© Wydawnictwo WAM, 1999 31-501 Kraków, ul. Kopernika 26
Redakcja
Barbara Borowska
Projekt okładki
Joanna Wysocka-Pa...
379 downloads
806 Views
4MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
© Wydawnictwo WAM, 1999 31-501 Kraków, ul. Kopernika 26
Redakcja
Barbara Borowska
Projekt okładki
Joanna Wysocka-Panasiewicz
Z finansowym wsparciem Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej ze s´rodków Republiki Federalnej Niemiec Mit finanzieller Unterstützung der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit aus Mitteln der Bundesrepublik Deutschland
Zdje˛cia udoste˛pnione przez Dział Dokumentacji Mechanicznej Archiwum Pan´stwowego Muzeum w Os´wie˛cimiu
ISBN 83-7097-461-9
NIHIL OBSTAT. Przełoz˙ony Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego ks. Adam Z˙ak SJ, Kraków, dn. 11 lutego 1998 r., l.dz. 36/98.
„Człowiek patrzy na to, co widoczne dla oczu, Pan natomiast patrzy na serce” (1 Sm 16,7)
Prace˛ te˛ pos´wie˛cam ofiarom Auschwitz
SPIS
TRES´CI
PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Cze˛s´c´ pierwsza BIOGRAFIA I. Wste˛p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Z´ródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Wiarygodny? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Zasadnicze etapy z˙ycia (1900-1933) . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Katolickie dziecin´stwo (1900-1916) . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zerwanie ze s´rodowiskiem rodzinnym (1916-1919) . . . . 3. Nowy dom ws´ród kolegów w korpusie ochotniczym . . . 4. Mord kapturowy w Parchim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Wie˛zienie i refleksja nad soba˛ (1923-1928) . . . . . . . . . 6. U „Artamanów” (1929-1934) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Słuz˙ba w SS: samowiedza i pierwsze zadania (1933-1940) 1. Wsta˛pienie do SS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Bormann i Himmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Samos´wiadomos´c´ SS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Streszczona przez Hössa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Fanatyczna wiara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) „Zakon SS” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) „Moralnos´c´” SS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Obozy koncentracyjne dla wrogów pan´stwa . . . . . . . f) Słowianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g) Z˙ydzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . h) Cyganie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i) Chrzes´cijan´stwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29 29 34 41 41 47 53 57 61 63 73 73 75 80 80 80 83 86 91 92 95 98 99
7
j) Wiernos´c´ Führerowi . . . . . . . . . . . . . k) „Bóg”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. W Dachau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Wobec „wroga za drutami” . . . . . . . . b) Współczucie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Z´li i dobrzy straz˙nicy . . . . . . . . . . . . . d) Kamienna maska . . . . . . . . . . . . . . . . e) Dlaczego Höss nie oponuje? . . . . . . . f) S´wiadectwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sachsenhausen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Faza konsolidacji . . . . . . . . . . . . . . . b) „Twarde prawa wojny” . . . . . . . . . . . IV. Komendant w Auschwitz . . . . . . . . . . . . . 1. „Moje główne zadanie” . . . . . . . . . . . . . 2. Stosunek Hössa do jego kolegów z SS . . . a) „Kolez˙en´stwo” . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Stosunek do przełoz˙onych w ramach SS c) Stosunek do kolegów z SS w Auschwitz 3. Stosunek Hössa do wie˛z´niów . . . . . . . . . a) Zewne˛trzne warunki zakwaterowania . . b) Praca wie˛z´niów . . . . . . . . . . . . . . . . c) Traktowanie wie˛z´niów . . . . . . . . . . . . d) Eksperymenty medyczne . . . . . . . . . . . e) „Prywatni” wie˛z´niowie . . . . . . . . . . . f) Nielegalne wzbogacenie? . . . . . . . . . . 4. „Endlösung” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Zadanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Spojrzenie na ofiary . . . . . . . . . . . . . c) Wyrzuty sumienia . . . . . . . . . . . . . . . d) Wytrwał pomimo rozterek . . . . . . . . . 5. Z˙ycie prywatne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Idylla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Przestrzen´ mieszkalna . . . . . . . . . . . . c) Hedwig Höss . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Afery miłosne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
102 107 111 111 112 114 115 118 121 121 121 123 129 129 136 136 138 143 159 159 163 168 182 183 188 192 192 200 202 206 208 208 210 213 214
e) Dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . f) Homoseksualista? . . . . . . . . g) Konie . . . . . . . . . . . . . . . . V. Kres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Koniec s´wiata . . . . . . . . . . . . . 2. Proces zbrodniarzy wojennych . a) Gotowos´c´ do złoz˙enia zeznan´ b) W Norymberdze . . . . . . . . . c) W Krakowie . . . . . . . . . . . . d) W Warszawie . . . . . . . . . . . 3. Nawrócenie . . . . . . . . . . . . . . . a) Powrót do człowieczen´stwa . b) Spowiedz´ . . . . . . . . . . . . . . c) Ostatnia droga . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
220 223 224 225 225 229 229 230 232 239 242 242 247 251
ILUSTRACJE Cze˛s´c´ druga ANTROPOLOGICZNO-TEOLOGICZNA ANALIZA BIOGRAFII . . . . . . . . . 255 Cze˛s´c´ druga A BÓG A ZŁO. ROZWAZ˙ANIA FUNDAMENTALNE I. Wste˛p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Struktura dobra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Podejs´cie metodyczne do pierwotnej dobroci człowieka 2. Powołanie do miłos´ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) „Przedpierwotna podatnos´c´” . . . . . . . . . . . . . . . . b) Twarza˛ w twarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Szczere nieskon´czone pragnienie . . . . . . . . . . . . . . ´ 3. Swiat „il y a” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Miłos´c´ wcielona w konkret . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Je˛zyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Współz˙ycie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Powaz˙anie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Władza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
257 259 259 262 262 265 266 269 269 276 280 280 283 9
5. Wymiar boski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) „Illéité” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) S´wiat jako dzieło stworzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Lud Boz˙y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Potrafic´ umierac´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Odpadnie˛cie od dobra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zło istnieje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Jak objawia sie˛ zło? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Przyczyna moz˙liwos´ci odste˛pstwa od absolutnego dobra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Odwrócenie sie˛ od Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Le˛k przed s´miercia˛, który przychodzi z zewna˛trz . . . . . b) Rozpacz, wewne˛trzna strona le˛ku . . . . . . . . . . . . . . . c) Dalekos´c´ Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Wolnos´c´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. Struktura zła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Pan i niewolnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. BYCIE jako fundamentalny idol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Rozszczepienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Skłonnos´c´ do zła a grzech pierworodny . . . . . . . . . . . . . 5. Idoliczny stosunek do s´wiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Moc sfery zmysłowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Ideologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Idoliczna relacja do człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Próba zapewnienia sobie akceptacji . . . . . . . . . . . . . b) Próba usunie˛cia wymiaru nieskon´czonos´ci przez „urzeczowienie” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Próba wyeliminowania Innego . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Idoliczna relacja do Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) „Bóg” w obrazie s´wiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) „Bóg” w praktyce religijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. „Sumienie” immanentne systemowi . . . . . . . . . . . . . . . . a) Wyła˛czony głos sumienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Idoliczne „sumienie” do wewna˛trz . . . . . . . . . . . . . . c) Idoliczne „sumienie” na zewna˛trz . . . . . . . . . . . . . . . 10
. . . . . . . .
. . . . . . . .
285 285 288 289 290 293 293 293
. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
295 297 297 303 305 307 311 311 313 316 318 321 321 324 328 329
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
332 336 339 340 343 346 346 349 350
9. Niszczycielska wybujałos´c´ zła . . . . V. Wybawienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Roszczenie Boga . . . . . . . . . . . . . a) Wyrzut sumienia . . . . . . . . . . . b) Spotkanie Boga . . . . . . . . . . . . c) Le˛k przed decyzja˛ . . . . . . . . . . 2. Objawienie Boga . . . . . . . . . . . . . a) Wydarzenie Objawienia . . . . . . b) Przekazywanie Objawienia . . . . c) Poznanie grzechu . . . . . . . . . . 3. Nawrócenie . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Rewolucja serca . . . . . . . . . . . b) Wina i pokuta . . . . . . . . . . . . . c) À-Dieu . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Przebaczenie . . . . . . . . . . . . . e) Nowa droga . . . . . . . . . . . . . . f) Po s´mierci? . . . . . . . . . . . . . . . 4. Cywilizacja miłos´ci . . . . . . . . . . . a) Jednostronnie głoszony pokój . . b) Przemoc podyktowana miłos´cia˛ c) Lud Boz˙y . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
353 357 357 357 361 363 367 367 370 374 378 378 379 381 384 385 387 388 388 391 393
I. Wste˛p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Droga do postawy idolicznej . . . . . . . . 1. Miłos´c´ zakłada miłos´c´ . . . . . . . . . . . a) „Przedpierwotna” relacja do Boga b) Ludzkie pos´rednictwo . . . . . . . . . c) Zamknie˛tos´c´ . . . . . . . . . . . . . . . . d) Odpowiedzialnos´c´ . . . . . . . . . . . . e) Naduz˙ycie religii . . . . . . . . . . . . . 2. Wyłamanie sie˛ . . . . . . . . . . . . . . . . a) Z˙ołnierz „z powołania” . . . . . . . . b) Płomien´ wiary wygasa . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
395 397 397 397 398 400 401 403 408 408 411
Cze˛s´c´ druga B INTERPRETACJA S´WIADECTW BIOGRAFICZNYCH
11
3. Decyzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Kryzys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Ucieczka w BYCIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Decyzja sumienia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Nowa orientacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Ale co w tej orientacji było fałszywego? . . . . . . . . . . ˙ III. Zycie w uzalez˙nieniu od idola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Religijnos´c´ idoliczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Teoretyczne odpowiedzi na te˛sknote˛ religijna˛ . . . . . . . b) Wymiar osobowy te˛sknoty religijnej . . . . . . . . . . . . . 2. „Główne zadanie” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Od „celu z˙ycia” do „głównego zadania” . . . . . . . . . . b) „Ope˛tanie” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Sumienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Zoboje˛tnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Wyrzuty sumienia i zwycie˛stwo „sumienia” idolicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Uzasadnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) „Anonimowy chrzes´cijanin”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Wyobcowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Wyobcowanie wzgle˛dem ofiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Wyobcowanie wzgle˛dem swoich . . . . . . . . . . . . . . . . c) Wyobcowanie wzgle˛dem siebie samego . . . . . . . . . . . d) Wyobcowanie wzgle˛dem rzeczowego postrzegania rzeczywistos´ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. Droga wyprowadzaja˛ca z uzalez˙nienia od idola . . . . . . . . . 1. Załamanie sie˛ systemu idolicznego . . . . . . . . . . . . . . . . a) Trwanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Krytyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Odrzucenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Nawrócenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) „Odnalazłem mego Boga” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Wyznanie winy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Odpuszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Skrucha i zados´c´uczynienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Odpowiedzialnos´c´ Kos´cioła wobec ofiar . . . . . . . . . . 12
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
412 412 413 414 416 418 421 421 421 424 425 425 426 427 427
. . . . . . .
. . . . . . .
428 431 432 434 434 434 435
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
437 439 439 439 440 441 442 442 445 448 450 452
EPILOG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 ANEKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Skróty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Skróty cytowanych prac . . . . . . . . . . . . . . . . . Wykaz z´ródeł i literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Materiały dotycza˛ce biografii Rudolfa Hössa B. Literatura filozoficzno-teologiczna . . . . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
459 459 459 461 461 468
Streszczenie angielskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473
PRZEDMOWA
Od 1996 roku dzien´ 27 stycznia – dzien´ wyzwolenia obozu zagłady Auschwitz-Birkenau – obchodzony jest w Niemczech jako narodowy dzien´ pamie˛ci ofiar nazizmu. Słowo „Auschwitz” stało sie˛ symbolem moralnej katastrofy niemieckiej – jes´li zgoła nie europejskiej – kultury w XX wieku. „Po Auschwitz” s´wiat jest juz˙ inny, niz˙ był dawniej, i nieskon´czenie wie˛ksza stała sie˛ nasza odpowiedzialnos´c´ za godnos´c´ człowieka, za pokój i pojednanie, ale tez˙ nieskon´czenie bardziej pala˛ce stało sie˛ pytanie o Boga1. Niniejsza praca wynikła z mojego pragnienia, abym jako Niemiec „po Auschwitz” mógł przyczynic´ sie˛ jakos´ do sprawy pokoju. Bez tego jej Sitz im Leben (osadzenia w realiach z˙yciowych), które poniz˙ej pragne˛ krótko opisac´, nie moz˙na jej we włas´ciwy sposób zrozumiec´. Jako ochotnik ruchu „Aktion Sühnezeichen-Friedensdienste” (Akcja Znaków Pokuty/Słuz˙ba dla Pokoju) przebywałem w latach 1974-75 po maturze prawie przez półtora roku w Izraelu i przez wie˛kszos´c´ tego czasu pracowałem w domu dla dzieci fizycznie upos´ledzonych. W ramach przygotowania do tej słuz˙by bylis´my wtedy równiez˙ w Polsce, przede wszystkim na terenie byłego obozu Auschwitz w Os´wie˛cimiu. Od tamtego czasu temat ten nie schodzi mi z mys´li. Jako wikary w Mönchengladbach uczestniczyłem w latach 1988-89 w pracach zarza˛du tamtejszego „Towarzystwa Współpracy Chrzes´cijan´sko-Z˙ydowskiej”. Jeszcze w r. 1983 przy okazji pobytu w Polsce poznałem w Os´wie˛cimiu ks. Jerzego Bron´ke˛ i powzia˛łem wtedy mys´l, aby zamieszkac´ na jakis´ czas w Os´wie˛cimiu i na miare˛ swoich moz˙liwos´ci byc´ znakiem pojednania. Mys´l ta zis´ciła sie˛ w roku 1990 dzie˛ki z˙yczliwemu stanowisku mojego ówczesnego, niestety juz˙ s´p. biskupa Klausa Hemmerle, ordynariusza Akwizgranu, i metropolity krakowskiego kard. Franciszka Macharskiego.
1 Podkres´lenie niektórych słów w teks´cie, a takz˙e w cytatach, za pomoca˛ kursywy pochodzi – jes´li nie zaznaczono inaczej – od autora niniejszej pracy i ma słuz˙yc´ uwypukleniu pewnych mys´li przewodnich. Słowo Bóg pisane jest zawsze kursywa˛ – z wyja˛tkiem cytatów i miejsc, w których wyste˛puje ono w sensie ideologicznym.
15
Od tego czasu mieszkam w Os´wie˛cimiu, w parafii pod wezwaniem Wniebowzie˛cia NMP i dziele˛ dzien´ powszedni z ludz´mi z˙yja˛cymi i pracuja˛cymi w tym 50-tysie˛cznym mies´cie. Pamie˛c´ o „Auschwitz” nie okres´la (poza terenem Muzeum) jego codziennos´ci, ale odciska wyraz´ne pie˛tno na wszystkich niemal s´wieckich i religijnych uroczystos´ciach i na wie˛kszos´ci kontaktów z cudzoziemcami. Wielu starszych ludzi pamie˛ta czasy wojny, a młodsi – opowies´ci swoich rodziców i dziadków. W okresie Boz˙ego Narodzenia w parafii odbywa sie˛ „Opłatek” dla byłych wie˛z´niów. Dos´wiadczanie tego wzajemnego przenikania sie˛ „Auschwitz” i „normalnego z˙ycia” jest dla mnie bardzo waz˙ne. Zalez˙ało mi na tym, aby na temat mojej pracy Bóg a zło w s´wietle biografii i wypowiedzi Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz rozmawiac´ równiez˙ z byłymi wie˛z´niami – nie tylko w celu uzyskania merytorycznych informacji, ale takz˙e dla zweryfikowania mojego punktu widzenia. Moi najwaz˙niejsi interlokutorzy w tym przedmiocie mieszkaja˛ w Os´wie˛cimiu. Pan Kazimierz Smolen´, po wojnie student prawa na KULu, na zlecenie se˛dziego s´ledczego w procesie Hössa, dr. Jana Sehna, opracowywał akta tego procesu; potem był dyrektorem Pan´stwowego Muzeum Os´wie˛cimBrzezinka i długoletnim wiceprezesem Mie˛dzynarodowego Komitetu Os´wie˛cimskiego. Przedyskutowałem z nim cała˛ cze˛s´c´ historyczna˛ niniejszej pracy. Do załoz˙ycieli Muzeum nalez˙y pan Tadeusz Szyman´ski, który dzis´ jeszcze mieszka na jego terenie; w r. 1990 otrzymał on za swoja˛ działalnos´c´ na polu niemiecko-polskiego pojednania Krzyz˙ Zasługi Republiki Federalnej Niemiec. Pan Adam Jurkiewicz, przywieziony do obozu w pierwszym transporcie, pracował jako wie˛zien´ w stajni, gdzie Höss cze˛sto przychodził. Pani Zofia Pohorecka była mi pomocna w poszukiwaniu dokumentów w archiwum Muzeum, przede wszystkim zas´ wspierała moralnie moje przedsie˛wzie˛cie. Wszystkim im dzie˛kuje˛ serdecznie za pomoc! Pani Halina Birenbaum, która przebywała w obozie jako dziecko, mieszka obecnie w Izraelu i cze˛sto odwiedza Os´wie˛cim. Mys´la˛c o ofiarach, napisała ona: „Ich walki, cierpienie i s´mierc´ to pryzmat, przez który widze˛ i mierze˛ wszystko”2. Tej perspektywie chciałbym równiez˙ ja w miare˛ swoich sił byc´ wierny.
2 H. BIRENBAUM, Jak moz˙na w słowach. Wybór wierszy, Centrum Dialogu, KrakówOs´wie˛cim 1995, nr 59.
16
Dzie˛kuje˛ pracownikom Pan´stwowego Muzeum Os´wie˛cim-Brzezinka za che˛tna˛ i wszechstronna˛ pomoc, zwłaszcza w zakresie poszukiwan´ archiwalnych. W r. 1994 ukon´czyłem kurs dla przewodników po Muzeum. Od pocza˛tku miałem tez˙ kontakt z róz˙nymi grupami, które odwiedzały „Auschwitz” i przewaz˙nie pozostawały pod głe˛bokim wraz˙eniem tego, co tu ujrzały. Tematu „Auschwitz” nie moz˙na nalez˙ycie poja˛c´, jes´li nie ugodzi on człowieka w samo centrum jego duszy. Dla mnie stał sie˛ on równiez˙ dos´wiadczeniem religijnym. Bardzo pomocne było mi przy tym z˙ycie religijne w Os´wie˛cimiu. Moz˙na tam zawsze znalez´c´ miejsca modlitwy, i czułem, jak modlitwa mojej parafii mnie wspiera. Niemal kaz˙dego tygodnia chodziłem po rozległym terenie byłego obozu w Brzezince i pytałem w duszy: „Czego Wy, ofiary, ode mnie oczekujecie?” – „Co mam, Boz˙e, czynic´?” Gdyby nie cze˛sta modlitwa, prawdopodobnie nie udz´wigna˛łbym tego brzemienia, jakim było codzienne pytanie siebie o moja˛ odpowiedzialnos´c´ „po Auschwitz”. W ten sposób coraz jas´niejsza stawała sie˛ we mnie s´wiadomos´c´ tej odpowiedzialnos´ci, a zarazem rosło głe˛bokie zaufanie do wiernos´ci Boga. Jednoczes´nie z zamieszkaniem w Os´wie˛cimiu rozpocza˛łem studia na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. Kiedy powiedziałem memu przyszłemu promotorowi ks. Adamowi Kubisiowi, profesorowi eklezjologii i teologii fundamentalnej, z˙e chciałbym pisac´ cos´ na temat „Auschwitz”, zaproponował mi, abym sie˛ zaja˛ł autobiografia˛ Rudolfa Hössa. Ks. prof. Kubis´, który pamie˛tał jeszcze wyraz´nie swoje dos´wiadczenia z Niemcami podczas wojny, pracował po wojnie jako wikary przez pewien czas m.in. w Os´wie˛cimiu i w Wadowicach. W latach pie˛c´dziesia˛tych wyszły w Polsce w przekładzie zapiski Hössa. Zarówno one, jak i fakt spowiedzi Hössa wywarły na młodym kapłanie głe˛bokie wraz˙enie. Jestem ksie˛dzu prof. Kubisiowi bardzo wdzie˛czny za podsunie˛cie mi tego tematu. Było dla mnie rzecza˛ waz˙na˛, aby biografia˛ Hössa zajmowac´ sie˛ niejako w imieniu ofiar, które mnie pytaja˛: „Czy rozumiesz, jak cos´ takiego było moz˙liwe?” Ks. prof. Kubis´ prosił mnie, abym postarał sie˛ o współprace˛ niemieckiego profesora. Tak wie˛c współpromotorem niniejszej pracy został ks. Bernhard Casper, profesor chrzes´cijan´skiej filozofii religii na wydziale teologii katolickiej uniwersytetu we Fryburgu Bryzgowijskim. Praca ta jest zatem od samego pocza˛tku, juz˙ z racji swojej genezy, dziełem niemiecko17
polskiej współpracy. Ksie˛dzu prof. Casperowi jestem bardzo wdzie˛czny za pełna˛ zaangaz˙owania opieke˛ naukowa˛. Szczególnie pomogło mi wprowadzenie w filozofie˛ Emmanuela Lévinasa – Z˙yda, który poszukiwał odnowienia mys´li filozoficznej „po Auschwitz”. Odczuwam wielka˛ wdzie˛cznos´c´ wobec Lévinasa, którego dane mi było poznac´ tylko poprzez jego dzieła. Wgłe˛bianie sie˛ w studium jego filozofii było dla mnie jakby szkoła˛ miłos´ci. Jego temat jest równiez˙ moim tematem: Jak moz˙na ocalic´ miłos´c´? Wychodza˛c od jego mys´li mogłem łatwo w teologicznej cze˛s´ci pracy opisac´ wzajemny stosunek chrzes´cijan i Z˙ydów tak, aby był on wolny od konfrontacji i oznaczał wzajemne wzbogacenie. Chciałem tez˙ przez to byc´ wierny zasadniczemu zwrotowi, jakiego Kos´ciół katolicki, wstrza˛s´nie˛ty faktem „Auschwitz”, dokonał na Soborze Watykan´skim II w swoim stosunku do judaizmu3. Praca ta jest jakby uczestnictwem w z˙ywej rozmowie. Pragnie ona wraz z tymi, którzy zostali dotknie˛ci rzeczywistos´cia˛ „Auschwitz”, zrozumiec´, jak cos´ takiego było moz˙liwe, i przyczynic´ sie˛ do budowania pogodniejszej przyszłos´ci. Dlatego jest ona z natury rzeczy czyms´ nie w pełni zakon´czonym i otwartym na krytyke˛. W te˛ rozmowe˛ wnosze˛ siebie z moja˛ własna˛ toz˙samos´cia˛. Nie jestem historykiem ani psychologiem, socjologiem czy politykiem, lecz katolickim teologiem i kapłanem. Moje pytanie brzmi: Jak wiara ma sie˛ do z˙ycia, jak z˙ycie ma sie˛ do wiary? Moim tematem jest spotkanie mojej chrzes´cijan´skiej wiary z rzeczywistos´cia˛ Auschwitz. Czy s´wiatło wiary moz˙e rozjas´nic´ znaczenie tego, co sie˛ tutaj wydarzyło? Czy z kolei to, co sie˛ tutaj wydarzyło, rzuca jakies´ nowe s´wiatło – lub cien´ – na znaczenie wiary? Dlatego praca ta jest równiez˙ walka˛ o moja˛ własna˛ toz˙samos´c´ i pytaniem o wiare˛ mego Kos´cioła. Höss został wychowany po katolicku, a jego ojciec s´lubował, z˙e zostanie on kapłanem. Zawód, jakiego doznał ze strony katolickiego s´rodowiska, sprawił, z˙e pocza˛ł szukac´ sensu z˙ycia gdzie indziej i w kon´cu stał sie˛ pełnym misjonarskiego zapału narodowym socjalista˛. W polskim wie˛zieniu powrócił do wiary katolickiej. W jakim sensie wiara czy konkretna praktyka kos´cielna zostaje przez to zakwestionowana lub potwierdzona? Prace˛ te˛ rozumiem jako przyczynek
3 Deklaracja o stosunku Kos´cioła do religii niechrzes´cijan´skich Nostra aetate z 28.10.1965. Na temat „prehistorii” tego dokumentu por. „komentuja˛cy wste˛p” prał. Johannesa ÖSTERREICHERA w: Lexikon für Theologie und Kirche, Das Zweite Vatikanische Konzil, t. II, Freiburg (Br.)/Basel/Wien 1967, s. 406-478.
18
do rachunku sumienia, do którego Kos´ciół jest wezwany u schyłku drugiego tysia˛clecia po narodzeniu Chrystusa4. Z˙adna powaz˙na refleksja nad rola˛ chrzes´cijan´stwa w Europie nie moz˙e przejs´c´ oboje˛tnie obok „Auschwitz”. Ale chodzi mi nie tylko o Kos´ciół. Chodzi o ludzi w Europie, na naszej kuli ziemskiej, i o fundamenty, jakich potrzebujemy, aby móc współz˙yc´ ze soba˛ w pokoju. Napisałem te˛ prace˛, aby pomóc na bazie pamie˛ci o czasie, który nas rozdzielił, budowac´ przyszłos´c´, która nas poła˛czy. Z niezmierzona˛ groza˛ „Auschwitz” nie uporamy sie˛ nigdy. Ale podobnie jak „Auschwitz” składało sie˛ z wielu małych kroków, tak ja swoim małym krokiem chciałbym sie˛ przyczynic´ do tworzenia pokoju – w poczuciu odpowiedzialnos´ci wobec wczorajszych i potencjalnych jutrzejszych ofiar, w poczuciu odpowiedzialnos´ci wobec Boga. Szalom! Os´wie˛cim, Wielkanoc 1996 r.
Niniejsza praca jest pełnym przekładem mojej rozprawy doktorskiej, nosza˛cej tytuł: „Gott und das Böse im Hinblick auf die Biografie und die Selbstzeugnisse von Rudolf Höss, kommandant von Auschwitz” [Bóg a zło w s´wietle biografii i wypowiedzi Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz], napisanej na Wydziale Teologicznym Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie w ramach seminarium naukowego z teologii fundamentalnej pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Bernharda Caspera (Alberts-LudwigsUniversität Freiburg) i ks. prof. dr. hab. Adama Kubisia (PAT) w Krakowie w 1996 roku.
4
„Gdy zatem zbliz˙a sie˛ ku kon´cowi drugie tysia˛clecie chrzes´cijan´stwa, jest rzecza˛ słuszna˛, aby Kos´ciół w sposób bardziej s´wiadomy wzia˛ł na siebie cie˛z˙ar grzechu swoich synów, pamie˛taja˛c o wszystkich tych sytuacjach z przeszłos´ci, w których oddalili sie˛ oni od ducha Chrystusa i od Jego Ewangelii i zamiast dac´ s´wiadectwo z˙ycia inspirowanego wartos´ciami wiary ukazali s´wiatu przykłady mys´lenia i działania, be˛da˛ce w istocie z´ródłem antys´wiadectwa i zgorszenia” – Jan Paweł II, Tertio millenio adveniente, list apostolski z 10.11.1994, nr 33.
19
Niemiecka wersja tejz˙e pracy została opublikowana w Lipsku (Benno Verlag) w 1997 roku pt. „Und Sie hatten nie Gevissensbisse? Die Biografie von Rudolf Höss, Kommandant von Auschwitz, und die Frage nach seiner Verantwortung vor Gott und den Menschen”. Cze˛s´c´ antropologiczno-teologiczna została wydana przez Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie w 1997 roku pt. „Bóg a zło. Refleksja antropologiczno-teologiczna”.
WPROWADZENIE
Teologia, mówienie o Bogu, jest zawsze owocem spotkania sie˛ ze soba˛ wiary i z˙ycia. Wiara rozs´wietla z˙ycie, z˙ycie zadaje pytania wierze. Niniejsza praca z zakresu teologii fundamentalnej, zatytułowana: Bóg a zło w s´wietle biografii i wypowiedzi Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz, jest owocem mojego spotkania jako wierza˛cego chrzes´cijanina ze s´wiadectwami o Auschwitz. Układ pracy jest oparty na naste˛puja˛cej koncepcji: W cze˛s´ci 1, be˛da˛cej przedstawieniem historycznym, staram sie˛ moz˙liwie rzeczowo opisac´ z˙ycie, z którym w tej pracy ma byc´ skonfrontowana wiara. Nie chciałem byc´ twórca˛ jakiejs´ „teologii po Auschwitz”, który nie zna konkretów tego miejsca. W tej cze˛s´ci powstrzymuje˛ sie˛ od jakichkolwiek sa˛dów wartos´ciuja˛cych. Chodzi tu przede wszystkim o dostrzez˙enie, co sie˛ w z˙yciu Rudolfa Hössa wydarzyło i jak on sam to interpretował. Obfitos´c´ cytatów ma umoz˙liwic´ dotarcie z maksymalnym autentyzmem do jego samos´wiadomos´ci. Ocena˛ zajmuje sie˛ cze˛s´c´ 2 pracy. Aspekt krytyczny w tej pierwszej cze˛s´ci wyraz˙a sie˛ głównie tym, z˙e działalnos´c´ Hössa zostaje tu ukazana równiez˙ z perspektywy ofiar. Cze˛s´c´ 2 jest próba˛ antropologiczno-teologicznej analizy biografii, dokonanej dwustopniowo. Najpierw naste˛puje fundamentalna refleksja (cze˛s´c´ 2a) – jeszcze bez odniesienia wprost do Auschwitz – na temat „Bóg a zło” z perspektywy wiary. W ten sposób w dwóch pierwszych cze˛s´ciach pracy (1 + 2A) przedstawione sa˛ spotykaja˛ce sie˛ bieguny: rzeczywistos´c´ Auschwitz i perspektywa wiary. Dopiero potem dochodzi jako cze˛s´c´ 2B bezpos´rednia interpretacja s´wiadectw dotycza˛cych biografii Rudolfa Hössa. Ta przejrzysta konstrukcja ma ułatwic´ Czytelnikowi s´ledzenie toku mys´lowego autora i ewentualnie zachowanie krytycznego dystansu, który pozwoli mu wytworzyc´ sobie własny pogla˛d. Pomimo to w pracy tej od samego pocza˛tku przenikaja˛ sie˛ wzajemnie – metodycznie pos´rednio – z˙ycie i wiara, zanim jeszcze nasta˛pi w trzeciej cze˛s´ci ich zestawienie ze soba˛. Cze˛s´c´ filozoficzno-teologiczna˛ (2A) napisałem po zapoznaniu sie˛ z materiałem z´ródłowym. Takz˙e Emmanuel Lévinas rozumie wyraz´nie swoja˛ filozofie˛, na której w znacznej mierze sie˛ opieram, jako filozofie˛ „po Auschwitz”. Problemy, wynikaja˛ce ze
21
spotkania z Auschwitz i z biografia˛ Rudolfa Hössa, sa˛ wie˛c od pocza˛tku w tym opracowaniu obecne. Biografie˛ (cze˛s´c´ 1) napisałem po ukon´czeniu cze˛s´ci teoretycznej. Dlatego nosi ona s´lady tego, co mi nasune˛ła refleksja fundamentalnoteologiczna. Dobra teologia nie jest moz˙liwa inaczej jak tylko w takim wzajemnym przenikaniu sie˛ wiary i z˙ycia przy jednoczesnej trosce o uczciwos´c´ intelektualna˛. Zanim przysta˛pimy do oceny dokumentów biograficznych w oparciu o nasza˛ analize˛ fundamentalnoteologiczna˛, trzeba przypomniec´, z˙e mamy przed soba˛ jedynie dokumenty. Nie moz˙emy wejrzec´ w tajniki duszy człowieka nazwiskiem Rudolf Höss ani innych wspomnianych tu ludzi. Mamy jedynie wypowiedzi, które moz˙emy róz˙nie interpretowac´. Człowiek w swojej nieskon´czonej tajemnicy pozostaje „poza” tymi s´wiadectwami. Nigdy wie˛c np. nie dowiemy sie˛ – chociaz˙ s´wiadectwa dostarczaja˛ nam pod tym wzgle˛dem pewnych wskazówek – jak naprawde˛ funkcjonowało sumienie Hössa. Dlatego zadaniem niniejszej pracy nie jest docieczenie w s´cisłym sensie „prawdy o Rudolfie Hössie”. Podobnie – z drugiej strony – refleksja teologiczna moz˙e nas najwyz˙ej przybliz˙yc´ do zrozumienia tajemnicy tego z˙ycia. Nigdy nie be˛dziemy mogli twierdzic´, z˙e zrozumielis´my juz˙ wszystko. Ten sam dystans, jaki pozostaje mie˛dzy człowiekiem a dokumentami, dotyczy tez˙ prób teoretycznej interpretacji. Zamiarem niniejszej pracy jest raczej – poprzez spotkanie z pewna˛ ekstremalna˛ biografia˛ z perspektywy wiary – wycia˛gnie˛cie nauki dla siebie samego. Jakie wskazówki, moga˛ce powiedziec´ nam cos´ o naszym własnym z˙yciu, moga˛ce nas ostrzec i ukierunkowac´, zawieraja˛ w sobie te dokumenty? Kaz˙dy z nas ma na swój sposób kontakt z tajemnica˛ własnego z˙ycia, tak wie˛c praca ta pragnie przede wszystkim słuz˙yc´ własnej odpowiedzialnos´ci kaz˙dego Czytelnika. Swoja˛ autobiografie˛, zatytułowana˛ Moja dusza. Rozwój, z˙ycie i przez˙ycia, zakon´czył Höss w lutym 1947 r. w Krakowie słowami: Niechaj opinia publiczna widzi nadal we mnie krwioz˙ercza˛ bestie˛, okrutnego sadyste˛, morderce˛ milionów, inaczej bowiem szerokie masy nie moga˛ sobie wyobrazic´ komendanta Os´wie˛cimia. Nie rozumieja˛ one, z˙e takz˙e i on miał serce, z˙e nie był zły5.
5 Autobiografia Rudolfa Hössa, komendanta obozu os´wie˛cimskiego, przeł. W. Grzymski, Warszawa 1990 (w dalszym cia˛gu cyt. jako Autobiografia), s. 178.
22
Tekst ten utrafia w sedno: Höss nie był pozbawionym sumienia zwierze˛ciem, jaka˛s´ „krwioz˙ercza˛ bestia˛”. Höss nie był „okrutnym sadysta˛” – w sensie człowieka chorego, którego nie moz˙na pocia˛gac´ do odpowiedzialnos´ci. Ale był przeciez˙ „morderca˛ milionów”. Włas´nie dlatego, z˙e „miał serce”, był odpowiedzialny – i dopiero z tej perspektywy moz˙na w ogóle postawic´ pytanie, czy „był zły”. Mniej wie˛cej dwa miesia˛ce po napisaniu powyz˙szych słów, pod koniec swego z˙ycia, dostrzegł to, jak sie˛ wydaje, sam. Do swego najstarszego syna napisał na poz˙egnanie: Ba˛dz´ człowiekiem kieruja˛cym sie˛ przede wszystkim głe˛bokim uczuciem człowieczen´stwa. Naucz sie˛ samodzielnie mys´lec´ i miec´ własne pogla˛dy; nie przejmuj wszystkiego bezkrytycznie jako bezwzgle˛dna˛ prawde˛. Ucz sie˛ z mego z˙ycia. Najwie˛kszym błe˛dem mego z˙ycia było to, z˙e wszystkiemu, co przychodziło «z góry», wierzyłem i nie odwaz˙yłem sie˛ miec´ najmniejszych wa˛tpliwos´ci odnos´nie do prawdziwos´ci tego, co głoszono. Idz´ przez z˙ycie z otwartymi oczyma. Nie ba˛dz´ jednostronny, we wszystkich sprawach rozwaz˙aj za i przeciw. We wszystkim, co be˛dziesz czynił, nie kieruj sie˛ wyła˛cznie rozumem, lecz zwaz˙aj zwłaszcza na głos swego serca6. Zwaz˙ac´ „zwłaszcza na głos swego serca”, kierowac´ sie˛ „przede wszystkim głe˛bokim uczuciem człowieczen´stwa” i pod tym ka˛tem patrzec´ na wszystko krytycznie – to nie tylko dokładne przeciwien´stwo postawy członka SS: ukazuje to równiez˙ sama˛ istote˛ zawodu, jakiego doznał w swoim z˙yciu Rudolf Höss. Problem serca be˛dzie motywem przewodnim naszej oceny. Jest to podstawowe pytanie o to „miejsce” w człowieku, w którym decyduje sie˛ sprawa jego otwartos´ci i zamknie˛tos´ci, w którym relacje wzgle˛dem innych ludzi i nieskon´czona te˛sknota do Boga znajduja˛ konkretne ukierunkowanie. Pytanie o Boga i zło w biografii i s´wiadectwach o sobie samym Rudolfa Hössa jest pytaniem o miłos´c´ w jego z˙yciu. Gdzie relacja z Bogiem ma swoje osadzenie w z˙yciu? Relacja do Boga jest relacja˛ do tajemnicy miłos´ci, która absolutnie akceptuje, a jednoczes´nie wzywa do nieskon´czonej odpowiedzialnos´ci wobec innych ludzi. Postawy,
6
Autobiografia, s. 184.
23
które w swoim mniemaniu sa˛ dalekie od Boga, a jednak radykalnie ufaja˛ miłos´ci, sa˛ wie˛c „anonimowymi” relacjami z Bogiem. Poniewaz˙ jednak relacja z Bogiem i miłos´c´ sa˛ wzajemnie nierozdzielne, nalez˙y odróz˙niac´ od nich to, co podaje siebie za relacje˛ z Bogiem, w rzeczywistos´ci zas´ jest idoliczna˛, daleka˛ od miłos´ci, egoistyczna˛, a wie˛c w gruncie rzeczy ateistyczna˛, tylko tak zwana˛ relacja˛ z „Bogiem”. Dlatego kiedy pytamy o Boga, szukamy miłos´ci. Nasze rozwaz˙ania poste˛puja˛ w s´lad za łukiem, jaki zatacza linia z˙yciowa Hössa: na pocza˛tku fanatycznie katolickie wychowanie w nienagannym na pozór domu rodzinnym, potem zerwanie z kre˛giem rodzinnym, znalezienie nowej ojczyzny w s´rodowisku z˙ołnierskim i w SS, fanatyczne zaangaz˙owanie w duchu narodowego socjalizmu w Auschwitz, i wreszcie załamanie sie˛ s´wiata narodowosocjalistycznego i powrót do wiary katolickiej. Poste˛puja˛c za ta˛ linia˛, pytamy, jak ma sie˛ ona do miłos´ci. Pytac´ w biografii Hössa o Boga znaczy pytac´ o to, gdzie spotyka sie˛ on z nieskon´czonym wezwaniem do rozdania swego z˙ycia w miłos´ci. Pytac´ w biografii Hössa o zło znaczy pytac´ o to, gdzie uchyla sie˛ on od odpowiedzialnos´ci, do której wzywa miłos´c´, i egoistycznie zamyka sie˛ w sobie. Tym, co odciska na człowieku istotne pie˛tno, co wyznacza mu jego miejsce w czasie i w przestrzeni i ma zasadniczy wpływ na jego dalszy rozwój, jest jego prehistoria. Stanowi ona grunt, na którym spełnia sie˛ relacja z Bogiem i podejmowana jest wszelka wolna decyzja. Prehistoria ta tworzy nie tylko zewne˛trzne warunki, ale takz˙e wewne˛trzne nastawienia, które nadaja˛ sercu okres´lona˛ predyspozycje˛. Skłonnos´c´ do zła, podobnie jak skłonnos´c´ do dobra, jest odpowiedzia˛ na dos´wiadczenia, na róz˙ne sposoby, w jakie do człowieka przemawiano. Dlatego zapytamy równiez˙ o to, co mogło kształtowac´ skłonnos´ci serca u młodego Rudolfa Hössa. Niezalez˙nie od wszystkiego, co oddziałuje z zewna˛trz, istnieje jednak cos´ takiego jak wolna decyzja. O ile? Jes´li w ogóle ma byc´ mowa o winie Rudolfa Hössa w zwia˛zku z tym, co miało miejsce w Auschwitz, to pytanie o trwała˛ odpowiedzialnos´c´ za wybrana˛ droge˛ z˙yciowa˛ jest pytaniem zasadniczym. Dlatego kiedy analizujemy strukture˛ zła, w która˛ Höss wrósł, towarzyszy nam nieustannie pytanie: Czy był jakis´ głos sumienia, mówia˛cy mu, z˙e to, co czyni, jest błe˛dne, zbrodnicze? Jak ten głos funkcjonował? Jak on na niego reagował? Co mu przeciwstawiał? Chodzi tutaj o zasadniczy problem stosunku mie˛dzy ideologia˛ a sumie24
niem. Höss szczerze wierzył, jak sam mówi, w idee˛ narodowego socjalizmu i w rzekoma˛ koniecznos´c´ tego, co czynił. Ale pomimo swej prehistorii i pomimo swego s´wiatopogla˛du jest on i pozostaje za swoje czyny moralnie odpowiedzialny. Jest to odpowiedzialnos´c´ wobec jego ofiar, be˛da˛ca zarazem jego odpowiedzialnos´cia˛ wobec Boga (por. Mt 25). Dokładniejsze poznanie tej odpowiedzialnos´ci, która przełamuje wszelkie ideologiczne zas´lepienie, jest jednym z głównych celów niniejszej pracy. I wreszcie chodzi o problem nawrócenia. Czy istnieje jakies´ wyjs´cie z zalez˙nos´ci od ideologii? Jak ono wygla˛da, jakie warunki musza˛ byc´ spełnione? W biografii Hössa moz˙na dostrzec zacza˛tek takiego przełomu. Zasadnicza˛ role˛ odgrywa przy tym nie tylko załamanie sie˛ s´wiata własnej wiary, ale takz˙e dos´wiadczenie człowieczen´stwa, z jakim całkowicie dla siebie nieoczekiwanie spotkał sie˛ on w polskich wie˛zieniach. Efektem jest religijny akt spowiedzi. Juz˙ ta zewne˛trzna okolicznos´c´ skłania nas do zapytania o zwia˛zek mie˛dzy wiara˛ a z˙yciem równiez˙ w tej ostatniej fazie z˙ycia Hössa.
CZE˛S´C´ PIERWSZA
BIOGRAFIA
I
Wste˛p
1. Z´ródła Pisza˛c niniejsza˛ prace˛ musiałem oczywis´cie zaja˛c´ sie˛ poszukiwaniem do niej z´ródeł. Czyniłem to jednak nie jako historyk, lecz jako teolog, a mój zasadniczy motyw w tych poszukiwaniach miał charakter w pewnej mierze „duszpasterski”: pragna˛łem w sposób moz˙liwie jak najbardziej dokładny i pewny poznac´ konteksty motywacyjne zachowan´ Rudolfa Hössa i wiarygodnos´c´ jego wypowiedzi. Pod tym włas´nie ka˛tem badałem z´ródła, maja˛c nadzieje˛, z˙e z niewielkich s´ladów uda mi sie˛ sporo odczytac´. O z˙yciu Rudolfa Hössa i jego autowizji wiemy wie˛cej, niz˙ to ma miejsce w odniesieniu do wielu innych prominentów SS – co prawda głównie na podstawie jego własnych zeznan´, składanych w zwia˛zku z powojennymi procesami. Z´ródła te, uwaz˙ane powszechnie za w znacznym stopniu wiarygodne, sa˛ bardzo cenne, pozwalaja˛ bowiem wnikna˛c´ głe˛boko w wyobraz˙enie Hössa o sobie samym. Uwaz˙ałem jednak za niezbe˛dne spojrzec´ na te˛ biografie˛ równiez˙ „od zewna˛trz”, wysłuchac´ s´wiadectw osób trzecich. Znalezienie takich s´wiadectw okazało sie˛ rzecza˛ znacznie trudniejsza˛. Do okresu dziecin´stwa, młodos´ci oraz udziału we Freikorpsie nie znam z˙adnych niezalez˙nych z´ródeł. Waz˙nym dokumentem jest wyrok sa˛dowy, którym Pan´stwowy Trybunał Ochrony Republiki w Lipsku skazał w dniu 17 marca 1924 r. Rudolfa Hössa na dziesie˛c´ lat wie˛zienia7. W archiwum byłego obozu koncentracyjnego Dachau nie znalazłem na temat Hössa z˙adnych s´wiadectw, natomiast w Sachsenhausen znajduja˛ sie˛ wspomnienia wie˛z´nia Harry’ego Naujoksa8, który był starszym obozu (Lagerältester).
7 Przedrukowany w: J. v. LANG, Der Sekretär. Martin Bormann: Der Mann, der Hitler beherrschte, wydanie licencjonowane Herrsching: Manfred Pawlak, 1990, s. 412-419. 8 H. NAUJOKS, Mein Leben im KZ Sachsenhausen 1936-1942, Berlin 1989.
29
Z´ródła sprzed roku 1940 znajduja˛ sie˛ w dotycza˛cych Rudolfa Hössa – niezbyt co prawda obszernych – aktach osobowych SS9; jest w nich re˛kopis´mienny z˙yciorys z roku 1936 i pare˛ s´wiadectw. Kilka dokumentów odebranych Hössowi po wojnie – ws´ród nich legitymacja członkowska Zwia˛zku Artamanów i Familienstammbuch (ksia˛z˙eczka wre˛czana przez urze˛dnika stanu cywilnego nowoz˙en´com w chwili zawarcia małz˙en´stwa, do której wpisywane sa˛ naste˛pnie dane dotycza˛ce rodziny) – przechowywanych jest w Yad Vashem10. Wie˛cej s´wiadectw „z drugiej strony” mamy dla okresu os´wie˛cimskiego. Jednakz˙e i tu jest ich niewiele, poniewaz˙ wie˛z´niowie – a głównie oni dawali po wojnie s´wiadectwo – prawie nie mieli z Hössem bezpos´redniego kontaktu. Zachowały sie˛ rozkazy komendantury i rozkazy garnizonowe komendanta11. Jes´li chodzi o członków SS, to znana mi jest wypowiedz´ o Hössie Adolfa Eichmanna12. Relacje na temat procesu załogi os´wie˛cimskiej we Frankfurcie13 nie zawieraja˛ pod tym wzgle˛dem wiele materiału. Tak wie˛c pozostaja˛ głównie wyznania samego Hössa, akta procesowe i wspomnienia wie˛z´niów. Zasadnicze znaczenie maja˛ s´wiadectwa powstałe po aresztowaniu Hössa, które nasta˛piło 11 marca 1946. Dnia 14 marca sporza˛dzony został pierwszy szczegółowy protokół przesłuchania14. Naste˛pnie Höss został przekazany Mie˛dzynarodowemu Trybunałowi Wojskowemu w Norymberdze, gdzie 5 kwietnia złoz˙ył dalsze szczegółowe zeznanie15. Z kolei dnia 15 kwietnia zeznawał w norymberskim procesie zbrodniarzy wojennych jako s´wiadek obrony jednego z głównych oskarz˙onych, Kaltenbrunnera. Z przesłuchania tego istnieje protokół zawieraja˛cy
9
Przechowywane w „Berlin Document Center” (BDC). Kopie w APMO, Sygn. Mat/1686. 11 Przechowywane w APMO. 12 Sporza˛dzona w Argentynie autobiografia na tas´mie magnetofonowej, przedrukowana w: Auschwitz. Zeugnisse und Berichte, wyd. H.G. Adler, H. Langbein, E. Lingens, Frankfurt (M.) 1962 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Eichmann, Autobiografia), s. 252-256. 13 H. LANGBEIN, Der Auschwitzprozeß. Eine Dokumentation, Wien 1965. B. NAUMANN, Auschwitz. Bericht über die Strafsache gegen Mulka und andere vor dem Schwurgericht Frankfurt, Frankfurt (M.) 1965. 14 Został on przedłoz˙ony podczas procesów w Norymberdze i w Warszawie jako materiał dowodowy. Mie˛dzynarodowy Trybunał Wojskowy (IMT) NO-1210 = APMO Proces Hössa 21,1-18. 15 IMT US-819 (=PS-3868), na rozprawie 15.4.46, cze˛s´ciowo cyt.: IMT XI, 457-461. 10
30
dosłowne wypowiedzi Hössa16. Höss był tez˙ przesłuchiwany w zwia˛zku z procesem Pohla i IG-Farben17. W Norymberdze rozmawiał z nim kilkakrotnie (9.-16. 4. 1946) i przeprowadzał testy psychologiczne amerykan´ski psychiatra wie˛zienny dr Martin G. Gilbert; skłonił go tez˙ do napisania (pierwszej, dotychczas nie wydanej drukiem) autobiografii. Opublikował póz´niej notatki z tych rozmów i psychologiczna˛ ocene˛, w której cytuje takz˙e fragmenty tej autobiografii18. Po ekstradycji Hössa do Polski se˛dzia s´ledczy dr Jan Sehn w Krakowie wybadał go szczegółowo na temat całej problematyki os´wie˛cimskiej19, zadaja˛c przy tym szereg pytan´ dotycza˛cych jego biografii. Protokoły tych indagacji (przeprowadzonych w okresie 29.9.1946 – 11.1.1947) zapełniaja˛ 140 stron maszynopisu20. S´ledztwo zakon´czyło sie˛ formalnym przyznaniem sie˛ Hössa do winy21. Dr Sehn opublikował potem pierwsza˛ w Polsce ksia˛z˙ke˛ na temat obozu Auschwitz22 i napisał przedmowe˛ do wydan´ biografii Hössa z lat 1956 i 196123. Swoje prywatne archiwum zapisał na wypadek s´mierci warszawskiemu archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce24.
16
XI, 438-466. 14.-22.5.46: Nürnberger Dokumente NI-034[035?]/037, NI-039/041, NI-5956. 23.24.5.46: kopia w Rijksinstituut for Orlogsdocumentatie, Amsterdam. – Przesłuchanie w poste˛powaniu przeciwko dyrektorowi koncernu IG-Farben przeprowadzili jeszcze 12 marca 1947 w Warszawie zachodni funkcjonariusze. Nürnb. Dok. NI-4434. 18 M. GILBERT, Nuremberg Diary, 1947, Signet Book, tutaj według przekładu niemieckiego: Nürnberger Tagebuch, Frankfurt/M. 21963 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Gilbert, Tagebuch). M. GILBERT, The psychology of dictatorship. Based on the examination of the leaders of Nazi Germany, New York 1950 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Gilbert, Psychology). 19 Materiał w APMO Proces Hössa, tomy 1-20. Istnieje do nich spis tres´ci, zawieraja˛cy m.in. indeks osobowy i rzeczowy. Najwyz˙szy Trybunał Narodowy (NTN) t. 172, s. 1-38. Poza tym: róz˙ne dotycza˛ce Hössa dokumenty, APMO, sygn. D.AU I-1/5 – D.AU I-1/19a. 20 APMO Proces Hössa 21,19-159. 21 APMO Proces Hössa 21,157-159. 22 J. SEHN, Obóz koncentracyjny i zagłady Os´wie˛cim, w: „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” I (1946), s. 63-130. – Obóz koncentracyjny Os´wie˛cim-Brzezinka. Na podstawie dokumentów i z´ródeł oprac. dr Jan Sehn, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1956. 23 J. SEHN, Wste˛p, w: Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta obozu os´wie˛cimskiego, Warszawa 21961 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Sehn, Wste˛p). 24 Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pamie˛ci Narodowej. Warszawa, Archiwum Jana Sehna. IMT
17
31
W trakcie s´ledztwa Höss sporza˛dził z własnej inicjatywy 34 po cze˛s´ci obszerne pisemne wypowiedzi (ok. 120 obustronnie zapisanych kart) na temat róz˙nych spraw czy osób zwia˛zanych z Auschwitz, np. słynny tekst o „ostatecznym rozwia˛zaniu kwestii z˙ydowskiej”. Notatki te, maja˛ce słuz˙yc´ sprecyzowaniu jego wypowiedzi ustnych lub przygotowaniu naste˛pnych zakresów tematycznych, zostały w znacznej cze˛s´ci wła˛czone do akt procesowych25. Wie˛kszos´c´ tych zapisków nie była dota˛d w Niemczech publikowana, w Polsce natomiast ukazała sie˛ juz˙ w szeregu wydan´26. W zawartych w nich charakterystykach osób pojawiaja˛ sie˛ cze˛sto oceny wartos´ciuja˛ce, które przy przesłuchaniach, ukierunkowanych bardziej merytorycznie, nie dochodziły do głosu. Sporadycznie protokołowane tez˙ były przesłuchania przy róz˙nych innych okazjach: 29.1.1947 w sprawie IG-Farben27, 30.1.1947 w sprawie Zamojszczyzny28, 31.1.1947 w sprawie kilku zdje˛c´ i „kamieni milowych na drodze do wolnos´ci”29. Obszerne rozmowy przeprowadził w Polsce z Hössem kryminolog, lekarz i psycholog prof. Stanisław Batawia, który potem opublikował swoje wraz˙enia w przedmowie do pierwszego polskiego wydania (1951) jego autobiografii30. Włas´nie pod wpływem tych rozmów napisał Höss w przerwie mie˛dzy s´ledztwem a rozprawa˛ główna˛ – w styczniu/lutym 1947 – swoja˛ słynna˛ autobiografie˛, zatytułowana˛ Meine Psyche. Werden, Leben und Erleben (Moja dusza. Rozwój, z˙ycie i przez˙ycia)31.
25 APMO Proces Hössa 21,54-114.143-150.183-275. Kopie wszystkich re˛kopis´miennych zapisków sa˛ doste˛pne w APMO. 26 W wydanych przez M. Broszata Autobiographische Aufzeichnungen des Rudolf Höß zawarty jest w aneksie szkic Die „Endlösung der Judenfrage” im KL Auschwitz oraz cze˛s´ci szkicu Der Reichsführer-SS Heinrich Himmler. Polskie wydania autobiografii po r. 1956 zawieraja˛ wszystkie sporza˛dzone przez Hössa zapiski. 27 Okre˛gowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Krakowie, 188, 1-8. 28 APMO Proces Hössa 2a, 44-28. 29 NTN 172. 30 St. BATAWIA, Rudolf Höss, komendant obozu koncentracyjnego w Os´wie˛cimiu, w: „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” VII (1951), s. 9-58. 31 W Niemczech opublikowana (z dwoma miejscami opuszczonymi) przez Institut für Zeitgeschichte:Kommandant in Auschwitz. Autobiographische Aufzeichnungen des Rudolf Höß, wydał i opatrzył przedmowa˛ i przypisami Martin Broszat; 1. wyd. Stuttgart, Deutsche Verlags-Anstalt, 1958; wydanie licencjonowane od 1963 München, Deutscher TaschenbuchVerlag, 121989.W pełnym polskim przekładzie opublikowana kilkakrotnie: Autobiografia Rudolfa Hössa, tłum. J. Sehn i E. Kocwa, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” VII (1951), s. 59-222.Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta
32
Z przeprowadzonej w Warszawie rozprawy głównej (11.3.-2.4.1947) istnieje dosłowny protokół w je˛zyku polskim32. Kaz˙dy zespół tematyczny zawiera zeznania s´wiadków, pytania se˛dziów, prokuratorów i obron´ców oraz stanowisko Hössa. Po ogłoszeniu wyroku s´mierci Höss czekał na jego wykonanie w wie˛zieniu w Wadowicach. Poprosił tam o wizyte˛ katolickiego kapłana i wyspowiadał sie˛. Okolicznos´ci tego wydarzenia sa˛ wielostronnie pos´wiadczone: istnieje własna relacja szefa prokuratury okre˛gu sa˛dowego Wadowice dla ministerstwa sprawiedliwos´ci komunistycznego rza˛du w Warszawie „o przejs´ciu wie˛z´nia Rudolfa Hössa na katolicyzm”33, istnieja˛ tez˙ dokumenty urze˛du parafialnego w Wadowicach34. Odnalazłem równiez˙ kilku s´wiadków, którzy mi o całej tej sprawie opowiedzieli35; w tym miejscu chciałbym wspomniec´ tylko o moim promotorze ks. rektorze prof. dr. Adamie Kubisiu, który w latach 1957-60 był wikarym w Wadowicach i słyszał tam wiele na ten temat, m.in. od swego ówczesnego proboszcza. Na pie˛c´ dni przed s´miercia˛ Höss napisał (dota˛d w Niemczech nie opublikowane) listy poz˙egnalne do z˙ony i dzieci36, a w dzien´ póz´niej przewidziane do opublikowania, adresowane do narodu polskiego „Os´wiadczenie”37.
obozu os´wie˛cimskiego, przeł. J. Sehn, E. Kocwa i zespół, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1956.Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta obozu os´wie˛cimskiego, wyd. II, opracowanie, wste˛p i przypisy dr Jan Sehn, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1961. Autobiografia Rudolfa Hössa, komendanta obozu os´wie˛cimskiego, przeł. W. Grzymski, przedmowa prof. dr Franciszek Ryszka, oprac. przypisów doc. dr Andrzej Pankowicz, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1990 (z tego wydania pochodza˛ wszystkie cytaty w niniejszym przekładzie pracy).Wyja˛tki w je˛zyku niemieckim w: Auschwitz in den Augen der SS. Rudolf Höß, Pery Broad, Johann Paul Kremer, przedmowa Jerzy Rawicz, przypisy Jadwiga Bezwin´ska i Danuta Czech, Interpress, Warszawa 1992. 32 APMO Proces Hössa 22-32. Ok. 2000 stron maszynopisu. 33 APMO Akta innych zespołów IZ-22/1, s. 25. 34 Tamz˙e, s. 12. 35 Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. V,3b. 36 Autobiografia, s. 179-185. 37 Opublikowane – równiez˙ w niemieckim teks´cie oryginalnym – w: „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” VII (1951), s. 222. APMO Akta innych zespołów IZ-22/1, s. 19.21-22a.
33
Wykonanie wyroku s´mierci w dniu 16 kwietnia 1947 r. jest pos´wiadczone protokołem prokuratorskim z zała˛czonym sprawozdaniem38. Waz˙ne z´ródło stanowi ksia˛z˙ka byłego wie˛z´nia Os´wie˛cimia Jerzego Rawicza Dzien´ powszedni ludobójcy39, w której zebrał on i opracował wiele materiału do biografii Rudolfa Hössa. Równiez˙ były wie˛zien´ Os´wie˛cimia i póz´niejszy sekretarz generalny Mie˛dzynarodowego Komitetu Os´wie˛cimskiego Hermann Langbein zgromadził materiał na temat Hössa i opublikował go w swojej ksia˛z˙ce Ludzie w Auschwitz40. Pewnych wskazówek dostarczyły mi rozmowy z byłymi wie˛z´niami Os´wie˛cimia, panami Kazimierzem Smoleniem, Tadeuszem Szyman´skim i Adamem Jurkiewiczem. Tak wie˛c istnieje bardzo bogaty materiał z´ródłowy, stanowia˛cy solidny fundament dla w pełni odpowiedzialnego przedstawienia sprawy.
2. Wiarygodny? Z zewna˛trz, a tym bardziej z tak wielkiego dystansu, nie sposób poznac´ cała˛ prawde˛ o człowieku; pozostaje ona tajemnica˛, znana˛ samemu tylko Bogu. Przedmiotem naszej analizy nie jest człowiek imieniem Rudolf Höss w swojej najintymniejszej prawdzie, lecz jego wypowiedzi, i wszystko, co moz˙emy powiedziec´, odczytujemy z tych włas´nie wypowiedzi. Tego napie˛cia mie˛dzy człowiekiem a jego obrazem, jaki nam sie˛ jawi, powinnis´my byc´ stale s´wiadomi. Ale w jakim stopniu wypowiedzi i zapiski Hössa sa˛ wiarygodne? Czy zbliz˙aja˛ nas one przynajmniej do prawdy? Zdawałoby sie˛, z˙e słowa wie˛z´nia oskarz˙onego o jedna˛ z najwie˛kszych zbrodni w dziejach Europy, wypowiadane w zwia˛zku z procesem, który najprawdopodobniej zakon´czy sie˛ dla niego wyrokiem s´mierci, sa˛ silnie naznaczone intencja˛ samoobrony i maja˛ na celu przesłonie˛cie prawdy tam,
38
Akta innych zespołów IZ-22/1, s. 19.21-22a. J. RAWICZ, Dzien´ powszedni ludobójcy, Warszawa 1973 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Rawicz, Dzien´). 40 H. LANGBEIN, Ludzie w Auschwitz, przeł. J. Parcer i H. Jastrze˛bska, Os´wie˛cimBrzezinka 1994 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Langbein, Ludzie). 39
34
APMO
gdzie mogłaby ona działac´ obcia˛z˙aja˛co. Sta˛d uzasadnione sa˛ wa˛tpliwos´ci, czy wypowiedzi te w ogóle moga˛ nas zbliz˙yc´ do prawdy o Rudolfie Hössie jako człowieku. A jednak istnieje podstawa do przypuszczenia, z˙e przybliz˙aja˛ nas one do zrozumienia rzeczywistego stanu rzeczy i nie wprowadzaja˛ s´wiadomie w bła˛d. Przemawia za tym osobliwe wraz˙enie, jakie Rudolf Höss pozostawił po sobie jako wie˛zien´. Oto co mówi na ten temat prof. Batawia: „Kwestionowanie szczeros´ci wypowiedzi komendanta obozu os´wie˛cimskiego, których prawdziwos´c´ mogła zostac´ sprawdzona tylko cze˛s´ciowo, jest oczywis´cie moz˙liwe. Ale zarówno badaja˛cy, jak i ci wszyscy, którzy bliz˙ej zetkne˛li sie˛ z Rudolfem Hössem, uwaz˙ali jego wypowiedzi z reguły za wiarygodne w przeciwstawieniu do zeznan´ wie˛kszos´ci badanych przeste˛pców wojennych”41. Se˛dzia dr Jan Sehn, który kierował s´ledztwem w procesie Hössa, przychyla sie˛ do tej oceny42. Stwierdza on, z˙e Höss podczas s´ledztwa che˛tnie zeznawał i na wszystkie pytania przesłuchuja˛cego udzielał wyczerpuja˛cych odpowiedzi43. Konfrontacja jego zeznan´ z zeznaniami s´wiadków i znalezionymi dokumentami wykazała, z˙e był on znakomicie zorientowany, miał dobra˛ pamie˛c´ i zasadniczo zeznawał zgodnie z prawda˛44. Takz˙e amerykan´ski psychiatra dr Gilbert napisał: „Podczas wszystkich rozmów Höss wypowiada sie˛ bardzo rzeczowo i beznamie˛tnie”45. Wie˛kszos´c´ komentatorów autobiografii zakłada subiektywna˛ wiarygodnos´c´ wypowiedzi Hössa46. Prof. Batawia wyjas´nia: „Wypowiedzi Rudolfa Hössa, zawartych w [...] autobiografii, nie nalez˙y uwaz˙ac´ za opowiadanie wyja˛tkowo ma˛drego człowieka, który widza˛c beznadziejnos´c´ swojej sytuacji zrezygnował z nieudolnej obrony, typowej dla wszystkich przeste˛pców wojennych, i pragna˛ł jedynie zrehabilitowac´ sie˛ moralnie w oczach czytelnika. Cała
41
BATAWIA, dz. cyt., s. 28. SEHN, Wste˛p, s. 16. 43 Por. tamz˙e, s. 12. 44 Por. tamz˙e, s. 16. 45 GILBERT, Tagebuch, s. 253. 46 Por. np. J. TENNENBAUM, Auschwitz in Retrospect. The Self-Portrait of Rudolf Hoess, Commander of Auschwitz, w: „Jewish Social Studies”, vol. XV, 1953, s. 203: „neither apologetic nor an atempt of vindication. [...] literally, a confessional before death”. – F. E. KATZ, A Sociological Perspective of the Holocaust, w: „Modern Judaism”, vol. 2, nr 3, Baltimore, Oct. 1982, s. 295, przyp. 34: „There is no indication, that he deliberately tried to introduce falsification”. 42
35
mentalnos´c´ komendanta Os´wie˛cimia i jego postawa podczas badan´ zaprzeczaja˛ takiemu podejs´ciu do sprawy. Höss, człowiek o zupełnie przecie˛tnej inteligencji, niezmiernie prostolinijny w ujmowaniu zasadniczych kwestii, zamknie˛ty w sobie i małomówny, nie był w ogóle z pocza˛tku skłonny do wyjawienia swoich przez˙yc´. [...] nie formułował nigdy odpowiedzi w taki sposób, jaki jest typowy dla osób usiłuja˛cych przedstawic´ sie˛ w korzystnym s´wietle”47. Mniej wie˛cej w dwadzies´cia lat po tych opiniach, wypowiedzianych pod wraz˙eniem bardzo niedawnego spotkania z człowiekiem, którego one dotyczyły, były wie˛zien´ Jerzy Rawicz opublikował obszerna˛ ksia˛z˙ke˛ zatytułowana˛ Dzien´ powszedni ludobójcy, w której polemizuje z wypowiedziami przyjmuja˛cymi wiarygodnos´c´ Rudolfa Hössa. Równiez˙ w swojej przedmowie do ksia˛z˙ki Os´wie˛cim w oczach SS48 pisze on: „Czy maja˛ całkowita˛ racje˛? Sa˛dze˛, z˙e maja˛ racje˛ wówczas, gdy podkres´laja˛ z´ródłowos´c´, szczegółowos´c´ i precyzje˛, a moz˙e nawet szczeros´c´ wypowiedzi Hössa, jes´li chodzi o technologie˛ systemu obozów koncentracyjnych, o metodyke˛ ludobójstwa i wyniszczania wie˛z´niów i o opis systematyki, wypracowanej jeszcze przed wojna˛ i udoskonalonej (przy bardzo aktywnym współudziale Hössa) w latach wojennych. Wydaje sie˛ tez˙, z˙e ocena poszczególnych SS-manów, ich charakteru i roli, dokonana przez Hössa, zgodna jest z tym, co rzeczywis´cie mys´lał o nich. W tych kwestiach zasługa – nie waham sie˛ uz˙yc´ tego słowa – Hössa jest rzeczywis´cie duz˙a; [...] Oczywis´cie jeszcze wie˛ksza jest zasługa tych, którym udało sie˛ go do tego zache˛cic´, a wie˛c włas´nie profesorów Batawii i Sehna. [...] Niemniej odnosi sie˛ wraz˙enie, z˙e polscy rozmówcy byłego komendanta Os´wie˛cimia, a zarazem autorzy wste˛pnych opracowan´ do jego autobiografii, nie ustrzegli sie˛ przed niejakim przecenianiem rzekomo absolutnej wiarygodnos´ci jego wspomnien´. – Urzeczeni w jakims´ stopniu prawdomównos´cia˛ wie˛z´nia, którego zeznania przedprocesowe znalazły potwierdzenie w trakcie procesu i w spisanych dokumentach, zwłaszcza jez˙eli chodzi o strukture˛ obozu, generalny przebieg wydarzen´ os´wie˛cimskich i akcje masowego mordu, przyje˛li za dobra˛ monete˛ wszystko, co
47
BATAWIA, dz. cyt., s. 27. J. RAWICZ, Przedmowa do ksia˛z˙ki: Os´wie˛cim w oczach SS. Rudolf Höss, Pery Broad, Johann Paul Kremer, Warszawa 1991 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Rawicz, Przedmowa), s. 11 n. 48
36
Höss napisał. Moz˙na to zrozumiec´: Höss był ws´ród zbrodniarzy wojennych rzeczywis´cie postacia˛ wyja˛tkowa˛, nie wypierał sie˛ swej odpowiedzialnos´ci za miliony ofiar os´wie˛cimskich ani nie upie˛kszał działalnos´ci SS, choc´ w polskim wie˛zieniu nadal przyznawał sie˛ do narodowego socjalizmu. – Ale mimo wszystko pozostaje pewien dział wspomnien´ Hössa, w który trudno wierzyc´ bez zastrzez˙en´: dotyczy to tego, co Höss pisze o sobie samym. [...] Höss przedstawia sie˛ nam jako niezłomny i nieposzlakowany narodowy socjalista, poste˛puja˛cy bezinteresownie i w głe˛bokim przekonaniu, z˙e to, co czyni, jest konieczne dla dobra jego kraju i jego narodu. Wprawdzie przyznaje, z˙e to, co czynił, było straszliwym złem, i poczuwa sie˛ za to do odpowiedzialnos´ci, ale kaz˙e wierzyc´, z˙e działał wyła˛cznie z ideowych pobudek. To jednak nie jest prawda˛”. Jerzy Rawicz wa˛tpi, czy w ogóle jest rzecza˛ moz˙liwa˛ kierowac´ „Os´wie˛cimiem”, pozostaja˛c przy tym, choc´by tylko subiektywnie, człowiekiem „porza˛dnym”. Musimy wyjs´c´ z załoz˙enia, z˙e dysponujemy wypowiedziami Hössa na temat tego, jak chciał on siebie widziec´. Po wojnie pragna˛ł on wyjas´nic´, dlaczego wsta˛pił do SS i zwia˛zał z nim swoje losy49. W tym sensie chodzi tu o samousprawiedliwienie. Jest faktycznie rzecza˛ uderzaja˛ca˛, jak z jednej strony rzeczowe i spójne sa˛ w zdecydowanej wie˛kszos´ci jego wypowiedzi i jak bardzo z drugiej strony Höss dba o to, aby konsekwentnie odsuwac´ od siebie wszelki s´lad podejrzenia, jakoby poste˛pował – z punktu widzenia swego ówczesnego poczucia odpowiedzialnos´ci – niesumiennie. Znamienne pod tym wzgle˛dem jest to, co poprosiwszy o głos powiedział w trakcie warszawskiej rozprawy głównej: „Panie Prezesie! Jestem zupełnie s´wiadom tego, iz˙ jestem odpowiedzialny za wszystko, co sie˛ działo w Os´wie˛cimiu, czy ja to widziałem, czy nie widziałem, czy wiedziałem o tym, czy nie wiedziałem. Prosze˛ tylko, by mi było wolno sprostowac´ czy zaprotestowac´ przeciw zarzutom dotycza˛cym mojej osoby bezpos´rednio”50. Odpowiada temu jego samoocena przy kon´cu autobiografii: „Pod wpływem zdenerwowania z powodu napotykanych zaniedban´ i niedbalstwa nieraz wypowiadałem prawdopodobnie zwroty lub słowa, których nie powinienem sie˛ dopus´cic´, nigdy jednak nie byłem okrutny, nigdy nie posuna˛łem sie˛ do zne˛cania sie˛. W Os´wie˛cimiu
49 50
Por. BATAWIA, dz. cyt., s. 27. APMO Proces Hössa 24,162.
