''''''''''''1IIIl:aIII, T~ VI MIIRKTAY, UIIIlw;w. rJlfWlS YBlAliMol'lfl YIlUUllIYU
··yiik Felaket 5Kadiaml ve Ermeni Sorunu
BUyUk Felaket
-1915 Katliaml ve Ermeni Sorunu (Belgeter, Tanlkllklar ve Halil BerXtay, Taner Aki;:am, Stefanos Yeraslmos'un Yorumlanylaj
1. Baskt; Re YaYlrlClllk, 4500 Istanbul, Nisan 2005
IIIiSIIIII, TNlIJlW va twi. BERmT, T_ AIl~AM,
STfFMlIS YIIlAsilIos'lfj TlJIIIMNllYlA
Biiyiik Felakel 1915 KaUiaml ve Ermeni SUrIlll
Yayrna hszlrlayan: YUceI GOktun< - Merve Erol - Siren loemen Grafik uygulama: Ender Ergun Teknik Koordinatoc 6zay selmo GOrseI Y6netmen: Arslan
Erotiu
ve cilt: Stampa Bastm san, paz. ve Tan. Hiz. A.$. Haclahmet MatI. Ebumza Defgaht Sk. No: 27 34440
Bask!
DoIapdere -Istanbul Tel; (0212) 235 98 95 Kapak Fototrafl: F,ndl~1)'arl Okulu otrencileri (Varto. 1913)
Bugun Ermenilerin yok edili~ini kim hatJrllyor ki? Re YaymClllk y6netim adres;: InOnO Mah. Clmen SOk. no;89/2 $i~i - Istanbul
(HilJer'e atfedilen QnlD 56z; 1939'da PoIOIlya'ya
girmeden 6nce 56yledigi vaf5aYlllyor.)
irlibal adresi: Abdullah Sok. No.9 Beyoglu· Istanbul lei: 25187 67 faks: 244 23 94 e-mail:
[email protected] «3»
ICINDEKILER GIRlS 5 CHARLES AZNAVOUR ......•.•......15 HAUL 6ERKTAY 21 STEFANOS YERASIMOS 65 TANER AKi;AM 97 InlHAOi;ILARIN YARGILANMALARI 119
SUNlJ$
SaygJ dUru~u •A1manya yenilince biz de yenilmi$ saylldtk... • au ctJmleyi hallrIamayan val' ml? Binnet DUnya ~'mn sonUCUI"MJ bOyle ~ reten bif MiHi Etitim'den gec;:en insanlann -eger ozel bir ilgileri yoksa- ~ bir tarihi oIay hakkrnda bilgi sahibi oImasl mlmkiin mG? Bona bir de medyayI, Rc€IP Duran'lI'I deyi$iyIe "apo!etJi medya"Y1 ekleyin... . Express'in Nisan 2005 S8'y'1sllldaki "Nabu- sayfasmda "24 Nisan 1915 siZin k;in ne ifade ed~ sorusuna, bir ~ $V cevabr veri)a': "24 NiSCW11915, Ermeoilere SO'yi! UmOmiyi tevlid eden buhranlardan ~Iayarak Meclisln kO$A(j1na kada" harbe i$tirak ve hal'bI ~ ve idarede ve a1elumClm SiyaSet~ c\atlil;y.e ve ha1ciyede baSl'et ve kiyasetIe hafeI(et etmeyerek deVIet ve mil\eti'l menatH a1iyeSini lmV ve fel:Jket-i haZJra'iI intalt eden He)tet _W<elb lie ~ mes'OOyetIerini taharri. taki:l Ye tecz;,e sOret-i kat'iyede rnatI\.tuT'lJZd. 28 Ka'Ul-l sr. biraz 6ncesinde, Balkan ~Iannrn ertesinde. daha ~ Rumlara ka~r g;~ilen etnik temizlik baglarmnda artJatlyor, Bu d6nemin insanlanmn, yaptlklanm gizlemek ~ dursun, bununla gurur duyduklanna, alenen 6vGndLik!erine degrnmi~tim, Halil Mentese, ~Talat Bey, Balkan Harbi'ndeki hiyanetJeri tebanjz eden anasrrdan memleketi temizlemeyi On safa alml~t1· diyof' ve $6Yle devam ediyof' (~Osman" Mebusan Mecfisi Reisi Halil Ment~'nin Amlan~, HOmyet Vaki, Yaym· laIl, Istanbu/1986, s, 166): ·Srra Trakya'daki Rumlara gelmi~ti, Fakat bu COk ihtiyat lsteyen bir i~ti" Zira yeni bir hartli ~urabi lirdL A1lnan tedbir ~u oldu: Valiler ve diger memurin resmen i~e mudahale eder gon1nmeyecek, Cemiyet'in te~killUI i~i ida-
