobleme, pp. 61-200; Zwischen Philosophie und Mechanik, Rome 1958, pp. 350-354; “Zu einigen Problemen der Ockhamsforschung”; “Die naturphilo­ sophische Bedeutung der scholastischen Impetustheorie”, Ausgehendes Mittelalter, v. 1, pp. 353-379; Die Vorläufer Galileis im 14. Jahrhundert, Rome 1949, pp. 133-136 and pp. 241-247; N. Schneider, Die Kosmologie, pp. 225-237; “Kontexte des Naturbegriffs”, in: D. Priori (ed.), Atti del I° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2002, pp. 161-173; M. Wolff, Geschichte der Impetustheorie. Untersuchungen zum Ursprung der klassischen Mechanik, Frankfurt 1978, pp. 191-198; G. Federici Vescovini, La teoria dell’impeto, Turin 1969, pp. 1-21; K. Michalski, La physique nouvelle et les différents courants philosophiques au XIVe siècle, Krakow 1928, pp. 1-2, 47-49, 56; D. Priori, “Francesco d’Appignano: Frustra fit per plura quod fieri potest per pauciora”, in: idem (ed.), Atti del I° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2002, pp. 103-115; F. Zanin, “La rielaborazione del concetto di vis derelicta in Nicole Oresme”, ibid., pp. 117-158; “Francis of Marchia, Virtus derelicta, and Modifications of the Basic Principles of Aristotelian Physics”, Vivarium 44 (2006), pp. 81-95; C. Schabel, “La virtus derelicta di Francesco d’Appignano”; “Francis of Marchia’s Virtus derelicta”; S. Livesey, “Accessus ad Lombardum: The Secular and the Sacred in Medieval Commentaries on the Sentences”, Recherches de théologie et philosophie médiévale 72.1 (2005), (pp. 153-174), pp. 165-167. 91 See on some aspects of Francis’ theory of the eucharist, P.J.J.M. Bakker, La raison et le miracle, vol. 1, pp. 86-94 and 399-408 (with passages of Francis’ texts). Francis’ theory of accidents has also been studied by F. Amerini, “Utrum inhaerentia sit de essentia accidentis. Francis of Marchia and the Debate on the Nature of Accidents”, Vivarium 44 (2006), pp. 96-150 (with an edition of Quaestiones in Metaphysicam, VII, q. 1); “Francesco d’Appignano come fonte di Paolo Veneto. Il caso degli accidenti eucaristici”, Picenum Seraphicum 25-27 (2006-2008) (forthcoming). Moreover, a comparison between Francis’ doctrine of quantity and that of Ockham has been proposed by R. Lambertini, “Francesco d’Appignano e Guglielmo di Ockham”. 92 See C. Schabel, “Francis of Marchia and the Women”; E. Katsoura, C. Papamarkou and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on Book IV” (with an edition of q. 46 (“Utrum sit contra ius naturae quod una mulier habeat plures viros”) and 47 (“Utrum sit contra ius naturae quod unus habeat plures uxores”). 89

 the Sentences Commentaries

XXXV

natural law.93 Towards the end, distinctions 43 to 47 treat the Resurrection, separate souls and their immortality.94

R. Lambertini has extensively studied this theme in numerous works, chief among which are: La povertà pensata, pp. 196-204; “Oltre la proprietà, alle origini del potere: Francesco d’Appignano nel pensiero ecclesiologico-politico del Trecento”, in: D. Priori (ed.), Atti del I° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2002, pp. 51-66; “Francesco d’Ascoli e la polemica francescana contro Giovanni XXII: a proposito del rapporto tra l’Improbatio e l’Appellatio magna monacensis”, in: A. Degrandi, O. Gori, G. Pesiri, A. Piazza and R. Rinaldi (eds.), Studi in onore di Girolamo Arnaldi offerti dagli allievi della Scuola nazionale di Studi Storici, Rome 2001, pp. 277-308; “A proposito del IV° libro del Commento alle Sentenze di Fran­ cesco d’Appignano”; “Francesco d’Appignano e Gugliemo di Ockham”; “Francis of Marchia and William of Ockham: Fragments from a Dialogue”, Vivarium 44 (2006), pp. 184-204. 94 The immortality of the soul will be treated again in book II, qq. 18-19. On this topic, see T. Suarez-Nani, “Peut-on prouver l’immortalité de l’âme? Démonstration et certitude selon François de Marchia”, Picenum Seraphicum 25-27 (2006-2008) (forthcoming); E. Katsoura, C. Papamarkou and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on Book IV” (with an edition of book IV, q. 61a-b, substantially the same as Reportatio IIA, q. 19). 93

IV. The Questions on the Second Book of the Sentences 1. Redactions Three redactions of Francis’ commentary on book II of the Sentences survive, and an awareness of the relationship between these redactions is necessary to evaluate Francis’ thought as contained in these texts. The present volume presents the first part of the major redaction, Reportatio IIA. This text exists in 14 manuscripts, namely ABCFGKLNPTVWYZ. E, that is, Vatican City, BAV, vat. lat. 943, reports a different text (and will appear in an edition directed by Girard Etzkorn). To distinguish these two redactions, Friedman and Schabel have proposed the titles Reportatio IIA and Reportatio IIB, which we have adopted, abbreviating them as IIA and IIB for the discussion that follows. In addition, Friedman and Schabel noted that manuscripts DH “share a rather different text.”95 While the text in DH has strong textual similarities with IIA, at times it deviates greatly. From soundings in the manuscript tradition, it became evident that DH reports a different redaction, although closely related to IIA. As an appendix to this introduction, we have edited q. 1 as it appears in DH in order to illustrate the range of differences from IIA. Friedman and Schabel also suggested that V contains an abbreviation of IIA, and yet they observe that a note in the manuscript calls the text a Scriptum.96 Our soundings suggest that V could just as easily contain an extremely faulty copy. For all of V’s faults, however, our reconstruction of the stemma codicum places V in a privileged position with respect to the original, and so we cannot discard V’s observations as entirely inauthentic. So at least three redactions exist, and, while no unambiguous, explicit indications permit us to state the relationship between the texts with certitude, we can advance hypotheses with respect to the three texts. First, IIB is an early reportatio, perhaps reflecting Francis’ Parisian lectures. Second, DH reflects the text in an intermediate state, possibly a revised reportatio. Third, IIA revises and completes the text as found in DH. In order to support these statements, then, we need to consider the relation between two groups of texts: IIA-IIB, and IIA-DH. The following examination considers examples from throughout Francis’ commentary on book II, and not just those related to the first twelve questions of IIA. Particular questions in these works are indicated in the format redaction:question, where redaction can be IIA, IIB or DH, and question reR. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, p. 55. 96 R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, p. 56. 95

 The Questions on Book II

XXXVII

fers to the number, for example, IIA:4. Paragraphs are indicated using the abbreviation n. A. Reportatio IIA and Reportatio IIB The content of IIA and IIB is largely the same, at the level both of the questions considered and of the argumentation within those questions. In the actual structure of the commentary as well as its explicit and implicit articulation, IIA reflects a text composed in written form, while IIB presents strong evidence of orality. Since both commentaries treat the arguments of Peter Auriol, we suspect that both IIA and IIB relate to Francis’ Paris lectures. Structure According to Friedman and Schabel’s numeration, IIA has 49 questions, and IIB 65. A comparison of the questions reveals that, with the exception of IIA, q. 1 (derived from the Principium secundi), IIB has one or more questions parallel to each of IIA’s discussions, and, for the most part, there are strong correspondences between the internal structures of the questions. We have prepared a table of corresponding questions (or discrete groups of questions) between IIA and IIB, along with distinctions from Lombard’s Sentences to which these questions would presumably belong, the latter determined from a comparison of question titles with those in the Sentences commentaries of Peter Auriol, Landulph Caracciolo and John Duns Scotus, which are divided according to distinction. An asterisk (*) marks the cases where, in IIB, Francis specifies the distinction, along with, in cases of divergence, the “traditional” distinction such questions marked in parenthesis: Table 1: Question Order in Reportationes IIA and IIB Reportatio IIA q. 1 q. 2, a. 1 q. 2, a. 2 q. 2, a. 3 q. 3 q. 4 q. 5 q. 6 q. 7 (conclusio 1) q. 7 (conclusio 2) q. 8 q. 9 q. 10 q. 11 q. 12

Reportatio IIB q. 1 q. 2 q. 3 q. 4 q. 5 q. 6 q. 7 q. 8 q. 9 q. 10 q. 11 qq. 12-15 qq. 16-18 q. 19

II Sent. distinction d. I d. I d. I d. I d. I d. II* (I) d. II* d. II* d. IV* (I) d. IV* (I) d. IV* (I) d. IV* (I) d. I d. I d. I

XXXVIII

q. 13 q. 14 q. 15 q. 16 q. 17 q. 18 q. 19 q. 20 q. 21 q. 22 q. 23 q. 24 q. 25 q. 26 q. 27 q. 28 q. 29 q. 30 q. 31 q. 32 q. 33 q. 34 q. 35 q. 36 q. 37 q. 38 q. 39 q. 40 q. 41 q. 42 q. 43 q. 44 q. 45 q. 46 q. 47 q. 48 q. 49

INTRODUCTION

qq. 20-22 q. 23 qq. 28-29 q. 30 q. 24, a. 1 q. 50 q. 51 q. 24, a. 2-a. 3 q. 25 q. 31 q. 26 q. 36 qq. 37-39, a. 1 qq. 37-39, a. 2 qq. 37-39, a. 3 q. 40 qq. 32-35, a. 1 qq. 32-35, a. 2 qq. 32-35, a. 3 q. 41 q. 42 q. 43 q. 44 q. 45 qq. 46-48 q. 49 q. 52 q. 53 q. 54 q. 55 q. 56 qq. 57-60 q. 61 q. 62 q. 63 q. 64 q. 65

d. III d. III d. III d. II d. III d. III d. III d. VII d. VIII d. IX d. IX d. XII d. XIII* (XIV) d. XIII* (XIV) d. XIII* (XIV) d. XIV d. XV d. XV d. XV d. XV d. XVI d. XVI d. XVI d. XVII d. XVII d. XXV d. XXV d. XXV d. XXV d. XXV d. XXV d. XLIV d. XLIV

So, with the exception of q. 1, which is missing in IIB,97 the two redactions treat the same subjects. The two questions from Friedman and Schabel’s list Schabel and Friedman, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, p. 93, n. 46, suggest that IIB:3 refers explicitly to Francis’ principial lecture on II Sent., but this is based on a misreading. In fact, the MS reads “Dixi in Primo, distinctione secunda”, and refers to a specific argument found in all redactions of Francis’ commentary on book I (Scriptum I, d. 2 (= q. 17); Reportatio I, d. 2 (= q. 22)). On the other hand, IIB:28-29 appears to contain a reference to the Principium secundi, nn. 383-385. 97

 The Questions on Book II

XXXIX

that lack a parallel in IIA, qq. 22a and 27, are in fact short questions written in the margin of the lone manuscript witness (E). Often in the margins of E one finds arguments written against Francis of Marchia’s positions as expressed in the text, so, most likely these marginal questions are not by Francis of Marchia.98 Nevertheless, IIB exhibits a certain disorder in its approach to the material. For example, IIB has two groupings that address the Heavens: qq. 32-35 (which Francis explicitly associated with d. XIII) and q. 41. The first discussion, qq. 32-35, is preceded and followed by angelological questions. A comparison with contemporary works reveals that these topics are traditionally treated in d. 14, after the discussion of angelology, so IIA’s order is closer to that followed in other written Sentences commentaries. Both IIA and IIB contain a few questions that do not seem to be regularly treated in commentaries on book II. Most notably, the immortality of the soul, treated in IIA:18-19 and in IIB:50-51, does not appear to be a regularly discussed topic in Franciscan commentaries on book II of the Sentences. Curiously, exactly the same questions can be found in Francis’ commentary on book IV (redaction A).99 While roughly following the structure of the Lombard’s book II, IIA makes no mention of distinctions. Instead, IIA divides the book up into “parts” with each part being introduced in the incipit to its first question, making explicit the following structure: question 1: begins with the label “principium” (Circa principium secundi libri). questions 2-12 (on creation): no further classification. questions 13-27 (on angels): “the first part” (Circa primam partem secundi libri). questions 28-36 (on the Heavens and the elements): “the second part” (circa secundam partem istius libri). questions 37-49 (on the intellective soul): “the third part” (circa tertiam partem huius libri).

IIB has one mention of a division into parts. Q. 40, corresponding to IIA:28, begins “Circa tertiam partem istius secundi libri”, suggesting that the section on creation, unnumbered in IIA, was considered as the first part. In 98 A survey of the seven major marginal notations in E, IIB:1-19, corresponding to IIA:2-12 finds six against Marchia’s position, and one not prima facie incompatible; this latter comes from IIB:16-18, where a long argument in the margin of E also argues that “actio sit realitas habita addita rebus permanentibus agentis et patientis et rei absolutae quae ab agente producitur in passo”, while Francis seems to favor a position that action, passion and motion are really identical (see the summary of q. 11, in section V, infra). 99 Edited by E. Katsoura, C. Papamarkou and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on Book IV”.

XL

INTRODUCTION

addition, IIB refers eight times to the distinctions of book II of Peter Lombard’s Sentences: q. 4: d. 2 (Circa distinctionem secundam). q. 5: d. 2 (Secunda quaestio est circa secundam distinctionem). q. 6: d. 2 (Tertia quaestio circa eandem distinctionem). q. 8: d. 4 (Circa distinctionem quartam). q. 9: d. 4 (Secundo circa eandem distinctionem). q. 10: d. 4 (Tertia quaestio circa eandem distinctionem). q. 11: d. 4 (Ultima quaestio circa distinctionem quartam). qq. 32-35: d. 13 (Circa distinctionem decimam tertiam).

IIB therefore contains sporadic explicit references to the text’s articulation, suggesting that a clear structure into part and distinction underlies the questions, but is not entirely communicated to the reader, nor do the parts that are indicated correspond to the “traditional” distinctions for such questions. IIA, on the other hand, has no reference to distinction and a full articulation into parts (although, curiously, the first section does not correspond to any ‘part’). Both IIA and IIB are clearly and consistently divided into questions, but in IIA, a question is always the primary division of a text, while in IIB at times several questions will be treated under a single division.100 So, for example, IIA has three distinct questions on the Heavens in qq. 29-31, while IIB treats the questions together, as the following outline makes clear: Friedman and Schabel’s pioneering question list follows Pelzer’s numeration for MS E, and, as a result, inconsistently reports this, sometimes mentioning when the question titles are treated together, and sometimes not; in any case the actual articulation of the questions lies outside the scope of their article. So, IIB:12-15 are treated together, in the same order as the articles of IIA:10, but the questions are listed in the order announced. That is, IIB, qq. 12-15 are treated in the order 15,14,12,13, matching the structure of IIA:10, aa. 1-4. Rarely, the list misses a series of questions masquerading as one, so Friedman and Schabel, p. 94, list IIB:24 as “Circa potentias angeli quero primo utrum intellectus et voluntas in angelo et in homine sint eiusdem speciei.” In fact, IIB:24 announces three questions, namely: “Utrum sensitiva in homine et bruto sint eiusdem speciei”, “Utrum potentiae abstractae, puta intellectus et voluntas, in homine et angelo sint accidentia, vel sint realiter idem cum essentiis in quibus radicantur”, and “Si potentiae sensitivae sint accidentia animae vel non.” In any case, the “question” has three articles, namely “Si sensitiva sit eiusdem rationis in homine et bruto” (art. 1), “Utrum intellectus in homine et in angelo distinguantur specie” (art. 2), and “Utrum intellectus et voluntas sint accidentia de genere qualitatis tam in angelo quam in homine” (art. 3). Finally, they observe (pp. 95-96) that IIB:57-60 are “treated together”, but then, perhaps confused by the “ad tres primas quaestiones arguitur quod non...” of 57-60, fail to note that IIB:61 and 62 are actually the same questions as those identified as IIB:58 and 59, respectively. 100

 The Questions on Book II

XLI

IIA: q. 29: Utrum caelum sit animatum. Videtur quod sic... Contra... Respondeo... Sed contra... Secundo sic.... Praeterea tertio... Ad primum... Ad secundum... Ad tertium... Sic ad quaestionem. Ad rationem in principio, patet ex dictis. q. 30: Utrum caelum moveatur effective a principio intrinseco, puta a forma eius, vel ab extrinseco, videlicet ab aliqua intelligentia. Videtur quod a principio intrinseco... Contra... Respondeo et dico quod iste motus non est effective a forma caeli, sed ab intelligentia. Hoc autem probare est difficile. Unde non valent rationes quorundam quae adducuntur ad hoc probandum. Avicenna... Sed hoc non valet... Alii probant per hoc... Sed hoc non valet... Alii probant sic... Sed nec istud valet... Et ideo probo istam conclusionem aliter, et hoc sic... Ad rationes in oppositum.... q. 31: Utrum primum mobile sive ultima sphaera sit per se in loco. Videtur quod sic... Contra... Respondeo. Quaestio ista habet difficultates secundum philosophos, non autem secundum fidem, quia cum primum mobile secundum fidem contineatur a caelo empyreo, per consequens est in loco. Secundum autem philosophos non continetur ab aliquo, sed continet omnia, et tamen movetur localiter. Et hoc supposito, est difficultas quomodo ipsum potest poni in loco... Quantum ad istam quaestionem primo excludam tres modos dicendi; secundo dicam aliter. Quantum ad primum est primo unus modus dicendi... Secundus modus dicendi est... Tertius modus dicendi est... Quantum ad secundum principale ... dico ... ` Sed hic sunt duo dubia... Ad primum... Ad rationem in principio patet ex dictis. IIB: qq. 32-35: Circa distinctionem decimam tertiam quaero (32) utrum caelum sit animatum. Quod sic... Contra... (33) Secundo quaero si caelum moveatur a propria forma ipsius caeli. Quod sic... Contra...

XLII

INTRODUCTION

(34) Tertio quaero si caelum sit in loco... Quod sic... Contra ... (35) Quarto quaero sine argumentis si terra sit per se in loco. Ad ista per ordinem. (32) De primo, scilicet utrum caelum sit animatum, dico quod tria faciunt difficultatem in proposito. Primum est... Secundum est... Tertium est... Dico hic... Tunc ad rationem et difficultatem primam... Ad secundam difficultatem... Ad tertiam... (33) De secundo articulo, qui est de secunda quaestione principali, utrum sit a sua forma propria corporali, videtur quod sic... Dico quod motus caeli non est effective a caelo... Avicenna probat hoc... Sed diceretur... Et ideo alii probant hoc sic... Sed diceretur... Item, arguitur sic... Diceretur... Et ideo arguo aliter... Et ideo respondeo ad primam rationem in oppositum... (34) De tertio articulo sive de tertia quaestione, utrum videlicet caelum sit in loco per se. Quod sic... Contra... Per idem ista quaestio faciliter potest solvi, quia primum mobile non est ultimum corpus, sed continetur a caelo empyreo, quod non movetur, et sic diceretur esse in eo sicut in loco; sed secundum Aristotelem non possit sic dici... Restaret tunc dubitatio utrum caelum empyreum, eo ipso quod moveretur localiter, esset per se in loco. Hic est unus modus dicendi... Ideo est alius modus expositorum communium... Tertius modus est... Et ideo dico quod... Sed contra ista... Item... Ad primam... Ad aliam rationem dico...

This outline is necessarily schematic and focuses on specific details of the texts. The argumentation in the two versions is largely parallel, and the structural differences are less substantial than they would appear. Most notably, IIB has two sets of principal arguments for the questions. IIB:32-35 begins by enumerating the questions, and proposing arguments pro and contra for each one, except the last. The question presents no corresponding structure that specifically resolves these arguments. Questions 32-34 then receive treatment in three separate articles, and each article begins with another series of arguments, which we will refer to as the ‘principal arguments,’ inasmuch as they correspond to the principal arguments pro and contra at the beginning

 The Questions on Book II

XLIII

of IIA:29, 30 and 31 respectively. In terms of structure, then, the arguments at the beginning of IIB:32-35 are superfluous and incomplete. In terms of content, some of the material points of their objections remain unaddressed, such as IIB:33’s argument sic that, if the Heavens did move according to an intrinsic principle, their form would be pointless (otiosum). IIA:29 raises three objections after the solution and resolves them, while IIB:32 places the objections before the solution. In that same pair of questions, IIA provides a non-response to the principal argument (“patet ex dictis”) where IIB does not respond at all. IIA:30 has a principal argument contra, while IIB:33 lacks one. Both IIA and IIB then state Francis’ opinion (namely, that the motion of the heavens is not from an intrinsic form in the heavens, but from an extrinsic intelligence), and mention three insufficient proofs for this view before finishing with the proof that Francis finds sufficient. Closer examination of the principal argument contra found in IIA and missing from IIB reveals that is identical to the second of the three proofs that Francis judges insufficient.101 Finally, IIB announces a question 35, on whether the Earth is per se in place, but the question is a ghost: IIB:32-35 states it at the beginning of the question sine argumentis, and never treats it. No parallel occurs in IIA. These details, taken together, point to IIA as a revision of IIB, smoothing out the rough edges of IIB, cutting the material that is not treated, and making minimal additions in terms of argumentation. An examination of a reverse case, where IIB reports three distinct questions that correspond to one question in IIA, confirms this suspicion. With the exception of a handful of arguments,102 IIB’s reasoning in qq. 1, 2 and 3 parallels IIA:2, articles 1-3. The text here concerns the ways in which creation is possible, and hinges on the different ways that the act of creation can be considered. The subjective possibility of creation refers to the possibility of creation considered from the side of what is being created, while the objective possibility of creation indicates the 101 IIA’s Argument contra reads: “Contra: quia, si esset a forma caeli, esset determinatus ad aliquid unum;” while IIA renders the second insufficient proof as: “Alii probant per hoc, quod natura de se determinatur ad unum, quo habito quiescit; sed motus caeli non determinatur ad aliquod unum.” 102 IIA, q. 2, n. 13, has no corresponding passage in IIB; IIB, q. 1 (E, f. 1vb), after a passage parallel to IIA, q. 2, n. 26, adds another counter-argument: “Item, causalitas effectiva simpliciter prior est causalitate materiali, quia materia non materiat nisi quia efficiens efficit, et prioritas causae materialis est prior secundum quid. Ergo origo erit prior simpliciter suo subiecto et posterior, quia secundum quid causatum, quod est impossibile. Quare impossibile est quod creatio-passio sit subiective in termino creato. Patet ergo quid dicendum;” IIB, q. 3 (E, f. 2va), after a section parallel to IIA, q. 2, n. 62, continues: “Tunc ultra: omnia alia a primo sunt ab ipso primo sicut a fine, secundum Aristotelem. Ergo similiter omnia sunt ab ipso sicut ab efficiente. Sed immaterialia non possunt esse per generationem, ergo per creationem. Probatur primo minor, quia nihil deducitur de non-esse ad esse sine efficiente, alias dicerem tibi quod nihil est ab alio sicut ab efficiente, sed omnia ponuntur in esse a solo fine, et sic superflueret causa efficiens in universo.”

XLIV

INTRODUCTION

possibility of creation considered from the side of the creator who creates.103 The major difference between IIA and IIB in treating this issue lies in the arrangement of the principal arguments. At the beginning of q. 1 (“Whether creation is subjectively possible”), IIB presents an argument quod sic and one contra before determining the question negatively. IIB, q. 2 (“Whether creation is possible objectively”) and q. 3 (“Whether creation can be demonstrated”) have no principal arguments. IIA, q. 2, on the other hand, has a double set of principal arguments, corresponding to the subjective and objective possibility: First, it seems that it [creation] is not subjectively possible, because no action that has a subject is the total production of a thing; but creation is the total production of a thing; therefore it has no subject. Secondly, I argue that is not possible objectively, because objective potency is founded in subjective potency; but creation is not possible subjectively; therefore nor objectively. But against this. And first, that [creation] is subjectively possible, because what is suited to a genus, is also suited to its species; but having a subject is suited to action, which is the genus with respect to creation-action, and to passion, which is the genus with respect to creation-passion; therefore, etc. Secondly, that it is objectively possible, because what is impossible cannot be brought about; but creation is brought about; therefore it is objectively possible. (IIA:2, nn. 1-4).

The argument against creation being objectively possible assumes a negative response to creation being possible subjectively. That is, the minor premise states that creation is subjectively impossible. The argument for creation being objectively possible uses the same type of definitional analysis of creation as the argument against creation being possible subjectively. Whereas the antisubjective case defines creation as “the total production of a thing” and claims that the totality excludes a subject, the pro-objective case focuses on creation as the result of production, what is brought about. Being possible objectively is being able to be brought about. One of the two principal arguments of IIA:2 that pertains to the second ­article, namely the second argument, assumes the conclusion of the first ­article. The placement of this anticipation of the conclusion before the article that contains it points to the questions being treated separately before being combined, and hence that IIB is prior to IIA. Stylistic Comparison Compared to IIA, IIB bears strong signs of orality. IIB’s references are less precise and the text carries signs that it derives more or less directly from classroom lectures. For more on this theme, see the summary of the question in section V of this introduction, infra. 103

 The Questions on Book II

XLV

A difference of precision in internal references suggests a distinction between a revised text and a reportatio of lectures. In general, IIA refers more precisely to the text of Marchia’s Commentary on the Sentences than IIB does. So, for example, where a reference in IIA:40 indicates book IV (“ut in IV° libro dictum fuit”), its parallel in IIB:53 simply refers to earlier (“probavi supra”). Similarly, IIA:42 refers to the following question (“erit sermo in sequentibus”), while its parallel, IIB:55 simply refers to “elsewhere” (“alias videbitur”). More conclusive still, the text of IIB preserves indications of being delivered before an audience. For example, at the end of the extremely short IIB:11 (parallel to IIA:9, the shortest question in IIA) there appears the response to the principal argument of IIB:10 (parallelled in IIA:8, n. 40), with the notation “to the counter argument for the last question” (“ad rationem in oppositum pro ultima quaestione”). Francis himself offers one possible explanation for this phenomenon of structural elements crossing the divisions between questions. IIB:64 raises a series of arguments against Francis’ position, and contains the exposition of the position Francis holds, but does not resolve the arguments against it. IIB:65, after treating the question, states: “Then one can respond to the opposing arguments that were adduced in yesterday’s lecture, to which no response was given” (“Tunc potest responderi ad rationes factas in lectione hesterna, ad quas non fuit responsum”). IIA, on the other hand, has both the principal arguments and the response in the same question (q. 48). Such details point to IIB being a pure reportatio of Francis’ classroom lectures, and prior to IIA. Still uncertain is whether IIB reflects Francis’ Parisian teaching or some prior lectures on the Sentences. In IIB:16-18, Francis refers to having heard a position defended “by one doctor during my time at Paris.”104 Friedman and Schabel have proposed that this doctor is Durand of St. Pourçain, and on this reading the reference would be to Francis’ period of study at Paris, before becoming bachelor there.105 Nevertheless, by the very fact that the text states “tempore meo Parisius” it is implied that Francis was not delivering his lecture at Paris. Even if IIB is not the product of Paris lectures, Francis was certainly aware of the positions of Peter Auriol, who lectured at Paris in 1316-1318. For example, Friedman notes that IIA:12 is produced largely in reaction to Peter Auriol’s prohemial question to book II of the Sentences, which would have been discussed in Fall 1317, possibly as a principium.106 There, Auriol argues against the possibility that the past is infinite, and poses five arguments and IIB:16-18, (E, f. 8vb): “Ad sextum posset secundo modo dici quod visio et auditio sunt essentialiter respectus, sicut audivi teneri ab uno doctore tempore meo Parisius.” 105 R.L. Friedman and C. Schabel, “Introduction”, p. 2. 106 R. Friedman, “Francesco d’Appignano on the Eternity of the World”. See for Auriol himself, Petrus Aureoli, In II Sent. (ed. Romae 1605, pp. 1-8); cf. also the minor redaction of this question by Auriol (Vatican City, BAV, vat. lat. 6768, ff. 29rb-30rb). 104

XLVI

INTRODUCTION

a confirmation ex dictis doctorum. As Friedman noted, the five arguments appear in IIA:12 as “quinque rationes speciales” (nn. 41-47), which are then followed by six “rationes communes” (nn. 48-53). IIB has the reverse order, treating five of the six rationes communes before announcing “ad idem arguo sex aliis rationibus quae videntur aliquibus demonstrationes.” The argument that appears as a ratio communis in IIA but as a specific demonstration in IIB is Auriol’s confirmation ex dictis doctorum. Although appearing at the end of Auriol’s rationes, it is a confirmatio since it assumes the impossibility of an actual infinite and shows its suitability without demonstrating it. Perhaps for this reason, IIA places this confirmatio among the rationes communes. In any case, these arguments directly reflect Auriol’s treatment as preserved in his Parisian lectures. Francis might have had access to Auriol’s thought before 1317, possibly as the fruit of his Toulouse lectures of 1314-1316, or before that, at Bologna. Auriol’s pre-Parisian lectures on book II do not, as far as we know, survive.107 Nevertheless, the positive evidence suggests that IIB is a Reportatio of lectures held after Auriol’s Parisian lectures on books II and III (1317-1318), and prior to the redaction in IIA. If IIB is not from Paris, therefore, it would likely relate to Francis’ teaching in the academic year immediately preceding his Parisian lectures on the Sentences, that is 1318-1319. B. Reportatio IIA, the Redaction DH, and the Principium secundi To aid in identifying the precise relationship between IIA and DH, we have edited the first question in DH. A comparison of the structure and some stylistic elements makes apparent that DH is not an abbreviation of IIA. Rather, IIA appears to be a revision of DH. The first question also has strong parallels to Francis’ separate Principium secundi, so we will explore these links to make some preliminary observations on the relations between the texts. Below, we have provided a table that shows the paragraph-by-paragraph articulation of IIA:1, with the paragraph number in the present edition indicated in the left-hand column. Labels that describe in English the formal content are in square brackets ([ ]). We have indicated in bold where DH has corresponding paragraphs in the same order as that of IIA; we have indicated Both the Rome 1605 printed version (d. 15, a. 2, p. 223b) and the minor redaction (Vatican City, BAV, vat. lat. 6768, f. 45ra) refer to a decretalis nova, namely the Clementine constitutions, approved by John XXII on October 25, 1317. On Auriol’s position as a reaction to the council of Vienne, see A. Baldissera, “La decisione del concilio di Vienne (1311) ‘Substantia animae rationalis seu intellectivae vere ac per se humani corporis forma’ nell’interpretazione di un contemporaneo”, Rivista di filosofia neoscolastica 34 (1942), pp. 212-232. For studies of the discussion of the soul as form of the body that end with the Council of Vienne, see R. Zavalloni, Richard de Mediavilla et la controverse sur la pluralité des formes, Louvain 1951; T. Schneider, Die Einheit des Menschen, Münster 1972; and P. Mazzarella, Controversie medievali. Unità e pluralità delle forme, Naples 1978. For Francis of Marchia’s position, see T. Suarez-Nani, “Une anthropologie dans l’horizon scotiste: François de la Marche” (forthcoming). 107

 The Questions on Book II

XLVII

in italics where DH has corresponding paragraphs but changes their order with respect to IIA. In the table, roman type denotes that no text is found in DH corresponding to this paragraph in IIA. Corresponding passages in the Mariani edition of the Principium secundi are noted in parentheses, and will be referred to later. IIA q. 1, parallels to DH and the Principia:

Utrum creatio sit demonstrabilis de Deo 1 Quod sic 2 Quod non 3 Divisio Textus (380) Art. 1: Quid sit creatio 4 [Statement of Rule] 5 [Application of Rule] (382-383) [Three Arguments for the Unity of Species] 6 Arg. 1 (384) 7 Contra A. 1 (387) 8 Contra-C.-A. 1 (388) 9 Arg. 2 (386) 10 Contra-A. 2 (391) 11 Contra-C.-A. 2 (392) 12 Arg. 3 (385) 13 Contra-A. 3 (389) 14 Contra-C.-A. 3 (390) 15 Auctoritas 1 Rationes in oppositum 16 Obj. 1 (397-398) 17 Obj. 2 (399) 18 Obj. 3 (400) 19 Obj. 4 (401) Ad rationes in oppositum 20 Contra 1-obj. 1 (402-404) 21 Contra 2-obj. 1 (405) 22 Contra 3-obj. 1 (406-407) 23 Contra 1-obj. 2 (408-409) 24 Contra 1-obj. 3 25 Contra 2-obj. 2 (cf. 357) 26 Contra 2-obj. 3-4 (410-411) Art. 2: Utrum creatio-actio sit demonstrabilis de Deo 27 [State of the question] (412-413) 28 Divisio Textus (414-415) Conclusio prima: Forma syllogistica tenet in divinis 29 Arg. 1 (416) 30-31 Arg. 2 (417-419) 32 Arg. 3 (422-423) 33-34 Arg. 4 (424-425) 35 Arg. 5 (420) 36 Arg. 6 (420-421) Conclusio secunda: Forma syllogistica tenet in terminis modificatis 37 Arg. 1 (436-437) 38 Arg. 2 (434)

XLVIII

INTRODUCTION

Conclusio tertia: Forma syllogistica tenet in terminis singularibus 39 Arg. 1 (446-447) 40 Arg. 2 (447-448) 41 Arg. 3 (438) 42 Arg. 4 (439-440) Conclusio quarta: Forma syllogistica non tenet nisi cum aliqua modificatione 43 Arg. 1 (453-457) 44 Auctoritas 1 [= Prior Analytics I:33] (465) 45 Contra 1-Auct. 1 (466) Contra 1-C. 1-Auct. 1 (467) 46 Contra 2-C. 1-Auct. 1 (468-470) 47 Contra 2-Auct. 1 (471) 48 Contra 1-C. 2-Auct. 1 (472) Contra 2-C. 2-Auct. 1 (473) Example (475) 49 Contra 3-C. 2-Auct. 1 (474) 50 Contra 4-C. 2-Auct. 1 (474) 51 Contra 3-Auct. 1 (476) Contra 1-C. 3-Auct. 1 52 Contra 2-C. 3-Auct. 1 (477) 53 Contra 3-C. 3-Auct. 1 54 Contra 4-C. 3-Auct. 1 (478) 55 Arg. 2 (479) Alia argumenta pro secunda conclusione 56 Arg. 1 (426-427) 57 Arg. 2 (429) 58 Contra 1-A. 2 59 Contra 1-C. 1-A. 2 (430-432) 60 Contra 2-C. 1-A. 2 (433) 61 Contra 2-A. 2 (504) 62 Contra 1-C. 2-A. 2 (505-506) 63 Contra 2-C. 2-A. 2 (507) 64 Contra 3-C. 2-A. 2 (508) 65 Conf. 1-C. 2-A. 2 (509) 66 Conf. 2-C. 2-A. 2 (512-516) 67 Conf. 3-C. 2-A. 2 (434) Quinque argumenta contra conclusiones positas 68 Obj. 1 (483) 69 Obj. 1b 70 Obj. 2 (495) 71 Obj. 2b (cf. 300) 72 Obj. 2c 73 Obj. 3 (496) 74 Obj. 3b (497) 75 Obj. 4 (498) 76 Obj. 5 (499-500) Responsio ad argumenta 77 Contra 1-O. 1 (491-493) 78 Contra 2-O. 1 (484) Contra hanc rationem arguitur 79 Contra 1-C. 2-O. 1 (485) 80 Contra 2-C. 2-O. 1 81 Contra 3-C. 2-O. 1

 The Questions on Book II

XLIX

82 Contra 4-C. 2-O. 1 83 Contra 5-C. 2-O. 1 Ad haec argumenta 84 Contra 1-C. 1-C. 2-O. 1 85-86 C2-C1-C2-O1(486-489) 87 Contra-C. 2-C. 2-O. 1 88 Contra-C. 3-C. 2-O. 1 89 Contra-C. 4-C. 2-O. 1 90 Contra-C. 5-C. 2-O. 1 Ad alia argumenta 91 Contra-O. 1b 92-95 Contra-O. 2 (502-503) 96 Contra-O. 2b (cf. 321-322) 97 Contra-O. 2c 98 Contra-O. 3 (501) 99-102 [In support of C.-O. 3] (512-520) 103 Contra-O. 3b (511) 104 Contra-O. 4 (521-522) 105-106 Contra-O. 5 (523-526) 107 Contra 1-C.-O. 5 (527-529) 108 Contra 2-C.-O. 5 (530-531) 109 Ad ista respondeo...

DH has an inverted order with respect to IIA in two locations. First, the two principal arguments are flipped (nn. 1-2). Although IIA displays some corruption in the manuscript tradition, it is not clear which order to prefer: no redaction provides a response to the principal arguments that might suggest one order is to be favored over the other. The second case of a disruption in order (nn. 79-82), however, very clearly favors IIA. Francis considers an objection maintaining that syllogistic logic does not apply to the divine (n. 68), and counters it (nn. 77-78). To this counter-argument, he records in IIA five further objections (nn. 79-83), and refutes them (nn. 84-90). DH, on the other hand, only considers four further objections (DH nn. 59-62), with IIA’s fourth objection in second place, and the fifth objection absent, so that the correspondence between paragraphs in IIA and DH is: 79 59, 8061, ­8162, 8260 and 83none. Yet DH then refutes all five further objections (DH nn. 63-68). The refutations refer to the objections in the order preserved by IIA: DH’s reference to the “second” objection (DH n. 65) indeed points to the second objection in IIA, but in DH’s version, it is third. Moreover, DH refers to a “fifth argument” (DH n. 68), which is only preserved in the other redaction (IIA). If DH were a subsequent revision or abbreviation of IIA, it would be difficult to explain how the order of arguments got corrupted. With respect to IIA, DH’s version of question 1 also lacks two large sections of text. Most notably, DH ends before IIA does, without the text corresponding to IIA, nn. 96-108, covering Francis’ response to the last three of the “five

L

INTRODUCTION

arguments”, as well as the two final (unresolved) objections to his responses. Instead, DH announces, “For the other arguments, go to the prologue to book I.”108 The redaction of book I that has a question in the prologue with parallels to this question is the Reportatio (a version of which is contained in H). Nevertheless, Reportatio I does not contain a passage parallel to the missing text here. The reference therefore seems inauthentic, perhaps the attempt of a copyist to shore up the obvious shortcomings in the text. Taken in isolation, it might be construed as the work of an abbreviator. The other large swath of text in IIA (nn. 55-67) that is absent from DH disrupts the structure of the argument, suggesting that it is a later accretion. DH, without the missing section, clearly articulates the determination of article 2: it purports to set out four conclusiones. In support of the last conclusio, it interprets Aristotle, Prior Analytics I:33, as arguing that syllogisms hold only when their terms are determined. Francis raises three objections against this interpretation and refutes each one in turn. Then Francis raises five objections against his conclusiones and the question ends in the middle of the refutation of these objections. IIA adds to this not only the remainder of the refutations all the way to the abrupt ending of the question, but also a section between the discussion of the Prior Analytics and the five objections, and in this section he gives another proof of the fourth conclusion, (n. 55), adds two more proofs of the second conclusion (n. 56-57), before raising and refuting two objections to the second of those proofs (nn. 58-67). In other words, the part in IIA absent from DH constitutes a return to proving the conclusiones and to raising new objections. The section goes against the structure set forth in both IIA and DH, suggesting that it is added in IIA as a revision with respect to the text witnessed by DH. More significantly, DH, q. 1, a. 2, has one less conclusio than IIA. In IIA, the four conclusions of the second article turn on the application of syllogisms, and Francis argues 1) that syllogisms can be applied to God; 2) that the syllogistic form holds “in modified terms,” that is, when the terms of the premises have some explicit (or implicit) determination, such as ‘universally’; 3) that syllogisms hold “in singular terms,” when particulars are involved (and they would take a singular determination, such as ‘totally’); and 4) that not only can the syllogistic form hold in modified terms (as conclusion 2 states), it only holds when the terms are determined. DH does not state this last conclusio. IIA lists the four conclusions at the beginning of the article (n. 28) and, at the requisite place, announces: “The fourth conclusion is that the syllogistic form only holds with some modification” (n. 42-43). DH, on the other hand, only states that there will be four conclusions (DH n. 27), and introduces the “first proof ” of the fourth conclusion (DH n. 40) as if it were the “fifth proof ” of the third conclusion, namely that the syllogistic form can hold in singular terms. 108

DH, n. 70: “Pro aliis vade ad primum in prologo.”

 The Questions on Book II

LI

The wording of the first proof of the fourth conclusion, and the discussion from the Prior Analytics that follows make it difficult to see that a change in conclusio has taken place in DH. The first proof of the “fourth conclusion” in DH reads: Again, in whatever material the middle term can vary, a modification is necessary; but in singular terms ; therefore, etc. (DH n. 40)

The syllogism seeks to prove that modification is necessary in syllogisms with singular terms. It therefore assumes the third conclusion, namely that a syllogism can hold in singular terms, and further assumes that syllogistic rules are formal, not dictated by whether their terms are singular or universal. A superficial reading, however, might see the reference to singular terms and assume the argument focuses on proving that syllogisms hold in singular terms, and hence that it related to the third conclusion. The authoritative text adduced from the Prior Analytics furthers the confusion in DH, since while the text clearly states that the “intentio Philosophi” is that “necessaria est modificatio” – and thus it relates to the fourth conclusion – the examples that Aristotle adduces are of two singulars, namely the musical Micalus and the intelligible Aristomenes. Finally, the objections raised against the authoritative text turn not on the necessity of modification, but on whether Aristotle meant that syllogisms apply to singulars. Therefore, while DH clearly announces four conclusiones, and, at the spot parallel to IIA’s fourth conclusio, DH evidently shifts topic, there is nothing explicit in DH to make this change apparent. It is unlikely, therefore, that a revision or an abbreviation of IIA would have concealed this structure. On the other hand, if IIA were a revision of DH, one would expect the missing structural element to be made evident, that is, that Francis, in revising DH, would have seen the confusion and cleared things up. The texts support this latter situation: IIA is a revision of DH. A third question by Francis of Marchia is parallel to IIA:1 and DH:1, namely the Principium secundi. Hence we must consider what the relationship is between DH, IIA and the written Principium secundi and how these relate to any original lectures held by Francis. The Principium secundi stems from Francis’ quaestio collativa lecture held at the beginning of his Paris lectures on book II of the Sentences, which, if our understanding of the dating of Francis’ lectures is correct, would have been given in early 1320. The relationship, however, between the oral principia and the written one still needs to be clarified. Therefore, the early 1320 date can apply only as a terminus post quem for the written version. Although no stylistic evidence can be considered conclusive with respect to the date of composition or relative order of the texts, we can point to some general differences in style, and, on the basis of one of the few passages that appears verbatim in the Principium and IIA:1, suggest that both the written Principium secundi and IIA:1 underwent a similar act of authorial revision.

LII

INTRODUCTION

One major difference in the arrangement of IIA and DH, on the one hand, and the Principium secundi, on the other, is in the presentation of conclusions and objections in the second article. The Principium secundi presents entire “units”, each consisting of the conclusion, the objection to it, and the counter-arguments; after presenting one unit, it moves on to the next. IIA and DH present all four conclusions before raising and treating objections. The structure of the Principium secundi echoes that of other written principia; for example, Pierre Roger’s Parisian principia and Francis Meyronnes’ replicationes, from their year as sententiarii in 1320-1321, both follow the same structure of considering and replying to objections to each conclusion before advancing to the next conclusion.109 But this can really help us very little with determining the order between the three texts, since structuring the debate in this way in the Principium could very well be a written convention, and DH could just as easily be the version closest to the oral disputation. An examination of a passage absent from DH, but present in IIA and the principia provides insight into the relationship between these texts. The first article in IIA, DH and the Principium secundi is parallel in structure and argumentation, with one major exception: IIA, nn. 24-25 does not have any passage parallel to it in DH. The second paragraph does, however, bear a relation to an argument in Francis’ Principium quarti. The paragraphs constitute part of a rejection of three arguments from authority against Francis’ view that specific unity has extramental existence. IIA, DH and the Principium secundi raise the same three objections in the same order: Moreover, the Damascene, IV Sentences (=I De fide orthodoxa), establishing the difference between divine and created things, says that in creatures, community consists (or is considered) only by reason and intellect, but diversity consists in reality. But in God, conversely, community is considered to be real, but difference or distinction is only by reason. Therefore the specific nature, which is common in divine things, in creatures does not have any unity in them, except according to reason alone. Moreover, the Commentator, I De Anima, comment 8, says that it is the intellect that makes universality in things. Moreover, even IV Metaphysics, and also XII, the Commentator says that universals are gathered by the intellect; therefore, etc. (nn. 17-19, cf. DH, nn. 18-20, Principium secundi, nn. 399-401).

All versions have the same response to the Damascene, namely that here he is referring to the “division of separation,” according to space and time, and not to the “division of distinction” (n. 23; cf. DH, n. 24; Principium secundi: nn. 408-409). Likewise, they all counter Averroes’ two arguments by claiming that he is denying the real existence of universals in the sense of Platonic ideas (n. 26; cf. DH, n. 25; Principium secundi, nn. 410-411). Between these two responses, however, IIA has arguments not found in the other versions: 109

François de Meyronnes - Pierre Roger. Disputatio, ed. J. Barbet, Paris 1961.

 The Questions on Book II

LIII

To the Commentator, I say that there are two types of unity of specific nature or of any universal: one by which the universal is understood as abstract and actually one, and another by which it is understood as able to be abstracted. Or it can be said that the unity of community is considered to be by reason alone in creatures in the same way that the unity is considered to be real in God, and this is what the Damascene meant, and not otherwise. But the unity that is considered in God to be real is a numeric unity that can be made many without God’s being divided. And such a common unity is considered to be in creatures by reason alone, because although whiteness is really one in its inferiors, nevertheless it is really divided and made many in them, and therefore it is not really one in number in them. But the intellect, abstracting the specific unity from every numeric diversity considers it in actuality as one in number, and therefore conceives it with a single act. And therefore it has one way of unity outside the intellect and another in the intellect, since outside the intellect it is really one, but divided; but in the intellect it is one in number, undivided, and conceived in a single act. And the Commentator speaks of this unity in I De anima, comment 8, that it is the intellect that acts or makes universality in things, and not of the first unity, which namely is universal in potency. And the Damascene means to speak of this unity when he says that the unity of community is considered in creatures to be by reason alone. (nn. 24-25)

Given the surrounding arguments, this passage is not entirely necessary, and the references to the same authoritative arguments that are addressed in the paragraphs immediately preceding and following are more disruptive than superfluous: more than being additional arguments, they break up the flow of the text. Moreover, the first paragraph (n. 24) shows signs of being fragmentary.110 The second paragraph does have, however, a parallel in Francis’ principia; specifically, the second paragraph (n. 25) is almost verbatim the refutation of the same authorities found at the end of a. 2 of Francis’ Principium quarti (Mariani ed., nn. 357-358) – a parallelism made all the more remarkable by the fact that, in the Principium quarti, Francis does not adduce those authoritative passages, but only the refutation of them.111 With the awkward status of this paragraph in the Principium quarti, and the fact that, unlike the case for book II, the Reportationes on book IV do not have any text that overlaps with the Principium quarti, it is tempting to suggest that the revision from DH to IIA involved the integration of additional arguFor most witnesses (AFGLVWY), the text ends abruptly with “et alia qua intelligitur”, leaving unspecified how the universal is understood in the second sense. Three of the four witnesses for the family ß (BCK) leave the paragraph out entirely. P ends with a subverbal fragment (“et alia qua intelligitur ar.”). The reading that we have adopted (“et alia qua intelligitur ut abstrahibile”) appears in only two closely related manuscripts (NZ), and it is most likely a copyist’s correction. 111 Mariani (Quaestiones praeambulae et Prologus, p. 253) inserts into the edition of the Principium quarti the two authoritative arguments from the Principium secundi, and notes: “Duae precedentes paragraphi non sunt in textu, sed requiruntur in improbatione opinionis que habetur successive n. 357-358, et accipiuntur ex n. 399-400” (sic). 110

LIV

INTRODUCTION

ments from parts of the principia that were not going to be integrated into the Sentences commentaries, or perhaps Francis meant to add these arguments to the Principium secundi, copied them on a correction sheet, and they were inserted in the wrong place. An error shared between the Principium secundi and the main tradition for IIA supports the theory that this passage in both places was copied from a single, separate correction sheet. Specifically, the word plurificabilis (translated above as “can be made many”) did not exist in the original; rather the common ancestor for all extant copies of IIA (ω) and the Principium give implurificabilis. In IIA’s case, the plurality of the manuscripts (AKLPY), including those on both sides of the stemma closest to the original (see the discussion of the stemma below), all witness implurificabilis. One manuscript (W) witnesses impossibilis, one (F) omits from the penultimate word of the preceding paragraph (n. 24) clear to the end of the article, and three (GNV) hypercorrect to et plurificabilis. Only three manuscripts (BCZ) provide the theologically correct reading, and they are fairly remote from the text. The Principium secundi also reports implurificabilis. Implurificabilis does not work in the context, since Francis’ point is to show that, outside of God, there are two types of specific unity: 1) the unity of an extramental particular thing and 2) the unity of the mental conception of a species. 2) is the unity of reason for which the analogous case in God constitutes a real unity. If 2) is, as the text originally said, a unity “implurificabilis sine divisione,” then we could not conceive of a single species being in many things without destroying the notion of a common species, nor could we even abstract the notion of a species from particulars. If we follow some copyists in emending the text to “plurificabilis sine divisione,” then the real numeric unity in God would be that of the divine nature, which is shared by the persons of the Trinity (which would only be separate or distinct according to reason), without those persons being really separate or distinct. So this passage was added in the revision from DH to IIA. It appears in the Principium quarti in exactly the same wording, including sharing the same original error. In the Principium quarti, it is in the wrong place; it is a response to a question never asked. Perhaps the passage existed on a loose piece of parchment; however it was written, this evidence suggests that both the written principia and IIA are authorial revisions of prior texts. Once IIA is understood as being a revision of DH, with additions and corrections written in the margins or on separate sheets, one has the explanation for other textual peculiarities. For instance, IIA:12, n. 25, contains a passage that, uncorrected, reads: “Et ita in primo signo praesupponit simpliciter, non tamen sub ratione mensurati, in secundo sub ratione mensurati non primo, sed secundo signo.” Three witnesses (BCZ) apparently try to correct the text, omitting “in secundo sub ratione mensurati non primo.” The others all report substantially the same text, with the repetition of “not in the first sign, but in the second sign.” DH, on the other hand, reads “Et ita in primo signo prae-

 The Questions on Book II

LV

supponit simpliciter, non tamen in ratione mensurati, in secundo in ratione mensurati.” If IIA is a revision of DH, the superfluous text “non primo sed secundo signo” could have been a marginal note that was inadvertently copied in. C. Summary of results To sum up our findings, Reportatio IIB, witnessed solely in ms. E, is a raw reportatio of Francis’ lectures, either the same Paris lectures witnessed by Reportatio IIA and DH, or lessons held outside of Paris in the years immediately prior to Francis’ Parisian bachelorhood. The relation between the texts found in DH and in Reportatio IIA appears to be that IIA is an authorial revision of DH, although it seems not to have been entirely worked through. The Principium secundi also appears to be an authorial revision of the same disputation that served as the basis for the first question of IIA and DH.

2. The text of Reportatio IIA The critical edition of Francis of Marchia’s commentary on book II of the Sentences that we are presenting here therefore consists of the version known as Reportatio IIA. It will comprise three volumes that echo in part the organization of the text: volume I: questions 1-12 (on creation) volume II: questions 13-27 (questions on the “First Part” of book II; on ­angelology) volume III: questions 28-49 (questions on the “Second” and “Third Parts”; on the elements and cosmology, and on psychology, respectively).

V. Summary of the Themes Treated in Reportatio IIA, Questions 1-12 The doctrine of creation, common to the three monotheistic religions of the Western world, presented a challenge to Scholastic thinkers, who had to account for this dogma by means of reasoned argument. Their explanations for creation have considerable speculative interest since, in seeking to delineate divine action towards the world, they must examine and distinguish the different types of action, production and causality that occur in the production of each individual reality, and in the whole universe. The distinctive characteristic of creation is that it comes from nothing (ex nihilo, de nihilo), and hence the discussion of this theme leads to an exploration of the notions of being and nothingness, as well as the relation between them. In turn, this examination involves an investigation into the temporal nature of creatures and how beings that exist in time relate to the divine eternity. Hence this whole line of investigation becomes an opportunity for theoretical developments in medieval ontology and metaphysics. Like other commentators on book II of the Sentences, Francis of Marchia confronted these issues. Nevertheless, inasmuch as Francis’ text is a questioncommentary, the Lombard’s text plays a distant role, providing only a rough order of the themes treated. Francis’ own position, in fact, comes about from an argumentative confrontation with the opinions of his actual or near contemporaries, among whom figure Henry of Ghent, John Duns Scotus and Peter Auriol.112 Francis formulates his position concisely and employs a language stripped of superfluity, characteristics that over a century later rightly earned him the title “Doctor succinctus”. Question 1 As noted above, Reportatio IIA begins with a question that derives from Francis’ Principium secundi libri, a text that reproduces Francis’ quaestio collativa,113 determined while sententiarius before beginning his lectures on this book of the Sentences. This long question (109 paragraphs) claims to discuss the possibility of demonstrating creation understood as God’s creative action (creatio-actio), distinct from creation as understood as the object of this action (creatio-­passio). But Francis only arrives at properly discussing this theme in the last article of the second question. In this first question, instead, he considers two topics in two articles: he first analyzes the notion of creation, and then addresses the possibility of applying syllogistic logic to discussions of the divine. The first article defends the thesis that “Creation is the total production of a thing with respect to all its intrinsic principles, both singular and universal, 112 113

See infra, the tables of implicit sources. See supra, pp. xlvi-lv.

 SUMMARY OF THEMES IN REP IIA, QQ 1-12

LVII

potential and accidental, but differently” in each case (n. 5). More precisely, creation is the total production of a thing according to its individual principles as well as according to its universal principles taken in an absolute sense, but it is not the total production of a thing according to its universal principles and in a universal way. Every production is of a singular reality, since no universal reality exists independently. Nevertheless, the creation of a singular includes the production of the universal principles present in it and shared by other individuals of the same species, and in this sense the creation of a thing involves the production of its universal principles absolutely speaking. In drawing this distinction, Francis begins his discussion on the extramental unity of universal principles, a discussion that plays out against the backdrop of Scotus’ position, and which Francis will take up again in q. 15, a. 2, adopting an intermediate position that, while not totally denying extramental reality to specific natures, only grants them a unity of privation (mere privativa).114 The second article of this first question proceeds immediately to consider the validity of syllogistic argumentation. Confronting three contrary theses,115 Francis enumerates four propositions: 1) syllogistic argumentation applies to divine realities (n. 29); 2) syllogistic argumentation is most valid when the terms are “modified”, that is determined through qualifiers such as universaliter (n. 37); 3) syllogistic argumentation holds in singular terms, that is, for individuals (n. 39); 4) syllogistic argumentation only holds in modified terms (n. 43). These conclusions are followed by two series of objections and responses, as well as a third series that does not receive a response; in fact, n. 109 ends in mid-sentence: “I respond to these objections. To the first, when it is argued....” It does not seem that Francis ever finished the question: the third series of objections finds a parallel in the Principium secundi, where Francis introduces the same objections by stating, “Against these arguments: I raise two objections against myself,” but he does not resolve them.116 114 For the conception of the individual and its relation to species, see T. SuarezNani, “Un nuovo contributo al problema dell’individuazione: Francesco de Marchia e l’individualità delle sostanze separate”, Documenti e studi sulla tradizione filosofica medievale XVI (2005), pp. 405-459 (with a transcription of In II Sent., q. 13-14). 115 IIA:1, n. 27: “Quidam dicit quod forma syllogistica non tenet in divinis. Alius dicit quod forma syllogistica tenet in divinis, sed tamen non in terminis modificatis. Alius dicit quod forma syllogistica non tenet in terminis singularibus. Omnes tres concordant in hoc: quod termini singulares non indigent modificatione ad hoc, ut formetur debite syllogismus ex eis.” We have not identified positively those associated with these positions, but they are likely Francis’ fellow socii. For a similar division see, Francis Meyronnes, Replicatio in IV (François de Meyronnes - Pierre Roger. Disputatio, p. 136), and discussion in S. Knuuttilla and A. Lehtinen, “Change and Contradiction: A Fourteenth-Century Controversy”, Synthèse 40 (1979), (pp. 189-207), pp. 189-190, and H.G. Gelber, Logic and the Trinity: A Clash of Values in Scholastic Thought, 13001335, Unpublished Ph.D. Dissertation, The University of Wisconsin – Madison, 1974, pp. 143-158. 116 Franciscus de Marchia, Principium secundi (ed. Mariani, p. 305): “Contra ista. Obicio contra me dupliciter.”

LVIII

INTRODUCTION

The text limits itself to examining the conditions of the validity for applying syllogistic to divine reality. As noted, for the discussion of whether the action of creation is demonstrable of God, one must wait until the third article of the following question: Francis’ conclusion there is that God’s creative action cannot be demonstrated since it is a production that effects the passage from non-being to being, but it can when it is conceived as the total conservation of the thing. Question 2 The second question continues the analysis of creation, considering it with respect to what is created (creatio passiva): it explores its possibility in terms of the subject of creation (subiective) and in terms of the object of the creative act (obiective). The discussion is divided into three articles. The first article examines the possibility of creation in terms of the subject of creation. The subjective possibility of creation can be understood in two ways, depending on the relationship between creation’s subject (that in which creation occurs) and its term (what is created). In the first way, the subject of creation is really distinct from its term. In the second, the subject and term of creation are really identical, but can be considered differently as subject and as term (n. 6). On this distinction, Francis considers, explains and criticizes two positions. The first is that of Giles of Rome, for whom creation is possible in terms of its subject, which consists in the essence of the thing to be created, distinct from the actuality of being, which is the term of creation.117 The second position belongs to Giles’ adversary, Henry of Ghent, who challenges the real distinction between essence and existence and defends the idea that creation is possible subjectively insofar as the subject coincides with the term of creation.118 Criticizing the two positions, Francis radically rejects the subjective possibility of creation because, insofar as it is the total production of a thing, creation cannot presuppose anything (n. 27). The term of creation, on the one hand, and the created thing, on the other, are really identical and there is no need to posit a subject that is prior to the thing, even one that differs from the thing merely by a distinction of reason (nn. 28-29). The second article examines the possibility of creation from the point of view of the object (obiective), and asks if the objects of creation exist in objective potency prior to creation (n. 34), addressing the position that creatures before their creation exist objectively in their cause, i.e., God. Francis reports the position originated by Godfrey of Fontaines, and later developed by John Duns Scotus. In effect, this position denies that the subject of creation, the thing outside of God, exists prior to creation, but affirms such an existence for the object of creation, the thing that God’s creative power is directed to 117 Aegidius Romanus, De esse et essentia, q. 9 (ed. Venetiis 1503, ff. 20vb-21va); Theoremata de esse et essentia, Theorema 5 (ed. Hocedez, pp. 19-25). 118 Henricus de Gandavo, Quodlibet X, q. 7 (ed. Macken, pp. 189-190 and 193).

 SUMMARY OF THEMES IN REP IIA, QQ 1-12

LIX

making. The object exists in the sense of being in passive potency corresponding to an act of production, namely being in objective potency (that is, the virtual existence of something in its cause). The objects of creation therefore exist in the objective potency corresponding to God’s creative power.119 Francis rejects this position, denying the objective possibility of creation, on the grounds that an object, prior to its creation, has no real existence whatsoever (nn. 42-50). Nevertheless, Francis does not discard the notion of objective potency outright; rather, he suggests that it only applies to productions from already existing beings, and therefore he makes a distinction between “potency without qualification” (potentia simpliciter), where a thing said to be in such potency really exists, and “logical potency” (potentia logica), according to which being in potency merely signifies a logical possibility. In the first sense (potentia simpliciter) all things can be said to exist in potency or in actuality. In the second sense (potentia logica), before its creation, a creature “is possible,” insofar as its being possible does not imply a contradiction with the real being that will constitute the term of its creation; in other words, insofar as “being possible” is understood logically and not ontologically (n. 58). Hence Francis’ conclusion that each created reality is possible terminative, that is, as the term of creation: “I therefore say that creation or its term is really possible neither subjectively nor objectively, but only that the term of creation is really possible terminatively, because it is possible with respect to real being” (n. 60). The third article replies to the main inquiry announced in the title of the first question, examining the possibility of demonstrating the divine act of creation. This article disposes not only with principal arguments, but also with listing other opinions, and goes straight to the determination. Francis distinguishes two ways of conceiving creation: as the total production that effects the passage from non-being to being, and as a total production, but without the passage from non-being to being, in other words, as the total conservation of the thing. Francis’ conclusion turns on this distinction: in the first way, creation cannot be demonstrated, but in the second way, as the total conservation of the thing, creation can be demonstrated (n. 72). He will further clarify this conclusion in the two questions that follow. Questions 3 and 4 Questions 3 and 4 extend the preceding analyses and make evident the relation between creation and conservation. The third question asks “whether all beings other than the first need actual conservation from it.” The structure is very simple: principal arguments and author’s response, supported by four arguments and confirmed by Aristotle, Averroes and Augustine. 119 Godefridus de Fontibus, Quodlibet III, q. 1 (versio longa) (ed. De Wulf- Pelzer, pp. 170-173); Ioannes Duns Scotus, Reportata Parisiensia II, d. 12, q. 1 (ed. Vivès, v. 23, pp. 1-13); Lectura II, d. 12, q. 1 (ed. Vaticana, v. 19, pp. 89-92).

LX

INTRODUCTION

Francis replies in the affirmative: all created beings depend continually and actually on God, whether immediately – in the case of incorruptible beings –, or mediately – in the case of generable and corruptible beings (n. 3). One of the key points in his argument consists in placing stronger dependence on extrinsic causes (the efficient and final causes) than on intrinsic ones (for example, matter and form). Intrinsic causes precede the thing caused only in order of generation, and follow it in order of perfection, while extrinsic causes precede absolutely (simpliciter) the thing caused, both in order of generation and perfection. So the matter and the form of the composite precede the composite, but are less perfect, while the efficient and final causes are both prior to and more perfect than what they cause. Consequently, if it involves a contradiction to posit that a being actually exists without its intrinsic causes, all the more would it be contradictory to posit its existence without its extrinsic causes (n. 9). This argument finds reinforcement in the recurrent motif of the superiority of the first cause with respect to second causes, and of the capacity of the first principle to conserve an effect even in the absence of secondary causes (n. 19). Thus this permanent causal dependence of what is created on the first cause is identified with its conservation, since “the dependence of things on God as agent is nothing other than their conservation. Consequently, all beings actually depend on God and are continuously conserved by Him” (n. 6). Question 4, concerning the relation between creation and conservation, confirms this thesis. The first of the two articles of this question enumerates and demonstrates the author’s theses, while the second considers and resolves objections. Francis denies any real distinction between the creation and conservation of things: “I reply that they are distinguished neither really nor formally, nor in any way outside of the intellect” (n. 3). The arguments adduced in favor of this thesis seek to show the absurdity of distinguishing these two actions for two chief reasons. First, it would mean making the conservation of things an accident posterior to their creation (n. 5), since, if a thing’s creation is not the same as its conservation, both cannot be essential to the thing’s existence. Second, it would mean attributing to God two distinct acts having the same term (n. 10). Nevertheless, their real identity does not exclude their being rationally distinct, which occurs when the intellect conceives of creation (as a relation between what exists and that on which it depends) as an act prior to the term that it posits into being (n. 17). In spite of the absence of references to contemporary interlocutors, these two questions take into account the state of the question in the wake of the discussions by John Duns Scotus and Peter Auriol,120 from whom Francis borrows some elements in creating his own position.121 120 Ioannes Duns Scotus, Ordinatio II, d. 1, qq. 1-3 (ed. Vaticana, v. 7, pp. 1-20); Reportata parisiensia IV, d. 12, q. 1 (ed. Vivès, v. 24, pp. 183-197); Petrus Aureoli, In II Sententiarum, d. 1, q. 2 (ed. Romae 1605, pp. 27a-32b). 121 In particular, he distinguishes himself from John Duns Scotus in denying the formal distinction between creation and conservation, and from Peter Auriol in denying

 SUMMARY OF THEMES IN REP IIA, QQ 1-12

LXI

Questions 5 and 6 Questions 5 and 6 broach the topic of duration for permanent beings, and time for successive beings. Their structure is minimal: lacking principal arguments, they provide the author’s position, raise objections and resolve them. They do not expound and critique the positions of contemporaries. Question 5 asks “whether duration differs from the thing that lasts,” and the response is negative. Francis’ thesis of the identity between the thing and its duration is supported by several arguments, the first of which reveals the connection with his position on creation and conservation. Indeed, creation’s term is the created thing, and the term of its conservation is its duration; consequently, since creation and conservation coincide in the same thing, so do the thing and its duration (n. 1). Moreover, if this were not the case, duration would be an accident, and God could conserve something in existence without the accident of its duration, which is absurd, since conservation in existence implies duration (n. 2). Question 6 considers the relation between time and motion: “whether time really differs from motion.” Francis replies along the same lines as before: for Francis time is really identical to motion, since time is, in effect, “the duration of a successive being,” and the same situation holds for successive beings as for permanent ones (n. 1). In any case, against the objection that, just as motions can be fast or slow, so can time, he states that time as measure is neither fast nor slow. Moreover, time as measure does not measure itself, but rather inferior motion, so time connotes above all the highest motion, that of the motion of the first mobile, as the supreme extrinsic measure. In this sense motion and time can be specifically the same, but numerically different: for a motion is measured by the time numerically identical to a superior motion, and never by its own; the first mobile’s motion provides the time in relation to which all other motions are measured, but it is not itself measured (n. 6). For this reason, the motion of the first mobile, and its time, cannot be described as faster or slower, because it is regular and uniform, although the other motions and durations may vary (n. 7). Questions 7-8-9 These three questions study creation from the perspective of the relation between creature and God. Question 7 asks whether the relation between creature and God is real, and Francis affirms that it is. He distinguishes two modes for this relation: one is rooted in the first actuality that follows the production of the creature, the other is that of origin, or of the production (also known as the “preceding second actuality”), a relation understood as mediating between the creature as produced and God as producer (n. 3). Francis clarifies his position through two conclusiones: the first conclusion asserts that the second mode of the relaany real or formal distinction between them.

LXII

INTRODUCTION

tion between creature and God, namely that of origin or of second actuality, is solely a relation of reason, since every real relation requires a real foundation. Since such an act of creation is prior to the creature, the creature cannot, before its creation, supply any foundation for a real relation (n. 5). The demonstration of this conclusio provides the opportunity to discuss the opinion of Peter Auriol, for whom the relation of origin indicates a relation of causality that is real and distinct from the creature as term of creation.122 Francis criticizes his fellow Franciscan for many reasons, chief among which is that by the act of creation God immediately produces the creature, without any intermediary act called “origin.” Origin is nothing real outside of creation itself, and cannot be considered as a cause of the creature (n. 14). The second conclusion maintains that the relation of creature to God according to the mode of first actuality (which follows the production of the creature) is a real relation; indeed, once posited in existence, a creature really depends on its creator. By this thesis, Francis draws out the consequences of his notion that things have a greater dependence on their extrinsic causes than on their intrinsic ones (q. 3), as well as that creation and conservation are really identical (q. 4). This theme is further explored from a complementary perspective in book I (Reportatio I, d. 30, q. 59; Scriptum, d. 30, q. 52), where Francis treats it from the side of the creator (Utrum Dei ad creaturam sit relatio realis). Question 8 continues the investigation, asking whether the real relation from creature to God really differs from the creature itself. After principal arguments, question 8 considers and refutes two opinions, and in those refutations Francis reveals his own response, which he then further specifies in the following question. Indeed, Francis does not spell out his position in determining this question, but clarifies it indirectly across the discussion of the two opinions. The first appears to be that espoused by William of Ware, according to which the relation of creature to God differs neither really nor formally from the creature itself, since the creature would be nothing without its dependence on God.123 Francis criticizes this conception on the basis of the preceding question’s distinction between the two modes of relation with God; this relation to God is according to the mode of first actuality, and hence is a real relation that presupposes its foundation (in this case, the creature as posited in existence). As such, the relation is posterior to its foundation, and hence is necessarily distinct from it (n. 32). Petrus Aureoli, In I Sententiarum (Scriptum), d. XXVII, a. 1 (ed. Romae 1596, pp. 598b-600b); In II Sententiarum, d. I, q. 2, a. 2 (ed. Romae 1605, pp. 18a-20a). 123 Guilelmus de Wara, In II Sententiarum, d. 1, q. 4: “Relatio creaturae ad Deum est ipsa substantia creaturae” (Florence, BNC, A. IV. 42, f. 70ra); for this reference, we rely on the testimony of the Scotus editors at Ordinatio, II, d. 1, q. 4-5 (ed. Vaticana, p. 120, in nota). 122

 SUMMARY OF THEMES IN REP IIA, QQ 1-12

LXIII

The second opinion posits real identity and formal distinction between the creature and its relation to God. Francis presents two versions of this opinion: one maintains that no relation is really distinct from its foundation (n. 14), and this opinion is that of Henry of Ghent;124 the other, that of John Duns Scotus,125 defends the idea that the only relation not really distinct from its foundation is that of the creature to God (n. 19). Francis refutes both versions of this opinion on the grounds of a distinction he draws between “positive dependence” and “negative dependence” on God. “Positive dependence” refers to a real, positive relation by which every created being really depends on God; “negative dependence” refers to the relationship by which one thing cannot exist without another (n. 34). The former relation of dependence, as was seen earlier, is posterior to its foundation (what is created), and separate. God can thus free the creature from its relation of positive dependence, since this relation is posterior to the creature, but not from its relation of negative dependence, since the creature cannot exist without God (n. 35 and n. 38). Consequently – and this is Francis’ thesis – the real relation (in the sense of positive dependence) of the creature to God is really distinct from the creature itself. Question 9 then pursues this investigation into the relation of creation, asking whether the relation to God as efficient cause is the same as the relation to God as final cause. The solution, in two short paragraphs, constitutes the entirety of this question, and Francis’ solution is more probable than definite: “Here it could likely (probabiliter) be said that it is one and the same relation, or that they are really distinct” (n. 1). If the second probable case is chosen, one would have to consider the objection that really distinct relations would exist between the same extremes, to which Francis replies that causalities of different types suffice for making different relations, without specifying either how this is so, or how, in the case of the first probable case, different types of causality can constitute the same relation (n. 2). Question 10 Question 10 returns to the act of creation and asks whether the creature is produced immediately by an act of the intellect and the will, or by another act and another faculty. Francis’ long, articulated response covers four articles, two on angelic action and two on divine action. The first article asks whether an angel moves the Heavens immediately by an act of intellection and willing. Francis responds: “An angel moves locally neither the Heavens, nor any other body, nor even itself, by an act of understanding and willing, but rather by some third act, different from either of Henricus de Gandavo, Quodlibet IX, q. 3 (ed. Macken, pp. 56-59, 80 and 84); Quodlibet V, q. 6 (ed. Badius, Louvain 1518, f. 163vZ). 125 Ioannes Duns Scotus, Ordinatio II, d. 1, q. 4-5 (ed. Vaticana, pp. 128 and 135136). 124

LXIV

INTRODUCTION

those acts, which third act is indeed the act that executes the command of the will, really distinct from the act of understanding and from the act of willing or commanding” (n. 4). The demonstration of this thesis relies on the distinction between acts relating to objects that are determinate in size, space and time, and acts relating to objects that are not determined in this way. Acts of movement belong to the first group, and acts of intellection to the second group (n. 5 and n. 8). The acts by which an angel moves are therefore really distinct from its intellectual and volitional acts. For the first time in his commentary on book II, Francis mentions an article condemned in 1277, namely that “an intelligence moves the Heavens by will alone.”126 Cited without comment, the censure reinforces Francis’ argument, presumably by implying that an intelligence moves the Heavens by some other power than the will, but it neither clinches nor dictates his position. The second article raises the same question concerning the faculties and asks whether an angel moves (the Heavens) immediately by the intellect and the will. The response is analogous to that of the preceding article: “I say it can be proven that the angel does not move immediately by the intellect and the will, but by a third faculty that executes the acts of these two faculties” (n. 16).127 The demonstration of this thesis hinges on the theme that each type of faculty belongs to a different genus. For this reason, a faculty contains virtually the inferior powers of its genus (for example, the intellectual faculty contains the sensitive power of apprehension), but it cannot contain the inferior powers of a different genus (the intellectual faculty cannot virtually contain the appetitive powers) (n. 17). Now, the motive power belongs to a different genus than that of the intellect or that of the will, so that it is not contained by those faculties, but is distinguished from them as a third power (n. 19-20), a power that is inferior to them because it is directed towards inferior objects (n. 26). The third article applies the same question to God and asks if God acts immediately by the intellect and the will. Before stating his position, Francis considers the opinion that conceives God’s action as analogous to that of an angel, and thus posits that God acts towards things external to him (ad extra) by an executive power different from his intellect and his will (n. 29). This is Peter Auriol’s opinion.128 While in the preceding article, Francis agrees with Auriol’s view as it applies to angels, here he criticizes it with regard to divine action. For Francis, it is unacceptable that God act ad extra by a power other than his intellect and will, since it runs counter to divine perfection. The intelR. Hissette, Enquête sur les 219 articles condamnés à Paris le 7 mars 1277, Louvain-Paris 1977, n. 74, p. 134; D. Piché - C. Lafleur, La condamnation parisienne de 1277, Paris 1999, pp. 144-145. 127 This is also the position of Peter Auriol (In II Sent., d. IX, q. unica, a. 3; ed. Romae 1605, p. 96a-b), to whom Francis makes no reference, however. 128 Petrus Aureoli, In II Sent., d. I, q. 2, a. 1 (ed. Romae 1605, pp. 17a-18a). 126

 SUMMARY OF THEMES IN REP IIA, QQ 1-12

LXV

lect and the will of God are perfect powers, and a third power that would serve as their executive instrument would necessarily be inferior to them, and hence would be a necessarily imperfect power, which cannot be attributed to God (nn. 32-33). Francis’ solution then returns to the position that God always acts immediately and exclusively by his intellect and will (nn. 36). The fourth article applies to God the question asked in the first article and inquires whether God acts immediately by an act of the intellect and the will. Here too Francis considers at the start the position of Peter Auriol,129 who maintains that God acts ad extra by an act that executes the command of the intellect and the will. Again, Francis rejects this conception and defends the radical difference between the mode of divine action and the mode of action of creatures. In creatures, the executive power is really distinct from the intellect and the will, while in God the powers and their acts constitute one and the same perfect identity. Consequently, everything that God produces, he produces immediately by his intellect and his will and by his act of intellection and willing (n. 48). Question 11 This question raises the problem of the subject of creation as divine action (creatio-actio). In four articles, Francis brings up various opinions, through the discussion of which he arrives at his solution. The first article clarifies what an action formally is, and compares two opinions. The first, that of Henry of Ghent,130 conceives action as an externally applied respect, distinct from the category of relation by the fact that the latter is an internally arising determination. The second opinion, on the other hand, conceives action as an absolute form, and not a relative one. In the course of the article, Francis plays the opinions against each other, criticizing the first by means of the second, and the second by means of the first, without himself taking a position or proposing a solution.131 Francis clearly takes a position in the second article, concerning the foundation of action. First, he discusses Henry of Ghent’s opinion, which sees action as being founded in motion, and not in an active or passive power (n. 28).132 In response, Francis holds that action is not founded in motion, because motion is produced by the action of the agent; action is therefore the cause of motion and as such it precedes motion (n. 33). Petrus Aureoli, ibid. Henricus de Gandavo, Quodlibet IX, q. 3 (ed. Macken, pp. 79-80). 131 IIB’s discussion of this theme takes place in qq. 16-18; in criticizing the second opinion by the first, he makes the following comment: “Ad sextum posset secundo modo dici quod visio et auditio sunt essentialiter respectus, sicut audivi teneri ab uno doctore tempore meo Parisius.” This doctor could be Durand of St.-Pourçain, who read the Sentences between 1308 and 1310. See R. Friedman and C. Schabel, “Introduction”, p. 2, n. 1. 132 Henricus de Gandavo, Quodlibet IX, q. 3 (ed. Macken, pp. 79-80). 129 130

LXVI

INTRODUCTION

The third article continues the investigation and asks what the subject of action is. Francis structures his response in two sub-articles, the first asking whether action and passion are really distinct from motion. He sets out reasons why such a real distinction does not hold (actio non distinguatur a motu), and there is only a distinction of reason between action, passion and motion (n. 39). Francis then makes some arguments that posit a real distinction between action or passion and motion, noting that motion can cease while an action remains (n. 44). Without openly opting for one solution over another, Francis seems to prefer a view denying a real distinction between action and passion, on the one hand, and motion, on the other. Indeed, he affirms that if one adopts such a solution, many difficulties are resolved, and based on this position, he responds to the arguments for a real distinction (nn. 48-52). In the second sub-article, he follows an analogous procedure, proposing two opposing views. If action and motion are really identical, then the subject of action, like the subject of motion, will be the patient (n. 53). If, on the other hand, action is really distinct from motion, it becomes difficult to determine its subject. Indeed, there are some reasons to believe that the patient is the subject of action (nn. 54-61), while others suggest the agent (nn. 62-69). Here too, Francis qualifies his solution as likely: if one maintains that action is distinct from motion, it is more probable that the subject of action is the agent, and that it is founded in an active power (n. 70). In Article 4, Francis does away with any such hesitation. In a succinct paragraph, Francis replies directly to the initial question: “Since creation-action is really nothing other than the volition of God,133 just as creation-passion is nothing other than the creature, consequently creation-action is formally in God” (n. 91).134 Question 12 The last question on creation treats a hotly debated theme in the scholastic culture of the thirteenth and fourteenth centuries: the eternity of the world. Francis approaches the problem from the point of view of divine agency, and asks: “Whether the creation of any creatable thing was possible from eternity, and whether it actually occurred?” After the statement of the question follow four principal arguments, two (one pro, one contra) concerning the actuality of creation, and two (one contra, one pro) on its possibility. Likewise, Francis divides his response into two articles concerning possibility and actuality, respectively. In identifying the two, Francis opposes the position of Peter Auriol, In II Sent., d. I, q. 2, a. 1 (ed. Romae 1605, pp. 16a-18a). 134 Cf. also Franciscus de Marchia, Reportatio I, d. 27, q. un. (ed. Mariani, pp. 549594); Scriptum I, d. 27, q. 1 (ed. R. Friedman, ‘In principio erat verbum’. The Incorporation of Philosophical Psychology into Trinitarian Theology, 1250-1325, Unpublished Ph.D. dissertation, The University of Iowa, 1997, pp. 555-563). 133

 SUMMARY OF THEMES IN REP IIA, QQ 1-12

LXVII

The first article, on the possibility, takes up 77 of the 80 paragraphs of the question, and subdivides the discussion of possibility according to the creation of permanent beings (first subarticle) and that of successive beings (second subarticle), inasmuch as their different ontological status could lead to different solutions; indeed Francis makes reference here to aliqui magni doctores, according to whom God certainly could have created from eternity permanent beings, but not successive ones.135 With respect to permanent realities (separate substances), the first subarticle expounds and criticizes three opinions that deny the possibility of eternal creation. The first of these opinions argues from the principle of creation (the divine will) and rejects eternal creation, because it would compromise divine freedom and the contingency of creation (n. 8).136 Francis counters this view, affirming that God’s eternity is compatible with the contingency of creation in the same way that God’s eternal foreknowledge and predestination are compatible with the contingency of the foreknown and predestined: because what God wills is willed from eternity, but what he wills outside of himself (that is, what is created) he wills contingently (n. 11). For Francis, necessity and contingency are the manners of producing a thing, and not determinations of the thing itself. Further, an effect being contingently produced signifies precisely that it could have not been produced. God therefore would have been able to produce the world from eternity, but in a contingent manner, that is, in such a way that he could have not produced it (n. 13). The second set of arguments denies the possible eternity of the world from the point of view of the term “a quo” of creation (that is, from nothingness), positing that nothing that receives being after non-being can be eternal (n. 18).137 Francis rejects this line of argumentation on several grounds, including that logical posteriority does not imply temporal posteriority. Rather logical posteriority simply implies that the thing presupposes something logically prior. Being posterior in this sense does not require coming after in time; for logically prior and posterior can share the same first temporal moment of existence. Consequently, even if the world were eternal, alongside divine eternity, it would not exist according to the sense in which what is first (i.e., God) exists, but in the sense in which what is posterior by nature exists, that is, as something presupposes its principle (n. 23 and 25). The third line of argumentation rejects the eternity of the world with respect to the term “ad quem” of creation. Since everything that is produced is produced at a determinate instant, and since every instant is fleeting, nothing produced can be permanent and eternal. Francis takes issue with this position’s notion that creation occurs in a temporal instant, since that would im135 That is, Petrus Aureoli, In II Sent., Quaestio prohemialis, a. 2 (ed. Romae 1605, pp. 3b-5b) and In II Sent., d. I, q. 1, a. 2 (ed. Romae 1605, pp. 12b-15b). 136 Cf. Henricus de Gandavo, Quodlibet I, q. 7-8 (ed. Macken, pp. 27-46). 137 Among others, this opinion was defended by Bonaventure, In II Sent., d. 1, p. 1, art. I, q. 2 (ed. Collegii S. Bonaventurae, Quaracchi 1885, v. II, p. 22).

LXVIII

INTRODUCTION

ply submitting the agency of the first principle to the conditions under which creatures act (nn. 27-28). This consideration allows our author to formulate his own solution: since none of the positions mentioned concludes that an eternal effect is impossible, one must admit that God could have created permanent entities from eternity. Creation from nothing only signifies the total production of the thing.138 As such, it does not imply that there existed or did not exist things prior in time to creation. Consequently, the creation of permanent entities is compatible with eternity, because creation admits equally of having a beginning in time and of not having one (n. 31). To the already classic objection that in an eternal world there would be an infinite number of souls, Francis responds that, on the one hand, God could have produced from eternity without producing infinite realities, and, on the other hand, the existence of an actual infinite is possible.139 The second subarticle addresses the same question with respect to successive beings. Here, Francis engages Peter Auriol, the sole interlocutor in this subarticle, whose position was that even if God was able to create from eternity permanent beings, he could not create successive realities, such as motion and time (n. 40).140 Our author draws upon two series of arguments in favor of Auriol’s position: reasons that are proper to him, and common reasons (taken from Bonaventure, John Peckham and Matthew of Aquasparta). Francis’ criticism, both of the proper and the common arguments, turns on the notion of the infinite and confutes two erroneous assumptions in Auriol’s position: on the one hand, that being passed through (pertransitum) is proper to the past (n. 59) and, on the other hand, that the past can only be a potential infinite, that is, an infinite according to succession (n. 61). Francis defends a diametrically opposed position: being passed through is not proper to the past (since an infinite past does not have limits), just as being able to be passed through is not proper to the future (n. 59); moreover, if past time is infinite, it is actually infinite, “not actually remaining and existing, but actually passing by” (in actu praetereunte: n. 61). Thanks to this conception of the infinite, Francis can now defend the audacious thesis of the possibility of an eternal creation of successive beings, since there is no contradiction in positing an infinite duration of a successive reality, such as time.141 As Francis asserted in q. 1. Here Francis refers to his discussion on the infinite in his commentary on book I of the Sentences, Reportatio, q. 24 (=Scriptum, q. 19). See the study by R. Friedman, “Francesco d’Appignano on the Eternity of the World”; cf. also A. Maier, “Diskussionen über das aktuell Unendliche in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts”, Ausgehendes Mittelalter, v. 1, pp. 69-70. 140 Petrus Aureoli, In II Sent., Quaestio prohemialis, a. 2 (ed. Romae 1605, pp. 3b5b). For the manner in which Francis employs Auriol’s doctrine, see R. Friedman, “Francesco d’Appignano on the Eternity of the World.” 141 R. Friedman, “Francesco d’Appignano on the Eternity of the World”, pp. 9899. 138 139

 SUMMARY OF THEMES IN REP IIA, QQ 1-12

LXIX

The first article concludes with a digression, where Francis opposes those who claim the principle “every whole is greater than its part” does not apply to infinite quantities (n. 73). To the contrary, Francis states that the principle does apply; nevertheless, since to have parts or to be a whole is repugnant to the nature of the infinite qua infinite, when it comes to the infinite we can only consider parts by considering the infinite as something finite. Therefore, any thought experiment involving the addition or subtraction of parts from an infinite quantity considers those parts and wholes as if they were finite (nn. 76-77). The second article, concerning what really happens (quid sit de facto), consists in a simple negation: although the world could have been created from eternity, in fact the world was created in time (n. 78), because the will of God is eternal, but it has produced every created being contingently and in time (n. 79).

VI. The Sources of Reportatio IIA, Questions 1-12 Francis treats his selected themes and elaborates his positions with reference to other thinkers, employing explicit and implicit sources, the identification of which serves to procure a better understanding of Francis’ doctrine as well as of the theoretical landscape in which it is situated. In this section, we present a quantitative treatment of the sources for questions 1-12.

1. Explicit sources We have tabulated the explicit sources for questions 1-12. By “explicit source” we mean a text or author cited by name as part of an authoritative argument. Table 2: Reportatio IIA, qq. 1-12, Explicit Sources Quaestio Aristoteles Averroes Augustinus Sacra Scriptura Alii q. 1

3

4

q. 2

1

1

q. 3

1

1

q. 4

1

Damascenus (2) Anselmus (1) 3

2 2

q. 5 q. 6 q. 7

4

q. 8

2

q. 9 q. 10

2

q. 11

10

q. 12

4

2

5

1 1

Condemnatio paris. 1277 (1) Hugo a S. Victore (1) Eustratius (1) Liber sex Principiorum (1)

1

In the first twelve questions of the commentary on book II, we count 58 explicit sources, a relatively small number, given the length of the text. Among them, Aristotle and Averroes dominate, particularly in questions 1 and 11, which treat the action of creation and syllogistic logic, and the relationships between action, passion and motion, respectively. In the two short questions on duration and time (qq. 5-6), no explicit source appears, and the even short-

 THE SOURCES OF REP IIA, QQ 1-12

LXXI

er (two-paragraph) question 9 likewise lacks any citations. Question 4, treating the relation between creation and conservation only makes two references, and these to “the intention of Augustine.” Many of these authorities are loci communes, and still others come from Francis’ adversaries, as is the case for the stray references to the Liber sex principiorum and to Hugh of Saint Victor. Indeed, Francis’ most creative use of authoritative arguments comes in criticizing his adversaries. In q. 11, for example, Francis reports a position arguing that action is an absolute form, citing a passage from Ethics X (1173a13-15) in support (n. 13). Francis counters with two arguments (nn. 26-27), adducing the interpretation of Eustratius. In the same question, Francis responds to arguments stating that action is not in the agent with an extended discussion of Physics V as expressed in Aristotle's text and in Averroes’ commentary (nn. 83-90). In general, however, we can conclude that in the first twelve questions of his commentary on book II of the Sentences, Francis does not rely heavily on authoritative arguments; his use is primarily limited to Aristotle and Averroes, and occasionally Augustine, and he rarely calls upon them.

2. Implicit sources We use the term “implicit source” to refer to a position or opinion that Francis discusses as roughly contemporary to his own. Implicit sources are introduced by the expressions quidam, alius, una opinio, unus modus dicendi, etc. There are a significant number of implicit sources, and they are important for Francis’ doctrine. We have associated most (21 out of 26) of the implicit sources of contemporaries with an author. We should, however, underscore that our identification is based on edited texts, and thus prefers classic, thirteenth-century positions to the versions of them held by later thinkers. So it is more than possible that, in adducing an opposing opinion, Francis does not have in mind the classic authority, but rather a contemporary or near-contemporary, whose positions may not have been recorded, and, even if they are recorded, may not be readily accessible. In addition, Francis could very well report the “classic” positions through an intermediary’s view.142 In spite of these limitations, we deem it useful to signal all the implicit sources identified with certitude or probability, in order to aid the reader in placing Francis’ positions in their historical context. At times the text of Francis reveals the tacit presence of other sources, sometimes his interlocutors, and sometimes the transmitters of the positions of others. For example, as the first question relates to his Principium secundi, many of the competing positions and criticisms of his own views come from 142 Indeed, through Scotus’ treatment of the same problem we have identified the position in q. 8, n. 3, with William of Ware. It is quite likely that Francis himself reads Ware through Scotus.

LXXII

INTRODUCTION

his fellow bachelors. Since most of these sources exist in manuscript, if at all, the analysis of them falls outside the scope of this edition. Table 3: Reportatio IIA, qq. 1-12, Implicit Sources Quaestio

Implicit Sources

q. 1

Ioannes Duns Scotus (1) unidentified socii (3) Aegidius Romanus (1) Godefridus de Fontibus (1) Henricus de Gandavo (1) Ioannes Duns Scotus (2) no implicit sources no implicit sources no implicit sources no implicit sources Petrus Aureoli (1) Aegidius Romanus (1) Guilelmus de Wara (1) Henricus de Gandavo (1) Ioannes Duns Scotus (1) no implicit sources Petrus Aureoli (2) Durandus de S. Porciano (1) Henricus de Gandavo (1) Ioannes Duns Scotus (1) unidentified (1) Petrus Aureoli (1) Henricus de Gandavo (1) Bonaventura (1) Ioannes Pecham (1) Thomas de Sutona (1) unidentified (1)

q. 2

q. 3 q. 4 q. 5 q. 6 q. 7 q. 8

q. 9 q. 10 q. 11

q. 12

This table makes clear the parallel that exists between implicit and explicit sources. In questions 5, 6 and 9 there are no sources whatsoever; questions 3 and 4 have no implicit sources, and there are very few explicit references. Thus, out of twelve questions, five present Francis’ position without an explicit link to the discussions of the time, while seven come about through a detailed engagement with contemporary positions. Let us consider now the presence of each author in different questions:

 THE SOURCES OF REP IIA, QQ 1-12

LXXIII

Table 4: Reportatio IIA, qq. 1-12, Implicit Sources by Author Author

q. 1

Aegidius Romanus

q. 2

q. 7

1

q. 8

q. 10

q. 11

1

Bonaventura

1

Durandus de S. Porciano

1

Guilelmus de Wara

1

Henricus de Gandavo Ioannes Duns Scotus

1

1

1

1

2

1

1

Ioannes Pecham Petrus Aureoli Thomas de Sutona

q. 12

1 1

1

2

1 1

This table shows the most important interlocutors for Francis: John Duns Scotus, Henry of Ghent and Peter Auriol, all present in three or more questions. Francis pays considerable attention to the doctrines of these authors; their views are often the target of his criticism. Francis’ relation to Peter Auriol deserves to be more closely studied and probably should be nuanced according to subject: indeed, even if he often criticizes Auriol, Francis sometimes shares a similar position (e.g., q. 10, a. 2), and often he seems to work out his own view with reference to his fellow Franciscan’s commentary on the Sentences (for example, in qq. 3, 4, 5 and 6). Thus it is very probable that Peter Auriol’s commentary serves as an important tacit source for Francis’ work. Since they are based only on the first twelve questions, these observations are preliminary, and we hope to be able to expand on them with the publication of future volumes.

VII. Francis’ Doctrine of Creation and Historical Impact: A Preliminary Assessment Without doubt it would be premature to assess Francis of Marchia’s doctrine at this point. The critical edition of his works has just begun, and we hope future detailed doctrinal and historical studies will clarify his views. ­Nevertheless, we can make a few remarks concerning the first twelve questions of his commentary on book II of the Sentences. His doctrine of creation consists of the following theses: 1) creation is the total production of a thing (that is, of all its intrinsic principles); 2) creation presupposes nothing whatsoever; prior to creation, creatures do not exist in objective or subjective potency; 3) all beings depend actually and continually on God as efficient cause; 4) the creation and the conservation of things are really identical; 5) the relation of creature to God is a real relation only after the production of the creature; 6) the positive relation of dependence of creature on God is really distinct from the creature, while the negative dependence coincides with the creature; 7) God creates immediately everything that he creates by his intellect and will; 8) the action of creation is formally in God; the passion of creation is identical with the creature; 9) God could create the world from eternity, even though, in fact, he created it in time. By this doctrine Francis shows himself to be a thinker who is at once profoundly rooted in the philosophical and theological culture of his time, and yet independent of it. On the one hand, through his methodology and his use of implicit sources he demonstrates his full awareness of the contemporary debate, with respect to which he takes his own position and clarifies his views. Thus his doctrine is profoundly anchored in the culture of his time and the geographic space that delimits it, in this case the discussions at the university of Paris at the end of the thirteenth and the beginning of the fourteenth centuries. Within these discussions, he is particularly linked with the Franciscan tradi­tion (present in his writings above all through John Duns Scotus and Peter Auriol), with which he shares some general views and from which he adopted the ideal of poverty that he would defend even in opposition to ecclesiastical authority. On the other hand, Francis does not hesitate to oppose his fellow Franciscans, even the most illustrious ones, and he defends his own positions: keeping to the theme of creation, he distances himself from Scotus with regard to the relation from creature to God (thesis 6) and from Auriol with regard to the status of action, passion and their relation to motion (thesis 8); furthermore, he criticizes Auriol on the relation between creation and conservation (thesis 4), on the modality of the relation from creature to God (thesis 5) and on the immediacy of divine action (thesis 7). Concerning the eternity of the world (thesis 9), he defends an innovative and rare position, breaking with the Franciscan tradition. These few elements, on which addi-

 FRANCIS’ DOCTRINE OF CREATION

LXXV

tional analysis will bring further precision, show his independence of spirit as well as the value in studying his thought in its own right. This value and this interest did not escape Francis’ contemporaries and immediate successors. Although a comprehensive study of the reception of his thought has not yet been made, already it is clear that he had considerable influence, that quite a few thinkers took his views into consideration, and that several adopted them.143 His influence is at work notably in William of Ockham’s Opus nonaginta dierum,144 as well as in the philosophical works of Walter Chatton, John of Reading and Aufredo Gonteri Brito.145 Francis Meyronnes knew and criticized Marchia’s theory on the motion of projectiles, and the imposing commentary on the Sentences of William of Rubio, the erstwhile reportator of Francis’ works, also witnesses his influence.146 Michael of Massa explicitly employs Francis’ position on the univocity of being, and tacitly uses other elements of Francis’ thought.147 Gregory of Rimini, followed by Hugolino of Orvieto and Alfonso Vargas of Toledo considered attentively Francis’ view of the status of theology.148 Substantial parts of Paul of Venice’s Metaphysics commentary come from Francis’ prior effort.149 Finally, John the Canon’s commentary on the Physics witnesses the importance of Francis’ philosophy of nature: John cites him 25 times, third in line after Scotus and Auriol.150 These few indications that we currently possess invite the conclusion that Francis was one of the most important authors of the first half of the fourteenth century, that his contemporaries recognized him as such, and R. Friedman and C. Schabel, “Introduction”, pp. 6-10. R. Lambertini, “Francis of Marchia and William of Ockham”. 145 N. Schneider, Die Kosmologie, pp. 31-32. W. Duba, R. Friedman and C. Schabel, “Henry of Harclay and Aufredo Gonteri Brito”, in: P. Rosemann (ed.), Medieval Sentences Commentaries II, Leiden (forthcoming). 146 N. Schneider, Die Kosmologie, pp. 250-252 and 313-320; C. Schabel, Theology at Paris, pp. 210-214; “Francis of Marchia’s Virtus derelicta”, pp. 48-53. 147 R. Friedman and C. Schabel, “Introduction”, pp. 6-7; C. Schabel, Theology at Paris, pp. 214-220; R. Friedman, Intellectual Traditions at the Medieval University, cap. 12, parts 2-3. 148 F. Zanin, “Gregorio da Rimini contro Francesco d’Appignano”; D. Trapp, “Augustinian Theology of the Fourteenth Century. Note on Editions, Marginalia, Opinions and Book-Lore”, Augustiniana 6 (1956), (pp. 146-274), pp. 220-222; J. Kürzinger, Alfonsus Vargas Toletanus und seine theologische Einleitungslehre. Ein Beitrag zur Geschichte der Scholastik im 14. Jahrhundert, Münster 1930, pp. 59-60, 141-146, 158-163. 149 F. Amerini, “Francesco d’Appignano come fonte di Paolo Veneto. Il caso degli accidenti eucaristici”. 150 R. Friedman and C. Schabel, “Introduction”, pp. 8-9; J. Kraus, “Die Lehre von der realen spezifischen Einheit in der älteren Scotistenschule”, Divus Thomas (Freiburg), 14 (1936), (pp. 353-378), pp. 369-371; G. Etzkorn, Bulletin de Philosophie Médiévale, 29 (1981), p. 93; D.-J. Dekker, “John the Canon on Time and Motion. A Case Study in Aristotelian Natural Philosophy and Early Scotism”, in: C. Leijenhorst, C. Lüthy and J.M.M.H. Thijssen (eds.), The Dynamic of Aristotelian Natural Philosophy from Antiquity to the Seventeenth Century, Leiden 2002, pp. 225-248; C. Schabel, “Francis of Marchia’s Virtus derelicta”. 143 144

LXXVI

INTRODUCTION

that he continued to enjoy such esteem for at least a century.151 Moreover, his influence was so great that one can even speak of the existence of a “Marchist School.”152 We hope that the present edition will contribute to completing the portrait of this author and his work, and that in itself it will improve our awareness of the heritage of medieval thought.

151 In a catalogue of the first half of the fifteenth century listing important personalities in the Franciscan Order, we read: “Magister et fr. Franciscus de Esculo: hic fuit magnus theologus et philosophus et multum inventivus conclusionum scientificavit, plures libros sacrae scripturae exposuit et super Sentencias subtiliter scripsit et sermones compilavit” (O. Bonmann, “Ein franziskanischer Literaturkatalog des XV. Jahrhunderts”, Franziskanische Studien 23 (1936), (pp. 113-149), p. 129; N. Schneider, Die Kosmologie, p. 34). Christopher the Cypriot, working in the 1490s, is more laconic, but just as appreciative: “Franciscus Rubeus de Marchia, subtilissimus doctor, ut eius opera testantur” (C. Schabel, “Early Franciscan Attacks on John Duns Scotus’s Doctrine of Divine Foreknowledge” in M. Olszewski (ed.), What is ‘Theology’ in the Middle Ages? Religious Cultures of Europe (11th-15th Centuries) as Reflected in their Self-Understanding, Münster 2007, (pp. 301-328), p. 301, n. 2). 152 R. Friedman and C. Schabel, “Introduction”, p. 10.

VIII. The Edition 1. Manuscripts There are 17 known witnesses to Francis’ commentaries on book II of the Sentences:153 A

Admont, Bibliothek der Benediktinerabtei, 178, ff. 1ra - 69vb (s. XIV)

B

Città del Vaticano, BAV, Barb. lat. 791, ff. 1ra - 89vb (s. XV (1472))

C Città del Vaticano, BAV, Chigi. lat. B VII 113, ff. 105ra - 165rb (s. XIV (1327)) D

Madrid, Biblioteca Nacional, 517, ff. 1ra - 35vb (s. XIV)

E

Città del Vaticano, BAV, vat. lat. 943, ff. 1ra - 45ra (s. XV)

F Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, II. II. 182, ff. 258ra - 297rb (s. XV) G Augsburg, Staats- und Stadtbibliothek, Fol. 334, ff. 183ra - 246vb (s. XIV) H

Paris, BnF, lat. 3071, ff. 81ra - 124va (s. XIV)

K Roma, Biblioteca Nazionale Centrale Vittorio Emanuele II, 1007 (S. Bonav. 2), ff. 1r - 175r (s. XV) L

Leipzig, Universitätsbibliothek, 532, ff. 142ra - 225vb (s. XIV)

N

Napoli, Biblioteca Nazionale, VII. C. 23, ff. 131ra - 200rb (s. XIV)

P

Praha, Metropolitni Kapituly, 531 (C 99), ff. 2ra - 130va (s. XIV)

T

Milano, Biblioteca Ambrosiana, O. 206, sup., ff. 1ra - 11rb (s. XIV)

V

Città del Vaticano, BAV, vat. lat. 1096, ff. 119ra - 189ra (s. XIV)

W Wien, Österreichische Nationalbibliothek, lat. 4826, ff. 2ra - 91ra (s. XIV) Y

Paris, BnF, lat. 3072, ff. 92ra - 147rb (s. XIV)

Z

Paris, BnF, lat. 15852, ff. 95ra - 153vb (s. XIV)

As noted earlier, E has the redaction known as Reportatio IIB; DH carry a minor redaction of the major version; and the major version is witnessed by ABCFGKLNPTVWYZ. Of these, T only carries the last five and a half questions (qq. 44-49). F contains only qq. 1-30 and the first part of 31, while K is missing qq. 18-19.

See the list and full description of MSS in R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, pp. 39-48. 153

LXXVIII

INTRODUCTION

2. Stemma To establish the stemma, Girard Etzkorn and Camarin Porter conducted soundings on the text, collating all witnesses on questions 3, 10 (a. 1), 18, 22, 30, 38 and 42. Gordon Wilson then used their results to establish a preliminary stemma, which we confirmed and adjusted based on shared omissions and major variants from the established text. The stemma is thus provisionally meant to be applicable to the entire text of Reportatio IIA:154 Table 5: Franciscus de Marchia, Reportatio IIA Stemma Codicum ω α

β

γ ζ ι L A

K

η

V

θ G

ε

P

B

Y C

κ

W N

Z

F

This stemma expresses the relationships among the texts, as best as we can determine, excluding contamination. A quantitative analysis of shared variants from the established text will be provided in the Introduction to the third volume of the Reportatio IIA, when the entire critical text is available. While no doubt exists concerning the right side of the stemma (β), some manuscripts on the left side (α) occasionally present conflicting relations that suggest contamination. To show how these relations and contaminations, combined with scribal particularities, express themselves in the text, we present four difficult cases of significant variation among the manuscripts.

Since it only presents the last few questions of IIA, T is not included in this stemma. 154

 THE EDITION

LXXIX

Case 1. One of the more complicated passages in book II occurs right at the beginning of q. 1 in the initial arguments. While this question is, as noted above, parallel to Francis’ Principium secundi, the principal arguments are not parallel. Moreover, Francis never responds to these arguments – for that matter, the response to the question Utrum creatio sit demonstrabilis de Deo does not appear until q. 2, a. 3 –, and so Francis does not mention the argument elsewhere in the text, which might otherwise have provided some insight into what he meant. Since they are introductory arguments, we cannot even assume they were meant to be compelling. As they appear in the redaction DH, the principal arguments do not pose any philological problems: Et videtur quod non, quia creatio‑passio non est demonstrabilis de creatura, ergo nec creatio‑actio de Deo. Contra: notior est actio quam esse et potentia. Sed esse demonstrant philosophi de Deo; nam philosophi demonstrant Deum esse. Ergo etc. (nn. 1-2)

The initial argument against the demonstrability of God’s creative action argues from the indemonstrability of the reciprocal passion of creation. The counter-argument hinges on the claim that God’s existence is less known than God’s activity. Neither side comes across as convincing, but the et potentia of the counter-argument plays an uncertain role. Et potentia is not logically necessary, and perhaps serves to underscore that alongside the action and the agent one must consider the active power that gives rise to the action. In IIA the two principal arguments are reversed, so that the first argument is in favor of the demonstrability of creation, and the second is opposed to it. The witnesses only have minor variants for the second argument, which reads: Contra: creatio‑passio non est demonstrabilis de creatura, ergo nec creatio‑actio est demonstrabilis de Deo. (n. 2)

For the first argument, however, something went wrong early, and the witnesses diverge to the point that the only two manuscripts to share exactly the same reading are BC: A: Videtur quod sic, quia nobilior est actu esse quam potentia esse ut potentia; sed esse de Deo est demonstrabile; ergo et creatio-actio. BC: Videtur quod sic, quia actio est notior quam (actio add. sed del. B) potentia, et potentia quam essentia; sed essentia est demonstrabilis de creatura. F: Videtur quod sic, quia nobilior est actio quam esse nec potentia; sed essentia est demonstrabilis de Deo, ergo et creatio-actio. G: Videtur quod sic, quia nobilius est actu esse quam potentia esse ut potentia; sed esse est de Deo demonstrabile; ergo et creatio-actio. K: Videtur quod sic, quia notior est actio quam esse vel potentia; sed esse est demonstrabile de Deo; ergo et creatio-actio. L: Videtur quod sic, quia nobilior est actu esse quam potentia esse ut potentia; sed esse est de Deo demonstrabile; ergo et creatio-actio.

LXXX

INTRODUCTION

N: Videtur quod sic, quia nobilius est esse actu quam potentia ut potentia; sed esse est demonstrabile de Deo. P: Videtur quod sic, quia actio est notior quam potentia; potentia quam essentia. Sed esse demonstrant philosophi de Deo; nam demonstrant Deum esse. Ergo creatioactio est demonstrabilis de Deo. V: Videtur quod sic, quia nobilius est actu esse quam potentia esse ut potentia. Sed esse est demonstrabile de Deo; ergo et creatio-actio. W: Videtur quod sic, quia notior est actio quam potentia, et potentia quam essentia; sed (sup. lin.) essentia vel esse est demonstrabile de Deo; ergo et creatio-actio. Y: Et videtur quod sic, quia notior est actio quam esse nec potentia; sed esse demonstrabile est de de.; ergo et creatio-actio. Z: Videtur quod sic, quia nobilius est esse actu quam potentia esse; sed esse est demonstrabile de Deo; igitur et creatio-actio.