37
wydarzyło sie˛ wiele rzeczy – rzekomo w moim imieniu, na moje polecenie, na mój rozkaz – o których nie wiedziałem, których bym nie aprobował ani tez˙ tolerował. Wszystko to jednak miało miejsce w Os´wie˛cimiu i ja jestem za to odpowiedzialny, poniewaz˙ regulamin obozowy mówi: Komendant obozu jest w pełni odpowiedzialny za wszystko, co sie˛ w obozie dzieje”51. Historia osobista zostaje tu przeniesiona na płaszczyzne˛ ideologii. Badania psychologiczne pozwalaja˛ stwierdzic´, z˙e pamie˛c´ kaz˙dego człowieka działa na zasadzie sensownych skojarzen´. Wła˛czenie w te skojarzenia prawdy historycznej moz˙e ja˛ we wspomnieniu całkowicie zniekształcic´52. Takie zniekształcenie moz˙na wykazac´ tez˙ w niejednym miejscu autobiografii Hössa. Najjaskrawiej wyste˛puje ono w opisie „mordu kapturowego w Parchim”53 (którego historycznego tła Sehn i Batawia nie znali). Tutaj moz˙na jednak przyja˛c´ z duz˙ym prawdopodobien´stwem, z˙e chodzi nie tylko o bła˛d pamie˛ci, lecz o s´wiadome idealizowanie własnej biografii. Rawicz mówi z pewna˛ przesada˛, z˙e Hössowi chodziło o to, aby „znalez´c´ sie˛ w areopagu nacjonal-socjalistycznych s´wie˛tych”54. Czy zmiana roku urodzenia z 1901 na 190055 z tym włas´nie sie˛ wia˛z˙e, pozostaje sprawa˛ otwarta˛. Nasuwa sie˛ pytanie, czy równiez˙ inne opisy nie zostały poddane tego rodzaju stylizacji. Ma to istotne znaczenie np. w odniesieniu do relacji z dziecin´stwa. Interesowałoby mnie, jak wygla˛dało wspomniane tam „s´rodowisko katolickie” z perspektywy s´wiadków postronnych; niestety, nie znalazłem z˙adnych odnos´nych z´ródeł. Problem wiarygodnos´ci wypowiedzi moz˙na badac´ przez ich porównanie z faktami historycznymi, jak to czyni Rawicz. Moz˙na jednak równiez˙ zadac´ sobie pytanie o wewne˛trzna˛ dynamike˛ tych tekstów. Marek Czyz˙ewski i Alicja Rokuszewska-Pawełek poddali autobiografie˛ Hössa analizie socjologiczno-lingwistycznej56. Wykazuja˛ oni, z˙e struktura całos´-
51
Autobiografia, s. 176. Por. R. DEGEN, Das Gedächtnis als Theater. Rezension des Buches: Eugene Winograd und Ulrich Neisser, „Affect and Accuracy in Recall”, Cambridge University Press, 1993, w: „Die Zeit” 39/93. 53 Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. II, 4. 54 RAWICZ, Dzien´, s. 30. 55 Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. II,1. 56 M. CZYZ˙EWSKI i A. ROKUSZEWSKA, Analiza autobiografii Rudolfa Hössa, w: „Kultura 52
38
ci tej wypowiedzi koncentruje sie˛ na okresie os´wie˛cimskim jako punkcie szczytowym; relacje na temat wydarzen´ poprzedzaja˛cych ten okres maja˛ na celu ukazanie wioda˛cej ku niemu drogi, zas´ relacje o wydarzeniach po nim naste˛puja˛cych naznaczone sa˛ aura˛ kle˛ski. Równiez˙ styl całego tekstu nasycony jest kategoriami zwia˛zanymi z rzeczywistos´cia˛ obozowa˛ – takimi jak zwierzchnik i podwładny, dyscyplina i posłuszen´stwo, stosunek dominacji i podległos´ci57. To samo dotyczy słownictwa stosowanego w kre˛gu narodowego socjalizmu np. Greuelpropaganda [szerzenie wies´ci o okrucien´stwach w celach propagandowych] czy „los”. Test psychologiczny, jaki przeprowadził Martin Gilbert, wykazuje, z˙e wyobraz´nia Hössa była silnie nasycona obrazami zbrodni i gwałtu i z˙e z trudnos´cia˛ przychodziły mu skojarzenia zwia˛zane ze zdrowymi relacjami społecznymi. Zdaniem Gilberta nie musi to jednak byc´ symptomem chorobowym, lecz moz˙e stanowic´ odzwierciedlenie aspołecznego s´rodowiska, w jakim badany przebywał w najwaz˙niejszym okresie swego dorosłego z˙ycia58. Pod koniec swojej autobiografii Höss napisał: „Pozostałem nadal narodowym socjalista˛...”59. Słowa te mówia˛ wie˛cej o całym sposobie autoprezentacji, niz˙ daje sie˛ to dostrzec na pierwszy rzut oka. W autobiografii Hössa moz˙na spotkac´ kłamstwa, które zdaja˛ sie˛ jednak tak uwewne˛trznione, jak gdyby on sam nie był ich s´wiadom. Sa˛ tam takz˙e pominie˛cia pewnych faktów, upie˛kszenia, niedostrzeganie rzeczywistos´ci. Nie natrafiłem dota˛d na prace˛ naukowa˛, która wychodza˛c w istotny sposób poza s´wiadectwa autobiograficzne próbowałaby dac´ bardziej obiektywna˛ biografie˛ Hössa. A byłoby to bardzo potrzebne. Tak wie˛c dysponujemy głównie jednostronnymi z natury rzeczy relacjami pochodza˛cymi od samego Hössa. W niniejszej pracy starałem sie˛ – o ile to było moz˙liwe – spojrzec´ na rzecz „od drugiej strony”. Pomimo to moz˙na powiedziec´, z˙e zapiski i zeznania Rudolfa Hössa sa˛ „przypuszczalnie najbardziej szczera˛ relacja˛, jaka˛ kiedykolwiek spisał
i Społeczen´stwo”; cze˛s´c´ I: [?]; cze˛s´c´ II: rok XXXIII, 1989, s. 35-65; cze˛s´c´ III: rok XXXIV, 1990, s. 119-135. 57 Tamz˙e, III, s. 124 n. 58 „Rorschach Test” i „Thematic Apperception Test”. Gilbert, Psychology, s. 249. 59 Autobiografia, s. 173.
39
którys´ ze zbrodniarzy wojennych”60. Pokazuja˛ nam one przede wszystkim, jak pragna˛ł siebie widziec´ sam Höss, a tym samym ukazuja˛ najwaz˙niejsze bodz´ce kieruja˛ce jego poste˛powaniem. Zrozumienie tych bodz´ców jest intencja˛ niniejszej pracy.
60 T. SEGEV, The Commanders of Nazi Concentration Camps. Diss. Boston University, Ph. Modern History, 1977, s. 295: „here and there Höss attempted to mislead his readers, still, it is probably the most open account ever written by any of the war criminals”.
II
Zasadnicze etapy z˙ycia (1900-1933)
1. Katolickie dziecin´stwo (1900-1916) RUDOLF FRANZ FERDINAND HÖSS urodził sie˛ 25 listopada 1901 roku w Baden-Baden. Wynika to z metryki chrztu z 8 grudnia 190161 oraz s´wiadectwa s´lubu w Familienstammbuchu z 17 sierpnia 192962. We wszystkich pozostałych dokumentach figuruje natomiast rok urodzenia 1900; te˛ tez˙ date˛ podał sam Rudolf Höss w swoim odre˛cznym z˙yciorysie z 1936 roku63. Wyste˛puje ona we wszystkich innych dokumentach, w jakie miałem wgla˛d, a takz˙e przyje˛ły ja˛ powojenne sa˛dy oraz wszystkie dotychczasowe opisy biograficzne64. Rodzice prowadzili handel herbata˛ i kawa˛, który matka, PAULINE z domu SPECK, odziedziczyła po swoich rodzicach. Ojciec, FRANZ XAVER HÖSS, był przez pewien czas oficerem 21. pułku dragonów baden´skich, wchodza˛cego w skład armii kolonialnej w Niemieckiej Afryce Wschodniej (be˛da˛cej posiadłos´cia˛ Niemiec w latach 1885-1918). Jego rodzina – zamoz˙ni rolnicy ze Schwarzwaldu65 – miała za soba˛ długoletnia˛ tradycje˛ z˙ołnierska˛. Jedynie liczne rany były przyczyna˛, z˙e zrezygnował on ze słuz˙by wojskowej i zaja˛ł sie˛ handlem. Rudolf Höss miał dwie młodsze siostry. W roku 1906 rodzina przeniosła sie˛ do Mannheimu, gdzie Höss ucze˛szczał do szkoły podstawowej, a od roku 1910 do gimnazjum.
61 Fotokopia w posiadaniu Jana Parcera, Os´wie˛cim. Jemu tez˙ zawdzie˛czam zwrócenie uwagi na te˛ sprzecznos´c´. 62 Kopia w APMO, Materiał do procesów SS-manów, t. 196a, sygn. Mat/1686, s. 4. Tamz˙e odniesienie do nr aktu 330/1901 urze˛du stanu cywilnego Baden-Baden. 63 BDC, akta personalne Hössa. 64 Dane biograficzne moz˙na poza Autobiografia˛ znalez´c´ jeszcze w: IMT XI 438-466. BDC, akta personalne Rudolfa Hössa z SS. APMO Proces Hössa 21,1-18 (niem.; = IMT NO-1210); 21,19-24; 21,151-159; 22,93-95; 23,26-142. Gilbert, Psychology, s. 240-247. Batawia, dz. cyt., s. 28-32. Sehn, Wste˛p, s. 9-13. 65 APMO Proces Hössa 22,93.
41
Atmosfera w rodzinie była raczej chłodna. „Mie˛dzy moimi rodzicami istniał stosunek pełen dobroci, miłos´ci i wzajemnego szacunku. Nigdy jednak nie zauwaz˙yłem u nich jakichs´ odruchów wzajemnej czułos´ci. Nigdy nie słyszałem równiez˙ jakiegokolwiek złego lub gniewnego słowa mie˛dzy nimi”66. Rudolf szanował swoich rodziców. „Jednakz˙e miłos´ci do rodziców, takiej, jaka˛ póz´niej poznałem, nigdy do nich nie odczuwałem”67. Matka pozostaje w tej relacji jakby w cieniu, jakkolwiek to ona z obojga rodziców bardziej troszczy sie˛ o dom, o czym Höss wielokrotnie wspomina. Była „bezpos´rednia, szczera, towarzyska, serdeczna, niezmiernie dobra (za dobra, podkres´la Höss), nikomu nie mogła nic odmówic´ ani zrobic´ jakiejkolwiek przykros´ci”68 – przekazuje Batawia słowa Hössa. Ale promieniuja˛ce z niej ciepło nie dochodziło do syna. „Podczas gdy moje dwie o 4 i 6 lat młodsze siostry były bardzo przymilne i stale kre˛ciły sie˛ koło matki, ja odrzucałem wszelkie wyrazy czułos´ci ku wielkiemu z˙alowi mej matki”69. Pod koniec z˙ycia Rudolf Höss napisał do swoich dzieci: „Miłos´c´ matki i jej troska sa˛ czyms´ najpie˛kniejszym i najcenniejszym ze wszystkiego, co istnieje na ziemi. Ja sam poznałem to dopiero wtedy, gdy było juz˙ za póz´no i z˙ałowałem tego przez całe moje z˙ycie”70. Postacia˛ dominuja˛ca˛ w wychowaniu młodego Rudolfa był ojciec, w którego cieniu pozostawała takz˙e matka71. Höss charakteryzuje go jako „człowieka zamknie˛tego w sobie, mało towarzyskiego, nie ujawniaja˛cego swych uczuc´, zrównowaz˙onego, bardzo uczciwego, o niezmiernie surowych zasadach etycznych, głe˛boko religijnego fanatycznego katolika”72. Wychowanie było bardzo silnie naznaczone autorytarnym usposobieniem ojca, które pozostawało w s´cisłym zwia˛zku z jego religijnym fanatyzmem73. „Byłem wychowywany przez ojca według surowych zasad
66
Autobiografia, s. 32. Tamz˙e, s. 33. 68 BATAWIA, dz. cyt., s. 28. 69 Autobiografia, s. 32. 70 Tamz˙e, s. 184. 71 BATAWIA, dz. cyt., s. 29. Por. Gilbert, Psychology, s. 241. 72 BATAWIA, dz. cyt., s. 28. 73 Słowo „fanatyzm” nie miało w je˛zyku nazistowskim zabarwienia negatywnego. Höss sam okres´la siebie jako „fanatycznego narodowego socjaliste˛”. Por. Autobiografia, s. 88. Por. hasło „Fanatyzm” w: BRACKMANN/BIRKENHAUER, NS-Deutsch, Straelen 1988: „najwyz˙sza cnota, nieodzowna cecha bohatera”. 67
42
wojskowych”74, pisze syn, który juz˙ wczes´nie nauczył sie˛ byc´ odpowiedzialny za swój zakres obowia˛zków. „Stale pouczał mnie, z˙e z drobnych, cze˛sto na pozór nic nie znacza˛cych zaniedban´ powstaja˛ duz˙e szkody. Wówczas nie pojmowałem tego całkowicie, w okresie póz´niejszym jednak, nauczony gorzkim dos´wiadczeniem, nauczyłem sie˛ w pełni uznawac´ te˛ zasade˛”75. Bardzo wyraz´ne poczucie obowia˛zku i posłuszen´stwo wobec osób starszych, rodziców, kapłanów itp. okres´lały s´wiadomos´c´ dobra i zła. Nawet chrzes´cijan´ska miłos´c´ bliz´niego zostaje wła˛czona w te˛ perspektywe˛: „Nauczono mnie, iz˙ mam byc´ pomocny wsze˛dzie, gdzie tylko jest to konieczne”76. Prof. Batawia opisuje atmosfere˛ domowa˛ jako cie˛z˙ka˛ i pozbawiona˛ czułos´ci, przepojona˛ „rygorystycznymi zasadami dyscypliny wojskowej i fanatyzmu religijnego, ustawicznym podkres´laniem winy i grzechów, koniecznos´ci pokuty. Rudolf Höss wzrastał w s´rodowisku rodzinnym, w którym przejawy miłos´ci, beztroski, z˙ywiołowos´ci, humoru były paraliz˙owane, gdzie kaz˙dy czyn dziecka był oceniany ze stanowiska surowych zasad moralnych, gdzie słowo «obowia˛zek» nabierało mistycznej niemal tres´ci, a nieposłuszen´stwo w błahych sprawach równało sie˛ przeste˛pstwu”77. Jego ojciec nigdy go nie bił, ale „karał zmuszaja˛c do modlitwy, kiedy draz˙niłem siostre˛ albo próbowałem kłamac´ czy cos´ w tym rodzaju”78. Jeszcze w pełni swoich sił me˛skich ojciec – według słów jego syna – nosił sie˛ z zamiarem odsunie˛cia sie˛ od z˙ycia i wsta˛pienia do klasztoru79. Po przyjs´ciu na s´wiat najmłodszej córki złoz˙ył s´lub religijny, ofiarował swego pierworodnego syna Bogu, zamierzaja˛c oddac´ go do stanu kapłan´skiego, i z˙ył odta˛d w tak zwanym „małz˙en´stwie Józefowym” (celibacie)80. Od tej chwili droga z˙yciowa Rudolfa Hössa była wyraz´nie wytyczona, a całe jego wychowanie na to włas´nie nastawione. W Mannheimie ojciec „znajdował codziennie czas, aby sie˛ mna˛ zajmowac´, obejrzec´
74 75 76 77 78 79 80
Autobiografia, s. 31. Tamz˙e, s. 32. Tamz˙e. BATAWIA, dz. cyt., s. 29. GILBERT, Psychology, s. 241. BATAWIA, dz. cyt., s. 28. GILBERT, Tagebuch, s. 261.
43
moje szkolne zadania czy tez˙ rozmawiac´ na temat mego przyszłego zawodu. [...] Rodzice moi prowadzili dom otwarty, mimo iz˙ sami nie udzielali sie˛ towarzysko. Gos´cili u nas przewaz˙nie duchowni ze wszystkich s´rodowisk. Z biegiem lat ojciec stawał sie˛ coraz bardziej religijny. Jak tylko czas mu na to pozwalał, jez´dził ze mna˛ do róz˙nych miejsc pielgrzymkowych i słyna˛cych łaskami zarówno w kraju, jak równiez˙ do Einsiedeln w Szwajcarii i Lourdes we Francji. Gora˛co błagał niebiosa o błogosławien´stwo dla mnie, abym został kiedys´ s´wia˛tobliwym kapłanem”81. Temu ukierunkowaniu do stanu kapłan´skiego sprzyjali równiez˙ krewni. Samego Rudolfa w tej sprawie nie pytano. Pocza˛tkowo przyjmował on to jako cos´ oczywistego. „Ja byłem równiez˙ głe˛boko wierza˛cy, na ile chłopiec w moich latach takim byc´ moz˙e, i swoje religijne obowia˛zki traktowałem bardzo powaz˙nie. Modliłem sie˛ z cała˛ dziecie˛ca˛ powaga˛ i gorliwie pełniłem obowia˛zki ministranta”82. Ale stanowczos´c´ ojca przygniatała syna. „Tym, co czyniło mnie tak upartym i prawdopodobnie sprawiło póz´niej, z˙e zamkna˛łem sie˛ przed ludz´mi, był sposób, w jaki dawał mi on odczuc´, z˙e wyrza˛dziłem mu osobista˛ krzywde˛, i z˙e – poniewaz˙ pod wzgle˛dem duchowym stoje˛ znacznie niz˙ej od niego – jest on odpowiedzialny przed Bogiem za moje grzechy. I z˙e pozostaje mi tylko modlitwa, aby odpokutowac´ za moje grzechy. Ojciec był czyms´ w rodzaju wyz˙szej istoty, której nigdy nie mogłem choc´by w przybliz˙eniu dorównac´. Wobec tego zamkna˛łem sie˛ w sobie i nie potrafiłem sie˛ otworzyc´ wobec innych. Mys´le˛, z˙e to bigoteryjne wychowanie jest winne temu, z˙e stałem sie˛ tak zamknie˛ty”83. Przez całe swoje z˙ycie Höss pozostawał samotnikiem. „...najche˛tniej bawiłem sie˛ lub robiłem cos´, be˛da˛c sam i nie czuja˛c sie˛ obserwowanym”84. „Moimi najpie˛kniejszymi przez˙yciami były wakacje, które spe˛dzałem u dziadków w ich gospodarstwie w Schwarzwaldzie. Tutaj czułem sie˛ najlepiej i tutaj rozwijała sie˛ moja miłos´c´ do pracy na roli, do przyrody i do s´wiata zwierza˛t. Uchodziłem za cichego, wraz˙liwego
81 82 83 84
44
Autobiografia, s. 31. Tamz˙e. Por. APMO Proces Hössa 23,138. GILBERT, Tagebuch, s. 261. Autobiografia, s. 30.
chłopca, ale nie odwaz˙ano sie˛ bez koniecznej potrzeby mi przeszkadzac´, mogłem bowiem wpas´c´ we ws´ciekłos´c´”85. Młody Höss był wraz˙liwy i miał z˙ywe poczucie etyczne; niesprawiedliwos´c´, kłamstwo, niemoralne poste˛powanie oburzały go86 szczególnie wtedy, gdy godziły w niego samego: „Nie dawałem sobie nigdy niczego narzucic´ i zawsze musiałem postawic´ na swoim. Jez˙eli uczyniono mi [!] krzywde˛, nie spocza˛łem, póki, moim zdaniem, nie została pomszczona. Byłem w tych sprawach bezwzgle˛dny i moi koledzy w klasie bali sie˛ mnie”87. Wielkie wraz˙enie wywiera na młodym Hössie poła˛czenie mentalnos´ci bojowej z praca˛ misyjna˛: „Najbardziej lubiłem opowiadania [ojca] o jego słuz˙bie w Afryce Wschodniej, opowies´ci o walkach z tubylczymi powstan´cami, ich z˙yciu, obyczajach i kulcie boz˙ków. Z z˙arliwym zachwytem słuchałem jego opowiadan´ o religijnej i cywilizacyjnej działalnos´ci zgromadzen´ misyjnych. Byłem zdecydowany zostac´ misjonarzem i działac´ w najciemniejszych cze˛s´ciach Afryki, pos´ród mrocznej puszczy. Szczególnym s´wie˛tem były dla mnie odwiedziny u nas starych, brodatych misjonarzy z Afryki, których ojciec znał jeszcze z okresu pobytu w Afryce Wschodniej. Nie odste˛powałem ich na krok, aby nie stracic´ z˙adnego słowa z prowadzonych rozmów”88. Na trzynasty rok z˙ycia Rudolfa Hössa przypada wydarzenie, które sprawia, z˙e jego „głe˛boka, prawdziwie dziecie˛ca wiara”89 zostaje zachwiana. Oto pewnego sobotniego popołudnia udał sie˛, jak to zwykł był regularnie czynic´, do spowiedzi, przy której opowiedział o pewnym zajs´ciu w szkole. Zwraca jednak uwage˛ fakt, z˙e nie poczuwał on sie˛ przy tym do winy: „Podczas przepychania sie˛ o pierwszen´stwo w wejs´ciu do sali gimnastycznej zrzuciłem niechca˛cy [!] ze schodów jednego z moich kolegów klasowych. Przy upadku pe˛kła mu kostka u nogi. Przez wszystkie te lata setki chłopców zjez˙dz˙ało po tych schodach, w tym równiez˙ i ja kilka razy, jednak nikt nie odniósł nigdy powaz˙niejszych obraz˙en´. Tylko
85 86 87 88 89
GILBERT, Psychology, s. 242. BATAWIA, dz. cyt., s. 29. Autobiografia. s. 33. Tamz˙e, s. 31. Por. APMO Proces Hössa 23,32. Autobiografia, s. 34.
45
ten miał pecha. Ukarany zostałem dwiema godzinami kozy”90. Naste˛pnego dnia ojciec, któremu Rudolf nic o tym zdarzeniu nie powiedział, zaz˙a˛dał od niego wytłumaczenia sie˛. Chłopiec był przekonany, z˙e mógł sie˛ on o całej sprawie dowiedziec´ jedynie od spowiednika, który jako przyjaciel ojca był u nich w przeddzien´ z wizyta˛. „Byłem zupełnie zdruzgotany, nie z powodu kary, lecz na skutek niesłychanego naduz˙ycia zaufania przez mego spowiednika. Uczono stale, iz˙ tajemnica spowiedzi jest nienaruszalna, z˙e nawet najcie˛z˙sza zbrodnia, o której sie˛ powie spowiednikowi w trakcie spowiedzi, nie moz˙e byc´ wyjawiona. Tymczasem zas´ ksia˛dz, do którego miałem takie zaufanie i który był moim stałym spowiednikiem, który dogłe˛bnie znał wszystkie moje drobne przewinienia, złamał tajemnice˛ spowiedzi z powodu takiego drobiazgu. Tylko bowiem on mógł powiedziec´ memu ojcu [...] Przez długi czas badałem zwia˛zane z tym okolicznos´ci, było to bowiem dla mnie cos´ strasznego. [...] Moje zaufanie do s´wie˛tego stanu kapłan´skiego zostało złamane”91. Prof. Batawia odnotowuje na podstawie swoich rozmów z Hössem, jak dokładnie pamie˛tał on o kaz˙dym szczególe tego zdarzenia i jak wielki przypisywał mu wpływ na dalszy rozwój swego z˙ycia92. Dwunastoletni chłopak wycia˛gna˛ł z niego konsekwencje: pocza˛ł chodzic´ do innego spowiednika, a póz´niej w ogóle przestał ucze˛szczac´ do spowiedzi. Nasta˛piło cos´ w rodzaju utajonego buntu przeciwko rodzicielskiemu i kos´cielnemu autorytetowi i próba niezalez˙nego oden´, samodzielnego „dogadania sie˛” z Bogiem: „Na nauce religii mówiono, z˙e kto idzie do Komunii bez uprzedniej spowiedzi, zostanie cie˛z˙ko ukarany przez Boga. Zdarzało sie˛, iz˙ tacy grzesznicy padali martwi przy przyjmowaniu Komunii. W mej dziecie˛cej naiwnos´ci błagałem Boga o wyrozumiałos´c´, z˙e nie potrafie˛ sie˛ juz˙ z wiara˛ wyspowiadac´ i aby mi wybaczył grzechy, które mu wyznaje˛. Wierzyłem, iz˙ dzie˛ki temu pozbyłem sie˛ moich grzechów i z drz˙a˛cym sercem i wa˛tpliwos´ciami odnos´nie do słusznos´ci mego
90
Tamz˙e, s. 33. Tamz˙e, s. 34. Por. Kodeks prawa kanonicznego, kan. 983, § 1: „Tajemnica sakramentalna jest nienaruszalna; dlatego nie wolno spowiednikowi słowami lub w jakikolwiek inny sposób i dla jakiejkolwiek przyczyny w czymkolwiek zdradzic´ penitenta”. Spowiednikowi nie wolno tez˙ wykorzystywac´ wiadomos´ci, jakie uzyskał w czasie spowiedzi (por. Katechizm Kos´cioła Katolickiego, nr 1467). Jedynie wtedy, jes´li usłyszał o danym zdarzeniu z innego z´ródła niz˙ przy spowiedzi, moz˙e o nim mówic´. Jest rzecza˛ zupełnie moz˙liwa˛, z˙e w tym wypadku tak włas´nie było, poniewaz˙ mówiło sie˛ o tym w szkole. 92 BATAWIA, dz. cyt., s. 31. 91
46
poste˛powania przysta˛piłem do Komunii w innym kos´ciele. – Nic mi sie˛ nie stało! A ja ne˛dzny robak uwierzyłem, iz˙ Bóg wysłuchał mej modlitwy i akceptował moje poste˛powanie”93. Rozpocze˛ty tutaj proces oddalania sie˛ od instytucji Kos´cioła miał potem swoja˛ kontynuacje˛ w postaci stopniowego wyobcowywania sie˛ wzgle˛dem wiary chrzes´cijan´skiej w ogóle. Z chwila˛ kiedy zniszczona została owa sfera zaufania, jaka˛ stanowiła spowiedz´, nasuwa sie˛ pytanie, gdzie Rudolf Höss znajdował inne takie sfery zaufania. Przygne˛biaja˛co działa stwierdzenie, z˙e nie było ich w przestrzeni stosunków mie˛dzyludzkich. Swoich rodziców Höss szanował i czcił, mówi jednak: „nie mogłem nigdy znalez´c´ do nich drogi w róz˙nych swoich małych i duz˙ych troskach, jakich wiele uciska serce młodego człowieka. Wszystko załatwiałem sam z soba˛”94. Kiedy w roku 1914 ojciec nagle umarł, nie obeszło go to zbytnio. Bez wie˛kszego, jak sie˛ zdaje, zmartwienia opus´cił tez˙ w roku 1916 swoja˛ matke˛. Obie jego siostry pozostawały mu zawsze obce. Do szóstego roku z˙ycia w pobliz˙u miasta Baden-Baden nie miał z˙adnych towarzyszy zabaw; póz´niej w Mannheimie byli wprawdzie koledzy szkolni i inni, ale Rudolf nadal pozostawał samotnikiem i najche˛tniej bawił sie˛ sam, w lesie, w wodzie, a przede wszystkim ze zwierze˛tami. Kiedy po przeprowadzce do Mannheimu nie było juz˙ w pobliz˙u z˙adnej stajni, rodzice podarowali mu kucyka imieniem Hans. „Nie posiadałem sie˛ z rados´ci. Wreszcie miałem przyjaciela. [...] Moim jedynym powiernikiem był Hans i moim zdaniem rozumiał mnie”95.
2. Zerwanie ze s´rodowiskiem rodzinnym (1916-1919) Kiedy w roku 1914 wybuchła wojna i równiez˙ w Mannheimie znalazło sie˛ duz˙o wojska, młody Höss był tym niezwykle zafascynowany. W mies´cie urza˛dzono wojskowy lazaret i Rudolf zgłosił sie˛ do Czerwonego Krzyz˙a jako dobrowolny pomocnik przy piele˛gnowaniu rannych. Zostanie z˙ołnierzem stało sie˛ teraz jego jedyna˛ wizja˛ z˙yciowa˛; szkoła, kapłan´stwo i dom rodzinny zeszły na dalszy plan. Matka próbowała go cierpliwie
93 94 95
Autobiografia, s. 34. Tamz˙e, s. 32. Tamz˙e, s. 30.32.
47
i łagodnie odwies´c´ od tych zamysłów, a krewni chcieli go nawet posłac´ do seminarium misyjnego – na co jednak matka sie˛ nie zgadzała. On sam, aczkolwiek sumiennie wypełniał obowia˛zuja˛ce praktyki, przejawiał dla religii coraz mniejsze zainteresowanie. „Brak było kierownictwa mocnej re˛ki ojca”96. Młody Höss coraz bardziej wyzwalał sie˛ spod wpływu domu rodzicielskiego. Pod wraz˙eniem opowies´ci rannych z˙ołnierzy „oraz na skutek, powiedziałbym, wrodzonego mi po ojcu upodobania do słuz˙by wojskowej postanowiłem zostac´ z˙ołnierzem. Poniewaz˙ ojciec mój, który zmarł w roku 1914, s´lubował, z˙e ja jako jego najstarszy syn zostane˛ duchownym, przeto te moje zamiary stały w sprzecznos´ci z planem i zamierzeniami matki i jej krewnych, którzy jako fanatyczni katolicy chcieli koniecznie doprowadzic´ do tego, by s´lub ojca został spełniony, tzn. bym został duchownym katolickim i misjonarzem. Na razie, by odcia˛gna˛c´ mnie od wojska, chcieli utrzymac´ mnie az˙ do matury w gimnazjum, w nadziei, z˙e w mie˛dzyczasie wojna sie˛ skon´czy”97. „Pozwalałem im mówic´ i próbowałem wszystkiego, aby dostac´ sie˛ na front. Wyjez˙dz˙ałem cze˛sto, ukrywaja˛c sie˛ ws´ród transportów wojskowych, zawsze jednak mnie odkrywano i mimo moich najgore˛tszych prós´b, z powodu zbyt młodego wieku, odprowadzany byłem przez z˙andarmerie˛ polowa˛ do domu. [...] Matka moja starała sie˛ z wzruszaja˛ca˛ nieskon´czona˛ cierpliwos´cia˛ odwies´c´ mnie od tych planów, ja jednak szukałem kaz˙dej nadarzaja˛cej sie˛ okolicznos´ci, aby osia˛gna˛c´ swój cel. Matka była bezsilna”98. „W cia˛gu lat 1914-1916 stykałem sie˛ stale z wojskiem i z˙ołnierzami, az˙ w roku 1916 spotkałem w szpitalu rotmistrza, który słuz˙ył w tym samym pułku, w którym poprzednio słuz˙ył mój ojciec. Opowiedziałem rotmistrzowi o swojej sytuacji i on ostatecznie pomógł mi dostac´ sie˛ w roku 1916 do wydzielonego oddziału kawalerii pod nazwa˛ «Pascha II». Zorganizowałem to w ten sposób, z˙e zamiast jechac´ na wakacje do krewnych na wies´ do Schwarzwaldu, pojechałem do miejsca postoju owego rotmistrza, który przyja˛ł mnie, wcielił do swego oddziału i po czternastu dniach wraz z tym szwadronem pod dowództwem owego rotmistrza wyjechałem bez wiedzy matki do Turcji”99. Przypuszczalnie
96 97 98 99
48
Tamz˙e, s. 36. APMO Proces Hössa 21,20. Autobiografia, s. 35 n. APMO Proces Hössa 21,20 n.
w zwia˛zku z tym włas´nie została po raz pierwszy sfałszowana data urodzenia. Było zapewne łatwiej przyja˛c´ do wojska ochotnika szesnastoniz˙ pie˛tnastoletniego. Naste˛puja˛ teraz chyba decyduja˛ce lata zwrotu w z˙yciu Rudolfa Hössa. Miał włas´nie za soba˛ ukon´czona˛ pia˛ta˛ klase˛ gimnazjum, kiedy znalazł sie˛ w 21. baden´skim pułku dragonów, w którym słuz˙yli kiedys´ takz˙e jego ojciec i dziadek. Nadeszły lata dojrzewania. W okresie 1916-1918 stał sie˛ dorosłym me˛z˙czyzna˛: „Wojna sie˛ skon´czyła. W jej wyniku zewne˛trznie i wewne˛trznie zme˛z˙niałem i stałem sie˛ dojrzałym me˛z˙czyzna˛. Przez˙ycia wojenne pozostawiły na mnie niezatarte pie˛tno. Wyrwałem sie˛ z ciepłej atmosfery domu rodzicielskiego, rozszerzył sie˛ mój horyzont. [...] Z trze˛sa˛cego sie˛ ze strachu chłopca, który uciekł spod opieki matki, jakim byłem podczas pierwszej potyczki, stałem sie˛ twardym, szorstkim z˙ołnierzem”100. Jego rodzina˛ stało sie˛ s´rodowisko z˙ołnierskie. Niemała była w tym zasługa owego rotmistrza, którego poznał w lazarecie w 1916 roku i który utorował mu droge˛ do wojska. „Osobliwe było to, iz˙ do mego rotmistrza, mego z˙ołnierskiego patrona, miałem duz˙e zaufanie i bardzo go szanowałem. Ła˛czył mnie z nim bardziej serdeczny stosunek aniz˙eli z mym ojcem. On tez˙ stale miał mnie na oku. Mimo iz˙ mi w niczym nie pobłaz˙ał, był dla mnie z˙yczliwy i troszczył sie˛ o mnie, jakbym był jego synem. [...] Gdy poległ wiosna˛ 1918 roku podczas drugiej bitwy nad Jordanem, przez˙yłem to boles´nie”101 – inaczej niz˙ w przypadku swego rodzonego ojca. Ów rotmistrz wprowadził pie˛tnastoletniego Rudolfa w jego chrzest ogniowy: towarzyszył mu w jego pierwszej potyczce, pierwszym le˛ku przed s´miercia˛, pierwszym zabiciu człowieka; pod jego kierownictwem stał sie˛ on dojrzałym z˙ołnierzem. Po krótkim przeszkoleniu Höss znalazł sie˛ na froncie irackim (w oddziale kawalerii Pascha II, wchodza˛cym w skład korpusu azjatyckiego), gdzie przez˙ył swoja˛ pierwsza˛ potyczke˛. Opisał póz´niej bardzo szczegółowo przeraz˙enie i trwoge˛ „przed podobnym losem [s´miercia˛], jakich nigdy póz´niej nie dos´wiadczyłem”, oraz zapanowanie nad tymi emocjami: „Teraz i we mnie wsta˛pił nie znany mi dotychczas dziwny, te˛py spokój. Stało sie˛
100 101
Autobiografia, s. 40. Tamz˙e, s. 37 n.
49
dla mnie jasne, z˙e i ja powinienem strzelac´. [...] – Mój pierwszy zabity! Bariera została przełamana. Zacza˛łem strzelac´ raz po razie, tak jak nauczono mnie na szkoleniu, aczkolwiek jeszcze nie całkiem pewnie”102. W roku 1917 nasta˛piły walki w Palestynie. W chwili zakon´czenia wojny Höss był najmłodszym podoficerem w armii, trzykrotnie rannym i wielokrotnie odznaczonym (17.2.1917: Krzyz˙em Z˙elaznym II klasy; 6.10.1917: Półksie˛z˙ycem Z˙elaznym; 19.12.1917: baden´skim Medalem Zasługi; 16.5.1918: Krzyz˙em Z˙elaznym I klasy). Stał sie˛ w tym czasie samodzielny i nauczył sie˛ widziec´ siebie jako osobe˛ przywódcza˛. Efekt tego pierwszego z˙ołnierskiego okresu podsumował naste˛puja˛co (podkres´laja˛c te zdania): Nauczyłem sie˛ wtedy, iz˙ dowodzenie nie zalez˙y od stopnia słuz˙bowego, lecz od wie˛kszych zdolnos´ci, z˙e zimny i niewzruszony spokój dowódcy jest decyduja˛cym elementem w trudnych sytuacjach. Nauczyłem sie˛ równiez˙, jak trudno byc´ stale wzorem dla innych i zachowywac´ twarz, podczas gdy we wne˛trzu bywa inaczej103. Tutaj Höss jawi sie˛ nie jako s´lepo posłuszny podwładny, lecz jako ktos´, kto słuz˙y sprawie w sposób bardzo samodzielny i odpowiedzialny. Sama zas´ sprawa, sens walki za ojczyzne˛, nie była przedmiotem refleksji. Godne wzmianki z tego okresu jest „pierwsze przez˙ycie miłosne” młodego z˙ołnierza z młoda˛ piele˛gniarka˛. „To pierwsze przez˙ycie miłosne z jego cała˛ delikatnos´cia˛ i urokiem stało sie˛ dla mnie wytyczna˛ na całe z˙ycie”104. Jest rzecza˛ znamienna˛ dla Hössa, u którego bliskie kontakty ludzkie sa˛ czyms´ tak rzadkim, z˙e inicjatywa tego zbliz˙enia lez˙ała całkowicie po stronie kobiety. „O tych sprawach nigdy nie mogłem trywialnie mówic´, stosunek płciowy bez głe˛bokiej sympatii był dla mnie czyms´ nie do pomys´lenia. Dzie˛ki temu ustrzegłem sie˛ miłostek i domów publicznych”105. Nie był na pewno człowiekiem, który w odniesieniu do własnej osoby poczynałby sobie lekkomys´lnie w relacjach mie˛dzyludzkich. Aby nie znalez´c´ sie˛ w niewoli, Höss postanowił na własna˛ re˛ke˛ przedostac´ sie˛ do Niemiec. „Zapytani z˙ołnierze mego plutonu zgłosili sie˛
102
Tamz˙e, s. 37. Tamz˙e, s. 40. 104 Tamz˙e. 105 Tamz˙e, s. 39 n. Pewna wie˛z´niarka z Auschwitz zeznała jednak, z˙e Höss miał z nia˛ intymny stosunek. Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. IV,5d. 103
50
na ochotnika, aby sie˛ wraz ze mna˛ przebijac´. Od wiosny 1918 r. dowodziłem samodzielnym plutonem kawalerii. Wszyscy z˙ołnierze byli po trzydziestce, ja natomiast miałem 18 lat. W pełnym przygód pochodzie [...] tułaczce bez map, ufaja˛c jedynie wiadomos´ciom ze szkolnej geografii, rekwiruja˛c furaz˙ dla koni i z˙ywnos´c´ dla ludzi we wrogiej Rumunii, dobilis´my do ziemi ojczystej, do naszej zapasowej formacji. Nikt nas tam sie˛ nie spodziewał. O ile mi wiadomo, z˙adna zwarta formacja nie powróciła do kraju z tamtego frontu wojny”106. Trudno nie zauwaz˙yc´ dumy przebijaja˛cej z tych słów. Podczas pierwszej wojny s´wiatowej, słuz˙a˛c w armii w Turcji i Palestynie, Höss nigdy nie słyszał, jak pisze, jakiegokolwiek wrogiego słowa pod adresem Kos´cioła. „Koledzy z mojej formacji byli wszyscy głe˛boko wierza˛cymi katolikami i pochodzili z mocno katolickiego Schwarzwaldu”107. Jest w tych słowach zapewne niejaka przesada: Höss chciał przypuszczalnie przez to powiedziec´, z˙e w owym czasie nie było jeszcze wrogiej Kos´ciołowi ideologicznej propagandy. Pewne wydarzenie z tego okresu wskazuje jednak, z˙e wyobcowanie wzgle˛dem Kos´cioła poste˛puje u niego nadal. W Palestynie Höss obserwuje, jak handluja˛c rzekomo s´wie˛tymi przedmiotami, wycia˛ga sie˛ poboz˙nym pielgrzymom pienia˛dze z kieszeni. Przywoz˙ono np. do Jerozolimy mech z czerwonymi centkami i sprzedawano go tam jako mech z Golgoty z kroplami krwi Jezusa. Hössa musiało to rzeczywis´cie bardzo zainteresowac´, bo przeciez˙ jeszcze tak niedawno sam nalez˙ał ze swym ojcem do grona poboz˙nych pielgrzymów odwiedzaja˛cych miejsca łaskami słyna˛ce. „Po zwolnieniu ze szpitala przyjrzałem sie˛ dokładniej temu procederowi. [...] Póz´niej widziałem to samo w Nazarecie. Mówiłem o tym z wieloma kolegami, poniewaz˙ ten trywialny handel rzekomymi s´wie˛tos´ciami, prowadzony przez przedstawicieli wszystkich osiadłych tam Kos´ciołów, budził we mnie wstre˛t. Wie˛kszos´c´ moich kolegów odnosiła sie˛ do tego oboje˛tnie. [...] Jedynie niewielu, podobnie jak ja głe˛boko wierza˛cych katolików, pote˛piało tego rodzaju poste˛powanie Kos´cioła, brzydzili sie˛ tym z˙erowaniem na religijnych uczuciach pielgrzymów, którzy cze˛sto sprzedawali cały swój maja˛tek, aby choc´ raz w z˙yciu odwiedzic´ s´wie˛te
106 107
Autobiografia, s. 40. Tamz˙e, s. 39.
51
miejsca. Przez długi czas nie mogłem sie˛ oswoic´ z tymi sprawami i były one prawdopodobnie decyduja˛cym czynnikiem w moim póz´niejszym odejs´ciu od Kos´cioła”108. Höss odebrał zapewne te dos´wiadczenia jako oszustwo dokonywane na tym, co dotychczas w jego własnym z˙yciu nauczono go uwaz˙ac´ za s´wie˛te, godne najwyz˙szej czci, i za z´ródło z˙yciowego ukierunkowania. Kos´ciół stawał sie˛ dla niego coraz mniej godny zaufania. „Miałem równiez˙ wa˛tpliwos´ci odnos´nie do róz˙nych instytucji kos´cielnych”109. Wa˛tpliwos´ci co do wsta˛pienia do stanu kapłan´skiego, do którego przeznaczył go ojciec, bardzo sie˛ w tym okresie nasiliły. Słowa: „budziły sie˛ we mnie wa˛tpliwos´ci, czy rzeczywis´cie mam powołanie do stanu kapłan´skiego”110, wskazuja˛ na to, z˙e w tej wewne˛trznej rozterce chodziło nie tylko o instytucje˛ Kos´cioła, lecz takz˙e o wewne˛trzna˛ z˙yciowa˛ orientacje˛. Ła˛czyło sie˛ to z pytaniem, do jakiego s´rodowiska pragnie on nalez˙ec´. Kiedy powrócił do domu, sprawe˛ Kos´cioła miał juz˙ wewne˛trznie załatwiona˛111. Nie zobaczył tez˙ juz˙ wie˛cej swojej matki, która zmarła w 1917 roku na zapalenie płuc. Ostateczna decyzja negatywna co do stanu kapłan´skiego zbiegła sie˛ z ostateczna˛ decyzja˛ opuszczenia s´rodowiska rodzinnego. „W ostatnim lis´cie przed s´miercia˛ pisała do mnie matka, z˙e nie powinienem zapominac´, do czego przeznaczył mnie ojciec. Szacunek dla woli rodziców i nieche˛c´ do tego zawodu kłóciły sie˛ we mnie i po przybyciu do ojczyzny nie doszedłem jeszcze ze soba˛ do ładu. Po powrocie do kraju zarówno mój opiekun, jak i cała rodzina przypus´cili atak na mnie, abym natychmiast wsta˛pił do seminarium duchownego, gdzie znajde˛ odpowiednie otoczenie i przygotowanie sie˛ do przeznaczonego dla mnie zawodu. Nasz dom był zlikwidowany, a siostry ucze˛szczały do szkół przyklasztornych. Teraz dopiero odczułem naprawde˛ utrate˛ matki, nie miałem juz˙ domu. Opuszczony i zdany całkowicie na własne siły pozostałem sam. «Kochani krewni» podzielili mie˛dzy siebie wszystko to, co stanowiło nasze wspomnienie o domu rodzicielskim, wszystkie pamia˛tki, które czyniły ten dom dla nas miłym i drogim. Uwaz˙ali oni, iz˙
108 109 110 111
52
Tamz˙e, s. 38 n. Tamz˙e, s. 41. Tamz˙e, s. 40. GILBERT, Psychology, s. 243.
siostry moje pozostana˛ w klasztorze, ja zostane˛ misjonarzem i te «s´wieckie» rzeczy nie be˛da˛ nam potrzebne. Było jeszcze dosyc´ maja˛tku, aby móc opłacic´ mój pobyt w domu misyjnym oraz dac´ klasztorny posag dla moich sióstr. Pełen oburzenia na samowole˛ krewnych oraz zgryzoty z powodu utraty domu udałem sie˛ jeszcze tego samego dnia do mego opiekuna, którym był mój wuj, i os´wiadczyłem mu krótko, z˙e nie chce˛ byc´ duchownym. Chciał mnie do tego zmusic´, mówia˛c, iz˙ nie da pienie˛dzy na nauke˛ jakiegokolwiek innego zawodu, poniewaz˙ rodzice moi wybrali dla mnie zawód ksie˛dza. Zdecydowany, zrzekłem sie˛ przypadaja˛cej na mnie cze˛s´ci maja˛tku na rzecz mych sióstr, potwierdziłem to równiez˙ naste˛pnego dnia u notariusza i zdecydowanie odrzuciłem wszelkie dalsze starania mych krewnych. Postanowiłem przebijac´ sie˛ przez z˙ycie o własnych siłach. Pełen ws´ciekłos´ci opus´ciłem bez poz˙egnania dom «krewnych» i naste˛pnego dnia udałem sie˛ do Prus Wschodnich w celu wsta˛pienia do korpusu ochotniczego udaja˛cego sie˛ az˙ do krajów nadbałtyckich. Tak wie˛c problem wyboru zawodu został nagle rozwia˛zany i zostałem znów z˙ołnierzem. Znalazłem znowu dom i bezpieczne schronienie w kolez˙en´skiej przyjaz´ni”112.
3. Nowy dom ws´ród kolegów w korpusie ochotniczym Höss zgłosił sie˛ do Wschodniopruskiego Korpusu Ochotniczego i w dniu 1.2.1919 znalazł sie˛ w formacji Rossbacha, w której szeregach walczył kolejno na Łotwie przeciwko oddziałom rewolucyjnym (odznaczony 4.1.1920 Krzyz˙em Bałtyckim), w Meklemburgii i w Zagłe˛biu Ruhry przeciwko powstaniu komunistycznemu (w kwietniu 1920). Potem korpus został rozwia˛zany i Höss rozpocza˛ł praktyke˛ rolnicza˛ na Dolnym S´la˛sku w pobliz˙u Wrocławia. W roku 1921 korpus ochotniczy został ponownie powołany do z˙ycia, a to w zwia˛zku z wybuchem trzeciego polskiego powstania na Górnym S´la˛sku (odznaczenie 9.6.1921 Orłem S´la˛skim), a potem znowu zakazany. Zmienne dzieje „Rossbachowców” moz˙na odczytac´ z akt póz´niejszego procesu przeciwko Hössowi w sprawie mordu kapturowego (r. 1924): „Po
112
Autobiografia, s. 41 n.
53
rozwia˛zaniu korpusu ochotniczego Rossbacha w trakcie puczu Kappa załoz˙ona została «Wspólnota pracy Rossbacha» (Arbeitsgemeinschaft Roßbach), której centrala znajdowała sie˛ w Berlinie [...] Organizacja ta została jednak w r. 1921 na podstawie artykułów 177 i 178 Traktatu Wersalskiego zakazana. W jej miejsce pojawiło sie˛ «Stowarzyszenie Zawodowego Kształcenia Rolniczego», które jako kontynuacja «Wspólnoty Pracy Rossbacha» zostało 22 listopada 1922 r. równiez˙ zakazane i uległo likwidacji. [...] Po jego rozwia˛zaniu Rossbach, który tymczasem przysta˛pił do Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej, powołał do z˙ycia nacjonalistyczne organizacje w postaci tak zwanych towarzystw gimnastycznych. Takz˙e i one zostały w dniu 31 marca 1923 r. zakazane przez rza˛d meklemburski, a to na podstawie ustawy o ochronie republiki. Kiedy równiez˙ Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza została przez ministerstwo meklemburskie zakazana, Rossbach przysta˛pił do Niemieckonarodowej Partii Wolnos´ci (Deutsch-völkische Freiheitspartei) [...] i postawił do jej dyspozycji swoje towarzystwa gimnastyczne. W ten sposób obie te organizacje zostały ze soba˛ poła˛czone, przy czym dawny podział organizacji Rossbacha [...] został utrzymany. [...] Główne zadanie «Stowarzyszenia Zawodowego Kształcenia Rolniczego» polegało na umieszczaniu robotników w maja˛tkach ziemskich w Meklemburgii. Tworzyli oni zwarte oddziały robotnicze i podlegali Truppenführerowi. Oddziały takie znajdowały sie˛ w okolicy miejscowos´ci Parchim m.in. w maja˛tkach Neuhof i Herzberg. W Neuhof było [...] zakwaterowanych około 25 robotników, którzy mieszkali w budynku, stoja˛cym tuz˙ przy szosie z Parchim do Schwerinu, naprzeciwko cegielni. [...] Truppenführerem był w Neuhof Höss”113. Höss tak oto przedstawia wspólnote˛, w której sie˛ znalazł: „Korpusy te [Korpusy Ochotnicze] składały sie˛ z oficerów i z˙ołnierzy, którzy na tej drodze szukali szcze˛s´cia, z bezrobotnych, którzy powrócili z wojny s´wiatowej i nie potrafili sie˛ przystosowac´ do normalnego mieszczan´skiego z˙ycia, z awanturników, którzy chcieli unikna˛c´ bezczynnos´ci i opieki społecznej, oraz młodych entuzjastów, którzy z miłos´ci dla ojczyzny chwycili za bron´”114. Do tych ostatnich zaliczał Höss siebie samego. Jako
113 Z wyroku Trybunału do Ochrony Republiki w Lipsku z 15 marca 1924 w sprawie karnej o tzw. „mord kapturowy w Parchim”; przedrukowane w: Lang, dz. cyt., s. 414. 114 Autobiografia, s. 42 n.
54
kurier korpusu ochotniczego uczestniczył on w latach 1921/22 w tajnych spotkaniach nacjonalistycznych wojskowych i półwojskowych organizacji, które od czasu Traktatu Wersalskiego były zakazane. Przy tej okazji spotkał sie˛ po raz pierwszy z Heinrichem Himmlerem, póz´niejszym Reichsführerem SS; miało to miejsce w mieszkaniu generała Ludendorffa115. W s´rodowisku tym poznał równiez˙ Martina Bormanna, póz´niejszego sekretarza Hitlera. Kiedy Höss pracował w maja˛tku Neuhof, Bormann był administratorem sa˛siedniego maja˛tku Herzberg i z ramienia jego włas´ciciela sprawował piecze˛ nad Rossbachowcami116. Po zerwaniu z katolickim s´rodowiskiem rodzinnym Höss znalazł nowy, z jego własnego wyboru pochodza˛cy dom w nacjonalistycznym s´rodowisku z˙ołnierskim. „...zostałem znów z˙ołnierzem. Znalazłem znowu dom i bezpieczne schronienie w kolez˙en´skiej przyjaz´ni. Charakterystyczne było to, iz˙ ja – samotnik, który sam w sobie trawił wewne˛trzne przez˙ycia i wzruszenia – czułem sie˛ pocia˛gnie˛ty kolez˙en´ska˛ przyjaz´nia˛, w której w razie potrzeby i niebezpieczen´stwa jeden na drugim mógł bezwzgle˛dnie polegac´”117. Według Batawii Höss widział w korpusie ochotniczym „patriotyczna˛ organizacje˛ z˙ołnierska˛, pragna˛ca˛ po przegranej wojnie bronic´ honoru wojskowego i zbudowac´ podwaliny pod nowe, pote˛z˙ne Niemcy”118. Nie dostrzegał przy tym jej szerszego politycznego kontekstu; po prostu sie˛ nim nie interesował. Został członkiem nie z motywów politycznych – a przynajmniej nie w pierwszym rze˛dzie – ale w organizacji spotykał sie˛ teraz codziennie z dyskusjami na temat politycznej i s´wiatopogla˛dowej przyszłos´ci Niemiec. W rozmowie z polskim psychiatra˛ wie˛ziennym powiedział wprawdzie, z˙e nie mógł w sobie wykrzesac´ zainteresowania do polityki119, znajdował jednak w tym s´rodowisku wiare˛, wizje˛ s´wiata i mocne polityczne przekonania, które sobie przyswoił. Z usposobienia Höss nie był teoretykiem, lecz praktykiem. Jego decyzje wynikały raczej z praktycznego dos´wiadczenia z˙yciowego niz˙ z rozwaz˙an´ teoretycznych;
115
Proces Hössa 21,190. Bormann podaje w swoich z˙yciorysach, z˙e był przez dwa lata „kierownikiem oddziału organizacji Roßbach w Meklemburgii”. LANG, dz. cyt., s. 35. 117 Autobiografia, s. 41 n. 118 BATAWIA, dz. cyt., s. 34. 119 Tamz˙e. APMO
116
55
chodziło w nich o praktyczne ukierunkowanie z˙yciowe, a nie o prawdy abstrakcyjne. Zawierzył siebie pewnemu ruchowi i w ten sposób jego z˙ycie znalazło wytłumaczenie, które uznał za włas´ciwa˛ odpowiedz´ na swe dotychczasowe z˙yciowe dos´wiadczenia. W listopadzie 1922 roku, w dzien´ po delegalizacji „Stowarzyszenia Zawodowego Kształcenia Rolniczego”, byli członkowie korpusu ochotniczego Rossbacha zorganizowali w Monachium spotkanie120. Zaprosili na nie Hitlera, „który wówczas uchodził w Bawarii za politycznego reprezentanta ruchu narodowego. Hitler na zebraniu tym wygłosił mowe˛. Po wysłuchaniu jej wpisałem sie˛ do partii, gdzie otrzymałem numer 3240”121 – relacjonuje póz´niej Höss. Za jego sprawa˛ zapisał sie˛ tez˙ do partii Martin Bormann122. W korpusie obowia˛zywała zasada s´cisłej hierarchii: wszyscy „składali przysie˛ge˛ na wiernos´c´ dowódcy swego korpusu. Oddział opierał sie˛ na nim i wraz z nim upadał”123. Höss podporza˛dkował sie˛ swemu dowódcy Gerhardowi Rossbachowi, z którym w pełni sie˛ identyfikował124. Póz´niej jednak w maja˛tku Neuhof dowodził równiez˙ sam oddziałem tajnego „Stowarzyszenia Zawodowego Kształcenia Rolniczego”. W tym politycznie bardzo niespokojnym okresie „powstawało uczucie wzajemnej przynalez˙nos´ci, duch korpusu, którego nic nie było w stanie złamac´. Im bardziej bylis´my przes´ladowani przez kaz˙dorazowy rza˛d, tym mocniej trzymalis´my sie˛ razem. Biada temu, kto zrywał te wie˛zy wspólnoty lub ja˛ zdradzał”125. To ostatnie zdanie jest juz˙ aluzja˛ do „mordu kapturowego” z 1923 roku. Zanim zajmiemy sie˛ ta˛ sprawa˛, warto jeszcze spojrzec´ na z˙ycie religijne Hössa w tym okresie. Po zerwaniu z rodzina˛ Höss całkowicie odwrócił sie˛ od Kos´cioła. „...przestałem praktykowac´ i powoli ten płomien´ wiary, jaki wyniosłem z domu rodzicielskiego i ze szkoły, wygasł we mnie. Nie byłem z˙adnym przeciwnikiem Kos´cioła, tyle tylko z˙e wiara i sprawy religijne stały sie˛ dla
120
SEGEV, Commanders, s. 298. APMO Proces Hössa 21,22. Wsta˛pienie do NSDAP: 21.11.1922. 122 APMO Proces Hössa 21,193. Formalne wsta˛pienie Bormanna do partii naste˛puje jednak dopiero 27.2.1927; otrzymuje on nr członkowski 60508. 123 Autobiografia, s. 43. 124 Por. SEGEV, Commanders, s. 298. 125 Autobiografia, s. 43. 121
56
mnie czyms´ zupełnie oboje˛tnym”126. Wydaje sie˛, z˙e owo wygasanie płomienia wiary było stopniowym, długo trwaja˛cym procesem. Na wspomnienie okrutnych obrazów z walk na Łotwie (1919/20) Höss pisze: „Wówczas potrafiłem sie˛ jeszcze modlic´ i czyniłem to!”127. Wysta˛pienie z Kos´cioła w dwa lata póz´niej miało zapewne równiez˙ motywacje˛ polityczna˛: „Po nawia˛zaniu kontaktu z ludz´mi, wraz z którymi wsta˛piłem póz´niej do Narodowosocjalistycznej Partii Robotniczej, która zwalczana była przez katolickie Centrum, wysta˛piłem w roku 1922 oficjalnie z Kos´cioła katolickiego. Zrobiłem to dobrowolnie jeszcze przed wsta˛pieniem do partii”128. W zwia˛zku z tym, z˙e jego siostry pozostały wierne Kos´ciołowi, doszło do „nieporozumien´” i Höss zerwał z nimi stosunki129. Kiedy póz´niej w trakcie jakiegos´ wewne˛trznego kryzysu dre˛czyły go wyrzuty sumienia, powiedział sobie, z˙e wysta˛pienie z Kos´cioła było „konsekwencja˛ stanu, jaki istniał od kon´ca wojny. Wewne˛trznie oderwałem sie˛ od Kos´cioła, jakkolwiek naste˛powało to stopniowo, juz˙ w ostatnich latach wojny”130.
4. Mord kapturowy w Parchim W nocy z 31 maja na 1 czerwca 1923 roku zamordowany został przez ludzi z kre˛gu Hössa były nauczyciel szkoły ludowej nazwiskiem Walter Kadow. Z akt procesowych wynika, z˙e znali oni Kadowa jako byłego członka grupy Rossbacha z dawniejszych spotkan´ i z˙e był on winien jaka˛s´ sume˛ pienie˛z˙na˛ Bormannowi. Poza tym podejrzewano go, z˙e jest komunistycznym szpiclem. Kiedy po dłuz˙szym czasie znowu sie˛ pojawił i ponownie próbował zacia˛gna˛c´ poz˙yczke˛ na wyjazd do Zagłe˛bia Ruhry, postanowiono dac´ mu porza˛dna˛ nauczke˛. Zaproszono go na suto zakrapiana˛ libacje˛, a kiedy sie˛ upił, wycia˛gnie˛to mu z kieszeni dokumenty, ws´ród których była legitymacja członkowska partii komunistycznej.
126 127 128 129 130
Proces Hössa 21,21. Autobiografia, s. 42. APMO Proces Hössa 21,21. Por. tamz˙e, 21,20. Autobiografia, s. 54. APMO
57
„Po tym odkryciu wymienieni oskarz˙eni nie mogli juz˙ miec´ z˙adnych wa˛tpliwos´ci, z˙e Kadow jest komunistycznym szpiclem i chce jechac´ do Zagłe˛bia Ruhry tylko po to, aby zdradzic´ Niemcy na rzecz Francuzów. W zwia˛zku z tym wszyscy zgodzili sie˛, z˙e trzeba Kadowa solidnie obic´”131. Uprowadzili go do lasu, zatłukli prawie na s´mierc´ kijami i pałkami, a wreszcie poderz˙ne˛li mu gardło i dobili dwoma strzałami z pistoletu. Prawdopodobnie wszyscy sprawcy byli pod wpływem alkoholu. 28 czerwca 1923 roku Höss i inni „Rossbachowcy” zostali aresztowani. Zdradził ich jeden z uczestników mordu – zapewne nie tyle z che˛ci zysku, jak pisze Höss, co dlatego, z˙e jako niezrównowaz˙ona psychicznie osoba wtajemniczona w sprawe˛ sam obawiał sie˛ s´mierci132. Ws´ród aresztowanych był takz˙e Bormann. Höss za „cie˛z˙kie uszkodzenie ciała ze skutkiem s´miertelnym” został skazany na dziesie˛c´ lat wie˛zienia, a wie˛c otrzymał najwyz˙sza˛ kare˛ spos´ród dwunastu oskarz˙onych; Bormann za „pomocnictwo w cie˛z˙kim uszkodzeniu ciała i ukrywanie sprawców” dostał jeden rok. Jochen von Lang, autor biografii Bormanna, przypuszcza, z˙e skazanie sprawców za zabójstwo, a nie za morderstwo z premedytacja˛, było podyktowane tym, z˙e sa˛d chciał uchronic´ młodych Rossbachowców przed kara˛ s´mierci133. „Jak sprawa w rzeczywistos´ci wygla˛dała, nie zostało wyjas´nione” – napisał póz´niej Höss. „Donosiciel w czasie zajs´cia nie był na tyle trzez´wy, aby móc zapamie˛tac´ dokładnie wszystkie szczegóły. Ci, którzy je znali, milczeli. Ja brałem równiez˙ w tym udział, jednakz˙e nie byłem ani przywódca˛, ani tez˙ głównym sprawca˛. Kiedy w czasie s´ledztwa zauwaz˙yłem, z˙e kolega, który był włas´ciwym sprawca˛, moz˙e zostac´ obcia˛z˙ony jedynie przeze mnie, wzia˛łem wine˛ na siebie, on zas´ został jeszcze w trakcie s´ledztwa zwolniony”134. Lang jest przekonany, z˙e Höss „nawet w obliczu szubienicy osłaniałby Bormanna jako podz˙egacza”135. W kaz˙dym razie od tego czasu datuje sie˛ mie˛dzy nimi trwała przyjaz´n´.
131
W: LANG, dz. cyt., s. 416. Por. LANG, dz. cyt., s. 38 n. 133 Tamz˙e, s. 41. 134 Autobiografia, s. 43. Według akt procesowych podczas s´ledztwa nikt nie został zwolniony, ale areszt s´ledczy zaliczono na poczet kary. Bormannowi zaliczono na poczet kary rocznej jeden miesia˛c, Makensenowi (który potem został kierownikiem biura Hessa, zaste˛pcy Hitlera) 4 miesia˛ce na poczet kary szes´ciomiesie˛cznej. 135 LANG, dz. cyt., s. 41. 132
58
We wszystkich powojennych wypowiedziach na ten temat Höss utrzymuje, z˙e Kadowa zamordowano za „wydanie Francuzom Schlagetera”. O co tu chodziło? Wobec niewywia˛zywania sie˛ Niemiec z narzuconego im przez Traktat Wersalski obowia˛zku spłaty odszkodowan´ wojennych Francuzi okupowali od 11 stycznia 1923 r. Zagłe˛bie Ruhry. W zwia˛zku z tym rozpocze˛ła sie˛ „walka o Ruhre˛”: 13 stycznia kanclerz Cuno proklamuje „bierny opór”, który zostaje podje˛ty przez niemal cała˛ ludnos´c´: wykonywane sa˛ juz˙ tylko prace konieczne dla zaspokojenia niezbe˛dnych potrzeb z˙yciowych, kopalnie strajkuja˛, ustaje dostawa we˛gla. Pewne grupy przechodza˛ do taktyki czynnego sabotaz˙u jako formy walki przeciwko okupantom. Jednym z najbardziej znanych przywódców tego ruchu oporu jest Albert Leo Schlageter, znajomy Hössa: „Schlageter był moim starym dobrym kolega˛, z którym niejednokrotnie w rejonie nadbałtyckim i Zagłe˛biu Ruhry wspólnie walczylis´my, z którym pracowalis´my wspólnie na Górnym S´la˛sku za liniami nieprzyjacielskimi i załatwialis´my niejedna˛ ciemna˛ sprawe˛ przy dostawach broni”136. Schlageter zostaje w kwietniu wydany Francuzom, aresztowany, skazany na s´mierc´ i stracony 26 maja 1923 – na pie˛c´ dni przed dokonanym w Parchim mordem kapturowym na tym, który go jakoby wydał. Tak zwane „mordy kapturowe” nie stanowiły w owym czasie rzadkos´ci137. Höss uzasadnia to naste˛puja˛co: „Poniewaz˙ rza˛d musiał zaprzeczac´ faktowi istnienia korpusów ochotniczych, nie mógł on równiez˙ s´cigac´ przeste˛pstw dokonywanych w tych oddziałach, jak kradziez˙e broni, zdrada tajemnic wojskowych, zdrada kraju itp. W wyniku tego w korpusach ochotniczych oraz organizacjach, które zaje˛ły ich miejsce, powstał samosa˛d, oparty na starych niemieckich wzorach – sa˛d kapturowy. [...] Byłem wówczas i jestem równiez˙ dzisiaj głe˛boko przekonany, z˙e zdrajca ten zasłuz˙ył na s´mierc´. Poniewaz˙ jednak według wszelkiego prawdopodobien´stwa nie zostałby on skazany przez z˙aden sa˛d niemiecki, zgodnie z niepisanym prawem, które sobie sami ustanowilis´my w ówczesnej koniecznos´ci, osa˛dzilis´my go sami”138.
136
Autobiografia, s. 43 n. W latach 1919-1923 dokonano ich 354. Wg: E. J. GUMBEL, Verräter verfallen der Feme. Opfer (Mörder) Richter 1919-1929, Berlin 1929, s. 188-197; cyt. w: Sehn, Wste˛p, s. 10. 138 Autobiografia, s. 43 n. 137
59
Jednakz˙e ani w uzasadnieniu wyroku, ani w literaturze dotycza˛cej tego mordu kapturowego (który był wówczas przedmiotem duz˙ego zainteresowania), ani w s´wiadectwach i pisemnych materiałach odnosza˛cych sie˛ do wydania Schlagetera nie znajduje sie˛ nic, co wskazywałoby na wzajemny zwia˛zek obu tych wydarzen´. Równiez˙ Martin Bormann w swoich póz´niejszych wspomnieniach o tym procesie nie mówi nic o Schlageterze139. Nawet Hitler napisał w Mein Kampf, z˙e Schlageter został „zadenuncjowany Francuzom przez pewnego urze˛dnika rza˛dowego”140. Wersja Hössa jest wie˛c z pewnos´cia˛ nieprawdziwa. Martin Broszat zauwaz˙a w zwia˛zku z tym, z˙e jest w kaz˙dym razie do pomys´lenia, „iz˙ Höss w atmosferze ówczesnego podniecenia, spowodowanego sprawa˛ wydania Schlagetera, rzeczywis´cie wyobraził sobie, z˙e Kadow musi równiez˙ byc´ takim zdrajca˛, i z˙e to – obiektywnie nieuzasadnione – wyobraz˙enie znalazło potem swoje myla˛ce odbicie w zeznaniach Hössa i w jego autobiografii”141. Höss nie wspomina równiez˙ nigdzie o okrutnym sposobie, w jaki mord ten został dokonany, tak z˙e odnosi sie˛ wraz˙enie, iz˙ chodziło tu po prostu o zastrzelenie człowieka skazanego przez sa˛d kapturowy. 28 wrzes´nia 1946 tak oto zrelacjonował on w Krakowie to wydarzenie: „Wiosna˛ 1923 roku przeprowadziła ludnos´c´ niemiecka Zagłe˛bia Ruhry pasywny bojkot i aktywny sabotaz˙ zarza˛dzen´ władz francuskich. Sabotaz˙em aktywnym kierował Albert Leo Schlageter, który przez byłego uczestnika korpusu Rossbacha, Kadowa, zatrudnionego wraz z innymi członkami korpusu w maja˛tku ziemskim w pobliz˙u miejscowos´ci Parchim, zarza˛dzanym przez póz´niejszego szefa kancelarii partii Bormanna, wydany został w re˛ce Francuzów. [...] Po stwierdzeniu tego zorganizowała sie˛ przy moim udziale grupa uczestników korpusu Rossbacha, która porwała Kadowa, uprowadziła go do lasu, gdzie został zastrzelony. W akcji tej brałem czynny udział, za co skazany zostałem na 10 lat wie˛zienia”142. Jerzy Rawicz jest przekonany, z˙e Höss w swoich wspomnieniach nie pomylił sie˛ tak po prostu; miał na to zbyt dobra˛ pamie˛c´ – nawet co do
139
Por. LANG, dz. cyt., s. 32-43. A. HITLER. Mein Kampf. Jubiläumsausgabe anläßlich der Vollendung des 50. Lebensjahres des Führers, München 1939, s. 13. 141 Wste˛p Broszata do niem. wydania Autobiografische Aufzeichnungen, s. 37, przyp. 1. 142 APMO Proces Hössa 21,22 n. 140
60
najdrobniejszych szczegółów. Przyczyne˛ wersji wła˛czaja˛cej do całej sprawy Schlagetera widzi on w czyms´ innym: „Przyjaz´n´ z takim człowiekiem i che˛c´ pomszczenia go – jako motyw zbrodni («Zgadzałem sie˛ z wyz˙ej przedstawionych pobudek na s´mierc´ zdrajcy»143) we wspomnieniach Hössa – nie dyskredytuja˛ go w jego poje˛ciu, zgodne sa˛ z zasadami ideowego nacjonal-socjalisty, za jakiego przez całe z˙ycie sie˛ uwaz˙a i chce byc´ uwaz˙any. [...] A wie˛c? Zmys´lił sobie? Jez˙eli tak, to po co? Włas´nie dla rehabilitacji zbrodni ex post, po latach. Włas´nie po to, by i samemu znalez´c´ sie˛ w areopagu nacjonal-socjalistycznych s´wie˛tych, którym nic podłego nie moz˙e przydarzyc´ sie˛ w z˙yciu. [...] jakz˙e wie˛c Höss mógł przyznac´ sie˛ do uczestnictwa w podłym morderstwie? Co innego – zemsta za s´mierc´ takiego Schlagetera. To nie tylko nie uwłacza, to nawet jest czyn patriotyczny, prawda?”144 Schlageter stał sie˛ dla wie˛kszos´ci Niemców, nawet tych nastawionych lewicowo145, bohaterem narodowym. Póz´niej powstał nawet oddział SS jego imienia. Wie˛z´niowie obozu w Dachau musieli zdejmowac´ czapki, przemaszerowuja˛c obok niewielkiej sztucznej skalnej piramidy z tablica˛ pamia˛tkowa˛ ku czci Leo Schlagetera146. Jak w z˙adnym niemal innym miejscu biografii Hössa, wyste˛puje tutaj niezwykle dobitnie jedna z jej istotnych cech charakterystycznych: stylizacja w kierunku linii ideologicznej toz˙samos´ci. Höss nie prezentuje siebie w sposób realistyczny, lecz tak, jak chciałby siebie widziec´ i byc´ przez innych widziany. Zarówno prof. Batawia, jak i sa˛d w swoim uzasadnieniu wyroku nie znali historycznego tła mordu kapturowego w Parchim i dlatego przyje˛li wersje˛ Hössa.