«65»
Gemal Pa$
Falih RlfkIAtay, .~'. Var11k YayIfWI, 5. basIu, Istartlul, EkI'n 1964, s. 88-90 (Ilk basm: 1932)
Dogrudan ~idclet, fizikSel imha, katJiam iigeleri ... au istisnayta. legal cIevIet aygJtlna paralel bir gizli, illegal mekanizmanln nasll kurulup call~tJolabil~ni 1913-14'te deneyip 6grendikleri anl~lIlYOf, DoIayislYla. 1913-14 k;:in, "1915'jn henliz kanSIZ provasJdl(' diyebilirtz. 1915'e _ ...........nyoota< b u _ 1 Tehcir emir1eri 8(flk.legaI. yasaI yolliWta gkIiyor. 6lxlJann beigeseI baklrnclcKl kcwlrtlarrnaslncla hil;bir problem yok.. Ole yenda'l, Ermeni I lu O~adlgl. dolaylsiyla herkesin devlete \Ie 6zeliikle orduya itaat duygusunu icselle~tirdi~ bir toplumda, bir elegil, lie degil,
«69»
Bir Errneni tehciri fikri Iptida har€I dim. doIw ve Talann onda miCa nedir? Bir sabah, etkeoden, evime bir misatlr geldi, Bu, ya$hca bir k,a. dlndl: zotwab'., ~, Beni tanullami. Fakat ~u ~ Ye kclriIlJ ir;jnde bir yarom iStemeye ~$tU. ZOhrab'1 a1m~ar, Diyarbeki"e, (\i\tM.l harbe~.AnadOIu Ermeni tehcirine aft ilk
_.
hik3yeIer lstanbuI'a yeni aksetn'le)'e ba$IalTlI~. Kadm, ZOhfab'., AnadoIu'ya sevk edilmemesJni TaiAt ~'dan rica k;in beni tavsit etrneK Beraber saoowmn eW'Ie gittik. Uykudan lIfcY1Cb ve gecelik ~ ycnrrua geIdi. ZOtvab'., zet Taliit P~a
C1mz fototraflar var. Ben Ilk defa btl gorsel malzemeyle kar'!;illa!jtJgJrnda daklkalarca seslm soIuium keslldl ve agIadlm. Toplama kampl gOrUntUlerinden, Afrlka'dakl katllamlardan lark! yok bunun. ~unku moazzam saytda Insan var reslmlerde." 0 reslmlerle Ilk defa nerede, nasd kar$1~~lnlZ? 1964'te, Amerika'ya, Yale Universitesi'ne ogrenci oJarak gittigimde kar!;llla!;ltlm. Sir deh~tIe kar~lla!;ltlm, ama 0 zaman onu teorik olarak bir yere oturtamadlm. Cunku ben genln derecede poIemik nedeni oIan bir ortamda tek bit ~nin .;;abasryIa ~ vanTlWlln imkAnSlZl®1"lI kavramam oImu$tu.
IstanbUl, 1916... l. OOnya Sava!j(nln en kfltik giinlefinde ~man Imparatoru II. Wilhelm'l kar$llayan devlet erkanl. ~Idan sae~ o0yh'·'·""m Enver P8$8,..,... .. • Abbas Hilmi Pa$8, U. Wilhelm, Tal • Pa$8 ve Sultan V. Mehmed Re$ad...
>
DolaylSlyla, buradaki konu~a bir mesaj verme ya da bir girlsim ba$latma nitelj~incle olmaylp, silin katkJlanmzla bir g6n1$ ahsveri~i yapmaktJr. Ennen! sorununda bugun ya~nan anla~azllklar ya da daha ~su karg
sava.