In many copies, the confusion is evident, which explains the further variants as copyists tried more or less satisfactory ways of “fixing” the text. The copyist for P evidently saw a problem and integrated from the redaction DH; indeed, P at times elsewhere contaminates from DH. The argument underlying all these variants turns on the identification between what is more known and what is more demonstrable, and on the assumption that God’s creative action is a type of action, just as God’s being is a type of being. The position seems to claim that, since action is more known to us than the being that gives rise to it (through an active potency), therefore the action of creation is more known than God’s existence. But since God’s existence is demonstrable, so too is the action of creation. In our reconstruction, we prefer the reading of K, and the state of the manuscripts can be explained by conjecture from the evidence: in the original, two abbreviations caused difficulties: notior, abbreviated (noor) such that it admitted also of the expansion nobilior, and vel (vl), where the superscript l invited ambiguity with ut and nec. β got notior correct, and possibly vel as well (K), but by the time the text got to Y, the vel had become a nec. BC’s common ancestor (η) saw this text, and hypercorrected, changing the argument to make power an intermediate step between action and essence, not existence. On the other side of the stemma, α read nobilior for notior and ut for vel. The role of potentia in the original was already difficult to interpret; with “esse ut potentia,” it gave rise to the hypercorrected “potentia esse ut potentia” (γ, AGLV). This reading (“being-in-potency qua potency”) in turn became “potentia ut potentia” (ι, N), further adjusted by W to a fit analogous to P, possibly by contamination, (“action is more known than potency, and potency is more known than essence; but essence or being is demonstrable of God”), and by Z into an argument that makes sense. One might question this reconstruction on two related grounds. First, “actu esse quam potentia esse” seems well attested. Since the minor is “being is demonstrated of God”, and being divides into being-in-actuality and being-in-potency, then the major would fit into the argument. On this reading, nobilius would also work, the difference being that, in the case of notius, the

 THE EDITION

LXXXI

major would be arguing that being-in-actuality is more demonstrable of God, while, in the case of nobilius, the argument would turn on the implied premise that any demonstration of God’s existence would be in effect a demonstration of the most noble being. These interpretations, while plausible – indeed, plausible enough for the copyists –, lose track of the question: Francis’ preliminary arguments do not seek to show God’s existence in actuality, but rather his action ad extra. Therefore, the argument must consider God’s action rather than his actuality. Most likely, ω intended to have the text we have reconstructed, but equivocal, erroneous or illegible abbreviations hampered transmission. The plurification of variant readings reveal how successive copyists try to resolve the problems, and confirm in part the stemma we have proposed. Case 2. An even clearer error occurs in q. 10, a. 2 (n. 28). Francis argues that an angel moves not by the intellect or the will, but by a third, executive power. Against his view, he objects: Moreover, secondly, no power is of itself reflexive on itself, except only the intellect and the will; but that power by which an angel moves itself locally is of itself reflective on itself; therefore it cannot be different from the intellect and the will. (n. 24)

On our reconstruction, Francis responds, in part, to this objection: To the second argument, when it is said that ‘no power is reflexive, except the intellect and the will’, etc., I say that there are three genera of powers: for there is a certain power that is not of itself reflexive on itself, nor even on its act, such as any particular sense, for example sight, and even the common sense; for although one sensitive power is capable of apprehending the object and even the act of another, such as the common sense can apprehend the objects of particular exterior senses, as well as their acts, nevertheless it cannot apprehend its own act any more than the other particular senses can apprehend their own acts. Another power is of itself reflexive on itself and is essentially (per se) reflexive on its own act. Another power is the middle between these two, namely a power that is of itself reflexive on itself, but not on its act essentially (per se primo), but rather only accidentally and consequently, such as a motive power. (n. 27)

Francis lays out three types of power with respect to reflexivity: 1) powers that are not reflexive in any way (a sense can sense neither itself nor its action of sensation), 2) powers that are reflexive on both the object and the act (such as the intellect can have itself as an object, and can reflect on its own intellection), and 3) powers that are only reflexive on the object (an angel can move itself, but cannot move its action of moving). The textual problem arises as the majority of manuscript witnesses (AB CLNVYZ) omit 2) by homeoteleuton. FKP report the text, allowing us to postulate omissions in γ and ε (and contamination in the case of F). But GW

LXXXII

INTRODUCTION

also have the text, and indeed share a few variants in and around the omitted text: both omit ‘communis’ in the second mention of ‘sensus communis’ (l. 260); in the omitted text, both add ‘primo’ after ‘per se’ (l. 265); in the line following the omission, they both omit ‘videlicet.’ Perhaps the omissions were complex, and G or W change allegiance, or perhaps these manuscripts had access to another witness that they consulted in moments of difficulty. In any event, there is evidence here of a complex textual transmission involving some contamination between the branches of the stemma. Case 3. The third case occurs towards the end of question 29, and has already attracted the attention of scholars.155 Many manuscripts contain a large omissio per homeoteleuton (approximately fifteen lines) between the responses to the second and third arguments of the contrary opinion (nn. 18-19). AGLNWZ commit this omission, while F omits an even larger swath of text, and V a smaller amount. BCKPY report the text. The small omission witnessed by V is perhaps an initial error made by γ, which ζ compounds into the large omission witnessed by AGLNWZ, and into an even larger omission (eighteen lines) by F.156 Case 4. Finally, towards the end of the commentary on book II, BCY present a garbled text. In the middle of paragraph 4 of q. 47 (“...dictamine et iudicio”), BCY suddenly jump to q. 48, par. 2 (“puta voluntas...”). A reader of B noticed the error and wrote instructions in the margin on how to arrive at the proper text.157 K, which, as the stemma shows, often sides with BCY against the other manuscripts, here has the text in the correct order. Most likely, BCY’s common ancestor had the innermost two bifolios of a quire reversed in binding.

3. Retention of manuscripts From the fourteen manuscripts, we retained six. We retained manuscripts largely based on the results of soundings done by Etzkorn and Porter, and the reconstruction of the stemma. We sought to represent the manuscript tradition without burdening the apparatus criticus with variants and omissions whose erroneous nature was evident. Manuscripts F and T were not retained because they were incomplete witnesses. V, while relatively close to the original, presented so many omissions Schneider, Die Kosmologie, pp. 44-45; R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, p. 56. 156 P does not seem to contaminate from DH in this case, since then one would expect P to follow DH in omitting the superfluous nunc from l. 143. 157 B, f. 81v: “Require inferius ubi est istud signum *”, and a corresponding mark on f. 84r. 155

 THE EDITION

LXXXIII

and unshared variants that some have suspected it of being a different redaction.158 That left the remaining pool of witnesses to choose from: ABCGKLN PWZ. B and C, as discussed below, were retained because they presented few unshared nongrammatical variants and because of their importance both as witnesses to the other books of Francis’ commentary and as the source for contemporary discussions of Francis’ thought. To serve as a control on BC, allowing us to distinguish when family (β) as a whole (as opposed to merely subfamily BC) disagrees from family (α), we selected Y, a fourteenth-century manuscript with a moderate number of errors, over K, a rather corrupt fifteenth-century copy. For the witnesses to the other side of the stemma (α), P provides a clear text with relatively few mistakes, but with some hypercorrections. We retained it owing to its proximity to the original. For the others, we preferred L and N, with relatively few omissions and singular variants of questionable value, to G and W. A and Z, owing to their proximity to L and N, respectively, we deemed superfluous. Thus, the six manuscripts used throughout this edition of Reportatio IIA are: BCLNPY.

4. Characteristics of individual retained manuscripts In preparing the critical edition, the peculiar tendencies of particular manuscripts became apparent, and, alongside the stemma and the good sense of the argument, aided in the establishment of the text, and likewise should serve the critical reader in evaluating variants. MS. B Copied by Theodiricus de Almania for Nicolò Modrussiensis,159 this 1472 copy shows the scribe’s concern not only for reproducing the exemplar, but also for making it comprehensible. He does not shy away from adding words when they improve the sense or stylistic flow of the passage. B’s hypercorrective tendency becomes particularly notable in cases where its family (BCKY) suffers from an omissio per homeoteleuton, and B will supply words that usually correct the grammatical flow, sometimes the sense, but hardly ever the omission. For example, in q. 8, n. 11, BC’s ancestor omits “Ergo multo minus cum eo quod est ad se” by homeoteleuton. C carries the omission; while B emends the text, inserting “ergo nec”. Finally, B tends to expand abbrevia158 R. Friedman and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences”, p. 56. 159 F. Lepori, “Ragione naturale e rivelazione in una disputa alla Scuola di Rialto: il «De mortalium foelicitate» di Nicolò Modrussiense”, Medioevo 13 (1987) (pp. 223301), p. 226, n. 8.

LXXXIV

INTRODUCTION

tions, but not always correctly, as in q. 12, n. 11, where the scribe expands the abbreviation for “contingentia” as “continua.” MS. C Dated to 1327, C witnesses a commentary of Francis of Marchia for each of the four books of the Sentences, the only major shortfall being a missing quire in book III, such that qq. 7 and 11 are only partially present, and the questions between them are no longer extant in the codex. While C is generally an excellent witness, each book is copied in a different hand, and the position of C needs to be evaluated separately for each book of the Sentences. For book II, the copy in C is very close to that in B (as noted above), only without B’s tendency to hypercorrect the text. MS. L Leipzig is a good witness to the text, relatively free of corruption and of hypercorrection. Its major weakness is technical: bound tightly, the text on the inner margins (that is, ra and vb columns) is not always legible, particularly on microfilm. Like the commentaries on the other books of the Sentences that both witness, for book II as well, L appears a direct ancestor of A. MS. N Like L, N is a good example of the family FGLNPVWZ. The scribe’s distinguishing characteristic is the occasional abbreviation of a masculine pronoun with the neuter form (quid for quis, aliud for alius, etc.). MS. P P is a late-fourteenth-century copy, obviously prepared by and for persons with knowledge and interest. The heavily-annotated manuscript also contains hypercorrective additions of words. When the scribe of P encounters a difficult passage, however, he does not hesitate to resort to contamination. Indeed, as noted earlier, P seems to turn to a copy of the DH redaction to resolve problems. This association in times of trouble has led previous studies to suggest that DH might be copies of an abbreviation that depended on an ancestor common with P.160 But, as already mentioned, DH’s occasional distortion of the articulation of arguments makes it unlikely that it is an abbreviation. Furthermore, the similarities between P’s departures from the IIA main readings, on the one hand, and the text of DH, on the other, suggest that P consults DH at specific moments. For example, as noted above, the copyist of P resolves the problem of the two principal arguments to q. 1 by copying the form of DH. He copies them, however, in the order of IIA, i.e., argument Friedman and Schabel, “Francis of Marchia’s commentary on the Sentences”, pp. 55-56. 160

 THE EDITION

LXXXV

pro followed by contra, and reversed with respect to DH. Then, at the end of the question (n. 109), where in IIA the text announces the resolution of those principal questions (“Ad ista respondeo. Ad primum, quando arguitur”) and terminates abruptly, P suddenly produces word-for-word DH’s ending to the question (“Pro aliis vade ad primum in prologo”), even though DH’s instructions refer to the responses to objections to the fourth conclusion, which IIA (and P) contains. In spite of this contamination, we have retained P because it is for the most part a faithful witness to a text fairly close to the original. Nevertheless, readings that prefer P over the other witnesses may have little more authority than direct editorial interventions on the text. MS. Y Y was selected not just for its proximity to the original and its quality, but also to provide a textual means for distinguishing the entire family BCKY from the closely related pair BC. Y is an average witness, with few omissions and little hypercorrection. The trademark of Y’s scribe is the simplification of words and abbreviations, often to the point of producing ridiculous readings or a nonsensical ‘mumbled’ abbreviation, such as in q. 1, n. 44, where the scribe failed to read micalus any of the four times it is used, and as a result writes something similar, abbreviating it more each time until the last one resembles uls’.

5. Editorial method In preparing this critical edition, we have sought to serve different and at times divergent purposes. A critical edition should provide access to the text as the author conceived and composed it. At the same time, it needs to account for the text as contemporaries received and understood it. But an edition must also make the text comprehensible to contemporaries, and account for modern interpretations. In weighing these demands against available resources, the editorial team made its decisions with an eye towards the project’s primary goal: to contribute to the task of reconstructing and exploring medieval thought. We have no direct access to Francis of Marchia’s commentary on book II of the Sentences, neither (obviously) as he himself conceived it, nor even (as far as we can determine) as it came from his pen, or that of his secretary. The reconstruction of the stemma codicum shows that none of the manuscripts constitutes a privileged witness to the text, and a detailed treatment of all available witnesses reveal that each has its idiosyncrasies. Thus, to arrive at a text close to the original, we have adopted two guidelines. First, when presented with divergent readings, we favor those that most likely represent what the original had over those that are stylistically superior. Second, while we do reproduce in the text some obvious shortcomings that most copyists would

LXXXVI

INTRODUCTION

silently correct, we do not report total non-sense.161 Copyists will occasionally produce verbisimilar graphical marks that fall short of signifying any known or suspect word. They will do this either unwittingly through cognitive or ­mechanical error, or fully cognizant that they are ‘mumbling’ a word or abbreviation that they themselves do not understand in the exemplar. Such mumblings do not appear in the apparatus criticus unless we can resolve them into a word. On a different level, authors will occasionally mistake one word for another, or garble the syntax of a phrase, and their secretaries might do even worse when they failed to grasp the Master’s scholastic sophistication. While normally content to leave these cases as is, where we felt these shortcomings impeded the evident intention of the author, we intervened in the text, either explicitly indicating our changes (e.g., q. 1, n. 46, “et arguam sicut philosophus”, where “sicut prius” was almost certainly what was meant), or following a corrective reading of one of the copyists. Naturally, for problematic passages we consulted all manuscript witnesses, including those not retained for the edition. Clearly, the apparatus criticus offers the reader the possibility of evaluating our reconstruction of the text. At the same time, we have assembled it in such a way that it presents the major forms under which Francis’ contemporaries had access to the text. Indeed, our selection of manuscripts was primarily informed by the need to represent adequately the range of readings that exist in the manuscript tradition. For the same reason, we include in the apparatus obvious errors, provided they resemble Latin words. We have made an effort to produce the text in as accessible a form as possible. In addition to the obvious matter of our insertions of subsection headings, we have adopted a classicizing orthography. Every manuscript witness has significant faults that impedes it from serving as a base text, and the range of spellings used in each only imperfectly maps against that range we presume Francis would use, if we had an autograph available. Therefore, we decided against fabricating an orthography based around what we suspect the author employed, and preferred an orthography that, while itself a fiction, has the advantage of being familiar to a greater number of modern readers.162 For similar reasons, but less controversially, we do not indicate in the apparatus orthographical variants, or extremely minor differences (chiefly ‘ergo’ and ‘igitur’). We sought to apply divisions and titles to the text sparingly, and, as far as possible, to base the titles on Francis’ text. They are descriptive rather than interpretative; so, for example, opinions are presented as anonymous (e.g., “alia opinio”) unless Francis explicitly associates it with an author in the text. 161 Cf. J. Hamesse, “Les problèmes posés par l’edition critique des reportations”, Franciscan Studies 46 (1986), pp. 107-117. 162 For the debate on orthography in the editing of medieval philosophical texts, see the defense of the medievalizing approach in A. Oliva, Les débuts de l’enseignement, pp. 289-298, and the literature cited there.

 THE EDITION

LXXXVII

This edition is primarily based upon microfilm images of the manuscript. Some details, such as deletions made in red ink, and marginal corrections and changes, may not be visible on the microfilm, and may go unreported. For the same reason, we do not usually indicate whether an inserted word or a correction was made in the same hand or a different one. For greatest clarity, we simplified the indication of variants, eliminating those that can admit of equivocity. For example, when a witness displaces a word by two or more words, the apparatus criticus indicates the variant by listing all the words in order, and avoids the use of scripsit post and ante. Likewise, whenever possible, addidit is preferred to praemisit. This pragmatism extends to the apparatus fontium. Francis’ commentary belongs to the context of a contemporary debate. Most positions that he considers ultimately have their scholastic roots in a handful of university thinkers who shaped the discussion, but many he is most likely considering by way of intermediaries. Unfortunately, texts do not survive for all of these intermediaries, and, in the cases where texts do survive, they rarely exist in a modern edition. Hence, the references to Marchia’s interlocutors in the apparatus fontium should be understood as indicating the point of departure for the opinion, and not as excluding intervening interpretations. For reasons of economy, we have suppressed apparatus notes for Francis’ internal references when they refer to an argument immediately preceding (by a distance of one or two paragraphs).

IX. Editorial Conventions 1. Symbols used in the text | […]

Column break Editorial insertion of word(s) Editorial expunction of word(s)

2. Symbols used in the apparatus criticus ] ? !

lemma separator variant is uncertain in MS variant is certain in MS, albeit absurd

3. Abbreviations used in the apparatus criticus a. m. add. corr. del. exp. illeg. inv. iter. leg. lec. dub. mg. praem. mut. om. om. (hom.) spat. vac. sub lin. sup. lin.

alia manu addidit correxit delevit expunxit illegibilis invertit iteravit lege lectio dubia in margine praemisit mutavit omisit omisit per homoeoteleuton spatium vacuum sub linea super lineam

transp.

transpositio, transpositionis

4. Abbreviations used in the apparatus fontium and the bibliographies AL CCSL CSEL

Aristoteles Latinus Corpus Christianorum, series latina Corpus Scriptorum ecclesiasticorum latinorum

 EDITORIAL CONVENTIONS

5. Sigla of the manuscripts B = Città del Vaticano, BAV, Barb. lat. 791 C = Città del Vaticano, BAV, Chigi. lat. B VII 113 L = Leipzig, Universitätsbibliothek, 532 N = Napoli, Biblioteca Nazionale, VII. C. 23 P = Praha, Metropolitni Kapituly, 531 (C 99) Y = Paris, BnF, lat. 3072

LXXXIX

REPORTATIO IIA, qq. 1-12

B 1ra C 105ra L 142ra N 131ra P 2ra Y 92ra

Circa principium secundi libri, quaero utrum creatio sit demonstrabilis de Deo. 1. Videtur quod sic, quia notior est actio quam esse vel potentia; 5 sed esse est demonstrabile de Deo; ergo creatio-actio. 2. Contra: creatio-passio non est demonstrabilis de creatura, ergo nec creatio-actio est demonstrabilis de Deo. 3. Circa quaestionem istam sic est procedendum. Primo est hic videndum quid est creatio-actio vel etiam creatio-passio. Secundo, 10 utrum creatio-actio sit demonstrabilis de Deo. 4. Quantum ad primum, dico quod, licet inferius inferat simpliciter superius, non tamen universaliter; licet enim sequatur: ‘si est homo, est animal’, non tamen ‘omnis homo’ infert ‘omne animal’. Sed 15 isto modo, puta universaliter, superius infert inferius, sicut ‘omne animal’ infert ‘omnem hominem’. Et sicut est de inferiori et superiori, ita dico de productione utriusque, videlicet quod productio inferioris infert simpliciter productionem superioris, non tamen universaliter. Sequitur enim: ‘Sortes est productus simpliciter, ergo animal’, non 20 tamen sequitur universaliter: ‘ergo omne animal’.

1,3 libri] sententiarum add. N | quaero] primo add. LN 5 Videtur] et praem. NY notior…potentia] actio est notior quam (passio add. sed exp. B) potentia et potentia quam essentia BC nobilior est actu esse (N: inv.) quam potentia esse (N: om.) ut potentia LN actio est notior quam potentia potentia quam essentia P notior est actio quam esse nec potentia Y 6 esse…demonstrabile] essentia est demonstrabilis BC esse demonstrabile est Y | esse…Deo] esse est de deo demonstrabile L esse demonstrant philosophi de deo nam demonstrant deum esse P | Deo…7 de] om. (hom.) BC 7 Contra] passio add. sed exp. Y creatio] actio add. sed exp. P | creatura] creatio sed corr. Y 8 nec] om. BC | creatio] est add. sed exp. C | est demonstrabilis] om. P | Deo] quare add. N 9 Circa] hanc add. P quaestionem istam] inv. N | istam] illam C om. P | est procedendum] inv. P | est2…10 est] enim videndum est quid sit P 10 vel etiam] et quid est N et quid P 11 sit] om. B 13 simpliciter] suum add. N | simpliciter superius] inv. P 14 non tamen] inv. P 16 isto] illo C 17 inferiori…superiori] inv. P 18 productio] praedicatio LNY 19 productionem] praedicationem LN praedicative Y 21 universaliter] om. B | ergo] om. B | animal] non add. N

2

25

30

35

40

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

5. Ad propositum, dico quod creatio est productio totalis rei secundum omnia principia sua intrinseca, tam singularia quam universalia, potentialia et accidentalia, differenter tamen. Est enim productio totalis rei secundum eius omnia principia singularia, non autem secundum omnia eius principia universalia universaliter. Licet enim sit productio totalis secundum eius principia universalia simpliciter, non tamen est productio totalis rei secundum omnia eius principia universalia universaliter. Principia enim ipsius individui – et ipsum individuum – habent aliquam unitatem extra intellectum cum alio individuo eiusdem speciei. 6. Hoc autem probatur tripliciter. Primo sic: unitas realis non removetur ab aliquibus nisi propter aliquam diversitatem oppositam ei vel sibi oppositam includentem; unum enim oppositorum non removetur nisi propter aliud oppositum vel aliquid ipsum includens. Sed humanitas in Sorte est una realiter et similiter in Platone. Ergo, quod non sit in utroque istorum una realiter, hoc non est nisi propter aliquam diversitatem quae est inter ista duo oppositam huiusmodi unitati reali. Sed inter ista duo non est nisi diversitas numeralis, quae non opponitur | unitati specificae. Ergo per istam non magis removetur unitas realis specifica a duobus quam ab unico solo tantum.

23 secundum] simplex sed corr. mg. Y | intrinseca] mg. P om. L | tam] universalia quam add. sed del. P 24 potentialia et] tam potentia quam LN | enim] creatio add. N 25 secundum1] corr. mg. Y | secundum eius] quantum ad N | autem] tamen N eius add. P 26 omnia eius] inv. PY omnia N 27 totalis] rei add. LN | universalia] etiam add. N simpliciter] et ipsum individuum add. BC ipsius individui add. N 28 tamen] mg. P totalis rei] inv. N | omnia eius] inv. P | universalia…29 ipsius] universaliter non tamen principia alicuius N 29 et…individuum] om. BCN 30 unitatem] varietatem BC 32 autem] om. P | probatur tripliciter] inv. N probatur P | unitas] veritas B 33 aliquibus] aliquo Y | propter] per BC 34 vel] aut Y | oppositam] vel oppositam add. N 35 aliquid] aliquod LN | includens] corr. sup. lin. ex impediens B 37 hoc] om. LN | propter] per sed corr. mg. P 38 duo] dua P | oppositam] opposita BC | oppositam…39 duo] om. (hom.) N | huiusmodi] huic L 39 nisi] om. NP | numeralis] universalis B | non2] sup. lin. P 40 per] propter P illam vel per add. N 41 duobus] individuis add. N | unico] uno N tantum] quare add. N

1,32 Hoc…tripliciter] Cf. infra q. 15, art. 2.

P 2rb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

B 1rb

L 142rb

N 131rb

3

7. Ad istam rationem respondetur primo sic. Dicitur enim quod unitas specifica est duplex: quaedam realis, et tali unitate natura specifica est una in quolibet individuo per se sumpto; et ista non removetur propter aliquam diversitatem. Et alia est unitas communis et universalis, et tali unitate natura specifica | est una in pluribus individuis; et ista unitas non removetur realiter ab aliquo individuo per se sumpto – nec prima a duobus individuis per se sumptis, quia numquam fuit in eis. 8. Contra: unitas quae est in quolibet individuo | est realis. Quaero ergo tunc quare non est realis, sed tantum rationis, unitas quae est in duobus individuis. Unde arguo sic: unitas de se realis non removetur a duobus plus quam ab uno nisi propter aliquam diversitatem illorum duorum, quae quidem non est in uno solo; sed unitas specifica est de se realis, saltem in uno individuo; ergo quod non sit realis in duobus, hoc non est nisi propter aliquam diversitatem istorum. Sed inter ista non est aliqua diversitas opposita unitati specificae, cum solam habeant diversitatem numeralem; ergo etc. 9. Secundo arguebatur sic: | diversitas realis non removetur ab aliquibus nisi propter aliquam unitatem oppositam vel includentem oppositam; sed diversitas specifica est realis, et ista removetur a duobus individuis eiusdem speciei; ergo hoc est propter unitatem aliquam oppositam isti diversitati. Sed inter duo individua eiusdem speciei non est aliqua unitas praeter unitatem specificam; ergo etc.

42 istam] om. Y | primo] om. NP 44 removetur] retinetur sed corr. mg. Y per add. sed del. P 45 Et] om. P | communis…46 et1] rationis et realiter sine BC | et universalis] et realis L om. P 46 una…individuis] in pluribus individuis una N 47 ista] prima add. sed del. P | realiter] om. P 48 nec] natura B natura sed corr. C 50 Contra] secunda B | realis] realiter BC 51 ergo] sic C | non…52 individuis] unitas quae est in duobus individuis non est realis sed tantum rationis P | est1] sup. lin. Y 52 arguo] arguitur N | de…realis] realis de se sed corr. cum signis transp. P 53 aliquam] mg. P 54 quae] qui Y 55 est…se] de se est P 57 ista] illa duo N 60 propter aliquam] inv. L propter N 61 ista] illa N 62 eiusdem speciei] om. P | unitatem aliquam] inv. P | aliquam] istam sed corr. mg. Y 63 oppositam] vel includentem oppositam add. N | isti] illi P

42 Ad…respondetur] IOANNES DUNS SCOTUS, Ordinatio II, d. 3, p. 1, q. 1 (ed. Vaticana, v. 7, pp. 402-410). 59 Secundo…sic] Cf. infra q. 15, art. 2.

45

50

55

60

4

65

70

75

80

85

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

10. Ad istam rationem respondetur quod diversitas potest removeri ab aliquibus non tantum propter unitatem diversitati oppositam, | sed etiam propter unitatem disparatam. 11. Contra, reduco sic rationem: diversitas aliqua non removetur ab aliquibus nisi propter unitatem oppositam vel saltem propter unitatem aliquam disparatam; sed inter individua eiusdem speciei non est unitas opposita diversitati specificae, nec etiam disparata, quia non est inter ipsa nisi diversitas numeralis, quae non repugnat unitati specificae nec diversitati; ergo etc. 12. Tertio arguebatur ad idem sic: maior diversitas | removet aliquam unitatem quam non potest removere minor diversitas; quod patet, quoniam imperfectius non potest in effectum causae perfectioris. Sed diversitas specifica est maior diversitate numerali. Ergo ipsa adveniens diversitati | numerali tollit aliquam unitatem realem quam non tollit ipsa diversitas numeralis, alias non esset maior ea. Sed diversitas numeralis removet unitatem numeralem. Ergo, praeter istam, removet aliquam unitatem realem ipsa diversitas specifica; sed non removet nisi unitatem specificam; ergo etc. 13. Ad istam rationem respondetur quod non valet, quoniam diversitas specifica, quae est maior, et diversitas numeralis, quae est minor, sunt alterius rationis, et ideo gradus unius diversitatis potest removere gradum alterius diversitatis. 14. Contra: quia, ut dictum est, causa imperfectior sine perfectiore non potest in effectum causae perfectioris; sed minor diversitas est 65 istam rationem] ista N | diversitas] deitas sed corr. mg. Y 66 non] om. B | tantum] tamen Y | propter] diversitatem add. L | diversitati] om. BC 67 etiam] om. CP | propter] virtutem add. sed del. P 69 aliquibus] quibus B | unitatem2] oppositorum vel saltem propter unitatem add. C 70 aliquam disparatam] inv. BCP | inter] duo add. N 71 diversitati] unitati C | unitas2] diversitas codd. | unitas etiam] inv. N 73 nec…etc] ergo nec diversitati quare N 74 arguebatur…sic] ad idem sic L arguebatur sic ad idem N ad idem arguebatur sic P | diversitas] re add. P 75 quod] om. N 76 quoniam] quia P 77 maior] om. C 79 tollit] aliqua add. sed del. Y | ipsa diversitas] inv. Y | alias] aliter L 80 unitatem numeralem] diversitatem N | praeter] mg. P illam vel add. N 81 diversitas] deitas sed corr. mg. Y 83 quoniam] quia LP 86 diversitatis] rationis N 87 quia] mg. P om. L | perfectiore] imperfectiore B perfectiori P 88 potest] per se add. P 74 Tertio…sic] Cf. infra q. 15, art. 2.

C 105rb

P 2va

Y 92rb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

5

imperfectior in genere diversitatis; ergo non potest per se in effectum maioris diversitatis. Sed effectus maioris diversitatis est removere 90 unitatem maiori diversitati oppositam; ergo hoc non potest facere minor diversitas. Ergo stat ratio. 15. Praeterea, haec videtur esse intentio Philosophi dicentis quod, L 142va | sicut se | habet oratio ad rem, | sic partes definitionis sive orationis ad B 1va partes rei. Sed partes orationis sunt genus et differentia; ergo, sicut 95 definitio habet partes, ita et res definibilis habet partes definitionis partibus correspondentes. Ergo animal divisum in speciebus per differentias habet aliquam unitatem realem extra intellectum minorem unitate numerali et etiam specifica; ergo etc.

100

16. Sed contra istam conclusionem arguitur primo sic. Accipio asinum vel aliam rem quamcumque heri productam et asinum hodie creatum, et arguo tunc sic: omnis realitas istius asini creati hodie fuit heri simpliciter nihil; sed tota realitas alterius asini creati heri fuit heri 105 simpliciter; ergo istius asini ad illum non est aliqua unitas realis. 17. Praeterea, Damascenus, IV Sententiarum, ponens differentiam inter divina et creata, dicit quod in creaturis communitas consistit sive consideratur sola ratione et intellectu, diversitas autem re. In Deo 89 diversitatis] maiori diversitate add. N | ergo…90 diversitatis1] om. (hom.) Y 91 hoc…potest] non potest hoc N 92 Ergo] et sic P 93 Praeterea] prima C | haec] hoc C | esse] mg. P 94 oratio] vel definitio add. N | sic] ita P | definitionis…orationis] definitionis orationis L orationis sive partes definitionis N inv. mg. P 95 partes1] partem Y 96 ita] sic P | definitionis partibus] inv. P 97 partibus] om. N | divisum] iter. sed del. P | speciebus] species N 98 intellectum] obiecto add. mg. Y 99 et] om. P 101 conclusionem] rationem P | primo] om. L 102 aliam] aliquam Y | quamcumque] om. N | heri productam] haberi productam C productam haberi Y | hodie] homine C 103 creatum] causatum BC | et…sic] et arguo tunc si BC et tunc arguo sic L tunc arguo sic N arguo tunc sic P | creati] causati B 104 alterius] istius Y | creati] causati B creati…fuit] creati ad minus fuit N fuit antea minus P creati minus est haberi Y 105 simpliciter] aliquid add. BC nihil add. sed del. N 108 sive] vel P | consideratur] in add. P | et] vel L | autem] in add. P 93 Philosophi] ARISTOTELES, Metaphysica VII, cap. 10 (AL XXV-3, p. 148; 1034b21-22): “Ut autem ratio ad rem et pars rationis ad partem rei similiter se habet”. 106 Damascenus] IOANNES DAMASCENUS, De fide orthodoxa I, cap. 8, nn. 16-17 (ed. BUYTAERT, pp. 42-43) summatim.

6

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

autem, e converso, | communitas re consideratur, differentia autem seu

P 2vb

110 distinctio sola ratione. Ergo natura specifica, communis in divinis, in

creaturis non habet [in eis] aliquam unitatem nisi tantum secundum rationem. 18. Praeterea, Commentator, I De anima commento 8, dicit quod intellectus est qui facit universalitatem in rebus. 115 19. Praeterea, etiam IV Metaphysicae et etiam XII, dicit quod universalia colliguntur ab intellectu; ergo etc.

20. Ad ista per ordinem. Ad rationem primo, quando dicitur ‘omnis realitas’, etc., dico quod hic arguitur in quattuor terminis, et 120 ratio peccat per fallaciam aequivocationis et secundum quid et simpliciter. Detur enim maior et minor, puta quod ‘omnis realitas istius asini fuit simpliciter heri nihil’ et quod ‘omnis realitas alterius fuit ante, videlicet heri’. Sed ex hoc non | sequitur conclusio quae infertur, videlicet: ‘ergo istius asini ad illum non est aliqua realis unitas nec eis 125 aliqua communis entitas’; sed sequitur: ‘ergo istius ad illum nulla fuit heri realis unitas sive communis entitas’. Non-entis enim ad ens sive entis ad non-ens non potest esse aliqua unitas realis. Et ideo, sicut non 109 autem1] est add. P | communitas] quidditas N | re] rei P in re Y | consideratur] considerata sed corr. N | seu] sive LY vel P 110 divinis in] om. (hom.) L 111 secundum] corr. Y 115 etiam1] om. P | etiam2] commentator P | XII] 2 BY a C metaphysicae add. P 116 ergo] om. N 118 Ad2…primo] et primo ad rationem P | primo] primam N 119 dico] dicitur Y | arguitur] 4 add. sed exp. Y 120 ratio] ideo N | et1…121 realitas] om. BC | et2] om. Y 121 quod] quia Y | asini] creati hodie add. mg. P asini…125 entitas] mg. Y 122 et] etiam L vel etiam N | realitas] alicuius add. sed del. Y alterius] om. N | ante] aliquid BC 123 videlicet] ut L om. C | ex] om. C 124 videlicet ergo] sic C | ergo istius] inv. N 125 istius] animalis Y 126 ens…127 ad] om. (hom.) L sive2…127 realis] vel econverso non habet realem unitatem P 113 Commentator] AVERROES, De anima I, comm. 8 (ed. CRAWFORD, p. 12): “Intellectus est qui agit in eis universalitatem”; Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 176, n. 27): “Intellectus agens causat universalitatem in rebus”. 115 IV Metaphysicae] AVERROES, Metaphysica IV, comm. 7 (ed. Iuntina, ff. 72v-73r); Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 138, n. 280): “Apud Aristotelem ipsa universalia sunt collecta a particularibus ab intellectu qui concipit inter ea simultudinem et facit ex eis unam intentionem”. || XII] AVERROES, Metaphysica XII, comm. 4 (ed. Iuntina, f. 292rbD). 118 Ad rationem] Cf. supra n. 16.

N 131va

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

C 105va

L 142vb

B 1vb

P 3ra

7

sequitur: ‘hic asinus non coexistebat heri alteri asino, ergo non coexistit sibi modo’, ita non sequitur: ‘huius asini ad illum nulla fuit heri unitas realis, ergo nec modo’.| 21. Secundo potest dici aliter. Potest enim concedi quod istius ad illum nulla fuit heri, nec etiam est hodie, unitas realis simpliciter. Sed ex hoc non sequitur: ‘nulla est inter ista unitas simpliciter, ergo nulla est inter ista unitas realis’, quoniam non omnis unitas realis est unitas simpliciter, sed tantum numeralis. Specifica autem, licet sit realis, est tamen unitas secundum quid realis, sicut Aethiops est albus realiter, non tamen simpliciter.| Et ita, licet inter Sortem et Platonem sit aliqua unitas realis secundum quid, nulla tamen est unitas realis simpliciter inter eos. 22. Tertio etiam potest dici aliter. Quando enim dicitur: ‘nulla realitas huius asini fuit heri simpliciter nihil’, verum est secundum numerum. Concedo etiam quod natura specifica eius non fuit universaliter nihil. Sed ista non est contra istam: ‘natura specifica asini hodie creati fuit heri simpliciter nihil’, quia contradictoria dicta de termino communi sine distributione non | sunt contradictoria, sicut ‘homo est albus’ et ‘homo non est albus’ non sunt contradictoria, sed ‘omnis homo est albus’ et ‘quidam homo non est albus’. Et ideo ista: | ‘homo est simpliciter aliquid’ et ‘homo est simpliciter nihil’ non sunt contradictoria, sed ista: ‘omnis homo est simpliciter aliquid’ vel ‘homo est 128 coexistit] existit N 129 modo] et add. LN | illum] corr. mg. Y | nulla] natura BC heri…130 realis] unitas realis heri N 130 unitas] voluntas sed corr. Y 132 nulla] non P unitas] voluntas sed corr. Y 133 ista] vel illa add. N | unitas] realis add. N 134 inter ista] inter illa L om. P | quoniam] quia L 135 autem] om. P 136 unitas…quid] secundum quid unitas sed corr. cum signis transp. P | albus realiter] inv. C 137 aliqua] ista L 138 realis1…quid] secundum quid realis BC secundum quid realis in corr. cum signis transp. P | unitas2…139 eos] inter eos unitas realis simpliciter N | realis2] om. PY 140 etiam] enim Y | dici aliter] inv. N | nulla] naturalis C omnis P 141 realitas] voluntas add. P | verum] medium sed corr. mg. Y 142 etiam] cum hoc add. N 143 istam] ista Y om. N | specifica asini] inv. BCY 144 creati] causati BC | termino] natura L 145 est] homo add. sed del. P 146 et] om. N | non1] sup. lin. N | sed] ista add. N 147 et] om. N 148 aliquid] om. Y | aliquid…nihil] nihil et ista homo est simpliciter aliquid N 149 omnis] mg. P | aliquid] et add. sed del. P | homo2] non add. N 141 asini] Cf. supra, n. 16, ubi legitur: ‘omnis realitas istius asini creati hodie fuit heri simpliciter nihil’.

130

135

140

145

8

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

150 universaliter aliquid’ et ‘quidam homo est simpliciter nihil’. Concedo |

155

160

165

170

ergo quod nulla entitas numeralis huius asini fuit heri simpliciter nihil, nec etiam natura eius specifica fuit universaliter heri nihil, et quod omnis entitas numeralis alterius, puta creati hodie, fuit heri simpliciter nihil, et etiam quod natura eius specifica, licet non universaliter, particulariter tamen heri fuit nihil ante productionem istius. Sed ex hoc nihil sequitur contra dicta. 23. Ad Damascenum, dico quod illa auctoritas est ad oppositum. Ibidem enim dicit Damascenus quod in divinis unitas est in re et divisio ratione, in creaturis autem communitas est sola ratione. Unde dico quod eo modo Damascenus negat unitatem realem a creaturis quo negat distinctionem realem a personis divinis. Sed ipse, cum dicit quod personae divinae sunt unum re et differunt ratione, non intendit negare a personis divinis distinctionem realem, sed solam distinctionem vel divisionem separationis. Cum enim sit duplex divisio, videlicet distinctionis et separationis – qua aliqua sic sunt inter se distincta et separata quod unum non est in alio –, loquendo de divisione distinctionis divinae personae, non ratione, immo realiter sunt distinctae; non autem loquendo de distinctione separationis, quia una est in alia, quod probat Damascenus per illud verbum Christi: Ego in Patre et Pater in me est. Sicut est duplex divisio sive distinctio, ita est duplex indivisio;

150 universaliter] simpliciter C 151 nulla] om. L | huius…fuit] fuit huius asini P fuit huius Y 152 etiam] om. P | heri] simpliciter add. P 153 entitas] entis sed corr. P | creati hodie] inv. LN 154 nihil] om. N | quod] quia N | licet…universaliter] fuit (sed exp.) nihil non L 155 heri] om. B | heri fuit] inv. P | nihil] propter add. sed del. Y | istius] ipsius Y 156 nihil…dicta] non sequitur contradictio P 158 enim] tamen N cum Y | divinis] dictis Y | in2…159 ratione1] in re et differentia ratione BC in re divisio vel distinctio ratione N realis P 159 sola] soli Y 160 Damascenus negat] inv. P | unitatem] realiter add. sed exp. Y 161 distinctionem] differentiam L | a] et Y | ipse…dicit] ipse dicit L ipsemet contradicit vel dicit N tamen cum dicit ipse P 162 et differunt] differunt tamen N 163 personis divinis] inv. CLY 164 sit…divisio] om. L | videlicet] scilicet P 165 qua] quam N | inter…distincta] distincta inter se P 166 quod] quia sed corr. sup. lin. Y | non] om. Y | divisione distinctionis] inv. Y 167 immo] ut BC | realiter…distinctae] numero sunt distinctae realiter L 168 distinctione] divisione Y 170 est1] et add. BP | est duplex1] inv. B | divisio…distinctio] inv. N | sive…171 indivisio] om. (hom.) L | indivisio] indistinctio sive divisio N 157 Ad Damascenum] Cf. supra n. 17. 169 Damascenus] IOANNES DAMASCENUS, De fide orthodoxa, cap. 8 n. 17 (ed. BUYTAERT, p. 44). || Ego…170 est1] Ioan. 14, 11.

Y 92va

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

L 143ra P 3rb

N 131vb

9

est enim quaedam indivisio opposita divisioni distinctionis, et alia opposita divisioni separationis – et istam Damascenus negat de Deo secundum rem; ergo etiam divisionem separationis tantum concedit sive affirmat in creaturis. Et hoc est quod ipse probat ibi per hoc, quia quae distinguuntur realiter in creaturis separantur loco et subiecto, cuius oppositum est in divinis. Ex quo patet quod medium Damasceni ad probandum unitatem divinarum personarum esse realem, distinctionem autem esse rationis, est indivisio separationis ipsarum. Et per oppositum, medium ad probandum distinctionem creaturarum esse realem est divisio separationis, non distinctionis; | quare etc. 24. Ad Commentatorem, dico quod unitas | naturae specificae sive cuiuscumque universalis est duplex: quaedam qua intelligitur universale ut | abstractum et actualiter unum, et alia qua intelligitur abstrahibile. 25. Vel potest dici quod unitas communitatis consideratur in creaturis sola ratione, eo modo quo unitas consideratur re in Deo, et sic intendit dicere, et non aliter, Damascenus. Unitas autem quae consideratur in Deo secundum rem est unitas numeralis plurificabilis sine divisione sui. Et talis unitas communis solum consideratur ratione in creaturis, quia, licet albedo sit una realiter in suis inferioribus, tamen est realiter divisa et plurificata in eis, et ideo non est una numero in eis realiter. Sed intellectus abstrahens unitatem specificam ab omni diversitate numerali considerat eam actu ut unam numero, et ideo uno actu concipit ipsam. Et ideo alium modum unitatis habet extra intellectum et alium apud intellectum, quoniam extra intellectum 172 opposita] om. N | Damascenus negat] inv. B | de Deo] dicendo BC respondendo P 173 secundum rem] inv. N | ergo] om. L | tantum] et tamen L 174 affirmat] confirmat P ibi] illa P 175 realiter…creaturis] in creaturis realiter P 176 quo] quod N 177 divinarum] om. BC | divinarum personarum] inv. NP 178 ipsarum] om. N 180 non distinctionis] om. B 181 Ad…184 abstrahibile] om. BC | Commentatorem] secundo de anima commento 8 add. N primo de anima add. P 8 Physicorum add. Y | unitas] uni Y 182 qua intelligitur] intellectus intelligit P qua intelligit Y 183 ut] iter. N | et1] etiam add. Y | intelligitur] intelligit Y 184 abstrahibile] ar(!) P om. L 185 communitatis] realis Y 187 intendit] intelligit B | et…Damascenus] Damascenus et non aliter P 188 Deo] eo L plurificabilis] implurificabilis LPY et plurificabilis N 192 ab] ad B 194 uno] unico NP ipsam] eam Y | habet…195 intellectum1] om. Y 195 alium] aliam N 181 Ad Commentatorem] Cf. supra n. 18.

175

180

185

190

195

10

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

est una | realiter, sed divisa; apud autem intellectum est una numero indivisa et uno actu concepta. Et de ista unitate dicit Commentator, I De anima commento 8, quod intellectus est qui agit vel facit universalitatem in rebus, et non de prima unitate, quae videlicet | est universa200 lis in potentia. Et de ista etiam intendit loqui Damascenus, quando dicit quod unitas communitatis in creaturis sola ratione consideratur. 26. Ad Commentatorem, I De anima et XII Metaphysicae, patet per idem. Dico enim quod eo modo ipse negat universalia esse extra animam quomodo Plato ponebat ipsa esse extra, sicut patet in eisdem 205 commentis allegatis. Unde sicut Plato ponebat universale separatum ab inferioribus secundum rem, isto modo negat Philosophus et Commentator universale separatum extra animam; sic enim, ut separatum, habet esse praecise in intellectu. Et ideo apud intellectum universale habet modum unitatis numeralis, quia sicut unum numero est indivi210 sum, ita universale apud intellectum est indivisum; et ideo istud est universale in actu. In rebus autem extra non habet esse separatum, et tale non negat, quia est unum in potentia, id est admixtum cum divisione. Et quod ista sit intentio sua patet III De anima commento 18: “Et omnia dicta ab Aristotele in hoc sunt quod universalia nullum esse

196 autem intellectum] inv. NP 197 ista] illa LN 198 commento 8] om. P | agit vel] agit et L om. P | universalitatem] utilitatem B 199 et] om. L | videlicet] om. P 200 ista] illa N | intendit loqui] intelligit BC 201 in…ratione] sola ratione in creaturis P 202 I] II PY XII] 11 BC 2 Y 203 Dico] dicit BC | eo] secundo BC | ipse] sup. lin. Y | esse…204 animam] extra animam esse Y 204 quomodo] quo P om. BC | esse] om. P | extra] animam add. N 205 commentis] locis L | sicut] dicit LY om. N | ponebat] posuit P om. BCY 206 ab inferioribus] a ferioribus(!) B a singularibus LN a sensibus Y | rem] ita add. B 207 separatum1] separari P | ut] utrumque P 208 habet esse] est L | esse praecise] inv. P | universale habet] inv. sed corr. C 209 modum] mera B mere C | numero] om. L 210 ita] sic L | universale…est1] et universale est apud intellectum N 211 non] vero BC spat. vac. P 212 id est] et N | admixtum] admixtio BC | cum divisione] conditione L 213 patet…anima] III de anima patet Y | commento 18] lec. dub. B | 18] om. B 214 Et] ideo add. N | ab Aristotele] ad Aristotelem B | in hoc] om. L | sunt] stant N | quod] vera B vera quod C quia L | universalia…215 habent] nullum esse habent universalia L

197 Commentator] Cf. supra n. 18. 202 Ad Commentatorem] Cf. supra nn. 18-19. De anima] AVERROES, De anima III, comm. 18 (ed. CRAWFORD, p. 440).

213

B 2ra

C 105vb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

Y 92vb P 3va

11

habent extra animam, | quod quidem intendit Plato”, quoniam, si ita 215 esset, non indigeret ponere intellectum | agentem.

L 143rb

27. Quantum ad secundum, quidam dicit quod forma syllogistica non tenet in divinis. Alius dicit quod forma syllogistica tenet in divinis, sed tamen non in terminis modificatis. Alius dicit quod forma 220 syllogistica non tenet in terminis singularibus. Omnes tres concordant in hoc: quod termini singulares non indigent modificatione ad hoc ut formetur debite syllogismus ex eis. 28. Et ideo in isto articulo pono quattuor conclusiones. Prima est quod forma syllogistica tenet in divinis; immo nec etiam tenet summe 225 | in aliis. Secunda est quod forma syllogistica tenet in terminis modificatis, nec tenet perfecte in aliis. Tertia est quod forma syllogistica tenet in terminis singularibus. Quarta est quod forma syllogistica non tenet nisi cum aliqua modificatione apposita in praemissis.

230

29. Primam conclusionem probo sic: omnis syllogismus tenens gratia formae tenet in omni materia; quicumque enim syllogismus non tenet in omni materia, sed tantum in aliqua, non tenet gratia formae, sed gratia materiae. Sed syllogismus qui non tenet in divinis non tenet in omni materia, salvata debita forma syllogistica, cum syllogismus 235 possit formari secundum eius formam debitam in divinis. Ergo nec syllogismus tenet gratia formae, sed gratia materiae. 215 animam] spat. vac. Y 216 indigeret] oporteret N potest add. sed exp. B | agentem] et gentem Y 218 Quantum] autem add. C | secundum] articulum add. N 220 modificatis] mediantis add. sed exp. N 221 terminis] syllogisticis add. sed. exp. Y 223 debite] om. Y 224 Prima] conclusio add. N 225 immo] ergo C | immo…etiam] primo quod non Y 226 Secunda] conclusio add. NP | est] om. BCL | syllogistica] exp. B | modificatis] mediantis Y 227 est] om. L 228 in] om. Y | Quarta] quartum Y conclusio add. N 229 apposita] posita N 231 conclusionem probo] probo primo P 232 omni] sup. lin. Y non] eam add. Y 233 in omni] sup. lin. Y | materia] materiae Y salvata forma syllogistica add. P 234 in] sup. lin. Y | divinis…235 in] om. (hom.) N 236 eius formam] inv. L nec] nullus P 237 formae] om. L 218 quidam] Hae opiniones esse sociorum Francisci putantur.

12

240

245

250

255

260

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

30. Secundo arguo sic: in quacumque materia tenet primum principium, in eadem tenet forma syllogistica; sed in divinis tenet primum principium; ergo etc. Probatio maioris: quia principium non est principium nisi respectu principiati; ergo, cum primum principium sit principium, erit principium respectu alicuius conclusionis; maior enim propositio non est principium respectu minoris, sed respectu conclusionis. Sed nullum principium potest applicari ad conclusionem nisi mediante forma syllogistica. Ergo, ubi | non tenet forma syllogistica, nec primum principium; ergo etc. 31. Probo minorem, puta quod primum principium teneat in divinis, quia in quacumque materia non tenet aliquod principium, in ea potest stare eius oppositum. Ergo, si in divinis non teneret primum | principium, ibi posset stare eius oppositum. Hoc autem est falsum, quia tunc in divinis contradictoria essent vera; ergo etc. 32. Praeterea tertio sic: si forma syllogistica non tenet in divinis, aut hoc est propter illimitationem terminorum aut propter singularitatem. Non propter primum, quia tunc eadem ratione non teneret forma primi principii in divinis; maior enim est connexio praedicati primi principii ad eius subiectum quam conclusionis ad ipsum principium; si ergo, propter illimitationem terminorum, conclusio non sequitur ex praemissis secundum formam syllogisticam debite ordinatis in divinis, | nec conclusio habet connexionem necessariam ad praemissas, eadem ratione nec praedicatum primi principii ad eius subiectum; ergo etc. Nec propter singularitatem, quia vel propter singularitatem in essendo 238 arguo] om. P | primum principium] inv. N 239 in eadem] in eodem Y om. P in1…240 principium1] om. (hom.) BC tenet forma syllogistica add. mg. C 240 Probatio] Primo B 241 principiati] principii LY 242 sit principium] om. (hom.) BC sit…principium2] non (sed del.) sit primum P 243 respectu1] om. L 245 ubi] nisi C 246 nec] non L | primum principium] inv. N 247 Probo minorem] inv. LN primo ostendo Y | puta] scilicet P | puta…248 divinis] om. L 248 aliquod] primum P 249 teneret] tenet L 250 ibi] in ea N | autem] etiam Y 251 contradictoria essent] contradictio esset Y 252 Praeterea] om. LP | sic] om. BC | tenet] teneret N 253 est] esset N | illimitationem] illorum L | terminorum] connexionem add. L 255 primi1] om. P | enim est] inv. P praedicati primi] praedicati ipsius mg. P 256 ipsum] om. L subiectum add. sed del. C 257 illimitationem] illorum LP | terminorum conclusio] terminorum terminorum connexionem L 258 secundum] sic C om. B 261 quia…singularitatem2] quia vel propter singularitatem praem. sed del. P om. (hom.) B | quia…262 singularitatem] om. (hom.) Y | essendo] nec add. B

N 132ra

B 2rb

P 3vb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

C 106ra

L 143va

13

vel propter singularitatem in concipiendo. Non propter primum, quia secundum te omnia quae sunt – etiam in creaturis – extra intellectum sunt singularia in essendo, et ita etiam in creaturis non posset formari aliquis syllogismus, quod falsum est; quare etc. Nec propter secundum, quia in divinis possunt accipi termini universales et propositiones dicendo: ‘omne essentiale est communicabile; sapientia est essentialis; ergo est communicabilis’. 33. Praeterea, ostendo quod forma syllogistica summe tenet in divinis et non in aliis. Hoc probo sic: quanto aliqua materia est magis necessaria, tanto magis tenet in ea forma syllogistica; quanto enim propositiones sunt magis | necessariae, tanto magis necessarius est syllogismus ex eis factus secundum formam debitam. Sed sola materia | divinorum est summe necessaria, alia autem nonnisi tantum participative respectu eius. Ergo etc. 34. Ex hoc concludo correlative quod forma syllogistica magis tenet in divinis ad intra quam ad extra, cum maior sit necessitas ad intra quam ad extra. Ex quo sequitur quod nisi forma syllogistica teneat in divinis ad intra, nec tenebit ad extra; et ita sequitur quod nihil possit demonstrari de Deo, nec causalitas nec aliquid aliud. Hoc autem est falsum; ergo etc. 35. Praeterea, negans formam syllogisticam non tenere in divinis concedit simpliciter formam syllogisticam tenere in divinis. Probatio istius: quoniam, aut hoc negans negat sine aliqua ratione, aut propter

263 secundum] hoc add. C | te] hoc C esse P om. B | etiam] om. CNY | in] sup. lin. Y intellectum] om. P 264 et] om. LN | ita] om. P 265 etc.] om. N 266 accipi] esse BC 267 sapientia] capra B 268 om. C 269 Praeterea] ideo N | tenet] teneat N 270 et] om. P | Hoc…sic] probatur sicut N | est magis] inv. LN | magis…271 tanto] necesse creato Y 271 tanto] om. BC 272 necessariae] necesse Y | necessarius est] inv. P necesse sunt sed corr. in necessaria Y 273 factus] factis sed corr mg. Y | debitam] syllogisticam P 274 divinorum] divina L | tantum participative] participative tantum (?) una Y 275 respectu] om. L 276 concludo correlative] concedo corollarie (ambig. B) BC ergo infero corollarie P 277 intra] mere C | extra] extrema C | cum] magis sive add. BCY maior] in aliquo sed corr. mg. Y | necessitas…278 intra] ad intra necessitas BCY 278 intra] mere C | quo] hoc L | syllogistica] non add. Y 279 intra] mere C | nec] om.L sequitur] sit Y 280 Hoc] quod P 281 etc.] spat. vac. N 282 tenere] teneri BCNY 283 formam…tenere] syllogisticam formam P | tenere] teneri BCPY | divinis] et sic concedit et non concedit add. P | Probatio] propositio B 284 quoniam] quia L | aut1] ad N

265

270

275

280

14

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

285 aliquam rationem. Si sine ratione, cum syllogismus sit ratio, negat

rationem sine ratione. Si propter rationem, aut illam rationem supponit tenere et concludere, aut non. Si non, ergo frustra propter eam hoc negat. Si sic, ergo supponit in ea salvari formam syllogisticam; ergo etc. Sed negans formam syllogisticam in divinis tenere negat simplici290 ter formam syllogisticam. Negans enim syllogismum [non] tenere in omni materia in qua fiat debite secundum formam ei debitam negat simpliciter syllogismum tenere gratia formae; quod enim tenet gratia formae, tenet in omni materia in qua salvatur illa forma. Ergo talis negat simpliciter formam | syllogisticam. Ergo a primo ad ultimum, 295 negans formam syllogisticam in divinis idem concedit | et negat. 36. Praeterea, contra negantem medium disputationis non est disputandum; sed medium disputationis est syllogismus, quem simpliciter ille negat; ergo etc. 300

Y 93ra P 4ra



37. Secundam conclusionem, videlicet quod forma syllogistica teneat etiam summe in terminis modificatis, ostendo sic: quanto | termini aliqui sunt magis invariabiles et minus multiplices, tanto magis salvatur forma syllogistica in eis; quanto enim propositiones 305 sunt minus multiplices, tanto magis tenet forma syllogistica in eis. Omnes enim fallaciae contingunt ex variatione terminorum et multiplicitate propositionum. Sed termini modificati sunt magis invariabiles et propositiones ex eis formatae minus multiplices. Ergo etc. Probatio minoris: quanto aliqui termini possunt habere plures suppositiones, 285 Si…cum] non sine ratione quia BCP | syllogismus] mg. P 286 rationem3] om. L supponit] praesupponit LN suppone sed corr. P 287 et] om. P 288 ergo2] quare P 289 Sed] praeterea P | negans] negabit sed corr. C 290 syllogismum] formam syllogisticam N | non] om. codd. | tenere] essentialiter P 291 secundum] om. Y | ei] eius P 292 syllogismum tenere] eum tenere syllogismum Y | quod…293 tenet] om. (hom.) N 293 tenet] om. Y | salvatur] in add. sed exp. L 294 simpliciter] illam add. N | a] de C 295 negat] narrat Y 296 Praeterea] secundo Y | non…297 disputandum] om. L 297 sed…disputationis] om. (hom.) B | quem] quia add. P 298 ille] iste P 301 videlicet] scilicet N | videlicet…302 modificatis] om. P 302 teneat] tenet B 303 multiplices] simplices L 304 quanto…305 eis] om. (hom.) Y 305 in eis] om. P 306 multiplicitate] multiplicatione N terminorum add. sed exp. B 307 termini modificati] non media L 308 minus] corr. sup. lin. Y 309 termini] non Y

B 2va

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

N 132rb

L 143vb

15

tanto sunt magis variabiles, et propositiones ex eis formatae sunt magis multiplices. Et e converso, quanto termini habent determinatiorem et certiorem suppositionem, tanto minus sunt variabiles, et propositiones ex eis formatae minus multiplices. Illud ergo quod excludit multiplicitatem propositionum et varietatem terminorum non impedit formam syllogisticam, sed magis facit ad ipsam. | Sed modificatio sive specificatio et determinatio terminorum est huiusmodi; determinatiorem enim et certiorem habet suppositionem terminus modificatus quam terminus sine modificatione, sed absolute et universaliter acceptus. Ergo etc. 38. Praeterea, conclusio particulata non sequitur nisi ex altera praemissarum particulata; conclusio enim particularis non sequitur ex utraque praemissarum universali, nec ex utraque particulari, sed ex | altera universali et ex altera particulari. Sed conclusio modificata respectu conclusionis simpliciter est conclusio particulata et determinata, sicut ista: ‘homo est animal per se primo modo’ respectu istius: ‘homo est animal’; omnis enim conclusio determinata est particulata respectu conclusionis indeterminatae; ergo etc.

310

315

320

325

39. Tertiam conclusionem, quae est quod forma syllogistica tenet 330 in terminis singularibus, probo primo sic: in materia contingenti, particularis potest esse vera, universali existente falsa, sicut ista est 311 Et…313 multiplices] om. (hom.) N | quanto termini] ipsam cum Y | determinatiorem] maiorem determinationem P 312 et1] om. Y | minus] magis Y | minus sunt] inv. P 314 excludit…propositionum] concludit multiplicem propositionem Y | varietatem] variabilitatem L 316 sive] seu P | et] vel P | terminorum est] et L 317 determinatiorem…et] dictae (sed exp.) determinatiorem enim Y determinatiorem…318 terminus] quoniam terminus modificatus habet certiorem et determinatiorem suppositionem quam terminus non modificatus N 318 sed] scilicet PY universaliter] universali L 319 acceptus] assumptus Y 320 Praeterea] item N particulata] particularis LP 321 praemissarum particulata] inv. Y | particulata] particulari P | non] nec B non add. mg. C 322 universali] universaliter Y 323 universali…altera2] om. (hom.) L | ex] om. PY 324 particulata] particularis P 325 per…326 animal] om. (hom.) L | modo] et add. B | respectu] om. C | istius] illius C 326 enim] om. N | est2] et L | particulata] particularis P 330 quae…quod] quod est L quae est Y | quae…331 singularibus] om. P 331 primo] om. P | primo sic] inv. N 332 universali] sua praem. Y

16

335

340

345

350

355

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

vera: ‘quidam homo currit’, ista universali existente falsa: ‘omnis homo currit’. Tunc arguo sic: ‘Sortes currit, ergo quidam homo currit’; ista conclusio sequitur enthymematice, non tamen nisi in virtute alterius praemissae subintellectae, puta istius: ‘Sortes est quidam homo’. Sed constat quod utraque istarum praemissarum est singularis, | et tamen forma arguendi est bona, et conclusio sequitur. Ergo forma syllogistica tenet in terminis singularibus. 40. Praeterea, nulla propositio mediata potest esse certa nisi per immediatam; sed ista propositio: ‘quidam homo currit’ est mediata; ergo ista non est certa nisi virtute alicuius singularis | quae primo est certa. Aut ergo ista mediata est certa et deducta ex aliqua immediata singulari, aut ex aliqua singulari et alia universali simpliciter. Non ex universali, quia universali existente falsa, singularis potest esse vera. Praeterea, quia universalis magis est remota a singulari quam singularis; ergo etc. 41. Praeterea, in quibuscumque terminis tenet primum principium, tenet forma syllogistica, quia forma primi principii non ordinatur ad conclusionem nisi mediante forma syllogistica. Sed primum principium tenet in terminis singularibus, alias contradictoria essent simul vera et simul falsa in eis; in quibuscumque enim non tenet aliquod principium, eius oppositum potest stare, ut superius est argutum. Ergo etc. 42. Praeterea, in quibuscumque terminis tenet summe forma primi principii, in eis summe tenet forma syllogistica; sed forma primi 335 enthymematice] ex entitate BC | alterius] ipsius Y | alterius…336 puta] om. P 336 subintellectae] intellectae LN 337 istarum praemissarum] inv. Y | est] particularis vel add. L 338 arguendi…forma2] om. (hom.) L | conclusio] e converso Y | Ergo] quod N 339 singularibus] quare add. N 341 immediatam] immediatum Y | quidam…currit] homo currit quidam cum signis transp. P | mediata] medium Y 342 ista] om. P non…nisi] est certa (cum signis transp.) nonnisi B | nisi] in add. LN 343 certa1] creata C | certa2] creata N 344 singulari1] et add. sed del. P | aliqua] ista Y | ex2] sup. lin. C 345 quia] nam L | singularis] particularis P 346 a] intelligenti (?) add. L | singulari] singularitate P | quam] iter. B | singularis] singulare C 349 non…350 conclusionem] ad conclusionem non ordinatur N 351 terminis] formis L | alias] aliter LN 352 simul1] om. L | et…falsa] om. Y | quibuscumque] quibus L | aliquod] aliud Y 355 terminis] om. P 356 primi principii1] inv. P | summe tenet] inv. LY summe N 353 ut…argutum] Cf. supra n. 31.

P 4rb

C 106rb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

B 2vb

17

principii in singularibus | terminis summe tenet. Probatio: quia magis tenet in illis in quibus tenet virtute propria quam in aliis. Sed primum principium tenet in terminis singularibus sive in propositionibus quae componuntur ex talibus terminis virtute propria, non autem in aliis. 360 Quod patet, quoniam istae: ‘homo est animal’ et ‘quidam’ vel ‘Sortes non est animal’ non sunt incompossibiles nisi in virtute alterius subintellectae, puta istius: ‘Sortes est homo’. Istae autem: ‘Sortes est animal’ et ‘Sortes non est animal’ sunt per se incompossibiles; ergo etc.

L 144ra P 4va

43. Quarta conclusio est quod forma syllogistica non tenet nisi cum aliqua modificatione. Hanc probo sic primo: in quacumque materia contingit variari medium, necessaria est aliqua modificatio excludens huiusmodi variationem ad hoc quod forma syllogistica sit 370 bona; sed in terminis singularibus contingit variari medium; ergo etc. Probo minorem: quandocumque aliquid est illimitatum ad duo extrema ad invicem incompossibilia, tale ut stat sub uno illorum variatur a se ipso ut stat sub alio, sicut anima ut stat sub capite variatur a se ipsa ut stat sub pede; sed terminus singularis potest esse | illimitatus ad 375 aliqua duo repugnantia; ergo ut stat sub | uno variatur a se ut sub alio. Minor patet, quoniam paternitas et filiatio in divinis sunt incompossibilia inter se in eodem supposito, et essentia indistincta penitus est eadem simpliciter utrique. Tunc ergo arguo sic: ‘haec essentia est haec

357 in…tenet] in terminis singularibus summe tenet L tenet in terminis singularibus summe P | terminis] non Y 359 in2] om. Y 360 terminis…propria] virtutibus mediante terminis virtute Y | autem] om. L 361 quoniam] quia P | quidam vel] quidam homo vel LNY om. P 362 in] om. Y | subintellectae] scilicet P 364 et] om. N | sunt…se] per se sunt N 367 Quarta…368 Hanc] quartam conclusionem LP | conclusio] quae add. N 368 primo] om. P 369 variari] coariari(!) Y 370 huiusmodi] istam N | variationem] modificationem praem. sed del. N | quod] ut P 371 ergo…372 minorem] probatio L 372 aliquid est] inv. BP 373 ut stat] potest stare L | illorum] istorum BC extremorum add. N 376 stat sub] sub N quem Y | ut2] stat add. BC est add. sed exp. L 377 Minor patet] sicut patet BC om. P | quoniam] quia LP | filiatio] filius Y 378 et] om. P indistincta] indivisa P 379 utrique] uterque Y | sic] om. Y

18

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

380 paternitas; haec essentia est haec filiatio; ergo haec paternitas est haec

filiatio’. Conclusio est falsa, et | tamen praemissae sunt verae; ergo forma syllogistica non est bona, quia videlicet medium variatur, cum tamen sit terminus singularis; ergo etc. 44. Haec etiam est intentio Philosophi, puta quod necessaria est 385 modificatio in terminis | singularibus, in Io Priorum in illo capitulo ‘Quomodo reducimus syllogismos’, ubi sic dicit: “Aliquotiens autem propter similitudinem positionis terminorum”, non sequitur conclusio. Et ponit duo exempla. Primum est istud: ‘Aristomenes intelligibilis semper est; Aristomenes est Aristomenes intelligibilis; ergo Aristome390 nes semper est’. Secundum est: ‘Micalus musicus corrumpetur cras; Micalus est Micalus musicus; ergo Micalus corrumpetur cras’. Nec in primo nec in secundo sequitur conclusio, praemissis utriusque existentibus veris, et hoc propter defectum modificationis apponendae prae380 paternitas1] et filius in divinis sunt in compossibilia inter se in eodem supposito et essentia indistincta penitus est eadem simpliciter iter. sed exp. cum signis 'va-cat' Y haec4…381 Conclusio] conclusio haec filiatio cum signis transp. P ergo paternitas haec est haec filiatio add. N 382 est] vera vel add. N 383 terminus] om. N | singularis] singulis (?) B 384 etiam est] inv. B est LN | puta] scilicet P | necessaria…385 modificatio] modificatio est necessaria P 385 Io] libro codd. | in3…capitulo] in primo capitulo N capitulo primo P 386 Quomodo] alio modo L autem add. sed del. P reducimus] reducamus N | sic dicit] inv. N 387 similitudinem] aristomenes add. sed del. P 388 istud] illud BCLY | Aristomenes] aristoteles BCNY | intelligibilis] intellectualis P 389 est1] sed add. N | Aristomenes1] aristoteles BCNY | est Aristomenes2] om. (hom.) C Aristomenes intelligibilis] aristoteles (mg. Y) intelligibilis BCY intelligibilis aristoteles N | Aristomenes3] aristoteles BCNY 390 Micalus] vocalis (!) Y 391 Micalus2] vocalis Y | Micalus3] vocalis Y om. P 392 praemissis utriusque] ex praemissis utrisque N 393 apponendae] apponendo BL apposito C appositae vel utriusque istarum N 385 Io Priorum] ARISTOTELES, Analytica Priora I, cap. 33 (AL III-1, p. 74; 47b16-17). 388 ponit] ARISTOTELES, Analytica Priora I, cap. 33 (AL III-1, pp. 74-75; 47b21-25): “Si enim in quo A ‘semper esse’, in quo autem B ‘intelligibilis Aristomenes’, in quo vero ‘Aristomenes’. Verum est autem A inesse B; semper enim est intelligibilis Aristomenes. Sed et B C; nam Aristomenes est intelligibilis Aristomenes. A autem non inest C; corruptibilis est enim Aristomenes”. 390 Secundum] ARISTOTELES, Analytica Priora I, cap. 33 (AL III-1, p. 75; 47b29-34): “Rursum sit in quo quidem C ‘Miccalus’, in quo autem B ‘musicus Miccalus’, in quo autem A ‘corrumpi cras’. Verum est ergo B de C praedicari; nam Miccalus est musicus Miccalus. Sed et A de B; corrumpetur enim cras musicus Miccalus. A autem de C falsum”.

Y 93rb

N 132va

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

P 4vb

B 3ra

C 106va

19

missis, ut Philosophus dicit ibi. Et tamen in utroque istorum arguitur in terminis singularibus; quare etc. 45. Ad haec respondetur quod Philosophus non accipit ibi istos terminos pro terminis singularibus, sed pro communibus indefinite sumptis, sed hoc nihil valet, quia tunc ita dicam tibi quod, ubicumque Philosophus accipit terminos communes, quod accipit eos pro terminis singularibus, quod nihil est dictu. 46. Praeterea, esto quod Philosophus ita accipiat eos, ego tamen volo eos accipere pro singularibus, sicut sunt, et arguam sicut prius sic: ‘Micalus musicus corrumpetur cras; Micalus est Micalus musicus; ergo’; conclusio est falsa, et tamen ambae praemissae sunt verae. Quod ergo conclusio non sequatur, hoc est quia non est universaliter verum, ut Philosophus ibi deducit, quod Micalus musicus corrumpetur cras, quia non corrumpetur quantum ad substantiam, licet quantum ad accidens corrumpatur. Unde, si sic argueretur: ‘Micalus musicus universaliter corrumpetur cras’, conclusio sequeretur, | sed tunc maior esset falsa. Ex hoc potest argui: illud quo posito habetur forma syllogistica debita, et quo non posito | non habetur, pertinet et est necessarium ad formam syllogisticam. Sed terminis singularibus sumptis simpliciter non habetur forma debita syllogismi; ipsis autem modificatis habetur, ut patet in praedictis exemplis Philosophi; ergo etc. 47. Alio modo respondetur quod, quando Philosophus dicit | quod in praedictis duobus syllogismis non sequitur conclusio, quo-

394 istorum] illorum Y 395 quare etc.] om. P 396 quod] quia Y | non] mg. Y | ibi istos] istos N om. BC 398 nihil] non L 399 terminos] secundum add. sed exp. B | quod] sup. lin. L del. Y om. P 400 dictu] dictum P 401 Praeterea] similiter N | esto] om. B | ita] vel Y | accipiat] accipit B | eos] om. N 402 eos accipere] inv. P | pro] terminis add. P | et] om. P | prius] philosophus codd. 403 sic] facit N om. L | Micalus1] vocalis Y | Micalus2] vocalis Y | Micalus3] vocalis Y 404 ergo] etc. add. LP micalus corrumpetur cras ergo etc. add. N 405 sequatur] sequitur L 406 ibi] ibidem Y | deducit] ita add. P | Micalus] vocalis Y 407 corrumpetur] corrumpentur P | ad1] idem add. sed exp. Y | licet] sed Y 408 Unde] Vide C | argueretur] arguetur BC | Micalus] vocalis Y 409 sequeretur] sequitur LN | sed] quia P 410 esset] est N | potest argui] patet argumentum B sic add. P 411 et quo] aequo sed corr. B | pertinet et] om. N 412 sumptis] suppositis BC 413 debita syllogismi] syllogistica debita LN 414 habetur] om. L | ergo] sic L 416 quoniam] quia L

395

400

405

410

415

20

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

niam “non est universaliter verum, quoniam ‘Micalus musicus’ corrumpetur cras”, etc., non intendit per hoc Philosophus dicere quod ideo non sequitur, quia signum universale praemissis non apponitur – 420 ut tu infers –, sed quia signum universale quod requiritur ad syllogismum sive in praemissis non potest addi termino singulari, cuiusmodi termini accipiuntur | in praedictis duobus syllogismis. 48. Contra: primo, quia supponis quod in terminis singularibus non possit fieri syllogismus, cuius oppositum in tertia conclusione 425 superius est probatum. Secundo, quia illud quo posito vel non posito habetur forma debita syllogistica non est necessarium ad formam syllogisticam; sed istis signis universalibus, puta ‘omnis’ vel ‘nullus’, positis vel non positis, habetur forma debita syllogismi; ergo etc. Probo minorem, quia arguendo sic: ‘Micalus musicus corrumpetur 430 cras universaliter vel formaliter; Micalus est Micalus musicus; ergo etc.’ habetur forma debita syllogismi et conclusio sequitur valde bene; ergo etc. 49. Praeterea, signum ‘omnis’ non apponitur termino nisi ad excludendum eius varietatem; sed ista potest excludi per aliud signum,

417 est] om. L | universaliter verum] inv. P | quoniam] quia L quod P | Micalus] vocalis Y | musicus corrumpetur] corrumpitur P 418 etc.] et etiam Y | per hoc] om. BCP Philosophus dicere] inv. P 419 sequitur] conclusio add. P | apponitur] mg. P 420 tu infers] infertur N | sed] ut add. sed exp. Y | quod] mg. P 421 in] mg. P 423 primo…supponis] quia primo supponis L hoc arguitur primo quia supponit N 424 non…syllogismus] om. L | fieri syllogismus] inv. N | in…425 probatum] est superius probatum in tertia conclusione N 425 probatum] ostensum P 426 habetur…syllogistica] forma syllogistica debita habetur P | debita] om. N | non…necessarium] iter. sed del. Y 427 puta] autem (?) add. Y | vel] et N 428 positis1] om. Y | debita syllogismi] syllogistica debita syllogismi P debita syllogistica Y 429 Probo minorem] probatio minoris (sed corr. L) LN | arguendo] arguitur BP arguo C | Micalus] vocalis Y 430 Micalus1] vocalis Y | Micalus2] vocalis Y | musicus] om. P 431 habetur] hic praem. BC | debita syllogismi] syllogistica debita P 432 ergo etc.] etc. PY om. N 433 Praeterea] hoc add. L | non] om. C 434 varietatem] variabilitatem LN variationem Y | ista] illa varietas N ita P | per] ad sed corr. mg. Y ad add. sed exp. Y

417 non…418 cras] ARISTOTELES, Analytica Priora I, cap. 33 (AL III-1, p. 75; 47b35). 420 tu infers] scilicet: ut opponens infert quod Franciscus teneat. 425 superius…probatum] Cf. supra nn. 39- 42.

L 144rb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

P 5ra

N 132vb

21

puta per ‘universaliter’ vel ‘totaliter’, quod potest addi termino singulari variabili causaliter sive virtualiter, licet non formaliter; ergo etc. 50. Praeterea, Philosophus non dicit ibi quod ideo conclusio non sequatur, quia huiusmodi signum non potest apponi sive non apponitur, quod tamen dixisset, si ista fuisset causa. 51. Tertio, respondetur quod ideo conclusio non sequitur in praedictis syllogismis, quia arguitur in terminis compositis, non simplicibus. Contra: primo, quia Philosophus non reddit istam causam quare non sequatur conclusio, quia videlicet termini sunt compositi, sed quia “non est universaliter verum quoniam ‘Micalus musicus’ corrumpetur cras”. 52. Praeterea, illud non facit ad formam syllogismi quo non posito vel posito habetur forma debita | syllogismi; sed posita simplicitate vel compositione terminorum potest haberi forma debita syllogismi, aliis quae necessaria sunt concomitantibus; ergo etc. 53. Praeterea, si compositio terminorum tolleret formam syllogisticam, hoc non esset nisi quia variaretur medium; sed huiusmodi variatio potest excludi; ergo etc. 54. Praeterea: | ‘haec essentia est haec paternitas; haec essentia est haec filiatio’, non sequitur: ‘ergo haec filiatio est haec paternitas’, vel e converso; nec: ‘hic homo est species; Sortes est homo; ergo etc.’ In utroque tamen istorum medium est idem, non variatum formaliter,

435 termino] non BC 436 virtualiter] ubi est BCY universaliter P | licet] sed N 437 Praeterea] Prima B | ibi] om. L | ideo conclusio] inv. P 438 sequatur] sequitur LP huiusmodi] hoc L | apponi] termino singulari add. L | apponitur] apponi L 439 tamen] cum BC non L | causa] vera L 440 sequitur] ex praemissis add. N 442 reddit] dedit N 443 sequatur] sequitur L | conclusio] immo Y | termini] termino L 444 quoniam] quod P quin Y vel quin add. N | Micalus] vocalis Y 446 non2…447 vel] posito vel non P 447 debita syllogismi] inv. N | simplicitate…448 compositione] inv. P 448 compositione] compossibilitate Y 450 compositio] tota add. sed exp. Y | tolleret] tollerunt B 451 hoc…esset] non esset hoc P | variaretur] variatur Y | variaretur medium] inv. P 453 Praeterea] prima B item P | haec2] om. BP | haec3…454 filiatio1] et haec filiatio est haec essentia P 454 haec1] om. B | haec2] essentia est add. P 455 vel…converso] om. N non sequitur add. P | nec] nam L | etc.] non sequitur add. N 456 In…tamen] et tamen in utroque P | istorum] illorum LY | medium est] inv. P | variatum formaliter] forma Y 444 non…445 cras] ARISTOTELES, Analytica Priora I, cap. 33 (AL III-1, p. 75; 47b35).

435

440

445

450

455

22

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

variatum tamen virtualiter et causaliter; dupliciter enim contingit | medium variari, videlicet virtualiter et formaliter. 55. Praeterea, quod etiam in terminis singularibus varietur me460 dium, patet. Arguam enim sic: ‘hic color est visus sive videtur; haec albedo singularis non videtur; ergo haec albedo non est hic color’. Conclusio est falsa, praemissis existentibus veris; ergo hoc est quia medium variatur; quare etc.

Y 93va

56. Praeterea, arguo ad secundam conclusionem, videlicet quod forma syllogistica teneat in terminis modificatis, primo sic: in quibuscumque tenet primum principium, et forma syllogistica, cum non possit ad conclusionem aliquam applicari nisi forma syllogistica mediante; sed | primum principium tenet in terminis modificatis; ergo 470 etc. Minorem probo dupliciter. Primo, quia in quibuscumque terminis non tenet primum principium, in eis potest stare eius | oppositum; sed ita est impossibile quod idem simul sit aliquid formaliter et non sit formaliter illud, sicut quod sit aliquid absolute sine modificatione et non sit illud; ergo etc. 475 57. Praeterea, forma modificati principii tenet in terminis modificatis; sed forma primi principii est modificata, quia contradictio est 465

457 tamen] formaliter add. sed exp. B | causaliter] totaliter L | dupliciter] dicitur B 458 videlicet] scilicet P | virtualiter…formaliter] inv. Y 459 Praeterea] idem P | quod etiam] inv. C | etiam] om. P | singularibus] simplicibus P | varietur] variatur L | varietur medium] inv. P 460 enim] om. P | sive] et non L | videtur] dicitur N 461 singularis] singulare B singulariter Y | videtur] haec add. sed exp. C | non2] videtur add. sed exp. C hic] om. N 462 est1] om. C | praemissis…veris] tamen praemissae sunt vere L 463 quare] ergo N 465 Praeterea] prima B | arguo…secundam] arguitur ad tertiam L arguam ad illam P | videlicet] scilicet P om. BC 466 primo] primum B 467 quibuscumque] terminis add. P | principium] tenet add. P | syllogistica] in terminis modificatis add. Y ergo etc. minorem probo dupliciter primo quia in quibuscumque add. sed del. Y 468 aliquam] concretam (?) C istam Y 469 principium] cum add. sed del. Y tenet] om. C | ergo etc] om. L | ergo…470 Minorem] om. B 470 etc.] om. C | Minorem probo] inv. L 471 potest stare] inv. N 472 ita] ista CY istud N | idem…sit1] sint simul N illud simul sit P idem sit simul Y 473 sicut quod] idem illud idem P 474 illud] idem P 475 Praeterea] prima B item N 476 modificata] vel immodificata N | quia] qua B 465 secundam conclusionem] Cf. supra nn. 37-38.

B 3rb

L 144va

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

P 5rb

C 106vb

23

affirmatio et negatio unius et eiusdem secundum idem in eodem tempore, etc., quae omnia sunt modificationes quaedam ipsius primi principii; ergo etc. 58. Ad istam secundam probationem respondetur quod istae determinationes non sunt modificationes, quia modus non est de essentia rei cuius est modus; nunc autem omnes praedictae determinationes ‘ad idem, secundum idem’, etc., sunt de essentia primi principii; quare etc. Tunc dicit quod duplex est modificatio sive modus: quidam sequens definitionem | sive essentiam rei, et alius praecedens. Et dicit quod nullus modus est de essentia rei. 59. Contra: quaero quid intelligis per modificationem. Modificatio enim non videtur dicere aliud quam determinationem; constat autem quod ista omnia: ‘ad idem, secundum idem, similiter, in eodem tempore’, etc., sunt quaedam determinationes; ergo etc. Unde non video quare magis formaliter debeat dici modificatio sive modus | quam quodcumque istorum. Probatio: omnis determinatio relativa circumstantiarum per modum circumstantiae est modificatio; sed omnes habitudines positae in praedicta descriptione primi principii sunt quaedam determinationes habituales circumstantiales; ergo etc. Minor patet discurrendo per singulas: ‘secundum enim idem’, ‘ad idem’, ‘in eodem tempore’, etc., sunt habitudines circumstantiales, et

477 idem] ad idem add. P 478 etc.] om. N | quae] quia Y | sunt] vel immodificationes vel add. N 479 ergo etc.] etc. L om. P 480 secundam] tertiam L | probationem] propositionem BN | quod] om. N 482 essentia] esse P | determinationes] scilicet add. P 483 idem1] et add. P | primi principii] inv. P 484 quare] ergo L | quare etc.] om. B | dicit] dicitur P | quod] quo B | sive] vel P 485 sequens] corr. P | definitionem] distinctionem NY | sive] rei praem. P seu N | et] om. NP 487 Modificatio] viae add. sed del. Y 488 enim] autem N est add. sed exp. Y | videtur…aliud] vult aliud dicere N | aliud] ad B 489 secundum idem] om. (hom.) BC | similiter] et add. N | similiter…490 tempore] om. L 490 etc1] etc.] om. N 491 dici] attribui L 492 istorum] praedictorum P | Probatio] praeterea L | relativa circumstantiarum] naturae circumstantialis P 493 circumstantiarum] constantiarum sed corr. sup. lin. B | circumstantiae] circumstantiarum L 494 omnes] praedictae LN 495 sunt] sicut C 496 discurrendo] distinguendo BCY sed corr. mg. Y singulas] partes add. P | enim] om. Y | ad…497 tempore] om. P 497 in…tempore] om. L | etc.] quod add. P | etc…498 principii] om. Y | habitudines] habitudinales N | et] om. P 480 Ad…probationem] Cf. supra nn. 56-57.

480

485

490

495

24

500

505

510

515

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

istae partes clauduntur infra essentiam primi principii; ergo etc. Nec motivum suum valet quando dicit quod modus non est de definitione rei, quia verum est quod modus non est de definitione rei quae non est modus, definitio autem modi bene includit necessario modum; nunc autem primum principium est modificatum, ut dictum est; quare etc. 60. Sed potest dici aliter, et melius, quod istae determinationes et modificationes praedictae non sunt de essentia primi principii, nec de eius propria definitione per consequens. Ponuntur tamen in eius descriptione; sunt enim quaedam circumstantiae necessario concomitantes rationem primi principii. Probatio istius: aggregatum per accidens non est de essentia unius entis per se; sed istud totum: ‘ad idem, secundum idem, similiter’, etc., est quoddam totum aggregatum unum per accidens, primum autem principium est unum per se; ergo ista non sunt de intrinseca eius ratione, licet sint quaedam circumstantiae ipsum necessario concomitantes. Sicut enim ens reale habet accidentia sua | realia ipsum concomitantia, ita ens rationis accidentia rationis. 61. Secundo, iste dicit quod duplex est primum principium, videlicet complexum, et hoc est logicum, ut ‘homo est animal, homo non est animal’, et tale, ut dicit, non tenet in terminis modificatis; non enim sequitur: ‘non est animal quidditative, ergo est non-animal quidditative’. | Aliud est primum principium incomplexum, et tale est metaphysicum, ut ‘homo est animal, homo non est animal’, et tale 498 istae partes] ista parte BC istae per se L 499 motivum] modum BCY medium L motivum nec medium N 500 quia] om. N | de] essentia vel add. P 501 nunc] inter Y 502 est2] om. B 503 potest] posset P | istae] illae N | determinationes…504 modificationes] inv. P 504 essentia] esse N | primi] om. P 505 eius propria] inv. Y 506 sunt…quaedam] sicut L et sic sunt P | necessario] necessariae sed corr. L om. BC necessario concomitantes] inv. P | concomitantes] circumstantes L 507 Probatio istius] praeterea istud L totum add. N 508 unius entis] inv. N | sed] per add. P | idem] et add. P 509 similiter] realiter Y om. LP | quoddam] om. N 511 intrinseca…ratione] eius intrinseca ratione L eius ratione intrinseca NY | sint] sicut B | quaedam] om. P 512 ipsum necessario] inv. L | concomitantes] circumstantionantes (!) L 513 realia] universalia N concomitantia] circumstantia L | rationis1] enim add. sed del. Y | accidentia] habet praem. N entia BCPY 514 primum principium] principaliter N 515 et…logicum] om. L logicum] locatum B | animal] om. L 516 non est] inv. LN | non3] sicut L 517 sequitur] homo add. P | ergo…518 quidditative] om. (hom.) BC | non-animal] animal L vel add. Y 518 quidditative] nihil ergo est animal quidditative add. N | Aliud] illud N 519 metaphysicum] modificatum C | animal1] et add. LY

L 144vb

N 133ra P 5va

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

B 3va

Y 93vb

25

tenet in terminis modificatis, quia vel est animal quidditative vel non est animal quidditative. Non tamen oportet quod sit animal | quidditative vel sit non-animal quidditative, quia tunc est principium complexum, quod non tenet in terminis modificatis. 62. Contra: primo, quia assumis falsum; secundo, concedis propositum; tertio, non solvis difficultatem. Primum probo sic: impossibile est esse duo principia simpliciter aeque prima quin unum necessario in aliud reducatur. Aut ergo principium incomplexum, quod ponis esse metaphysicum, reducitur ad principium complexum, vel e converso. Non primum, quia prius non reducitur ad posterius; sed incomplexum est prius complexo. Nec secundum, quia logicus non accipit sua principia a metaphysico; ergo etc. 63. Praeterea, omne principium respectu alicuius est principium. Quaero ergo tunc: principium incomplexum | quod ponis, respectu cuius est principium? Vel enim est principium respectu terminorum, vel respectu principii complexi, vel respectu conclusionum. Non primum, patet. Nec secundum, quia primum principium complexum non dependet nisi ex eius subiecto et praedicato, ita quod subiectum et praedicatum eius sunt praecise eius principia. Nec tertium, quia conclusio non dependet nisi ex maiori propositione et minori, quarum utraque est principium complexum; ergo etc.

520 vel2…521 quidditative] om. (hom.) L 521 Non…522 quidditative] et si non est animal quidditative ergo (mg.) non est animal non tenet P 522 vel…quidditative] om. (hom.) L | sit] om. N 524 assumis] affirmas B | concedis] compositum add. sed del. Y 525 propositum] propositionem B | solvis] solvit N | difficultatem] definitionem B Primum] prima N 526 esse…aeque] esse duo principia esse (exp. C) simpliciter causa (exp. C) BC duo principia simpliciter esse aeque NP | prima] perfecta P | quin] quando Y necessario…527 Aut] in aliud necessario reducatur aliud L necessario in agendo reducatur ad aliud N in aliud necessario reducatur aut P 527 aliud] includatur add. sed exp. C | Aut] ut B | incomplexum] complexum Y 528 ponis] ponas Y | metaphysicum] medium BC sed corr. in modificatum C | reducitur] reducatur B 529 Non] verum add. sed del. Y 531 sua principia] inv. P | ergo etc.] om. N 532 Praeterea] item P 533 quod] quem N 534 Vel…principium2] unde non est principium vel est principium N vel non est principium Y 535 principii] om. BC 536 primum2] om. Y | primum principium] inv. L 537 eius subiecto] inv. N 538 eius1] om. P | eius2] om. N 539 nisi] sup. lin. C om. B propositione…minori] et minori propositione NP | quarum] quae C

520

525

530

535

540

26

545

550

555

560

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

64. Praeterea, Philosophus numquam posuit, nec in libro Metaphysicae nec in libro Elenchorum, ubi facit mentionem et loquitur de primo principio, nisi tantum unum primum principium, ut patet tam in libro Elenchorum quam in libro Metaphysicae; numquam enim posuit aliquod principium incomplexum. 65. Secundo, ostendo quod concedis propositum. Et arguo primo sic: in quibuscumque terminis salvatur primum principium complexum, et forma syllogistica; sed in terminis modificatis salvatur, ut concedis, primum principium; ergo et forma syllogistica, quod est propositum. 66. Praeterea, in quibuscumque terminis tenet primum principium syllogisticum discursivum, quod est ‘quaecumque uni et eidem sunt eadem, inter se sunt eadem’, in eis tenet forma syllogistica. Sed huiusmodi principium tenet in terminis modificatis; quaecumque enim sunt uni et eidem eadem totaliter, vel convertibiliter, vel quamcumque aliam modificationem apponas, inter se sunt eadem illo modo, dum tamen medium non sit variatum formaliter nec virtualiter. Ergo etc. 67. Praeterea, conclusio particulata non sequitur nisi ex aliqua praemissarum particulata; sed omnis conclusio modificata | est particulata; ergo etc.

541 Praeterea] item quia P | Philosophus numquam] inv. N | nec] om. NP 543 primum] om. PY | ut…544 Metaphysicae] ut patet in libro praedicamentis L immo ibidem P | tam] om. BC 544 quam] praeterea C tam Y | enim] om. P 545 aliquod…incomplexum] principium incomplexum aliquod P 547 primum principium] inv. L 548 salvatur…549 concedis] salvatur ut conceditur L salvatur N ut concedis salvatur P 549 principium] complexum add. LP 551 Praeterea] prima B item P 552 syllogisticum] om. P discursivum] discursum B | et] idem add. sed exp. Y 553 sunt1…eadem2] etc. P | eis] eisdem N 554 tenet] om. L | terminis] formis Y | enim] om. N 555 sunt…eidem] uni et eidem sunt NP | eidem] om. Y | convertibiliter…556 aliam] convertitur aliquam P 556 sunt] om. BC | illo] isto N | dum] aut N 557 variatum] nec add. B | nec] vel C | Ergo etc.] om. N 558 Praeterea] prima B corr. P | particulata] particularis LN | non sequitur] iter. P 559 particulata1] particulari LN | conclusio] parti add. sed del. C | particulata2] particularis LN

552 quaecumque…553 eadem2] Cf. EUCLIDES, Elementa I ‘Scientia universaliter communis’, n. 1 (ed. BUSARD, p. 33). 558 Praeterea] Cf. supra n. 38.

P 5vb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

27

L 145ra

C 107ra

B 3vb

68. Sed contra praedicta arguitur. Et primo, contra primam conclusionem, quod forma syllogistica non teneat | in divinis, quia ‘quodlibet essentiale est communicabile; nullum notionale est communicabile’; nec tamen sequitur conclusio, puta quod ‘essentiale non sit notionale’, cum tamen forma syllogistica sit bona; ergo etc. 69. Praeterea, nulla res | existens in tribus suppositis distinguit unam personam ab alia; sed relatio distinguit unam personam ab alia, quodlibet autem absolutum existit in tribus suppositis; ergo etc. Conclusio est falsa, nec sequitur ex praemissis; quare etc. 70. Secundo, arguitur quod primum principium complexum non teneat in terminis modificatis, et hoc sic: istud primum principium, puta: ‘de quolibet esse vel non esse’, etc., aut est principium simpliciter aut est principium modificatum. Si est modificatum, ergo non tenet in terminis simplicibus. Si non est modificatum, ergo non tenet in terminis modificatis, quod est propositum; ergo etc. 71. Praeterea, licet homo vel sit animal vel non-animal simpliciter, tamen nec oportet quod sit animal quidditative nec non-animal. Licet etiam homo currat | vel non currat, non tamen oportet quod currat bene vel currat non bene. Ergo hoc est propter modum additum. 72. Praeterea: ‘si pater est, filius est’, bene sequitur absolute, et e converso: ‘si filius est, pater est’; non tamen sequitur: ‘pater est a se, 562 Et] om. P | contra2] praedictam add. N | primam conclusionem] inv. P 563 teneat] tenet B | divinis] terminis sed corr. C | quia] quod N 565 nec] non LP | essentiale] essentia Y 566 cum…etc] om. N | tamen] om. Y | ergo etc.] om. BL 567 Praeterea] item P | nulla] natura B om. C | res existens] inv. L | distinguit] discit B 569 autem] quod N existit] consistit Y 570 nec] et non L | quare] ergo P 571 primum principium] inv. L 572 primum principium] inv. N principium P 573 simpliciter] simplex L 574 est principium] principium Y om. P 575 simplicibus…576 terminis] simplicibus N om. (hom.) LP 577 simpliciter…578 non-animal] om. (hom.) Y 578 tamen nec] tamen non L non tamen N | non-animal] quidditative add. N 579 etiam] enim N | vel…currat2] om. (hom.) L 580 currat2] om. NP | additum] vel non currat bene ergo hoc est propter modum additum add. sive iter. Y 581 est1] et add. (sup. lin. B) BCY 582 est1] et add. P sequitur] quod add. L 573 de…esse2] Cf. ARISTOTELES, Metaphysica IV, cap. 3 (AL XXV-3, p. 66; 1005b19-20); Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 123): “Prima dignitas est de quolibet affirmatio vel negatio, alias de quolibet esse vel non esse et de nullo simul”.

565

570

575

580

28

585

590

595

600

605

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

ergo filius est a se’. ‘Si animal non est aegrum, ergo est sanum’, sequitur; non tamen sequitur: ‘non est sanum quidditative, ergo est aegrum quidditative vel non-sanum’; ergo etc. 73. Tertio arguitur quod nec primum | principium syllogisticum, quod est: ‘quaecumque uni et eidem sunt eadem, inter se sunt eadem’, teneat in terminis modificatis. Et arguitur primo sic: aut istud principium est verum in terminis simplicibus non modificatis, aut non. Si non, falsum est, quia non invenitur instantia; si sic, ergo etc. 74. Praeterea, materia et forma sunt eadem in composito quidditative et intrinsece, non tamen inter se sunt isto modo eadem. Genus etiam et differentia sunt idem speciei quidditative et formaliter, et tamen non inter se; ergo etc. 75. Quarto arguitur quod nec syllogismus simpliciter teneat in terminis modificatis, et hoc sic: ‘omnis homo est animal per se primo modo; omnis homo est rationalis per se primo modo’; constat quod ista est bona forma syllogistica secundum tertiam figuram, et tamen conclusio quae sequitur est falsa: ‘quoddam rationale est animal per se primo modo’. Ergo syllogismus simpliciter non tenet in terminis modificatis. 76. Quinto arguitur quod nec syllogismus expositorius tenet in terminis modificatis, nec etiam in terminis singularibus, quia syllogismus | expositorius tenet in terminis inconvertibilibus. Sed si non teneret nisi in terminis cum modificatione sumptis, non teneret nisi in

583 est1] om. C | se] similiter add. L vel add. P | animal] est add. C | aegrum…sanum] sanum ergo est aegrum N | sequitur] om. BP 584 tamen sequitur] inv. L 585 non-sanum] non est sanum Y 587 quaecumque] quocumque B | sunt1…eadem2] etc. P | inter…eadem2] etc. LN 588 Et…primo] arguitur primo L arguo primo N et arguitur P 589 terminis] modificatis add. sed exp. P | non1] aut L 590 si sic] spat. vac. P 592 et] om. P | sunt…modo] illo modo sunt N | eadem] idem CLNY | Genus etiam] genus N praeterea genus P 593 et1] om. B | quidditative] quidditate B | et3…594 non] non tamen LP tamen non N 595 simpliciter] universaliter (?) L 597 per se] om. P 598 syllogistica] sive logica (!) Y si add. sed del. Y | tertiam] secundam Y 599 falsa] ista P scilicet add. N 600 modo] om. L | in] om. L 602 Quinto arguitur] pro N Quinto…603 modificatis] om. Y | tenet] non L teneat P 603 nec etiam] etiam L et N terminis2] simplicius add. sed exp. C 604 inconvertibilibus] inconsequentialibus BC non convertibilibus L convertibilibus vel inconvertibilibus N non inconvertibilibus Y 605 cum…sumptis] modificatis P | nisi2] om. N

N 133rb

P 6ra

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

29

terminis convertibilibus, et ita non teneret gratia formae, cum non teneret in omni materia, sed tantum gratia materiae.

L 145rb

Y 94ra

77. Ad ista per ordinem. Ad primum, quando arguitur: ‘quodlibet essentiale est communicabile’, etc., ad evidentiam istius dico quod modificatio numquam sequitur nisi ex praemissis modificatis vel saltem aliqua praemissarum, nec ex praemissis modificatis sequitur aliqua conclusio nisi tantum modificata; numquam enim ex praemissis | modificatis sequitur conclusio simpliciter, sicut nec conclusio modificata ex praemissis simpliciter. Nunc autem praemissae huius rationis sunt modificatae, et tamen infers ex eis conclusionem simpliciter. Cum enim dicitur: ‘quodlibet essentiale est communicabile’, ista non est vera nisi cum aliqua modificatione subintellecta, puta: ‘quodlibet essentiale est | communicabile a Patre Filio et a Patre et Filio Spiritui Sancto’; nec enim essentiale est communicabile Patri nec etiam Filio a Spiritu Sancto. Ex quo patet quod ista: ‘essentiale vel essentia est communicabilis’ non est vera nisi in virtute istius modificatae: ‘essentia est communicabilis ab hoc huic’. Et similiter minor, quae est: ‘relatio non est communicabilis’, tenet virtute istius: ‘non est communicabilis ab hoc huic’. Et ita per consequens non sequitur conclusio simpliciter: ‘ergo essentia vel essentiale non est relatio’, sed tantum potest inferri conclusio modificata, puta: ‘ergo relatio non est essentia 606 convertibilibus] consequentibus BC 607 teneret] teneat N | tantum] cum Y materiae] ergo etc. add. N 609 arguitur] dicitur N 610 evidentiam istius] cuius evidentiam N 611 modificatio] conclusio modificata P 612 aliqua] praedictarum add. Y | modificatis] spat. vac. Y utilis add. C 613 aliqua] om. P | tantum modificata] inv. P enim] etiam N 614 nec] econverso add. P | conclusio modificata] inv. P 616 ex] in Y ex…simpliciter] conclusionem simpliciter ex eis L 617 dicitur] dico C quod add. L | ista] om. N 618 vera] concedenda N | cum] om. P | puta] iter. sed del. Y 619 Patre1] et add. L | Filio1…Patre2] om. (hom.) N | Filio2] et add. LN | Spiritui] spiritu BY 620 nec1] nihil Y | etiam…621 Spiritu] filio nec etiam spiritui L etiam in filio et spiritu Y 621 ista] iste L | ista…vel] mg. Y | essentia…622 communicabilis] esse est communicabile L 623 quae] autem L 624 virtute] in praem. L | istius] huius P 625 Et ita] inv. N | ita] om. Y 626 essentia vel] om. Y | tantum] tamen Y 627 potest…modificata] patet infertur modificata conclusio P | puta] om. L | essentia] vel non est add. P 609 Ad primum] Cf. supra n. 68.

610

615

620

625

30

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

a Patre in Filio’. Sed non sequitur: ‘non est essentia a Patre in Filio, ergo non est essentia’, quia aut sequitur virtute praemissae modificatae 630 – et hoc non, quia ex particulari non sequitur conclusio universalis, etiam altera praemissarum existente universali; conclusio enim universalis non sequitur nisi ex utraque praemissarum existente universali; sed conclusio simpliciter non modificata est universalis; propositio autem modificata est particularis sive particulata; ergo etc. –, aut 635 virtute | alicuius alterius non modificatae – et hoc non, quia talis, si assumeretur, esset falsa; falsum enim est absolute sine modificatione subintellecta: ‘quodlibet essentiale est communicabile’; ergo etc. 78. Aliter potest dici concedendo conclusionem, puta quod nullum notionale est essentiale nec e converso. Nec tamen sequitur: 640 ‘essentiale non est notionale, ergo illud quod est essentiale non est illud quod est notionale’; essentiale enim et notionale dicunt intentiones secundas sive relationes rationis, et ideo, sicut non | sequitur: ‘homo est species; | Sortes non est species; ergo Sortes non est homo’, ita in proposito. 645

79. Sed contra hoc arguitur primo per locum a coniugatis sic: ‘si grammatica est musica, ergo grammaticus est musicus’, optime sequitur; ergo et in proposito: ‘si essentia est relatio, et essentiale erit relativum’. 628 non2] modo Y 629 aut] autem L 630 particulari] non add. sed exp. B | conclusio] om. P 631 etiam] et N om. P | altera] alterum (!) Y a add. sed exp. C | existente] essentiae C | conclusio…632 universali] om. (hom.) Y | enim] autem N 632 praemissarum existente] om. P | praemissarum…universali] universali praemissarum existente N existente] essentiae C 634 est] om. C | sive] vel P | particulata] participata N 635 alterius] om. P | talis si] inv. BCP 636 assumeretur] assumetur BC | est] modificatione add. Y 637 ergo etc.] om. P 638 concedendo] negando B 639 sequitur] conclusio add. N 640 non1] om. B | illud] ad B id C idem L | est2] om. BCL 641 illud] id C | est] om. C | essentiale…notionale2] notionale enim et essentiale P 642 rationis] om. BC 643 homo1] non add. Y 646 hoc] om. P 647 optime] bene P 648 et1] etiam P om. L | et2] ergo P 646 per…coniugatis] Cf. PETRUS HISPANUS, Tractatus (ed. DE RIJK, p. 76): “Locus a coniugatis est habitudo unius coniugatorum ad reliquum, ut ‘iustitia est bona; ergo iustum est bonum’.

B 4ra

C 107rb P 6rb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

N 133va

L 145va

31

80. Praeterea, illa quae dividunt ens reale non sunt secundae 650 intentiones nec entia rationis; sed absolutum et relativum dividunt ens reale; ergo non sunt, ut tu dicis, entia rationis. 81. Praeterea, illa quae sunt aliquid extra in re non dicunt relationem rationis; sed absolutum et relativum sunt huiusmodi; ergo etc. 82. Praeterea, terminus communis ut stat sub secunda intentione 655 non potest inferri de quolibet de quo dicitur ille terminus; non enim sequitur: ‘homo est species; Sortes est homo; ergo | Sortes est species’. Sed sequitur: ‘homo est absolutum, Sortes est homo; ergo etc.’ Idem de relativo. Ergo ista non dicunt secundas intentiones. 83. Praeterea, terminus communis ut stat sub secunda intentione 660 non potest distribui pro omnibus suis inferioribus; sed hic, in | proposito, quodcumque contentum sub notionali vel essentiali distribuit pro quolibet suo inferiori; ergo etc. 84. Ad primum, dico quod locus a coniugatis non semper tenet in 665 terminis quibuscumque. Non enim sequitur: ‘haec anima quae est in hoc capite est haec anima quae est in hoc pede, ergo hoc animatum est illud animatum’. Unde dico quod quando aliqua forma perficit plura subiecta ad invicem incompossibilia, quorum quodlibet denominat realiter in concreto, non potest in talibus argui per locum a coniugatis, 670 sed tantum in forma quae non potest perficere nisi unum subiectum. Nunc ad propositum: sicut anima dat esse et perficit plures partes, ita 650 Praeterea] prima B Item P | secundae] om. N 651 intentiones] intentionis BC | nec] etiam add. P | entia rationis] relationes rationis vel entia L | sed…652 rationis] om. (hom.) N | absolutum] abstractivum L 652 ut…rationis] entia rationis ut dicis P 653 Praeterea] item P | sunt] entia add. sed exp. B | extra…re] in re extra PY 654 relativum] respectivum L 655 Praeterea] Item P 656 inferri] et add. Y 657 est2] species add. sed exp. Y | Sortes2…658 ergo] om. (hom.) B 658 absolutum] albus Y | ergo] sortes add. N 659 Idem] est add. N | relativo] relatione L | ista] istas (!) Y 660 stat] om. Y 661 pro] de L 662 notionali] nobili Y | vel] et N 663 suo] om. NP | ergo etc.] iter. L 665 semper] causae add. sed exp. Y om. P 666 terminis quibuscumque] inv. P 667 hoc1] om. BCPY capite…hoc2] om. (hom.) LN | hoc2] om. B | pede] est anima quae est in hoc capite add. N | animatum] anima tum Y | est3…668 animatum] om. (hom.) BC 668 illud] hoc P tum est illud add. seu iter. Y | perficit] participat L 671 nisi] om. L 672 Nunc] sicut L 665 Ad primum] Cf. supra n. 79. 666 haec…668 animatum] Cf. supra n. 43.