5. Wie˛zienie i refleksja nad soba˛ (1923-1928) Pocza˛tkowo Höss nie liczył sie˛ z dłuz˙szym pobytem w wie˛zieniu, poniewaz˙ w owych niespokojnych czasach wiele wskazywało na to, z˙e ogólna sytuacja polityczna w Niemczech moz˙e ulec zmianie. „Liczyłem sie˛
143
Autobiografia, s. 43. RAWICZ, Dzien´, s. 29 n. 145 Por. „Rote Fahne”, centralny organ Komunistycznej Partii Niemiec, 26.6.1923; cyt w: RAWICZ, Dzien´, s. 27 nn. 146 Por. W. HORNUNG, Dachau. Eine Chronik, Zürich 1936, s. 74. 144
61
z tym, iz˙ w odpowiednim czasie zostaniemy uwolnieni przez naszych kolegów”147. Czas przebywania w areszcie s´ledczym pozostawał pod znakiem takiego włas´nie pozytywnego nastroju. Nie zmieniła go nawet przeczytana w gazetach po 9 listopada 1923 wiadomos´c´ o nieudanym puczu w Monachium i o aresztowaniu Hitlera. Jednakz˙e „po przeniesieniu do wie˛zienia karnego nasta˛piło rychło bolesne przebudzenie”148. Po ogłoszeniu wyroku w dniu 17 marca 1924 Höss jako członek zakazanej organizacji politycznej znalazł sie˛ w izolatce brandenburskiego wie˛zienia. Szybko przywykł do „wojskowych” warunków wie˛ziennego z˙ycia. W swojej autobiografii opisał póz´niej szczegółowo i trafnie149 psychologiczne skutki pobytu w wie˛zieniu dla róz˙nych typów wie˛z´niów i straz˙ników. Dos´wiadczenie to było mu bardzo przydatne w obozach koncentracyjnych. Okres ten stał sie˛ czasem refleksji nad soba˛. „Dotychczas z˙yłem dniem dzisiejszym, brałem z˙ycie tak, jak przychodziło i nie mys´lałem powaz˙nie o przyszłos´ci. Obecnie miałem dos´c´ czasu do przemys´lenia mego całego dotychczasowego z˙ycia, poznania błe˛dów i słabos´ci oraz przygotowania sie˛ do póz´niejszego, bogatszego w tres´c´ z˙ycia. W okresach mie˛dzy poszczególnymi akcjami korpusu ochotniczego wyuczyłem sie˛ wprawdzie zawodu [zarza˛dzania gospodarstwem rolnym], który polubiłem i w którym mogłem sie˛ doskonalic´ [...] jednak prawdziwej tres´ci z˙ycia, tego, co mogłoby rzeczywis´cie wypełnic´ z˙ycie, jeszcze sobie nie us´wiadomiłem. Choc´ moz˙e to brzmiec´ niedorzecznie, rozpocza˛łem poszukiwania za tres´cia˛ z˙ycia za murami wie˛zienia i póz´niej ja˛ rzeczywis´cie znalazłem”150. Po dwóch latach Höss zapadł na psychoze˛ wie˛zienna˛ z silnymi stanami le˛kowymi. Przez˙ył wtedy zasadnicza˛ rozterke˛ co do swej z˙yciowej orientacji: „Próbowałem na siłe˛ wzia˛c´ sie˛ w karby, nie byłem jednak w stanie temu przeciwdziałac´. Chciałem sie˛ modlic´, lecz zdobywałem sie˛ jedynie na trwoz˙ny bełkot, zapomniałem sie˛ modlic´, nie mogłem juz˙ znalez´c´ drogi do Boga. W tym stanie byłem przekonany, iz˙ Bóg nie chce mi wie˛cej pomóc, poniewaz˙ Go opus´ciłem. Dre˛czyło mnie moje oficjalne
147
Autobiografia, s. 44. Tamz˙e, s. 45. 149 Potwierdził mi to Gerd BRISCH, dos´wiadczony katolicki kapelan wie˛zienny. Obserwacje te sa˛ równiez˙ pos´wiadczone przez byłych wie˛z´niów obozów koncentracyjnych. Por. SEGEV, Commanders, s. 299. 150 Autobiografia, s. 52. 148
62
wysta˛pienie z Kos´cioła w roku 1922. Było ono jednak konsekwencja˛ stanu, jaki istniał od kon´ca wojny. [...] Czyniłem sobie najbardziej gorzkie wyrzuty, z˙e nie spełniłem woli moich rodziców i nie zostałem duchownym. Dziwne, z˙e mnie to wszystko dre˛czyło włas´nie w tym stanie”151. Za pomoca˛ s´rodków uspokajaja˛cych i w wyniku złagodzenia rez˙imu odbywania kary kryzys został przezwycie˛z˙ony, ale istota wyzwania, jakie kryło sie˛ w tym dos´wiadczeniu, nie znalazła odpowiedzi, a zwia˛zane z tym napie˛cie nie zostało rozładowane. Hössowi wolno było utrzymywac´ z˙ywa˛ korespondencje˛ z przyjaciółmi, przyjmowac´ odwiedziny (m. in. odwiedził go Rossbach152), otrzymywac´ ksia˛z˙ki i materiały dydaktyczne. Duz˙o czytał, głównie dostarczanej przez przyjaciół nowszej literatury z zakresu historii, nauki o rasach oraz ideologii narodowosocjalistycznej – zapewne takz˙e powstałe w wie˛zieniu dzieło Hitlera Mein Kampf. Uczył sie˛ tez˙ angielskiego. Poszukiwanie drogi z˙yciowej zaprowadziło go do zwia˛zku „Artamanów” – młodziez˙owego ruchu osiedlen´czego o nacjonalistycznym nastawieniu, z którym nawia˛zał kontakt zaraz po zwolnieniu z wie˛zienia. „Zarówno zwia˛zek ten, jak i jego cele poznałem jeszcze w okresie odbywania kary z doste˛pnych mi publikacji i dokładnie sie˛ z nimi zapoznałem. [...] Była to równiez˙ i moja droga – mój długo poszukiwany cel”153.
6. U „Artamanów” (1929-1934) W lipcu 1928 roku Höss został niespodziewanie – na podstawie amnestii – przedterminowo zwolniony. Od krewnych, przyjaciół, dawnych kolegów otrzymał od razu rozmaite rady i oferty pomocy. Tym razem podja˛ł decyzje˛ bardzo s´wiadomie. Przede wszystkim odrzucił propozycje˛ wyjazdu za granice˛, aby unikna˛c´ ponownego uwikłania sie˛ w walki polityczne skrajnej prawicy: „Chciałem pozostac´ w Niemczech i tutaj pomagac´ w odbudowie”154. Odrzucił jednak takz˙e propozycje˛ zaangaz˙owania sie˛
151 152 153 154
Tamz˙e, s. 54. Por. G. ROSSBACH, Mein Weg durch die Zeit, Weilburg/Lahn 1950. Autobiografia, s. 60 n. Tamz˙e, s. 60.
63
w pierwszych szeregach bojowej organizacji NSDAP: „Mimo iz˙ byłem członkiem partii od 1922 roku, przekonanym o słusznos´ci jej celów, z którymi sie˛ zgadzałem, zdecydowanie odrzucałem masowa˛ propagande˛, targi o wzgle˛dy tłumu, granie na najniz˙szych instynktach mas. «Masy» poznałem juz˙ w latach 1918-1923”155 – tzn. w korpusie ochotniczym. Nieche˛c´ do udziału w tej działalnos´ci była jednym ze skutków wie˛ziennej refleksji nad soba˛. „Zerwałem wszelkie kontakty z dawniejszymi kolegami oraz ze znajomymi i zaprzyjaz´nionymi rodzinami [...] poniewaz˙ chciałem rozpocza˛c´ nowe z˙ycie bez z˙adnych zakłócen´”156. Co było ta˛ nowa˛ tres´cia˛ z˙ycia, która˛ Höss znalazł? Pragna˛ł pomagac´ w odbudowie Niemiec – „w odbudowie, planowanej perspektywicznie z daleko sie˛gaja˛cymi celami. Chciałem osiedlic´ sie˛ na roli! W cia˛gu długich lat osamotnienia w mej celi us´wiadomiłem sobie, z˙e dla mnie istniał tylko jeden cel, dla którego opłacało sie˛ walczyc´ i pracowac´ – zdobyte własna˛ praca˛ gospodarstwo rolne ze zdrowa˛ i duz˙a˛ rodzina˛. To miało sie˛ stac´ tres´cia˛ mego z˙ycia, jego celem157. Droge˛ do realizacji tego celu widział w zwia˛zku „Artamanów”. Dnia 1.3.1929 został jego członkiem, „zache˛cony do tego przez «Artamhefte» + «Die Kommenden 1925»”158, jak napisane jest w jego legitymacji zwia˛zkowej. Samos´wiadomos´c´ Artamanów opisał naste˛puja˛co: „Była to wspólnota młodych, us´wiadomionych narodowo chłopców i dziewcza˛t, wywodza˛ca sie˛ z ruchu młodziez˙owego wszystkich nacjonalistycznych kierunków partyjnych, którzy przede wszystkim chcieli sie˛ wydostac´ z niezdrowego, destrukcyjnego i powierzchownego z˙ycia w mies´cie i powrócic´ do zdrowego, twardego, lecz naturalnego trybu z˙ycia na wsi. Gardzili oni alkoholem i nikotyna˛, wszystkim, co nie słuz˙yło zdrowemu rozwojowi ciała i ducha. Wyznawali zasade˛ powrotu do ziemi, z której wyszli ich przodkowie, do z´ródła z˙ycia narodu niemieckiego, do zdrowego chłopskiego osadnictwa”159.
155
Tamz˙e. Tamz˙e, s. 61. 157 Tamz˙e, s. 60. 158 Wpis w legitymacji zwia˛zkowej. APMO, Sygn. Mat/1686. „Die Kommenden” to tytuł czasopisma Artamanów. 159 Autobiografia, s. 60 n. 156
64
Decyzja przysta˛pienia do ruchu Artamanów została powzie˛ta przez Hössa bardzo s´wiadomie – inaczej niz˙ to miało miejsce w przypadku wsta˛pienia do korpusu ochotniczego. Była to najbardziej s´wiadoma i odpowiedzialna decyzja w jego z˙yciu. Dlatego warto przyjrzec´ sie˛ tej wspólnocie i jej duchowi nieco bliz˙ej. Zwia˛zek Artamanów160 był organizacja˛ młoda˛ – powstał w roku 1924. Od samego pocza˛tku zainteresowanie polityka˛ było w nim s´cis´le powia˛zane ze stylem z˙ycia. Pierwotnie jego celem było wyparcie polskich sezonowych robotników rolnych, którzy od lat stanowili dla włas´cicieli maja˛tków ziemskich na wschodzie tania˛ siłe˛ robocza˛ (w r. 1926 było ich tam około 130 tysie˛cy) i jakoby zagraz˙ali z˙ywiołowi niemieckiemu na tych terenach. Koncepcja „osadnictwa na Wschodzie” pozostawała tez˙ w zwia˛zku z da˛z˙eniem do odzyskania terenów, które Niemcy utraciły w r. 1918 na rzecz odrodzonego pan´stwa polskiego. O tym, z˙e „antyslawizm pozostawał idea˛ przewodnia˛ ruchu Artamanów”161, Höss w Polsce nie mówił. Praca i projekty osiedlen´cze słuz˙yły „kolonizacji wewne˛trznej” (jako namiastce utraconych kolonii zamorskich) i miały na terenach połoz˙onych w pobliz˙u granicy polskiej charakter militarny. Ła˛czyło sie˛ to z teza˛ narodowych socjalistów dotycza˛ca˛ przestrzeni z˙yciowej, w mys´l której naród wtedy tylko moz˙e byc´ zdrowy, jes´li „wytworzy zdrowy, zgodny z z˙yciowymi potrzebami, naturalny stosunek mie˛dzy liczba˛ i wzrostem ludnos´ci z jednej strony a wielkos´cia˛ i jakos´cia˛ ziemi z drugiej”162. Sta˛d niedaleko było juz˙ do mys´li o przygotowaniu sie˛ do „kolonizacji zewne˛trznej”: do odzyskania utraconych terenów wschodnich. W krakowskim s´ledztwie Höss powiedział na temat pracy zwia˛zku: „Jedna˛ z dróg do tego był podział wielkich zadłuz˙onych maja˛tków, druga˛ zas´ stopniowe przenikanie na polskie w owym czasie tereny Prus Zachodnich i Poznan´skiego”163. O „zdobyciu siła˛ rozległych terenów na Wschodzie” miał jednak Höss usłyszec´ po raz pierwszy na zjez´dzie Artamanów w r. 1930, kiedy przemawiał do nich Himmler. „Ta idea i mys´l były dla nas wszystkich czyms´ nowym i na podstawie ogólnej sytuacji nie wydawały sie˛ nam
160
Poniz˙ej opieram sie˛ na studium: M. H. KATER, Die Artamanen – Völkische Jugend in der Weimarer Republik, w: „Historische Zeitschrift” 213 (1971), s. 576-638. 161 KATER, Die Artamanen, s. 589. 162 HITLER, Mein Kampf, s. 638. 163 APMO Proces Hössa 21,190.
65
moz˙liwe do realizacji w najbliz˙szej przyszłos´ci. Himmler jednak był głe˛boko przekonany, iz˙ nasta˛pi to wkrótce. Rozmawiałem z nim długo na ten temat, nie podzielałem jednak jego pogla˛dów, cele te były dla mnie zbyt odległe”164. Co rozumie on dokładnie przez owo „zbyt odległe”, nie jest rzecza˛ jasna˛. Zapewne nie była mu obca koncepcja, która˛ naczelny ideolog narodowego socjalizmu Rosenberg tak oto wyraził: „To przekonanie, z˙e naród niemiecki, jes´li nie chce w prawdziwym tego słowa znaczeniu zgina˛c´, potrzebuje dla siebie ziemi, i ta trzez´wa s´wiadomos´c´, z˙e ziemi tej nie moz˙na juz˙ zdobyc´ w Afryce, lecz trzeba ja˛ zdobyc´ w Europie, a w pierwszym rze˛dzie na Wschodzie, wyznaczaja˛ całe organiczne nastawienie niemieckiej polityki zagranicznej na całe stulecia”165. Istotna˛ cecha˛ tego ruchu było silne podkres´lanie waloru zdrowego z˙ycia na wsi w przeciwien´stwie do niezdrowego z˙ycia miejskiego, poła˛czone z surowym kodeksem moralnym. „Według opisu Schielego idealne znamiona kaz˙dego Artamana około roku 1925 przypominaja˛ asceze˛ mieszkaja˛cych w klasztorze mnichów: «Dobrowolna surowos´c´ i bezwzgle˛dna abstynencja od alkoholu i nikotyny, czysty stosunek do drugiej płci... dobrowolne ubóstwo i prostota pos´ród przerafinowanego, zmaterializowanego s´wiata»166; katalog ten powtarza sie˛ w kolejnych publikacjach ruchu Artamanów z niezmienna˛ dobitnos´cia˛. W obre˛bie zwia˛zku młodziez˙owego, który pojmował siebie nie jako grupe˛ teoretycznych marzycieli, lecz jako aktywistyczny oddział szturmowy o zdecydowanych celach, cnoty te były jednak dostosowane do całos´ciowego programu, zrozumiałego dla kaz˙dego: dobrowolne ubóstwo i prosty sposób z˙ycia były koniecznymi atrybutami przyszłego, osiedlaja˛cego sie˛ na rozległych terenach Wschodu rolnika-pioniera, wstrzemie˛z´liwos´c´ seksualna nie była propagowana jako wartos´c´ sama w sobie, lecz nalez˙ało ja˛ widziec´ w zwia˛zku z nacjonalistyczna˛ polityka˛ rasowa˛. W odpowiednim czasie równiez˙ osiedlen´cy z szeregów Artamanów mieli ze swymi z˙onamiArtamankami płodzic´ zdrowe chłopskie dzieci, ale nie dla «zmysłowej rozkoszy» (jak w wielkim mies´cie), lecz w «poczuciu odpowiedzialnos´ci wobec narodu i rasy»”167.
164
Tamz˙e. W: „Nationalsozialistische Monatshefte”, 3. Jhg., Heft 26, München 1932, s. 199. Por. IMT XXX, s. 2777. 166 „Artamanenheft”, s. 7. 167 KATER, dz. cyt., s. 602 n. 165
66
Do ruchu Artamanów nalez˙ał równiez˙ Richard Walter Darré, w Trzeciej Rzeszy Reichsbauernführer i minister Rzeszy do spraw wyz˙ywienia i rolnictwa. Propagował on jak nikt inny tak potem popularna˛ ideologie˛ „krwi i ziemi” (Blut und Boden). W swoich pismach168 twierdził, z˙e w przeciwien´stwie do nomadycznego z˙ydostwa rasa nordycka jest prawdziwym twórca˛ kultury europejskiej, chłop niemiecki stanowi spre˛z˙yne˛ dziejów, uosabia istote˛ niemieckiego z˙ywiołu i jest jedynym stróz˙em niemieckiej jednos´ci169. Przez skojarzenie chłopstwa z krwia˛ nordycka˛ Artamani stali sie˛ nietolerancyjnymi rasistami, widza˛cymi wroga nie tylko w Słowianach, lecz szczególnie w Z˙ydach. Z˙yd jawił sie˛ im po prostu jako symbol skorumpowanego miasta. Poniewaz˙ Z˙ydzi nie walcza˛ o własny kraj, lecz „pasoz˙ytuja˛” na krajach ich goszcza˛cych, nie tylko nie moga˛ byc´ elementem zdrowym, lecz nawet niszcza˛ kulture˛ owego krajugospodarza. Poje˛cia „chłop” i „Z˙yd” sa˛ wzajemnie sprzeczne. Chodzi o to, aby uwolnic´ sie˛ takz˙e od wszelkich duchowych wpływów Z˙ydów. „«Równiez˙ ostatnia rezerwa naszego narodu, cze˛s´c´ ludnos´ci wiejskiej, ulega zz˙eraja˛cemu z˙ydowskiemu duchowi, materializmowi, zdegenerowanej kulturze oraz cywilizacji, która wyrywa z nas rdzen´, wyszarpuje serce z ludzkiej piersi i czyni z nas niewolników mamony», pisał przywódca Artamanów Ernst Nocke juz˙ w roku 1925, dodaja˛c: «Zapobiec duchowej zagładzie, uleczyc´ ciało i ducha praca˛ na roli – oto najs´wie˛tsze zadanie dorastaja˛cego pokolenia niemieckiej młodziez˙y»”170. W tym włas´nie sensie nalez˙y rozumiec´ Hössa, kiedy mówi, z˙e „gardzili oni alkoholem i nikotyna˛, wszystkim, co nie słuz˙yło zdrowemu rozwojowi ciała i ducha”171. Zwia˛zek załoz˙ył w r. 1927 „urza˛d do spraw rasoznawstwa” i opracował kryteria udowadniania aryjskiego pochodzenia. Chciano powrócic´ do krwi i sposobu z˙ycia german´skich przodków. Nalez˙ał tu równiez˙ kult german´ski, który tylko w ruchu młodziez˙owym wyste˛pował w tak intensywnej formie. Program kaz˙dego zgromadzenia zwia˛zku zawierał widowisko pos´wie˛cenia ognia i miecza.
168 Das Bauerntum als Lebensquell der nordischen Rasse (1928); Um Blut und Boden (1929); Neuadel aus Blut und Boden (1930). 169 Według: R. WISTRICH, Wer war wer im Dritten Reich?, München 1983, s. 59. 170 Por. E. JÄCKEL, Hitlers Weltanschauung: Entwurf einer Herrschaft, Stuttgart 31986, s. 97 nn., zwł. s. 115 n. 171 Autobiografia, s. 60.
67
Juz˙ w cztery miesia˛ce po wsta˛pieniu do Zwia˛zku Artamanów Rudolf Höss został dnia 28.6.1929 „dowódca˛” (Führer), którego zadanie polegało na kierowaniu praca˛ zatrudnionej w jednym maja˛tku grupy licza˛cej do 40 osób. Struktura była s´cis´le autorytarna; na „kursach dowódców” umacniana była „duchowa postawa” kierowniczej elity. U Artamanów znalazł Höss z˙one˛, 21-letnia˛ wówczas Hedwig Hensel, która wsta˛piła do Zwia˛zku, „opanowana takimi samymi ideałami”. „Juz˙ przy pierwszym spotkaniu odczulis´my wzajemny pocia˛g do siebie. Znalez´lis´my taka˛ harmonie˛ zaufania i zrozumienia, jakbys´my od dziecin´stwa przebywali razem. Nasze pogla˛dy na z˙ycie były we wszystkich dziedzinach identyczne”. Ale pomimo harmonijnego współz˙ycia i zgodnos´ci w pogla˛dach nie rozmawiali ze soba˛ o sprawach najbardziej osobistych. „...to, co mnie najgłe˛biej poruszało, musiałem załatwiac´ sam ze soba˛, nie mogłem jej tego wyjawic´”172. „Oczywis´cie kochałem swoja˛ z˙one˛, ale rzeczywistej duchowej wspólnoty mie˛dzy nami nie było”173. Małz˙en´stwo zawarli 17.8.1929, a dnia 6.2.1930 urodził sie˛ ich syn KlausBernd. „Pobralis´my sie˛ najszybciej, jak tylko to było moz˙liwe” – Höss nie wspomina, z˙e jego z˙ona była juz˙ w cia˛z˙y – „aby wspólnie rozpocza˛c´ nasze twarde z˙ycie, które dobrowolnie wybralis´my z najgłe˛bszego wewne˛trznego przekonania. [...] Bylis´my szcze˛s´liwi i zadowoleni, gdy nasz przykład i oddziaływanie pozyskiwały wcia˛z˙ nowych wyznawców dla naszej idei”174. Ze słów tych przebija wyraz´nie s´wiadomos´c´ „misjonarska”. W grudniu 1929 roku doszło w obre˛bie ruchu do rozłamu175. Jakkolwiek znaczna wie˛kszos´c´ Artamanów nalez˙ała do NSDAP, to jednak ws´ród młodziez˙y zwia˛zkowej panowała tez˙ dos´c´ powszechna nieufnos´c´ wobec zakusów partii zmierzaja˛cych do bezpos´redniego politycznego podporza˛dkowania sobie tego ruchu. Grupa bardziej umiarkowana (około 400 spos´ród ogólnej liczby 2000), która nie chciała sie˛ podporza˛dkowac´ radykalnym narodowym socjalistom, wysta˛piła ze zwia˛zku i załoz˙yła nowy o nazwie „Die Artamanen, Bündische Gemeinden für Landarbeit und Siedlung” (Artamani, wspólnoty rolnicze i osadnicze) z siedziba˛ w Markenthun
172 173 174 175
68
Tamz˙e, s. 61. Gilbert, Tagebuch, s. 251. Autobiografia, s. 61. Por. KATER, dz. cyt., s. 606 i 616-621.
koło Berlichen. Höss był tutaj od dnia 1.1.1930 dowódca˛176. W zwia˛zku z pobytem w wie˛zieniu jego członkostwo w NSDAP było zawieszone; kiedy w roku 1936 złoz˙ył wniosek o ponowne przyje˛cie, podał, z˙e jako Lagerleiter nie mógł nalez˙ec´ do partii177. Jakkolwiek sprawa ta nie jest zupełnie jasna – w swojej autobiografii i na procesie Höss nic na ten temat nie mówi – to jednak nalez˙y przypuszczac´, z˙e odzywa sie˛ tu dystans wobec NSDAP, który sprawił, z˙e w roku 1928 odsuna˛ł sie˛ on od swoich dawnych towarzyszy i wybrał Zwia˛zek. Liczne spory, rozłamy i trudnos´ci finansowe były przyczyna˛, z˙e ruch ten nie rozwina˛ł sie˛. Niektóre grupy zostały (przymusowo) wcielone do Hitler-Landjugend (hitlerowskiej organizacji młodziez˙y wiejskiej), reszta zas´ uległa w roku 1935 rozwia˛zaniu. Tym, co pozostało, było wspomnienie ideału. Reichsjugendführer (naczelny przywódca młodziez˙y hitlerowskiej) Baldur von Schirach napisał w r. 1934: „Artamani słuz˙a˛ idei, która jest cze˛s´cia˛ narodowego socjalizmu, ale sama ich organizacja nalez˙y do przeszłos´ci”178. Zapewne równiez˙ z tego powodu, a takz˙e dlatego, z˙e sfinansowanie kupna gospodarstw sprawiało duz˙e trudnos´ci, pocia˛gaja˛ca okazała sie˛ oferta Himmlera: „Wkrótce mielis´my otrzymac´ przydział ziemi. Stało sie˛ jednak inaczej! Wezwanie Himmlera z czerwca 1934 roku do wsta˛pienia do aktywnej słuz˙by w SS miało mnie sprowadzic´ z drogi, która˛ dotychczas tak pewnie i s´wiadomie da˛z˙yłem do celu. [...] Nadzieja szybkiego awansu i zwia˛zanych z tym finansowych korzys´ci pozwoliła mi sie˛ oswoic´ z mys´la˛, z˙e musze˛ zejs´c´ z naszej dotychczasowej drogi, ale mimo to moge˛ trwac´ nadal przy naszym z˙yciowym celu. Ten cel z˙ycia, gospodarstwo rolne jako nasz dom, dla nas i naszych dzieci, pozostał nie zmieniony równiez˙ w latach póz´niejszych”179. Przełom z˙yciowy nie był tak wielki, jak by sie˛ mogło wydawac´ na podstawie słów Hössa zapisanych w autobiografii. Ideologicznym spadko-
176 Por. legitymacje˛ zwia˛zkowa˛ Hössa. APMO Materiał do procesów SS-manów, t. 196a. Sygn. Mat/1686. 177 Pismo KZ Dachau z dnia 14.5.1936 do kierownictwa okre˛gu (Gau) NSDAP Górna Bawaria. Jest w nim m.in. powiedziane, z˙e „Reichsleiter Martin Bormann, którego zna on dobrze osobis´cie z okresu walki”, pragnie wstawic´ sie˛ za nim w tej sprawie. BDC, akta personalne Hössa. 178 B. von SCHIRACH, Die Hitler-Jugend. Idee und Gestalt, Berlin 1934, s. 51. Cyt. według: KATER, dz. cyt., s. 621. 179 Autobiografia, s. 61 n.
69
bierca˛ ruchu Artamanów stało sie˛ SS. Ludzie, którzy „podje˛li dziedzictwo ruchu Artamanów, pochodzili przypuszczalnie w wie˛kszos´ci z niemieckiego chłopstwa, z˙yli według surowego kodeksu moralnego przypominaja˛cego moralnos´c´ Artamanów i przygotowywali sie˛ do «osadnictwa na Wschodzie». Nosili czarne mundury SS, a przewodził im były działacz Artamanów Heinrich Himmler”180. Höss wsta˛pił w roku 1933 jako kandydat do SS, a jednoczes´nie jeszcze w r. 1934 był przewodnicza˛cym „rady zwia˛zkowej” w swoim zwia˛zku181. Heinrich Himmler był Gauführerem bawarskiego okre˛gu (Gau) Zwia˛zku Artamanów – najmniejszego, bo licza˛cego chyba nie wie˛cej niz˙ 20 członków. Dlatego nie odgrywał w zwia˛zku jakiejs´ szczególnej roli. Przy organizowaniu swego SS przeja˛ł jednak szereg idei i dos´wiadczen´ Artamanów, czego najbardziej rzucaja˛cym sie˛ w oczy znakiem moz˙e byc´ „chłopska czern´” munduru. Waz˙niejsze sa˛ nawia˛zania tres´ciowe: rasizm i biologiczne kryteria przyjmowania, osadnictwo na Wschodzie i koncepcja chłopów-z˙ołnierzy, pojmowanie swojej formacji jako zakonu, elitarna samos´wiadomos´c´ i tendencja do rewolucyjnego przewartos´ciowania mieszczan´skich norm. Elitarna s´wiadomos´c´ SS pozostawała w ostrej sprzecznos´ci z charakterem partii jako organizacji masowej (co dawało póz´niej asumpt do niezliczonych konfliktów); Kater przypuszcza, z˙e Höss wsta˛pił do SS równiez˙ „dlatego, iz˙ wydawało mu sie˛ ono alternatywa˛ wobec przecie˛tnos´ci partii”182. Kiedy Höss napisał w roku 1947 w swojej autobiografii: „Dzisiaj głe˛boko z˙ałuje˛, z˙e opus´ciłem droge˛, która˛ wówczas kroczyłem. Moje z˙ycie i z˙ycie mojej rodziny przebiegłoby inaczej, chociaz˙ równiez˙ teraz nie mielibys´my własnego domu i gospodarstwa. Byłyby jednak lata pracy daja˛cej zadowolenie”183, to miał na mys´li jedynie przejs´cie od pracy na roli do zawodu z˙ołnierskiego, nie zas´ jaka˛s´ zmiane˛ „wizji z˙yciowej”. Kiedy w roku 1934 otrzymał od Himmlera propozycje˛ wsta˛pienia do aktywnej słuz˙by w SS, miał pocza˛tkowo odpowiedziec´, z˙e w zasadzie chce
180
KATER, dz. cyt., s. 622. Por. KATER, dz. cyt., s. 630. W radzie zwia˛zku Höss był juz˙ co najmniej od r. 1931. Zob. legitymacje˛ zwia˛zkowa˛. 182 KATER, dz. cyt., s. 630. 183 Autobiografia, s. 62. 181
70
osia˛s´c´ i pracowac´ na roli184, i poprosił o czas do namysłu, aby naradzic´ sie˛ z z˙ona˛. „Długo, długo nie mogłem podja˛c´ decyzji. Było to wbrew moim dotychczasowym zwyczajom. Pokusa stania sie˛ znów z˙ołnierzem była jednak zbyt silna, silniejsza aniz˙eli wa˛tpliwos´ci mej z˙ony, czy zawód ten potrafi wypełnic´ mi z˙ycie i dac´ wewne˛trzne zadowolenie. Zgodziła sie˛ jednak, gdy zobaczyła, jak bardzo mnie pocia˛gała perspektywa ponownego stania sie˛ z˙ołnierzem. [...] Po długich, pełnych wa˛tpliwos´ci rozwaz˙aniach zdecydowałem sie˛ przejs´c´ do czynnej słuz˙by w SS”185. Decyzja ta miała miec´ charakter tymczasowy: „Po wojnie chciałem wysta˛pic´ z czynnej słuz˙by i załoz˙yc´ gospodarstwo rolne”186. Wsta˛pienie do czynnej słuz˙by w SS było jakby druga˛ strona˛ tego samego s´wiatopogla˛dowego medalu: po jednej stronie „długofalowa odbudowa Niemiec”, po drugiej „walka przeciwko wrogom pan´stwa”.
184 185 186
Proces Hössa 21,23. Autobiografia, s. 62. Tamz˙e. APMO
III
Słuz˙ba w SS: samowiedza i pierwsze zadania (1933-1940)
1. Wsta˛pienie do SS Dnia 30 stycznia 1933 roku Hitler został powołany na stanowisko kanclerza Rzeszy, 5 marca narodowi socjalis´ci w ramach „frontu walki” pod czarno-biało-czerwonym hasłem uzyskali w wyborach do Reichstagu 52% głosów, 24 marca ustawa o nadzwyczajnych pełnomocnictwach dla rza˛du (Ermächtigungsgesetz) utorowała wbrew konstytucji droge˛ do pan´stwa totalitarnego, do 14 lipca wszystkie partie z wyja˛tkiem NSDAP były rozwia˛zane. Po przeje˛ciu władzy waz˙na˛ sprawa˛ stało sie˛ stworzenie struktury, która by tej władzy zapewniła na zewna˛trz ochrone˛, a od wewna˛trz silne wsparcie. Na tym włas´nie polegała rola SS. Formacja, pocza˛tkowo maja˛ca słuz˙yc´ do osobistej ochrony Führera i innych waz˙nych osobistos´ci (sta˛d nazwa Schutzstaffel – druz˙yna ochronna), stała sie˛ pod kierownictwem Himmlera (od r. 1929) rdzeniem struktury władzy totalitarnego systemu. Höss: „Dalszy rozwój, wzrost, idee i wreszcie pote˛ge˛, jaka˛ póz´niej SS reprezentowała, zawdzie˛cza ona niezłomnej woli Heinricha Himmlera, da˛z˙a˛cego do stworzenia Führerowi Adolfowi Hitlerowi pote˛z˙nego narze˛dzia władzy, które byłoby zdolne do realizacji idei narodowego socjalizmu we wszystkich dziedzinach z˙ycia i dostatecznie silne, aby złamac´ wszelkie opory”187. Opory przeciwko rozbudowie SS pojawiły sie˛ m.in. ze strony armii. Höss widział to w sposób naste˛puja˛cy: „Wehrmacht próbuje bezskutecznie hamowac´ i przeciwdziałac´ temu rozwojowi. Führer nakazał dalsza˛ rozbudowe˛ zbrojnych formacji SS w stosunku do Wehrmachtu jak 1:6. Wynikaja˛ duz˙e trudnos´ci z Wehrmachtem. [...] Starzy, reaktywowani
187
Autobiografia, s. 257.
73
oficerowie dawnej armii cesarskiej sa˛ reakcyjni i konserwatywni, marza˛ o władzy i przywilejach z okresu cesarstwa. Ideologia partii narodowosocjalistycznej jest im zupełnie obca, przede wszystkim zas´ odrzucaja˛ zdecydowanie wszelkie socjalistyczne pogla˛dy. Podległych im młodszych oficerów próbuja˛ oni przecia˛gac´ na swoja˛ strone˛ przeciwko narodowemu socjalizmowi. [...] Zamach na Führera w roku 1944 był moz˙liwy jedynie dlatego, iz˙ nie wierzył on w istnienie rzeczywistej opozycji w szeregach Wehrmachtu, mimo stale przedstawianych mu przez Himmlera i Bormanna dowodów. [...] Czy wojna nie potoczyłaby sie˛ inaczej, gdyby tym intrygom połoz˙ono kres wczes´niej? Gdy po zamachu w 1944 roku Himmler został mianowany dowódca˛ oddziałów zapasowych, było juz˙ zbyt póz´no”188. W przeciwien´stwie do SA, która z powodu niepohamowanej brutalnos´ci była w szerokich kre˛gach społeczen´stwa nie lubiana, SS uchodziła pocza˛tkowo za zdyscyplinowana˛ elitarna˛ grupe˛. Przycia˛gała wielu ludzi chca˛cych zaangaz˙owac´ sie˛ w dzieło odbudowy pan´stwa189. Na Pomorzu, gdzie Rudolf Höss pracował kiedys´ w maja˛tku i nalez˙ał do Zwia˛zku Artamanów, złoz˙ył on 20.9.1933 wniosek o przyje˛cie do SS i został 1.4.1934 członkiem Allgemeine SS (powszechnej SS) (nr legitymacji członkowskiej 193616). Przewaz˙aja˛ca cze˛s´c´ członków owej Allgemeine SS pracowała w zawodach cywilnych i tylko w wolnym czasie uczestniczyła w odpowiednich imprezach czy tez˙ pełniła „słuz˙be˛ SS”. Do Allgemeine SS przyjmowano takz˙e osobistos´ci z˙ycia publicznego jako tzw. Ehrenführer (dowódców honorowych)190. W staraniach o szerokie poparcie udało sie˛ Himmlerowi pozyskac´ dla SS wie˛kszos´c´ klubów jez´dzieckich. Tym samym zdobył on, jak mówi Höhne, „dojs´cie do górnej warstwy agrarnej” oraz „twierdze˛ niemieckiego
188
Tamz˙e, s. 262. Na temat próby przewrotu z r. 1944 por. takz˙e: H. BUCHHEIM, Befehl und Gehorsam. Schriftliches Sachverständigen-Gutachten für den Auschwitz-Prozeß in Frankfurt/Main 1964, w: Anatomie des SS-Staates, Bd 1, München 51989 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Buchheim, Befehl), s. 230 n. 189 Arcybiskup fryburski Konrad Gröber powiedział w r. 1946: „[SS] była u nas we Fryburgu uwaz˙ana za najprzyzwoitsza˛ organizacje˛ partii”; cyt. według: HÖHNE, Der Orden unter dem Totenkopf, s. 125. Gröber był nawet przez pewien czas członkiem wspieraja˛cym SS. IMT Dok. 45-SS. 190 Por. J. ACKERMANN, Heinrich Himmler als Ideologe, Göttingen 1970, s. 100, przyp. 11.
74
nacjonalistycznego konserwatyzmu”191. Partia i zarza˛dca maja˛tku, w którym Höss pracował, poprosili go jako byłego kawalerzyste˛, aby w ramach Allgemeine SS zorganizował oddział jazdy. „W czerwcu 1934 roku odbył sie˛ w Szczecinie pokaz wszystkich oddziałów kawaleryjskich SS, w którym brał udział Himmler jako szef SS. Ja defilowałem przed Himmlerem na czele grupy przeze mnie zorganizowanej. Po tym pokazie wezwany zostałem do Himmlera – znalis´my sie˛ ze Zwia˛zku Artamanów – który zaproponował mi przejs´cie do aktywnej słuz˙by SS”192. Owa „aktywna słuz˙ba” polegała na uczestnictwie w formacjach „politycznej gotowos´ci”, póz´niejszych SS-Verfügungstruppen (oddziałach dyspozycyjnych SS), i oddziałach pełnia˛cych straz˙ w obozach koncentracyjnych (KLWachmannschaften, póz´niejsze Totenkopfverbänden), które jako formacje paramilitarne pozostawały obok armii i policji bezpos´rednio i wyła˛cznie do dyspozycji Führera.
2. Bormann i Himmler Nie moz˙na Rudolfa Hössa zrozumiec´, jes´li sie˛ nie dostrzez˙e jego głe˛bokiego zakorzenienia w pocza˛tkach „ruchu”. Wia˛z˙e sie˛ to w istotny sposób z jego stosunkiem do „dawnych kolegów” Martina Bormanna i Heinricha Himmlera, be˛da˛cych niemal jego rówies´nikami (Bormann urodził sie˛ 7.6.1900, Himmler – 7.10.1900, Höss – według akt SS – 25.11.1900)193. Obu ich znał z pocza˛tku lat dwudziestych, jakkolwiek Himmlera na razie tylko przelotnie, z czasu gdy jako „kurier korpusu ochotniczego miał cos´ do załatwienia z Ludendorffem”194. Wie˛cej wspólnego z przeszłos´ci ła˛czyło go z Martinem Bormannem, którego poznał w r. 1922 jako zarza˛dce˛ pewngo maja˛tku w Meklemburgii i jakoby sam wprowadził do partii195. Moz˙liwe, z˙e krył go tez˙ podczas procesu w sprawie mordu w Parchim196. W kaz˙dym razie od tamtego czasu trwała mie˛dzy nimi przyjaz´n´.
191 192 193 194 195 196
HÖHNE, dz. cyt., s. 129. APMO Proces Hössa 21,2; por. 21,23. W rzeczywistos´ci 1901. Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. II,1. Autobiografia, s. 255 n. Tamz˙e, s. 259. Por. wyz˙ej rozdz. II,4.
75
Była o tym mowa nawet w oficjalnych pismach. W pewnym pis´mie z KZ Dachau, dotycza˛cym formalnego uregulowania przerwanego przez pobyt w wie˛zieniu członkostwa NSDAP197, czytamy, z˙e Parteigenosse Höss informuje, iz˙ przypomniał o tej sprawie „panu Reichsleiterowi Martinowi Bormannowi, którego osobis´cie dobrze zna z okresu walki” i z˙e ten obiecał mu przedstawic´ ja˛ panu Reichsschatzmeistrowi (naczelnemu skarbnikowi)198. Sprawa widocznie sie˛ jednak przecia˛gała, tak z˙e w ponownym pis´mie z roku 1939, tym razem z Sachsenhausen, znowu jest mowa o tym, z˙e Reichsleiter Bormann osobis´cie wstawia sie˛ w tej sprawie za „swym dawnym towarzyszem walki Rudolfem Hössem”199. Moz˙e to włas´nie Bormann pragna˛ł Hössa w roku 1928 po jego zwolnieniu z wie˛zienia „bezwzgle˛dnie widziec´ w pierwszych szeregach bojowej organizacji NSDAP”200; jak wiadomo, wybrał on jednak wtedy inna˛ droge˛. Najpóz´niej z chwila˛ powrotu do „aktywnej słuz˙by” SS w kon´cu 1934 roku kontakt z Bormannem został ponownie nawia˛zany: „Wiosna˛ 1935 roku wraz z kilkoma kolegami z czasów korpusu ochotniczego w Meklemburgii gos´cilis´my u Bormanna201. Z kolei Himmler i Bormann „znali sie˛ od roku 1924, obaj byli zamiłowanymi rolnikami i mieli wiele wspólnych zainteresowan´”202. Pozostali tez˙ ze soba˛ do kon´ca wojny s´cis´le zwia˛zani, takz˙e przyjaz´nia˛ rodzinna˛203. Przede wszystkim jednak obaj byli po Hitlerze najwaz˙niejszymi osobami w nazistowskim pan´stwie. Himmler poznał bliz˙ej Hössa w roku 1930 u Artamanów204. Od czasu, kiedy pozyskał go do aktywnej słuz˙by SS, Höss spotkał Himmlera po raz pierwszy w roku 1936. Podczas inspekcji w Dachau „Himmler i Bormann rozmawiaja˛ ze mna˛ i pytaja˛, czy jestem zadowolony ze słuz˙by
197 Pod dawnym numerem członkowskim 3240 nie był juz˙ prowadzony; w duplikacie legitymacji z 3.4.1939 otrzymał nowy numer członkowski: 5357166. BDC akta personalne Hössa. 198 Pismo do kierownictwa okre˛gu NSDAP Górna Bawaria z 14.5.1936. BDC akta personalne Hössa. 199 Pismo kierownika biura zaste˛pcy Führera z 8.3.1939. BDC akta personalne Hössa. 200 Autobiografia, s. 60. 201 Tamz˙e, s. 259. 202 Tamz˙e, s. 258. 203 Por. rozdział Onkel Heinrich, Freund auf Zeit, w: Lang, dz. cyt., s. 291 nn. Zob. równiez˙ HÖHNE, dz. cyt., s. 387-389. 204 Autobiografia, s. 256.
76
i jak sie˛ powodzi mej rodzinie”205. Naste˛pne spotkanie z Himmlerem ma znowu miejsce podczas inspekcji, tym razem w roku 1938 w Sachsenhausen. „Mimo ograniczonego czasu i chociaz˙ był stale oble˛z˙ony przez pytaja˛cych, Himmler znalazł jeszcze okazje˛, aby ze mna˛ osobis´cie porozmawiac´ i zapytac´ przede wszystkim o moja˛ rodzine˛. Nie zaniedbywał tego przy z˙adnej okazji i odnosiło sie˛ wraz˙enie, iz˙ nie czyni tego jedynie z grzecznos´ci”206. Równiez˙ w czasie swojej pierwszej wizyty w obozie Auschwitz 1 marca 1941 Himmler znalazł czas, aby odwiedzic´ Hössa prywatnie. Pamia˛tka˛ tych odwiedzin było potem kilka duz˙ych zdje˛c´ na s´cianach w mieszkaniu, przedstawiaja˛cych Himmlera trzymaja˛cego na kolanach dzieci Hössa207. Ówczesny wie˛zien´ i ogrodnik Hössa, Stanisław Dubiel, pamie˛ta bardzo przyjacielska˛ atmosfere˛, jaka panowała w os´wie˛cimskim domu Hössa podczas obu tych wizyt Himmlera. Pomimo to Höss przed sa˛dem na pytanie swego obron´cy, czy z Himmlerem ła˛czył go tylko stosunek słuz˙bowy, czy tez˙ równiez˙ prywatny, odpowiedział: „Z Himmlerem ła˛czył mnie stosunek czysto słuz˙bowy. Innych stosunków on nie uznawał”. – „Dlaczego nie uznawał?” – „On był niedoste˛pny”. – „Czy mam to rozumiec´ w ten sposób, z˙e Himmler traktował oskarz˙onego raczej z góry?” – „Nie”. – „Tylko w jaki sposób? Czy był to stosunek słuz˙bowy przyjacielski, czy tez˙ tylko stosunek zwierzchnika, który nie znosi opozycji?” – „Był to stosunek przełoz˙onego do podwładnego”208. Dystans ten wydaje mi sie˛ prawdopodobny. Po inspekcjach w obozie Auschwitz i pełnych napie˛cia rozmowach na tematy robocze w naste˛puja˛cej z kolei cze˛s´ci prywatnej zasadniczo nie mówiono juz˙ o sprawach słuz˙bowych209. Höss sam relacjonuje przebieg takiego w pogodnym nastroju upływaja˛cego wieczoru. Po kolejnej wizycie w Auschwitz210, kiedy to Himmler kazał sobie zaprezentowac´ m.in. proces eksterminacji
205
Tamz˙e, s. 272. Tamz˙e, s. 274. 207 Według zeznania Stanisława Dubiela. APMO Proces Hössa 25,74. 208 APMO Proces Hössa 23,138n. 209 Por. tamz˙e, 25,104. 210 Höss pisze, z˙e była to druga wizyta Himmlera w Auschwitz. Czy miała miejsce dnia 17.7.1942? Por. D. CZECH, Kalendarz wydarzen´ w KL Auschwitz, Wyd. Pan´stw. Muzeum w Os´wie˛cimiu-Brzezince, 1992 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Czech, Kalendarz). Ale obóz cygan´ski, o którego zwiedzaniu jest mowa, nie był jeszcze wtedy urza˛dzony. Prawdopodobnie Himmler był w Auschwitz trzykrotnie. Tak przypuszcza SMOLEN´. 206
77
Z˙ydów, małe grono spotkało sie˛ u Gauleitera Brachta. „Podczas gdy w cia˛gu dnia Himmler był okresami w złym humorze, porywczy, a nawet cze˛sto odpychaja˛cy, tego wieczoru w towarzystwie był zupełnie jak odmieniony. W najlepszym humorze prowadził rozmowe˛ i był bardzo uprzejmy, szczególnie w stosunku do obu pan´, tj. z˙ony Gauleitera i mojej. [...] Rozeszlis´my sie˛ dosyc´ póz´no. W cia˛gu wieczora nie pito duz˙o. Himmler, który normalnie prawie nie pił alkoholu, wypił kilka kieliszków czerwonego wina i palił, czego zwykle tez˙ nigdy nie robił. Wszyscy byli pod wraz˙eniem jego s´wiez˙ych opowiadan´ i dobrego humoru. Nigdy go takim nie widziałem”211. Höss opowiada tutaj nie o jakims´ bliskim przyjacielu, lecz o człowieku, którego podziwiał i czcił z pewnego dystansu. Himmler był dla Hössa nie tylko najwyz˙szym – po Hitlerze – przełoz˙onym, lecz równiez˙ duchowym przywódca˛, „człowiekiem, który w moim wyobraz˙eniu stał tak wysoko, do którego miałem niezłomne zaufanie, którego rozkazy i wypowiedzi były dla mnie ewangelia˛”212. W gabinecie Hössa wisiał portret nie Hitlera, lecz Himmlera213. Bliz˙szy i bardziej osobisty był niewa˛tpliwie stosunek do Martina Bormanna. Höss pisze jednak o nim bardzo mało, niemal tylko ubocznie. Przypuszczam, z˙e przyczyna˛ tego był fakt, iz˙ Bormann jeszcze sie˛ wtedy (1946/47) ukrywał przed aliantami, z˙e zatem nie chciał swego przyjaciela pod z˙adnym wzgle˛dem obcia˛z˙ac´. Himmler juz˙ nie z˙ył, wie˛c nic juz˙ nie mogło mu zaszkodzic´. W swoich wypowiedziach na temat Himmlera Höss napisał: „Starym przyjacielem Himmlera i jego najbliz˙szym pomocnikiem w wielu sprawach, a takz˙e inspiratorem w realizacji jego idei, szczególnie póz´niej w okresie dalszego wzrostu pote˛gi SS, był kierownik kancelarii partyjnej Martin Bormann. [...] Bormann, który głównie działał bezimiennie z ukrycia, znalazł w Himmlerze odpowiedniego człowieka do realizacji swoich planów. Obaj uzupełniali sie˛ wzajemnie, jednakz˙e Bormann był tym, który przewodził, a poza tym miał najwie˛kszy wpływ na Führera.
211
Autobiografia, s. 280. Tamz˙e, s. 169. 213 Por. relacje˛ byłego wie˛z´nia Franciszka Targosza. APMO Os´w. /TARGOSZ/ 1863, t. 82, s. 271. 212
78
W okresie, gdy Bormann był szefem sztabu Hössa, przebywał wie˛cej przy Führerze aniz˙eli przy Hössie. Od roku 1938 był wyła˛cznie przy Führerze. W póz´niejszym okresie z˙aden, choc´by najwyz˙szy dygnitarz partyjny, nie mógł dostac´ sie˛ do Führera bez zgody Bormanna”214. W roku 1938 Höss został przeniesiony do Sachsenhausen; be˛da˛c niedaleko Berlina, znalazł sie˛ teraz bardzo blisko centralnego os´rodka władzy partii. „Od kolegi ze sztabu ła˛cznos´ci Hössa [Bormanna? Chyba raczej Makensena215] słyszałem o wielu sprawach z otoczenia Führera. Pewien mój stary kolega piastował kierownicze stanowisko w Reichsjugendführung, inny w sztabie Rosenberga w charakterze referenta prasowego, inny zas´ jeszcze w Izbie Lekarskiej. Z tymi starymi kolegami z okresu korpusu ochotniczego spotykałem sie˛ cze˛sto w Berlinie i w szerszym niz˙ dotychczas stopniu poznawałem ideologie˛ partii i jej zamiary”216. Włas´nie równiez˙ dzie˛ki osobistym stosunkom Hössa na szczytach władzy jego domem duchowym było narodowosocjalistyczne kierownictwo. Se˛dzia SS dr Konrad Morgen zeznał w Norymberdze, z˙e znana mu była pochodza˛ca z czasów wspólnie spe˛dzonych w wie˛zieniu „niezłomna przyjaz´n´” Hössa i Bormanna. „Höss miał zawsze doste˛p do Bormanna, a tym samym wpływ na Hitlera. Tylko tym moz˙na tłumaczyc´ fakt, z˙e Himmler i Pohl [dwaj jego bezpos´redni przełoz˙eni] obchodzili sie˛ z nim zawsze jak z jajkiem. Uwaz˙am za rzecz wysoce prawdopodobna˛, z˙e Bormann uzyskał u Hitlera bezpos´rednie zlecenie dla Hössa, bez inicjatywy ze strony Himmlera”217.
214
Autobiografia, s. 258 n. Tak przypuszcza BROSZAT, Kommandant in Auschwitz, s. 70, przyp. 3. Makensen, w roku 1939 kierownik biura „zaste˛pcy Führera”, wsta˛pił do NSDAP w r. 1922 razem z Hössem i równiez˙ uczestniczył w mordzie w Parchim. 216 Autobiografia, s. 79 n. 217 IMT, Affidavit SS(A)-67. Os´wiadczenie złoz˙one w miejsce przysie˛gi z 19.7.1946. Kopia: APMO, Dokumenty dotycza˛ce procesu norymberskiego, sygn. D-pr.6. 215
79
3. Samos´wiadomos´c´ SS a) Streszczona przez Hössa Niejako streszczaja˛c swoje z˙ycie, Rudolf Höss napisał pod koniec autobiografii: „Miałem dwie gwiazdy przewodnie, które nadawały kierunek memu z˙yciu od chwili, gdy wróciłem jako me˛z˙czyzna z wojny, na która˛ poszedłem jako chłopiec z ławy szkolnej: moja˛ ojczyzne˛, a póz´niej moja˛ rodzine˛. Moja bezgraniczna miłos´c´ do ojczyzny, moja narodowa s´wiadomos´c´ zaprowadziła mnie do NSDAP i SS. S´wiatopogla˛d narodowosocjalistyczny uwaz˙ałem za jedynie włas´ciwy dla narodu niemieckiego. SS była moim zdaniem najbardziej energicznym szermierzem tej idei pojmowania z˙ycia i jedynie ona była zdolna doprowadzic´ naród niemiecki do z˙ycia odpowiadaja˛cego jego naturze. Moja rodzina była moja˛ druga˛ s´wie˛tos´cia˛. Jest ona dla mnie mocnym oparciem. Jej przyszłos´c´ była przedmiotem stałej mej troski, zagroda chłopska miała nam byc´ domem. W naszych dzieciach widzielis´my, moja z˙ona i ja, cel naszego z˙ycia. Naszym zadaniem z˙yciowym było zapewnienie im dobrego wychowania na przyszłos´c´”218. b) Fanatyczna wiara Co Rudolf Höss rozumiał pod okres´leniem „włas´ciwy s´wiatopogla˛d” i „włas´ciwe z˙ycie”? Nie wypowiadał sie˛ on szczegółowo na temat teoretycznych podstaw swego działania – był praktykiem – niemniej jednak moz˙na dostrzec wyraz´nie pewne momenty, które były dla niego szczególnie waz˙ne. „Dobra ksia˛z˙ka była zawsze moim przyjacielem” – napisał, wspominaja˛c okres swego pobytu w brandenburskim wie˛zieniu. „Od kolegów i znajomych rodzin otrzymywałem stale dobre i cenne ksia˛z˙ki ze wszystkich dziedzin, szczególnie jednak interesowała mnie historia, nauka o rasach oraz nauka o dziedzicznos´ci i najche˛tniej zajmowałem sie˛ tymi
218
80
Autobiografia, s. 176 n.
zagadnieniami219. Amerykan´skiemu psychiatrze Gilbertowi powiedział Höss w Norymberdze, z˙e od lat czytywał co tydzien´ artykuł wste˛pny Goebbelsa w „Reichu”, a takz˙e jego ksia˛z˙ki i róz˙ne przemówienia; poza tym Mit XX wieku Rosenberga i niektóre jego mowy oraz naturalnie Mein Kampf Hitlera i wie˛kszos´c´ jego mów. „Stürmera” czytał rzadko, wydawał mu sie˛ bowiem zbyt prymitywny220. Moz˙emy wie˛c przyja˛c´, z˙e równiez˙ pod wzgle˛dem teoretycznym miał on stosunkowo szerokie wyobraz˙enie o s´wiatopogla˛dzie narodowego socjalizmu. Zachowanie Hössa w obozie Auschwitz moz˙na zrozumiec´ tylko na tle tego włas´nie s´wiatopogla˛du. Hitler sam wskazał w Mein Kampf na znaczenie s´wiatopogla˛du: „Wszelka władza, która nie wyrasta z mocnego duchowego podłoz˙a, be˛dzie chwiejna i niepewna. Brak jej stabilnos´ci, która moz˙e miec´ swoje z´ródło jedynie w fanatycznym s´wiatopogla˛dzie. [...] Kaz˙dy s´wiatopogla˛d, czy to o charakterze bardziej religijnym, czy tez˙ politycznym – niekiedy trudno przeprowadzic´ tu granice˛ – walczy nie tyle o zniszczenie ideowego s´wiata przeciwnika, co o urzeczywistnienie własnego. Dopóki jednak miecz sam nie wyste˛puje jako nosiciel, zwiastun i propagator nowej duchowej doktryny, walka [...] jest tylko obrona˛”221. Wiele wypowiedzi Hössa ukazuje wyraz´nie, jaka˛ quasi-religijna˛ role˛ odgrywał w jego z˙yciu narodowosocjalistyczny s´wiatopogla˛d. Tak np. relacjonuje on egzekucje˛ badaczy Pisma S´wie˛tego, którzy za odmowe˛ pełnienia słuz˙by wojskowej ze wzgle˛dów religijnych zostali skazani na s´mierc´: „Tak wyobraz˙ałem sobie pierwszych chrzes´cijan´skich me˛czenników oczekuja˛cych na arenie na rozszarpanie ich przez dzikie zwierze˛ta. Szli oni na s´mierc´ z jasnym obliczem, skierowanymi ku górze oczyma, złoz˙onymi do modlitwy i podniesionymi re˛koma. Wszyscy, którzy ogla˛dali te˛ s´mierc´, byli wzruszeni, poruszony był nawet pluton egzekucyjny. [...] Zarówno Himmler, jak i Eicke powoływali sie˛ wielokrotnie na religijny fanatyzm badaczy Pisma S´wie˛tego i stawiali go za przykład. Tak samo fanatycznie i niewzruszenie, jak badacze Pisma S´wie˛tego w Jehowe˛, musi wierzyc´ SS-man w idee˛ narodowego socjalizmu i w Adolfa Hitlera. Tylko przez fanatyków gotowych do całkowitego wyrzeczenia sie˛ swego ja moz˙e
219 220 221
Tamz˙e, s. 54.56. Por. GILBERT, Tagebuch, s. 259. HITLER, Mein Kampf, s. 174 n.
81
byc´ realizowany i utrzymywany okres´lony s´wiatopogla˛d”222. Wspominaja˛c zas´ swój okres w obozie Sachsenhausen, napisał: „Sukcesy [roku 1938] były niezaprzeczalne. Droga i cel NSDAP były słuszne. Byłem o tym przekonany i nie miałem najmniejszych wa˛tpliwos´ci”223. A podczas wojny w Auschwitz: „Wówczas jednak zdecydowanie wierzyłem w nasze ostateczne zwycie˛stwo, dla którego musiałem pracowac´ i nie wolno mi było niczego zaniedbac´”224. Gilbert tak streszcza swoje wraz˙enie z rozmowy z Hössem: po ostatecznym zerwaniu z Kos´ciołem „zasta˛pił on, jak sie˛ wydaje, religie˛ nazistowska˛ propaganda˛”225. Ta „wiara” nie była jakims´ skon´czonym systemem, lecz raczej z˙ywym ruchem, który s´wiadomie chciał pozostawac´ w dystansie wobec s´wiata abstrakcyjnych mys´licieli. „Wszystko jest jeszcze płynne. Sami jeszcze usiłujemy wypracowac´ ostateczny kształt. Od ludzi dorosłych moz˙na wymagac´, aby w tych usiłowaniach uczestniczyli, nawet za cene˛ niebezpieczen´stwa, z˙e przez pewien czas be˛da˛ musieli, by tak rzec, wegetowac´ bezkształtnie”, powiedział Himmler226. Co prawda u Hössa usiłowan´ takich nie moz˙na dostrzec. Swój punkt oparcia znajdowała ta wiara nie w Objawieniu, lecz w rasistowsko interpretowanej „naturze”. To natura jakoby wskazuje, z˙e siła zwycie˛z˙a nad słabos´cia˛, z˙e szanse˛ przetrwania maja˛ na dłuz˙sza˛ mete˛ rasy silne, z˙e mieszanie ras moz˙e dawac´ w efekcie tylko bastardów i twory poronione i z˙e toczy sie˛ nieustanna walka o przetrwanie i o podstawy egzystencji dla przyszłych pokolen´, co dotyczy równiez˙ ludzi. Podobnie jak u ros´lin i zwierza˛t, tak i u człowieka sa˛ róz˙ne gatunki227: twórcy kultury (Aryjczycy), którym przypada rola kierownicza; nosiciele kultury (np. Słowianie lub Azjaci), którzy nie sa˛ kulturotwórczy, ale jako niewolnicza siła robocza uczestnicza˛ w procesie ogólnokulturowego rozwoju; i wreszcie niszczyciele kultury (Z˙ydzi), którzy nie pracuja˛, lecz
222
Autobiografia, s. 86.88. Tamz˙e, s. 80. 224 Tamz˙e, s. 142. 225 GILBERT, Tagebuch, s. 261. 226 F. KERSTEN, Totenkopf und Treue, Hamburg 1952, s. 184; cyt. według: J.M. STEINER, Über das Glaubensbekenntnis der SS, w: „Nationalsozialistische Diktatur 1933-1945: Eine Bilanz. Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bildung”, Bonn, Band 192, 1986, s. 206-223, tutaj s. 206. 227 Por. HITLER, Mein Kampf, s. 280 nn. 223
82
jak pasoz˙yty wysysaja˛ siły z˙yciowe swego gospodarza. Mie˛dzy tymi grupami trwa nieustanna walka. Całe stworzenie be˛dzie chore i słabe, gdyby doszło do skrzyz˙owania gatunków, do grzechu pierworodnego w postaci wymieszania krwi228. W tym patologicznym stanie znajduje sie˛ aktualnie naród niemiecki i dlatego np. przegrana została pierwsza wojna s´wiatowa229. Poniewaz˙ walka jest prawem z˙yciowym natury, jest ona równiez˙ prawem z˙yciowym człowieka. „Kto chce z˙yc´, niech zatem walczy, a kto nie chce sie˛ zmagac´ w tym s´wiecie wiecznych zmagan´, nie zasługuje na z˙ycie”230. Uzdrowienie chorego narodu moz˙e nasta˛pic´ tylko przez walke˛ o czystos´c´ krwi, a tym samym o wewne˛trzne umocnienie aryjskiego narodu niemieckiego, przez walke˛ o ujarzmienie ludów słowian´skich (a w dalszej perspektywie wszystkich niearyjskich) i przez wyte˛pienie Z˙ydów. „Kultura i cywilizacja ludzka sa˛ na tym kontynencie nierozła˛cznie zwia˛zane z istnieniem Aryjczyka. Jego wymarcie lub upadek spus´ci ponownie na te˛ kule˛ ziemska˛ mroczna˛ zasłone˛ epoki pozbawionej kultury. [...] Tak wie˛c s´wiatopogla˛d narodowy odpowiada najgłe˛bszej woli natury, przywraca on bowiem owa˛ wolna˛ gre˛ sił, która musi prowadzic´ do trwałego wzajemnego wytwarzania coraz to wyz˙szej formy, az˙ wreszcie najlepszemu ludzkiemu gatunkowi przez uzyskane posiadanie tej ziemi dana be˛dzie wolna droga...”231 Na tym tle nabiera włas´ciwej wagi słynne zdanie Hitlera: „Tak wie˛c wierze˛, z˙e poste˛puje˛ obecnie zgodnie z intencja˛ wszechmoga˛cego Boga: bronia˛c sie˛ przed Z˙ydem, walcze˛ o dzieło Pana”232. c) „Zakon SS” Walka polityczna jako taka miała zatem wymiar quasi-religijny, była w pewnym sensie forma˛ wypełniania woli Stwórcy. Tak wie˛c pojawia sie˛ typ „politycznie us´wiadomionego z˙ołnierza” jako „bojownika gotowego walczyc´ do ostatka o reprezentowany przez siebie s´wiatopogla˛d” – jak to
228 229 230 231 232
Por. tamz˙e, s. 291.321. Por. tamz˙e, s. 320 nn. Tamz˙e, s. 285. Tamz˙e, s. 374. Tamz˙e, s. 73.
83
sformułował Höss233. „SS była moim zdaniem najbardziej energicznym szermierzem tej idei pojmowania z˙ycia i jedynie ona była zdolna doprowadzic´ naród niemiecki do z˙ycia odpowiadaja˛cego jego naturze”234. Z˙ołnierski zakon SS miał sie˛ stac´ ja˛drem odnowy narodu niemieckiego. Odnosiło sie˛ to nie tylko do zwalczania rzekomych wrogów, lecz takz˙e do „jakos´ci” niemieckich cech dziedzicznych. Juz˙ same warunki przyje˛cia zawierały w sobie surowe kryteria rasowe: wykazanie aryjskiego pochodzenia miało sie˛gac´ dla SS-manów do roku 1800, dla oficerów SS do 1750; wzrost co najmniej 170 cm itd. W roku 1931 Himmler wydał „rozkaz w sprawie zare˛czyn i małz˙en´stw” członków SS. Höss: „W mys´l tego rozkazu z˙aden członek SS nie mógł w przyszłos´ci zawrzec´ zwia˛zku małz˙en´skiego bez osobistego pozwolenia Himmlera. Juz˙ z˙onaci musieli dodatkowo prosic´ o takie zezwolenie. [...] Kto mimo braku zgody chciał sie˛ jednak z˙enic´, musiał wysta˛pic´ z SS. Himmler uwaz˙ał zdrowa˛ rodzine˛ z wieloma dziec´mi za podstawowa˛ komórke˛ nowego pan´stwa i maja˛cego sie˛ odrodzic´ narodu”235. Naród niemiecki miał byc´ uszlachetniony przez odpowiedni dobór rasowy, podobnie jak to czynia˛ hodowcy ros´lin czy zwierza˛t236. Höss: „Reichsführer SS Heinrich Himmler postawił sobie za cel mie˛dzy innymi zabezpieczenie i umocnienie na zasadach rasowych podstaw biologicznych narodu niemieckiego”237. W tym celu nalez˙ało, jak mówił Himmler, „nosicieli najlepszych cech dziedzicznych” zespolic´ w zakon238. „Zamierzonym celem jest wartos´ciowy pod wzgle˛dem dziedzicznos´ci ród niemieckiego gatunku o cechach nordyckich”239. Dlatego był to „zakon rodowy”; w przypadku małz˙en´stwa była do niego przyjmowana z˙ona. Celem zakonu SS było, „poprzez wychowanie i dobór stworzyc´ nowy typ człowieka”, który powinien móc „sprostac´ wszystkim wielkim zadaniom przyszłos´ci”240. Hitler miał powiedziec´:
233
Autobiografia, s. 263. Tamz˙e, s. 176 n. 235 Tamz˙e, s. 257 n. 236 Por. materiał redakcyjny, Bundesarchiv Koblenz, NS 19/1934, s. 193. 237 APMO Proces Hössa 2,44. 238 Rassenpolitik, wyd. przez Reichsführera SS, bez podania roku, s. 65; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 112. 239 Zarza˛dzenie dotycza˛ce zare˛czyn i s´lubów członków SS z 31.12.1931, nr 3. Die SS. Bundesarchiv NS 19/1845, VIII 160b 01. 240 Die Schutzstaffel, referat wygłoszony 18.1.1943; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 104. 234
84
„Kto pojmuje narodowy socjalizm jedynie jako ruch polityczny, ten prawie nic o nim nie wie. Jest on czyms´ wie˛cej jeszcze niz˙ religia: jest wola˛ stworzenia nowego człowieka”241. O tym, z˙e Höss był wewne˛trznie ukształtowany przez te˛ ideologie˛ rasy, s´wiadczy sposób, w jaki przedstawił on instytucje˛ Lebensborn, która głównie utrzymywała domy dziecka i słuz˙yła pomoca˛ niezame˛z˙nym matkom: „Lebensborn był to zwia˛zek, który miał na celu dostarczenie narodowi niemieckiemu jak najwie˛kszego dziedzictwa zdrowej krwi. [...] Nies´lubna matka i nies´lubne dziecko nadal były traktowane w Niemczech z dezaprobata˛. Przeciwko tej pogardzie oraz wynikaja˛cym z niej skutkom nalez˙ało walczyc´ wszelkimi s´rodkami. Tysia˛ce dzieci nie zostały urodzone, poniewaz˙ niezame˛z˙ne kobiety obawiały sie˛ han´by”. Otóz˙ nalez˙ało temu przeciwdziałac´ „przez moz˙liwie jak najzre˛czniej sformułowane wezwanie wszystkich młodych me˛z˙czyzn i zdrowych kobiet do płodzenia moz˙liwie wielu dzieci, zarówno małz˙en´skich, jak i pozamałz˙en´skich. [...] Zgodnie z wola˛ Reichsführera SS członkowie SS mieli dawac´ wzór i przykład w zakładaniu rodziny z licznym potomstwem. Kaz˙da zdrowa rodzina SS miała miec´ przynajmniej pie˛cioro dzieci”. (Höss miał włas´nie pie˛cioro). „SS miała przełamac´ moralne pote˛pienie w stosunku do «panien´skich matek» i «panien´skich dzieci» [...] Wroga zagranica drwiła i komentowała: Himmler chce tworzyc´ zakłady hodowli ludzi nordyckich. Niemiecka kobieta ma juz˙ byc´ jedynie maszyna˛ do rodzenia dzieci itd. Mimo wielu słabych punktów, wykorzystywanych szczególnie przez Kos´ciół do okazywania pogardy i przeprowadzania ataków na Lebensborn i jego cele, Lebensborn rozwijał sie˛ dalej”242. Podczas wojny postawa ta uległa jeszcze radykalizacji: „Apel Himmlera, skierowany [...] do wszystkich członków SS i policji, szczególnie do niez˙onatych, pod hasłem: «Płodz´cie dzieci, aby upust krwi nie wyczerpał narodu niemieckiego» [...] dowodził, z˙e raz przedstawione idee konsekwentnie realizował, nawet jez˙eli nie były one popularne”243.
241
H. RAUSCHNING, Gespräche mit Hitler, Zürich 1940, s. 232; cyt. według: ACKERdz. cyt., s. 113, przyp. 187. Autobiografia, s. 346-349. Tamz˙e, s. 258.