«87»
"Tarb"nall" olaylar 1. Ermeni sorununun ba$largICI, 183O'1u, 1840'11 Yl"arda Osmanll hUkUmeti taraflndan KUrt ~retlerinin ~rilmesi ginsimlefindendir, Y~ik dUzene gE!gell KUrtlerin Enneni kil)1erine yaptlkIan baskJlar huzurSuZluk yaratmlS 'Ie ilk Etmeni direnislerine 'Ie 6rgUtIenmeIerin yo! CIfiTTllStlr, 2, 1876 Bulgar ayaklanma5l, 1877-78 0smanIt-Rus SavaSl ve 1878 Ber1in ~i'nin Dl::tu vilayetlerinde refonnlar koousuncla aldl~ kararlar, Ermeni kurulUSlan araslnda Bulgaristan ~inin kuliaOilabileceW fikrini uyandlrmlSttr. Yani mutlak bir 90gunlugun bulunmadl~ alanlarda ayaklanma hazlr1amak, cvevreye saldlrarak tepkiyi uzerine yekmek ve baslJrma hareketlerioden dogacak uluslararasl kamuoyundan faydalanarak diS gUclerin miJdahalesini ~amak. Ancak 1893-94'te yapilan bu girisimler, d6nemin ulusJararasl cJengelefinden, ozellikle IngilizRus i1i$kilerinden doIa'j1 bir mUdctla~ yo! ar;marrvS. merkez hUkumetin 6zeltikle KUrt Hamidiye A1ay1an CWClIJlryla yUriittUgu bastIfma I'IareKeti tepkisiz kaImlstJ'", 3, Ondan sonraki Onemli asarna Balm savasJan)1a basIar· BaIkal savasIan. bir yandarl 0smanI1 ImpcwatOl1teJ'nun dagilmaslOln ~ni Yerir1<erl, me yardan TUrk milliyetcil@nin ~ maslna yo! Cll;Clr. 1911 Trablusgarp 5avas!'nln Qsmanll'OIn Afri.. ka'daki tasfiyesini ifade ett@gibi. Balkan 5avaSl da Avrupa'daki tasfiyesini ifade etmektedir ve Slra Asya'daki topraklara gelmistir. Bu algllama, Ermeni sonJOunu yeniden harekete g~irir. Ancak Balkanlar'daki yenilginin ve Anadolu'ya akan g6l;menlerin son derece tinemli etkileri olmustur, Osmanh y6netimi, yani bu bc€Iamda ozellikle Ittihat ve Terakki, Osmanll politikaslOln, bir ~ deyiSIe, QOkuJusJu bir imparator1ugu ayakta Mma politikaslnln gUdulemeye u;press, 58)'1: 83, 26 !\itustos 1995
Siz:I EnnenI mesdesl konustnla a~rmaya tten neydl?
Taner Akt;am: Ben call~ i$kence tcmi t1zerinde ba$1adIm. Osmanlllaroa Cumhuriyerte i$kencenin bir siireklil@ var, daha cok oonun sosyal tanhini yazmaya cah~m. BlJnun. Ja ~o<en. 19. yUzylJda ~tin. utuslann oIU~lnda {]fnadetl blr,iIk role carPlJm. KoIektif kimtikJerin. uluslann kimlikleOn olu~lnda ~t Q(>k, ama tahminimizin cok cok mesinde bir rei oynU)'Ol'. Birincisi, bir dl~ d~ yaratmak ~ mlndan, dl~ y6nelik bit,;imde olu~. lkincisi, daha sonra kurulan ulusal devletin icindeki etnik temizlemeyi oI~turmak ta $iddet bCryUk ok;Ude kullaflilryor. DolayJslY!a, ~e bir soru QOk i1ginc oldu: BugGne kadar her ulusun kenclisi al;lsindan bUyUk bir kahramanhk hikayesi olarak sundugu kendisinin yoktan varolusu hikayelerini $iddet ekseninden ve baroarllk ekseninden yeniden kurdugumuzda acaba tarihi nasll okuyabiliriz ve yorumlayabiliriz? 19. ylizyll sonlannda, Turk ulusal kimliglntn olu~maslnda ~iddet Ogesinin oynadlgl bUyCik rol ve -sadece TOrk ulusal kimliginin degil, Yunan, Bulgar, Sirp ulusal kimfiklerinin ~iddetle yogrularak olu~masl- burada Errneni probleminin COk ozel bir yer tutmasl beni sorunla ozel olarak ilgilenmeye ittL Osmanll topraklan faerincle y~yan dtger hlristiyan topfuluk· «97»