32

675

680

685

690

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

essentia divina dat esse pluribus, puta relationibus in eodem supposito incompossibilibus et quibuscumque aliis absolutis; quare etc. 85. Vel potest dici aliter quod essentiale non est concretum essentiae, sed ipsum esse vel ens. Ubi advertendum quod essentia dupliciter accipitur, videlicet simpliciter et secundum quid. Simpliciter, essentia dicitur ab esse vel e converso, secundum Augustinum, XIV De Trinitate cap. 3. Et sic arguendo concedo: ‘relatio est essentia, ergo relativum est ens, vel esse | quod est essentia, vel a quo dicitur essentia’. Secundum enim Anselmum, Monologion, sicut lux, lucere et lucens, ita essentia, esse et ens; et ita concretum essentiae, ut proprie et simpliciter sumptae, est ens, non autem essentiale. Alio modo esse accipitur secundum quid, videlicet pro omni eo quod est de ratione intrinseca rei, sine quo res non potest esse; et sic eius concretum est essentiale. Et sic, etiam in proposito essentiale transfertur ad esse illud quod consequitur essentiam. Unde et Commentator vocat passiones essentiales, pro quanto videlicet consequuntur subiectum sive eius essentiam. Quod autem essentiale non sit concretum proprium essentiae, ut essentia sumitur | proprie et simpliciter, probo, quia concretum proprium alicuius non multiplicatur non multiplicato eius abstracto; 673 supposito] subiecto N 674 quibuscumque] spat. vac. B 675 dici…quod] aliter potest dici scilicet P | concretum] correlativa BC correlative praem. Y 676 ipsum…vel] esse vel ipsum P | Ubi] om. N | essentia] esse sed corr. P 677 accipitur] accipi potest L videlicet] scilicet P 678 dicitur] divina L | esse] essentia L 679 XIV] 15 C 13 N concedo] omnis add. N quod add. P 680 ergo…essentia] om. (hom.) C | ens…esse] inv. P 681 et] om. NP 682 ita essentia] in essentia P ita Y | et1] om. N | essentiae] om. BC 683 et] om. P | sumptae] sumpta C | autem] om. P | esse accipitur] inv. P essentia accipitur L 685 res…esse] non potest esse res P 686 etiam] sup. lin. L est P om. N | esse] omne L | illud] id B 687 et] om. L | Commentator] conclusio B 688 essentiales] essentias P videlicet] scilicet P om. N 689 concretum proprium] inv. P | proprium] propriae B 690 proprie…probo] simpliciter et proprie probatio N | concretum] om. Y 691 non2] corr. in nisi C | multiplicato] multitudo C 678 secundum Augustinum] Cf. AUGUSTINUS, De Trinitate V, cap. 2 (CCSL 50, pp. 207-208; PL 42, col. 912): “Sicut enim ab eo quod est sapere dicta est sapientia et ab eo quod est scire dicta est scientia, ita ab eo quod est esse dicta est essentia”. 681 Anselmum] ANSELMUS, Monologion, cap. 6 (ed. SCHMITT v. 1, p. 20; PL 158, col. 153). 687 Commentator] AVERROES, De anima I, comm. 3 (ed. CRAWFORD, p. 6). || vocat…688 essentiales] Lege: “vocat haec esse passiones essentiales”.

P 6va

B 4rb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

Y 94rb

L 145vb

P 6vb

33

sed essentiale multiplicatur non multiplicata essentia simpliciter et proprie sumpta; ergo etc. 86. Sic ergo essentia potest dupliciter accipi, quia vel simpliciter – et sic eius concretum proprium est ens, quod non multiplicatur in divinis, sicut nec ipsa essentia –, vel potest accipi secundum quid, pro omni eo quod est de ratione intrinseca vel quod consequitur essentiam necessario in quocumque supposito – et sic eius concretum est essentiale. Tunc ergo, quando dicitur: ‘relatio est essentia’, dico quod ista est vera ut essentia accipitur simpliciter, non autem ut sumitur secundum quid, quia haec est falsa: ‘relatio est de ratione essentiae’; et ita non sequitur: ‘relativum ergo est essentiale’, sed sequitur: ‘ergo relativum est ens quod est essentia sive quod dicitur ab essentia’. 87. Ad | secundum, dico quod absolutum et relativum formaliter non dividunt ens reale, nec dicunt aliquid reale – sed bene illud quod est absolutum et illud quod est relativum, et utrumque tale est reale, non autem absolutum formaliter nec relativum –, sed tantum dicunt ens rationis. 88. Ad tertium, patet per idem, quia ista, licet materialiter | sive fundamentaliter sint in re extra, non tamen formaliter. 89. Ad quartum, dico quod maior non videtur universaliter esse vera. Arguam enim sic: ‘omnis color est visibilis; albedo est color; ergo est visibilis’. Conclusio sequitur; ergo terminus communis, qui est ‘color’, ut | stat sub hoc quod est ‘esse visibile’, distribui potest pro

692 essentiale] non add. sed exp. L 693 sumpta] sumpto (?) Y 694 Sic] sicut C si L dupliciter] aliter BC | dupliciter accipi] inv. P 695 eius concretum] inv. N 696 vel…accipi] et BCLPY 697 ratione] alicuius add. P | quod consequitur] sequitur N 699 relatio] non add. N | ista] illa N 700 est] iter. sed del. P | vera] falsa (exp.) relatio (exp.) maior Y | sumitur] accipitur LP 701 essentiae] entiae (!) C 702 non] hoc L relativum ergo] inv. N ergo relatio L 703 essentia1] essentiale C esse LY vel esse add. 2 N | essentia ] esse Y 704 dico] om. Y 705 nec…reale2] om. (hom.) B | dicunt] dividunt P | illud] id BCL 706 absolutum] corr. in abstractum B | illud] id L 709 patet] om. N quia] quod LN | ista licet] inv. N | materialiter] si add. Y | sive] vel P 710 tamen] extra sed in re add. sed del. Y 711 videtur…esse] videtur esse universaliter BC universaliter vera N est vera universaliter P 712 color2…713 est] om. (hom.) L 704 Ad…secundum] Cf. supra n. 80. 709 Ad tertium] Cf. supra n. 81. 711 Ad quartum] Cf. supra n. 82.

695

700

705

710

34

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

715 quolibet suo inferiori. Sed ‘esse visibile’ non dicit nisi solam relatio-

nem rationis rei visibilis ad actum visionis. Ergo terminus ut stat sub secunda intentione potest distribui pro quolibet | suo inferiori. Idem etiam patet sic arguendo: ‘omne ens est intelligibile; sed homo est ens; ergo est intelligibilis’. Praeterea sic: ‘omne ens aliud a primo est 720 causatum a primo ente; homo est ens aliud ab ipso; ergo etc.’ 90. Per idem patet ad quintum, quia consimiliter maior est falsa, ut patet per instantias praecedentes. 91. Ad secundum, quando dicitur: ‘nulla res communis distin-

725 guit’, patet ex dictis.

92. Ad alia quae adducuntur ad probandum quod primum principium non teneat in terminis modificatis: ad primum, quando arguitur: ‘huiusmodi principium aut est modificatum’, etc., dico quod est modificatum aliquo modo et aliquo modo non. Ad cuius evidentiam scien730 dum est quod duplex est modificatio: quaedam generalis, sine qua non tenet primum principium, et alia specialis, quae accidit primo principio, non tamen ipsum diminuit sive distrahit. 93. Modificatio generalis est illa quae ponitur in descriptione primi principii, puta: ‘secundum idem, ad idem, similiter et in eodem 715 nisi] om. N | solam] rationem add. sed exp. Y 716 actum] videndi add. L 717 pro] suo add. C 718 etiam] om. N | sed] om. N 719 ergo] homo add. B | Praeterea] item P a] et Y 720 causatum] creatum NY | a…ente] om. N | ente] ens B 721 Per] ad B | ad quintum] ad idem praem. sed del. Y ad idem P | quia] quod LNP om. Y | consimiliter] om. P 724 secundum] quintum P | distinguit] distinguitur LN 727 teneat] tenet BP modificatis] mediatis Y 728 huiusmodi] hoc LY | modificatum1] mediatum B | etc.] aut non P | etc…modificatum2] om. (hom.) BC | est modificatum2] est mediatum Y om. P 729 et] sic P 730 est1] om. BN | modificatio quaedam] modus modificationis quidam L generalis] generaliter B | qua] quo L 731 alia] alius L | quae] qui L 732 ipsum] om. LN diminuit] mg. Y | sive] nec P | distrahit] destruit N 734 puta] scilicet P om. BCN | idem1] et add. LP | in…735 tempore] om. L et add. P 721 quintum] Cf. supra n. 83. 724 Ad secundum] Cf. supra n. 69. 726 Ad alia] Cf. supra n. 70. 734 secundum…735 tempore] ARISTOTELES, De sophisticis elenchis, cap. 5 (AL VI-1, p. 12; 167a23-27): “nam elenchus est contradictio eiusdem et unius, non nominis sed rei, et nominis non sinonimi sed eiusdem, ex his quae data sunt ex necessitate, non connumerato quod erat in principio, secundum idem et ad idem et similiter et in eodem tempore”; Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 332, n. 10).

C 107va N 133vb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

B 4va

P 7ra

L 146ra

35

tempore’. Sine ista modificatione non tenet primum principium. Unde si arguas: ‘homo est animal, ergo ista est falsa: “homo non est animal”’, subintelligitur ibi praedicta modificatio, quia, sine illa, affirmatio et negatio non sunt contradictoria, nec oportet aliam partem esse veram et aliam falsam. Sicut etiam, cum dicitur: ‘homo currit; ergo quidam homo currit’, intellectus syllogizat accipiendo aliquam praemissam, puta istam: ‘Sortes est quidam homo’, licet non | advertat, cum ex una praemissa nihil sequatur; ita, cum quaeritur: ‘homo est animal vel non-animal’, subintelligitur tota ista modificatio posita in descriptione primi principii, alias, sine illa subintellecta, neutra pars esset danda, cum utraque posset esse vera vel falsa. 94. Modificationes autem speciales sunt ut cum dicitur: ‘homo est formaliter animal’, ‘homo non est formaliter animal’. Et ista non est necessaria ad primum principium, tamen ista non interimit ipsum. Immo ista: ‘homo est formaliter animal’ et ‘homo non est formaliter animal’ sunt contradictoria evidentius | et expressius quam ista: ‘homo est animal’ et ‘homo non est animal’. Et ideo huiusmodi speciales modificationes non interimunt primum principium, sed magis ipsum perficiunt. 95. Et ideo dico quod primum principium non tenet in quibuscumque terminis nisi cum modificatione generali. Tenet autem sine modificatione | speciali, et multo magis cum ipsa, supposita semper illa generali quae est de forma primi principii. Ex quo patet quod ista ratio peccat per fallaciam consequentis; non enim sequitur: 735 Unde] videtur Y 736 ista] illa N 737 affirmatio…738 negatio] inv. P 738 aliam] unam (mg. C) CP om. BY 739 et aliam] alteram esse P | etiam] enim P | homo] iter. B ergo…740 currit] om. (hom.) BC 740 intellectus] intelligatur C 741 istam] ista P | non] om. P | advertat] avertat BCLNY 742 ex] ista add. Y | sequatur] sequitur L 743 vel] aut Y | subintelligitur] intelligitur P | tota…744 illa] om. Y | ista] illa N 744 alias] aliter L subintellecta] intellecta LN | pars] per se L 745 posset] potest Y | posset…falsa] pars possit vera vel falsa esse P 746 speciales] species L 747 formaliter1] forma Y 1 formaliter animal ] inv. N | homo] est add. sed del. P | formaliter2] forma Y | ista] illa N modificatio add. P 748 tamen…non] non tamen P | non] sup. lin. N | interimit] intentent (!) B 749 Immo] ergo C | ista] illa N | homo1] om. Y | et] om. L 751 et] om. LN huiusmodi] habitus Y 753 perficiunt] perficit Y 754 quod] iter. C | primum principium] inv. C 755 nisi cum] non tenet sed exp. L | generali…autem] generaliter autem tenet P Tenet…756 speciali] om. Y 756 cum] illa add. sed exp. Y | supposita] supponitur C tamen add. P 757 illa generali] inv. BCP 758 ista] illa N

735

740

745

750

755

36

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

‘primum principium tenet in terminis simplicibus praesupposita gene-

760 rali modificatione’, ut dictum est, ‘ergo non tenet in terminis modifi-

765

770

775

780

catis speciali modificatione’, sicut non sequitur: ‘homo est animal, ergo asinus non est animal’. Licet enim ego concedam quod teneat in terminis simplicibus, tamen ex hoc non nego quin etiam teneat in terminis modificatis; immo dico quod positive et evidentius tenet in illis quam in aliis, licet universaliter teneat in omnibus, generali modificatione subintellecta utrobique, ut dictum est. 96. Ad secundum, quando dicitur quod homo est quidditative animal, etc., respondeo et dico quod negatio potest apponi vel ad copulam sive ad verbum, vel ad praedicatum. Primo modo semper alia est vera et altera falsa sine instantia, quacumque modificatione apposita. Unde ista est vera: ‘homo non est quidditative iustus’, et ista falsa: ‘homo est quidditative iustus’. Si autem secundo modo feratur non ad copulam, sed ad praedicatum, ut dicendo: ‘homo est iustus’, ‘homo est non-iustus’, adhuc dico quod modus appositus non impedit quin semper altera pars contradictionis sit vera et altera falsa, dum tamen contradictoria debite accipiantur. Sequitur enim necessario quod homo vel est quidditative iustus vel est non quidditative iustus; affirmativa enim est falsa et negativa vera. Dicendo autem sic: ‘homo est quidditative iustus’, ‘homo est quidditative | non-iustus’, ista non sunt contradictoria, etiam in terminis simplicibus sine modificatione sumptis, puta

759 simplicibus] singularibus P 760 ergo…761 modificatione] om. N 762 non] sup. lin. P | ego] e converso L 763 terminis] om. LN | simplicibus] singularibus P | quin] quando Y | etiam teneat] teneat L teneat in (sed del.) etiam P 764 immo] ergo C primo Y positive] potissime L illeg. Y 765 quam…aliis] om. L | in2] illis add. sed exp. L 768 etc.] om. N | respondeo et] et secundo BC om. P 769 sive] vel P | ad2] om. C 770 est] om. N | et] om. P | altera] alia LNP est add. BC 771 ista1] illa N | ista2] illa N est add. Y 772 iustus] albus P | modo] negatio add. P 773 ad] verbum vel add. P | ut] om. P | est non-iustus] non est iustus BCLN 774 impedit] impendit B | semper…775 pars] altera pars semper Y 775 altera1] alia N | et] om. C | altera2] alia LN | dum] tantum Y contradictoria…776 accipiantur] contradictio debite accipiatur P 776 homo] scilicet add. P 777 vel…iustus2] iter. C | est non] inv. L 778 sic] om. P | est2] om. L 779 iustus…quidditative] om. (hom.) BC 780 simplicibus] singularibus P

767 Ad secundum] Cf. supra n. 71.

N 134ra

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

Y 94va

C 107vb P 7rb

B 4vb

37

dicendo absolute: ‘homo est iustus’, ‘homo est non-iustus’. | Probatio ex intentione Philosophi: quia contradictoria sic se habent quod de quolibet, tam de ente quam etiam de non-ente, altera pars est vera et alia falsa. Sed in istis terminis, etiam sine modificatione sumptis, non est verum | alterum praedicatorum de quolibet, quia homo non 785 existens nec est iustus | nec non-iustus. Unde secundum Philosophum ad negativam de praedicato finito non sequitur affirmativa de praedicato infinito, ut ad istam: ‘homo non est iustus’ non sequitur: ‘homo est non-iustus’, nisi cum constantia subiecti. | Dico ergo quod in propositionibus modificatis, si negatio feratur ad copulam, semper alia 790 est vera et alia falsa, sicut in propositionibus absolutis; immo in illis evidentius quam in istis. Idem dico si feratur negatio ad modum sequentem copulam, non ad modum sequentem praedicatum, ut ‘est formaliter vel quidditative hoc vel est non quidditative hoc’, ‘iste currit bene vel non bene currit’. Nam ‘non currit bene’ idem est quod 795 ‘est non-currens-bene’, sicut ‘currit bene’ idem est quod: ‘currens bene’; verba enim adiectiva exponuntur per substantiva. Ad istam autem: ‘iste est non-currens-bene’, non sequitur: ‘ergo est currens’; ergo nec ad istam: ‘non bene currit’; quare etc.

781 absolute] mg. P | homo1…non-iustus] est iustus homo non est iustus homo L | est iustus] inv. BC | est non-iustus] non est iustus N 783 tam…non-ente] tam ente quam etiam de non-ente BC quam et de non-ente N tam non-ente quam non (exp.) ente P tam ente tam non-ente Y | et alia] altera P 785 praedicatorum] praedictorum codd. 786 nec non-iustus] om. L | non-iustus] non est iustus Y 787 negativam] negationem Y praedicato1] et add. sup. lin. B 788 ut] unde P | non sequitur] om. CY | non2…789 non-iustus] om. (hom.) BL 789 Dico] probo L 791 vera] om. L | et alia] altera P est add. N | immo] ergo C conclusio Y 792 Idem dico] ideo dico quod N | feratur negatio] inv. P 793 ad] autem add. P | modum sequentem] sequens N 794 formaliter] forma Y vel2…hoc2] om. (hom.) L | est] om. N | hoc2] homo Y secundum alium vel est non quidditative hoc add. N 795 currit1] aut B | currit bene1] inv. Y | bene currit] inv. PY idem est] inv. N 796 sicut…797 bene] om. (hom.) P | currens bene] inv. Y 797 exponuntur] exposita L | substantiva] subiecta vel per substantiam vel praem. N substantiam BC 798 est non] inv. L | currens...sequitur] sequitur non est currens bene N est2] non add. C | currens] non bene add. L bene N 799 ergo] om. Y | ad istam] adiectiva C | istam] istum Y | non bene] inv. Y | quare etc.] ergo etc. NY om. P

38

800

805

810

815

820

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

97. Ad tertium, ‘si pater est a se’ vel ‘si animal est sanum’, etc., dico quod ista non sunt contradictoria, videlicet ‘sanum’ et ‘aegrum’, et ideo nihil ad minorem. 98. Ad illud quo probatur quod primum principium syllogisticum non | teneat in terminis modificatis, quia aut tenet in terminis simplicibus – et tunc habetur propositum, videlicet quod non tenet in modificatis –, aut non – et hoc est falsum, quia non invenitur instantia –, respondeo. Primo concedo quod tenet in terminis simplicibus, sed ex hoc non habes propositum, ut tu infers. Non enim sequitur: ‘primum principium syllogisticum tenet in terminis simplicibus, ergo non tenet in terminis modificatis’, ut superius fuit dictum. Vel potest dici aliter quod huiusmodi primum principium syllogisticum: ‘quaecumque uni’ etc., non tenet nisi cum aliqua modificatione saltem generali, licet teneat sine modificatione alia speciali, qua tamen apposita magis tenet. 99. Ad cuius evidentiam est sciendum quod extrema uniri inter se propter unitatem eorum in medio tripliciter potest esse, quia vel extrema uniuntur in conclusione inter se ex hoc quod medium assumptum in utraque praemissarum fuit formaliter unum; vel secundo non tantum propter unitatem formalem medii in utraque praemissarum, sed etiam propter | unitatem eius virtualem, ita quod medium sit idem in utraque praemissarum, non solum formaliter, sed etiam causaliter sive virtualiter. Et hoc est dupliciter, quia uno modo sic quod causalitas

801 ista] illa N | videlicet] scilicet P om. LN 802 et] om. N | minorem] me N bene Y 803 quo] conclusio B quando P | primum principium] inv. P | syllogisticum] om. P 804 simplicibus] singularibus P 805 videlicet] scilicet P | in] terminis add. P 807 concedo] om. N | simplicibus] singularibus N 808 habes] habet Y 809 simplicibus] singularibus P 810 fuit dictum] inv. N | potest dici] inv. B 811 primum principium] inv. LN | uni] et eidem add. L 812 tenet nisi] mg. P | cum] in B 813 alia] om. P | tamen apposita] inv. B sed corr. cum signis transp. Y 815 est] om. N | inter] intra B 816 quia vel] inv. C 817 in conclusione] om. Y | ex…quod] ex eo quod N quia P 818 utraque] media Y om. C | secundo] duo N | tantum] om. N 819 praemissarum] fuit formaliter unum L non solum formaliter fuit unum add. sed exp. N 820 etiam] om. Y | medium] medius Y 821 sive] vel P 822 est] om. CP 800 Ad tertium] Cf. supra n. 72. supra n. 95.

803 Ad illud] Cf. supra n. 73.

810 ut…dictum] Cf.

L 146rb

P 7va

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

N 134rb

B 5ra

39

eius est eadem in maiori et in minori propositione; alio modo non quod sit eadem causalitas eius in utraque praemissarum, immo alia et alia, sed tamen causalitas quam habet in maiori non repugnat causalitati quam habet in minori. 100. Exemplum: ‘homo est animal; Sortes est homo; ergo Sortes est animal’. Hic medium quod est ‘homo’ habet duplicem unitatem in praemissis. Est enim unum et idem formaliter ‘homo’ de quo praedicatur ‘animal’ in maiori et qui praedicatur de Sorte in minori. Et cum hoc est idem causaliter, quia ‘homo’, sive eius causalitas quam habet ut in maiori, non repugnat causalitati eius ut in minori, quoniam ut ‘homo’ recipit | praedicationem animalis non repugnat sibi, immo convenit ei praedicari de Sorte, et ita medium est unum formaliter et causaliter isto modo; non tamen sic quod sit eius eadem causalitas in maiori et in minori, immo alia et alia; una tamen non repugnat alteri. Ex identitate autem formali medii sine praedicta identitate vel unitate eius virtuali sive causali, numquam potest concludi identitas extremorum inter | se; non enim sequitur: ‘homo est species; Sortes est homo; ergo etc.’ Hic enim, licet medium sit idem formaliter in praemissis, non tamen causaliter modo praedicto, quoniam homini ut species repugnat praedicari de Sorte. 101. Ex dictis concludo quod, sicut primum principium: ‘de quolibet esse vel non esse’, etc., non tenet nisi cum modificatione generali, ut dictum est prius, ita nec istud primum principium syllo-

823 eius] om. N | maiori] via Y | in2] om. P | alio] secundo N 824 eius] om. N | immo] ergo C 825 maiori…826 in] om. (hom.) L 827 Sortes2…828 animal] etc. P 828 Hic] hoc L | habet…829 homo] om. (hom.) Y | duplicem] causalitatem et add. N 829 enim unum] ibi bene L ibi unum N | praedicatur] probatur Y 830 et] vel P | qui] quod N 832 ut1] om. B | quoniam] quia L 833 animalis] om. BCY | immo] ergo C 834 ei] om. NY | medium est] inv. BCP | formaliter…835 causaliter] inv. N 835 quod…eius] est L eius eadem] inv. NP 836 in] om. BL in add. sed del. Y | immo] ergo C conclusio Y 837 formali] formaliter BC | vel] eius add. N | vel unitate] mg. P | unitate] veritate B 838 virtuali] virtualiter BC | numquam] non P | concludi] excludi Y | identitas…840 homo] om. Y 839 se] vel unitate add. sed exp. P 840 etc.] sortes est species N 841 ut] est add. N 842 repugnat] pugnat sed corr. sup. lin. B 843 dictis] praedictis N 844 etc.] et etiam Y 845 prius…846 tenet] iter. BC | ita] om. Y 845 ut…prius] Cf. supra n. 93, 95.

825

830

835

840

845

40

850

855

860

865

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

gisticum: ‘quaecumque uni et eidem sunt eadem’, etc., tenet nisi cum modificatione aliqua generali subintellecta, puta: ‘quaecumque uni et eidem formaliter et causaliter’ – modo praeexposito – ‘sunt eadem, inter se sunt eadem’; sine ista enim modificatione: ‘causaliter’, patet quod non tenet, cum ‘species’ – ista | secunda intentio – et ‘Sortes’ | sint idem homini, nec tamen sint idem inter se ex hoc, ut dictum | est. Aliae autem modificationes speciales non sunt necessariae ad huiusmodi principium; si tamen | apponantur, ipsum non destruunt, sed perficiunt, sicut de primo principio superius dictum est. 102. Et si quaeras quomodo poterit cognosci quando medium, quod est idem formaliter, est idem causaliter, et quando non, dico quod per appositionem signi sive alicuius modi universalitatis ad ipsum. Signum enim universale ‘quodcumque’, additum medio in praemissis, vel etiam in altera praemissarum tantum, facit ipsum medium stare idem causaliter in utraque praemissarum. Exemplum: arguendo sic: ‘homo currit; Sortes est homo’ vel: ‘homo est species; Sortes est homo; ergo etc.’, non sequitur, quia, licet medium in praemissis sit idem formaliter, variatur tamen causaliter. Apponendo autem signum universalitatis vel modum, bene sequitur. Sic arguendo: ‘omnis homo est species’ vel ‘omnis homo currit’; ‘Sortes est homo; ergo etc.’, sequitur conclusio, si utraque praemissarum esset vera. Cuius ratio est quia signum universale additum medio facit ipsum et

846 uni et] uniret Y | et] nec C | et…eadem] om. P | sunt eadem] om. LN 848 eidem] forma eiusdem add. sed exp. P | et] om. P | praeexposito] prius exposito BP | eadem] et add. CY 849 inter…eadem] om. (hom.) P | ista] illa N | enim] om. Y 850 cum] licet L licet enim N 851 sint1] sit C | nec] non N | sint2] sunt N | idem2] eadem P | idem2…hoc] ex hoc idem inter se LN 853 ipsum…destruunt] non destruunt ipsum P 854 de…est] dictum est superius de primo principio P | primo] om. BC 855 quaeras] quaerat Y 856 est1…formaliter] idem est (exp.) forma Y | est2] erit L | idem2] ad sed corr. Y | dico] dicit L 857 sive] vel N | universalitatis] veritatis B 858 enim] om. L a add. P 860 idem] ipsum C 861 homo2] ergo add. sed del. P 862 ergo etc.] ergo sortes est species N etc. P | in…863 formaliter] sit in praemissis idem formaliter BCY sit idem formaliter in praemissis P 863 tamen] om. Y 864 autem] om. Y | universalitatis] scr. post non sequitur supra BC 865 homo2] om. Y | currit] et add. P | Sortes…866 ergo] om. N 866 etc.] hic add. BCP 867 universale] cum est add. L | additum] addito B 854 de…est] Cf. supra n. 94.

C 108ra L 146va Y 94vb P 7vb

|

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

B 5rb

41

notat ipsum esse idem causaliter, modo praeexposito, in praemissis. Unde et hoc est propter quod inventi sunt modi universalitatis. Et sicut est duplex terminus, videlicet universalis, sive communis, et singularis, ita etiam est duplex modus sive modificatio excludens variationem causalitatis utriusque terminorum: una excludit variationem terminorum universalium, ut ‘omnis’, ‘quilibet’, ‘nullus’, ‘quidam’, etc., et alia in terminis singularibus, ut ‘totaliter’, ‘universaliter’, ‘partialiter’, etc. 103. Ad illud quod arguitur, quod materia et forma sunt idem quidditative composito, et genus et differentia speciei, et tamen non inter se, dico quod, licet formaliter homo sit idem corpori et animae, non tamen idem causaliter, quia ut est idem cum anima, non est idem cum corpore, nec e converso; immo ut est idem cum uno repugnat sibi cum alio esse idem. Consimiliter dico de specie respectu generis et differentiae. Sed arguendo sic: ‘homo est totaliter idem corpori quidditative; homo est totaliter vel universaliter idem animae quidditative’, vel ‘species generi et differentiae’, tunc bene sequitur conclusio, sed utraque praemissarum est falsa. 104. Ad illud per quod quarto arguitur, quod in terminis modificatis non teneat syllogismus simpliciter, | quia: ‘omnis homo est animal per se primo modo’, etc., respondeo quod in tertia figura numquam potest concludi conclusio universalis, nec etiam aliqua aequipol868 notat] vocat Y | esse] stare P | praemissis] diversis B 869 Et] ut L 870 est duplex] inv. P signum sive add. N | est…terminus] nullus (?) C | videlicet] scilicet P | sive communis] communis (sed exp.) communis Y om. P 871 ita] aut Y | etiam] om. N | est duplex] inv. L | sive modificatio] sine medio BC 872 causalitatis] causalitas B terminorum1] extremorum P 873 quilibet] et add. P | quilibet nullus] inv. C | nullus quidam] om. L | et] om. P 874 partialiter] particulariter L 876 quod1] quando N | et] a sed corr. C | idem…877 composito] sunt idem quidditate B sunt quidditative idem CY quidditative sunt idem L in add. N 877 et3…non] et tamen non sunt eadem L non tamen sunt idem quidditative N 878 formaliter homo] homo idem formaliter BCLNP 879 idem causaliter] inv. Y idem totaliter N idem et causaliter P 880 immo] quarto B ergo C | cum uno] respectu unius N | sibi…881 idem] esse idem cum alio P 882 totaliter idem] totaliter B idem totaliter P idem totaliter idem Y 883 homo…quidditative] om. (hom.) B | idem] de sed corr. C 884 species] idem add. P | tunc] om. P 886 illud] idem L | quarto arguitur] inv. Y 888 etc.] dico et add. Y 889 conclusio] om. B 876 Ad illud] Cf. supra n. 74. 886 Ad illud] Cf. supra nn.75-76.

870

875

880

885

42

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

890 lens. Nunc autem ista conclusio: ‘quoddam rationale est animal per se

895

900

905

910

primo modo’, quae per illum syllogismum concluditur, licet sit particularis in voce, est tamen virtualiter universalis | vel universali aequipollens. Ista enim includit quod omne rationale est | animal. Quod enim convenit alicui in primo modo dicendi per se convenit universaliter omni tali. Ista enim conclusio includit ‘per se’; ‘per se’ autem includit dici de omni. Et ideo ista: ‘quoddam rationale est animal’ includit | ‘animal’ dici de omni rationali; propter quod talis conclusio, nec consimilis, non potest in tertia figura gratia formae concludi. Sed arguas in alia figura sic: ‘omnis homo est animal per se; omne rationale est homo per se; ergo etc.’; conclusio sequitur, sed minor est falsa. 105. Ad illud quod arguitur quinto de syllogismo expositorio, dico ad evidentiam huius quod, sicut terminus communis potest recipere et recipit praedicationem sui superioris universaliter et non e converso – nec enim omne animal est homo, licet omnis homo sit animal –, ita consimiliter est in terminis singularibus. Aliquis enim terminus singularis potest esse subiectum alicuius praedicati universaliter et non e converso, sicut patet in divinis. Haec enim paternitas totaliter et universaliter est eadem essentiae sic quod nulli alteri est idem, non tamen e converso, quia sic essentia est paternitati idem quod est etiam filiationi idem. Et ideo in talibus non sequitur: ‘essentia

890 ista] illa N 891 quae] quia L | illum] istum L | syllogismum] entia add. sed exp. B licet] sed Y 892 voce] voluntate L | tamen] universaliter add. sed exp. Y | virtualiter universalis] inv. P | aequipollens] pollens aequi sed inv. cum signis transp. B 893 enim] om. Y | animal] vel N d sed del. P 894 enim] est B | convenit2] ei add. P 895 omni] enim B | omni…se1] quia P | conclusio…se1] conclusionem cludit B | per se1] mg. C per1…897 dici] om. N | autem] om. P 896 dici] om. L | rationale] per se add. P 897 dici] om. L 898 consimilis] similis sed corr. mg. C | non] om. LN | in…concludi] concludi in tertia figura gratia formae LP 899 arguas] arguam L 900 conclusio] om. P 901 arguitur] arguit P 903 universaliter] universalis N 905 ita] vel Y | Aliquis] aliquid N 907 divinis] dictis Y 908 totaliter…est1] est totaliter et universaliter P | nulli] et add. L 909 sic] sicut N | paternitati idem] inv. NY eadem paternitati P 910 quod…911 idem] om. (hom.) L | filiationi…913 idem1] idem filiationi idem totaliter realiter sive universaliter et ideo in talibus non sequitur essentia est paternitas vel paternitas est idem filiationi non enim est idem filiationi realiter et universaliter ergo N | idem] om. P | ideo] sic P 901 Ad illud] Cf. supra n. 76.

P 8ra N 134va

L 146vb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

C 108rb

43

est paternitati idem realiter, totaliter sive universaliter; essentia est idem filiationi realiter, universaliter; ergo paternitas est filiationi idem’. Non enim convertitur: ‘a est universaliter idem b; ergo et b est universaliter idem a’, nec in terminis communibus nec etiam in singularibus. 106. Tunc dico ad propositum quod syllogismum expositorium tenere in terminis convertibilibus tantum potest intelligi dupliciter: uno modo quod teneat virtute convertibilitatis terminorum, alio modo quod teneat virtute formae servatae in terminis convertibilibus. Per hoc dico ad rationem quod syllogismus expositorius non tenet in terminis convertibilibus propter convertibilitatem ipsorum, sed tantum propter | modum formae facientis ipsum tenere in talibus terminis in quibus salvatur eius forma. Quod autem termini sint convertibiles, hoc est per accidens. Cum enim arguitur: ‘omnis homo est animal rationale; omne risibile est homo; ergo etc.’, non sequitur conclusio propter convertibilitatem terminorum, sed praecipue propter formam syllogisticam quae salvatur in eis. Consimiliter, arguendo ‘hoc a est universaliter b; hoc c est universaliter a’, conclusio sequitur, non propter convertibilitatem terminorum, si convertibiles sint, sed propter modum universalitatis appositum facientem stare terminum sive medium idem causaliter in praemissis.

911 paternitati idem] eadem paternitati P | sive] om. L 912 idem] eadem P | filiationi idem] idem filiationi falsum est P 913 est1] iter. B | ergo] om. BC 914 universaliter idem] inv. LN | a] om. B | terminis] quibus add. Y | communibus…singularibus] communibus nec etiam in terminis simplicibus L communibus nec etiam singularibus N singularibus nec communibus P 916 dico] om. N | expositorium] expositum B 917 tantum] om. P 918 quod] om. Y | teneat] in terminis convertibilibus add. P terminorum] vel add. BCN 920 expositorius] om. L 921 ipsorum] illorum P 922 ipsum] ibi L | talibus terminis] inv. P 923 forma] mg. P | autem] om. N | termini] non L 925 omne] om. C | risibile] corr. mg. ex rationale B | ergo] om. P 926 convertibilitatem] ipsorum add. BCP | praecipue…syllogisticam] praecise propter formam syllogisticam L praecise propter formam syllogisticam praecipue N 927 Consimiliter] dico add. NP | hoc…928 hoc] haec a est universaliter b haec BCY hic a est universaliter b hoc P 928 c] tamen B causa C | a] d codd. | sequitur non] inv. N 929 si…sint] sed convertibiles sunt L | propter] sup. lin. C per N om. B 930 universalitatis appositum] inv. P | appositum] oppositum B | terminum…931 medium] inv. Y

915

920

925

930

44

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM



935

940

945

950

107. Sed contra hoc, puta quod syllogismus non | teneat in terminis simplicibus absque modificatione quacumque, arguitur dupliciter. Et primo sic: ‘Sortes currit, ergo quidam homo currit’ bona consequentia est. Constat autem quod huiusmodi consequens non sequitur ex illa praemissa; | ex una enim praemissa nihil sequitur. Sed sequitur virtute alicuius alterius, puta istius: ‘Sortes est quidam | homo’. Tunc arguo sic: ista conclusio: ‘quidam homo currit’ sequitur ex duabus praemissis singularibus simplicibus sine aliqua modificatione, puta ex ista: ‘Sortes currit’, et ex ista: ‘Sortes est quidam homo’. Aut ergo iste syllogismus: ‘Sortes currit; Sortes est quidam homo; ergo etc.’ valet gratia formae, aut non, sed tantum gratia materiae. Si non valet gratia formae, ergo nullus syllogismus tenet in terminis singularibus gratia formae, sed tantum gratia materiae. Hoc autem est falsum, ut superius est probatum. Ergo ista conclusio: ‘quidam homo currit’ sequitur gratia formae; sed omnes | eius praemissae sunt singulares et simplices, non modificatae aliqua modificatione, ut patet; ergo sequitur quod syllogismus simpliciter tenet gratia formae sine modificatione quacumque. 108. Secundo arguo ad idem sic. Iste est bonus syllogismus gratia formae: ‘omnis homo est animal; Sortes est homo; ergo Sortes 933 hoc] arguitur add. N | puta] scilicet LP | non] om. LN 934 simplicibus] singulis N singularibus P | absque] sine L omni add. P | quacumque arguitur] et arguo P 935 Et] om. NP | ergo…937 praemissa1] iter. B 936 est] om. N 937 illa] ista P | praemissa1] ergo quidam homo currit add. seu iter. C | sequitur2] om. P 938 alicuius…istius] istius subintellectae P | Tunc] om. P 939 currit] puta ex ista sortes currit et ex ista sortes est quidam add. sed exp. cum signis 'va-cat' Y 940 sine] absque P 941 ista1] illa N forma add. P | currit…Sortes2] om. (hom.) L | ex] om. P | ista2] om. N | homo] ergo etc. add. P Aut] om. N | iste] ille L 942 etc.] aut add. N | valet] tenet LP 943 tantum] om. C | non2] tenet add. P 944 tenet] valet LN 945 est falsum] inv. L 946 est] dictum et add. P | est probatum] inv. N | ista] illa N | quidam homo] om. Y 947 sed] et B 948 modificatione] om. Y 949 syllogismus simpliciter] inv. sed corr. cum signis transpositionis P modificatione quacumque] aliqua modificatione P 951 sic] om. N | Iste] ille BC est…syllogismus] syllogismus est bonus NP 952 Sortes2…953 animal] etc. N 933 Sed…hoc] Cf. FRANCISCUS DE MARCHIA, Principium secundi (ed. MARIANI, “Quaestiones praeambulae”, p. 305): “Contra ista obicio contra me dupliciter”. 945 ut…946 probatum] Cf. supra n. 29.

P 8rb

Y 95ra B 5va

L 147ra

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

N 134vb

45

est animal’; sed iste syllogismus, ut probabo, non tenet nisi in virtute propositionum singularium simplicium non modificatarum; ergo etc. Probatio minoris, quia ista propositio: ‘omnis homo est animal’ 955 resolvitur in istas: ‘Sortes est animal’, ‘Plato est animal’, et sic de aliis singulis. Omnis enim propositio universalis resolvitur in particulares propositiones. Tunc arguo ex hoc sic: nulla propositio resolubilis in aliquas propositiones tenet nisi in virtute illarum in quas | resolvitur; sed ista propositio: ‘omnis homo est animal’ resolvitur in propositio- 960 nes singulares simplices non modificatas; ergo ipsa non tenet nisi virtute propositionum singularium simplicium. Ergo syllogismus simpliciter tenet per consequens in terminis singularibus simplicibus sine omni modificatione. 109. Ad ista respondeo. Ad primum, quando arguitur... 953 iste] ille BC | probabo] probatio BCY | in] om. NY 956 animal1] et add. P | Plato] probatio BC | aliis] om. L 957 singulis] singularibus NP | particulares] singulares C 958 resolubilis] resolvabilis C quae resolvitur P 959 propositiones] tenet add. sed exp. Y | nisi] om. Y 961 ipsa] ista P | nisi] in add. N 962 syllogismus…963 consequens] per consequens syllogismus tenet simpliciter L syllogismus simpliciter per consequens tenet N 963 singularibus] om. Y 966 Ad1…arguitur] pro aliis vade ad primum in prologo P respondeo…arguitur] ad primum require solutiones alibi N | primum] primam Y arguitur] hic deficit adnot. mg. B

965

Utrum creatio sit possibilis subiective et obiective. 1. Videtur primo quod non sit possibilis subiective, quia nulla actio habens subiectum est productio totalis rei; sed creatio est produc5 tio totalis rei; ergo nullum habet subiectum. 2. Secundo arguo quod non sit possibilis obiective, quia potentia obiectiva fundatur in potentia | subiectiva; sed creatio non est possibilis subiective; ergo nec obiective. 3. Sed contra. Et primo quod sit possibilis subiective, quia quod 10 convenit generi, et speciei eius; sed habere subiectum convenit actioni, quae est genus ad creationem-actionem, et passioni, quae est genus ad creationem-passionem; ergo etc. 4. Secundo quod sit possibilis obiective, quia quod est impossibile non potest esse factum; sed creatio est facta; ergo est possibilis 15 obiective. 5. Respondeo. Primo, videbitur si creatio sit possibilis subiective; secundo, utrum sit possibilis obiective; tertio, utrum sit demonstrabilis. 6. Ad primi evidentiam est sciendum quod creationem esse possibilem subiective potest intelligi dupliciter: uno modo sic quod eius subiectum sit aliud a termino eius realiter et realiter distinctum ab ipso; alio modo, quod sit ipsemet terminus alio et alio modo sumptus, ita quod idem realiter diversimode sumptum sit terminus et subiectum. 25 Tunc, hoc praemisso, sic procedam: primo enim excludam duos modos dicendi; secundo dicam aliter.

20

2,2 Utrum] quaeritur praem. N 3 Videtur] arguitur Y | primo] om. BLP 4 productio totalis1] inv. BCY 6 arguo] om. P 7 fundatur] funditur P 9 Sed…Et] contra L possibilis] potentia C 10 generi] convenit add. N | eius] est possibilis subiective Y habere] habetur C | actioni quae] alicui qui N 11 est1] etiam add. P creationem-actionem…12 ad] om. (hom.) LN | creationem-actionem] creationem actioni B | passioni] passionem C | quae2] etiam add. Y 12 creationem-passionem] inv. Y 13 Secundo] probo add. C | impossibile] possibile sed corr. sup. lin. C 14 sed] et P creatio] add. autem P 16 Respondeo] tamen add. N 17 sit possibilis] inv. P 20 primi evidentiam] inv. P | est sciendum] inv. L 22 aliud] mg. P om. B | realiter2] om. BNP 23 ipso] termino add. N 24 diversimode] mg. P | sit] ibi add. N 25 hoc praemisso] inv. N | sic procedam] inv. P | enim] om. P 26 secundo…29 dicendi] om. (hom.) Y

P 8va

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

47

<Subart. 1: Duo modi dicendi et exclusio eorum> B 5vb

C 108va

P 8vb

7. Quantum ad primum, est unus modus dicendi quod creatio est possibilis | subiective, sic quod habet subiectum realiter ab eius termino distinctum. Dicunt enim quod essentia rei creandae, quae distincta est ab eius esse, est subiectum creationis. Terminus autem est ipsum esse | actualis existentiae, quod distinguitur realiter ab essentia sicut actus distinguitur a potentia. Unde, sicut materia est subiectum generationis – quae quidem generatio non esset subiective possibilis, nisi materia esset aliquid distinctum a forma realiter quae est eius terminus –, ita dicunt quod, nisi essentia rei, quae est subiectum creationis, distingueretur ab esse quod est eius terminus, non esset possibilis creatio. Differt autem creatio a generatione, quia creatio est productio totalis sive totius esse creati, non autem generatio. 8. Pro ista opinione, quod essentia rei differat ab eius esse in effectu, arguitur, quia omne illud quod est indifferens ad duo opposita et stat sub utroque illorum, distinguitur ab utroque illorum realiter. Sed essentia cuiuslibet rei creabilis est indifferens ad esse in actu et ad non-esse in actu sive ad existere et ad non-existere, et potest stare sub utroque; nisi enim lapis posset esse, esset impossibilis, et nisi posset esse sub non-esse, esset necesse esse. Ergo etc. Sed creatio terminatur ad esse et praesupponit essentiam ut subiectum. Ergo habet subiectum distinctum a termino. 9. Praeterea, omnis actus per se subsistens separatus, non receptus in aliquo subiecto, est infinitus; sed | nullum esse creatum est 29 modus] mg. P 30 habet] eius P | subiectum] est add. P | realiter] distinctus add. P eius] om. P 31 distinctum] om. P 32 Terminus] unus Y 33 realiter…essentia] ab essentia realiter P 35 esset] est L | subiective] om. N | subiective possibilis] inv. P 36 eius terminus] inv. P 38 eius] om. L | terminus] om. Y | esset] est L 39 Differt…creatio2] creatio differt P 40 totalis] rei add. P 41 Pro…opinione] sed ista opinio Y | rei] om. P 42 quia…illud] omne N om. L 44 essentia] esse L | rei] om. Y ad1] ab Y | esse] ad esse add. sed exp. C | actu] alio Y | et…45 actu] om. (hom.) L 45 in] om. N | et1] sive N | ad2] om. P | ad non-existere] non ad existere Y 47 non-esse] termino esse Y | necesse] neccessario N 48 subiectum distinctum] inv. N 50 separatus] semper actus C 51 est1] instinctus add. sed exp. C 2,29 unus…dicendi] AEGIDIUS ROMANUS, Theoremata de esse et essentia, Theorema 5 (ed. HOCEDEZ, pp. 19-25); cf. idem, De esse et essentia, q. 9 (ed. Venetiis 1503, f. 20vb-21va).

30

35

40

45

50

48

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

infinitum; ergo quodcumque esse [est] receptum in essentia differt realiter ab ea. 10. Praeterea, illud quod est suum esse est necesse esse; sed 55 creatura | aliqua | non potest esse necesse esse; ergo nulla creatura est suum esse; ergo eius esse distinguitur ab essentia sua.

L 147va Y 95rb

11. Contra istam opinionem arguo primo sic. Idem est subiectum creationis et terminus creationis; sed subiectum creationis per te est 60 essentia; ergo et terminus eius, qui est esse. Sed subiectum cuiuscumque actionis sive productionis realis, cuiusmodi est creatio, est aliquid reale; ergo essentia rei creabilis est aliquid reale. Tunc quaero: aut creatura habet huiusmodi esse essentiae – quod probatum est esse reale – a se, aut habet ipsum ab alio per aliam creationem. Si a se, ergo 65 creatura habet aliquod esse reale a se. Hoc autem falsum est et contra illud Ioannis, primo: Omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil. | Ergo relinquitur quod habet huiusmodi esse a Deo per aliam creationem. 12. De illa creatione tunc quaero si habet subiectum vel non. Si 70 non, ergo eadem ratione nec prima creatio requirit subiectum. Si autem dicas quod habet subiectum, quaeram ulterius de creatione illius, et ita, vel erit procedere in infinitum, vel oportebit devenire ad aliquid cuius creatio non requirit subiectum; ergo etc.

52 quodcumque esse] inv. Y | essentia] ergo add. BCY et add. L 53 realiter…ea] ab ea realiter P 54 Praeterea] item P | illud] id L | esse2] om. C | sed] nulla add. P 55 creatura1…aliqua] creatura aliqua] inv. Y | creatura1…ergo] om. P 56 suum] necesse P | eius esse] inv. BCP 58 Contra] ad L | opinionem] ergo add. B | arguo] arguitur C 59 creationis1] om. L | terminus] non C termini BPY | subiectum creationis] om. P | te] se B 60 ergo] etc. add. B | terminus] termini BP non L | qui] quo L | subiectum] praedicationis add. P | cuiuscumque] seu add. P 61 sive productionis] om. P 62 ergo…reale2] om. (hom.) N | aliquid] creabile add. sed exp. C 65 habet] a se add. N aliquod] om. P | reale] et sic add. Y | a se] om. N | autem] om. N | falsum est] inv. NP 66 primo] om. BCNY | et…67 nihil] etc. P 69 De…quaero] et tunc de illa quaeram 70 eadem ratione] om. P | prima creatio] creatio passio L | requirit] habebit P 71 dicas quod] om. P | ulterius] ultimo P 72 ita…procedere] om. P | vel oportebit] sed hoc est inconveniens ergo oportet P 73 cuius] eius C | ergo etc.] om. L

66 Ioannis primo] Ioan. 1, 3.

N 135ra

|

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

B 6ra

P 9ra

49

13. Praeterea, ex quo esse distinguitur per te realiter ab essentia et essentia manet sub eius opposito, videlicet sub non-esse, non magis dependet esse ab essentia quam accidens a subiecto; sed accidens potest per divinam potentiam separari a subiecto et existere sine ipso; ergo et esse sine essentia, quod nihil est; quare etc. 14. Praeterea, secundum istam opinionem non oportet ponere quod materia sit subiectum generationis, sed essentia compositi erit subiectum generationis eius, et essentia formae generationis eius. | Probatio: quia idem est subiectum alicuius productionis et termini eius; sed essentia rei generabilis est subiectum esse eius, quod est terminus generationis vel generantis per te; ergo etc. 15. Praeterea, illud est immediatum subiectum alicuius motus vel mutationis quod manet idem sub mutatione et eius privatione opposita; sed essentia motus per te est indifferens ad esse et ad non-esse motus, sicut quaelibet res alia est indifferens ad esse et ad non-esse suum et manet eadem sub utroque; ergo essentia motus, non mobile, erit subiectum motus. Hoc autem est falsum et impossibile; quare etc. 16. Prima ratio propter quam ponitur essentia distincta ab esse, quia essentia manet eadem sub esse | et sub non-esse, non concludit. Si enim ex hoc essentia distinguitur ab esse quia est indifferens ad esse et non-esse, consimiliter eadem ratione sequeretur quod esse sit distinctum a se ipso realiter. Probo, quia ipsum esse est indifferens ad 74 Praeterea] prima B item P | distinguitur…te] per te distinguitur P | per te] om. N 75 videlicet] scilicet P | non] om. Y 76 dependet] distingueretur Y | accidens2…77 ipso] per divinam potentiam potest separari a subiecto P 78 et] potest add. P | sine] sit Y nihil] melius add. Y | est] distinctum add. P | quare etc.] om. Y 79 Praeterea] item P Praeterea…opinionem] om. L | oportet] est Y 80 materia] om. B | sit] spat. vac. B | erit] est C 81 eius1] om. P 82 Probatio] probo C 83 esse] om. BCN 84 terminus] eius add. sed exp. P | vel generantis] om. P | te] se L 85 Praeterea] item P 86 mutationis] imitationis B | quod] lec. dub. B | mutatione] imitatione B | eius privatione] inv. P 87 te] se L se add. sed exp. Y 88 alia] om. P | est indifferens] inv. N | ad2] om. L 89 motus…90 motus] eius et non mobile P | non mobile] om. P 90 erit] simpliciter add. Y | Hoc autem] quod NP hoc Y | et...etc.] om. N 91 Prima] praeterea C | ratio] mg. Y propter] per P | essentia] creaturae add. N | essentia distincta] essentiam esse distinctam P creaturae add. N | esse] est add. L 92 eadem] om. N | sub2] om. P 93 Si] om. B | est] esse Y om. P | ad] ab sed corr. B 94 et] ad add. P | sequeretur] sequitur L 95 esse] est L | est] om. BC 91 Prima ratio] Cf. supra n. 8.

75

80

85

90

95

50

100

105

110

115

120

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

esse et ad non-esse in effectu; potest enim esse et potest non esse; ergo etc. 17. Confirmatur, quia illud quod est possibile esse et non-esse est indifferens ad esse et ad non-esse; sed esse actualis existentiae cuiuslibet rei est possibile esse – alias esset impossibile esse – et possibile non esse – alias esset necesse esse; ergo etc. 18. Ad rationes in oppositum. Ad primam, quando dicitur: ‘illud quod est indifferens’, etc., dico quod verum est de eo quod est indifferens subiective, non autem de illo quod est indifferens obiective, sicut terminus creationis. Vel aliter dico quod aliquid esse indifferens ad duo | opposita potest esse | dupliciter: quia vel positive, ita quod ratio illius communis indifferentis maneat sub utroque illorum, non distracta per aliquod illorum; vel quod sit indifferens ad duo, ad unum positive et ad aliud distractive et non positive: hoc est quod ratio illius maneat tantum cum uno illorum, non maneat autem cum alio, sed totaliter illud distrahat eum seu destruat, sicut isto modo homo est indifferens ad hominem mortuum et ad vivum; mortuum enim distrahit sive destruit totaliter rationem hominis. 19. Per hoc ad rationem, quando dicitur: ‘illud quod est indifferens ad duo opposita distinguitur realiter a quolibet illorum’, dico quod verum est, si est indifferens positive ad utrumque istorum – positive sic quod eius ratio maneat sub utroque istorum non distracta. Quando autem illud commune et indifferens manet tantum cum uno illorum ad quae est indifferens, non autem cum alio, sed illud totaliter destruit rationem eius, tunc non oportet quod illud differat ab utroque 96 ad] om. Y | in effectu] om. N | potest2] om. PY 98 est2] om. BC 99 ad2] om. B actualis] actualiter BC | cuiuslibet] cuiuscumque N 100 impossibile…101 esset] om. (hom.) L 101 etc.] et igitur etc. add. sed exp. C 102 illud] om. N 103 etc.] om. BC dico quod] respondeo quod L dicendum quod BC om. P | eo] illo P esse N | indifferens2] om. Y 105 terminus] rationis add. B | aliquid esse] est aliquid P 106 potest esse] om. P esse] intelligi mg. C om. B | quia] om. P | quia vel] inv. L 107 communis] om. BCP indifferentis] indifferens N 108 aliquod] aliquid P 109 et1] om. P | quod] om. L | illius] alia N quod add. LN 110 maneat autem] inv. NP 111 distrahat…sicut] destruat seu distrahat eam et P | eum] om. N 112 ad2] om. N | enim] autem Y 113 sive] seu N 114 illud] om. N 115 illorum] numero L 116 istorum] illorum NY 117 positive] exp. P om. N | eius ratio] inv. LN | istorum] illorum NY 118 Quando] quoniam N Quando…indifferens] iter. sed del. Y | uno] altero P 119 illorum] istorum BC | quae] quod N | autem] manet add. P | totaliter] om. P 120 differat] differt P 102 Ad primam] Cf. supra n. 8. 114 ad rationem] Cf. supra n. 8.

L 147vb C 108vb

|

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

Y 95va N 135rb

P 9rb B 6rb

51

illorum realiter, sed tantum secundum intellectum. Sic autem est in proposito, quoniam essentia sic est communis ad esse et ad non-esse quod totaliter destruitur et tollitur per alterum istorum, videlicet per non-esse. Et ideo, sicut esse non | differt realiter a se ipso, ita nec essentia ab esse. Nec enim magis secundum rem essentia est indifferens ad esse et ad non-esse in | effectu quam ipsum esse. 20. Ad secundam, quando dicitur: ‘omnis actus per se subsistens non receptus’, etc., dico quod ista propositio est simpliciter falsa, nec video unde habeat ortum. Constat enim quod quodlibet limitatum prius est in se limitatum quam | recipiatur in alio, sicut quodlibet accidens prius est | in se finitum et limitatum quam recipiatur in suo subiecto, et ita de esse cuiuslibet alterius rei. 21. Ad tertiam, quando arguitur: ‘illud quod est suum esse’, etc., dico quod aliquid esse suum esse potest intelligi tripliciter: quia vel quod sit suum esse formaliter, vel causaliter positive, vel causaliter negative. Primo modo, dico quod omne ens est suum esse; omne enim ens, sive increatum sive etiam creatum, est formaliter esse suum. Secundo autem modo, impossibile est aliquid esse suum esse; quod enim aliquid sit suum esse causaliter positive, hoc est quod sit realiter causa sui esse, impossibile est; nihil enim potest esse causa realiter sui ipsius esse. Tertio modo, videlicet causaliter negative, solus Deus est suum esse; solus enim ipse est cuius esse non est ab alio causaliter, et ideo ipse solus dicitur esse suum esse causaliter negative, pro quanto 121 secundum] exp. L 123 destruitur] om. L | tollitur] tollit L 125 enim] essentia add. P | enim…essentia2] enim essentia magis secundum rem P 126 ad1…non-esse] inv. N 128 non receptus] om. P | propositio] om. L | est simpliciter] inv. N 129 habeat] huic B quodlibet] omne P | limitatum] locatum C 130 limitatum quam] locatum quod C 131 in se] om. P | in1…finitum] finitum in se N | limitatum] locatum C | quam] res add. Y | suo] om. C 132 cuiuslibet alterius] cuiuscumque alicuius N | alterius] om. Y 133 arguitur] dicitur C | arguitur illud] om. N 134 aliquid] ad Y | esse2] suum om. C potest…tripliciter] tripliciter potest intelligi Y | quia vel] inv. N vel P 135 quod] om. BCN | causaliter1…vel2] om. (hom.) L 136 dico…esse] om. P | omne1] om. L | ens] quod est Y quod add. N | suum esse] inv. N formaliter add. Y | omne2] esse add. N | enim] om. P 137 increatum…creatum] inv. LP | etiam creatum] om. N | esse suum] inv. PY 138 aliquid…esse2] om. P 139 enim] om. P | esse] scilicet P | hoc…140 est] om. P 140 esse1] om. Y | enim] est nec add. P | causa realiter] inv. CL | realiter] realis Y 141 ipsius] om. N | videlicet] scilicet P 142 solus…143 negative] om. P | alio] aliquo N 143 solus] deus add. N | esse suum] inv. L 127 Ad secundam] Cf. supra n. 9. 133 Ad tertiam] Cf. supra n. 10.

125

130

135

140

52

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

solus ipse habet suum esse a se, non autem ab aliquo alio effective. Et 145 isto modo nihil aliud a Deo est suum esse, quia quodcumque aliud ab ipso habet esse ab alio causaliter. Quando ergo dicitur: ‘illud quod est suum esse est necesse esse’, dico quod verum est de illo quod est suum esse formaliter et causaliter modo praeexposito, videlicet negative, non autem de eo quod est suum esse tantum formaliter et non 150 causaliter, cuiusmodi est quodcumque aliud a Deo. Omne enim tale est dependens ab eo a quo est causaliter, et ideo non potest esse necesse esse. Quod autem est suum | esse causaliter negative est independens simpliciter, et ideo per oppositum est necesse esse. <Secundus modus dicendi> 22. Secundus modus dicendi est quod creatio est possibilis subiective, non quod habeat subiectum distinctum a termino, sed est possibilis subiective per ipsummet terminum creationis. Dicunt enim quod aliqua duo possunt sic se habere ad invicem quod unum erit causa alterius et e converso, et hoc in alio et alio genere causae, licet 160 hoc sit impossibile in eodem genere causae. Tunc ex hoc, ad propositum dicunt quod creatio et terminus creationis possunt accipi dupliciter: quia vel sub ratione causae efficientis et effectus eius, et sic creatio est causa termini et prior ipso; tenet enim se creatio ex parte causae efficientis, et ita est causa eius in genere causae efficientis sicut quae165 cumque alia productio effectiva est causa termini producti. Vel secundo, possunt accipi sub ratione subiecti sive causae materialis et effec155

144 solus ipse] inv. Y | ipse] deus P | autem] etiam BC | Et] immo P 145 esse] et se add. N | quodcumque] esse P | aliud2] aliud C 146 ipso] a add. sed exp. C | habet esse] est P esse…causaliter] suum causaliter ab alio N 147 necesse] necessario N | est2] om. P 148 suum esse] inv. Y om. L | et] om. P | modo…videlicet] om. P | praeexposito] exposito C 149 eo] illo P | suum…tantum] tantum suum esse P | formaliter…150 causaliter] inv. N 150 cuiusmodi…Deo] quale est omne creatum P | Omne enim] esse enim C quia esse Y 151 est1] om. BC | ab eo] ab illo N om. L | eo…est2] alio P 152 esse1] est C | esse2] om. BC | independens simpliciter] inv. P 155 est1] om. BCY 156 subiective] obiective B | non…157 ipsummet] iter. L | distinctum] realiter add. N | termino] realiter add. P 157 subiective] om. B | ipsummet] subiective add. L | terminum] termini B | enim] om. BL 158 se…invicem] ad invicem se habere P | erit] est P 159 hoc] om. L 160 hoc1] om. P ex hoc] om. N 164 efficientis1…causae] om. (hom.) NY 165 effectiva] effective B secundo] modo add. N | secundo possunt] illud potest L 166 et effectus] om. N 155 Secundus…dicendi] HENRICUS DE GANDAVO, Quodlibet X, q. 7 (ed. MACKEN, pp. 189-190 et 193).

L 148ra

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

P 9va

C 109ra

53

tus sibi correspondentis, et isto modo terminus creationis est prior creatione, cum sit subiectum eius; subiectum enim est prius eius accidente. Non est autem inconveniens, | ut dicunt, quod idem in alio et alio genere causae sit effectus et causa respectu eiusdem, et prius et 170 posterius, licet hoc non possit esse in eodem genere causae, sicut motus est causa sanitatis in genere causae efficientis, et e converso sanitas est causa motus in genere causae finalis. Actio etiam est causa motus in genere causae efficientis, et e converso motus est causa actionis in genere causae materialis, cum actio | fundetur in motu; ergo 175 etc.

B 6va

N 135va

Y 95vb

23. Contra istum modum dicendi, arguo primo quod non est rationabilis; secundo quod non est possibilis. Primum ostendo sic: sicut se habet actio partialis ad suum terminum partialem, ita se habet 180 actio totalis ad suum terminum totalem. Sed actio vel productio partialis termini, puta generatio, non est | subiective in termino; nec enim generatio est subiective in forma quae est eius terminus. Ergo nec creatio, quae est productio totalis, erit subiective in eius termino. 24. Praeterea, sicut terminus creationis et creatio accipi possunt | 185 dupliciter – videlicet in genere causae efficientis vel in genere causae materialis et effectus, ut dictum est –, et in genere causae materialis terminus est creatione prior, licet in genere causae efficientis sit e converso, ita etiam consimiliter poterit dici de generatione naturali et termino eius, puta quod in genere causae efficientis generatio sit prior 190 termino, sed in genere causae materialis sit e converso, | et ita quod

167 modo] om. Y 168 est prius] inv. P | prius] omni N omnino Y | eius2…169 Non] enim est non L eius non enim N 169 autem] om. LN | ut] unde C | ut dicunt] om. N | in] om. L 170 et1] in add. P | alio] in N | effectus…causa] inv. P | effectus…171 causae] causa effectiva N 172 causa] efficiens add. P | causa…efficientis] causa efficiens in genere P 174 motus2] enim add. N 175 ergo etc.] om. L 178 est] sit N 179 rationabilis] rationalis codd. | ostendo] eundo BC 181 vel…182 termini] termini vel productio P 182 subiective…183 est1] om. (hom.) L 183 eius] rei add. L | eius terminus] om. P 184 erit] est P 185 Praeterea] Item P | accipi possunt] inv. NP 186 videlicet] scilicet P vel…causae2] et P 187 effectus] sibi correspondente add. P | et2] om. PY | causae] om. P 188 est creatione] inv. N | est…efficientis] om. P | genere] generatione Y 189 poterit dici] inv. P 190 termino eius] inv. P 191 sed] et P | et] om. Y

54

195

200

205

210

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

idem sit subiectum et terminus generationis naturalis in alio et alio genere causae. Hoc autem non est rationabile nec verisimile; ergo etc. 25. Praeterea, licet aliqua duo possint ad invicem mutuo esse causa et effectus in genere efficientis et finis, sic quod unum sit efficiens alterius et e converso aliud sit causa eius finalis, tamen impossibile est aliqua duo esse ad invicem causa efficiens et subiectum. Et ratio huius est quoniam finis est causa efficientis solum in intentione. Non est autem inconveniens aliquid | praecedere aliud in intentione, et sequi ipsum et esse posterius eo in re, et ita est de causa finali et causa efficiente. Sanitas enim praecedit motum in intentione, et ideo potest esse eius causa finalis; est autem posterius ipso in re, et ideo motus potest esse eius causa effectiva. Nunc autem, licet non sit impossibile idem esse prius aliquo in | intentione et posterius ipso in re, impossibile tamen est idem esse prius secundum rem aliquo et posterius secundum rem ipso eodem; sed subiectum quodcumque est prius secundum rem accidente; ergo non potest esse secundum rem posterius eo, nec per consequens eius effectus; quare etc. 26. Secundo, ostendo quod etiam ille modus sit impossibilis, et hoc sic: licet sit possibile quod accidens sit prius subiecto secundum quid et posterius simpliciter, tamen impossibile est quod sit e converso prius simpliciter et posterius secundum quid eo; sed secundum istum modum dicendi hoc necessario sequitur; ergo etc. Probo minorem: illud quod non causat nisi quia causatum, prius est causatum necessa192 idem] terminus BC | terminus] materia BC | alio2] in alio genere P 193 genere] sit BC | causae] om. N | ergo] om. P 194 mutuo] et add. C | mutuo esse] inv. N 195 genere] causae add. NP | sic] sicut C 196 aliud] idem P illud BCNY | eius finalis] inv. P 197 esse] sic quod sicut add. N | subiectum] effectus B 198 huius] om. P | huius est] inv. Y | quoniam] quia P quia terminus L | est2] similis add. P | solum…intentione] simul invicem causae B simul invicem commune C 199 inconveniens] conveniens B | aliud in] om. BC 200 eo] ipso N | finali…201 efficiente] inv. P | et causa] om. N | causa2] sup. lin. C 202 esse eius] inv. BC | posterius] terminus add. P | ipso] motus add. N 203 eius causa] inv. N | Nunc] non Y | impossibile] esse add. sed exp. B 204 esse] om. BCY prius] iter. sed exp. L | prius aliquo] inv. N | posterius] terminus C | ipso] esse add. BCN 205 est] sup. lin. P | secundum1…aliquo] aliquo secundum rem P | secundum2…206 eodem] ipso eodem modo secundum rem P 206 secundum…207 accidente] obiecti accidente suo secundum rem P 207 potest…eo] potest posterius esse eo secundum rem N 208 eius effectus] inv. P | quare] ergo Y 209 etiam] om. NP | ille] iste P | sit] est P 210 subiecto] eo add. P 211 simpliciter] om. L | est…212 simpliciter] iter. sed del. Y 212 sed] quod B 213 hoc] haec B om. P | Probo minorem] probatio minoris LN 214 quia] om. Y | prius…causatum2] om. (hom.) L

L 148rb

P 9vb

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

55

rio quam sit causa; sed terminus creationis non est causa creationis 215 materialis, sive per modum subiecti, nisi quia factus, sive effective in esse productus; ergo subiectum creationis prius est creatum per creationem. Sed ut est creatum, est posterius ipsa creatione. Ergo creatio simpliciter est prior suo subiecto, et e converso subiectum secundum quid est tantummodo prius ipsa; et ita sequitur quod acci- 220 dens sit prius simpliciter subiecto. Hoc autem est falsum; ergo etc. Hoc de primo. <Subart. 2: Solutio>

B 6vb

27. Quantum ad secundum, dico quod creatio secundum rem non est possibilis subiective, nec per subiectum distinctum a termino eius 225 realiter, ut ponit prima opinio, nec etiam per ipsummet terminum sic quod ipse terminus sit realiter subiectum creationis, ut posuit secunda opinio. Creatio enim est productio simpliciter et universaliter rei secundum numerum. Est etiam productio simpliciter, licet non universaliter, eius secundum speciem, et ideo non praesupponit aliquid eius 230 secundum numerum. Sed si essentia, vel aliquid aliud quodcumque distinctum a termino creationis, poneretur subiectum creationis, illud esset aliquid singulare reale termini creationis; | sed nihil praesupponens aliquid sui secundum numerum creatur; ergo etc. 28. Tunc ergo dico quod creatio passiva, de qua hic quaeritur, 235 non est secundum rem aliquid extra intellectum distinctum ab ipsa re creata, sed tantum distinguitur ab ipsa secundum nostrum modum intelligendi. Et ideo non oportet quaerere aliquid quod sit eius subiec-

215 sit] om. N | creationis1] sive add. L 216 in…217 productus] productus in esse N 217 productus] producto Y | prius est] inv. P 218 creatum] creatura B tamen add. Y | est posterius] inv. P 219 simpliciter est] inv. BC | suo subiecto] inv. P | subiectum] est add. P 220 est] om. LN | ipsa] ipsi P 221 prius simpliciter] inv. P | simpliciter subiecto] inv. Y Hoc] sed praem. P | autem] om. P 222 Hoc…primo] om. L 224 secundum1] primum Y 225 subiective] ita quod add. P | distinctum] realiter Y | distinctum…226 realiter] eius distinctum a termino realiter P | termino eius] inv. LN 226 realiter] om. Y | ponit] ponebat P | ipsummet] ipsum P | terminum] tantum add. P 227 posuit] ponit CN 228 rei] om. N 229 numerum] materiam B et add. L naturam et N 230 eius1] est Y | et ideo] nam N om. CY 231 numerum] naturam BN | aliud] quod add. sed del. P quodcumque] om. Y 234 numerum] naturam N 235 ergo] igitur C om. P 236 secundum rem] om. N | secundum…intellectum] aliquid extra intellectum secundum rem P | distinctum] a creatura ipsa vel add. P | ipsa] ipso N | ipsa re] inv. P 237 nostrum] om. CY | modum intelligendi] inv. BC 238 aliquid…239 creatae] om. Y | quod] quid L

56

240

245

250

255

260

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

tum magis quam ipsius rei creatae, cum sit extra intellectum penitus idem secum. Idem enim est subiectum cuiuscumque productionis et termini eius. Cuius ergo productionis terminus non habet subiectum, nec productio ipsa. Sed res quae creatur sive quae est terminus creationis | non habet subiectum; ponitur enim in esse sine subiecto. Ergo etc. 29. Unde et philosophi ideo negaverunt creationem, quia non potuerunt videre quod aliquid posset fieri sine subiecto. | Et ideo nos, qui ponimus terminum creationis non habere subiectum, non oportet per consequens nos ipsi creationi attribuere aliquod subiectum. Sic ergo dico quod creatio non est aliud secundum rem quam aliquid esse ab alio secundum suum | esse totale in diversitate substantiae. Hic autem extrema sunt realia, puta et illud quod est et illud a quo est. Habitudo autem istorum, quae notatur per hoc quod dicitur: ‘hoc esse ab alio’, vel per hoc: ‘ab’, potest intelligi dupliciter: quia vel ut praecedens terminum creationis per modum productionis modo quo in creaturis actio | sive productio praecedit terminum – et ut sic non est aliquid in re extra, sed est habitudo mere secundum rationem. Sicut enim in creaturis semper praecedit effectum aliqua realis habitudo causae eius ad passum – prior enim est habitudo agentis vel productionis ad passum quam ad terminum –, ita intellectus noster videns terminum creationis esse a Deo concipit quandam habitudinem primam, quae tamen secundum rem nulla est. Alio modo potest huiusmodi habitudo concipi non ut praecedens terminum, sed ut sequens sive concomitans ipsum, et sic est relatio realis. Bene enim concedo creaturae ad Deum esse relationem realem distinctam realiter ab ipsa

240 productionis] productionem C | productionis…241 ergo] om. (hom.) Y 241 Cuius] om. N 242 est] eius Y 243 in] om. B | esse] in mente add. N 244 et] etiam P om. N ideo] non Y 245 potuerunt] potuerant Y | quod] om. N | aliquid] om. C prius add. sed exp. B | posset] posse N possit Y | Et] om. N 247 per…creationi] nos ipsi creationi per consequens P | attribuere…subiectum] aliquod subiectum attribuere P 248 aliud] om. BCP | aliud…rem] secundum rem aliud BCP 249 suum] unum Y | suum…totale] totale esse suum P | totale] formale BCLY | Hic] haec LN 250 extrema sunt] inv. P | puta] prima B realiter puta Y 251 istorum] istarum N | notatur] notantur Y | hoc esse] habetur C 252 alio] si add. N | ab2] om. Y | quia] quod Y 253 modo] quomodo B quo CP 255 secundum] per B 256 aliqua] alium L 257 enim est] inv. CP | est] om. N productionis…258 passum] ad passum productionis L 260 potest…261 habitudo] huiusmodi habitudo potest P 261 concipi] accipi N | terminum] tantum N 262 concomitans] communicans BPY | est] om. Y 263 Deum] om. L | ipsa] om. N

P 10ra N 135vb

L 148va

C 109rb

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

Y 96ra

P 10rb

B 7ra

57

creatura, ut videbitur alias, sed huiusmodi relatio realis non est creatio, cum sit consequens creationis terminum, non praecedens. 30. Sic ergo dico quod huiusmodi habitudo entis ab alio ad illud a quo est, quam denotat ipsa creatio, | potest accipi dupliciter: uno modo ut praesupponens terminum creationis per modum actus primi, et sic concedo quod habitudo huiusmodi creaturae ad Deum est realis relatio, realiter posterior termino creationis; est enim relatio sicut producibilis ad producens, terminum productionis consequens, non praecedens. Alio modo potest accipi per modum actus secundi ut praeintelligitur termino, non ut sequitur ipsum – et ut sic ipsa creatio, sive huiusmodi habitudo, ut videlicet intelligitur praevia, non est nisi relatio rationis. Nos enim imaginamur in creatione et concipimus duplicem exitum: unum de non-esse simpliciter rei creatae | ad esse simpliciter, et alium de esse in potentia causae ad esse in sua propria natura. Sed nec primus exitus, qui est de non-esse simpliciter ad esse simpliciter, nec secundus, qui est de esse in potentia suae causae ad esse in propria natura, est aliquid in re extra praeter extrema. 31. Probatio istius: quia quidquid praeintelligitur | primo esse creaturae nihil est secundum rem ex parte ipsius creaturae; sed primum esse creaturae simpliciter habet ipsa creatura in termino creationis; ergo esse quod ante creationis terminum praeintelligitur nihil est ex parte rei. Sed huiusmodi exitus praedictus praeintelligitur termino creationis. Ergo, ut sic, non est aliquid distinctum a termino in re extra. Intellectus tamen intelligit creationem per modum aliarum productionum naturalium, comparando istam ad illas. Non est autem simile de productione totali rei, cuiusmodi est creatio, et de productione partiali, cuiusmodi est omnis naturalis productio. Unde quaerere 265 praecedens] dependens C 266 illud] id L 267 dupliciter] de sed corr. mg. C om. B 269 realis relatio] relatio realis et P 270 relatio1…relatio2] Non est creationis enim relatio sed B | realiter] naturaliter N | posterior termino] non C 271 producibilis] producti BP producere C | terminum] omnem C 273 et] sed B 274 videlicet] om. BP non add. Y praevia] prima Y | nisi] om. LY 275 enim] om. P | et] ut BC 277 esse in1] om. P propria natura] inv. P 278 ad…279 causae] om. (hom.) Y 279 suae] sive C 280 propria natura] sua natura propria P | extrema] spat. vac. Y 281 praeintelligitur] intelligitur L 283 habet] esse add. N 284 creationis terminum] inv. L 285 Sed] om. P praeintelligitur] intelligitur P 287 tamen] om. P 288 istam] istud P 289 totali] completi C | est creatio] inv. BC | et] ergo B om. C 290 est] om. L | naturalis productio] inv. P 264 ut…alias] Cf. infra q. 8.

265

270

275

280

285

290

58

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

subiectum productionis totalis, cuiusmodi est creatio, est quaerere aliquid prius ante productionem rei, et per consequens ista quaestio supponit productionem totalem non esse productionem rei totalem, sed partialem. 32. Praeterea, | quaerere subiectum productionis quae non est 295 accidens nihil est; sed creatio non est accidens, vel accidens esset prius substantia; ergo etc. 33. Dico ergo quod creatio non est possibilis subiective secundum rem, nisi tantum secundum nostrum modum intelligendi. Hoc de primo. 300

L 148vb

34. Quantum ad secundum, videlicet utrum sit possibilis obiective, | est unus modus dicendi quod duplex est potentia, videlicet 305 subiectiva, et haec excludit creationem, et obiectiva, et ista non excludit, immo necessario requiritur ad creationem. 35. Tunc ergo dicunt isti quod, licet creatura ab aeterno ante creationem nullum esse habuit reale subiectivum, habuit tamen aliquod esse reale obiectivum. 36. Pro ista opinione arguitur primo sic: differentia entis realis 310 est aliquid reale. Sed potentia obiectiva est differentia entis, non autem 291 subiectum] creationis vel add. P | productionis totalis] inv. L | cuiusmodi] eius C cuiusmodi…creatio] om. B 292 et] etiam P | ista] illa N 293 supponit] praesupponit BP rei] om. P 294 sed] esse add. sed. exp. P 295 Praeterea] item P 296 accidens1] vel accidens esset prius substantia add. sed del. Y | est1] quaerere add. P | accidens3…297 prius] quia tunc esset N | esset] est BCY | esset prius] inv. L 298 secundum rem] om. Y 299 tantum] om. BC 300 Hoc] haec BC 303 videlicet] om. P | utrum] scilicet add. P obiective] etiam add. N 304 dicendi] dividi B videlicet add. L | videlicet] scilicet NP om. L 305 haec] hoc B obiectiva prima P | et obiectiva] om. (hom.) Y | et2…ista] secundo P et ista] mg. L | excludit2] om. P 306 immo] ergo C 307 dicunt isti] inv. N | licet] haec C aeterno] nullum add. Y 308 esse habuit] inv. N | tamen] enim N | aliquod] om. P 309 reale obiectivum] inv. N 310 Pro…opinione] per istum opinionem Y | arguitur] arguo BL | primo] om. NP 311 potentia] entis add. P | differentia] potentia Y | entis] realis add. P 304 unus…dicendi] IOANNES DUNS SCOTUS, Reportata Parisiensia II, d. 12, q. 1 (ed. VIVÈS, v. 23, pp. 1-13); Lectura II, d. 12, q. 1 (ed. Vaticana, v. 19, pp. 89-92); Cf. GODEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodlibet III, q. 1 (versio longa), (ed. DE WULF et PELZER, pp. 170-173).

N 136ra

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

P 10va

C 109va

B 7rb

59

potentia subiectiva; potentia enim quae est differentia entis est incompossibilis actui; potentia autem subiectiva non est incompossibilis formae sive actui, sed tantum potentia obiectiva. Ergo potentia obiectiva est aliquid reale. Sed potentia obiectiva est potentia qua aliquid ab aeterno fuit creabile; ergo etc. 37. Praeterea, secundo sic: de eodem realiter non possunt verificari contradictoria realiter; sed de Deo et de lapide verificantur contradictoria realiter ab aeterno, quia lapis ab aeterno fuit producibilis realiter sive creabilis, Deus autem non; ergo lapis ab aeterno habuit aliquod esse reale per quod distinguebatur | a Deo; ergo etc. 38. Praeterea, illud quod non implicat contradictionem realiter habet aliquam potentialitatem quam non habet illud quod implicat contradictionem; esse enim implicans contradictionem est impossibile et non implicans contradictionem est possibile. Sed creaturam fore creabilem realiter non implicat contradictionem, alias numquam fuisset creata, quia nec fuisset realiter creabilis; idem autem esse hominem et lapidem implicat contradictionem. Ergo illud habet potentialitatem aliquam quam non habet istud; | ergo etc. 39. Praeterea arguo sic: idem angelus, et non alius, qui fuit creabilis est creatus – quia si alius, ergo angelus creabilis numquam esset creatus –, nec creatus esset si non fuisset prius creabilis. Sed impossibile est quod ens sit idem realiter cum non-ente; et angelus creatus est ens. Ergo et creabilis, antequam esset creatus, erat ens. 40. Praeterea quinto sic: non-possibile et impossibile aequipollent. Tunc arguo ex hoc sic: aut angelus | ab aeterno fuit realiter possibilis, aut non. Si fuit possibilis realiter, ergo habuit aliquod esse possi-

314 formae…actui] inv. P 315 aliquid1] quid sed corr. sup. lin. B | est potentia] om. L 317 Praeterea] item P 319 quia] om. P | quia lapis] lapis enim B | lapis…aeterno2] om. C lapis…320 creabilis] enim fuit lapis producibilis sive creabilis realiter P 320 ergo] quia Y 321 aliquod] om. P | distinguebatur] distinguebitur realiter P | Deo] ab eo C 323 illud] id L 324 esse] omne Y | enim] non add. P | contradictionem2…325 implicans] om. (hom.) L | impossibile] impossibilis B 325 non] omne P contradictionem…possibile] est possibile contradictionem sed corr. P 327 realiter creabilis] inv. Y 328 potentialitatem] possibilitatem LN 329 istud] illud PY | ergo etc.] om. NY 330 Praeterea] ad idem ergo BC | sic] quarto add. L | alius] aliud N 331 ergo] talis add. P | creabilis] om. P | esset] fuisset N 332 nec…esset] om. P | prius] primo Y 334 et] om. N | ens2] om. L nec creatus esset add. P 335 quinto sic] sic N arguitur P 336 arguo…hoc] om. P | ex hoc] om. N | ab…fuit] fuit ab aterno N

315

320

325

330

335

60

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

bile realiter. Si non, cum non-possibile et impossibile aequipolleant, ergo fuit realiter impossibilis. Sed illud quod fuit realiter impossibile 340 numquam est realiter, quia tunc idem simul esset possibile et impossibile realiter; ergo etc. 41. Sic ergo dicunt quod, licet res creabilis non habuit aliquod esse subiectivum ante creationem, habuit tamen aliquod esse reale obiectivum. 345



42. Contra istam opinionem arguo primo sic: quaero, ex quo huiusmodi esse reale obiectivum praesupponitur creationi, ut dicis, quomodo praesupponitur sibi? Vel enim praesupponitur ei ut subiectum eius, vel ut terminus a quo, vel ut principium effectivum. Non ut 350 principium effectivum, quia | principium effectivum est solus Deus, | nec ut subiectum, quia tunc esset possibile subiectivum, non obiectivum; ergo ut terminus a quo. Sed terminus a quo nihil facit ad productionem, nec enim manet in termino productionis. Ergo frustra ponitur. 43. Praeterea, istud esse aut manet simul cum termino ad quem, 355 aut non. Si sic, ergo sequitur primo quod illud est possibile subiectivum, non obiectivum, cum maneat. Si autem non manet cum termino ad quem, ergo, cum illud per te sit aliquid reale, sequitur quod corrumpatur, ex | quo non manet. Sed non corrumpitur per corruptionem naturalem, ergo per adnihilationem. Ergo in omni creatione concomi360 tatur necessario adnihilatio entis in potentia. Hoc autem est falsum, quia, cum omne adnihilabile sit creabile, per consequens huiusmodi

338 cum] et BCLY | aequipolleant] aequipollent BCLY 339 impossibilis] possibilis Y 340 realiter] et per consequens numquam est add. P | idem simul] illud P om. Y | impossibile] non possibile Y 342 Sic] sicut N | licet res] quaelibet N | habuit] habeat C | aliquod] om. P 343 habuit tamen] inv. Y 346 arguo] arguitur N 347 huiusmodi] habemus Y creationi ut] om. N | dicis] dici L 348 sibi] om. N | enim] non L autem Y 349 a quo] om. Y | Non] aut alio secundo modo Y 350 principium effectivum2] sic illud P 351 subiectum] subiective P | non] om. Y | obiectivum] obiective P 353 frustra ponitur] inv. LY 354 istud] illud B | simul] om. P 355 primo] om. N | illud] idem B om. Y | est] om. BCL | subiectivum] et add. P 356 cum1] causa B | manet] remanet N maneat P 357 ergo] om. P | per…reale] praecessit aliud realiter P | corrumpatur] corrumpitur P 358 per…359 naturalem] corruptione naturale L 359 ergo…adnihilationem] om. (hom.) L | concomitatur] comitatur sed corr. sup. lin. B tota corrumpitur L 361 omne] om. Y consequens] esse sequens B | huiusmodi] habemus Y

Y 96rb L 149ra

P 10vb

|

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

N 136rb

61

esse in potentia esset creatum, et tunc quaererem de eius creatione; ergo etc. 44. Praeterea, aut huiusmodi esse reale obiectivum sive potentiale transmutatur in esse actuale subiectivum, quia est terminus creationis, aut convertitur in esse actuale subiectivum, aut simpliciter cedit. 45. Si dicas quod transmutatur in esse actuale subiectivum, | quod est terminus creationis, ergo illud esse est subiectum termini ad quem creationis, et per consequens non est possibile obiectivum, sed subiectivum. 46. Si dicas secundo quod convertitur, ergo creatio non est nisi quaedam conversio entis imperfectioris in ens perfectius, puta entis possibilis in ens actuale. 47. Si dicas quod non transit nec convertitur in illud, sed tantum cedit, aut corrumpitur in aliquid aut in nihil. Non in aliquid, quia tunc quaeram de illo in infinitum. Ergo in nihil, et ita per consequens adnihilatur. Sed omne quod adnihilatur est creabile; ergo huiusmodi esse potentiale est creabile; ergo prima creatio erit istius entis possibilis. Hoc autem non potest poni, quia tunc similiter quaeram de subiecto istius; ergo etc. 48. Praeterea, huiusmodi esse possibile rei, ex quo est reale per te, aut ergo est creatum ab aliquo alio effective, aut non. Si non, ergo creatura habet aliquam veram et realem entitatem a se et non ab alio

362 creatum] creatio B | quaererem] quaereremus C quaeram P quaereretur NY | eius] esse add. Y 364 huiusmodi] habemus Y 365 actuale subiectivum] inv. C | quia] quod P est] eius add. Y 366 actuale] actualiter B | subiectivum…367 actuale] om. (hom.) L cedit] cadit B 367 Si] et praem. P | dicas] dicis B | subiectivum] quod est praem. L ergo add. P 368 ergo] abrasit P | illud] idem BC | esse est] esset P 369 creationis] est communis N 371 secundo] om. NP | ergo] sic C 372 imperfectioris] perfectioris BCY ens] om. P | entis2] possibile BY ens possibile P entis rationabilis Y 373 in ens] iter. Y 374 Si] autem add. P | in] om. L | tantum] om. P 375 in2] sup. lin. P | in3] nihil add. Y 377 huiusmodi] habemus Y 378 potentiale] obiectivum add. NY unde add. P | est] verum add. P | erit] esset P 379 autem] esse L | tunc…quaeram] similiter quaeram tunc P 380 istius] entis add. L 381 huiusmodi] habemus Y | esse] om. BCY | quo] creatus add. Y | est] esse add. LN | reale] realis B 382 aut1] mg. P | ergo1] om. L | est] enim add. Y creatum] creatus B | aliquo alio] inv. B | effective…383 alio] om. (hom.) L 383 aliquam veram] veram esse P | et realem] om. N | entitatem] om. P

365

370

375

380

62

385

390

395

400

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

effective. Hoc autem est falsum et contra fidem, cum omnia per ipsum facta sint, ut dicitur Ioannis I; ergo etc. 49. Si autem dicas quod ab alio, ut a Deo, ergo hoc est necessario per aliquam aliam productionem priorem. Et tunc quaero: aut illud esse est productum de nihilo, aut de aliquo. Non de aliquo, quia tunc quaererem de illo alio in infinitum; ergo de nihilo. Sed omne tale est creatum. Ergo productio huiusmodi esse | est ab aeterno. Ergo ab aeterno fuit vera creatio et aliquid vere creatum. Hoc autem est falsum et contra illud Genesis I: In principio creavit Deus caelum et terram; ergo etc. 50. Praeterea, potentia obiectiva fundatur super potentiam subiectivam. Ergo potentia obiectiva realis fundatur super potentiam subiectivam realem; sicut enim se habet potentia obiectiva in communi ad potentiam subiectivam in communi, ita | potentia obiectiva realis ad potentiam subiectivam realem. Sed ista potentia non fundatur super aliquam potentiam subiectivam realem, quia creatura nullum esse reale habet subiectivum. Ergo etc. <Solutio> 51. Et ideo dicitur aliter, videlicet quod creatura non est possibilis realiter subiective nec etiam obiective, sic intelligendo quod terminus creationis ante creationem habuit aliquod esse reale subiectivum, 384 autem] om. P | falsum et] om. N | fidem] legem Y | cum] quia N 385 sint] sunt Y om. N | ut…Ioannis] secundum Iohannem N | ergo etc.] om. P 386 hoc…necessario] necessario hoc est N | est] erit C aut B 387 aliquam] om. P | aliam] om. N 389 quaererem] quaerimus B productionem] mutationem P 388 aliquo2] alio BC quaereremus C quaereretur Y | Sed…tale] sic creatum B | est] productum add. sed exp. B 390 creatum] creatura B | Ergo1] huiusmodi add. sed exp. P | aeterno…ab2] om. (hom.) L 391 vera] necessaria P | aliquid] ad C | autem…392 et1] est N 392 illud] fidem P Genesis I] ex primo Y | I] om. N | caelum…393 ergo] om. L | et terram] etc. P 393 ergo] om. N 395 subiectivam] generativam P | realis…397 obiectiva] om. (hom.) Y | fundatur] om. P 396 realem] patet quod add. N | enim] om. BCNY | potentia] om. BCLNY 397 in communi] om. N | potentia] om. L 399 subiectivam realem] inv. N 400 subiectivum] subiectum P | Ergo etc.] om. N 402 Et] om. L | dicitur] dico N | videlicet] videt B scilicet P 403 realiter subiective] inv. Y 404 ante] suam add. N | habuit] habeat L habuerit N aliquod…reale] esse reale ita quod P 385 Ioannis I] Ioan. 1, 3. 392 Genesis I] Gen. 1, 1. 402 dicitur aliter] Cf. IOANNES DUNS SCOTUS, Ordinatio II, d. 1, q. 2 (ed. Vaticana, v. 7, p. 44).

B 7va

P 11ra

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

L 149rb

C 109vb

63

nec obiectivum, | nec aliquid aliud quodcumque. Et tamen hoc dico: quod creatura ante creationem fuit possibilis. 52. Ad cuius evidentiam est sciendum quod duplex est potentia. Quaedam enim est potentia simpliciter, quae quidem est | principium operandi active vel passive – et de ista loquitur Philosophus, V et IX Metaphysicae, dicens quod “potentia est principium transmutandi aliud”, etc. Alia autem est potentia logica, quae est modus compositionis sive complexionis propositionis, qua quidem potentia dicitur quod Sortem currere est possibile vel non currere – et huiusmodi potentia, quae non dicit nisi tantum modum compositionis, est etiam in Deo: dicimus enim quod Deum esse est possibile. 53. Ad propositum, dico quod creatura ante creationem nullum habuit esse reale; cum hoc tamen stat quod habuit esse possibile. Hoc enim nihil aliud est dicere quam dicere quod propositio facta sive formata de re fuit vera de possibili, non quod aliquod esse reale habuerit creatura. Creatio enim est productio alicuius de nihilo sui secundum numerum. Constat autem quod si huiusmodi esse possibile esset aliquid, esset aliquid reale secundum numerum termini creationis, et ita per consequens excluderet ipsam creationem.

405 nec aliquid] aliquid C non aliquid nec aliquod Y | tamen hoc] inv. P hoc BY 407 est1] om. P 408 Quaedam…potentia] scilicet P | enim] om. N | simpliciter] simplex BY 409 vel] et LN | et1] om. P | ista] ita C qua P 411 etc.] in aliud N | autem] quantum N 412 sive] vel P 414 nisi tantum] inv. N | est etiam] determinans compositum parti ad subiectum realis potest dici de deo N est P 415 possibile] et deum esse nihil est impossibile simpliciter de nihilo et sic potest dici de deo talis potentia add. N 416 creatura] creaturam Y 417 habuit esse1] inv. P et add. L | cum…stat] tamen hoc constat C tamen cum hoc stat N et tamen cum hoc stat L | tamen] stat LY | stat] constat BCP | Hoc…418 nihil] sed multum aliud Y 418 quam dicere] om. PY | sive…419 re] de re sive formata P 420 habuerit] habuit B 421 numerum] eius naturam B materiam C autem] om. L | possibile] potentiale BCNY 422 esset1] est L | aliquid esset] om. (hom.) BCLN | numerum] naturam B materiam C 423 et] om. N | ita] sup. lin. B | ipsam creationem] inv. P creationem L ergo etc. add. N

409 V…410 Metaphysicae] ARISTOTELES, Metaphysica IX, cap. 1 (AL XXV-3, p. 180; 1046a11); V, cap. 12 (AL XXV-3, p. 110; 1020a5-6); Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 133, n. 219): “Potentia activa est principium transmutandi aliud in quantum aliud”.

405

410

415

420

64

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

425

430

435

440

445

54. Ad rationes in oppositum. Ad primam, quando dicitur: ‘differentia entis realis est realis’, dico quod aliquid esse reale est dupliciter, quia vel formaliter – et sic, quod est differentia entis realis formaliter, | concedo quod est aliquid reale formaliter –, vel denominative – et isto modo etiam est aliquid reale illud quod est differentia entis realis, denominative tantum et non formaliter. Tunc ad minorem, quando dicitur quod potentia obiectiva est | differentia entis realis, dico quod potentia obiectiva est duplex: quaedam est fundata super potentiam subiectivam, alia quae non est fundata super aliquam potentiam realem subiectivam. Tunc dico quod ista minor est vera tantum de potentia obiectiva fundata super potentiam subiectivam realem, de qua etiam est dubium, de quo videbitur inferius, ubi agetur quale esse habent formae in materia ante generationem. Non est autem vera de potentia obiectiva non fundata super aliquam realem potentiam subiectivam. Talis enim non est differentia entis formaliter, sed tantum denominative; | respicit enim actum qui est formaliter ens reale, non quod ipsa dicat vel sit formaliter ens reale. Unde potentia qua aliquid dicitur esse creabile non est aliquid formaliter, nec per consequens est differentia entis formaliter, sed tantum denominative et terminative, | pro quanto est respectu actus qui est ens formaliter; et ita huiusmodi potentia obiectiva non est formaliter differentia entis, sed 426 est realis] etc. P om. L | aliquid esse] inv. BCL | est2] potest esse N 427 quia] scilicet P | et] om. N | quod] om. L | differentia] distinctum P iter. Y 429 etiam] nihil B om. NP illud] istud N om. P | quod…entis] iter. Y 430 realis] om. L 431 quando] cum N dicitur] detur L 432 est2] om. Y 433 potentiam1] obiectivam add. Y | alia] est add. NP 434 realem subiectivam] inv. P | Tunc] et praem. P | ista] illa N | est…tantum] tantum est vera BCY 435 fundata] om. L 436 etiam] om. P | quo] qua N | ubi agetur] ubi quaeretur BC quando scilicet P 437 est autem] inv. N 438 realem…439 subiectivam] potentiam subiectivam realem P 440 respicit…actum] Est enim finem respicere actum illi C Ipsa enim formaliter respicit actum N | enim] om. B | qui] quo P | formaliter] subiectum Y ens] et non B | reale…441 ens] om. (hom.) N 441 ipsa dicat] inv. PY | vel] quod P 442 dicitur…aliquid2] creabile dicitur non esse P | esse] om. N | est] autem C 443 differentia…formaliter] formaliter differentia entis LN | et terminative] et creative C om. L 444 respectu] duplex B | actus] alicuius N | est2] om. P | ens formaliter] inv. L 445 formaliter] potentia add. L | formaliter…entis] differentia entis formaliter P differentia entis] inv. L 425 Ad primam] Cf. supra n. 36. 436 videbitur inferius] Cf. infra q. 37.

Y 96va

N 136va

P 11rb

B 7vb

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

L 149va

65

tantum extrinsece et denominative, et per consequens denominative tantum est ens. 55. Ad secundam, quando dicitur: ‘de eodem non verificantur contradictoria’, concedo. Quando etiam dicitur in minori quod ‘de Deo et de creatura verificantur contradictoria’, etc., dico quod lapidem ab aeterno fuisse realiter creabilem potest habere duplicem sensum: unum, quod lapis sive quaelibet alia creatura creabilis habuit aliquod esse reale per quod fuerit creabilis realiter – et in isto sensu est falsum; et alium, quod lapis est realiter creabilis, hoc est non repugnat sibi esse reale | pro tempore, ita quod hoc realiter potest determinare terminum creationis, non potentiam ipsam qua res dicitur creabilis – et sic verum est quod creatura ab aeterno fuit realiter creabilis –, vel potentiam ipsam praecedentem terminum eius – et tunc in isto sensu ista est falsa: ‘creatura fuit ab aeterno realiter creabilis’. Tunc ergo concedo quod ista fuit vera ab aeterno: ‘Deus non est vel non fuit realiter possibilis et ista lapis fuit realiter possibilis’. Lapidi enim non repugnavit ab aeterno accipere esse sive poni in esse aliquo actuali quod non habebat, Deo autem repugnat. Sed ex hoc non sequitur: ‘ergo lapis habuit aliquod esse reale’, sicut tu infers, sed tantum sequitur quod lapis potuerit habere aliquod esse quod Deus non potest habere. 56. Ad tertiam, quando dicitur quod ‘illud quod non implicat contradictionem habet aliquam potentialitatem realiter’, etc., dico quod aliquid implicare contradictionem sive repugnantiam realem

446 extrinsece…denominative1] denominative et terminative P | denominative tantum] inv. P 447 tantum] enim add. N 449 concedo] om. N ad minorem add. P | etiam] om. NP | in…quod] om. P 450 de] om. NP 451 ab…fuisse] fuisse ab aeterno P | realiter creabilem] inv. P | creabilem] creabile L 452 sive quaelibet] vel quaecumque N | habuit] habuerunt N 454 hoc] om. N | est2] quod add. P 455 reale] om. N | hoc] mg. P | realiter] om. L | potest] vel add. P | terminum] causam C 457 verum est] inv. N | vel] potest determinare add. N 458 ipsam] om. P | praecedentem] non add. LY non tantum add. P sensu] om. P 459 creabilis] om. P 460 ista] illa N | vel…461 ista] possibilis seu creabilis Y | possibilis…461 realiter] om. (hom.) L 461 lapis] enim Y | repugnavit] repugnat N 462 esse1] om. BCLNY | esse aliquo] inv. LP | actuali] accidentali B actu Y 463 repugnat] repugnavit CL | ergo] om. P 464 habuit] habuerit N non praem. Y aliquod] illud C 465 potuerit] potuit B | habere1…potest] om. (hom.) L | potest] potuerit N 466 quod1] om. N | illud] om. P 467 habet…etc] om. P

448 Ad secundam] Cf. supra n. 37. 466 Ad tertiam] Cf. supra n. 38.

450

455

460

465

66

470

475

480

485

490

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

potest dupliciter intelligi: uno modo quod implicet repugnantiam ut contradictoria formaliter; alio modo quod implicet ea secundum rationem tantum. Tunc quando dicitur: ‘illud quod implicat’, etc., dico quod repugnantia realis non est nisi inter aliqua extrema realia incompossibilia. Nunc autem extrema contradictionis numquam possunt esse realiter ambo simul in eodem. Ex quo sequitur quod huiusmodi repugnantia, quae est inter extrema contradictionis, non est aliquid extra intellectum. Et ideo, quando dicitur quod ‘contradictio implicat repugnantiam realem’, | non | est intelligendum quod contradictio implicet formaliter aliquam repugnantiam realem positivam extra intellectum, per quam sit impossibile extrema contradictionis simul esse, sed tantum implicat huiusmodi repugnantiam sive impossibilitatem realem terminative, hoc est quia implicat repugnantiam ad esse reale. Et per oppositum, lapidem esse non implicat repugnantiam realem, primo modo videlicet nec secundo, quia sibi non repugnat esse reale, quod tamen repugnat contradictoriis. Ex hoc autem quod lapis est possibilis ad esse reale, non sequitur nec potest inferri: ‘ergo lapis habet possibilitatem aliquam realem per quam est possibilis ad esse reale’, sicut non sequitur ex alia parte: ‘contradictoria implicant repugnantiam ad esse reale, ergo hoc est per aliquam repugnantiam realem quam implicant formaliter’. Sicut enim illud quod est impossibile simpliciter ad esse reale est impossibile non per aliquod impossibile reale, ita quod | est possibile ad esse simpliciter | est possibile non per aliquod possibile reale praecedens esse simpliciter.

469 implicet] multiplicet Y | repugnantiam…470 implicet] om. (hom.) LN | ut contradictoria] vel contradictionem P et contradictio Y 470 ea] eam P 471 tantum] om. P alio modo quod implicet eam formaliter add. N | illud] om. N | implicat] contradictionem add. P 472 realis] realiter BCPY | aliqua] om. L 474 realiter…simul] om. P | Ex quo] om. P 476 implicat] om. L formaliter aliquam add. B | repugnantiam…478 aliquam] om. (hom.) LY 478 repugnantiam realem] inv. P | positivam] iter. B 479 simul esse] inv. N dico quod est falsum add. LN 481 terminative] relative B | Et] om. P | Et…482 repugnantiam] iter. L 483 videlicet] om. N | secundo] modo add. P | sibi] sic L | repugnat…484 tamen] om. (hom.) L | quod] quantum N 484 lapis…485 nec] non P 485 lapis] non add. P | possibilitatem aliquam] inv. LN 486 quam] hoc quod P 487 contradictoria implicant] contradictio implicat P | repugnantiam] realem add. N 488 per] propter add. sed del. Y | realem] om. P 489 illud] id BC | impossibile] aliquid esse add. P | ad esse] om. P 491 ad esse] om. P | ad…simpliciter] simpliciter ad esse BC 492 esse] omne C | simpliciter] est possibile non potest aliquod possibile realiter esse simul add. P

C 110ra P 11va

B 8ra N 136vb

|

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

Y 96vb

L 149vb

P 11vb

67

57. Ad quartam, quando dicitur quod ‘idem angelus qui fuit creabilis est creatus’, dico quod verum est | idem secundum rationem. Si autem intelligas quod sit idem secundum rem angelus creabilis et creatus, dico quod hoc potest intelligi dupliciter: quia vel negative – et sic concedo quod iste idem qui fuit creabilis est creatus, hoc est non alius ab illo –, vel positive – et sic falsum est, quia illud quod non est aliquid realiter nulli est idem realiter | positive, nec etiam ab aliquo est diversum. Angelus autem vel lapis creatus ante creationem non erat aliquid reale. Ergo per consequens res creabilis, cum nihil sit positive, nec est idem positive cum se ipsa creata nec diversa ab ea, sed tantum est idem negative secum, ut dictum est, quia videlicet non est aliud ab ea. 58. Ad quintam, quando dicitur quod ‘non-possibile et impossibile aequipollent, et possibile et non-impossibile’, concedo, uniformiter accipiendo ipsa, non autem accipiendo ipsa difformiter. Tunc quando arguis: ‘aut lapis fuit realiter possibilis’, etc., dico quod fuit realiter possibilis et non fuit realiter possibilis. Ad cuius evidentiam est sciendum quod lapidem esse realiter possibilem potest intelligi dupliciter: quia, uno modo sic quod habuit aliquod esse possibile reale per quod quidem fuit possibilis – et sic lapidem esse realiter possibilem est falsum; alio modo | quod lapis fuerit possibilis ad esse reale, non tamen per aliquod qualecumque esse reale quod habuit – et sic in isto sensu verum est quod lapis, et alia creatura quaecumque, fuit realiter possibilis antequam poneretur in esse, pro quanto non repugnabat sibi esse reale. 494 verum…496 hoc] esse eundem angelum creabilem et creatum secundum rem P | est2] iter. Y 495 intelligas] dicis N 496 dico…hoc] om. N 497 est creatus] est est creatus et P 498 vel] secundo scilicet add. N | sic…est1] hoc est falsum P 499 etiam…est2] est ab aliquo N 500 non…501 aliquid] nihil esset P 501 consequens] ens add. sed del. P 502 est] erit L | tantum] om. Y 503 videlicet] om. P 506 et1…non-impossibile] om. L possibile…non-impossibile] om. P | concedo…507 autem] dico quod verum est P 507 ipsa1] ista BCY illa P | non…ipsa2] om. (hom.) LN uniformiter non accipiendo illa difformiter P | autem] cum Y | difformiter] non add. LN 508 arguis] angelus Y | realiter1] realis B | etc. dico] concedo N | etc…509 possibilis2] om. (hom.) P 510 realiter possibilem] inv. P 511 quia] om. PY | esse…reale] reale esse N reale esse possibile Y reale] realiter P 512 quidem] idem P | esse realiter] inv. Y | realiter] realem N 513 fuerit] fuit P 514 qualecumque] quale Y 515 alia…quaecumque] quaecumque creatura alia P 493 Ad quartam] Cf. supra n. 39. 505 Ad quintam] Cf. supra n. 40.

495

500

505

510

515

68

520

525

530

535

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

59. Consimiliter per oppositum, dico quod esse impossibile realiter potest intelligi dupliciter: uno modo, quia habet impossibilitatem aliquam realem formaliter per quam est impossibile; alio modo, tantum dicitur impossibile realiter terminative, videlicet quia non est possibile ad esse reale. Tunc ad propositum dico quod lapis ab aeterno non fuit possibilis realiter primo modo, videlicet per aliquam potentiam realem quam habuit ad esse reale. Fuit tamen possibilis realiter secundo modo, puta non formaliter per aliquam possibilitatem realem quam in se habuit, sed terminative, quia fuit possibilis ad esse reale, licet non per aliquam potentiam realem. Non enim sequitur: ‘non habuit potentiam realem per quam fuit possibilis ad esse reale, ergo non fuit possibilis ad esse reale’, immo est fallacia consequentis, quia esse possibile realiter est dupliciter, quia vel formaliter per potentiam realem, vel tantum terminative, quia sibi non repugnat esse reale. 60. Dico ergo quod creatio sive terminus eius non est possibilis subiective nec obiective realiter, sed tantum terminus creationis est possibilis realiter terminative, quia est possibilis ad esse reale. Hoc de secundo.