MANN, 242 243
85
Odwrotna˛ strona˛ tej rasistowskiej koncepcji hodowli ludzi było „oczyszczanie” rasy niemieckiej z elementów „słabych” czy „chorych”. Höss: „Wydano ustawe˛ o «zapobieganiu potomstwu obcia˛z˙onemu chorobami dziedzicznymi». Himmler miał decyduja˛cy wpływ na jej powstanie. Ustawa ta w duz˙ej mierze zapewniała na przyszłos´c´ utrzymanie zdrowia narodu niemieckiego. Dalsza˛ konsekwencja˛ była che˛c´ oczyszczenia istnieja˛cego stanu. Nieuleczalnie chorzy umysłowo, a póz´niej takz˙e i dziedziczni przeste˛pcy zawodowi mieli zostac´ wyte˛pieni. Nakaz wykonania tego wyszedł z kancelarii Führera pod szyfrem «zniszczenia bezwartos´ciowego z˙ycia»”244. Sta˛d niedaleki juz˙ był mys´lowy (i praktyczny) krok do eksterminacji Z˙ydów, tzw. Cyganów i innych. d) „Moralnos´c´” SS W tej rasistowskiej ideologii rasa jest nosicielem cech kulturowych. Dlatego zasada˛ wartos´ci SS jest „nordycko-german´ska krew”, poniewaz˙, jak mówi Himmler, jest ona „nos´nikiem twórczych i heroicznych, z˙yciodajnych cech” narodu niemieckiego245. Jednoczes´nie ła˛czy sie˛ z tym wymaganie cnoty: SS-man powinien byc´ „porza˛dny”, „czysty”, „rzetelny”, „wierny”, „skromny”, „taktowny”, „dyskretny”, „rycerski”, „ofiarny”, „pracowity”, „opanowany”, „twórczy”, „przewiduja˛cy” itd.246 Kiedy Höss pisze: „Nie mogłem jednak nigdy przywykna˛c´, mimo iz˙ miało to codziennie miejsce, do ordynarnych, niskich i ohydnych kpin wie˛z´niów ze wszystkiego, co było pie˛kne i dobre w z˙yciu i dla wielu ludzi było s´wie˛tos´cia˛”247, to brzmi to jak echo słów Himmlera: ludzie, którzy „wyszydzaja˛ i obrzucaja˛ błotem rzeczy be˛da˛ce dla innych s´wie˛tos´cia˛ i sprawa˛ wiary, raz na zawsze nie maja˛ wste˛pu do SS”248. Przede wszystkim jednak SS-man powinien byc´ posłuszny i waleczny. W przyszłos´ci miała wyłonic´ sie˛ z SS elita polityczna i warstwa przywódcza Niemiec.
244
Tamz˙e, s. 265. Przemówienie wygłoszone 4.10.1943 w Poznaniu. IMT, t. XXIX, PS-1919, s. 148; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 108. 246 Por. np. Prinzipien. Bundesarchiv Koblenz, NS 19/1457, s. 63. 247 Autobiografia, s. 53. 248 Rozkaz do SS z 25.10.1937 w zwia˛zku z degradacja˛ i wydaleniem ze słuz˙by pewnego SS-mana; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 91. 245
86
Aby utrzymac´ w tej organizacji odpowiedni poziom, stworzony został sa˛d SS. Przy jego pomocy „Himmler chciał chronic´ przykazania SS o honorze, wiernos´ci, s´wie˛tym prawie własnos´ci, prawdomównos´ci itp. i s´cigac´ wykroczenia przeciwko nim, gdyz˙ te wartos´ci moralne nie były dotychczas chronione przez z˙aden kodeks. Sa˛downictwo SS miało poza tym za zadanie podniesienie dyscypliny i karnos´ci w oddziałach czynnej słuz˙by SS. Wyroki [...] były bardzo surowe. [...] Homoseksualizm, dezercja, tchórzostwo w obliczu nieprzyjaciela, odmowa pełnienia słuz˙by były z zasady karane s´miercia˛, podobnie zhan´bienie rasy, a póz´niej przywłaszczenie mienia z˙ydowskiego. Surowo były s´cigane równiez˙ wykroczenia przeciwko nadzorowi słuz˙bowemu”249. „Głos sumienia” jest w tej ideologii czyms´ w rodzaju instynktu rodzinnego u zwierza˛t. Nie abstrakcyjne zasady, lecz głos krwi uzasadnia miłos´c´ do własnych dzieci, posłuszen´stwo Führerowi i nienawis´c´ do wszelkich wrogów. Sumienie, które paraliz˙owałoby te˛ spontaniczna˛ wole˛ walki, jest złem. Dlatego stosunek do cywilnych norm prawnych był w SS bardzo luz´ny, czynnikiem o wszystkim decyduja˛cym było zas´ wła˛czenie do „ruchu”. Na temat swego stosunku do prawa pisanego wypowiedział sie˛ Himmler przy okazji załoz˙enia Akademii Prawa Niemieckiego naste˛puja˛co: czy „nasze działanie jest sprzeczne z jakims´ paragrafem, jest dla mnie rzecza˛ zupełnie oboje˛tna˛. Dla wypełnienia moich zadan´ czynie˛ z zasady to, co według swego sumienia uwaz˙am w mojej pracy dla Führera i narodu za stosowne i co jest zgodne ze zdrowym rozsa˛dkiem. [...] W rzeczywistos´ci przez nasza˛ prace˛ połoz˙ylis´my fundament pod nowe prawo, prawo z˙ycia narodu niemieckiego”250. Höss tak oto krytykował cze˛sto spotykany typ straz˙nika obozowego: „Dla własnej wygody stosuja˛ sie˛ do obowia˛zuja˛cych przepisów, przestrzegaja˛ martwej litery regulaminu. Poste˛powanie, zgodne z tres´cia˛ przepisu, jest dla nich zbyt ucia˛z˙liwe”251. „Prawo do z˙ycia narodu niemieckiego” zawiera w sobie prawo, a nawet obowia˛zek walki. W walce tej wymagana jest bezwzgle˛dnos´c´. Dotyczy to w szczególnos´ci SS, takz˙e w czasach pokoju. Höss wspomina swoje
249
Autobiografia, s. 267. Das muß aufhören, w: „Das schwarze Korps”, 18.6.1942; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 142. 251 Autobiografia, s. 69. 250
87
szkolenie w KZ Dachau: „Nie bez powodu nosza˛ trupia˛ główke˛ i zawsze nabita˛ bron´. Sa˛ oni jedynymi z˙ołnierzami, którzy równiez˙ w czasie pokoju dzien´ i noc stoja˛ w obliczu nieprzyjaciela, nieprzyjaciela za drutami”252. Himmler „wymaga wcia˛z˙ surowos´ci i samozaparcia, zaangaz˙owania całej osobowos´ci az˙ do samopos´wie˛cenia sie˛, wykonania wydanych rozkazów przy usunie˛ciu na bok wszelkich wzgle˛dów osobistych, rezygnacji z własnej woli na rzecz wymagan´ idei narodowosocjalistycznej. [...] Jedynie ci, którzy sprostali prawie nieludzkim, najtwardszym wymogom, zarówno fizycznego jak i psychicznego rodzaju, mieli byc´ przyjmowani po dłuz˙szym okresie próbnym do «zakonu SS»”253. Szczególnie od roku 1939 powtarza sie˛ stale, z˙e nalez˙y „mys´lec´ w kategoriach wojny”. W gruncie rzeczy było to zreszta˛ w ogóle elementem samos´wiadomos´ci SS, która przeciez˙ „takz˙e w czasach pokoju stawiała czoło wrogowi” i pojmowała walke˛ jako istote˛ realizacji ludzkiego z˙ycia254. Höss: „W pierwszym dniu wojny Eicke wygłosił przemówienie [...] W przemówieniu tym podkres´lił, z˙e twarde prawa wojny maja˛ swoje wymagania. Kaz˙dy SS-man, bez wzgle˛du na swoje dotychczasowe z˙ycie, musi sie˛ całkowicie pos´wie˛cic´ sprawie. Kaz˙dy rozkaz musi byc´ dla niego s´wie˛ty i nawet najcie˛z˙szy i najtrudniejszy musi byc´ bez wahania wykonany. Reichsführer SS wymaga od kaz˙dego oficera SS wzorowego poczucia obowia˛zku i pos´wie˛cenia dla narodu i ojczyzny, az˙ do pełnego wyrzeczenia sie˛ siebie. Główne zadanie SS w tej wojnie polega na ochronie pan´stwa Adolfa Hitlera – przede wszystkim wewna˛trz kraju – przed wszelkimi niebezpieczen´stwami. [...] Kaz˙dy pojawiaja˛cy sie˛ wróg pan´stwa powinien byc´ zniszczony. Führer wymaga od SS, aby broniła ojczyzny przed wszelkimi machinacjami wrogów”255. Przykład takiego absolutnego zaangaz˙owania, które miało dokonac´ „czegos´ niezwykłego, czego nigdy dota˛d nie było”, podał Höss amerykan´skiemu psychiatrze Gilbertowi: „[Himmler] z˙a˛dał cze˛sto rzeczy niemoz˙liwych, jakich w normalnych okolicznos´ciach nie sposób było wykonac´. Z chwila˛ jednak gdy rozkaz został wydany, przyste˛powano z cała˛ energia˛ do jego wykonania, dokonuja˛c w ten sposób rzeczy, które wydawały sie˛
252 253 254 255
88
Tamz˙e, s. 65. Tamz˙e, s. 283 n. Por. na ten temat BUCHHEIM, Befehl, s. 232 nn. Autobiografia, s. 81.
niemoz˙liwe. Na przykład obliczyłem, z˙e dla budowy tamy na Wis´le w Os´wie˛cimiu potrzeba trzech lat; on tymczasem dał nam na to rok, a my dotrzymalis´my tego terminu”256. W jaki sposób wyczynów tych dokonywano, pokazuja˛ prace przy tzw. „rowie królewskim”257, które pod kierownictwem Otto Molla, póz´niejszego nadzorcy krematoriów, wykonywała licza˛ca ponad 300 wie˛z´niów „kompania karna”. Wie˛z´niowie ci byli traktowani z niezwykłym okrucien´stwem i musieli pracowac´ nawet wtedy, gdy reszta obozu miała czas odpoczynku. Powrót tego komanda z pracy z cie˛z˙ko chorymi i zmarłymi stanowił codzienny obraz. Prawie nikt z tych ludzi nie przez˙ył. Bunt tego komanda, który wybuchł 10 czerwca 1942 i w którego wyniku udało sie˛ dziewie˛ciu wie˛z´niom uciec, zakon´czył sie˛ wymordowaniem pozostałych 340 i skompletowaniem „kompanii karnej” z nowych wie˛z´niów258. Poniewaz˙ osobowe prawo jednostki nie miało z˙adnego znaczenia, a najwaz˙niejsza ze wszystkiego była „wspólnota narodowa” i jej „walka o byt”, przeto słuz˙a˛cy temu celowi terror stanowił akceptowany s´rodek. Hitler: „Nie obchodzi nas, czy nas kochaja˛! Byle nas tylko szanowali! Nie obchodzi nas, czy nas nienawidza˛, byle sie˛ tylko nas bali!”259 Wyobraz˙enia o cnocie i przyzwoitos´ci były całkowicie odniesione do walki o byt „nordyckich Germanów”. Himmler w swojej słynnej mowie w Poznaniu w 1943 roku wyraził to naste˛puja˛co: „Jedna zasada musi SS-mana absolutnie obowia˛zywac´: rzetelni, przyzwoici, wierni i kolez˙en´scy winnis´my byc´ wobec ludzi tej samej co my krwi, a poza tym wobec nikogo innego. Jak sie˛ wiedzie Rosjanom, jak sie˛ wiedzie Czechom, jest mi całkowicie oboje˛tne. [...] My, Niemcy, którzy jako jedyni na s´wiecie mamy przyzwoity stosunek do zwierze˛cia, be˛dziemy miec´ przyzwoity stosunek równiez˙ do tych ludzkich zwierza˛t, ale byłoby zbrodnia˛ wobec naszej własnej krwi troszczyc´ sie˛ o nie [...] Kiedy ktos´ przychodzi do mnie i mówi: «Nie moge˛ do budowy zapór przeciwpancernych uz˙ywac´ dzieci czy kobiet. To jest nieludzkie, bo oni tam pomra˛», to musze˛ mu powiedziec´: «Jestes´ morderca˛ swojej własnej krwi, bo jes´li zapora przeciwpancerna nie zostanie zbudowana, be˛da˛ umierac´ niemieccy z˙ołnierze, a wie˛c
256
GILBERT, Tagebuch, s. 243 n. SMOLEN´ jest zdania, z˙e wypowiedz´ Hössa odnosi sie˛ do tych prac. 258 Por. Auschwitz, nazistowski obóz s´mierci, s. 144 n. Por. takz˙e: J. KRET, Dzien´ w karnej kompanii, w: „Zeszyty Os´wie˛cimskie” 1957, nr 1, s. 147-180. 259 Cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 145. 257
89
synowie niemieckich matek. To jest nasza krew». Oto co pragne˛ wpoic´ SS i co – jak sa˛dze˛ – wpoiłem jej jako jedno z najs´wie˛tszych praw przyszłos´ci: Przedmiotem naszej troski, naszego obowia˛zku jest nasz naród i nasza krew; o nie – i o nic innego – mamy dbac´ i o nich mys´lec´, dla nich pracowac´ i za nie walczyc´. Wszystko inne moz˙e nam byc´ oboje˛tne”260. Na tym zaangaz˙owaniu do ostatniej kropli krwi w sprawe˛ ruchu narodowego polega moralnos´c´. Dlatego Himmler powie na koniec swoim SS-Gruppenführerom: „Wie˛kszos´c´ z was wie zapewne, co to znaczy, kiedy obok siebie lez˙y sto, pie˛c´set albo tysia˛c zwłok. Wytrzymac´ to, a przy tym – pomijaja˛c wyja˛tki ludzkiej słabos´ci – pozostac´ przyzwoitym, to włas´nie nas zahartowało. To włas´nie jest chlubna˛ karta˛ naszej historii, która nigdy nie została i nie zostanie napisana”261. Argumentacja Hössa tam, gdzie zajmuje on sam merytoryczne stanowisko, nie odwołuja˛c sie˛ do wiary i posłuszen´stwa, naznaczona jest mys´leniem typu wojskowego. Argumentuje on po z˙ołniersku, a nie z pozycji rasistowskich – przynajmniej w tych swoich wypowiedziach, jakie sa˛ nam znane262. Ideologia zdaje sie˛ tu byc´ niekwestionowanym tłem, na którym wszystko sie˛ rozgrywa. Tak wie˛c pisze on: „Stawia mi sie˛ stale zarzut, dlaczego nie odmówiłem wykonania rozkazu zagłady, tego potwornego mordu na kobietach i dzieciach. Odpowiedziałem na to juz˙ w Norymberdze: co stałoby sie˛ z dowódca˛ eskadry, który odmówiłby dokonania ataku lotniczego na miasto, o którym dokładnie wiedział, iz˙ nie ma w nim z˙adnych zakładów zbrojeniowych, z˙adnych waz˙nych obiektów wojskowych, o którym dokładnie wiedział, iz˙ rzucone bomby be˛da˛ zabijac´ głównie kobiety i dzieci? Z pewnos´cia˛ postawiono by go przed sa˛dem wojennym. Porównania tego nie chciano uznac´. Jestem jednak zdania, z˙e obie sytuacje moz˙na ze soba˛ porównac´. Byłem tak samo z˙ołnierzem, oficerem, jak ów lotnik”263. Rudolf Höss był, jak sam o sobie mówi, „z krwi i kos´ci z˙ołnierzem”264. „Odzywała sie˛ we mnie moja z˙ołnierska krew”265. „Przed
260
Tamz˙e, s. 154. Tamz˙e, s. 155 n. 262 Moz˙e wynika to sta˛d, z˙e szukał on argumentów, co do których przypuszczał, z˙e be˛da˛ przekonywaja˛ce dla jego słuchaczy i czytelników. 263 Autobiografia, s. 162. 264 Tamz˙e, s. 66. Podobnie jak jego ojciec; por. Autobiografia, s. 35. 265 Tamz˙e, s. 35. 261
90
oczyma miałem jedynie czynna˛ słuz˙be˛ wojskowa˛ i z˙ołnierskie z˙ycie”266. Były wie˛zien´ obozowy Franciszek Targosz relacjonuje, z˙e na polecenie Hössa wykonywał w Os´wie˛cimiu rysunki – były to głównie konie, sceny batalistyczne i militaria (mundury)267. e) Obozy koncentracyjne dla wrogów pan´stwa Zadaniem SS było zwalczanie wroga wewna˛trz pan´stwa. Kto był tym wrogiem? Höss starał sie˛ odpowiedziec´ sobie na to pytanie z perspektywy obozów koncentracyjnych. „Jako stary narodowy socjalista byłem przekonany o koniecznos´ci istnienia obozów koncentracyjnych. Prawdziwi wrogowie pan´stwa musieli zostac´ internowani; aspołeczni i zawodowi przeste˛pcy, którzy na podstawie dotychczas obowia˛zuja˛cych praw nie mogli zostac´ osadzeni w wie˛zieniu, powinni byli zostac´ pozbawieni wolnos´ci, aby uchronic´ naród przed ich szkodliwym działaniem. Byłem równiez˙ głe˛boko przes´wiadczony, z˙e tylko SS jako siła ochronna nowego pan´stwa jest w stanie to zrealizowac´”268. Höss jasno widział role˛ obozów koncentracyjnych w całos´ciowej politycznej koncepcji ruchu: „Z Gestapo stworzył [Himmler] narze˛dzie władzy w polityce wewne˛trznej. Urza˛d ten [...] niepostrzez˙enie kontrolował cały naród niemiecki. W dalszej perspektywie czekaja˛ ukryte obozy koncentracyjne. – Po rozbiciu w dniu 1 maja 1933 r. wszystkich komunistycznych i socjalistycznych zwia˛zków robotniczych nie moz˙na było wie˛cej w Niemczech stworzyc´ powaz˙niejszych organizacji oporu, niszczono je bowiem w zarodku. Brakowało im równiez˙ przywódców, którzy siedzieli w obozach koncentracyjnych”269. „Przed wojna˛ obozy koncentracyjne stały sie˛ miejscami internowania wrogów pan´stwa. To, z˙e oprócz tego stały sie˛ one równiez˙ zakładami wychowawczymi wszelkiego rodzaju aspołecznych elementów i dzie˛ki temu wykonywały poz˙yteczna˛ prace˛ dla całego narodu, było wynikiem procesu oczyszczania. Stały sie˛ one równiez˙ niezbe˛dne do zapobiegawczego [sic!] zwalczania przeste˛pczos´ci”270.
266 267 268 269 270
Tamz˙e, s. 62. APMO, relacja z 8.8.1974, Syg. Os´w./TARGOSZ/1863, T 82, s. 264. Autobiografia, s. 78. Tamz˙e, s. 260. Tamz˙e, s. 174.
91
„Charakter wychowawczy” obozów koncentracyjnych moz˙na poznac´ po hasłach, jakie musiały byc´ w nich wszystkich umieszczone. Najbardziej znane z nich brzmiały: „Jest jedna tylko droga do wolnos´ci. Jej kamienie milowe to: posłuszen´stwo, pilnos´c´, rzetelnos´c´, porza˛dek, czystos´c´, trzez´wos´c´, prawdomównos´c´, ofiarnos´c´ i miłos´c´ ojczyzny”271 oraz „Praca wyzwala” (Arbeit macht frei)272. Po wybuchu wojny „wrogowie pan´stwa” byli w kacetach nie tylko „internowani”, ale tez˙ eksterminowani. „Z chwila˛ wybuchu wojny i na skutek wojny stały sie˛ one [obozy] miejscami zagłady – bezpos´redniej lub pos´redniej – dla tych cze˛s´ci narodów podbitych krajów, które wyste˛powały przeciwko zdobywcom i ciemie˛z˙ycielom”273. Wie˛z´niowie byli wie˛c „wszyscy traktowani jako wrogowie pan´stwa niemieckiego. Stosownie do tego zorganizowane były te obozy w ten sposób, z˙e wie˛kszos´c´ tych wrogów miała w nich zniszczec´. Himmler z˙adnemu ze swoich pomocników nigdy tego wyraz´nie nie powiedział. Stwarzali oni jednak takie warunki bytowania wie˛z´niów w obozach, z˙e ten nie wypowiedziany nigdy oficjalnie nakaz niszczenia był jednak praktycznie w obozach w pełni realizowany. Z˙e taki był zamiar Himmlera i kierownictwa Rzeszy, dowodzi fakt, iz˙ w tych razach, w których chodziło o pewne grupy wie˛z´niów, na których utrzymaniu przy z˙yciu mu zalez˙ało, robił wszystko, by nie zniszczeli oni w obozach. Odnosi sie˛ to np. do wie˛z´niów Aryjczyków z krajów północnoeuropejskich, a wie˛c z Norwegii i Danii”274. f) Słowianie Kiedy po wybuchu wojny Höss otrzymał zadanie zorganizowania na zdobytych polskich terenach obozu koncentracyjnego, pierwszymi wie˛z´niami byli przewaz˙nie Polacy, uwie˛zieni w zwia˛zku z udziałem w ruchu oporu przeciwko okupantom. Zgodnie z planem, jak pisze Höss, „narody o krwi wschodniej miały zostac´ rozczłonkowane, pozbawione
271
Por. NTN 172,7. Oprócz Auschwitz np. takz˙e w Sachsenhausen na bramie wejs´ciowej do obozu; por. J. GWIAZDOMORSKI, Wspomnienia z pobytu polskich profesorów UJ w Sachsenhausen, Kraków 21964, s. 71. 273 Autobiografia, s. 174. 274 APMO Proces Hössa 21,152 n. 272
92
jakiegokolwiek znaczenia, miały stac´ sie˛ helotami”275. Höss relacjonuje spór z SS-Obersturmbannführerem dr. Caesarem: „Był on zdania, iz˙ terenów wschodnich nie be˛dzie moz˙na opanowac´ przez osiedlanie chłopów, jak tego chciał Reichsführer SS, lecz jedynie przez nadawanie wielkich latyfundiów ludziom energicznym, przewiduja˛cym i o duz˙ym rozmachu. Tylko takie władcze natury, maja˛c zaplecze w rozległych posiadłos´ciach ziemskich, byłyby w stanie trwale opanowac´ narody słowian´skie na Wschodzie. Prawie nikt z obecnych nie mógł mu przyznac´ racji, wie˛kszos´c´ widziała w zdrowym stanie chłopskim gwarancje˛ lepszego istnienia i rozprzestrzeniania sie˛ narodu niemieckiego”276. Dyskusja ta ukazuje dobrze, w jakim obrazie s´wiata z˙yli jej uczestnicy. Juz˙ przed rozpocze˛ciem wojny zapadła decyzja o eksterminacji polskiej inteligencji277. Według relacji Hössa Himmler „stał na stanowisku, z˙e oba te narody [polski i czeski] nalez˙y usuna˛c´ z zajmowanych przez nie terytoriów, które jego zdaniem nalez˙ały organicznie do niemieckiej przestrzeni z˙yciowej. Jeszcze przed obje˛ciem władzy przez narodowych socjalistów planował on przesiedlenie obu tych narodów na Wschód. Poniewaz˙ te jego plany nie były do przeprowadzenia w praktyce, zreszta˛ spotykały sie˛ ze sprzeciwami ze strony innych osobistos´ci, przeto Himmler zgodził sie˛ z tym, z˙e Polacy i Czesi pozostana˛ w ramach niemieckiej przestrzeni z˙yciowej, zorganizowani w formie zalez˙nych od Rzeszy krajów wasalnych. W krajach tych wyte˛pic´ jednak trzeba wszystkie te elementy, które nie be˛da˛ chciały sie˛ podporza˛dkowac´ niemieckiemu zwierzchnictwu i kierownictwu. Celowi temu słuz˙yc´ miał sposób wywoływania bezpłodnos´ci, nad którego wyszukaniem eksperymentował w Os´wie˛cimiu na Z˙ydówkach prof. Karl Clauberg”278. Polacy, którzy znalez´li sie˛ w obozach, byli wie˛c (z reguły279) jako „wrogowie pan´stwa” przeznaczeni do eksterminacji, jes´li nawet nie było
275
Autobiografia, s. 174. Tamz˙e, s. 217. 277 Por. W. DŁUGOBORSKI, Die deutsche Besatzungspolitik gegenüber Polen, w: „Nationalsozialistische Diktatur 1933-1945: Eine Bilanz. Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bildung”, Bonn, Bd. 192, 1986, s. 572-590, tutaj s. 580. – Na temat „Generalplan Ost” Himmlera por. takz˙e: R.-D. MÜLLER, Hitlers Ostkrieg und die deutsche Siedlungspolitik, Frankfurt/M. 1991. 278 APMO Proces Hössa 21,136. Por. 27,96. 279 Zdarzały sie˛ tez˙ sporadyczne zwolnienia, zwłaszcza w pocza˛tkowym okresie istnienia obozu. Tak np. Władysław Bartoszewski był wie˛ziony od 22.9.1940 do 18.4. 1941. 276
93
w tej sprawie konkretnego rozkazu. Dla Hössa stało sie˛ to podobno jasne dopiero z biegiem czasu280. Istniał przepis, w mys´l którego nie-Z˙ydzi mieli oficjalnie umierac´ s´miercia˛ naturalna˛. Stosownie do tego w dokumentach systematycznie fałszowano dane dotycza˛ce przyczyny s´mierci. Z Rosjanami, którzy w ideologii nazistowskiej byli równiez˙ słowian´skimi podludz´mi, Höss stykał sie˛ tylko jako z jen´cami wojennymi. Na podstawie specjalnego tajnego rozkazu, tzw. rozkazu w sprawie komisarzy, mieli byc´ spos´ród nich „wydzielani przez Gestapo rosyjscy politrucy, komisarze i specjalni funkcjonariusze polityczni i kierowani do najbliz˙szego KZ w celu likwidacji”281. Masa zwykłych rosyjskich z˙ołnierzy skierowanych do obozu była likwidowana w sposób „pos´redni”. Równiez˙ polscy przymusowi robotnicy, „heloci”, „podludzie”, mieli według planów Himmlera słuz˙yc´ Niemcom tylko tak długo, dopóki be˛da˛ potrzebni do „ogromnych przedsie˛wzie˛c´”. Poniewaz˙ w perspektywie długofalowej celem była całkowita germanizacja terenów wschodnich, mieli oni byc´ ostatecznie albo – gdyby mieli po temu „warunki rasowe” – zniemczeni282, a wie˛c wynarodowieni, albo usunie˛ci z „niemieckiej przestrzeni z˙yciowej”. Podobnie jak w przypadku Z˙ydów, mys´lano przy tym na razie o wysiedleniu (na Syberie˛), a dopiero póz´niej o eksterminacji fizycznej. Höss wspomina rozmowe˛ na ten temat z Eichmannem i wysokimi urze˛dnikami Głównego Urze˛du Bezpieczen´stwa Rzeszy, w trakcie której była mowa o wysiedleniu, ale nie o eksterminacji wschodnich narodów283. Plany były stale rozwijane, niezmienna pozostawała tylko nic´ przewodnia s´wiatopogla˛du „krwi i ziemi”: kryteria rasowe i przestrzen´ z˙yciowa. Höss zeznał przed warszawskim sa˛dem w odniesieniu do ówczesnych planów na przyszłos´c´: „W sztabie Himmlera, w Berlinie, ułoz˙ono plan, z˙eby narody słowian´skie, najprzód polski, a potem czeski, biologicznie wyte˛pic´ w Os´wie˛cimiu II”284. Dlatego Ralph Giordano nazywa konkretne zaplanowanie „wolnej od Słowian Europy wschodniej” – nie-z˙ydowskim, drugim holocaustem”285.
280
Por. Autobiografia, s. 156 n i APMO Proces Hössa 21,124.185. Autobiografia, s. 188. 282 Por. np. B. HIMMLER, Einige Gedanken zur Behandlung der Fremdvölkischen im Osten z r. 1940, przedrukowane w „Vierteljahreszeitschrift für Zeitgeschichte”, München, 5/1957, s. 196-198. 283 APMO Proces Hössa 23,126. 284 Tamz˙e, 28,41. 285 R. GIORDANO, Wenn Hitler den Krieg gewonnen hätte. Die Pläne der Nazis nach dem 281
94
g) Z˙ydzi Do holocaustu Słowian (rozumianego jako planowa eksterminacja całego narodu) nie doszło; doszło natomiast do holocaustu Z˙ydów. W Norymberdze amerykan´ski psychiatra Martin Gilbert zapytał Hössa, jak doszedł do swych antysemickich pogla˛dów. W odpowiedzi usłyszał, z˙e ten wiele czytał i słyszał, a do refleksji pobudzili go zwłaszcza Goebbels, Hitler i Rosenberg. Wszystkie te pisma i przemówienia głosiły, z˙e z˙ydostwo jest wrogiem Niemiec. „Byłem absolutnie przekonany, z˙e Z˙ydzi sa˛ przeciwien´stwem narodu niemieckiego i z˙e pre˛dzej czy póz´niej musi dojs´c´ do konfliktu mie˛dzy narodowym socjalizmem a s´wiatowym z˙ydostwem – mys´lałem tak jeszcze w czasach pokoju. Na podstawie tej doktryny uwaz˙ałem, z˙e równiez˙ inne narody wczes´niej czy póz´niej dostrzega˛ z˙ydowskie niebezpieczen´stwo i tak samo zajma˛ wobec niego stanowisko. W tych ksia˛z˙kach i pismach moz˙na było przeczytac´, z˙e naród z˙ydowski stanowi we wszystkich krajach mniejszos´c´. Poniewaz˙ jednak Z˙ydzi byli tak silni finansowo, uzyskali takie wpływy i dominacje˛, z˙e mogli utrzymywac´ swoja˛ władze˛. Wykazywano, jak poprzez sprawowana˛ przez siebie kontrole˛ prasy, filmu, radia i instytucji wychowawczych władaja˛ narodem niemieckim. Przypuszczalis´my, z˙e w innych krajach jest tak samo i z˙e z czasem inne kraje tak jak my złamia˛ ich pote˛ge˛”286. „Jako fanatyczny narodowy socjalista byłem głe˛boko przekonany, z˙e nasza idea, dostosowana do włas´ciwos´ci narodowych, przyjmie sie˛ we wszystkich krajach i zapanuje w nich. Tym samym zlikwidowana byłaby dominacja z˙ydostwa. Antysemityzm nie był przeciez˙ na całym s´wiecie niczym nowym. Objawiał sie˛ on szczególnie silnie wówczas, gdy Z˙ydzi zbyt mocno pchali sie˛ do władzy, gdy ich podłe poste˛powanie stawało sie˛ zbyt widoczne dla opinii publicznej”287. „A gdyby antysemityzm nie zdołał wyeliminowac´ z˙ydowskiego wpływu, wtedy – jak sa˛dzono – udałoby sie˛ Z˙ydom wywołac´ wojne˛, która zniszczyłaby Niemcy. Kaz˙dy był o tym przekonany; moz˙na to było wsze˛dzie usłyszec´ lub przeczytac´. Potem, po wybuchu wojny, Hitler os´wiadczył, z˙e s´wiatowe z˙ydostwo
Endsieg, München 1991, s. 168. Zob. takz˙e: H. ARENDT, Eichmann w Jerozolimie, Kraków 1987, s. 278 n. 286 GILBERT, Tagebuch, s. 260. 287 Autobiografia, s. 128 n.
95
wszcze˛ło konflikt z narodowym socjalizmem. Powiedział to w swojej mowie w Reichstagu podczas kampanii we Francji. Dodał, z˙e Z˙ydzi powinni zostac´ zniszczeni. Oczywis´cie nikt wtedy nie mys´lał, z˙e nalez˙y to rozumiec´ tak dosłownie. Ale Goebbels wypowiadał sie˛ coraz ostrzej przeciwko Z˙ydom. Nawet Anglii czy Francji nie zarzucał tak bardzo, jak Z˙ydom, z˙e sa˛ naszymi wrogami. Roosevelta, Morgentaua i innych okres´lał jako tych, którzy zamierzaja˛ sprowadzic´ Niemcy do niskiego poziomu z˙ycia. I stale podkres´lano, z˙e jes´li Niemcy chca˛ pozostac´ przy z˙yciu, to trzeba wyte˛pic´ s´wiatowe z˙ydostwo, a my wszyscy uwaz˙alis´my to za prawde˛. Oto obraz, jaki miałem w głowie”288. Antysemityzm był ideologicznym rdzeniem narodowego socjalizmu; w poła˛czeniu z teza˛ o znaczeniu „czystej krwi” wskazywał on z´ródło nieszcze˛s´c´ niemieckiego narodu. W Mein Kampf Hitler napisał: „Kiedy spogla˛damy na wszystkie przyczyny niemieckiego upadku, to jako ostateczna i decyduja˛ca przyczyna pozostaje brak rozpoznania problemu rasowego, a zwłaszcza z˙ydowskiego niebezpieczen´stwa. [...] Juz˙ sama tylko utrata czystos´ci krwi niszczy na zawsze wewne˛trzne szcze˛s´cie, na zawsze sprowadza człowieka na niz˙szy poziom, a skutków tego nie moz˙na juz˙ nigdy z ciała i ducha usuna˛c´”289. Jak czysta rasa aryjska była dobrem, po prostu człowiekiem, tak Z˙yd był antyczłowiekiem, po prostu złem290. Rudolf Höss przeja˛ł te˛ wizje˛ s´wiata, jak sie˛ wydaje, w sposób bezrefleksyjny. Nie widac´ u niego z˙adnego wewne˛trznego zmagania sie˛ z tym problemem. „Jako stary, fanatyczny narodowy socjalista przyjmowałem to jako fakt – zupełnie tak samo, jak katolik wierzy w swój kos´cielny dogmat. Była to po prostu prawda, której nie wolno było podwaz˙ac´: nie miałem co do tego z˙adnych wa˛tpliwos´ci”291. Wydarzenia i motywy, które go zaprowadziły do armii, do Freikorpsu, do Artamanów i wreszcie do SS, były innej natury: było to zerwanie z rodzina˛, ze s´rodowiskiem katolickim, zerwanie z konserwatywna˛ polityka˛, walka za ojczyzne˛, te˛sknota za „włas´ciwym” stylem z˙ycia, zasiedlanie Wschodu.
288
GILBERT, Tagebuch, s. 260. HITLER, Mein Kampf, s. 320 n. 290 Por. np. O.J. DUJARDIN, Rozwaz˙ania o zagładzie, w: „Znak” 419-420 (1990), s. 64-95, tutaj s. 75. 291 GILBERT, Tagebuch, s. 260. 289
96
W tym wszystkim zawarty jest równiez˙ pewien aspekt antysemicki, który jednak nie był w sposób dostrzegalny przedmiotem wyraz´nej refleksji. Jest rzecza˛ moz˙liwa˛, choc´ trudna˛ do wykazania, z˙e oczywistos´c´ nastawienia antyz˙ydowskiego wyniósł Höss juz˙ z domu rodzinnego. (Dziwi go jednak antyjudaizm fanatycznych badaczy Pisma S´wie˛tego: „Ciekawe, z˙e były one [te ruchy] wszystkie przekonane, z˙e cierpienie i s´mierc´ Z˙ydów sa˛ słuszna˛ kara˛, ich przodkowie zdradzili bowiem Jehowe˛. Ja uwaz˙ałem badaczy Pisma S´wie˛tego za biednych obła˛kan´ców”292.) Tam, gdzie on sam wysuwał pewne argumenty, nie były one natury religijnej ani rasistowskiej, lecz socjologicznej, politycznej, wojskowej. Dlatego (niemal) wiarygodnie brzmia˛ jego słowa, kiedy os´wiadcza: „Chciałbym jeszcze podkres´lic´, z˙e ja sam do Z˙ydów nie odczuwałem nienawis´ci. Byli oni dla mnie wrogami naszego narodu, ale dlatego tez˙ traktowałem ich na równi z innymi wie˛z´niami. Nigdy nie czyniłem z˙adnych róz˙nic”293. Höss opisał szczegółowo, w jaki sposób jawili mu sie˛ Z˙ydzi w obozach294. Byli mu oni bardziej obcy niz˙ jakakolwiek inna grupa wie˛z´niów. „Obserwowałem ich bardzo uwaz˙nie, nie zdołałem jednak zgłe˛bic´ naprawde˛ ich zachowania sie˛. Z˙ycie i umieranie Z˙ydów stanowiły dla mnie prawdziwe zagadki, których nie byłem w stanie rozwia˛zac´”295. Zasadniczo wojskowy charakter ma uzasadnienie koniecznos´ci masowej zagłady: „Z˙ydzi sa˛ odwiecznymi wrogami narodu niemieckiego i musza˛ zostac´ wyte˛pieni. Wszyscy Z˙ydzi, których dostaniemy w nasze re˛ce, musza˛ zostac´ zniszczeni bez wyja˛tku jeszcze w czasie wojny. Jez˙eli nie uda sie˛ nam teraz zniszczyc´ biologicznych sił z˙ydostwa, to Z˙ydzi zniszcza˛ kiedys´ naród niemiecki”296. Co najmniej jednak słowa „odwieczni” i „podstawa biologiczna” pozwalaja˛ wyczuc´, z˙e uzasadnienie to zawiera w sobie cos´ wie˛cej niz˙ refleksje˛ natury wojskowej. To przenikanie sie˛ mys´lenia z˙ołnierskiego ze s´wiatopogla˛dowym jest jeszcze wyraz´niejsze, kiedy Höss pisze w innym miejscu: „Rozkaz ten [dotycza˛cy przeprowadzenia masowej zagłady] był wprawdzie czyms´ niezwykłym, czyms´ niesłychanym, jednakz˙e jego uzasadnienie sprawiło, iz˙ ta akcja zagłady wydała mi sie˛
292 293 294 295 296
Autobiografia, s. 134. Tamz˙e, s. 130. Tamz˙e, s. 126-132, 145-150. Tamz˙e, s. 150. Tamz˙e, s. 186. Por. s. 221.
97
słuszna. Nie zastanawiałem sie˛ nad tym, otrzymałem rozkaz i miałem go wykonac´. Czy ta masowa zagłada Z˙ydów była konieczna, czy tez˙ nie, nie zastanawiałem sie˛ nad tym; tak daleko nie mogłem patrzec´. Jez˙eli sam Führer nakazał «ostateczne rozwia˛zanie kwestii z˙ydowskiej», stary narodowy socjalista, a tym bardziej oficer SS, nie mógł sie˛ nad tym zastanawiac´”297. W rozmowie z Gilbertem Höss powiedział: „I kiedy Himmler wezwał mnie do siebie, przyja˛łem to polecenie jako cos´, co juz˙ uprzednio zaakceptowałem – nie tylko ja, lecz kaz˙dy. Uwaz˙ałem to za absolutnie słuszne, chociaz˙ ten rozkaz mógł wstrza˛sna˛c´ najbardziej silnymi i bezwzgle˛dnymi ludz´mi [...] i chociaz˙ chwilowo sie˛ przeraziłem [...] przeciez˙ wszystko tak dokładnie zgadzało sie˛ z tym, co mi od lat głoszono. Sam problem, zniszczenie z˙ydostwa, nie był nowy – tylko s´wiadomos´c´, z˙e to włas´nie ja miałem byc´ tym, który je realizuje, trwoz˙yła mnie pocza˛tkowo. Kiedy jednak otrzymałem jednoznaczny bezpos´redni rozkaz, a do tego dodatkowe objas´nienie – nie pozostawało nic innego, jak go wykonac´”298. h) Cyganie Druga˛ obok Z˙ydów grupe˛, której całkowita˛ zagłade˛ postanowiono i podje˛to, stanowili Cyganie. Höss: „Juz˙ na długo przed wojna˛ w ramach akcji przeciwko aspołecznym powe˛drowali do obozów koncentracyjnych równiez˙ Cyganie. [...] Reichsführer SS chciał zachowac´ dwa główne wielkie szczepy cygan´skie [Sinti i Lallerie;...]. Jego zdaniem były one w prostej linii potomkami indogerman´skich ludów pierwotnych i zarówno typ, jak i zwyczaje zachowali w stosunkowo czystym stanie. W celach badawczych mieli zostac´ dokładnie zarejestrowani i obje˛ci ochrona˛. [...] W roku 1942 wydany został rozkaz, aby wszystkich Cyganów oraz cygan´skich mieszan´ców mieszkaja˛cych w Rzeszy aresztowac´ i dostarczyc´ do Os´wie˛cimia, niezalez˙nie od wieku i płci. Wyła˛czeni z tego zostali jedynie Cyganie uznani za czystych pod wzgle˛dem rasowym, członkowie obu głównych szczepów”299. W ten sposób rozpocze˛ło sie˛ „ostateczne rozwia˛zanie kwestii cygan´skiej” (na róz˙nice mie˛dzy poszczególnymi
297 298 299
98
Tamz˙e, s. 142. GILBERT, Tagebuch, s. 260 n. Autobiografia, s. 122 n.
grupami Cyganów nie zwracano przy tym uwagi). „Chociaz˙ w Os´wie˛cimiu miałem z nimi duz˙o kłopotu, byli oni jednak moimi ulubionymi wie˛z´niami – jez˙eli moz˙na tak sie˛ wyrazic´. [...] Byłoby rzecza˛ interesuja˛ca˛ przygla˛danie sie˛ ich z˙yciu i zachowaniu sie˛, gdybym nie widział za tym przejmuja˛cego groza˛ rozkazu zniszczenia, o którym w Os´wie˛cimiu do połowy 1944 roku prócz mnie wiedzieli jedynie lekarze. Stosownie do rozkazu Reichsführera SS mieli oni dyskretnie likwidowac´ chorych, szczególnie zas´ dzieci”300. Z pocza˛tkiem sierpnia 1944 roku wszyscy z˙yja˛cy jeszcze mieszkan´cy obozu cygan´skiego zostali posłani do gazu301. i) Chrzes´cijan´stwo Jakkolwiek Höss nie mówi nic szczegółowo na ten temat, to jednak z jego autobiografii i z innych wypowiedzi wynika wyraz´nie, z˙e swój nazistowski s´wiatopogla˛d pojmował on jako jasne przeciwien´stwo Kos´ciołów chrzes´cijan´skich, chrzes´cijan´stwa, a nawet wiary w Boga. Tak oto rozumiał swoje wysta˛pienie z Kos´cioła: „ten płomien´ wiary [...] wygasł we mnie. [...] wiara i sprawy religijne stały sie˛ dla mnie czyms´ zupełnie oboje˛tnym”302. „...zapomniałem sie˛ modlic´ [...] moje oficjalne wysta˛pienie z Kos´cioła [...] było konsekwencja˛ stanu, jaki istniał od kon´ca wojny”303. Było ono tez˙ przypiecze˛towaniem zerwania ze s´rodowiskiem katolickim, reprezentowanym politycznie przez ciesza˛ca˛ sie˛ poparciem jego ojca partie˛ Centrum304, która zwalczała narodowy socjalizm305. W Sachsenhausen Höss miał kontakt z internowanym pastorem ewangelickim Niemöllerem: „Moz˙na sie˛ było z nim porozumiewac´ we wszystkich z˙yciowych zagadnieniach [...] Z chwila˛ jednak poruszenia problemów kos´cielnych zapadała z˙elazna kurtyna. Uparcie trzymał sie˛ swego punktu widzenia, odrzucał wszelka˛ krytyke˛ zajmowanego przezen´ stanowiska”306. Höss był najwyraz´niej przekonany o oczywistej słusz-
300
Tamz˙e, s. 126. Tamz˙e, s. 125. Por. K. SMOLEN´, Los cyganów w KL Auschwitz-Birkenau, Os´wie˛cim 1994, s. 129-175. 302 APMO Proces Hössa 21,21. 303 Autobiografia, s. 54. 304 Por. tamz˙e, s. 31. 305 Por. APMO Proces Hössa 21,21. 306 Autobiografia, s. 97. 301
99
nos´ci swej postawy w sprawach kos´cielnych, skoro odmienne zdanie Niemöllera przypisywał jego uporowi. O Himmlerze napisał, iz˙ z˙ył on całkowicie „w słuz˙bie dla idei narodowego socjalizmu. Kaz˙da˛ inna˛ idee˛ lub s´wiatopogla˛d odrzucał jako szkodliwe i zgubne dla narodu niemieckiego. Wyznaja˛c takie zasady, chciał w nich równiez˙ wychowywac´ SS, be˛da˛ce jego tworem. Wszelkie jego rozkazy i polecenia wypływały z tych załoz˙en´. Wiernos´c´ Führerowi, a tym samym idei narodowego socjalizmu, była jego naczelna˛ zasada˛. W tym nie uznawał on z˙adnych kompromisów czy tez˙ róz˙nic interpretacyjnych”307. Ta bezkompromisowos´c´ oznaczała radykalne odrzucenie chrzes´cijan´stwa. Ze wzgle˛dów taktycznych rez˙im nazistowski podtrzymywał jeszcze na zewna˛trz moz˙liwos´c´ koegzystencji z Kos´ciołami, ale w kre˛gu zaufanych było od dawna wiadomo, z˙e ostatecznym celem jest ich eliminacja. Jeszcze wyraz´niej niz˙ sam Hitler zmierzali do zniszczenia Kos´ciołów i do zatarcia chrzes´cijan´skiej s´wiadomos´ci w duszy narodu niemieckiego Himmler i Bormann, dwaj najwaz˙niejsi dla Hössa prominenci narodowego socjalizmu. Himmler zabronił organizowania dla SS jakichkolwiek wykładów na temat chrzes´cijan´stwa, a zwłaszcza wszelkiego zajmowania sie˛ „jakimis´ dogmatami czy prawdami wiary któregos´ z istnieja˛cych wyznan´”308. Chrzes´cijan´stwo miała zasta˛pic´ ideologia narodowosocjalistyczna, a role˛ Chrystusa w s´wiadomos´ci narodu miał przeja˛c´ Hitler309. Zwłaszcza wpływ „klechów” („tego najwie˛kszego raka, jaki moz˙e toczyc´ naród”310) i Kos´cioła katolickiego z jego podległos´cia˛ papiez˙owi był uwaz˙any za szczególne zło, jako z˙e stanowił bariere˛ dla totalitarnych ambicji Führera. Wobec oficerów SS i policji Himmler nazywał chrzes´cijan´stwo „s´wiatopogla˛dem perwersyjnym i oderwanym od z˙ycia”311. „To, co chrzes´cijan´skie, nie jest german´skie! German´skimi sa˛ duma me˛ska, odwaga i wiernos´c´ – nie zas´ łagodnos´c´, skrucha, poczucie grzechu i zas´wiaty z modlitwa˛ i psalmami”312. Chrzes´cijan´stwo było uwaz˙ane za doktryne˛
307 308 309 310 311 312
100
Tamz˙e, s. 257. Rozkaz do SS z 24.7.1937; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 94. Por. na ten temat rozdział Christus oder Hitler w: ACKERMANN, dz. cyt., s. 77-81. Himmler w Stuttgarcie 2.9.1938; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 92. Dnia 16.9.1942; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 92. „SS-Leitheft”, sierpien´ 1937, s. 12; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 56.
powoduja˛ca˛ zniewies´cienie; Bóg narodowosocjalistyczny był stronniczy, twardy i okrutny, nie był Bogiem miłos´ci i miłosierdzia313. Rozpropagowany przez chrzes´cijan´stwo z˙ydowski wynalazek sumienia314, jak mówi Hitler, który domaga sie˛ jednakowego szacunku dla wszystkich ludzi, hamuje konieczna˛ walke˛ o byt. Prawdziwym głosem sumienia jest głos krwi, który znajduje wyraz w rozkazach Hitlera. „Nie mam sumienia. Moje sumienie zwie sie˛ Adolf Hitler” – powiedział Göring315. W pomieszczeniach słuz˙bowych w Auschwitz wisiał na s´cianie, oprawiony w ramke˛, naste˛puja˛cy tekst autorstwa nauczyciela Hössa, Eickego: „Ksia˛z˙ki do naboz˙en´stwa to cos´ dla bab – równiez˙ takich, które nosza˛ spodnie. Jes´li chodzi o nas, to nienawidzimy smrodu kadzidła: psuje on niemiecka˛ dusze˛, podobnie jak Z˙yd psuje rase˛. Wierzymy w Boga, ale nie w jego namiestników, bo byłoby to bałwochwalstwo i pogan´stwo. Wierzymy w naszego Führera i w wielkos´c´ naszej Ojczyzny. Za niego i za nia˛ walczymy, i za nikogo innego. Dlatego, jes´li przyjdzie nam umierac´, nie be˛dziemy mówic´: Mario, przyczyn´ sie˛ za nami. Jak wolni z˙ylis´my, tak wolni chcemy odejs´c´. Naszym ostatnim tchnieniem be˛dzie: Adolf Hitler!”316. Jakkolwiek Höss nie lubił prymitywnego stylu Eickego, to jednak co do zasadniczej mys´li był z nim całkowicie zgodny. Daje sie˛ to wyczuc´ w jego relacji o wychowaniu do bezwzgle˛dnos´ci, jakie odebrał on pod kierunkiem Eickego: „Dla mie˛czaków nie ma miejsca w szeregach SS i zrobia˛ oni najlepiej, jez˙eli jak najszybciej wsta˛pia˛ do klasztoru. On potrzebuje jedynie twardych, zdecydowanych ludzi, którzy be˛da˛ bezwzgle˛dnie słuchac´ kaz˙dego rozkazu”317. Wszelkie praktyki religijne i wszelka działalnos´c´ duszpasterska były w obozie surowo zakazane – powiedział Höss w Warszawie318. Wie˛k-
313
Por. STEINER, dz. cyt., s. 215. Por. RAUSCHNING, Gespräche mit Hitler, s. 190; cyt. według: DUJARDIN, dz. cyt., s. 73. 315 Cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 87. 316 Tamz˙e, s. 93. 317 Autobiografia, s. 65. 318 APMO Proces Hössa 30,8. W obozie koncentracyjnym Auschwitz wie˛ziono 314 polskich ksie˛z˙y rzymskokatolickich, z których 190 poniosło tam s´mierc´. Przez cały czas znajdowali sie˛ w obozie róz˙ni duchowni, wie˛kszos´c´ z nich jednak przewieziono w trzech wie˛kszych transportach do Dachau. Por. Martyrologium polskiego duchowien´stwa rzymskokatolickiego pod okupacja˛ hitlerowska˛ w latach 1939-1945, zeszyt III, Warszawa, ATK, 1978. 314
101
szos´c´ ksie˛z˙y została przeniesiona do obozu Dachau, „gdzie mogli odprawiac´ swoje praktyki religijne”; Höss nie wspomina, z˙e zezwolenie to dotyczyło jedynie duchownych niemieckich319. Na pytanie prokuratora, dlaczego obowia˛zywały takie przepisy, odpowiedział tylko, z˙e takie były rozkazy. Przyczyna˛ ich było zapewne to, z˙e praktyki religijne umacniałyby siłe˛ oporu320. Nic nie wskazuje na to, by Höss podejmował w tej dziedzinie jaka˛kolwiek – pozytywna˛ czy negatywna˛ – inicjatywe˛. Ogólne nastawienie SS znajduje jedynie wyraz we wspomnieniach licznych wie˛z´niów, z˙e po Z˙ydach włas´nie ksie˛z˙a byli przedmiotem najwie˛kszych okrucien´stw ze strony SS-manów321. j) Wiernos´c´ Führerowi Wiernos´c´ „idei narodowego socjalizmu”, „Narodowi Niemieckiemu” i „Führerowi Adolfowi Hitlerowi” była dla SS jednym i tym samym. Hitler tłumaczy słusznos´c´ zasady wodzostwa tym, z˙e w obre˛bie danej rasy na czoło wybija sie˛ ten, kto jest najzdolniejszy i najwartos´ciowszy, i dlatego pod jego kierownictwem moz˙e zostac´ urzeczywistnione to, co dla wspólnoty najlepsze. Kiedy wynalazca stwarza jakies´ wielkie dzieło, wszyscy uczestnicza˛cy w nim podporza˛dkowuja˛ sie˛ jego kierownictwu i pomagaja˛ w realizacji; w podobny sposób powinna sie˛ tez˙ zorganizowac´ wspólnota narodowa. Interesom całos´ci słuz˙y nie demokracja, „rza˛dy niezdolnej do mys´lenia czy do solidnej pracy, a w kaz˙dym razie nie obdarzonej charyzmatem masy, lecz jedynie kierownictwo ludzi, którzy dzie˛ki darom natury sa˛ do tego szczególnie uzdolnieni. O wyszukanie takich ludzi troszczy sie˛, jak juz˙ powiedziano, sama walka o byt”322.
319 Por. S. BISKUPSKI, Polnische Geistliche in deutschen Konzentrationslagern, w: E. WEILER, Die Geistlichen in Dachau, Mödling (1971?), s. 942-957. 320 Por. E. KOGON, Der SS-Staat. Das System der deutschen Konzentrationslager, München 3(22)1989, s. 345 nn. 321 Por. J. SEHN, Obóz koncentracyjny Os´wie˛cim-Brzezinka, Warszawa 21960 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Sehn, Obóz), s. 63.69. – W szczególnie złowrogiej pamie˛ci pozostało pod tym wzgle˛dem traktowanie Z˙ydów i duchownych w kompanii karnej pod kierownictwem kapo Krankemanna; zaprze˛gał on ich z dwóch stron do wielkiego walca, który przejez˙dz˙ał po nich, kiedy padali z wyczerpania. Por. Auschwitz, nazistowski obóz s´mierci, s. 144. – Zapytany o przypadek Ojca Maksymiliana Kolbego, który dobrowolnie poszedł na s´mierc´ za innego wie˛z´nia, Höss powiedział, z˙e nic takiego nie miało miejsca. APMO Proces Hössa 27,157. 322 HITLER, Mein Kampf, s. 440.
102
E. Huber napisał w roku 1939 w „Prawie konstytucyjnym Wielkoniemieckiej Rzeszy”, z˙e wódz jest nosicielem powszechnej woli narodu. „W jego woli wyraz˙a sie˛ wola narodu. [...] W czasach wewne˛trznego kryzysu Wódz moz˙e zwrócic´ ponownie ku sobie samemu naród, który zapomniał o swym politycznym posłannictwie lub je zdradził. Tworzy on w sobie wspólna˛ wole˛ narodu i uosabia wobec wszelkich jednostkowych z˙yczen´ jednos´c´ i całos´c´ narodu; wobec partykularnych interesów realizuje dziejowa˛ misje˛ całego narodu”323. Wynika sta˛d zasada wodzostwa, której najbardziej zagorzałym zwolennikiem był – zdaniem Hössa – Himmler: „Kaz˙dy Niemiec powinien był sie˛ bezwarunkowo, bezkrytycznie podporza˛dkowac´ kierownictwu pan´stwowemu – tylko ono było zdolne do reprezentowania istotnych interesów narodu, do włas´ciwego kierowania narodem. Wszyscy, którzy nie podporza˛dkowywali sie˛ tej zasadzie, musieli byc´ wyła˛czeni z z˙ycia publicznego. W tym duchu wychowywał i kształtował swoja˛ SS”324. Wiernos´c´ osobie Wodza stała sie˛ punktem centralnym s´wiatopogla˛du. U Hössa spotykamy stale sformułowania, w których traktuje on paralelnie „idee˛” i „Wodza”, mówia˛c na przykład: „wiernos´c´ Führerowi, a tym samym idei narodowego socjalizmu”325. W wiernos´ci Führerowi urzeczywistniała sie˛ wiernos´c´ narodowi niemieckiemu. „Kto narusza wiernos´c´, wyklucza sam siebie z naszej społecznos´ci. Wiernos´c´ jest bowiem sprawa˛ serca, nigdy zas´ rozumu” – głosił Himmler. – „Rozum moz˙e zbła˛dzic´. Czasami bywa to szkodliwe, nigdy jednak nie jest nieodwracalne. Serce natomiast winno miec´ zawsze to samo te˛tno, a kiedy przestaje bic´, człowiek umiera tak samo jak naród, kiedy złamie wiernos´c´. Rozumiemy przez to wiernos´c´ kaz˙dego rodzaju: wiernos´c´ Führerowi, a tym samym german´skiemu narodowi niemieckiemu, jego woli i jego charakterowi, wiernos´c´ wobec krwi, wobec naszych dziadów i wnuków, wiernos´c´ naszemu rodowi, wiernos´c´ kolegom i wiernos´c´ niezmiennym
323
2. wyd. 1939, s. 195 n. Cyt. według: H. BUCHHEIM, Die SS – das Herrschaftsinstrument. Schriftliches Sachverständigen-Gutachten für den Auschwitz-Prozeß in Frankfurt/Main 1964, Bd. 1, München 51989 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Buchheim, Die SS), s. 16 n. 324 Autobiografia, s. 174. 325 Tamz˙e, s. 257.
103
prawom przyzwoitos´ci, czystos´ci i rycerskos´ci”326. Od Hitlera otrzymała SS w roku 1931 hasło: „SS-manie, twój honor zwie sie˛ wiernos´c´”; „Mój honor zwie sie˛ wiernos´c´” – widniał napis na sprza˛czce esesman´skiego pasa. Absolutna wiernos´c´ stała sie˛ najwaz˙niejszym prawem z˙yciowym SS327. Wiernos´c´ była dla Himmlera zwia˛zana nieodła˛cznie z nordycka˛ krwia˛: nie mogła byc´ cecha˛ nabyta˛, lecz jedynie odziedziczona˛, jak instynkt u zwierza˛t. Złamanie wiernos´ci – choc´by tylko na moment i choc´by nasta˛piło tylko w mys´li – było jego zdaniem najwie˛ksza˛ zbrodnia˛, dowodziło bowiem, z˙e dopuszczaja˛cy sie˛ go nosi w sobie „zła˛ krew”. „Gdyby w waszym polu widzenia ktos´ kiedys´ miał sie˛ okazac´ niewierny Führerowi lub Rzeszy, choc´by tylko w mys´lach, winnis´cie postarac´ sie˛ o to, aby człowiek ten został usunie˛ty z zakonu, a my postaramy sie˛, aby został usunie˛ty z z˙ycia”328. U Eickego Höss nauczył sie˛, z˙e „SS-man musi umiec´ zgładzic´ nawet członków najbliz˙szej rodziny, jez˙eli popełnia˛ oni przeste˛pstwo przeciwko pan´stwu lub idei Adolfa Hitlera”329. Kiedy pod koniec wojny widmo kle˛ski równiez˙ dla Hössa wyraz´nie sie˛ rysuje, siła tej wie˛zi z Führerem staje sie˛ szczególnie wyraz´na: „Nie wolno mi było jednak wa˛tpic´ w ostateczne zwycie˛stwo, musiałem w nie wierzyc´ [...] Całym sercem byłem przywia˛zany do Führera, do idei – to wszystko nie mogło zgina˛c´”330. Na tym tle nalez˙y widziec´ pojmowanie posłuszen´stwa. Höss napisał: „«Führer rozkazuje, my słuchamy» – hasło to nie było dla nas bynajmniej pustym frazesem. Traktowalis´my je bardzo powaz˙nie. [...] Na skutek nieubłaganej surowos´ci Reichsführer SS niejednego oficera SS boles´nie dotkna˛ł, jednakz˙e z˙aden z nich nie odwaz˙yłby sie˛ – jestem o tym głe˛boko przekonany – targna˛c´ sie˛ na niego, choc´by w najskrytszych mys´lach. – Osoba Reichsführera SS była nietykalna. Jego zasadnicze rozkazy wydawane w imieniu Führera były s´wie˛te. Nie podlegały one z˙adnej wykładni czy interpretacji, nie zastanawiano sie˛ nad nimi. Wykonywane
326 Biuro Prasowe Reichsführera SS i Szefa Niemieckiej Policji. Materiał redakcyjny na 6 stycznia 1939, s. 4. Bundesarchiv Koblenz, NS 19/1934, fol. 1, s. 194. 327 Por. ACKERMANN, dz. cyt., s. 149 nn. 328 Dnia 4.10.1943 w Poznaniu; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 150. 329 Autobiografia, s. 84. 330 Tamz˙e, s. 164.
104
były az˙ do ostatecznych konsekwencji, do s´wiadomego oddania z˙ycia, jak to uczyniło wielu oficerów SS w czasie wojny. [...] Kaz˙dy rozkaz Führera lub najbliz˙szej mu osoby, Reichsführera SS, był zawsze słuszny”331. Rudolf Höss uwaz˙ał, z˙e wzorem takiego na wierze opartego posłuszen´stwa jest zakon jezuitów. Kiedy w roku 1935 gos´cił on u Bormanna w Pullach koło Monachium, ten „skierował rozmowe˛ na jezuitów i ich zasady wychowawcze. Podstawowa ich zasada: «własna˛ wole˛ nalez˙y bezwzgle˛dnie podporza˛dkowac´ idei», powinna byc´ równiez˙ podstawowa˛ zasada˛ w SS, jez˙eli ma ona byc´ zbrojnym ramieniem ruchu narodowosocjalistycznego. [...] W póz´niejszych podstawowych rozkazach Himmler wypowiadał to zupełnie otwarcie i z˙a˛dał od kaz˙dego SS-mana bezwzgle˛dnego podporza˛dkowania własnej woli narodowosocjalistycznemu s´wiatopogla˛dowi. «Wódz rozkazuje – my słuchamy» nie było dla SS jedynie frazesem. Himmler wychowywał SS, zwłaszcza zas´ kadre˛ oficerska˛, w taki sposób, z˙e była ona gotowa te˛ zasade˛ realizowac´ z bezwzgle˛dna˛ konsekwencja˛. Wieloletnie szkolenie SS i szkolenie partyjne stworzyły w kon´cu typ członka SS, szczególnie zas´ oficera SS, wykonuja˛cego bezwzgle˛dnie i z zacie˛tos´cia˛, bez udziału własnej woli i bez własnego zdania kaz˙dy rozkaz, którego spełnienia z˙a˛dał jego przełoz˙ony, Reichsführer SS czy wreszcie sam Führer”332. Otóz˙ posłuszen´stwo jezuitów odnosi sie˛ wyraz´nie tylko do tych dziedzin, „w których nie moz˙na dostrzec nic grzesznego”333 i „których moz˙e ono dotyczyc´ bez uszczerbku dla miłos´ci Boz˙ej”334. Na tym włas´nie polega sedno sprawy. Höss dodał jeszcze: „Nie na próz˙no Hitler, Goebbels i Himmler przeszli przez jezuickie szkoły”. Zdanie to nie odpowiada prawdzie335, ukazuje jednak tym wyraz´niej, w jak duz˙ym stopniu Höss pozostawał pod wpływem rozpowszechnionych stereotypów. Posłuszen´stwo w SS było postawa˛ przyjmowana˛ dobrowolnie. Wsta˛pienie do tej formacji było przysta˛pieniem do ruchu o charakterze s´wiatopogla˛dowym i oznaczało gotowos´c´ wykonywania „rozkazów
331
Tamz˙e, s. 142 n. Tamz˙e, s. 259 n. 333 Ignacy Loyola: „Ubi peccatum non cerneretur” – Const. III,1,23; cyt. wg: B. DUHR SJ, Jesuitenfabeln. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte, Freiburg (Br.), 41904, s. 531. 334 Ignacy Loyola: „Omnibus in rebus, ad quas potest cum caritate se oboedientia extendere” – Const. VI,1,1; cyt. według: DUHR, dz. cyt. 335 W Niemczech nie było w r. 1917 jezuitów, zakon ten był bowiem zakazany. 332
105
s´wiatopogla˛dowych”, które mogły byc´ sprzeczne z zasadami mieszczan´skiej moralnos´ci i pan´stwowym porza˛dkiem prawnym. W broszurze szkoleniowej „SS-Leitheft” z 1942 roku czytamy: „Dobrowolnos´c´ stała sie˛ miernikiem wewne˛trznej i zewne˛trznej pote˛gi ruchu. [...] Tak wie˛c dobrowolni członkowie Waffen-SS sa˛ potomkami dawnych bojowników, którzy pragna˛ móc uczynic´ wie˛cej, niz˙ tego z˙a˛da obowia˛zek, prowadzic´ dobrowolnie walke˛ o Niemcy, jak owa dawna druz˙yna wodza”336. Podczas jednej z uroczystos´ci zaprzysie˛z˙enia na wiernos´c´ Führerowi Himmler powiedział: „Złoz˙ylis´cie dobrowolnie przysie˛ge˛; nigdy nie zaz˙a˛damy od was w imieniu Führera czegos´, co nie byłoby zgodne z przysie˛ga˛, ze s´wiatopogla˛dem narodowego socjalizmu, z prawem naszej wspólnej krwi, nigdy. [...] Jedynie z posłuszen´stwa, z posłuszen´stwa ludzi tej samej krwi wyrasta siła, która pozwoli uporza˛dkowac´ kontynent. Musicie byc´ posłuszni bez jakichkolwiek wa˛tpliwos´ci i bez wahania, pełnym sercem, które zaakceptuje i wypełni nawet najbardziej niemiły rozkaz”337. W katechizmie SS po pytaniu: „Dlaczego jestes´ posłuszny?”, naste˛powała odpowiedz´: „Z najgłe˛bszego przekonania, z wiary w Niemcy, w Führera, ruch, SS i z wiernos´ci”338. Podobnie jak oczywiste było absolutne posłuszen´stwo wobec przełoz˙onych, tak tez˙ z drugiej strony oczywisty był absolutny autorytet wobec podwładnych. Hitler nazywał to zasada˛ arystokratyczna˛, która miała „zapewnic´ najlepszym umysłom kierownictwo i najwyz˙szy wpływ w narodzie”. W ten sposób „zasada wodzostwa” miała przenikac´ całos´c´ struktur społecznych: „autorytet kaz˙dego dowódcy wobec podwładnych i odpowiedzialnos´c´ wobec przełoz˙onych”339. Przywódcy sa˛ wyznaczani odgórnie (a nie wybierani oddolnie) przez przełoz˙onego, który jako osoba za nich odpowiedzialna wyszukuje sobie najlepszych ludzi, a sa˛ nimi ci, którzy zwycie˛z˙aja˛ w walce o byt. W SS rozróz˙niano SS-manów (SSmänner) i dowódców, czyli oficerów SS (SS-Führer). Zgodnie z „zasada˛ absolutnej odpowiedzialnos´ci”340 kaz˙dy jest za zlecone sobie zadania
336
Heft 2/1942, s. 22 n; cyt. według: BUCHHEIM, Befehl, s. 225 n. Dnia 17 maja 1942 z okazji zaprzysie˛z˙enia holenderskiej SS; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 152. 338 Bundesarchiv Koblenz, NS 19/1457, s. 57. 339 HITLER, Mein Kampf, s. 437.444. 340 Tamz˙e, s. 581. 337
106
odpowiedzialny bez reszty; odpowiedzialnos´ci tej nie umniejszaja˛ współpracownicy ani doradcy. „Kaz˙dy ma oczywis´cie jakichs´ doradców, ale decyzje˛ podejmuje on sam”341. Miała to byc´ „zasada osobowos´ci” (przeciwstawiana polemicznie koncepcji demokratycznej). Höss miał samos´wiadomos´c´ takiego włas´nie „dowódcy”: juz˙ podczas pierwszej wojny s´wiatowej nauczył sie˛, jak pisze, „z˙e dowodzenie nie zalez˙y od stopnia słuz˙bowego, lecz od wie˛kszych zdolnos´ci”342. Dlatego był z jednej strony całkowicie posłuszny swoim dowódcom343, z drugiej zas´ jako komendant obozu „w pełni odpowiedzialny”344. k) „Bóg”? Himmler przykładał duz˙a˛ wage˛ do tego, by jego SS nie była uwaz˙ana za organizacje˛ ateistyczna˛. Dlatego ułoz˙ył dla niej cos´ w rodzaju prostego katechizmu, „50 pytan´ i odpowiedzi dla SS-mana”. Cztery pierwsze z nich miały tres´c´ naste˛puja˛ca˛: „1. Jak brzmi przysie˛ga? – Przysie˛gamy ci, Adolfie Hitlerze, jako Wodzowi i Kanclerzowi Rzeszy Niemieckiej wiernos´c´ i me˛stwo. S´lubujemy tobie i wyznaczonym przez ciebie przełoz˙onym posłuszen´stwo az˙ do s´mierci. Tak nam dopomóz˙ Bóg! – 2. A wie˛c wierzysz w Boga? – Tak, wierze˛ w Pana Boga. – 3. Co sa˛dzisz o człowieku, który nie wierzy w z˙adnego Boga? – Uwaz˙am go za zarozumialca, chorego na manie˛ wielkos´ci i głupca; nie nadaje sie˛ do nas. – 4. Dlaczego wierzymy w Niemcy i w Wodza? – Poniewaz˙ wierzymy w Pana Boga, wierzymy w Niemcy, które stworzył on w swoim s´wiecie, i w Wodza Adolfa Hitlera, którego nam zesłał”345. Himmler skomentował te zdania słowami: „Jestes´my s´wie˛cie przekonani, z˙e w mys´l odwiecznych praw tego s´wiata jestes´my odpowiedzialni za kaz˙dy czyn, za kaz˙de słowo i za kaz˙da˛ mys´l, z˙e wszystko, co wymys´li nasz umysł, co wypowie nasz je˛zyk i czego dokona nasza dłon´, nie przeminie z samym wydarzeniem, lecz jest przyczyna˛, która be˛dzie miec´ swój skutek, który
341 342 343 344 345
Tamz˙e, s. 443. Autobiografia, s. 40. Por. tamz˙e, s. 142. Tamz˙e, s. 176. Bundesarchiv Koblenz, NS 19, 1457, s. 48-50.