lara g(inl EnnenIIerin bu baitamda faddl b1r yert var nwyck? Ermeniler, bana gOre, Osmanll toplumundaki bUtun hlristiyan gruplann bedelini 6dediler. Osmanll y6netimi, digef hllistiyan topiulukJara yapamadltlm oom yaptI, onlardan almak isted" gi intikCrnl Ermeni topIuluktCW'l aldl. Bilinci CihM ~ Qnce. sinde, hatta 1908 sOfvaslOda, 6zellikJe Balkan ~ sonrasrnda Ittihatf;! 6nderIerin yak CIl;Ik sOZIeri vardrr: Intikam, intikam, intikam1.. Atalanmn at ~turougu, kalelerine bayrak diktigi Balkanlan mutlaka ve mutlaka geri alacaklardr ve bu topraklan kendilerinden alanlardan bOyUk intikam alacaklardl. Bunu ba~aramadllar; intikaml Ennenilerden aldllar. Aynl $8y1erin dlger topluluklara yapllamamasmln nedeni neydl? c;e~itIi fakt6rler burada 6nemli rol oynamr~r. Birinci faktOr, Ermenilerin'het'hangi bir coWafi bUtGnde, nUfos oIarak cogUlr i~u te$kil etmiyor oImalarJ)Ur. lkind 6nemli faktOr, Ermenilerin dJ~ ricat edebilecekleri bir U1kenin yokl~u. fJc;:Uo. cO faktOr, Birinci Cihan 5ava$l gibi yak 6nemli bir ~ SlraSinda bu problemin tepe noktasma ul~l~ oImasl)'dr. Biiyiik ~lar, bUyUk kitlesel klylmlar il;in oIumlu ko$ullar yaratJr· lar. Anado!u'daki Rumlar ~in Yunooistan vardl; her an kacat* lir\erdi ve nitekim oraya sUrUlduler de. 1915'te Ermeni tehc.. riyle yaPllanin provaSl, 8atl Anadolu'da Rumlara y6nelik ala. rak. bOyUk bir Rum tehciri bi9iminde yapllmr~tlr. Fakat bu, ileri boyutlara ula~mamr~tJ, 9unku Rumlann gidebilecek ulkeleri
> En solda Taltlt Pa~a, saitdan ikinci Halil Bey (Mente:;.e), en s~da
Enver
Pa~a.
varnI, oraya yollaodrlar. Aynca belli oolgelefde ~unlugu oIu~ tunJ)Ql1al{:ll. Ama en 6nemli nederI, a ylilarda sava$ oImadrgr iCin henUz bUyUk devletlerin kontrolU oIdukca fazlaydl. Onea ..., "'" _ oImasa ... ....- _ b . 1915 )'Illmn OzeHigJ Birinci OOnya Sava!;l m.ydI? 8U)iik ~. Tabii tarihsel oIaylarda kesin 00nUm noktaIanI'll tespit etmek ZOl'dur. Fakat asJl problem, Dsmanll toplumu-nun dagrlma sUreciyle dogrudan ili$kilidir. 6yIe bir imparator. luk du~ununUz ki, yirm;.otuz ytl gibi bir siirede to~nrn ve nUfusunun yandan fal/aslm birdenbire kaybetsin. Bunun ~ku 90k bOyUktur. DolayJsf)'la, bu kaybedilen toprnklann geri kaza. nrlma arwsu 90k guelUydu. Ikincisi, kaybedilen topraklar1a birlikte bu topraklardan surekli gelen musluman g6cleri vardr. Su g6cler, bir hrristiyan dCr~manl~lnr da beraberinde getiriyordu. ~ncUsU, 1908 sonraslnda farldr hlristiyan toplulukJan bir aralia tutmaya )6nelik oIan "lttihadi ana51r" diye bilinen politika, buna ~un evrensel ve kUltUrel arka zeminden )'OkSlKl oIdutu il;jn tutmadl. IttihacH ana5lr oIcwak, yani farkll urr suriCYln birl~ oIarak saYlMlUlan ~n, ideoIojik-kCrltiirel arka p1aol. Islam'dan ~ka bit" $eY Olamadl. Blr arada yapma polrtikaslntn Iftas ettIg1 0 dOnemde ltlraf ediliyor muydu? 