61. Quantum ad tertium et ultimum, ubi est videndum utrum creatio sit demonstrabilis, dico ad evidentiam istius quod creationem demonstrari de primo agente potest intelligi dupliciter: quia vel quod 540 hoc sit demonstrabile via causalitatis, vel via eminentiae et perfectionis simpliciter. Quantum ad primam viam, quae est via causalitatis, 518 per oppositum] om. N 519 modo] om. P 520 aliquam] om. Y | realem] om. N 521 dicitur] om. Y | terminative] creative C | quia] quod NPY 522 ad propositum] om. P lapis] fuit add. P 523 possibilis realiter] inv. P | videlicet] scilicet P | potentiam] possibilitatem P 524 realem] superius potentiam P | quam] qua L | realiter] om. P 525 secundo] primo BCY | puta] scilicet P | possibilitatem] potentiam BC potentialitatem Y 527 licet] sed L | realem] formaliter add. N | Non…528 realem] om. (hom.) B | non habuit] si habuerit C 528 fuit] fuerit C | possibilis] possibile PY | reale…529 esse] om. (hom.) LY 529 immo] conclusio C 530 est dupliciter] om. L | quia] om. P 532 est possibilis] habet esse P 533 tantum] tamen P 537 et] ad B | et…ubi] argumentum N et…videndum] om. L | ubi] om. P 538 dico] om. P | evidentiam istius] inv. L | istius] huius N sciendum est P 539 dupliciter] uno add. Y | quia] scilicet P | vel] om. L quod…540 demonstrabile] om. P 541 via] om. BP 537 utrum…538 demonstrabilis] Cf. supra q. 1, titulus quaestionis.

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

B 8rb

C 110rb

P 12ra L 150ra

N 137ra

69

dictum est in Io quod sic, quaestione illa ‘utrum ex causalitate | finis possit concludi causalitas efficientis’. Ibi enim dictum est quod finis, licet inferat ea quae sunt ad ipsum secundum aptitudinem, non tamen secundum actum infert nec inferre potest ea sine causalitate agentis in actu, alias sufficeret sola causa | finalis sine agente, si causa finalis sine causalitate agentis posset inferre sive in actu ponere ea quae sunt ordinata ad ipsum. 62. Hoc etiam probatur | specialiter de prima causa primo sic: illud quod de novo positum in esse non infert de novo suum causatum sine causalitate agentis effectiva, nec ab aeterno | positum in esse infert ab aeterno suum causatum sine causalitate agentis; sicut enim causa nova ad effectum novum, ita causa aeterna ad effectum aeternum. Sed si per impossibile prima causa inciperet esse de novo, non inferret alia ab ipso sine causalitate effectiva; ergo etc. Probatio minoris: quia impossibile est aliquid noviter procedere | de non-esse ad esse sine causalitate nova et agentis. 63. Praeterea, illud quod non impeditum infert effectum in actu, ipsum etiam impeditum impedimento remoto infert; sed posito per impossibile quod primum ens impediretur ne poneret alia a se in actu, remoto impedimento non inferret ea in actu sine causalitate agentis; ergo causalitas finis non infert per se ea in actu sine causalitate efficientis.

542 quaestione] in praem. N in L | utrum] om. BCL 543 enim…est] dictum est enim P finis licet] inv. P 544 ad] finem add. P 545 secundum…infert] infert secundum actum P 546 si] sola add. P 547 posset] potest N | ponere] poneret P 549 etiam] om. Y probatur] de add. sed exp. P | specialiter] simpliciter Y | primo] sup. lin. P 550 non] illeg. C | causatum] creatum C 551 agentis] agens L 552 causatum] creatum C 553 nova] se habet add. P | novum] suum P | aeternum] suum P 554 prima causa] inv. L 555 alia] entia add. N 556 noviter] esse de novo P 557 et] om. P 559 etiam] et BC | impeditum] cum add. N tamen add. PY | remoto] tamen amoto P | infert] illum effectum N 560 ne] nec BC | a] sup. lin. Y 561 inferret…562 non] om. (hom.) L 562 per…ea] ea per se N ea] om. L | efficientis] agentis Y

542 utrum…543 efficientis] Cf. FRANCISCUS DE MARCHIA, Scriptum in I Sententiarum, d. 2, q. 17 [in ordine], “Secundo quaeritur utrum ex causalitate ultimi finis omnium possit concludi sufficienter causalitas primi efficientis omnium”; Reportatio in I Sententiarum, d. 2, p. 2, q. 5, a. 5 (ed. MARIANI, pp. 188-205).

545

550

555

560

70

565

570

575

580

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

64. Et ideo dicit Commentator in libro De substantia orbis, capitulo 2, quod “finis significat agens significatione necessaria sicut motus significat movens”. Sicut enim motus non est sine movente causa alicuius, ita nec finis est causa alicuius in actu sine ipso efficiente. Et ideo Commentator concludit quod primum ens est non tantum finis, sed etiam efficiens. Unde et dicit quod corpus caeleste indiget virtute largiente sibi permanentiam aeternam. Necesse – inquit ibi Commentator – est ponere potentiam quae largiatur non solum motum aeternum, sed etiam permanentiam aeternam. Unde et subdit quod male imaginati sunt | qui dixerunt Aristotelem ponere primum esse causam moventem et non agentem, quoniam apud Aristotelem movens totum est agens totum. Ex istis patet quod secundum Philosophum et Commentatorem primum ens est causa omnium, non tantum finalis, sed etiam efficiens. 65. Est hic tamen intelligendum quod causa finalis et etiam efficiens est duplex: quaedam quae ponit rem in esse producendo eam; alia autem est causa efficiens quae non ponit rem in esse, sed ipsam positam in esse conservat. Aliquid enim potest conservare aliquid productum ab alio, sicut sol potest conservare calorem productum in aqua ab igne vel ignis calorem productum a sole. | Consimiliter dico

564 Et ideo] praeterea P | in] om. P 565 necessaria] naturae BC non add. N 566 non est] om. Y 567 alicuius1] in actu est in alio scripto add. N | alicuius1…causa2] om. (hom.) L ita] om. Y | nec] om. N 568 Et] om. L | ens] om. N | ens…non] inv. P 569 etiam] enim L | et] etiam P | quod] omne Y 570 sibi] largitate B | Necesse] enim add. L Necesse…571 est] necesse est ibi inquit commentator P 571 non solum] om. N 572 et] etiam P 573 Aristotelem] philosophum P | primum] ens add. P 574 quoniam] quia N 575 quod] quia N om. L 576 et] sup. lin. B 577 etiam] om. L 578 hic tamen] inv. P enim hic N hic L | etiam] om. LP 579 esse] scilicet add. P 580 autem] om. LN ipsam…581 conservat] ipsam positam in esse L conservat positam in esse N conservat eam aliud esse enim conservatur P 581 enim…aliquid] om. (hom.) P | potest conservare] conservat N | aliquid] aliquod C 582 ab] ex add. sed exp. B | calorem…583 ignis] om. (hom.) L | in…583 igne] ab igne in aqua P 564 Commentator] AVERROES, De substantia orbis, cap. 2 (ed. Iuntina IX, f. 6vbM). 569 dicit] Ibid., cap. 2 (ed. Iuntina IX, f. 6vaI): “Debes scire quod istud corpus coeleste non indiget virtute movente semper in loco tantum, sed virtute largiente in se et sua substantia permanentiam aeternam”. 572 subdit] Ibid., cap. 2 (ed. Iuntina IX, f. 7raA): “Ignoraverunt hoc quidam esse de opinione Aristotelis. Dixerunt ipsum non dicere causam agentem universum, sed causam moventem tantum, et illud fuit valde absurdum”.

Y 97ra

P 12rb

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

B 8va

71

de causa finali, videlicet quod est duplex: quaedam quae est causa fieri rei, et alia quae est causa finalis rei existentis in esse. 66. Tunc, ad propositum, credo quod Philosophus forte non posuerat primum ens esse causam aliorum a se quantum ad fieri ipsorum, sed tantum quantum ad esse. Unde Commentator et Philosophus hoc modo posuerunt Deum esse causam omnium finalem, non in producendo, | sed in essendo sive in continuando esse. Et ita etiam communiter posuerunt ipsum esse causam efficientem, quia, ut dicit Commentator, apud Aristotelem movens totum est agens totum, quod est intelligendum – secundum mentem Aristotelis et Commentatoris – non producendo, sed continuando. 67. Tunc dico quod isto modo demonstrabile est Deum esse causam omnium effectivam, videlicet per modum conservationis. Probo: quoniam finis, ut dictum est, non ponit ea quae sunt ad ipsum in esse actuali sine causalitate agentis sibi correspondente; sed primum ens esse causam finalem omnium est demonstrabile; ergo et ipsum esse causam effectivam correspondentem causalitati finis.

585

590

595

600

L 150rb

68. Utrum autem | sit demonstrabile ipsum esse causam effectivam producendo sive ponendo res in esse, non tantum conservando eas in esse, et per consequens quod sit etiam causa finalis rei, non tantum quantum ad esse, sed etiam quantum ad fieri rei, hoc est du- 605 bium. Non enim hoc videtur posse concludi ex primo, quoniam causalitas non habens necessariam connexionem ad aliam causalitatem non

584 de] om. L | finali] finalis L | videlicet] om. P | quod est] om. L | quaedam…585 esse] quaedam est causa finalis rei existentis in esse quaedam quae est causa fieri rei P | quae] om. LN 585 et] om. N 586 propositum] dico add. sed exp. Y | Philosophus] philosophi NY | forte] om. P 587 posuerat] ponunt N posuerunt Y forte add. P | esse] om. B causam] illorum add. sed exp. B omnium add. P 588 Commentator…Philosophus] inv. N 589 hoc] primo B | omnium] om. N 590 sed] etiam add. N | Et] om. N | etiam] om. PY 591 ipsum] eum P 592 totum1] om. N 593 intelligendum] intelllectus B 594 non] in add. N | sed] in add. N 595 Tunc] ergo add. P | demonstrabile est] inv. LP 596 conservationis] conservans B 597 quoniam] quia P | ponit] potest ponere add. P 598 correspondente] correspondentis P 599 finalem] om. P | omnium] effectivum add. P 604 quod] non L 605 rei] om. N 606 hoc] om. P | hoc videtur] inv. L | quoniam] quia L 607 necessariam connexionem] inv. N | aliam causalitatem] inv. N | aliam…609 causalitatem] om. (hom.) L | causalitatem] non potest inferri vel add. P

72

610

615

620

625

630

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

videtur posse inferri ex illa. Sed causalitas conservativa non habet necessariam connexionem ad causalitatem productivam, nec e converso; aliquid enim potest producere aliquem effectum non conservando ipsum, et aliquid potest conservare effectum non a se, sed ab alio productum. Ergo etc. 69. Praeterea, nec ex causalitate finis super esse potest concludi causalitas efficientis quantum | ad fieri; ergo per consequens nec creatio; ergo etc. 70. Sed in oppositum potest argui, quia causalitas secundaria videtur concludere et necessario inferre causalitatem | simpliciter primam, et causalitas secundum quid causalitatem simpliciter; sed causalitas conservativa est causalitas secundaria et secundum quid, prima autem causalitas et simpliciter est causalitas productiva; ergo etc. Licet ergo de alia causa a prima non possit ex causalitate conservativa concludi | causalitas prima, videlicet productiva, cum in alia causa a prima possit secunda causalitas absolvi a prima et e converso, tamen de prima causa ex secunda causalitate videtur posse inferri causalitas eius prima. 71. Praeterea, argui potest ad idem sic: quando aliqua affirmatio praesupponit aliquod subiectum et non ponit ipsum in esse nec includitur in ipso, sed sequitur ipsum, eius negatio opposita non removet subiectum. Ista patet: quia enim esse album non ponit hominem nec includit, ideo nec eius remotio sive negatio, puta non-album, removet ipsum. Dico autem quod affirmatio non ponat subiectum nec etiam includatur in ipso, quoniam, licet animal non ponat hominem, tamen 608 habet] aliquam add. P 610 aliquem] om. P 611 ipsum] om. P | potest…effectum] potest ipsum conservare N | a…612 productum] producendo sed iam productum ab alio P | sed] licet L 612 Ergo etc.] om. N 613 super] in add. Y 614 ergo] et P 620 prima…causalitas1] causalitas autem prima P | et] est N 621 Licet] non add. Y ergo…prima] om. L | possit] posset B | ex…622 productiva] concludi causalitas prima scilicet productivo ex causalitate conservativa P 622 prima videlicet] om. L | productiva] ex causalitate conservantis add. N | cum] tamen N 623 secunda] om. B | absolvi] om. L absolvi…prima2] a prima absolvi N 624 tamen] tantum sed corr. B | secunda causalitate] inv. P 625 causalitas eius] om. P 626 argui…sic] om. P | aliqua] om. P 628 eius] cuius B 629 subiectum] mg. P 630 remotio sive] inv. L 631 autem] etiam P sup. lin. N quod] licet add. L | ponat] potest praem. sed del. B ponit N | nec etiam] includat cum L etiam] om. NP 632 includatur] includitur N | hominem] om. Y 631 Dico…632 ipso] Lege: “Dico: ‘quando affirmatio non ponit subiectum, nec etiam includitur in ipso’”.

C 110va

N 137rb

P 12va

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

B 8vb

Y 97rb

73

non-animal removet hominem, quia homo includit animal. Quando autem posterius non includit prius, sed sequitur ipsum, nec e converso prius includit posterius, sicut positio posterioris non est positio prioris, 635 nec remotio illius est remotio istius; sicut enim positio albi non est positio hominis, ita nec remotio albi est remotio hominis. Sed actio conservativa praesupponit subiectum et non ponit ipsum in esse, cum possit esse sine productione sive productiva | actione; ergo, si positio actionis conservativae non est positio actionis productivae, nec remo- 640 tio illius erit remotio istius. Ergo remotio actionis conservativae non est remotio subiecti; ergo per consequens nec subiectum dependet ab huiusmodi actione. Sed omne aliud a prima causa dependet necessario ab ipsa; ergo, si prima causa habet actionem conservativam tantum, tunc remota ista removebitur necessario subiectum. Hoc autem est 645 falsum, cum | positio istius actionis non sit positio subiecti, ut dictum est; ergo etc. <Solutio>

L 150va

72. Videtur mihi hoc esse dicendum, quod de creatione possumus loqui dupliciter: uno modo, ut est totalis productio rei de non-esse ad 650 esse; alio modo, ut est totalis productio – non tamen de non-esse ad esse, sed totalis productio absolute. Tunc videtur mihi quod, primo modo loquendo de creatione, non est demonstrabilis. Secundo autem modo, accipiendo creationem pro conservatione totali huius entis ad hoc ens, non pro productione | aliqua quae sit accidens, sic – inquam – 655 creatio est demonstrabilis, et hoc etiam modo philosophi concesserunt.

634 non…635 posterius] om. (hom.) L 635 positio posterioris] quod est posterius B 636 illius] istius N | est1…istius] om. L | istius] illius N | non] ponit sive non add. Y | est2] sup. lin. P 637 albi] non add. Y 638 et] om. BCY | et non] nec N | ipsum…esse] in esse ipsum BCLY 640 positio] productio BCLNY 643 necessario…644 ipsa] ab ipsa realiter N 645 tunc] om. P | necessario subiectum] inv. P | autem] om. N 647 ergo…649 Videtur] videtur ergo P 649 hoc esse] hic L om. P 650 est] om. Y | totalis productio] inv. P | rei…651 totalis] om. (hom.) L 651 alio…652 esse] om. (hom.) BCL | totalis productio] inv. P 652 mihi] del. N dicendum add. LNP | primo…653 creatione] loquendo de creatione primo modo L 653 demonstrabilis] de deo add. P | autem modo] inv. B videlicet P 654 pro conservatione] ut est consecutio P | totali] om. L | entis] et add. N 655 quae] qua P 656 demonstrabilis] actio add. P | etiam modo] modo N etiam Y

74

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM



660

665

670

675

680

73. Ad rationes in contrarium. Ad primam, quando arguitur: ‘illud quod non habet connexionem necessariam’, etc., | potest dici quod, licet respectu causae secundae conservatio non habeat connexionem necessariam ad productionem, habet tamen respectu causae primae simpliciter. Quandocumque enim effectus aliquis dependet essentialiter a causa, per eandem actionem per quam ponitur in esse conservatur in esse, sicut fieri luminis et conservari idem est secundum rem. Et per oppositum, quia calor ab igne productus non dependet essentialiter ab igne, cum maneat per tempus aliquod sine ipso, ideo eius conservatio non est eius productio. Omne autem aliud a prima causa dependet essentialiter ab ipsa; ergo per consequens eius creatio non differt in re ab eius conservatione. 74. Nunc autem huiusmodi actio, per quam terminus creationis ponitur in esse a prima causa et conservatur, non potest esse accidens, nec ex parte creantis sive conservantis, cum in Deo non possit poni accidens, nec etiam ex parte rei conservatae et in esse positae, quia prius simpliciter non dependet a posteriori; sed si creatio vel conservatio esset aliquod accidens, esset posterior subiecto eius, videlicet ipsa re creata et conservata; ergo ipsa res creata et conservata non dependeret ab ipsa. Sequitur ergo quod ipsa creatio vel conservatio non est aliquid secundum rem, sed est tantum totalis consecutio huiusmodi entis, puta termini creationis, ad hoc ens, quae | quidem consecutio praeter extrema non dicit aliquid in re, sed tantum meram relationem rationis. Ex quo sequitur etiam quod, sicut res creatur sive in esse de 658 contrarium] oppositum potest dici P 659 connexionem necessariam] inv. P | etc.] et tamen B 660 respectu] creaturae vel add. L 661 productionem] causae add. P 662 Quandocumque] quantumcumque N | aliquis] om. N 663 essentialiter…causa] a sua causa essentialiter P | eandem] essentiam add. Y | esse] per eandem add. N 664 et] sup. lin. P 665 rem] esse B | ab…productus] productus ab igne P | productus] productivus C 666 maneat…aliquod] per tempus aliquod maneat P | per] om. C 667 ideo] non P | eius productio] inv. N | autem] om. N 669 re] esse B 670 creationis…671 conservatur] ponitur in esse creationis a prima causa BCY 671 esse accidens] om. N 672 nec] om. L 673 etiam] om. Y | et] om. NY 675 posterior] posterius L posteriori Y | videlicet] scilicet P 676 ergo…conservata2] om. (hom.) L | ipsa] om. N | et conservata2] om. N 677 ipsa1] conservata add. N | vel conservatio] om. N | est] res distincta nec N 680 tantum] om. L 681 etiam] om. LY | creatur] creata N 658 Ad primam] Cf. supra n. 69.

P 12vb

N 137va

Q. 2: UTRUM CREATIO SIT POSSIBILIS SUBIECTIVE ET OBIECTIVE

75

novo ponitur absque aliqua actione reali praevia, ita etiam conservatur absque quacumque alia reali actione. 682 reali] om. P | praevia] prima B | etiam conservatur] ita est conservata N 683 quacumque alia] aliqua Y inv. P | actione] sequitur alia quaestio add. B quare etc. add. N

ipso.

Utrum omnia alia a primo ente indigeant actuali conservatione ab

1. Videtur quod non, quia haec videtur esse differentia inter entia permanentia et successiva: quia successiva sunt in continua dependentia ad suas causas, non autem permanentia; ergo alia a Deo, saltem permanentia, non sunt in continua dependentia ad ipsum, nec per consequens indigent | actuali conservatione ab eo. 10 2. Contra: quia magis dependent a primo ente omnia alia ab ipso quam dependeant aliqua istorum inter se sive a se invicem; sed aliqui effectus sunt in continua dependentia actuali a causis eorum secundis, ut patet de lumine in medio, et de specie quae dependet continue ab obiecto, et de actu intelligendi et volendi qui dependent similiter ab 15 obiecto, et de motu qui continue etiam dependet a motore; ergo etc. 5

B 9ra

3. Respondeo quod sic. Omnia enim entia creata | sunt in continua actuali dependentia, sive dependent actualiter a Deo, vel immediate, sicut entia incorruptibilia, vel mediate, sicut corruptibilia et genera20 bilia. 4. Hoc probo per aliquas rationes. Et arguo primo sic: nullum causatum alicuius causae potest manere in esse virtute alicuius causae quae non continet causalitatem illius causae cuius est illud causatum. | Ista patet, quia nec talis causa continet virtualiter illum effectum;

3,5 Videtur] et praem. Y | esse] om. NP | entia] essentia sed corr. B om. L 6 quia] om. P successiva2] sensitiva(?) C | dependentia] independentia C 7 alia] illa N 8 nec] et N 9 consequens] nec add. N | ab eo] om. L | eo] ipso P 10 ipso] eo NP 11 inter…sive] om. P | sive] om. N | a] ad L 13 et] om. L 14 et1] om. L | actu…15 de] om. (hom.) P similiter] consimiliter L simpliciter N 15 continue…dependet] dependet continue P continue dependet Y 17 enim] om. P | creata] causata B recreata Y 18 sive…Deo] ad deum et hoc P 19 sicut1] sint L | entia] om. NP | entia…sicut2] om. (hom.) L corruptibilia…generabilia] inv. P 21 Et arguo] om. P | arguo primo] inv. Y 22 causatum] creatum CLN esse Y | causae1] causare Y | virtute alicuius] inv. C 23 causatum] creatum CLN creatio Y 24 Ista] Ita C | quia] om. P | nec] om. Y virtualiter] universaliter BCY

P 13ra

L 150vb

Q. 3: UTRUM CREATURAE INDIGEANT CONSERVATIONE

Y 97va

77

causa enim non continens causalitatem alicuius causae non continet virtualiter effectum eius. Sed istae tres causae ex uno latere, puta causa materialis, formalis et finalis, ut dividuntur contra causam agentem, non continent causalitatem eius virtualiter. Sed omnia alia a primo agente sunt creata ab ipso et sunt in actu ab eo per modum finis. Finis autem non infert in actu ea quae sunt ad ipsum sine causalitate agentis. Ergo nullum creatum potest manere in actu virtute illarum trium causarum nisi concurrat causalitas primi agentis. Ergo ista actualiter concurrit, cum ista creata actualiter maneant. | 5. Minorem probo primo: quod forma et materia non contineant causalitatem agentis patet, quia causa imperfectior non continet causalitatem causae perfectioris; sed forma et materia sunt imperfectiora agente; ergo etc. Secundo, hoc patet de fine. Primo, quia tunc finis posset per se sine agente ponere effectum in esse, et ita per consequens superflueret causa agens, quod falsum est. Secundo, quia causalitas posterior perfectione vel generatione non continet virtualiter causalitatem priorem generatione et perfectione. Sed causalitas finis est posterior causalitate agentis generatione vel perfectione; cum enim finis habeat duplex esse, videlicet in intentione agentis et in re, ut habet esse in re est posterior ipso agente generatione; secundum autem esse quod habet in intellectu est posterior ipso perfectione, cum huiusmodi esse sit esse diminutum et secundum quid. Ergo nec isto modo nec illo potest continere virtualiter causalitatem agentis. 25 enim] quae add. sup. lin. a. m. C | non continens] non continet BC | causae] mg. P non2] continet add. sed del. Y 26 virtualiter] virtute sed corr. sup. lin. B | tres causae] ternarius L | latere] isto add. Y | puta] scilicet P 27 causa] om. P | et finalis] om. L | ut] sic(?) N 29 creata] causata P 30 sunt] om. P 31 creatum] causatum P 32 trium] om. N | trium causarum] om. L | ista] illa N 33 ista] illa N | creata] causata BP 34 Minorem probo] probatio minoris P | primo] om. BCNP | forma…materia] inv. LP 35 agentis…causalitatem2] mg. P 36 perfectioris] om. LN 37 Primo] om. N 39 falsum est] inv. NP 40 vel] et P | continet] virtualiter add. sed exp. Y 42 agentis] ergo non illam continet L | vel] et P | enim] om. N 43 habeat] mg. P | videlicet] scilicet P | in1] om. Y re] modo add. N | ut] enim add. L 44 habet esse] inv. P | ipso] om. LP | autem] om. P 45 intellectu] intentione P | ipso perfectione] inv. Y 46 huiusmodi] eius LN | esse2] om. N | esse diminutum] spat. vac. Y | Ergo] alio BC alio add. sed exp. Y 47 illo] alio B primo P modo add. L | potest] poterit N | continere] contingere L 3,30 Finis…31 agentis] Cf. supra, q. 2, art. 3.

25

30

35

40

45

78

50

55

60

65

70

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

6. Confirmatur, quia finis non ponit causatum suum in ordine suo in actu sine causalitate agentis sibi correspondente in ordine suo; sed omnia alia a primo ente dependent ab eo per modum finis immediate vel mediate – alias, nisi sic omnia dependerent ab ipso, universum non esset connexum; ergo, si universum non potest esse connexum sine actuali dependentia omnium ab uno per modum finis, et finis non infert actu | ea quae sunt ad ipsum sine causalitate agentis, per consequens sequitur quod omnia alia a primo agente dependent actu ab ipso per modum agentis. Dependentia autem aliorum | a Deo ab ipso per | modum agentis nihil aliud est quam conservatio. Ergo omnia alia a Deo actualiter dependent et conservantur ab ipso. 7. Secundo arguo ad idem sic: omne causatum habens causas intrinsecas et extrinsecas essentialius et magis dependet a causis extrinsecis quam a causis intrinsecis; sed omne causatum habens causas intrinsecas, quamdiu manet, tamdiu necessario actu dependet a causis suis intrinsecis; ergo multo magis a causis extrinsecis, puta a fine et efficiente. Sed dependere ab aliquo actualiter est conservari ab eo; ergo etc. Minor patet, nec enim compositum ex materia et forma potest esse sine eis, nec minus aliud constitutum ex quibuscumque causis intrinsecis sine eis. 8. Sed probo maiorem. Et primo de dependentia causati ad causam in generali, | et hoc sic: quodcumque | creatum magis dependet ab illis causis a quibus non potest absolvi quam ab illis a quibus potest absolvi. Ista patet, quoniam essentialior et maior est dependentia 48 causatum] creatum CNY 49 in1…suo] nisi mediante causalitate agentis Y | sine] causalitate add. sed exp. C | causalitate] creatione C 51 nisi] nam si N | omnia] add. non LN | ipso] eo N | non…52 connexum1] connexum non esset Y 53 omnium] omni Y sed esse connexum add. N | et finis] om. (hom.) L 54 agentis] et add. N 55 primo] ente add. P | dependent] dependeant LNP 56 aliorum] istorum omnium P 57 nihil] vel C nihil…58 dependent] om. L 58 ipso] eo N 59 Secundo] modo add. BCN | sic] quia add. P | causatum] creatum Y 60 intrinsecas] extrinsecas sed corr. C | et2] ut B 61 extrinsecis…causis] om. (hom.) L | a causis] om. P | causatum] creatum Y 62 manet] manent Y | necessario] om. P | necessario…dependet] neccessario dependet actu N necessario dependet P 63 puta] scilicet P 64 dependere] mut. in dependi B dependeri C ab1…actualiter] actualiter ab aliquo Y 65 enim] etiam Y 66 minus] quodcumque P aliud] aliquod N ad Y | quibuscumque causis] quibus causatis Y 68 causati] creata C 69 hoc] probo add. N | creatum] causatum LNP 70 quam] quasi Y 71 quoniam] quia L quantum CN | essentialior…maior] inv. P | et] est B

B 9rb

P 13rb

|

N 137vb

C 111ra L 151ra

|

Q. 3: UTRUM CREATURAE INDIGEANT CONSERVATIONE

79

necessaria quacumque non necessaria, et ita magis omne dependens dependet ab illo a quo dependet necessario quam ab illo a quo dependet contingenter et non necessario. Sed nullum creatum potest absolvi a causis extrinsecis; potest autem absolvi a causis intrinsecis. Impossibile est enim esse creatum quin habeat finem et causam efficientem. Potest autem esse creatum sine causis intrinsecis; nec enim omne creatum est ex causis intrinsecis compositum. Ergo et creatum in generali magis dependet et essentialius a causis extrinsecis, puta efficiente et fine, quam a causis intrinsecis. 9. Secundo probo hoc in speciali de creato ex materia et forma, sive de creato quocumque ex suis causis intrinsecis. Et arguo sic: omne creatum essentialius et magis dependet a sua causa priori prioritate generationis et perfectionis quam dependeat a sua causa posteriori, tam generatione quam etiam perfectione. Ista patet, quoniam dependentia numquam est nisi posterioris ad prius; ergo ab eo quod est prius aliquo tantum secundum quid et posterius eo simpliciter non potest illud simpliciter dependere. Sed illud quod est posterius praecise generatione, et tamen est prius perfectione, est prius simpliciter et posterius tantum secundum quid. Sed causae intrinsecae cuiuscumque creati habentis causas intrinsecas sunt priores ipso causato earum tantum generatione: sunt enim posteriores ipso perfectione; causae extrinsecae, puta efficiens et finis, sunt priores ipso 72 omne] esse Y 73 necessario…dependet3] om. (hom.) Y 74 et] om. BCY | creatum] causatum LP om. N 75 autem] tamen P | autem absolvi] inv. B | absolvi] om. L 76 est enim] inv. NP | creatum] causatum LN 77 creatum] causatum L | enim…78 compositum] subiectum in multis sicut angelus P 78 creatum1] causatum BL | causis intrinsecis] inv. N | intrinsecis] extrinsecis sed corr. Y | compositum] composita C | creatum2] causatum L | in…79 magis] magis in generali Y 79 dependet…essentialius] et essentialius dependet CL | puta] scilicet P | puta…80 fine] om. L 80 efficiente…fine] inv. P a…intrinsecis] ab intrinsecis L | intrinsecis] mg. P 81 Secundo probo] iter. Y | probo hoc] ostendo N | in speciali] specialiter P | creato] causato L 82 creato] causato L quocumque] quodcumque C | Et] om. N 83 creatum] causatum LNP 84 generationis…perfectionis] inv. P | dependeat] om. P 85 etiam] om. LN | quoniam] quia L 86 posterioris] posterius B 89 praecise] praecipue BCLN | prius1] perfectius C | est2] et L | prius2] mg. P 90 tantum…quid] secundum quid tantum P 91 creati] causati L corrupti Y 92 causato] creato Y | earum] eorum BCNY | tantum] tamen Y | enim] tamen P | ipso perfectione] inv. BCP 93 causae] vero add. P | puta…finis] sicut finis et efficiens P | ipso] causato eorum P

75

80

85

90

80

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

simpliciter, | quia tam generatione quam etiam perfectione. Ergo

P 13va

95 essentialius et multo magis dependet quodcumque creatum constitu-

100

105

110

115

tum ex causis intrinsecis a suis causis extrinsecis quam a suis causis intrinsecis. | Et ita, sicut contradictio est tale creatum esse in | actu sine suis causis intrinsecis ipsum constituentibus, adhuc maior est contradictio et magis impossibile ipsum existere sine causa eius prima extrinseca. 10. Confirmatur, quia istae causae quae non terminant dependentiam aliquam nisi in virtute aliarum causarum non possunt terminare illam dependentiam sine illis. Sed causae intrinsecae non terminant dependentiam creati earum nec causant ipsum nisi virtute causarum extrinsecarum, puta efficientis et finis. Cum creatum quodcumque habens causas intrinsecas dependeat actualiter a suis causis intrinsecis quamdiu habet esse, sequitur quod multo magis dependet actualiter, quamdiu est, a suis causis extrinsecis, cum essentialius ab istis dependeat quam ab illis. 11. Praeterea, hoc idem potest probari tertio ex differentia causarum essentialium et accidentalium sic: omnis causa a qua effectus non dependet nisi tantum in fieri, non in esse, est causa accidentalis illius effectus, sive accidentaliter ordinata ad ipsum; per hoc enim tantum differt causa accidentalis ab essentiali, quia causa essentialis est causa effectus non tantum quantum ad fieri sed etiam quantum ad esse,

94 quia] om. P 95 multo] om. L | creatum] causatum LNP 96 ex] suis add. N intrinsecis] om. L | intrinsecis…causis2] om. (hom.) N | suis causis1] inv. L | a2…97 intrinsecis] ab intrinsecis causis suis P | suis causis2] inv. L 97 intrinsecis] add. ipsum constituentibus N | creatum] causatum LNP 98 constituentibus] et add. N | est contradictio] inv. P 99 causa eius] inv. P 101 istae] illae P 102 aliarum] aliquarum LY om. N | terminare] determinare sed corr. sub lin.B 103 illam] istam BC ipsam P | illis] causis N 104 dependentiam creati] causati dependentiam L dependentiam causati NP | earum] om. L | nec] ut C | nisi] in add. NY 105 puta…finis] om. L | efficientis…finis] inv. P Cum] quia ergo P cum ergo Y | creatum] causatum LNP | creatum quodcumque] inv. Y 106 intrinsecas] extrinsecas LN | dependeat] dependeant B 107 actualiter] actu LN 108 essentialius] et magis add. P 110 probari tertio] inv. L | tertio] mg. P | causarum] eorum B ipsorum C istarum L 111 et] an sit add. Y | sic] sis Y | effectus] om. L 112 est] sup. lin. C om. B | accidentalis] actualis B | accidentalis…114 causa3] om. (hom.) L 113 ordinata…ipsum] ad ipsum ordinata N | ipsum] effectum add. P | per…enim] cum per hoc N 114 accidentalis] actualis BC | essentiali] qua add. sed del. Y 115 effectus] efficiens L | tantum] om. P | sed…116 fieri] iter. P | etiam] om. Y

Y 97vb B 9va

|

Q. 3: UTRUM CREATURAE INDIGEANT CONSERVATIONE

L 151rb

N 138ra

P 13vb

81

accidentalis autem tantum quantum ad fieri. Sed praeter causas accidentales, quilibet effectus | habet aliquas causas ad ipsum essentialiter ordinatas. Ergo quilibet effectus, praeter causas a quibus dependet tantum in fieri, habet aliquas causas a quibus dependet in esse. 12. Praeterea, quarto arguo sic: essentialior est | ordo quorumcumque effectuum ad primam causam quam alicuius effectus ad suam causam secundam; sed aliqui effectus dependent a causa secunda eorum non tantum quantum ad fieri, sed etiam quantum ad esse eorum, ut patet de lumine, de specie, et de multis aliis; ergo multo magis omnia citra primum indigent actu conservari ab ipso primo. 13. Secundo, hoc idem patet ex intentione philosophorum et sanctorum. Haec enim videtur esse expressa intentio Philosophi, XII Metaphysicae, ubi concludendo dicit: “Ex tali ergo principio”, puta primo, “dependet caelum et tota natura”. Sed non videntur actu dependere ab ipso nisi quia conservantur actu ab eo. Quare etc. 14. Haec est intentio Commentatoris in libro De substantia orbis, capitulo 2, ubi, | loquens de caelo et de primo agente, dicit sic: “Et debes scire quod corpus caeleste indiget non tantum virtute movente, sed etiam virtute largiente in se et in sua substantia permanentiam aeternam”. Et ideo concludit quod necesse est esse substantiam quae largiatur sibi non tantum motum aeternum, sed etiam permanentiam aeternam. Per huiusmodi autem permanentiam aeternam non intelligo aliud, nec ipse intelligit, quam conservationem aeternam; ergo etc. 116 autem] om. NY 117 aliquas] alias P 119 causas] om. NP 120 quarto] om. Y arguo] om. P 121 quam] alterius vel add. N | suam] om. P 122 dependent] dependeant Y 123 eorum] om. P 124 lumine] et add. P 125 citra primum] a deo P | actu] actus C om. P 126 Secundo] om. P | philosophorum…127 sanctorum] sanctorum et etiam philosophorum N | philosophorum…127 intentio] om. L 127 esse] om. P | Philosophi] 11 add. sed exp. Y | XII] 21 B 128 ergo] om. P | puta primo] om. L 129 et] iter. sed del. Y 130 ab ipso] om. L | ab eo] om. N 131 est] videtur N 132 2] om. L | Et] om. P 133 debes] debet N movente] modica C modicitate(!) B 134 in1…substantia] in sua substantia et in se P | sua substantia] inv. N prima add. B 135 est] om. Y | esse] om. CN 136 tantum] solum N motum] vectum(?) B 137 Per…aeternam2] om. (hom.) N 138 nec…aeternam] quam conservationem aeternam nec ipse per hoc aliud intelligit P 127 Philosophi] ARISTOTELES, Metaphysica XII, cap. 7 (AL XXV-3, p. 258; 1072b14). 131 Commentatoris] AVERROES, De substantia orbis, cap. 2 (ed. Iuntina IX, f. 6vaI) (idem quod supra, q. 2, par. 64).

120

125

130

135

82

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

15. Confirmatur, quia tam Philosophus quam Commentator et

140 omnes communiter philosophi posuerunt universum esse connexum.

Hoc autem non posuissent, nec ponere potuissent, | nisi posuissent omnia citra primum dependere ab ipso primo actualiter, non tantum ut a causa finali, sed etiam ut ab efficiente. Non enim possent dependere ut a fine ab ipso nisi dependeant ut ab efficiente. 145 16. Haec est etiam intentio Augustini, | V Super Genesim, capitulo 21, ubi sic dicit: “Cogitemus”, inquit, “vel intelligamus, si possumus, Deum operari semper, quod si a rebus conditis sua operatio subtrahatur, statim intercideret”. 17. Praeterea, hoc idem expressius dicit, VIII Super Genesim, 150 capitulo 19, ubi sic dicit: “Deus”, inquit, “non sic iustificat hominem ut homo sit factus iustus, et non fiat continue iustus, sed, sicut aer ad praesentiam luminis est lucidus sic quod continue sit lucidus, sic homo fit a Deo iustus quod semper fit iustus quamdiu manet iustus, sicut aer semper fit lucidus quamdiu manet lucidus”. 155 18. Sed contra hoc arguo sic: causa prima perfectior est quam secunda; sed secunda causa potest dare suo effectui esse permanens,

139 quia] quod L 141 Hoc autem] motum(!) si autem N | posuissent1] potuissent N posuerunt Y | nec…potuissent] om. (hom.) P 142 omnia] alia add. P | citra] mg. P 143 Non…144 efficiente] om. (hom.) BC | possent] possunt Y | dependere…144 ipso] ab ipso dependere N 144 efficiente] ergo etc. add. P 145 est etiam] inv. Y | etiam] om. N V] om. CP 146 21] 19 N 11 P | sic dicit] inv. NP 147 semper] propter P 148 intercideret] etc. L interciderent in non esse N 149 VIII] IV N 150 19] 21 B 1 C 11 P | sic dicit] inv. N | non] om. L 151 factus] sanctus (?) Y | non] om. B | sicut] ad add. (sed exp. C) BC 152 praesentiam] lucis vel add. P | quod…sic2] mg. P | sic2] hic add. B quod add. Y 153 homo] sic add. P | quod…iustus2] om. (hom.) P | fit2] sit B quamdiu…iustus3] om. (hom.) L 154 fit] sit B 155 arguo] arguitur N | sic] om. L perfectior est] inv. L 156 sed] om. Y | secunda causa] inv. N | esse permanens] inv. Y 145 Augustini] AUGUSTINUS, De Genesi ad litteram V, cap. 20 (CSEL 28-1, p. 164; PL 34, col. 335): “Sic ergo credamus uel, si possumus, etiam intellegamus usque nunc operari deum, ut, si conditis ab eo rebus operatio eius subtrahatur, intercidant”. 149 Super Genesim] AUGUSTINUS, De Genesi ad litteram VIII, cap. 12 (CSEL 28-1, pp. 249-250; PL 34, col. 383): “Deus operatur hominem iustum, id est iustificando eum, ut, si abscesserit, maneat in abscedente quod fecit: sed potius, sicut aer praesente lumine non factus est lucidus, sed fit, quia, si factus esset, non autem fieret, etiam absente lumine lucidus maneret, sic homo deo sibi praesente inluminatur, absente autem continuo tenebratur, a quo non locorum interuallis, sed uoluntatis auersione disceditur”.

C 111rb

B 9 vb

Q. 3: UTRUM CREATURAE INDIGEANT CONSERVATIONE

83

transacta generatione eius et omni quacumque actione causae, sicut patet de domifactore respectu domus et de multis aliis; ergo multo magis hoc potest facere causa prima; quare etc. 19. Respondeo quod causa secunda habet causam superiorem se cuius virtute potest manere effectus eius, transeunte actione ipsius causae secundae. Causa autem prima nulla alia est superior cuius L 151va virtute possit manere effectus, non manente | actione eius. Et ideo, quando dicitur in minori quod ‘causa secunda potest dare suo effectui esse permanens’, transeunte eius actione, dico quod falsum est, quia, licet effectus multarum causarum maneant, transeunte generatione earum et actione quacumque causarum secundarum, hoc tamen non est virtute alicuius causae secundae ponentis tales effectus in esse, sed P 14ra | | virtute superioris | causae agentis supplentis vicem causae inferioris Y 98ra et defectum. Et ita non est simile de prima causa et de aliis. Unde ratio est ad oppositum, quoniam, sicut causa prima non potest continue manutenere sive conservare effectum in esse quin effectus ipse dependeat continue ad ipsam, ita nec causa secunda aliqua potest propria virtute effectum aliquem conservare sine continua dependentia illius effectus ad ipsam, ita quod quantum ad hoc est simile de prima causa et secunda. Sic ad quaestionem.

160

165

170

175

20. Ad rationem in principio, dico quod in hoc differunt successiva a permanentibus, non quin omnia sint in continua dependentia ad 180 primam causam, sed quia successiva sunt in continua dependentia 157 omni] etiam add. P | quacumque actione] inv. P 159 causa prima] inv. P | quare etc.] ergo etc. P om. N 160 Respondeo] dico add. P | causa] prima add. sed exp. B | secunda] ita add. BC 161 cuius] unus BC | cuius virtute] inv. P | effectus eius] inv. P | eius] om. BC 163 manere] eius add. P 164 in] superiori add. sed exp. C | suo] om. P 165 est] sup. lin. P 166 maneant] om. N | transeunte] actione add. Y 170 prima causa] inv. N 171 quoniam] quantum L 172 manutenere] manere BCP | sive] et P | quin] quoniam BC ipse] om. LP | dependeat continue] inv. N 173 ita] vel Y | causa…aliqua] aliqua causa secunda L | propria virtute] inv. P 175 prima causa] inv. L patria BC 177 Sic] et sic P et sic et Y | Sic…quaestionem] quare etc. N 179 Ad…principio] Cf. supra n. 1.

84

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

nova, cum habeant continue novum esse, permanentia autem sunt in continua dependentia, non nova, sed eadem, cum dependeant secundum idem, non autem secundum aliud et aliud esse. | 182 nova] ad primam causam add. P | cum] per ipsam add. P | cum habeant] iter. C 184 idem] esse add. P | non autem] et non P | esse] sequitur quaestio add. B quare etc. add. N non autem sic differunt quin omnia sint in continua dependentia ad primam causam add. P

N 138rb



B 10ra

Utrum creatio et conservatio sint idem realiter. 1. Videtur quod non, quia sicut se habet generatio naturalis ad conservationem naturalem, ita productio supernaturalis ad conservationem supernaturalem. Sed generatio vel productio naturalis distin- 5 guitur a conservatione; transacta enim generatione qua ignis generat calorem in aqua, calor conservatur a sole. Ergo etc. 2. Contra: quia eadem potentia respectu eiusdem obiecti non habet plures operationes sive actiones immediatas eiusdem | ordinis; sed potentia Dei creativa et conservativa est eadem, res etiam creabilis 10 et conservabilis est eadem, et creatio et conservatio terminantur immediate super ipsam; ergo etc. 3. Respondeo quod non distinguuntur realiter nec formaliter, nec aliquo modo extra intellectum. Et primo, ostendam hoc per aliquas 15 rationes. Secundo, excludam aliquas obiectiones. 4. Quoad primum arguo sic: omne productum productione sive actione eadem indivisibili, semper stante eadem actione qua produci- 20 tur, conservatur. Ista patet, quoniam stante actione productiva termini est terminus; ergo, si eadem actio productiva termini semper stat, et terminus similiter. Sed omne creatum a Deo est creatum a Deo creatione stante cum termino, quamdiu stat terminus creationis. Ergo, eadem actione qua creatur, conservatur, et ita per consequens creatio 25 4,2 Utrum] praem. quaeritur N 3 generatio] vel productio add. N 6 qua] quae Y 7 a sole] om. Y 8 obiecti] subiecti LN 9 actiones] om. BCLNY 10 res] ares sed corr. C etiam] et N 11 est] idem add. sed exp. Y | conservatio] conspiratio C | terminantur] terminatur BCY 15 Et primo] iter. Y | ostendam] ostenditur NY 16 rationes] om. L obiectiones] etc. add. N 19 Quoad] Quantum ad NP | arguo] arguitur N | omne] commune (?) Y | sive actione] om. Y 20 semper stante] om. L 21 conservatur] conservatio Y | Ista patet] inv. C | quoniam] quia L | productiva] eius add. sed exp. BC est tantum add. sed. del. P | termini] non N 22 est] stat P | actio] productio sed corr. in terminus Y | termini] mg. P lec. dub. Y non L 23 omne] esse BC | a Deo1] om. P creatum2] causatum C 25 ita] om. N

86

30

35

40

45

50

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

et conservatio non distinguuntur realiter, sed sunt idem. Probo minorem, puta quod creatio qua caelum fuit creatum a principio stat nunc, et sic | de quolibet alio creato, et hoc sic: omnis productio transiens secundum rem stante termino est accidens; sed creatio non est accidens – omnis enim productio quae est accidens praesupponit subiectum; creatio autem non praesupponit subiectum, cum sit de nihilo. Ergo ipsa non transit, sed manet quamdiu manet terminus eius. 5. Praeterea secundo, si conservatio passiva differret realiter a creatione passiva, tunc conservatio ipsa passiva succederet | creationi passivae; | stante enim creatione, non oportet ponere aliquam actionem. Sed omnis actio succedens actioni circa eundem terminum est accidens illi termino; eadem enim re manente, non potest transire eius substantia. Ergo tam creatio quam etiam conservatio est accidens eidem rei creatae et conservatae. Sed prius simpliciter in actu non dependet a posteriori; subiectum autem prius est simpliciter accidente; ergo, cum conservatio sit accidens sicut et creatio, res potest manere in esse sine ipsa. 6. Confirmatur, quia magis dependet accidens a subiecto quam subiectum ab accidente; sed Deus potest absolvere accidens a subiecto; ergo multo magis potest absolvere subiectum a quocumque accidente posteriori et ab ipso subiecto realiter differente. Sed si conservatio distingueretur realiter a creatione, ipsa esset accidens distinctum realiter ab ipsa re quae conservatur; ergo etc. 7. Praeterea, si creatio distinguitur realiter a conservatione, aut huiusmodi conservatio-passio est tota simul, aut est successive fluens. 27 puta] secundum P | fuit] mg. P 28 et1] sup. lin. P | quolibet alio] inv. BN | hoc] om. LN 29 termino] non Y | sed…accidens2] om. (hom.) N | sed…30 accidens] om. (hom.) Y 30 enim productio] inv. BC | subiectum] cum sit de nihilo add. sed exp. B 31 creatio…subiectum] om. (hom.) LNY | autem…subiectum] mg. P 32 eius] ergo etc. add. P 33 conservatio] conversatio B creatio LP 34 creatione] conservatione LP passiva1] om. P | succederet] ipso add. P | creationi passivae] inv. L lec. dub. Y 35 enim creatione] inv. Y 36 eundem terminum] inv. Y 37 re manente] remanente C 38 quam] cum Y | accidens] actionis C 39 rei] om. Y | creatae] causatae (?) C 40 posteriori] potentia Y | accidente] sic add. L. 41 cum conservatio] inv. L | accidens] et add. Y | res] non add. L 42 ipsa] ea Y 44 subiectum…accidente] e converso L 45 quocumque] quolibet Y 46 posteriori] posterius C 47 distingueretur] distinguatur C 48 conservatur] conservaretur L 49 distinguitur] distingueretur N 50 passio] om.N | est1] mg. P aut…51 simul] iter. C

P 14rb

L 151vb C 111va

Q. 4: UTRUM CREATIO ET CONSERVATIO SINT IDEM REALITER

B 10rb

Y 98rb N 138va P 14va

87

Si dicas quod est tota simul permanens, ergo eadem ratione et creatio erit tota simul permanens; sed per actionem-creationem terminus creationis ponitur sufficienter in esse; ergo, ipsa stante, frustra ponitur aliqua alia actio. Si autem dicas quod est divisibilis et fluens, contra: quia nulla actio est fluens nec divisibilis, nisi vel ratione subiecti vel principii vel medii vel mensurae. Sed conservatio non potest poni divisibilis vel fluens ratione principii, quia haec est voluntas Dei. Nec ratione subiecti, quia non habet subiectum, vel si habet, hoc est ipsa res permanens, non fluens. Nec ratione alicuius medii, quia inter terminum creationis et ipsam creationem sive conservationem non est aliquod medium secundum rem. Nec ratione alicuius mensurae, quia | nullum prius fluit ratione alicuius posterioris; sed mensura actionis sequitur actionem, et per consequens est ea posterior. 8. Praeterea, mensura fluit ratione subiecti, non e converso. Ergo, si conservatio | est fluens, sequitur quod sit fluens | ratione termini, et tunc sequitur quod, sicut conservatio est nova continue, cum sit fluens, ita et res quae conservatur est | nova et habet continue novum esse. Ex quo sequitur quod caelum non est idem nunc quod fuit a principio, sicut nec motus est idem secundum rem, nisi tantum secundum quamdam correspondentiam. Hoc autem est falsum. Ergo sequitur quod huiusmodi conservatio rei permanentis non sit fluens, sed permanens simul tota cum termino; quare etc. 9. Praeterea, aut creatio et conservatio sunt actiones eiusdem rationis, aut alterius. Si eiusdem, arguo: actiones eiusdem rationis sunt ad terminos eiusdem rationis; ergo et istae. Sed per creationem res 51 permanens] pertinens B | ratione] creatione sed corr. Y 52 erit] realiter add. P permanens] pertinens B | actionem-creationem] actionem L creationis N 53 frustra] om. BC 54 alia actio] inv. N | divisibilis] dissimilis sed corr. Y | divisibilis…fluens] inv. N 55 nec] vel N 56 medii vel] om. P | vel2] om. L 57 vel…principii] ratione principii vel fluens BCY ratione principii nec fluens N 58 si] ipsa add. sed del. P | ipsa] ipsamet P 61 ratione alicuius] alicuius ratione inv. sed corr. cum signis transp. B 62 sed mensura] secundum mensuram B | actionis] autem quae ponit Y 63 sequitur] consequitur LN | ea] postea L | posterior] ergo et igitur add. P 64 ratione] alicuius add. N | subiecti] et add. P 66 sicut] om. BY | continue] continuatio L 67 est] sit C erit L est iter. P | nova] continue add. C | habet] habebit LN 68 caelum] creatura Y | est] fuit N | idem] quod add. C 69 quamdam] om. P 70 correspondentiam] consequentiam BC 71 conservatio] non add. sed del. P | rei] lec. dub. P 72 simul tota] inv. N 73 eiusdem] alterius N 74 aut…75 rationis] om. (hom.) BC | arguo] sic add. P 75 istae] illae C

55

60

65

70

75

88

80

85

90

95

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

accipit esse simpliciter; ergo et per conservationem. Ergo eadem res accipit esse simpliciter sine interruptione per duas productiones. Sed hoc est impossibile. Si autem dicas quod sunt alterius rationis, ergo una est perfectior alia; quorumcumque enim alterius rationis, semper unum est perfectius alio. Sed conservatio non est perfectior creatione, cum per creationem res accipiat esse simpliciter. Ergo creatio est perfectior et conservatio imperfectior. Tunc arguo sic: actio imperfectior non continet virtualiter actionem perfectiorem, nec per consequens terminus actionis perfectioris | potest manere virtute actionis imperfectioris. Ergo, si conservatio est actio alterius rationis a creatione, transacta ipsa creatione, non potest manere in esse res, quae creata fuit, virtute conservationis; hoc autem est falsum; ergo etc. 10. Praeterea, eadem potentia respectu eiusdem termini non habet plures actiones immediatas eiusdem ordinis; sed potentia creativa et conservativa est eadem, res etiam creata et conservata est eadem; ergo creatio et conservatio non distinguuntur aliquo modo in re extra intellectum, sed sunt idipsum, nec distincta formaliter nec realiter. 11. Et haec est intentio Augustini, V Super Genesim, ubi prius. Ex quo dicto potest argui, quia magis dependet quicumque effectus a causa prima quam a causa secunda; sed aliquis effectus causae secundae eadem actione generatur et conservatur, non alia et alia; ergo etc. Minor patet per Augustinum, V Super Genesim capitulo 19, ubi dicit

76 ergo…77 simpliciter] om. (hom.) B | eadem] et add. L 77 Sed] quod N om. P 78 hoc] autem add. P | ergo] om. P | ergo una] semper unum L 79 perfectior alia] perfectius alio L | quorumcumque…80 alio] om. (hom.) L 80 creatione…82 imperfectior] om. (hom.) L 81 cum] immo N | accipiat] accipit N | creatio] om. P 82 et…imperfectior1] conservatione P | imperfectior2] in perfectione BC 83 nec] om. Y 84 perfectioris…actionis2] om. (hom.) Y 85 creatione] conservatione N 86 manere] manente B | in esse] om. P | creata] om. L 87 fuit] sunt BC | autem] om. NP | autem est] inv. C 89 eiusdem] rationis P 90 etiam] lec. dub. C | creata] causata C 91 aliquo modo] om. Y 92 distincta] distinguuntur P 93 V] om. P 94 quo] isto enim N | quo dicto] inv. Y | potest] primo Y | argui] sic add. N 95 aliquis] aliquid et N 96 non] autem add. Y alia2] actione sed eadem add. P 97 Minor patet] inv. N probatio minoris patet P | V] om. P 4,93 intentio Augustini] Cf. supra q. 3, n. 16. 97 per Augustinum] Rectius AUGUSTINUS, De Genesi ad litteram VIII, cap. 12, n. 25 (CSEL 28-1, p. 250, 1- 4; PL 34, col. 383).

L 152ra

Q. 4: UTRUM CREATIO ET CONSERVATIO SINT IDEM REALITER

C 111vb P 14vb

89

quod “aer non est factus lucidus”. Ex quo potest argui sic: si alia actione lumen generaretur in medio et conservaretur in ipso alia actione, stante sole, tunc aer vere esset factus lucidus et non fieret 100 lucidus, quoniam per actionem generativam | esset factus lucidus et per istam | non fieret lucidus, per actionem autem conservativam fieret lucidus et non esset factus lucidus. Ergo, secundum Augustinum, eadem indivisibili actione qua lumen creatur, conservatur quamdiu 105 manet in esse. Hoc de primo.

B 10va

12. Quantum ad secundum, contra praedictam conclusionem arguo primo sic: res in primo instanti creationis creatur et non conservatur; in toto autem tempore sequenti conservatur et non creatur; ergo 110 creatio et conservatio distinguuntur, alias de eodem contradictoria essent vera. 13. Praeterea, quaecumque sunt simul incompossibilia, in eodem realiter distinguuntur; sed creatio | et conservatio sunt huiusmodi; ergo etc. Probatio minoris: in primo instanti creationis res non potest non 115 esse, alias simul esset et non esset; sed pro illo instanti pro quo res non potest non esse non indiget conservatione nec potest esse conservatio; ergo in primo instanti quando res creatur, non conservatur, nec potest esse per consequens conservatio simul in eodem instanti cum creatio120 ne; ergo distinguitur ab ipsa.

98 quod] sicut L | quod…lucidus] quod aer non est factus sed fit lucidus N quod aer non est effectus sed (mg.) fuit lucidus P | lucidus] sed fit lucidus add. Y | quo] sup. lin. L argui sic] inv. N 100 sole] et add. L | et] per istam add. Y | fieret] actu add. sed exp. P 101 quoniam] quia L | et…102 lucidus] om. (hom.) L 102 istam] autem L actionem…conservativam] conservativam autem actionem P 103 Augustinum] in add. Y 104 creatur] causatur P 106 Hoc] et praem. B 108 conclusionem] rationem Y 109 primo1] om. NP | instanti] esse C | non] om. N | conservatur] om. N 111 distinguuntur] realiter add. P | de…112 vera] contradictio esset vera de eodem P 113 sunt] om. Y | incompossibilia] impossibilia P 115 primo instanti] principio BC potest] esse add. sed del. P | non2] om. Y 116 pro1] in P 118 primo] illo P | instanti] om. BC | quando] pro quo P | nec] quia non N | potest] non add. sup. lin. N 119 conservatio] erit non add. N | simul] vel C | in…instanti] om. N | instanti] om. BC

90

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

14. Praeterea tertio, quando aliqua sunt eadem realiter, illud quod participat magis de uno, participat etiam magis de alio; sed aliquid potest participare magis de conservatione, non participando magis de creatione, sicut patet de duobus angelis in eodem instanti creatis, uno 125 adnihilato, alio remanente et conservato; ergo non sunt idem. 15. Praeterea, illa quae distinguuntur realiter, unum illorum potest absolvi ab alio. Sed creatio potest absolvi a conservatione et e converso conservatio a creatione; res enim creata potest | non conservari, et non creata, sed per causas secundas producta, conservari a 130 Deo. Ergo etc. 16. Praeterea, generatio naturalis differt a conservatione naturali, ergo et productio supernaturalis a conservatione supernaturali.

N 138vb

<Solutio> 17. Ad evidentiam omnium istorum est sciendum quod creatio et

135 conservatio possunt accipi sive concipi dupliciter, quia vel | quantum

ad illud quod dicunt in re, circumscripto quocumque | ordine intellectus ad quaecumque alia – et sic sunt penitus idem, nullo modo in re distinctae –, vel secundo, quantum ad aliquam relationem conceptam circa rem, vel ipsius ad se vel eius ad aliquid extrinsecum – et isto 140 modo distinguuntur secundum rationem tantum. Creari enim est esse ab alio totaliter in diversitate substantiae et ita creari sive creatio passiva significat duo: dicit enim aliquid reale, puta extrema ipsa, videlicet illud quod est ab alio et illud aliud a quo est; utrumque enim 121 eadem realiter] inv. P | illud] om. N 122 etiam] om. N | etiam magis] om. Y | aliquid] om. BCLNY 123 de1] alio add. sed exp. B 124 duobus] tribus L | in…instanti] eodem scilicet BC eodem instanti L | uno] autem add. P 125 remanente] accidente L | ergo] realiter add. P 126 quae] quorum P non add. N | illorum] om. P non add. N 127 ab…absolvi2] iter. BC | alio] realiter distinguutur P | a] creatione add. sed del Y 128 conservatio…creatione] om. P | non] om. L 129 sed…130 etc] conservari ut patet de praedicto exemplo duarum creaturarum P | producta] causata N | conservari] possunt add. N 131 Praeterea] quarto add. P 132 supernaturali] quare etc. add. P 134 istorum] istarum Y 135 concipi] considerari P | quia] om. P 136 illud] id Y quocumque…ordine] quacumque operatione N ordine cuiuscumque Y 137 sunt] sicut B idem] et add. LP 138 distinctae] distinguitur BC distinguuntur L distincta NP | vel secundo] secundo modo LP 139 ad1] a LN | isto] illo C 140 distinguuntur] distinguitur L | tantum] om. N | est] inest Y 141 sive] simul B 142 extrema ipsa] inv. P 143 aliud] om. NP | utrumque…145 est] om. (hom.) Y

Y 98va L 152rb

Q. 4: UTRUM CREATIO ET CONSERVATIO SINT IDEM REALITER

P 15ra

B 10vb

91

istorum <est> aliquod ens reale. Dicit etiam habitudinem eius quod est ab alio ad illud a quo est. Quae quidem habitudo, | ut accepta per modum actus primi consequentis terminum creationis, est realis relatio, sed non est creatio, ut superius dictum est; ut accepta autem sive concepta per modum actus secundi praevii sive praecedentis terminum sicut via ad ipsum, sic est creatio, et ut sic est mere relatio rationis. Quod enim praeintelligitur primo termino creationis non potest esse aliquid secundum rem, et ita, sive ordo esse ad non-esse, sive ordo vel exitus de esse in potentia causae ad esse in propria natura – quae quidem dicit sive connotat ipsa creatio –, totum est mere rationis. 18. Consimiliter dico de conservatione, quia conservari non est nisi rem continuari in esse ab alio, et ita conservatio dicit aliquid reale, puta extrema. Tam enim res quae continuatur quam etiam res a qua continuatur est vere res realis, et ita extrema conservationis sunt realia. Dicit etiam ultra extrema habitudinem mediam; dicit enim continuationem rei ne cadat in non-esse. Huiusmodi autem continuatio non est nisi habitudo, sive rei existentis ad se ipsam ut praecedentem, sive eius ut existentis ad non-esse eius possibile. Est enim continuatio rei in esse ne cadat in non-esse. | Sed habitudo rei ut existentis ad se ut praeexistens, sive habitudo rei ad non-esse eius possibile, est mere relatio rationis. 144 etiam] enim N | eius…145 est] unius extremi ad aliud P 145 accepta] se habet quod add. P | per] om. NP 146 actus primi] inv. Y | terminum] om. N | realis relatio] inv. Y 147 accepta autem] inv. P | sive concepta] om. LP 148 actus] alicuius PY | actus secundi] inv. P | praevii] primi BC | praevii sive] om. P | sive] vel L | terminum] om. L creationis add. P 149 ipsum] terminum P | sic2] iter. Y 150 praeintelligitur] intelligitur P | primo] prius P om. BC | esse aliquid] inv. NP 151 esse] om. L | vel] sive BCNPY 152 de esse] deest Y | causae] om. L 153 totum] tota BC lec. dub. L | est] et L | mere] ens add. N 154 dico] om. N 155 rem…esse] in esse rem continuari N | continuari] connotari BCLY reale] realiter add. LY om. B 156 extrema] extra re Y conservata add. L ipsa add. P continuatur] contrahitur LY 157 continuatur] contrahitur L continuatio Y | extrema] extra re Y | conservationis] relationis N | realia] conservationis add. N 158 Dicit] dicunt L dicunt enim N | etiam] et Y | dicit] dicunt L om. N | enim] etiam P | continuationem] conservationem L om. Y 159 autem] enim LP 160 nisi] mg. P | existentis] exeuntis BC 161 existentis] exeuntis BC 162 Sed] sive (mg.) P | Sed…163 praeexistens] mg. P existentis] exeuntis N 163 praeexistens] praeexistentis C | esse] vere BC | est] om. C 147 ut1…est2] Cf. supra q. 2, n. 31.

145

150

155

160

92

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

19. Et ita dico quod creatio et conservatio, quantum ad illud quod dicunt, in re nullo modo distinguuntur. Loquendo autem de istis quantum ad istum duplicem exitum quem connotat creatio, et quantum ad relationem manutenentiae sive continuationis quam connotat conservatio, sic concedo quod differunt solum secundum rationem, quoniam 170 tam istud quod connotat ipsa creatio quam illud quod connotat conservatio est relatio mere rationis. 165

20. Tunc | per hoc ad rationes. Ad primam, quando dicitur quod in primo instanti res creatur et non conservatur, dico quod ista propo175 sitio est duplex, quia vel potest esse sensus quod in primo instanti est res quae est creatio et non res quae est conservatio, et e converso in tempore sequenti est res quae est conservatio et non res quae est creatio – et in isto sensu propositio est falsa, quia in primo instanti est res quae est conservatio et in tempore sequenti est res quae est creatio; 180 vel secundo potest esse sensus: ‘in primo instanti’, etc., hoc est, in primo instanti res fuit creata et non conservata, et hoc quantum ad ordinem rationis esse rei primo terminantis creationem ad non-esse praecedens. In primo enim instanti quo res incipit primo esse, intellectus concipit quemdam exitum | de non-esse ad esse quem non concipit 185 in tempore sequenti; in tempore autem sequenti concipit continuatio-

165 ita] ideo N | conservatio] generatio N | illud] id B 166 distinguuntur] distinguitur Y 167 istum] om. N | istum…ad2] om. (hom.) L | duplicem exitum] inv. P | quem] quam Y 168 relationem] sive add. Y | manutenentiae] manente BC manentem P (manentem sed del.) in antecedente Y | continuationis] lec. dub. B | quam] quod L 169 concedo] dico N | secundum] quantum ad N 170 ipsa…connotat2] om. (hom.) BL | quam] etiam add. CY | connotat2] ipsa add. P 171 relatio…rationis] mere relatio rationis N 173 Tunc] om. P 174 in…instanti] impossibilis res B impossibile esse C | res…conservatur] etc. P 175 est1] potest esse P | quod] quia BC | instanti] esse C 176 creatio…177 est2] om. (hom.) Y | non] est add. P 178 in1] om. Y | quia] etiam add. BC | in2] illo add. N 179 creatio] etc. add. P 180 sensus] sensu N | instanti] om. BC 181 res fuit] inv. P 182 terminantis] posterioris L | ad non-esse] ante esse C 183 instanti] tempore BC | quo] in quo L | incipit] recipit BC habere add. L 184 quem] quid N 185 tempore1] instanti C sequenti1] et add. L | in2] et praem. N | autem] om. N 173 Ad primam] Cf. supra n. 12.

C 112ra

L 152va

Q. 4: UTRUM CREATIO ET CONSERVATIO SINT IDEM REALITER

P 15rb

N 139ra

Y 98vb

93

nem sive relationem | rationis rei existentis ad se ut praeexistentem, quam quidem relationem connotat conservatio, et istam non concipit intellectus in primo instanti. Et quantum ad hoc, potest concedi quod creatio non est in tempore sequenti, nec conservatio in primo instanti. Quantum autem ad illud quod dicunt | in re, semper manet tam creatio quam conservatio quamdiu manet res, licet non semper maneant quantum ad praedictum ordinem seu respectum rationis. 21. Ad secundam, quando dicitur: ‘quaecumque sunt incompossibilia’, etc., concedo, si sunt incompossibilia secundum rem. Sed tunc ad minorem, dico quod illud quod est creatio et illud quod est conservatio non sunt incompossibilia secundum rem, cum sint idem. Si autem intelligas quod ‘creatio’ et ‘conservatio’ – hoc est ille exitus de non-esse ad esse quem connotat creatio et continuatio illum exitum terminans quam connotat conservatio – sunt incompossibilia in eodem instanti, concedo, sed hoc est secundum rationem. Intellectus enim non potest concipere quod aliqua res quae terminat exitum de non-esse ad esse praeexistat. 22. Tunc ad probationem illam qua dicitur: ‘in primo instanti res non potest non esse et ita non indiget conservari’, si intelligas quod in primo instanti non indiget re quae est conservatio, falsum est, quia in quocumque instanti est res et illud quod est conservatio. | Si autem intelligas quod in primo instanti non conservatur, quia pro illo instanti res non est nata fundare respectum rationis eius ad se ut ad prae186 rationis] ratione B | rei] om. N | ad] a N 188 instanti] om. BC | hoc] ista N | quod] quia Y 189 creatio…sequenti] in tempore sequenti non est creatio P 190 illud] hoc L manet] maneat C | tam] om. C | creatio…191 conservatio] conservatio quam creatio Y 191 non] mg. P | semper maneant] inv. P 192 ordinem seu] om. P | respectum] relationem N 194 Sed] et P | tunc] om. NY 195 illud quod1] om. BC | est1…quod3] om. (hom.) L 197 intelligas quod] intelligas BCLPY intelligatur quod N | ille] iste B om. P 198 ad esse] mg. P | quem] quo L quomodo N quod PY | continuatio] connotatio BCY quantum ad N confirmatio illud est P 199 terminans] orans BC om. NP | quam] quem BCNPY in] om. Y 200 instanti] om. BC 201 non] sup. lin. Y 202 ad] non add. sed del. Y 203 probationem] propositionem P | illam] illa Y | primo] illo L | instanti] om. B | res] om. N | res…205 instanti] om. (hom.) C 205 instanti] om. B 206 autem] om. N 207 intelligas] intelligis B | instanti1] om. BC | instanti2] om. BC 208 res] om. L | praeexistentem] praeexeuntem BC existentem corr. sup. lin. P 193 Ad secundam] Cf. supra n. 13. 203 ad probationem] Cf. supra n. 13.

190

195

200

205

94

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

existentem, quem connotat conservatio, concedo quod ut sic non

210 conservatur res in primo instanti quantum ad respectum huiusmodi

rationis. 23. Ad tertiam, quando dicitur quod aliquid potest plus habere de conservatione, etc., dico quod, vel tu intelligis quod habeat plus de eo quod est conservatio, non habendo plus de eo quod est creatio, et sic 215 falsum est – hoc enim modo tantum habet res | de conservatione in primo instanti quantum in toto tempore sequenti; vel secundo, intelligis quod habet plus de conservatione, hoc est plus de respectu connotato per conservationem, non habendo plus de respectu connotato per creationem, sive respectus conservationis sit eiusdem ad se sive eius220 dem ad aliquid extrinsecum cui coexistit, et isto modo potest concedi. Hoc autem est extrinsecum rei et eius durationi. Exemplum: aeternitas Dei non est nunc maior quam fuerit ab aeterno, nec Deus plus duravit nunc quam duraverit ab aeterno, loquendo de eo quod intrinsece est duratio; ipse tamen Deus coexistit, et etiam coexistit nunc, aliquibus | 225 partibus temporis quibus non coexistit ab aeterno; huiusmodi autem coexistentia extrinseca est Deo et etiam eius aeternitati. Consimiliter dico de omni | alia re permanente. Nec enim duratio angeli est nunc in se maior quam fuerit a principio quantum ad illud quod est intrinsece, quia, cum ipse coexistit nunc aliquibus partibus temporis quibus non 209 quem] quod N 210 instanti] om. BC 212 quando] om. N | potest] om. P | habere] habet P | de conservatione] om. L 213 intelligis] intelliges B | habeat plus] inv. P 216 quantum] quam Y | vel…intelligis] Si autem intelligas P 218 conservationem…per2] om. (hom.) BCPY 219 sive1] iste add. N | respectus] respectu BC | ad] a N 220 cui] aut B | coexistit] coexistat N coexistet P sed add. sed corr. P | isto] illo C 221 et] ad L | eius] dicitur add. P | durationi] durationem L | Exemplum…222 Dei] iter. Y 222 nunc maior] inv. NP | quam] cum Y | fuerit] fuit L | ab aeterno] a principio P | duravit…223 aeterno] om. L 223 quod] om. P 224 duratio] creatio BCP | tamen] enim P | coexistit1] coextitit CY | et…coexistit2] coexistit et etiam L om. NP 225 coexistit] coextitit CY coexistat sed corr. N | huiusmodi] Haec N | autem] om. P 226 eius] om. N | eius aeternitati] inv. P aeternitati] quare add. N 227 alia re] alia B aliam C inv. LY alia rei P | Nec] non P enim] nec add. sed exp. B | duratio] duo Y | est] illa add. C | nunc…228 se] om. L 228 fuerit] fuit BC | fuerit…principio] a principio fuerit P | est] om. L 229 quia] sed P cum] tamen LN enim P | coexistit] existit Y | coexistit…aliquibus] aliquibus coexistit nunc (sup. lin.) P | aliquibus] a quibus Y | partibus] rationis add. Y 212 Ad tertiam] Cf. supra n. 14.

B 11ra

P 15va

L 152vb

Q. 4: UTRUM CREATIO ET CONSERVATIO SINT IDEM REALITER

C 112rb

N 139rb

95

coexistit a principio, ideo intellectus noster concipit eum plus durasse et diutius conservatum esse. 24. Ad quartam, quando dicitur quod conservatio potest absolvi a creatione, etc., hic posset dici quod, licet conservatio rei non creatae differat a creatione, conservatio tamen rei creatae non differt ab ipsa creatione, sed est penitus idem secum. Vel potest dici aliter quod, cum creatio dicat hoc esse totaliter ab illo, per consequens dicit aliquid reale, puta extremum, quod est sive accipit esse ab alio, et aliquid rationis, puta totalitatem. Totalitas enim productionis sive acceptionis esse dicit relationem rationis, sicut et partialitas. Consimiliter dico de conservatione, et ita conservatio non differt a creatione quantum ad | illud quod creatio ipsa dicit in re. Differt tamen ab ipsa quantum ad relationem rationis, puta quantum ad totalitatem illam acceptionis esse. Potest enim aliqua res conservari absque totali eius productione sive acceptione esse, sicut res generata. 25. Ad quintam, dico quod non est simile de generatione naturali et de creatione, quia generatio et omnis productio naturalis est accidens, et ideo ipsa transit manente re. Sed creatio non est accidens nec transit, immo semper stat manente eius termino. Et ideo non oportet ponere aliquam actionem aliam sibi succedere. |

230 coexistit] coextitit Y | ideo] nunc add. sed del. P | noster] nunc P 232 quando] cum N | a creatione] om. P 233 posset] potest N | dici] dicit B 235 cum creatio] creatio exp. Y 236 esse] esset N | aliquid] aliquod LN 237 extremum] extrema BC | et] om. N 238 totalitatem] totalitate L | sive] vel P | acceptionis esse] actionis causae P 239 partialitas] personalitas L | Consimiliter] similiter N 240 ita] illa Y | ad] iter. C 241 illud] id Y | ipsa1] om. P 242 relationem] respectum P | quantum] quam Y | illam] istam BC ipsam P 244 esse] om. L 246 productio] actio P 248 immo] sed L | oportet] om. Y 249 actionem aliam] inv. P | succedere] sequitur alia quaestio B quare etc. N

232 Ad quartam] Cf. supra n. 15. 245 Ad quintam] Cf. supra n. 16.

230

235

240

245

Utrum duratio rei differat ab ipsa re durante. 5

10

15

20

1. Respondeo quod non differt ab ea aliquo modo secundum rem. Hoc autem ostendo primo sic: quorumcumque terminorum actiones prius terminatae ad ipsos non distinguuntur realiter, nec ipsi termini; actiones enim distinguuntur per terminos; sed actiones terminatae ad rem et ad durationem rei non distinguuntur aliquo modo realiter; ergo nec res ab eius duratione. Probatio minoris: quia creatio terminatur ad rem, conservatio autem ad eius durationem; tantum | enim res durat quantum conservatur, et ideo durat quia conservatur. Sed creatio et conservatio non distinguuntur realiter. | Ergo nec esse rei et eius duratio, quae sunt termini ipsarum. 2. Praeterea, si duratio differret realiter a re, esset accidens eius. Sed Deus potest absolvere quodcumque subiectum a suo accidente distincto ab ipso realiter et conservare sine ipso, cum minus subiectum dependeat ab accidente quam e converso accidens a subiecto; et tamen accidens potest separari a subiecto per divinam potentiam. Ergo Deus potest conservare rem sine quocumque accidente a re distincto. Et ita per consequens res potest durare sine aliquo accidente. Ergo duratio non potest distingui a re durante. 3. Praeterea, huiusmodi duratio, ex quo differt realiter ab ipsa re, aut fluit successive, pars post partem, aut est indivisibilis sive permanens et tota simul. Si dicas quod est indivisibilis et tota simul | perma5,2 ab ipsa] realiter a N 4 Respondeo] et dico add. N | ab…modo] aliquo modo ab ea P ea] eo BNY 7 distinguuntur] realiter add. N 8 et] om. C 12 et eius] iter. sed del. Y eius duratio] inv. P 13 ipsarum] ipsorum BCY specierum vel actionum L 14 differret] differt C | realiter] sup. lin. P | realiter…re] a re realiter L 15 quodcumque…suo] subiectum a quocumque N 16 conservare] conservatio C | ipso2] instanti add. C subiectum dependeat] inv. P 17 accidens…subiecto] om. P | et] del. P | tamen…18 potest] cum accidens possit BCPY 19 a…distincto] distincto a re P | a…20 accidente] mg. P 20 per] om. P | aliquo] quocumque NP 21 distingui] realiter add. P 22 ex quo] si non L si N | re] om. N 23 partem] ex quo differt ab ipsa re add. P | sive] et N 24 tota simul1] inv. BCPY | dicas…permanens] secundo modo P 5,11 Sed…12 realiter] Cf. supra q. 4.

B 11rb

P 15vb

L 153ra

Q. 5: UTRUM DURATIO REI DIFFERAT A RE DURANTE

Y 99ra

97

nens, ergo sequitur quod totam durationem quam angelus habet hodie, habuit in primo instanti suae creationis, et ita per consequens duratio ipsa non differt a re. Si dicas quod est fluens, ergo sequitur quod est corruptibilis; omne enim fluens est corruptibile. Sed hoc non potest poni, quia res ipsa quae durat non corrumpitur, immo est incorruptibilis, ut angelus; incorruptibile autem non potest dependere ab aliqua re corruptibili. Ergo, sicut res durans est permanens et tota simul, ita et eius duratio; ergo etc. 4. Praeterea, quaero unde vel a quo causatur huiusmodi duratio. Vel enim causatur a principiis intrinsecis rei durantis, | vel a principiis eius extrinsecis, puta a causa efficiente. Non a principiis intrinsecis, quia passio rei incorruptibilis et permanentis non est corruptibilis nec fluens – nunc autem res durans est incorruptibilis et permanens simul tota. Nec a principiis extrinsecis, puta a causa efficiente ipsius rei, quoniam agens extrinsecum non cogitur seu necessitatur creare rem corruptibilem et fluentem ad creationem rei incorruptibilis et permanentis. Ergo per consequens potest ponere rem in esse et conservare sive manutenere eam in esse sine alia re quacumque successiva et fluente et per consequens corruptibili. 5. Praeterea, propria duratio debet proportionari rei duranti; ergo, sicut propria duratio rei successivae est successiva, ita et propria duratio rei permanentis est permanens, et per consequens simul tota et in primo instanti quo res ponitur in esse, sicut et res ipsa; ergo etc.

25 quod] om. Y | angelus…hodie] hodie habet angelus P | habet] habuit N om. L 26 primo…creationis] instanti creationis primo P | duratio ipsa] inv. P 27 ipsa] om. N | a] ab ipsa P 28 corruptibilis] plus add. sed del. P 29 res ipsa] inv. Y | durat] statim add. N immo] primo C 30 ut…incorruptibile] om. (hom.) L | autem] enim P | potest] mg. P aliqua re] aliquo L 32 eius] om. L | eius...etc.] conservatio eius N 33 vel] et N 36 quia…incorruptibilis] om. L 34 a2…35 eius] ab P intrinsecis add. sed exp. L permanentis] permanens N 37 simul tota] inv. N ergo etc. add. NP 38 extrinsecis] intrinsecis sed corr. P | a causa] om. L 39 quoniam] quia L | seu] sive NY | necessitatur] vitatur (!) sed corr. mg. P | creare] causare N 41 Ergo] et add. N | rem] inesse mut. in esse Y 42 sive] et P 43 corruptibili] ergo etc. add. N 44 propria] prima L proportionari] lec. dub. BC 45 rei] diversae add. sed exp. B | et] etiam P 46 tota] corrumpitur sed corr. P | et2] etiam Y om. BC | et2…47 primo] mg. P 47 instanti] om. B in add. P | quo] ergo Y | et] om. LNP | res ipsa] inv. N

25

30

35

40

45

98

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

6. Praeterea, omnis forma divisibilis aut est divisibilis secundum divisionem | subiecti, vel secundum divisionem principii vel medii vel 50 termini. Sed duratio rei non potest dividi secundum divisionem subiecti, quia non habet subiectum, vel, si habet illud, est indivisibile; nec secundum divisionem principii, patet; nec medii, quia nullum est; ergo secundum divisionem termini. Ergo, sicut duratio est alia et alia, cum sit fluens, ita et terminus; ubicumque enim est continua successio 55 partis post partem, ibi est motus et per consequens continuus terminus acquisitus secundum talem | motum. Hoc autem est falsum, ergo etc. Unde, quia nos non possumus concipere durationem rei permanentis nisi in | ordine ad tempus sive ad motum, nec etiam aeternitatem. Et sic exprimimus: dicimus enim quod Deus fuit et est et erit; ideo con60 cipimus eam ut praesentem, praeteritam, et futuram. Si tamen possemus intelligere rem permanentem sicut est in se, sicut aeternum non habet secundum | se praeteritum, praesens, nec futurum, ita nec quaecumque res alia permanens secundum se; talia enim tantum dicuntur de re permanente in ordine ad tempus. 7. Sed contra hoc potest argui primo sic: illud quod est tantum in actu quantum in potentia, si est infinitum in potentia, erit etiam infinitum in actu. Sed si duratio rei permanentis esset tota hodie, tanta esset hodie quanta futura esset in aeternum, et per consequens esset tanta in 70 actu quanta in potentia. Sed duratio est infinita in potentia; duratio enim in aeternum est infinita a parte post. Ergo duratio cuiuslibet rei 65

48 divisibilis2] ratione subiecti sive P | secundum] rationem add. sed exp. B 49 principii] principiorum P | medii] modi B 50 non] iter. L 51 habet2] est N 53 divisionem] principii add. sed exp. Y 54 continua] succeditur add. sed del. Y | successio] successive P 55 motus] localis add. sed exp. P 56 motum] momentum add. sed del. Y 57 nos] res B mut. in res C om. N | possumus] possimus N 58 nisi] in se B 59 exprimimus] ex principiis B ex primus C | fuit…est] inv. N | et erit] om. L et add. N 60 praesentem praeteritam] inv. P | Si tamen] inv. N | possemus] possumus L 62 secundum] per C in P om. Y | se] prius add. sed del. P | praeteritum praesens] inv. P | nec1] et BY 63 res alia] inv. N | dicuntur] om. C 64 re] se L om. N 66 contra] supra C | hoc] obiectiones add. sed del. Y | potest argui] arguitur P 67 in1…est] om. BC | erit etiam] et erit P | etiam…68 actu] infinitum in actu etiam N 68 si] om. BC | tanta] causata L 69 esset1] est LN et Y esset tanta] tanta esset hodie N 70 quanta] futura esset add. N | infinita…71 enim] om. L

P 16ra

B 11va

C 112va

N 139va

Q. 5: UTRUM DURATIO REI DIFFERAT A RE DURANTE

L 153rb

P 16rb

99

permanentis est infinita in actu, cum sit tanta in actu quanta est possibilis in futuro. Hoc autem est falsum. | 8. Praeterea, illud quod plus duravit nunc quam prius plus habet nunc de duratione quam prius; sed duratio angeli est maior nunc quam 75 in primo instanti suae creationis, quia et plus nunc duravit quam tunc; ergo aliquid nunc habet de duratione quod non habuit tunc. 9. Praeterea, in eodem instanti durationis limitatae non potest simul esse aliquid et non esse. Sed si duratio angeli esset indivisibilis et tota simul, in eodem instanti idem posset esse et non esse; angelus 80 enim creatus posset adnihilari, alio angelo permanente. Si autem duratio huius foret tota simul et indivisibilis, tunc in eodem instanti durationis eius, iste alius fuisset creatus et adnihilatus, et ita per consequens in eodem instanti durationis limitatae idem fuisset et non fuis85 set. Hoc autem est | impossibile. 10. Ad ista. Ad primum, quando dicitur: ‘illud quod est tantum in actu’, etc., concedo uniformiter, sic intelligendo quod omne illud quod est tantum in actu nunc intrinsece quantum est in potentia, si est infinitum intrinsece in potentia, est similiter intrinsece infinitum in actu. 90 Illud autem quod, licet sit tantum nunc in actu intrinsece quantum est in potentia, non est tamen tantum extrinsece nunc in actu quantum est extrinsece in potentia, non oportet quod, si sit infinitum in potentia extrinsece, quod sit infinitum nunc in actu extrinsece. 72 infinita] infinitum BCY | quanta] quam C | est2] om. P 73 autem] om. P 74 illud] quid add. sed del. P 76 primo] om. N | et] sup. lin. P | nunc duravit] durat nunc P 77 nunc…duratione] habet de duratione nunc P 78 eodem] in add. sed exp. Y | limitatae] haec tale(!) C 79 simul…esse2] esse aliquid et non esse simul P | esse aliquid] inv. L 80 in eodem] iter. L | instanti] tempore add. B 81 autem] om. N 82 foret] del. P 83 alius] angelus LP | et ita] inv. N 85 Hoc autem] quod L | impossibile] ergo etc. add. N 87 Ad1] respondeo praem. N | ista] per ordinem add. NP 89 nunc] et add. N 90 est similiter] et erit P | infinitum…actu] in actu infinitum P 91 quod licet] quodlibet B intrinsece…92 actu] om. (hom.) L 92 in1…est2] om. (hom.) P | non] nec BC | est1] om. Y | tantum] enim B om. N | nunc] autem add. N 93 extrinsece…potentia1] in potentia extrinsece P | oportet…94 actu] propter hoc sequitur quod sit infinitum in actu extrinsece quia infinitum in potentia L | si] sup. lin. B 94 nunc…actu] in actu nunc N 87 Ad primum] Cf. supra n. 7.

100

95

100

105

110

115

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

11. Ex hoc ad rationem dico quod duratio caeli vel angeli quantum ad substantiam est tanta intrinsece nunc quanta fuit a principio, et tanta fuit a principio quanta est nunc. Tamen extrinsece nunc est maior quam prius, hoc est in ordine ad motum vel tempus; aliquibus enim partibus temporis coexistit nunc quibus non coextitit a principio sive in primo instanti. Et ideo dico quod duratio angeli est infinita in potentia, non intrinsece magis quam in actu, sed tantum extrinsece in ordine | ad aliquid extrinsecum, puta tempus cui coexistit. Hoc autem modo non est tantum in actu quantum in potentia. 12. Ad secundum, quando dicitur: ‘idem in eodem instanti’, etc., dico quod instans est duplex: quoddam permanens et quoddam raptim transiens sive fluens. Tunc concedo quod in eodem instanti fluente et raptim transeunte, tantum semel posito in esse, non potest idem secundum idem simul esse et non esse. In eodem autem instanti permanente alieno et extrinseco, bene potest idem simul esse et non esse, sicut in eodem instanti aeternitatis eadem res est et non est. Nunc autem ista duratio istius angeli est tota permanens et coexistit omnibus partibus temporis; et ita, sicut non est contradictio quod in eodem | tempore eadem res sit et non sit pro diversis instantibus et partibus temporis, ita nec est contradictio eandem rem esse et non esse in eodem instanti permanente extrinseco rei quae dicitur esse et non esse, coexistente diversis partibus temporis, cuiusmodi est instans durationis angelicae. Et ideo, licet idem angelus non possit esse et non esse in eodem 96 est tanta] inv. P | tanta] causata BCY | quanta] quantum C 97 tanta] causata B causatum C | quanta] quantum BC | est1] et N | nunc1] om. L | maior] minor Y 98 aliquibus] in quibus C a quibus Y 99 coexistit] coexistit et coextitit B coextitit et coexistit CY coexstitit(?) L | coextitit] coexistit BNP 101 non] tamen add. N 102 aliquid] om. NP | tempus…coexistit] motum vel tempus P 103 quantum] est add. BCY | potentia] vel tanta in actu quanta in potentia add. N 104 instanti] respectu illud P etc.] om. C 105 quod] om. Y | instans…duplex] haec est duplex instans L | et] om. N 106 transiens…107 raptim] iter. C | fluens] et add N 107 semel] mut. in simul B | idem] mg. P 110 instanti] terminantis add. sed del. P | res] re sed corr. P | est1] om. Y 111 istius] om. N 112 et] sicut add. sed del. P 113 partibus temporis] inv. Y 114 est] om. L | in…115 esse2] om. (hom.) BC 115 et…esse2] om. (hom.) L | coexistente] existente in P 116 instans] tempus P 117 idem] sup. lin. P | possit] simul add. N | in eodem] om. Y 104 Ad secundum] Cf. supra n. 9.

B 11vb

Y 99rb

Q. 5: UTRUM DURATIO REI DIFFERAT A RE DURANTE

L 153va

N 139vb P 16va

C 112vb

101

instanti temporis, nec etiam in eodem instanti permanente | proprio et intrinseco, potest tamen esse et non esse in eodem instanti permanente extrinseco et alieno, cuiusmodi est duratio sive instans durationis 120 unius | angeli respectu alterius angeli. Angelus | enim creatus simul cum isto nunc adnihilato simul fuit cum esse et cum non-esse illius, et iste simul fuit ens et non-ens cum duratione alterius, quia illa est sibi extrinseca. 13. Ad tertium, quando dicitur quod plus habet nunc angelus de 125 duratione quam a principio, dico quod in duratione eius non est intrinsece plus nec minus, sed tantum extrinsece in ordine ad tempus cui coexistit nunc et non prius, sicut Deus non plus duravit nunc quam ab aeterno, nisi tantum coexistendo alicui extrinseco cui non | coexistit ab aeterno. 130

118 etiam] et etiam add. sed del. Y 119 permanente] proprio et add. N 121 enim] est add. CN 122 cum3] om. N 123 illa] ista N secunda P 125 quando] cum N | nunc angelus] inv. P 126 quam…principio] etc. P | principio] ti add. B | non…intrinsece] intrinsece non est P 128 Deus] et add. L 129 alicui] alibi BC alii L | extrinseco] extrinsece C | coexistit] existit sed corr. sup. lin. P

125 Ad tertium] Cf. supra n. 8.

Utrum tempus differat a motu secundum rem. 1. Respondeo et dico quod non. Hoc autem potest deduci ex 5 dictis in praecedenti quaestione, quoniam non magis videtur differre duratio rei successivae ab ipsa quam duratio permanentis differat a re permanente; sed ista non differt a re permanente, ut patet ex praedictis statim in quaestione; ergo etc. 2. Praeterea, si tempus distingueretur a motu, generaretur aliqua 10 alia generatione ab illa qua generatur motus; hoc autem non videtur necessarium nec probabile; ergo etc. 3. Sed contra hoc arguitur primo sic: illa quae habent distinctas et oppositas passiones distinguuntur realiter; sed motus et tempus sunt 15 huiusmodi. Probatio: quia motus dicitur velox et tardus, tempus autem non. 4. Praeterea, secundo arguo sic: quaecumque inter se realiter distincta possunt fieri sive proportionari in aliquo uno, illud differt realiter ab utroque illorum. Sed duo inaequales motus, | et per conse20 quens distincti realiter, possunt fieri in aequali tempore; in tempore enim quo aliquis movetur nunc per unum miliare, potest alius ivisse

6,2 tempus] sup. lin. Y 4 Hoc autem] quod mg. P 5 in] hac add. P 6 ab] a re P duratio2] rei add. P | differat] om. PY 7 ista] illa NP | differt] differunt N | praedictis] dictis N | praedictis…8 quaestione] quaestione praecedenti P 9 distingueretur] distinguitur CP | aliqua] om. L 10 alia] om. N | qua] quae C | hoc] hanc N om. B | autem] om. NP | videtur] esse add. BCY 11 probabile] possibile N 13 arguitur primo] arguo Y primo sic] om. L | et] om. Y 15 Probatio] probo B om. P | et tardus] vel tardum P 16 non] quare add. N ergo etc. add. P 17 secundo arguo] inv. P | arguo sic] om. LP realiter] om. C 18 distincta] distinguitur B distinguuntur C distinguuntur et P | illud] idem BCLY quod N | differt] debet B 19 illorum] istorum vel illorum BCY illorum vel istorum N 21 aliquis] aliquid N motus add. L | movetur] et add. BCLY | nunc] om. P potest] posset N | alius] aliud N | ivisse] mille L moveri Y

6,5 in…quaestione] Cf. supra q. 5.

B 12ra

Q. 6: UTRUM TEMPUS DIFFERAT A MOTU SECUNDUM REM

103

per duo et alius per tria vel per quattuor, si in duplo velocius moveatur; ergo etc. 5. Praeterea, quantitas permanens distinguitur realiter a suo subiecto; ergo et quantitas successiva a suo; sed tempus est quantitas 25 motus successiva. Ergo etc.

P 16vb

L 153vb

6. Ad ista respondeo. Ad primum, quando dicitur quod tempus etc., dico quod, sicut locus et locatum se habent sic quod locus est quantitas permanens non absolute, sed ut habet rationem continentis, 30 nec locatum etiam dicitur aliquid nisi ut habet rationem contenti – ita quod locus ultra quantitatem dicit ordinem sive respectum continentiae ad aliquod contentum, | et locatum similiter dicit respectum conversum, et ita quantitas maior continens minorem dicitur locus eius –, ita consimiliter dico de tempore et motu. Sicut enim est dare quanti- 35 tatem permanentem maiorem continentem et minorem | contentam, ita et in quantitatibus successivis est dare aliquam maiorem continentem sive mensurantem et aliam minorem contentam et mensuratam. Sicut enim locus dicitur non quaecumque quantitas, sed tantum quantitas maior respectu minoris quam continet, ita et tempus dicitur motus non 40 quicumque, sed ille praecipue qui est uniformis et mensura omnium aliorum. Unde et tempus dicitur numerus motus, sive ista numeratio sit in re extra sive tantum in intellectu. Dico ergo quod, sicut aliqua quantitas permanens dicitur locus non respectu sui, sed respectu alte22 duo…per2] aliud duo vel N | velocius] om. B 25 suo] subiecto add. NP 26 successiva] mg. P 28 respondeo] per ordinem P dico et primo Y | primum] primam Y quod] om. P 29 etc.] om. BCY 30 quantitas permanens] inv. C 31 nec…contenti] om. (hom.) L | etiam] esse P et Y | etiam dicitur] inv. C 32 sive] vel L | continentiae] continue B 33 aliquod contentum] spat. vac. L 34 locus eius] inv. P 35 et] de add. N | quantitatem] maiorem continentem add. sed exp. Y 36 continentem] om. L | et] mg. P | ita…37 in] ita etiam in P et ita Y 37 successivis] suetudinis(!) B | aliquam maiorem] inv. P 38 mensuratam] mensurata C 39 quantitas1] permanens P | quantitas2] om. L 40 ita et] inv. N | et] om. L | motus…42 dicitur] om. (hom.) L 41 ille] iste B | ille praecipue] inv. P 42 numerus motus] inv. N | numeratio] nunciatio BC | numeratio…44 non] om. L 43 tantum…intellectu] in intellectu tantum N | Dico] quod add. sed del. P | ergo] om. N aliqua quantitas] inv. P 28 Ad primum] Cf. supra n. 3.

104

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

45 rius quod continet, ita et motus primi mobilis dicitur tempus non

respectu sui, sed respectu aliorum, puta inferiorum motuum quos mensurat. Et sicut locus et locatum sunt eiusdem speciei fundamentaliter, differunt tamen numero fundamentaliter et sunt alterius rationis formaliter quantum ad relationem utriusque, ita dico de tempore et 50 motu. 7. Tunc ad rationem, dico quod tempus non est velox vel tardum, quia nec motus qui est ipsum tempus, puta motus primi mobilis, est velox nec tardus, sed regularis et uniformis, licet posset esse velocior et tardior. Quia tamen huiusmodi motus dicitur tempus ut est 55 mensurans alios motus inferiores, ideo ut habet rationem temporis non dicitur velox nec tardus. Alii autem motus inferiores, quia non sic habent rationem mensurae, ideo dicuntur tardiores et velociores. 8. Ad secundum, concedo quod illi inaequales motus differunt a tempore extrinseco | realiter, quia et realiter differunt a motu primo, 60 qui est realiter ipsum tempus | eorum extrinsecum. 9. Ad tertium, concedo quod, sicut quantitas permanens distinguitur realiter a suo subiecto, quod est substantia, ita et quantitas successiva distinguitur realiter ab ipso mobili, quod est eius subiectum.

45 ita et] inv. Y | primi] primus N 46 aliorum puta] om. P | quos] quod B 47 locus et] mg. P 48 differunt…fundamentaliter] om. (hom.) P | numero] necessario BC 49 relationem] rationem C relationes NY 51 Tunc] et tunc P nunc Y | rationem] primam add. L | est] dicitur L | vel] nec NY 52 quia…53 tardus] om. (hom.) L 53 nec] vel P regularis et] corr. mg. P | regularis…uniformis] regulare et uniforme N | posset] possit N 55 ideo] mg. Y | non] nec L 56 non] nec P 61 distinguitur] differt P 62 suo subiecto] inv. P 63 realiter] om. P | eius subiectum] inv. P

58 Ad secundum] Cf. supra n. 4. 61 Ad tertium] Cf. supra n. 5.

Y 99va N 140ra

B 12rb

P 17ra

Utrum creaturae ad Deum sit aliqua relatio realis. 1. Videtur quod non, quia relativa dicuntur ad convertentiam, | secundum Philosophum in Praedicamentis; sed Dei ad creaturam non 5 est aliqua relatio realis; ergo nec e converso. 2. Contra: quia causati ad causam, secundum Philosophum V Metaphysicae, est relatio realis; | natura est realis effectus Dei; ergo etc.

C 113ra

3. Respondeo quod sic. Ad cuius evidentiam est sciendum quod 10 respectus creaturae ad Deum est duplex: quidam per modum actus primi et quiescentis, qui quidem consequitur ipsam creaturam, et alius per modum actus secundi praevii, ut origo sive productio, sive quocumque modo nominetur, qui quidem intelligitur ut medians inter 15 creaturam originatam et Deum originantem. | 4. Tunc hoc praemisso, pono duas conclusiones pro solutione quaestionis. Prima est quod respectus praeintellectus creaturae per modum actus secundi praevii non est respectus realis, sed praecise rationis. Secunda est quod ille alius respectus consequens creaturam 20 per modum actus primi est relatio realis. 5. Primam probo primo sic: nullus respectus praeintellectus suo fundamento potest esse realis; omnis enim respectus realis necessario praesupponit fundamentum, quidquid sit de termino. Sed huiusmodi 7,3 Videtur] Et praem. N 4 secundum…Praedicamentis] libro praedicamentorum P 5 nec…converso] etc. PY 6 quia] om. P | causati] creati C | secundum…7 Metaphysicae] om. P 7 realis1] v metaphysicae add. P | realis effectus] inv. N | ergo etc.] om. L 12 quidem] om. P 13 praevii] primi NY 14 modo] nomine P | qui] quae BC 17 Prima] conclusio add. N 18 praevii] mg. P primi Y 19 Secunda] conclusio add. N | ille] iste CY 22 primo] om. P | primo sic] inv. L | nullus…23 realis1] mg. P quia add. mg. P 23 enim] om. P 7,4 secundum Philosophum] ARISTOTELES, Categoriae, cap. 7 (AL I-1, p. 19; 6b29). 6 secundum Philosophum] ARISTOTELES, Metaphysica V, cap. 2 (AL XXV-3, p. 95; 1014a21-22).

106

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

25 respectus originis creaturae praeintelligitur suo fundamento, puta ipsa

30

35

40

45

creatura, cum sit sive praeintelligatur quasi sicut via ad ipsam. Ergo etc. 6. Praeterea, illud quod praeintelligitur primo esse absoluto non est aliquid reale; primum enim esse reale rei est absolutum, non relativum. Sed huiusmodi originatio praeintelligitur primo esse creaturae. Ergo etc. 7. Praeterea, quod praeintelligitur primo esse substantiali rei non est aliquid ex parte rei; substantia enim est primum omnium, secundum Philosophum VII Metaphysicae. Sed huiusmodi originatio praeintelligitur primo esse substantiali quod habet creatura. Ergo ipsa formaliter accepta non est aliquid in re extra. 8. Praeterea, prima causa simpliciter per primam causalitatem simpliciter causat primum ens simpliciter creabile, non ens secundum quid creabile; sed Deus | est simpliciter prima causa, cuius prima causalitas ad extra est ipsa creatio; primum autem creabile simpliciter est substantia, non origo aliqua media. Sed si huiusmodi origo esset aliquid in re, esset creabilis, saltem sicut passio. Ergo Deus, qui est primum agens simpliciter per primam causalitatem, primo ponit in esse substantiam, quae est primum et simpliciter primum creabile, non autem aliquod accidens, cum tale sit tantum secundum quid creabile. 9. Secus autem est de agente secundario. Agens enim secundarium, puta creatum, nec est primum agens simpliciter, nec eius

26 sit sive] om. L | sicut] om. P | ipsam] creaturam N 28 praeintelligitur] post intelligitur B | absoluto] absolute L 29 est2] esse add. NP 30 huiusmodi] re add. sed exp. C originatio] origo L | praeintelligitur…32 quod] om. (hom.) L 33 substantia] subiectum L enim] ipsum Y | enim est] inv. BC tamen est Y ipsum add. sed del. Y | omnium] entium add. N | secundum Philosophum] om. L 34 huiusmodi] origo vel add. N 35 substantiali] substantiale BNY secundum add. C | Ergo] mg. P 37 causalitatem] vel creationem add. L 38 creabile] causale P | secundum] sed sed corr. B 39 creabile] causale PY 42 re] extra add. N | esset] mg. P | esset creabilis] inv. L | creabilis] creabile B causalis P in re add. sed exp. Y 44 primum1] principium N | et…primum2] fundamentum P | creabile] causale PY om. N 45 tantum] om. NP 47 nec1] non LN 25 ipsa creatura] scil. praeintelligitur ipsae creaturae. 33 secundum Philosophum] ARISTOTELES, Metaphysica VII, cap. 1 (AL XXV-3, p. 133; 1028a32-33): “Substantia omnium primum, ratione et notitia et tempore”.

L 154ra

Q. 7: UTRUM CREATURAE AD DEUM SIT ALIQUA RELATIO REALIS

P 17rb

107

causalitas est prima simpliciter, et ideo tale primo ponit in esse accidens, puta productionem qua mediante ponit in esse terminum eius. Hoc autem, videlicet non posse aliquid immediate producere sed 50 solum mediante productione quae est accidens, | est imperfectionis et limitationis in productione.

B 12va

N 140rb

10. Sed contra hoc unus doctor arguit, ponens creationem esse subiective in eius termino; cuius opinio fuit recitata et improbata 55 superius. Arguit primo sic: nihil potest sibi ipsi esse causa in ordine causae efficientis; sed huiusmodi | origo prima creaturae est causa effectiva creaturae – nec enim creatura ponitur in esse nisi per productionem passivam; ergo ipsa differt a creatura-termino creationis. 11. Praeterea secundo, quod connectit effectum realem cum 60 causa efficiente medians inter utrumque est aliquid reale; sed huiusmodi productio sive creatio connectit creaturam cum creante, magis tenens se ex parte termini creati; ergo etc. 12. Praeterea, cum dico creaturam esse a Deo, aut dico praecise extrema, aut aliquid plus; non praecise extrema, quia tunc creatura non 65 magis esset a Deo effective quam e converso Deus a creatura; ergo aliquid plus. | Tunc arguo, quia vel illud plus est factum per intellec48 est prima] inv. Y | et] om. N | primo] prius LN 49 productionem] creationem N | qua] quia L | mediante] ipsa add. L potest add. Y 50 aliquid…producere] produci aliquid immediate P 51 solum] simul L 52 limitationis] habitationis C | productione] producendo C producente B 54 unus…arguit] arguit unus doctor P | esse subiective] inv. P 55 eius termino] inv. LP 56 Arguit] et praem. P | sibi…esse] esse sibi ipsi P 57 prima] praevia N | est causa] om. N 58 effectiva creaturae] inv. LY | creaturae] om. N 59 passivam] passionem BCY om. L | termino] et termino eius N 60 quod] illud praem. mg. C | connectit] convenit BL 61 causa] om. Y 62 connectit] convertit B connexit N 63 parte] om. Y 64 Praeterea] tertio add. L tertio arguit sic add. N 65 extrema1] extremam N | extrema2] extremam N extra re Y | tunc] om. L 66 e converso] om. N ergo] dico add. L 67 Tunc…quia] mg. P | arguo] arguitur sic N 54 unus doctor] Cf. PETRUS AUREOLI, In I Sententiarum, d. 27, a. 1 (ed. Romae 1596, pp. 598-600); In II Sententiarum, d. 1, q. 2, a. 2 (ed. Romae 1605, p. 18-20); sed opinio ‘recitata et improbata superius’ est opinio HENRICI DE GANDAVO, Quodlibet X, q. 7 (ed. MACKEN, pp. 160-162). 56 superius] cf. supra q. 2, a. 1, nn. 22-26. 64 Praeterea…75 absurdum] Cf. PETRUS AUREOLI, In II Sententiarum, d. I, q. 2, a. 2 (ed. Romae 1605, p. 19).