107
w nieubłaganym, nieuniknionym cyklu powróci do nas samych i do naszego narodu ku naszemu szcze˛s´ciu lub nieszcze˛s´ciu. Ludzie o takim przekonaniu nie sa˛ w z˙adnym razie ateistami. [...] Niemniej uwaz˙amy, z˙e mamy prawo i z˙e wolno nam przeprowadzic´ jasna˛ i wyraz´na˛ linie˛ podziału mie˛dzy kos´cielnymi, wyznaniowymi praktykami a polityczna˛, s´wiatopogla˛dowa˛ postawa˛ z˙ołnierza”346. „Wierza˛cy w Boga”, choc´ bezwyznaniowi (gottgläubig; tak wpisane jest równiez˙ w aktach osobowych Hössa w rubryce „wyznanie”) SS-mani wyraz˙ali wie˛c swoja˛ wiare˛ nie poprzez „kos´cielne, wyznaniowe praktyki”, lecz „polityczna˛, s´wiatopogla˛dowa˛ postawa˛ z˙ołnierza”. Dlatego nie powinno dziwic´, z˙e Höss na pytanie se˛dziego Eimera, czy wykonywał jakies´ praktyki religijne, odpowiedział, z˙e nie347. Osobowego, dialogicznego stosunku do Boga nie było w tej wizji s´wiata. Odpowiednio mgliste było tez˙ poje˛cie Boga: „Tylko ten, kto odrzuca wiare˛ w jaka˛kolwiek wyz˙sza˛ moc, jest dla nas ateista˛”, pisał Himmler348. „Nie be˛dziemy sie˛ spierac´, jak te˛ moc nazwiemy: Losem, Bogiem, Natura˛, Opatrznos´cia˛ czy po prostu Bóstwem”349. Nazywano ja˛ tez˙ Got (dawna, uz˙ywana do roku 1570 pisownia słowa Gott, Bóg, która przełoz˙ona z pisma runicznego, oznacza: „S´wiatło – Ja w wiecznym duchowym i materialnym byciu odwiecznego obiegu”350) lub „Waralda, Pradawny”351. Nie Objawienie, lecz „głos naszej german´skiej krwi, siły moralne w naszym niemieckim narodzie, z˙ycie i prawa natury w nas i wokół nas daja˛ nam pewnos´c´, z˙e istnieje jakis´ Bóg”352. Wiara w Opatrznos´c´, w „wole˛ Stwórcy”353, w „prawo dziejów”, w „głos naszej krwi” stanowiła tło poszczególnych tres´ci s´wiatopogla˛dowych. Dla Rudolfa
346 Biuro Prasowe Reichsführera SS i Szefa Niemieckiej Policji. Materiał redakcyjny na 6 stycznia 1939, s. 6. Bundesarchiv Koblenz, NS 19, 1457, s. 196. 347 APMO Proces Hössa 23,33. 348 Der politische Katholizismus hat das Wort, w: „SS-Leitheft” 7, 1.11.1937, s. 42; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 83. 349 Przemówienie Himmlera w SS-Junkerschule Tölz 23.11.1942, s. 9. Bundesarchiv, NS 19/422; cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 83. 350 Projekt 9 dewiz z˙yciowych dla SS. Bundesarchiv, NS 19/1457, s. 64 n. 351 Przemówienie Himmlera 26.7.1977 (Bundesarchiv NS 19/8), cyt. według: ACKERMANN, dz. cyt., s. 84. 352 Der politische Katholizismus hat das Wort, s. 41. 353 Por. Hitler, Mein Kampf, s. 73.
108
Hössa jest pod koniec jego z˙ycia zupełnie jasne, z˙e jego narodowy socjalizm oznaczał „odwrócenie sie˛ od wiary w Boga”354. Poprzez odniesienie do dawnych tradycji german´skich próbowali narodowi socjalis´ci, a zwłaszcza Höss, nawia˛zywac´ do czasów, w których „krew aryjska”, a tym samym „german´ska kultura” nie były jeszcze zepsute przez szkodliwe obce wpływy, a szczególnie przez rozmie˛kczaja˛ce oddziaływanie z˙ydowsko-chrzes´cijan´skie. Dlatego pewne „neopogan´skie” zwyczaje, jak na przykład zapalanie tzw. Juleleuchter na Boz˙e Narodzenie lub na urodziny, nie miały charakteru we włas´ciwym tego słowa znaczeniu religijnego, nie znajdował w nich bowiem wyrazu dialogiczny stosunek do Boga. Miały tez˙ one zapewne stanowic´ emocjonalna˛ namiastke˛ odrzuconych s´wia˛t chrzes´cijan´skich. Wie˛zien´ Stanisław Dubiel, zatrudniony u rodziny Hössów, relacjonował: „wychowanie dzieci było w poje˛ciu naszym, Polaków, ludzi wierza˛cych w Boga, wprost niezrozumiałe. Kultu religijnego nie uznawano w ogóle, uznawano jedynie kult narodowosocjalistyczny. Przy uroczystos´ciach familijnych, jez˙eli któres´ dziecko obchodziło urodziny czy Höss, czy z˙ona jego, obchodzono to w bardzo uroczysty sposób, palono specjalnie na ten cel przeznaczone tzw. Lebenslichter – s´wiece z˙ycia, przysyłane przez Hitlera. Członkowie rodziny mieli mniejsze s´wieczki, wa˛skie i cienkie, zas´ ojciec i matka zwykłe grube s´wiece. Starano sie˛ jednak zawsze wykonywac´ kult tego rodzaju w taki sposób, z˙e ani kucharka, ani z˙aden z nas nie moglis´my nigdy byc´ s´wiadkami tego, co robili czy co mówili przy takich uroczystos´ciach”355. U Hössa nie moz˙na dostrzec z˙adnych spekulacji teologicznych, a jedynie s´lady jakiejs´ quasi-religijnej postawy. Najbardziej chyba wstrza˛saja˛ce pod tym wzgle˛dem zdanie odnosi sie˛ do masowej zagłady Z˙ydów, która równiez˙ dla niego była czyms´ przejmuja˛cym zgroza˛. Pomimo to mógł on napisac´: „Na wiosne˛ 1942 r. setki młodych ludzi szło pod kwitna˛cymi drzewami owocowymi zagrody chłopskiej, w wie˛kszos´ci nie przeczuwaja˛c, z˙e ida˛ na s´mierc´ w komorach gazowych. Ten obraz budzenia sie˛ z˙ycia i przemijania stoi mi jeszcze dzis´ dokładnie przed oczyma”356. W Krakowie powiedział: „Nieraz w czasie akcji masowego
354 355 356
Por. list poz˙egnalny do z˙ony z 11.4.1947, Autobiografia, s. 182. APMO Proces Hössa 25,90 n. Autobiografia, s. 148.
109
niszczenia Z˙ydów zastanawiałem sie˛, czy istnieje jakas´ Opatrznos´c´, a jes´li tak, to jak to jest moz˙liwe, z˙e moga˛ sie˛ dziac´ takie rzeczy”357. Siła tej wiary była widoczna jeszcze nawet wtedy, gdy widmo kle˛ski rysowało sie˛ juz˙ bardzo wyraz´nie: „Führer wcia˛z˙ jednak mówił o przetrzymaniu za wszelka˛ cene˛. Goebbels mówił i pisał o wierze w cud. Niemcy zwycie˛z˙a˛! – We mnie budziły sie˛ powaz˙ne wa˛tpliwos´ci, czy uda nam sie˛ wygrac´ wojne˛. [...] Nie wolno mi było jednak wa˛tpic´ w ostateczne zwycie˛stwo, musiałem w nie wierzyc´, choc´ zdrowy rozsa˛dek mówił mi jasno i jednoznacznie, z˙e musimy ja˛ przegrac´. Całym sercem byłem przywia˛zany do Führera, do idei – to wszystko nie mogło zgina˛c´. Moja z˙ona wiosna˛ 1945 roku, gdy kaz˙dy juz˙ widział, z˙e wszystko zbliz˙a sie˛ ku kon´cowi, cze˛sto mnie pytała [...] Z cie˛z˙kim sercem musiałem ja˛ pocieszac´ nadzieja˛ [...] Nikt jednak nie waz˙ył sie˛ mówic´ o tym z innymi. Nie z powodu obawy przed pocia˛gnie˛ciem do odpowiedzialnos´ci za defetyzm, lecz po prostu dlatego, z˙e nikt nie chciał w to uwierzyc´. S´wiat nasz nie mógł zgina˛c´”358. Ostatni wpis w prywatnej ksie˛dze gos´ci rodziny Hössów brzmi: „Przyszedłem do Was w trudnym czasie, ale nie tracimy nadziei i wierzymy w Niemcy! Wszystkiego dobrego, Wasz Fritz – 28.2./1.3.45”359. Pod koniec z˙ycia Hössa poje˛ciem kluczowym stał sie˛ dla niego „los”. „Dzisiaj głe˛boko z˙ałuje˛ [...] Kto jednak moz˙e przewidziec´ bieg wzajemnie ze soba˛ powia˛zanych losów ludzkich? Co jest słuszne, a co błe˛dne?”360 „Los prowadził mnie przez wszystkie wyz˙yny i niziny z˙ycia. [...] Los dziwnie obchodził sie˛ ze mna˛. Jakz˙e cze˛sto zdarzało sie˛, z˙e o włos unikna˛łem s´mierci [...] Los chronił mnie wsze˛dzie przed s´miercia˛, abym teraz musiał zgina˛c´ w tak haniebny sposób”361. Jeszcze w lis´cie poz˙egnalnym do z˙ony pisze: „Droga mego z˙ycia zbliz˙a sie˛ ku kon´cowi. Przeznaczony mi został naprawde˛ smutny los. [...] Moim zdaniem wszystkie nasze drogi z˙yciowe sa˛ zaprogramowane przez los, przez ma˛dra˛ Opatrznos´c´, i sa˛ niezmienne”362.
357 358 359 360 361 362
110
W os´wiadczeniu na zakon´czenie s´ledztwa, dnia 11.1.1947. APMO Proces Hossa 21,157. Autobiografia, s. 164. APMO, Materiał do procesów SS-manów, t. 196a, sygn. Mat/1686. Autobiografia, s. 62. Tamz˙e, s. 176 n. Tamz˙e, s. 179 n.
4. W Dachau a) Wobec „wroga za drutami” Kiedy Höss w roku 1934 wste˛pował do czynnej słuz˙by SS, miał na razie tylko „przed oczyma z˙ołnierskie z˙ycie”; nad tym, z˙e zostanie wła˛czony do oddziału wartowniczego w obozie koncentracyjnym, nie zastanawiał sie˛. „Poje˛cie to było mi zbyt obce. Nie potrafiłem sobie niczego wyobrazic´. W odosobnieniu naszego wiejskiego z˙ycia na Pomorzu niewiele słyszelis´my o obozach koncentracyjnych”363. Pierwszy obóz – w pobliz˙u miasta Dachau w Bawarii – został załoz˙ony w roku 1933. Höss spodziewał sie˛, z˙e po okresie przeszkolenia zostanie przeniesiony do normalnej słuz˙by z˙ołnierskiej w SS. Stało sie˛ jednak inaczej. Oddziały wartownicze (Wachtruppen) przekształcono w Oddziały Trupiej Czaszki (Totenkopfverbände) i powierzono SS cały zarza˛d systemem obozów koncentracyjnych, który dota˛d spoczywał w re˛kach policji. Kiedy Rudolf Höss został z oddziału wartowniczego przeniesiony na stanowisko Blockführera w samym obozie, wcale mu sie˛ to – jak relacjonuje – nie podobało. Zgłosił sie˛ do raportu do swego przełoz˙onego Eickego. „Przedstawiłem mu pros´be˛, aby wyja˛tkowo zechciał przenies´c´ mnie z powrotem do oddziału”, poniewaz˙ „jestem z krwi i kos´ci z˙ołnierzem”364. Podobno kilkakrotnie jeszcze prosił na próz˙no o przeniesienie do oddziałów walcza˛cych na froncie365, po to bowiem wsta˛pił do czynnej słuz˙by SS. Ale przeciez˙ mentalnos´c´ Oddziałów Trupiej Czaszki równiez˙ miała charakter z˙ołnierski, jak to opisał Himmler w przemówieniu do oficerów SS: „Przechodze˛ teraz do Totenkopfverbände, co do których chce˛ cos´ bardzo jasno stwierdzic´. Otóz˙ Totenkopfverbände powstały z oddziałów wartowniczych w obozach koncentracyjnych. Stały sie˛ one – co, jak sa˛dze˛, jest nasza˛ specyficzna˛ cecha˛ – formacja˛ wojskowa˛, ze straz˙ników pilnuja˛cych wie˛z´niów oddziałem z˙ołnierzy. [...] Ich głównym zadaniem jest pełnic´ straz˙ w czasach pokoju w obozach koncentracyjnych, trzymac´ pod kluczem szumowiny Niemiec, element przeste˛pczy, który w innych
363
Tamz˙e, s. 62. Tamz˙e, s. 66. 365 Por. tamz˙e, s. 66.154; BATAWIA, dz. cyt., s. 44 n; APMO Proces Hössa 30,112. Akta nie zawieraja˛ informacji o takiej pros´bie. 364
111
narodach swobodnie grasuje, i z absolutna˛ narodowa˛ konsekwencja˛ starac´ sie˛ wła˛czyc´ jednak tych aspołecznych osobników poprzez prace˛ przymusowa˛ do wspólnoty narodowej, do procesu pracy, dla dobra narodu. [...] Otóz˙ sa˛dze˛, z˙e oddział, który stanowi ja˛dro wielkiej formacji, jaka w przypadku wojny ma słuz˙yc´ ochronie ojczyzny, winien w czasach pokoju przywykna˛c´ do tego zadania, ze swej natury niezwykle trudnego i stawiaja˛cego niezwykle niemiłe wymagania”366. Höss pozostał. „Musiałem słuchac´, bo byłem przeciez˙ z˙ołnierzem. Sam tego chciałem”367. Eicke, komendant obozu, uwaz˙ał Hössa – z racji jego wie˛ziennej przeszłos´ci – za szczególnie nadaja˛cego sie˛ do tej słuz˙by. Z perspektywy czasu Höss zdaje sie˛ podzielac´ ten pogla˛d: „Nikt nie nadawał sie˛ bardziej do pracy w obozie koncentracyjnym niz˙ ja”368. W długich wywodach, zawartych w jego autobiografii, analizuje on zachowanie straz˙ników i wie˛z´niów nie tylko z okresu własnego pobytu w wie˛zieniu, ale takz˙e w obozach koncentracyjnych. Z póz´niejszego czasu, z roku 1943, pochodzi s´wiadectwo, w którym czytamy: „H. jest nie tylko dobrym komendantem obozu [w Auschwitz], ale dzie˛ki swoim nowatorskim pomysłom i nowym metodom wychowawczym odegrał tez˙ pionierska˛ role˛ w dziedzinie systemu KZ-ów”369. W Dachau Höss znalazł sie˛ wie˛c na „froncie” walki z „wrogiem za drutami” i odbył stosowne przeszkolenie. „Ze szczególnymi uczuciami rozpoczynałem nowa˛ prace˛. Wste˛powałem w nowy s´wiat, z którym miałem pozostac´ zwia˛zany i skuty przez naste˛pne dziesie˛c´ lat”370. b) Współczucie Dzie˛ki swym własnym wie˛ziennym dos´wiadczeniom Höss mógł wczuwac´ sie˛ w sytuacje˛ wie˛z´niów. W autobiografii jest szereg miejsc wskazuja˛cych na zdumiewaja˛ca˛ pod tym wzgle˛dem zdolnos´c´. W bloku, który mu na pocza˛tku przydzielono, siedzieli wie˛z´niowie skazani na przymusowa˛ prace˛:
366 Przemówienie do Gruppenführerów SS dnia 8 listopada 1938, w: H. HIMMLER, Geheimreden 1933-1945, wyd. B.F. Smith i A.F. Peterson, Frankfurt/M. 1974, s. 31 n. 367 Autobiografia, s. 66. 368 Tamz˙e. 369 Opinia sporza˛dzona przy okazji podróz˙y słuz˙bowej po Generalnej Guberni Gruppenführera SS v. Herffa w maju 1943; GKBZPNP, Archiwum Jana Sehna 17, s. 4. 370 Autobiografia, s. 66.
112
„Wie˛z´niów, którzy nie byli wielokrotnie karani lub tez˙ w jakis´ sposób obcia˛z˙eni jako aspołeczni, areszt przytłaczał, wstydzili sie˛; szczególnie wyste˛powało to u starszych, którzy nigdy nie popadli w konflikt z prawem. Teraz zostali ukarani, poniewaz˙ z głupoty, na skutek bawarskiego uporu, wielokrotnie uciekali z pracy lub tez˙ nazbyt smakowało im piwo albo inne powody skłoniły ich do bumelanctwa, a urza˛d pracy do skierowania ich do obozu”371. Waz˙niejsi od tej grupy wie˛z´niów sa˛ jednak dla Hössa i w ogóle dla SS przeciwnicy polityczni. „Szukałem wie˛c «niebezpiecznych wrogów pan´stwa» i tego, co ich czyniło tak niebezpiecznymi. – I znalazłem niewielka˛ liczbe˛ zagorzałych komunistów i socjaldemokratów, którzy gdyby wyszli znów na wolnos´c´, wywołaliby niepokój ws´ród ludzi i próbowali skutecznej nielegalnej działalnos´ci. Otwarcie sie˛ zreszta˛ do tego przyznawali. Jednakz˙e cała masa byli to wprawdzie działacze komunistyczni lub socjaldemokratyczni, którzy walczyli równiez˙ o swoje idee [...] ale przy bliz˙szym przyjrzeniu sie˛ im i w codziennym kontakcie okazywali sie˛ niegroz´nymi, spokojnymi ludz´mi, którzy zobaczywszy, z˙e ich s´wiat legł w gruzach, pragne˛li jedynie znos´nej pracy i powrotu do swych rodzin. – Moim zdaniem w latach 1935/1936 moz˙na by z Dachau spokojnie zwolnic´ 3/4 wszystkich wie˛z´niów politycznych bez obawy, iz˙ w ten sposób powstałaby jakakolwiek szkoda dla Trzeciej Rzeszy. Jedna czwarta była jednak fanatycznie przekonana, iz˙ s´wiat jej znów odz˙yje. Ci musieli nadal pozostawac´ w zamknie˛ciu. Byli to niebezpieczni wrogowie pan´stwa. Moz˙na było jednak ich łatwo rozpoznac´”372. Swoja˛ krytyke˛ wobec systemu obozowego, stosowanego w Dachau, sformułował Höss naste˛puja˛co: „Nie zgadzałem sie˛ jednak z pogla˛dami Eickego odnos´nie do osób przebywaja˛cych w obozach, z rozbudzaniem przez niego najniz˙szych uczuc´ nienawis´ci ws´ród personelu straz˙niczego, z jego polityka˛ kadrowa˛, w wyniku której przydzielał do słuz˙by z wie˛z´niami ludzi nie posiadaja˛cych do tego kwalifikacji i pozostawiał na stanowiskach ludzi nieodpowiednich, cze˛sto wre˛cz niemoz˙liwych do zniesienia. Nie zgadzałem sie˛ równiez˙ z samowola˛ w zakresie okres´lania czasu uwie˛zienia”373. Wszystko to sa˛ punkty krytyczne, maja˛ce swoje miejsce w ramach narodowosocjalistycznego s´wiatopogla˛du Hössa. Zamyka on je zdumiewaja˛cym stwier-
371 372 373
Tamz˙e, s. 67 n. Tamz˙e, s. 75. Tamz˙e, s. 78.
113
dzeniem: „nigdy jednak nie straciłem wraz˙liwos´ci na ludzka˛ niedole˛. Zawsze ja˛ widziałem i odczuwałem”374. c) Z´li i dobrzy straz˙nicy Höss rozróz˙niał trzy kategorie personelu nadzorczego. Pierwsza z nich to „złos´liwe, z gruntu złe, surowe, nikczemne natury, [które] widza˛ w wie˛z´niu jedynie przedmiot, na którym bez z˙adnych hamulców i obawy jakiegokolwiek oporu moga˛ wyładowywac´ swoje cze˛sto zboczone pope˛dy. [...] Druga˛ kategorie˛, obejmuja˛ca˛ wie˛kszos´c´, stanowia˛ oboje˛tni, indyferentni funkcjonariusze, wykonuja˛cy te˛po swoja˛ słuz˙be˛, a swoje obowia˛zki w miare˛ dobrze lub niedbale. [...] Trzecia˛ kategorie˛” – w której Höss umieszcza zapewne siebie samego – „stanowia˛ z natury dobroduszni, maja˛cy dobre serce, współczuja˛cy wie˛z´niom, potrafia˛cy odczuwac´ cudza˛ niedole˛. Jednakz˙e i ws´ród nich wyste˛puje duz˙e zróz˙nicowanie, pocza˛wszy od takich, którzy surowo oraz sumiennie przestrzegaja˛ przepisów i nie toleruja˛ u wie˛z´niów z˙adnych uchybien´, którym jednak dobre serce i dobra wola pozwalaja˛ interpretowac´ przepisy na korzys´c´ wie˛z´nia i którzy próbuja˛, jes´li to tylko w ich mocy, ulz˙yc´ sytuacji wie˛z´niów, a przynajmniej niepotrzebnie jej nie utrudniac´, przez wiele dalszych odmian, az˙ do naiwnie dobrodusznych”375, których wie˛z´niowie wykorzystuja˛. To, z˙e Höss chciał widziec´ siebie jako człowieka odpowiedzialnego „o dobrym sercu”, wynika równiez˙ z napie˛c´, jakie istniały mie˛dzy róz˙nymi SS-manami a oficerami. Wzorem dla Hössa był SS-Standartenführer Hermann Baranowski (ur. 1884), od roku 1936 Schutzhaftlagerführer w Dachau. „Był on surowy i twardy, ale odznaczał sie˛ duz˙ym poczuciem sprawiedliwos´ci i fanatycznym poczuciem obowia˛zku. Jako stary oficer SS i narodowy socjalista stał sie˛ dla mnie wzorem. Widziałem w nim zawsze swoje odbicie w powie˛kszonym formacie. On równiez˙ miewał momenty, w których widac´ było jego łagodnos´c´ i wraz˙liwe serce, jednakz˙e we wszystkich sprawach słuz˙bowych był twardy i nieubłaganie surowy. W ten sposób unaoczniał on mi stale, jak wymagany w SS twardy «mus» powinien tłumic´ wszelkie
374 375
114
Tamz˙e, s. 79. Tamz˙e, s. 69 n.
odruchy łagodnos´ci”376. Kiedy w roku 1938 Baranowski został komendantem w Sachsenhausen, s´cia˛gna˛ł do siebie Hössa jako adiutanta377. Przykładami negatywnymi byli „starzy komendanci Loritz i Koch, dla których wie˛z´niowie nie byli ludz´mi, lecz jedynie «Ruskami» lub «Kanakami»”378. Koch był kolejno komendantem obozów Columbia-Haus (Berlin), Esterwegen, Buchenwald i Majdanek. W zwia˛zku z bezprawnym osobistym wzbogaceniem i z powodu stosowanego terroru, który nawet dla SS-owskich wyobraz˙en´ o prawie był zbyt samowolny i okrutny, został w kon´cu postawiony przed sa˛dem SS i z pocza˛tkiem roku 1945 stracony379. – Loritz został w roku 1936 komendantem w Dachau380. Baranowski był tam jego najbardziej znienawidzonym wrogiem. Z˙e zas´ Höss był mu szczególnie oddany, został przez Loritza odsunie˛ty na boczny tor, w zwia˛zku z czym Baranowski s´cia˛gna˛ł go potem do Sachsenhausen381. Jak twierdzi Höss, Loritz był na dłuz˙sza˛ mete˛ nie do wytrzymania: Himmler usuna˛ł go z Dachau, „poniewaz˙ był zbyt surowy dla wie˛z´niów, a poza tym zbyt mało troszczył sie˛ o obóz”382. Kiedy jednak naste˛pnie po s´mierci Baranowskiego w roku 1940 Loritz został komendantem w Sachsenhausen, stał sie˛ tym samym znowu przełoz˙onym Hössa. „Był to dla mnie trudny okres. [...] Loritz był bardzo ms´ciwy i cze˛sto dawał mi odczuc´ swoja˛ niełaske˛”; chciał sie go tez˙ pozbyc´383, do czego okazja˛, jak mówi Höss, stało sie˛ jego przeniesienie do Auschwitz. „W roku 1942 z tych samych przyczyn [...] został on ponownie zwolniony z obozu w Sachsenhausen”384. d) Kamienna maska Z tym „dobrym” i „złym” zachowaniem wobec wie˛z´niów rzecz nie wygla˛dała jednak tak jasno, jakby to z tego przeciwstawienia wynikało.
376
Tamz˙e, s. 80 n. Tamz˙e, s. 102. 378 Tamz˙e, s. 76. 379 Por. BROSZAT, Kommandant in Auschwitz, s. 67, przyp. 3. 380 Naste˛pca Eickego. Został szefem IKL, z siedziba˛ w Oranienburgu, gdzie znajdował sie˛ równiez˙ KZ Sachsenhausen. 381 Autobiografia, s. 102. 382 Tamz˙e, s. 269. 383 Tamz˙e, s. 102. 384 Tamz˙e, s. 269. 377
115
Höss zarzuca Kochowi, Loritzowi i innym, z˙e wie˛z´niowie nie byli dla nich w ogóle ludz´mi. Tymczasem on sam bynajmniej nie obchodził sie˛ z nimi bardziej po ludzku. Cały swój krytyczny stosunek do metod stosowanych przez Eickego i Loritza, całe swoje współczucie dla wie˛z´niów starannie ukrywał. „Nie bez wewne˛trznego współczucia odnosiłem sie˛ do wszystkich wydarzen´ w obozie. – Zewne˛trznie zimny, wre˛cz kamienny, lecz wewne˛trznie najgłe˛biej wzburzony uczestniczyłem [...] przy karach zarza˛dzanych przez Loritza i osobis´cie przez niego nadzorowanych, przy «jego» robotach karnych, przy «jego» wykonywaniu kary. Z powodu mojej kamiennej maski Loritz był głe˛boko przekonany, iz˙ nie musi mnie „hartowac´”, jak to czynił z upodobaniem wobec tych SS-manów, którzy wydawali mu sie˛ zbyt łagodni”385. Höss widział udre˛ke˛ wie˛z´niów, ale jak mówi: „musiałem nad nia˛ przechodzic´ do porza˛dku dziennego, poniewaz˙ nie wolno mi było byc´ mie˛kkim. Nie chca˛c uchodzic´ za mie˛kkiego, wolałem, aby mnie okrzyczano jako twardego”386. Całe wyszkolenie SS było nastawione na to, aby ludzi uczynic´ bezwzgle˛dnymi i niepodatnymi na „mie˛kkie” ludzkie uczucia. Himmler nie chciał miec´ w „oddziałach trupiej czaszki” ani „sadystów”, ani „mie˛czaków lituja˛cych sie˛ nieustannie nad wie˛z´niami”: „Naród panów musi umiec´ eliminowac´ ze społeczen´stwa bez chrzes´cijan´skiego miłosierdzia ludzi dla tego społeczen´stwa szkodliwych, a przy tym byc´ przyzwoitym, nigdy nikogo nie dre˛czyc´”387. To wychowanie do nieczułej bezwzgle˛dnos´ci, jakie Hössa ukształtowało, moz˙na dobrze zilustrowac´ na przykładzie kary chłosty w Dachau. Musiała w niej zawsze uczestniczyc´ kompania SS. Höss wspomina pierwszy przypadek wymierzenia takiej kary, przy którym był obecny: „Rapportführer odczytał zarza˛dzenie o karze i pierwszy wie˛zien´, mały, zatwardziały, posadzony za uchylanie sie˛ od pracy, musiał połoz˙yc´ sie˛ na koz´le. Dwóch z˙ołnierzy z załogi trzymało mocno głowe˛ i re˛ce, dwóch blokowych zas´ na zmiane˛ wymierzało kare˛. Wie˛zien´ nie wydał z siebie z˙adnego głosu. – Inaczej było z drugim, silnym, barczystym wie˛z´niem politycznym. Juz˙ przy pierwszym uderzeniu dziko wrzasna˛ł i chciał sie˛ wyrwac´. Krzyczał az˙ do ostatniego uderzenia,
385
Tamz˙e, s. 77. Tamz˙e, s. 79. 387 Przemówienie do SS-Gruppenführerów w dniu 8 listopada 1938, w: H. HIMMLER, Geheimreden 1933-1945, Frankfurt (M.) 1974, s. 32. 386
116
mimo iz˙ komendant wielokrotnie go nawoływał, aby był cicho. Stałem w pierwszym szeregu i byłem zmuszony dokładnie obserwowac´ przebieg całego zdarzenia. Mówie˛ «zmuszony», gdybym bowiem stał w tylnym szeregu, nie patrzyłbym na to. Gdy rozległy sie˛ krzyki, przebiegło mnie zimno i gora˛co. [...] Póz´niej jako Blockführer, jes´li to tylko było moz˙liwe, starałem sie˛ zawsze unikac´ asystowania, a w kaz˙dym razie uchylałem sie˛ od bicia. [...] Jako Rapportführer czy Schutzhaftlagerführer musiałem byc´ zawsze obecny przy wymierzaniu chłosty. Nie czyniłem tego che˛tnie. Gdy jako komendant sam stawiałem wnioski o wymierzenie tej kary, rzadko byłem obecny przy jej wymierzaniu. Wniosków w sprawie chłosty nie stawiałem lekkomys´lnie. – Dlaczego odczuwałem nieche˛c´ do tej kary? Przy najlepszej woli nie potrafie˛ tego powiedziec´. [...] Blockführerzy, którzy rwali sie˛ do wymierzania chłosty, były to prawie zawsze surowe, brutalne i cze˛sto ordynarne kreatury; podobnie sie˛ odnosili do kolegów i swych rodzin. Wie˛z´niowie nie byli dla nich ludz´mi. Trzech z nich powiesiło sie˛ w areszcie, gdy w latach póz´niejszych zostali pocia˛gnie˛ci do odpowiedzialnos´ci za cie˛z˙kie maltretowanie wie˛z´niów w innych obozach”388. Interesuja˛ce jest porównanie tej relacji ze wspomnieniem byłego wie˛z´nia Dachau Alfreda Hübscha: „Potem nadeszła druz˙yna SS w pełnym rynsztunku i ustawiła sie˛ frontem do placu apelowego. Na koniec pojawili sie˛ komendant Loritz, Standartenführer Baranowski [...] Wywołano pierwszego delikwenta, odczytano protokół. «Na kozioł!» Szybko go przywia˛zano. Potem sie˛ zacze˛ło. Na prawo i na lewo od kozła stali Blockführerzy, trzymaja˛c w re˛ku budza˛cy powszechny postrach, metrowej długos´ci, namoczony w wodzie bykowiec. «Zaczynac´!» Pierwszy Blockführer zamachna˛ł sie˛ raz i drugi, przyskoczył i uderzył z całej siły. Trzask bicza i krzyk maltretowanego wie˛z´nia odezwały sie˛ rozgłos´nie. Z kolei podszedł drugi Blockführer i powtórzyło sie˛ to samo. Delikwent musiał głos´no liczyc´. Wyja˛kiwane przy straszliwym bólu liczby były cze˛sto niewyraz´nie słyszalne albo tez˙ nieszcze˛s´nik sie˛ mylił. Wtedy musiał zwykle zaczynac´ od pocza˛tku, tak z˙e otrzymywał o wiele wie˛cej uderzen´, niz˙ było mu wyznaczonych. Po wymierzeniu straszliwej porcji razów wie˛zien´ musiał zameldowac´: «Kare˛ otrzymałem!» Potem nasta˛piła
388
Autobiografia, s. 63 n.
117
komenda: spodnie spus´cic´, koszule˛ podnies´c´, i «der Bernhard» smarował umoczonym w jodynie pe˛dzlem pokryte róz˙nobarwnymi pre˛gami, zbite, nabiegłe krwia˛ pos´ladki ws´ród straszliwych me˛czarni tej ofiary haniebnej karykatury wymiaru sprawiedliwos´ci. Naste˛pnie skatowany musiał robic´ przysiady, aby przywrócic´ obieg krwi. [...] Niejednokrotnie zdarzało sie˛, z˙e wie˛z´niowie ze strachu przed kara˛ chłosty popełniali samobójstwo”389. Przy porównaniu obu tych tekstów zwraca uwage˛ nie tylko to, z˙e oba kon´cza˛ sie˛ wzmianka˛ o samobójstwach – w pierwszym wypadku oprawców, w drugim ofiar. Przede wszystkim ukazuja˛ one tez˙ wyraz´nie, z˙e „mie˛kkos´c´” Hössa trudno byłoby okres´lic´ jako współczucie dla wie˛z´nia, którego los niewiele go obchodził. Boleje on raczej nad soba˛ samym, nad tym, z˙e „przebiegało go zimno i gora˛co”. To te˛ swoja˛ słabos´c´ ukrywa on pod zimna˛ maska˛. e) Dlaczego Höss nie oponuje? Dlaczego Rudolf Höss nie wyraz˙ał otwarcie swojej krytyki wobec metod stosowanych przez Eickego i Loritza? Dlaczego przyswoił sobie „obowia˛zuja˛ce tam pogla˛dy, rozkazy i zarza˛dzenia”390 i w kon´cu stał sie˛ ich współrealizatorem? Jedna˛ z przyczyn tego była logika sposobu mys´lenia, która z wie˛z´niów czyniła niebezpiecznych wrogów pan´stwa. Odnos´ne pouczenie ze strony Eickego na pocza˛tku pobytu Hössa w Dachau nasune˛ło mu „wiele refleksji”391. Sytuacje˛ wyjs´ciowa˛, jes´li chodzi o stosunek do wie˛z´niów, widzi Höss naste˛puja˛co: „Straz˙ników i wie˛z´niów nalez˙y na ogół uwaz˙ac´ za dwa wrogie sobie s´wiaty. Wie˛zien´ jest zwykle strona˛ atakowana˛, z jednej strony przez samo z˙ycie wie˛zienne, z drugiej zas´ przez zachowanie sie˛ dozorców. Jes´li chce on sie˛ utrzymac´ na powierzchni, musi bronic´ swej skóry. Poniewaz˙ nie moz˙e atakowac´ ta˛ sama˛ bronia˛, dla celów obrony musi znalez´c´ inne s´rodki i sposoby”392. Dlatego jest rzecza˛ niebezpieczna˛ okazywac´ wie˛z´niom jaka˛s´ wyrozumiałos´c´. „Kaz˙dy wie˛zien´ stara sie˛
389
A. HÜBSCH, Die Insel des Standrechts, manuskrypt, Archiv der Gedenkstätte KL Dachau, s. 26 n. 390 Autobiografia, s. 69. 391 Por. tamz˙e, s. 65. 392 Tamz˙e, s. 72.
118
korzystniej ukształtowac´ swoje połoz˙enie i ulz˙yc´ swemu losowi. Korzysta z okazanej mu dobroci i ludzkiego zrozumienia. Wie˛z´niowie o bezwzgle˛dnym charakterze ida˛ na całego i próbuja˛ tu włas´nie dokonac´ wyłomu i przełomu. Poniewaz˙ wie˛zien´ pod wzgle˛dem umysłowym na ogół przewyz˙sza niz˙szy personel straz˙niczy, odkrywa szybko słabe strony u natur dobrodusznych, lecz ograniczonych. Jest to odwrotna strona zbyt daleko ida˛cej dobrodusznos´ci i pełnego zaufania w stosunku do wie˛z´niów”393. Dlatego jest rzecza˛ zrozumiała˛, z˙e „alfa˛ i omega˛ wszystkich pouczen´ Eickego było: Tam za drutami czyha wróg i przygla˛da sie˛ wszelkim waszym poczynaniom, aby wykorzystac´ dla siebie wasza˛ słabos´c´. Nie okazujcie swoich słabych stron, pokazujcie kły wrogom pan´stwa!”394 Bowiem „kaz˙dy objaw współczucia ukazuje wrogom pan´stwa słabos´c´, która˛ staraja˛ sie˛ oni natychmiast wykorzystac´. Jakiekolwiek współczucie dla wrogów pan´stwa jest niegodne członka SS”395. Sta˛d miało sie˛ brac´ „stałe podjudzanie” ze strony Eickego, które „miało na celu jedynie zmuszenie SS-manów do baczniejszej uwagi i cia˛głej gotowos´ci”396. „Eicke poprzez systematyczne pouczanie, wydawanie odpowiednich rozkazów o przeste˛pczos´ci wie˛z´niów i o tym, jak sa˛ niebezpieczni, da˛z˙ył do nastawienia SS-manów przeciwko wie˛z´niom, wywołania wrogiego do nich stosunku, tłumienia z góry wszelkich odruchów współczucia. W wyniku systematycznego oddziaływania w tym kierunku doprowadzał on, szczególnie u prymitywnych natur, do powstania nienawis´ci i antypatii w stosunku do wie˛z´niów, niezrozumiałych zupełnie dla osób postronnych. Tego rodzaju nastawienie rozprzestrzeniło sie˛ na wszystkie obozy koncentracyjne i pełnia˛cych tam słuz˙be˛ SS-manów i oficerów [z Dachau pochodzili niemal wszyscy póz´niejsi funkcyjni innych obozów]. Taka˛ pełna˛ nienawis´ci postawa˛ moz˙na tłumaczyc´ maltretowanie wie˛z´niów i ich dre˛czenie w obozach koncentracyjnych”397. Trzeba przy tym pamie˛tac´, z˙e obozy z roku 1935 nie były jeszcze tymi budza˛cymi groze˛ z 1944398.
393 394 395 396 397 398
Tamz˙e, s. 70. Tamz˙e, s. 224. Tamz˙e, s. 65. Tamz˙e, s. 77. Tamz˙e, s. 76. Por. BATAWIA, dz. cyt., s. 45.
119
Do tej „logiki nienawis´ci” dochodzi drugi moment, który skłania Hössa do współuczestnictwa w tej machinie. Jego opis rozpoczyna on od słów: Tutaj zaczyna sie˛ włas´ciwie moja wina399. Uste˛p ten trzeba przeczytac´ dokładnie; a oto jego najwaz˙niejszy fragment: „Wówczas powinienem był pójs´c´ do Eickego lub Reichsführera SS i powiedziec´ im, iz˙ nie nadaje˛ sie˛ do słuz˙by w obozie koncentracyjnym, poniewaz˙ odczuwam zbyt wiele współczucia dla wie˛z´niów. Nie zdobyłem sie˛ na te˛ odwage˛; nie chciałem sie˛ kompromitowac´, nie chciałem sie˛ przyznac´ do swojej mie˛kkos´ci. Byłem zbyt uparty, aby przyznac´ sie˛, iz˙ poszedłem błe˛dna˛ droga˛, gdy zrezygnowałem z mego zamiaru osiedlenia sie˛ na roli. – Do czynnej słuz˙by w SS poszedłem dobrowolnie, czarny mundur stał sie˛ dla mnie zbyt drogi, abym go w ten sposób chciał zrzucic´. Przyznanie sie˛, z˙e jestem zbyt mie˛kki do słuz˙by w SS, pocia˛gne˛łoby za soba˛ niewa˛tpliwie usunie˛cie z szeregów, a przynajmniej zwykła˛ dymisje˛. Tego jednak nie zniósłbym. – Długo walczyło we mnie moje wewne˛trzne przekonanie z poczuciem obowia˛zku wiernos´ci wobec przysie˛gi SS i uroczystego s´lubowania Führerowi. Czy miałem zdezerterowac´?”400 „Wina˛”, jaka˛ Höss w sobie dostrzega, jest wie˛c owa „kamiennna maska”401: a wie˛c nie to, z˙e krzywdzi wie˛z´niów, lecz z˙e w jakis´ sposób udaje przed Reichsführerem SS, z˙e ukrywa swoja˛ naganna˛ „mie˛kkos´c´”. Samym warunkom w obozie nie moz˙na, by tak rzec, miec´ nic do zarzucenia; to nie one winny ulec zmianie, lecz on sie˛ do nich nie nadaje. „Wina˛”, jes´li juz˙ chce sie˛ to tak traktowac´, jest równiez˙ jego che˛c´ pozostania w szeregach SS, w „czarnym mundurze”, dochowania wiernos´ci złoz˙onej przysie˛dze. Problem be˛da˛cy włas´ciwym problemem moralnym: Czy miałem zdezerterowac´? – ma na tym tle znaczenie czysto retoryczne. Psycholog Batawia odniósł wraz˙enie, z˙e głe˛bokie przekonanie o słusznos´ci tez narodowosocjalistycznych było u Hössa „dostatecznie silne, aby kierowac´ jego poste˛powaniem bez uczucia nienawis´ci”402.
399 400 401 402
120
Autobiografia, s. 77. Tamz˙e, s. 78. Tamz˙e, s. 77. BATAWIA, dz. cyt., s. 47.
f) S´wiadectwa Kiedy Höss w r. 1938 został przeniesiony do Sachsenhausen, mógł sie˛ wykazac´ doskonałymi s´wiadectwami: Wycia˛g z rejestru obowia˛zanych do słuz˙by wojskowej z dnia 22.6.1936: „Zachowanie w SS: bardzo dobre. Podpis: Loritz”403. Sprawozdanie personalne komendanta obozu Loritza, 24.6.1936: „Ocena: II. 1. Charakter: rzetelny, wierny i otwarty 2. Wola: bardzo gorliwy w słuz˙bie, zyskuje sobie uznanie 3. Zdrowy rozsa˛dek: tak Wiedza i kultura: ponadprzecie˛tne Orientacja: szybka i s´wiadoma celu Narodowosocjalistyczny s´wiatopogla˛d: bardzo dobry i niezłomny III. Sposób bycia i zachowanie w słuz˙bie i poza słuz˙ba˛: skromne, ale energiczne Spoz˙ycie alkoholu: prawie nie pije Palenie: umiarkowane”404. Eicke, 3.8.1936: „Nadaje sie˛ w pełni do funkcji dowódcy kompanii. Wierny, spokojny, godny zaufania”405. Na podstawie tych s´wiadectw Höss został 13.9.1936 awansowany do stopnia SS-Untersturmführera i tym samym przyje˛ty do korpusu oficerskiego SS.
5. Sachsenhausen a) Faza konsolidacji W maju 1938 roku Rudolf Höss otrzymał przeniesienie do Sachsenhausen i został tam adiutantem komendanta obozu Baranowskiego, który był
403 404 405
BDC,
Akta personalne Hössa. Tamz˙e. Tamz˙e.
121
dla niego wielkim wzorem. Juz˙ w dwa miesia˛ce póz´niej Baranowski wystawił mu s´wiadectwo z wnioskiem o awans (sprawozdanie personalne z 15.7.1938): „Ocena: II. 1. Charakter: otwarty i szczery 2. Wola: mocna, realizuje powzie˛ta˛ decyzje˛ 3. Wiedza i kultura: solidne wykształcenie ogólne, zdolnos´ci organizacyjne Orientacja: szybka i pewna Narodowosocjalistyczny s´wiatopogla˛d: przekonany narodowy socjalista III. Sposób bycia i zachowanie w słuz˙bie i poza słuz˙ba˛: [fragment nieczytelny] Jest dobrym kolega˛. Przez podwładnych szanowany, surowy, ale sprawiedliwy. Poza słuz˙ba˛ skromny i wstrzemie˛z´liwy. Bardzo umiarkowany w paleniu i piciu”. Eicke dodaje: „[...] 38 lat, stary, wypróbowany bojowiec, wierny i godny zaufania. Prosze˛ o przychylenie sie˛ do wniosku o awans”406. Dnia 11.9.1938 Höss otrzymał awans na SS-Obersturmführera. Atmosfera w Sachsenhausen bardziej sie˛ Hössowi podobała – przynajmniej do roku 1940, kiedy to komendantem został Loritz. „Moje wewne˛trzne kłopoty, czy pozostac´ nadal w obozie koncentracyjnym, mimo iz˙ do tego sie˛ nie nadaje˛ [!], zeszły na dalszy plan, poniewaz˙ nie miałem juz˙ tak bezpos´redniego kontaktu z wie˛z´niami, jak to miało dotychczas miejsce w Dachau. W Sachsenhausen nie było równiez˙ takiej atmosfery nienawis´ci, jaka panowała w Dachau”407. W oddziale czuł sie˛ lepiej, rozumiał sie˛ tez˙ z komendantem. W tym czasie poszerzył sie˛ tez˙ jego horyzont, a to poprzez bliz˙sze zaznajomienie sie˛ z Inspektoratem Obozów Koncentracyjnych, z Gestapem, z wyz˙szymi instancjami SS, i poprzez kontakty z ludz´mi z otoczenia Hitlera408. W jego narodowosocjalistycznej toz˙samos´ci umacniała go równiez˙ ówczesna sytuacja ogólnopolityczna: „W owych latach dawał sie˛ zauwaz˙yc´ w Niemczech ogromny rozwój. [...] Sukcesy były niezaprzeczalne. Droga i cel NSDAP były słuszne. Byłem o tym przekonany i nie
406 407 408
122
GKBZPNP,
Archiwum Jana Sehna 17, s. 13 n. Autobiografia, s. 80. Por. tamz˙e, s. 79.
miałem najmniejszych wa˛tpliwos´ci”409. Ten okres w Sachsenhausen jest faza˛ konsolidacji w jego biografii. b) „Twarde prawa wojny” Włas´ciwa˛ cezure˛ w owym okresie stanowił wybuch wojny w dniu 1 wrzes´nia 1939 roku. „Nadeszła wojna i z nia˛ wielka zmiana w z˙yciu obozów koncentracyjnych”410, które w nowej sytuacji otrzymały nowe „okropne zadania”. Eicke natychmiast pouczył oficerów SS, „z˙e twarde prawa wojny maja˛ swoje wymagania. Kaz˙dy SS-man, bez wzgle˛du na swoje dotychczasowe z˙ycie, musi sie˛ całkowicie pos´wie˛cic´ sprawie. [...] Główne zadanie SS w tej wojnie polega na ochronie pan´stwa Adolfa Hitlera – przede wszystkim wewna˛trz kraju – przed wszelkimi niebezpieczen´stwami. [...] Kaz˙dy pojawiaja˛cy sie˛ wróg pan´stwa, kaz˙dy sabotuja˛cy wojne˛ powinien byc´ zniszczony. [...] Dlatego tez˙ on, Eicke, z˙a˛da, aby wszyscy dowódcy wychowywali pełnia˛cych słuz˙be˛ w obozach z˙ołnierzy formacji zapasowych w duchu nieubłaganej surowos´ci w stosunku do wie˛z´niów”411. „Niszczenie wewne˛trznego wroga pan´stwa jest takim samym obowia˛zkiem jak niszczenie wroga na froncie i nie wolno tego nigdy obelz˙ywie nazywac´”412. Jako adiutant Höss kierował sztabem komendantury i jako taki był odpowiedzialny za przeprowadzanie egzekucji. Juz˙ wkrótce odbyła sie˛ pierwsza. „Prawie codziennie musiałem wyste˛powac´ z moim oddziałem egzekucyjnym. Chodziło głównie o uchylaja˛cych sie˛ od słuz˙by wojskowej i sabotaz˙ystów”413. „Twarde prawa wojny” szły tak daleko, z˙e Höss musiał rozstrzelac´ nawet kolege˛ z SS. „Jeszcze poprzedniego dnia siedzielis´my razem w kasynie i rozmawialis´my o egzekucjach. Teraz przyszła kolej na niego samego, a ja musiałem wykonac´ rozkaz. Nawet dla mojego komendanta było tego za wiele. Po egzekucji chodzilis´my obaj długo po terenie, aby
409 410 411 412 413
Tamz˙e, Tamz˙e, Tamz˙e. Tamz˙e, Tamz˙e,
s. 80. s. 81. s. 85. s. 83.
123
sie˛ uspokoic´”414. Ów SS-man otrzymał rozkaz aresztowania byłego działacza komunistycznego. Poniewaz˙ go dobrze znał, pozwolił mu powrócic´ do mieszkania, by sie˛ poz˙egnał z z˙ona˛. To pozwoliło aresztowanemu uciec. „Reichsführer SS zarza˛dził natychmiastowa˛ rozprawe˛ sa˛du wojennego. [...] Pierwsze powaz˙ne przewinienie słuz˙bowe w czasie wojny popełnione przez oficera SS miało byc´ ukarane w sposób odstraszaja˛co surowy. Skazany był przyzwoitym człowiekiem, lat około trzydziestu, z˙onaty i miał troje dzieci; słuz˙be˛ swoja˛ pełnił dotychczas sumiennie i wiernie, a teraz padł ofiara˛ swej dobrodusznos´ci i ufnos´ci. Na s´mierc´ poszedł opanowany i spokojny. Do dnia dzisiejszego nie moge˛ jednak poja˛c´, z˙e mogłem spokojnie dac´ rozkaz ognia. [...] Na skutek wewne˛trznego wzburzenia ledwo byłem w stanie przyłoz˙yc´ skazanemu pistolet do skroni i dac´ strzał dobijaja˛cy. Potrafiłem sie˛ jednak do tego stopnia opanowac´, iz˙ uczestnicy niczego szczególnego nie zauwaz˙yli. [...] Egzekucja ta stoi mi stale przed oczyma w zwia˛zku z nieustannym z˙a˛daniem od nas przezwycie˛z˙ania sie˛ i niezłomnej surowos´ci”415. Wkrótce potem, chyba w grudniu 1939 roku, Höss został kierownikiem obozu (Schutzhaftlagerführer) w Sachsenhausen. Okres ten wspomina były wie˛zien´ i starszy obozu (Lagerältester) Harry Naujoks. Jego relacja ukazuje jaskrawo druga˛ strone˛ obrazu: „niezłomna˛ surowos´c´” widziana˛ oczami wie˛z´niów. Wyste˛puje tu wiele typowych dla Hössa cech. Kiedy Naujoks zameldował kiedys´ Hössowi, z˙e pomieszczenia do natrysków sa˛ zimne i ludzie moga˛ sie˛ tam nabawiac´ zapalenia płuc, otrzymał odpowiedz´: „«To nie sa˛ ludzie, to sa˛ wie˛z´niowie». I odchodzi” – opowiada dalej Naujoks. „Nie wrzeszczy, nie charczy, lecz – w innej sytuacji powiedziałbym nieomal – przyjaznym głosem mówi cos´ tak nieludzkiego. Zaczynam to rozumiec´ dopiero wtedy, kiedy wracam do tego mys´la˛”416. W pełni lata 1938 roku przed południem Höss zasłabł nagle na terenie ogrodów. Wie˛zien´-ogrodnik Teschner, zawodowy kryminalista, przecia˛gna˛ł go, na pół omdlałego, do cienia i za pomoca˛ okładów z wody na czoło i kark przywrócił do przytomnos´ci. Höss oddalił sie˛ bez słowa podzie˛kowania. Wieczorem Naujoks usłyszał od Rapportführera Kampego: „Ten
414 415 416
124
Tamz˙e. Tamz˙e, s. 83 n. NAUJOKS, dz. cyt., s. 164.
ogrodnik, ten Teschner, musi sta˛d znikna˛c´. Jest zarza˛dzenie, z˙eby go spławic´”. Naujoks: „Natychmiast zrozumiałem. Wstyd, z˙e okazał taka˛ słabos´c´ wobec wie˛z´nia, kazał Hössowi pozbyc´ sie˛ tego wie˛z´nia, który stał sie˛ niewygodnym s´wiadkiem”417. Najtrwalsze wraz˙enie wywarł na Naujoksie incydent, który opisuje on w rozdziale zatytułowanym Höss a 18 stycznia 1940 roku. Po wybuchu wojny liczba wie˛z´niów w obozie Sachsenhausen skoczyła z 6500 na ponad 12000. „Warunki z˙ycia uległy gwałtownemu pogorszeniu, a dla kilku tysie˛cy wie˛z´niów zabrakło moz˙liwos´ci pracy. Kiedy mróz uniemoz˙liwił jakiekolwiek prace ziemne, było jeszcze gorzej. [...] Wieczorem 17 stycznia komendant obozu Höss os´wiadczył mi, z˙e wydał Blockführerom polecenie, aby naste˛pnego rana po wyjs´ciu komand roboczych do pracy pozostałe w obozie komanda ustawic´ na placu apelowym. Uwaz˙ał, z˙e wie˛z´niowie ci powinni byc´ na dworze, poniewaz˙ przez cały dzien´ nic nie robia˛. Moja˛ uwage˛, z˙e sa˛ to ludzie chorzy i starzy, zbył słowami, z˙e nie szkodzi. Skoro inni musza˛ marzna˛c´ na zewna˛trz, to i «nieroby» moga˛ jeden dzien´ wytrzymac´ na zimnie. Wiedza˛c, jaki jest stan fizyczny tych wie˛z´niów, obawiałem sie˛ najgorszego. [...] Nie mielis´my jeszcze o Hössie w pełni wyrobionego zdania, bo był wtedy komendantem obozu dopiero od kilku tygodni. [...] Było minus 26 stopni. [...] Tak nadszedł dzien´ 18 stycznia 1940. [...] Po wymarszu komand roboczych na placu apelowym pozostaje około 800 ludzi. Wie˛kszos´c´ z nich jest bez płaszczy i bez re˛kawiczek; bluzy skasowano juz˙ w listopadzie. [...] Tak wie˛c stoja˛ jedna˛, druga˛ godzine˛ na placu, po którym hula lodowaty wiatr. Juz˙ po krótkim czasie pierwsi wie˛z´niowie lez˙a˛ na zamarznie˛tej ziemi, powaleni przez zimno i wycien´czenie. Blokowi wloka˛ ich na rewir. Po pewnym czasie zostaje˛ wezwany do komendanta Hössa. Zakazuje nam przenosic´ chorych na rewir. [...] Poleca jednak łaskawie Palitzschowi, z˙eby rozpocza˛ł «kontrole˛». Na moje skierowane do Palitzscha pytanie, dlaczego jeszcze nie zacza˛ł, dostaje˛ odpowiedz´, z˙e jest polecenie Hössa, aby wie˛z´niowie najpierw dobrze przemarzli. [...] Pada coraz wie˛cej ludzi: na ziemi lez˙a˛ umieraja˛cy i martwi. [...] Coraz wie˛ksza jest liczba wie˛z´niów, którzy pomimo zakazu czołgaja˛ sie˛ do budynku dla chorych. [...] Höss kaz˙e
417 Protokół spisany z pamie˛ci przez G.R. Lysa po rozmowie z H. Naujoksem, w: J.C. FEST, Das Gesicht des Dritten Reiches. Profile einer totalitären Herrschaft, München 1964, s. 496, przyp. 21. Por. NAUJOKS, dz. cyt., s. 172.
125
zamkna˛c´ bramy. Po pewnym czasie sam pojawia sie˛ w budynku dla chorych. [...] Przed zamknie˛ta˛ brama˛ kłe˛bi sie˛ spazmatycznie zrozpaczona, pełzaja˛ca po ziemi ludzka masa. Kiedy Höss opuszcza budynek, musi przez nia˛ przejs´c´. Kroczy po lez˙a˛cych na ziemi. Dłonie czepiaja˛ sie˛ jego nogawek, skraju płaszcza, podnosza˛ sie˛ prosza˛ce dłonie. Ludzie błagaja˛ o pomoc. Höss odtra˛ca wszystkich i próbuje is´c´ dalej. Nagle ktos´ krzyczy: «Morderca! Morderca!», a ktos´ inny: «Ty łajdaku, ty morderco!» Höss kopie dokoła siebie, aby sie˛ jakos´ wyrwac´. – Moment w najwyz˙szym stopniu nie sprzyjaja˛cy temu, aby go skłonic´ do przerwania akcji. Ale nie moge˛ sie˛ juz˙ cofna˛c´. Staje˛ wie˛c na bacznos´c´ – bardziej słuz˙bis´cie niz˙bym miał che˛c´ – i mówie˛ je˛zykiem, jakim wie˛z´niowie mieli sie˛ zwracac´ do SSmanów: «Panie Lagerführer, prosze˛, aby pozwolił pan dac´ rozkaz rozejs´cia sie˛». Patrzy na mnie roztargniony. Próbuje˛ mówic´ z nim jak z normalnym człowiekiem: «Panie Lagerführer, ludzie juz˙ dłuz˙ej nie moga˛». Bez słowa idzie dalej, potem odwraca sie˛ ku mnie i mówi: «To nie sa˛ ludzie, tylko wie˛z´niowie». [...] Owego dnia zmarło 78, a w nocy na 19 stycznia jeszcze 67 ludzi. Wielu zachorowało s´miertelnie i przez˙yło juz˙ tylko dni lub tygodnie. [...] Hauptsturmführerowi Hössowi udało sie˛ przez stosowanie codziennej procedury obozowej us´miercic´ setki wie˛z´niów. Dokonywało sie˛ to nie za pomoca˛ pałek czy pistoletów. Höss z zimnym wyrachowaniem posłuz˙ył sie˛ prawami przyrody, wystawiaja˛c bezbronnych ludzi na działanie mrozu przy temperaturze minus 26 stopni. Ta˛ mordercza˛ akcja˛ udowodnił swoja˛ «przydatnos´c´» w swej nowej funkcji kierownika obozu z ramienia SS”418. Czy było to „niszczenie wroga na wewne˛trznym froncie wojny”419 za pomoca˛ „pionierskich nowych mys´li i nowych metod wychowawczych w systemie obozów koncentracyjnych”420? Wkrótce potem zlecono Hössowi zorganizowanie nowego obozu koncentracyjnego, a mianowicie w Os´wie˛cimiu, na terenie zaje˛tej przed rokiem Polski.
418 NAUJOKS, dz. cyt., s. 176-179. Na temat metody mordowania za pomoca˛ stania godzinami na placu apelowym (Stehkommando) por. zeznania SS-manów Schuberta, Sorgego, Ficherta i in. podczas procesu załogi obozu Sachsenhausen, w: Todeslager Sachsenhausen. Ein Dokumentarbericht vom Sachsenhausen-Prozeß, Berlin 1948. 419 Por. APMO Proces Hössa 21,152 n. Zob. wyz˙ej rozdz. III,3e. 420 Notatka z ocena˛ sporza˛dzona˛ z okazji podróz˙y słuz˙bowej SS-Gruppenführera v. Herffa po Generalnej Guberni w maju 1943. GKBZPNP, Akta Jana Sehna 17, s. 4.
126
Tam kontynuował on swoje dotychczasowe metody: Po pierwszej ucieczce wie˛z´nia apel karny w dniu 6 lipca 1940 roku trwał 20 godzin421. 28 paz´dziernika po apelu, trwaja˛cym od południa do godz. 21 w deszczu i s´niegu, odniesiono z placu apelowego 120 zmarłych, nieprzytomnych i chorych422. Jeszcze przed przybyciem do obozu Auschwitz pierwszych wie˛z´niów zamówiono w pewnej erfurckiej firmie piec do spalania zwłok423; kierownictwo obozu liczyło sie˛ wie˛c od pocza˛tku z wysoka˛ s´miertelnos´cia˛. W mys´l przepisów piec taki musiał posiadac´ kaz˙dy obóz koncentracyjny.
421 422 423
Por. APMO D-aul-1/1, dokumentacja dot. ucieczki Tadeusza Wiejowskiego. CZECH, Kalendarz, s. 19.33 Tamz˙e.
IV
Komendant w Auschwitz
1. „Moje główne zadanie” Na zaje˛tych terenach polskich wie˛zienia pe˛kały w szwach. Dlatego juz˙ od kon´ca 1939 roku rozwaz˙ano koncepcje˛ urza˛dzenia przejs´ciowego obozukwarantanny m.in. w dawnych koszarach wojskowych na obrzez˙u wła˛czonego do Rzeszy miasta Os´wie˛cim. W roku 1940 polecono Hössowi zbadac´ teren, a kiedy sporza˛dził on sprawozdanie z pozytywna˛ opinia˛ (pierwsza komisja uznała to miejsce za nieodpowiednie424), został mianowany komendantem przyszłego obozu koncentracyjnego Auschwitz. Uznał, z˙e be˛dzie wreszcie mógł zorganizowac´ obóz według własnych wyobraz˙en´. „Wszystko to, co moim zdaniem w tamtych [starych obozach] było robione niewłas´ciwie, chciałem tutaj urza˛dzic´ inaczej”425. Równiez˙ swemu szwagrowi Fritzowi Henselowi powiedział, z˙e chce „swoim” obozem kierowac´ w inny sposób426. Jego „głównym zadaniem” było, mówia˛c najogólniej, stworzenie jak najszybciej obozu przydatnego do zamierzonych celów427. Jako komendant był on wła˛czony w jednolity, rozległy system, kierowany w istotnych sprawach przez Inspektorat Obozów Koncentracyjnych (Inspektion der Konzentrationslager, w skrócie IKL), przez Główny Urza˛d Gospodarki i Administracji (Wirtschafts – und Verwaltungshauptamt, w skrócie WVHA) i przez Główny Urza˛d Bezpieczen´stwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt, w skrócie RSHA). Decyzje co do porza˛dku obozowego, zadan´, losu wie˛z´niów pochodziły od instancji nadrze˛dnych, swoboda komendanta dotyczyła tylko sposobu ich wykonania428. Gdy Höss spró-
424
SEHN, Wste˛p, s. 19. Autobiografia, s. 104. 426 Por. SEGEV, Commanders, s. 302. 427 Por. Autobiografia, s. 106. 428 Por. A. LASIK, Załoga SS w obozie koncentracyjnym w Os´wie˛cimiu w latach 19401945. Analiza historyczno-socjologiczna, praca doktorska, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu 1987, s. 587. 425
129
bował kiedys´ przedstawic´ Himmlerowi trudnos´ci, na jakie napotyka, ten go ofukna˛ł: „O to jak, niech pan sobie łamie głowe˛, nie ja![...] Rozkazy musza˛ zostac´ wykonane!”429 Tylko w takich ramach komendant miał wpływ na funkcjonowanie obozu. 30 kwietnia 1940 roku Höss przybył do Os´wie˛cimia, aby rozpocza˛c´ przygotowania do przyje˛cia wie˛z´niów. Obóz koncentracyjny Auschwitz, pomys´lany pocza˛tkowo jako obóz przejs´ciowy dla 10 000 ludzi, bardzo szybko sie˛ rozrastał. Juz˙ wkrótce ewakuowano szereg okolicznych wsi (Babice, Broszkowice, Brzezinke˛, Budy, Harme˛z˙e, Pławy, Rajsko) i utworzono obejmuja˛cy ok. 40 km2 „obszar interesów obozu Auschwitz”. Było to podyktowane nie tylko wzgle˛dami bezpieczen´stwa, lecz równiez˙ tym, z˙e w mys´l woli Himmlera Auschwitz miał sie˛ stac´ „rolnicza˛ stacja˛ dos´wiadczalna˛ dla Wschodu”430. We wniosku o awans ze stycznia 1941 roku czytamy: „Höss jest komendantem wielkiego obozu Auschwitz, w którym głównie prowadzona jest gospodarka rolna i którym Reichsführer SS bardzo sie˛ interesuje”431. „Obszar interesów obozu Auschwitz” stanowił odre˛bny okre˛g administracyjny, na którego czele stał komendant obozu jako komisarz. Miał on w swojej gestii wszelkie sprawy administracyjne i policyjne, a takz˙e cywilne, do których załatwiania okre˛g posiadał własny urza˛d stanu cywilnego432. Po wizycie Himmlera w marcu 1941 roku przyszedł rozkaz, aby obóz w Os´wie˛cimiu rozbudowac´ na 30 000 wie˛z´niów, załoz˙yc´ w Brzezince obóz dla jen´ców wojennych na 100 000 ludzi, oddac´ do dyspozycji firmie IG-Farben-Industrie 10 000 wie˛z´niów na budowe˛ jej nowego zakładu w Os´wie˛cimiu-Monowicach, rozbudowac´ gospodarstwo rolne i warsztaty obozowe. „Zgodnie z wola˛ Reichsführera SS Os´wie˛cim miał sie˛ stac´ gigantyczna˛ centrala˛ zbrojeniowa˛ obsługiwana˛ przez wie˛z´niów”433. Höss został dyrektorem przedsie˛biorstw w Os´wie˛cimiu pozostaja˛cych pod zarza˛dem SS434 (Deutsche Erd – und Steinwerke GmbH; Kieswerk Auschwitz O/S; Golleschauer Portland-Zement
429
Autobiografia, s. 278. Tamz˙e, s. 274. 431 Pismo Inspektora KL do SS-Personal-Hauptamt w Oranienburgu z 14.1.1941; kopia w GKBZPNP, Archiwum Jana Sehna 17, s. 8. 432 CZECH, Kalendarz, s.40, przyp. 28. 433 Autobiografia, s. 111. 434 APMO Proces Hössa 23,141. 430
130
AG; Deutsche Ausrüstungswerke; Deutsche Lebensmittel GmbH435) oraz członkiem Górnos´la˛skiej Izby Pracy w Katowicach436. Obok zaopatrywania w siłe˛ robocza˛ własnych zakładów przemysłowych w coraz szerszym zakresie „wypoz˙yczano” wie˛z´niów innym firmom i budowano w ich pobliz˙u filie obozowe, pozostaja˛ce pod zarza˛dem komendantury. Przedsie˛biorstwo wewna˛trzobozowe obejmowało wielki kompleks warsztatów i filie prowadza˛ce gospodarstwo rolne, a poza tym ogromny aparat administracyjny. Komendant był jednoczes´nie dowódca˛ garnizonu SS w Auschwitz (który w czerwcu 1943 roku liczył około 2000 SSmanów437). Lekarzom, którzy na polecenie Hitlera przeprowadzali medyczne eksperymenty, miał stworzyc´ warunki potrzebne do pracy i dostarczyc´ „króliki dos´wiadczalne” w postaci wie˛z´niów. W kon´cu „zgodnie z wola˛ Reichsführera SS Os´wie˛cim stał sie˛ najwie˛kszym w dziejach zakładem us´miercania ludzi”438. Dla wytworzenia sobie obrazu sytuacji niech posłuz˙a˛ dwa przykłady: Kiedy podczas procesu w Warszawie była mowa o akcji przesiedlen´czej na Zamojszczyz´nie439, zapytano Hössa, dlaczego setke˛ dzieci z tego transportu zabito zastrzykami fenolu. Höss: „Tego wypadku ja nie znam. Takie wypadki zachodziły, ale wypadek z Zamojszczyzny nie jest mi znany. Pojedyncze wypadki zachodziły”440. Dla Hössa był to wie˛c mało waz˙ny szczegół. Na procesie norymberskim mówił on, z˙e postronny obserwator nie mógł na podstawie przychodza˛cych transportów z Z˙ydami wnioskowac´, z˙e przeznaczone one sa˛ na zagłade˛, „bowiem po pierwsze, przychodziły nie tylko transporty przeznaczone na zagłade˛, lecz stale równiez˙ transporty
435
Por. F. PIPER, Zatrudnienie wie˛z´niów KL Auschwitz, Pan´stw. Muzeum w Os´wie˛cimiu, Os´wie˛cim 1981 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Piper, Zatrudnienie), s. 203nn. 436 APMO Proces Hössa 23,141. 437 Por. LANGBEIN, Ludzie, s. 297. 438 Autobiografia, s. 142. 439 Zamojszczyzna miała sie˛ stac´ niemieckim terenem osiedlen´czym, całkowicie oczyszczonym z elementu polskiego. 21% Polaków (niezdolnych do pracy) miało byc´ zgładzonych w Auschwitz. Akcje˛ te˛ rozpocze˛to, ale w zwia˛zku z przebiegiem wojny nie zdołano jej zakon´czyc´. Wie˛kszos´c´ z co najmniej 1200 osób przywiezionych do Auschwitz prawdopodobnie natychmiast us´miercono w komorach gazowych. Por. F. PIPER, Ilu ludzi zgine˛ło w Auschwitz. Liczba ofiar w s´wietle z´ródeł i badan´ 1945-1990, Wyd. Pan´stw. Muzeum w Os´wie˛cimiu, 1992 (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Piper, Ilu ludzi), s. 78nn. 440 APMO Proces Hössa 27,119.
131
z nowymi kontyngentami wie˛z´niów przeznaczonych do pracy w obozie. Ponadto znaczna liczba transportów ze zdolnymi do pracy lub wymienianymi wie˛z´niami opuszczała obóz. [...] Naste˛pnie codziennie do stu wagonów z materiałami, z˙ywnos´cia˛ itp. wjez˙dz˙ało do obozu lub tez˙ opuszczało warsztaty obozowe, w których wytwarzano materiały wojenne”441. Kiedy w listopadzie 1943 roku Höss został przeniesiony do Berlina, KZ Auschwitz był ogromnym kombinatem, w którego skład wchodziły: obóz me˛ski (macierzysty) w Os´wie˛cimiu; w Brzezince: obóz me˛ski, obózkwarantanna dla me˛z˙czyzn, obóz szpitalny dla me˛z˙czyzn, obóz kobiecy, obóz rodzinny dla Cyganów, obóz rodzinny dla Z˙ydów z Terezina, poza tym urza˛dzenia eksterminacyjne, obejmuja˛ce cztery krematoria z komorami gazowymi; obozy filialne przy gospodarstwach rolno-hodowlanych w Babicach, Budach, Harme˛z˙ach i Rajsku; podobozy przy zakładach przemysłowych w Monowicach („Buna”, IG-Farben-Industrie), Jaworznie („Neu-Dachs”, Energieversorgung Oberschlesien AG), S´wie˛tochłowicach („Eintrachthütte”, OSMAG i Ost-Maschinenbau), Łagiszy (elektrownia „Walter”, Energieversorgung Oberschlesien AG), Wesołej (Fürstengrube GmbH), Goleszowie (Ostdeutsche Baustoffe GmbH – Golleschauer Portland-Zement AG), Libia˛z˙u („Janinagrube”, Fürstengrube GmbH), Sosnowcu (Bürohausreparatur) oraz morawskim Brnie (budowa gmachu akademii technicznej SS i policji)442. Po odejs´ciu Hössa podzielono obóz pomie˛dzy trzech komendantów. Rudolf Höss jako supermenedz˙er KZ Auschwitz nie miał czasu zajmowac´ sie˛ losem wie˛z´niów. „Mys´lałem, z˙e w zwia˛zku z budowa˛ i rozbudowa˛ włas´ciwego obozu mam az˙ nadto pracy, tymczasem pierwszy raport u Reichsführera zapocza˛tkował nie kon´cza˛cy sie˛ łan´cuch wcia˛z˙ nowych polecen´ i planów. Od samego pocza˛tku byłem całkowicie pochłonie˛ty, nawet ope˛tany moim zadaniem i otrzymanym poleceniem. Wszystkie wyste˛puja˛ce trudnos´ci pobudzały mój zapał. Nie chciałem ulec, nie pozwalała mi na to moja ambicja. Widziałem jedynie moja˛ prace˛. Zrozumiałe wie˛c jest, z˙e przy tej masie róz˙nej pracy miałem zbyt mało czasu dla samego obozu, dla wie˛z´niów. [...] Mogłem wykonywac´ tylko
441 442
132
IMT,
XI, s. 443. Por. Auschwitz, nazistowski obóz s´mierci, s. 35.116-118.
jedno zadanie: albo zaja˛c´ sie˛ wie˛z´niami, albo tez˙ cała˛ energie˛ pos´wie˛cic´ budowie i rozbudowie obozu. Kaz˙de z tych zadan´ wymagało całkowitego zaangaz˙owania. Nie moz˙na sie˛ było podzielic´. Moim zadaniem była i pozostała budowa i rozbudowa obozu. Z biegiem lat dochodziły do tego dalsze zadania, ale główne zadanie całkowicie mnie absorbuja˛ce nie uległo zmianie. Jemu pos´wie˛ciłem swoje mys´li i działania. Tylko z tego punktu widzenia kierowałem całos´cia˛ spraw i na wszystko patrzyłem pod tym ka˛tem”443. Owym „głównym zadaniem” był jego, Hössa, wkład w walke˛, jaka sie˛ toczyła w tej wojnie. „Sam pope˛dzany przez wszystkie wspomniane okolicznos´ci, poganiałem równiez˙ wszystkich moich podwładnych, niezalez˙nie od tego, czy to byli SS-mani, pracownicy cywilni, zainteresowane komórki czy firmy, a takz˙e wie˛z´niowie. Istniało dla mnie tylko jedno: posuwac´ sie˛ naprzód, pope˛dzac´, aby stworzyc´ lepsze warunki do realizacji nakazanych polecen´. – Reichsführer SS z˙a˛dał wypełnienia obowia˛zków, dania z siebie wszystkiego az˙ do pełnego pos´wie˛cenia sie˛. Wszyscy w Niemczech powinni dac´ z siebie wszystko, abys´my mogli wygrac´ wojne˛. Zgodnie z wola˛ Reichsführera SS obozy koncentracyjne wła˛czone zostały w proces produkcji zbrojeniowej. Zadaniu temu nalez˙ało bezwzgle˛dnie podporza˛dkowac´ wszystko. Jednoznacznie s´wiadczyło o tym jego s´wiadome przechodzenie do porza˛dku dziennego nad ogólnymi warunkami panuja˛cymi w obozie, które były nie do utrzymania. Zbrojenia miały pierwszen´stwo, nalez˙ało usuwac´ wszystko, co stawało im w drodze. – Nie wolno mi było pozwolic´ sobie na jakiekolwiek uczucia, które mogłyby temu przeszkodzic´. Musiałem byc´ jeszcze bardziej twardy, zimny i bezlitosny wobec niedoli wie˛z´niów. Widziałem wszystko zupełnie dokładnie, cze˛sto zbyt realnie, nie wolno mi było jednak sie˛ temu poddawac´. Na tej drodze nie powinny mnie były zatrzymywac´ z˙adne przeszkody. Musiały one byc´ bez znaczenia w obliczu ostatecznego celu: koniecznos´ci wygrania wojny. – Tak rozumiałem swoje zadanie. Nie mogłem pójs´c´ na front, dlatego tez˙ musiałem w ojczyz´nie czynic´ dla frontu wszystko, co było w mojej mocy. [...] Wówczas [...] zdecydowanie wierzyłem w nasze ostateczne zwycie˛stwo, dla którego musiałem pracowac´ i nie wolno mi było niczego zaniedbac´”444.