1910 )'IIIOOa, IttihacHerakki'nin 5eIAnik'te yapllan bir toplantlda Tahlt Bey'in keOOisi, lnih;»r anasrr meselesinin iflas etmi~ oldugunu, musluman-hlristiyan e!$itligini Osmanlr Impara. tor1ugu'nda kutturel nedenlerle de gef"9Ckle~tiremeyeceklerini lVOk alIlk $ekilde s6y1er. Bonu bir ideolojik kmlma olarak da du~unebilirsiniz. lkinci 60emli evre, 19H'de ltatya'nln Too lusgarp'r i$galidir. Son darbe, 1912-13 Balkan Harbi'yIe gelir, bf¥lk bir~. Ve Turkiye'de maalesef bugune kadar henUl bu harbin sonucu ve psikolojik ¢kt1ntiileri ~t1nlml~ ~ldir. 6yIe bir yOnetici ekip dU~nUl ki, dogduklan iIIeri, memleketlerini kaybedi}OOar. BalkM Harbi'nin ~ cok btJ. ylik oIdu. DoIay1Sl'jIa, elde kalan topraklan Mmak dU)'gUsu kOkJu olarak ye~ti. BOyle bir noktada, bUtUn g6z1er yeniden Dogu Anadolu'ya yevrildi. Ermeniler son kalan ulusal hlristiyan topluluktu. Ve bu noktada da, Osmanhlann istemedikleri bir adlm atrldl: 1914 YenikOy AntJa~masL Su ant1a~ma, pra. tik olarak, bag,rmsrz bir Ermenistan dogrultusunda atrlml~ bir
«99»
adlmdl ve bunu herkes biliyordu. Her ne kadar bu antla~a Ermeni reformu olarak resmen sunulduysa da. bu tekJifin ilk planlannl hazlr1ayan Ruslar, Ingili2lef. AlffiMllar. hatta TUrkIer. Dogu AnadoIu'nLJn TOrklerin e1inden a!tnma51 )OWnde atllm~ bir adlm oId~unu biliyortardl. Bu - . . . neleri , . . _
somut_
Dogu AnadoIu 00Igesi iki esas idan bOlgeye aynlryord.J. Kesin bir snr ~ muydu? Evet, Slnlr ~liyordu. Yedi ~ vilayete ili~n bir reform tasMslCbr bu. Her tanh kitabtnda bulllllCiJilir bunlar. Ruslann a5l1 Onerisi. bUtfin bOIgeye dl~ tel< bir vali atamaktJ. Yerei meclislerde TUrk ve Etmenjler ~it olarak, yUzde 50 preosibine gare temsil edilecekti. Buna g6re. polis de, idari yapl da yabancllann korJtrolO an.mda olacaktJ. Daha Once Makedonya'da ve Bulgaristan'da yapllan ve aynlmayla sonuc;:lana uygulamalann benzeri bir giri~im ... Tank lafer Tunaya ~6yIe der: "Sahne aym sahneydi, oyuncular aynl oyunculardl ve bir oyun tekrar edilecekti." Sonul;ta, uzun pazarbklarla burasl iki ayn bOlgeye bOhinOr. Sir bOlgeye No~'ten, diger bOlgeye Hollanda'dan iki vali atamr ve valiler henOz gorevlerine ba~la madan sava~ nedeniy!e geri yollanlr. ArUk Osmanh yaneticileri iCin buralan verilmi~ti. Su nedenle. en kUcUk bir fJrsatl de~endirip bu antJ~mayl gec;:ersiz kJlacaklardl. ~I, bu antla$ffi6Yl gec;:ersiz kllrnak iCin elde edilmi~ bUyUk bir fJrsat oIarak da gOrdOIer. SUnu keodileri de s6y\ef1er. cernal p~ antlannda s6y1er bunu. Once Sankaml$ yenilgisi. ardllldan d~ ordulannln ((aoakkale kaPlSlna girmesi}1e birlikte. YenikOy Antl6$lll6S1 fiilen uygulamaya sokulacaktJ arok. Dola)'lSl)'la, "Etmeoi eylemcileri vardl" gibi sOzIer, baM SOf