108

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

tum, vel non. Si sic, ergo creatura est a Deo solum per intellectum. Si autem illud plus non sit habitudo facta per intellectum, ergo est reale, 70 quod est propositum. 13. Praeterea quarto, aut isti habitudini sive origini correspondet aliquid extra, aut nihil. Si sic, ergo est aliqua habitudo realis inter extrema. Si non correspondet sibi aliquid ex parte rei, ergo huiusmodi habitudo sive origo est tantum per intellectum, et ita creatura non est a 75 Deo nisi tantum per intellectum; hoc autem est absurdum. 14. Ad ista. Ad primum, quando dicitur quod nihil est sibi causa, etc., concedo, | sed tunc nego minorem. Huiusmodi enim origo non est causa termini creationis, cum nihil sit in re, nisi tantum secundum 80 nostrum modum intelligendi extraneum ab ipsa re. Et quando dicitur quod Deus creat creaturam per huiusmodi originem, dico quod non est verum secundum rem nisi tantum secundum nostrum modum intelligendi. In re autem immediate creat et ponit immediate terminum creationis per voluntatem suam, nullo alio mediante. 85 15. Ad secundum, dico quod huiusmodi habitudo sive origo, cum sit habitudo mere rationis, non connectit terminum creationis cum creante secundum rem, sed solum | secundum rationem et secundum nostrum modum intelligendi, omnino extraneum a re ipsa. Realiter autem connectit relatio consequens terminum creationis; Deus etiam 90 connectit effective producendo creaturam; ipsa autem extrema connectuntur | se ipsis fundamentaliter. 68 Deo] factum add. sed del. Y 69 autem illud] aliquid autem N inv. sup. lin. Y | reale] realis LN 71 quarto] arguit sic idem doctor N sic add. P | habitudini…origini] origini sive habitudini P 72 sic] aliquid N | aliqua habitudo] inv. P 73 correspondet] respondet N | ex…rei] in re P 74 et…75 intellectum] om. (hom.) P 75 hoc autem] quod P absurdum] falsum add. sed del. Y 77 ista] per ordinem add. P | sibi] ipsi Y om. P 78 etc.] om. N 79 tantum] om. Y 80 intelligendi] concipiendi N | extraneum] non add. L 82 secundum rem] om. L | modum intelligendi] inv. C 83 autem] om. N | immediate2] in esse add. P 85 sive] vel L 86 connectit] convertit BC 87 creante] realiter N secundum3] om. P 88 a] ab N 89 connectit] convertit B | relatio] relationem N | Deus] et praem. P 90 connectit] convertit B | autem] enim P | connectuntur] convertuntur BCY 91 ipsis] ipsa N 77 Ad primum] Cf. supra n. 10. 85 Ad secundum] Cf. supra n. 11.

Y 99vb

L 154rb

P 17va

Q. 7: UTRUM CREATURAE AD DEUM SIT ALIQUA RELATIO REALIS

C 113rb

B 12vb

109

16. Ad tertium, dico quod, cum dico creaturam esse a Deo, dico aliquid plus quam extrema. Et quando quaeris utrum illud plus sit factum per intellectum vel non, dico quod quantum ad aliquid est factum per intellectum et quantum ad aliquid non. Cum enim dicitur quod creatura est effective a Deo, dicitur duplex habitudo ultra | extrema, puta habitudo consequens terminum creationis – et ista non est facta per intellectum, sed est realis – et habitudo praevia per modum actus secundi praecedens ordine naturae terminum creationis – et ista est habitudo mere rationis facta per intellectum. 17. Et quando tu infers: ‘ergo creaturam esse a Deo est tantum per intellectum’, respondeo quod ista propositio: ‘creatura est a Deo tantum per intellectum’ habet duplicem sensum: unum, quod illa habitudo sive origo per quam antecedenter intelligitur creaturam esse a Deo | sit per intellectum, et sic in isto sensu est vera; alium, quod esse quod habet creatura sit a Deo tantum per intellectum, et in isto sensu est falsa. Licet enim huiusmodi habitudo, quae intelligitur media inter Deum et creationis terminum, sit per intellectum, non tamen fundamentum eius. 18. Contra: quia ex quo huiusmodi relatio non est realiter a Deo, nec fundamentum eius. Respondeo quod fundamentum aliquod esse a Deo realiter potest intelligi dupliciter, quia vel quod sit a Deo realiter per realem habitudinem praecedentem – et ut sic concedo quod creatu96 effective…Deo] a deo effective PY | dicitur] quod est N quod P | dicitur duplex] dupliciter quod est duplex N quod est P 97 puta habitudo] una scilicet P 98 et habitudo] alia est P | praevia] prima BY 99 naturae] mg. P 101 creaturam esse] creatura est B Deo] ipsam esse a deo add. L | est] om. C | tantum] ipsam esse add. N ipsam esse tantum Y 102 quod] quando L | ista] illa N 103 duplicem…unum] est duplex secundum sensum est enim unus sensus P | sensum] intellectum N 104 sive] vel L antecedenter…creaturam] antecedens intelligitur creaturam C creatura intelligit antecedenter P connectitur intellectus creaturam Y | creaturam esse] inv. N 105 alium] alius est P 106 esse] omne P | quod] abrasit C 108 creationis terminum] inv. P creaturam tantum N 109 fundamentum] fundamentaliter sed corr. B 110 huiusmodi] habitudo add. C | relatio] habitudo sive relatio P | Deo] ergo add. P 111 Respondeo] et dico add. N | aliquod] om. P | a…112 realiter1] realiter a deo N 112 realiter1] relatio N relatio realis Y om. L | dupliciter] duplicem habitudinem N | quia] om. P 113 concedo quod] om. P 92 Ad tertium] Cf. supra n. 12.

95

100

105

110

110

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

ra non est realiter a Deo; vel secundo, quod fundamentum quod est

115 vere reale sit immediate a Deo – et sic est verum quod omne aliud a

120

125

130

135

Deo est realiter ab ipso. Sicut omne causatum causae secundae sequitur causam mediante originatione sive productione quae est accidens, ita omnis creatura sequitur immediate velle divinum, et perfectius quam quodcumque causatum cuiuscumque causae secundae sequatur suam causam. Et ita, sicut causa secunda est causa realis sui effectus mediante aliqua reali habitudine praevia per modum actus secundi, ita prima causa, quae Deus est, est causa realis omnium immediate absque quacumque habitudine mediante. 19. Confirmatur, quia etiam in creaturis videmus quod aliquid est realiter ab alio non per aliquam habitudinem praeviam, sicut actio, praesente passo, realiter est ab agente. Et ita, sicut agens, praesente passo, sequitur | immediate actio absque aliqua praevia, ita consimiliter ad velle divinum potest sequi, et ita sequitur quidquid ipse vult absque quacumque habitudine mediante inter ipsum et rem quae sequitur; quia enim Deus hoc voluit, ideo est, non e converso. 20. Praeterea, ostendo quod ista ratio non valet. Arguam enim sic: cum dico quod Deus est | dominus creaturae vel principium creaturae, vel dico praecise extrema, vel aliquid praeter ipsa. Si praecise extrema, ergo non magis Deus est dominus quam creatura. Si aliquid plus, vel illud est factum per intellectum, et tunc Deus non est realiter dominus nec realiter principium creaturae; | si non, ergo in 114 secundo] add. modo N | quod2] quo P 115 quod omne] omne quod est B | aliud] om. BC 116 omne] esse BCNY enim P | causatum] creatum BCNY 117 causam] tamen B secundam add. N | mediante] immediate C | originatione] origine L 118 velle divinum] inv. N 119 causatum] creatum BCN om. Y | cuiuscumque…secundae] causae secundae cuiuscumque LP | sequatur] sequitur C consequatur P 120 suam causam] inv. Y causam] mg. P | sicut] om. Y 121 praevia] prima Y 122 quae…immediate] est realis quae deus est est causa immediata omnium realis C | Deus] mg. P 123 quacumque] aliqua alia P 124 videmus] videns C 125 realiter…alio] ab alio realiter N | alio] illo C praeviam] primam BCN 126 realiter est] inv. L | ita] ideo N om. C 127 passo] et add. sed del. B | aliqua] habitudine add. L actione add. N alia add. P | praevia] et add. P 129 quacumque habitudine] inv. LN | ipsum] ipsam C 130 voluit] et add. C | ideo est] om. Y | est] et add. P 132 quod] om. P | dominus] deus L | creaturae] om. B 133 creaturae] tunc add. L eius P | extrema] extremae Y 134 extrema] extremae Y Deus est] inv. P | dominus] deus LY 135 est factum] efficet C | tunc] ita Y 136 dominus] deus L | non ergo] magis C non ergo et Y

P 17vb

N 140va

L 154va

Q. 7: UTRUM CREATURAE AD DEUM SIT ALIQUA RELATIO REALIS

111

Deo est relatio realis ad creaturam. Si tua ratio concludit, et ista. Et ita respondeo ad utrumque, et dico quod, licet huiusmodi relatio quae importatur praeter extrema, cum dicitur quod Deus est dominus creaturae vel principium, sit relatio non realis sed mere rationis, sicut 140 et creatio, tamen extrema eius sic se habeant in re quod intellectus concipit circa alterum extremum huiusmodi relationem et non circa aliud. Licet enim relatio dominii non sit in Deo formaliter magis quam in creatura, ipsa tamen nata est fundari conceptibiliter in ipso et non in 145 creatura. Consimiliter dico de origine passiva respectu creaturae. 21. Ad ultimum, dico quod isti relationi nihil in re extra formaliter correspondet; correspondent sibi tamen extrema causaliter, quae quidem nata sunt intellectum movere ad concipiendum relationem in uno extremo et non in alio. <Secunda conclusio> B 13ra

Y100ra

150

22. Secundam conclusionem, quae est quod relatio consequens terminum creationis per modum actus primi quiescentis est relatio | realis, probo primo sic: omne causatum actu dependens a sua causa habet respectum realem ad suam causam; sed omne aliud a primo ente est causatum ab ipso et in actuali dependentia ad ipsum, saltem suc- 155 cessiva; ergo etc. Probo | maiorem: quia relatio causati ad causam essentialior est quacumque alia relatione non causati ad causam, ergo,

137 relatio] ratio C | concludit] concludis N | et ista] om. LN | Et ita] et ideo CY om. NP ratio add. Y 138 utrumque] utraque B 139 praeter] per N | dominus] deus L 140 principium] non sive add. sed del. P | sit] fit BC non est P | non] om. LP 141 tamen] cum BC | extrema] extremae Y | habeant] habent P 142 alterum] om. Y 144 in1] om. N conceptibiliter] conceptum B | conceptibiliter…ipso] in ipso conceptibiliter P 146 quod] ista add. BCY 147 correspondent…tamen] sibi tamen correspondent N | causaliter…149 extremo] om. (hom.) BC 148 nata sunt] mg. P inv. Y | concipiendum] accipiendum N 149 et] ita quod N 151 Secundam] ad praem. N 152 per modum] om. Y | relatio] actus add. sed exp. B 153 probo] probatur N et add. P | sua causa] inv. P 154 realem…causam] ad causam suam realem P 155 causatum] creatum Y | et…actuali] mg. P 156 maiorem] minorem C 157 essentialior est] inv. P | ergo…158 causam] et si ista mg. L

146 Ad ultimum] Cf. supra n. 13.

112

160

165

170

175

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

si dependentia causati ad causam non est realis, cum ista sit maior quacumque alia, sequitur quod nulla alia sit realis. 23. Praeterea secundo: omne causatum habens causas intrinsecas et extrinsecas magis dependet a suis causis extrinsecis quam ab intrinsecis; sed omne causatum habens causas intrinsecas habet realem relationem dependentiae ad | suas causas intrinsecas, sicut compositum ad componentia; ergo etc. Probo maiorem: ab illa causa causatum quodcumque magis dependet a qua habet simpliciter magis et principalius esse; ista patet, quoniam causatum non dependet a causa nisi quia habet esse ab ipsa, et ideo quantum habet esse ab aliqua causa, tantum dependet ab ipsa. Sed omne causatum habens causas intrinsecas et extrinsecas simul, magis simpliciter habet esse a causis extrinsecis quam ab intrinsecis. | Probatio: quia ab illa causa causatum magis simpliciter habet esse a qua recipit perfectius esse; sed causatum habens causas intrinsecas perfectius esse recipit a causa eius extrinseca quam ab intrinsecis – probatio: quia huiusmodi causatum est perfectius omnibus intrinsecis causis suis. Causae autem extrinsecae, saltem aequivocae, sunt perfectiores ipso. Nunc autem impossibile est quod perfectius habeat esse simpliciter ab imperfectiori; ergo etc. 24. Praeterea, ab illa causa quicumque effectus magis dependet in esse a qua magis dependet in fieri; sed omnis effectus magis dependet in fieri a causa efficiente quam a materia vel a forma; ergo etc.

158 si] mg. P | causati] creati Y om. BC 159 alia1…quod] nec aliqua et sic P | quod] natura add. C | alia2] om. BCP 160 causatum] creatum Y 161 et extrinsecas] om. C dependet] om. B | ab] om. L 162 omne] esse BC | causatum] creatum BCNY | causas] om. Y | habet…163 intrinsecas] om. (hom.) BC 163 suas…intrinsecas] ipsas L 164 ad] om. N | maiorem] minorem L | illa] ista C | causatum] creatum Y 165 quodcumque] om. L | simpliciter] et add. L 166 ista] ita B illa Y | quoniam] quia L | causatum] creatum BCY 168 tantum] causatum B | causatum] creatum BCNY 169 et extrinsecas] om. L habet esse] dependet et N 170 ab1] om. BL | intrinsecis] ergo etc. add. P | Probatio] istius add. P | causatum] creatum BCPY 171 esse2] om. Y | sed] omne add. P | causatum] creatum CPY 172 habens] habet CN | intrinsecas] et extrinsecas add. LP | causa…173 intrinsecis] causis eius extrinsecis quam intrinsecis L 173 intrinsecis] intrinseca C probatio] probo B | quia] om. N | causatum] creatum Y 174 intrinsecis…suis] causis suis intrinsecis LPY | extrinsecae] equivocae sed del. P 175 ipso] causato add. P 176 habeat] habet B 177 Praeterea] primo P | quicumque] quaecumque C 178 esse] in add. sed del. C | omnis] omnes L | dependet2] dependent L 179 vel] nec BCLPY

P 18ra

C 113va

Q. 7: UTRUM CREATURAE AD DEUM SIT ALIQUA RELATIO REALIS

L 154vb

N 140vb

P 18rb B 13rb

113

Minor patet. Confirmatur, quia nisi causatum habens causas intrinsecas, puta compositum, dependeret et haberet | relationem realis dependentiae ad componentia sibi intrinseca, nec e converso ipsa componentia haberent relationem realis dependentiae ad ipsum compositum constitutum, cum magis compositum dependeat a componentibus quam e converso, et ita sequeretur per consequens quod non esset in universo aliquid connexum; hoc autem est inconveniens; ergo etc. 25. Sed contra: quia omnis respectus realis existens in fundamento proportionato intellectui est obiectum proportionatum intellectui, et ita per consequens potest movere ipsum. Sed respectus realis albedinis, vel cuiuscumque alterius creaturae, ad Deum non est obiectum proportionatum intellectui nostro, nec est natus movere ipsum. Alias, cum talis respectus terminetur ad Trinitatem, intellectus noster naturaliter posset devenire in notitiam Trinitatis, quod falsum est. 26. Respondeo quod, sicut omnis respectus realis ordine naturae praesupponit extrema, saltem fundamentum, ita notitia cuiuscumque respectus | realis praesupponit, naturaliter loquendo, notitiam utriusque extremorum eius, tam termini quam etiam fundamenti, et ideo omnis iste respectus est inattingibilis naturaliter qui habet pro termino aliquid | quod est improportionatum obiectum intellectui; cuiuscumque enim respectus terminus est intellectui obiectum | improportionatum, et ipse respectus. Quia ergo Deus, qui est terminus istius respectus, est obiectum intellectui nostro improportionatum, saltem pro isto statu, ideo nec ipse respectus potest esse obiectum proportionatum ei,

180 Minor patet] patet ergo minor P om. LY | patet] et add. N | causatum] creatum Y 182 componentia1…183 ad] om. (hom.) N | intrinseca…converso] extrinsecae ergo Y 183 realis] realem B om. P | dependentiae] haberent add. P 184 componentibus] compositis N 185 sequeretur] sequitur LP | sequeretur…consequens] per consequens sequitur N | non…186 universo] in universo non esset L 186 autem] om. L 187 contra] dico quod Y 188 intellectui2] intellectuum N 190 cuiuscumque] causae add. C 191 intellectui] intellectuum N | natus] natum N 192 naturaliter…193 devenire] posset devenire naturaliter P 195 extrema] extremae Y 197 eius] mg. P | tam] causa Y videlicet add. N | etiam] om. LY 198 iste] ille C | qui] quia P | pro…199 aliquid] aliquid pro termino P 199 obiectum] cuiuscumque P | intellectui] intellectus L | cuiuscumque] cuius sed corr. mg. P 200 enim] igitur C om. P | intellectui] intellectum C intellectui…improportionatum] improportionatum intellectui P 201 respectus1] est sibi obiectum improportionatum N | Deus] est add. Y | terminus] creatus Y

180

185

190

195

200

114

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

nec ab eo pro isto statu naturaliter apprehendi. Unde non possumus

205 huiusmodi respectum naturaliter sub propria ratione cognoscere, sicut

nec ipsum Deum.

27. Ad rationem in principio, dico quod non omnia relativa dicuntur ad convertentiam, sed tantum relativa primi et secundi modi. 210 Relativa enim tertii modi, etiam secundum Philosophum ibidem, non dicuntur ad convertentiam, nec unum refertur ad aliud nisi quia e converso illud refertur ad ipsum. Nunc autem de numero talium relationum est relatio ista quae est creaturae ad Deum.

204 isto statu] inv. N 205 naturaliter] naturalem NY 208 rationem] ipsum Y 209 tantum] om. P | relativa] relatio Y 210 enim] etiam B autem P | tertii] quarti C etiam…ibidem] om. P et secundum ipsum iv metaphysicae N 211 convertentiam] secundum philosophum ibidem P | aliud] alius N alterum P 212 autem] mg. P etiam de numero relatio add. sed del. P 213 relatio ista] inv. Y

208 Ad rationem] Cf. supra n. 1. cap. 7 (AL I-1, p. 101; 7b22).

210 Philosophum ibidem] ARISTOTELES, Categoriae,

Utrum praedicta relatio realis creaturae ad Deum differat realiter ab ipsa creatura. 1. Videtur quod non, quia si creatura referatur ad Deum per aliud 5 a se, quaero de illo per quid refertur ad ipsum. Si per se ipsum, ergo eadem ratione standum fuit in primo. Si per aliud, quaeram de illo in infinitum; ergo etc. 2. Contra: quia, secundum Augustinum, V De Trinitate: “In rebus creatis quod non secundum substantiam dicitur, restat ut secun- 10 dum accidens dicatur.” Sed creatura non refertur ad Deum secundum substantiam suam, ergo secundum accidens; sed accidens differt realiter ab eo cuius est; ergo etc. Respondeo ubi sic procedam: primo enim excludam duos modos 15 dicendi; secundo dicam aliter. 3. Quantum ad primum, est unus modus dicendi quod huiusmodi relatio creaturae ad Deum est de primo intellectu eius, nec differt ab ipsa realiter nec formaliter, sed est penitus idem secum. 20 4. Pro ista conclusione arguo primo sic: quidquid est perfectionis in creatura sine imperfectione attribuendum est Deo. Sed lapis, remota 8,3 praedicta relatio] inv. P 5 Videtur] et praem. Y | si] sic Y | ad…6 se1] per aliud ad deum P 6 illo] isto P | ipsum2] vel per aliud si per aliud add. N 7 standum] subsistendum BC | aliud…8 etc] se ipsum propositum N | illo] et sic add. P | in2] om. Y 9 quia secundum] om. P 11 secundum] creaturam add. Y 15 ubi] in ista quaestione N om. L | enim] om. L 18 huiusmodi] om. N 19 eius] om. N | ab…20 formaliter] realiter nec formaliter ab ipsa P 20 ipsa] ea C | est penitus] inv. N 21 arguo] arguitur P perfectionis] perfectus Y 22 attribuendum est] inv. N attribuenda Y 8,9 secundum Augustinum] AUGUSTINUS, De Trinitate V, cap. 5, n. 6 (CCSL 50, p. 210; PL 42, col. 914): “In rebus enim creatis atque mutabilibus quod non secundum substantiam dicitur restat ut secundum accidens dicatur”. 15 primo…16 aliter] Haec divisio textus non invenitur. 18 unus…dicendi] GUILELMUS DE WARA, In II Sententiarum, d. 1, q. 4 (Firenze, B.N.C., A.IV.42, f. 70ra, secundum editores IOANNIS DUNS SCOTI, Ordinatio II, d. 1, qq. 4-5, ed. Vaticana, v. 7, p. 120, in nota).

116

25

30

35

40

45

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

omni ratione extrinseca, retenta sola ratione eius intrinseca, | repugnat Deo. Et sic de qualibet alia creatura. Ergo hoc est propter imperfectionem aliquam quam includit in suo | primario intellectu; sed prima eius imperfectio quam includit est dependentia; ergo etc. Si enim dependentiam aliquam includit, potissime dependentiam ad primam causam; quare etc. 5. Praeterea, illud quod est dependens ab alio per se ipsum, circumscripto quocumque | posteriori, non dependet ab ipso per aliquid a se distinctum; omne enim quod dependet per aliquid distinctum a se dependet per posterius, et ita per consequens non dependet circumscripto quocumque posteriori. Sed creatura, puta lapis, dependet a Deo realiter, circumscripto quocumque posteriori.| Probatio minoris: quia quod non dependet nisi per posterius non dependet simpliciter, sed tantum secundum quid; sed lapis dependet a Deo simpliciter; ergo etc. 6. Praeterea, illud quod dependet se ipso primo magis dependet quam illud quod non dependet primo; omne enim quod est primo tale, magis est tale quam illud quod non est primo, sed denominative tale. Ergo, si lapis dependet a Deo dependentia quae sit distincta ab | eo, nec sit de ratione eius, tunc dependentia ipsa magis dependet a Deo quam lapis, cum ipsa dependeat formaliter et primo; lapis autem non, sed tantum denominative et secundario; hoc autem est inconveniens. Probatio: quia illud quod non dependet ab alio nisi tantum causaliter propter aliud, non magis dependet quam illud propter quod causaliter dependet. Sed huiusmodi dependentia dependet causaliter propter fundamentum; quia enim fundamentum eius dependet antecedenter, ideo eius dependentia dependet consequenter; ergo etc.

23 ratione1] relatione B | repugnat] iter. sed del. Y 24 qualibet] quacumque P 25 includit…intellectu] in suo primario intellectu includit P | prima…26 imperfectio] per eius prima Y 26 enim] autem B 27 potissime] includit add. L 28 quare etc.] om. P 29 Praeterea] secundo add. L 31 per] om. Y | distinctum2…se2] a se distinctum L 32 dependet2] a Deo realiter add. sed del. L 33 Sed…34 posteriori] om. (hom.) L | puta lapis] om. N 34 posteriori] ergo add. N ergo etc. add. P | Probatio minoris] probi B probatur minor N 36 tantum] om. P 37 dependet1] a add. B 38 enim] om. N | est primo] inv. P 39 magis est] inv. P | magis…tale1] om. (hom.) Y 40 eo] lapide N illeg. add. mg. L 41 nec] non L | tunc] cum add. L | dependet] dependeat N | dependet…42 ipsa] om. (hom.) L 43 autem] om. LN 44 Probatio] primo L 45 quam…46 dependet1] om. (hom.) LNY 47 fundamentum eius] inv. Y 48 dependentia] mg. P

L 155ra

Y 100rb

C 113vb

P 18va

B 13va

Q. 8: UTRUM RELATIO REALIS CREATURAE AD DEUM DIFFERAT...

N 141ra

117

7. Praeterea, illud quod se ipso, non mediante aliquo alio a se, accipit esse ab alio, circumscripta omni habitudine media, si refertur realiter ad illud a quo accipit esse, se ipso refertur, non aliqua habitudine a se distincta mediante; sed omne aliud a Deo sine omni reali habitudine media praeintellecta | habet se ipso esse a Deo et refertur ad ipsum realiter; ergo etc. 8. Contra istam opinionem arguo primo sic: secundum Augustinum, VIII De Trinitate capitulo 1, omne quod relative dicitur est aliquid excepta relatione. Sed creatura quaelibet refertur ad Deum realiter, et per consequens dicitur relative; ergo habet aliquid praeter relationem, prius ipsa, in cuius conceptu per consequens non clauditur relatio ipsa. Quare etc. 9. Praeterea, omnis potentia percipiens aliquod obiectum nata est percipere omne illud quod est ab illo obiecto formaliter indistinctum; si enim a et b sunt formaliter indistincta, et percipiens a non percipit b, sequeretur quod perciperet a et non perciperet a, quae sunt contradictoria. Sed sensus, puta visus, natus est percipere colorem, puta albedinem, et non tamen respectum eius ad Deum. Ergo huiusmodi respectus non est idem formaliter cum fundamento. 10. Praeterea, intellectus, saltem separatus, percipit quidditates substantiarum, non tamen videt huiusmodi respectum earum ad Deum, cum non videat Deum. Quicumque enim videt aliquem respectum, videt et eius terminum eodem genere visionis quo videt ipsum respec49 aliquo…se2] alio a se aliquo C alio aliquo a se aliquo modo N alio a se Y 50 omni] alia add. P | media] in ea N om. L | refertur] referatur NY 51 realiter…refertur] mg. P om. (hom.) L | illud] aliquid N | aliqua] alia add. P 52 mediante] mediate C refertur add. L | omni reali] inv. L mere add. sed del. L 53 esse…Deo] a Deo esse BCP 55 primo sic] primo P om. L 56 1] 7 LNY | omne] enim add. N 58 relative] reale Y | aliquid praeter] om. Y 59 conceptu…consequens] inv. N per consequens conceptu P 60 Quare] ergo L 61 percipiens] pertinens Y 62 ab illo] a secundo Y 63 a1] b add. Y | sunt formaliter] inv. N | percipit] perciperet BCP 64 sequeretur] sequitur LN | a1] om. N | quae] non add. Y 65 puta1] om. N | natus est] inv. P 66 non tamen] inv. N | tamen] om. P | respectum] respectu BC | Ergo] genus C 69 huiusmodi] om. P 70 Quicumque…videt] quaecumque enim vident BC 71 videt1…respectum] om. (hom.) N | ipsum] om. P 55 secundum Augustinum] AUGUSTINUS, De Trinitate VII, cap. 1, n. 2 (CCSL 50, p. 247; PL 42, col. 935): “Huic accedit quia omnis essentia quae relative dicitur est etiam aliquid excepto relativo”.

50

55

60

65

70

118

75

80

85

90

95

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

tum, | puta, si videt intuitive respectum, videt et intuitive terminum; si abstractive, abstractive; constat autem quod diabolus, videns intuitive essentiam suam, non videt intuitive Deum, ergo nec respectum huiusmodi essentiae suae ad | Deum; ergo etc. 11. Praeterea, in essentialiter ordinatis, si intermedium non potest in idem coincidere cum aliquo extremorum, multo minus nec unum extremum cum alio. Sed ista tria, puta ens in alio subiective, ens ad aliud, et ens ad se vel per se, sunt essentialiter ordinata. Ens autem in alio quasi mediat inter ens ad se et ens ad aliud, quia magis distat ens ad aliud ab ente ad se quam ens in alio; omne enim ens ad aliud est in alio subiective, sed non e converso. Sed ens in alio subiective non potest coincidere in idem cum eo quod est ad se. Ergo multo minus cum eo quod est ad se potest in idem coincidere ens ad aliud; sed respectus creaturae ad Deum est ens ad aliud, fundamentum autem est ens ad se; ergo ista non possunt in idem coincidere, saltem formaliter. 12. Praeterea, illud quod est idem genere formaliter, impossibile est quod sit idem formaliter | cum eo quod distinguitur genere formaliter; sed respectus omnium creaturarum ad Deum ut ad causam efficientem est idem genere formaliter fundamentis eius, puta creaturis, ut substantia, quantitate, qualitate, et sic de aliis existentibus distinctis secundum genus. Probatio minoris: quia omnis relatio quae est ad eundem terminum formaliter quem respicit eodem modo relationis est unius generis formaliter. Relatio enim non distinguitur nisi penes terminos – non enim distinguitur | penes fundamenta; omnis enim

72 intuitive1…videt2] in capite col. L | et] etiam P om. LN | terminum] respectum termini Y 73 abstractive2] abstractum C | intuitive] om. N suum add. sed del. Y 74 non] om. N nec] etc. sed corr. mg. L 75 huiusmodi] cuius Y 76 intermedium] inter modum N 77 in idem] om. P 78 extremum] extremorum L | alio1] extremo add. P | puta] om. NP 79 et] om. BCP | Ens] in alio add. sed del. Y | autem] del. L licet add. mg. L 80 quasi] quod N | quia] quod sed corr. mg. Y 81 ad2] a Y | omne] esse C | enim] etiam CY autem N autem sed corr. mg. L om. B 82 sed] et L | Sed ens] terminus Y 83 est] ens add. P ad] om. N | Ergo…84 se] ergo nec B om. (hom.) C 84 ad1] a N a sed corr. mg. L | potest] puta N 85 fundamentum…86 se] mg. P 87 Praeterea] sed N 88 idem formaliter] inv. B 90 formaliter] ergo impossibile est quod sit idem formaliter add. mg. L 91 quantitate qualitate] quantiate et qualitate N qualitate et quantitate P quantitate Y | qualitate] om. L 94 formaliter] formalis sed exp. Y | distinguitur] genere add. B 95 enim1] om. B fundamenta] fundamentum Y | enim similitudo] inv. L

L 155rb

P 18vb

B 13vb

Y 100va

Q. 8: UTRUM RELATIO REALIS CREATURAE AD DEUM DIFFERAT...

119

similitudo super quaecumque fundamenta, sive super quantitatem, sive super qualitatem, vel super quaecumque alia, est eiusdem generis. Sed huiusmodi respectus omnium creaturarum habet eundem terminum, puta Deum, et eodem modo respicit ipsum, quia per modum 100 causae efficientis. Ergo etc. C 114ra

P 19ra

13. Secundus modus, rationabilior praedicto, est | quod ista relatio non includitur formaliter, sive in primo modo dicendi per se, in eius fundamento, puta in essentia creaturae, et ita distinguitur formaliter ab ipsa. Est tamen realiter idem secum ita quod sunt una res per 105 realem identitatem. Distinguitur tamen formaliter. 14. Isti tamen sunt bipartiti: quidam istorum dicunt quod nulla relatio, etiam in creaturis, distinguitur realiter ab eius fundamento. Quod probant primo, quia omnis relatio advenit de novo absque eius mutatione cui advenit; ergo non dicit rem aliam distinctam realiter ab 110 ipso. – Secundo, quia relatio non componit cum fundamento, nec enim est compositius album simile quam album tantum.| 15. Sed contra: hoc enim non potest stare. Omne enim illud quod manet, alio non manente, distinguitur ab ipso realiter, si illud est ali-

96 sive…97 quaecumque] sive quantitatem sive qualitatem sive quaecumque fundamenta mg. P 97 vel] sive B | alia] fundetur quid N 98 huiusmodi…creaturarum] huiusmodi omnium creaturarum respectus BCY respectus huiusmodi omnium creaturarum L | habet] habent NP | eundem] ordinem B 99 respicit] respiciunt N | ipsum] eum P 102 Secundus] opinio scoti adnot. mg. L | quod] quia N qua Y 103 non…formaliter] non mediatur formaliter B non includit formaliter C formaliter non includitur N non concluditur Y 104 essentia] esse L | ita] est add. sed del. N | distinguitur] distincta est L 105 Est] om. L | sunt] sint L 106 Distinguitur] distinguuntur P 107 quidam] Henricus adnot. mg. L | istorum] illorum P 108 etiam] om. P 109 primo] sic add. NP advenit…novo] de novo advenit P 110 ab] eo add. Y 112 est compositius] inv. P compositius] compositivus sed corr. C | simile] simul B 113 enim1…stare] arguitur sic P | enim2] om. P | illud] om. N 114 alio] om. Y modo add. sed del. L | si] sed NY

107 quidam] HENRICUS 80-84).

DE

GANDAVO, Quodlibet IX, q. 3 (ed. MACKEN, pp. 56-59,

120

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

115 quid in re extra; sed fundamentum relationis manet, destructa relatione

120

125

130

135

propter destructionem termini; ergo etc. 16. Nec rationes | eorum valent. Ad primam enim potest dici uno modo quod illud quod advenit alicui sine mutatione per se sui et alterius cuiuscumque non differt realiter ab ipso. Quod autem advenit alicui sine mutatione per se sui, cum mutatione tamen sui per accidens ad mutationem alterius, bene potest distingui realiter ab illo. Nunc autem sic est in proposito de relatione et eius fundamento; quare etc. 17. Vel potest dici aliter quod, sicut dictum | est in Io, aliud est aliquid esse terminum creationis et aliud est esse terminum mutationis. Aliquid enim, ut ibi ostensum est, potest esse terminus actionis absque hoc quod sit terminus mutationis. Nunc autem relatio est terminus propriae actionis et distinctae ab actione qua producitur eius fundamentum. Et ideo, ex quo advenit fundamento mediante propria actione terminata per se ad ipsam, est aliqua vera res, quantumcumque non sit terminus mutationis alicuius. Omne enim illud quod producitur propria productione et distincta a productione alterius est distinctum realiter ab ipso. 18. Ad secundam dico quod immo relatio vere componit cum fundamento suo, cum sit aliquis actus et forma realis, ipsum eius | fundamentum vere et realiter informans.

115 destructa] distincta Y 116 destructionem] distinctionem Y | destructionem termini] inv. L 118 sine mutatione] secundum mutationem Y | et…120 sui1] et per accidens cuiuscumque alterius non differt realiter ab ipso si autem advenit sine mutatione sui per se in capite col. L 119 ipso] alio BC eo Y | Quod] quia N | autem] enim CN | advenit] om. C 120 alicui] per se add. Y | per1…sui1] sui per se P | tamen] om. N | sui2…accidens] per accidens sui L 123 quod…Io] sicut dictum est in Io quod L 124 aliquid] om. L creationis] actionis BCY | est] om. Y | est esse] om. L 125 actionis] creationis Y 126 terminus propriae] inv. LY 127 actione] a add. sed exp. C 128 actione] mediata Y 129 ipsam] ipsum L 130 mutationis alicuius] inv. P | illud quod] quod B om. C producitur] pro add. BC 131 et] ut LN | a productione] iter. L | distinctum realiter] inv. P 133 immo] spat. vac. C | vere] om. P | cum…134 suo] cum fundamento NP cum realiter fundamento suo Y 134 sit aliquis] non sit aliquid N | forma…135 informans] formaliter realis informans ipsum vere et realiter fundamentum de hoc vide in prima questione primi P | eius] om. Y 135 realiter] ipsum add. sed del. L 117 Ad primam] Cf. supra par. 14. 123 dictum…est1] Cf. FRANCISCUS DE MARCHIA, Scriptum in I Sententiarum, d. 5, q. 24 [in ordine], a. 1; Reportatio in I Sententiarum, d. 5, qq.1-4, a. 1 (ed. MARIANI, pp. 349-350). 133 Ad secundam] Cf. supra par. 14.

L 155va

N 141rb

B 14ra

Q. 8: UTRUM RELATIO REALIS CREATURAE AD DEUM DIFFERAT...

P 19rb

121

19. Alii autem, concedentes quod in creatura relatio quaecumque distinguitur realiter a suo fundamento, dicunt quod solum ista quae est creaturae ad Deum non distinguitur realiter a suo fundamento. Pro ista conclusione arguitur primo sic: omne prius distinctum a posteriori realiter potest separari ab ipso; sed fundamentum relationis quae est ad Deum non potest absque contradictione esse sine huiusmodi relatione dependentiae ad Deum; ergo etc. Maior patet, quia nulla causa potest esse quare aliquid non potest separari ab aliquo nisi vel quia est realiter idem secum, vel quia dependet essentialiter ab eo; prius autem non potest a posteriori essentialiter dependere. Sed minor probatur primo, quia quod non potest esse sine termino dependentiae, nec sine ipsa dependentia; sed creatura non potest sine contradictione esse sine Deo; ergo nec sine dependentia quae est ad ipsum. 20. Confirmatur secundo, quia essentialior | et maior est dependentia posterioris a priori quam e converso prioris a posteriori. Sed quodcumque accidens distinctum a subiecto realiter dependet ab ipso sicut posterius a priori. Ergo magis et essentialius dependet ab ipso quam e converso subiectum dependeat ab ipso. Sed non obstante ista maiori dependentia, Deus potest absolvere accidens quodcumque distinctum realiter a subiecto ab ipso. Ergo multo magis e converso potest absolvere subiectum a quocumque accidente realiter distincto 136 Alii] scotus adnot. mg. L | autem] mg. P | creatura…137 realiter] creaturis quaecumque relatio distinguitur P 137 distinguitur realiter] inv. B | suo fundamento] inv. Y | ista] illa Y 138 creaturae] causative Y | Pro ista] praeterea prima Y 139 conclusione] opinione P | primo] om. N | a…140 realiter] realiter a posteriori P 140 quae est] om. P 141 relatione] sive huiusmodi relatione add. L 143 aliquid] om. L | vel quia] inv. CLN realiter idem] inv. P 144 idem secum] inv. Y | essentialiter] a deo add. N 145 essentialiter] realiter B | Sed…probatur] minor probatur sic P | primo] probatio Y 146 quod] sup. lin. L | sine1] dependentia non potest esse sine add. N | ipsa] om. L | ipsa dependentia] inv. P 147 sine1…esse] esse sine contradictione P 149 et…est] est et maior BCN 150 prioris…posteriori] om. P | Sed…152 priori] om. LY 152 magis…essentialius] essentialius et magis P | dependet] accidens add. N | ab ipso] ex subiecto P 153 subiectum…ipso] om. P | obstante] absolute Y | ista maiori] inv. Y 154 accidens quodcumque] inv. P 155 a…ipso] ab ipso subiecto P | e…156 potest] potest e converso P 156 realiter distincto] inv. N 136 Alii] IOANNES DUNS SCOTUS, Ordinatio II, d. 1, qq. 4-5 (ed. Vaticana, v. 7, pp. 115 et 135-136).

140

145

150

155

122

160

165

170

175

180

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

ab ipso. Sed si huiusmodi dependentia distingueretur realiter a fundamento, esset accidens eius; ergo etc. 21. Praeterea, si huiusmodi dependentia est res distincta a fundamento, quaero a quo causatur effective. Aut enim a fundamento causatur effective, aut a termino. Si a fundamento, cum omnem actionem causae secundae Deus possit suspendere, sequitur quod posset esse fundamentum sine huiusmodi dependentia, quod est falsum. Si dicas quod a Deo, idem sequitur, quoniam Deus | causando effectum aliquem priorem non necessitatur ad causandum effectum posteriorem distinctum realiter a priori, et | ita per consequens potest causare fundamentum non causando eius dependentiam, si ipsa distinguitur realiter a fundamento. Hoc autem est impossibile; ergo etc. 22. Praeterea, illud quod | eadem productione accipit esse per se cum alio non distinguitur ab eo realiter. Quaecumque enim realiter distinguuntur, diversis productionibus producuntur; nec enim eadem productio terminatur ad duas res distinctas realiter. Sed ista dependentia creaturae ad Deum eadem productione accipit esse a Deo cum suo fundamento. Probatio minoris: quia, si alia productione producitur fundamentum et alia huiusmodi dependentia, ergo sunt ibi duae creationes. Hoc autem non videtur verum, quia tunc prima posset absolvi a secunda, et ita fundamentum posset poni in esse sine ista dependentia; ergo etc. 23. Sed contra istum modum dicendi arguo primo sic: illud quod est limitatum non tantum realiter, sed etiam formaliter ad certum genus et ad certam speciem, non potest esse aliquid formaliter, nec etiam realiter, alterius generis, quia si sic, ergo non est limitatum | ad 157 distingueretur] distinguitur L | a fundamento] ab ipso N 159 est] esset sed corr. Y 160 quaero…161 termino] causatur effective aut a termino aut a fundamento B causatur effective C quaero ut causatur effective ab ipso aut a termino scilicet deo P 162 secundae] mg. P | Deus possit] inv. P 163 fundamentum] fundamentaliter C huiusmodi] eius N 164 quoniam] quem BC quia L | Deus] om. Y | causando] del. L causando…165 causandum] potest causare effectum priorem non causando posteriorem distinctum a priori realiter L | effectum] ponere distinctum Y 166 causare] creare BC 167 causando] creando C | distinguitur realiter] est distincta realiter N sit realiter distincta P 171 diversis] distinctis P 172 productio] causatur add. sed del. Y | ad] duos terminos realiter vel add. P 174 fundamento] ergo etc. add. P 175 huiusmodi] eius P | ibi] om. L 176 videtur] esse add. P 179 Sed] om. P | primo] om. N 181 ad] om. P | esse] om. N aliquid] om. B | nec] et B 182 non est] etc. Y

Y 100vb

L 155vb

C 114rb

B 14rb

Q. 8: UTRUM RELATIO REALIS CREATURAE AD DEUM DIFFERAT...

N 141va P 19va

123

genus. Sed omnis relatio creata est limitata ad speciem et ad genus; omnis enim res creata est realiter determinati generis et determinatae speciei. Ergo huiusmodi dependentia creaturae ad Deum non potest esse realiter suum fundamentum, cum sit creata, et per consequens ad certum genus et ad certam speciem determinata et limitata. | 24. Praeterea, | accipio relationem unius creaturae ad aliam, puta inhaerentiam accidentis ad subiectum, et arguo sic: ista inhaerentia accidentis ad subiectum differt realiter et est alia relatio a dependentia ipsius ad Deum; ergo etc. Probatio antecedentis: quarumcumque relationum ambo extrema unius distinguuntur realiter ab ambobus extremis alterius, et ipsae relationes inter se realiter distinguuntur. Causae enim relationis sunt ipsa extrema, et ita, ex quo omnes causae relationum differunt realiter, oportet etiam ipsas esse distinctas realiter. Sed ambo extrema inhaerentiae accidentis ad subiectum differunt realiter ab ambobus extremis dependentiae istius inhaerentiae ad Deum; ergo etc. Probatio minoris: quia extrema relationis inhaerentiae sunt subiectum cui inhaeret et accidens quod inhaeret, accidens est fundamentum et subiectum terminus; extrema autem relationis dependentiae istius inhaerentiae ad Deum sunt ipse Deus, sicut terminus, et ipsa inhaerentia, ut subiectum sive fundamentum. Nunc autem constat quod Deus et inhaerentia, quae sunt extrema dependentiae inhaerentiae, realiter distinguuntur ab accidente et subiecto quae sunt extrema inhaerentiae. Ergo et dependentia lapidis vel cuiuscumque alterius rei

183 genus1] relationis add. sed exp. P | creata] causata BC | est] realiter determinati 185 huiusmodi dependentia] inv. Y generis add. sed del. L | ad1] unam add. N non…186 realiter] realiter non potest esse P 186 creata…188 Praeterea] certa et determinata ad certum genus et ad certam speciem P 187 limitata] quare add. N 188 unius] huius B 189 inhaerentiam] unius add. sed exp. C | subiectum] substantiam sed corr. P 190 subiectum] et add. BC | relatio] ratio B | relatio a] mg. C 192 unius] eius BC verius sed corr. mg. L | distinguuntur] distinguantur B | ab] om. Y 193 distinguuntur] distinguantur B et est alia ratio a dependentia ipsius add. sed del. cum signis va-cat B 194 enim] ipsius add. P | relationis] relationum N 195 relationum] relationis P | etiam] relationes add. P | ipsas esse] inv. BLY | realiter2] om. P 197 inhaerentiae] dependentiae C 198 ergo etc.] om. Y | inhaerentiae] om. B sui add. sed del. Y 199 inhaeret1] habeat (?) C | quod inhaeret] mg. P 200 subiectum] est add. B | terminus] ex add. sed del. Y dependentiae] dependentia C 201 sunt] sicut Y | ipse] om. P | terminus] sed add. Y 202 sive] vel L | autem] sup. lin. P 205 cuiuscumque] iter. Y | alterius] om. P

185

190

195

200

205

124

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

absolutae differt realiter ab ipsa re absoluta et eius fundamento. Nec enim magis distinguitur dependentia respectus a respectu quam dependentia rei absolutae ab ipsa re absoluta. 25. Quod autem huiusmodi inhaerentia immediate dependeat a 210 Deo probatur, quia omne illud quod Deus potest absolvere | ab alio immediate dependet a Deo; sed Deus potest istam inhaerentiam absolvere a suo fundamento, puta ab albedine, cum sit realiter distincta ab ipsa; ergo etc. 26. Confirmatur, quia vel ista dependentia est immediatus effec215 tus Dei, vel alterius. Si Dei, ergo immediate dependet ab ipso. Si alterius, cum Deus contineat causalitatem cuiuscumque alterius, per consequens sequitur idem; ergo etc.

L 156ra

27. Ad rationes primae opinionis. Ad primam, cum dicitur:

220 ‘quidquid est perfectionis’, etc., concedo in isto sensu, puta ‘quidquid

est perfectionis sine imperfectione formaliter et causaliter sive virtualiter vel potentialiter’; illud enim quod est perfectionis sine imperfectione aliqua inclusa in eo formaliter, habens tamen imperfectionem inclusam in se virtualiter, licet non formaliter, repugnat Deo. 225 28. Tunc ad minorem, dico quod, licet lapis non includat | formaliter imperfectionem aliquam, includit tamen virtualiter. Sicut enim ad naturam nigredinis sequitur non-albedo, quae quidem negatio non includitur formaliter, sed quasi virtualiter in nigredine, ita ad naturam lapidis sequitur non-sapiens, non-intelligens, et sic de aliis perfectioni230 bus simpliciter. Et ideo repugnat, non propter dependentiam vel quam206 differt] est alia P 207 enim] om. Y 208 absoluta] ergo etc. add. mg. P 209 huiusmodi inhaerentia] inv. Y | immediate dependeat] inv. P 211 dependet] corr. P a Deo] ab ipso P | Deus] om. L | potest…inhaerentiam] istam inhaerentiam potest L absolvere] absolvi C 214 vel] om. L | ista] a B | dependentia] inhaerentia P om. Y immediatus effectus] inv. N 215 Dei2…Si2] om. (hom.) B | ab ipso] a deo P 219 primae] om. L | Ad2…cum] quando P 221 sive] vel L 222 vel] et Y om. N | enim] autem P perfectionis] imperfectionis BLP 223 inclusa] iter. sed exp. P 225 lapis] causa Y formaliter imperfectionem] inv. L 226 Sicut] sequitur Y 228 quasi] mg. P 229 non-intelligens] non-intellectus BCY 230 simpliciter Et] mg. P | repugnat] deo add. P | dependentiam] repugnantiam Y 219 Ad primam] Cf. supra n. 4.

P 19vb

Q. 8: UTRUM RELATIO REALIS CREATURAE AD DEUM DIFFERAT...

B 14va

C 114va

Y 101ra

N 141vb

125

cumque imperfectionem aliam quam includat formaliter, ut | supponis, sed propter imperfectionem sive negationes perfectionum quas includit virtualiter. 29. Ad secundam, quando dicitur: ‘illud quod dependet se ipso circumscripto’, etc., dico quod illud quod dependet, circumscripto quocumque posteriori, | per modum fundamenti, non dependet fundamentaliter per aliquid aliud a se. Dependet tamen formaliter, licet non fundamentaliter per aliud a se. Illud autem quod, circumscripto quocumque posteriori, | dependet formaliter, non tamen fundamentaliter, non dependet formaliter per aliud a se. Tunc ad minorem dico quod lapis, circumscripto quocumque posteriori, dependet non formaliter, sed fundamentaliter; circumscripta enim huiusmodi dependentia, non potest formaliter dependere. 30. Et si arguas contra hoc, quia illud quod dependet mediante alio non dependet simpliciter, ergo si lapis dependet a Deo mediante dependentia realiter ab eo distincta, sequitur quod non simpliciter, sed tantum secundum quid dependeat ab ipso, respondeo: concedo quod illud quod dependet ab aliquo mediante alio fundamentaliter non dependet simpliciter ab illo; sed illud quod dependet mediante alio non fundamentaliter, sed formaliter, bene dependet simpliciter ab illo a quo dependet – alias | nullum ens absolutum posset ab aliquo simpliciter dependere. Nunc autem lapis non dependet a Deo mediante alio a

231 imperfectionem aliam] inv. P | aliam] aliquam Y 232 imperfectionem] imperfectiones P | sive] vel L | negationes] negationem C | perfectionum] perfectorum B perfectionis L 234 quando] cum N | quando…235 etc] om. BC | se…235 circumscripto1] om. P 235 circumscripto1] om. L quocumque add. sed del. Y 236 fundamentaliter] formaliter BCLNY 237 aliquid] aliquod N | tamen] om. L 238 per] aliquid add. sed exp. P | quocumque] quodcumque sed corr. P 239 posteriori] posteriore B om. L | formaliter] om. L | non…241 formaliter] mg. P | tamen] tantum P 240 per] aliquid add. P 241 lapis…posteriori] circumscripto quocumque posteriori lapis P 242 enim] om. Y 244 quia] quod Y 247 respondeo concedo] dico P 248 aliquo] alio P | fundamentaliter] simpliciter Y 249 ab] eo add. sed exp. Y | mediante…250 non] non mediante alio Y 250 fundamentaliter…formaliter] formaliter sed fundamentaliter N 251 ens] om. L 252 non] om. L | dependet] ab alio add. Y | mediante] aliquo add. P

234 Ad secundam] Cf. supra n. 5.

235

240

245

250

126

255

260

265

270

275

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

se fundamentaliter per modum fundamenti, immo fundamentaliter dependet se ipso, licet formaliter dependeat mediante alio; quare etc. 31. Ad tertiam, quando dicitur: ‘illud quod dependet se ipso primo magis dependet’, etc., posset hic dici quod non est inconveniens quod huiusmodi dependentia magis dependeat formaliter quam eius fundamentum. Nec probatio in contrarium valet, quia diceretur quod fundamentum magis dependet causaliter, licet dependentia ipsa magis | dependeat formaliter. Vel potest dici aliter quod huiusmodi comparatio de maiori et minori dependentia non valet nisi quando illa quae comparantur secundum ista sic se habent sive sic dependent quod alia est dependentia unius et alia alterius. Nunc autem in proposito, eadem dependentia dependent ista duo, videlicet fundamentum dependentiae ad Deum et dependentia ipsa; eadem enim dependentia qua dependet formaliter sive quidditative ipsa dependentia dependet denominative fundamentum eius. Tunc ergo, quando dicitur: ‘illud quod dependet se ipso magis dependet’, etc., dico quod hoc est verum quando illud quod dependet se ipso dependet propria dependentia, | alia et distincta a dependentia illa qua dependet illud quod dependet alio a se. Sed quando utrumque istorum dependet unica et eadem dependentia, tunc non oportet unum illorum magis dependere quam aliud, licet alio modo dependeat unum et alio modo aliud, quia unum quidditative et aliud denominative. Si tamen vocas illud ‘dependere magis’ quod magis includit relationem dependentiae, concedo quod magis dependet ipsa dependentia quam eius fundamentum. Si autem per ‘magis depen253 fundamentaliter1] fundamentum N 254 mediante alio] inv. P 255 dicitur] quod add. N 256 magis dependet] om. LP | etc.] om. N | posset…dici] posset dici N dici posset P 260 potest…aliter] aliter potest dici P 262 ista] illa N | sive] vel L | sic2] sup. lin. B 263 et] sup. lin. P 264 dependentia] mg. P | ista] illa N | ista duo] inv. BC 265 dependentia ipsa] inv. L | qua…266 dependentia] mg. P 266 denominative] nominative B (sed corr. sup. lin.) C 267 illud] om. N 268 dependet] om. L | quod1] om. Y 269 alia…distincta] distincta et non (del.) alia P | alia…270 dependentia] non N et…270 dependentia] ab L 270 alio] aliud N ab alio P 271 istorum] illorum P tunc…272 oportet] non oportet tunc Y 272 unum] om. C | licet] sed C | alio] aliquo CLY 273 dependeat] dependere sed corr. P | alio…aliud] aliud alio modo L 274 Si] sed N vocas] intelligas B voluntas C | quod] quia P quam Y 275 dependet] om. P 276 dependere] dependet C 255 Ad tertiam] Cf. supra n. 6.

L 156rb

P 20ra

Q. 8: UTRUM RELATIO REALIS CREATURAE AD DEUM DIFFERAT...

B 14vb

127

dere’ intelligas maiori dependentia dependere, sic dico quod non magis nec minus dependet | unum quam aliud, cum sit eadem dependentia utriusque, ut dictum est. 32. Ad ultimam, quando dicitur: ‘illud quod se ipso non mediante 280 alio accipit esse’, etc., dico quod non est simile de creatione et de huiusmodi respectu dependentiae ad Deum creationis terminum consequente. Cuius ratio est quia omnis respectus realis praesupponit fundamentum reale, et ideo, licet relatio sequens fundamentum reale possit esse realis, numquam tamen relatio quae fundamento praeintel- 285 ligitur potest esse realis. Nunc autem, ad propositum, creatura accipit immediate esse a Deo; non enim potest accipere esse ab eo mediante aliqua relatione sine actione reali distincta a creatura realiter, cum omnis talis, ut dictum est, praesupponat fundamentum. Secus autem est de relatione qua consequenter, creatura posita in esse, refertur ad 290 Deum, quia huiusmodi relatio sequitur fundamentum et praesupponit ipsum, et ideo est realis et distincta a fundamento. 33. Ad alia alterius opinionis. Ad primum, quando dicitur quod ‘omne prius’, etc., diceret hic aliquis quod hoc non est verum quando 295 illud posterius non est natum esse terminus mutationis per se. Nunc autem, secundum aliquos dicentes quod Deus non posset facere duo alba sine similitudine, ipsa relatio non potest esse terminus mutationis per se, nec propriae actionis, quare etc. Sed quia totum hoc reputo falsum, videlicet quod Deus non possit facere duo alba sine similitudi- 300 ne – licet non possit ea facere cum opposito, puta cum dissimilitudine 277 intelligas] a add. N | intelligas maiori] intelligatur maiori L | maiori] maiora C | quod non] iter. Y 278 nec] et Y 280 quando dicitur] om. N | ipso] om. P | mediante alio] inv. L 281 accipit esse] om. P | de2] om. L 282 creationis] creatoris et N 283 consequente] concipere L consequentem N | respectus realis] inv. P 285 numquam tamen] inv. N 286 autem] om. L 287 immediate esse] inv. LN | ab eo] a deo Y 288 sine] vel L actione] aliqua add. LN 289 autem est] inv. N 294 quod] om. L 295 diceret…aliquis] diceret hic aliquid N dicerent hic aliqui P 296 illud] om. L | natum] notum BCL terminus] terminum P 299 quare] ergo L igitur Y | totum hoc] inv. P repugnat add. Y 300 possit] posset Y 301 dissimilitudine…302 etiam] distinctione etc. Y 280 Ad ultimam] Cf. supra n. 7. 294 Ad primum] Cf. supra n. 19. 297 aliquos dicentes] AEGIDIUS ROMANUS, De esse et essentia, q. 12 (ed. Venetiis, f. 30ra).

128

305

310

315

320

325

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

–, et etiam quod relatio non sit terminus per se propriae et distinctae actionis, ideo dico aliter. 34. Ad cuius evidentiam est intelligendum quod Deum facere aliquam creaturam sine dependentia | ad ipsum potest dupliciter intelligi, quia vel quod faciat sine dependentia positiva, vel sine dependentia | negativa. Voco autem dependentiam | positivam illum respectum realem positivum quo omne aliud a Deo dependet realiter ab ipso huiusmodi respectu positivo dependentiae mediante. Dependentiam autem negativam voco quando hoc non | potest esse sine alio, circumscripto etiam quocumque respectu huius ad illud. 35. Tunc ad rationem, dico quod non est impossibile Deum absolvere fundamentum huiusmodi dependentiae | realis positivae ad ipsum ab ipsa dependentia positiva. Numquam tamen potest absolvere ipsum a dependentia negativa, quia non potest facere quin semper huiusmodi fundamentum requirat necessario terminum ad sui existentiam, videlicet ipsum Deum. 36. Et si arguas quod fundamentum non requirit terminum nisi propter respectum eius ad ipsum, dico quod falsum est, immo prius ordine naturae requirit seu exigit terminum quam habeat respectum ad ipsum; ideo enim fundamentum habet respectum et connexionem ad terminum, quia praeexigit ipsum, non e converso quia habet respectum, ideo requirit terminum. 37. Ex hoc tunc arguo ad propositum sic: absolvens aliquid a posteriori non absolvit illud a priori; sed huiusmodi respectus positivus dependentiae creaturae ad Deum est posterior suo fundamento, 302 per…et2] propriae per se N 303 actionis] et add. B | dico] dicitur L 304 est intelligendum] nota N est sciendum P | facere] dependentiam P 305 dupliciter intelligi] inv. P 306 vel quod] inv. N | sine2] om. L 307 Voco] dico N vocat Y | respectum] relativum L 308 realem positivum] inv. N | ipso] eo N 309 positivo] positivae B om. P Dependentiam…310 voco] voco autem dependentiam negativam P 310 negativam] necessariam N | circumscripto etiam] spat. vac. L 311 etiam] virtute divina add. sed exp. cum signis va-cat N | illud] positive add. sed exp. P 312 non] om. CL | Deum] virtute divina N 313 absolvere] iter. B 314 absolvere ipsum] inv. L | absolvere…315 a] ipsum absolvere a ipsa P 315 quin] quoniam (?) C 316 terminum] fundamentum Y 317 videlicet] ut L scilicet P 318 quod] quia BPY | fundamentum] termini add. Y | non] prius BC | terminum] om. Y | terminum…320 requirit] om. (hom.) BC 322 praeexigit] praexistit Y | ipsum] et add. NP | respectum] et add. B 323 terminum] om. L 324 tunc] autem P 325 illud] ipsum P | positivus dependentiae] inv. P

P 20rb

C 114vb L 156va

N 142ra

Y 101rb

|

Q. 8: UTRUM RELATIO REALIS CREATURAE AD DEUM DIFFERAT...

B 15ra

P 20va

129

quantumcumque etiam sit realiter idem secum. Terminus etiam, non solum fundamentum, est prior eo. Ergo, absolvens fundamentum huiusmodi respectus ab isto respectu | posteriori, non propter hoc absolvit ipsum a termino priori; ergo etc. 38. Ad secundum, quando quaeritur a quo causetur huiusmodi dependentia, dico quod causatur ab eius termino qui est ipse Deus. Et quando dicis quod Deus, causando effectum priorem, non cogitur seu necessitatur ad causandum effectum posteriorem, concedo. Et ideo concedo quod Deus posset causare fundamentum huius dependentiae, non causando ipsam dependentiam. Et tunc, licet fundamentum non dependeret a Deo positive, dependeret tamen ab ipso negative pro quanto, ut dictum est, non potest sine contradictione existere sine ipso, quocumque etiam respectu positivo circumscripto. Et quando infers: ‘ergo sunt duae creationes’, non habeo pro inconvenienti ponere duas creationes terminari ad duos terminos distinctos realiter, cuiusmodi sunt ista dependentia et eius fundamentum. | 39. Ad tertium, patet quod non eadem productione accipit esse, immo alia et alia, ut dictum est. Et quando infers: ‘ergo prima potest absolvi a secunda’, concedo. Sic ad quaestionem. 40. Ad rationem in principio, quando dicitur: ‘si huiusmodi dependentia dependet se ipsa, eadem ratione standum fuit in primo’, 327 etiam2] et N 328 fundamentum1] om. N | fundamentum2] om. L 329 respectus] respectum L terminus Y | propter hoc] potest nec N potest hoc Y 331 quaeritur] arguitur sed corr. P | quaeritur…quo] dicitur quaeritur et quomodo causatae Y | causetur] del. sed causetur add. mg. Y | huiusmodi] ista P 332 dico] dicit N | eius] ipso P 333 quando] tu add. B | dicis] dicit LN | effectum priorem] inv. P | cogitur] videtur Y | seu] vel L sive N 335 concedo] dico N | Deus posset] inv. BC 336 causando] causata sed corr. P | ipsam] om P 338 existere…ipso] sine ipso existere P 339 etiam respectu] inv. C respectu et Y 340 creationes] actiones corr. P | non…341 creationes] om. (hom.) P | ponere] om. N 341 terminari] terminatae P | realiter] om. L 342 eius] terminus add. L | fundamentum] dico non habere pro inconvenienti add. P 343 accipit] accidit B 344 prima] ipsa Y 349 se…primo] ab ipso etc. P 331 Ad secundum] Cf. supra n. 21. 333 dicis] Cf. supra n. 21. 339 quando infers] Cf. supra n. 22. 343 Ad tertium] Cf. supra n. 22. 348 Ad rationem] Cf. supra n. 1.

330

335

340

345

130

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

350 dico quod non est simile, quia, quando aliquid convenit aliquibus

duobus, quorum uni convenit quidditative et alteri denominative, semper est status in eo cui illud convenit quidditative, non autem in eo cui illud convenit denominative; quod enim est tale quidditative est se ipso tale; quod autem est tale denominative non est se ipso tale, sed 355 alio a se, sicut homo non est se ipso albus, sed albedine. Nunc autem fundamentum istius dependentiae ad Deum dependet denominative tantum, ipsa autem dependentia formaliter et quidditative. 351 et] om. P | et…352 quidditative] om. (hom.) Y | alteri] non alteri sed N 352 illud] om. BN | non…eo2] quam N 353 illud] om. LP | quod…354 denominative] om. (hom.) Y | est1] om. N 354 quod…denominative] et quod denominative tale N tale add. P | sed] se C 355 sed albedine] ut albedo BY sed albedo C 356 istius] huius N

L 156vb

Utrum relatio creaturae ad Deum ut ad causam efficientem sit eadem cum relatione | creaturae ad ipsum Deum ut ad causam finalem, 5 vel distinguatur ab ipsa. <Solutio> 1. Hic posset dici probabiliter quod sit una et eadem relatio, vel quod realiter sint distinctae. 2. Et si arguatur quod inter eadem extrema non possunt esse 10 distinctae relationes realiter, potest dici quod hoc est verum secundum idem genus causae. Secundum autem aliud et aliud genus causae, bene possunt inter eadem extrema esse relationes distinctae. Et ita, licet creaturae ad Deum sub eodem genere causae non possint esse distinctae relationes, sunt tamen distinctae relationes ad ipsum secundum 15 aliud et aliud genus causae. 9,4 ad1] mg. P | ut] vel BC | sit] om. Y 5 relatione] ipsa add. L | creaturae] om. N | ipsum] om. L | Deum] om. P | causam] causa add. sed exp. B 8 quod] non add. B | vel] sed B 10 arguatur] arguitur Y | eadem extrema] inv. P 11 relationes] ratione(?) vel add. Y | hoc] illud N | est verum] inv. P 12 Secundum…causae2] om. (hom.) B | et aliud] om. (hom.) N | aliud2] causae add. sed exp. Y | bene possunt] inv. B 13 inter…ita] esse inter eadem extrema distinctae relationes ita quod P | eadem] om. N | extrema] extra re Y 14 possint] possent P | distinctae relationes] inv. P 15 sunt tamen] inv. Y | sunt…relationes2] om. (hom.) L

Utrum creatura sit immediate producta a Deo per intellectum et voluntatem et per actum intelligendi et volendi, vel per aliquam aliam 5 potentiam executivam et eius actum. 1. Videtur primo quod per aliam potentiam ab intellectu et voluntate et per alium actum ab actu intelligendi et volendi, quia diversorum | productorum diversi sunt | actus producendi; sed creaturae productae sunt diversae; ergo et productiones earum. Sed actus intelligendi et 10 volendi omnia sunt idem, non diversi. Ergo creaturae non per istos, sed per aliquem alium alterius potentiae ab intellectu et voluntate producuntur. 2. Contra: Quia dixit et facta sunt, mandavit et creata sunt, ut habetur in Psalmo. 15

N 142rb B 15rb



3. Respondeo. Quoniam, secundum Apostolum Ad Rom. I, Invisibilia Dei per ea quae facta sunt | intelliguntur, ideo in quaestione ista quattuor sunt videnda. Primo enim, incipiendo a creaturis tamquam a notioribus, videbitur utrum | angelus moveat immediate cae20 lum per actum intelligendi et volendi, vel per aliquem alium tertium ab istis realiter distinctum. Secundo, dato quod non moveat immediate per actum | intelligendi et volendi, sed per alium distinctum realiter ab utroque istorum, utrum moveat immediate per intellectum et voluntatem vel per aliquam aliam potentiam executivam; non enim sequitur:

10,4 per1] om. L 5 executivam…6 potentiam] iter. L | et] vel LN | et…actum] ab intellectu et voluntate et per alium actum ab actu intelligendi et volendi P 6 primo] om. LP | per…7 volendi] sic P 8 producendi] procedendi B 10 omnia] omnino CL | idem] corr. C et add. CNY | istos] actus add. P 11 aliquem] om. LP 12 producuntur] producitur L 13 ut…14 in] in L om. P 16 Respondeo] et add. B 17 per…intelliguntur] etc. P | quaestione ista] inv. P 18 sunt videnda] inv. L | enim] om. P 21 ab…distinctum] distinctum ab istis realiter Y | Secundo] tertio Y | moveat] moveatur N | moveat…22 volendi] om. P 22 distinctum…24 voluntatem] tertium realiter distinctum ab eis utrum per intellectum et voluntatem moveat ipsum P 24 aliquam aliam] inv. C 10,13 Quia…sunt2] Ps. 32, 9. 16 Rom. I] Rom. 1, 20.

C 115ra

P 20vb

Y 101va

|

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

133

‘angelus non movet immediate per actum intelligendi et volendi, ergo 25 non movet immediate per intellectum et voluntatem’; eiusdem enim potentiae possunt esse plures actus. Tertio, videbitur utrum Deus immediate agat ad extra per intellectum et voluntatem, vel per aliquam tertiam potentiam executivam ab utraque istarum distinctam. Quarto, utrum ipse Deus producat res extra per actum intelligendi et volendi, 30 vel per aliquem actum tertium executivum utriusque istorum, videlicet intellectionis et volitionis.

L 157ra

4. Quantum ad primum, dico quod angelus non movet immediate 35 caelum, nec aliquod aliud corpus, nec etiam se ipsum localiter per actum intelligendi et volendi, sed per aliquem actum tertium, alium ab utroque istorum, qui quidem est actus executivus imperii voluntatis realiter distinctus ab actu intelligendi et ab actu volendi sive imperan40 di. 5. Hanc conclusionem probo tripliciter. Primo sic: omnis actus concernens obiectum determinatae magnitudinis est alius et distinctus realiter ab actu non concernente obiectum secundum determinatam magnitudinem. Impossibile enim est eundem actum concernere realiter obiectum secundum determinatam magnitudinem et non concerne- 45 re obiectum secundum determinatam magnitudinem; | ista enim sunt contradictoria. Sed actus movendi caelum vel quodcumque aliud 25 movet] removet Y | actum…26 per] om. (hom.) N 29 tertiam] aliam P aliam tertiam Y | Quarto] quinto C secundo Y 30 ipse] om. P | res] ab add. B | actum] om. Y 31 aliquem…tertium] aliquem actum tertium alium BC actum alium tertium L aliquem tertium actum N actum aliquem tertium alium Y | utriusque] distinctum ab utroque N videlicet] scilicet BP 32 et] pro add. Y 36 localiter] movet P 37 actum2…alium] alium tertium actum P 38 istorum] ipsorum C | qui] quae B 39 realiter] est add. L intelligendi…actu2] om. (hom.) L | ab actu2] om. CP | sive] vel L 41 Hanc…tripliciter] habeat conclusionem probatur B 42 obiectum] oppositum sed abrasit Y | determinatae magnitudinis] inv. P 44 enim est] inv. P om. B | eundem…concernere] ostendere concernere actum | concernere realiter] inv. LP 45 secundum] per C | determinatam] et indeterminatam add. L | et…46 magnitudinem] om. (hom.) L 47 vel] et L 35 dico…40 imperandi] PETRUS AUREOLI, In II Sententiarum, d. 8, q. un., a. 3 (ed. Romae 1605, pp. 95-96).

134

50

55

60

65

70

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

corpus localiter concernit in angelo movente obiectum determinatae magnitudinis; cum enim virtus angeli motiva sit finita, tantae magnitudinis posset esse aliquod mobile quod non posset moveri localiter per virtutem motivam angeli. Actus autem intelligendi angeli et volendi non concernunt obiectum intelligibile et volibile secundum determinatam magnitudinem; quantaecumque enim magnitudinis aliquo obiecto dato, posset angelus et etiam homo intelligere et velle movere. Ergo etc. 6. Praeterea secundo, arguo ad idem sic: omnis actus concernens obiectum secundum determinatam distantiam est alius ab actu non concernente obiectum secundum determinatam | distantiam. Sed actus movendi quodcumque mobile localiter concernit in angelo ipsum mobile secundum determinatam | distantiam; nec enim angelus existens in caelo posset movere localiter corpus aliquod hic in terra. Actus autem intelligendi et volendi non concernunt obiectum secundum determinatam distantiam; angelus enim existens in caelo potest intelligere et velle aliquid quod est in terra, et e converso existens in terra potest intelligere et velle quod est in caelo, quia etiam hoc nos possumus. Ergo etc. 7. Praeterea tertio, arguo sic: omnis actus concernens determinatam mensuram durationis et temporis est alius ab actu non concernente mensuram durationis et temporis. Sed actus movendi localiter in angelo concernit certum et determinatum tempus; ita enim potest dari tempus modicum quod non posset movere se vel aliud localiter in 48 obiectum…49 magnitudinis] determinatae magnitudinis obiectum L | determinatae] determinatum N 49 motiva…finita] sit finita motiva L cum signis transp. P | tantae] causatae C terminatae Y 51 angeli1] alterius add. sed exp. B | angeli2…volendi] et volendi angeli P 52 concernunt] concernit L | intelligibile…volibile] inv. P 53 quantaecumque…54 dato] dato enim obiecto quantaecumque magnitudinis P | enim] om. Y 54 movere] exp. B 56 secundo…sic] secundo arguo sic ad idem BN secundo sic LP arguo secundo ad idem sic Y | concernens] continens BCL 57 est…58 distantiam] om. (hom.) L | alius ab] actus ab B distinctus realiter ab omni Y 58 concernente] continente BC respiciente Y | secundum] aliquam add. CN | actus] om. Y 59 angelo] movente add. P 60 secundum determinatam] inv. cum signis transp. P | enim] etiam Y 61 corpus aliquod] inv. P | hic] om. Y 62 obiectum] om. L 64 aliquid] om. P aliquid…65 velle] om. (hom.) L 65 quia] sed L et N | etiam hoc] inv. P | nos] possunt add. sed del. Y 67 tertio…sic] tertio sic L tertio P arguo tertio sic Y | concernens] decernens C 70 et] iter. B 71 quod] quia P | vel] nec N | localiter] om. B

B 15va

P 21ra

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

N 142va

135

minori tempore, cum non posset se in instanti movere, nec aliquid aliud a se. Actus autem intelligendi et volendi non concernunt mensuram aliquam determinatam durationis vel temporis; dato enim quo75 cumque tempore, potest velle et intelligere in minori. 8. Ex his tribus rationibus potest una ratio sic conflari: omnis actus concernens | obiectum determinatae magnitudinis in determinata distantia et secundum determinatam mensuram durationis et temporis est alius ab actu non concernente obiectum determinatae magnitudinis, nec in determinata distantia, nec secundum determinatam mensuram 80 durationis et temporis. Sed actus movendi localiter concernit obiectum mobile secundum determinatam magnitudinem, in determinata distantia et secundum determinatam mensuram durationis et temporis; actus autem volendi et intelligendi non concernunt obiectum suum secun85 dum aliquid horum trium. Ergo etc. 9. Praeterea, ad hoc est articulus excommunicatus, dicens quod dicere angelum immediate movere caelum per intelligere et velle est error. 10. Sed contra hoc arguitur sic: si angelus movet caelum imme- 90 diate per actum tertium executivum actus volendi et intelligendi, aut huiusmodi actus est subiective in angelo, aut in caelo. Non in caelo,

72 posset] possit N | se] om. L | in instanti] mg. P 73 mensuram aliquam] inv. PY 74 determinatam] indeterminatam B | enim] etiam LN 75 et] om. Y 76 his] istis N conflari] formari CP confirmari Y 77 obiectum] oppositum B 78 et1] om. LN 79 obiectum…81 temporis] sic aliquod istorum P 80 determinatam] om. C 81 obiectum] oppositum B 82 determinatam…84 autem] istas conditiones sed actus P 83 et1] sed add. sed del. Y 84 volendi…intelligendi] inv. LP | concernunt…85 trium] om. P 87 immediate…caelum] movere caelum immediate P | movere] moveri B | est] erit N 90 arguitur] primo add. Y | si angelus] inv. L 91 actum tertium] inv. P | actus] actum N volendi…intelligendi] inv. N intelligendi L volendi Y 92 est] esset C om. Y subiective…angelo] in angelo subiective P 86 articulus excommunicatus] R. HISSETTE, Enquête sur les 219 articles condamnés à Paris le 7 Mars 1277, n. 74 (Louvain-Paris 1977, p. 134); D. PICHÉ-C. LAFLEUR, La condamnation parisienne de 1277 (Paris 1999, p. 144): “Quod intelligentia sola voluntate movet caelum”.

136

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

quia actio incorporea, sicut est | ista, cum sit a virtute incorporea, non potest esse in re corporea subiective. Nec in angelo, quia omnis actio 95 quae est in agente est immanens; per actionem autem immanentem non derelinquitur aliquid extra agens, et ita per talem non posset caelum moveri localiter. Praeterea, quia omnis actio immanens creaturae rationalis | est intellectio vel volitio. Ergo etc.

C 115rb

Y 101vb

11. Respondeo quod actio motiva est duplex: una activa | qua angelus active movet caelum, et alia passiva qua caelum movetur. Motio passiva est in caelo vel in quocumque alio localiter moto. Loquendo autem de actione motiva angeli sive | de motione activa, sic tenendo quod actio est subiective in agente, potest dici quod huiusmo105 di actio sive activa motio est subiective in angelo movente. 12. Ad probationem in oppositum, concedo quod ista actio est immanens formaliter; est tamen transiens causaliter. Et quando arguis quod per actionem immanentem non derelinquitur | aliquid extra agens, dico quod falsum est. Non enim est magis impossibile quod per 110 actionem immanentem formaliter derelinquatur aliquid extra agens quam quod per potentiam immanentem derelinquatur aliquid extra ipsum agens; sicut enim actio est immediata causa termini actionis, ita et potentia est immediata causa ipsius actionis. Sicut ergo per potentiam immanentem potest derelinqui sive elici actio extra agens, ita et 115 per actionem immanentem aliquis terminus extra ipsum agens. Sicut enim potentia est immanens formaliter et transiens causaliter, ita et actio.

100

93 sicut…incorporea2] om. (hom.) P | ista] illa N 94 in2] om. N 96 per talem] om. Y 97 quia] om. P | immanens creaturae] inv. L 98 intellectio] intellectus C 100 duplex] scilicet add. P 101 active] autem B | et] om. NP 102 Motio] movendo B volitio Y | in1] sup. lin. C om. B | caelo] subiective add. P 104 tenendo] deducendo L intelligendo N subiective…agente] in agente subiective L 105 sive] vel L 106 probationem] primum P | ista] illa N 108 derelinquitur] derelinquetur 109 est2] om. BC | est2…impossibile] magis impossibile est P 110 actionem immanentem] inv. P | immanentem formaliter] inv. LN | formaliter derelinquatur] inv. Y 111 quod] om. LNP 112 ipsum] om. N | enim] autem L | est] iter. C 114 et] om. P 115 actionem] potentiam N 116 et1] sup. lin. P 106 Ad…oppositum] Cf. supra n. 10

L 157rb

P 21rb

B 15vb

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

137

13. Ad secundam probationem, quando dicitur quod actio immanens non est nisi intellectio et volitio, dico quod falsum est, quia motio passiva qua angelus vel anima rationalis movetur a se est immanens, 120 cum sit in movente, et tamen constat quod non est intellectio nec volitio. 14. Si autem teneatur quod actio sit subiective in passo, de quo videbitur in alia quaestione, potest dici quod huiusmodi motio localis qua angelus movet caelum vel quodcumque aliud mobile est in ipso 125 corpore moto subiective. 15. Et quando arguitur quod non, quia est actio incorporea, dico quod non est verum. Et cum probatur, quia est actio virtutis motivae incorporeae, dico quod huiusmodi actio, etsi sit incorporea effective 130 quia est a virtute incorporea, est tamen corporea receptive. Hoc de primo. 16. Quantum ad secundum, dico probabiliter quod angelus non movet immediate per intellectum et voluntatem, sicut nec per intellec- 135 tionem et volitionem, sed per aliquam potentiam tertiam executivam actus utriusque istarum, videlicet intellectus et voluntatis, et haec potentia est potentia motiva non organica, sed incorporea.

118 secundam probationem] illam substantiam (?) N | quando] om. L 119 est1] non add. sed exp. B | intellectio] intellectus BC | intellectio…volitio] inv. P | dico] om. BC 120 angelus vel] om. P 121 est] volitio add. sed del. Y | intellectio] intellectus C ve add. sed exp. B | intellectio…122 volitio] inv. P 123 passo] passio C | de quo] quod P 124 videbitur] videbatur L videtur N 125 caelum] corr. N 127 arguitur] dicitur P | est actio] inv. N | incorporea] concedo add. sed exp. C 128 Et cum] etc. B | actio] qua est 134 probabiliter] personaliter BC quod add. N 130 est2…receptive] receptiva C probabiliter potest dici N de probabili P specialiter Y 135 immediate] caelum add. P 136 potentiam tertiam] inv. N | tertiam] aliam L om. P 137 videlicet] scilicet P | videlicet intellectus] inv. CL 138 potentia1] om. N abrasit P

118 secundam probationem] Cf. supra n. 10. quando arguitur] Cf. supra n. 10.

124 alia quaestione] Cf. infra q. 11.

127

138

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

17. Hanc conclusionem probo primo sic: quandocumque aliqua

140 potentia continet eminenter aliquam potentiam, et actus potentiae

145

150

155

160

continentis continet actum potentiae contentae. Ista patet exemplo: quia enim intellectus in angelo continet eminenter potentiam apprehensivam sensitivam in nobis, ideo et actus intelligendi angeli continet eminenter actum | sentiendi in nobis. Quia etiam voluntas in angelo continet eminenter potentiam sensitivam appetitivam, ideo et actus volendi in | angelo continet eminenter actum potentiae appetitivae sensitivae in nobis. Secundo etiam patet ratione, quoniam ordo causarum simul est cum ordine actionum, nec unus sine alio potest esse; sed actus intelligendi et volendi in angelo non continet eminenter actum movendi in nobis; ergo nec potentia intellectiva et volitiva continebit potentiam motivam. Ergo, sicut praeter actum intelligendi et volendi oportet dare aliquem alium tertium, ita etiam praeter intellectum et voluntatem oportet in angelo movente localiter aliquid esse potentiam aliquam | executivam, a voluntate et intellectu distinctam. 18. Praeterea, quarumcumque potentiarum activarum potentiae passivae propriae et eis immediate correspondentes sunt distinctae, et ipsae potentiae activae sunt distinctae; cum enim potentia activa et passiva sint correlativa, distinctio unius sumitur in ordine | ad aliam et e converso. Sed mutatio passiva qua angelus movetur, receptiva motionis in ipso, est alia et distincta a potentia passiva receptiva volitionis et a potentia receptiva intellectionis. Ergo et potentia elicitiva

139 primo] om. P 140 aliquam potentiam] inv. L | aliquam…142 potentiam] mg. L potentiam] om. N | potentiae continentis] illius potentiae L 141 actum] sup. lin. L | Ista patet] patet istud in L | exemplo quia] ex quo N 142 intellectus…angelo] intellectiva angeli N 143 ideo] ita C | et] etiam P 144 eminenter] angelum add. sed exp. B sentiendi] sciendi BC | in angelo] om. P 145 sensitivam appetitivam] apprehensivam N ideo…146 appetitivae] mg. P 148 est] esse sed corr. Y | nec] non L 149 continet] continent P 152 alium] om. P | tertium] terminum B | etiam] et L om. BCP 153 aliquid] aliam L om. B 154 aliquam] aliam N motivam vel add. L | executivam] prima add. sed del. P | et…distinctam] om. BC 155 Praeterea…156 propriae] om. C | Praeterea…157 distinctae] passionis distinctis unde (del.) potentiae activae distinctae patet quia sunt correlativa P | Praeterea…169 propositum] exp. cum signis ‘va-cat’ P quarumcumque…156 et1] quaecumque activae potentiae sunt distinctae et ipsae passivae potentiae B 156 et2…157 distinctae] om. (hom.) B 157 enim] om. LN 159 mutatio] potentia LP 160 alia et] iter. P | et] om. L | a] om. Y | receptiva] om. P 161 potentia1] intellectiva add. N | intellectionis] et add. P

P 21va

N 142vb

L 157va

B 16ra

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

C 115va

Y 102ra

P 21vb

139

sive activa motionis erit alia a potentia elicitiva intellectionis et volitionis; ergo etc. Probatio minoris: quia potentia motiva passiva motionis angeli impossibile est quod sit simul intellectus et voluntas, ergo vel altera earum vel neutra. Non altera – nec enim voluntas est magis potentia passiva sive receptiva motionis quam intellectus –, nec e converso intellectus magis quam voluntas, nec simul utraque – cum istae sint duae distinctae potentiae. | Ergo est neutra, quod est propositum. 19. Praeterea, arguo sic: licet in natura limitata potentia superior contineat eminenter potentiam inferiorem eiusdem ordinis, numquam tamen potentiam inferiorem alterius ordinis. Ista patet, quoniam, licet intellectus in angelo, qui est potentia eminentior et superior sensu, contineat eminenter omnem potentiam sensitivam apprehensivam, numquam tamen continet voluntatem nec appetitum etiam sensitivum. Licet etiam voluntas angeli contineat appetitum sensitivum eminenter, non tamen continet potentiam aliquam sensitivam apprehensivam; cuius ratio est quia, licet sit inferior, tamen est alterius ordinis. Unde voluntas angeli non plus | continet perfectionem visus quam perfectionem intellectus, nec intellectus plus perfectionem alicuius sensitivi appetitus quam perfectionem voluntatis. Sed potentia motiva secundum locum est alterius ordinis a voluntate et intellectu. Una enim potentia non potest esse duorum ordinum; sed potentia intellectiva est unius ordinis et voluntas alterius; ergo etc. 20. Praeterea, potentia apprehensiva non est eiusdem ordinis cum potentia non apprehensiva, nec potentia appetitiva cum | potentia non 162 motionis] intellectionis add. N 163 minoris] om. Y | passiva] om. BCP 165 vel1] erit add. P | neutra] earum vel add. P 166 sive] om. P 167 intellectus…voluntas] om. P 168 est neutra] neutrum N 172 potentiam inferiorem] superior continet inferiorem potentiam N | ordinis] in homine N 173 intellectus…angelo] in angelo intellectus Y | est potentia] inv. cum signis transp. B | eminentior…sensu] superior et eminentior sensu mg. P 175 etiam] sup. lin. P | etiam…176 eminenter] licet etiam voluntas angeli contineat eminenter appetitum sensitivum mg. P | sensitivum] eminenter et converso add. N 176 appetitum] om. L | appetitum…eminenter] magis eminenter appetitum sensitivum N 177 tamen] om. P | potentiam aliquam] inv. NY 178 quia] quod C | inferior] ferior(!) P tamen] non L | ordinis] generis add. sed exp. B 180 plus perfectionem] inv. cum signis transp. P | alicuius] potentiae add. N 182 ordinis] om. B 184 ergo etc.] om. N 185 Praeterea] del. L probatio minoris add. mg. L | apprehensiva] angeli add. N 186 potentia3] om. L

165

170

175

180

185

140

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

appetitiva; sed potentia motiva angeli nec est apprehensiva nec appetitiva; ergo etc. 21. Confirmatur, quia, sicut se habet potentia apprehensiva sensi190 tiva et appetitiva organica in nobis ad potentiam motivam organicam in nobis, ita se habet potentia intellectiva et voluntas in angelo ad potentiam eius motivam non organicam; sed huiusmodi potentiae non continent in nobis potentiam motivam organicam, ergo nec in angelo continent potentiam motivam non organicam; quare etc. 195 22. Praeterea, eadem potentia limitata non continetur per identitatem eminenter in duabus potentiis distinctis specie. Sed potentia motiva in angelo est una et eadem; intellectus autem et voluntas eius sunt duae potentiae. Ergo potentia motiva vel continetur praecise in altera istarum, vel in nulla earum: non in altera tantum, quia nec intel200 lectus movet sine voluntate nec voluntas sine intellectu; ergo etc. Sic ergo dico quod angelus movet immediate caelum per aliquam potentiam executivam aliam ab intellectu et voluntate et per actum eius distinctum similiter ab actu intelligendi et volendi. |

B 16rb

23. Sed contra hoc potest argui primo sic: in illa parte quae tota est ad imaginem Dei, non est aliqua potentia quae non habeat immediate Deum pro obiecto, quoniam, secundum Augustinum, anima ideo imago Dei, quia est capax et | particeps Dei esse | potest; sed pars intellectiva, ut distinguitur contra sensitivam, tota est ad imaginem 210 Dei; ergo etc. Sed potentia motiva distincta ab intellectu et voluntate 205

187 nec appetitiva] om. L 189 sensitiva…190 appetitiva] et appetitiva et sensitiva P 190 ad…191 nobis] om. (hom.) BCLY 191 ita…angelo] om. Y | voluntas] volitiva P 192 non1] om. B | sed…193 organicam] mg. P om. (hom.) L | potentiae…193 continent] potentia non continet C 194 quare] ergo P 197 autem] om. Y 198 vel] non P 199 earum] illarum P om. L 200 intellectu] sic add. BC 202 et2] om. P 203 distinctum] destinatum C | actu] intellectu N | volendi] in ista parte add. sed exp. P 205 Sed] om. P potest…sic] arguitur L | primo] om. P | quae tota] qua homo L 207 quoniam] quia LN Augustinum] anselmum C | ideo] est tota P 208 est] om. B 209 distinguitur] essentialiter add. N | imaginem] imaginationem C 207 secundum Augustinum] AUGUSTINUS, De Trinitate XIV, cap. 8, n. 11 (CCSL 50A, p. 436; PL 42, col. 1044): “Eo quippe ipso imago eius est quo eius capax est eiusque esse particeps potest”.

L 157vb N 143ra

|

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

141

non potest habere Deum pro obiecto, cum Deus non sit mobilis localiter; ergo etc. 24. Praeterea secundo, nulla potentia est reflexiva sui super se nisi intellectus tantummodo et voluntas; sed illa potentia qua angelus movet se localiter est reflexiva sui super se; ergo non potest esse alia 215 ab intellectu et voluntate. 25. Praeterea tertio, constat quod huiusmodi potentia motiva qua angelus movet caelum, si ponatur distincta a voluntate et intellectu, non movet caelum nisi prius mota a voluntate; ergo per consequens ipsa voluntas movet immediate istam potentiam. Sed qua ratione 220 movet illam potentiam, eadem ratione potest movere eius obiectum, videlicet ipsum caelum. Et ita per consequens non oportet ponere aliquam potentiam motivam distinctam a voluntate et intellectu ad movendum localiter ipsum caelum.

P 22ra

225

26. Ad ista per ordinem. Ad primum, quando dicitur: ‘in illa parte quae tota est’, etc., dico quod pars intellectiva distinguitur – etiam secundum Augustinum | ibidem – sive dividitur in portionem superiorem et inferiorem. Tunc dico quod, licet tota pars intellectiva quantum ad eius portionem superiorem sit ad imaginem Dei, non 230 tamen quantum ad portionem inferiorem, licet etiam ista habeat aliquale vestigium Trinitatis. Nunc autem huiusmodi potentia motiva angeli, licet sit in parte intellectiva, non tamen pertinet ad portionem superiorem, quia non est respectu supernorum, sed ad inferiorem, cum 211 localiter] om. L 213 Praeterea] om. Y | secundo] om. P | reflexiva] reflectiva B 214 tantummodo…voluntas] et voluntas tantummodo P | illa] ista P | angelus…215 se1] movet se angelus P 215 se1…potest] est L | potest] est P 217 motiva] om. Y 219 movet] moveret Y 220 ipsa] ista N | istam] illam LY 221 illam] istam P om. N 222 videlicet ipsum] scilicet P 224 movendum] modum Y | localiter…caelum] ipsum caelum localiter L 227 quae] qua N | quod] om. Y 228 sive dividitur] om. N portionem] proportionem N 229 Tunc dico] inv. P 230 quantum…eius] iter. sed del. Y 231 etiam] enim N spat. vac. L 232 Nunc] non N 233 angeli] augetur Y | in parte] mg. P 234 superiorem] sive partem add. P | supernorum…235 sit] superiorum sed etiam N 226 Ad primum] Cf. supra n. 23. 228 secundum Augustinum] Cf. AUGUSTINUS, De Trinitate XIV, cap. 7 (CCSL 50A, pp. 433-435; PL 42, coll. 1042-1043).

142

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

235 sit respectu inferiorum; et ideo non oportet quod habeat ipsum Deum

240

245

250

255

pro obiecto. 27. Ad secundum, quando dicitur quod ‘nulla potentia est reflexiva nisi intellectus et voluntas’, etc., dico quod potentiarum triplex est genus: est enim quaedam potentia quae non est reflexiva sui super se, nec etiam super actum suum, | ut quilibet sensus particularis, puta visus, et etiam sensus communis; licet enim una potentia sensitiva sit apprehensiva obiecti et etiam actus alterius, sicut sensus communis est apprehensivus obiectorum sensuum particularium exteriorum et actuum etiam eorundem, non est tamen apprehensivus sui actus magis quam alii particulares sensus sint apprehensivi actuum suorum. Alia potentia est quae est reflexiva sui super se et super actum suum per se, sicut intellectus et voluntas. Alia potentia est media inter istas, videlicet quae est reflexiva sui super se, sed non super actum suum per se primo, sed tantum per accidens et ex consequenti, sicut potentia motiva. Potentia enim motiva qua angelus vel anima movet se est per se reflexiva sui super se, cum habeat se ipsam pro obiecto mobili et moveat se ipsam. Non est autem per se primo reflexiva super actum suum, puta super huiusmodi motionem, | sicut est intellectus et voluntas super actus eorum, quoniam potentia motiva non respicit per se primo actum suum sicut obiectum eius mobile, sed tantum per accidens, cum non moveatur per se ab ea, sed tantum per accidens ad

235 ipsum] om. P 237 quod] om. P | quod nulla] om. Y | est…238 voluntas] est in se reflexiva L om. P 238 etc.] om. N 239 genus] quaedam est quae est super se et super actus suus reflexiva ut intellectus et voluntas add. N | est1…est2] nam quaedam est non P quaedam] quae B om. Y | sui] sicut add. sed del. Y 240 etiam] om. P | actum suum] actus suos N 241 et etiam] etc. B 242 actus] alicuius NY | sensus…243 apprehensivus] del. N 243 obiectorum…244 apprehensivus] om. (hom.) NY | exteriorum] extremorum sed corr. L | actuum etiam] inv. B 244 eorundem] eodem L earundem P | tamen] om. L | sui actus] del. N 245 sint] sicut CY | apprehensivi] apprehensiva C 246 potentia est] inv. N | quae…247 est] om. (hom.) BCLNY | sui FGVW] om. P 247 istas] mg. P 248 est] et add. B | sui] om. P | sed] et NP om. L | non] mut. in tamen L 249 tantum…accidens] per accidens tantum P 250 Potentia…motiva2] om. (hom.) L angeli add. N | vel…se] movet | primo reflexiva] inv. N 253 est] om. P se vel anima P 252 se1] mg. P intellectus…voluntas] inv. N 254 eorum] earum codd. | quoniam] quia LN 255 suum] om. Y | sicut] sed sed corr. mg. P 256 cum…accidens] om. (hom.) L 237 Ad secundum] Cf. supra n. 24.

C 115vb

B 16va

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

Y 102rb L 158ra P 22rb

N 143rb

143

motionem subiecti in quo recipitur subiective. Actus autem intellectus est per se obiectum intelligibile, sive cadit sub per se obiecto intellectus, et actus voluntatis similiter sub per se obiecto voluntatis; quare etc. Dico ergo quod, licet sola voluntas et intellectus sint potentiae reflexivae sui super se et super actus suos, | alia tamen potentia ab istis potest esse reflexiva super se, licet non super actum | suum. Omnis enim potentia immaterialis, cuiusmodi est potentia motiva angeli, | est reflexiva sui super se, licet non super actum suum, nisi tantum per accidens, ut dictum est. 28. Ad tertium, quando dicitur quod huiusmodi potentia motiva non movet nisi mota, etc., concedo. Sed tamen dico quod aliter voluntas angeli movet huiusmodi potentiam et aliter ista potentia movet caelum. Nam voluntas movet istam potentiam praecise determinando eam ad motum, non eliciendo ipsum motum. Ista autem potentia sic mota a voluntate, hoc est determinata ad movendum, movet | caelum vel quodcumque aliud mobile eliciendo et exequendo ipsum motum. Exemplum: voluntas in nobis movet sensus ad sentiendum, et sensus etiam movent se, tamen differenter. Voluntas enim movet solum determinando eos ad actus, non autem eliciendo ipsos actus. Ipsi autem sensus eliciunt ipsos actus. Sic est in proposito, et ideo non sequitur: ‘voluntas angeli potest movere et movet potentiam motivam eius, ergo potest movere caelum immediate’, quoniam movet potentiam istam solum determinando, ut dictum est. Si autem moveret

258 per se1] om. P | sive cadit] cum cadat P | sub per] super B 259 et] quia Y | similiter] om. Y | quare] ergo P 260 ergo] om. L | licet] haec C 262 se] reflexiva add. sed exp. Y suum] om. Y | Omnis…264 suum] om. (hom.) L 263 immaterialis] materialis Y 266 dicitur] dictum est LN 267 etc.] om. NP | tamen] om. P | dico] concedo BC | aliter] sup. lin. P 268 et] sup. lin. P 269 praecise] om. P 270 autem] tamen Y | potentia] ponit C 271 a…movendum] sive determinata a voluntate ad motum P | movet] ut est in alio add. N 273 sentiendum] corr. mg. P 274 etiam movent] etiam movet C eius movens N Voluntas enim] voluntas autem N nam voluntas P | solum] sensus N 275 eos] ipsos P autem] om. P | Ipsi…276 actus] om. (hom.) Y 276 Sic] sicut Y | et] om. Y 277 angeli] add. Y | movet] om. Y 278 immediate] ipsum movet potentiam motivam eius ergo potest movere caelum immediate add. seu iter. C | quoniam] quia L 279 determinando] determinate BCY determinative NP | dictum est] inv. N 266 Ad tertium] Cf. supra n. 25.

260

265

270

275

144

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

280 caelum immediate, haberet ipsum movere causando sive eliciendo

motum. Hoc de secundo.

285 29. Quantum ad tertium, est quaedam opinio quod, sicut angelus agit ad extra – ut statim in praecedenti articulo visum est – per aliam potentiam a voluntate et intellectu et etiam per alium actum ab actu intelligendi et volendi, ita, secundum istos, Deus agit quidquid agit 290 seu operatur ad extra per aliquam potentiam executivam ab intellectu et voluntate distinctam, utrique tamen subordinatam, et per actum eius. 30. Pro ista opinione arguitur primo per rationem sic: potentiae distinguuntur per obiecta. Sed obiectum factibile est aliud ab obiecto 295 intelligibili et volibili; non enim omne volibile et intelligibile est factibile, licet e converso omne factibile sit intelligibile et volibile. Ergo etc. 31. Secundo etiam confirmatur auctoritate Hugonis, qui dicit, in libro De sacramentis prima parte capitulo ultimo, quod in Deo sunt 280 ipsum movere] inv. P ipsum consequenter movere N | causando] creando BC 281 motum] motus BCN 287 aliam] aliquam N 288 a…intellectu] ab intellectu et volutate P | et2…291 voluntate] mg. P | actu] actibus P 290 seu operatur] operatur L om. NP | executivam] om. N 291 subordinatam] subordinatione C 293 primo…sic] primo sic LP sic N primo per rationem primo sic Y 295 enim] om. C | omne] in esse Y volibile…est] volibile et intelligibile et L volibile vel N intelligibile et volibile est P volibile intelligibile est Y 296 licet…converso] iter. Y | e…sit] sit e converso P | omne] fundamentale add. sed del. Y 298 Secundo] prima P | etiam confirmatur] confirmatur L arguitur sic N | qui…299 ultimo] de sacramentis parte prima capitulo ultimo qui dicit P 299 prima parte] inv. N 286 quaedam opinio] Cf. PETRUS AUREOLI, In II Sententiarum, d. 1, q. 2, a. 1 (ed. Romae 1605, pp. 17-18). 287 visum est] Cf. supra nn. 16-22. 298 Hugonis] HUGO DE S. VICTORE, De sacramentis I, p. 2, cap. 22 (PL 176, col. 216): “Cum sint ergo tria in Deo: sapientia, potentia, voluntas, primordiales causae a voluntate quidem divina quasi prognoscuntur, per sapientiam diriguntur, per potentiam producuntur. Voluntas enim movet, sapientia disponit, potentia explicat. Haec sunt aeterna fundamenta causarum omnium”.

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

B 16vb

145

tria, videlicet sapientia, potentia et voluntas. Voluntate quasi res ponit, 300 sapientia disponit, potentia explicat. Et concludit: “Haec”, inquit, “sunt fundamenta aeterna causarum”. |

P 22va

C 116ra

L 158rb

32. Contra istam opinionem arguo primo sic: nulla potentia includens aliquam imperfectionem est ponenda in Deo, cum in ipso nulla possit esse imperfectio; sed potentia executiva, ut distinguitur ab intellectu et voluntate, includit necessario aliquam imperfectionem; ergo etc. Probo minorem: omnis potentia passiva, ut passiva, dicit imperfectionem. Sed potentia executiva, licet sit activa respectu sui actus sive respectu sui obiecti, | est tamen passiva respectu potentiae principiantis sive imperantis et sibi subiecta ac determinationi eius, cum non agat nisi secundum imperium potentiae superioris et dominationem eius; dominari autem passive ab alio et sibi subici est imperfectionis. Ergo etc. 33. Praeterea, nullum agens perfectum indiget ad sui actionem aliquo instrumento aliquo modo a se distincto ex parte rei. Sed intellectus et voluntas in Deo sunt perfectissima principia; potentia autem executiva, in quocumque distinguitur ab intellectu et voluntate, est sicut quoddam | instrumentum voluntatis et intellectus, sicut exequens mandatum sive imperium alicuius dicitur instrumentum eius. Ergo in Deo non est ponenda aliqua talis potentia distincta ab intellectu | et voluntate.

300 videlicet] scilicet P | sapientia] et add. P | Voluntate…ponit] quia quid voluntas vult P | quasi] qua N quae Y 301 disponit] et add. P | Et] om. P | inquit] enim Y 302 causarum] creaturarum CP 305 imperfectionem] perfectionem B | est] in add. sed exp. C 306 possit…imperfectio] sit imperfectio vel possit esse L 308 ergo etc.] iter. L Probo minorem] probatio minoris L | ut passiva] om. P 311 principiantis] mut. in praecipientis P | sive] vel P om. L | ac determinationi] et determinationi L ad determinationem N 312 dominationem] durationem C 313 dominari] determinari P passive…sibi] et subici passive ab alio P | et] a sed corr. Y 314 Ergo] quare P 315 perfectum] imperfectum BC 316 aliquo1…aliquo2] modo instrumento P | aliquo2] alio N | parte] natura P 318 est] om. N 319 et intellectus] om. L et add. P 320 sive] vel P | in…321 ponenda] non est ponenda in deo P 321 est] om. N

305

310

315

320

146

325

330

335

340

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

34. Praeterea, sicut se habet prima causa ad causas secundas, ita se habet prima potentia movens ad quamcumque potentiam motivam secundam. Sed si prima causa non contineret immediate effectum cuiuscumque causae secundae, sed indigeret aliqua causa secunda vel quocumque alio quo mediante illum contineret, non esset perfecta causa; ergo nec perfectum agens. Ergo consimiliter, si prima potentia movens non continet effectum cuiuscumque alterius potentiae moventis immediate, non erit perfecta potentia; sed voluntas est prima potentia movens etiam in nobis; ergo, si voluntas divina non potest immediate in effectum potentiae motivae nisi mediante potentia motiva, ipsa erit imperfecta, sicut prima causa esset imperfecta, si non posset in effectum causae secundae nisi mediante causa secunda. 35. Praeterea, quidquid cadit sub obiecto potentiae inferioris, cadit sub obiecto potentiae superioris, maxime quando potentia inferior est subordinata potentiae superiori. Ergo quidquid cadit sub obiecto potentiae motivae secundae et inferioris cadit sub obiecto primae potentiae motivae et superioris. Sed voluntas creata est potentia motiva inferior simpliciter | quocumque quod formaliter est in Deo, et per consequens inferior huiusmodi potentia executiva, si ponatur in Deo. Causa enim | aequivoca perfectior est suo effectu; constat autem quod Deus esset causa aequivoca omnium aliorum a se per huiusmodi potentiam, si ipsa formaliter poneretur ab intellectu et voluntate

323 causas secundas] effectum cuiuscumque causae secundae B | causas…324 potentia] om. C 324 se habet] om. P | potentia] mg. P | potentiam…325 secundam] secundam potentiam motivam P 325 contineret] pertineret Y 326 sed] si add. N aliqua…secunda] causa secunda aliqua BC causa secunda alia N 327 illum] effectum N 328 ergo] om. P | nec] om. B | consimiliter] similiter N causaliter Y | potentia] causa L om. C 329 continet] contineret N 330 immediate] om. Y 331 etiam] om. N 333 ipsa erit] prima potentia est P | sicut] ergo add. sed del. P | prima…esset] causa esset prima cum signis transp. P 335 inferioris] superioris N cum potentia inferior est subordinata add. L inferioris…336 potentiae] om. (hom.) Y 336 superioris] inferioris N | potentia…337 potentiae] sunt subordinatae P 337 superiori…339 potentiae] om. (hom.) BCY 338 secundae] se L 339 Sed] mg. P | est] sup. lin. B et L in Y 340 simpliciter…345 etc] potentia executiva quae est in deo sicut quodcumque quod est in creatura est inferius eo quod est in deo ergo quidquid cadit sub obiecto voluntatis creatae etiam cadit sub obiecto potentia executivae dei P 341 consequens] est add. NY 342 enim] eius Y | perfectior est] inv. N | est] om. B 344 ipsa] in ipso CY

Y 102va

N 143va

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

147

distincta; quare etc. Sed Deus cadit sub obiecto intellectus et volunta- 345 tis creatae; ergo et sub obiecto potentiae executivae Dei. Hoc autem est falsum, quia tunc Deus esset factibilis, quod est absurdum. <Solutio>

P 22vb B 17ra

36. Et ideo dico aliter quod Deus, quidquid agit et operatur ad extra, operatur immediate per intellectum et voluntatem, non per aliquam potentiam distinctam aliquo modo | ex parte rei ab utraque istarum, sed tantum secundum rationem distinctam, | distinctione accepta ex creaturis, ubi intellectus et voluntas distinguuntur secundum rem ab huiusmodi potentia executiva. 37. Tunc ad rationem in oppositum, quando dicitur: ‘potentiae distinguuntur per obiecta’, etc., dico quod hoc est verum quando obiectum unius potentiae non continet eminenter obiectum alterius, aliter non. Nunc autem in proposito, essentia divina, quae est obiectum adaequatum intellectus et voluntatis divinae, continet eminenter obiectum potentiae executivae, puta quodcumque factibile, et ideo etiam intellectus et voluntas continent eminenter omnem potentiam executivam; quare etc. 38. Ad auctoritatem Hugonis, dico quod non est intentio eius quod ista tria, quae ipse ibi enumerat, ex natura rei distinguantur in Deo, sed praecise secundum nostrum modum intelligendi acceptum ex creaturis, in quibus talia distinguuntur secundum rem. Unde, quando dicit quod in Deo sunt tria – sapientia, potentia et voluntas –, concedo quod ista sunt tria secundum rationem et secundum nostrum modum intelligendi, non tamen in re extra. Hoc de tertio. 345 intellectus…voluntatis] potentiae volitivae P 346 et] cadit P om. BCL | Hoc…347 tunc] et sic deus P 347 absurdum] falsum NP 349 Deus quidquid] inv. P 350 operatur] operatione P 351 distinctam…modo] aliquo modo distinctam P 354 huiusmodi] eius Y 356 etc.] om. LNP | dico quod] om. N | hoc…verum] verum est NP | quando] potentiae add. sed del. P 358 divina] dei P 359 eminenter] om. Y 360 puta] om. B | factibile] formale Y | et] om. P 361 etiam] om. N | eminenter] om. P 363 intentio eius] inv. P 364 ibi] om. PY 365 intelligendi] concipiendi N 367 in…voluntas] ista tria sapientia voluntas et potentia sunt in deo P | sapientia] et add. N 368 quod…sunt] tantum P modum intelligendi] inv. C 369 intelligendi] concipiendi N 355 ad rationem] Cf. supra n. 30. 363 Ad auctoritatem] Cf. supra n. 31.