443 444
Autobiografia, s. 108. Tamz˙e, s. 141.
133
Auschwitz nie był jakims´ tam sobie obozem, lecz wzorcem obozu koncentracyjnego w Trzeciej Rzeszy. „Os´wie˛cim zajmował szczególne stanowisko w rze˛dzie wszystkich obozów koncentracyjnych i mnie nakazano, z˙eby tam przeprowadzic´ niejedna˛ rzecz, o której w ogóle nie mys´lano w innych obozach”445, powiedzial Höss na warszawskim procesie. „Himmler otrzymywał co tydzien´ dokładny raport odnosza˛cy sie˛ do wszystkich obozów, a juz˙ od połowy 1941 r. doszedł do tego specjalny raport odnosza˛cy sie˛ do Os´wie˛cimia”446. Przełoz˙ony Hössa w WVHA, Liebehenschel447, „nigdy nie był zbyt dobrze nastawiony do Os´wie˛cimia, poniewaz˙ ten wykraczał poza zwykły tok spraw innych obozów i powodował duz˙o niepokoju. W Os´wie˛cimiu stale sie˛ cos´ działo, komendant zas´ z˙a˛dał zbyt wiele pomocy i wprowadzania ulepszen´. Poza tym Reichsführer SS interesował sie˛ zbyt duz˙o Os´wie˛cimiem”448. „Kammler449 cze˛sto mi mówił, z˙e wszystkie narady budowlane w Berlinie Pohl450 rozpoczynał pytaniem, jak idzie w Os´wie˛cimiu. Urza˛d SS do spraw surowców miał bogate akta z z˙a˛daniami, monitami i ostrymi listami Pohla dotycza˛cymi Os´wie˛cimia. Ja byłem chyba jedynym oficerem w całej SS, który miał takie szerokie pełnomocnictwa in blanco do zdobywania wszystkiego, co było potrzebne dla Os´wie˛cimia”451. Tak wie˛c kierownictwo było z osia˛gnie˛c´ Hössa zadowolone. W sprawozdaniu z wizyty Himmlera w Auschwitz z marca 1941 roku czytamy: „Z poste˛pów i wykonanych prac w KZ Auschwitz, jakie stwierdzono podczas inspekcji Reichsführera SS w towarzystwie inspektora obozów koncentracyjnych SS-Oberführera Glücksa, Reichsführer SS był bardzo zadowolony i wyraził komendantowi KZ Auschwitz, SS-Sturmbannführerowi Hössowi, swoje jak najpełniejsze uznanie”452.
445
Proces Hössa 25,211. Tamz˙e, 28,190. 447 Kierownik grupy roboczej D w WVHA w Berlinie, zajmuja˛cej sie˛ sprawami obozów koncentracyjnych. 448 Autobiografia, s. 291. 449 Kierownik WVHA-C: Budownictwo. 450 Szef WVHA. 451 Autobiografia, s. 315. 452 Miesie˛czne sprawozdanie filii działu zatrudnienia wie˛z´niów KL Auschwitz, sporza˛dzone przez SS-Untersturmführera Schwarza dla centrali w Berlinie 17.3.1941; przedrukowane w: Auschwitz, Zeugnisse und Berichte, wyd. H.G. ADLER, H. LANGBEIN, E. LINGENS, Frankfurt/M. 1962, s. 26. 446
134
APMO
Nawet jego metody eksterminacji Z˙ydów były wzorowe. W Treblince Höss widział, z˙e wielu zagazowanych utraciło tylko przytomnos´c´ i trzeba było ich jeszcze dobic´ strzałem. „Mówił mi takz˙e Eichmann453, z˙e w innych miejscach wyste˛powały podobne usterki. [...] Nigdy nie widziałem ani tez˙ nie słyszałem, aby choc´ jeden człowiek zagazowany w Os´wie˛cimiu z˙ył jeszcze po otwarciu komór w pół godziny po wrzuceniu gazu”454. Himmler przysyłał niejednokrotnie do Auschwitz wyz˙szych funkcjonariuszy partyjnych i oficerów SS, aby przyjrzeli sie˛ eksterminacji Z˙ydów455. Wraz z Ottonem Mollem, szefem komór gazowych, i Josefem Klehrem, szefem komanda „infekcyjnego”, otrzymał Höss odznaczenie za szczególne zasługi w walce z wrogiem – Krzyz˙ Zasługi z mieczami456. Kiedy bliskie juz˙ było przeniesienie Hössa do Berlina, do Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych, otrzymał on opinie˛ (zapewne ze wzgle˛du na tajemnice˛ nie zawieraja˛ca wzmianki o akcji eksterminacyjnej), która˛ warto zacytowac´: „KZ Auschwitz. SS-Obersturmbannführer Höss. Dobra postawa z˙ołnierska, wysportowany, jez´dzi konno, umie sie˛ zachowac´ w kaz˙dej sytuacji, spokojny i skromny, a przy tym stanowczy i rzeczowy. Nie wysuwa swojej osoby na czoło, lecz pozwala, aby mówiły za niego jego czyny. Höss jest nie tylko dobrym komendantem obozu, lecz przez swoje nowatorskie pomysły i metody wychowawcze okazał sie˛ równiez˙ pionierem na polu organizacji obozów koncentracyjnych. Jest dobrym organizatorem i dobrym gospodarzem rolnym – wzorowym niemieckim pionierem dla terenów wschodnich. Jest bezwzgle˛dnie zdolny do obje˛cia kierowniczych stanowisk w zarza˛dzie obozów koncentracyjnych. Jego szczególnie mocna˛ strona˛ jest praktyka”457. Höss został przeniesiony do WVHA do Berlina jako kierownik wydziału I, grupy D, odpowiedzialny za nadzór nad wszystkimi obozami koncentracyjnymi. Jako przyczyne˛ swego awansu podał fakt, z˙e obóz os´wie˛cimski tak sie˛ tymczasem rozrósł, iz˙ jeden komendant nie mógł sobie juz˙ z nim poradzic´, a po podziale nie chciano go zbyc´ funkcja˛ komendanta obozu
W RSHA kierownik Wydziału do spraw Z˙ydów. Autobiografia, s. 202. 455 Tamz˙e, s. 151. 456 LANGBEIN, Ludzie, s. 328. 457 Opinia sporza˛dzona przy okazji podróz˙y słuz˙bowej po Generalnej Guberni Gruppenführera SS v. Herffa w maju 1943; GKBZPNP, Archiwum Jana Sehna 17, s. 4. 453 454
135
cza˛stkowego458. Prawdopodobnie odgrywały tu role˛ równiez˙ inne wzgle˛dy: Liebehenschel, na którego miejsce w WVHA przyszedł Höss i który w drodze wymiany został jego naste˛pca˛ w Auschwitz, uwaz˙ał, z˙e Höss robił tam wiele rzeczy niewłas´ciwie, i przysta˛pił niezwłocznie do przeprowadzenia reform459. Mogło to takz˙e miec´ zwia˛zek z napie˛ciami mie˛dzy Hössem a personelem SS, z poste˛powaniem przed sa˛dem SS w Auschwitz, które obje˛ło równiez˙ Hössa. Niektórzy wie˛z´niowie byli przekonani, z˙e do odwołania Hössa z Auschwitz przyczyniły sie˛ wiadomos´ci, jakie ruchowi oporu udało sie˛ przekazac´ w s´wiat za pos´rednictwem BBC. Obie te ewentualne przyczyny Höss podczas procesu wykluczył460. Rozstanie z Auschwitz było dla Hössa trudne, tak z˙e nawet jego przełoz˙ony Oswald Pohl (szef WVHA) pragna˛ł go pocieszyc´. „W pierwszym momencie rozstanie było dla mnie bolesne, szczególnie dlatego, z˙e na skutek wszystkich trudnos´ci i braków, wielu trudnych zadan´ czułem sie˛ z Os´wie˛cimiem zros´nie˛ty. Potem jednak byłem zadowolony, z˙e zostane˛ od tego wszystkiego uwolniony”461. Rodzina Hössa pozostała jednak na razie w Os´wie˛cimiu; on sam cze˛sto ja˛ odwiedzał i w ten sposób pozostawał wewne˛trznie zwia˛zany z tym, co sie˛ tam działo. Od maja do lipca 1944 roku przebywał raz jeszcze w Auschwitz jako specjalny pełnomocnik do spraw zagłady Z˙ydów we˛gierskich.
2. Stosunek Hössa do jego kolegów z SS a) „Kolez˙en´stwo” W samowiedzy SS wielka˛, szczególnie ideologicznie podkres´lana˛ role˛ odgrywało kolez˙en´stwo. Oznaczało ono „nowa˛ postac´ ludzkiej wspólnoty – poprzez przezwycie˛z˙enie społecznych przeciwien´stw mie˛dzy warstwami narodu oraz zespolenie zaste˛pu «w wierze i posłuszen´stwie» w zaprzysie˛z˙ony zakon”462. Równiez˙ w osobistej biografii Rudolfa Hössa kolez˙en´-
458
Proces Hössa 25,210. Por. Autobiografia, s. 290 nn. 460 APMO Proces Hössa 28,86.90 n oraz 25,104.210. 461 Autobiografia, s. 154. 462 K.-H. BRACKMANN, R. BIRKENHAUER, NS-Deutsch: „Selbstverständliche” Begriffe und Schlagwörter aus der Zeit des Nationalsozialismus, Straelen/Niederrhein 1988, s. 109. 459
136
APMO
stwo zajmowało kluczowe miejsce. „Charakterystyczne było to, iz˙ ja – samotnik, który sam w sobie trawił wewne˛trzne przez˙ycia i wzruszenia – czułem sie˛ pocia˛gnie˛ty kolez˙en´ska˛ przyjaz´nia˛, w której w razie potrzeby i niebezpieczen´stwa jeden na drugim mógł bezwzgle˛dnie polegac´” – napisał w swoich autobiograficznych zapiskach i podkres´lił to zdanie463. Kolez˙en´stwo było dla niego „rzecza˛ s´wie˛ta˛”464. W swojej analizie problemu „rozkazu i posłuszen´stwa w SS” Hans Buchheim rozróz˙nia kolez˙en´stwo prawdziwe (Kameradschaft) i nieautentyczne, sztuczne (Kameraderie). Poniewaz˙ rygorystyczne idealne wymagania SS nie moga˛ zostac´ spełnione przez człowieka o normalnych duchowych i psychicznych predyspozycjach, próbuje on kompensowac´ swoje słabos´ci poprzez owa˛ Kameraderie. „Dawała ona minimum moralnej egzystencji, przy czym nie musiało sie˛ rezygnowac´ z idealnego obrazu egzystencji heroicznej. Podczas gdy autentyczne kolez˙en´stwo oznacza, z˙e ludzie gotowi sa˛ wzajemnie sie˛ wspierac´, to Kameraderie znaczy tyle, z˙e nie szanuja˛ oni juz˙ jedni u drugich godnos´ci niezalez˙nej osoby, ale za to czynia˛ sobie wzajemne uste˛pstwa. Powołuja˛c sie˛ na «kolez˙en´stwo», patrza˛ coraz bardziej przez palce na słabos´ci swoich towarzyszy, kryja˛ wzajemnie popełnione błe˛dy, tuszuja˛ swoje uchybienia wobec przełoz˙onych i osób trzecich. Wszystko to zachowuje pozór z˙ołnierskiej cnoty, daje sie˛ bowiem tłumaczyc´ jako szczera wie˛z´ i prawdziwa sztama”465. Rudolf Höss jako pedantyczny narodowosocjalistyczny fanatyk, a takz˙e z racji swej psychicznej struktury odnosił sie˛ negatywnie do takiej Kameraderie (by uz˙yc´ wyraz˙enia Buchheima). Tak np. w Auschwitz chwalił swego kierownika Wydziału Zatrudnienia, SS-Hauptsturmführera Heinricha Schwarza: „Schwarz był kolez˙en´ski, nie krył jednak z˙adnych uchybien´ i zaniedban´”, co nie przysparzało mu sympatii u kolegów z SS. „Trzymano sie˛ przed nim na bacznos´ci tak samo jak przede mna˛”466(!). O kierowniku Wydziału Politycznego, Maximilianie Grabnerze, Höss pisał: „Jego najwie˛kszym błe˛dem była jego dobrodusznos´c´ w stosunku do kolegów. Ze z´le poje˛tego kolez˙en´stwa nie meldował on o niezliczonych, cze˛sto skandalicznych wykroczeniach i ekscesach oficerów i z˙ołnierzy SS,
463 464 465 466
Autobiografia, s. 42. Por. tamz˙e, s. 110. BUCHHEIM, Befehl, s. 258. Autobiografia, s. 318 n.
137
aby ich uchronic´ przed kara˛”467. Poniewaz˙ Höss patrzył na wszystko pod ka˛tem swego „głównego zadania”468, przeto z tej perspektywy oceniał równiez˙ kolez˙en´stwo. „Oficerom nie podobało sie˛, iz˙ codziennie przed udaniem sie˛ do słuz˙by kilka minut nalez˙y pos´wie˛cic´ na udzielenie najwaz˙niejszych wskazówek, poniewaz˙ musieliby wówczas zbyt wczes´nie wstawac´. Oni zas´ byli nocami cze˛sto zaje˛ci zabawami pułkowymi czy batalionowymi, trzeba bowiem było pogłe˛biac´ kolez˙en´stwo. – Ze strony jednostki wartowniczej nie było z˙adnego zrozumienia potrzeb i spraw ogólnoobozowych”469. W kaz˙dej prawie swojej pisemnej opinii o jakims´ SS-manie umieszcza Höss uwage˛ o jego postawie kolez˙en´skiej. b) Stosunek do przełoz˙onych w ramach SS O Bormannie, Himmlerze i Eickem była mowa juz˙ wyz˙ej. Wobec swoich przełoz˙onych Höss miał cze˛sto nastawienie krytyczne. Dos´c´ wyraz´ne sa˛ kryteria, według których ich oceniał, oraz osobisty stosunek, jaki go z nimi ła˛czył lub od nich dzielił. Richard Glücks, bezpos´redni przełoz˙ony Hössa jako naste˛pca Eickego w funkcji inspektora obozów koncentracyjnych, „był typowym urze˛dnikiem, bez z˙adnego zrozumienia dla praktycznych zagadnien´”470. Höss nigdy nie czuł sie˛ przez niego rozumiany. „Jego zdaniem komendant powinien ze swego gabinetu dyrygowac´ całym obozem i za pomoca˛ rozkazów i telefonu trzymac´ cały obóz w gars´ci. [...] O s´wie˛ta naiwnos´ci! Tego rodzaju pogla˛d był moz˙liwy jedynie dlatego, z˙e Glücks nigdy nie pracował w z˙adnym obozie. Dlatego tez˙ nie był on w stanie zrozumiec´ i poja˛c´ moich kłopotów. – Ten brak zrozumienia u przełoz˙onych doprowadzał mnie niemal do rozpaczy. W wykonywane przeze mnie zadanie wkładałem wszystkie swoje umieje˛tnos´ci, cała˛ swoja˛ wole˛, cały mu sie˛ pos´wie˛całem, a on widział w tym jedynie mój kaprys i zabawe˛. Uwaz˙ał, iz˙ byłem zbyt uparty w wykonywaniu swego zadania i niczego poza tym nie widziałem”471. Zdaniem Hössa Glücks nie okazywał mu z˙adnej
467 468 469 470 471
138
Tamz˙e, s. 246 n. Por. tamz˙e, s. 109. Tamz˙e, s. 255. Tamz˙e, s. 242. Tamz˙e, s. 109.
pomocy, zwłaszcza w sprawach personalnych, które lez˙ały w jego gestii. Poniewaz˙ czuł wielki le˛k przed rozmowa˛ z Himmlerem, chodziło mu tylko o to, aby wszystko przebiegało bez zakłócen´ – a tymczasem „w Os´wie˛cimiu cia˛gle cos´ sie˛ działo”. „Tylko z˙adnego niepokoju! A Os´wie˛cim wnosił tylko niepokój w us´wie˛cony spokój Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych”472. „Równiez˙ i mnie nie brał on powaz˙nie. Moje stałe troski i kłopoty os´wie˛cimskie uwaz˙ał za przesadzone”. Ze swoim „niespoz˙ytym ren´skim humorem brał wszystko od pogodnej strony. Nawet powaz˙ne sprawy obracał w z˙art, dowcipkował, na nic nie zwracał uwagi i nie podejmował decyzji. Nie moz˙na sie˛ było przy tym na niego gniewac´. Taka˛ juz˙ miał nature˛”473. Skutek był taki, z˙e komendanci, a zwłaszcza sam Höss, zwracali sie˛ bezpos´rednio do jego przełoz˙onego, Pohla. Kiedy Höss w roku 1943 został przeniesiony do Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych, wspólnie z Maurerem, nowym zaste˛pca˛ Glücksa, oczys´cił nieco sztab. „Spowodowało to dos´c´ duz˙o starc´ z Glücksem”474. Faktycznie Inspektorat funkcjonował potem w znacznej mierze z pominie˛ciem Glücksa475. Podobnie oceniał Höss kierownika Wydziału Politycznego (urze˛du DI) w Inspektoracie, SS-Obersturmbannführera Arthura Liebehenschla476, którego w roku 1943 zasta˛pił na jego stanowisku i który jednoczes´nie został jego naste˛pca˛ w Auschwitz jako komendant obozu macierzystego. „Liebehenschel nigdy nie był zbyt dobrze nastawiony do Os´wie˛cimia, poniewaz˙ ten wykraczał poza zwykły tok spraw innych obozów i powodował duz˙o niepokoju”. Höss krytykował to, z˙e „ani Glücks, ani Liebehenschel nie znali surowej rzeczywistos´ci obozów koncentracyjnych, a rozkazy i zarza˛dzenia dla obozów koncentracyjnych – cze˛sto o doniosłym znaczeniu – powstawały przy biurku. Równiez˙ wszelkie kłopoty i troski obozów widziano z oderwanej od rzeczywistos´ci wysokiej pozycji za biurkiem”477. Dlatego nie dziwi fakt, z˙e Liebehenschel w oczach Hössa nie sprostał potem surowej rzeczywistos´ci Auschwitz478. Kiedy Höss
472 473 474 475 476 477 478
Tamz˙e, s. 244. Tamz˙e. Tamz˙e, s. 245. Por. tamz˙e, s. 154 n. Por. tamz˙e, s. 21, 249-252. Tamz˙e, s. 291. Wie˛cej na ten temat zob. rozdz. IV,3c.
139
w maju 1944 roku w zwia˛zku z „akcja˛ specjalna˛”, eksterminacja˛ Z˙ydów we˛gierskich, miał ponownie przybyc´ do Auschwitz, załatwił uprzednio przeniesienie Liebehenschla na stanowisko komendanta do Majdanka – zapewne dlatego, z˙e nie chciał swego byłego przełoz˙onego spotkac´ tu jako podwładnego, ale byc´ moz˙e równiez˙ w zwia˛zku ze wzajemna˛ krytyka˛ stylu pracy. Szefem WVHA, któremu podlegały obozy koncentracyjne479, był SSObergruppenführer Oswald Pohl, odpowiedzialny bezpos´rednio przed Himmlerem. Z Pohlem Höss rozumiał sie˛ dobrze. Nie tylko dlatego, z˙e ten angaz˙ował sie˛ „z cała˛ energia˛”480 w sprawe˛ budowy i rozbudowy obozu Auschwitz i udzielił mu in blanco wszelkich potrzebnych do tego pełnomocnictw. Równiez˙ ich nastawienie do z˙ycia i styl pracy były pokrewne. Pohl był „zapalonym zwolennikiem reformy z˙ycia”. Na załoz˙onej przez niego w Dachau plantacji ziół leczniczych „hodowano i uprawiano wszelkiego rodzaju przyprawy i zioła lecznicze w celu odzwyczajenia narodu niemieckiego od szkodliwych dla zdrowia obcych przypraw i sztucznych lekarstw i nakłonienia do uz˙ywania na wszelkie dolegliwos´ci nieszkodliwych i smacznych przypraw i naturalnych ziół niemieckich”481. Czy Höss równiez˙ był „zwolennikiem reformy z˙ycia”, tego nie wiem; z pewnos´cia˛ jednak było to bliskie jego wizji zdrowego, wiejskiego z˙ycia. Pohl był bardzo zdolnym organizatorem: udało mu sie˛ zbudowac´ ogromny przemysł SS i wzia˛c´ pod s´cisła˛ kontrole˛ finanse SS. Takz˙e w kwestii traktowania wie˛z´niów (zgodnie z interesami przemysłu zbrojeniowego) miał taki sam pogla˛d, jak Höss. „Z jednej strony Pohl był zimnym, trzez´wym rachmistrzem, człowiekiem liczb, który wymagał od swoich podwładnych jak najdalej ida˛cego poczucia obowia˛zku i wydajnos´ci pracy, który zaniedbania i uchybienia s´cigał w nieludzki, ostry sposób i brutalnie przeprowadzał swoja˛ wole˛ [...] Z drugiej strony był bardzo kolez˙en´ski, pomagał kaz˙demu, kto bez własnej winy wpadł w kłopoty. Szczególnie w stosunku do kobiet był mie˛kki, uste˛pliwy i taktowny. [...] Pilna˛ i dobra˛ prace˛ dostrzegał zawsze. Był zawsze
479 Na temat skomplikowanych i cze˛sto zmienianych struktur por. R. HILBERG, Die Vernichtung der europäischen Juden, 3 tomy, Frankfurt/M. 1991, t. 2, s. 933, tabela 73: Organizacja WVHA. 480 Autobiografia, s. 315. 481 Tamz˙e, s. 312.
140
wdzie˛czny za wszelkie pomysły, ulepszenia i wskazówki maja˛ce na celu usunie˛cie braków. Kto sie˛ u niego wyróz˙nił dobrymi osia˛gnie˛ciami, zawsze mógł przyjs´c´ do niego ze swymi pros´bami lub z˙yczeniami”482. Według zeznan´ ogrodnika Stanisława Dubiela Pohl był cze˛stym gos´ciem i bliskim przyjacielem rodziny Hössów483. W roku 1943 sprowadził Hössa do Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych jako szefa Wydziału Politycznego (Urze˛du DI). „Pohl mi powiedział, z˙e moge˛ urza˛d tak ukształtowac´, jak be˛de˛ uwaz˙ał za stosowne”484. Wsparcie znalazł Höss w oranienburskiej centrali równiez˙ u kierownika Wydziału do spraw Budownictwa w WVHA, SS-Gruppenführera dr. inz˙. Heinza Kammlera. W przeciwien´stwie do róz˙nych innych, „ciasnych” fachowców Kammler był „pełen rozmachu”; z rozmachem sporza˛dził generalny plan rozbudowy obozu Auschwitz-Birkenau. „Kammler uwzgle˛dnił wszystkie moje dos´wiadczenia [...] Czynił wszystko, aby mi pomóc [...] Uszczuplił niejeden kontyngent przeznaczony dla budownictwa przemysłu zbrojeniowego. Dzisiaj moz˙na o tym powiedziec´, wówczas Reichsführer SS oddałby go za to pod sa˛d wojenny”485. Höss rozumiał sie˛ tez˙ dobrze z kierownikiem Urze˛du DII, który w WVHA załatwiał sprawy zwia˛zane z przydziałem siły roboczej – SSStandartenführerem Gerhardem Maurerem486. „Zawsze dobrze sie˛ rozumielis´my i współpracowalis´my ze soba˛. Za pos´rednictwem Maurera mogłem przedstawic´ Pohlowi wiele spraw, co przez Glücksa nie byłoby moz˙liwe. [...] Maurer cieszył sie˛ pełnym zaufaniem Pohla. Podczas gdy Glücks wolał tuszowac´ nieprzyjemne sprawy, Maurer włas´nie powiadamiał o nich zawsze Pohla. – Po odejs´ciu Liebehenschla Maurer został zaste˛pca˛ Glücksa. W ten sposób Pohl praktycznie przekazał Inspektorat Maurerowi. [...] Prawie we wszystkich sprawach dotycza˛cych obozów i wie˛z´niów mielis´my jednakowe pogla˛dy. Tylko w sprawie wybiórki zdolnych do pracy Z˙ydów pogla˛dy nasze sie˛ róz˙niły”. Höss stwierdza z uznaniem, z˙e „Maurer był bardzo przedsie˛biorczy, bystry i czujny i natychmiast dostrzegał, jes´li w obozie było cos´ nie w porza˛dku – całkiem odwrotnie
482 483 484 485 486
Tamz˙e, s. 315. Por. APMO Proces Hössa 25,76. Autobiografia, s. 155. Por. tamz˙e, s. 285 n. Por. tamz˙e, s. 296-299.
141
niz˙ Glücks487. W stosunku do podwładnych, którzy z pominie˛ciem jego chcieli sami decydowac´ o sposobie zatrudnienia wie˛z´niów, ostro interweniował. Podobnie jak Höss, „Maurer był zawsze bardzo obrotny w realizacji swego głównego zadania: pracy wie˛z´niów w przemys´le zbrojeniowym. W tych sprawach nie znał spokoju i z˙adnych wzgle˛dów. [...] Maurer miał bardzo wiele pracy. Nigdy jednak nie było jej dla niego za wiele i mimo swej ruchliwos´ci nie tracił nigdy z˙elaznego spokoju”. Maurer i Höss uczestniczyli razem w poz˙egnaniu z Himmlerem w roku 1945: „Maurer i ja spojrzelis´my w milczeniu na siebie, pomys´lelis´my o tym samym, bylis´my obaj starymi nazistami i oficerami SS, którzy wyros´li w jej idei”488. W idei tej wyrósł tez˙ SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann489, kierownik referatu do spraw z˙ydowskich w Głównym Urze˛dzie Bezpieczen´stwa Rzeszy (RSHA): „Eichmann był człowiekiem o z˙ywym usposobieniu, czynnym i pełnym energii, w wieku lat 30. Miał nieustannie nowe plany i stale poszukiwał innowacji i ulepszen´. Nie znał odpoczynku. Był ope˛tany na punkcie kwestii z˙ydowskiej i jej «ostatecznego rozwia˛zania» [...] Rozwia˛zanie kwestii z˙ydowskiej było z˙yciowym celem Eichmanna”. Höss poznał Eichmanna dopiero w roku 1941, kiedy ten przybył do Os´wie˛cimia, aby omówic´ z nim „szczegóły” dotycza˛ce zarza˛dzonej przez Himmlera ostatecznej eksterminacji Z˙ydów. Eichmann stał sie˛ dla niego ekspertem w kwestii z˙ydowskiej: „Eichmann od młodych lat zajmował sie˛ kwestia˛ z˙ydowska˛ i miał szerokie wiadomos´ci w zakresie literatury zarówno przychylnej, jak i wrogiej Z˙ydom. Przebywał przez dłuz˙szy czas w Palestynie, aby na miejscu poznac´ syjonistów i tworza˛ce sie˛ pan´stwo z˙ydowskie. Znał zasie˛g terenów zamieszkałych przez Z˙ydów i przybliz˙one ich liczby, trzymane w tajemnicy nawet przed Z˙ydami. Znał równiez˙ obyczaje ortodoksyjnych Z˙ydów i pogla˛dy zasymilowanych Z˙ydów z Zachodu. Dzie˛ki takiej znajomos´ci zagadnien´ został mianowany kierownikiem Referatu Z˙ydowskiego”490. Höss prowadził z Eichmannem rozmowy dotycza˛ce praktycznej strony akcji eksterminacyjnej, ale takz˙e na
487
Por. tamz˙e, s. 298 n. Tamz˙e, s. 169. 489 Por. tamz˙e, s. 219-223. Na temat „idealizmu” Eichmanna por. ARENDT, dz. cyt., s. 54. 490 Autobiografia, s. 220. Skromniej ocenia wiedze˛ fachowa˛ Eichmanna HÖHNE, dz. cyt., s. 307 n. 488
142
temat sensu „ostatecznego rozwia˛zania” w ogóle491. Z czasem nawia˛zał sie˛ mie˛dzy nimi prawdziwie przyjacielski stosunek492. O przyjaz´ni tej opowiada w swoich wspomnieniach równiez˙ Eichmann: „Pozostawałem z Hössem w bardzo bliskiej kolez˙en´skiej przyjaz´ni [...] Höss był dla mnie miłym kolega˛ i przyjacielem, poznałem go w latach wojny i w miare˛ tego, jak mielis´my ze soba˛ coraz wie˛cej kontaktów słuz˙bowych – on był kierownikiem wydziału z ramienia SS-WVHA, a ja kierownikiem wydziału z ramienia Gestapo – on, który w zasadzie zasługiwał na miano natury zamknie˛tej, stawał sie˛ coraz bardziej otwarty. [...] Höss wiódł wzorowe z˙ycie rodzinne. Był uosobieniem skromnos´ci, punktualnos´ci i dokładnos´ci. Był swoim własnym rejestratorem, co sie˛ tyczy jego pedantycznego, biurokratycznego poste˛powania. Na koniec nie dostawało mu moz˙e horyzontu mys´lowego, aby ogarna˛c´ cała˛ ogromna˛ sfere˛ obozu Auschwitz; miał jednak do tego celu wielki sztab. [...] Höss imponował mi, poniewaz˙ tak czy inaczej odbijał korzystnie od wizerunku niejednego salonowego oficera SS. Chodził w wys´wiechtanej bluzie polowej. [...] Był kre˛pej postaci, niewysoki, mocno zbudowany, niezwykle spokojny i małomówny. Był jednym z tych ludzi, których skłonny byłbym nazwac´ milczkami – słowa trzeba było z niego cze˛sto dosłownie wycia˛gac´. Nie miał z˙adnych namie˛tnos´ci, prawie nie pił, palił raczej tylko ze wzgle˛dów towarzyskich”493. Do ostrych spie˛c´ dochodziło na płaszczyz´nie praktycznej współpracy, poniewaz˙ Eichmann przysyłał w krótkich odste˛pach czasu do Os´wie˛cimia wie˛cej pocia˛gów z „materiałem ludzkim”494, niz˙ moz˙na ich tam było przyja˛c´. To wszakz˙e nie odbijało sie˛ ujemnie na ich osobistym wzajemnym stosunku, jako z˙e sie˛ ze soba˛ rozumieli495. c) Stosunek do kolegów z SS w Auschwitz Rzadko spotykana pozytywna współpraca Duchowym i „kolez˙en´skim” domem Rudolfa Hössa sa˛ starzy nazis´ci w obre˛bie elity SS, którzy „wyros´li w jej idei” i całkowicie pos´wie˛cali
491 492 493 494 495
Por. Autobiografia, s. 152. Bardziej szczegółowo na ten temat poniz˙ej, rozdz. IV,4c. Por. Autobiografia, s. 222. Eichmann, Autobiografia, s. 252-254, z przypisami s. 408. Tamz˙e, s. 254. Tamz˙e, s. 256; Autobiografia, s. 222.
143
z˙ycie jej „głównemu zadaniu”. Takich idealistycznie usposobionych, a jednoczes´nie „dalekowzrocznych”, odznaczaja˛cych sie˛ „rozmachem” oraz „surowych, ale sprawiedliwych” SS-manów było w Auschwitz bardzo niewielu. Zdaniem Hössa jednym z nich był SS-Hauptsturmführer Heinrich Schwarz, kierownik Wydziału Zatrudnienia. Poniz˙sza jego charakterystyka brzmi tak, jakby Höss chciał ukazac´ idealny obraz podwładnego: „Schwarz był typem choleryka, łatwo pobudliwy, szybko sie˛ unosił. Nigdy jednak nie poste˛pował w sposób nierozwaz˙ny. Był bardzo sumienny i godny zaufania. Otrzymane rozkazy wykonywał dosłownie i do ostatka. Moje polecenia wykonywał szczególnie che˛tnie i dokładnie. W stosunku do Schwarza nie miałem nigdy podejrzenia, z˙e mnie próbuje podejs´c´ lub oszukac´. Inni oficerowie w obozie cze˛sto go wys´miewali z powodu jego słuz˙bowej gorliwos´ci w stosunku do mnie. Nie był on równiez˙ zbyt lubiany na skutek rygorystycznego podejs´cia do słuz˙by. W stosunku do łazików był bezwzgle˛dny. – Schwarz był niezmordowanym pracownikiem, z˙adnej pracy nie było mu zbyt wiele. Był zawsze rzes´ki i che˛tny do pracy. Bez wahania mogłem mu zlecac´ najtrudniejsze zadania. Wykonywał je zawsze sumiennie i solidnie. [...] Mimo tej róz˙norodnos´ci zadan´ Schwarz panował nad wszystkim i był zawsze dokładnie zorientowany”. Z Hössem miał równiez˙ te˛ wspólna˛ ceche˛, z˙e „nie mógł sie˛ pogodzic´ z podwładnymi, pracuja˛c bowiem niezmordowanie, wymagał tego samego od nich”496. Höss rozumiał sie˛ tez˙ dobrze z kierownikiem budownictwa, SSSturmbannführerem Karlem Bischoffem. Został on naste˛pca˛ Schlachtera, „który był wprawdzie porza˛dnym facetem, miał jednak ciasny umysł, co było nie do przezwycie˛z˙enia. Podczas pokoju był prowincjonalnym architektem w Wirtembergii i brak mu było całkowicie rozmachu. Kammler natychmiast to zauwaz˙ył i obiecał mi przysłac´ odpowiedniego człowieka z lotnictwa, który zjawił sie˛ w dniu 1 paz´dziernika 1941 r. w osobie Bischoffa”497. Ogrodnik Dubiel przypomina sobie, z˙e Hössa ła˛czyły z Bischoffem dobre stosunki498. Höss charakteryzuje go, jak naste˛puje: „Był wołem roboczym i wymagał równiez˙ pełnego zangaz˙owania od wszystkich swoich podwładnych. Od strony technicznej dawał
496 497 498
144
Autobiografia, s. 317 nn. Tamz˙e, s. 285. Os´wie˛cim w oczach SS, s. 204.
sobie rade˛ w kaz˙dej sytuacji. Dawał sobie równiez˙ dobrze rade˛ ze sprawami organizacyjnymi, ale najlepszy był w organizowaniu zaopatrzenia w materiały budowlane. Bischoff zdobywał wszystko, co tylko moz˙na było uzyskac´ na terenie Niemiec i krajów okupowanych. [...] Na samym pocza˛tku zorientował sie˛ w krytycznym połoz˙eniu Os´wie˛cimia i całkowicie sie˛ angaz˙ował, posuwaja˛c sie˛ nieraz az˙ do brutalnos´ci, aby popychac´ realizacje˛ przedsie˛wzie˛c´ budowlanych w Os´wie˛cimiu. [...] pracował przy rozbudowie Os´wie˛cimia jak ope˛tany. [...] Dla Os´wie˛cimia uczynił wszystko, co było w jego mocy. Nikt inny nie byłby w stanie uczynic´ wie˛cej”499. Tacy „rzeczywis´cie dobrzy, godni zaufania współpracownicy” byli w Auschwitz wyja˛tkiem. „Musiałem ich obarczac´ i przecia˛z˙ac´ praca˛, i cze˛sto zbyt póz´no przekonywałem sie˛, z˙e było tego zbyt wiele”500. Do tego dochodziło jeszcze to, z˙e „niestety nie piastowali oni waz˙nych, odpowiedzialnych funkcji”501. Tam zas´ miał Höss nawet wrogów. Wrogowie Zdaniem z˙ony Hössa jego „najwie˛kszym wrogiem”502 był SS-Obersturmbannführer dr Joachim Caesar, kierownik gospodarstw rolnych przy obozie koncentracyjnym Auschwitz503. Caesar studiował rolnictwo i był specjalista˛ w dziedzinie uprawy ros´lin. Od roku 1934 pracował w Urze˛dzie Szkoleniowym SS i był odpowiedzialny za wszystkie wydawane tam publikacje. W zwia˛zku z tym był osoba˛ bliska˛ Himmlerowi, który równiez˙ pasjonował sie˛ rolnictwem. Kiedy w roku 1942 Caesar rozgla˛dał sie˛ za jakims´ nowym stanowiskiem, Pohl, kierownik WVHA, „ujrzał w nim od razu [...] włas´ciwego człowieka dla szeroko zakrojonych planów Reichsführera SS w zakresie dos´wiadczen´ rolnych w Os´wie˛cimiu. Tak wie˛c Caesar przybył do Os´wie˛cimia jako kierownik gospodarstw rolnych, zaopatrzony w szerokie pełnomocnictwa”, a jego stosunek podległos´ci
499
Autobiografia, s. 289 n. Tamz˙e, s. 109. 501 Tamz˙e. 502 Por. zeznanie Dubiela, APMO Proces Hössa 25,86. 503 Poniz˙sze informacje personalne i cytaty pochodza˛ – jes´li nie zaznaczono inaczej – z Autobiografii, s. 217. 500
145
Hössowi nie został jednoznacznie wyjas´niony, chociaz˙ Höss był jako komendant dyrektorem gospodarstw rolnych w „obszarze interesów obozu Auschwitz”504. Do napie˛c´ w zwia˛zku z zakresem kompetencji przyczyniało sie˛ byc´ moz˙e równiez˙ to, z˙e Caesar, przebywaja˛cy w Auschwitz od 12. marca 1942, był Obersturmbannführerem, a wie˛c miał najwyz˙szy tam stopien´. Höss otrzymał go dopiero po drugiej wizycie Himmlera w Auschwitz w dniu 18.7.1942505. Wypowiedzi z˙ony Hössa wskazuja˛ na to, z˙e ranga nie była sprawa˛ zupełnie oboje˛tna˛506. Moz˙liwe, z˙e Höss to włas´nie miał na mys´li, pisza˛c: „Glücks dwukrotnie chciał mnie zmienic´ lub tez˙ podporza˛dkowac´ wyz˙szemu ranga˛ zwierzchnikowi, jednakz˙e ze wzgle˛du na Reichsführera SS nie odwaz˙ył sie˛ tego uczynic´”507. Caesar wykorzystywał swoje wpływy ws´ród czołówki SS, aby moz˙liwie jak najbardziej uniezalez˙nic´ sie˛ od Hössa. „U Pohla Caesar osia˛gał wszystko, szczególnie dzie˛ki temu, iz˙ potrafił go przekonac´ o ogromnym znaczeniu prowadzonych w Os´wie˛cimiu prac badawczych dla wszystkich dziedzin uprawy ros´lin”, np. „walczył stale o całkowite podporza˛dkowanie mu wie˛z´niów pracuja˛cych w rolnictwie. W duz˙ej mierze przeforsował tez˙ u Pohla, z˙e wie˛z´niowie ci byli oddzielnie zakwaterowani, w miare˛ moz˙liwos´ci w folwarkach oraz w Rajsku. Jego wie˛z´niowie zatrudnieni przy uprawie ros´lin znajdowali sie˛ pod specjalna˛ ochrona˛ i zgodnie z rozkazem Pohla mieli byc´ szczególnie łagodnie traktowani, aby nie naraz˙ac´ na szwank naukowych prac Caesara. [...] Dla «swoich» wie˛z´niów potrafił postarac´ sie˛ równiez˙ o najlepsza˛ odziez˙”. Wszystko to miało duz˙e znaczenie, poniewaz˙ w rolnictwie pracowała znaczna liczba wie˛z´niów508, nalez˙ało do niego szereg obozów filialnych i uzalez˙nione było od niego w znacznej mierze zaopatrzenie obozu w z˙ywnos´c´. Według Hössa przyczyna˛ konfliktu był egoizm Caesara. „Caesar nie miał zrozumienia dla ogólnych interesów całego obozu. Widział jedynie swoje specjalne uprawy rolnicze i upierał sie˛ przy rozkazie Reichsführera SS, według którego
504 505 506 507 508
146
Autobiografia, s. 317. Por. J. GARLIN´SKI, Os´wie˛cim walcza˛cy, Warszawa 1992, s. 184. Por. APMO Proces Hössa 25,81 n. Autobiografia, s. 244. W r. 1943 ok. 3-5 tysie˛cy, tzn. ok. 15%. Por. PIPER, Zatrudnienie, tabela 5.
nalez˙ało kłas´c´ główny nacisk na badawcze prace rolnicze, a w zwia˛zku z tym takz˙e na konieczne do tego celu budynki”. Totez˙ nie pojmował, „z˙e usunie˛cie [skandalicznych] warunków jest waz˙niejsze aniz˙eli najpilniejsze prace budowlane w rolnictwie”. Ale nie tylko przedsie˛wzie˛cia budowlane dawały okazje˛ do nieporozumien´. Chodziło równiez˙ o zaopatrzenie w z˙ywnos´c´. Höss miał pretensje˛, z˙e Caesar sie˛ o nie nie troszczył: „Poza tym nie było moz˙liwe, aby i tak niewystarczaja˛cy obszar niemiecki przeznaczony do produkcji z˙ywnos´ci jeszcze okrawac´ w celu zakładania wie˛kszych plantacji ros´lin kauczukowych”. Spór ten przypomina sobie równiez˙ Dubiel: „Duz˙o wyz˙ywienia trzeba było kupowac´, zas´ ziemi było tyle, ludzi było tyle, z˙e gospodarstwo mogło dac´ te produkty. O to oskarz˙ony miał pretensje do Caesara”509. Odnosi sie˛ wraz˙enie, z˙e Höss jeszcze w swoich zapiskach wie˛ziennych polemizuje z Caesarem: „Na skutek cia˛głego ulepszania produktów Buny [...] nie zachodziła juz˙ potrzeba uzyskiwania naturalnego kauczuku z ros´lin nalez˙a˛cych do rodziny brodawnika mieczowatego”510. Róz˙nice zdan´ co do głównego przedmiotu współpracy – gospodarki rolnej – dotyczyły nie tylko zagadnien´ praktycznych, lecz miały charakter bardziej zasadniczy. W innym miejscu zacytowałem juz˙ fragment dyskusji mie˛dzy Hössem a Caesarem, jaka miała miejsce jeszcze w Sachsenhausen511. Uwidocznione tam róz˙nice w teoretycznym podejs´ciu do sprawy nabieraja˛ teraz wagi praktycznej: „Jego zdaniem wszystko, co dotychczas robiono w Os´wie˛cimiu w sprawach rolnych, było robione z´le. Chciał wszystko zmieniac´. Poza zasadniczymi sprawami odpowiadaja˛cymi planom Reichsführera SS pozostawiłem mu swobode˛ działania. Nasze pogla˛dy na zagadnienia rolne bardzo sie˛ od siebie róz˙niły, najcze˛s´ciej były całkowicie sprzeczne. On był teoretykiem, a ja praktykiem; on namie˛tnym hodowca˛ ros´lin z duz˙a˛ wiedza˛ i praktyka˛ laboratoryjna˛, ja rolnikiem i hodowca˛ bydła według starych tradycji i praktycznych dos´wiadczen´. Do tego dochodziły nasze odmienne pogla˛dy w prawie wszystkich dziedzinach z˙ycia. Nie moglis´my sie˛ nigdy dogadac´, mimo iz˙ z mej strony nie brakowało dobrej woli”.
509 510 511
Proces Hössa 25,96; por. 25,81. Autobiografia, s. 219. Zob. wyz˙ej, rozdz. III,3f: Słowianie. APMO
147
Dalszym punktem spornym był sposób traktowania wie˛z´niów. Moz˙na było zauwaz˙yc´, z˙e Caesar nie przeszedł szkoły w Dachau512. W oczach wie˛z´niów uchodził za „człowieka dos´c´ porza˛dnego”513 – w przeciwien´stwie do Hössa. Wskazuja˛ na to wyraz´nie słowa samego Hössa, który jednak natychmiast krytykuje postawe˛ Caesara: „Osobliwe, z˙e jego stosunek do wie˛z´niów był zupełnie odmienny. Na skutek swej dobrodusznos´ci miał dla nich wiele pobłaz˙ania i pozwalał im robic´, co chcieli, szczególnie zas´ wie˛z´niarkom. Kapo darzył pełnym zaufaniem. [...] Ws´ród tych wie˛z´niów było wiele osób z wykształceniem akademickim, głównie Z˙ydówek francuskich, które traktował prawie jak kolez˙anki. Było jasne, iz˙ doprowadziło to do całkowitego zaniku dyscypliny. W razie koniecznos´ci ukarania wie˛z´niarek Caesar czuł sie˛ osobis´cie dotknie˛ty”514. Dubiel przypomina sobie, z˙e były tez˙ napie˛cia z Caesarem zwia˛zane z faktem, iz˙ Höss przecia˛z˙ał obowia˛zkami słuz˙bowymi innych SS-manów i z˙e otrzymywali ono kiepskie wyz˙ywienie515. Höss nie krytykował wyników badawczych np. tego rodzaju, z˙e ziemia w Os´wie˛cimiu ma znaczna˛ kwasote˛ i moz˙na zwie˛kszyc´ jej alkalicznos´c´ przez dodanie ludzkiego popiołu. Według zeznania byłego wie˛z´nia, Mieczysława Kiety, kierownik gospodarstw rolnych chwalił sie˛, z˙e nigdzie nie ros´nie tak wielka kapusta, jak u niego516. Höss bardzo sie˛ w kaz˙dym razie gorszy zarozumiałos´cia˛ Caesara. „Miał on bardzo wysokie mniemanie o swej wiedzy i nieche˛tnie uznawał cudze zdanie. Miał bardzo wybujała˛ ambicje˛ i chciał zawsze odgrywac´ decyduja˛ca˛ role˛. Caesar był typem władczego człowieka, stoja˛cego ponad wszystkim”517. Z ostatniego zdania moz˙na wnioskowac´, jak bardzo równiez˙ Höss czuł sie˛ traktowany przez Caesara „z góry”. Napie˛cia dotyczyły wie˛c wszystkich niemal waz˙nych dla Hössa aspektów jego „głównego zadania” i zaczepiały o osobiste poczucie honoru. Wydaje sie˛, z˙e trwała mie˛dzy nimi regularna walka o władze˛ i atmosfera intryg. Dubiel wspomina: „[Höss] niejednokrotnie ostrzegał z˙one˛, ona sama o tym mi mówiła: «mój ma˛z˙ mnie ostrzega przed
512 513 514 515 516 517
148
LANGBEIN, Ludzie, s. 466. APMO Proces Hössa 25,96. Autobiografia, s. 218. Tamz˙e. Por. APMO Proces Hössa 26,196. Autobiografia, s. 216 n.
Caesarem, ja nie rozumiem, co Caesar ma w stosunku do mego me˛z˙a»”518. Kiedy Dubiel przychodził do mleczarni po mleko dla Hössów, a w pobliz˙u znajdował sie˛ Caesar, to mógł wzia˛c´ tylko jeden i c´wierc´ litra, tzn. tyle, ile przysługiwało tej rodzinie na karty z˙ywnos´ciowe, a nie jak zwykle pie˛c´519. SS-Rottenführer Hartung, chca˛c pozyskac´ sobie Hössa, przynosił cze˛sto w tajemnicy przed Caesarem dodatkowo jarzyny520. Dubiel miał wraz˙enie, z˙e równiez˙ przeniesienie Hössa do Berlina miało zwia˛zek z tymi napie˛ciami; nie moz˙na tego wykluczyc´, jako z˙e Caesar miał tam powaz˙ne wpływy521. „O tych niesnaskach wiedziałem dos´c´ dokładnie od samej z˙ony oskarz˙onego. Ona mówiła: «Caesar chce mojemu me˛z˙owi podstawic´ noge˛, ale to sie˛ nie uda». Okazało sie˛, z˙e mu sie˛ ponieka˛d udało, bowiem Höss opus´cił Os´wie˛cim [...] Hössowa os´wiadczyła mi: «Zdawało sie˛ im, z˙e mój ma˛z˙ zginie, a on dostał awans i zobaczycie, z˙e za kilka tygodni z mego me˛z˙a be˛dzie Standartenführer»”522. Naste˛pnym powaz˙nym przeciwnikiem Hössa w Auschwitz był kierownik Wydziału Politycznego, SS-Untersturmführer Maximilian Grabner. Wydział Polityczny miał w swojej gestii aresztowania, identyfikacje˛, akta wie˛z´niów, s´ledztwa i przesłuchania, zwolnienia, s´ciganie zbiegów, egzekucje, a takz˙e był odpowiedzialny „za krematoria i dokładne wykonywanie rozkazów dla nich wydawanych”523. Organizował tez˙ system szpiclowski w obozie524 i miał nadzorowac´, czy SS-mani przestrzegaja˛ przepisów525. Grabner, były urze˛dnik policyjny w Wiedniu, był człowiekiem dos´c´ prymitywnym. Kiedy przybył do Os´wie˛cimia, „nie miał”, jak mówi Höss, „poje˛cia o obozie koncentracyjnym, a jeszcze mniej o zadaniach Wydziału Politycznego. W pierwszym okresie miałem z nim duz˙o kłopotu. Grabner był bardzo nerwowy i wraz˙liwy, dlatego tez˙ gdy mu zwracano uwage˛ na jakis´ bła˛d, czuł sie˛ tym zawsze dotknie˛ty. Pocza˛tkowo popełniał on w Os´wie˛cimiu wiele, i to raz˙a˛cych błe˛dów, tak z˙e kilkakrotnie prosiłem kierownictwo Stapo o zmiane˛. Ówczesny kierownik tego urze˛du [...] nie
518 519 520 521 522 523 524 525
Proces Hössa 25,96. Tamz˙e, 25,86. Tamz˙e, 25,93. Por. takz˙e zeznanie Dubiela z 7.8.1946, w: Os´wie˛cim w oczach SS, s. 215. APMO Proces Hössa 25,81 n. Autobiografia, s. 248. GARLIN´SKI, dz. cyt., s. 195. Autobiografia, s. 246. APMO
149
mógł mi jednak przydzielic´ lepszego funkcjonariusza. Tak wie˛c pozostał. Stopniowo wcia˛gał sie˛ do pracy”526. Swój brak inteligencji kompensował pilnos´cia˛, okrucien´stwem i intryganctwem, tak z˙e obawiali sie˛ go równiez˙ SS-mani – moz˙e nawet Höss. Kierownik Wydziału Politycznego był wyznaczany przez RSHA i podlegał katowickiemu Gestapo, natomiast zarza˛d obozu, a tym samym komendant podlegali WVHA. W zwia˛zku z tym dochodziło cze˛sto do sporów kompetencyjnych, które trudno było rozstrzygna˛c´. Höss: „Na skutek jego podwójnej zalez˙nos´ci słuz˙bowej – od kierownictwa Stapo i komendantury obozu – jego uprawnienia i zadania nie były w pełni jasne, a tym samym trudne do dokładnej kontroli. Mógł on zawsze wycofac´ sie˛ na jedno lub tez˙ drugie stanowisko. Ja w zasadzie nie wtra˛całem sie˛ do spraw Stapo”, ale „interesy obozu i Stapo splatały sie˛ ze soba˛”527. Ze swej strony Grabner „miał stałe utarczki z oficerami obozowymi, poniewaz˙ uporczywie podkres´lał znaczenie Wydziału Politycznego i cze˛sto mieszał sie˛ w czysto obozowe sprawy”528. U podłoz˙a tych napie˛c´ lez˙ała okolicznos´c´, z˙e SS zasadniczo nie ufała własnym ludziom i dlatego w kaz˙dym obozie (podległym WVHA) istniał Wydział Polityczny (podległy RSHA), który pełnił równiez˙ funkcje wywiadowcze w odniesieniu do SS. Kaz˙dy powinien czuc´, z˙e jest obserwowany; Sicherheitsdienst (Słuz˙ba Bezpieczen´stwa) wysyłała stale raporty do centrali. Grabner groził kiedys´ lekarzowi obozowemu dr. Wirthsowi: „Mam dos´c´ materiału o kaz˙dym oficerze SS z Os´wie˛cimia, a równiez˙ o panu, by zaprowadzic´ pana za druty, jes´li be˛dzie mi pan robił trudnos´ci”529. Po wojnie Grabner zeznał przed sa˛dem w Wiedniu, z˙e posyłał do RSHA równiez˙ donosy na Hössa530. Grabner wsławił sie˛ m.in. masowymi rozstrzeliwaniami, do których w wielu wypadkach prawdopodobnie nie był upowaz˙niony. Wszystkie s´wiadectwa zgonu zawierały przy tym podpis lekarza SS, stwierdzaja˛cy rzekomo naturalna˛ przyczyne˛ s´mierci. O lekarzu SS dr. Wirthsie, który
526
Tamz˙e. Tamz˙e, s. 247 n. 528 Tamz˙e, s. 247. 529 Wirths opowiedział to swojemu pisarzowi Langbeinowi; cyt. według: RAWICZ, Dzien´, s. 187. 530 Por. RAWICZ, Dzien´, s. 87. 527
150
z˙ywił głe˛boka˛ nieufnos´c´ do Grabnera, pisze w zwia˛zku z tym Höss: „Skrupulatnie wykonywał wszelkie otrzymane rozkazy i polecenia. W wa˛tpliwych przypadkach upewniał sie˛ co do ich słusznos´ci. – Dla zleconych przez Wydział Polityczny Grabnera zamaskowanych egzekucji przed ich wykonaniem z˙a˛dał w zasadzie mego osobistego potwierdzenia; czynił to ku cia˛głemu niezadowoleniu Grabnera, który miał mu to za złe”531. Latem 1943 roku Himmler ustanowił komisje˛ s´ledcza˛ SS, która miała zbadac´ coraz cze˛stsze wykroczenia personelu SS w obozach koncentracyjnych – głównie przypadki przywłaszczania sobie dobytku z z˙ydowskich transportów. Przechwycono m.in. przesyłke˛ z Auschwitz, która zwróciła na siebie uwage˛ swoja˛ waga˛, a zawierała znaczna˛ ilos´c´ dentystycznego złota. W zwia˛zku z tym wszcze˛to proces przeciwko Grabnerowi o bezprawne wzbogacenie, który wkrótce został rozszerzony o zarzut nielegalnego rozstrzelania przez niego dwóch tysie˛cy wie˛z´niów532. Ani Höss, ani Grabner nie mieli prawa wydawac´ wyroków s´mierci, lecz mieli wykonywac´ decyzje swych instancji nadrze˛dnych. Grabner próbował zrzucic´ odpowiedzialnos´c´ na Hössa. Jego ludzie chcieli podwaz˙yc´ zaufanie do Hössa, wskazuja˛c na jego intymny zwia˛zek z wie˛z´niarka˛ Eleonora˛ Hodys533. Równiez˙ Grabner donosił o tym w swoich raportach do 534 RSHA . Dotycza˛ce tej sprawy s´ledztwo zostało wprawdzie wszcze˛te, ale wkrótce je wstrzymano535. Höss bronił wprawdzie Grabnera podczas prowadzonego przeciw niemu przez SS s´ledztwa – zapewne dlatego, z˙e był w ogóle temu s´ledztwu przeciwny – ale zaprzeczał jakiejkolwiek własnej odpowiedzialnos´ci536. SS-man Pery Broad twierdził po wojnie, z˙e Höss popełnił wtedy krzywoprzysie˛stwo537. Grabner został ostatecznie przeniesiony z Os´wie˛cimia wkrótce potem, jak odszedł stamta˛d równiez˙ Höss, ale proces nigdy nie doczekał sie˛ zakon´czenia. Nie dało sie˛ (takz˙e póz´niej, podczas procesu warszawskiego) wykazac´, z˙e Höss przekraczał swoje
531
Proces Hössa 21,145. Por. LANGBEIN, Ludzie, s. 489. 533 Tak przypuszcza RAWICZ, Dzien´, s. 84. Na temat „sprawy Hodys” por. niz˙ej, rozdz. IV,5d. 534 Por. RAWICZ, Dzien´, s. 87. 535 Por. LANGBEIN, Ludzie, s. 488. 536 Tamz˙e, s. 456. 537 Por. CZECH, Kalendarz, s.570, przyp. 161. APMO
532
151
kompetencje wydaja˛c samowolne rozkazy i z˙e był odpowiedzialny za „nielegalne” (z punktu widzenia przepisów SS) egzekucje538. „Miejsce lokowania ludzkich nieuz˙ytków” Wie˛kszos´c´ swoich podwładnych SS-manów uwaz˙ał Höss za po prostu nieprzydatnych do słuz˙by, jakkolwiek pod rozmaitymi wzgle˛dami. „Spos´ród ludzi, których przydzielono mi w pierwszym roku, ani jeden sie˛ nie nadawał. Byli duchowo zbyt ograniczeni”539 – powiedział Höss podczas warszawskiego procesu. Uprzednio napisał, z˙e w Auschwitz miał „bezsprzecznie najgorszy materiał, jez˙eli chodzi o oficerów funkcyjnych i podoficerów”540, i z˙e wie˛kszos´c´ owych nie nadaja˛cych sie˛ do niczego oficerów i podoficerów, „których Eicke nie chciał jednak całkowicie usuna˛c´ [...] z biegiem czasu wyla˛dowała w Os´wie˛cimiu, który stopniowo stawał sie˛ dla Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych miejscem lokowania nieuz˙ytków ludzkich”541. Höss wielokrotnie próbował „uzyskac´ dla Os´wie˛cimia choc´ niewielu dobrych, uz˙ytecznych oficerów i podoficerów”, ale „Glücks po prostu nie chciał”542. Takz˙e Himmler podczas obu swoich inspekcji w Auschwitz sprawił Hössowi pod tym wzgle˛dem zawód: „W wyniku wizyty Reichsführera SS w obozie w marcu 1941 r. [...] straciłem wszelka˛ nadzieje˛ na otrzymanie lepszych i bardziej godnych zaufania współpracowników”543; w sierpniu 1942 roku usłyszał od Himmlera: „Be˛dzie sie˛ pan dziwic´, z jakimi to jeszcze okazami oficerów be˛dzie pan musiał dawac´ sobie rade˛. Ja potrzebuje˛ na froncie kaz˙dego oficera, podoficera i SS-mana nadaja˛cego sie˛ do słuz˙by frontowej!”544 Tak wie˛c było jasne, z˙e „cała dobra wola, wszystkie najlepsze intencje musza˛ sie˛ rozbic´ o nieudolnos´c´ i opór wie˛kszej cze˛s´ci przydzielonych mi oficerów i szeregowców”545.
538 Por. APMO Proces Hössa 24,148 nn; 25,210 nn; 26,44; 28,191 n. Dalsze z´ródła do tego tematu znalazłyby sie˛ byc´ moz˙e w oryginalnych aktach procesowych w Wyz˙szym Sa˛dzie SS i Policji, przedstawionych na norymberskim procesie zbrodniarzy wojennych. 539 APMO Proces Hössa 23,38. 540 Autobiografia, s. 109. 541 Tamz˙e, s. 229. 542 Tamz˙e, s. 104. Por. tamz˙e, s. 275 n. 543 Tamz˙e, s. 109. 544 Tamz˙e, s. 279. 545 Tamz˙e, s. 104.
152
A przy tym intencje były takie dobre: „Od samego pocza˛tku było dla mnie jasne, z˙e z Os´wie˛cimia moz˙na zrobic´ cos´ uz˙ytecznego jedynie przy niestrudzonej, z˙mudnej pracy wszystkich, pocza˛wszy od komendanta, a skon´czywszy na ostatnim wie˛z´niu [!]546. Jes´li miałem od swoich oficerów i z˙ołnierzy wymagac´ maksymalnej wydajnos´ci, musiałem im sam dawac´ dobry przykład. Gdy budzono zwykłego SS-mana, ja wstawałem równiez˙. Zanim on rozpocza˛ł swoja˛ słuz˙be˛, ja juz˙ byłem w ruchu. Na odpoczynek udawałem sie˛ dopiero póz´nym wieczorem. W Os´wie˛cimiu niewiele było takich nocy, z˙e nie byłem niepokojony telefonami spowodowanymi nadzwyczajnymi wydarzeniami [...] Za pomoca˛ wszelkich stoja˛cych do dyspozycji s´rodków starałem sie˛ przekonac´ moich współpracowników o mej woli, moich zamiarach, starałem sie˛ wyjas´nic´, z˙e jest to jedyna droga do owocnej współpracy wszystkich, która pozwoli wykonac´ postawione przed nami zadanie. Próz˙ny trud!”547 Co Höss ma głównie do zarzucenia swoim współpracownikom i podwładnym? Temat, którym przyjdzie sie˛ jeszcze szczegółowo zaja˛c´, dotyczy traktowania wie˛z´niów. „U «starych» wieloletnie «szkolenie» Eickego, Kocha i Loritza weszło w ciało i krew do tego stopnia, z˙e nawet ci, którzy mieli najlepsza˛ wole˛, nie potrafili inaczej działac´ aniz˙eli tak, jak to miało miejsce przez wiele lat w obozach koncentracyjnych. «Nowi» uczyli sie˛ szybko od «starych», niestety nie tego najlepszego”548. Tak np. drugi Schutzhaftlagerführer Meier, „jedna z kreatur Kocha, był gotowy do popełnienia kaz˙dego s´win´stwa – prawdziwy gangster”549. Pierwszy Schutzhaftlagerführer Karl Fritzsch „był ograniczony, ale przy tym bardzo uparty i skłonny do kłótni. [...] Terroru, który Fritzsch s´wiadomie zaprowadził i stosował, Os´wie˛cim nie pozbył sie˛ do kon´ca”550. Pierwszy Rapportführer, SS-Hauptscharführer Gerhard Palitzsch, przydzielony Hössowi przy organizacji obozu Auschwitz na wniosek Loritza, „był najbardziej sprytnym i przebiegłym typem, jakiego poznałem w czasie mej
546
Wie˛cej na ten temat w rozdz. IV,3c na temat traktowania wie˛z´niów: Ideał. Autobiografia, s. 104. Przez te˛ „jedyna˛ droge˛” rozumie Höss inne traktowanie wie˛z´niów; zob. niz˙ej, rozdz. IV,3c. 548 Tamz˙e, s. 104. 549 Tamz˙e, s. 306. 550 Tamz˙e, s. 233 n. 547
153
wieloletniej i róz˙norodnej słuz˙by w róz˙nych obozach koncentracyjnych. Szedł on dosłownie po trupach, aby zaspokoic´ swoja˛ z˙a˛dze˛ władzy”551. Stale powracaja˛cym motywem krytyki ze strony Hössa jest „ograniczonos´c´” i „ciasnota” jako przeciwien´stwo „rozmachu” i „rozległych horyzontów”. Juz˙ o swoich przełoz˙onych pisze on: „Pohl patrzył dalej i przewidywał słuszniej, Eicke był w sprawach obozów koncentracyjnych zawsze ciasny i małostkowy”552. Palitzsch, pierwszy Rapportführer, był wprawdzie okrutny, ale „miał przynajmniej poje˛cie o obozie koncentracyjnym. [...] O wszystkim wiedział lepiej aniz˙eli Schutzhaftlagerführerzy. Moz˙na mu było zlecac´ najtrudniejsze zadania”553. Schutzhaftlagerführer Fritzsch odznaczał sie˛ „ograniczonos´cia˛, ciasnota˛ umysłu i uporem”554. Podobnie jego naste˛pca Aumeier: „Miał poza tym ciasny horyzont mys´lowy, łatwo sie˛ gubił”555, miał „zbyt mały mózg”, jak mówił Himmler556. „Równiez˙ przydzieleni mu oficerowie, jak Schöttl, Schwarzhuber, Hössler i inni, nie byli w stanie obja˛c´ całos´ci. Kaz˙dy wie˛c odwalał robote˛ tak i o tyle, na ile potrafił. Tylko ja musiałem sie˛ orientowac´ we wszystkim i panowac´ nad tym”557. Nie dziwi zatem, z˙e Höss cia˛gle swoich SS-manów pope˛dza. „Chca˛c sprostac´ swemu zadaniu, musiałem byc´ motorem, który nieustannie nape˛dza do pracy przy budowie, który cia˛gle pcha wszystkich naprzód i porywa za soba˛”558. Oto przykład: „Nie zdarzyło mi sie˛ tez˙ nigdy, abym na skutek naduz˙ycia alkoholu popełnił jakies´ zaniedbanie w słuz˙bie. Niezalez˙nie od tego, jak póz´no wróciłem do domu, na słuz˙be˛ przychodziłem znowu całkiem rzes´ki. – Takiego zachowania ze wzgle˛dów dyscyplinarnych wymagałem równiez˙ od moich oficerów. Nic bowiem nie demoralizuje bardziej podwładnych jak nieobecnos´c´ zwierzchnika w chwili rozpoczynania słuz˙by, spowodowana naduz˙yciem alkoholu. Nie znajdowałem jednak zrozumienia. Zmuszeni moim przybyciem oficerowie
551 552 553 554 555 556 557 558
154
Tamz˙e, Tamz˙e, Tamz˙e, Tamz˙e, Tamz˙e, Tamz˙e. Tamz˙e, Tamz˙e,
s. s. s. s. s.