Hamidlye
Alaylarl
6nde gelen elemanlannrn ~u Anadolu'ya gittikJerini ve planlanlll uygulamaya koydukJannr biliyoruz. Once T~kilat-l Ma'r susa birlikJeri oIUSWruJmaya ba$lcwur, mer1rez us Erzu. rum'dIs. ]kinci dereceden UsJer Trabzon Ye Van'dlr. Trab· zoo'da A1m bir nedeni dcWla 'o'a!dl. Cumhuriyetin kurucu kadrolaooln bir klSffilfllfl SO'j1unm iddiasfYIa suclaoan Ittihat lie Terakki Part). si'nden geliyof olmalan lie bunlar hakklnda uygulamalara katllma Vf!oJfJ bundan zenginle~me konusunda iddialann varolmasl l;:ok onemli bir nedendi. Bugun biz biliyoruz ki, Yun~~ j~aljne ka~1 veya Enneni tehlikesine karsl ilk KlMl'jI MIII1)'e birliklerini kuranlar, bli)\jk ~ eski T~kilat-l Mahsusa elemanlar1)'dl. Falih RIfkJ AtJ1j, AtatUrIc.'lin l;:Ok yaklnl ol~ .bi.r gazetecidir, 0 ~ sOyer: -Ingilizler Istanbul'U ele geQrd@nde soyklnma katllma nedeniyle SUC;lu olanlan yakalamaya ve 'yargllamaya ba~ladllar; gocunanlar Anadolu'ya kac;tJ.· Bu insanlar. ya yakalanma, idam da dahil bliyUk cezalarla ~r~1 '~a tehlikesiy1e karsl kaf"S;ryaydl1ar ya da Anadolu'~ ~dlP direni$i 6rgUtleye¢eklerdi. Marmara, Ege ve Karademz sindeki KlNa)'l Milliye birliklerinin kuruculaomn 6nem1i bir ~klS ml, T~kilat-l Mahsusa')'l orgUtlemi~, Ermeni tehciri~ go~ aldlklan ve ~an katlldlklan slJClJYla aranan Insanlar· dl. Daha sonra da bunlann 6nemli bir klsmt, cumhuriyette . 6nemli gorevler de aldllar. Ittihat Terakki Partisi'yle ~um~~n yet hareketinin kurucu kadrolan araslnda Ci'!d~ bir s~rekhllk vardt. Ve bu, Mustafa Kemal'in bu koouda onundeki en 6nemli eogellerdendi. . Buna ~ka fakt6r1ef de ekIemek gerekir. 0 d6nemde, ~n~ Ilk sUl;U ve bu suetan dolayl insanlann yargilanmaSl gibi bir kultOr de tabii ki yoktu. Bu, bOyUk OIl;:Ode NOmberg'den sonra yerle!$ti. Devletlerin dokunulmazl@ oldugu ve devletlerin bu wr eylemleri yapabileceW, bir hukuk prensibi olarak kabul
b?1ge.
ediliyordu. ................... yanl.••
Evet. Dev1etin ve devIet y6neticiletinin kutsal ve dokunulmaz oldugu, bu anlamda dev1et adlna yaptJklan ey1emlerinin de dokunulmaz oldu~u hukuki bir tez olarak kullamllyordu. Per ris'te Arnefikalilar da kullandl bunu. TWkiye'de
resmi ~ savunan&ann ........,
... koouyayet...... e&l-?
_Ie
Heybellada, 1917 ... Sava~ta g6sterdi~i 'ustun ba~an' nedeniyle Dahiliye nazlnlitlndan sadrazamhj!a yiikselen Talflt Pa~a Bahriye Mektebi'ni ziyarette.