350

355

360

365

370

148

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

39. Quantum ad quartum, ubi viso quod Deus agit immediate ad extra per intellectum et voluntatem, est videndum utrum immediate 375 agat per actum intelligendi et volendi, vel per aliquem alium executivum utriusque istorum. Cum enim, ut superius dictum est, eiusdem potentiae possint esse actus plures et distincti, per consequens non sequitur: ‘Deus immediate agit per | intellectum et voluntatem, ergo immediate agit per actum intelligendi et volendi’. 380



40. Quantum ad hoc, est unus modus dicendi quod Deus non agit ad extra immediate per actum intelligendi et volendi, sed per aliquem alium tertium realiter ab utroque istorum distinctum, executivum ipsorum, qui quidem actus est novus sicut et terminus eius, actu intel385 ligendi et volendi existentibus ab aeterno. 41. Pro ista conclusione arguitur primo sic: actio immediate productiva termini et terminus simul sunt, et non sunt, in actu; causa enim in actu et effectus in actu simul sunt in actu, secundum Philosophum II Physicorum et V Metaphysicae. Sed actus intelligendi et 390 volendi in Deo sunt formaliter ab aeterno; creatura autem est ex tem373 ubi] om. B 375 agat] om. BCP | per actum] om. C | vel] om. L | aliquem] om. P alium] actum N tertium add. P | executivum] exemplum L 376 superius…est] dictum est superius P | est] mg. Y | eiusdem potentiae] potentiae eaedem Y 377 possint esse] sint N actus plures] inv. NP | per consequens] et praem. NY om. L 378 immediate agit] inv. P sicut add. C | intellectum…379 per] om. (hom.) N 381 Quantum…382 volendi] om. (hom.) Y 382 et volendi] mg. P | aliquem] om. P 383 tertium] terminum C ab…distinctum] distinctum ab utroque istorum P | istorum] istarum Y | executivum] et praem. LP 384 ipsorum] eorum P | et] om. L | actu] actibus autem P 386 primo] om. LNP 387 termini] sup. lin. B om. C | et1] ipse add. P | simul sunt] inv. N 388 et effectus] del. N 390 in Deo] om. N | est] om. Y | est…tempore] ex tempore est N 376 superius…est] Cf. supra, n. 3. 381 unus…dicendi] PETRUS AUREOLI, In II Sententiarum, d. 1, q. 2, a. 1 (Romae 1605, pp. 17-18). 388 secundum Philosophum] ARISTOTELES, Physica II, cap. 3 (AL VII-1, p. 62; 195b18-19); Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE p. 146, n. 72): “Causa et effectus simul sunt et non sunt”; Metaphysica V, cap. 2 (AL XXV-3, p. 95; 1014a21-22): “... agentia quidem et singularia simul sunt et non sunt”.

L 158va

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

P 23ra

149

pore. Ergo oportet eam esse | productam per aliquem alium actum ab istis qui fuerit simul cum creatura. 42. Praeterea, per actionem immanentem formaliter non derelinquitur aliquid realiter extra agens, secundum Philosophum IX Metaphysicae; sed actus intelligendi et volendi sunt immanentes. Creatura 395 autem est effectus realis et realiter extra agens. Ergo etc.

C 116rb

B 17rb

N 143vb

43. Contra istam | conclusionem arguo primo, et secundo contra eius motiva. Contra conclusionem huius opinionis arguitur sic: omnis actio potentiae aeternae nova est accidens; non enim potest esse sub- 400 stantia illius potentiae, cum sit nova, illa potentia existente aeterna. Sed creatio sive actus producendi creaturam non est accidens, ut ostendam. Ergo etc. Probatio minoris: quia omne accidens praesupponit subiectum; sed creatio nullum praesupponit subiectum ex parte effectus, cum sit totalis productio rei de nihilo; nec ex parte agentis, 405 cum in Deo nullum sit accidens. Ergo ista actio, quam ponis novam, | nulla est, cum non possit ei dari aliquid in quo subiective existat; non enim potest esse in Deo nec in creatura; ergo etc. 44. Praeterea secundo, arguo sic: quandocumque aliquae potentiae sunt subordinatae, quidquid cadit sub obiecto actus potentiae 410 inferioris | cadit sub obiecto actus potentiae superioris; sicut enim potentiae subordinantur, ita et actus, et etiam obiecta earum. Sed actus 391 actum] tertium add. P 394 aliquid realiter] inv. LN | realiter] formaliter C Philosophum] in add. N 398 Contra] sed praem. BCY | istam…399 Contra] om. (hom.) P | conclusionem] opinionem N | arguo] arguitur L | primo] sic N 399 motiva] motivam Y om. C | conclusionem huius] rationis istius P | huius…arguitur] om. L | arguitur] primo B arguo N primo add. Y 401 illius] unius vel huiusmodi L huiusmodi P potentia…aeterna] post existente(exp.) L potentia existente N 402 sive] del. L actus…creaturam] om. L | non est] mg. L | ut ostendam] om. P 403 quia omne] esse P 404 sed…subiectum2] sed creatio non praesupponit subiectum mg. L | praesupponit] supponit N | praesupponit subiectum] inv. P 405 totalis productio] inv. P 406 ponis] ponit N 407 est] causa add. sed del. Y | ei] sibi N om. P | aliquid] subiectum P 409 arguo sic] om. L 412 potentiae] superioris add. Y | subordinantur ita] sunt subordinatae P | et actus] similiter et P | earum] potentiarum P 394 secundum Philosophum] ARISTOTELES, Metaphysica IX, cap. 8 (AL XXV-3, p. 190; 1050a35-b 1).

150

415

420

425

430

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

voluntatis creatae est inferior actu illius potentiae executivae Dei, sicut et voluntas creata est ipsa potentia executiva Dei inferior, cum sit effectus eius aequivocus. Ergo omne illud quod cadit sub obiecto voluntatis creatae, sive actus eius, cadit sub obiecto actus potentiae executivae Dei. Sed Deus cadit sub obiecto actus intelligendi et volendi, non autem sub obiecto actus creandi; ergo actus creandi non distinguitur a parte rei ab actu intelligendi et | volendi. 45. Praeterea, omnis potentia quae est purus actus est realiter suus actus; sed omnis potentia quae est in Deo est purus actus; ergo etc. Sed si actio huius potentiae executivae divinae esset nova, potentia existente aeterna, ipsa potentia esset ab eius actu realiter distincta. 46. Secundo arguo contra motiva istius opinionis. Et primo contra primum, quando dicitur quod actio productiva termini simul est cum termino, et arguo sic: sicut actio est immediata causa termini, ita et potentia est immediata causa actionis. | Si ergo, posita actione, ponitur terminus, quia terminus est actionis immediatus effectus, eadem ratione, posita potentia, ponitur actio. Et ita, si terminus novus non | potest esse ab actione aeterna, nec actio nova potest esse a potentia aeterna; sicut enim effectus provenit immediate ab actione, ita et actio immediate a potentia. Sed a potentia aeterna potest provenire actio nova. Ergo etc.

413 illius] om. P 414 est…inferior] ipsa potentia executiva dei est inferior B est ipsa potentia executiva dei est inferior CNY inferior est ipsa potentia executiva dei L 415 eius] om. B 416 voluntatis…obiecto] om. (hom.) N | sive…eius] om. P | actus2] om. Y 417 Sed] oportet add. sed exp. Y | actus] creandi ergo actus add. C 418 actus1] creantis vel add. Y | ergo…creandi2] om. (hom.) Y 419 a] ex P 420 Praeterea] tertio add. L | purus actus] inv. P 421 omnis…422 Sed] om. (hom.) L | quae] mg. P | purus] iter. sed del. P 422 si] sup. lin. P | actio] actus C | executivae divinae] divinae BC om. L 423 ab…distincta] realiter distincta ab eius actu P | actu] spat. vac. L 424 istius] illius N huius Y | Et] om. LP 425 primum] sic add. P | est] esset Y 426 et] om. N | sicut] om. BC | termini ita] terminata C 427 et] om. P | Si…428 ponitur] ergo si potentia activa posita P 428 quia terminus] huius P om. (hom.) BC | est] om. B | actionis] om. L effectus] actionis add. LP 429 posita potentia] inv. N | actio] et creatio P | si] sicut N novus] om. N 430 potest esse1] om. N 431 provenit] pervenit L | et] etiam P 432 immediate] om. P | a2] om. CY | aeterna] non add. P 424 contra primum] Cf. supra n. 41.

Y 102vb

P 23rb

L 158vb

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

151

47. Secundo arguo contra secundum, quando dicitur quod per actionem immanentem non derelinquitur aliquid extra agens, et hoc 435 sic: sicut effectus sive actionis terminus est immediate ab actione, ita et ipsa actio est immediate a potentia. Ergo, si per actionem immanentem non derelinquitur aliquis terminus extra agens, eadem ratione nec per potentiam immanentem potest aliqua actio transiens derelinqui. Ergo, et per oppositum, si a potentia immanente potest esse actio 440 transiens, et ab actione immanente poterit extra agens aliquis terminus derelinqui. <Solutio> 48. Tunc ergo dico aliter quod, licet in angelo, ut dictum est, distinguatur potentia executiva ab intellectu et voluntate, et actus eius 445 ab actu intellectus et voluntatis, in Deo tamen est contrarium, quia nec potentia executiva sive factiva distinguitur ab intellectu et voluntate, nec actus creandi ab actu intelligendi et volendi. Unde dico quod omne aliud a Deo est immediate productum a Deo per intellectum et 450 voluntatem et per actum intelligendi et volendi. 49. Ad rationes in oppositum. Ad primam, quando dicitur quod actio est simul cum termino, dico quod actio est duplex. Est enim quaedam actio naturalis agentis et sine voluntate praevia; alia est actio 434 Secundo arguo] om. L | secundum] sensum sed corr. N | quod] om. L 435 aliquid] quam add. sed del. Y 437 et] etiam P | ipsa] potentia add. sed del. Y | a] ab ipsa Y | si] mg. P 438 non] mg. P | aliquis] aliquod N | terminus…agens] extra agens terminus N 439 aliqua] esse N | derelinqui…441 transiens] om. (hom.) NY 440 si] sicut P immanente] immediate L 441 aliquis] aliquid N 442 derelinqui] quando dicitur quod illud quod potest etc.(sup. lin.) si per actionem immanentem non derelinquitur aliquis terminus extra agens eadem ratione nec per potentiam immanentem potest aliqua actio transiens derelinqui add. seu iter. P 445 actus] actio N 446 actu…voluntatis] actibus eorum P | in] autem sed corr. L 447 sive] vel L 448 actu…volendi] actibus volendi et intelligendi P 449 omne] quod est productum add. P | productum] productivum B | a Deo2] ab ipso P 450 et1…volendi] om. P | actum] actus B 452 quando…453 termino] om. P 453 Est enim] om. P 454 actio1] om. P | voluntate] propria add. N | praevia] prima BC | alia] autem add. BC | actio2] mg. P autem C 434 contra secundum] Cf. supra n. 42. 452 Ad primam] Cf. supra n. 41.

152

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

455 libera. | Secundo, iuxta hoc est sciendum quod instans est duplex:

460

465

470

475

quoddam in quo ponitur actio et aliud pro quo ponitur actio. Et istud duplex instans distinguitur in agente per intellectum, non autem in naturaliter agente. Agens enim per intellectum in alio instanti potest ponere suum effectum et pro alio instanti potest velle ponere illum; possum enim nunc velle hoc fieri, non tamen pro nunc, sed pro cras. 50. Tunc ad rationem, loquendo de actione naturali, concedo quod actio productiva termini et terminus simul sunt, quia in tali | actione idem est instans pro quo et in quo ponitur actio. Hoc autem non est verum loquendo de actione libera, et hoc propter rationem oppositam, | quoniam in tali actione terminus non oportet quod ponatur in eodem instanti in quo ponitur actio, sed in alio, puta in illo pro quo ponitur actio. Hic enim, ut dictum est, distinguitur instans in quo ponitur actio ab instanti pro quo ponitur, sicut, in proposito, Deus ab aeterno voluit creaturam fore, non tamen pro aeterno, sed pro tempore. Et ideo ipsa creatura sic est secuta, videlicet in tempore, non ab aeterno. 51. Sed contra: quia si, per te, sua productio non distinguitur ab eius volitione, ergo, sicut Deus voluit creaturam ab aeterno pro tempore, ita consimiliter produxit eam ab | aeterno pro tempore. Hoc autem est impossibile, quia tunc creatura fuisset producta ab aeterno pro tempore, quae sunt contradictoria; ergo etc. 52. Respondeo quod ista volitio divina potest considerari dupliciter: uno modo in quantum volitio absolute, alio modo in quantum iste actus, | qui est volitio, habet in se vim productionis. Si primo modo, 455 est1] om. L 456 aliud] aliquid BC | Et] om. P | istud] illud B est add. N 457 instans] mg. P iter. sed del. P 458 naturaliter agente] inv. L | enim] aeque P 459 instanti] om. P 460 cras] tunc L 461 concedo] nunc add. N 462 simul sunt] sunt simul (sup. lin. P) NP 463 pro…quo2] in quo ponitur actio et pro quo P | et] om. Y 464 loquendo] om. P | et] om. P | rationem] actionem Y 465 terminus…ponatur] non oportet quod ponatur terminus L 466 eodem] om. LN | in illo] mg. P 467 actio…468 ponitur2] om. (hom.) L Hic] haec B hoc N om. L | distinguitur] actio add. sed del. N 468 sicut] quia aliud est (mg.) instans in quo ponitur actio aliud est instans in quo ponitur actio ab illo pro quo ponitur sic est P 469 aeterno2] fore add. P 470 Et] om. N | ipsa] om. P | secuta] secura C | videlicet] scilicet P om. N | in] om. P | tempore] et add. N 472 sua productio] actio Y non] producitur add. sed exp. C 474 aeterno] non add. C | Hoc…476 tempore] om. (hom.) P 478 quantum1] iste actus qui est L | absolute] et add. BCY 479 qui] quae B vim] rationem B

B 17va

P 23va

C 116va

N 144ra

L 159ra

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

Y 103ra

P 23vb

153

puta ut volitio, sic est ab aeterno. Secundo autem modo, puta ut habens vim productionis in effectu, ut sic dico quod iste actus non est ab aeterno, sed est in instanti pro quo Deus voluit rem esse. Et ideo non sequitur: ‘Deus voluit ab aeterno pro tempore, ergo produxit ab aeterno pro tempore’, quia ista volitio non habuit rationem productionis ab aeterno, sed tantum pro illo instanti pro quo Deus rem esse voluit ab aeterno. 53. Sed contra hoc arguitur sic: illud quod potest absolvi ab aliquo realiter, distinguitur ab illo. Sed huiusmodi actus voluntatis divinae fuit, per te, ab aeterno volitio et non productio; et ita per consequens productio separatur a volitione. Ergo volitio distinguitur a productione. 54. Respondeo quod iste actus divinae voluntatis potest accipi dupliciter, quia vel quantum ad illud quod est in se formaliter, et sic dico quod ille idem actus, qui est volitio, est etiam productio; vel quantum ad illud quod connotatur per utrumque istorum, videlicet per volitionem et productionem, et isto modo distinguuntur. Actus enim volendi sive volitio connotat obiectum volitum in esse diminuto, puta in esse | volito. Ille autem idem actus in se formaliter, ut est productio, connotat idem obiectum in esse reali extra. Et ita, quantum ad actum, nulla est differentia inter | actum qui est productio et actum qui est volitio, quia unus et idem in numero est formaliter, sed tantum est distinctio inter ista quantum ad connotata ipsa. 480 puta1] om. N | volitio] absolute add. L | sic] sicut Y | autem] om. P | puta2] mg. P 481 vim] rationem B | iste] ille LNY 482 est] om. P | instanti] om. N | esse] ab aeterno add. P 483 ergo…484 tempore] om. (hom.) L 484 quia] quod Y | habuit] habet L 485 illo] isto C om. P | rem…486 voluit] voluit rem esse P | esse] eius C 487 hoc] om. P arguitur] arguo N | absolvi] realiter add. N 488 realiter distinguitur] inv. P 489 per1…aeterno] ab aeterno per te N 490 productio] scilicet add. P | a2] se add. sed exp. C 492 iste] ille B | divinae voluntatis] inv. L | accipi dupliciter] inv. L 493 quia] om. NP 494 quod] om. C | ille] iste P | qui est] mg. P 495 connotatur per] connotat N utrumque] utramque BC 496 volitionem…productionem] inv. N volitionem et per productionem BC productionem et per volitionem Y | distinguuntur] distinguitur Y 497 sive] vel L | obiectum…499 connotat] om. (hom.) N | volitum] om. LP | puta] sed P 498 autem] est add. P | idem] om. L | formaliter] formatus C 499 in…extra] extra in esse reali N 500 nulla] naturae C vera L | actum1…501 volitio] volitionem et productionem quia licet utrumque sit idem P 501 quia] actus add. P | unus…idem] inv. Y | in numero] numero P om. B | sed…est2] est tamen P sed tantum Y 502 ipsa] om. P

480

485

490

495

500

154

505

510

515

520

525

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

55. Tunc ergo ad rationem, | quando dicitur: ‘illud quod potest absolvi’, etc., dico quod illud quod est volitio non absolvitur ab eo quod est productio, sed connotatum per actum volendi absolvitur a connotato per actum producendi. Et ideo concedo quod esse diminutum quod connotat actus volendi, quod quidem esse separatur ab esse reali quod connotat productio, distinguitur ab ipso, videlicet esse reali, quod quidem est esse simpliciter, et hoc secundum rationem tantum, supposito quod illud esse diminutum non sit aliquod esse nisi secundum rationem tantum, vel etiam ex parte rei, si huiusmodi esse diminutum est aliquod esse ex parte rei distinctum ab esse reali et simpliciter. 56. Ad secundum, quando dicitur quod: ‘per actionem immanentem’, etc., dico quod actio Dei non cadit sub ista divisione actionum per transeuntem et immanentem, de qua Philosophus loquitur. Nec enim actio Dei est actio transiens nec immanens, licet causaliter sit transiens, sed est actio continens eminenter utramque, tam immanentem quam transeuntem. Loquendo etiam de actione quae est in genere, quae quidem dividitur isto modo, videlicet in immanentem et transeuntem, dico quod, licet per actionem immanentem habentem in agente terminum adaequatum pro primo obiecto non possit derelinqui aliquid extra agens, per actionem tamen immanentem non habentem in agente terminum adaequatum potest extra agens aliquid derelinqui, quoniam talis, etsi sit immanens formaliter, est tamen transiens virtua503 dicitur] quod add. P 504 etc. dico] concedo N | absolvitur] distinguitur N | eo] illo P 506 concedo] dico N 508 videlicet] scilicet P 509 est esse] inv. P 510 supposito…511 tantum] om. (hom.) L | aliquod esse] aliud secundum N 511 si…512 rei] om. (hom.) Y 512 est] non sit L sit mg. P | aliquod…distinctum] mg. P | esse1] nisi secundum rationem tantum vel est add. L | et] om. NP 514 secundum] tertium Y 515 ista] illa N | actionum] actionis NP 516 et immanentem] inv. N | Philosophus loquitur] inv. L | Nec] non L nunc Y 517 actio2] om. N | transiens…immanens] inv. NP | nec…518 transiens] om. (hom.) L immanens] formaliter add. Y | licet…518 transiens] mg. P | sit] fit B 518 utramque] mg. P | tam…519 quam] causam immanentem quam C scilicet immanentem et P 519 etiam] om Y | in] de LN om. C 520 dividitur] dicitur CY | isto] illo N | modo] mg. P | in] per B om. CNY | immanentem…521 transeuntem] inv. P 521 licet] om. L | in agente] immanente B 522 primo] alio L quo N | derelinqui aliquid] inv. P 523 non] mg. P 525 immanens] permanens LN 503 ad rationem] Cf. supra n. 53. 514 Ad secundum] Cf. supra n. 42.

B 17vb

Q. 10: UTRUM CREATURAE SINT IMMEDIATE PRODUCTAE A DEO

L 159rb

155

liter sive causaliter. Nunc autem sic est in proposito: actio enim creandi, quae est idipsum cum | actu volendi secundum rem, non habet ad intra terminum adaequatum extensive, et idcirco potest terminari ad aliquid extra agens.

C 116vb

57. Ad rationem in principio, quando dicitur ‘diversorum productorum’, etc., dico quod verum est loquendo de productione quae est accidens, sicut est in creaturis, non autem de illa quae non distinguitur a substantia rei, cuiusmodi est creatio, ut ostensum est. |

N 144rb

526 sic…enim] sicut in proposito est actio L | est] om. N 527 idipsum] illud BC | ad] aliquid Y 528 intra…ad] om. (hom.) N | extensive…idcirco] executive et ideo P 531 diversorum productorum] diversorum producibilium B diversarum productionum L 532 de] quae N 533 est] om. Y | autem] est verum add. N | de] om. L | non2] om. Y 534 creatio] actio dei L | est2] supra in praecedentibus quare etc. N 531 Ad rationem] Cf. supra n. 1.

530

Utrum creatio-actio sit in Deo vel in creatura vel in utroque. 1. Videtur quod in creatura, quia secundum Philosophum, III 5 Physicorum, actio est in patiente; ergo et creatio-actio est in creatura, non in Deo creante. 2. Contra: illud in quo est formaliter creatio creat; sed creatura non potest creare; ergo | etc.

P 24ra

3. Respondeo. Ad cuius evidentiam quia ista quaestio dependet ab illa quaestione qua quaeritur ‘utrum actio sit in agente vel in patiente’, ideo in ista quaestione sic procedetur. Primo enim videbitur quid sit formaliter actio, utrum sit forma absoluta vel respectiva. Secundo, in quo sit fundamentaliter sicut in proprio fundamento, utrum in 15 potentia activa vel in potentia passiva vel in motu. Tertio, in quo sit subiective. Et ex istis, quarto patebit quid sit dicendum de creatione-actione et de creatione-passione.

10

20

4. Quantum ad primum, supposito quod actio sit | aliqua forma extra intellectum in re extra, est unus modus dicendi quod actio est quidam respectus extrinsecus adveniens, distinctus per hoc a respectu 11,3 vel2…4 Videtur] om. L | utroque] istorum add. N et add. Y 4 quod] sit add. N quia] om. Y 5 et] om. CL 7 illud] om. L 8 creare] causare C 10 quia] est notandum quia L sciendum quod N 11 illa] ista BP | patiente] creante L passo N 12 procedetur] procedatur P 13 sit1] om. P | respectiva] relativa N 14 sicut] sint B 15 activa…passiva] passiva vel in potentia activa PY | vel in2] mg. P | motu] moto C 16 Et] om. P | quarto] quattuor Y om. L | sit dicendum] inv. BC dicendum N sit Y 17 creatione-passione] creatione et passione Y 20 supposito] suppono L est una opinio Y | aliqua…21 est2] om. Y 21 est1] tunc est L est tunc N 22 quidam] quid Y | per hoc] om. Y | a respectu] arguitur C nullus N 11,4 secundum Philosophum] ARISTOTELES, Physica III, cap. 3 (AL VII-1, pp. 107-108; 202b6-22); Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 148, n. 101): “Actio et passio sunt unus motus et in passo sicut in subiecto”. 21 unus…dicendi] HENRICUS DE GANDAVO, Quodlibet IX, q. 3 (ed. MACKEN, pp. 79-80).

B 18ra

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

157

de genere relationis, qui est intrinsecus adveniens. Omnis enim respectus de genere relationis ponitur positis extremis, quocumque alio circumscripto, actio autem et passio non sine approximatione 25 extremorum. 5. Pro ista opinione arguitur primo sic: illud quod essentialiter est ad aliud, essentialiter est respectus; sed esse actionis essentialiter est ad aliud, puta ad terminum sive ad passum; ergo etc. 6. Praeterea secundo, arguitur sic: quarumcumque formarum per 30 se concreta sunt relativa, et ipsae formae in abstracto essentialiter sunt respectus; ad idem enim genus pertinet concretum et abstractum. Sed agens et patiens, quae sunt concreta actionis et passionis, sunt relativa et de secundo modo relationis, secundum Philosophum, V Metaphysicae; ibi enim dicit Philosophus quod aliqua referuntur modo potentiae, 35 ut agens et patiens, faciens et factum. Ergo etc. 7. Alii dicunt quod actio est forma absoluta, et passio similiter. Et pro ista opinione arguo primo sic: nullus respectus est ultimus finis et ultima perfectio potentiae activae. Sed actio est ultima perfectio et 40 finis ultimus potentiae activae; secundum enim Philosophum, IX Metaphysicae, non videmus ut habeamus visum, sed e converso, ideo habemus visum ut videamus. Ergo etc.

23 qui] quidem sed corr. N | adveniens] omnis Y 25 autem] actione C | sine] sint B 27 ista] illa N 28 essentialiter est1] inv. BCY | essentialiter1…29 aliud] mg. B 2 essentialiter est ] inv. BCNY 30 secundo…sic] om. P | arguitur] om. L | per se] om. P 32 respectus] huiusmodi N | pertinet] pertinent P | et abstractum] om. Y 33 quae] om. N 34 et] om. N | relationis] plus Y | secundum Philosophum] om. P 35 ibi…36 etc] quia referuntur (rasura) modo potentiae etc. P | Philosophus] om. L 36 faciens] om. L factum] factus Y 38 actio] om. P | est…passio] et passio est forma absoluta N 39 Et] om. P | arguo] arguitur CP | primo] om. P 40 et ultima] om. B | potentiae…perfectio2] iter. C | Sed…41 activae] om. (hom.) LN 41 ultimus] om. P 42 non…43 videamus] video ut habeam visum L | videmus] videtur B | e…43 visum] ideo habemus N 34 secundum Philosophum] ARISTOTELES, Metaphysica V, cap. 15 (AL XXV-3, p. 113; 1021a15-26). 38 Alii dicunt] Non invenimus. 41 secundum…Philosophum] ARISTOTELES, Metaphysica IX, cap. 8 (AL XXV-3, p. 189; 1050a 10-11): “Non enim ut visum habeant vident animalia sed ut videant visum habent”.

158

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

8. Praeterea secundo, nullus respectus est prior natura termino

45 suo; sed actio est prior natura termino suo, cum sit causa eius; ergo

etc.

50

55

60

65

9. Praeterea tertio, idem respectus non potest habere plures terminos immediatos essentialiter distinctos. Respectus enim distinguuntur non solum propter distinctionem fundamentorum, sed etiam terminorum, saltem illorum ad quos primo | et immediate terminantur. Sed eadem actio numero habet immediate terminos plures distinctos essentialiter; | eadem enim actio est qua agens agit in passum et qua attingit terminum, alias circa idem agens haberet duas actiones distinctas; utrumque etiam, videlicet et passum et terminum, attingit ipsum agens immediate. Passum | autem et terminus sunt duo essentialiter distincta; ergo etc. 10. Praeterea, omnes respectus oppositi mutui sunt in eodem genere; sed si actio et passio essent respectus oppositi sive mutui, ergo essent in eodem genere. Sed hoc est falsum, quoniam actio et passio sunt in diversis praedicamentis. 11. Praeterea, respectus non suscipit formaliter magis nec minus, nisi praecise ratione alterius extremorum. Sed actio et passio per se formaliter recipiunt magis et minus, sicut actio quae est secundum motum localem per se intenditur et remittitur, ubi – quod est eius terminus in indivisibili permanente – non remisso nec intenso.

44 secundo] om. NP | termino suo] inv. NP cum sit causa eius add. sed del. Y 45 termino suo] inv. NP ergo etc. e converso minor patet add. P 47 tertio] om. P | plures] respectus add. N 48 essentialiter] om. L | Respectus] terminus Y | distinguuntur] distinguitur Y distinguuntur non] inv. N 50 terminantur] terminatur BCY 51 numero] visio L immediate…plures] immediate plures terminos LP plures terminos immediatos N distinctos essentialiter] inv. LN 52 enim…est] est enim actio L | agit in] agit circa B agit sic C attingit Y 53 circa…agens] agens circa idem L | agens haberet] inv. Y 54 etiam] enim B om. N | videlicet…attingit] attingit scilicet passum et terminum P | et1] in N om. BY 55 essentialiter] mut. in essentia Y 57 Praeterea] quarto add. L | oppositi mutui] inv. L 58 sed] ergo L | respectus] essent unius add. sed del. P | ergo] om. L 59 quoniam] cum P | quoniam…60 sunt] cum sint P 60 diversis] distinctis N | praedicamentis] ergo etc. add. P 61 Praeterea] quinto add. L | formaliter…minus] magis et minus formaliter P nec] et CN 62 per…63 formaliter] formaliter per se BCP 63 recipiunt] concipiunt sed corr. P | et minus] mg. P 64 remittitur] remittatur B | eius terminus] inv. CL 65 in] om. L | permanente] remanente P | remisso] remissio Y | remisso…intenso] inv. P

Y 103rb

L 159va

P 24rb

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

B 18rb

N 144va C 117ra

P 24va

159

12. Praeterea, visio vel auditio et intellectio, et huiusmodi omnes operationes, sunt formae absolutae formaliter, et tamen istae videntur esse quaedam species actionis vel passionis; ergo etc. Assumptum probatur, puta quod huiusmodi operationes sint formae absolutae, tum quia sunt ultimi fines potentiarum suarum et perfectiones earum, tum etiam quia ex eis generantur habitus qui sunt formae absolutae. Quod autem | sint de genere actionis vel passionis probatur, quia omnis operatio formae est quaedam actio vel passio; aliter enim – nisi operatio sit formaliter actio vel passio – nulla actio erit in genere actionis, cum actio non sit aliud quam quaedam operatio. Sed visio, | et sic de aliis actibus aliarum | potentiarum, est quaedam operatio formaliter; ergo etc. 13. Haec etiam videtur esse intentio Philosophi, X Ethicorum, ubi, arguens contra quosdam philosophos antiquos qui dicebant quod delectatio non habet rationem boni, quia non est de genere qualitatis, sic dicit: “si non qualitatum est delectatio, et propter hoc non est bonorum, nec virtutum operationes sunt qualitates”, ergo non erunt bonae. Cum ergo, secundum Philosophum, huiusmodi operationes virtutum, quae sunt operationes potentiarum, non sint de genere qualitatis, sequitur quod sint de genere | actionis vel de genere passionis, et ita intellectio est actio vel passio, cum tamen sit forma absoluta; quare etc. Sic ergo posset dici probabiliter quod actio esset forma absoluta, non relativa, formaliter. 66 Praeterea] sexto add. L | vel] et L | et1] vel N om. P | omnes] om. Y 67 tamen] cum B 69 puta] scilicet P | operationes] actiones P | tum quia] tamen quia B quia tamen C 70 sunt] tunc L | sunt ultimi] multi N | suarum] om. P 71 etiam] om. N | ex] om. L 72 probatur] probo P 73 formae] absolutae add. LN | vel] et LN | nisi] mg. P 74 sit formaliter] inv. P | nulla] natura C 75 sit aliud] nisi sed corr. mg. P | operatio] formaliter add. N | Sed…76 operatio] om. L 78 etiam] om. P | esse] om. L | X] 4 CLY 2 P 79 quosdam…antiquos] antiquos philosophos N 81 qualitatum] est aequalitatum cum sed corr. P 82 bonae] om. L 83 virtutum] iter. Y 84 operationes] om. Y 85 sint] sunt B de genere2] om. LP 86 intellectio] intellectus B intentio N | vel] et Y | tamen sit] non sit N sit tamen Y cum sit add. sed exp. Y | forma] formaliter Y 87 posset] potest P | dici] et add. P | esset] est N | forma] formaliter Y 78 intentio Philosophi] ARISTOTELES, Ethica Nicomachea X, cap. 2 (AL XXVI-3, p. 566; 1173a13-15): “Non tamen si non qualitatum est delectatio, propter hoc neque bonorum; neque enim virtutis operationes qualitates sunt neque felicitas”.

70

75

80

85

160

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

14. Ad cuius evidentiam est sciendum quod triplex est genus

90 formae. Est enim quaedam forma quae perficit subiectum per se primo

95

100

105

110

in ordine ad se tantum, non in ordine ad aliud per se, nec etiam per accidens, sicut albedo, et talis est simpliciter absoluta. Alia est quae perficit subiectum per se primo in ordine ad aliud, ut similitudo, et talis forma est simpliciter respectiva. Tertia forma est quasi media inter istas, quae quidem primo perficit subiectum in ordine ad se et secundario et ex consequenti perficit ipsum in ordine ad aliud, sicut visio et operatio cuiuscumque alterius potentiae cognitivae. Talis enim forma est aliqua absoluta entitas, quae tamen tendit in aliud, puta in obiectum. Et ita, ut est quaedam absoluta entitas, perficit | suum subiectum in ordine ad se; ut autem habet respectum annexum ad obiectum quod respicit, perficit ipsum subiectum in ordine ad aliud, videlicet in ordine ad obiectum ad quod habet necessario respectum annexum. Hoc modo etiam motus, ut est quaedam absoluta entitas, perficit subiectum eius, videlicet mobile absolute in ordine ad se; ut autem motus habet necessario respectum annexum ad terminum, perficit ipsum in ordine ad terminum secundario et ex consequenti. Et talis forma non est simpliciter absoluta, ut albedo, nec simpliciter relativa, ut similitudo, sed partim relativa et partim absoluta. Isto modo diceretur de actione et passione, videlicet quod tam actio quam passio est forma absoluta, habens tamen necessario respectum aliquem

90 Est…forma] nam quaedam est P 91 etiam] om. NP 92 talis] forma add. P 93 se] et add. P 94 forma est1] inv. BCY | simpliciter] similiter N | respectiva] relativa LN | forma est2] inv. P 95 quidem primo] primo et per se P 96 secundario et] om. N | perficit ipsum] om. P | in] ex Y 97 et] om. N | cognitivae] contingentiae C om. B 98 aliqua] om. BCP | aliqua absoluta] absolute aliqua N | tamen] tantum N | puta] scilicet P 99 absoluta entitas] inv. P | perficit] iter. Y | suum subiectum] inv. NP 100 respectum annexum] inv. N 101 subiectum] om. LNY 102 quod habet] mg. P 103 annexum] et add. N | Hoc] etiam add. sed abrasit P | Hoc…105 annexum] om. (hom.) L | absoluta] quantitas add. sed exp. Y 104 subiectum] iter. sed del. C | eius] est B | videlicet] scilicet P | ut] non N 106 ipsum] subiectum add. P | Et] etiam N om. LY 107 non] nec L simpliciter2] om. N 108 relativa1] relatum Y | et] sed sed corr. Y | et…absoluta] absoluta et partim P 109 diceretur] dicetur N 110 necessario…111 terminum] ad terminum annexum respectum aliquem P | aliquem] ad aliquid L ad aliquod N

L 159vb

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

161

annexum ad terminum, sicut scientia habet respectum ad scibile necessario annexum, licet in se sit forma quaedam formaliter absoluta. 15. Tenendo istam opinionem, potest responderi ad rationes in oppositum. Ad primam, quando arguitur: ‘illud cuius esse est ad aliud’, etc., concedo, si per se primo est ad aliud. Si autem per se primo est ad se et secundario et ex consequenti ad aliud, non oportet. B 18va Nunc autem sic est de actione et passione. Actio enim per | se primo P 24vb | est ad se, licet ex consequenti et | secundario sit ad aliud, | puta ad Y 103va terminum ratione respectus annexi, sicut visio et intellectio per se primo est ad se, licet consequenter et secundario sit ad obiectum ratione respectus quem habet annexum ad ipsum; sicut enim calefactio vel quaecumque alia actio sonat quamdam tendentiam in aliud, ita visio et intellectio; et e converso, sicut visio ducit potentiam in obiectum, ita et calefactio ducit agens in terminum sive ipsum calefactibile. 16. Et si arguas quod non est simile, quia per huiusmodi actus generantur habitus, qui sunt formae absolutae, ita consimiliter dicam tibi quod per calefactionem generatur terminus, puta caliditas, quae est forma realiter absoluta. Et ita non apparet ratio quare magis visio vel intellectio debeat poni forma absoluta quam calefactio ipsa.

111 ad2…112 annexum] annexum necessario ad scibile P 112 quaedam…absoluta] formaliter absoluta quaedam P | formaliter] realiter N om. Y 115 arguitur] dicitur PY esse] mg. P | esse est] inv. Y 116 se1] et add. N | se2] et add. L 117 primo] om. Y et1…consequenti] sed ex consequenti et secundario est P 118 Actio…122 ipsum] quia primo et per se sunt ad se secundario autem ad aliud ut ad terminum sicut visio et intellectio primo et per se sunt ad se secundario ad aliud puta ad terminum ratione respectus annexi P | per…primo] primo per se Y 119 ad se] a se N | secundario] necessario Y 120 se] et add. N 121 secundario] contrario Y | ad2] aliud scilicet add. L 122 enim] est N 123 sonat] sciant (!) Y 124 et2] om. Y | e converso] ita P | sicut] si N 125 ita et] inv. N ita L ita etiam P | sive] scilicet L | ipsum] in P 126 Et] ita add. N | non] om. C | per] om. B 127 generantur…128 calefactionem] om. (hom.) L | dicam] dico Y 129 realiter] om. P | ita] ista B | apparet] artaret L 130 intellectio] intentio Y | debeat poni] debent dici L debet dici N | forma absoluta] inv. N absoluta L | calefactio ipsa] inv. L 115 Ad primam] Cf. supra n. 5.

115

120

125

130

162

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

17. Ad secundam de agente et patiente, dico quod agens et patiens possunt accipi dupliciter, quia vel ut sunt concreta actionis et passionis quantum ad absolutam entitatem utriusque, vel ut sunt concreta quantum ad respectus ipsos consequentes huiusmodi entita135 tem absolutam actionis et passionis. Et ita possunt accipi vel ut sunt concreta rerum absolutarum diversorum praedicamentorum, vel ut sunt concreta relationum consequentium huiusmodi absoluta. Primo modo, agens et patiens sunt diversorum generum, nec dicunt respectum, sed tantum rem absolutam formaliter. Secundo autem modo, sunt 140 relativa et de genere relationis. Et isto modo accipit ista Philosophus | et loquitur de eis in V Metaphysicae, non autem primo modo. Quod patet, quia, ut sic, agens et patiens non sunt de genere relationis, sed de genere actionis et passionis, quae sunt duo genera a genere relationis distincta; quare etc. 145

N 144vb



18. Si autem teneatur prima opinio, videlicet quod actio et passio sint formae tantum respectivae, potest responderi ad rationes alterius opinionis. 19. Ad primam, quando dicitur quod respectus non est ultima 150 perfectio, dico quod respectus dupliciter sumitur: uno modo secundum se formaliter, ut videlicet excludit terminum, sicut calefactio potest accipi ut | excludit calorem genitum; alio modo potest accipi non ut

132 quia] om. P 133 quantum…utriusque] mg. P 134 respectus ipsos] inv. N 135 ut] autem P | sunt] om. N 136 rerum absolutarum] inv. N praeter absolutorum Y | ut] om. B 138 patiens] ut add. P | nec] non P 140 et] om. N | accipit…141 loquitur] loquitur philosophus P | ista] om. N 141 in] om. PY | autem] sunt Y 142 quia] om. BC | sic] sicut N | sunt] relationes rationis seu add. N | sed…144 relationis] om. (hom.) L 143 passionis] tantum add. P | a…144 distincta] distincta a genere relationis P 144 quare etc.] om. N 146 Si] cum N | videlicet] scilicet P | videlicet…147 respectivae] om. N 147 formae tantum] inv. P | potest] posset P | responderi] corr. P | alterius] rationis add. sed exp. Y 149 Ad primam] om. L | ultima] vel enim C ultimata LY 150 perfectio] etc. add. L respectus…sumitur] dupliciter accipitur respectus P | uno…151 formaliter] om. C 152 non ut] inv. CP | non…153 non] ut attingit terminum licet ipsum non includit aliquo modo B 131 Ad secundam] Cf. supra n. 6. 149 Ad primam] Cf. supra n. 7.

C 117rb

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

L 160ra P 25ra

B 18vb

163

excludit, sed ut aliquo modo includit terminum, licet non quidditative. Tunc dico quod, licet actio non sit perfectio ultima | nec finis ultimus alicuius ut excludit terminum – sicut nec aliquis alius respectus | –, est tamen perfectio ultima ratione termini quem attingit. 20. Ad secundam, quando arguitur: ‘nullus respectus est prior natura termino’, dico quod duplex est respectus: quidam per modum actus primi, sicut filiatio, aequalitas et huiusmodi; et alius per modum actus secundi, sicut productio et actio. Tunc dico quod, licet omnis respectus per modum actus primi sit posterior ordine naturae suo termino et fundamento, respectus tamen per modum actus secundi, etsi sit posterior natura fundamento – quia hoc est commune omni respectui –, est tamen ordine naturae prior termino, ita | quod terminus sequitur ordine naturae ipsum, sicut ipse sequitur suum fundamentum; et hoc quia talis respectus est quaedam causalitas sive causa aliquo modo sui termini. 21. Ad tertiam, quando dicitur quod ‘idem respectus non potest habere plures terminos’, dico quod verum est per se primo, sic quod unum istorum non sit terminus ratione alterius. Non est autem inconveniens quod idem respectus habeat plures et distinctos terminos, non aeque primo, sed unum per se primo et alium ratione illius. Nunc autem sic est de actione. Unde ad minorem, quando dicitur quod actio 153 ut] nec C | aliquo] in add. sed exp. Y | includit] excludit L | non] om. CLY attingat add. N 154 perfectio] perfectior N 155 nec] enim Y om. C | aliquis alius] aliquid aliud N 156 tamen] tantum sed corr. B | ultima] ultimata Y | ratione] exp. Y 157 respectus] terminus sed corr. sup. lin. B 158 natura termino] natura suo termino N etc. P respectus] iter. C | per] ad LN 159 primi] om. CL | filiatio] similitudo L similitudo sed corr. N est similitudo et P | aequalitas] om. L | et alius] alius est P 160 sicut…162 secundi] om. (hom.) Y | et] sup. lin. P | actio] et add. P 161 naturae] mg. P 162 respectus…163 fundamento] om. (hom.) N 164 ordine naturae] tamen est in N ordine…prior] prior ordine naturae P | termino] non BC 165 ordine…ipsum] ipsum ordine naturae NP ordine naturae ipsae Y | ipse] om. C | suum] ipsum B om. L fundamentum] datum add. sed del. Y 166 quaedam…sive] om. P | causalitas] causalitatis L 169 terminos] etc. add. L | dico] om. BC | dico…170 alterius] mg. P | se] et add. N primo] modo add. Y 170 istorum] illorum BCL | sit] vel respectus add. N | alterius] alicuius BC 171 et…terminos] terminos (mg.) et distinctos P 172 se] et add. NP | primo et] om. Y | ratione] om. Y vel eius add. N 157 Ad secundam] Cf. supra n. 8. 168 Ad tertiam] Cf. supra n. 9.

155

160

165

170

164

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

attingit immediate passum et terminum, dico quod non attingit ista

175 duo per se aeque primo. Non enim attingit sive respicit passum nisi

ratione formae in ipso inductae, ita quod primo aspicit sive attingit terminum, puta formam, et ratione eius attingit passum. Vel forte, e converso, agens primo attingit passum, non autem formam nisi mediante passo. Et ita, sive attingit passum mediante termino, sive e 180 converso terminum mediante passo, actio non habet plures terminos per se primo, cum non respiciat per se primo nisi unum, licet secundario ratione illius respiciat aliud. 22. Ad quartam, quando dicitur: ‘omnes respectus mutui sunt in eodem genere’, dico quod hoc est verum de respectibus mutuis per 185 modum actus primi, cuiusmodi sunt omnes respectus de genere relationis. Respectus autem mutui, qui sunt per modum actus secundi, cuiusmodi sunt actio et passio, non oportet quod sint in eodem genere. 23. Ad quintam dico per idem, videlicet quod, licet respectus per modum actus primi, qui sunt de genere relationis, non recipiant per | 190 se magis nec minus, respectus tamen per modum actus secundi, cuiusmodi est actio sive productio, recipiunt magis et minus. 24. Ad sextam de intellectione et visione, aliqui non haberent pro inconvenienti dicere quod huiusmodi operationes sint essentialiter 174 attingit1] contingit Y 175 aeque] iter. L | sive…passum] passum sive respicit P 176 ita] tamen add. LN | aspicit…attingit] attingit sive respicit N respicit sive attingit P 177 formam] forma B | et] pone add. sed exp. Y | eius] huius NY 178 passum] formam N 179 attingit] attingat N agens immediate attingat P | mediante] manente B 180 passo] passio C 181 nisi unum] om. Y numero add. N | secundario] et add. L 182 illius] eius P 183 dicitur] arguitur BCNY quod add. N | in] ordine add. sed exp. C 184 hoc] om. N 185 actus…186 modum] mg. P | omnes] om. L 186 actus] alius sed corr. mg. Y 187 passio] et ideo add. sed exp. P | non…sint] numquam sunt L 188 licet] om. NY 189 qui…relationis] om. P | recipiant] respiciant N 190 nec] et LP | tamen] autem aut se habent P 191 sive] vel L et P | productio] passio sed corr. mg. P | recipiunt] respiciunt N suscipiunt corr. ex concipiunt P 192 haberent] habent CY 193 inconvenienti] inconveniente B | operationes] operationis C | operationes…194 respectus] operationes 183 Ad quartam] Cf. supra n. 10. 188 Ad quintam] Cf. supra n. 11. 192 Ad sextam] Cf. supra n. 12. || aliqui] Cf. FRANCISCUS DE MARCHIA, Reportatio B in II Sententiarum (Civitas Vaticana, BAV, Vat. lat. 943, f. 8vb): “Ad sextum posset secundo modo dici quod visio et auditio sunt essentialiter respectus, sicut audivi teneri ab uno doctore tempore meo Parisius”. Haec videtur esse opinio Durandi de S. Porciano secundum R. FRIEDMAN et C. SCHABEL, “Introduction”, Vivarium 44:1 (2006), p. 2, n. 1.

Y 103vb

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

P 25rb

L 160rb

N 145ra

B 19ra

165

quidam respectus extrinsecus advenientes, non forma aliqua absoluta. Ponendo huiusmodi operationes esse formas absolutas, potest dici aliter ad rationem quod | duplex est operatio: quaedam habens terminum constitutum distinctum ab ea et posteriorem ea, sicut calefactio, et de tali potest concedi quod omnis operatio habens terminum constitutum est actio. Alia autem est operatio nullum habens terminum constitutum, immo ipsamet est terminus operationis sive actionis, sicut visio et intellectio et huiusmodi operationes – nec enim potentia nec obiectum est terminus talium operationum, | cum utrumque, tam videlicet obiectum quam etiam potentia, praesupponatur – et tales non sunt formae relativae, sed absolutae. 25. Tunc ergo ad formam, concedo quod omnis operatio per quam constituitur aliquis terminus est de genere actionis tam secundum esse quam secundum dici. Illa autem operatio per quam non constituitur | terminus aliquis, immo ipsa est actionis terminus, cuiusmodi est intellectio et visio, non oportet quod sit de genere actionis nisi secundum dici tantum. Sicut enim scientia dicitur de genere relationis secundum dici, cum | tamen secundum esse sit de genere qualitatis, ita consimiliter aliqua operatio potest poni de genere actionis secundum dici, licet sit de genere qualitatis secundum esse; non enim est magis ratio de habitu quam de actu.

sunt realiter quidam respectus L operationes sunt respectus quidam realiter N sint operationes essentialiter operationes quae Y 194 forma] formaliter L 195 Ponendo] autem add. P | esse…absolutas] formas absolutas esse L esset formas absolutas N | dici aliter] inv. P 196 quaedam] una N enim est operatio add. BCY 197 posteriorem] ab add. Y 198 et] tamen add. C | potest concedi] conceditur Y 199 autem] om. P | nullum] iam sed del. Y 200 sive actionis] sue actionis B suae L om. N 201 et1] conceptio C | nec2] vel B om. C 202 est] potest esse B | tam] termini C om. B | videlicet…203 potentia] potentia quam obiectum terminum P 203 potentia] om. C | praesupponatur] praesupponant CLN praesupponat P 205 ergo…formam] ad formam ergo L ad formam ego N ad rationem in forma dico et P 206 quam] non add. C 208 terminus1] terminis sed corr. Y | aliquis] secundum esse add. P 209 intellectio…visio] inv. P 210 secundum…tantum] tantum secundum dici P enim] om. P de add. B 211 cum tamen] genus Y | tamen] om. P 212 ita…213 qualitatis] om. (hom.) P | poni] dici L 213 dici] dicitur B 214 est] om. N

195

200

205

210

166

215

220

225

230

235

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

26. Ad illud dictum Philosophi, X Ethicorum, potest dici quod Philosophus loquitur ibi secundum opinionem illorum contra quos arguit ibi. Illi enim philosophi ponebant quod, quia delectatio non est de genere qualitatis, ideo non est bona. Contra hoc autem Philosophus arguit, quia non magis operationes sunt de genere qualitatis quam delectatio, ergo, si delectatio non est bona quia non est de genere qualitatis, nec operationes virtuosae erunt bonae. Vel aliter potest dici quod Philosophus accipit ibi qualitatem secundum quod illi accipiebant. Illi enim accipiebant qualitatem non quocumque modo, sed qualitatem quae est de prima specie qualitatis, videlicet qualitatem permanentem, sicut scientia et color, | vel calor et huiusmodi. Et isto modo Philosophus loquitur de qualitate, dicendo: “si delectatio non est bonorum”, quia non est de genere qualitatis, neque utique operationes virtuosae essent bonorum, quia non sunt de genere qualitatis, videlicet permanentis. 27. Commentator tamen Eustratius aliter exponit illum passum. Ad cuius evidentiam est sciendum quod in operatione virtutis intelliguntur esse duo, videlicet aliqua entitas absoluta de genere qualitatis, quae est terminus productionis de genere actionis, et actio ipsa. Tunc dico quod utrumque | istorum est bonum, licet differenter. Ista enim entitas absoluta quae est terminus actionis seu productionis est bona formaliter et per se; productio autem sive actio eius est bona denomi-

215 illud] om. P | X] 4 LY 2 P 216 ibi] de add. sed exp. P 217 arguit ibi] arguitur ibi N loquitur ibi P om. L | quod quia] inv. Y 218 Contra] respondeo Y | hoc autem] quos N autem…219 arguit] arguit philosophus P 220 si] est add. Y 221 aliter] om. N 223 enim] autem LP | sed] secundum add. sed exp. P 225 et1…vel] color et NP | et2] om. Y | isto] illo C 226 Philosophus loquitur] inv. NP | dicendo] dicens N 227 bonorum] bona Y | neque] videlicet P | neque…228 qualitatis] om. (hom.) C | utique] utrique B ut quicumque sed corr. P 228 essent] erunt L | sunt] mg. P essent N 230 Commentator…Eustratius] eustratius tamen commentator N | tamen] autem P cum add. sed del. Y 231 est] om. L 232 videlicet] scilicet P 233 de…et] et aliquid de genere respectus et B | actio ipsa] inv. BP 234 utrumque istorum] utrumque illorum C utramque istarum P | bonum] bonorum sed del. Y | enim] etiam add. N 235 seu productionis] sive productionis seu P 236 autem] enim BLN etiam CY 215 Ad…dictum] Cf. supra n. 13. 230 Eustratius] Cf. EUSTRATIUS, Aristotelis Stagiritae Moralia Nicomachia X, cap. 2 (ed. Parisiis 1543, CAGL 11-2, f. 226); cf. supra n. 13.

C 117va

P 25va

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

167

native ratione termini – cuius enim terminus bonus est, et actio ipsa bona est. Et ideo non sequitur: ‘si non qualitatum est delectatio, ergo propter hoc non erit bonorum simpliciter et universaliter’. 240 Hoc de primo. 28. Quantum ad secundum, ubi est videndum in quo sit actio ut in fundamento, est opinio quod actio immediate fundata est in motu, non autem in potentia activa nec etiam in passiva. Distinguunt tamen 245 hic isti, dicentes quod motus potest comparari ad actionem dupliciter, quia vel in genere causae efficientis – et sic motus est effectus actionis et per consequens posterior ipsa – vel in genere causae materialis sive per modum subiecti – et sic motus est prior actione, cum sit eius immediatum fundamentum; omne enim subiectum sive fundamentum 250 est prius eo quod fundatur in ipso. Nunc autem non est inconveniens idem esse prius aliquo et posterius eodem in alio et alio genere causae. 29. Haec videtur intentio auctoris Sex principiorum, dicentis quod omnis actio fundatur in motu. Hoc etiam videtur dicere Philoso255 phus in III Physicorum. 237 enim] est L om. N | terminus…est] bonus est terminus P | actio ipsa] inv. P 238 qualitatum] qualitativa C | delectatio] secundum quod est actio add. N 239 erit] est P | bonorum…universaliter] simpliciter et universaliter bonorum Y | universaliter] virtualiter C om. B 243 secundum] dico add. Y | ubi] in quo N | sit actio] inv. CN est actio P actio est Y | ut] sicut BN om. C 244 est1] una add. P | fundata est] fundamentaliter LNY fundatur vel est fundamentaliter P 245 etiam] om. P | in2] potentia add. L | Distinguunt] distinguit C | tamen hic] inv. CLY 246 quod] movetur add. sed exp. Y 248 posterior] prior sed corr. C 249 eius immediatum] inv. L 251 autem] om. L inconveniens] in eo conveniens B 252 eodem] om. P | et alio] om. BCP 253 Haec] enim N | videtur] esse add. LY | auctoris] philosophi P om. BC | principiorum] principiantis (!) C 254 quod omnis] quod mg. P | in motu] om. Y | dicere…255 in] philosophus dicere P 244 est opinio] HENRICUS DE GANDAVO, Quodlibet IX, q. 3 (ed. MACKEN, pp. 79- 80). 251 Nunc…252 causae] cf. HENRICUS DE GANDAVO, Quodlibet X, q. 7 (ed. MACKEN, p. 190). 253 auctoris…principiorum] Liber sex principiorum, cap. 1, n. 16 (AL I-7, p. 38); Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 306, n. 9): “Omnis actio in motu et omnis motus in actione firmabitur”. 254 Philosophus] ARISTOTELES, Physica III, cap. 3 (AL VII-1, p. 108; 202b19-21): “Omnino autem dicere est: neque doctio cum doctrina, neque actio cum passione idem proprie est, sed cui insunt hec, motus est”.

168

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM



260

265

270

275

30. Sed contra hoc arguo primo, quia, licet Philosophus posuerit quod finis et | efficiens coincidunt ad invicem inter se, | numquam tamen hoc posuit de subiecto et efficiente. Causa enim efficiens potest esse prius fine secundum rem et tamen posterius in intentione, sicut motus est prior secundum rem sanitate ad quam est, et ideo potest esse eius causa efficiens. In intentione autem sanitas potest esse et est prior eo, et ideo secundum esse quod habet in intentione, secundum quod esse praecedit motum, potest esse causa finalis eius; et hoc | est quia praecedit in intentione et sequitur in re, et ideo est causa et effectus. Si enim tantum praecederet, numquam posset esse effectus, sed tantum causa, sicut quia Deus solum praecedit et non sequitur, ideo est omnium causa finalis tantum, non autem effectus alicuius eorum quae sunt ad ipsum. Nunc autem constat quod subiectum actionis non tantum in intentione, immo etiam in re praesupponitur ipsi actioni; ergo non potest esse eius causa. Et ita actio non potest poni causa effectiva motus, si fundetur in ipso motu. 31. Praeterea, licet accidens | possit | esse posterius simpliciter et prius secundum quid subiecto suo, tamen e converso impossibile est, puta quod sit prius eo simpliciter et posterius secundum quid tantum. Sed si motus esset subiectum vel fundamentum actionis, hoc sequere-

257 primo quia] primo quod L sic P | Philosophus] aristotelis N 258 efficiens] non add. Y | coincidunt] coincidant BCP 259 hoc posuit] inv. B ponit hoc CN hoc L subiecto…efficiente] inv. L | et efficiente] om. P 260 prius] prior NP | fine] sive L posterius…intentione] posterior secundum intentionem P | in] om. Y 262 eius causa] inv. P | et est] om. LP 263 intentione] et add. L 264 esse1] om. P 265 in re] secundum rem P 266 tantum1] terminum N | numquam] non P | effectus] si enim tantum praecederet numquam posset esse effectus add. seu iter. L 267 solum] subiectum C | et] om. BCLNY | omnium] omni C causa add. sed del. B 269 quod] quia C | actionis] accidens C | tantum] est add. sed exp. P 270 immo] sed LP | re] extra add. C | ipsi actioni] om. L ergo] et ita P 271 Et…non2] nec per consequens actio P | Et…causa2] om. (hom.) C | ita] illa L ideo N | potest2] poterit B sed corr.? Y 272 si] nisi N | fundetur] fundatur C 273 possit] poterit Y | posterius] terminus sed corr. sup. lin. P | posterius simpliciter] inv. Y 274 subiecto suo] inv. P | e…est] impossibile est quod sit e converso P | impossibile est] inv. L 275 eo] esse BC 276 sequeretur] sequitur LN

L 160va B 19rb

Y 104ra

N 145rb P 25vb

|

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

169

tur; causa enim efficiens simpliciter est suo effectu prior, actio autem, per te, est causa efficiens motus. Ergo etc. 32. Confirmatur, quia illud quod non fundat aliquid, nisi quia causatum, prius est causatum quam sit illius fundamentum. Sed motus 280 non potest fundare actionem nisi sit primo causatus, causatur autem, per te, per actionem. Ergo etc. <Solutio> 33. Et ideo dico aliter quod vel actio distinguitur a motu secundum rem, vel non. Si non, tunc non fundatur in eo; nihil enim fundatur 285 in se ipso. Si autem distinguitur, sic etiam dico quod actio non fundatur in motu, quoniam actio est causa motus. Ipsum enim agens per actionem producit motum, non autem e converso per motum actionem. Causa autem est prior suo effectu; nunc autem quod est prius aliquo, non fundatur in ipso; quare etc. Ex quo concludo correlarie 290 quod actio vel fundatur ut in suo proprio fundamento in potentia activa, vel in potentia passiva patientis.

C 117vb

34. Ad rationem in contrarium, quando dicitur: ‘omnis actio fundatur in motu’, etc., dico quod ista auctoritas solvit se ipsam, quo- 295 niam, sicut dicit quod omnis actio fundatur in motu, ita dicit e converso quod “motus in actione firmabitur”. Ex quo sequitur quod hic iste auctor non loquatur nec intendat dicere quod motus sit fundamentum sive subiectum actionis, | quia tunc esset hic circulus, quia motus esset 277 simpliciter] om. P | simpliciter…prior] prior est simpliciter effectu suo L | est] om. C autem] etiam PY eius add. B etiam add. C 280 causatum1] creatum BC om. Y 2 causatum ] om. Y | sit illius] sit eius P suum Y 281 sit primo] inv. P | causatus causatur] creatus creatur BC 282 per actionem] ab actione L 285 tunc] causat Y om. P | non fundatur] inv. N | eo] quia add. P | enim] fundat seipsum vel L om. P 287 quoniam] quia L 288 motum1] in esse C | autem] om. L 289 autem1] non add. N om. L | prior] posterior sed corr. mg. L | quod] quicquid Y 290 concludo] correlariter add. sed exp. Y 291 ut] om. N | fundamento] vel add. L ut add. N 294 dicitur] quia add. N 295 etc.] om. N 296 motu] etc. add. L | dicit2] om. Y 297 quod1] omnis add. L | firmabitur] fundabitur C 298 auctor] de actione L | loquatur nec] om. P | nec] non L | motus] om. L 299 sive] vel P | sive…actionis] actionis sive subiectum N | hic circulus] inv. P | circulus] actus B 294 Ad rationem] Cf. supra n. 28.

170

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

300 fundamentum actionis et e converso actio fundamentum sive subiec-

tum motus, quod est impossibile. Solum ergo intendit dicere quod nec est motus sine actione nec e converso actio sine motu, accipiendo motum large ut est communis ad motum successivum et divisibilem et ad mutationem quamcumque indivisibilem et instantaneam. 305 Hoc de secundo. |

B 19va

35. Quantum ad tertium, | ubi, habito in quo non est fundamentaliter, quia non in motu, est videndum in quo est subiective, utrum in agente vel in passo. Si enim est in agente subiective, est fundamentali310 ter in potentia activa. Si autem in passo, est fundamentaliter in potentia passiva. Et quantum ad hoc sunt hic duo videnda: primo, utrum actio et passio distinguantur a motu ex parte rei vel sint realiter idipsum quod motus, sola ratione distincta; | secundo, ubi sint subiective. <Subart. 1: Utrum actio et passio distinguantur a motu ex parte 315 rei vel sint realiter idipsum quod motus> 36. Quantum ad primum, dico quod ista quattuor sunt per se nota ad sensum. Primum est quod aliquid est quod agit, puta agens sive habens potentiam activam. Secundum est quod aliquid est quod patitur et recipit huiusmodi actionem sicut habens potentiam passivam. 320 Tertium est quod terminus actionis sive productionis est aliqua forma quae est ab agente et in passo recepta, sicut calor est ab igne calefa300 actio…301 motus] om. P | subiectum] actionis add. sed exp. C 301 quod1] hoc L quod1…impossibile] om. C | intendit] mg. P 302 nec] etiam add. BCY | e converso] om. P 303 communis] conveniens B | et divisibilem] divisibile L 304 mutationem quamcumque] inv. P | instantaneam] instantiam C 307 tertium] secundum P | ubi] om. N ubi habito] viso P | habito…308 motu] om. LN | est fundamentaliter] fundatur P 308 non] est add. P | est videndum] inv. LP | est2] sit actio L 309 est1] mg. P om. Y | est fundamentaliter] est fundamentum BCN et fundatur L fundatur P 310 activa] subiectiva BC eius activa fundamentaliter N | Si autem] si BCY sed N | est fundamentaliter] est fundamentum LY est N fundatur P 311 Et] om. P | hic duo] inv. Y duo NP | primo…313 idipsum] mg. P 312 parte] natura (mg.) P | realiter] om. L 313 sola] sub B distincta…secundo] distinguatur Y | sint] est PY 316 quod ista] inv. P | quattuor] quae add. sed exp. P 318 est1] om. BCLY | aliquid est] inv. L | est quod2] om. P 319 huiusmodi] istam N 320 est1] om. BCLY | actionis…productionis] inv. P 321 et] om. NP

L 160vb

P 26ra

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

Y 104rb

171

ciente et recipitur in aqua calefacta. Quartum est quod, praeter istam formam absolutam ad quam actio terminatur, est aliqua alia forma quae est via ad istam, puta motus continuus, quando talis forma acquiritur per motum vel mutationem. Haec, inquam, quattuor, puta quod aliquid agit, quod aliquid patitur, quod aliqua forma absoluta in passo ab agente recipitur, et quod aliqua alia forma successiva vel indivisibilis est via ad istam per modum actus secundi – ista, inquam, omnia ad sensum patent. Ad sensum enim patet quod aliquid movetur et quod, cessante motu, remanet aliqua forma, quae est terminus motus a movente inductus. 37. Sed utrum praeter huiusmodi motum continuum sint aliae duae formae, quarum una dicatur actio et alia passio, quarum utraque distinguatur realiter ab ipso motu, hoc non est per se notum nec apparet ad sensum. Bene enim concedo quod terminum positum consequitur aliquis respectus realis ipsius ad agens a quo fuit terminus inductus, et e converso consequitur alius | respectus ipsius agentis ad terminum, qui quidem respectus sunt distincti a motu realiter, cum maneant cessante motu. Sed huiusmodi respectus, cum sint consequentes terminum per modum actus primi, non sunt de genere actionis, sed relationis. Et ideo, loquendo non de talibus respectibus de genere relationis consequentibus terminum, sed de respectu primo sive praecedente terminum per modum actus secundi, est dubium utrum praeter motum sint aliqui tales praecedentes, ab ipso motu distincti, qui quidem dicantur actio et passio.

322 et] est add. sed del. P | recipitur] ab add. sed exp. C | in] sup. lin. C | est] om. BCL istam] om. P 323 absolutam] quod add. sed del. Y | est] mg. P | alia forma] inv. Y 325 vel mutationem] haec mutatio C instantanea mutatione P spat. vac. Y | Haec] autem add. sed del. N 326 aliquid agit] inv. BC puta add. N et add. P | aliquid2] iter. Y | patitur] et add. P | in…327 agente] ab agente in passo P 327 ab] vel B | alia forma] inv. N 328 est via] om. L | inquam] enim P 329 quod2] om. P 330 remanet] permanet B a…331 inductus] om. N 332 motum] istum add. BCY | continuum] om. P 333 et] om. P 334 distinguatur] distinguitur L | hoc] istius N | per se] om. L 335 positum] vel productum N bene add. sed exp. Y 337 consequitur] sequitur Y sed corr. P aliquis add. P | ipsius agentis] ipsum agens CY 340 actus] alicuius Y 341 Et…relationis] om. (hom.) BC | ideo] non L | talibus] respectu add. sed exp. Y 342 sive] om. B 343 actus] alicuius Y | est dubium] om. N 344 sint] sunt C | tales] respectus add. B | ab…distincti] distincti ab ipso motu P

325

330

335

340

345

172

350

355

360

365

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

38. Et arguo primo | quod non, ita quod actio non distinguatur secundum rem a motu, et hoc sic: quorumcumque actuum secundorum potentia passiva sive receptiva est una et eadem, et ipsi actus sunt secundum rem idem. Sed potentia receptiva actionis vel passionis et potentia receptiva motus est una et eadem; | tam actio autem quam etiam motus quam etiam passio est actus secundus – secus autem est de termino qui est actus primus –; per eandem enim potentiam recipit aliquid actionem et passionem | et motum. Ergo etc. 39. Praeterea, inter eosdem terminos immediate non est per se | et immediate nisi una via; sed actio et passio et motus sunt inter eosdem terminos; ergo non differunt nisi sola ratione, alias tres viae essent inter eosdem terminos. 40. Confirmatur quia, licet idem mobile possit moveri motu recto et motu circulari, non tamen per istum duplicem motum movetur ad eundem terminum, quia per motum rectum movetur ad ubi rectum, per motum autem circularem ad ubi circulare; et ita, licet motus circularis et motus rectus sint diversae viae et eiusdem mobilis, sunt tamen ad diversos terminos. Sed inter idem mobile motum per se primo ad unum terminum et illum terminum, omnia ista sunt via, videlicet motus, actio et passio. Ergo etc. 41. Praeterea, quorum opposita sunt eadem, et ipsa inter se sunt eadem; sed oppositum motus et oppositum actionis sunt in re idem; 346 ita] vel Y 347 et…sic] om. P | quorumcumque] attingitur add. sed exp. Y 348 receptiva] relativa BC | una et] om. Y | sunt] om. Y 349 secundum…idem] realiter idem N idem secundum rem P | actionis…350 receptiva] om. (hom.) N 350 potentia] mobilis add. L | receptiva] mobilis add. C | eadem] et actionis et passionis quae add. N sed add. Y | autem] enim P om. BNY | quam] tam Y 351 etiam1] motus add. sed exp. Y etiam1…passio] passio quam motus P 352 est] om. BP | enim] etiam B 353 et1] om. BC | et2] etiam P 354 per…355 via] nisi una via per se et immediate P 355 actio] et add. L | et1] om. BCY | et2] sup. lin. Y 356 ergo…357 terminos] om. (hom.) L | tres] terminis(?) C 358 possit] posset B 360 quia] sup. lin. P sed L et N | rectum movetur] iter. Y | ubi] mg. P | rectum2] recte N et add. P 361 autem] om. P | ubi] motum B circulare] circularem Y | et] hoc add. sed del. P | ita…362 et1] om. (hom.) B 362 motus] om. L | rectus] mg. P | et2] om. N | sunt tamen] inv. Y 363 motum] et motum add. L 364 terminum1] om. B | et] ad add. (mg. P) NP | et…terminum2] mg. P | via] viae C videlicet] bene Y 365 et] sup. lin. B 366 quorum] quorumcumque LN | ipsa] ista Y 367 oppositum2] om. P | actionis] iter. Y | sunt] idem add. sed exp. Y | in…idem] eadem in re P

N 145va

P 26rb

L 161ra B 19vb

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

C 118ra

P 26va

173

ergo et actio et motus. Minor patet, quoniam oppositum motus est quies, quae quidem etiam est | oppositum actionis. Sicut enim mobile, quando non movetur sed cessat a motu, quiescit, ita etiam agens, quando non agit sed cessat ab actione, quiescit; ergo quies est opposita actioni sicut et motui; quare etc. 42. Praeterea, omnis forma fluens sive successiva habens partem post partem est motus; sed actio aliqua continua est forma fluens successiva partem post partem habens; ergo etc. Et ita, si distinguatur a motu, essent in quocumque mobili duo motus. Hoc autem est falsum; quare etc. 43. Secundo arguo in contrarium, videlicet quod actio et passio differant a motu. Et arguo primo sic: illud quod diversificatur specie, alio non diversificato specie, distinguitur realiter ab illo; sed actio potest diversificari specie, non diversificato motu; ergo etc. Probo minorem, quia motus alterationis, ut calefactio facta ab igne et a sole, est eiusdem speciei, cum sit ad eundem terminum, puta ad eundem calorem specie; actio tamen ignis qua agit in aquam, calefaciendo eam, | differt specie ab actione solis. Probatio: quia diversarum potentiarum specie diversae sunt actiones specie; sed virtus ignis sive potentia et virtus solis sunt specie distinctae, et quaelibet est per se totale principium suae actionis in ordine suo; ergo etc. 44. Praeterea, illud quod transit, alio permanente, est distinctum realiter ab ipso; sed motus transit, actione manente. Probatio, puta

368 et1] cetera add. sed exp. Y | quoniam] quia LY nam P 369 etiam] om. CL | etiam est] inv. P | mobile] om. Y 370 cessat] mobile add. N | ita etiam] et ita N 371 ab actione] iter. Y | quiescit ergo] mg. P 372 actioni] accidentium B actui L | motui] motus B | quare] ergo P 373 fluens…successiva] successiva sive P 374 post] partem add. sed del. P aliqua…375 etc] est huiusmodi L 375 successiva] successive BCY | post…habens] habens post partem P | ergo etc.] om. N | distinguatur] distinguantur N 376 duo motus] tres motus vel duo N | autem] om. N 377 quare] ergo Y | etc.] om. N 378 contrarium] oppositum P | videlicet] scilicet P 379 differant] differunt L | arguo] arguitur N om. L sic] om. BC 381 ergo] quare L | Probo minorem] probatio minoris LN 382 ut] puta P a] om. NP 383 sit] sint Y | terminum] specie add. P 384 actio…385 solis] actione solis L | qua] qui C 386 sive] vel L 387 specie distinctae] inv. PY | se] est add. sed exp. P 388 ergo] om. L 389 permanente] manente N | distinctum] aliud P | distinctum realiter] inv. N 390 ipso] illo N | actione manente] manente actione ergo etc. P | Probatio] primo mut. in probo B dupliciter minoris add. P | Probatio…391 mutatione] om. L

370

375

380

385

390

174

395

400

405

410

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

quod actio maneat, transeunte motu sive mutatione – hanc probo dupliciter. Primo de gravi et levi: constat enim quod grave quiescit deorsum, cessante motu ad deorsum; sed quiescens deorsum habet actionem aliquam positivam, omni transeunte mutatione seu motu; ergo etc. Probatio assumpti: primo, quia quanto aliquid est magis perfectum et in meliori dispositione, tanto magis et perfectius agit, si est agens naturale, vel potest agere, si est agens liberum; sed grave quiescens in loco proprio, videlicet deorsum, magis est perfectum et in meliori dispositione quam existens sursum; ergo magis | existens deorsum habet operationem propriam quam existens sursum, cum operatio sit perfectio cuiuscumque rei habentis eam et finis proprius. 45. Confirmatur, quia nisi grave existens deorsum haberet operationem propriam, esset ibi sine proprio eius fine, cum sua operatio sit ultimus eius finis. Cum ergo grave existens | in loco proprio sit in meliori et perfectiori dispositione quam existens extra suum locum proprium, sequitur per consequens quod magis existens in loco proprio est activum quam existens alibi; sed non est ibi activum per motum, cum ibi non moveatur; ergo etc. 46. Praeterea, illud quod, existens in loco aliquo, non habet aliquam operationem | in illo, nec habet operationem qua resistat moventi ipsum ad oppositum; per eandem enim operationem qua aliquid, existens in aliquo loco, resistit moventi illud ad alium locum, operatur in illo loco. Sed grave, existens deorsum, habet operationem

391 maneat] in add. B | hanc] hanc minorem L hoc autem N 393 ad] aliquod Y | sed] fit N 394 actionem aliquam] inv. P | omni] cum B enim C om. P | seu] vel L sive PY 395 primo] om. LNP | quia quanto] quod C quia quando NY 397 est agens2] om. L liberum] libenter C 398 videlicet] scilicet P 399 ergo…400 sursum] om. (hom.) LN 400 operationem propriam] inv. P 401 cuiuscumque] cuiuslibet N | habentis] habenti C habentis…proprius] et finis proprius habentis eam P 402 nisi] ubi L | grave] eius add. P 403 sine] fine B 404 ultimus] melius N | ultimus eius] inv. LY | ultimus…finis] finis eius ultimus P | grave] om. Y 405 extra…406 existens] alibi ergo C om. (hom.) B 406 magis…407 est1] existens in loco proprio est magis L 407 quam] ad B | existens alibi] inv. L 408 ibi] ita Y realiter add. L 409 illud quod] illud C om. Y est add. N 410 aliquam…illo] in illo operationem aliquam L | aliquam…habet] mg. P | operationem1] et add. Y | nec] non BY habeo add. sed del. Y | operationem2] rationem LN | resistat] resistit BY 411 oppositum] locum add. N | per] mg. P 412 illud] autem add. Y

B 20ra Y104va

L 161rb

N 145vb

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

P 26vb

175

qua resistit cuicumque moventi ipsum ad oppositum, puta sursum, ut patet ad sensum. Ergo etc. 47. Praeterea, omnis effectus dependens continue a causa sua habet causam, sive dependet ab ea, mediante aliqua actione permanente simul cum | causa et effectu. Ista patet, quia aliter non dependeret a causa nisi praecise in fieri, non autem in essendo, nisi dependeret mediante aliqua actione continue permanente. Sed aliqui effectus dependent a suis causis continue in esse, sicut patet de lumine et de speciebus in medio. Ergo huiusmodi effectus habent causas et dependent ab eis mediante actione aliqua permanente quamdiu termini permanent sive ipsi effectus. Sed constat quod, ipsis permanentibus, motus non manet; ergo etc. 48. Tenendo primam viam, videlicet quod motus non esset secundum rem distinctus ab actione et passione, multae difficultates cessarent. Si tamen teneatur alia via, videlicet quod distinguatur, potest ad rationes in oppositum responderi. 49. Ad primam, quando arguitur: ‘quorumcumque actuum’, etc., ista potest negari quando illi actus secundi habent inter se ordinem sic quod unus est causa alterius. Tunc enim diceretur quod non oportet, si tales actus secundi huiusmodi ordinem inter se habentes distinguuntur,

414 puta] scilicet P 415 sensum...etc.] subiectum N | Ergo] quare P 416 effectus] defectus B | causa…417 sive] sua causa P 417 mediante] om. N 418 a causa] aliquam C 419 praecise] praecipue BCY | praecise…fieri] in fieri praecise P | dependeret] dependeat P | dependeret…420 effectus] om. (hom.) C 420 continue] continua B | permanente] om. L | Sed…effectus] iter. Y 421 dependent] dependerent Y | a…continue] continue a suis causis N 422 huiusmodi] om. BC 423 actione aliqua] inv. P | termini] causae (?) Y 424 permanent] manent P | ipsi] om. P 425 motus…manet] cessat motus P | non] magis add. sed exp. B | manet] manerent N 426 videlicet] scilicet P | non…427 passione] actio et passio non distinguantur secundum rem P | esset] est L 427 difficultates] difficultatem N 428 videlicet] scilicet P | distinguatur] distinguitur L distinguantur N 429 ad…responderi] responderi ad rationes in oppositum P in oppositum ad rationes responderi Y 430 arguitur] dicitur Y | actuum] accidentium Y 431 quando] quia L quoniam N | secundi] non C | habent] haberent N 432 quod2] om. LN | non] om. C 433 tales] etiam add. sed exp. P | secundi] sunt add. B | huiusmodi] om. P | distinguuntur] distinguantur CN

430 Ad primam] Cf. supra n. 38.

415

420

425

430

176

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

quod eorum potentiae receptivae distinguantur. Sic autem est de

435 actione, passione | et motu. Commentator tamen videtur ponere mo-

tum in praedicamento passionis; dicit enim, V Physicorum commento 9, quod motus secundum materiam est in eodem genere cum suo termino, secundum autem formam est in genere passionis. Tunc dico quod actio est quidam actus secundus, qui tamen est causa motus. Et 440 ideo, licet eadem sit potentia receptiva motus et actionis, ordine tamen quodam, sicut, licet idem sit causa utriusque istorum, tamen primo est causa actionis et mediante actione est causa motus vel mutationis. 50. Ad secundam, quando dicitur quod ‘inter eosdem terminos non possunt esse plures viae’, dico quod verum est, plures aeque 445 primae. Possunt tamen esse plures non aeque primae, quarum una sit causa alterius. Sic autem est in proposito de istis tribus, quoniam actio est aliquo modo causa passionis: “passio | enim est effectus illatioque actionis”; passio autem est causa motus, et motus causa termini. 51. Ad tertiam, quando arguitur: ‘quorum opposita’, etc., conce450 do, sed tunc nego minorem. Ad probationem, dico quod alia est quies opposita actioni, et alia illa quae | opponitur motui. Quod patet, | quoniam, sicut permanente actione transit motus, ita etiam potest aliquid

434 quod…distinguantur] om. (hom.) L | eorum] earum C | potentiae…distinguantur] potentia receptiva distinguatur CN | distinguantur] distinguuntur Y sic add. sed exp. Y 435 actione] mg. P | Commentator tamen] quoniam B unde commentator Y Commentator…437 quod] et ita videtur commentator 5 physicorum commento 9 ponere motum in praedicamento passionis dicens P | videtur] ostenditur N 437 est in] iter. Y genere] passionis add. P 439 causa] passionis et mediante passione est causa add. N 441 licet idem] inv. Y 442 causa1] om. P | actione] om. Y 443 quando] cum NP 444 non…viae] etc. P | dico quod] om. N 445 Possunt tamen] bene tamen possunt P 447 passionis] vi principiorum P | enim] om. P | effectus] passionis Y 448 actionis] et add. P | autem] om. P | et motus] motus autem P 449 arguitur] dicitur N | opposita] oppositum BCPY | concedo…450 minorem] dico quod minor est falsa P 451 opposita] quae opponitur P | illa] om. P | illa…opponitur] om. N | quoniam] quia L 452 ita] et Y 436 V Physicorum] AVERROES, Physica V, comm. 9 (ed. Iuntina IV, f. 215raB): “Motus igitur habet duplicem considerationem, quoniam secundum suam materiam est in genere termini ad quod est motus; secundum autem formam, id est secundum quod est transmutatio coniuncta cum tempore, est in praedicamento passionis”. 443 Ad secundam] Cf. supra n. 39. 447 passio…448 actionis] Liber sex principiorum, cap. 3, n. 29 (AL I-7, 41). 449 Ad tertiam] Cf. supra n. 41.

C 118rb

B 20rb

L 161va P 27ra

|

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

Y 104vb

N 146ra

177

quiescere quantum ad motum: sive quiete opposita motui, non quiescendo ab operatione, sive quiete opposita operationi vel actioni. Tale tamen simpliciter et proprie quiesceret, licet non secundum quid, quia quies proprie opponitur motui, non actioni sive operationi. Et ita quiescens quiete ut opponitur motui simpliciter quiescit, licet non quiescat quiete opposita operationi. Tunc ergo dico quod, large loquendo de quiete, alia est quies opposita motui et alia quae | opponitur actioni. Unde et cessans ab operatione dicitur quiescere alia quiete a mobili cessante a motu; hoc enim modo dicitur quod Deus die septimo quievit ab universo opere. 52. Ad quartam et ultimam, quando dicitur quod ‘omnis forma fluens’, etc., dico quod forma fluens est duplex: quaedam quae fluit per se primo, sic quod de ratione eius est quod fluat; alia quae non fluit per se primo, sed per accidens, ita quod non est de ratione eius quod fluat. Tunc dico quod omnis forma primo modo fluens est motus, non autem secundo modo. Quando enim aliquis movetur localiter, sicut motus ipse localis fluit per se, quia de ratione eius est quod fluat, ita et ubi fluunt continue in ipso per accidens, non tamen per se, cum de ratione | ubi non sit quod fluat, sed potest esse permanens, sicut patet de ultimo ubi ad quod motus localis ultimo terminatur, quod tamen est eiusdem rationis cum praecedentibus fluentibus ratione motus. Tunc ad minorem dico quod, si aliqua actio est fluens, hoc non est per se sic quod de ratione eius sit quod fluat, sed tantum per acci-

453 sive] sine B 454 sive] sine B | vel] sive BCNY 455 tamen] enim Y simpliciter…quiesceret] quiesceret simpliciter et proprie P 456 proprie…motui] opponitur motui proprie P | actioni] actui L | sive] vel P | sive operationi] secundum oppositum Y 458 operationi] actioni P 459 quies opposita] quae opponitur P quae…460 actioni] opposita actui L opposita actioni N opponitur actioni Y 460 et…operatione] cessamus ab actione B 461 cessante…motu] mg. P | die septimo] trp. P | septimo] septima L 462 universo] omni C 463 et ultimam] om. LNP | quando] cum N | quod] om. NP 464 etc.] om. N | quaedam] una L 465 alia] est add. P 467 quod fluat] fluens Y 468 autem] om. P | aliquis] aliquid BN 470 ubi] ibi C | tamen] om. N 472 ultimo ubi] inv. P | ubi] om. BCLY | motus…ultimo2] om. L 473 cum] omnibus add. P | praecedentibus] ubi add. L 474 non] videtur add. sed del. Y 475 ratione eius] inv. L tantum] tamen L 461 die…462 opere] Gen. 2, 2. 463 Ad quartam] Cf. supra n. 42.

455

460

465

470

475

178

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

dens ratione motus cum quo ipsa actio accidentaliter coniungitur, non per se. Hoc de primo istius articuli. <Subart. 2: Utrum actio sit subiective in agente vel in patiente> 53. Quantum ad secundum, ubi videndum est in quo sit actio subiective, utrum in agente vel in patiente, dico quod, si actio ponatur esse idem quod motus secundum rem, ita quod agens facere sive aliquid agere non sit aliud nisi quod ad hoc sequitur hoc et non e converso – sicut ad ignem, praesente passo, sequitur in passo calor 485 virtute principii ignis –, non quod huiusmodi agere seu facere sit aliud secundum rem praeter motum et eius terminum, tunc oportet | necessario dicere consequenter quod actio realiter sit in patiente sicut et ipse motus. Si autem actio ponatur distincta realiter a motu, tunc est dubium in quo poni debeat subiective. 490 54. Videtur primo quod in passo, per Philosophum et Commentatorem, qui dicunt quod actio et passio sunt idem subiecto et differunt definitione. Constat autem quod passum est subiectum passionis, ergo et actionis. 55. Praeterea, omne illud quod est receptivum alicuius formae, ut 495 sic est in potentia passiva. Sed si actio esset in agente, agens non tantum eliceret ipsam actionem, sed etiam reciperet eam. | Ergo omne agens esset in potentia passiva, et ita per consequens omne agens esset patiens. Hoc autem est inconveniens; quod patet, quia tunc non opor480

476 accidentaliter] numeraliter add. L | coniungitur] contingitur N 478 istius] huius N 480 secundum] tertium C | ubi] om. N | videndum est] inv. NP quod add. Y 481 utrum] scilicet add. P | in2] om. LN 482 esse] om. P | quod motus] cum motu P 483 nisi] quam P | quod] om. L | hoc1] haec B | et] om. L 484 sequitur…passo2] om. (hom. ) B | in passo] quod in passo sit N 485 principii] principium C | non] om. L | seu] sive P | facere] non add. N 486 tunc] non L | necessario…487 consequenter] dicere consequenter necessario P 493 et actionis] actionis etc. P 494 illud] om. L 495 in1] om. BCLY 496 tantum] terminum BC 497 esset1] est N | ita] om. P | esset2] om. BP 498 tunc] sup. lin. N

491 qui…492 definitione] AVERROES, Physica III, comm. 18 (ed. Iuntina IV, f. 92vaH): “Quoniam sicut actio agentis et patientis est una in subiecto et duo in definitione, similiter est de motore et moto”.

P 27rb

B 20va

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

L 161vb C 118va

179

teret dare aliquod patiens distinctum | ab agente, ex quo ipsummet agens esset | patiens et receptivum suae propriae actionis. 56. Praeterea, omne illud quod habet aliquam formam realem nunc, quam prius non habuit, est realiter mutatum; sed actio est forma aliqua realis; ergo omne habens eam noviter est mutatum realiter. Ergo si actio est in agente, sequitur quod omne movens necessario moveatur et omne agens patiatur. Hoc autem est inconveniens, ad quod deducit Philosophus, III Physicorum; ergo etc. 57. Praeterea, si actio est in agente, ergo et motus. Consequens est falsum, ergo et antecedens. Probatio consequentiae: quia omnis actio fundatur in motu, unde et actio et passio secundum Commentatorem et Philosophum sunt unus motus; ubi ergo est motus, ibi est actio subiective et e converso; ergo etc. Probatio falsitatis consequentis: quia omne illud movetur in quo motus recipitur subiective – motus enim, secundum Philosophum, est actus mobilis; ergo, si actio est in agente et <etiam> motus, sequitur quod omne agens sive movens moveatur. Hoc autem est falsum et impossibile; ergo etc. 58. Praeterea, omnis actio quae est in agente est immanens; ergo, si actio est in agente subiective, omnis actio erit immanens. Hoc autem est inconveniens; ergo etc. 59. Praeterea, posito totali principio activo actionis et totali principio passivo, et ipsis sufficienter approximatis, sequitur necessario actio in agentibus naturalibus, et potest sequi in agente libero; sed totale principium activum actionis est agens cum potentia activa, et 499 dare…patiens] aliquod patiens dare P | patiens] agens L accidens Y | ab agente] a patiente L 500 propriae] passionis add. sed del. Y 501 illud] om. L | aliquam] om. P 502 non] om. C | est1] om. Y | forma aliqua] inv. P 503 eam] om. L 504 omne] om. Y 506 quod] idem Y | ergo] quare N 508 est] om. BC 509 Commentatorem…510 Philosophum] inv. NP 510 ubi ergo] verbi gratia sed corr. B 511 ergo] om. BC | ergo etc.] om. P 512 quo] est add. (sed abrasit P) LP | recipitur] realiter et L 513 actus mobilis] inv. Y actus motus B 514 agente] ergo add. C 515 falsum…impossibile] impossibile N falsum P 517 Hoc autem] quod P 518 inconveniens] falsum N 519 posito] positio C | activo] actio C actu sed del. L | actionis] om. P 520 passivo] passio BC passionis add. sed exp. B 521 sequi] se CY | libero] libere Y 522 activum actionis] inv. P 506 Philosophus] ARISTOTELES, Physica III, cap. 3 (AL VII-1, p. 106; 202a 29-202a36). 509 unde…510 motus1] Ibid.

500

505

510

515

520

180

525

530

535

540

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

totale principium passivum est subiectum receptivum illius actionis; | ergo, si actio est subiective in agente, sequitur quod agens, circumscripto quocumque passivo extrinseco, semper aget in se ipso, cum sit sibi ipsi sufficienter praesens. Et ita ignis semper calefaciet se, quocumque calefactibili extrinseco circumscripto. Hoc autem est falsum, quia tunc omnis actio esset coaeva | agenti. 60. Praeterea, principium actionis realis refertur realiter ad subiectum illius actionis receptivum. Ergo, si actio est subiective in agente, unum et idem ut agens refertur ad se realiter ut est recipiens. Hoc autem est falsum; ergo etc. 61. Haec etiam videtur esse opinio Philosophi dicentis quod actio est actus ab hoc in hoc, hoc est ab agente in patiente. Praeterea, Commentator, commento 12, dicit quod actio et passio sunt idem subiecto et diversa definitione. | 62. Sed in contrarium arguitur primo sic: omnis forma informans realiter aliquod subiectum dat ei aliquod esse formaliter, et hoc secundum conditionem formae; si enim est forma absoluta, dat subiecto esse absolutum, si relativa, relativum. Sed actio non dat aliquod esse formaliter patienti. Ergo etc. Probatio minoris: quia, si actio dat aliquod esse patienti, quaero quod esse dat sibi – vel enim dat sibi agere vel pati. | Non pati, quia huiusmodi esse dat sibi passio; distinctarum 523 principium] activum add. sed del. Y | illius actionis] actionis ipsius (mg.) P 525 aget] ageret B 526 calefaciet] calefacit N | se] in add. (sup. lin. L) BCL 527 calefactibili] passivo add. P | extrinseco] om. B | circumscripto] om. N | autem] om. P 528 coaeva] coaeque sed corr. N 529 realis…530 actionis] realis refertur realiter ad subiectum eius P 531 ut1] om. B | est] om. P receptivum add. Y 532 est] om. N | ergo etc.] om. N 533 etiam] enim N om. P 534 hoc est] id est NP hoc autem est Y | patiente] passo NP 535 commento] om. L | 12] 11 B 21 CY 2 P 537 in contrarium] contra hoc P primo sic] quia L 538 aliquod subiectum] inv. P | aliquod2] om. P | formaliter] formae P 540 absolutum] aliter B | si] secundum Y | relativa relativum] relativa respectivum BP relativa respectuum C respectiva respectivum L receptiva receptivum Y | aliquod esse] inv. Y | aliquod…541 formaliter] formaliter aliquod esse LN 541 formaliter] om. P 542 quod2] quid B | enim] om. P 543 Non] mg. P | esse] om. L | passio] passionati sed corr. C 533 opinio Philosophi] ARISTOTELES, Physica III, cap. 3 (AL VII-1, p. 105; 202a15): “Actus enim est huius et ab hoc”. 535 Commentator] AVERROES, Physica III, comm. 18 (ed. Iuntina IV, f. 92vaH): “Quoniam sicut actio agentis et patientis est una in subiecto et duo in definitione, similiter est de motore et moto”.

P 27va

Y 105ra

N 146rb

B 20vb

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

L 162ra

P 27vb

181

autem formarum est distinctum esse, et ita aliud esse dat actio ab esse quod dat passio, cum sit distincta forma ab ipsa. Ergo actio dat patienti agere. Sed hoc non potest sibi dare, quia tunc esse patiens ut patiens esset agens realiter,| quod est falsum; si enim actio sive calefactio qua ignis calefacit aquam daret aquae calefacere, tunc aqua ipsa se calefaceret. 63. Confirmatur, quia quibuscumque repugnant aequaliter aliqui effectus, eisdem repugnant aequaliter principia illorum actuum; sed ita repugnat passo agere sicut agenti, ut agens est, pati; ergo et ita repugnat passo actio a qua est agere, sicut repugnat agenti passio a qua est pati. 64. Praeterea, duplex est finis, videlicet intra et finis extra; finis extra praesupponit finem intra et non e converso. Tunc arguo sic: omne quod est finis intra rei est in re; sed actio est finis intra potentiae activae. Probatio: quia omnis finis extra reducitur ad finem intra; sed actio non potest reduci ad aliquem alium finem agentis – nullus enim est finis medius inter potentiam activam et actionem; ergo actio est finis potentiae activae intra, et terminus actionis est eius finis extra. Sed omne illud quod est ultimus finis alicuius intra est in ipso, | sicut Philosophus probat quod beatitudo est bonum beati, quia est ultimus eius finis intra; ergo etc. 544 aliud] dat add. sed exp. Y | ab…545 dat1] et aliud P 545 forma] formaliter L actio…547 enim] mg. P 546 esse] omne Y | esse…ut] omne L | ut patiens] om. (hom.) Y 547 sive] vel L | qua] quae N 548 aquae] ei P | aqua ipsa] inv. N | se calefaceret] inv. N calefaceret L 550 Confirmatur] et praem. B | aequaliter] essentialiter LP 551 effectus] actus P | eisdem] eiusdem Y | aequaliter] essentialiter L | principia] formae P | illorum] istorum B om. Y | ita repugnat] illa repugnant Y 552 agere…553 passo] om. (hom.) L est] iter. Y | ergo] etc. add. sed exp. B 553 repugnat1] om. N | sicut] si quae N 555 videlicet] ut L finis add. Y | videlicet intra] intra scilicet P | finis2] om. L | finis3] intra add. sed exp. Y 557 in] om. Y 558 activae] actio B ergo etc. add. mg. P 559 potest reduci] reducitur Y 560 est1…medius] finis medius est N | et] passivam add. sed del. Y 561 est…finis2] eius est finis eius LN eius est finis P 562 ultimus finis] inv. N 563 quod] quia PY 564 eius…intra] finis eius L finis intra (sup. lin.) eius N finis eius intra Y 563 Philosophus] Cf. ARISTOTELES, Ethica Nicomachea I, cap. 2 (AL XXVI- 4, p. 377; 1095a27-28): “quod et omnibus causa est essendi bonum”; idem, I, cap. 7 (AL XXVI-4, p. 384; 1098a15-20); Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 233, n. 11): “felicitas est perfectio animae secundum virtutem perfectam”.

545

550

555

560

182

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

65. Praeterea, omnis potentia quae non est realiter suus actus est perfectibilis per suum actum; perfectionis enim est, in potentia quae non est suus actus, quod perficiatur per ipsum | actum. Unde non est dare aliquam potentiam quae nec sit suus actus nec perfectibilis per suum actum. Sed potentia activa creata non est suus actus: actus enim 570 suus est actio, quae est accidens, substantia autem non est accidens. Ergo saltem potentia activa est perfectibilis per suam actionem. Hoc enim, ut dictum est, perfectionis est in quacumque potentia quae non est realiter suus actus. Sed propria perfectio est in proprio perfectibili; actio autem est propria perfectio potentiae activae; ergo etc. 575 66. Praeterea, quarumcumque potentiarum actus proprii sunt compossibiles, et ipsae potentiae. Ista patet, quoniam quanto magis aliqua sunt in actu, tanto magis sunt incompossibilia, si sunt incompossibilia, sicut si duo alba sunt incompossibilia in eodem, magis duo albissima sunt incompossibilia quam duo alba in gradu positivo. Sed 580 actus potentiae activae est agere et potentiae passivae pati. Ergo, si actio et passio sunt in eodem compossibilia, et activa potentia et passiva. Sed aliqua potentia activa et aliqua passiva sunt incompossibiles, ut potentia calefactiva et calefactibilis. Ergo saltem aliqua actio, puta calefactio, non est in passo. 565

565 quae] iter. B | suus] finis CY sed corr. B | actus] alicuius Y sed corr. L 566 enim est] inv. N 567 suus] finis C sed corr. B | perficiatur] perficitur L | per] suum add. sed exp. P | ipsum…actum] inv. P 568 aliquam] om. P | nec1] non LP | suus] finis C sed corr. B | nec2] quae non sit P 569 suus] finis CY | suus actus] inv. P | actus2] mg. L 570 suus] finis C 572 enim] autem P | perfectionis est] inv. LN 573 realiter…actus] suus actus realiter P | perfectio] actio L sua perfectio NY om. C 574 actio] non B | est] om. Y | etc.] om. N 575 Praeterea] om. Y | proprii] om. P 576 compossibiles] incompossibiles LN Ista patet] om. Y | quoniam] quia LN | magis…577 sunt1] aliqua sunt magis P 577 actu] et add. LN | si…incompossibilia2] si autem (sed exp.) sunt incompossibilia C si sunt incompossibiles N si autem incompossibilia Y om. (hom.) P 578 magis] et add. P | duo2] iter. Y 579 in gradu] in graduo C quae sunt in actu Y 580 est agere] om. L | est…pati] et actus potentiae passivae sunt incompossibiles L est agere passivae vero pati N et passivae pati P potentiae passivae pati Y | Ergo] etc. add. sed del. Y 581 compossibilia] incompossibilia LN | activa] potentia compossibilia et activa add. seu iter. sed exp. Y activa potentia] inv. P 582 activa…passiva] passiva et aliqua activa P | incompossibiles] incompossibilia C 583 calefactibilis] calefactibile N | saltem] om. P

C 118vb

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

B 21ra

Y 105rb L 162rb N 146va

P 28ra

183

67. Praeterea, respectus mutui sive oppositi sic se habent quod ubi est unus terminative, ibi est alius subiective, ita quod illud quod est subiectum | unius est terminus alterius et e converso, sicut patet de dominio et servitute, paternitate et filiatione. Sed actio et passio sunt formae respectivae, vel saltem habent annexos respectus oppositos. Sed actio est terminative in passo et passio terminative in agente. Ergo actio est subiective in agente et passio in patiente. 68. Confirmatur, quia omnis respectus refert realiter suum fundamentum in quo est; sed actio, per te, est respectus in passo; ergo actio refert realiter ipsum passum. Sed non refert ipsum | ad agens; per actionem | enim non refertur aliquid ad agens, cum agens non sit terminus actionis. Ergo refert ipsum passum realiter ad | se ipsum. Hoc autem est falsum; ergo etc. 69. Praeterea, Philosophus dicit quod | actio et passio sunt unum, sicut motus ascendentis et motus descendentis sunt unus, et sicut eadem est distantia unius ad duo et duorum ad unum. Nunc autem constat quod motus ascendentis et descendentis sunt unus motus, non formaliter, cum sint oppositi, sed materialiter ratione spatii intermedii quod est idem, et ratione etiam terminorum sive extremorum quae sunt etiam in utroque. Non sunt etiam unus motus subiective, immo habent distincta subiecta; subiectum enim motus ascensus est illud quod ascendit et subiectum motus descensus est mobile quod descendit. Et ita isti motus nec sunt unus motus formaliter, nec habent idem 585 oppositi] opposita C | quod] om. L 586 unus] una Y | ibi] om. P 587 est2] sit N 588 dominio] domino CLNY | filiatione] iter. Y 589 respectivae] relativae N | annexos] connexos N 590 Sed] et P | terminative1] terminativa C | Ergo] sed sed corr. N 591 passio] subiective add. P 592 refert] refertur C 593 respectus] om. N 594 per…595 agens1] mg. P 595 aliquid ad] inv. LN aliquid CY 596 Ergo…597 etc] ergo refert ipsum passum realiter ad se ipsum quod est falsum in cauda col. P 598 quod] iter. P om. Y 599 motus2] om. Y | sunt] est LP | unus] unum B motus add. N motus formaliter add. Y 600 unius] om. L 603 ratione etiam] inv. L terminorum…extremorum] inv. NP 604 etiam1] idem P mut. in eadem mg. L om. B | sunt etiam2] inv. N 605 habent] sunt N | subiecta] similia Y | illud] idem Y 606 est] om. BLY | mobile] illud L 607 nec1] non PY | motus2] om. LP realiter add. sed exp. Y 598 Philosophus] ARISTOTELES Physica III, cap. 3 (AL VII-1, p. 105; 202a18-20): “Sicut idem spatium est unum ad duo et ad duo unum, et ascendentes et descendentes; haec enim unum quidem sunt, ratio tamen non una”.

585

590

595

600

605

184

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

subiectum, sed tantum sunt unus motus quantum ad extrema. Consimiliter dico de relatione distantiae unius ad duo et duorum ad unum. 610 Ergo consimiliter, secundum intentionem Philosophi, actio et passio sunt unum, non quod habeant idem subiectum, sed solum quia sunt inter eadem extrema; quare etc. 70. Ponendo actionem non distinctam secundum rem a motu, consequenter esset dicendum quod actio, sicut et motus, est subiective 615 in passo. Et tunc cessarent omnes praedictae obiectiones. Si autem ponatur quod actio distinguatur a motu et a passione realiter, tunc videtur esse dicendum probabiliter quod actio est subiective in agente et per consequens fundamentaliter in potentia activa. 71. Hoc dicendo, ad rationes in oppositum. Ad primam, quando dicitur: ‘omne receptivum est in potentia passiva’, etc., dico quod ista posset negari. Et si probetur per hoc quia receptio est passio et recipere est quoddam pati, utrumque istorum similiter negaretur. 72. Ad huiusmodi tamen evidentiam quia propositio ista est 625 vulgata et magnam habet apparentiam, est sciendum quod forma receptibilis in aliquo subiecto est triplex, puta actio – et haec est primo receptibilis –, passio – et haec est secundo receptibilis – et tertio terminus actionis et passionis. Tunc dico quod aliud est recipere formam aliquam et aliud est pati, quia aliquid potest aliud recipere et

620

608 unus] om. Y 609 relatione] ratione P | et] e converso P | et…unum] et e converso L e converso duorum ad unum P 611 habeant] unum et add. P | quia] quod LN | sunt2] sint C 616 actio] non add. Y | distinguatur] distinguitur L | a2] om. N 617 videtur esse] inv. Y dicendum] esse add. sed del. N | est] sit P 618 fundamentaliter in] fundatur in ipsa P potentia] passiva add. sed exp. B 620 dicendo] dico add. N 621 dicitur] quod add. P est…passiva] om. L | potentia] activa add. sed del. Y | ista posset] illa potest N 622 quia] quod Y 623 est] om. P | utrumque…negaretur] utraque istarum similiter est neganda N 624 huiusmodi…quia] cuiusmodi evidentiam dico quod P | ista] om. L 625 vulgata] via grata B divulgata P | magnam] multam P | est] et ideo P 626 subiecto] om. P | puta] prima NP | est2] mg. P 627 receptibilis1] postea add. L et alia add. N 628 passionis] mg. P 629 formam] ea add. sed exp. Y | aliquam] om. P | est] om. P | quia…630 pati] om. (hom.) B | aliud2] aliquid P | recipere] accipere C 620 Ad primam] Cf. supra n. 55.

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

P 28rb

B 21rb

C 119ra

L 162va

185

tamen non pati. Probatio: quia nihil patitur nisi passione; sed subiectum prius ordine naturae recipit aliquam formam aliam a passione quam passionem ipsam. Probatio: quia quod est causa alicuius | est ordine naturae prius illo; sed actio est causa passionis; ergo prius actio informat sive inhaeret subiecto et recipitur in ipso realiter quam passio. Ergo etc. | 73. Praeterea, sicut in agendo sive in fieri subiectum recipit aliquid, puta actionem, et non patitur, ita et in essendo subiectum habens terminum actionis, cessante actione et passione, semper recipit ipsum, quia forma, quamdiu est, recipitur | in ipso, nec tamen semper subiectum patitur quamdiu habet sive recipit formam ipsam. Tunc ergo, ad rationem ipsam, dico quod recipere formam potest esse dupliciter, quia vel mediante passione, vel non mediante passione, sed tantum mediante inhaerentia illius formae quae recipitur ad subiectum in quo | est. Tunc concedo quod omne illud quod recipit aliquam formam mediante passione de genere passionis vere et realiter patitur. Quod autem recipit aliquid non mediante passione, sed mediante inhaerentia de genere relationis, non patitur proprie, sed tantum metaphorice. Et quia agens recipit actionem prius natura quam passio sequatur, ideo non recipit eam passione mediante; ubicumque enim ponitur actio ordine naturae praecedere passionem, ibi non potest recipi mediante passione, sed tantum mediante inhaerentia, quae est de genere relationis. Et ideo, cum actio recipiatur in agente ante omnem 630 tamen non] inv. N | subiectum] aliquod add. mg. a. m. L 631 formam aliam] inv. L 632 Probatio] probo B | quia] illud add. P | quod] eadem Y | est1] ad add. sed exp. B alicuius] aut cuius B 633 naturae] om. P 634 sive] subiectum Y recipitur add. sed del. P | in ipso] om. L 635 etc.] prius actio N 636 sive] vel L sicut sed corr. mg. Y in2…subiectum] subiectum in fieri L 637 aliquid] aliquod C | et2] om. BCP | in essendo] movendo C 638 habens terminum] inv. Y | cessante] receptae L 639 est] om. L semper] propter P | semper subiectum] inv. N 640 subiectum patitur] inv. Y | sive] vel L formam ipsam] inv. Y 641 ergo] om. BN | ipsam] om. NP | quod] recipere (sed exp.) recipere ipsam formam dico quod add. seu iter. Y | dupliciter] duplex Y 642 vel1] om. 643 mediante] illius add. sed exp. C | mediante N | mediante passione2] om. L inhaerentia] inv. N | inhaerentia] inhaerentiae sed corr. C 644 quo] recipitur vel add. L est] et add. N | illud] om. N 645 passione] et add. Y 646 passione] mg. P 649 sequatur] sequitur L | passione] passionem L | enim] autem L tamen N 650 actio…naturae] ordine naturae actio L | praecedere] iter. L | ibi] om. N 652 recipiatur] recipitur L | in agente] om. BC

630

635

640

645

650

186

655

660

665

670

675

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

passionem, per consequens non oportet agens pati, sicut nec patitur per hoc quod recipit actionem; actio enim non dat subiecto quod patiatur, sed quod agat, sicut passio dat sibi quod patiatur. Et ideo, quando arguitur: ‘omne recipiens aliquid patitur’, dico quod falsum est, saltem de eo quod recipit actionem. Falsum est etiam de recipiente quamcumque formam aliam a passione, nisi recipiens recipiat eam mediante | passione; tunc enim sequeretur quod, quamdiu subiectum quodcumque informaretur aliqua forma, tamdiu | pateretur, quod falsum est. 74. Ad secundam, quando dicitur: ‘omne illud est mutatum’, etc., dico quod mutari est se habere aliter nunc quam prius. Et hoc dupliciter, quia omnis mutatio proprie est de duplici opposito in duplex oppositum, videlicet de privatione mutationis ad mutationem et de privatione termini mutationis ad quem ad ipsum terminum; et ita mutatio est de opposito mutationis ad mutationem et de opposito termini ad terminum, accipiendo totalem rationem mutationis. Tunc ad formam, quando dicitur: ‘omne | habens nunc aliquam formam’, etc., dico quod omne illud quod habet nunc aliquam formam per quam transit de opposito in oppositum mutatur. Agens autem non sic habet actionem, quoniam actio sic in agente recipitur quod nihil ab ipso abicitur; et ideo, licet agens transeat de privatione ad habitum, non tamen de termino positivo ad terminum positivum oppositum. Et ideo non mutatur proprie, licet habeat de novo formam aliquam quam prius non habuit. Per contrarium autem, passum recipiens passionem muta653 agens] om. P | pati] patiatur Y 656 omne] esse B omne esse C 657 saltem] om. N saltem…etiam] om. (hom.) L | quod] qui Y | Falsum est] et N 658 nisi…659 passione] om. (hom.) P | recipiat eam] inv. L 659 enim] om. Y 660 pateretur] poneretur Y 661 falsum est] inv. NP 662 omne illud] quod illud L omne quod N omne enim quod Y 663 se…nunc] nunc aliter se habere L se habere nunc aliter N aliter se habere nunc P 665 videlicet] scilicet P | privatione] in habitum sive de privatione (privatione iter. sed del.) add. P | mutationem…666 ad1] om. (hom.) Y 666 quem ad] mg. B om. L quem…terminum] ipsum terminum ad quem N 667 de1] termino add. N | ad…668 mutationis] om. (hom.) L 668 totalem] terminum add. L 669 quando dicitur] om. N habens] hunc sed corr. C | habens nunc] inv. L 670 illud] om. L 672 quoniam] quia L quod] quia Y 673 abicitur] recipitur C | transeat] om. P | ad] in C | habitum] mutetur P 675 non] materia add. sed exp. Y | aliquam] om. N 662 Ad secundam] Cf. supra n. 56.