309. 228. 306 n. 233. 208.
s. 209. s. 111.
zjawiali sie˛ równiez˙, wyrzekali jednak na «spleen starego»”559. Z SSObersturmbannführerem Hartjensteinem, dowódca˛ oddziału wartowniczego SS, okres´lanym przez Hössa jako „zbyt krótkowzroczny i ograniczony, maniacko uparty i nieszczery”560, dochodziło stale do niesnasek na tle władzy dyscyplinarnej: „Jez˙eli przyłapano jakiegos´ oficera czy SS-mana na uchybieniach w obowia˛zkach wartowniczych czy tez˙ na innych wykroczeniach przeciwko bezpieczen´stwu lub regulaminowi obozowemu, to wtedy, gdy byłem zdania, iz˙ przekraczały one kompetencje Hartjensteina, karałem go sam lub tez˙ oddawałem pod sa˛d SS. Hartjenstein zawsze przeciwko temu wyste˛pował i informował zainteresowanych SS-manów, z˙e kara jest zbyt surowa i on by ja˛ anulował. Z˙e komendant nie ma serca dla z˙ołnierzy. W ten sposób systematycznie pogłe˛biał dystans mie˛dzy mna˛ a oddziałem wartowniczym”561. Ogrodnik Stanisław Dubiel wspomina: „Pogłoski o tych nieporozumieniach [mie˛dzy Hössem a Caesarem] były takie, z˙e rzekomo oskarz˙ony miał nie byc´ w najlepszym porza˛dku w stosunku do innych SS-manów, z˙e za duz˙o słuz˙by, za kiepskie wyz˙ywienie, wymagania”562. Piele˛gniarka Maria Stromberger zeznała, z˙e SSmani pełnili niekiedy przez 12 godzin słuz˙be˛ wartownicza˛, nie otrzymuja˛c z˙adnego posiłku563. Kary wymierzane SS-manom, np. za kradziez˙ przysyłanych paczek, pamie˛ta szereg wie˛z´niów564. Palitzscha, który „uprawiał handel złotem, kosztownos´ciami i materiałami, które nielegalnie konfiskował w Os´wie˛cimiu”565, Höss s´ledził, „jak sam diabeł. Palitzsch wiedział o tym i czuł, bardzo sie˛ wie˛c pilnował. W cia˛gu trzech i pół roku nie mogłem go złapac´”566, mówi Höss, bowiem zdobył on u Meiera „ostateczny szlif w zakresie tuszowania wszelkich moz˙liwych łajdactw”567. W przypadku Meiera udało sie˛ Hössowi udowodnic´ mu przeste˛pstwa i oddac´ go pod sa˛d
559
Tamz˙e. Tamz˙e, s. 254. 561 Tamz˙e, s. 253. 562 APMO Proces Hössa 25,96. 563 Tamz˙e, 29,65 n. 564 Np. s´wiadek Kain Feinberg, APMO Proces Hössa 23,189; s´wiadek Tadeusz Kahl, APMO Proces Hössa 23,218. 565 Autobiografia, s. 306. 566 Tamz˙e, s. 307. 567 Tamz˙e, s. 306. 560
155
SS. Lagerführer „Fritzsch z zasady robił wszystko tak, jak chciał. Moje rozkazy i zarza˛dzenia wykonywał jedynie wówczas i o tyle, o ile pokrywały sie˛ z jego pogla˛dami. Z obawy przed naste˛pstwami nie pozwalał sobie wprawdzie na jawne nieposłuchanie rozkazu. Potrafił jednak sprytnie ukryc´ lub zatuszowac´ swoje polecenia sprzeczne z moimi zarza˛dzeniami. Jes´li jego poste˛powanie zostało ujawnione, nazywało sie˛ to, iz˙ nie zrozumiał włas´ciwie rozkazu lub tez˙ z˙e podeszli go podwładni. Tym ostatnim argumentem posługiwał sie˛ bardzo cze˛sto i zrzucał własne przewinienia na barki podwładnych. [...] Takz˙e cały obóz wychowywał w ten sposób, «aby tylko stary nie dowiedział sie˛ o niczym» [...] W przypadku podejrzen´ z˙a˛dałem od Fritzscha wytłumaczenia, jednak on wszystkiemu zaprzeczał, czuł sie˛ obraz˙ony, winy zas´ nie moz˙na mu było udowodnic´. [...] Jes´li faktycznie doszło do meldunku o jakims´ wydarzeniu, musiał za nie odpowiadac´ którys´ z jego podwładnych. Przez tego rodzaju poste˛powanie uczył swoich SS-manów nielojalnos´ci, szczególnie w stosunku do mnie”568. Naste˛pca Fritzscha, Aumeier, pomimo dobrych pocza˛tkowo stosunków z Hössem, nic w tym nastawieniu nie zmienił: „Jego fałszywie poje˛ta kolez˙en´skos´c´ doprowadziła go wkrótce do tego, z˙e zachował maksyme˛ Fritzscha: «z˙eby stary nie dowiedział sie˛ o niczym!» [...] W spokojnej chwili cze˛sto rozmawiałem z Aumeierem w starym, kolez˙en´skim tonie. Mówiłem mu otwarcie, z˙e on i jego koledzy mnie oszukuja˛. Aumeier temu przewaz˙nie zaprzeczał i mówił, z˙e jestem czarnowidzem, z˙e nikomu nie ufam, z˙e wszystko nie jest tak z´le itd. Nic nie pomagało. Nie pomogło równiez˙ i to, z˙e ostrzej zabrałem sie˛ do oficerów i zacza˛łem od nich wie˛cej wymagac´. Tuszowanie jeszcze sie˛ wzmogło”569. Wzmógł sie˛ tez˙ nacisk, z jakim Höss reagował. „Czynny opór moz˙na zwalczac´, wyste˛powac´ przeciwko niemu, jednakz˙e bierny opór powoduje, ze człowiek jest bezsilny, nie moz˙na go bowiem uchwycic´, mimo iz˙ sie˛ go wsze˛dzie odczuwa. Musiałem równiez˙ pope˛dzac´ opornych, jes´li nie dało sie˛ inaczej, nawet przymusem”570. Były wie˛zien´ Kain Feinberg pamie˛tał stosunek, jaki istniał mie˛dzy Hössem a jego SS-manami: „Był wielkim
568 569 570
156
Tamz˙e, s. 233 n. Tamz˙e, s. 208 n. Tamz˙e, s. 111.
autorytetem i bardzo go sie˛ bali. Nawet ci dos´c´ odwaz˙ni”571. Podobnie były wie˛zien´ Jerzy Skotnicki: „Höss był wtedy postrachem i dla SSmanów”572. Były wie˛zien´ Henryk Dürmeier zeznał, „z˙e nawet SS-mani wyraz´nie wobec wie˛z´niów mówili, z˙e boja˛ sie˛ Hössa, z˙e moz˙e nie sa˛ dos´c´ ostrzy. To było zreszta˛ ogólnie znane i mam wraz˙enie, z˙e kaz˙dy wie˛zien´ mógłby to pos´wiadczyc´”573. Wobec tego zeznania Höss zaja˛ł naste˛puja˛ce stanowisko: „U wszystkich moich podwładnych, a zwłaszcza u moich oficerów, wcale nie byłem lubiany, nawet bano sie˛ mnie, ale moz˙e czasem nie dlatego, z˙e nie byli zbyt ostrzy wobec wie˛z´niów, tylko dlatego, z˙e ja od nich z˙a˛dałem za wiele słuz˙by, a o ile dopus´cili sie˛ jakichkolwiek choc´by najmniejszych uchybien´, najsurowiej ich karałem”574. Nie jest mi znany przypadek ukarania kogos´ z personelu obozu za maltretowanie wie˛z´niów575. „Farsa” kolez˙en´stwa Tak wie˛c ws´ród SS-manów wytworzyło sie˛ „kolez˙en´stwo” bez Hössa czy nawet przeciwko niemu. Np. Aumeier „wkrótce uległ podszeptom «dobrych kolegów», aby niczego w ustalonym porza˛dku nie zmieniac´. [...] Coraz bardziej oddalał sie˛ ode mnie – z obawy i nieczystego sumienia, a takz˙e ze wzgle˛dów kolez˙en´stwa w stosunku do innych kolegów”576. Dowódca oddziałów wartowniczych Hartjenstein „lubił bardzo cze˛sto bawic´ sie˛ z oficerami. Poniewaz˙ ja nie miałem na to czasu ani tez˙ zbyt wiele ochoty, korzystał on przy takich okazjach, aby ustawiac´ wie˛kszos´c´ oficerów wszystkich stopni słuz˙bowych według swoich zapatrywan´ i nastawiac´ ich przeciwko mnie, wszystko w atmosferze «najlepszego kolez˙en´stwa»”577. Pomocnica domowa Aniela Bednarska pamie˛ta przyje˛cia dla SS-manów, jakie odbywały sie˛ mniej wie˛cej dwa razy w miesia˛cu (zapewne w okresie pocza˛tkowym), przy których SS-mani zachowywali sie˛ wobec Hössa formalnie poprawnie, ale mie˛dzy soba˛ powtarzali rozmaite plotki i snuli intrygi578.
571 572 573 574 575 576 577 578
Proces Hössa 23,187. Tamz˙e, 26,133. Tamz˙e, s. 28,184. Tamz˙e, s. 30,111 n. Por. niz˙ej, rozdz. IV,3c. Autobiografia, s. 208 n. Tamz˙e, s. 254. APMO Os´w. Bednarska 702, s. 16. APMO
157
Dla Hössa kolez˙en´stwo całkowicie przestało istniec´; stawał sie˛ coraz bardziej osamotniony. „Na skutek powszechnego niedbalstwa wokół mnie stałem sie˛ w Os´wie˛cimiu innym człowiekiem. Dotychczas widziałem zawsze w ludziach, szczególnie zas´ w kolegach, tak długo jedynie dobre strony, az˙ sie˛ przekonałem o czyms´ przeciwnym. Moja prostodusznos´c´ płatała mi cze˛sto złos´liwe figle. Jednakz˙e w Os´wie˛cimiu, gdzie na kaz˙dym kroku byłem oszukiwany przez swoich tzw. współpracowników, kaz˙dego dnia przez˙ywałem nowe rozczarowania, zmieniałem sie˛. Stałem sie˛ podejrzliwy, wsze˛dzie widziałem próby wprowadzenia mnie w bła˛d, same najgorsze rzeczy. W kaz˙dym nowo poznanym dopatrywałem sie˛ z góry wszystkiego najgorszego. Na skutek tego dotkna˛łem i zraziłem sobie wielu dzielnych i porza˛dnych ludzi. – Kolez˙en´stwo, be˛da˛ce dotychczas dla mnie rzecza˛ s´wie˛ta˛, stało sie˛ farsa˛, dlatego z˙e włas´nie starzy koledzy tak mnie rozczarowali i oszukali. Nabrałem wstre˛tu do wszelkich kolez˙en´skich spotkan´. Odraczałem stale tego rodzaju spotkania i byłem zadowolony, gdy pod byle jakim pozorem nie musiałem w nich brac´ udziału. Koledzy czynili mi zarzuty z powodu takiego zachowania. Takz˙e Glücks zwracał mi wielokrotnie uwage˛, z˙e w Os´wie˛cimiu nie ma kolez˙en´skiej wie˛zi mie˛dzy komendantem a jego oficerami. Nie byłem juz˙ do tego zdolny, byłem zbyt rozczarowany. – W coraz wie˛kszym stopniu zamykałem sie˛ w sobie, byłem stale spie˛ty, stawałem sie˛ niedoste˛pny i coraz twardszy”579. Jak ta niedoste˛pnos´c´ wygla˛dała z zewna˛trz, wskazał Stanisław Dubiel, odpowiadaja˛c na pytanie adwokata Ostaszewskiego, czy stosunek Hössa do pozostałych SS-manów był przyjacielski, czy raczej nieprzyjazny: „O ile ja widziałem, stosunek na terenie mieszkania czy obozu był zawsze bardzo sztywny. Utrzymywał sie˛ on w tonie rozkazuja˛cym i sztywnym”580. Höss nie wydawał tez˙ dla oficerów SS z˙adnych przyje˛c´, prawie nie pojawiali sie˛ oni w jego domu. Nie z˙yczył tez˙ sobie, aby którys´ z SSmanów wchodził do jego ogrodu: „Os´wiadczył, z˙e to jego prywatne mieszkanie”581. Dubiel opowiedział o dos´c´ znacza˛cym epizodzie: „Przy jakiejs´ okazji – jakiejs´ uroczystos´ci czy urodzin – przyszedł z gratulacjami cały korpus oficerski. Musieli stac´ na mrozie w s´niegu, salutuja˛c, a on
579 580 581
158
Autobiografia, s. 110. APMO Proces Hössa 25,112. Tamz˙e, 25,100.
podał kaz˙demu re˛ke˛. Nawet ich nie zaprosił na kawe˛ czy wódke˛, zaraz odeszli do słuz˙by”. Przewodnicza˛cy Eimer: „Tak wygla˛dało przyje˛cie?” – „Tak, zupełnie sztywno”582.
3. Stosunek Hössa do wie˛z´niów Höss zeznawał wielokrotnie do protokołu, z˙e okropnos´ci w obozach koncentracyjnych nigdy nie akceptował i gdzie tylko mógł, wyste˛pował przeciwko nim583; z powodu nieudolnos´ci swych podwładnych i sprzecznych rozkazów ze strony przełoz˙onych był jednak wobec nich bezsilny. Poniz˙ej spróbuje˛ na tle zarysowanego przez Hössa ideału opisac´, jak tłumaczy on odbiegaja˛ca˛ od tego ideału praktyke˛. a) Zewne˛trzne warunki zakwaterowania Co sie˛ tyczy zewne˛trznych warunków zakwaterowania, to w roku 1936 w Dachau było jeszcze „wszystko w porza˛dku”: „Wie˛z´niowie sa˛ dobrze odz˙ywieni, czys´ci, dobrze ubrani i zakwaterowani, zatrudnieni przewaz˙nie w warsztatach, liczba chorych niewarta wzmianki”584. W latach 1937/38 KZ Oranienburg/Sachsenhausen był „jeszcze we wzorowym porza˛dku”: „W tym czasie zakwaterowanie niczym sie˛ nie róz˙niło od zakwaterowania oddziałów wojskowych na poligonie. Wie˛z´niowie mieli jeszcze pos´ciel i wszystko, co potrzebne ze wzgle˛dów higienicznych. W owym czasie wszystko było jeszcze w absolutnym porza˛dku”585. Dopiero wojna przyniosła ze soba˛ radykalne pogorszenie sytuacji: „Kiedy zacze˛ła sie˛ wojna i napływ wie˛z´niów politycznych, a potem na terenach okupowanych wie˛z´niów z ruchu oporu przedsie˛wzie˛cia budowlane zwia˛zane z rozbudowa˛ obozów nie mogły juz˙ nada˛z˙yc´ za liczba˛ przywoz˙onych wie˛z´niów. W pierwszych latach wojny moz˙na było sobie jeszcze z tym radzic´ droga˛ improwizowanych s´rodków, póz´niej jednak przestało to byc´ moz˙liwe, zabrakło bowiem materiałów budowlanych. Poza tym
582 583 584 585
Tamz˙e, 25,97. Autobiografia, s. 175. Tamz˙e, s. 272. IMT XI, s. 465.
159
dlatego, z˙e racje z˙ywnos´ciowe dla wie˛z´niów były przez urze˛dy rolne powaz˙nie obcinane. Tak wie˛c powstała sytuacja, w której coraz wie˛cej wie˛z´niów w obozach nie było w stanie oprzec´ sie˛ pojawiaja˛cym sie˛ w coraz wie˛kszym stopniu epidemiom”586. Jako komendant obozu Auschwitz Höss według jego własnych słów uczynił wszystko, co było w jego mocy, aby usuna˛c´ niedomagania. Na przeprowadzonym w Polsce procesie potrafił dac´ odpowiedzi na wszystkie pytania dotycza˛ce szczegółów w sprawie zakwaterowania, odziez˙y, wyz˙ywienia, które na ogół zostały uznane za wiarygodne. Swoje usiłowania w tym wzgle˛dzie uja˛ł on w relacjach o swych spotkaniach z Himmlerem. Relacje te pokazuja˛ jednak równiez˙ wyraz´nie, jaka˛ wage˛ miały dla Hössa odpowiedzi Himmlera, posiadaja˛ce charakter nie praktyczny, lecz ideologiczny: „Listopad 1940 r. Moje pierwsze ustne sprawozdanie u Himmlera o Os´wie˛cimiu. [...] Opisuje˛ dokładnie, przedstawiaja˛c jaskrawo wszystkie braki i niedocia˛gnie˛cia, które były w owym czasie dotkliwe, ale w porównaniu z póz´niejszym katastrofalnym stanem stosunkowo niewielkie. Himmler nie zaja˛ł w tej sprawie stanowiska, powiedział jedynie, z˙e jako komendant ja przede wszystkim musze˛ sie˛ starac´ o zaradzenie temu, a jak, to juz˙ jest moja sprawa. Poza tym jest wojna, trzeba wiele improwizowac´, równiez˙ i w obozach koncentracyjnych nalez˙y zapomniec´ o z˙yciu w warunkach pokojowych. Z˙ołnierz na froncie równiez˙ odczuwa wiele braków, dlaczego nie maja˛ ich odczuwac´ wie˛z´niowie?”587 „W dniu 1 marca 1941 roku Himmler przyjechał wreszcie do Os´wie˛cimia. [...] Glücks przyjechał wczes´niej i stale mnie upominał, abym nie mówił Rechsführerowi nic niemiłego. Ja zas´ miałem do powiedzenia same niemiłe rzeczy. – Na podstawie planów i map przedstawiłem Himmlerowi stan istnieja˛cy w momencie obje˛cia obozu, dokonana˛ rozbudowe˛ oraz stan obecny. W obecnos´ci wszystkich obcych nie mogłem mówic´ otwarcie o brakach, które mnie przytłaczały, ale podczas objazdu terenu, jaki potem nasta˛pił, gdy jechałem samochodem wraz z Himmlerem i Schmauserem, nadrobiłem to gruntownie. Zamierzonego celu jednak nie osia˛gna˛łem. Nawet prawie wcale tego nie słuchał, ida˛c przez obóz, gdy zwracałem mu niedwuznacznie uwage˛ na złe
586 587
160
IX, s. 446. Autobiografia, s. 274. IMT
warunki, jak przeładowanie obozu, brak wody itd. Gdy wcia˛z˙ ponawiałem pros´by o wstrzymanie transportów, udzielił mi ostrej odprawy. – Nie mogłem od niego oczekiwac´ z˙adnej pomocy. Przeciwnie, po obiedzie w kantynie szpitala SS zacza˛ł mówic´ o nowych zadaniach dla Os´wie˛cimia. [...] Gauleiter sprzeciwiał sie˛, prezydent rejencji próbował utra˛cic´ projekt, uzasadniaja˛c to brakiem wody i nie wyjas´niona˛ sprawa˛ osuszenia terenu. Himmler odprawił ich ze s´miechem: «Moi panowie, to musi byc´ zrobione, moje powody sa˛ waz˙niejsze niz˙ wasze sprzeciwy!» [...] Gauleiter zwrócił uwage˛ [na brak materiałów budowlanych]. Na to Himmler: «Po co sa˛ wie˛c zarekwirowane przez SS cegielnie i cementownie? Nalez˙y wie˛cej pracowac´ lub obóz koncentracyjny przejmie pod swój zarza˛d niektóre zakłady! Nawodnienie i odwodnienie sa˛ zagadnieniami czysto technicznymi, które maja˛ zostac´ wyjas´nione przez fachowców, nie moga˛ one jednak powodowac´ odrzucenia projektu. Rozbudowe˛ nalez˙y przyspieszyc´ wszelkimi s´rodkami. Nalez˙y improwizowac´, jez˙eli jest to konieczne, wybuchaja˛ce epidemie nalez˙y opanowywac´ i z cała˛ bezwzgle˛dnos´cia˛ zwalczac´! Pod z˙adnym warunkiem nie wolno jednak zamykac´ obozu przed transportami wie˛z´niów. Zarza˛dzone przeze mnie akcje policyjne musza˛ byc´ kontynuowane. Nie uznaje˛ trudnos´ci w Os´wie˛cimiu!» [...] Glücks jest wstrza˛s´nie˛ty przedstawianymi stale przeze mnie Reichsführerowi SS sprzeciwami. On nie moz˙e mi równiez˙ udzielic´ z˙adnej pomocy. [...] Tak zakon´czyła sie˛ inspekcja Himmlera, której oczekiwałem z taka˛ wielka˛ nadzieja˛. Znika˛d z˙adnej pomocy. Miałem sam sobie radzic´, sam miałem sobie pomagac´! Zabrałem sie˛ zaciekle do pracy. Nie oszcze˛dzałem SS-manów ani tez˙ wie˛z´niów. Nalez˙ało wykorzystac´ do ostatka istnieja˛ce moz˙liwos´ci. Prawie cały czas byłem w drodze, aby dokonywac´ zakupów wszelkiego rodzaju materiałów, kras´c´ je, konfiskowac´. Miałem sobie pomagac´ sam! I robiłem to gruntownie!”588 W zapiskach autobiograficznych, w których Höss opisuje to samo spotkanie z innej perspektywy, zakon´czenie brzmi o wiele bardziej pozytywnie: „Nacisk Reichsführera SS na moz˙liwie szybkie i bezwzgle˛dne prowadzenie budowy, niezwaz˙anie przez niego na wyste˛puja˛ce trudnos´ci i istnieja˛ce niedomagania juz˙ wówczas zwróciły moja˛ szczególna˛ uwage˛. Sposób, w jaki załatwił sie˛ z istotnymi zastrzez˙eniami Gauleitera i prezydenta rejencji, kazały przypuszczac´ cos´ nadzwyczajnego.
588
Tamz˙e, s. 275-277.
161
[...] Zauwaz˙ył to nawet Glücks. Za to wszystko jedynie i wyła˛cznie byłem odpowiedzialny ja. Z niczego i bez niczego budowac´ jak najszybciej – według ówczesnych poje˛c´ – cos´ niesłychanie wielkiego i to przy pomocy takich «współpracowników», jak to wykazały dos´wiadczenia, bez z˙adnej istotnej pomocy z góry”589. Silniejsza od strapien´ okazała sie˛ jednak fascynacja współdziałaniem w „czyms´, czego jeszcze nigdy nie było”: „Za to wszystko jedynie i wyła˛cznie byłem odpowiedzialny ja”. W innym miejscu Höss relacjonuje, z˙e Himmler rozkazał mu zbudowac´ w cia˛gu roku tame˛ na Wis´le. Pocza˛tkowo uwaz˙ał, z˙e potrzeba na to trzech lat, ale na rozkaz Himmlera był gotowy po roku590. Ta zasadnicza sytuacja powtarzała sie˛ stale. Latem 1942 roku Himmler ponownie odwiedził Os´wie˛cim. „Naste˛pnie objazd całego obszaru interesów obozu. [...] Stale pokazywałem mu wszystkie braki. I on równiez˙ je widział. Widział wycien´czone ofiary epidemii, lekarze udzielali jednoznacznych i bezwzgle˛dnych wyjas´nien´, widział przepełnione izby chorych, widział s´miertelnos´c´ dzieci w obozie cygan´skim, widział tam straszliwa˛ chorobe˛ dziecie˛ca˛ noma. Himmler widział dalej przepełnione juz˙ wówczas baraki, prymitywne i niewystarczaja˛ce ilos´ciowo uste˛py i umywalnie. Usłyszał od lekarzy o wysokich liczbach chorych i zmarłych, a przede wszystkim o przyczynach tego. Pozwalał sobie wszystko jak najdokładniej wyjas´niac´, widział wszystko dokładnie i we włas´ciwym s´wietle oraz zgodnie z rzeczywistos´cia˛ – i milczał. Mnie samego ofukna˛ł w Brzezince bardzo ostro, gdy nie przestawałem mówic´ o cie˛z˙kich warunkach. «Nie chce˛ nic wie˛cej słyszec´ o trudnos´ciach! Dla oficera SS trudnos´ci nie istnieja˛, jego zadaniem jest zawsze natychmiastowe usuwanie napotykanych trudnos´ci! O to jak, niech pan sobie łamie głowe˛, nie ja!» Równiez˙ Kammler i Bischoff usłyszeli to samo. [...] «Dokładnie obejrzałem sobie Os´wie˛cim. Widziałem wszystko, dosyc´ widziałem i słyszałem od was o brakach i trudnos´ciach. Równiez˙ i ja nie moge˛ tutaj nic zmienic´. Musi pan sam dac´ sobie z tym rade˛. Prowadzimy wojne˛, musimy wie˛c uczyc´ sie˛ mys´lec´ po wojennemu. Zarza˛dzone przeze mnie akcje policyjne nie moga˛ byc´ w z˙adnym przypadku wstrzymane, a w kaz˙dym razie nie z powodu przedstawionego mi braku pomieszczen´ itd.»”591.
589 590 591
162
Tamz˙e, s. 112. Por. na ten temat wyz˙ej, rozdz. III,3d. Autobiografia, s. 277 n. 280 n.
b) Praca wie˛z´niów Słynny napis ARBEIT MACHT FREI był zgodnie z zarza˛dzeniem umieszczony we wszystkich niemieckich obozach koncentracyjnych592, z pewnos´cia˛ jednak nie zajmował nigdzie tak eksponowanego miejsca, jak na głównym wejs´ciu do os´wie˛cimskiego obozu macierzystego. Była to zapewne decyzja Hössa. Równiez˙ w z˙yciu osobistym Hössa praca odgrywała role˛ centralna˛. W krakowskim areszcie napisał on: „Przez całe moje z˙ycie pracowałem pilnie i z ochota˛. [...] Moge˛ zdecydowanie twierdzic´, iz˙ wiem, co to znaczy pracowac´, i z˙e nalez˙ycie potrafie˛ ocenic´ wydajnos´c´ pracy. Z siebie byłem zadowolony jedynie wówczas, gdy wykonałem kawałek dobrej roboty. Od moich podwładnych nie wymagałem nigdy wie˛cej, aniz˙eli bym sam był w stanie wykonac´. [...] Włas´nie w obecnym wie˛zieniu szczególnie odczuwam brak pracy. Jestem bardzo wdzie˛czny za zaproponowana˛ mi moz˙liwos´c´ pisania, które mnie całkowicie pochłania”593. Z tej perspektywy i na tym tle własnych dos´wiadczen´ wie˛ziennych ocenia Höss znaczenie pracy dla wie˛z´niów obozów koncentracyjnych. „W z˙yciu wie˛z´nia praca odgrywa duz˙a˛ role˛. Moz˙e ona słuz˙yc´ do uczynienia jego egzystencji znos´niejsza˛, moz˙e jednak prowadzic´ równiez˙ do jego zguby. – W normalnych warunkach [jakie jednak w Os´wie˛cimiu juz˙ nie istniały] dla kaz˙dego zdrowego wie˛z´nia praca jest potrzeba˛, wewne˛trzna˛ koniecznos´cia˛. Notoryczne nieroby, złodziejaszki i inne społeczne darmozjady potrzeby tej jednak nie odczuwaja˛. [...] Praca pomaga wypełnic´ pustke˛ z˙ycia wie˛ziennego. Usuwa ona na drugi plan przykros´ci dnia codziennego; jez˙eli wie˛zien´ uwaz˙a ja˛ za interesuja˛ca˛ i wykonuje dobrowolnie – rozumiem przez to wewne˛trzna˛ gotowos´c´ do jej wykonywania – daje mu ona pewne zadowolenie. Gdy znajdzie on jeszcze moz˙liwos´ci pracy we własnym zawodzie lub tez˙ prace˛ odpowiadaja˛ca˛ jego uzdolnieniom, wówczas zdobywa podbudowe˛ psychiczna˛, której nie moz˙na łatwo zburzyc´, nawet w wyniku niesprzyjaja˛cych okolicznos´ci. – Praca w obozie koncentracyjnym i w wie˛zieniu jest wprawdzie obowia˛zkiem, przymusem, ale na ogół kaz˙dy wie˛zien´ w warunkach włas´ciwego za-
592 593
Proces Hössa 21,90. Autobiografia, s. 73 n. APMO
163
trudnienia daje z siebie dobrowolnie dos´c´ duz˙o. Jego wewne˛trzne zadowolenie znajduje odbicie w jego stanie i odwrotnie, niezadowolenie z pracy moz˙e uczynic´ jego egzystencje˛ bardziej ucia˛z˙liwa˛”594. Dlatego Höss, obejmuja˛c swoja˛ funkcje˛ w Os´wie˛cimiu, sa˛dził, z˙e przy uz˙yciu odpowiednich metod uda mu sie˛ pozyskac´ wie˛z´niów do uczestnictwa w „dziele budowy”. „Jes´li chciałem uzyskiwac´ od wie˛z´niów dobra˛ i wydajna˛ prace˛, musieli oni – odmiennie aniz˙eli to było w zwyczaju w obozach koncentracyjnych – byc´ lepiej traktowani. Zakładałem, z˙e uda mi sie˛ ich lepiej zakwaterowac´ i lepiej z˙ywic´, aniz˙eli to miało miejsce w starych obozach. Wszystko, co moim zdaniem w tamtych było robione niewłas´ciwie, chciałem tutaj urza˛dzic´ inaczej. – Wierzyłem, iz˙ pod tymi warunkami pozyskam wie˛z´niów do che˛tnego wykonywania pracy. W tych warunkach musiałem tez˙ wymagac´ od wie˛z´niów najwie˛kszych wysiłków. Z czynnikami tymi liczyłem sie˛ mocno i zdecydowanie”595. Kiedy po wybuchu wojny wie˛z´niowie mieli byc´ zasadniczo uz˙yci do pracy w przemys´le zbrojeniowym, było dla Hössa jasne, z˙e „pogla˛dy Eickego na skutek przeobraz˙en´ w obozach koncentracyjnych stały sie˛ juz˙ przestarzałe”596. Obozy koncentracyjne podlegały tez˙ póz´niej pod wzgle˛dem organizacyjnym Głównemu Urze˛dowi Gospodarki i Administracji (WVHA), maja˛cemu w swojej gestii cały przemysł SS; Główny Urza˛d Bezpieczen´stwa Rzeszy (RSHA) kierował tylko wie˛z´niów do obozów, decydował o ich karaniu i egzekucji597. Z Pohlem, szefem WVHA, Höss był zgodny co do włas´ciwego (z punktu widzenia ich wykorzystania do pracy) traktowania wie˛z´niów: „Zasadniczymi wymaganiami Pohla było: przyzwoite traktowanie wie˛z´niów, zakazanie podległemu personelowi SS jakiejkolwiek samowoli w stosunku do nich, polepszenie moz˙liwos´ci wyz˙ywienia, dostarczenie ciepłej odziez˙y w zimnej porze roku, odpowiednie zakwaterowanie i polepszenie wszystkich urza˛dzen´ higienicznych. Wszystkie te ulepszenia miały na celu utrzymanie wie˛z´niów w takiej kondycji fizycznej, która by im pozwalała na wykonywanie z˙a˛danej pracy”598.
594
Tamz˙e, s. 73. Tamz˙e, s. 104. 596 Tamz˙e, s. 112. 597 Do karania i egzekucji w zwia˛zku z wydarzeniami na terenie obozu oraz do obchodzenia sie˛ w ogóle z wie˛z´niami kompetentny był WVHA. 598 Autobiografia, s. 313 n. 595
164
Zdaniem Hössa istniały dwie przyczyny, dla których z tych jego planów nic nie wyszło. Pierwsza˛ było to, z˙e podwładni SS-mani okazali sie˛ niezdolni do ich współrealizacji. O ich nieudolnos´c´ i opór musiały sie˛ rozbic´ „cała dobra wola, wszystkie najlepsze intencje”599. Dotyczyło to przede wszystkim „przyzwoitego traktowania wie˛z´niów, zakazania podległemu personelowi SS jakiejkolwiek samowoli w stosunku do nich” (do tego tematu jeszcze powróce˛). Druga˛przyczyna˛było stałe przepełnienie obozów, które uniemoz˙liwiało „polepszenie moz˙liwos´ci wyz˙ywienia, dostarczenie ciepłej odziez˙y w zimnej porze roku, odpowiednie zakwaterowanie i polepszenie wszystkich urza˛dzen´ higienicznych”. Główna˛przyczyne˛ tego przeludnienia obozów upatrywał Höss w tym, z˙e Himmler obiecał Hitlerowi „przeje˛cie przez SS przemysłu zbrojeniowego o decyduja˛cym dla zwycie˛stwa znaczeniu i prowadzenie produkcji przy pomocy wie˛z´niów. [...] Od tej chwili uznawał on tylko jedno hasło: najbezwzgle˛dniejsze uz˙ycie do pracy przy zbrojeniach wszystkich stoja˛cych do dyspozycji wie˛z´niów, dla RSHA – przeprowadzanie nowych akcji policyjnych w celu zdobycia wie˛kszej liczby wie˛z´niów, i specjalnie dla Eichmanna – przyspieszenie akcji z˙ydowskiej. – Himmler mówił przemysłowi zbrojeniowemu: budujcie obozy pracy i za pos´rednictwem Ministerstwa Przemysłu Zbrojeniowego z˙a˛dajcie ode mnie sił roboczych, jest ich dosyc´. [...] Okazuje sie˛ jednak, z˙e przemysł zbrojeniowy ma wprawdzie ogromne, nie pokryte zapotrzebowanie na siłe˛ robocza˛, ale nie nada˛z˙a z budowa˛ pomieszczen´ niezbe˛dnych do jej zakwaterowania. [...] Os´wie˛cim jest nabity wie˛z´niami oczekuja˛cymi na transport do obozów pracy dla przemysłu zbrojeniowego. Nadchodza˛ nowe transporty od Eichmanna, jeszcze bardziej zapychaja˛ce obóz. [...] W Os´wie˛cimiu gina˛ tysia˛ce zdolnych do pracy wie˛z´niów, nie ujrzawszy nawet miejsca pracy w przemys´le zbrojeniowym. W prowizorycznie urza˛dzonych obozach pracy wie˛z´niowie staja˛ sie˛ wrakami, zanim zdołaja˛ dokonac´ czegokolwiek «decyduja˛cego dla zwycie˛stwa». We˛druja˛ oni do obozów koncentracyjnych, aby «stac´ sie˛ zdrowymi i znów zdolnymi do pracy», w rzeczywistos´ci zas´ po to, z˙eby pogorszyc´ i bez tego juz˙ – z powodu warunków wojennych – przekraczaja˛ce wytrzymałos´c´ ludzka˛
599
Tamz˙e, s. 104.
165
ogólne warunki i ostatecznie na skutek całkowitego wyczerpania stac´ sie˛ ofiara˛ którejs´ z szaleja˛cych tam epidemii. – Himmler wiedział o tym wszystkim [...] Nie interesuje go to wszystko. Niech z problemami radza˛ sobie urze˛dy. On z˙a˛da nadal kategorycznie: «Wie˛cej wie˛z´niów, zwie˛kszyc´ wydajnos´c´ pracy, wykonanie zadan´». Kaz˙demu zwlekaja˛cemu grozi sa˛dem SS”600. Z˙ywiona przez RSHA che˛c´ zniszczenia wrogów pan´stwa i z˙ywiona przez WVHA che˛c´ uzyskania jak najwie˛kszej liczby wie˛z´niów dla pracy w przemys´le zbrojeniowym dały w efekcie „unicestwienie przez prace˛”. „Obozy koncentracyjne stały mie˛dzy RSHA a WVHA. RSHA dostarczał wie˛z´niów w celu ich zniszczenia, albo natychmiast przez egzekucje˛ lub w komorach gazowych, czy tez˙ troche˛ póz´niej w wyniku epidemii wywoływanych nieznos´nymi warunkami panuja˛cymi w obozach, których celowo nie chciano zmienic´. – WVHA chciał wie˛z´niów utrzymac´ dla przemysłu zbrojeniowego. Poniewaz˙ jednak Pohl dał sie˛ wprowadzic´ w bła˛d na skutek domagania sie˛ przez Reichsführera SS coraz wie˛kszej liczby wie˛z´niów do pracy, mimo woli popierał zamiary RSHA. Wobec jego nacisku na spełnienie z˙a˛dan´ tysia˛ce wie˛z´niów musiało umierac´ na skutek zmuszania ich do pracy, poniewaz˙ nie moz˙na było zapewnic´ bezwzgle˛dnie koniecznego minimum z˙yciowego tak wielkim masom wie˛z´niów. Domys´lałem se˛ wówczas tych zwia˛zków, nie mogłem jednak i nie chciałem dac´ im wiary. Dzisiaj widze˛ te rzeczy dokładniej. Takie, a nie inne były kulisy, wielkie cienie stoja˛ce za obozami”601. Przecie˛tna miesie˛czna s´miertelnos´c´ wynosiła w KZ Auschwitz pod koniec 1942 roku około 10%602 (w grudniu 8800 z 88 000), tzn. przecie˛tny czas przez˙ycia w obozie wynosił 10 miesie˛cy. Höss nie przypominał sobie potem procentowego stopnia s´miertelnos´ci w czasie jego urze˛dowania w Os´wie˛cimiu. Dodał tylko: „Były to cyfry duz˙e, nawet w stosunku dziennym. Kierownictwu naczelnemu, pocza˛wszy od Himmlera, stosunki os´wie˛cimskie, s´miertelnos´c´ w tym obozie i jej przyczyny były dokładnie znane, a poniewaz˙ kierownictwo to mimo mych usilnych przedstawien´ nic dla usunie˛cia tych przyczyn nie zrobiło, nabieram obecnie przekonania,
600
Tamz˙e, s. 270 nn. Tamz˙e, s. 158. Por. równiez˙ np. APMO Proces Hössa 21,89.102.124.185, Autobiografia, s. 196 n. 602 PIPER, Zatrudnienie, s. 37, tabela 1. 601
166
z˙e stan taki lez˙ał na linii interesów tego kierownictwa i z˙e kierownictwo to stan taki miec´ chciało”603. W zwia˛zku ze stałym przepełnieniem s´miertelnos´c´ w Os´wie˛cimiu była od pocza˛tku znacznie wyz˙sza niz˙ w innych obozach; dopiero pod koniec wojny relacje te wyrównały sie˛. Z kon´cem roku 1944 – przypomina sobie Höss – w niemieckich obozach koncentracyjnych umierało miesie˛cznie s´rednio 30 000 wie˛z´niów604 (nie licza˛c bezpos´redniej masowej zagłady Z˙ydów). To włas´nie, jak mówi Höss, było „główna˛ przyczyna˛”605 z˙ałosnej sytuacji wie˛z´niów w obozach oraz faktu, z˙e oprócz Z˙ydów „wiele tysie˛cy nie-Z˙ydów, którzy powinni pozostac´ przy z˙yciu, musiało umierac´ [...] Wine˛ za to ponosi jedynie i wyła˛cznie Himmler, który odrzucał wszelkie sprawozdania włas´ciwych urze˛dów, kierowane do niego w sprawie istnieja˛cych warunków, nie usuwał przyczyn i nie udzielał z˙adnej pomocy”606. Na tym tle napis Arbeit macht frei nad wejs´ciem do obozu był przejawem czystego cynizmu. Tak tez˙ widział to Höss: „W okresie przedwojennym w obozach niemieckich napis ten był moim zdaniem na miejscu, gdyz˙ zachowanie sie˛ wie˛z´nia w czasie jego pobytu w obozie miało wpływ na zwolnienie. W Os´wie˛cimiu napis ten był anachronizmem, wygla˛dał na kpiny i z˙arty, poniewaz˙ stosowanie sie˛ przez wie˛z´nia do zawartego w nim nakazu pilnos´ci [...] nie doprowadziło z˙adnego z uczciwych wie˛z´niów do wolnos´ci”607. Z´ródłem ostrej krytyki tej sytuacji ze strony Hössa nie jest jednak współczucie dla wie˛z´niów. Nie miał bowiem do nich podejs´cia ludzkiego, lecz tylko słuz˙bowe608 – jak powiedział w swoim póz´niejszym wyznaniu winy. Cała krytyka pozostawała w ramach ideologii systemu i słuz˙yła tym samym narodowosocjalistycznym celom. Zgodnie z tym alternatywna propozycja Hössa brzmiała, jak naste˛puje: „Gdyby wie˛z´niów tych posłano od razu do komór gazowych, oszcze˛dzono by im wielu cierpien´ [!]. Umierali oni w krótkim czasie, bez
603 604 605 606 607 608
Proces Hössa 21,124. Tamz˙e. Por. IMT IX, s. 446. Autobiografia, s. 277. APMO Proces Hössa 21,90. Tamz˙e, 21,158. APMO
167
wie˛kszej, a cze˛sto bez z˙adnej korzys´ci dla sprawy zbrojen´. [...] Gdyby zgodnie z zawsze przeze mnie głoszonym pogla˛dem wybierano w Os´wie˛cimiu najzdrowszych i najsilniejszych Z˙ydów, byłoby wówczas mniej wie˛z´niów zdolnych do pracy, ale byliby oni zdolni do pracy przez dłuz˙szy czas”609. Były wie˛zien´ Hermann Langbein przypomina sobie z rozmów z lekarzem SS Wirthsem, z˙e Höss nie miał „nigdy dos´c´ zagazowanych”610. c) Traktowanie wie˛z´niów Ideał Wspomniałem juz˙ o tym, jak w wyobraz˙eniu Hössa wygla˛dał ideał straz˙nika: sa˛ to ci, „którzy surowo oraz sumiennie przestrzegaja˛ przepisów i nie toleruja˛ u wie˛z´niów z˙adnych uchybien´, którym jednak dobre serce i dobra wola pozwalaja˛ interpretowac´ przepisy na korzys´c´ wie˛z´nia”611. W Auschwitz motorem poczynan´ Hössa nie było juz˙ „dobre serce”. Zgodnie z pouczeniem otrzymanym od Eickego wpajał on swoim podwładnym przekonanie, z˙e nie wolno im miec´ ludzkich uczuc´ wobec z˙adnego wie˛z´nia612. Z˙a˛danie „przyzwoitego” traktowania wie˛z´niów było podyktowane wola˛ ich pozyskania „do che˛tnego wykonywania pracy”613. Bowiem „samowola i oczywis´cie niesprawiedliwe traktowanie godza˛ w jego [wie˛z´nia] psychike˛ jak ciosy maczugi”, gdy tymczasem „na bezwzgle˛dna˛, lecz sprawiedliwa˛ surowos´c´, nawet jez˙eli jest ona bardzo ostra, jest on odporny”614. Dlatego zalecenie Pohla brzmiało: „przyzwoite traktowanie wie˛z´niów, zakazanie podległemu personelowi SS jakiejkolwiek samowoli w stosunku do wie˛z´niów”615. Takie tez˙ były przepisy. W regulaminie obozów koncentracyjnych, który Höss po wojnie odtworzył w wie˛zieniu z pamie˛ci616, czytamy m.in.: „Schutzhaftlagerführer jest odpowiedzialny za całokształt spraw
609 610 611 612 613 614 615 616
168
Autobiografia, s. 156. APMO Proces Hössa 28,89. Autobiografia, s. 70. APMO Proces Hössa 23,127. Por. Autobiografia, s. 132. Autobiografia, s. 104. Tamz˙e, s. 72. Tamz˙e, s. 313. Tamz˙e, s. 326-337.
włas´ciwego obozu. [...] Ma zwracac´ szczególna˛ uwage˛ na to, aby wie˛z´niowie byli traktowani wprawdzie surowo, ale sprawiedliwie. O przypadkach złego traktowania powinien natychmiast meldowac´ komendantowi obozu”617. W tym tez˙ kierunku, jak mówi Höss, prowadzone było szkolenie: „SS-mani ze sztabu komendantury, z jednostki wartowniczej oraz ze wszystkich placówek zatrudniaja˛cych wie˛z´niów byli systematycznie pouczani ustnie i pisemnie o sposobie obchodzenia sie˛ z wie˛z´niami, w szczególnos´ci zas´ o zakazie maltretowania wie˛z´niów. [...] SS-mani nadzoruja˛cy lub pilnuja˛cy druz˙yny robocze mieli oczywis´cie obowia˛zek nape˛dzania wie˛z´niów do pracy, ale w z˙adnym przypadku nie mieli prawa ich karac´ za jakiekolwiek popełnione uchybienia. Jez˙eli jakis´ wie˛zien´ zawinił w pracy przez oczywiste lenistwo, niedbalstwo czy tez˙ wyraz´na˛ zła˛ wole˛ lub tym podobne, nalez˙ało przy powrocie zameldowac´ o tym Schutzhaftlagerführerowi lub tez˙ kierownikowi słuz˙by pracy. [...] Na podstawie meldunku karnego [...] dany wie˛zien´, po uprzednim przesłuchaniu go w kaz˙dym przypadku przez Schutzhaftlagerführera, karany był przez komendanta obozu. Wymiar kary proponował Schutzhaftlagerführer, doła˛czaja˛c notatke˛ o wyniku badania. – Komendant obozu miał prawo wymierzania naste˛puja˛cych kar : 1) areszt [...] 2) karna stójka [...] 3) kara słupka [...] 4) wcielenie do karnej kompanii [...] 5) kara chłosty [za zezwoleniem IKL]”618. Na procesie norymberskim, gdzie zeznania Hössa ogólnie biora˛c były ukierunkowane o wiele bardziej ideologicznie niz˙ póz´niej w Polsce, powiedział on: „Owe przypadki tak zwanego maltretowania i dre˛czenia w obozach koncentracyjnych, rozgłaszane póz´niej przez uwolnionych wie˛z´niów, nie były, jak to sie˛ przyjmuje, metoda˛, lecz wynikiem ekscesów ze strony poszczególnych oficerów, podoficerów i zwykłych SS-manów, jakich dopuszczali sie˛ oni na wie˛z´niach. [...] Jes´li tego rodzaju incydent doszedł w jakis´ sposób do wiadomos´ci, to dana osoba była naturalnie [!] natychmiast pozbawiana swojej funkcji lub tez˙ przenoszona na inne miejsce, tak z˙e – jes´li z braku dostatecznego materiału dowodowego nie mogła zostac´ ukarana – była przeniesiona do innej funkcji i pozbawiona kontaktu z wie˛z´niami”619. Zapiski i zeznania samego Hössa przekonuja˛
617 618 619
Tamz˙e, 330. Tamz˙e, s. 340 nn. IMT IX, s. 447.
169
az˙ nadto dobitnie o iluzorycznos´ci tego ostatniego zdania, jakkolwiek przypomina on sobie, „iz˙ kilku SS-manów z jednostki zostało przez sa˛d SS skazanych na wysokie kary za maltretowanie wie˛z´niów”620. Usprawiedliwienia Wymagania tego KZ Auschwitz absolutnie nie spełniał. Jakie zdaniem jego komendanta były tego przyczyny? Otóz˙ Höss po prostu nie miał czasu zajmowac´ sie˛ tym, jak traktowani sa˛ wie˛z´niowie. „Zrozumiałe wie˛c jest, z˙e przy tej masie róz˙nej pracy miałem zbyt mało czasu dla samego obozu, dla wie˛z´niów. – Musiałem wie˛z´niów całkowicie pozostawic´ takim pod kaz˙dym wzgle˛dem negatywnym typom, jak Fritzsch, Meier, Seidler, Palitzsch, mimo iz˙ zdawałem sobie sprawe˛, z˙e nie urza˛dza˛ oni obozu zgodnie z moja˛ wola˛ i zamiarami. Mogłem wykonywac´ jednak tylko jedno zadanie: albo zaja˛c´ sie˛ wie˛z´niami, albo tez˙ cała˛ energie˛ pos´wie˛cic´ budowie i rozbudowie obozu. Kaz˙de z tych zadan´ wymagało całkowitego zaangaz˙owania. Nie moz˙na sie˛ było podzielic´. Moim zadaniem była i pozostała budowa i rozbudowa obozu”621. Dlatego swój wpływ na sposób traktowania wie˛z´niów oceniał Höss jako nader nikły: „Wprawdzie osobowos´c´ komendanta wywiera w mniejszym lub wie˛kszym stopniu wpływ na kształtowanie sie˛ z˙ycia wie˛z´niów, zalez˙y to od jego energii i zainteresowania. Komendant nadaje ogólny kierunek i jest ostatecznie za wszystko odpowiedzialny, ale prawdziwym władca˛ nad z˙yciem wie˛z´niów, kształtowaniem sie˛ wewne˛trznych stosunków w obozie jest Schutzhaftlagerführer622 lub Rapportführer, jez˙eli jest inteligentniejszy i ma silniejsza˛ wole˛623. – Komendant wydaje takz˙e wytyczne, zarza˛dzenia, rozkazy odnos´nie do ogólnego kształtowania z˙ycia wie˛z´niów, jakie uwaz˙a za włas´ciwe. Jak to jednak jest realizowane, zalez˙y jedynie i wyła˛cznie od Schutzhaftlagerführera. Komendant jest zdany całkowicie na dobra˛ wole˛ i rozsa˛dek swoich Schutzhaftlagerführerów”624.
620 Autobiografia, s. 341. Jak stwierdza Smolen´, s´wiadectwa o wymierzeniu tego rodzaju kar, przynajmniej jes´li chodzi o Auschwitz, nie sa˛ znane. 621 Tamz˙e, s. 108. 622 Fritzsch, potem Aumeier. 623 Tak było np. w Auschwitz w przypadku Palitzscha. 624 Autobiografia, s. 105 n.
170
Pierwszym Schutzhaftlagerführerem był „ograniczony, ale przy tym bardzo uparty” SS-Hauptsturmführer Karl Fritzsch. „Fritzsch w ogóle nie potrafił poste˛powac´ z wie˛z´niami. Miał zawsze w głowie pouczenia i pogla˛dy Eickego: «wrogów pan´stwa nalez˙y traktowac´ surowo». Tak tez˙ poste˛pował oraz wychowywał w tym duchu Blockführerów. Wie˛z´niowie, których lubił, mogli robic´, co chcieli, gdyz˙ ich ochraniał. Biada jednak temu wie˛z´niowi, który mu podpadł. [...] ci, którzy nie poste˛powali w taki sposób, jak on tego chciał, lub tez˙ pozostawali w bliz˙szym kontakcie z komendantem, za «popełnione przeste˛pstwa» we˛drowali do karnej kompanii lub tez˙ dostawali sie˛ do szpitala, gdzie umierali na tyfus plamisty lub brzuszny. [...] Wie˛z´niowie wiedzieli, iz˙ pominie˛cie jego osoby pocia˛gało za soba˛ fatalne skutki. Z tego tez˙ wzgle˛du z˙aden wie˛zien´ nie odwaz˙ył sie˛ do mnie zwracac´. Równiez˙ wówczas, gdy próbowałem dowiedziec´ sie˛ czegos´ od wie˛z´niów, napotykałem opór i wymijaja˛ce odpowiedzi. Terroru, który Fritzsch s´wiadomie zaprowadził i stosował, Os´wie˛cim nie pozbył sie˛ do kon´ca. Przejmowany on był w spadku przez jednego Rapportführera od drugiego, przechodził z Blockführera na Blockführera, z kapo na kapo itd. Było to złe dziedzictwo i miało okropne skutki”625. Pierwszym Rapportführerem w Os´wie˛cimiu, „odpowiedzialnym wobec Schutzhaftlagerführera za dokładne ustalanie stanu liczbowego na apelach [...] przełoz˙onym Blockführera” (regulamin obozu626) był SS-Hauptscharführer Gerhard Palitzsch. „Wie˛z´niów trzymał w re˛ku; poprzez swój system szpiclowania pilnował kapo i blokowych, wygrywaja˛c jednych przeciwko drugim. Otaczał opieka˛ funkcyjnych ciesza˛cych sie˛ najgorsza˛ sława˛, którzy, gdy ich działalnos´c´ stała sie˛ zbyt raz˙a˛ca, kierowani byli do karnej kompanii. Palitzsch wydostawał ich jednak stamta˛d we włas´ciwym czasie. Tacy, którzy zbyt wiele wiedzieli lub tez˙ nie chcieli wie˛cej współdziałac´, ulegali s´miertelnym wypadkom przy pracy lub tez˙ umierali na tyfus plamisty. [...] Palitzsch był zbyt sprytny, aby sie˛ z czyms´ zdradzic´. [...] Nie było moz˙liwos´ci dowiedzenia sie˛ czegokolwiek o Palitzschu od wie˛z´niów [...] Strach przed konsekwencjami był zbyt wielki. [...] Był prawdopodobnie psychicznie tak zahartowany, iz˙ mógł bez przerwy zabijac´, o niczym
625 626
Tamz˙e, s. 233 n. Tamz˙e, s. 331.
171
nie mys´la˛c. [...] Palitzsch jest głównie winien temu, iz˙ mogło dojs´c´ do takich dzikich ekscesów i do nieludzkiego maltretowania wie˛z´niów. Jako Rapportführer mógł on w wie˛kszos´ci przypadków nie dopus´cic´ do tego”627. Osobiste zachowanie Hössa Sam Höss w Os´wie˛cimiu prawdopodobnie nigdy wie˛z´niów nie bił. Tak utrzymywał628, a potwierdziła to równiez˙ zdecydowana wie˛kszos´c´ s´wiadków. Nieliczne odmienne zeznania wynikaja˛ prawdopodobnie z pomylenia osób. Podczas procesu w Polsce pytano o to kaz˙dego s´wiadka. Pod koniec procesu obron´ca Franciszek Umbreit przytoczył wszystkie ich odnos´ne zeznania629. Nawet reprezentuja˛cy oskarz˙enie prokurator Mieczysław Siewierski powiedział w swoim kon´cowym przemówieniu: „Höss nie moz˙e byc´ w z˙adnym razie uznany za okrutnika emocjonalnego, powiedzmy tego typu, jak najstraszniejszy kat Os´wie˛cimia, ów Palitzsch z bloku 11. Höss nigdy nie dawał ujs´cia jakims´ irracjonalnym odruchom nienawis´ci czy pogardy w stosunku do wie˛z´niów i w zasadzie sam nie bił ani nie katował”630. Kiedy Höss na przykład podczas swych konnych przejaz˙dz˙ek po „obszarze interesów obozu” przyłapał wie˛z´nia na jakims´ uchybieniu, nie karał go sam, lecz powiadamiał włas´ciwego przełoz˙onego, który póz´niej – oczywis´cie według swego uznania – załatwiał sprawe˛. Sam Höss przytoczył przykład tego, jak wyobraz˙ał sobie „surowe, ale sprawiedliwe”, rzadkie, ale przykładnie surowe karanie wie˛z´niów, maja˛ce na celu trzymanie ich w ryzach: „Przypominam sobie z połowy roku 1943 ucieczke˛ trzech wie˛z´niów z oddziału mierniczych. [...] Poniewaz˙ w wyniku dochodzen´ przeprowadzonych w tej sprawie ustalono, z˙e inni wie˛z´niowie z druz˙yny mierniczych wiedzieli o ucieczce, przeto wysta˛piłem z wnioskiem o ukaranie ich dla odstraszenia kara˛ s´mierci. [Wszystkie kary s´mierci musiały byc´ zawnioskowane w IKL]. Zgodnie z mym wnioskiem Himmler zarza˛dził publiczne powieszenie kilkunastu wie˛z´niów – dokładnej liczby
627 628 629 630
172
Tamz˙e, s. 307 n. Tamz˙e, s. 174 n. APMO Proces Hössa 30,99-102. Tamz˙e, 30,59.
nie pamie˛tam [dwunastu631] – aresztowanych i osadzonych w zwia˛zku z ta˛ sprawa˛ w bunkrze. Egzekucja ta odbyła sie˛ przed kuchnia˛ wie˛zienna˛, wszystkich powieszono na jednej szynie umieszczonej na dwóch [3] słupach. Przypominam sobie, z˙e przed egzekucja˛ odczytałem skazan´com na oczach wszystkich wie˛z´niów z całego obozu, ustawionych do apelu, wyrok s´mierci. Swój wniosek o ukaranie współwinnych ucieczki kara˛ s´mierci uzasadniłem koniecznos´cia˛ zabezpieczenia obozu przed podobnymi wypadkami”632. Tyle tylko, z˙e Höss nie mógł w opisywanej scenie – o czym nie wspomina – odczytac´ spokojnie do kon´ca wyroku, poniewaz˙ wie˛zien´ Janusz Skrzetuski na znak protestu wykopna˛ł spod siebie stołek. Na to oficerowie i podoficerowie SS podbiegli do skazan´ców i wyrwali im spod nóg stołki, dokonuja˛c w ten sposób egzekucji633. W pamie˛ci wielu wie˛z´niów incydent ten pozostał jako znak ich moralnego zwycie˛stwa634. Inna metoda odstraszenia od próby ucieczki polegała na tym, z˙e z bloku, z którego ktos´ uciekł, wybierano dziesie˛ciu wie˛z´niów. Podczas procesu w Polsce Höss powiedział, z˙e kilkakrotnie groził rozstrzelaniem tych dziesie˛ciu, ale potem wysyłał ich niepostrzez˙enie do innych obozów635; z˙e sam przeprowadzał taka˛ akcje˛ tylko dwukrotnie; zaprzeczył, jakoby przy tym jakis´ kapłan ofiarował sie˛ umrzec´ za kogos´ innego czy jakis´ syn za ojca636. Istnieje jednak pełno dowodów na to, z˙e cos´ takiego miało miejsce i z˙e tych wybranych dziesie˛ciu umierało z reguły w bunkrze (w bloku 11)637. Mało wiarygodnie brzmia˛ naste˛puja˛ce słowa Hössa: „Nie tolerowałem równiez˙ nigdy zne˛cania sie˛ przez moich podwładnych. Gdy obecnie w trakcie s´ledztwa musze˛ słuchac´, jakie potworne przypadki zne˛cania zdarzały sie˛ w Os´wie˛cimiu i innych obozach, robi mi sie˛ zimno. Wiedziałem wprawdzie, z˙e w Os´wie˛cimiu wie˛z´niowie byli maltretowani przez
631
Por. CZECH, Kalendarz, zapis pod data˛ 19 lipca 1943. APMO Proces Hössa 21,96. 633 Tamz˙e. 634 Przypomina o tym obraz byłego wie˛z´nia Jerzego Brandhubera Apel 19 lipca 1943. APMO. 635 APMO Proces Hössa 21,98. 636 Tamz˙e, 27,157. Odniesienie m.in. do o. Maksymiliana Kolbego. 637 W sprawie o. Maksymiliana Kolbego zbierano systematycznie dowody i s´wiadectwa w zwia˛zku z procesami beatyfikacyjnym i kanonizacyjnym. Ponadto por. np. zeznanie s´wiadka Czesława Rychlika, złoz˙one podczas procesu Hössa 19.3.1947; APMO Proces Hössa 26,108. 632
173
SS, przez pracowników cywilnych i w niemałym stopniu przez współwie˛z´niów, jednakz˙e wyste˛powałem przeciwko temu, uz˙ywaja˛c wszystkich stoja˛cych do mojej dyspozycji s´rodków. Nie mogłem jednak tego wykorzenic´”638. Gdyby bowiem przeciwstawił sie˛ temu wszelkimi sposobami, musiałby obóz Auschwitz zamkna˛c´. Opowiada np. o powrocie do obozu kolumny roboczej: „Bardzo cze˛sto zdarzało sie˛, z˙e maszeruja˛cy wie˛z´niowie nies´li zwłoki swych kolegów, którzy zgine˛li w czasie pracy. Mnie meldowano, z˙e wie˛z´niowie ci zmarli s´miercia˛ naturalna˛ wzgle˛dnie z˙e zostali zastrzeleni w czasie ucieczki. O tym, z˙e ws´ród zmarłych byli zamordowani, zabici w czasie pracy, nie wiedziałem”639. Rzekomo o tym nie wiedział, a przeciez˙ o takich samych przypadkach w Sachsenhausen pisał: „mogłem dobrze rozpoznac´, które były sfingowane, a które prawdziwe”640. Poniewaz˙ realizowane jest „główne zadanie: budowa i rozbudowa”, akceptuje sie˛ wszystko, co mu w jakikolwiek sposób słuz˙y – albo przynajmniej nie czyni sie˛ niczego, co mogłoby te˛ jego realizacje˛ hamowac´. Divide et impera! Mie˛dzy innymi w zwia˛zku z niedostateczna˛ liczba˛ personelu SS juz˙ wczes´nie wprowadzono w obozach koncentracyjnych tak zwany „samorza˛d wie˛z´niów”641. Wybranym wie˛z´niom zlecono nadzór nad ich towarzyszami niedoli – co wia˛zało sie˛ z pewnymi przywilejami – i byli oni odpowiedzialni wobec SS za „porza˛dek” w obozie. KZ Auschwitz budowano od samego pocza˛tku przy uz˙yciu wie˛z´niów jako siły roboczej. SS-Hauptscharführer Palitzsch wyszukał w Sachsenhausen, podobno na polecenie Loritza642, trzydziestu wie˛z´niów-kryminalistów („zielonych”); „na politycznych RSHA nie wyraził zgody”643. Obje˛li oni jako „funkcyjni” stanowiska kierownicze w obozie (np. „starszego obozu”, „blokowych” w blokach mieszkalnych czy „kapo” – dozorców druz˙yn roboczych, takich jak stolarnia, kuchnia dla wie˛z´niów,
638 639 640 641 642 643
174
Autobiografia, s. 175. APMO Proces Hössa 21,97. Autobiografia, s. 77. Por. KOGON, dz. cyt., s. 86 nn. Autobiografia, s. 306. Tamz˙e, s. 105.
kompania karna, warsztaty odziez˙owe, warsztat murarski, ciesielski, kamieniołomy, gospodarka, warsztat krawiecki dla SS, s´lusarnia, transport, malarnia, gospodarstwo rolne, warsztat elektryczny) i przygotowywali go do przyje˛cia transportów wie˛z´niów. Włas´nie w dokonanym przez Palitzscha wyborze wie˛z´niów funkcyjnych tkwiło zdaniem Hössa z´ródło złego traktowania wie˛z´niów w Auschwitz. „Z postawionych mu w Sachsenhausen do dyspozycji Palitzsch wybrał 30, jego zdaniem najlepszych. Nawet dziesie˛ciu z nich nie odpowiadało moim wyobraz˙eniom i nie nadawało sie˛ do przewidzianych funkcji. – Palitzsch wyszukał wie˛z´niów według własnego wyobraz˙enia o traktowaniu wie˛z´niów, do jakiego był przyzwyczajony i jak sie˛ tego nauczył. Przy swoich predyspozycjach nie mógł zreszta˛ działac´ inaczej. – Tak wie˛c cała struktura wewne˛trznej organizacji obozu od samego pocza˛tku była chybiona. Od samego pocza˛tku wprowadzono zasady, które póz´niej miały przynies´c´ straszliwe skutki”644. Rawicz tak oto komentuje to zdanie: „Zatrzymajmy sie˛ przez chwile˛ przy tym os´wiadczeniu Hössa. Wynika z niego przede wszystkim, z˙e on – Höss – chciał dobrze, ale RSHA chciało z´le, z˙e on był obron´ca˛ wie˛z´niów, tyle z˙e Palitzsch pokrzyz˙ował mu plany. Winna jest RSHA, winien jest Palitzsch, nie jest winien Höss”645. Przede wszystkim jest mało prawdopodobne, aby on, Höss, nie miał wpływu na dobór wie˛z´niów w Sachsenhausen: ostatecznie był tam w owym czasie Schutzhaftlagerführerem, a wie˛c „prawdziwym władca˛ nad z˙yciem wie˛z´niów”646, i mógł „do woli wyładowywac´ swój zapał do pracy”647. Miał mocny zamiar wła˛czenia wie˛z´niów w Auschwitz do dobrej i przydatnej pracy648. Czyz˙by wie˛c nie miał z˙adnego wpływu na dobór przyszłego kierownictwa obozu? Otóz˙ przy doborze tym chodziło głównie nie o efektywnos´c´ pracy, lecz o walke˛ z wrogiem. To włas´nie było najwaz˙niejszym kryterium przy doborze wie˛z´niów funkcyjnych. Wyszukiwano wprawdzie równiez˙ wie˛z´niów, którzy wydawali sie˛ przydatni ze wzgle˛du na swój zawód,
644 645 646 647 648
Tamz˙e, s. 105. RAWICZ, Dzien´, s. 158. Autobiografia, s. 105. Tamz˙e, s. 103. Tamz˙e, s. 104.
175
przede wszystkim jednak takich, którzy mieli juz˙ dos´wiadczenie obozowe i wiedzieli, o co tam chodzi, którzy byli zahartowani i uchodzili w oczach SS za godnych zaufania. Jako wie˛z´niowie niemieccy mieli juz˙ z góry pozycje˛ uprzywilejowana˛, a ponadto nastawiono ich na wychowywanie „polskich bandytów, odpowiedzialnych za s´mierc´ Niemców w Bydgoszczy”649. Wie˛z´niowie kryminalni byli z reguły pod tym wzgle˛dem bardziej „godni zaufania” niz˙ polityczni, poniewaz˙ bezwzgle˛dniej wykorzystywali swoja˛ pozycje˛ wobec innych wie˛z´niów i starali sie˛ zrobic´ dobre wraz˙enie na SS. Höss: „Nawet natury, które w normalnych warunkach z˙ycia na wolnos´ci były zawsze che˛tne do udzielania pomocy i łagodne, w trudnym z˙yciu wie˛ziennym potrafia˛ bezlitos´nie tyranizowac´ współwie˛z´niów, jez˙eli pozwoli im to na znos´niejsze ukształtowanie własnego z˙ycia. O ilez˙ zas´ bardziej bez serca poste˛puja˛ ci, którzy maja˛ egoistyczne, zimne, a nawet zbrodnicze skłonnos´ci i bez miłosierdzia przechodza˛ do porza˛dku dziennego nad ne˛dza˛ współwie˛z´niów, jez˙eli spodziewaja˛ sie˛ przez to uzyskac´ jaka˛kolwiek korzys´c´ dla siebie. [...] Biada wie˛z´niowi, który próbuje sie˛ przed tym bronic´, wyste˛puje w obronie pokrzywdzonych. Terror wewne˛trzny ze strony funkcyjnych wie˛z´niów jest zbyt silny, aby ktokolwiek sie˛ na to odwaz˙ył. – Dlaczego wie˛z´niowie funkcyjni w ten sposób sie˛ zachowuja˛ w stosunku do innych wie˛z´niów, swoich współtowarzyszy niedoli? Poniewaz˙ w ten sposób chca˛ w oczach straz˙ników i nadzorców o podobnym nastawieniu przedstawic´ sie˛ w korzystnym s´wietle i pokazac´, jak sa˛ przydatni do pełnionej funkcji”650. Stali sie˛ oni przedłuz˙onym ramieniem SS i szybciej wytworzyli w sobie odpowiednia˛ mentalnos´c´ niz˙ wie˛z´niowie polityczni. Udaremniali w znacznym stopniu solidarnos´c´ mie˛dzy wie˛z´niami. Dos´wiadczenie to wyniósł Höss z Sachsenhausen. „Podczas gdy Dachau było przewaz˙nie «czerwone», tzn. przewaz˙ali w nim wie˛z´niowie polityczni, Sachsenhausen było «zielone». Odpowiednia do tego była równiez˙ i atmosfera w obozie, poniewaz˙ najwaz˙niejsze funkcje zajmowali wie˛z´niowie polityczni. W Dachau panował ws´ród wie˛z´niów duch pewnej wspólnoty, którego całkowicie brakowało w Sachsenhausen. Obydwie
649 Cyt. według: S. KŁODZIN´SKI, Rola kryminalistów niemieckich w pocza˛tkach obozu os´wie˛cimskiego, w: „Przegla˛d Lekarski” 1974 (31), nr 1, s. 114. 650 Autobiografia, s. 113.
176
główne barwy gwałtownie sie˛ zwalczały. Kierownictwo obozu mogło to z łatwos´cia˛ wykorzystywac´, co tez˙ czyniło, wygrywaja˛c przeciwko sobie obie grupy wie˛z´niów”651. Wyste˛powały tez˙ cze˛sto napie˛cia mie˛dzy wie˛z´niami z odmiennych grup politycznych oraz róz˙nych narodowos´ci. „Kierownictwo obozu koncentracyjnego gorliwie popierało tego rodzaju antagonizmy, a nawet do nich podz˙egało, aby przeszkodzic´ zorganizowaniu trwałej jednos´ci wie˛z´niów. Nie tylko polityczne, lecz szczególnie «kolorowe»652 antagonizmy odgrywały tutaj duz˙a˛ role˛. Z˙adnemu, nawet najsilniejszemu kierownictwu obozu nie udałoby sie˛ utrzymac´ w ryzach tysie˛cy wie˛z´niów i nimi kierowac´, gdyby nie pomagały im w tym istnieja˛ce wzajemne sprzecznos´ci. Im liczniejsze antagonizmy i im bardziej zaz˙arte walki o władze˛, tym łatwiej moz˙na kierowac´ obozem. Divide et impera! – to zasada nie tylko w wielkiej polityce, lecz takz˙e w z˙yciu obozu koncentracyjnego, której nie moz˙na nie doceniac´”653. „W olbrzymich masach wie˛z´niów w obozie Os´wie˛cim-Brzezinka był to czynnik o podstawowym znaczeniu”654. W obozie kobiecym w Brzezince wie˛z´niarkami funkcyjnymi były „przewaz˙nie wielokrotnie karane prostytutki, cze˛sto kobiety budza˛ce wstre˛t. Było do przewidzenia, z˙e te bestie be˛da˛ wyładowywały swoje nikczemne instynkty na podległych im wie˛z´niarkach, jednak nie moz˙na było tego unikna˛c´. Podczas swego pobytu w Os´wie˛cimiu w 1942 r. Reichsführer SS uznał je za odpowiednie na kapo dla Z˙ydówek”655. Czy tylko Reichsführer SS? Klimat brutalnos´ci, jaki sie˛ wytworzył, był przez Hössa nie tylko z ubolewaniem tolerowany, lecz s´wiadomie popierany. To na nim włas´nie budowano systematycznie „samorza˛d wie˛z´niów”. Ten styl zarza˛dzania obozem miał zasadnicze znaczenie, gdyz˙ jedynie poprzez wzajemne wygrywanie przeciw sobie wie˛z´niów (do czego nalez˙ał równiez˙ system
651
Tamz˙e, s. 98. Wie˛z´niowie nosili na ubraniach róz˙nobarwne trójka˛ty. Poszczególne barwy oznaczały: czerwony – wie˛zien´ polityczny; zielony – kryminalista; z˙ółty – Z˙yd; bra˛zowy – Cygan; róz˙owy – homoseksualista; fioletowy – badacz Pisma S´wie˛tego; czarny – osobnik aspołeczny. 653 Autobiografia, s. 119. 654 Tamz˙e, s. 113. 655 Tamz˙e, s. 132 n. 652
177
konfidencki) moz˙na było przy pomocy niewielu SS-manów „trzymac´ w re˛ku” takie masy ludzi656. Na tej tez˙ zasadzie dobierano w Sachsenhausen funkcyjnych. Tamtejszy „polityczny” Lagerältester Harry Naujoks wspomina wybór ludzi dla Auschwitz: „Po kilkakrotnych rozmowach z Lagerführerem Hössem blokowy Brodniewitsch, zawodowy przeste˛pca, rozwija wielka˛ aktywnos´c´. Jest to «zielony», najgorszego rodzaju sadysta. Nadaje ton w gronie brutalnych blokowych i bezwolnych narze˛dzi SS. Wkrótce dowiadujemy sie˛, z˙e współpracuje z Hössem. Wyszukuja˛ ws´ród wie˛z´niów ludzi gotowych popełnic´ kaz˙da˛ niegodziwos´c´, którzy nie mieli dota˛d okazji do popisu w Sachsenhausen. Ma byc´ zorganizowany w Polsce nowy obóz. Wybrani upajaja˛ sie˛ juz˙ obiecanymi sobie wolnos´ciami i korzys´ciami. [...] Kiedy zbliz˙a sie˛ termin ostatecznego ustalenia listy, Arbeitsdienstführer Palitzsch zapytuje Franza Jakoba i mnie (jako starszego obozu), czy nie moglibys´my mu pomóc w wyszukaniu kilku odpowiednich ludzi do nowego obozu w Polsce. Mówi, z˙e Höss wybrał dota˛d bande˛ rabusiów i zabijaków, z która˛ on jako Rapportführer nie chciałby współpracowac´. Palitzscha znalis´my az˙ nadto dobrze i nie bylis´my zainteresowani spełnieniem jego z˙yczenia. Kiedy nas w naste˛pnych dniach ponownie w tej sprawie nie zagadna˛ł, bylis´my bardzo zadowoleni”657. Bruno Brodniewitsch, o którym tutaj mowa, a który z pewnos´cia˛ nieprzypadkowo został natychmiast w Auschwitz pierwszym starszym obozu, nalez˙ał zapewne do ludzi, których Höss, przynajmniej pocza˛tkowo, uwaz˙ał za odpowiadaja˛cych jego woli i zamiarom. Jakkolwiek Palitzsch był Schutzhaftlagerführerem i tym samym osoba˛ odpowiedzialna˛ za wewne˛trzne sprawy obozu, a Brodniewitsch „dyrygentem z ramienie Palitzscha” (jak pisze Höss658), to jednak trudno sobie wyobrazic´, aby wszystko działo sie˛ z całkowitym pominie˛ciem Hössa. W pamie˛ci współwie˛z´niów Brodniewitsch był „wyja˛tkowo okrutny. Przezywano go «schwarzer Teufel» [czarny diabeł]. [...] Wymagał bezwzgle˛dnego posłuszen´stwa, pracowitos´ci, czystos´ci, prawdomównos´ci. Okazał sie˛ wyzuty z wszelkich uczuc´ humanitarnych”659, ale był „wyja˛tkowo
656 657 658 659
178
Tak pochlebnie wyraził sie˛ Höss o Palitzschu. Autobiografia, s. 307. NAUJOKS, dz. cyt., s. 196. Autobiografia, s. 307. KŁODZIN´SKI, dz. cyt., s. 123.
posłuszny rozkazom funkcjonariuszy SS i gorliwie wypełniał ich rozkazy”660. W niełaske˛ u Hössa popadł przypuszczalnie w zwia˛zku z tym, z˙e udowodniono mu kradziez˙ złota i brylantów; dlatego został na pewien czas osadzony w bunkrze. A oto makabryczne zeznanie Hössa w Norymberdze: „Nie sposób było kierowac´ tymi masami ludzkimi – podczas pracy czy w obozie – za pos´rednictwem SS-manów; trzeba było wsze˛dzie posługiwac´ sie wie˛z´niami, którzy z kolei kierowali innymi wie˛z´niami, wskazywali, co maja˛ robic´, i wewne˛trzny zarza˛d obozu spoczywał niemal wyła˛cznie w ich re˛kach. W zwia˛zku z tym dochodziło oczywis´cie do licznych przypadków maltretowania, którym nie moz˙na było zapobiec, poniewaz˙ noca˛ nie było w obozie prawie z˙adnego SS-mana. SS-mani mogli wkraczac´ do obozu tylko w okres´lonych przypadkach, a zatem wszyscy wie˛z´niowie byli w wie˛kszym lub mniejszym stopniu wydani na łaske˛ owych wie˛z´niówprzełoz˙onych”661. Brzmi to tak, jakby SS-mani włas´ciwie nie uczestniczyli w maltretowaniu wie˛z´niów i jakby przypadkom takim winni byli zasadniczo sami wie˛z´niowie. Z˙e te zasady traktowania wie˛z´niów były ustanowione przez Hössa całkiem s´wiadomie, wynika takz˙e z jego reakcji na zmiany, jakie nasta˛piły po jego odejs´ciu z Os´wie˛cimia z kon´cem roku 1943. Tajny ruch oporu ws´ród wie˛z´niów starał sie˛ usilnie przeciwdziałac´ rozpadowi solidarnos´ci. Usiłowano zwłaszcza forsowac´ na stanowiska blokowych i kapo „czerwonych”, a eliminowac´ konfidentów. Udawało sie˛ to w wie˛kszym stopniu, kiedy Hössa przeniesiono do Berlina, a jego naste˛pca˛ został Liebehenschel, którego nawet Höss okres´lał jako „bardzo łagodnego”662. Atmosfera w całym obozie uległa natychmiastowej zmianie. Liebehenschel wydał sie˛ wie˛z´niom – jak zeznaje Dubiel – człowiekiem „o bardzo dobrym charakterze, wygłosił przemówienie, zakazał zdejmowania czapek nawet przed soba˛, mówia˛c: «ja tego nie lubie˛», wszystkie szubienice zniesiono, jak i s´ciane˛ s´mierci, bo, jak mówił: «tego u niego nie be˛dzie»”663. Jakkolwiek pamie˛c´ zeznaja˛cego nie jest tu całkowicie wierna (nakaz zdejmowania czapki nigdy nie uległ zmia-
660 661 662 663
Marian LOEGLER; cyt według: KŁODZIN´SKI, dz. cyt., s. 121. IMT IX, s. 453. Autobiografia, s. 291. APMO Proces Hössa 25,82.