siiriilUyor... Nasll olU}'UfSa, kemiklerden Ermeni degil de, TUrk oldug:unu c;Jkanyorlar. Btl tUr toplu katUamlar hakIkaten oIrnuf rnu? Maalesef, Batlh ve Enneni tarihtyileri kendi lsrarlannl gOreceli duruma dU~u~ ic;in bu konu lizerine fazla egilmediler. A!rr hnda kendilerine yaPilan hakslzhitln bile kabul edilmedigi bir durumda Enneni tarihl;ilerden bunu da beklemek hakslzhk olur. Turkiye tarafl bu konuyu bir ideolojik propaganda vaslta-
«119»
tar i~lrneye ~Inca rTlUsebbiblerin buldurulmasl ve cezaland.. nlma51 Kfjn tahkik komisyonl.... ~I eytedik \Ie bu komisyonlara cia memIekette namus ve iffeti ile teo'1a'jUz euni$ zevatJ intihab eyIedik. TatVtikat-i Iazme icra edildi \Ie komisyon raponnJ Dahili)e Neza'eOOe ~ l!)1edi. MemaukA ~ bintok klsmn ge. zip oIdult¥a az bir mUddette, talkikatln ikmal e)1e)oen kon'Iis)o"u'l rapotU DMiliye Neza'mjnden Sadarete aylaca gemedi. MUkerren ve muslrren [Isracenl bu raper Dahili)e Nezaretinden taIeb edl~ halde. daha ikInal edilecek veya islah edilecek nukatl (noktalar] val" diye, Dahiyile Nezareti 1001101 gOsterdi ve binaenaleyh hakikati ketm ey1emek [sakJamak] azm.i kafisinde bulundu~u anl~llryordu. Tal~ Bey'in Dahiliye Nezaretinde kald@ mOddetee bu i$e bir hOsnnetice verebilmek imkam kalmryordu. Tal~t Bey'j de Dahiliye Nezaretinden iskat edebilmek selahi)yetim dahitinde bulunmad@ndan, meselenin icab ettird~ neticeyi istihsal mOmkOn OImad@ cihelle, daha mUnasib bir zamana talik etrnek mecburiyeti hasll 01duo Mamafih Istanbul'cia \Ie gOzUnUn 0nUnde bulunan Ermeni ve RunI<m cia cncemaatin tehc:ir edilece@, Enneoi erka'l ve ~ li'lfaf1r'Idal bana ittlar edildigi la'I"Ial bu icraata kemaH $iddetle
o
adarnlar suiistimat edi)ular, bu mesele hal edilmelidj~ di)e 1Sral" ettim. Bunun Uzerine bir taklm komisyonlar yaplldl \Ie komiS)OOa Cihet-i Adli)e \Ie MOIkiyeden hirer rnerTIU'" tayin edildi. Hatta benderiz: bu komisyona Or; zat tayin ettim ki I:lunIan:WI biri Cinayet Reisi AsIm Bey'dir ve kendisi gayet nam.JSIu, atif bir adamdlr. Digen ~ lJrnLmilik I>a$mtJcMni Nihad Bey'dir; ~ pek iyi hafn1ayarnl)O\llTl. Ben bootan ~rdlffi ve "beyefendiler, bir taktm fecayi' mevzubahistjr ve bu, devletin, rnilletin namusuna mOteatlik bir rneseledir. Tahkikat yapacakslnlZ, yann ahrette elim sizin yakanlzdadlr. kim bu yoIda harekete cOret etmi$ ise onu Zati Ilahinin huzurunda si:¥er gfbi yazacak$IOIZ' dedim. Bu kornisyoo. lar Dahiliye Nezaretine merbut oldu~undan muhabere ve raporlan Nezaret·i MO$ariin-i1eytlaya aid idi. Bilahare bendeniz de Nezaretten r;ekilmi$ idim. (... j RAglb N~ib; Bey (Kudas-a $erif mebusu): Sir mlntJka komanciaOlntn harekat-i askeri)ye yaprnai< 9n aiJeleri nakil edebilece~ne dair oIan kanlrI, Meclisin ill< senei ictimaiwesinde gef;:mi$ 0. Fakat kurnandanIa1n adam kestirmeleri nasJI oItx?
""" Man '.'''_~," ' " _
""""""'"
Ibrahim Bey; Mt.€aYi'"-i insa1i',el oIan karlJll hareisi ise. gOsteriniz,
mani oIO..m. AdllyeNamI_Bey
Ibrahim Bey (Adliye nazm): Evet, biz de bir taklm fecayi'e lOOttaIi oktuk ve beodeniz ondan sonra pek mOteesslr oIdum. COnkG bu hakikaten kabul edilebilir bir mesele ~ldir. Onun ~in, "bi~k
> DOnemin sadrazlml Said Halim Pa$a.
- , """" """'" - - , _ _sid01BiI