Y 105va N 146vb

P 28va

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

B 21va

L 162vb

P 28vb

187

tur proprie, quia sic passio in eo recipitur quod aliquid ab ipso expellitur, et ideo transit non solum de privatione ad habitum, sed etiam ab opposito contrarie in oppositum. Et ideo omne passum mutatur. 75. Vel potest dici aliter quod mutatio potest sumi dupliciter: vel stricte – et sic est transitus, ut dictum est, de duplici opposito in duplex oppositum –, vel large pro quocumque transitu, etiam de simplici opposito | in simplex oppositum. Tunc dico quod primo modo accipiendo mutationem, maior est falsa; secundo autem modo accipiendo mutationem, est vera. Non enim omne quod nunc habet aliquam formam quam non habuit prius transit de duplici opposito in duplex oppositum, videlicet de opposito mutationis ad mutationem et de opposito termini ad terminum, sicut in proposito est de agente actionem recipiente. Licet enim agens actionem nunc noviter recipiens transeat de | opposito actionis, puta de privatione eius, in actionem, non tamen transit de opposito in oppositum per modum termini; actio enim non est alicuius actionis vel mutationis terminus. Et ideo, licet agens mutetur secundum quid pro quanto transit de opposito actionis ad actionem, non tamen simpliciter mutatur, quia non transit de opposito termino ad oppositum terminum; patiens autem, quia transit de opposito termino ad oppositum terminum, ideo mutatur simpliciter. 76. Ad tertiam, quando dicitur: ‘si actio est in agente’, etc., dico quod actio non est | motus formaliter, sed tantum causaliter; et ideo 677 ipso] illo N 678 non] om. N | ad] in N 679 contrarie] sed corr. Y | omne] esse BC 680 quod] om. Y | sumi dupliciter] inv. B | vel] videlicet BY scilicet P om. C 681 stricte…duplex] om. BC 682 oppositum] proprie B 683 oppositum] obiectum Y Tunc] ad formam add. P | primo…accipiendo] accipiendo primo modo P 685 nunc] om. Y 686 non…prius] prius non habuit N sic add. P | de] se Y 687 opposito] obiecto Y 688 opposito] obiecto Y | termini] mg. L mutationis add. LN | sicut…est] sic est in proposito LN 689 noviter] moviter (!) N 690 transeat] transit B | opposito] obiecto Y 691 de] iter. Y 692 alicuius] om. P 694 ad] terminum add. sed exp. L 695 ad] in CP patiens…696 terminum] om. (hom.) B | patiens…696 mutatur] om. Y | patiens…696 simpliciter] om. L 696 ideo] non add. B | simpliciter] quare add. N vel dico quod actio potest accipi dupliciter et uno modo proprie ut distinguitur contra passionem alio modo large ut se extendit et est communis ad omnem actum secundum et sic non dividitur contra passionem add. (cf. n. 78 infra) P 697 quando] cum P | etc.] om. P 698 motus formaliter] inv. Y 697 Ad tertiam] Cf. supra n. 57.

680

685

690

695

188

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

non sequitur, si actio est in agente formaliter, quod motus sit in ipso,

700 nisi tantum causaliter. Tale autem in quo est motus non formaliter, sed

705

710

715

720

causaliter, non oportet quod moveatur. Et quando dicitur quod ‘actio fundatur in motu’, dico quod falsum est, ut patet ex dictis in articulo praecedenti. 77. Utrum autem motus sit formaliter passio videtur dubium. Commentator videtur expresse ponere ipsum in praedicamento passionis. Quod si verum est, dicam consequenter quod nec motus nec passio est in agente, sed in passo, ita quod passio erit in eodem subiecto cum motu et e converso. 78. Ad quartam de actione immanente et transeunte, dico quod actio potest accipi dupliciter: uno modo proprie ut | distinguitur contra passionem, alio modo large ut se extendit et est communis ad omnem actum secundum – et sic non dividitur contra passionem. Tunc dico quod actio immanens potest sumi dupliciter, quia vel ut dividitur contra actionem transeuntem excludentem passionem vel non se extendentem ad ipsam; vel ut dividitur contra actionem transeuntem non excludentem passionem sibi correspondentem, ut dicatur quod actionum quaedam est quae habet passionem in eodem subiecto secum, et alia quae non habet passionem in eodem subiecto secum. Et isto modo intelligendo per actionem immanentem actionem quae habet passionem in eodem subiecto secum, et per transeuntem illam

700 in] om. Y 702 articulo praecedenti] inv. N 703 praecedenti] praedicto P 705 Commentator] enim add. N | expresse ponere] inv. Y | expresse…ipsum] ipsum expresse ponere N 706 verum est] inv. N | nec1…707 est] motus et passio non sunt P 709 immanente…transeunte] inv. P 710 uno…713 dupliciter] om. (hom.) P (Cf. n. 76 supra). 711 ut…communis] est communis sui ut se extendit N 712 non] iter. B dividitur] dicitur BY | Tunc] ut nunc B 713 actio immanens] in immanens actio Y | vel] sup. lin. P 714 vel…715 extendentem] et non se extendens B | vel…715 ipsam] om. (hom.) LP 715 extendentem] extendentes C | vel…716 passionem] mg. P | actionem] immanentem add. sed del. Y 716 ut] vel N 717 actionum] actioni C | passionem] sibi correspondentem add. sed exp. B | in] sup. lin. P 718 et] om. P | et…secum2] om. (hom.) L | alia] illa C | alia…Et] om. (hom.) Y | secum2] simul N 719 isto] illo Y | isto…720 et] om. (hom.) C | actionem2] om. N 720 eodem subiecto] inv. N | et] ut BC 702 articulo praecedenti] Cf. supra, art. 3, subart. 1. 705 Commentator videtur] AVERROES, Physica V, comm. 9 (ed. Iuntina IV, f. 215raB); cf. infra, n. 86. 709 Ad quartam] Cf. supra n. 58.

C 119rb

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

N 147ra

B 21vb

Y 105vb

L 163ra

P 29ra

189

quae habet passionem in alio subiecto, concedo quod alia est actio immanens et alia transiens. | Ut autem actio dividitur contra passionem, dico quod omnis actio est immanens, cum omnis actio, ut dictum est, sit formaliter in agente. 79. Posset tamen dici quod etiam isto modo, licet omnis actio sit formaliter immanens, aliqua tamen est causaliter transiens, ut illa per quam derelinquitur aliquis terminus extra agens, et aliqua non sit causaliter transiens, sed immanens, ut illa per quam non derelinquitur aliquid extra agens. 80. Vel potest dici | quod ista divisio actionis in immanentem et transeuntem est divisio actionis in actionem secundum esse et in actionem secundum dici. Actio enim secundum esse est actio immanens, actio autem transiens est actio secundum dici. Et consimiliter dico de passione utrique actioni correspondente. 81. Ad quintam, quando arguitur quod tunc omne agens ageret in se ipso, dico quod non oportet quod omne habens totale | principium activum et passivum approximatum possit agere. Quantumcumque enim aliquid quod potest se movere localiter habeat in se principium totale motivum et receptivum motus, tamen, si non esset aliquis locus extrinsecus, numquam posset se localiter | movere, quia motus localis non tantum requirit subiectum et effectivum principium, sed etiam terminum | posteriorem motu ipso. Sicut etiam, licet aliquis habeat potentiam visivam quae est principium elicitivum et receptivum visionis, numquam tamen potest videre nec visionem elicere nisi 721 alia est] inv. P 723 ut] immanens add. Y 724 formaliter…agente] in agente formaliter P 725 Posset] post Y | quod] om. N | etiam] om. Y | etiam…sit] licet omnis etiam isto modo L | sit formaliter] formaliter est N 726 est causaliter] causaliter N om. L 727 et…729 agens] om. (hom.) P 728 non] om. N 729 aliquid] aliquis terminus C 730 ista] illa L | immanentem…731 est] transeuntem et immanentem et N immanentem…731 in1] om. (hom.) Y 731 secundum] rem add. Y | in actionem2] om. P 732 enim] om. Y | esse] dici Y 733 autem] dici add. sed del. Y | Et] om. NP confirmatur add. sed exp. Y 734 actioni correspondente] per actionem (?) correspondere L 735 quando arguitur] cum dicitur P | tunc…agens] omne agens tunc L | ageret] aget C 736 habens] agens N | totale] tale L 738 movere] se add. sed exp. P | habeat] haberet P 739 tamen si] inv. P | aliquis locus] inv. P 740 se] habens add. sed exp. Y | localiter] om. L 723 ut…724 est] Cf. supra n. 70. 735 Ad quintam] Cf. supra n. 59.

725

730

735

740

190

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

745 habito praesente obiecto. Quandocumque enim aliqua forma est prop-

750

755

760

765

ter aliquid sive ordinatur ad aliquid, numquam potest in actum, quantumcumque sit eius principium activum et receptivum, nisi ponatur illud ad quod est ordinata, sicut patet de potentia visiva, quae non potest in actum videndi sine obiecto. Nunc autem constat quod omnis actio est propter terminum et ordinatur ad ipsum. Et ideo dico quod, licet ignis sit totale principium calefactionis activum et etiam receptivum, numquam tamen virtute ignis potest poni nisi ponatur aliquod subiectum formae, puta caliditatis, propter quam intenditur; sicut animal existens extra locum non potest se movere localiter, licet habeat in se principium activum et receptivum motus, quia sine loco non potest poni virtute eius terminus motus localis, puta ubi, propter quod intenditur ipse motus. 82. Ad sextam, quando dicitur quod ‘principium actionis refertur’, etc., dico quod falsum est, sive loquaris de respectu aliquo reali alio ab actione, quia nullus talis est principium elicitivum actionis ad subiectum receptivum eius, cum sit unum et idem, sive etiam loquaris de respectu qui est actio, quoniam per actionem agens praecise refertur ad passum et ad terminum, licet non aeque primo, ut superius dictum est. 83. Ad auctoritatem Philosophi et Commentatoris, aliqui dicunt quod loquuntur ibi de actione acta, sed hoc nihil est dictu, quia actio acta non est actio. Praeterea, ipsi loquuntur ibi de actione et passione

745 propter] om. N 746 sive…aliquid2] om. (hom.) P | numquam] tamen Y potest…quantumcumque] iter. C 747 eius] om. Y | nisi] ubi B 748 illud] id L aliud Y 750 Et] ibi add. Y | Et ideo] etc. N | quod] iter. C 751 ignis] om. Y | calefactionis activum] inv. L | etiam] mg. P om. N 753 intenditur] intendatur P 755 in se] om. L | et] om. N | et…motus] om. L | quia…756 motus] om. (hom.) LN | loco] motu sed corr. sup. lin. C 756 puta] praeter L scilicet P 758 quando] cum NP 759 sive] si C | loquaris] loquatur N 760 nullus] nullius C | principium elicitivum] principii elicitivi BY principii elicitiva C 761 etiam] om. P | loquaris] loquatur N 762 quoniam] quia L qui Y 763 licet] sed P 765 Philosophi…Commentatoris] inv. N 766 loquuntur] loquitur LNP ibi] ibidem N om. Y | dictu] dictum P om. L 767 Praeterea] et add. N | ipsi…ibi] ibi loquuntur Y | ibi] et N | et] de add. N 758 Ad sextam] Cf. supra n. 60. 763 ut…764 est] Cf. supra n. 21. 765 Ad auctoritatem] Cf. supra n. 61. || aliqui dicunt] IOANNES DUNS SCOTUS, Quaestiones super secundum et tertium De Anima, q. 7, a. 2 (ed. BAZÁN et al., pp. 158- 60).

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

B 22ra P 29rb C 119va

N 147rb

191

prout dicunt actio et passio duos respectus praedicamentales diversorum praedicamentorum; et hoc modo loquendo de istis, dicunt quod actio et passio sunt unum subiecto et diversa definitione. 84. Et ideo dico aliter, secundum intentionem ipsorum. Ad cuius evidentiam est primo sciendum quod eadem sunt extrema actionis et passionis, licet modo converso. Actio enim est subiective in agente et terminative in patiente; e converso autem passio est subiective in patiente et terminative in agente. 85. Secundo, iuxta hoc est intelligendum quod subiectum a Philosopho dupliciter accipitur: uno modo pro illo in quo recipitur aliqua forma per inhaerentiam – et sic sumitur | proprie, sicut superficies dicitur subiectum coloris isto modo; | alio modo subiectum sumitur a Philosopho pro quocumque | quod habet rationem termini vel obiecti – hoc modo accipit Philosophus subiectum V Physicorum, ubi, distinguens de mutatione, dicit quod quaedam est a non-subiecto in subiectum, ut generatio, alia a subiecto in non-subiectum, ut corruptio, et tertia a subiecto in subiectum, ut alteratio. Constat autem quod hic | non accipit subiectum pro illo in quo forma recipitur, quia nec alteratio nec terminus eius ad quem recipitur in termino a quo opposito, quem tamen hic Philosophus vocat subiectum. Tantum ergo accipit hic subiectum pro aliquo termino positivo et non-subiectum pro negatione

768 dicunt…passio] actio et passio dicunt L | actio…respectus] duas res mg. P 769 quod…770 passio] om. C 770 et passio] om. Y | definitione] om. Y 771 ideo] om. Y 772 primo] om. L | extrema] extra re Y 773 modo] non L e add. N 774 in1] et Y 776 a…777 accipitur] dupliciter accipitur a philosopho P 777 illo in] om. Y | recipitur] accipitur Y 778 sic] om. L 779 dicitur subiectum] inv. B | coloris] sub lin. P 780 a Philosopho] om. P | quocumque] illo P iter. Y 781 obiecti] etiam add. B et add. P subiectum] obiectum N om. PY 782 quaedam est] quodam est iter. Y | a] de P 783 alia a] quaedam de P | subiecto] et add. sed exp. Y | ut2] sicut N 784 et] om. LY | tertia] alia P | autem] enim Y 785 accipit] accipitur LP 786 terminus] iter. sed del. P | eius] om. LN | termino] eius add. P | a quo] ad quem N 787 quem] quam BCY | quem…subiectum] om. P 788 termino] non C 781 Philosophus] ARISTOTELES, Physica V, cap. 1 (AL VII-1, p. 194; 225a3-7): “Mutabit mutans quadrifarie: aut enim ex subiecto in subiectum, aut ex non subiecto in non subiectum, aut ex non subiecto in subiectum, aut ex subiecto in non subiectum: dico autem subiectum affirmatione monstratum”.

770

775

780

785

192

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

illius, et hoc est quod ipse ibidem subdit: “dico autem subiectum

790 affirmatione monstratum”. Et isto modo loquendo de subiecto, motus

est a subiecto | in subiectum, hoc est a termino a quo positivo ad terminum ad quem positivum; generatio autem a non-subiecto in subiectum, quia a negatione termini ad terminum; et e converso de corruptione. 795 86. Hoc etiam modo Commentator accipit subiectum, V Physicorum, ubi dicit quod motus acceptus “secundum materiam est in genere eius ad quod est motus, secundum formam autem est in genere passionis”. Constat enim quod Commentator accipit subiectum seu materiam pro termino motus; sicut enim actio agentis versatur circa materiam, 800 ita motus est circa terminum. Patet igitur ex praedictis quomodo accipiatur subiectum sive materia a Commentatore et Philosopho. 87. Tunc per hoc dico ad auctoritatem eorum quod ipsi intendunt dicere quod actio et passio sunt unum subiecto, non accipiendo subiectum primo modo, sed secundo modo, quia videlicet actio et 805 passio sunt circa eadem extrema et circa eosdem terminos, licet modo e converso se habentes. Actio enim est inter agens et patiens, et passio e converso inter patiens et agens.

789 illius] eius P | est quod] quod BCY idem N | subdit] sancti dit (!) B dicit P 790 de subiecto] om. P 791 hoc…793 subiectum] om. (hom.) L | a3] om. Y 792 ad…positivum] positivum ad quem P | autem] est add. P | a non-subiecto] a non a non-subiecto iter. Y 793 negatione] generatione C | ad] in L | de] a Y 795 modo] om. Y subiectum…Physicorum] V Physicorum subiectum L 797 ad] om. N | quod] quem Y 798 quod] hic add. LN 799 enim] est add. L 800 praedictis] dictis N 801 sive materia] suo modo L | Commentatore…Philosopho] inv. N | et] a add. BCY 803 unum] idem N 804 subiectum] om. P | modo2] om. L | quia videlicet] quia ut P videlicet quod Y 805 extrema] extra re Y | modo] modos N 806 e…habentes] habentes e converso LN et2] om. N | passio…807 converso] e converso passio P

789 dico…790 monstratum] Ibid. 795 Commentator] AVERROES, Physica V, comm. 9 (ed. Iuntina IV, f. 215raB): “Motus igitur habet duplicem considerationem, quoniam secundum suam materiam est in genere termini ad quod est motus, secundum autem formam, id est secundum quod est transmutatio coniuncta cum tempore, est in praedicamento passionis”.

L 163rb

Q. 11: UTRUM CREATIO-ACTIO SIT IN DEO VEL IN CREATURA

P 29va Y 106ra

B 22rb

193

88. Et quod ista sit intentio Commentatoris patet per illud quod dicit, commento 20 vel 21. Ibi enim, exponens istud dictum Philosophi, videlicet quod actio et passio sunt idem subiecto et diversa definitione, subdit: “Et haec dispositio est in omnibus relativis, quod videlicet sunt idem subiecto et diversa definitione”. Nunc autem constat quod relationes oppositae sive mutuae, sicut paternitas et filiatio, non sic sunt eadem subiecto quod in eodem sit formaliter paternitas et filiatio, immo in alio et alio. Solum ergo intendit Commentator ista esse eadem subiecto, quia sunt | circa eadem extrema; ergo etc. 89. Et ad hoc etiam faciunt exempla Philosophi de ascensu | et descensu et de spatio unius ad duo et duorum ad unum, quae quidem exempla sunt valde congrua. Sic enim aliquo modo se habet agens ad patiens sicut se habet unum ad duo et ascendens ad descendens, et e converso sic patiens ad agens sicut duo ad unum et descendens ad ascendens. 90. Ad cuius evidentiam est sciendum quod agens ut agens non recipit nisi tantum unum, videlicet actionem. Patiens autem recipit duo, videlicet motum quo movetur – sive passionem – et terminum. Ex quo patet quod agens respicit passum quasi sicut unum duo et e converso. Secundo, etiam | respicit agens ipsum passum, sive se habet ad ipsum, sicut ascensus ad descensum. Cum enim pati sit imperfectionis, agere autem perfectionis, quanto magis itur versus agens rece808 intentio] intellectus Y | illud…809 dicit] eundem P 809 20…21] 20 vel 20 B 2 vel 20 C 20 vel 12 L 2 P | Ibi enim] ubi N | enim] sup. lin. P | istud] illud P 811 subdit…812 definitione] om. (hom.) NY | quod videlicet] inv. L 813 sive] vel L sunt N 814 quod] quia L | eodem] subiecto add. N | formaliter paternitas] inv. Y 815 immo] vero L | et] in add. P | et alio] om. L 816 eadem1] iter. Y | extrema] extra re Y 817 faciunt] philosophi add. sed exp. Y 819 exempla] extrema N | Sic] sicut N 820 se] mg. L | ad2] et N 821 sic] sicut N | patiens…agens] ad agens patiens P | sicut] et N | ad3] et N 822 ascendens] descendens sed corr. Y 823 est] om. BCN | est sciendum] inv. L non…824 recipit2] mg. P 824 recipit1] respicit NP | tantum unum] terminum | Patiens] passio N | autem] actus (?) autem add. N | recipit2] respicit mg. P 826 respicit] recipit BN | quasi] quod NY om. P 827 respicit] recipit N | sive] vel L 828 ad descensum] et descensus N 829 autem] om. P | recedendo] recipiendo Y 809 commento…21] AVERROES, Physica III, comm. 20 (ed. Iuntina IV, f. 94rbE): “Ista enim est dispositio omnis quae refertur ad aliud, scilicet quoniam relatio inter illa est una dispositio existens inter duo”.

810

815

820

825

194

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

830 dendo a patiente, tanto magis itur ad perfectius, et per consequens

ascenditur ad perfectionem. Sicut recedens ab ubi vel loco deorsum et vadens ad locum sursum ascendit secundum locum, sicut etiam e contrario descensus secundum locum est ascensus ad locum deorsum recedendo a loco sursum, ita etiam consimiliter descensus secundum 835 perfectionem est ascensus ad passum recedendo ab agente; ex quo patet secundo quomodo agens respicit passum ut ascensus descensum. Hoc de tertio. 91. Ex his patet quid dicendum sit ad quaestionem qua quaeritur

840 utrum creatio-actio sit in Deo. Cum enim creatio-actio non sit in re

nisi volitio Dei, sicut nec creatio-passio nisi ipsa creatura, per consequens creatio-actio formaliter est in Deo. | 92. Ad rationes in principio, patet ex dictis in quaestione.

830 tanto] tam sed del. P | perfectius] perfectionis sed corr. Y | consequens] om. Y 831 ad] secundum Y | Sicut] sic N 832 locum2] et add. P | etiam] om. N 833 est] et BL ascensus] descensus NY | ad] secundum P | deorsum] sive add. N 834 ita etiam] et ita N etiam consimiliter] inv. P 835 est] etiam add. L | ascensus] accessus P | ad passum] om. P 836 secundo] secundum BCY | descensum] descensus L 839 dicendum sit] inv. LN | ad] quartam add. Y 840 creatio-actio1] creatio L 841 creatura] et add. NY 844 quaestione] corpore quaestionis P sequitur alia quaestio add. B

844 Ad rationes] Cf. supra nn. 1-2.

L 163va



C 119vb N 147va

P 29vb

Utrum creatio cuiuscumque rei creabilis fuerit possibilis ab aeterno, et utrum fuerit de facto. 1. Videtur quod sic, quia, posita causa ultimate in actu et non 5 impedita, ponitur eius effectus; causa enim in actu et effectus simul sunt et non sunt, secundum Philosophum II Physicorum et V | Metaphysicae. Sed Deus fuit causa omnium ab aeterno | in actu non impedita; si enim non fuisset ab aeterno causa in actu, sed in potentia et 10 postea | in actu, fuisset mutatus a potentia in actum. Ergo etc. 2. Contra: Gen. 1: In principio creavit Deus caelum et terram. 3. Secundo arguo quod non fuerit possibilis, quia impossibile est creaturam aliquam adaequari creatori; sed si aliqua posset esse ab aeterno, aliqua posset sibi adaequari, saltem in aeternitate; ergo etc. 4. Contra: quia ab aeterno Deus fuit causa sufficiens ad ponen- 15 dum in esse quodcumque factibile; ergo ab aeterno quodcumque potuit ponere in esse. 5. Respondeo. Circa istam quaestionem sic est procedendum. Quia enim actus infert potentiam et non e converso – sequitur enim: 20 ‘hoc est, ergo est vel fuit possibile’, non tamen e converso: ‘hoc est possibile, ergo est’ –, idcirco primo videbitur de possibili si Deus potuit aliquid facere ab aeterno; secundo de facto si fecit aliquid ab aeterno.

12,3 cuiuscumque] cuiuslibet N 5 Videtur] et praem. Y 7 secundum Philosophum] om. P 11 In principio] dicitur Y 12 arguo] arguitur P | fuerit] fuit N 13 aliqua] creatura P 14 aeterno] non add. L | aliqua] om. P | ergo etc.] om. L 15 Deus fuit] inv. P om. Y | ad] se add. N 16 factibile…quodcumque2] om. (hom.) CL 17 in esse] om. BCP 19 sic est] inv. B sic Y 20 infert] informat C | et] om. BCY 21 est2] hoc est add. Y 22 possibili] non tamen econverso add. sed del. Y 23 potuit] potest BCLY

12,7 Philosophum] ARISTOTELES, Physica II, cap. 3 (AL VII-1, p. 62; 195a16-18); Auctoritates Aristotelis (ed. J. HAMESSE, p. 146, n. 72): “Causa et effectus simul sunt et non sunt”; Metaphysica V, cap. 1 (AL XXV-3, p. 95; 1014a21-23). 11 Gen 1] Gn. 1, 1.

196

25

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM



6. Quantum ad primum, primo videbitur de entibus permanentibus; secundo de successivis, quia de eis sunt difficultates speciales propter quas aliqui magni doctores, concedentes quod Deus potuit facere quaecumque entia permanentia ab aeterno, negant tamen de 30 omnibus successivis. Ex his autem duobus generibus entium, videlicet successivis et permanentibus, integratur totum universum. <Subart. 1: Utrum creatio fuerit possibilis ab aeterno quoad entia permanentia> 7. Ad evidentiam istius primi est sciendum quod creatio potest

35 comparari ad tria, videlicet ad eius principium effectivum, quod est

ipse Deus, et ad terminum a quo, qui est non-esse creaturae, et ad terminum ad quem, scilicet ad ipsam creaturam. Secundum ista tria, diversi, negantes Deum | posse producere aliquid extra se ab aeterno, diversimode probant. Aliqui enim arguunt ad probandum hoc ex parte 40 principii effectivi creationis, alii ex parte termini a quo, et alii ex parte termini ad quem. 8. Ex parte principii creationis, quod est divina voluntas, arguunt aliqui primo sic: Deus non producit aliquid extra necessario, sed mere 45 libere et contingenter; sed si faceret aliquid ab aeterno, faceret illud necessario, non contingenter; ergo impossibile est Deum creare ali26 de…27 secundo] mg. P 27 de1] entibus add. P | difficultates] diversitates C 29 facere] vel potuerit P 30 Ex…31 permanentibus] mg. P 31 successivis...permanentibus] inv. LP 34 istius…est] huius primi P | primi] primo BC 35 videlicet] scilicet P 36 ipse] om. P | et1] om. LNY | a] sup. lin. P 37 scilicet…creaturam] qui est ipsa creatura P | ad2] om. N | Secundum] sed BCL 38 Deum posse] inv. P | se] mg. P 39 probant] enim add. sed del. Y | parte] per se sed corr. sup. lin. a. m. L 40 alii1] aliqui NP | et alii] aliqui P 41 termini] eius add. BCY 43 creationis] effectivi P | divina voluntas] de divina voluntate Y | arguunt aliqui] probant P 44 primo] om. L | sic] opinio tertia ratio primae viae add. L | aliquid] ad BCY 45 libere et] om. P | sed…46 contingenter] om. (hom.) Y faceret1] crearet L 46 creare] facere P 43 arguunt aliqui] HENRICUS DE GANDAVO, Quodlibet I, qq. 7 et 8 (ed. MACKEN, pp. 27-46; idem, Quaestiones variae, q. 4 (ed. ETZKORN,pp. 35-57).

B 22va

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

P 30ra

Y 106rb

L 163vb

197

quid ab aeterno. Probatio minoris: quia, si Deus creasset aliquid ab aeterno, aut pro instanti aeternitatis pro quo creavit potuit non creare, aut non potuit non creare. Si non potuit non creare, ergo necessario creavit. Si potuit non creare, contra: quia vel pro illo sive in illo eodem instanti quo creavit potuit non creare, vel | in aliquo alio priori, vel in aliquo posteriori. Non in aliquo priori, quoniam ante primum instans aeternitatis nihil est; nec in aliquo post illud primum instans in quo productum est, quia postquam aliquid est creatum non potest non esse creatum; nec in eodem in quo creavit, quia tunc de eodem essent contradictoria simul vera – idem enim esset creatum vel | posset esse creatum et posset non esse creatum in eodem instanti, quae sunt contradictoria. Ergo etc. 9. Confirmatur, quia quorumcumque actuum | potentiae possunt esse simul in ordine ad actus, et actus ipsi possunt consimiliter esse simul; sed si Deus potuit creare ab aeterno et potuit non creare, potentia creandi et potentia non creandi fuerunt simul in eo ab aeterno et in ordine ad actus, puta ad creare et non creare; ergo et ipsi actus poterunt simul esse, et ita idem potuit ab aeterno creari et non creari. Hoc autem est impossibile et contradictionem implicans evidentem. Ergo etc. 10. Confirmatur secundo, quia omne agens contingenter est indeterminatum ad utramque partem contradictionis; sed si Deus 48 pro1] illo add. BC sed del. Y | instanti] mg. P | potuit…49 creare1] aut non potuit non creare aut potuit non creare N aut (non sup. lin.) potuit non creare Y 49 aut] sed L Si…creare2] si isto secundo modo P om. (hom.) CL 50 quia…sive] quia L quia pro illo sive N vel P 51 vel] sive N | alio] om. CP 52 vel] aut P | aliquo1] alio LNY Non…priori] om. L | in aliquo2] in alio N in quantum Y | quoniam] quia L spat. vac. Y 53 aeternitatis…instans2] om. (hom.) L | nihil] vel Y | aliquo] alio BY | post] posteriori NP | illud] illo P | primum instans] om. BP 54 potest] potuit B 55 quia] aut L | tunc] om. LP | essent…56 simul] simul contradictoria essent N 56 enim] om. N | esset…vel] om. P | creatum] et non creatum add. B | vel…57 creatum2] om. (hom.) L 57 posset non] inv. LNP posset tantum sed corr. Y | instanti] et non esset add. L 58 Ergo etc.] om. N 60 esse simul1] inv. PY | actus1] mg. P | actus ipsi] inv. P | possunt] dicuntur LN consimiliter] similiter P 61 creare1] aliquid add. P | potuit2…62 et2] om. (hom.) L 2 63 et ] om. Y | poterunt] potuerunt L 64 simul esse] inv. N | ab aeterno] inv. N | Hoc…65 evidentem] hoc autem implicat contradictionem evidentem N sed hoc implicat contradictionem P 65 Ergo etc.] om. N 68 indeterminatum] determinatum L sed corr. P | sed] quia Y

50

55

60

65

198

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

produxisset mundum ab aeterno, fuisset determinatus ad alteram

70 partem tantum et non indeterminatus ad utramque; ergo non contin-

75

80

85

90

genter, sed necessario ipsum produxisset. Hoc est impossibile. Ergo etc. 11. Sed ostendo quod ista ratio non concludit. Arguo enim sic: Deus ab aeterno praedestinavit contingenter salvandos et praescivit | damnandos; ergo et contingenter mundum creare potuit ab aeterno. Antecedens est evidens, quia omne a Deo volitum est volitum ab aeterno et omne volitum ad extra, sive aliud ab eo, est volitum contingenter. Consequentia patet, quia illud quod secundum suam rationem stat cum aliquo potest etiam stare cum quocumque alio eiusdem rationis cum illo; sed aeternitas stat cum contingentia praedestinationis | et praescientiae; ergo et cum contingentia productionis sive creationis potest stare, cum contingentia sit eiusdem rationis hic et ibi. 12. Et si dicas quod non est simile de praedestinatione et creatione, ex eo quod per praedestinationem res non habet aliquod esse, per productionem autem Deus ponit rem in esse reali extra, hoc nihil valet, quia ita praedestinatio ponit contingenter obiectum in esse volito, | sicut productio in esse reali. Et ita, sicut cum contingentia praedestinationis stat aeternitas, et cum | contingentia productionis potest stare. 13. Praeterea, omnis effectus contingens tunc producitur contingenter quando producitur – quando enim non producitur, nec contin-

70 et] om. P | utramque] utramlibet B 71 Hoc…72 etc] quod est impossibile P 73 Sed] contra et B | ista…concludit] istae rationes non concluduntur B | enim] om. P | sic] om. L 75 contingenter] videtur quod add. L | creare potuit] inv. L 77 volitum1] om. P 2 sive…eo] om. P | volitum ] ab eo add. BC | contingenter] contingendi C 78 quia] quoniam N | rationem] constat cum (contingentia praedestinationis sed exp. cum signis ‘va-cat’) aliquid add. B 79 etiam] om. BC | stare] esse vel substare P 80 aeternitas] corr. P 81 praescientiae] corr. mg. P praecise N | et2…82 stare] potest stare cum contingentia productionis sive creationis P 82 contingentia] cum add. N | contingentia sit] inv. P | hic…ibi] huius et illius P 83 est] om. C | praedestinatione…creatione] inv. N 84 ex eo] om. P | quod] quia BCPY | aliquod] aliquid B 85 productionem] creationem P ponit] potuit Y | reali] ad add. B 86 ita praedestinatio] ista praedestinatio CL illa praedestinatio NY praedestinatio (illa del.) ita P | ponit] potuit BY 87 sicut2] si BCLY cum] sup. lin. L | contingentia] continua B 88 stat] om. Y | et] ita N | cum] etiam Y contingentia] creationis vel add. N 91 quando1…nec] mg. P | producitur2] tunc add. L nec] exp. L

N 147vb

C 120ra

B 22vb P 30rb

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

L 164ra

199

genter nec necessario producitur –; modi enim rei praesupponunt rem. Sed necessario et contingenter sunt modi productionis rei; quare etc. Sed quando effectus producitur contingenter, potest non produci, alias non contingenter, sed necessario produceretur; ergo, quando effectus contingenter productus producitur, potest non produci. Ergo, quantumcumque Deus mundum produxisset ab aeterno, adhuc potuisset ipsum non producere, et per consequens contingenter et non necessario produxisset. Quare etc. 14. Praeterea, accipio aliquem actum voluntatis nostrae contingenter ab ea productum, et accipio etiam primum instans in quo voluntas contingenter ponit illum actum in esse, et sit illud instans a. Tunc arguo sic: aut voluntas potuit non producere illum actum in instanti a, aut non potuit non producere in illo instanti. Si non potuit non producere, ergo produxit necessario, non contingenter, cuius tamen oppositum supponitur. Si potuit non producere, ergo sequitur quod, in eodem instanti in quo causa contingenter agens ponit effectum in esse, potest non ponere divisim, licet non coniunctim. Quare etc. – Patet ergo | quod ratio sumpta ex parte principii creationis non concludit. 15. Tunc ergo respondeo ad ipsam in forma. Quando dicitur quod agens pro illo instanti pro quo agit non potest non agere, dico quod ista propositio est duplex: quia vel potest intelligi quod agens, quando agit, non potest non agere in sensu compositionis – et sic est vera –, vel in sensu divisionis – et sic est falsa. Pro eodem enim instanti pro quo contingenter agens agit, potest non agere divisim, licet non coniunctim. Et ita, si Deus produxisset mundum ab aeterno, potuisset pro 93 quare] ergo P 94 Sed quando] si autem L 95 produceretur] producitur P | ergo…96 producitur] om. (hom.) C 96 producitur] productus sed corr. P 97 mundum produxisset] inv. P 98 et2] om. BCY 99 Quare etc.] om. P 101 et] cum sed exp. P om. C etiam…instans] etiam instans illud BC etiam productionis instans L primum instans etiam N 102 ponit…esse] illum actum in esse ponit P | sit] fit C similiter N sic Y | instans] om. L | a] om. Y 103 potuit non] inv. Y 104 potuit1] ponit Y | non3…105 contingenter] sic ergo non contingenter sed necessario producit P 105 tamen] om. NP 106 supponitur] suppositum del. N | quod] om. Y 108 Quare] quia Y 110 respondeo] dico P | in forma] ad formam N formam P | dicitur] arguitur L 111 pro2] om. P 112 agens] quod agit add. sed exp. Y | quando] quod N 114 enim] videlicet N | enim…pro] mg. P 115 non2] sup. lin. N 116 produxisset] produxit sed corr. P 110 Quando dicitur] Cf. supra n. 7.

95

100

105

110

115

200

120

125

130

135

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

eodem instanti aeternitatis non producere ipsum divisim. Et ad illud Perihermenias: “omne quod est”, etc., dico quod illud debet intelligi coniunctim, non divisim, quia divisim omne quod contingenter est, quando est, non necessario est. 16. Ad secundum, quando dicitur: ‘quorum potentiae’, etc., concedo eo modo quo potentiae sunt compossibiles. Sed tunc ad minorem, dico quod Deus ab aeterno potuit creare et potuit non creare divisim, non tamen coniunctim. Et ita huiusmodi potentiae non sunt compossibiles coniunctim, sed tantum divisim, quare nec actus erunt coniunctim compossibiles, sed divisim. 17. Ad tertium, quando dicitur: ‘omne | contingenter agens est indeterminatum’, etc., dico quod duplex est indeterminatio, ut dictum fuit in Io: | quaedam de possibili et quaedam de inesse; et similiter est duplex determinatio, videlicet de possibili et de inesse. Nunc autem determinatio de inesse stat cum indeterminatione de possibili. Tunc ergo dico quod omne illud quod agit etiam contingenter est determinatum ad alteram partem | determinatione de inesse, | est tamen indeterminatum indeterminatione de possibili; et ista indeterminatio, videlicet de possibili, facit contingentiam, non autem indeterminatio de inesse. Tunc ergo dico quod, si Deus ab aeterno produxisset mundum, ab aeterno fuisset determinatus ad alteram partem determinatione de 117 non…ipsum] ipsum non producere N | producere] produxisse L | divisim] divisum B ad…118 Perihermenias] ad illud de libro perihermenias B de libro ad illud per illas C ad illud per illas Y 118 Perihermenias omne] om. L | dico] dicitur L | illud] om. LN 119 quia divisim] om. Y 120 non] etiam Y | necessario] necesse L 121 quando] cum NP 122 concedo] quod add. N | eo] eodem L | compossibiles] et add. P 125 actus] sunt add. sed del. C | erunt…126 compossibiles] earum sunt compossibiles coniunctim P 126 sed] tantum add. Y 127 quando…omne] cum dicitur omne C quod N ostenditur omne Y 128 ut…130 determinatio] om. (hom.) L 129 est duplex] inv. N 130 videlicet] scilicet P | et] non add. Y | et…131 possibili] om. (hom.) L 131 Tunc] et praem. L 132 illud] om. N | agit etiam] om. P 133 tamen] enim P de add. sed del. Y 134 ista] ita NP indeterminatio] determinatio Y | videlicet] om. LP 135 contingentiam] continuam B autem] om. Y 136 ab aeterno2] om. P 118 Perihermenias] ARISTOTELES, De interpretatione, cap. 9 (AL II-1, p. 17; 19a22-23); Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 306, n. 20): “Omne quod est, quando est, necesse est esse”. 121 Ad secundum] Cf. supra n. 8. 127 Ad tertium] Cf. supra n. 9. 129 In Io] Cf. FRANCISCUS DE MARCHIA, Scriptum in I Sententiarum, d. 35, q. 57 [in ordine]; Reportatio in I Sententiarum, d. 35, q. 65 [in ordine].

P 30va

Y 106rb

B 23ra

|

N 148ra

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

201

inesse, semper tamen remansisset indeterminatus indeterminatione de possibili. Sicut etiam modo, semper fuit determinatus determinatione de inesse ad alteram partem, et tamen nihilominus fuit indeterminatus 140 indeterminatione de possibili ad utramque divisim. <Secunda opinio>

C 120rb

18. Alii, secundo, arguunt ex parte termini a quo creationis; creatio enim est de nihilo. Ex hoc arguitur sic: omnis effectus est ordine naturae posterior sua causa; ergo, cum omne aliud a Deo sit 145 effectus eius, omne aliud ab ipso erit necessario posterius ipso Deo producente. Tunc arguitur: illud quod necessario prius habet non-esse quam esse non potest fieri ab aeterno; sed quodcumque aliud a Deo prius necessario habet non-esse quam esse; ergo etc. | Maior patet, quia omne tale, quod videlicet prius habet non-esse quam esse, habet 150 principium sui esse. Minor probatur, quia, cum omne aliud a Deo sit necessario ordine naturae posterius ipso, in illo priori quo Deus est prius creatura, aut creatura habet esse aut non. Si habet esse, ergo non est posterior Deo. Si habet non-esse, habetur propositum, videlicet quod prius necessario habet non-esse quam esse. Ex quo sequitur quod 155 impossibile est aliquid aliud a Deo fieri ab aeterno.

138 semper] ipse P 139 etiam] et CNY | modo] quando produxit add. BC quod add. N semper] om. N deus add. P 140 ad…partem] om. N | partem] mg. P | indeterminatus] corr. mg. P determinans B 141 utramque] partem add. P 143 secundo] duo N 144 est1…nihilo] de nihilo est Y | Ex…arguitur] arguitur primo P | sic] sicut Y | est2] de add. Y 145 omne] esse B om. C 146 ipso erit] errit sed corr. B eo est P 147 producente] producendo C producto Y | arguitur] arguo BN sic add. L | habet] habuit N 148 quam esse] om. Y | fieri] esse N 150 tale] illud P | videlicet] om. NP | esse] om. N 151 omne] a di add. sed del. Y 152 necessario] om. N | ordine…ipso] posterius ipso ordine naturae P | posterius] posterior BC | priori] posteriori C in add. Y 153 prius] prior N | creatura1] creatum C | non1] esse add. N | habet esse2] sic P 154 est] om. N | habet non-esse] non P | videlicet] scilicet P 155 Ex quo] ergo N 156 aliquid…fieri] a deo fieri aliquid N | aliud] om. P

143 Alii] e.g., BONAVENTURA (A BAGNOREA), In II Sententiarum, d. 1, p. 1, a. 1, q. 2 (ed. Quaracchi 1885, II, p. 22); IOANNES PECHAM, Quaestiones disputatae De aeternitate mundi, qq. 1-2 (ed. BRADY et al., pp. 563-594).

202

160

165

170

175

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

19. Sed si ista ratio concludit, ostendo quod nec propria passio est subiecto coaeva, nec aliquis etiam effectus potest suae causae esse coaevus; et tamen utrumque istorum constat esse falsum. Arguo enim primo de passione et eius subiecto sic: sicut causa efficiens est necessario suo effectu ordine naturae prior, ita et omne subiectum | est prius natura sua propria passione. Aut ergo in illo priori in quo subiectum est prius ipsa passio est, aut non. Si non | est et postea est, cum esse et non-esse sint contradictoria et ita non possunt simul competere eidem in eodem instanti durationis, ergo subiectum praecedit passionem duratione. Si dicas quod est, ergo subiectum non est prius sua passione; ergo etc. 20. Praeterea, arguo secundo de causa et suo effectu idem. Secundum Augustinum, VI De Trinitate, capitulo 1 in principio: “Si ignis esset aeternus, et splendor eius esset aeternus et ei coaevus”, et tamen ostendo per rationem tuam quod hoc sit impossibile. Arguo enim sic: ignis aeternus, vel quicumque alius, est causa splendoris ab eo geniti, et ita per consequens est prior ipso ordine naturae; vel ergo in illo priori splendor est – et tunc ignis non est prior ipso, cuius contrarium supponitur –, vel non est et postea est – et tunc sequitur quod non est sibi coaevus, videlicet ipsi igni, sed est eo posterior duratione,

157 si] mg. C | ostendo] om. Y 158 coaeva] coaequa N | aliquis etiam] inv. P aliquid N suae…159 esse] esse coaevus suae causae secundae quorum utrumque est P 159 coaevus] coaequus N 161 suo…prior] ordine naturae prior suo effectu P | effectu] effectui C | et] om. P | prius] prior Y 162 illo] isto B 163 prius] passione add. N non add. P | passio] passione P | non1] est add. LN | et1…est4] ergo posterius habet esse L est4] et add. N | cum] sup. lin. P om. BCLY 164 sint] sunt BC | ita] illa L ista P competere eidem] inv. L 165 praecedit] durationem add. sed exp. Y | passionem duratione] inv. P 166 Si] autem add. P | sua] propria add. N 168 Praeterea…secundo] praeterea arguo sic N secundo arguo P | idem] om. N | idem…169 Augustinum] per illud augustini P 169 in principio] om. P 170 ignis esset] inv. N | esset1] est Y 171 rationem] corr. Y | sit] sup. lin. L | Arguo…172 sic] om. N 172 vel] aut Y | causa splendoris] inv. P 173 prior…naturae] prius ordine naturae ipso P | ipso ordine] (suo exp.) ordine ipso Y 174 priori] semper add. N | splendor est] inv. NP | est1] habuit esse L | ipso] est C ipsa N 175 supponitur] est add. N | non] esse add. sed exp. C | est2] iter. sed del. Y 176 videlicet ipsi] scilicet L | videlicet…sed] si C | est2] om. NP | eo] om. B

169 Augustinum] AUGUSTINUS, De Trinitate VI, cap. 1 (CCSL 50, p. 228; PL 42, p. 923).

L 164rb

P 30vb

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

B 23rb

N 148rb

P 31ra

203

cum idem non possit esse et non esse in eodem instanti durationis. Ergo etc. 21. Praeterea, quando aliquid comparatur ad aliqua | duo, quorum unum convenit sibi per se et aliud per accidens, si potest absolvi ab eo quod convenit sibi per se, multo magis ab eo quod convenit sibi per accidens, et hoc per eandem virtutem per quam potest absolvi ab illo quod convenit sibi per se. Si etiam potest absolvi aliqua virtute ab illo quod convenit sibi per se, multo magis eadem virtute potest absolvi ab illo quod sibi convenit per accidens, sed non primo. Sed productio respicit subiectum per se – omne enim quod naturaliter producitur, producitur per se et necessario ex subiecto –, terminum autem a quo oppositum respicit tantum per accidens; licet enim omne quod naturaliter fit fiat per se ex subiecto, non tamen fit ex opposito nisi tantum per accidens. Ergo, cum productio possit divina virtute absolvi a subiecto, ut patet de creatione, multo magis potest absolvi a quocumque termino opposito praecedente. Sed terminus a quo productionis creaturae sive creationis est non-esse creaturae. Ergo creatio potest absolvi a non-esse praecedente terminum creationis. Sed omne ens cuius non-esse non praecessit esse, suum | esse est aeternum. Ergo etc. 22. Confirmo istam rationem, quia, si non-esse cuiuscumque rei creabilis necessario praecedit suum esse duratione et fuit aeternum, arguo sic: in causis praecisis, si affirmatio est causa affirmationis, et negatio est causa negationis, Io Posteriorum; sed causa praecisa | in 177 non1] om. Y 181 sibi1] om. Y | se] et add. N | se…per2] om. (hom.) C | sibi2] ei P 182 accidens…183 per] om. (hom.) Y 183 Si…184 se] om. (hom.) BC | etiam] enim Y absolvi] ab add. P 184 convenit sibi] inv. Y | per] iter. Y | se] primo add. Y | absolvi] om. P 185 sibi convenit] inv. NP | accidens] se LPY | sed] et Y | sed…primo] om. BC 186 se] et non per accidens add. N | enim] om. Y 187 subiecto] obiecto B | terminum] termini Y | quo] respicit add. sed del. P 188 licet…190 accidens] om. (hom.) L 189 fit2] sit Y 191 ut] dictum est et add. P | creatione] ergo add. P | potest] om. L 192 termino] non N 193 sive creationis] om. P | creaturae2] creationis sed corr. C | creatio] cum a subiecto L 194 absolvi] et add. L | terminum] termini C esse vel termino L termino Y 195 esse1] om. PY | suum…esse2] inv. BCP eius esse N 196 Confirmo] totam add. P cuiuscumque] cuiuslibet N 197 et] non add. N 199 est causa] om. P | Io] secundo P 199 Io Posteriorum] ARISTOTELES, Analytica Posteriora I, cap. 13 (AL IV-3, p. 214; 78b21-22): “Et secundum hanc similitudinem, si est affirmatio ipsa causa in hoc ut sit res, tunc negatio est causa in hoc ut non sit”.

180

185

190

195

204

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

200 genere causae efficientis quare creatura | habet esse est quia Deus

205

210

215

220

dedit sibi esse; ergo causa quare non habet esse est quia Deus non dedit sibi esse. Sicut ergo affirmatio ex parte Dei est causa entitatis creaturae, ita et negatio ex parte eius est causa non-entitatis creaturae. Tunc ultra: aut ergo Deus fuit causa istius non-entitatis creaturae necessaria, aut contingens, loquendo de causa eo modo quo negatio habet causam, scilicet privativam, non positivam. Si contingens, ergo potuit expellere huiusmodi negationem, puta non-entitatem, per oppositam affirmationem, dando videlicet sibi esse. Si necessaria, cum Deus sit | causa contingens entitatis creaturae, ergo sequetur quod magis necessario causat non-esse quam esse; sed hoc est falsum, quoniam ad idem genus causae et ad eundem modum causandi reducitur affirmatio et negatio; ergo etc. 23. Patet ergo quod ista ratio non concludit, unde ad ipsam respondeo. Quando dicitur quod omnis effectus est natura posterior sua causa, dico quod esse posterius natura aliquo non est, ut dictum fuit in Io, non-esse simpliciter pro quocumque instanti pro quo est prius – hoc enim est esse | posterius duratione –, sed est non-esse aliquo modo sive sub aliqua ratione qua est prius natura. Prius enim natura est illud quod praesupponitur alicui, et posterius natura illud quod praesupponit. Et ita, licet pro quocumque instanti est prius natura, sit etiam et posterius simpliciter, non tamen secundum quid, hoc 200 quare] in add. L | est] quia add. sed exp. P 201 causa] om. N | est] om. N 202 sibi esse] inv. N | causa entitatis] entitas L 204 aut] quaero add. sed del. Y | creaturae] non add. Y 205 negatio] necessario praem. sed del. Y necessario N 206 causam] mg. P scilicet] sed Y | Si] sed Y 207 huiusmodi] om. N | puta] videlicet P | non-entitatem] non-existentem L 208 dando videlicet] inv. Y | videlicet…esse] scilicet sibi cause N 209 contingens] contingentis Y | entitatis] entitati C | ergo] om. P | sequetur] sequitur NP 210 causat] habuit L causet N | hoc…211 quoniam] quod falsum est quia P 211 et…modum] vel P | eundem] ostendere Y | causandi] creandi N 212 ergo] quare P 214 quod] om. PY 215 natura aliquo] inv. NP 216 non-esse] non esset Y | simpliciter] sed add. N 218 qua] quae L | Prius…219 natura1] mg. P | enim] om. L 219 illud1] om. L | natura2] est add. CY | illud2] om. L 220 pro] in B | instanti] quo add. P | est] om. L 221 sit] sic BC | etiam et] om. P | et posterius] om. N | tamen] om. Y 213 ista ratio] Cf. supra n. 18. 216 in Io] FRANCISCUS DE MARCHIA, Scriptum in I Sententiarum, d. 12, q. 31 [in ordine]; Reportatio in I Sententiarium, dd. 12-13, q. un., a. 2 (ed. MARIANI, pp. 62- 63).

Y 106vb

L 164va

C 120va

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

B 23va

P 31rb

205

est sub ratione praesuppositi, sed sub ratione praesupponentis. Nunc autem non est contradictio quod aliquid sit in aliquo signo simpliciter et | non sit sub ratione praesuppositi. Et ita dico quod, si mundus fuisset ab aeterno, fuisset simpliciter in quocumque instanti priori aeternitatis in quo fuit Deus, non tamen fuisset in primo signo naturae sub ratione praesuppositi, sicut Deus, licet fuisset simpliciter; in secundo autem signo fuisset sub ratione praesupponentis. 24. Contra. Accipio primum signum naturae, et arguo sic: aut mundus in illo primo signo naturae fuit sub ratione praesupponentis, aut non. Si sic, cum esse sub ratione praesupponentis sit esse posterius natura, per consequens sequitur quod ante primum signum naturae est aliud prius signum, quod est impossibile. Si dicas quod in illo primo signo naturae non fuit sub ratione praesupponentis, sed in secundo, | contra: quia primum et secundum signum naturae sunt in eodem instanti durationis; praesupponere autem et non praesupponere sunt contradictoria; ergo, si in primo signo naturae non praesupponit et in secundo praesupponit, sequitur quod contradictoria erunt simul vera de eodem in eodem instanti durationis. 25. Respondeo. Quando dicitur: ‘in primo signo naturae aut est sub ratione praesupponentis, aut non’, distinguo istam, quia ‘praesupponere in primo signo naturae’ potest dupliciter intelligi, quia vel quod praesuppositio activa sit in illo signo naturae, vel quod praesuppositio ista non solum sit in illo signo, sed etiam quod mensuretur ipso. Tunc dico quod, si mundus fuisset ab aeterno, ipse mundus in 222 est] posterius N | sed…praesupponentis] om. (hom.) LN 223 signo] instanti BC 224 non] non-esse BC | sit] simul C | praesuppositi] sed sub ratione praesupponentis N 225 fuisset1…aeterno] ab aeterno fuisset L | in] pro N | priori] primo L om. N 226 aeternitatis] corr. N 227 simpliciter] naturaliter simplex N 229 Contra] quia C contra quia P 230 primo signo] inv. BNY 231 sic] tunc add. N | esse1] etiam BCLY et N | praesupponentis] mg. P | sit] fuit NY | esse2] etiam BCLNY 232 per consequens] om. P 233 aliud] aliquod BC ad Y | quod2] est add. Y | in] quo add. sed del. Y 237 non] om. Y 238 praesupponit] et add. N | quod] contradictio add. sed exp. Y | erunt] sunt B | vera] om. P 239 eodem2] ratio add. sed del. Y 240 Quando dicitur] enim dicitur quod N 241 praesupponere] praesupposito C praesupponendo L 242 dupliciter intelligi] inv. P 243 illo] primo NP (et iter. sed abrasit P) 244 solum] simul L | solum sit] inv. P | illo] isto BC primo N | signo] naturae add. L 245 Tunc] ergo add. P | in…246 signo] om. P 227 licet fuisset] scilicet mundus.

225

230

235

240

245

206

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

primo signo praesupposuisset Deum primo modo, hoc est quod sua praesuppositio activa fuisset in illo instanti vel signo, sicut et ipse; pro quocumque enim signo est simpliciter aliquid praesupponens aliud necessario, pro eodem est sua praesuppositio activa qua praesupponit 250 illud. Secundo autem modo, videlicet sub ratione mensurati, non fuisset in primo instanti, sed tantum in secundo. Et ita in primo signo praesupponit simpliciter, non tamen sub ratione mensurati, in secundo sub ratione mensurati [non primo, sed secundo signo]. Nunc autem praesupponere aliquid in eodem instanti durationis sic quod praesup255 positio | activa sit simpliciter et non sit secundum quid, puta sub ratione mensurati, non sunt contradictoria.

N 148va

26. Tertio, alii arguunt ex parte termini creationis ad quem, et | hoc sic: illud quod producitur in instanti raptim transeunti et fluenti 260 nullo modo potest esse aeternum; sed omnis effectus producibilis isto modo necessario producitur; ergo nullus potest esse aeternus. Maior patet, quia aeternum non habet principium suae durationis; omne autem quod sic producitur, videlicet in instanti fluenti et raptim transeunti, habet principium suae durationis; quare etc. Minor etiam 265 probatur, quia nisi instans creationis in quo creatura creatur transiret, sed maneret manente creatura, sequeretur quod creatura continue crearetur; hoc est falsum. 27. Sed nec ista ratio valet. Accipit enim falsum, puta quod creatio transit, manente creatura. Hoc enim falsum est. Probatio: 246 praesupposuisset] ipsum add. L | Deum] in add. Y 249 necessario] om. N 250 videlicet] scilicet P | mensurati] mensurantis N 251 primo1] signo vel add. L 252 praesupponit] supponit N | in] et Y | in…253 primo] om. BC 253 primo] in praem. BC modo vel add. L | signo] si ergo autem add. Y 254 aliquid] aliud P | instanti] signo P 255 secundum] simul C om. Y 258 alii] aliqui P om. N 259 in] primo add. L 263 videlicet] scilicet P om. N 264 quare] ergo Y | Minor] mg. P | Minor…265 probatur] probatio minoris N 265 creatura…transiret] creatur transiret creatura B | creatur] non add. N 266 sequeretur] sequitur L | quod] quia Y 267 hoc] quod P | hoc…falsum] om. N 268 Sed] ergo add. P | valet] concludit P | falsum puta] om. N 269 transit] manet sed corr. sup. lin. a. m. N | manente creatura] inv. P | Hoc…est] quod est falsum N | falsum est] inv. P 258 alii arguunt] non invenimus.

L 164vb

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

P 31va B 23vb

Y 107ra

C 120vb

207

omnis enim productio in instanti raptim transiens | et fluens, manente termino eius, est accidens; omne enim quod transit, | manente substantia alicuius, est accidens: quod enim est substantia eius non potest transire, ipso manente. Sed omnis productio quae est accidens praesupponit subiectum vel nata est praesupponere. Sed creatio non praesupponit subiectum, nec potest praesupponere, cum per eam res accipiat esse totale. Ergo non est accidens, nec per consequens fluens seu raptim transiens, sed, manente termino eius, manet. | 28. Praeterea, nullum ens fluens est simpliciter prius ente permanente, sed e converso permanens est simpliciter prius ente fluente. Sed creatio rei, cum sit causa eius, est prior ipsa re. Ergo creatio rei permanentis non potest esse raptim transiens sive fluens, nisi ponas primum ens in universitate entium esse fluens, quod nihil est. Ergo etc. 29. Praeterea, si creatio transit, manente eius termino, aut ipsa cedit in potentiam alicuius subiecti, aut redigitur in nihil. Si primum, ergo quandocumque aliquid creatur, necessario concomitatur corruptio alicuius. Si secundum, ergo Deus non potest creare aliquid quin necessario sequatur annihilatio alicuius; hoc est falsum; ergo etc. Sic ergo creatio non est in re aliquid aliud quam creatura ipsa, et ita simul manet et semper, quamdiu creatura manet. 30. Tunc ad rationem: quando dicitur quod tunc creatura semper crearetur, dico quod creari | dicit duo, scilicet aliquid reale et aliquid 270 in instanti] rei BC 271 accidens] eius add. N | quod] modum add. Y | manente] mediante B | substantia alicuius] mg. P 272 accidens] eius add. N 273 ipso manente] inv. P 274 praesupponere] producere N praesupponitur Y | Sed…275 praesupponere] mg. P 275 nec] praesupponat add. sed del. Y | per…res] res per eam N 276 seu] sive Y seu…277 transiens] transiens raptim et P om. L 277 eius] om. N | manet] manens L manens quare N 278 ente] non fluente sive add. N 279 prius…fluente] prius simpliciter P 280 rei1] eius C | est prior] inv. N 281 sive] nec LN 282 universitate] veritate B virtute C unitate NY | est] dictum add. P 283 eius] om. N 284 potentiam] potentia add. P 285 creatur] causatur BC 286 alicuius] et ita non potest deus creare aliquid quin sequatur (corruptio mg.) alicuius add. P 287 hoc] autem add. PY | est falsum] inv. L etc.] si add N 288 aliquid aliud] inv. P ad add. C | aliquid…ipsa] aliud ab ipsa creatura N | ipsa] om. P 289 manet1] manent BC maneret N | manet2] maneret NY manet creatio add. BC et ita simul manent et semper quamdiu creatura manet add. seu iter. sed exp. cum signis ‘va-cat’ B 290 ad rationem] Cf. supra n. 26.

270

275

280

285

290

208

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

rationis. Creari enim dicit rem esse, et hoc est in re. Dicit etiam rem esse nunc primo, et hoc est ens rationis; huiusmodi enim primitas est tantum secundum rationem, non aliquid in re. Tunc dico quod, quan295 tum ad illud quod creari dicit in re, semper est, quamdiu res ipsa est. Quantum autem ad huiusmodi primitatem quae est tantum secundum rationem, non semper est, et, ut sic, quantum ad huiusmodi primitatem, creatura dicitur creari solum in primo instanti temporis cui primo coexistit; postea non, quia ex tunc nulli primo coexistit – hoc autem 300 accidit creationi et eius termino quantum ad illud quod in re dicunt. <Solutio> 31. Ex quibus patet quod nec ratio sumpta ex parte principii creationis, nec termini a quo, nec etiam sumpta ex parte termini ad quem concludit impossibilitatem effectus aeterni. Et ideo, quia non 305 video hic aliquam contradictionem, concludo quod Deus potuit creaturam aliquam producere ab aeterno. Creatio enim non est aliud quam totalis productio rei, nec plus est de ratione eius. Unde | quod | creatio sit de nihilo, hoc est quod nihil praecedat, hoc accidit creationi: ipsa enim totalis productio rei sive creatio potest stare cum utroque isto310 rum, videlicet et cum hoc quod nihil praecedat et cum hoc quod nihil non praecedat, et per consequens potest stare cum aeternitate, sive cum non habere principium durationis, et cum eius opposito. 32. Hoc probo primo sic: impossibile numquam fit possibile, nec e converso; nihil ergo transit de possibili ad impossibile, nec e conver315 so. Sed si Deus non potuit aliquid | producere ab aeterno, hoc est quia 292 dicit] aut L | est] om. L 293 et] om. L 294 tantum] aliquid N | aliquid] autem B 295 illud] id N | quod] creatura add. sed exp. Y | res] est add. L | ipsa] om. Y 296 autem] om. NPY | huiusmodi] eius P 297 semper est] inv. NP nec add. N | et] in add. sed del. B huiusmodi] eius P | primitatem] semper est add. Y 298 dicitur…solum] solum dicitur creari N | cui] cum B 299 coexistit1] corr. P | hoc…300 creationi] creationi hoc autem accidit P 300 accidit] om. C | in…dicunt] intendunt Y 303 etiam…parte] etiam L om. P 304 quia] spat. vac. P 305 concludo] ergo add. P | creaturam…306 aeterno] aliquam creaturam ab aeterno creare vel producere P 306 enim] iter. Y | quam] om. B 307 totalis] ista Y 308 quod] quia N | praecedat] praecedit N 309 totalis productio] inv. P | istorum videlicet] om. L 310 videlicet et] scilicet P | et2…311 praecedat] scilicet rei N om. (hom.) L | nihil non] aliquid P 311 cum] in add. B | sive…312 non] (non mg.) sive cum P 312 principium] suae add. P | et cum] etc. N | cum2] creatura(?) C 313 primo] om. P 314 nihil] om. Y | ergo] enim N

L 165ra P 31vb

N 148vb

|

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

B 24ra

209

omne aliud a Deo fuit impossibile ab aeterno. Ergo nihil aliud a Deo potest esse productum nisi res transierit de esse impossibili ad esse possibile; sed iste transitus est impossibilis. Ergo, cum | multa sint producta, sequitur quod omnia fuerunt possibilia ab aeterno. Quare etc. 33. Dices quod omnia fuerunt ab aeterno possibilia, non tamen pro aeterno, sed pro tempore, et ita non potest fieri aliquid ab aeterno. Sed hoc nihil est dictu, quia illud quod ab aeterno est impossibile pro aeterno simpliciter est impossibile ab aeterno; illud etiam quod pro tempore est possibile est simpliciter possibile. Ergo, si res fuit ab aeterno impossibilis pro aeterno, et postea fuit ex tempore, de simpliciter impossibili facta est simpliciter possibilis. 34. Praeterea, si hoc valet, ita dicam tibi quod nihil est simpliciter impossibile, sed quicquid est impossibile est impossibile solum pro tunc quando est impossibile. Et ita omne impossibile potest fieri possibile, cum non sit impossibile nisi pro tunc quando est impossibile. Et ita per consequens potest fieri possibile, quia quando erit possibile, non erit impossibile. Hoc autem nihil est. Ex quo sequitur quod illud quod non potest esse ab aeterno et pro aeterno est simpliciter impossibile. Ergo etc. 35. Praeterea secundo, arguo sic: in causis praecisis, si affirmatio est causa affirmationis, et negatio negationis; sed causa praecisa 316 omne] om. Y | fuit] possibile add. sed exp. Y | aliud2] om. Y | aliud2…317 productum] potest esse aliud a deo cum signis transp. P 317 potest esse] est BC | impossibili] impossibile B 318 sed] om. LNY | Ergo] etc. et add. BC | multa] nulla C 320 etc.] om. N 321 non…322 aeterno1] om. L 322 non…aeterno2] nihil potest fieri ab aeterno sed pro tempore N | potest] potuit P | fieri aliquid] inv. P 323 dictu] dictum P | impossibile] possibile Y | pro…324 est] est simpliciter pro aeterno B pro aeterno est simpliciter C 324 simpliciter] om. P | ab aeterno] om. BCP | illud…quod] illud et L illud quod N et quod P 325 possibile1] impossibile C | est simpliciter] inv. P | fuit…326 impossibilis] sunt ab aeterno impossibiles P 326 fuit…de] fiunt ex tempore sequitur quod deus P | de] et B 327 est] om. L | possibilis] possibile quod est falsum P 328 Praeterea] contra L | si] mg. P 329 quicquid] est add. sed exp. P 330 possibile] impossibile sed corr. B 332 quia] quoniam P | erit] erat C 334 et] ut add. Y | impossibile] om. Y 335 Ergo] quare N 336 secundo] om. N | arguo] om. L | sic] sicut add. L | in] causas add. sed exp. Y | si] om. L 337 praecisa] est add. sed exp. Y 336 causis praecisis] Cf. supra n. 22.

320

325

330

335

210

340

345

350

355

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

entitatis creaturae est quia Deus dat sibi esse contingenter; ergo causa non-entitatis eius est quia non dat sibi esse. Tunc, aut Deus est necessaria causa istius negationis, puta non-entitatis creaturae, aut contingens. Si contingens, habeo propositum. Si necessaria, contra: quia negatio affirmationis contingentis non potest esse necessaria; in causis enim praecisis, si affirmatio est causa contingens affirmationis, et negatio negationis. Ergo, sicut creatura ideo habet esse quia Deus dat sibi contingenter esse, ita habet non-esse quia Deus non | necessario, sed contingenter non dat sibi esse. Quare etc. 36. Praeterea, confirmatur, quia nulla privatio seu negatio est perfectior sua affirmatione opposita; sed illud quod potest esse ab aeterno est perfectius aliquo modo illo quod non potest esse ab aeterno; ergo, si non-esse creaturae potest esse ab aeterno, et esse. 37. Confirmatur secundo, quia habitus et privatio sive negatio mensurantur eadem mensura; ergo, si non-esse fuit ab aeterno, | et esse potuit esse similiter ab aeterno. 38. Praeterea, ut superius dictum est, productio magis dependet a subiecto quam a termino a quo; sed creatio absolvitur a subiecto; ergo et a termino a quo, hoc est a non-esse praecedenti. Sed omne illud cuius non-esse non praecedit esse est ab aeterno. Ergo etc. 39. Et si arguas quod tunc, si fuisset mundus ab aeterno, essent nunc animae infinitae necessario, quod est impossibile, dico | quod

339 non-entitatis] non-entis Y | est1] dicit L | necessaria…340 puta] causa necessaria huius P 340 negationis] om. Y | aut] non add. Y 343 et] nec sed corr. B 344 creatura ideo] inv. LY | ideo] non C om. N 345 contingenter esse] (esse sup. lin.) contingenter P habet] habebit N 346 non] om. N | etc.] aom. N 347 confirmatur] affirmatur B | nulla] om. P | seu] sive P | negatio] non add. mg. P 349 quod] quia Y 350 non-esse] non N aeterno] ergo add. NP | et esse] etc. L 351 secundo] om. N | et] sive sed corr. B | sive] vel L 352 mensurantur] mensuratur BC 353 esse similiter] inv. L | similiter] om. P aeterno] quare add. N 354 superius…est] dictum est superius P | dictum] ostensum L 355 subiecto2] et add. sed del. P magis…355 subiecto1] a subiecto magis dependet L 356 et] om. L | praecedenti] praecedentis BC praecedens P 358 quod] iter. B | fuisset 354 dictum est] Cf. supra n. 21. 358 si2…359 necessario] Cf. IOANNES PECHAM, Quodlibet IV, q. 5 (ed. DELORME et ETZKORN, p. 187): “Item, si mundus fuissest ab aeterno, essent infinita actu, scilicet infinitae animae rationales”. BONAVENTURA (A BAGNOREA), In II Sententiarum, d. 1, p. 1, a. 1, q. 2 (ed. Quaracchi 1885, II, p. 21).

P 32ra

Y 107rb

L 165rb

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

211

hoc non est Deo impossibile, videlicet facere infinita numero simul 360 vel successive, ut dictum est in Io. Dico tamen quod ex hoc non sequeretur huiusmodi infinitas animarum; potuit enim Deus producere aliquid unum vel plura ab aeterno absque hoc quod produceret aliqua infinita numero simul nec etiam successive. 365 Hoc de primo. <Subart. 2: Utrum creatio ab aeterno fuerit possibilis quoad successiva> C 121ra

B 24rb

40. Quantum ad secundum, ubi est videndum de successivis, aliqui, | concedentes Deum posse facere entia permanentia ab aeterno, 370 dicunt tamen quod non aliquod ens successivum, puta motus vel tempus, potest fieri ab aeterno. Pro ista conclusione | probanda ponam primo quinque rationes speciales; secundo ponam aliquas alias generales. 41. Arguo enim primo sic: infinitum est actus permixtus potentiae. Ex hoc sic: illud cui repugnat actus permixtus potentiae non potest esse infinitum. Sed motui sive tempori praeterito repugnat quod sit actus permixtus potentiae; tempus enim praeteritum totum fuit in

mundus] inv. Y 359 nunc…infinitae] animae infinitae nunc P | animae infinitae] inv. N necessario] numero P 360 hoc…est] non est hoc P de add. Y | est] om. L | videlicet] scilicet P 362 potuit] corr. mg. P | Deus] ab aeterno N | Deus producere] inv. L 363 aliquid] aliquod LN | absque hoc] corr. sup. lin. P 364 nec etiam] vel LN 369 ubi] om. N | est videndum] om. N est…successivis] de successivis videndum et L 370 permanentia] permansiva N 371 quod] om. Y | motus] motum P 373 primo] om. P 376 enim] ergo P | primo] om. BC | infinitum…378 infinitum] illud cui repugnat actus permixtus potentiae non potest esse infinitum infinitum enim est actus permixtus potentiae P 377 hoc] arguitur add. N illud] est add. sed exp. B | potentiae] om. Y 378 infinitum] infinitum enim est actus permixtus potentiae add. P | praeterito] praeteriti Y 361 in Io] FRANCISCUS DE MARCHIA, Scriptum in I Sententiarum, d. 2, q. 19 [in ordine]; Reportatio in I Sententiarum, d. 3, p. 2, qq. 1-4 (ed. MARIANI, pp. 240-271). 370 aliqui] PETRUS AUREOLI, In II Sententiarum, q. prohemialis, a. 2 (ed. Romae 1605, pp. 3-5).

375

212

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

380 actu et non est aliquid eius in potentia ad aliquid, cum totum transierit

385

390

395

400

et in actu completo fuerit. Ergo etc. 42. Et si forte dicas quod accipiendo aliquam partem temporis praeteriti, puta diem hesternam, et sic post illam | accipiendo aliam priorem, et sic, quasi retrocedendo, accipiendo unam post aliam, erit processus in infinitum, quia numquam devenietur ad primum instans temporis, contra hoc arguitur et bene, quia tunc per istum modum non accipitur tempus praeteritum per modum praeteriti, | sed magis per modum futuri. 43. Praeterea, secundo arguitur sic ad principale: ratio infiniti in quocumque accipitur ex illa parte ad quam est processus, non ex illa parte a qua est processus; et ratio huius est quia ex parte a qua est status, non autem ex parte ad quam proceditur. Hoc patet in numeris, in quibus non proceditur in infinitum ex parte unitatis, sed tantum eundo versus multitudinem. Hoc idem patet de divisione continui, quae quidem vadit in infinitum ex parte magnitudinis ad quam fit processus divisionis. Sic ergo patet ista, videlicet quod ratio infiniti accipitur tantum ex illa parte versus quam est processus, non ex illa a qua est processus; sed processus in successivis est a praeterito in futurum; ergo impossibile est tempus praeteritum esse infinitum. Sed si esset aeternum, esset necessario infinitum. Ergo etc. 44. Praeterea, tertio arguitur sic: de ratione infiniti est quod non sit totum in actu, sed quod semper sit in potentia ad aliquid; sed illud quod est praeteritum totum extitit in actu ita quod non restat aliquid

380 et…est] non Y | ad] et L | aliquid2] in actu add. L | cum] enim B 381 et] sup. lin. P 382 forte dicas] inv. Y 383 puta] diem add. sed exp. Y | hesternam] externam N | illam] istam P 384 quasi] om. L | retrocedendo] retrogradando L 385 quia] ita quod P devenietur] devenitur C 386 contra] cum L | istum] iter. sed del. Y 387 per2] secundum BCY 389 secundo arguitur] inv. Y 390 accipitur] iter. N | illa1] ista B | ad quam] versus quam P a qua Y | processus] et add. P | non…391 processus] om. (hom.) Y 391 parte1] om. P | a1] ad sed corr. P | a qua1] a qua non B ad quam non C | processus] status L status add. N | ex] illa add. N | parte2] (proceditur status sed del.) proceditur add. Y | qua2] proceditur add. mg. P 392 autem] itur in infinitum sed BC proceditur sed N om. Y | ex] a Y | proceditur] procedetur L | Hoc] etiam add. Y 396 processus] magis add. sed del. Y ratio] in add. B 397 accipitur] mg. P | illa1] ista BC | illa parte] inv. P | processus] et add. mg. P | a qua] ex qua non BC 398 est processus] est status L om. C 400 esset necessario] inv. N 401 tertio] om. BCP | arguitur sic] arguo sic N om. L 402 quod] om. NP | illud] id BC 403 est] in add. sed exp. Y | est praeteritum] inv. N | extitit] existit N

N 149ra

P 32rb

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

L 165va

213

eius; ergo impossibile est quod praeteritum fuerit infinitum. Et si dicas, ut prius, quod est infinitum procedendo versus partes temporis 405 praeteritas, accipiendo unam post aliam in infinitum, iam commutas praeteritum in futurum. 46. Quarto arguitur sic: de ratione infiniti est quod habeat esse incompletum et imperfectum, quia semper habet annexam potentiam; sed praeterito repugnat habere esse incompletum et imperfectum, cum 410 totum quod pertinet ad rationem eius sit completum et nihil restet accipiendum; ergo etc. 47. Praeterea, quinto: | secundum Philosophum, III Physicorum, infinitum est extra quod semper est aliquid accipere; sed extra tempus praeteritum non est aliquid accipere sive non restat eius aliquid acci- 415 piendum, cum totum sit acceptum; ergo impossibile est tempus praeteritum esse infinitum. 48. Secundo arguo per rationes communes. Et primo sic: nullum infinitum potest esse pertransitum; sed omne praeteritum est pertransi- 420 tum; ergo etc. 49. Praeterea, impossibile est aliquod infinitum esse totum acceptum; sed omne tempus praeteritum est totum acceptum; ergo impossibile est quod tempus praeteritum fuerit infinitum. 404 fuerit] fuit Y 405 partes…406 praeteritas] partem temporis praeteriti BC partes praecedentes temporis L 406 unam] partem add. N | commutas] committas B 407 in futurum] infinitam C 408 arguitur] om. L 409 quia…410 imperfectum] om. (hom.) Y annexam] annexum L | annexam potentiam] inv. P 410 habere] om. N | cum totum] om. N 411 quod] om. B | sit] habet N | restet] restat N de eo add. P 412 accipiendum] percipiendum Y 413 secundum Philosophum] om. P 414 quod] non add. sed del. P accipere] recipere Y vel accipiendum add. L | sed…415 accipere] om. (hom.) N extra2…415 sive] mg. P | tempus] om. L 415 est…non2] om. (hom.) L | accipere] recipere Y | non2] sup. lin. N | eius] om. L | eius aliquid] inv. P 419 Et…sic] om. LN 420 esse] est P 422 Praeterea] secundo add. L 423 sed…acceptum2] om. (hom.) Y | omne tempus] totum B tempus C esse cuiuslibet N 424 quod tempus] aliquod Y | quod…fuerit] tempus praeteritum esse N | tempus…infinitum] etc. L 413 Philosophum] ARISTOTELES, Physica III, cap. 6 (AL VII-1, p. 128; 107a7-9). 419 Et…sic] Cf. BONAVENTURA (A BAGNOREA), In II Sententiarum, d. 1, p. 1, a. 1, q. 2 (ed. Quaracchi, p. 20).

214

425

430

435

440

445

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

50. Praeterea, tanta duratio fuit ab aeterno | usque nunc procedendo quanta est ab isto nunc usque in aeternum redeundo sive retrocedendo; tanta enim est via ab Athenis usque ad | Thebas quanta e converso a Thebis usque ad Athenas. Sed retrocedendo | ab isto nunc, impossibile esset redire ad aeternum, quia tunc infinitum esset pertransitum. Ergo consimiliter, redeundo sive veniendo ab aeterno, impossibile esset pervenire seu pertingere ad istud nunc praesens eadem ratione. Ergo etc. 51. Praeterea, si tempus ponatur infinitum a parte ante sicut est infinitum a parte post in potentia, ergo tantum tempus fuit ab aeterno usque nunc a parte ante quantum erit sive futurum est a parte post in potentia; sed eundo a parte post, impossibile est quod totum tempus futurum sit pertransitum, cum sit infinitum; ergo etc. Ergo, si motus vel tempus fuisset vel esse potuisset ab aeterno, numquam potuisset esse deventum ad istud nunc. 52. Praeterea, pro qualibet revolutione solis una sunt duodecim revolutiones lunae; ergo, si mundus fuisset ab aeterno, revolutiones lunae fuissent plures duodecies revolutionibus solis, sicut et modo. Sed si mundus fuisset ab aeterno, revolutiones solis fuissent infinitae. | Ergo unum infinitum excederet aliud. Hoc autem est impossibile, loquendo de infinito in eodem genere. Ergo etc. 425 Praeterea] tertio add. L 426 usque] inter add. sed exp. Y | redeundo] iter. L | sive] vel L 427 tanta] tantae B | Athenis…Thebas] athebis usque ad athenas N | ad] in C om. BP 428 a…Athenas] om. NP | Thebis] usque add. sed exp. B | ad] om. C | Sed] sup. lin. P | retrocedendo] sed add. sed exp. P 429 infinitum] est add. sed exp. B | esset pertransitum] inv. cum signis transp. B 430 redeundo sive] om. P | sive] vel L 431 pervenire…pertingere] devenire P | nunc] om. Y | eadem ratione] om. N 433 Praeterea] quarto add. L 435 a parte1] om. NY 436 est] om. Y 437 motus…438 tempus] tempus vel motus P 438 potuisset1] esse add. N 439 deventum] detentum (?) Y usque add. L 440 Praeterea] quinto L | revolutione…una] revolutione solis N una revolutione solis P 441 revolutiones1] resolutionibus N om. P | revolutiones2] resolutiones N 443 revolutiones…infinitae] resolutiones lunae fuissent infinitae et non solum lunae sed etiam solis N | fuissent] essent B 444 infinitum] nunc add. L | Hoc autem] quod P | Hoc…impossibile] om. N | autem] om. Y 427 Athenis…Thebas] ARISTOTELES, Physica III, cap. 3 (AL VII-1, p. 107; 202b13-14). 440 duodecim revolutiones] Cf. BONAVENTURA (A BAGNOREA), In II Sententiarum, d. 1 p. 1, a. 1, q. 2 (ed. Quaracchi, pp. 20-21); IOANNES PECHAM, Quaestiones disputatae De aeternitate mundi, q. 2, nn. 42, 55 (ed. BRADY et al., pp. 586, 591).

B 24va

P 32va Y 107va

C 121rb

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

N 149rb

215

53. Praeterea, si tempus posset esse ab aeterno, sequeretur quod pars esset aequalis suo toti; sed hoc est impossibile; ergo, etc. Probatio consequentiae: accipio totum tempus praeteritum usque hodie; si est infinitum, amota | ab ipso aliqua parte – puta una die vel quacumque parte finita –, adhuc illud tempus quod remanet est infinitum; sed 450 tempus remanens est pars totius temporis constituti ex tempore remanente et ex illa parte remota; ergo, cum pars sit infinita, sicut et suum totum, sequitur quod sit aequalis sibi.

P 32vb

L 165vb

54. Sed contra istam conclusionem, arguo primo sic: non est 455 impossibile esse infinitum sive aeternum aliquid permanens, ergo nec aliquid fluens; sed fluens non est aliquid nisi tempus vel motus; ergo etc. 55. Praeterea, quod est simpliciter impossibile numquam fuit possibile. Sed quod est impossibile ab aeterno simpliciter est impossi- 460 bile, et quod est possibile ex tempore simpliciter est possibile. Ergo quod est possibile ex tempore est possibile ab aeterno, et quod est impossibile ab aeterno est impossibile | ex tempore. Sed motus est possibilis ex tempore. Ergo etc. 56. Praeterea, in causis praecisis, si affirmatio est causa affirma- 465 tionis, et negatio negationis; sed causa quare tempus vel motus habet esse est quia Deus contingenter dedit sibi | esse; ergo etc., ut superius arguebatur. 446 Praeterea] sexto add. L 447 pars esset] posset esse N | suo toti] suo toto L toti NP 448 totum tempus] inv. N 449 ipso] illo N | quacumque] corr. L quantumcumque NY 450 illud] istud N 452 cum pars] inv. L 453 sibi] toti N 455 arguo] arguitur N 456 impossibile] possibile Y | esse…permanens] aliquid esse permanens infinitum sive aeternum P | aliquid] aliquod N 457 fluens2…aliquid2] non est aliquid fluens P 458 etc.] om. BC 459 simpliciter impossibile] inv. Y | fuit] fit P 460 possibile] impossibile sed corr. P | aeterno] numquam sed add. N | simpliciter est] inv. PY 461 est possibile1] inv. N | simpliciter] om. N | simpliciter…possibile2] est possibile simpliciter P 1 463 impossibile ] possibile Y 466 tempus…motus] inv. LP | habet esse] inv. N 446 si…sequeretur] Cf. IOANNES PECHAM, Quaestiones disputatae De aeternitate mundi, q. 2, nn. 38 (ed. BRADY et al., p. 585); MATTHAEUS DE AQUASPARTA, Quaestiones disputatae De aeternitate mundi (ed. LONGPRÉ, ADHLMA I (1926-1927), p. 301). 467 ut…468 arguebatur] Cf. supra n. 22.

216

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

57. Praeterea, supposito quod aliquid possit esse infinitum, etiam

470 ipsum tempus a parte post, arguo sic de tempore et de motu: quando-

475

480

485

490

cumque aliqua duo sunt eiusdem rationis, cuicumque non repugnat unum istorum, ei non repugnat aliud. Sed instans quod fuit principium temporis et instans quod erit terminus temporis sunt eiusdem rationis quantum ad illud quod dicunt fundamentaliter, licet formaliter sint alterius rationis – puta relatio principii et relatio termini sunt alterius rationis –; tamen instans quod est principium et instans quod est terminus sunt eiusdem rationis, sicut etiam omnes partes temporis et cuiuscumque continui sunt eiusdem rationis. Sed quarumcumque affirmationum eiusdem rationis, negationes oppositae sunt eiusdem rationis; | negationes enim non distinguuntur nisi per affirmationes. Ergo negatio instantis quod est principium temporis est eiusdem rationis cum negatione instantis quod est terminus temporis. Ergo, cuicumque non repugnat negatio instantis quod est terminus temporis, ei non repugnat negatio instantis quod est principium; sed tempori non repugnat negatio instantis quod est terminus temporis, cum possit esse infinitum a parte post, ut supponitur; ergo nec sibi repugnat negatio instantis quod est principium temporis. Ergo potest esse per consequens ab aeterno; omne enim illud potest esse aeternum quod potest esse sine principio suae durationis. Ergo etc. 58. Confirmatur, quia, sicut se habet quantitas permanens ad suos terminos permanentes, ita se habet quantitas fluens, cuiusmodi est motus vel tempus, ad suos terminos fluentes. Sed quantitas permanens, sicut linea, sic se habet ad terminos suos quod non magis deter469 Praeterea] septimo(?) add. L | possit] posset P 470 et] om. P 472 unum] om. L istorum] om. BC | istorum…aliud] nec alterum P 474 quantum…477 rationis] om. (hom.) BC | fundamentaliter] finaliter N | formaliter] forte L 476 principium] fundamentum N 477 et] etiam add. L 478 continui] termini N | sunt…rationis] om. L | quarumcumque affirmationum] quaecumque affirmationes sunt B 479 oppositae…480 negationes] om. (hom.) Y 480 rationis] cum add. P | distinguuntur] distinguantur P 481 instantis] instantia N | temporis…eiusdem] est eiusdem temporis cum illo Y 482 Ergo] sed L 483 cuicumque] cum tempore BC | negatio] negatione C | terminus] principium L 484 ei] sibi L | ei…485 temporis] om. (hom.) BC | principium] terminus temporis L | tempori] termini Y 485 temporis] corr. P 486 nec sibi] sibi non P 487 potest…consequens] per consequens potest esse L potest per consequens esse N 488 enim] om. N 490 ad…493 permanens] in ima col. P 491 se habet] om. P 492 vel tempus] om. P 493 sicut] ut P magis…494 sibi] determinat sibi magis P | determinat sibi] inv. N

B 24vb

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

P 33ra

Y 107vb

N 149va

L 166ra

217

minat sibi sive requirit unum terminum quam alium; non enim magis requirit rationem principii quam termini. Ergo et quantitas fluens sic se habet ad terminos suos fluentes quod non plus determinat se ad principium quam ad terminum, nec e converso. Et ita, si potest esse sine termino, eadem ratione et sine principio. Quare etc. 59. Praeterea, non est aliqua ratio | quare tempus praeteritum non possit esse infinitum nisi quia infinitum esset pertransitum. Sed ista ratio non valet, quia sicut | se habet praeteritum ad fuisse, ita se habet futurum ad erit; sicut enim ista est vera: ‘omne praeteritum fuit’, ita et ista: ‘omne futurum erit’. Tunc ultra: sicut esse pertransitum repugnat infinito, ita etiam repugnat sibi esse pertransibile; sed sicut se habet esse pertransitum ad praeteritum, ita et esse pertransibile ad futurum. Ergo, sicut esse pertransitum repugnat tempori praeterito infinito, ita et esse pertransibile repugnat tempori futuro infinito. Sed non obstante quod tempus non sit pertransibile, quia non habet terminum, adhuc tamen verum est dicere quod omne futurum erit. Ergo et non obstante quod tempus praeteritum non sit pertransitum, adhuc tamen est verum dicere quod tempus praeteritum fuit. Falsum ergo supponitur cum dicitur quod de ratione praeteriti est quod sit totum pertransitum; non enim magis est de ratione praeteriti quod sit pertransitum quam de ratione futuri quod sit pertransibile. Ergo | etc. 60. Confirmatur, quia sicut se habet praeteritum ad fuit, ita futurum ad fore et e converso; sed sic se habet futurum ad erit vel | ad fore quod non sequitur: ‘futurum erit, ergo futurum pertransibitur’, 494 sive] vel L seu N | unum…495 requirit] om. (hom.) BC 495 rationem] quae add. sed del. P | sic] om. N 496 se1] licet add. sed del. Y 497 esse…498 termino] sine termino esse Y 498 ratione] om. Y | Quare etc.] quare N om. P 499 quare] esse add. sed del. Y 500 possit] poterit Y | quia] mg. P | ista ratio] istud N ista Y 501 se habet2] om. PY 502 omne] om. L | ita et] etiam mg. P 503 pertransitum] praeteritum Y 504 infinito] sibi C | etiam] om. N | repugnat sibi] inv. NY | esse] omne L | pertransibile] pertransitibile sed corr. B | se…506 sicut] om. (hom.) LN 505 et] om. P 506 tempori…infinito] ipsi praeterito N 507 et] etiam P 508 quod…pertransibile] om. Y | tempus] futurum add. BC 509 tamen] non L | verum] unum sed corr. B | et] sup. lin. Y etiam P 510 non sit] sit absolutum Y | tamen] om. P non add. L | est verum] inv. N | verum] unum sed corr. B 511 supponitur] praesupponitur BCP 512 ratione] suppositi add. Y | pertransitum] praeteritum N 513 quam] sit add. LN 514 Ergo etc.] om. L 515 se] om. C | fuit] futurum L | fuit ita] praeteritum obiecti N futurum ita Y 516 e…517 fore] om. (hom.) Y sed] sub lin. a. m. L 517 fore] foret N | non] om. C

495

500

505

510

515

218

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

ergo nec ex parte praeteriti sequitur: ‘praeteritum fuit, ergo praeteritum fuit pertransitum’. 520

525

530

535

540

61. Ad rationes in contrarium. Ad evidentiam solutionis omnium earum | est sciendum quod omnes istae rationes sive factores earum imaginantur quod si fuisset tempus praeteritum infinitum, tantum fuisset in potentia infinitum. Hoc autem supposito, forte rationes sunt insolubiles. Sed ego imaginor totum contrarium. Dico enim quod si tempus praeteritum fuisset infinitum, non fuisset infinitum in potentia sive in actu permixto potentiae – sicut illi imaginantur et sicut futurum est infinitum –, sed fuisset infinitum in actu – non quidem in actu manente sive existente, sed in actu praetereunte. Talem enim infinitatem | debemus attribuere rei qualem habet entitatem. Et ideo, sicut infinitas rei permanentis est tota simul, sicut et eius entitas, ita infinitas rei successivae praeteritae fuisset, non quidem in actu sic quod | omnes partes illius fuissent in actu, sed fuissent successive in actu praetereunti, sicut et sua entitas. Unde, sicut, si Deus faceret aliquod infinitum permanens, illud non esset infinitum actu permixto potentiae, sed esset infinitum in actu etiam permanenti, ita consimiliter, si Deus fecisset infinitum tempus a parte ante, illud fuisset infinitum non in actu permixto potentiae, sed in actu simplici, non tamen in actu permanenti, sicut nec eius entitas, sed praetereunti. Si tamen intelligas illud esse infinitum in potentia ex hoc quod non fuit totum simul, ut sic potest aliquo modo concedi.

518 praeteritum fuit2] est L | praeteritum2…519 pertransitum] pertransitum est N 521 evidentiam] autem add. P | omnium] om. NY 522 earum1] istarum P | sive] et P 524 supposito] om. Y | rationes] eorum add. sed exp. P 527 sive…actu] iter. B permixto] sicut add. sed exp. Y | imaginantur] imaginatur C | et] om. Y 529 manente…existente] existentes N 528 infinitum2…actu1] in actu infinitum N 530 debemus] debes Y | habet] videlicet L 531 permanentis…532 rei] om. (hom.) L 533 sed] licet Y | fuissent2] fuisset L 534 sicut2] et N 535 esset] fuisset B | actu permixto] permixto BC in actu permixto P permixtum Y | potentiae] iter. Y 536 esset…538 sed] om. (hom.) Y | in…537 infinitum1] mg. P 537 non] sup. lin. P 538 in1] om. N | non…actu3] mg. P 539 tamen] autem P 540 esse] om. P | quod] quia PY 541 concedi] quare add. N

C 121va

B 25ra

P 33rb

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

L 166rb

219

62. Tunc ad primam rationem, quando dicitur: ‘infinitum est actus permixtus’, etc., dico quod verum est de infinito in potentia, non autem de infinito in actu, cuiusmodi esset istud. Sicut enim futurum esset infinitum in potentia, si numquam terminaretur, ita tempus praeteritum infinitum fuisset infinitum in actu infinitate competente rei successivae, ut dictum est. 63. Ad secundam, dico per idem. Ad probationem de numeris et de divisione continui, dico quod utrumque istorum est infinitum in potentia, non in actu, et ideo utrumque est infinitum tantum in procedendo, sive in accipiendo alterum post alterum, non autem in accepto esse. Non sic autem esset infinitum tempus praeteritum, ut dictum est. 64. Ad tertiam patet per idem. Licet enim de ratione infiniti in potentia sit non esse totum in actu, tamen per contrarium de ratione infiniti in actu, cuiusmodi esset tempus praeteritum, est quod totum sit in actu secundum modum suae entitatis; et ideo infinitum tempus praeteritum fuisset in actu praetereunte, non autem in actu permanente. 65. Ad quartam dico per idem quod, licet de ratione infiniti in potentia sit quod habeat esse incompletum, non tamen de ratione infiniti in actu, immo tale habet esse completum secundum modum suum. Et ideo, si tempus fuisset ab aeterno, non fuisset incompletum a parte ante, ex qua parte fuisset infinitum in actu, sed bene a parte post, ex qua parte est futurum. Sicut enim praeteritum, cum praefuerit, et non est aliquid eius in potentia, si est infinitum, est in actu et non in potentia, ita et futurum, cum sit in potentia, non potest esse | infinitum 542 rationem] om. P 543 permixtus] potentiae add. L | etc.] etiam B om. N 544 istud] illud P | enim] omne L 545 esset] est L | ita] in sed corr. B | tempus praeteritum] tunc praeteritum tempus Y 546 in] om. L 549 est] verum add. Y 550 potentia] et add. P infinitum tantum] inv. P | tantum] om. N 551 sive] vel L 552 sic autem] inv. P | esset] est N | infinitum] corr. B | tempus] post B 553 patet] om. NY 554 sit] possit sed corr. Y | tamen] om. BCP 555 actu] est add. P | praeteritum] de cuius ratione add. B est] om. P | totum] om. Y 556 ideo] corr. P 557 fuisset in] mg. P | autem in] om. N actu2] om. P 559 dico] dicitur N | quod] om. Y 561 immo] concedo Y | tale] om. P esse] om. L 562 suum] entitatis add. sed exp. P | Et] om. LN 563 parte2] mg. P | post] est add. Y 564 cum] quando Y 565 si] sed L | est3] om. L 542 ad primam] Cf. supra n. 41. 548 Ad secundam] Cf. supra n. 43. 553 Ad tertiam] Cf. supra n. 44. 559 Ad quartam] Cf. supra n. 46.

545

550

555

560

565

220

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

nisi tantum in potentia; sicut enim de ratione praeteriti est quod praeterierit, ita et de ratione futuri est quod sit in potentia. 66. Ad quintam: ‘infinitum est extra quod’, etc., dico consimiliter 570 quod hoc est verum de | infinito in potentia tantum, non de infinito in actu. Et ideo dico quod tempus praeteritum fuisset infinitum infinitate extra quam ex parte praeteriti non est aliquid.

P 33va

67. Ad alias rationes. Ad primam, quando dicitur: ‘nullum infini-

575 tum potest esse pertransitum’, concedo. Sed tunc ad minorem, ‘tempus

praeteritum est | pertransitum’, dico quod ‘tempus praeteritum infinitum est pertransitum’ potest intelligi dupliciter. Uno modo tempus praeteritum est | pertransitum sic quod a termino in eius terminum, puta | ab aliquo instanti initiante tempus praeteritum ad aliquod aliud 580 instans ipsum terminans est deventum, et sic est falsum, quia, cum supponatur fuisse infinitum, per consequens caret termino. Alio modo potest intelligi ‘tempus praeteritum est pertransitum’, hoc est abiit, non tamen quod a termino fuerit deventum in terminum, et sic est verum. 585 68. Per idem dico ad aliam rationem, quando dicitur quod infinitum non potest esse totum acceptum. Licet enim infinitum non possit esse totum acceptum illo modo, videlicet quod a termino in | eius

567 nisi tantum] cum sit N | praeterierit] praetereat C 568 et] etiam P om. L 569 quintam] cum dicitur add. P | est…quod] extra quam B extra quod C est extra N est ex quo Y | etc.] et termini B | consimiliter] similiter P videlicet add. BCL 570 quod hoc] quodcumque C | hoc…verum] verum est N | potentia…in2] om. (hom.) L | tantum] sup. lin. P 572 ex…aliquid] non est aliquid ex parte praeteriti P | aliquid] aliud B 574 nullum] mg. P 575 Sed tunc] om. P | minorem] cum dicitur add. P dico add. Y 576 est] esset N | dico…578 pertransitum] om. (hom.) LN | quod tempus] quia tunc Y tempus…577 pertransitum] hoc P 577 est] esse Y 578 in eius] inv. P 579 initiante] terminante L initiative Y | aliquod] per add. N 580 instans] om. BLN | cum supponatur] supponitur L 581 caret] correspondet L careat Y | termino] terminis C terminus L 582 est1] esse Y 583 tamen] om. N ab a add. sed exp. Y | in] ad N 585 quod] om. Y 587 acceptum] mg. P | illo] isto BCP | in eius] inv. P 569 Ad quintam] Cf. supra n. 47. supra n. 49.

574 Ad primam] Cf. supra n. 48.

585 ad aliam] Cf.

N 149vb

B 25rb Y 108ra

C 121vb

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

P 33vb

221

terminum sit deventum, potest tamen esse totum acceptum sic quod totum abierit. 69. Ad tertiam de illo regressu, quando dicitur: ‘tantum tempus fuit ab aeterno usque nunc’, etc., concedo. Tunc ad minorem, quando dicitur quod ‘impossibile est ab isto nunc redire’, etc., dico quod ‘redire ab isto nunc ad aeternitatem praecedentem’ potest dupliciter intelligi. Uno modo quod redeat ad aliquod primum instans istius aeternitatis – et hoc est impossibile, sicut etiam ab aeternitate fuit impossibile pervenire ad istud nunc isto modo, incipiendo videlicet ab aliquo primo instanti aeternitatis, quia nullum tale instans primum potuit esse in aeternitate, cum hoc sit contra rationem aeterni. Alio modo potest intelligi redire ad aeternitatem ab isto nunc non ad principium aeternitatis, sed ad durationem aeternitatis – et hoc est possibile, immo statim retrocedendo ab isto nunc redis in aeternitatem, hoc est in durationem aeternam quae non habuit principium. Consimiliter etiam dico quod ‘venire ab aeternitate ad istud nunc’ potest dupliciter intelligi, quia vel quod deveniatur a primo instanti aeternitatis ad ipsum – et sic est impossibile –, vel quod deveniatur non a primo instanti aeternitatis, quia tale non est possibile, sed ab aeternitate, hoc est a duratione quae non habet principium, ad istud nunc praesens – et sic est possibile. 70. Ad quartam, quando dicitur quod impossibile est totum tempus futurum esse praeteritum seu consumptum, ergo nec praeteritum, si ponatur | infinitum, concedo consequentiam uniformiter accipiendo. 588 esse totum] inv. L 590 illo] isto BC | regressu] quando dicitur add. sed del. P dicitur] quod add. P | tantum tempus] inv. B 591 usque nunc] om. L | Tunc] om. Y quando] cum Y 592 dicitur] etc. add. C | quod1] om. N | quod1…redire] om. P | etc.] et cum P 593 dupliciter intelligi] inv. P 594 istius] om. L 595 sicut…596 impossibile] iter. Y 596 modo] accipiendo add. sed exp. Y | videlicet] om. B 598 cum…sit] et hoc fit B 600 possibile] impossibile N 601 redis] rationis CLY temporis N durationis P aeternitatem] aeternitate P 603 venire] ab aeterno add. sed exp. Y | istud] illud B dupliciter intelligi] inv. Y 606 aeternitate] eduranate(!) C 607 possibile] impossibile sed corr. P 609 quando…quod] om. N 610 esse] om. N | praeteritum seu] seu C vel L praeteritum et P om. B | consumptum] consumatum P | ergo] ita N 611 si] sed C concedo consequentiam] inv. Y 590 Ad tertiam] Cf. supra n. 50. 609 Ad quartam] Cf. supra n. 51.

590

595

600

605

610

222

615

620

625

630

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

Unde, sicut eundo a praesenti ad futurum non potest pertransiri nec consumi futurum, quia non potest pertingi ad terminum, ita nec perveniendo a praeterito infinito ad tempus praesens pertransitur sive consumitur praeteritum, quia non incipitur ab eius principio, cum non habeat; et ideo veniendo ab aeternitate ad nunc praesens non consumasti aeternitatem, quia numquam inchoasti eam, nec inchoare potuisti. In hoc tamen est differentia de praeterito et de futuro: quia futurum est tantum infinitum in potentia, non in actu, praeteritum autem in actu, ut superius dictum est. Et ideo tempus praeteritum potest esse pertransitum, sic quod totum abierit et fuerit, licet non sic quod a termino in terminum ductum fuerit; non autem tempus futurum, cum sit in potentia sive in actu permixto potentiae | infinitum. 71. Ad quintam de revolutionibus solis et lunae: ista ratio ita probat quod tempus non possit esse infinitum a parte post, sicut quod non a parte ante; idem enim inconveniens sequitur de revolutionibus futuris infinitis sicut de praeteritis. | Tunc ergo ad rationem in forma, concedo quod pro qualibet revolutione solis divisim accepta sunt duodecim revolutiones lunae, sive pro qualibet praeterita sive pro qualibet futura. Sed ex hoc quod pro qualibet revolutione solis divisim accepta sunt duodecim lunae, non sequitur, ut tu infers, quod omnes revolutiones lunae collective sumptae sint duodecies plures revolutionibus omnibus solis collective sumptis; licet enim quaelibet revolutio – praeterita vel futura, solis vel lunae – sit finita, omnes tamen collec-

612 Unde] mg. P | non…613 futurum] mg. P | nec consumi] ipsum B nec C | nec…613 pertingi] om. L 613 potest] om. P 614 tempus] cuius Y | sive] vel L 615 consumitur] consumatur BC 617 consumasti] consumpsisti L 618 differentia] difficile BCLNY de2] om. NP 619 praeteritum…620 actu] om. (hom.) Y 620 superius…est] dictum est superius P | Et] om. L 621 pertransitum] quod add. sed del. P | sic2] sit C 622 ductum] deventum P | fuerit] om. L 623 sive] vel L 624 ita] om. N 625 possit] posset P 628 quod…qualibet] pro quacumque N | accepta] accepti Y 629 pro qualibet2] om. L 630 futura] futuram N | quod] om. Y | qualibet2] quacumque N | divisim accepta] inv. L 631 sunt] sint N | tu] om. L 632 revolutiones] resolutiones N | lunae] om. BL | collective] coniunctive B coniunctim N | sint] sunt B | plures] pluries C 633 omnibus] om. L revolutio] renovatio sed corr. Y 634 lunae] coniunctim add. N | omnes] omnis Y tamen] enim N 620 superius…est] Cf. supra n. 62. 624 Ad quintam] Cf. supra n. 52.

L 166va

B 25va

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

N 150ra

223

tive sumptae sunt infinitae, tam solis | quam lunae. Et ideo omnes 635 lunae non possunt esse plures omnibus solis. 72. Ad sextam et ultimam, quando dicitur quod tunc sequitur quod pars sit aequalis toti, etc., ista ratio ita arguit de tempore futuro sicut de praeterito. Accipio enim aliquam partem temporis futuri: illa dempta sive remota a tempore futuro, adhuc tempus futurum remanens 640 est infinitum, et tamen est pars temporis constituti ex ipso et ex ista parte remota. Quare etc.

73. Ideo hic dicunt aliqui quod infinitas quantitatis tollit istud principium: ‘omne totum est maius sua parte’; unde secundum eos 645 istud principium non est verum nisi tantum in quantitate finita. Sed P 34ra hoc est | falsum; non enim magis tollit aliquod principium infinitas in quantitate quam infinitas in entitate. 74. Praeterea, confirmatur, quia tunc primum principium non C 122ra | esset verum | nec teneret | nisi tantum gratia materiae; ex quo non 650 Y 108rb teneret ubique. 75. Et ideo dico aliter quod istud principium: ‘omne totum est maius sua parte’ est verum in quacumque materia, tam videlicet in quantitate infinita quam finita. Sed tunc dico quod ex hoc quod tem635 omnes] revolutiones add. P | omnes…636 non] om. L 637 sextam…ultimam] sextum L | quando] cum P | tunc…638 quod] om. (hom.) P 638 sit] esset P | etc.] nec B 639 illa] ita C 640 sive] vel L | sive remota] vel amota P 641 ex ista] illa L | ista] ipsa Y 642 Quare] mg. P 644 Ideo] et praem. N | hic] om. P | dicunt] quod add. N | istud] illud Y 645 omne] esse BC | est] esse sed corr. B 646 istud principium] iter. Y | tantum] om. N 647 aliquod] aliquid C | aliquod principium] inv. N | infinitas] om. N 648 infinitas] finitas L om. N | in] quantitate quam infinitas in add. sed iter. C 649 Praeterea] om. P 650 esset…teneret] teneret nec esset verum N | teneret] tenet C 651 teneret] tenet C ubique] ubicumque L in effectu N 652 Et] om. P | omne] esse BC | est maius] inv. L est…653 parte] etc. P 653 est verum] inv. NY | tam] om. N | tam videlicet] inv. Y 654 infinita…finita] inv. P infinita quam etiam infinita C infinita sicut finita L finita et infinita N | quam] sicut L 637 Ad sextam] Cf. supra n. 53. 644 aliqui] Cf. THOMAS DE SUTONA, Quaestiones ordinariae, q. 29, ad arg. 21 in opp. (ed. SCHNEIDER, p. 824, secundum editores IOANNIS DUNS SCOTI, Ordinatio II, d. 1, q. 3, ed. Vaticana, v. 7, p. 86 in nota). 645 omne…parte] Cf. EUCLIDES, Elementa I ‘scientia universaliter communis’, n. 1 (ed. BUSARD, p. 33).

224

REPORTATIO A IN II SENTENTIARUM

655 pus a parte ante ponitur infinitum non sequitur quod pars sit aequalis

660

665

670

675

toti, sicut nec ex hoc quod est infinitum a parte post. 76. Ad probationem, dico quod pars quae removetur ab aliquo infinito, vel accipitur ex illa parte ex qua illud est infinitum, vel non per comparationem ad illam partem, sed ad aliam. Exemplum: accipio lineam aliquam infinitam; si demas ab ipsa aliquam partem, vel accipis illam partem per comparationem ad extrema in ordine ad quae est infinita – et hoc non, quia, cum sit infinita, caret extremis, et ideo ut sic nec potest habere rationem totius nec partis –; vel accipis illam per comparationem ad medium, quod quidem non est medium secundum rem, sed quoad nos, et tale est finitum, et in tali est assignare totum et partem, et semper pars est inaequalis toti. Consimiliter dico de tempore: si enim ponatur tempus infinitum ex utraque parte, videlicet a parte ante et a parte post, non potest accipi vel signari in ipso tempore aliqua eius pars nisi per comparationem ad aliquod tempus finitum versus nos. 77. Tunc ergo ad rationem in forma, dico quod, remota aliqua parte a tempore infinito vel a quacumque alia quantitate infinita, | quod remanet est infinitum. Et quando dicis in minori quod illud fuit pars praecedentis quantitatis, dico quod falsum est; infinito enim, ut infinitum est, repugnat habere | rationem partis et etiam totius. Bene tamen concedo quod in tempore, vel in quacumque alia quantitate infinita, est assignare quantitatem aliquam finitam quae habet rationem totius et partis respectu diversorum in ordine ad quam accipitur;

659 illam] istam P | accipio] actio sed corr. B 660 lineam aliquam] inv. P | ipsa] illa P accipis] accipias L 661 illam partem] eam L | ad2] qua add. sed del. Y 663 nec1] non LP | nec2] vel sed corr. mg. P | illam] om. L 664 non…medium2] medium non est Y 665 finitum] infinitum Y | est2] om. L 666 partem] parte sed corr. P | pars est] inv. BY 667 ex…668 et] tam a parte ante quam P 668 accipi…signari] signari L accipi N assignari vel accipi Y 669 finitum] infinitum Y 671 ad…dico] dico ad rationem in forma N 672 a1] parte add sed del. P 673 dicis] tu dicis N dicitur P | fuit] sicut B 674 est] in add. L | ut] vel L 675 partis] partem C | etiam totius] rationem P 676 quod] om. N | in2] om. BCY | quacumque alia] inv. BCPY 677 infinita] finita N | assignare] signare BY figurare C | quantitatem] quantitate B | quantitatem aliquam] inv. P aliquam partem L continuam add. sed exp. C 678 ad…accipitur] acceptorum L | quam] quae P 657 Ad probationem] Cf. supra n. 53. 671 ad rationem] Cf. supra n. 53.

L 166vb

B 25vb

Q. 12: UTRUM CREATIO FUERIT POSSIBILIS AB AETERNO

P 34rb

225

vel potest accipi sive removeri ab infinito aliqua eius pars. Et tunc concedo quod ex illa quantitate remanente finita, et ex parte ab ea 680 remota, resultabat quantitas maior ipsa quantitate finita remanente, quae habebat rationem totius respectu quantitatis nunc remanentis et respectu quantitatis amotae, ita quod quantitas remanens et amota essent partes eius, quarum utraque erat sibi | inaequalis. Hoc de primo. 685 78. Quantum ad secundum, dico quod nihil aliud a Deo de facto fuit ab aeterno, immo fuerunt omnia ex tempore, licet omnia per divinam potentiam, ut dictum est, potuerunt esse ab aeterno. 690 Sic ad quaestionem. 79. Ad rationem in principio, concedo quod, posita causa naturali in actu, ponitur eius effectus. Deus autem fuit causa in actu non naturalis, sed voluntaria ab aeterno et pro tempore, non pro aeterno. 80. Ad secundam, dico quod ex hoc creatura non esset aequalis 695 Deo etiam in aeternitate, quoniam aeternitas Dei est perfecta et independens et aeternitatem quamcumque aliam virtualiter continens, aeternitas autem creaturae esset imperfecta et dependens et in aeternitate Dei virtualiter contenta.

679 sive] vel LP | ab] aliquo add. sed exp. Y | eius pars] inv. LN 680 illa] ista BC 681 resultabat] resultat L 682 quae habebat] quod habeat L quae habet N | nunc] om. N 683 amota] remota LN a motu Y 684 sibi] illi P om. Y 685 primo] principali add. L 687 nihil…facto] de facto nihil aliud a deo LN | a] om. P 688 fuerunt omnia] inv. NP | ex tempore] extra tempus Y | omnia2] om. P 689 divinam] dictam C | divinam potentiam] inv. N | ut…est] om. NP | potuerunt esse] inv. CY ibi potuerunt B 690 Sic] et praem. N 692 concedo] dico N 693 in actu1] om. N | eius] om. N | eius effectus] inv. Y | fuit…naturalis] non est causa naturalis in actu P | causa] om. N 694 et…aeterno2] om. (hom.) P 695 Ad secundam] om. L | ex…creatura] creatura ex hoc P 696 etiam] om. P | Dei] om. Y 697 quamcumque aliam] inv. P 698 esset] est L | dependens] independens B sed corr. P | et2] om. N 699 contenta] quare etc. add. N

692 Ad rationem] Cf. supra n. 1. 695 Ad secundam] Cf. supra n. 3.

APPENDIX Utrum creatio sit demonstrabilis de Deo. 1. Et videtur quod non, quia creatio-passio non est demonstrabilis 5 de creatura, ergo nec creatio-actio de Deo. 2. Contra: notior est actio quam esse et potentia. Sed esse demonstrant philosophi de Deo; nam philosophi demonstrant Deum esse. Ergo etc. 3. Respondeo. Hic sunt duo videnda: primo enim videndum est 10 quid sit creatio-actio et creatio-passio; secundo, utrum creatio-actio sit demonstrabilis de Deo.

15

20

25

30

4. Circa primum est sciendum quod regula est vera, quia inferius infert suum superius simpliciter, non tamen universaliter. E converso superius sumptum universaliter infert inferius universaliter. Exemplum primi: ‘omnis homo currit’ non infert: ‘omne animal’. Exemplum secundi: ‘omne animal’ infert istam: ‘omnis homo’, ita quod vario modo se habent in modo inferendi, ita vario modo se habent in veritate et falsitate. 5. Tunc ad propositum, dico quod sicut inferius et superius se habent in modo inferendi, ita in modo producendi, quia sicut res se habent ad esse, ita ad produci; nam productio inferioris infert productionem superioris simpliciter, non tamen universaliter. Sequitur enim: ‘Sortes est productus simpliciter, ergo animal’, non tamen: ‘omne animal’. 6. Productio namque quae est creatio est totalis productio rei quoad principia singularia et etiam universalia, non tamen universaliter. Et addo hic ‘non tamen universaliter’ propter communitatem specificam, quae est realis. Aliter Deus non poterit creare Patricium quin creet aliquod de Sorte, quod videtur falsum evidenter, quia omnia DH:1,13 est2] om. D | quia] quod D 14 E…15 universaliter2] om. (hom.) D 27 etiam] om. D 29 specificam] illeg. add. sed abrasit DH 30 creet] caret D | Sorte] derimente D videtur] universaliter H

D 1ra H 81ra

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

227

quae sunt in Patricio producuntur, non tamen universaliter, sicut argumentum videtur supponere. 7. Et ad verificandum istam particulam, scilicet quod creatiopassio et omnium inclusorum in eo simpliciter, non tamen universaliter, probo quod illa unitas specifica sit realis sic: nulla unitas tollitur a duobus nisi per distinctionem sibi oppositam, vel includentem oppositam. Ista patet, quia albedo non tollitur per dulcedinem, sed per nigredinem, vel per aliquem medium colorem nigredinem includentem, et sic de aliis, ita quod semper oppositum tollitur per oppositum, sicut frigus per calorem; ergo unitas specifica realis non tollitur nisi per distinctionem specificam realem, quae est sibi opposita, vel per eam includentem. Sed inter duo individua eiusdem speciei non est distinctio specifica, nec reperio aliam nisi distinctionem numeralem, quae non includit distinctionem specificam eo quod potest stare cum unitate specifica et cum distinctione specifica; patet de duabus albedinibus et de una albedine et nigredine. Unde distinctio numeralis nec determinat sibi distinctionem specificam nec unitatem specificam. 8. Ad istam rationem respondetur, quia illud quod numquam fuit numquam potest tolli; unitas specifica communis inter duo individua eiusdem speciei numquam fuit realis, ergo numquam poterit tolli, sicut tuum argumentum petit. Illa autem unitas specifica propria cuilibet individuo, quae est realis, non removetur. 9. Contra: unitas de se realis non removetur a duobus plus quam ab uno, nisi propter diversitatem illorum quae non est in uno solo; sed unitas specifica in isto individuo est realis; igitur quod non sit realis in duobus, hoc est propter diversitatem aliquam illorum. Sed non invenio diversitatem specificam nec possit tolli per numeralem; ergo etc. 10. Secunda ratio ad principale sic: diversitas realis non removetur nisi propter unitatem oppositam vel illam includentem; sed diversitas specifica est realis et removetur a duobus individuis eiusdem spe31 sicut] sed H 38 medium colorem] inv. D 51 cuilibet] cuiuslibet H 53 Contra] de add. sed exp. D | unitas] veritas D 55 in isto] iter. D 56 illorum] istorum D 57 specificam…etc] aliquam nisi numeralem et spat. vac. H 58 Secunda ratio] respondeo H DH:1,34 et…eo] Lege: “est productio totalis rei et omnium inclusorum in ea”? 57 possit tolli] scilicet: unitas specifica.

35

40

45

50

55

60

228

65

70

75

80

85

REPORTATIO IIA-DH

ciei, ergo hoc est propter aliquam unitatem inter ista individua; sed non reperio unitatem oppositam distinctioni nisi specificam unitatem; ergo etc. 11. Respondetur quod diversitas non tantum potest tolli per unitatem, sed etiam per disparatam. 12. Contra: removendo rationem sic: diversitas specifica non removetur nisi per unitatem specificam vel disparatam; sed inter duo individua eiusdem speciei non invenio unitatem aliam praeter unitatem specificam, nisi numeralem, quae stat cum distinctione et diversitate specifica; ergo etc. 13. Tertio sic: maior diversitas tollit aliquam unitatem quam non tollit minor. Ista patet, quia imperfectius non potest in effectum causae superioris; sed diversitas | specifica est maior diversitate numerali, ergo tollit unitatem specificam quam non potest tollere diversitas numeralis; sed diversitas numeralis tollit unitatem numeralem, ergo et diversitas specifica tollit specificam unitatem realem. 14. Respondetur quod diversitas specifica et numeralis sunt alterius rationis; igitur et gradus unius potest removere gradum alterius. Et ideo talis potest esse diversitas numeralis et tollit unitatem specificam. 15. Contra: causa imperfectior non potest in effectum perfectiorem sine causa perfectiori; sed diversitas numeralis est imperfectior in genere diversitatum; igitur numeralis non tollit unitatem specificam sine diversitate specifica, quod est propositum. 16. Praeterea, haec videtur intentio Philosophi. Nam, sicut se habet definitio ad definitum, ita partes definitionis ad partes definiti; sed partes definitionis sunt genus et differentia; ergo, cum non definia-

64 non…66 diversitas] om. (hom.) H 67 per] inter D 69 diversitate] unitate D 70 specifica] quae non est disparata add. sup. lin. H 71 Tertio] respondeo mut. in secundo D 72 Ista] om. D | imperfectius] perfectius sed corr. H 73 superioris] perfectioris D 76 specificam unitatem] inv. D 78 gradum] gradus H 79 et] quod D 83 igitur…84 sine] om. H 86 definiti] mg. D 65 unitatem] scilicet: oppositam. 66 removendo] Lege: ‘reduco’. 85 Philosophi] ARISTOTELES, Metaphysica VII, cap. 10 (AL XXV-3, p. 148; 1034b21-22): “Ut autem ratio ad rem et pars rationis ad partem rei similiter se habet”.

D 1rb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

229

tur ens rationis, per consequens animal divisum per differentias habet aliquam unitatem realem minorem unitate numerali.

H 81rb

90

17. Sed contra istam conclusionem arguitur sic: accipio asinum heri productum et creatum, et accipio asinum hodie productum et creatum, et tunc haec est vera: ‘omnis realitas illius asini creati hodie fuit heri nihil simpliciter; sed tota realitas asini heri | creati fuit heri simpliciter; ergo illius ad illum non est aliqua realitas una vel unitas 95 realis’. 18. Item, Damascenus, IV Sententiarum, ponens differentiam inter creata et divina, dicit quod in creatis tota communitas est a ratione et tota diversitas a re, in divinis autem econverso; ergo com100 munitas specifica est a ratione. 19. Item Commentator, I De anima commento 8, dicit quod intellectus facit universalitatem in rebus. 20. Item, X Metaphysicae, universalia colliguntur ab intellectu. 21. Ad primum dico quod est fallacia equivocationis et secun- 105 dum quid ad simpliciter. Nam concedo maiorem et minorem, sed tunc conclusio non sequitur, quia sic debet inferre: ‘omnis realitas asini hodie creati fuit heri simpliciter nihil’ et: ‘omnis realitas asini heri creati fuit simpliciter aliquid’. Ergo inferre: ‘igitur illius ad illum nihil 88 per2] vel sed corr. mg. D | differentias] intrinsecas(?) add. sup. lin. H | habet] habebit H 91 asinum] p. add. D 94 heri2…creati] heri creati]inv. D 95 illius] asini add. D 99 ergo] mg. D 103 X] XII D | Metaphysicae] dicit quod add. D 107 asini] p. add. D 108 heri creati] d. D 109 simpliciter] om. D | igitur] quod sed corr. H | nihil] et D 97 Damascenus] IOANNES DAMASCENUS, De fide orthodoxa I, cap. 8, nn. 16-17 (ed. BUYTAERT, pp. 42-43) summatim. 101 Commentator] AVERROES, De anima I, comm. 8 (ed. CRAWFORD, p. 12): “Intellectus est qui agit in eis universalitatem”; Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 176, n. 27): “Intellectus agens causat universalitatem in rebus”. 103 X Metaphysicae] AVERROES, Metaphysica IV, comm. 7 (ed. Iuntina, ff. 72v-73r); Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 138, n. 280): “Apud Aristotelem ipsa universalia sunt collecta a particularibus ab intellectu qui concipit inter ea simultudinem et facit ex eis unam intentionem”. 105 Ad primum] Cf. supra n. 17.

230

REPORTATIO IIA-DH

110 reale’ non valet, sed debet inferre sic: ‘ergo illius ad illum heri nihil

115

120

125

130

135

fuit commune reale’, quia non-entis ad ens non est aliquid commune reale; sed quin, illo producto, non est aliquid commune, non est verum. Exemplum: asini hodie creati non fuit aliquid heri, et sic non coexistebat asino heri creato, quia nihil non coexistit enti; igitur si heri non coexistebat, ergo non coexistit hodie; falsa est illatio. 22. Secundo potest dici quod non sequitur: ‘nulla est unitas simpliciter inter b et a, ergo nulla realis’, immo est fallacia consequentis. Nam unitas simpliciter est unitas numeralis et unitas specifica unitas secundum quid; igitur potest esse quod inter b et a non sit unitas simpliciter, stante unitate specifica et secundum quid. 23. Tertio potest dici quod haec propositio: ‘omnis entitas asini hodie creati fuit heri simpliciter nihil’, non est vera universaliter, sed particulariter, quia unitas illius specifica non fuit simpliciter nihil nisi numeraliter. Igitur arguere: ‘unitas specifica illius fuit heri simpliciter, particulariter nihil; ergo universaliter est dicere quod particulare per se sumptum inferat universale universaliter’ – quod est falsum; sed infert ipsum particulariter. 24. Ad Damascenum dico quod aliud intendit. Nam distinctio est duplex: quaedam est realis separationis, quaedam non-realis separationis. Nam sunt aliqua distincta quae in separando includunt impossibilitatem, sicut totum impossibile est separari a suis partibus, cum tamen sit forte distinctum realiter. Ad propositum, dico quod Damascenus removet distinctionem realem separationis in divinis, sed quod neget distinctionem realem inter personas falsum est; immo, eo modo quo negat ibi distinctionem, concedit in creaturis. Hoc idem de communitate; communitatem enim numeralem removet a nobis quam concedit in divinis, sed quod specificam communitatem neget in nobis non

110 inferre sic] inv. D | illius] istius D 113 asini…creati] asinus p D | non1] exp. D 114 heri creato] d D | quia] ubi add. D 115 est] om. D 117 inter] iter. D 119 b…a] inv. D 120 unitate] tali add. sed exp. D | et] sed D 123 nihil] sic add. D 124 heri] simul add. D 125 per se] om. D 128 aliud] aliquod sed corr. H | distinctio] definitio D 131 suis] om. D 133 quod] om. D 134 quo] quod H 135 ibi distinctionem] inv. D in…idem] hoc idem in creaturis H 137 communitatem] om. D | in nobis] om. D 128 Ad Damascenum] Cf. supra n. 18.

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

D 1va

231

dicunt verba sua. Stat igitur in hoc: quod eo modo quo distinctionem Damascenus negat in divinis et concedit unitatem, eo modo in creaturis concedit distinctionem et negat unitatem numeralem essentialem, ergo in creaturis concedit distinctionem et negat unitatem. Sed in divinis negat distinctionem separationis realem et concedit unitatem personarum numeralem essentialem; ergo in creaturis concedit distinctionem separationis et negat communitatem numeralem; ergo non negat communitatem specificam Damascenus. Ergo eodem modo negat unitatem in | creaturis quo modo concedit in divinis; sed concedit ibi unitatem numeralem et indistinguibilem in divinis personis; ergo isto modo concedit in nobis, scilicet quod est aliqua unitas specifica quae distinguitur et numeratur in suppositis creatis. Sed nihil mali contra nos. 25. Ad Commentatorem, I De anima, dico quod eo modo ipse negat universalia esse extra animam quomodo Plato ponebat ipsa esse extra, ut patet in commentis ibidem. Unde, sicut Plato ponebat universale secundum rem extra intellectum separatum a singularibus, sic negat Philosophus et Commentator, videlicet universale ut separatum a singularibus praecise apud intellectum, habere esse et etiam modum unitatis numeralis, quia sicut unum numero est indivisum, ita universale apud intellectum est indivisum, et ideo istud universale in actu. In rebus autem extra non habet esse separatum, et tale non negat, quia est unum in potentia, id est admixtum cum divisione. Et quod illa sit intentio sua patet, III De anima commento 18: “et omnia dicta ab Aristotele in hoc sunt quod universalia nullum esse extra animam

138 distinctionem Damascenus] inv. D 140 unitatem] personarum add. sed exp. H numeralem…141 unitatem] om. (hom.) D 142 divinis] esse add. sed del. H | separationis] non add. D 143 personarum] exp. H 148 scilicet] sed D 149 suppositis creatis] supposita creata D | Sed] licet D | nihil] tamen add. D heri add. sed del. H 151 Commentatorem I] rationem primi D 152 ipsa] ipsam H sed corr. D 153 in] dictis add. sup. lin. D 154 intellectum] intellectionis H | sic…156 singularibus] om. (hom.) H 155 Commentator] ibidem add. sed exp. D 156 habere] habet H 158 istud] illud est D actu…159 rebus] rebus in actu sed corr. cum signis transp. H 160 unum] bene H

151 Ad Commentatorem] Cf. supra n. 19. comm. 18 (ed. CRAWFORD, p. 440).

161

De anima] AVERROES, De anima III,

140

145

150

155

160

232

REPORTATIO IIA-DH

habent, sicut intendit Plato”, quoniam si ita esset, non indigeret ponere intellectum agentem. 165



26. Quantum ad secundum, utrum scilicet creatio-actio sit demonstrabilis de Deo, est sciendum quod quidam dicunt quod forma syllogistica non tenet in divinis. Alii vero dicunt quod tenet, sed non in terminis modificatis. Alius dicit quod non tenet in terminis singula170 ribus. Tamen omnes concordant in hoc: quod termini singulares non indigent modificatione apposita in praemissis. 27. Ideo pono quatuor conclusiones. Prima est quod forma syllogistica tenet in divinis, quae sic probatur: ubi tenet primum prin175 cipium, ibi tenet forma syllogistica; sed in divinis tenet primum principium; ergo etc. Maior patet, quia primum principium dicitur respectu conclusionis principium; nam maior propositio non est principium respectu minoris, sed respectu conclusionis. Minor probatur, quia in quacumque materia non tenet primum principium, potest stare cum 180 eius opposito, et sic in divinis erit contradictio vera. 28. Item, syllogismus qui tenet gratia formae tenet in omni materia, vel si non tenet, hoc erit gratia materiae. | 29. Item, si non tenet in divinis, aut hoc est propter illimitatione, aut propter singularitatem. Non primo modo, quia tunc eadem ratione 185 nec primum principium; nam maior est mixtio praedicati primi principii ad subiectum quam conclusionis ad principium. Nec secundo, quia aut propter singularitatem in essendo aut in concipiendo: non primo, quia, secundum te, omnia quae sunt in creaturis extra intellectum sunt singularia, igitur non posset formari aliquis syllogismus in creaturis;

163 habent sicut] quod D | indigeret] indigeremus D 166 secundum] videlicet add. D 167 est] et D 168 dicunt] om. D | sed] tamen add. D 173 pono] mg. D | quod] quia D 179 primum principium] inv. D | potest] patet sed corr. H 180 erit] esset D 181 qui] non add. sed exp. D 182 materia] igitur add. D | hoc] et add. sed exp. D | materiae] ergo si non tenet erit gratia materiae add. seu iter. H 185 mixtio] connexio add. mg. D praedicati] lec. dub. H 186 ad2] primum add. D 187 in1…aut2] mg. H | essendo] esse D concipiendo] concipi D 188 secundum] mg. H | te] de D

H 81va

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

233

nec secundo, quia in divinis consuevimus accipere propositiones universales, ut: ‘omne essentiale est communicabile’, etc. 30. Item, quod magis teneat in divinis probatur, quia forma syllogistica est necessaria ex necessariis; sed divina natura est summe necessaria. 31. Confirmatur, quia multas propositiones formamus de Deo necessarias simpliciter. Et ex hoc sequitur quod magis teneat in Deo ad intra quam ad extra, quia maior necessitas, et quod non teneat ad extra nisi teneat ad intra; et quod nihil ad extra posset demonstrari de Deo, ut aliqua causalitas et eminentia et actus – quod est falsum. 32. Item, negans formam syllogisticam concedit formam syllogisticam in divinis. Consequentiam probo, quia si negas, quaero: vel tu negas propter aliquam rationem vel propter nihil. Si propter nihil, negas rationem sine ratione, cum syllogismus sit ratio, et haec esset fatuitas. Si propter rationem, quaero: vel tu supponis eam concludere vel non. Si non, ergo frustra propter eam negas; si sic, ergo supponis in ea salvari forma syllogistica, quod est propositum, et sic idem negas et affirmas. 33. Item, contra negantem medium disputationis non est disputandum; sed medium est syllogismus; igitur quare disputas de Deo?

190



210

195

200

205

34. Secunda conclusio est quod forma syllogistica tenet in terminis modificatis, quam probo sic: quanto magis termini sunt invariabiles et minus multiplices, tanto magis tenet forma syllogistica in eis. Patet, quia ex multiplicitate fiunt fallaciae; sed termini modificati sunt huiusmodi; ergo etc. Probatur, quia modificatio est quaedam specifica- 215

192 quia] nam D 193 est summe] inv. D 195 multas] multis sed corr. D | formamus] om. H 196 Et] om. D | in] de sed corr. H 197 quam…198 intra] quam ad extra et quod non tenebit(!) ad extra nisi teneat ad intra quia ibi est maior necessitas mg. D 201 negas] negat D 202 tu negas] negat D | aliquam] causam add. sed del. H 203 negas] negat D 204 tu supponis] supponit D 205 eam negas] ea negat D 206 negas] negat sed corr. D 208 negantem] negantes D | medium] disputatio add. sed del. D 209 disputas] disputat D 212 quam] quod D 213 magis tenet] inv. H 214 modificati] corr. mg. D 215 quia] quod H | quaedam specificatio] inv. D

234

REPORTATIO IIA-DH

tio, et sic determinat terminum communem ad supponendum determinate; ergo etc. 35. Item, conclusio particularis sequitur ex altera particulari. Sed illimitas et particularitas sunt modificationes quaedam; patet, quia 220 termini possunt sic et sic accipi; igitur, etc.

225

230

235

240

36. Tertia conclusio est quod forma syllogistica tenet in terminis singularibus. Probatur, quia sequitur: ‘Sortes currit, ergo quidam | homo currit’, sed non nisi virtute propositionis subintellectae, scilicet: ‘Sortes est quidam homo’. 37. Item, propositio mediata non est certa nisi per immediatam. Sed illa: ‘quidam homo currit’ est mediata, ergo etc. Sed tunc quaero: aut est deducta ex aliqua immediata singulari – et sic habeo propositum –, vel universali – et hoc non, quia universali existente falsa, sua particularis potest esse vera. Praeterea, universalis est magis remota causa singulari quam causa particularis. 38. Item, in quibuscumque tenet primum principium, et forma syllogistica; sed in singularibus tenet, alias in eis essent contradictoria simul vera et falsa, ut probatum est supra. 39. Item, in quibuscumque tenet magis ipsum principium primum, magis tenet forma syllogistica; sed in terminis singularibus magis tenet primum principium. Probatur, quia in eis tenet virtute propria, in universalibus virtute singularium. Probatur, quoniam istae: ‘homo est animal’ et ‘Sortes non est animal’ non sunt incompossibiles nisi virtute alterius subintellectae, scilicet: ‘Sortes est homo’. Istae autem: ‘Sortes est animal’ et ‘Sortes non est animal’ sunt per se incompossibiles.

216 supponendum determinate] suppositum determinatum D 218 Item…220 etc] om. (hom.) H 221 Forma] mg. D 224 virtute] sup. lin. D 226 non…nisi] mg. H | non…per] est ex immediata D 228 deducta] praedicta D 229 sua] illa D 231 causa particularis] singularis D 233 in2…234 et] essent in eis contradictio vera simul vel H 235 ipsum] om. D 238 virtute] virtutes sed corr. D | istae] ista D 240 Istae] illae D

219 illimitas] Lege: “illimitatio”? 234 probatum…supra] Cf. supra n. 27.

D 1vb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

235

40. Item, in quacumque materia contingit medium variari, est necessaria modificatio; sed in terminis singularibus, etc. Probatur minor. Arguendo sic: ‘haec essentia est haec paternitas; haec filiatio est haec essentia’, conclusio est falsa; igitur debet apponi modificatio. 41. Et haec est intentio Philosophi, Io Priorum capitulo illo ‘quomodo autem reducemus syllogismos’, scilicet quod necessaria est modificatio. Et ponit duo exempla. Primum est: ‘Aristomenes intelligibilis semper est; Aristomenes est semper intelligibilis Aristomenes; ergo Aristomenes semper est.’ Secundum exemplum est: ‘Micalus musicus corrumpetur cras; Micalus est Micalus musicus; ergo Micalus corrumpetur cras’. In utrisque non sequitur conclusio, et tamen praemissae sunt verae; est igitur defectus propter modificationem apponendam in praemissis. Et tamen termini sunt singulares. 42. Respondeo quod non accipit terminos singulares, sed indefinite sumptos. Non valet, quia ita dicam tibi econverso, quia ubicumque Philosophus accipit terminos communes, accipit pro singularibus. 43. Item, esto quod sic, ego accipiam pro terminis singularibus et arguam sicut prius; et conclusio erit falsa, quia sic corrumpetur quantum ad accidens Micalus, non tamen quantum ad substantiam. Sed si ponatur in praemissa modificatio, dicendo sic: ‘Micalus musicus universaliter corrumpetur cras’, conclusio sequitur ex hoc. Ergo illud est necessarium ad formam syllogisticam, quo posito, ponitur, et quo ablato, aufertur. Sed modificatio est huiusmodi. Ergo etc. 44. Secundo etiam, quod non intendit Philosophus quod non sequitur conclusio ex quo non apponatur ibi universale singulari –

244 modificatio] corr. mg. D 245 haec3] sed D 247 Et] om. D | illo] primo H 249 Aristomenes] aristoteles H 250 semper1] om. D | Aristomenes1] aristoteles H intelligibilis] sup. lin. H om. D | Aristomenes2] aristoteles H 251 Aristomenes] aristoteles H | exemplum] om. D 252 cras] in utrisque non sequitur conclusio et tamen praemissae add. sed exp. cum signis ‘va-cat’ D 257 dicam] dico D 260 et…erit] e converso esset fallacia in H | sic] si D 261 Sed] respondeo adnot. mg. H 262 sic] sup. lin. H 265 Sed] om. D 266 etiam…Philosophus] quod philosophus intendit H 267 ex quo] eo quod D singulari] singularibus sed corr. D

247 Io Priorum] ARISTOTELES, Analytica Priora I, cap. 32 (AL III-1, p. 72; 47a1). 256 Respondeo] Lege: “respondetur”.

245

250

255

260

265

236

REPORTATIO IIA-DH

sicut tu dicis –, sed hoc est quod non potest ibi apponi signum universale, terminis scilicet singularibus, ut dicendo: ‘omnis Sortes’. 270 45. Contra: quia dicitur: ‘universaliter et totaliter’; sed ista sunt signa universalia; ergo etc. 46. Tertio, quod non sequitur conclusio in universali, eo quod arguitur in terminis compositis, non simplicibus. Sed contra: quod Philosophus non tradit istam causam, sed quoniam “non est universali275 ter, quia ‘Micalus musicus’ corrumpetur cras”. 47. Praeterea, non posita simplicitate, non ponitur syllogismus et, posita compositione, | ponitur; igitur non faciunt. Primum patet: ‘haec essentia est haec paternitas’; secundum patet: ‘animal rationale est universale’. 280



48. Contra primam conclusionem arguitur, videlicet quod in divinis non tenet forma syllogistica sic: ‘quodlibet essentiale est communicabile; nullum notionale est communicabile; ergo nullum notionale est essentiale.’ – conclusio est falsa. 285 49. Item: ‘nullus respectus existens in tribus suppositis distinguit personam a persona; sed nullum notionale distinguit personam a persona, ergo etc.’ – conclusio est falsa. 50. Secundo arguo quod principium complexum non teneat in terminis modificatis, sic: aut istud principium, scilicet ‘de quolibet’, 290 etc., est principium simpliciter aut modificatum. Si est modificatum, igitur non tenet in simplicibus. Si non est modificatum, non tenet in terminis modificatis. 268 est quod] quia H | ibi] om. D | universale terminis] sed ista sunt singularia sed del. H 269 omnis] sup. lin. D om. H 270 Contra] respondeo adnot. mg. H 271 universalia] et add. H 272 Tertio] etiam add. D 273 quod] quia D 275 quia] quod H 276 non1] exp. H 278 est2] animal add. sed exp. D 284 essentiale] ergo etc. add. sed del. H 286 nullum] omne H per add. sed del. D 287 falsa] ergo etc. add. D 289 sic] ergo add. D 290 principium simpliciter] inv. D 291 simplicibus] terminis D 274 non2…275 cras] Cf. ARISTOTELES, Analytica Priora I, cap. 32 (AL III-1, p. 75; 47b35). 289 de quolibet] Cf. ARISTOTELES, Metaphysica IV, cap. 3 (AL XXV-3, p. 66; 1005b19-20); Auctoritates Aristotelis (ed. HAMESSE, p. 123, n. 97): “Prima dignitas est de quolibet affirmatio vel negatio, alias de quolibet esse vel non esse et de nullo simul”.

H 81vb

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

D 2ra

237

51. Item, licet homo vel sit albus vel non albus simpliciter, non tamen quidditative, <sicut> licet homo currit vel non currit, non tamen oportet quod currat bene vel non bene. 52. Item, bene sequitur: ‘si Pater est, Filius est’; non tamen sequitur: ‘si Pater est a se, Filius est a se.’ | Item: ‘si animal non est aegrum, igitur est sanum’. Non tamen quidditative: ‘si animal non est aegrum quidditative, ergo est sanum quidditative’. 53. Tertio arguitur quod non tenet forma syllogistica – et principium cuius virtute tenet, scilicet ‘quaecumque uni et eidem’, etc. – in terminis modificatis. Probatur: quaecumque uni et eidem sunt eadem, inter se sunt eadem; sed ‘a et b, et c’ – concedatur conclusio simpliciter; sed addatur ‘quidditative’, non sequitur. 54. Praeterea, materia et forma sunt eadem quidditative et intrinsece in composito, non tamen inter se. Illo etiam modo genus et differentia sunt eiusdem speciei quidditative, non tamen inter se. 55. Quarto arguitur quod nec syllogismus simpliciter teneat in terminis modificatis, sic: ‘omnis homo est animal per se primo modo; omnis homo est rationalis per se primo modo’ – constat quod est forma syllogistica proprie in tertia figura, tamen conclusio est falsa, scilicet: ‘quod rationale est animal per se primo modo’; ergo syllogismus non tenet in terminis modificatis. 56. Quinto, quod nec syllogismus expositorius nec etiam ex singularibus, probatur, quia syllogismus expositorius tenet in terminis non convertibilibus; sed si teneret tantum in terminis modificatis, teneret tantum in terminis convertibilibus, et ita non teneret gratia formae, cum non teneret in omni materia.

294 sicut] sed codd. 296 Filius] filiatio H 297 a1…a2] ad se quod filiatio sit ad se H 298 tamen] sup. lin. D oportet add. D | est2] om. D 300 principium] in add. H 301 scilicet] sed H 302 sunt eadem] iter. D 303 se] om. H 304 addatur] addas D 306 se] ideo etiam add. sed exp. D | et] om. H 312 scilicet] sed H | animal…se] per se animal D 313 syllogismus] simpliciter add. D 314 ex] in D 315 quia] quod H 316 non] sup. lin. H om. D

304 sed addatur] scilicet: sed si addatur.

295

300

305

310

315

238

REPORTATIO IIA-DH

57. Ad primum, dico quod numquam sequitur conclusio modificata nisi ex praemissis modificatis, et numquam conclusio simpliciter sequitur ex praemissis modificatis. Ad propositum, dico quod propositiones sunt modificatae. Et tamen tu infers conclusionem simpliciter. Respondeo. Nam ista: ‘quodlibet essentiale est communicabile’ virtute 325 illius, scilicet ‘a Patre’, nam essentiale communicatur per Patrem Filio et Spiritui Sancto, Patri autem a nullo et Filio non a Spiritu Sancto; ergo ista est vera propter modificationem subintellectam. 58. Item: ‘numquam nullum notionale est communicabile’ vera est propter istam, scilicet: ‘a Patre’, quia non communicatur. Et tu 330 infers: ‘ergo essentiale non est notionale’; sed <si> inferas sic: ‘nullum notionale communicatur a Patre vel Deo’, concedo conclusionem esse veram: ‘quodlibet essentiale non est notionale, quia sunt intentiones secundae’. Sed illud quod est notionale est essentiale, et sic conclusio non sequitur: ‘Sortes non est species; homo est species; ergo 335 Sortes non est homo.’ 320

59. Sed contra hoc arguitur per locum a coniugatis: ‘grammatica est musica, ergo grammaticus est musicus’; ita hic: ‘si essentia est relatio, ergo essentiale est relativum’. 340 60. Item, terminus absolutus ut stat sub secunda intentione non potest inferri de quolibet ut ‘homo est species’. Sed ut est absolutum, ut ‘homo est animal’, quodcumque contentum sub essentiali et notionali potest distribui pro quolibet; igitur non stat sub intentione secunda. 345 61. Item, illa quae dividunt ens reale non sunt secundae intentiones; sed absolutum et relativum sunt huiusmodi.

320 quod] non add. sed exp. D | sequitur conclusio] inv. DH 321 numquam] non D 324 Respondeo] primo D 326 a1…non] non a filio nec H 328 Item] iterum D | nullum] verum H 340 terminus] terminis sed corr. D 342 ut] sicut D | sub] substantiali sed corr. D

320 Ad primum] Cf. supra n. 48. 324 virtute] scilicet: tenet virtute

Q. 1: UTRUM CREATIO SIT DEMONSTRABILIS DE DEO

239

62. Item quae sunt extra in re non sunt secundae intentiones; sed absolutum, etc. 63. Ad primum, dico quod locus iste non tenet in quibuslibet terminis, nam: ‘haec anima est in capite et est in pede, ergo hoc animatum est illud’. Ad propositum, dico quod quotienscumque aliqua forma dat esse pluribus incompossibilibus in eodem supposito, vel in diversis, non potest inferri identitas illorum. Exemplum de anima in capite et pede: sic essentia dat esse pluribus incompossibilibus in eodem supposito. 64. Vel aliter dicitur quod essentiale non est concretum essentiae, sed ipsum esse vel ens. Essentia enim potest accipi dupliciter: primo simpliciter – et sic essentia dicitur ab esse –, secundo secundum quid, scilicet pro omni eo quod est de intrinseca ratione rei, sine quo res non potest esse – et sic concretum eius est essentiale. Quod autem essentiale non sit concretum essentiae simpliciter probatur, quia essentiali multiplicato, essentia non multiplicatur, sicut multiplicatis gratis, <non> multiplicatur gratia in eis. Cum dicitur ‘relatio est essentia’, dico quod est vera prout essentia accipitur simpliciter, non autem ut accipitur secundum quid, quia haec est falsa: ‘relatio est de ratione essentiae’, et ita non sequitur: ‘ergo relatum est essentiale’, sed sequitur: ‘ergo relatum est ens quod dicitur ab essentia’. 65. Ad secundum, dico quod absolutum et relativum non dicunt formaliter nisi secundas intentiones; tamen illud quod est absolutum et illud quod est relativum sunt realia.

351 et] haec anima add. mg. D | hoc animatum] haec anima non D 352 illud] illa D sed corr. H | quod] agens add. sed exp. D 353 in1…354 diversis] om. D 354 potest] licet H inferri] inferre sed corr. D sive add. sed del. H | in] et D sed corr. H 355 esse] in add. H 357 est] sup. lin. D 358 dupliciter…359 essentia] om. H 359 esse] simpliciter add. sup. lin. H 360 eo] esse H 362 essentiae] essentiale D 363 multiplicatis gratis] multitudinis gratum H 364 gratia] grata H 366 accipitur] sumitur D | est2] essentia dico add. sed exp. D | ratione] relatione sed corr. D 369 non…370 formaliter] formaliter non dicunt D

350 Ad primum] Cf. supra n. 59. 369 Ad secundum] Cf. supra n. 61.

350

355

360

365

370

240

ter.

REPORTATIO IIA-DH

66. Ad aliud per idem, quod sunt extra materialiter non formali67. Ad aliud, dico quod maior non est vera universaliter. Arguam

375 sic: ‘omnis color est visibilis; albedo est color; ergo est visibilis’ – |

380

385

390

395

conclusio | sequitur; ergo terminus communis, qui est ‘color’, ut stat sub hoc, quod est ‘esse visibile’, distribui potest pro quolibet suo inferiori. Sed ‘esse visibile’ non dicit nisi solam relationem rei visibilis ad actum visionis; ergo terminus communis ut stat sub secunda intentione potest distribui pro quolibet suo inferiori, quod est falsum. Item: ‘omne ens est intelligibile; homo est ens’. 68. Ad quintum, patet per instantias precedentes. 69. Ad argumentum de principio, dico quod aliquo modo est modificatum, aliquo modo non. Ubi sciendum quod est duplex modificatio: quaedam generalis et alia specialis. Generalis est quae ponitur in eius definitione sine qua non valet, scilicet: ‘ad idem et secundum idem et in eodem tempore’, et sine illa impossibile est quod teneat. Specialis, ut: ‘homo est animal rationale’– ista non interimit primum principium, sed magis perficit ipsum. Unde argumentum peccat per fallaciam consequentis: ‘primum principium tenet in terminis simplicibus praesupposita generali modificatione; igitur non tenet in terminis modificatis supposita modificatione speciali’, sicut non sequitur: ‘homo non est animal; ergo asinus non est animal’. Licet ergo concedendum est quod tenet in terminis simplicibus praesupposita generali modificatione, non tamen est negandum quod non teneat in terminis modificatis. 70. Pro aliis vade ad primum in prologo.

372 sunt] in re add. sup. lin. H | extra] essentia H | materialiter] mut. in intelliguntur H 375 color1] calor D 378 Sed] si H | rei] spat. vac. D 379 communis] om. D 381 est1] om. D 383 quod] sub. lin. D | est modificatum] modificatus H 386 scilicet] sed H 388 Specialis] specialiter H | ista] et ita D 389 magis perficit] inv. H 392 supposita] generali add. sed del. H | modificatione speciali] inv. D 395 non tamen] inv. D non2…396 modificatis] in terminis modificatis non tenet D

372 Ad aliud] Cf. supra n. 62. 374 Ad aliud] Cf. supra n. 60. invenitur in hac redactione; cf IIA, n. 83 (supra, p. 31).

382 Ad quintum] Non

H 82ra D 2rb

BIBLIOGRAPHY AND INDICES

BIBLIOGRAPHY Primary Sources Aegidius Romanus, De esse et essentia, Venetiis 1503. —, Theoremata de esse et essentia, ed. E. Hocedez, Louvain 1930. [Anonymus], Les Auctoritates Aristotelis. Un florilège médiéval. Étude historique et édition critique, ed. J. Hamesse, Leuven 1974. Anselmus Cantuariensis, in: S. Anselmi Cantuariensis archiepiscopi Opera omnia, v. 1, ed. F.S. Schmitt, Stuttgart-Bad Cannstatt 1968, pp. 1-87. [Aristoteles Latinus], Categoriae vel Praedicamenta. Translatio Boethii, Editio Composite, Translatio Guillelmi de Moerbeka, Lemmata e Simplicii commentario decerpta, Pseudo-Augustini Paraphrasis Themistiana, ed. L. Minio-Paluello, Bruges 1961 (AL I 1-5). —, Categoriarum supplementa. Porphyrii Isagoge, Translatio Boethii, et Anonymi Fragmentum vulgo vocatum “Liber sex principiorum”, ed. L. Minio-Paluello adiuv. B.G. Dod, Bruges 1966 (AL I 6-7). —, De interpretatione vel Periermenias. Translatio Boethii, ed. L. MinioPaluello; Translatio Guillelmi de Moerbeka, ed. G. Verbeke, rev. L. MinioPaluello, Bruges 1965 (AL III 1-2). —, Analytica priora. Translatio Boethii (recensiones duae), Translatio anonyma, Pseudo-Philoponi aliorumque Scholia, ed. L. Minio-Paluello, Bruges 1962 (AL III 1-4). —, Analytica posteriora. Translationes Iacobi, Anonymi sive ‘Ioannis’, Gerardi et Recensio Guillelmi de Moerbeka, edd. L. Minio-Paluello et B.G. Dod, Bruges 1968 (AL IV 1-4). —, Topica. Translatio Boethii, Fragmentum Recensionis Alterius et Translatio Anonyma, ed. L. Minio-Paluello adiuv. B.G. Dod, Brussels 1969 (AL V 1-3). —, De sophisticis elenchis. Translatio Boethii, Fragmenta Translationis Iacobi et Recensio Guillelmi de Moerbeke, ed. B.G. Dod, Leiden 1975 (AL VI 1-3). —, Physica. Translatio Vetus, edd. F. Bossier et J. Brams, Leiden 1990 (AL VII 1). —, Metaphysica, lib. I-XIV. Recensio et Translatio Guillelmi de Moerbeka, ed. G. Vuillemin-Diem, Leiden 1995 (AL XXV 3).

244

BIBLIOGRAPHY

—, Ethica Nicomachea. Translatio Antiquissima libr. II-III sive ‘Ethica Vetus’, Translationis Antiquioris quae supersunt sive ‘Ethica Nova’, ‘Hoferiana’, ‘Borghesiana’, Translatio Roberti Grosseteste Lincolniensis sive ‘Liber Ethicorum’ (Recensio Pura et Recensio Recognita), ed. R.A. Gauthier, Leiden 1972-1974 (AL XXVI 1-3). Augustinus Hipponensis, De Genesi ad Litteram, ed. J. Zycha, Venice 1894 (CSEL 28-1). —, De Trinitate, ed. W.J. Mountain, Turnhout 1968 (CCSL 50-50a). Averroes, Aristotelis opera cum Averrois commentariis, Venice 1562 (Iuntina). —, Commentarium magnum in Aristotelis de anima libros, ed. F. Crawford, Cambridge, MA 1953. Bonaventura (a Bagnorea), In II Sententiarum, ed. Collegii S. Bonaventurae, Quaracchi 1885 (Opera omnia, v. 2). Euclides, The First Latin Translation of Euclid’s Elements Commonly Ascribed to Adelard of Bath, ed. H. Busard, Toronto 1983. Eustratius, Aristotelis Stagiritae Moralia Nicomachia, trans. J. B. Felicianus, Parisiis 1543, repr. Stuttgart-Bad Cannstatt 2006 (Commentaria in Aristotelem Graecae versiones latinae temporis resuscitatarum litterarum, v. 11). Franciscus de Marchia, Francisci de Esculo OFM Improbatio contra libellum Domini Ioannis qui incipit “Quia vir reprobus”, ed. N. Mariani, Grottaferrata 1993. —, Francisci de Marchia sive de Esculo OFM Quodlibet cum quaestionibus selectis ex commentario in librum Sententiarum, Grottaferrata 1997. —, Francisci de Marchia sive de Esculo OFM Sententia et compilatio super libros Physicorum Aristotelis, ed. N. Mariani, Grottaferrata 1998. —, Francisci de Marchia sive de Esculo Commentarius in IV libros Sententiarum Petri Lombardi Quaestiones praeambulae et Prologus, ed. N. Mariani, Grottaferrata 2003. —, Francisci de Marchia sive de Esculo Commentarius in IV libros Sententiarum Petri Lombardi. Distinctiones primi libri a prima ad decimam, ed. N. Mariani, Grottaferrata 2006. —, Francisci de Marchia sive de Esculo Commentarius in IV libros Sententiarum Petri Lombardi. Distinctiones primi libri ab undecima ad vigesimam octavam, ed. N. Mariani, Grottaferrata 2007. Franciscus de Mayronis, Sermones de Sanctis, Venetiis 1493.



BIBLIOGRAPHY

245

—, In libros Sententiarum, Quodlibeta, Tractatus Formalitatum, De Primo Principio, Terminorum Theologicalium, Declarationes, De Univocatione, Venetiis 1520. —, François de Meyronnes - Pierre Roger. Disputatio, ed. J. Barbet, Paris 1961. Godefridus de Fontibus, Quodlibet III, ed. M. De Wulf and A. Pelzer, Louvain 1904. Henricus de Gandavo, Quodlibet V, ed. I. Badius, Lovanii 1518. —, Quodlibet I, ed. R. Macken, Leuven-Leiden 1979 (Opera omnia, v. I). —, Quodlibet IX, ed. R. Macken, Leuven 1983 (Opera omnia, v. XIII). —, Quodlibet X, ed. R. Macken, Leuven-Leiden 1981 (Opera omnia, v. XIV). —, Quaestiones variae Henrico de Gandavo adscriptae, ed. G. Etzkorn, Leuven 2008 (Opera omnia, v. XXXVIII). Hugo de S. Victore, De sacramentis fidei christianae, in: Patrologia Latina 176, ed. J.P. Migne, Paris 1844-1855, cols. 173-618. Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa, ed. E.M. Buytaert, Saint Bonaventure, NY 1955. Ioannes Pecham, Questio utrum mundus potuit fieri ab eterno ed. I. Brady, Saint Thomas Aquinas 1274‑1974, Toronto 1974, pp. 169‑171. —, Quodlibeta quatuor, eds. F. Delorme and G. Etzkorn, Grottaferrata 1989. —, Quaestio disputata De aeternitate mundi, eds. I. Brady, G. Etzkorn and V. Potter, in: Quaestiones Disputatae, eds. G. Etzkorn, L. Oliger, H. Spettmann, I. Brady and V. Potter, Grottaferrata 2002. Ioannes Duns Scotus, Opera omnia, ed. L. Vivès, Paris 1891-1895. —, Opera omnia, Vatican City, 1950-. —, John Duns Scotus. The Examined Report of the Paris Lecture: Reportatio I-A, A. Wolter and O. Bychkov (eds. and trans.), St. Bonaventure, NY 2004. —, Quaestiones super libros De anima Aristotelis, eds. C. Bazán, K. Emery, R. Green, T. Noone, R. Plevano and A. Traver, St. Bonaventure, NY 2006. Matthaeus de Aquasparta, Quaestiones disputatae De aeternitate mundi, in E. Longpré, “Thomas d’York et Matthieu d’Aquasparta. Textes inédits sur le problème de la création”, Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age 1 (1926-1927), pp. 269-308.

246

BIBLIOGRAPHY

Nicolaus Minorita: Chronica, eds. G. Gàl and D. Flood, St. Bonaventure, NY 1996. Petrus Aureoli, Commentariorum in Primum Librum Sententiarum Pars Prima, Romae 1596. —, Commentariorum in Secundum, Tertium, Quartum Libros Sententiarum Pars Secunda, Romae 1605. Petrus Hispanus, Tractatus called afterwards Summule logicales, ed. L.M. de Rijk, Assen 1972. Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, ed. Collegii S. Bonaventurae, Grottaferrata 1971-1981. Sbaralea, I.-H., Supplementum et Castigatio ad Scriptores trium Ordinum Sancti Francisci a Waddingo aliisve descriptos, Rome 1759. Thomas de Sutona, Quaestiones ordinariae, ed. J. Scheider, Munich 1977. Wadding, L., Annales Minorum, v. 6, Quaracchi 1931.



BIBLIOGRAPHY

247

Secondary Sources Alliney, G., “La ricezione della teoria scotiana della volontà nell’ambiente teologico parigino (1307-1316)”, Documenti e Studi sulla tradizione filosofica medievale, 16 (2005), pp. 339-391. —, “La libertà dell’atto beatifico nel pensiero di Francesco d’Appignano”, in: D. Priori (ed.), Atti del III° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2006, pp. 9-34. Amerini, F., “Utrum inhaerentia sit de essentia accidentis. Francis of Marchia and the Debate on the Nature of Accidents”, Vivarium 44 (2006), pp. 96150. —, “Francesco d’Appignano come fonte di Paolo Veneto. Il caso degli accidenti eucaristici”, Picenum Seraphicum 25-27 (2006-2008) (forthcoming). Babey, E., “En vertu du lien. François d’Appignano et la connexio virtutum (III Sent. q. 14, a. 3)”, in: D. Priori (ed.), Atti del IV° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2008 (forthcoming). Bakker, P., La raison et le miracle. Les doctrines eucharistiques (c. 1250-c. 1400), Nijmegen 1999. Baldissera, A., “La decisione del concilio di Vienne (1311) ‘Substantia animae rationalis seu intellectivae vere ac per se humani corporis forma’ nell’interpretazione di un contemporaneo”, Rivista di filosofia neoscolastica 34 (1942), pp. 212-232. Baluze, S., and J.D. Mansi, (eds.), Miscellanea, Lucca 1761. Bonmann, O., “Ein franziskanischer Literaturkatalog des XV. Jahrhunderts”, Franziskanische Studien 23 (1936), pp. 113-149. Courtenay, W.J., Schools and Scholars in Fourteenth-Century England, Princeton 1987. —, “The Quaestiones in Sententias of Michael of Massa, OESA. A Redating”, Augustiniana 45 (1995), pp. 191-207. —, “Philosophy in the Context of Sentences Commentaries”, in: G. Fioravanti, C. Leonardi and S. Perfetti (eds.), Il commento filosofico nell’Occidente medievale (secoli XIII-XIV), Turnhout 2002, pp. 445-467. —, “Theological Bachelors at Paris on the Eve of the Papal Schism. The Academic Environment of Peter of Candia”, in K. Emery, R.L. Friedman, and A. Speer (eds.), Philosophy and Theology in the Long Middle Ages: A Tribute to Stephen F. Brown, Leiden (forthcoming).

248

BIBLIOGRAPHY

Dekker, D.-J., “John the Canon on Time and Motion. A Case Study in Aristotelian Natural Philosophy and Early Scotism”, in: C. Leijenhorst, C. Lüthy and G.M. Thijssen (eds.), The Dynamic of Aristotelian Natural Philosophy from Antiquity to the Seventeenth Century, Leiden 2002, pp. 225-248. Del Punta, F., and C. Luna, “La teologia scolastica”, in: E. Menestò, G. Cavallo and C. Leonardi (eds.), Lo spazio letterario nel Medioevo. 1. Medioevo Latino, Rome 1993, v. 2, pp. 323-354. Duba, W., R. Friedman and C. Schabel, “Henry of Harclay and Aufredo Gonteri Brito”, in: P. Rosemann (ed.), Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard II, Leiden (forthcoming). Duba, W., and C. Schabel, “The Redactions of Francis of Marchia Commentary on Book III of the Sentences”, Picenum Seraphicum 25-27 (2006-2008) (forthcoming). Duba, W., “Francesco d’Appignano sull’immacolata concezione”, in: D. Priori and M. Balena (eds.), Atti del II° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2004, pp. 59-75. —, “Francesco di Marchia sulla conoscenza intuitiva mediata e immediata”, Picenum Seraphicum, 22/23 (2003/2004), pp. 121-157. —, “Se non ci fosse la redenzione, ci sarebbe l’incarnazione? Il rapporto fra la reparatio humani generis e la causa dell’incarnazione del Verbo secondo Francesco d’Appignano”, in: D. Priori (ed.), Atti del III° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2006, pp. 35-46. —, “Francis of Marchia on Christ’s Human Cognition of the Word”, in: M.C. Pacheco and J. Meirinhos (eds.), Intellect et imagination dans la philosophie médiévale. Actes du XIe Congrès International de Philosophie Médiévale de la Societé Internationale pour l’Étude de la Philosophie Médiévale (S.I.E.P.M.), Porto du 26 au 31 août 2002, Turnhout 2006, pp. 1613-1624. —, “Continental Franciscan Quodlibeta after Scotus”, in: C. Schabel (ed.), Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Fourteenth Century, Leiden 2007, pp. 569-649. —, “The Authenticity of Francis of Marchia’s Quodlibet: the Testimony of Paris, BNF Ms. Lat. 16110”, Bulletin de Philosophie Médiévale 49 (2007), pp. 91-102. —, “Francesco d’Appignano tra Parigi e Avignone”, in: D. Priori (ed.), Atti del IV Convegno Internazionale su Francesco di Appignano, Appignano del Tronto 2008 (forthcoming).



BIBLIOGRAPHY

249

Ehrle, F., Der Sentenzenkommentar Peters von Candia, des Pisaner Papstes Alexanders V, Münster 1925. Etzkorn, G., Iter Vaticanum Franciscanum: A Description of Some One Hundred Manuscripts of the Vaticanus Latinus collection, Leiden 1996. Fioravanti, G., C. Leonardi, and S. Perfetti (eds.), Il commento filosofico nell’Occidente medievale (secoli XIII-XIV), Turnhout 2002. Fiorentino, F., Gregorio da Rimini. Contingenza, futuro e scienza nel pensiero tardo-medievale, Rome 2004. Folger-Fonfara, S., “Franziskus von Marchia: Die erste Unterscheidung einer Allgemeinen und einer Besonderen Metaphysik”, Documenti e studi sulla tradizione filosofica medievale 16 (2005), pp. 461-513. —, Das ‘Super’-Transzendentale und die Spaltung der Metaphysik. Der Entwurf des Franziskus von Marchia, Leiden 2008. Federici Vescovini, G., La teoria dell’impeto. Testi latini di filosofia medievale, Turin 1969. Friedman, R. and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on the Sentences: Question List and State of Research”, Medieval Studies 63 (2001), pp. 31-106. —, “Introduction”, Vivarium 44 (2006), pp. 3-20. Friedman, R., ‘In principio erat verbum’. The Incorporation of Philosophical Psychology into Trinitarian Theology, 1250-1325, Unpublished Ph.D. dissertation, The University of Iowa, 1997. —, “The Sentences Commentary, 1250-1320: General Trends, the Impact of the Religious Orders, and the Test Case of Predestination”, in: G.R. Evans (ed.), Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard, Leiden 2002, pp. 41-128. —, “Conclusion”, in: G.R. Evans (ed.), Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard, Leiden 2002, pp. 507-527. —, “Francesco d’Appignano on the Eternity of the World and the Actual Infinite”, in: D. Priori (ed.), Atti del I° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2002, pp. 83-99. —, “Principia and Prologue in Francesco d’Appignano’s Sentences Commentary”, in: D. Priori and M. Balena (eds.), Atti del II° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2004, pp. 123-149. —, Intellectual Traditions at the Medieval University: The Use of Philosophical Psychology in Trinitarian Theology among the Franciscans and Dominicans, 1250-1350, Leiden (forthcoming).

250

BIBLIOGRAPHY

Gauchat, P., Cardinal Bertrand de Turre ord. min. His Participation in the Theoretical Controversy Concerning the Poverty of Christ and the Apostles under Pope John XXII, Rome 1930. Glorieux, P., “Sentences (commentaires sur les)”, Dictionnaire de théologie catholique, v. 14, Paris 1939, cols. 1860-1884. —, “L’enseignement au Moyen Age: Techniques et méthodes en usage à la Faculté de Théologie de Paris au XIIIe siècle”, Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age 35 (1968), pp. 65-186. Hamesse, J., “Les problèmes posés par l’edition critique des reportations”, Franciscan Studies 46 (1986), pp. 107-117. Heysse, A., “Descriptio codicis bibliothecae Laurentianae Florentiae S. Crucis, Plut. 31, sin., cod. 3”, Archivum Franciscanum Historicum 11 (1918), pp. 251-259. Kaluza, Z., “La nature des écrits de Jean de Ripa”, Traditio 43 (1987), pp. 257-298. Katsoura, E., C. Papamarkou and C. Schabel, “Francis of Marchia’s Commentary on Book IV of the Sentences. Traditions and Redactions, with Questions on Projectile Motion, Polygamy and the Immortality of the Soul”, Picenum Seraphicum 25-27 (2006-2008) (forthcoming). Knuutilla, S., and A. Lehtinen, “Change and Contradiction: A FourteenthCentury Controversy”, Synthèse 40 (1979), pp. 189-207. Kraus, J., “Die Lehre von der realen spezifischen Einheit in der älteren Scotistenschule”, Divus Thomas (Freiburg) 14 (1936), pp. 353-378. Künzle, P., “Mitteilungen aus Codex Mazarine 3490 zum Schrifttum des Franziskaners Petrus Thomae, vorab zu seinen ‘Quaestiones in Metaphysicam’”, Archivum Franciscanum Historicum 59 (1966), pp. 3-37. Kürzinger, J., Alfonsus Vargas Toletanus und seine theologische Einleitungslehre. Ein Beitrag zur Geschichte des Scholastik im 14. Jahrhundert, Münster 1930. Lambertini, R. and Tabarroni, A., Dopo Francesco: l’eredità difficile, Turin 1989. Lambertini, R., La povertà pensata: evoluzione storica della definizione dell’identità minoritica da Bonaventura ad Ockham, Modena 2000. —, “Francesco d’Ascoli e la polemica francescana contro Giovanni XXII: a proposito del rapporto tra l’Improbatio e l’Appellatio magna monacensis”, in: A. Degrandi, O. Gori, G. Pesiri, A. Piazza and R. Rinaldi (eds.), Studi



BIBLIOGRAPHY

251

in onore di Girolamo Arnaldi offerti dagli allievi della Scuola nazionale di Studi Storici, Rome 2001, pp. 277-308. —, “Oltre la proprietà, alle origini del potere: Francesco d’Appignano nel pensiero ecclesiologico-politico del Trecento”, in: D. Priori (ed.), Atti del I° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2002, pp. 51-66. —, “A proposito del IV° libro del commento alle Sentenze di Francesco d’Appignano: la quaestio 37”, in: D. Priori and M. Balena (eds.), Atti del II° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2004, pp. 9-26. —, “Francesco d’Appignano e Guglielmo di Ockham: alcuni aspetti di un rapporto non facile”, in: D. Priori (ed.), Atti del III° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano 2006, pp. 89-124. —, “Francis of Marchia and William of Ockham: Fragments from a Dialogue”, Vivarium 44 (2006), pp. 184-204. —, “Predicare Aristotele. A proposito di alcuni sermoni recentemente attribuiti a Francesco d’Appignano” (forthcoming). Lepori, F., “Ragione naturale e rivelazione in una disputa alla Scuola di Rialto: il ‘De mortalium foelicitate’ di Nicolò Modrussiense”, Medioevo 13 (1987), pp. 223-301. Livesey, S., “Accessus ad Lombardum: The Secular and the Sacred in Medieval Commentaries on the Sentences”, Recherches de théologie et de philosophie médiévale 72.1 (2005), pp. 153-174. Maier, A., Die Vorläufer Galileis im 14. Jahrhundert, Rome 1949. —, “Die naturphilosophische Bedeutung der scholastischen Impetustheorie”, Scholastik 30 (1955), pp. 515-541. —, Metaphysische Hintergründe der spätscholastischen Naturphilosophie, Rome 1955. —, Zwischen Philosophie und Mechanik, Rome 1958. —, Ausgehendes Mittelalter: Gesammelte Aufsätze zur Geistesgeschichte des 14. Jahrhunderts, 3 vols., Rome 1964-1977. —, Zwei Grundprobleme der scholastischen Naturphilosophie, 3rd ed., Rome 1968. Mariani, N., “Certezze e ipotesi sul Commento alle Sentenze di Francesco della Marca OMin.”, Archivum Franciscanum Historicum 95 (2002), pp. 93-183.

252

BIBLIOGRAPHY

—, “Due sermoni attribuiti a Francesco della Marca”, Archivum Franciscanum Historicum 98 (2005), pp. 571-595. —, “Sermone inedito di Francesco della Marca”, Archivum Franciscanum Historicum 99 (2006), pp. 213-250. Michalski, K., La physique nouvelle et les différents courants philosophiques au XIVe siècle, Krakow 1928. Miethke, J., Ockhams Weg zur Sozialphilosophie, Berlin 1969. Nold, P., Pope John XXII and His Franciscan Cardinal: Bertrand de la Tour and the Apostolic Poverty Controversy, Oxford 2003. Oliva, A., Les débuts de l’enseignement de Thomas d’Aquin et sa conception de la Sacra doctrina, Paris 2006. Panella, E., Il ‘De subiecto theologiae’ di Remigio de’ Girolami O.P., Milano 1982. Pelster, F., “Zur ersten Polemik gegen Aureoli: Raymundus Bequini O.P., seine Questionen und sein Correctorium Petri Aureoli, das Quodlibet des Jacobus de Apamiis O.E.S.A”, Franciscan Studies 15 (1955), pp. 30-47. Piché, D. and C. Lafleur, La condamnation parisienne de 1277, Paris 1999. Poppi, A., “Quaestiones praeambulae et Prologus del commento alle Sentenze di Francesco della Marca”, Archivum Franciscanum Historicum 97 (2004), pp. 469-480. —, “Ontologia e scienza divina nel Commentario alle Sentenze di Francesco della Marca (1319)”, Miscellanea francescana 104 (2004), pp. 100-120. Priori, D., “Francesco d’Appignano: Frustra fit per plura quod fieri potest per pauciora”, in: D. Priori (ed.), Atti del I° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2002, pp. 103-115. Hissette, R., Enquête sur les 219 articles condamnés à Paris le 7 mars 1277, Louvain-Paris 1977. Mazzarella, P., Controversie medievali. Unità e pluralità delle forme, Naples 1978. Roßmann, H., “Die Quodlibeta und verschiedene sonstige Schriften des Franz von Meyronnes”, Franziskanische Studien 54 (1972), pp. 1-76. Roth, B., Franz von Mayronis, O.F.M.: Sein Leben, seine Werke, seine Lehre vom Formalunterschied in Gott, Werl-in-Westf. 1936. Schabel, C., “Il determinismo di Francesco de Marchia”, Picenum Seraphicum 18 (1999), pp. 69-95 and 19 (2000), pp. 18-55.



BIBLIOGRAPHY

253

—, Theology at Paris 1316-1345: Peter Auriol and the Problem of Divine Foreknowledge and Future Contingents, Aldershot 2000. —, “La dottrina di Francesco di Marchia sulla predestinazione”, Picenum Seraphicum 20 (2001), pp. 9-45. —, “Parisian Commentaries from Peter Auriol to Gregory of Rimini and the Problem of Predestination”, in: G.R. Evans (ed.), Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard, Leiden 2002, pp. 221-265. —, “The Redactions of Book I of Francesco d’Appignano’s Commentary on the Sentences”, in: D. Priori and M. Balena (eds.), Atti del II° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2004, pp. 97-122. —, “Francis of Marchia on Divine Ideas”, in: M.C. Pacheco and J.F. Meirinhos (eds.), Intellect et imagination dans la philosophie médiévale. Actes du XIe Congrès International de Philosophie Médiévale de la Societé Internationale pour l’Étude de la Philosophie Médiévale (S.I.E.P.M.), Porto du 26 au 31 août 2002, Turnhout 2006, pp. 1589-1599. —, “Francis of Marchia’s Virtus derelicta and the Context of Its Development”, Vivarium 44 (2006), pp. 41-80. —, “La virtus derelicta di Francesco d’Appignano e il contesto del suo sviluppo”, in: D. Priori (ed.), Atti del III° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2006, pp. 125-154. —, “Early Franciscan Attacks on John Duns Scotus’s Doctrine of Divine Foreknowledge” in M. Olszewski (ed.), What is ‘Theology’ in the Middle Ages? Religious Cultures of Europe (11th-15th Centuries) as Reflected in their Self-Understanding (Archa Verbi. Subsidia, 1), Münster 2007, pp. 301-328. —, “Francis of Marchia and the Women”, in: D. Priori (ed.), Atti del IV° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2008 (forthcoming). —, “Francis of Marchia”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, (Summer 2008 edition): . Schneider, N., “Eine ungedruckte Quästio zur Erkennbarkeit des Unendlichen in einem Metaphysikkommentar des 14. Jahrhunderts”, Miscellanea mediaevalia 18 (1986), pp. 96-118. —, “Franciscus de Marchia über die Wirklichkeit der Materie (Metaph. VII q. 5)”, Franziskanische Studien 71 (1989), pp. 138-158. —, Die Kosmologie des Franciscus de Marchia, Leiden 1991.

254

BIBLIOGRAPHY

—, “Kontexte des Naturbegriffs”, in: D. Priori (ed.), Atti del I° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2002, pp. 161-173. Schneider, T., Die Einheit des Menschen, Münster 1972. Suarez-Nani, T., “Linguaggio, conoscenza e libertà. Note in margine alle questioni 26 e 27 del commento di Francesco de Marchia al II° libro delle Sentenze”, Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 50 (2003), pp. 354-375. —, “Un nuovo contributo al problema dell’individuazione: Francesco de Marchia e l’individualità delle sostanze separate”, Documenti e studi sulla tradizione filosofica medievale 16 (2005), pp. 405-459. —, “Un modello alternativo di conoscenza? Francesco de Marchia e la spazializzazione del rapporto conoscitivo”, Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 53 (2006), pp. 345-366. —, “Peut-on prouver l’immortalité de l’âme ? Démonstration et certitude selon François de Marchia”, Picenum Seraphicum 25-27 (2006-2008) (forthcoming). —, “Une anthropologie dans l’horizon scotiste: François de la Marche” (forthcoming). Teetaert, A., “Pignano, François de”, in: Dictionnaire de théologie Catholique, v. 12, Paris 1935, cols. 2104-2109. Trapp, D., “Augustinian Theology of the Fourteenth Century. Note on Editions, Marginalia, Opinions and Book-Lore”, Augustiniana 6 (1956), pp. 146-274. Vian, P., “Francesco della Marca”, Dizionario biografico degli Italiani, vol. 49, Rome 1997, pp. 793-797. Weijers, O., Le maniement du savoir. Pratiques intellectuelles à l’époque des premières universités (XIIIe-XIVe siècles), Turnhout 1996. Weisheipl, J., “Francis of Marchia”, New Catholic Encyclopedia, v. 6, New York 1963. Wittneben, E.L., and R. Lambertini, “Un teologo francescano alle strette: osservazioni sul testimone manoscritto del processo a Francesco d’Ascoli”, Picenum Seraphicum 18 (1999), pp. 97-122. Wolff, M., Geschichte der Impetustheorie. Untersuchungen zum Ursprung der klassischen Mechanik, Frankfurt 1978. Zanin, F., “La rielaborazione del concetto di vis derelicta in Nicole Oresme”, in: D. Priori (ed.), Atti del I° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2002, pp. 117-158.



BIBLIOGRAPHY

255

—, “Gregorio da Rimini contro Francesco d’Appignano sulla conoscenza scientifica dell’oggetto della teologia”, in: D. Priori and M. Balena (eds.), Atti del II° Convegno Internazionale su Francesco d’Appignano, Appignano del Tronto 2004, pp. 27-58. —, “Francis of Marchia, Virtus derelicta, and Modifications of the Basic Principles of Aristotelian Physics”, Vivarium 44 (2006), pp. 81-95. Zavalloni, R., Richard de Mediavilla et la controverse sur la pluralité des formes, Louvain 1951. Zimmermann, A., Verzeichnis ungedruckter Kommentare zur Metaphysik und Physik des Aristoteles aus der Zeit von etwa 1250-1350, Leiden 1971. —, “Analoge und univoke Bedeutung des Terminus ens nach einem anonymen Metaphysikkommentar des 14. Jahrhunderts”, in: Deus et Homo ad mentem I. Duns Scoti. Acta tertii Congressus Scotistici Internationalis, Rome 1972, pp. 723-730. —, Ontologie oder Metaphysik?, 2nd ed., Leiden 1998.

INDICES I. Index Biblicus Gen. 1, 1: 62, 195 Gen. 2, 2: 177 Ps. 32, 9: 132

Ioan. 1, 3: 48, 62 Ioan. 14,11: 8 Rom. 1, 20: 132

258

INDICES

II. Index Auctoritatum [Anonymus] Auctoritates Aristotelis p. 123, n. 97: 27, 236 p. 133, n. 219: 6 p. 138, n. 280: 6, 229 p. 146, n. 72: 148 p. 146, n. 72: 195 p. 148, n. 101: 156 p. 176, n. 27: 6 p. 233, n. 11: 181 p. 306, n. 20: 200 p. 306, n. 9: 167 p. 332, n. 10: 34 Liber sex principiorum cap. 1, n. 16: 167 cap. 3, n. 29: 176

Aegidius Romanus De esse et essentia q. 9: 47 q. 12: 127

X, cap. 2: 159, 166 Metaphysica IV, cap. 3: 27, 236 IX, cap. 1: 63; cap. 8: 149, 157 V, cap. 2: 105, 148, 157, 162; cap. 12: 63, 195 VII, cap. 1: 106; cap. 10: 5, 228 XII, cap. 7: 81 Physica II, cap. 3: 148, 195 III, cap. 3: 156, 167, 179-180, 183184, 190, 214; cap. 6: 213 V, cap. 1: 191-192

Augustinus Hipponensis De Genesi ad litteram V, cap. 20: 82, 88 VIII, cap. 12: 82, 88

Theoremata de esse et essentia Theorema 5: 47

De Trinitate V, cap. 2: 32; cap. 5: 115 VI, cap. 3: 202 VIII, cap. 1: 117 XIV, cap. 7: 141; cap. 8: 140

Anselmus Cantuariensis

Averroes

Monologion cap. 6: 32

Aristoteles

De anima I, comm. 3: 32; comm. 8: 6, 10, 229, 231 III, comm. 18: 10-11, 231-232

Analytica Priora I, cap. 33: 18-21, 235-236

De substantia orbis cap. 2: 70, 81

Analytica Posteriora I, cap. 13: 203

Metaphysica IV, comm. 7: 6, 229 XII, comm. 4: 6, 10

Categoriae cap. 7: 105, 114 De interpretatione cap. 9: 200 De sophisticis elenchis cap. 5: 34 Ethica Nicomachea I, cap. 2: 181

Physica III, comm. 18: 178-180, 190; comm. 20: 192-193 V, comm. 9: 176, 188, 192

Bonaventura (a Bagnorea) In II Sententiarum d. 1, p. 1, a. 1, q. 2: 201, 210, 213



INDICES

[Episcopus Parisiensis] Articulus excommunicatus 1277 n. 74: 135

Euclides Elementa, I ‘Scientia universaliter communis’ n. 1: 223; n. 8: 26

Quodlibet IX q. 3: 119, 156, 167 Quodlibet X q. 7: 52, 107, 167

Hugo de Sancto Victore De sacramentis fidei christianae I, p. 2, cap. 22: 144-145, 147

Eustratius Nicaeensis

Ioannes Damascenus

Aristotelis Stagiritae Moralia Nicomachia X, cap. 2: 166-167

De fide orthodoxa I, cap. 8: 5, 8, 229-231

Franciscus de Marchia Reportatio in I Sententiarum d. 2, p. 2, q. 5, a. 5: 69 d. 3, p. 2, qq. 1-4: 210-211 d. 5, qq. 1-4, a. 1: 120 dd. 12-13, q. un., a. 2: 204 d. 35, q. 65: 200 Scriptum in I Sententiarum d. 2, q. 17: 69; q. 19: 210-211 d. 5, q. 24: 120 d. 12, q. 31: 204 d. 35, q. 57: 200 Principium secundi p. 305: 44 Reportatio B in II Sententiarum qq. 16-18: 164

Godefridus de Fontibus Quodlibet III q. 1 (versio longa): 58

Guilelmus de Wara In II Sententiarum d. 1, q. 4: 115

Henricus de Gandavo Quaestiones variae Henrico de Gandavo adscriptae q. 4: 196-198 Quodlibet I qq. 7 et 8: 196-198

259

Ioannes Pecham Quaestiones disputatae De aeternitate mundi qq. 1-2: 201, 214-215 Quodlibet IV q. 5: 210

Ioannes Duns Scotus Lectura II d. 12, q. 1: 58 Ordinatio II d. 1, q. 2: 62; qq. 4-5: 121 d. 3, p. 1, q. 1: 3 Quaestiones super secundum et tertium De Anima q. 7, a. 2: 190-191 Reportata Parisiensia II d. 12, q. 1: 58

Matthaeus de Aquasparta Quaestiones disputa­tae De aeternitate mundi: 215

Petrus Aureoli Scriptum in I Sententiarum d. 27, a. 1: 107 In II Sententiarum q. prohemialis, a. 2: 211-213 d. 1, q. 2, a. 1: 144, 148; a. 2: 107 d. 8, q. un., a. 3: 133

260

Petrus Hispanus Tractatus (p. 76): 30

Thomas de Sutona Quaestiones ordinariae q. 29:223

INDICES



INDICES

261

III. Index Codicum Manuscriptorum Admont

Firenze

Bibliothek der Benediktinerabtei 178 (=A): xxvi, xxvii, xxix, xxxvi, liii (n.), liv, lxxvii-lxxxv

Biblioteca Mediceo-Laurenziana Fesul. 161: xxii S. Croce plut. 31 sin. cod. 3: xxii

Augsburg

Biblioteca Nazionale Centrale II. II. 182 (=F): xxvi, xxvii, xxvi, liii (n.), liv, lxxvii-lxxxv A. IV. 42: lxii (n.), 115

Staats- und Stadtbibliothek Fol. 334 (=G): xxvii, xxviii, xxvi, liii (n.), liv, lxxvii-lxxxv

Bologna Biblioteca Universitaria 2257 (=U): xxvi Collegio di Spagna 45, E.V. 8 (=S): xxvi 104: xxi

Città del Vaticano Archivio Segreto Vaticano 276/A: xvii (n.) A.A. Arm I-XVIII, 5014: xviii (n.) Biblioteca Apostolica Vaticana Barb. lat. 791 (=B): xxvii, xxviii, xxix, xxxvi, liii (n.), liv, lxxviilxxxv, lxxxix Chigi B VII 113 (=C): xiv, xxvi, xxvii, xxviii, xxix, xxxvi, liii (n.), liv, lxxvii-lxxxv, lxxxix Ottob. lat. 1816 : xx (n.) Ross. 525 (=X): xxvi vat. lat. 943 (=E): xx (n.), xxvi, xxvii, xxix, xxxvi-xlvi, lv, lxxvii-lxxxv, 164 vat. lat. 1096 (=V): xxvi, xxxvi, liii (n.), liv, lxxvii-lxxxv vat. lat. 3092 (=Vb): xxix vat. lat. 3130: xxii, xxiii vat. lat. 4857: xxii vat. lat. 6768 : xix-xx, xlv (n.) vat. lat. 14812: xxii

Frankfurt Stadt.- und Univ.-Bibliothek Ms. Leonh. 12: xxiii

Leipzig Universitätsbibliothek 532 (=L): xxvi, xxvii, xxviii, xxxvi, liii (n.), liv, lxxvii-lxxxv

Madrid Biblioteca nacional 504 (=M): xxv, xxxvi 517 (=D): xxv, xxvii, xxix, xxxvi, lxxvii-lxxxv

Milano Biblioteca Ambrosiana O. 206, sup. (=T): xxvii, xxxvi, lxxvii-lxxxv

München Staatsbibliothek CLM 8991: xxii CLM 18606: xxiii

Napoli Biblioteca Nazionale VII. C. 23 (=N): xxvi, xxvii, xxviii, xxxvi, liii (n.), liv, lxxvii-lxxxv VII. C. 27 (=Q): xiii, xxvi XI. E. 47: xx (n.)

262

INDICES

Oxford

Roma

Merton College 138: 223

Paris

Biblioteca Nazionale Centrale Vittorio Emanuele II 1007 (=K): xxvii, xxix, xxxiii (n.), xxxvi, liii (n.), liv, lxxvii-lxxxv

Bibliothèque Mazarine Cod. 3490: xxi

St. Florian

Bibliothèque Nationale de France lat. 3071 (=H): xxvi, xxvii, xxix, xxxvi, xlvi-lv, lxxvii-lxxxv lat. 3072 (=Y): xxvi, xxvii, xxviii, xxix, xxxvi, liii (n.), liv, lxxviilxxxv lat. 4246: xviii lat. 15805 (=J): xxxii, xxxiii (n.) lat. 15852 (=Z): xxvi, xxvii, xxviii, xxix, xxxvi, liii (n.), liv, lxxviilxxxv lat. 16110: xx

Praha Metropolitni Kapituly 531 (C 99) (=P): xxvii, xxix, xxxvi, liii (n.), liv, lxxvii-lxxxv

Stiftsbibliothek XI, 138: xxiii

Tortosa Archivo capitular 162 (=O): xxvi

Troyes Médiathèque de l’agglomération Troyenne 767 (=R): xxvi

Wien Österreichische Nationalbibliothek lat. 4826 (=W): xxvii, xxviii, xxxvi, liii (n.), liv, lxxvii-lxxxv



INDICES

263

IV. Index Nominum et Locorum Aegidius Romanus: lviii, lxxii-lxxiii, 47, 127

Bonaventura (a Bagnorea): lxvii (n.), lxviii, lxxii-lxxiii, 201, 210, 213

Alexander Halensis: xxx

Bonmann, O.: lxxvi (n.)

Alfonsus Vargas Toletanus: lxxv

Brady, I.: 201, 214-215

Alliney, G.: xxxi (n.)

Busard, H.: 26, 223

Amerini, F.: ix, xxi, xxxiv (n.), lxxv (n.)

Buytaert, E.: 5, 8

Anselmus Cantuariensis: lxx, 32

Bychkov, O.: xx (n.)

Appignano del Tronto: xiii

Cavallo, G.: xxiv (n.)

Aristoteles: xx, xxiii, l-li, lix, lxx-lxxi, 5, 10-11, 18-21, 26, 27, 34, 63, 7071, 81-82, 105, 106, 114, 148-149, 156-157, 159, 162, 166, 167-168, 178-181, 183-184, 190-193, 195, 200, 203, 213, 214, 228, 231-232, 235-236

Clemens Papa VI (Pierre Roger): xviii, lii

Ascoli Piceno: xiii

de Wulf, M.: 58

Aufredus Gonteri Brito: lxxv

Degrandi, A.: xxxv (n.)

Augustinus Hipponensis: lix, lxx-lxxi, 32, 82, 88, 115, 117, 140-141, 202

Dekker, D.-J.: lxxv (n.)

Averroes (Ibn Rushd, Abū l-Walīd): lii-liii, lix, lxx-lxxi, 6, 9-11, 32, 7071, 81-82, 176, 178-180, 188, 190, 192-193, 229, 231-232

Delorme, F.: 210

Avignon: xiv, xv, xvi, xvii (n.), xviii

Duhem, P.: vii

Babey, E.: xxxiii (n.)

Courtenay, W.: xv (n.), xxiv (n.), xxv (n.) Crawford, F.: 6, 10, 32 De Rijk, L.-M.: 30

Del Punta, F.: xxiv (n.) Duba, W.: vii, xiii (n.), xiv (n.), xv (n.), xx (n.), xxvi (n.), xxviii, xxxii (n.), lxxv (n.)

Badius, I.: lxiii

Durandus de Sancto Porciano: xlv, lxv (n.), lxxii-lxxiii, 164

Bakker, P.: xiv (n.), xxxiv (n.)

Ebbesen, S.: ix

Baldissera, A.: xlvi (n.)

Emery, K.: xxv (n.)

Balena, M.: xiv (n.), xxv (n.), xxviii (n.), xxix (n.), xxxi (n.)

Etzkorn, G.: xx (n.), xxvi (n.), xxxvi, lxxv (n.), lxxvii, 196, 210

Baluze, S.: xvi (n.), xviii (n.)

Euclides: 26, 223

Barbet, J.: lii (n.)

Eustratius Nicaeensis: lxx-lxxi, 166-167

Bazán, C.: 190

Evans, G.: xiii (n.), xxiv (n.), xxx (n.)

Benedictus Papa XII : xvii

Federici Vescovini, G.: xxxiv (n.)

Benedictus (anti)Papa XIII: xvii (n.)

Fioravanti, G.: xxiv (n.)

Bologna: xlvi

Fiorentino, F.: xxxi (n.)

Bonagrazia da Bergamo: xvi, xvii

Flood, D.: xvi (n.), xvii (n.) Folger-Fonfara, S.: xxi (n.)

264

INDICES

Franciscus de Mayronis: xiv, xv, xxiixxiii, xxxii (n.), lii, lvii (n.), lxxv Friedman, R.: viii, ix, xiii (n.), xiv (n.), xix (n.), xxi, xxiv (n.), xxv, xxvi (n.), xxvii-xxviii, xxix (n.), xxx (n.), xxxi (n.), xxxiii (n.), xxxvi-xxxviii, xl (n.), xlv-xlvi, lxv (n.), lxvi (n.), lxviii (n.), lxxv (n.), lxxvi (n.), lxxvii (n.), lxxxii (n.), lxxxiv (n.), 164 Gàl, G.: xvi (n.), xvii (n.) Gauchat, P.: xv (n.) Gelber, H.: lvii (n.) Giraldus Odonis: xvii Glorieux, P.: xxiv (n.) Godefridus de Fontibus: lviii-lix, lxxiilxxiii, 58 Gori, O.: xxxv (n.)

Ioannes de Reading: lxxv Ioannes Duns Scotus: xx, xxxvii, lvi, lviii-lix, lx, lxiii, lxxi (n.), lxxiilxxiii, lxxiv-lxxv, 3, 58, 62, 115, 121, 190-191 Ioannes Papa XXII: xv, xvi, xvii, xviii, xxii, xlvi (n.) Ioannes Pecham: lxviii, lxxii-lxxiii, 201, 210, 214 Kaluza, Z.: xxiv (n.) Katsoura, E.: xx (n.), xxix, xxxiii (n.), xxxiv (n.), xxxv (n.), xxxix (n.) Knuuttila, S.: lvii (n.) Kraus, J.: lxxv (n.) Künzle, P.: xxi (n.) Kürzinger, J.: lxxv (n.) Lafleur, C.: lxiv, 135

Gualterus de Chatton: lxxv

Lambertini, R.: ix, xvi (n.), xvii (n.), xviii (n.), xxii (n.), xxix (n.), xxxiv (n.), xxxv (n.), lxxv (n.)

Guilelmus de Alnwick: xix

Landulphus Caracciolo: xiv, xv, xxxvii

Guilelmus de Ockham: vii, xiv, xvi, xvii, xxxiv (n.), lxxv

Lehtinen, A.: lvii (n.)

Gregorius de Arimino: vii, lxxv

Guilelmus de Rubione: xxvii, xxix, lxxv Guilelmus de Wara: lxii, lxxi (n.), lxxiilxxiii, 115 Hamesse, J.: lxxxv (n.), 6, 27, 34, 63, 148, 156, 167, 181, 195, 200, 229, 236 Henricus de Gandavo: lvi, lviii, lxiii, lxv, lxvii (n.), lxxii-lxxiii, 52, 107, 119, 156, 167, 196-198 Heysse, A.: xvii (n.) Hissette, R.: lxiv (n.), 135

Leijenhorst, C.: lxxv (n.) Leonardi, C.: xxiv (n.) Leonardi, C.: xxiv (n.) Lepori, F.: lxxxiii (n.) Longpré, E.: 215 Ludovicus Bavarus: xvi, xvii Luna, C.: xxiv (n.) Lüthy, C.: lxxv (n.) Macken, R.: lviii (n.), lxiii (n.), lxv (n.), 52, 107, 119, 156, 167, 196

Hocedez, E.: lviii (n.), 47

Maier, A.: vii, xx (n.), xxiv (n.), xxxiv (n.), lxviii (n.)

Hugo de Sancto Victore: lxx-lxxi, 144145, 147

Mansi, J.: xvi (n.), xviii (n.)

Hugolinus de Urbe Vetera: lxxv

Mariani, N.: xiii (n.), xvii (n.), xviii (n.), xix-xxi, xxii-xxii, xxv (n.), xxvixxviii, xlvii, liii (n.), lxvi (n.), 44, 69, 120, 204, 211

Iacobus de Apamiis: xv Ioannes Canonicus: lxxv Ioannes Damascenus: lii-liii, lxx-lxxi, 5, 8-10, 229-231

Le Marche: xvi



INDICES

265

Marsilius de Padua: xvii

Pisa: xvi, xvii

Matthaeus de Aquasparta: lxviii, 215

Plato: 10-11, 231-232

Meirinhos, J.: xxxi (n.), xxxii (n.)

Poppi, A.: xxv, xxxi (n.)

Menestò, E.: xxiv (n.)

Porter, C.: lxxvii

Michael de Cesena: xv, xvi, xvii

Priori, D.: xiii (n.), xiv (n.), xx (n.), xxv (n.), xxviii (n.), xxix (n.), xxx, xxxi (n.), xxxii (n.), xxxiii (n.), xxxiv (n.), xxxv (n.)

Michael de Massa: lxxv Michalski, K.: xxxiv (n.) München: xvii Nicolaus Modrussiensis: lxxxiii

Remigius Clarus Hieronymeus Florentinus (Remigio de’ Girolami): xxiv (n.)

Nicolaus Papa III: xv

Ribordy, O.: ix

Nold, P.: xv (n.)

Rinaldi, R.: xxxv (n.)

Oliva, A.: xxiv (n.), lxxxvi (n.)

Robert of Anjou: xiv

Olszewski, M.: lxxvi (n.)

Rosemann, P.: lxxv (n.)

Pacheco, M.: xxxi (n.), xxxii (n.)

Roßmann, H.: xvi (n.), xxiii

Panella, E.: xxiv (n.)

Roth, B.: xvi (n.), xxii-xxiii

Papamarkou, C.: xx (n.), xxix, xxxiii (n.), xxxiv (n.), xxxv (n.), xxxix (n.)

Sbaralea, I.-H.: xiv (n.)

Napoli: xiii, xiv

Pelster, F.: xv (n.)

Schabel, C.: ix, xiii (n.), xiv (n.), xvi (n.), xix (n.), xx (n.), xxi (n.), xxiv (n.), xxv-xxx, xxxi (n.), xxxii (n.), xxxiii, xxxiv (n.), xxxv (n.), xxxvixxxviii, xxxix (n.), xl (n.), xlv, lxv (n.), lxxv (n.), lxxvi (n.), lxxvii (n.), lxxxii (n.), lxxxiv (n.), 164

Pelzer, A.: xl (n.), 58

Schmitt, F.: 32

Perfetti, S.: xxiv (n.)

Schneider, N.: xiii (n.), xiv, xvi (n.), xvii (n.), xviii (n.), xxi, xxvii (n.), xxviii, xxxi (n.), xxxiv (n.), lxxv (n.), lxxvi (n.), lxxxii (n.)

Paris: xiii, xiv, xvii, xix, xxiv, xxxvixxxvii, xlv-xlvi, lxv (n.), lxxiv, 164 Paulus Venetus: lxxv Pedersen, F.: ix

Perugia: xv Pesiri, G.: xxxv (n.) Petrus Aureoli: xiii, xv (n.), xxvi (n.), xxxii, xxxvii, xlv-xlvi, lvi, lx-lxi, lxii, lxiv-lxv, lxvi (n.), lxvii (n.), lxviii, lxxii-lxxiii, lxxiv-lxxv, 107, 133, 144, 148, 211-213

Schneider, T.: xlvi (n.) Speer, A.: xxv (n.) Suarez-Nani, T.: vii, xiii (n.), xxxv (n.), xlvi (n.), lvii (n.)

Petrus Hispanus (Ioannes Papa XXI): 30

Teetaert, A.: xiii (n.), xv

Petrus Lombardus: xiii, xix, xxiv, xxviii, xxx, xxxii-xxxiii, xxxvii-xl, lvi

Thijssen, J.: lxxv (n.)

Petrus Rogerii: vide Clemens VI (papa) Piazza, A.: xxxv (n.) Piché, D.: lxiv (n.), 135

Theodiricus de Almania: lxxxiii Thomas de Aquino: xxiv (n.) Thomas de Sutona (Thomas Sutton): lxxii-lxxiii, 223 Toulouse: xlvi

266

INDICES

Trapp, D.: lxxv (n.) Travelletti, D.: ix Vian, P.: xiii (n.), xvi (n.), xvii (n.) Vienne: xlvi (n.) Vivès, L.: lx, 58 Wadding, L.: xiv Weijers, O.: xxiv (n.) Weisheipl, J.: xvi (n.) Wilson, G.: lxxviii Wittneben, E.: xviii (n.) Wolff, M.: xxxiv (n.) Wolter, A.: xx (n.) Zalta, E.: xxvi Zanin, F.: xxxi (n.), xxxiv (n.), lxxv (n.) Zavalloni, R.: xlvi (n.) Zimmermann, A.: xxi



267

DE WULF-MANSION CENTRE ANCIENT AND MEDIEVAL PHILOSOPHY Series 1 I. II. III. IV. V. VI.

VII. VIII. XIX. X. XI. XII. XIII. XIV.

Repertorium Commentariorum Medii Aevi in Aristotelem Latinorum quae in Bibliothecis Belgicis asservantur, ed. A. Pattin, 1978, 160 pp. Lexicon Plotinianum, ed. J.H. Sleeman (†) & G. Pollet, 1980, 1164 col. Proclus. Commentaire sur le Parménide de Platon. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Tome I: Livres I à IV, ed. C. Steel, 1982, x-64*-288 pp. Proclus. Commentaire sur le Parménide de Platon. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Tome II: Livres V à VII + Indices, ed. C. Steel, 1985, viii + pp. 289-487. Procli Elementatio theologica, translata a Guillelmo de Morbecca. Ed. H. Boese, 1987, xliv-148 pp. A. Pattin, Pour l’histoire du sens agent au moyen-âge. La controverse entre Barthélemy de Bruges et Jean de Jandun. Ses antécédents et son évolution. Étude et textes inédits, 1988, xv-450 pp. Guillaume de Moerbeke. Recueil d’études à l’occasion du 700e anniversaire de sa mort (1286), édité par J. Brams et W. Vanhamel, 1989, x-416 pp. G. Verbeke, D’Aristote à Thomas d’Aquin. Antécédents de la pensée moderne. Recueil d’articles, 1990, xx-644 pp. Henricus Bate, Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts IV-V: On the Nature of Matter. On the Intellect as Form of Man. Ed. C. Steel, 1993, lvi-216 pp. Henricus Bate, Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts VI-VII: On the Unity of Intellect. On the Platonic doctrine of the Ideas. Ed. C. Steel- E. van de Vyver, 1994, liv-205 pp. Henricus Bate. Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts VIII-X. Ed. G. McAleer – G. Guldentops (in preparation). Henricus Bate, Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts XI-XII: On Platonic Philosophy. Ed. H. Boese, with an introduction and an analysis by C. Steel, 1990, lxxxiv-228 pp. J.L Janssens, An Annotated Bibliography on Ibn Sînâ (19701989) including Arabic and Persian Publications and Turkish and Russian References, 1991, xxvii-358 pp. A. Pattin, L’anthropologie de Gérard d’Abbeville. Étude préliminaire et édition critique de plusieurs questions quodlibétiques con-

268

XV. XVI. XVII. XVIII. XIX. XX.

XXI. XXII. XXIII. XXIV. XXV. XXVI. XXVII. XXVIII. XXIX. XXX.

cernant le sujet, avec l’édition complète du De cogitationibus, 1993, xl-399 pp. Henry of Ghent. Proceedings of the International Colloquium on the occasion of the 700th Anniversary of his Death (1293). Ed. W. Vanhamel, 1996, xii-458 pp. P. Porro, Forme e modelli di durata nel pensiero medievale. L’aevum, il tempo discreto, la categoria “quando,” 1996, vii-532 pp. Henricus Bate. Opera astronomica (in preparation). Galenus. De virtute alimentorum (in preparation). Ptolemaeus. Iudicialia ad Syrum sive Quadripartitum (in preparation). Iohannes Scottus Eriugena. The Bible and Hermeneutics. Proceedings of the Ninth International Colloquium of the Society for the Promotion of Eriugenian Studies, Leuven-Louvain-la-Neuve, June 7-10, 1995, edited by G. Van Riel – C. Steel –J. McEvoy, 1996, xxii-408 pp. Henricus Bate. Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts XIII-XVI. On Thinking and Happiness. Ed. G. Guldentops, 2002, lv-409 pp. Henricus Bate. Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts XVII-XIX. Ed. M. Van Der Lucht (in preparation). Henricus Bate. Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts XX-XXIII. On the Heavens, the Divine Movers and the First Intellect. Ed. C. Steel - G. Guldentops, 1996, lvi-563 pp. The Perennial Tradition of Neoplatonism. Ed. J.J. Cleary, 1997, xxxiv–578 pp. Tradition et traduction. Les textes philosophiques et scientifiques grecs au moyen-âge latin. Hommage à F. Bossier, édité par R. Beyers – J. Brams – D. Sacré – K. Verrycken, 1999, viii-377 pp. Proclus et la Théologie Platonicienne. Actes du Colloque International de Louvain (13-16 mai 1998), édité par A.-Ph. Segonds - C. Steel, 2000, lxi-699 pp. S. Perfetti, Aristotle’s Zoology and its Renaissance Commentators (1521-1601), 2000, x –258 pp. Avicenna and his Heritage. Acts of the International Colloquium. Leuven – Louvain-la-Neuve (Sept. 8-11, 1999). Ed. J. Janssens – D. De Smet, 2002, xii-341 pp. G. Galle, Peter of Auvergne. Questions on Aristotle’s De Caelo. A Critical Edition with an Interpretative Essay, 2003, 1000 pp. History and Eschatology in John Scottus Eriugena and his Time. Proceedings of the Tenth International Conference of the Society for the Promotion of Eriugenian Studies, Maynooth – Dublin (August 16-20, 2000). Ed. J. McEvoy – M. Dunne, 2002, xviii-645 pp.



269

XXXI.

Henry of Ghent and the Transformation of Scholastic Thought. Ed. G. Guldentops – C. Steel, 2003, xii-436 pp. XXXII. Platonic Ideas and Concept Formation in Ancient and Medieval Thought. Ed. G. Van Riel – C. Macé, 2004, xxv-259 pp. XXXIII. G. Roskam, On the Path to Virtue. The Stoic Doctrine of Moral Progress and its Reception in Middle-Platonism, 2005, viii-508 pp. XXXIV. Platons Timaios als Grundtext der Kosmologie in Spätantike, Mittelalter und Renaissance. Plato’s Timaeus and the Foundations of Cosmology in Late Antiquity, the Middle Ages and Renaissance. Ed. T. Leinkauf – C. Steel, 2005, xxvi-492 pp. XXXV. The Eucharist in Theology and Philosophy. Issues of Doctrinal History in East and West from the Patristic Age to the Reformation. Ed. I. Perczel – R. Forrai – G. Geréby, 2005, xxvii-474 pp. XXXVI. J.C. Flores, Henry of Ghent: Metaphysics and the Trinity. With a Critical Edition of question six of article fifty-five of the Summa Quaestionum Ordinariarium, 2006, viii-240 pp. XXXVII. J.P. Doyle, Francisco Suarez. Collected Studies (in preparation). XXXVIII. Miroir et savoir. La transmission d’un theme platonicien, des ­Alexandrins à la philosophie arabo-musulmane. Ed. D. De Smet, M. Sebti, G. De Callataÿ, 2008, x-310 pp. XXXIX. Platonic Stoicism – Stoic Platonism. The Dialogue between Platonism and Stoicism in Antiquity. Ed. M. Bonazzi – C. Helmig, 2007, XVI-312 pp. Series 2 HENRICI DE GANDAVO OPERA OMNIA Editionibus curandis praeest G. A. Wilson I. II. III. IV. V. VI. VII.

R. Macken, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. Catalogue A-P, 1979, xviii-677 pp. R. Macken, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. II. Catalogue Q-Z. Répertoire, 1979, xix-xxii + 678-1306 pp + 34 extra-textual plates (pp. xxiii-liv). R. Macken, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, Continuatio (in preparation). R. Macken, Henri de Gand (+ 1293), maître en théologie à l’Université de Paris, archidiacre de l’évêché de Tournai. Dates et documents (in preparation). Quodlibet I (R. Macken), 1979, xciv + 262 pp. + 12 extra-textual plates. Quodlibet II (R. Wielockx), 1983, xlviii-166 pp. Quodlibet III (K. Emery, Jr.) (in preparation).

270 VIII. X.

Quodlibet IV (G.J. Etzkorn-G.A. Wilson) (in preparation). Quodlibet VI (G.A. Wilson) 1987, lxvi-313 pp. + 2 extra-textual plates. XI. Quodlibet VII (G.A. Wilson) 1991, lxxix-341 pp. XII. Quodlibet VIII (P. Porro-M. Leone) (in preparation). XIII. Quodlibet IX (R. Macken) 1983, xcii-362 pp. XIV. Quodlibet X (R. Macken) 1981, cxxvi-333 pp. + 8 extra-textual plates. XVI. Quodlibet XII, q. 1-30 (J. Decorte) 1987, lxvi-276 pp. XVII. Quodlibet XII, q. 31 (Tractatus super facto praelatorum et fratrum) (L. Hödl-M. Haverals, cum Introd. hist. L. Hödl) 1989, clxx-292 pp. XVIII. Quodlibet XIII (J. Decorte) 1985, lxxxiv-267 pp. + 4 extra-textual plates. XIX. Quodlibet XIV (J.V. Brown-B.P. Buchwald) (in preparation). XX. Quodlibet XV (G.J. Etzkorn-G.A. Wilson) 2007, lx-200 pp. XXI. Summa (Quaestiones ordinariae), art. i-v (G.A. Wilson) 2005, cii408 pp. XXII. Summa (Quaestiones ordinariae), art. vi-x (M. Leone) (in preparation). XXiii. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xi-xv (K. Emery, Jr.) (in pre­paration). XXV. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xxi-xxiv (M. Pickavé) (in preparation). XXVI. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xxv-xxx (R. Macken) (in preparation). XXVII. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xxxi-xxxiv. (R. Macken, cum Introd. generali ad edit. crit. Summae a L. Hödl) 1991, clxx270 pp. + 8 extra-textual plates. XXVIII. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xxxv-xl (G. Wilson) lxxxviii-324 pp. + 2 extra-textual plates. XXIX. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xli-xlvi (L. Hödl) 1998, c-176 pp. XXX. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xlvii-lii (M. Führer) 2007, LX-290 pp. XXXII. Summa (Quaestiones ordinariae), art. lvi-lix (G. Pini) (in preparation). XXXV. Quaestiones super VIII libros Physicorum (attributed). (Study on the authenticity by J. V. Brown; ed R. Macken) (in preparation). XXXVI. Lectura ordinaria super S. Scripturam (attributed) (R. Macken), 1980, xxxii-290 pp. + 4 extra-textual plates. XXXViI. Syncategoremata (H. Braakhuis, G. Etzkorn et G. Wilson) (in preparation). XXXViii. Quaestiones variae (G. Etzkorn), 2008, xviii-120 pp.



271

Series 3 FRANCISCI DE MARCHIA OPERA PHILOSOPHICA ET THEOLOGICA Editionibus curandis praeest R. L. Friedman II,1. II,2. II,3.

Quaestiones in secundum librum Sententiarum (Reportatio), Quaestiones 1-12 (T. Suarez-Nani, W. Duba, E. Babey, G.J. Etzkorn (eds.)), 2008, lxxxix-272 pp. Quaestiones in secundum librum Sententiarum (Reportatio), Quaestiones 13-27 (in preparation). Quaestiones in secundum librum Sententiarum (Reportatio), Quaestiones 28-49 (in preparation). CORPUS LATINUM COMMENTARIORUM IN ARISTOTELEM GRAECORUM

I. II. III. IV. V,1. V,2. VI,1.

VI,3.

VII,1.

Thémistius. Commentaire sur le Traité de l’âme d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Ed. G. Verbeke, 1957, xcvii-322 pp. Ammonius. Commentaire sur le Peri Hermeneias d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Ed. G. Verbeke, 1961, cxx515 pp. Jean Philopon. Commentaire sur le De anima d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Ed. G. Verbeke, 1966, cxix-172 pp. Alexandre d’Aphrodisias. Commentaire sur les Météores d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Ed. A. J. Smet, 1968, cxxxiv-526 pp. Simplicius. Commentaire sur les Catégories d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Vol. 1, ed. A. Pattin, 1971, liv-282 pp. Simplicius. Commentaire sur les Catégories d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Vol. 2, ed. A. Pattin, 1975, pp. 283-765. The Greek Commentaries on the Nicomachean Ethics of Aristotle in the Latin Translation of Robert Grosseteste, Bishop of Lincoln (+ 1253). Vol. 1, Books I-IV. ed. H.P.F. Mercken, 1973, 135*-371 pp. The Greek Commentaries on the Nicomachean Ethics of Aristotle in the Latin Translation of Robert Grosseteste, Bishop of Lincoln († 1253). Vol. 3, Books VII-X, ed. H.P.F. Mercken, 1991, 72*-478 pp. Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies. Vol. 1: The Greek Tradition, by S. Ebbesen, 1981, ix-355

272 pp. Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies. Vol. 2: Greek Texts and Fragments of the Latin Translation of “Alexander’s” Commentary, by S. Ebbesen, 1981, xxxvii-556 pp. VII,3. Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies. Vol. 3: Appendices, Danish Summary, Indices, by S. Ebbesen, 1981, 415 pp. VIII.1. Simplicius. Commentaire sur le Traité du Ciel d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Vol. 1: Livre I. Edition critique par F. Bossier avec la collaboration de Chr. Vande Veire et G. Guldentops, 2004, clii-514 pp. Suppl. 1: Némésius d’Émèse. De natura hominis. Traduction de Burgundio de Pise. Ed. G. Verbeke & J.R. Moncho, 1975, cxxiv-260 pp. Suppl. 2: Pseudo-Andronicus de Rhodes. Περì παθῶν. Texte grec et traduction latine médiévale. Ed. A. Glibert-Thirry, 1977, vi-360 pp. VII,2.