179
nie)664, to jednak oddaje ona ówczesne nastroje. Równiez˙ Höss wspomina o takich przemówieniach Liebehenschla do wie˛z´niów, „w których im obiecywał, iz˙ teraz wszystko be˛dzie lepiej i z˙e on zrobi z tego morderczego obozu włas´ciwy obóz koncentracyjny. Dał wie˛z´niom słowo honoru, iz˙ nie be˛dzie wie˛cej selekcji i gazowania”665. (Juz˙ wkrótce potem wznowiono egzekucje, przeprowadzaja˛c je w mniej widocznych miejscach). Liebehenschel zaraz na pocza˛tku wstrzymał egzekucje za nieudane ucieczki i uwolnił licznych wie˛z´niów od kary bunkra (ws´ród nich póz´niejszego polskiego premiera Józefa Cyrankiewicza). Mniej wie˛cej w tym samym czasie znikli z Os´wie˛cimia Rapportführer Palitzsch i budza˛cy postrach kierownik Wydziału Politycznego SS-Untersturmführer Grabner. „To była juz˙ zupełna rewolucja” – przypomina sobie były wie˛zien´ Józef Garlin´ski. „Wszystkie nici rza˛dzenia krzyz˙owały sie˛ w praktyce w re˛kach Grabnera, który przez niezliczonych szpiegów i konfidentów widział i wiedział prawie wszystko. Jego odejs´cie, tuz˙ po zabraniu Palitzscha, miało znaczenie zupełnie zasadnicze, zmieniało oblicze całego obozowego z˙ycia”666. Liebehenschel wypytywał róz˙nych wie˛z´niów, aby zapoznac´ sie˛ z sytuacja˛ w obozie. M.in. wezwał do siebie asystenta lekarza obozowego SS dr. Wirthsa, Austriaka Hermanna Langbeina (który jako reichsdeutsch nalez˙ał do wie˛z´niów uprzywilejowanych). Langbeinowi udało sie˛ go przekonac´, z˙e donosiciele i prowokatorzy, umieszczeni ws´ród wie˛z´niów przez Wydział Polityczny, sa˛ główna˛ przyczyna˛ niepokojów w obozie i nie zasługuja˛ na zaufanie. Około trzystu wie˛z´niów uwaz˙anych za konfidentów – według listy wre˛czonej Liebehenschlowi przez Langbeina – zostało wyeliminowanych z obozu i przeniesionych do Sachsenhausen. Wkrótce potem starszym obozu w obozie macierzystym został po raz pierwszy wie˛zien´ polityczny Ludwig Wörl (takz˙e na krótko przedtem zwolniony z bunkra). Wörl, podobnie jak Langbein i Cyrankiewicz, nalez˙ał do tajnej „os´wie˛cimskiej grupy bojowej”667, co niezwykle zwie˛kszyło moz˙liwos´ci jej działania. Obóz „zaczerwienił sie˛”. Obok bezpos´redniego wspierania wie˛z´niów przez funkcyjnych chodziło tu równiez˙ o uzyskiwanie informacji i ich przemy-
664 665 666 667
180
Tak mówi Smolen´. Autobiografia, s. 293. GARLIN´SKI, dz. cyt., s. 195. Por. tamz˙e, s. 197 nn.
canie na zewna˛trz (m.in. przez Kraków do polskiego rza˛du emigracyjnego w Londynie, a stamta˛d do innych rza˛dów i instytucji czy do BBC). Liebehenschel chciał prawdopodobnie za pomoca˛ takich kroków poprawic´ „morale robocze” wie˛z´niów i zmniejszyc´ liczbe˛ ucieczek. W niniejszej pracy nie chodzi jednak o motywy Liebehenschla, lecz o reakcje˛ Hössa na te jego poczynania. W tym czasie Höss zajmował dotychczasowe stanowisko Liebehenschla w IKL i jako pełnia˛cy nadzór nad obozami koncentracyjnymi bardzo uwaz˙nie s´ledził rozwój sytuacji w Auschwitz668 (gdzie notabene mieszkała jeszcze jego rodzina). Według Dubiela z willi Hössa zrobił sie˛ w tym czasie „punkt wywiadowczy, cos´ w rodzaju konspiracji przeciwko nowemu komendantowi obozu”669. Jak zeznał na procesie Höss, ze strony RSHA „wpłyne˛ły do Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych zaz˙alenia, z˙e Liebehenschel przez to, z˙e zdemontował system szpiclowski, stwarzał okazje˛, by nadal w obozie ruch oporu sie˛ rozwijał. To moz˙na było wyraz´nie odczuc´, bo wtedy dawał sie˛ zauwaz˙yc´ oz˙ywiony ruch pomie˛dzy wie˛z´niami znajduja˛cymi sie˛ w obozie a s´wiatem zewne˛trznym”670. Dlatego po upływie pół roku Liebehenschel został zwolniony, a Höss [!] otrzymał polecenie wdroz˙enia w te˛ funkcje˛ swego naste˛pcy. Odwołane zarza˛dzenia Hössa i „cała˛ te˛ sprawe˛ z systemem szpiclów [...] to wszystko trzeba było znów wprowadzic´ w z˙ycie” – i to włas´nie było zdaniem Hössa powodem odwołania Liebehenschla671. A zatem wine˛ za to, z˙e człowieczen´stwo nie miało w Auschwitz szans, ponosi zamierzony i jak najbardziej konsekwentnie przez Rudolfa Hössa realizowany system, nie zas´ brutalnos´c´ jednostek. Chociaz˙ on sam osobis´cie „nigdy nie był okrutny” [ale co tu włas´ciwie znaczy: „okrutny”?], „nigdy nie posuna˛ł sie˛ do zne˛cania sie˛” nad wie˛z´niami672, to jednak pod jego kierownictwem system był dla wie˛z´niów najokrutniejszy. Ws´ród wie˛z´niów, którzy przez˙yli, panuje jak najdalej ida˛ca zgodnos´c´ opinii co do tego, z˙e „za Hössa” było w obozie najgorzej.
668
Proces Hössa 28,95. Tamz˙e, s. 25,82. 670 Tamz˙e, 26,166. Ruch oporu był aktywny juz˙ za czasów Hössa. Niektórzy przypuszczaja˛, z˙e odwołanie go do Berlina miało zwia˛zek z publikowanymi w prasie s´wiatowej informacjami o Auschwitz. Por. CZECH, Kalendarz, s. 593n. 671 APMO Proces Hössa 28,92. 672 Autobiografia, s. 176. APMO
669
181
d) Eksperymenty medyczne Dobitnym przykładem nastawienia Hössa do wie˛z´niów sa˛ eksperymenty medyczne, jakie były w obozie przeprowadzane. Wszystko wskazuje na to, z˙e Höss pozostawał w dobrych stosunkach z ginekologiem prof. dr. Carlem Claubergiem, któremu zlecono znalezienie taniej i prostej metody masowej sterylizacji. Höss miał mu stworzyc´ odpowiednie warunki dla badan´: Claubergowi oddano do dyspozycji blok 10 w obozie macierzystym oraz „wie˛z´niów dla celów dos´wiadczalnych”673 – młode Z˙ydówki674 w liczbie około 700. Höss opisał potem szczegółowo cel i przebieg tych dos´wiadczen´, przy których kobietom wstrzykiwano do jajowodów pewna˛ substancje˛, maja˛ca˛ powodowac´ ich sklejenie sie˛. „Kilkakrotnie obserwowałem takie zabiegi przeprowadzane przez Clauberga osobis´cie. Clauberg informował mnie dokładnie [...] Kobiety, u których zabieg wypadł dla Clauberga pomys´lnie, traciły miesia˛czke˛. Z˙adnych innych zmian fizycznych ani tez˙ zmian w usposobieniu tych kobiet nie zauwaz˙yłem. Obserwowałem je cze˛sto, gdy obok mego domu prowadzono je na spacer nad Sołe˛, widziałem, z˙e szły raz´no i były wesołe. [...] Wszystkie trzymane były takz˙e po udanym zabiegu na bloku zamknie˛tym, gdyz˙ według planów Clauberga po roku kaz˙da z tych kobiet odbyc´ miała z jednym z wybranych do tego celu wie˛z´niów stosunek płciowy, celem praktycznego wypróbowania skutecznos´ci metody wywoływania bezpłodnos´ci uz˙ywanej przez Clauberga. Do tych praktycznych prób nie doszło jednak z powodu przebiegu działan´ wojennych”675. Nalez˙y dodac´, z˙e kobiety te po zakon´czeniu eksperymentu miały oczywis´cie zostac´ zgładzone. Z˙adne miejsce w relacjach Hössa nie wskazuje na to, aby miał on jakiekolwiek zastrzez˙enia wobec tych eksperymentów. Clauberg był w Os´wie˛cimiu pomocny jego z˙onie przy trudnym porodzie jej pia˛tego dziecka; wie˛zien´-ogrodnik Dubiel wspomina: „Bywał tam bardzo cze˛sto profesor Clauberg, ów człowiek, który w Os´wie˛cimiu prowadził stacje˛ dos´wiadczalna˛ na bloku 10. Z˙ywo i szeroko dyskutowano u Hössa nad udanymi i nieudanymi eksperymentami, nad perspektywa˛ przyszłos´ci tych badan´”676. Podczas
673 674 675 676
182
Takie okres´lenie znajdowało sie˛ na lis´cie skierowania do pracy. Por. APMO Proces Hössa 21,133 nn. Tamz˙e, 21,135. Tamz˙e, 25,88.
procesu Höss wypowiedział sie˛ na temat tego zeznania krótko: „nigdy nie rozmawialis´my wtedy o rzeczach słuz˙bowych w zwia˛zku ze sterylizacja˛ i stosunkami słuz˙bowymi”677. Czy to moz˙liwe, aby s´wiat, w którym z˙ył Höss, dzielił sie˛ w tak absolutny sposób na sfere˛ „słuz˙bowa˛” i „prywatna˛”? Aby nie rozmawiano o wielkich i interesuja˛cych zadaniach, jakie były do wykonania? Moz˙e to prawda, z˙e Höss w domu na te tematy milczał, ale nalez˙y przypuszczac´, z˙e tym z˙ywiej rozmawiał o nich Clauberg z jego z˙ona˛. Tematem rozmów musiał byc´ cel badan´: znalezienie metody pozwalaja˛cej spowodowac´ bezpłodnos´c´ całych narodów (a wie˛c ludobójstwo). Tematem rozmów musiał byc´ przebieg eksperymentów. A nie był on taki niewinny, jak by wynikało ze słów Hössa. Musiał on o tym wiedziec´. Se˛dzia s´ledczy Jan Sehn uja˛ł to póz´niej naste˛puja˛co: „Przeprowadzane przez Clauberga i jego pomocników zastrzyki wewna˛trzmaciczne były dla tych kobiet niezwykle bolesne. Przy samych zastrzykach wiele kobiet odczuwało silne bóle, powoduja˛ce nawet omdlenie. Potem pojawiała sie˛ zazwyczaj wysoka gora˛czka, a w wielu wypadkach naste˛powały zapalenia, które cze˛sto przykuwały kobiety do łóz˙ka na całe tygodnie i miesia˛ce, a niekiedy powodowały nawet s´mierc´”678. Mie˛dzy rodzina˛ Hössa a rodzina˛ Clauberga istniały tak zaz˙yłe stosunki, z˙e prof. Clauberg w okresie ucieczki pod koniec wojny zostawił swoje dzieci u rodziny Hössa w Ravensbrück679. e) „Prywatni” wie˛z´niowie W swoim gospodarstwie domowym i w zwia˛zku ze swymi prywatnymi sprawami miał Rudolf Höss liczne kontakty z rozmaitymi wie˛z´niami, pozostaja˛cymi do dyspozycji dla jego prywatnych potrzeb. Oprócz wie˛z´niów pracowały u Hössa równiez˙ polskie osoby cywilne. Stale były zatrudnione co najmniej dwie pomocnice domowe i dwaj ogrodnicy, ponadto krawcowe i wielu rzemies´lników w warsztatach obozowych,
677
Tamz˙e, 25,109. Por. J. SEHN, Zbrodnicze eksperymenty sterylizacyjne Carla Clauberga, w: „Zeszyty Os´wie˛cimskie” 2, 1959, s. 3-32. Por. na ten temat zespół dokumentów w sprawie Clauberga w: SCHNABEL, Macht ohne Moral. Eine Dokumentation über die SS, Frankfurt/M. 1957, s. 268-282. 679 APMO Proces Hössa 21,137. 678
183
którzy pracowali dla rodziny Hössa. Oprócz tego przychodzili do domu rzemies´lnicy i robotnicy budowlani – stosownie do aktualnych potrzeb. Wszyscy pracuja˛cy w domu byli z reguły dobrze traktowani. Kontakt z nimi miała przede wszystkim z˙ona Hössa; odnosi sie˛ wraz˙enie, z˙e Höss równiez˙ tutaj przestrzegał zakresów kompetencji. Stanisław Dubiel wspomina: „W czasie 2 i pół roku, które przepracowałem u niego, mówił ze mna˛ wszystkiego 5 razy. Jez˙eli miał jakies´ rozkazy do mnie, to sie˛ posługiwał do tego celu z˙ona˛. [...] Co do osobowos´ci Hössa, nie był on wymowny, okazywał wyz˙szos´c´ i pogarde˛ dla wszystkiego, co chodziło w pasiakach, z wie˛z´niami nie mówił”680. W przeciwien´stwie do powyz˙szych słów wspomnienie pomocnicy domowej, Anieli Bednarskiej, brzmi zdumiewaja˛co pozytywnie: „Musze˛ powiedziec´, z˙e sam Höss wobec mnie jako pomocnicy domowej i wobec ogrodników zachowywał sie˛ lojalnie. W swoje urodziny i w wie˛ksze s´wie˛ta przynosił sam mały koszyk z z˙ywnos´cia˛ do ogrodu i cze˛stował ogrodników. Sam wkładał jedzenie do koszyka, a nawet dodawał butelke˛ piwa. [...] Zachowanie pani Höss wobec mnie było lojalne. Pocza˛tkowo chciała mnie namówic´ do podpisania volkslisty. Kiedy odmówiłam, juz˙ mnie wie˛cej nie nagabywała”681. Pracownicy cywilni otrzymywali miesie˛cznie 75 marek wynagrodzenia z kasy obozu i jedli to samo, co Höss682. Höss wspomina pracuja˛ce u niego wie˛z´niarki – niemieckie badaczki Pisma S´wie˛tego. Jedna z nich, Sofie Stipel, pochodziła z tego samego miasta co Höss i znała go z czasów dziecin´stwa, poniewaz˙ mieszkali przy tej samej ulicy683. „U mnie w domu pracowały dwie starsze kobiety przez trzy lata. Moja z˙ona cze˛sto mówiła, z˙e nie mogłaby sama lepiej dbac´ o wszystko niz˙ te dwie kobiety. Szczególnie wzruszaja˛co troszczyły sie˛ o dzieci, zarówno duz˙e, jak i małe. Dzieci nasze były do nich przywia˛zane jak do kogos´ nalez˙a˛cego do rodziny. W pierwszym okresie obawialis´my sie˛, aby nie próbowały one pozyskac´ dzieci dla Jehowy, jednakz˙e tego nie czyniły”684.
680 681 682 683 684
184
Tamz˙e, 25,74.88. APMO Os´w. Bednarska 703. Relacja z 30.3.1963. APMO Proces Hössa 21,106. Zeznanie Stanisława Dubiela z 7.8.1946, w: Os´wie˛cim w oczach SS, s. 202. Autobiografia, s. 134.
Równiez˙ wie˛z´niowie, którzy tylko cos´ odnosili, byli dobrze traktowani. „Szczególnie uprzejma˛ okazywała sie˛ jego z˙ona. Za najdrobniejsza˛ rzecz do domu przyniesiona˛ dostawało sie˛ kawał chleba z marmolada˛, to papierosy”685. Kiedy wie˛z´niowie Stefan Wolny i Stefan Kurzynoga, którzy mieli załoz˙yc´ w mieszkaniu firanki, zostali przyłapani na tym, jak wybierali z odpadków resztki jedzenia, Hössowa powiedziała do słuz˙a˛cej, z˙eby im dała po talerzu zupy, „ale jednoczes´nie zaznaczyła, z˙e bron´ Boz˙e z˙eby to zobaczył Höss”686. Ta „uprzejmos´c´” miała jednak swoje granice. Paweł Weszke, stolarz, wykonywał dla Hössa meble. „Z˙ona oskarz˙onego odnosiła sie˛ do mnie poprawnie, choc´ bywały dnie, iz˙ tak «dawała w skóre˛», iz˙ obrzydło z˙ycie. W niektórych wypadkach, powodowana jakimis´ chimerami, była tak złos´liwa, dokuczliwa i zgryz´liwa, iz˙ nie chciało sie˛ pracowac´. Jez˙eli chodzi o naród polski, to odzywała sie˛ najgorzej i twierdziła, z˙e be˛dziemy wszyscy wyniszczeni”687. Ogrodnik Dubiel przypuszcza, z˙e owa „uprzejmos´c´” wobec wie˛z´niów nie wynikała z bezinteresownej z˙yczliwos´ci, lecz z che˛ci pozyskania sobie „pewnych wie˛z´niów, be˛da˛cych na moz˙liwych komandach, z których moz˙na było czerpac´ jakies´ korzys´ci”688. „Na zarza˛dzenie Hössa musiałem miec´ w obozie lepsze mieszkanie, dwukrotnie zmiane˛ bielizny w tygodniu, wie˛cej garniturów na zmiane˛. Z˙a˛dał ode mnie czystos´ci. Nie o moje zdrowie martwił sie˛, oczywis´cie, tylko o to, z˙ebym nie przyniósł jego dzieciom tyfusu lub innej choroby z lagru. Zabronił mi odwiedzac´ kolegów, bo bał sie˛ wszy tyfusowych. Tak, z˙e to pomagało mi troche˛ w tym, z˙e przez˙yłem i mam to szcze˛s´cie, z˙e jestem”689. Z˙ona Hössa potrafiła wykorzystywac´ zalez˙nos´c´ wie˛z´niów od siebie. „Cze˛sto najmniejsze jakies´ niezadowolenie czy inne jakies´ histerie z˙ony oskarz˙onego, która zarzucała mi stale: «Gdybys´my chcieli, gdyby ma˛z˙ był chciał, rozwiałyby sie˛ twoje prochy na polach Os´wie˛cimia. Pamie˛taj, ile masz nam do zawdzie˛czenia, z˙ebys´ sie˛ starał odwdzie˛czyc´, jez˙eli kiedy be˛dziesz miał sposobnos´c´». To były słowa z˙ony Hössa. Höss sam nigdy tego nie mówił”690.
685 686 687 688 689 690
Proces Hössa 25,93. Tamz˙e, 26,204. Tamz˙e, 26,54. Tamz˙e, 25,93. Tamz˙e, 25,100. Tamz˙e, 25,75. APMO
185
Nasuwa sie˛ jednak wraz˙enie, z˙e przyczyna˛ „przyzwoitego” traktowania tych wie˛z´niów była nie tylko interesownos´c´, lecz równiez˙ pokusa pewnej idylli, te˛sknota do dobrego, zdrowego s´wiata, odmiennego od otaczaja˛cej rzeczywistos´ci. „Prawda, z˙e mojej rodzinie było w Os´wie˛cimiu dobrze. [...] Z˙aden były wie˛zien´ nie mógłby zapewne powiedziec´, z˙e kiedykolwiek w naszym domu został z´le potraktowany”691. Jak bardzo wszakz˙e owa idylla była budowana na zgoła nie idyllicznym gruncie nieludzkiej rzeczywistos´ci os´wie˛cimskiej, ukazuja˛ wyraz´nie dwa przeciwstawne przykłady: z jednej strony Ericha Grönkego, z drugiej zas´ ruchu oporu ws´ród wie˛z´niów. Erich Grönke, wie˛zien´ Auschwitz nr 11, jeden z owej pierwszej trzydziestki kryminalistów przysłanych z Sachsenhausen, odgrywał w obozie szczególna˛ role˛. Jako krawiec z zawodu został starszym kapo warsztatów odziez˙owych, zwanych „garbarnia˛” (Lederfabrik). Po pewnym czasie został zwolniony z obozu, ale pozostał nadal kierownikiem tych warsztatów jako pracownik cywilny692. Ich dyrektorem, podobnie jak wszystkich innych zakładów SS, był Höss. Grönke bywał niemal codziennie w willi Hössa, przynosza˛c cos´. Sam relacjonuje to naste˛puja˛co: „Cze˛sto bywałem w willi Hössa. Niekiedy dwa razy w cia˛gu dnia. Höss miał zawsze specjalne z˙yczenia, musiałem załatwiac´ dla niego naste˛puja˛ce rzeczy: utrzymac´ sprze˛t dla jego koni i obuwie dla rodziny, zaopatrywac´ w przedmioty codziennego uz˙ytku. W garbarni mies´ciła sie˛ nie tylko pracownia szewska, lecz takz˙e kuz´nia, s´lusarnia, warsztat kołodziejski, a takz˙e szwalnia. W zwia˛zku z wszystkimi tymi zakładami Höss miał róz˙nego rodzaju z˙yczenia. Posługiwał sie˛ przy tym moja˛ osoba˛ jako pos´rednikiem”693. Kim był Grönke? Niewa˛tpliwie jednym z niewielu wie˛z´niów przysłanych z Sachsenhausen, a przydatnych Hössowi z punktu widzenia jego zamierzen´. Przed swoja˛ kariera˛ obozowa˛ był kilkakrotnie
691
Autobiografia, s. 153. Była to formalnie uregulowana droga do wolnos´ci dla pewnych wie˛z´niów. Z grupy pierwszych 30 niemieckich wie˛z´niów zostali zwolnieni: Artur Balke (nr 3), Karl Benna (nr 7), Kurt Müller (nr 23); pozostali oni jednak w obozie jako pracownicy cywilni. Zwolnieni zostali równiez˙ Winant Jansen (nr 14), Max Kuserow (nr 17), Otto Stiel (nr 28). Por. KŁODZIN´SKI, dz. cyt., s. 123 nn. Grönke nie stanowi wie˛c pod tym wzgle˛dem wyja˛tku, jak uwaz˙a Rawicz (Dzien´, s. 160). Por. LANGBEIN, Ludzie, s. 180. 693 Zeznanie na frankfurckim procesie załogi Auschwitz; cyt. według: LANGBEIN, Ludzie, s. 332. 692
186
karany jako recydywista za kradziez˙ z włamaniem oraz za „usiłowanie popełnienia przeste˛pstwa przeciw obyczajnos´ci” i za „sprzeczny z natura˛ nierza˛d”. Siedział w wie˛zieniu brandenburskim w tym samym czasie, co Höss (rok 1927)694. W roku 1935 został na podstawie „ustawy o zapobieganiu płodzeniu potomstwa dziedzicznie obcia˛z˙onego” poddany zabiegowi kastracji695. Ws´ród wie˛z´niów, nie wyła˛czaja˛c jego niemieckich kolegów z owej przywiezionej z Sachsenhausen trzydziestki, był uwaz˙any za sadyste˛ i morderce˛; powszechnie sie˛ go bano696. Rawicz, który musiał pracowac´ pod rozkazami Grönkego w ustawicznym niebezpieczen´stwie s´mierci, wspomina o nim, aby ukazac´, jakimi ludz´mi Höss „prywatnie” sie˛ otaczał. „Erich” był czyms´ w rodzaju przyjaciela domu. Według Dubiela przyjaz´n´ ta powstała w zwia˛zku z tym, z˙e Grönke miał w swoim zakładzie dział, gdzie w rzeczach z transportów z˙ydowskich poszukiwano ukrytych kosztownos´ci, wskutek czego Grönke dostarczał Hössowi brylanty itp.697; Rawicz był kiedys´ przypadkowym s´wiadkiem, jak wre˛czał mu banknoty dolarowe698. Dubiel przypomina sobie, z˙e z˙ona Hössa zwracała sie˛ do Grönkego per „ty”699. Lagerführer Hoffmann wspomina, z˙e Höss tak sie˛ w kon´cu z nim zaprzyjaz´nił, z˙e zabierał go na polowania, zwracali sie˛ do siebie po imieniu, a syn Hössa nie chciał is´c´ spac´, dopóki Grönke nie powiedział mu „gute Nacht”700. Wie˛z´niowie pracuja˛cy u Hössa w swojej wie˛kszos´ci starali sie˛ wprawdzie robic´ tam jak najlepsze wraz˙enie, wewne˛trznie jednak czuli sie˛ zwia˛zani z „druga˛ strona˛” i stosowali mniej lub bardziej systematyczny opór. Badaczki Pisma S´wie˛tego powtarzały innym wie˛z´niom, co usłyszały w domu701. Polskie pracownice cywilne Aniela Bednarska702 i Janina Szczurek703 relacjonowały m.in., z˙e „organizowały” jedzenie dla wie˛z´niów. Bednarska: „Zacze˛to patrzec´ na mnie inaczej od chwili, kiedy pies
694 695 696 697 698 699 700 701 702 703
Por. RAWICZ, Dzien´, s. 155. Tamz˙e, s. 154-157. Por. tamz˙e, s. 160-163; KŁODZIN´SKI, dz. cyt., s. 124. APMO Proces Hössa 25,77. RAWICZ, Dzien´, s. 102. APMO Proces Hössa 25,76 n. 87.101 n. Na frankfurckim procesie załogi Auschwitz. Por. LANGBEIN, Ludzie, s. 332. Zeznanie Dubiela z 7.8.1946, w: Os´wie˛cim w oczach SS, s. 202. Relacja z 29.12.1962. APMO Os´w. Bednarska 703. Relacja z 13.1.1963, w: Os´wie˛cim w oczach SS, s. 207.
187
Hössa w jego obecnos´ci wycia˛gna˛ł spod szafy pakunek z jedzeniem. Nie umiałam sie˛ wykre˛cic´, zostałam upomniana, a wkrótce potem dostałam wypowiedzenie z pracy”. Dla wie˛z´nia-ogrodnika Dubiela incydent tego rodzaju zapewne nie skon´czyłby sie˛ tak łagodnie. W „organizowaniu” róz˙nych rzeczy dla Hössowej pomagali mu jego koledzy, mówia˛c: „Staszek, ty musisz jakos´ przez˙yc´, dopomoz˙emy ci, z˙ebys´ u tego draba był moz˙liwie w łaskach”704. Z˙ona Hössa zdawała sie˛ cos´ podejrzewac´ i pytała Dubiela, co sie˛ dzieje w obozie. „Mówiłem, z˙e nie wiem, nie mam czasu, wszystkie niedziele pracowałem, nawet po południu nie miałem wolnego [...] Na to niejednokrotnie z˙ona oskarz˙onego denerwowała sie˛ i mówiła: «Wy s´winie polskie wszystko wiecie, sam nalez˙ysz, bydlaku polski, do tajnej organizacji, jak ci drudzy. Nic nie chcesz gadac´. Przyjdzie jeszcze raz twoja sprawa, to sie˛ wykon´czysz». Ja mówie˛: «Trudno, prosze˛ pani, do mnie nikt nie ma zaufania w obozie wobec mego stanowiska u pan´stwa». Tak sie˛ wykre˛całem i wykłamywałem. Na samym terenie ogrodu mielis´my schowki, słuchalis´my radia, były mundury SS i ubrania cywilne przygotowane do ucieczki. [...] fałszowalis´my papiery do ucieczek, chowalis´my rowery, paru kolegów przez ogród Hössa potrafiło uciec”705. f) Nielegalne wzbogacenie? W zwia˛zku z zagłada˛ Z˙ydów napływały do obozu ogromne bogactwa; wyjez˙dz˙aja˛c ze swojej ojczyzny, rzekomi „przesiedlen´cy” zabierali ze soba˛ w niepewna˛ przyszłos´c´ wszystko, co mieli cennego. Höss relacjonował: „Kaz˙dy członek SS, który przywłaszczył sobie własnos´c´ z˙ydowska˛, zgodnie z rozkazem Reichsführera SS podlegał karze s´mierci. Przeje˛te rzeczy sie˛gały niewyobraz˙alnej wartos´ci setek milionów. Ogromne bogactwa były kradzione przez członków SS i policjantów, wie˛z´niów, pracowników cywilnych i robotników, personel kolejowy”706. Zwia˛zana
704
Proces Hössa 25,75. Tamz˙e, 25,82 n. Szczegółowo na ten temat por. APMO Proces Hössa 25,98-100. Papiery chowano np. w ulu. Pszczelarz Józef Głuszak podał, z˙e było 50 takich ucieczek; APMO Proces Hössa 26,225. Wydaje sie˛ to jednak liczba˛ przesadzona˛. Konkretnie nie jest znana z˙adna taka ucieczka (Smolen´). 706 Autobiografia, s. 198. Por. rozdz. Das Drohnendasein der SS, w: KOGON, dz. cyt., s. 309-326. 705
188
APMO
z tym powszechna korupcja skłoniła Himmlera do posyłania do obozów komisji s´ledczych SS707. Stosunkowo rzadko jednak dochodziło do wyroków skazuja˛cych. Höss wymienia przypadek gubernatora Lascha ze Lwowa, który został w obozie stracony m.in. (bo „równiez˙ na tle politycznym”) za przywłaszczenie wielkiego maja˛tku708. Najbardziej jaskrawy jest jednak przypadek komendanta obozu w Buchenwaldzie, Karla Kocha, który zakon´czył sie˛ wyrokiem s´mierci i egzekucja˛709. Koch jest cze˛sto wzmiankowany przez Hössa jako negatywny przykład komendanta – kreatury, z która˛ nie chciał on miec´ nic wspólnego. „Höss rzeczywis´cie był w porównaniu z Kochem człowiekiem bardzo skromnym”710 – napisał Rawicz. Na Auschwitz komisja s´ledcza zwróciła uwage˛, kiedy podejrzana wydała sie˛ komus´ waga pewnej paczki przesyłanej poczta˛ polowa˛. Okazało sie˛, z˙e zawierała ona trzy bryłki złota dentystycznego [z ilu zwłok?], które jakis´ SS-man chciał przesłac´ swojej z˙onie711. O innym przykładzie z terenu Auschwitz wspomina sam Höss. Chodzi o Palitzscha: „Juz˙ w roku 1940 przywłaszczył on sobie od Z˙ydów przebywaja˛cych w Os´wie˛cimiu i nowo przybyłych Polaków niesłychane ilos´ci pienie˛dzy, kosztownos´ci, materiałów, odziez˙y itd. Póz´niej w czasie akcji z˙ydowskich kontynuował to na olbrzymia˛ skale˛. Wówczas stał sie˛ jednak bardziej wybredny i brał jedynie rzeczy najcenniejsze”712. Höss starał sie˛ usilnie, aby w takich akcjach w z˙aden sposób nie uczestniczyc´. Swoje zeznanie na zakon´czenie przesłuchania przed procesem w Warszawie zakon´czył słowami: „W kon´cu zaznaczam, z˙e z tych dóbr i wartos´ci, które przeszły przez obóz os´wie˛cimski podczas mej komendantury, niczego sobie nie przywłaszczyłem, w czasie całej mej słuz˙by w SS nie wzbogaciłem sie˛, wszystko to, czym gospodarstwo me powie˛kszyłem, nabyłem z mych oficjalnych dochodów”713.
707
Według zeznania Hössa, APMO Proces Hössa 25,208. APMO Proces Hössa 26,17 n. 709 HILBERG, dz. cyt., s. 970. 710 RAWICZ, Dzien´, s. 191. Por. rozdz. Das Drohnendasein der SS, w: KOGON, dz. cyt., s. 309-326. 711 Por. LANGBEIN, Ludzie, s. 55. 712 Autobiografia, s. 308. 713 APMO Proces Hössa 21,159. 708
189
Istotnie nic nie wskazuje na jakies´ wie˛ksze kradziez˙e z˙ydowskiego mienia, które byłyby porównywalne z powyz˙szymi przykładami. Wprawdzie Rawicz widział, z˙e Grönke wre˛czał Hössowi banknoty dolarowe714. Ale jak nalez˙y to interpretowac´? Wprawdzie Dubiel przypuszczał, z˙e Grönke, u którego w zakładzie szukano kosztownos´ci w rzeczach z z˙ydowskich transportów, przynosił cos´ z tego Hössowi do domu. Jednakz˙e nie widział tego715. Wprawdzie istnieja˛ podobne przypuszczenia, jes´li chodzi o „sprawe˛ Hodys”, ale wiarygodnos´c´ ich jest wa˛tpliwa716. Gdyby nawet były to rzeczywiste przypadki kradziez˙y, to na miare˛ moz˙liwos´ci Hössa stanowiły cos´ bardzo znikomego. Nie spotkałem równiez˙ z˙adnych wskazówek s´wiadcza˛cych o przekupnos´ci Hössa. Przeciwnie. Wszystko wskazuje na to, z˙e chciał on byc´ pod tym wzgle˛dem absolutnie „wzorowy”. W SS towarzyszyła mu powszechnie opinia człowieka osobis´cie skromnego. Bardzo skromnie było tez˙ urza˛dzone jego biuro w Auschwitz717. „Hössowa nosiła skromny brylant i piers´cionek z perła˛. Cze˛sto tez˙ os´wiadczała, z˙e nie chce, z˙eby ktos´ powiedział, z˙e ma cos´ po Z˙ydach”718. Przed sa˛dem w Warszawie Höss zeznał wyraz´nie, jakie s´rodki na wydatki reprezentacyjne itp. przysługiwały mu jako komendantowi, i z˙e płacił za wszystko, co wykonywano dla jego gospodarstwa domowego w obozowych warsztatach719. To, z˙e gospodarstwo domowe Hössa było bardzo dobrze wyposaz˙one i z˙e wie˛z´niowie w warsztatach obozowych stale dla niego pracowali, było rzecza˛ dla wielu widoczna˛. Kiedy w roku 1944 rodzina wyjez˙dz˙ała do Ravensbrück, potrzeba było na bagaz˙e czterech wagonów towarowych – przy czym co prawda, jak dodał Höss, w wagonach tych znajdowały sie˛ równiez˙ konstrukcyjne elementy baraku, w którym mieli zamieszkac´720.
714
RAWICZ, Dzien´, s. 102. APMO Proces Hössa 25,101. 716 Por. niz˙ej, rozdz. IV,5d. 717 Por. relacje˛ Franciszka Targosza z 8.8.1974. APMO Os´w. Targosz 1863. T. 82, s. 271. 718 APMO Proces Hössa 25,101. Prawdopodobnie jednak przywłaszczała sobie nie uz˙ywana˛, zwłaszcza ładna˛ bielizne˛ pochodza˛ca˛ z transportów z˙ydowskich (zob. zeznanie Dubiela, APMO Proces Hössa 25,84). 719 Tamz˙e, 25,105-108. 720 Tamz˙e, 25,105. 715
190
Wszystko to jednak było z pewnos´cia˛ „zorganizowane” nielegalnie. Zajmowała sie˛ tym z˙ona Hössa – on sam podobno nic o tym nie wiedział, nawet jeszcze podczas procesu. Dubiel, ktory stale musiał cos´ dla niej „organizowac´”, wspomina: „Zasadniczo Hössowa traktowała rzecz w ten sposób, z˙e jez˙eli zdradze˛ sie˛, z˙e cos´ dla nich organizowałem, to mam wiedziec´, z˙e be˛de˛ w tej godzinie wykon´czony”721. Sposób tego „organizowania” przedstawił Dubiel naste˛puja˛co: Kiedy Höss miał u siebie w domu wizyte˛ jakiejs´ wysoko postawionej osobistos´ci, wydawano wspaniałe przyje˛cie. „Potrzebne na ten cel s´rodki z˙ywnos´ci musiałem, na polecenie z˙ony Hössa, «organizowac´». Przed kaz˙dym takim przyje˛ciem Hössowa mówiła mi, co jej be˛dzie potrzebne [...] Ani pienie˛dzy, ani kartek z˙ywnos´ciowych, potrzebnych normalnie do zakupu artykułów spoz˙ywczych, nie dawała mi. Urza˛dziłem sie˛ w ten sposób, z˙e przez kolege˛ mego, Adolfa Maciejewskiego, który pełnił funkcje kapo w magazynie z˙ywnos´ciowym dla wie˛z´niów, doszedłem do szefa tego magazynu, SS-Unterscharführera Schebecka, do którego chodziłem kaz˙dego tygodnia po porcje przydziałowe dla wie˛z´niarek, zatrudnionych w gospodarstwie Hössa. W rozmowie z Schebeckiem wspomniałem mu, iz˙ podsłuchałem rozmowe˛, w czasie której Höss wspomniał o jego awansie. Schebeckowi zalez˙ało bardzo na awansie; zapytał mnie, czy nie potrzebuje˛ czegos´ dla Hössów i w ten sposób nawia˛załem z nim kontakt. [...] W ten sposób dostarczyłem Hössom w cia˛gu jednego tylko roku 3 worki cukru po 85 kg. Hössowa zaznaczała mi wyraz´nie, z˙e z˙aden SS-man nie powinien wiedziec´ o tych załatwianych przeze mnie interesach. [...] Magazyn z˙ywnos´ciowy był w tym czasie dobrze zaopatrzony, poniewaz˙ składano w nim produkty z˙ywnos´ciowe odebrane Z˙ydom, przybyłym do Os´wie˛cimia masowymi transportami i kierowanym z tych transportów w wie˛kszos´ci wprost do gazu. Z tego magazynu pobierałem dla prywatnego gospodarstwa Hössa: cukier, ma˛ke˛, margaryne˛, róz˙nego rodzaju proszki do pieczenia, przyprawy do zup, makaron, płatki owsiane, kakao, cynamon, grysik, groch i inne produkty. Hössowa nigdy nie była zaspokojona [...] Produkty te [...] w cze˛s´ci wysyłała swoim krewnym w Niemczech”722. Nalez˙y przypuszczac´, z˙e podobne „organizowanie” odbywało sie˛ równiez˙ w innych
721 722
Tamz˙e, 25,93. Zeznanie z 7.8.1946, w: Os´wie˛cim w oczach SS, s. 202.
191
warsztatach (np. za pos´rednictwem Grönkego). Zarówno wie˛z´niowie, jak i SS-mani byli naturalnie zainteresowani w tym, aby zrobic´ na komendancie dobre wraz˙enie723, i odpowiednio do tego okazywali „usłuz˙nos´c´”, jes´li tylko nie stawało sie˛ to dla nich zbyt niebezpieczne. Dubiel był przekonany, z˙e Höss wiedział o tych nielegalnych dostawach dla jego gospodarstwa domowego. Niemniej pozory były zachowywane, na co wskazuje choc´by naste˛puja˛ce zdarzenie: Przygotowuja˛c z kolegami ucieczke˛ przez ogród Hössa, Dubiel powiedział jego z˙onie, z˙e ma przyjs´c´ dostawa cukru i z˙eby sie˛ postarała, by jej ma˛z˙ nie wchodził do ogrodu. Dzie˛ki temu byli pod tym wzgle˛dem bezpieczni. Zarzut nielegalnego wzbogacenia, jaki moz˙na wysuna˛c´ wobec Hössa, odnosi sie˛ wie˛c głównie (wyła˛cznie?) do jego prywatnego gospodarstwa domowego.
4. „Endlösung” a) Zadanie Jak przypomina sobie Dubiel, z˙ona Hössa powiedziała kiedys´ z duma˛, iz˙ jej ma˛z˙ jest „specjalnym pełnomocnikiem do wyte˛pienia Z˙ydów w Europie” (Sonderbeauftragter für die Judenvernichtung in Europa)724. Juz˙ samo otrzymanie takiego zadania miało charakter pewnego wyróz˙nienia725. Oto co powiedział mu Himmler latem 1941 roku: „Zamierzałem pocza˛tkowo zadanie to powierzyc´ jednemu z wyz˙szych dowódców SS, aby jednak wykluczyc´ moz˙liwe trudnos´ci w zakresie podziału kompetencji, zrezygnowałem z tego i polecam panu przeprowadzenie tego zadania. Jest to trudna i cie˛z˙ka praca, wymagaja˛ca całkowitego pos´wie˛cenia sie˛, bez wzgle˛du na trudnos´ci, jakie moga˛ sie˛ wyłonic´. [...] Rozkaz ten ma pan zachowac´ w najs´cis´lejszej tajemnicy”726. Od tego momentu Höss nalez˙ał do s´cisłego kre˛gu „wtajemniczonych”.
723 724 725 726
192
Por. APMO Proces Hössa 26,209. Zeznanie z 6.4.1946, w: Os´wie˛cim w oczach SS, s. 204. Wskazuje na to Antoni KE˛PIN´SKI w: Rytm z˙ycia, Warszawa 1993, s. 54. Autobiografia, s. 186.
O ideologicznym tle „ostatecznego rozwia˛zania kwestii z˙ydowskiej w Europie” mówilis´my juz˙ wyz˙ej. Rudolf Höss zaangaz˙ował sie˛ w te˛ akcje˛ „fanatycznie”. Jak wygla˛dało to zaangaz˙owanie w praktyce i jak on sie˛ przy tym czuł? Przede wszystkim to, o czym inni tylko mówili, on zrealizował praktycznie z cała˛ konsekwencja˛. „Reichsführer SS przysyłał od czasu do czasu do Os´wie˛cimia róz˙nych dygnitarzy partyjnych i oficerów SS, aby mogli sie˛ przyjrzec´ eksterminacji Z˙ydów. Wszyscy byli pod jej głe˛bokim wraz˙eniem. Niektórzy z tych, którzy przedtem bardzo gorliwie prawili na temat koniecznos´ci tej zagłady, cichli i milkli na widok «ostatecznego rozwia˛zania kwestii z˙ydowskiej». Pytano mnie zawsze, jak moz˙emy wytrzymac´, jak ja i moi ludzie moz˙emy nieustannie na to patrzec´. Odpowiadałem na to, z˙e z˙elazna konsekwencja, z jaka˛ wykonujemy rozkaz Führera, powoduje, iz˙ musza˛ znikna˛c´ wszelkie ludzkie odruchy. Kaz˙dy z tych panów mówił, z˙e nie chciałby wykonywac´ takiego zadania”727. Mówili tak nawet Eichmann i Mildner728, ludzie niewa˛tpliwie „zahartowani”. Nim zajme˛ sie˛ wewne˛trzna˛ reakcja˛ Hössa na realizowana˛ przezen´ akcje˛ zagłady, przedstawie˛ najpierw te˛ akcje˛ postrzegana˛ z jego perspektywy jako „zadanie”. Czytelnik musi wie˛c starac´ sie˛ spojrzec´ najpierw na strone˛ techniczna˛ i zwia˛zane z nia˛ problemy, zanim wyłoni sie˛ przed nim cały ludzki aspekt sprawy. Odpowiada to niestety s´miertelnej dynamice „ostatecznego rozwia˛zania”. Po otrzymaniu od Himmlera rozkazu Höss zabrał sie˛ do pracy z „fanatyczna˛” energia˛. Na zadane mu podczas procesu pytanie, czy to prawda, z˙e przy gazowaniu i mordowaniu ofiar wykazywał szczególna˛ inicjatywe˛, odpowiedział: „Tak jest. Mnie Himmler podczas swych wizyt, a zwłaszcza podczas drugiej swej wizyty, a poza tym Müller729 i Eichmann dawali pod tym wzgle˛dem rozkazy i czynili mnie odpowiedzialnym za to, z˙e ja musze˛ zrobic´ wszystko, co jest moz˙liwe, by transpor-
727
Tamz˙e, s. 151 n. SS-Standartenführer dr Rudolf Mildner, szef katowickiej placówki Gestapo, która była kompetentna do spraw Auschwitz. 729 SS-Gruppenführer Heinrich Müller był jako szef urze˛du IV Gestapo odpowiedzialny w RSHA bezpos´rednio za przeprowadzenie „ostatecznego rozwia˛zania”. 728
193
ty przysyłane przez Eichmanna niszczyc´. Za kaz˙de opóz´nienie byłbym odpowiedzialny”730. Pojawiła sie˛ nawet pewnego rodzaju konkurencja mie˛dzy odpowiedzialnymi za zagłade˛. O dowódcy SS i policji z Lublina, SS-Gruppenführerze Globocniku, który miał w swojej gestii obozy Majdanek, Treblinka, Sobibór i Bełz˙ec, napisał Höss, z˙e transportów wie˛z´niów nigdy nie było mu dosyc´. „Chciał koniecznie, aby «jego» akcje zagłady i «jego» zdobyte przez to bogactwa731 znajdowały sie˛ na pierwszym miejscu. [...] Latem 1943 roku Globocnik był równiez˙ w Os´wie˛cimiu, aby na rozkaz Reichsführera SS obejrzec´ krematoria i akcje˛ zagłady. Nie widział jednak w tym nic nadzwyczajnego. Jego urza˛dzenia pracowały o wiele szybciej. Pocza˛ł rzucac´ liczbami odnos´nie do dziennych wyników akcji zagłady, np. do chwili obecnej pamie˛tam, z˙e podawał dla Sobiboru pie˛c´ pocia˛gów dziennie, jak równiez˙ co do wartos´ci odstawionych rzeczy, ida˛cych w miliardy. Przesadzał bez miary przy kaz˙dej nadarzaja˛cej sie˛ okazji”732. Höss przyjrzał sie˛ akcji eksterminacyjnej w Treblince, gdzie rozpocze˛ła sie˛ ona wczes´niej niz˙ w Auschwitz. Zabijano tam ludzi gazami spalinowymi z pracuja˛cych silników. „Upływało ponad pół godziny, zanim w komorach sie˛ uciszyło. Po godzinie otwierano komory”733. Kilka wierszy niz˙ej Höss pisze o procesie zagłady w Auschwitz: „Najdalej po upływie 20 minut nikt juz˙ sie˛ nie poruszał. [...] W pół godziny po wrzuceniu gazu otwierano drzwi i wła˛czano wentylatory”734. A wie˛c Auschwitz pracował nie tylko szybciej, ale i pewniej. Höss tak opisuje dalej swoje wraz˙enia z Treblinki: „W czasie zwiedzania przeze mnie Treblinki wszyscy zagazowani zmarli. Powiedziano mi jednak, z˙e silniki nie zawsze pracuja˛ równomiernie, dlatego tez˙ spaliny cze˛sto nie wystarczaja˛ do zabicia wszystkich osób znajduja˛cych sie˛ w komorach. Wielu z nich traciło tylko przytomnos´c´ i musiano ich jeszcze zastrzelic´. To samo słyszałem równiez˙ w Chełmnie. Mówił mi takz˙e Eichmann, z˙e w innych miejscach wyste˛po-
730 731 732 733 734
194
Proces Hössa 28,92. Chodzi tu zapewne o dobytek odebrany Z˙ydom. Autobiografia, s. 238 nn. Tamz˙e, s. 201. Tamz˙e, s. 202 n. APMO
wały podobne usterki. [...] Dos´wiadczenie wykazało, iz˙ preparat kwasu pruskiego, cyklon B [stosowany w Auschwitz], z niezawodna˛ pewnos´cia˛ i szybko powoduje s´mierc´, szczególnie w całkowicie wypełnionych, suchych i szczelnych pomieszczeniach z moz˙liwie licznymi otworami do wrzucania gazu. Nigdy nie widziałem ani tez˙ nie słyszałem, aby choc´ jeden człowiek zagazowany w Os´wie˛cimiu z˙ył jeszcze po otwarciu komór w pół godziny po wrzuceniu gazu”735. Po wynalezieniu metody zabijania za pomoca˛ cyklonu B Höss „uspokoił sie˛”, słyszał bowiem uprzednio koszmarne rzeczy na temat masowych rozstrzeliwan´ przez oddziały operacyjne SS. „Teraz byłem spokojny, z˙e oszcze˛dzone zostana˛ nam wszystkim te krwawe łaz´nie, z˙e równiez˙ ofiarom [!] do ostatniego momentu zaoszcze˛dzi sie˛ cierpien´”736. Czyz˙by Höss zapragna˛ł nagle ofiary oszcze˛dzac´? Czytaja˛c dalej, moz˙na jednak dostrzec, z˙e nie chodzi o ofiary, lecz o dyskomfort psychiczny SSmanów: „Było to najwie˛ksza˛ moja˛ troska˛, gdy mys´lałem o opowiadaniach Eichmanna o masowym rozstrzeliwaniu Z˙ydów za pomoca˛ karabinów i pistoletów maszynowych. Rozgrywały sie˛ przy tym podobno straszliwe sceny: ucieczki postrzelonych, dobijanie rannych, przede wszystkim kobiet i dzieci. Naste˛powały cze˛ste samobójstwa w szeregach oddziałów operacyjnych, które nie wytrzymywały tego cia˛głego nurzania sie˛ we krwi. Kilku członków tych oddziałów zwariowało. Wie˛kszos´c´ członków oddziałów operacyjnych podtrzymywała sie˛ alkoholem przy wykonywaniu tej straszliwej pracy. Według opowiadan´ Höflego737 równiez˙ ludzie z Globocnikowych miejsc eksterminacji pochłaniali niesamowite ilos´ci alkoholu”738. Höss jest wyraz´nie przekonany, z˙e jego metoda stosowana w Auschwitz była mniej „okrutna” niz˙ gdzie indziej i z˙e w mniejszym stopniu stwarzała dla wykonawców niebezpieczen´stwo alkoholizmu, szalen´stwa i samobójstwa. Niemniej w pobliskiej miejscowos´ci, Pora˛bce, zorganizowano dom wypoczynkowy dla SS-manów739, sam Höss pisze o naduz˙ywaniu przez jego ludzi alkoholu, a s´wiadectw o okrucien´stwach jest az˙ nadto.
735 736 737 738 739
Tamz˙e, s. 201 n. Tamz˙e, s. 145. Były Staabsoffizier u SS Gruppenführera Globocnika. Autobiografia, s. 145. „Sola-Hütte”, zbudowana przez wie˛z´niów dla SS.
195
Z˙aden inny komendant nie przeprowadzał akcji eksterminacyjnej tak skutecznie jak Rudolf Höss. Kiedy w roku 1944 miano w zakrojonej na gigantyczna˛ skale˛ akcji dokonac´ zagłady we˛gierskich Z˙ydów (ponad 400 000 ludzi w cia˛gu trzech miesie˛cy; było juz˙ do przewidzenia, z˙e wojna nie jest do wygrania, ale chciano jeszcze te˛ akcje˛ przeprowadzic´, dopóki pozwoli na nia˛ sytuacja wojenna), został on przysłany z powrotem z Berlina na „front zagłady” jako specjalny pełnomocnik do spraw „akcji specjalnej” (Sonderaktion)740, zwanej powszechnie po prostu Aktion Höss. Jego naste˛pcy w Auschwitz nie byli do wykonania tego zadania zdolni. Obóz Auschwitz był wzorcowa˛ maszyna˛ zagłady, wzorem dla innych, i warto go było rozbudowywac´741. Zadanie to było realizowane z cała˛ energia˛. Wszyscy podwładni Hössa, „niezalez˙nie od tego, czy byli to SS-mani, pracownicy cywilni, zainteresowane komórki czy firmy”, byli przez niego nieustannie pope˛dzani, „aby stworzyc´ lepsze warunki do realizacji nakazanych polecen´”742. Wie˛zien´ Michał Kula pracował w s´lusarni, gdzie wykonywano cze˛s´ci do komór gazowych i krematorium. Pamie˛tał wizyty Hössa, który „w ogóle z wie˛z´niami nie rozmawiał”, w towarzystwie innych SS-manów; byli „zdenerwowani, pope˛dzali, z˙eby szybko robic´, spieszyc´”743. Dubiel zeznał, z˙e raz tylko widział Hössa rzeczywis´cie wzburzonego. Było to wtedy, gdy podczas palenia zwłok w dołach spostrzegł on przelatuja˛cy nad Os´wie˛cimiem samolot. „Wpadł na ogród i przez chłopaka swego kazał mnie sie˛ zapytac´, bo sam nie rozmawiał [ze mna˛], czy ja nie rozpoznałem znaku przelatuja˛cego samolotu. Był to samolot mały, mys´liwski. [...] «Jak s´miał przelatywac´ samolot, mimo szczególnych zakazów przelatywania nawet niemieckim samolotom!»”744.
740 APMO Proces Hössa 26,166. Według Hössa oficjalna nazwa: „Aktion RSHA”; APMO Proces Hössa 29,182. 741 W sposób wykraczaja˛cy poza istnieja˛ce juz˙ rozległe plany rozbudowy, jak nowe krematorium i „Himmlerstadt”, por. np. APMO Proces Hössa 25,186; 26,170. Por. takz˙e: GIORDANO, dz. cyt., s. 275-281. 742 Autobiografia, s. 141. 743 APMO Proces Hössa 25,55. 744 Tamz˙e, 25,94.
196
SS-Hauptscharführer Otto Moll, „przed którym drz˙ał cały obóz”745, został wyznaczony przez Hössa na szefa czterech krematoriów w Brzezince. Miał dbac´ „o sprawny i niczym nie zakłócony przebieg masowej zagłady”. Były wie˛zien´ Sonderkommanda Filip Müller scharakteryzował go jako ope˛tanego fanatyka, który ani nie palił, ani nie pił. „Gdy było wiele pracy, pomagał wrzucac´ zwłoki do dołów spaleniskowych. Zakasywał wysoko re˛kawy i pracował za dwóch”746. W znalezionym po wojnie zapisku, ukrytym przez jakiegos´ członka Sonderkommanda, moz˙na przeczytac´: „Hauptscharführer Mohl [Moll] ustawiał ludzi po czterech, jednego za drugim w linii prostej, i zabijał wszystkich seria˛ strzałów. Jes´li którys´ odchylił głowe˛ na bok, [Moll] wrzucał go z˙ywcem do płona˛cego grobu z martwymi ciałami. Jes´li ktos´ nie chciał wejs´c´ do komory, [Moll] chwytał go za re˛ce, wykre˛cał je, powalał go na ziemie˛ i zadeptywał na s´mierc´”747. Istnieje wiele innych podobnych s´wiadectw. Podczas procesu Höss powiedział, z˙e wyznaczył Molla do tej funkcji, poniewaz˙ jego poprzednik nie dawał sobie rady. Prokurator: „A Moll dawał sobie rade˛?” – „Tak. On był do tego zdatny”748. Chodziło wie˛c wyła˛cznie o sprawny przebieg procesu zagłady. Höss bardziej niz˙ przez˙yciami ofiar przejmował sie˛ z˙yciem wewne˛trznym swych SS-manów. SS-Untersturmführer Maximilian Grabner, odpowiedzialny m.in. za „ostateczne rozwia˛zanie”, juz˙ latem 1943 roku „był całkowicie wykon´czony, nie chciał sie˛ jednak do tego przyznac´” – pisał Höss. „To przecia˛z˙enie odpowiedzialna˛ praca˛, to codzienne obcowanie ze s´miercia˛, które wprawdzie powoduje ote˛pienie, wykon´czyłoby człowieka silniejszego nawet od Grabnera”749. (A Höss? czy jego nic nie „wykon´czyło”?). Całkowicie zdemoralizowany był w kaz˙dym razie personel SS zatrudniony bezpos´rednio przy krematoriach. Wyznaczeni do tej pracy „podoficerowie pozostawiali wszystko kapom i wie˛z´niom, sami zas´, ote˛pieni ta˛ okropna˛ codzienna˛ słuz˙ba˛, rozpijali sie˛ i zaniedbywali w coraz
745
LANGBEIN, Ludzie, s. 160. Por. tamz˙e, s. 440. 747 Autor nieznany, w: „Ws´ród koszmarnej zbrodni”. Re˛kopisy członków Sonderkommando, „Zeszyty Os´wie˛cimskie”, nr specjalny (II), 1971, (w dalszym cia˛gu cyt. jako: Ws´ród koszmarnej zbrodni), s. 115. 748 APMO Proces Hössa 26,170. 749 Autobiografia, s. 249. 746
197
wie˛kszym stopniu. Ze wzgle˛du na koniecznos´c´ zachowania tajemnicy nie moz˙na było ich zmieniac´”750. Drastyczniej niz˙ Höss przedstawił te˛ sprawe˛ se˛dzia SS Konrad Morgen: „Chciałem poznac´ esesmanów [pełnia˛cych słuz˙be˛ przy krematorium] i udałem sie˛ do wachstuby SS w Birkenau. Tam po raz pierwszy przez˙yłem prawdziwy szok. Podczas gdy z reguły wachstuby były urza˛dzone po spartan´sku, tu esesmani lez˙eli na tapczanach gapia˛c sie˛ bezmys´lnie przed siebie szklanymi oczyma. Zamiast biurka w pomieszczeniu stał piec typu hotelowego, a 4-5 młodych Z˙ydówek o orientalnej urodzie smaz˙yło placki ziemniaczane i karmiło esesmanów, którzy pozwalali obsługiwac´ sie˛ jak paszowie. Esesmani i wie˛z´niarki mówili do siebie po imieniu. [...] Podczas póz´niejszej kontroli szafek okazało sie˛, z˙e w niektórych szufladach był zgromadzony maja˛tek w postaci złota, pereł, piers´cionków i dewiz we wszystkich walutach. W jednej czy dwóch szufladach znajdowały sie˛ narza˛dy płciowe s´wiez˙o zabitych byków, które miały słuz˙yc´ do podniesienia własnej potencji seksualnej”751. Kilku s´wiadków zeznało, z˙e Höss rzucał w ogien´ z˙ywe dzieci albo tez˙ z powodu braku gazu wydawał taki rozkaz752. Hermann Langbein (na procesie os´wie˛cimskim we Frankfurcie w 1964 r.): „W roku 1944 wrzucano z˙ywe dzieci do wielkich ognisk płona˛cych obok krematoriów. Słyszelis´my o tym w obozie macierzystym i powiedziałem to lekarzowi garnizonowemu. Dr Wirths nie chciał mi uwierzyc´. Pojechał do Brzezinki, z˙eby to sprawdzic´. Kiedy przyszedłem do niego naste˛pnego dnia, powiedział tylko: «To był rozkaz komendanta obozu Hössa. Został wydany, poniewaz˙ zabrakło gazu». Od tego czasu dr Wirths wierzył we wszystko, co mu mówiłem”753. W Warszawie prokurator Mieczysław Siewierski przypomniał sobie pod koniec procesu, z˙e Höss w z˙adnym miejscu poste˛powania nie zareagował tak emocjonalnie, jak na ten zarzut754. W protokole rozprawy znajdujemy naste˛puja˛ce jego stanowisko w tej sprawie: „Poniewaz˙ rzekomo brak było gazu, wydałem rozkaz, z˙eby
750 751 752 753 754
198
Tamz˙e, s. 248 n. Cyt. według: LANGBEIN, Ludzie, s. 318n. Por. APMO Proces Hössa 28,88.91.114.115. Na frankfurckim procesie załogi Auschwitz. LANGBEIN, Auschwitzprozeß, s. 88. APMO Proces Hössa 30,57.
uz˙ywano mniejszej ilos´ci gazu. Podczas s´ledztwa przedłoz˙ono mi dowody, które stwierdzaja˛, z˙e niejednokrotnie wysyłałem cie˛z˙arówki do Dessau, by sprowadzic´ odpowiednie ilos´ci gazu, poniewaz˙ nie moz˙na było polegac´ na transportach kolejowych. Gazu wie˛c były dostateczne ilos´ci. Twierdzenie, jakobym ja wydał kiedykolwiek rozkaz, by dzieci palono z˙ywcem, jest zupełnie niemoz˙liwym. To nie miało w ogóle miejsca”755. Były wie˛zien´ i póz´niejszy dyrektor os´wie˛cimskiego miejsca pamie˛ci Kazimierz Smolen´ nie uwaz˙a za rzecz prawdopodobna˛, by Höss sam wrzucał dzieci w ogien´, by wydał taki rozkaz i by wydarzało sie˛ to systematycznie. Sporadycznie mogło to miec´ miejsce, zakłócałoby jednak normalny tok akcji. Uwaz˙a za wiarygodne twierdzenie Hössa, iz˙ nie wiedział on o czyms´ takim i nie chciał tego756. W sedno utrafił chyba prokurator Siewierski, podkres´laja˛c w swoim kon´cowym przemówieniu, z˙e Höss nie był człowiekiem okrutnym z natury, ale mógł poste˛powac´ okrutnie, kiedy chodziło o pouczenie SS-manów, jak nalez˙y pracowac´757, aby proces zagłady przebiegał moz˙liwie efektywnie. Podczas „akcji Höss” sam Höss wyjechał na We˛gry, aby omówic´ z Eichmannem sprawe˛ transportów. Rozkład jazdy ustalono stosownie do „przepustowos´ci” obozu Auschwitz: zaplanowano przyjazd na przemian jednego dnia dwóch pocia˛gów, drugiego trzech – ła˛cznie 111 pocia˛gów758. Czynia˛c wszystko, aby moz˙liwie jak najwie˛cej pocia˛gów „odprawic´”759 (tzn. zabic´ ludzi – co odbywało sie˛ stosunkowo szybko; dłuz˙ej trwało spalanie zwłok, najdłuz˙ej zas´ sortowanie mienia ofiar), Höss ustawicznie, choc´ na próz˙no, zabiegał u Eichmanna, aby nie przyjez˙dz˙ało ich zbyt wiele naraz. Z powodu przepełnienia obozu załoz˙ono tzw. „obóz depozytowy” (Depot-Lager), który wie˛z´niowie wkrótce nazwali „Meksykiem”. Kilka tysie˛cy kobiet czekało tam – cze˛sto bez dachu nad głowa˛, bez urza˛dzen´ higienicznych, bez poz˙ywienia i odziez˙y – na to, z˙e albo zostana˛ wyselekcjonowane do pracy, albo zwolni sie˛ na ich przyje˛cie
755 756 757 758 759
Tamz˙e, 28,91. Wypowiedz´ w rozmowie 25.11.1993. APMO Proces Hössa 30,59. Por. tamz˙e, 26,166-170. Tamz˙e, 26,169.
199
fabryka s´mierci760. Eichmann wspominał: „Pewnego razu przecia˛gne˛li strune˛, no cóz˙, były trudnos´ci, kaz˙dego dnia przyjez˙dz˙ało teraz osiem lub dziesie˛c´ transportów, wskutek nalotów bombowych jeden transport przewidziany na dany dzien´ utkna˛ł gdzies´ i nie dojechał, albo cos´ tam sie˛ wydarzyło i zaraz za nim przyjechał naste˛pny. Tak wie˛c mogło naraz – jak mys´le˛ – przyjechac´ do Auschwitz 16 transportów. Na to Höss rozchorował sie˛, oszalał i nie wiedział, co robic´. Zostałem wtedy wezwany do Pohla, który najwyraz´niej nie panował nad soba˛. Napadł na mnie w sposób, na jaki zupełnie nie zasłuz˙yłem [...]”761. b) Spojrzenie na ofiary To „danie z siebie wszystkiego az˙ do pełnego pos´wie˛cenia sie˛”762 sprawiło, z˙e Höss widział wszystko pod tym tylko ka˛tem widzenia763. Widział równiez˙ ofiary zagłady, a jednak – w kaz˙dym razie pocza˛tkowo – ich nie widział. Höss s´ledził dokładnie proces zagłady od samego pocza˛tku, zwłaszcza pierwsze próby, głównie na sowieckich jen´cach wojennych w bloku 11 obozu macierzystego, potem w kostnicy starego krematorium: „Ja sam, załoz˙ywszy maske˛ gazowa˛, przygla˛dałem sie˛ us´miercaniu. W zatłoczonych celach s´mierc´ naste˛powała natychmiast po wrzuceniu preparatu. Tylko krótki, prawie zdławiony krzyk i było po wszystkim. Ten pierwszy przypadek zagazowania ludzi nie dotarł w pełni do mojej s´wiadomos´ci, byłem prawdopodobnie pod zbyt silnym wraz˙eniem tego wydarzenia. Bardziej utkwiło mi w pamie˛ci zagazowanie krótko potem 900 Rosjan [...] Nie wiem, jak długo trwało us´miercanie, ale przez pewien czas słychac´ jeszcze było brze˛czenie. Przy wrzucaniu kilku jen´ców krzykne˛ło: «Gaz!», po czym rozległ sie˛ głos´ny ryk i zacze˛to napierac´ na obydwoje drzwi, które jednak wytrzymały napór. [...] Po raz pierwszy widziałem taka˛ liczbe˛ zagazowanych ludzi. Mimo iz˙ znacznie gorzej wyobraz˙ałem sobie s´mierc´ w wyniku zagazowania, poczułem sie˛ jednak nieswojo, odczułem zgroze˛. Wyobraz˙ałem sobie tego rodzaju s´mierc´ jako bolesne uduszenie. Zwłoki
760 761 762 763
200
Por. Auschwitz, nazistowski obóz zagłady, s. 33. EICHMANN, Autobiografia, s. 256. Autobiografia, s. 142. Por. tamz˙e, s. 109.
nie nosiły jednak s´ladów jakichkolwiek skurczów. Jak mi wyjas´nili lekarze, kwas pruski działa paraliz˙uja˛co na płuca, działanie jego jednak jest tak szybkie i silne, z˙e nie wywołuje objawów uduszenia, jak to ma miejsce np. przy uduszeniu gazem s´wietlnym ba˛dz´ tez˙ pozbawieniu dopływu tlenu. – Nie zastanawiałem sie˛ wówczas nad kwestia˛ zabijania jen´ców radzieckich. Taki był rozkaz i musiałem go wykonac´. Musze˛ jednak otwarcie powiedziec´, z˙e zagazowanie to wpłyne˛ło na mnie uspokajaja˛co, wkrótce bowiem miało sie˛ rozpocza˛c´ masowe us´miercanie Z˙ydów”764. Równiez˙ póz´niej Höss przygla˛dał sie˛ dokładnie procesowi zagazowania w nowo zbudowanych komorach gazowych765. Obserwował przy tym i próbował sobie tłumaczyc´ nie tylko sama˛ s´mierc´, ale równiez˙ zachowanie ofiar w drodze na s´mierc´. „Juz˙ sama selekcja na rampie obfitowała w róz˙ne wydarzenia. Na skutek rozdzielania rodzin, oddzielania me˛z˙czyzn od kobiet i dzieci, w całym transporcie panowało duz˙e poruszenie i niepokój. Naste˛pnie oddzielanie zdolnych do pracy zame˛t ten jeszcze powie˛kszało. Rodziny chciały koniecznie byc´ razem. Wyselekcjonowani uciekali z powrotem do swoich rodzin lub matki z dziec´mi próbowały przedostac´ sie˛ do swoich me˛z˙ów czy tez˙ starszych dzieci wyselekcjonowanych do pracy. [...] cze˛sto musiano przywracac´ porza˛dek siła˛. Jak juz˙ wielokrotnie wspominałem, Z˙ydzi maja˛ silnie rozwinie˛ty zmysł rodzinny. Czepiaja˛ sie˛ siebie wzajemnie jak łopian. Według moich obserwacji brak im jednak poczucia wzajemnej przynalez˙nos´ci. [...] Obserwowałem ich bardzo uwaz˙nie, nie zdołałem jednak zgłe˛bic´ naprawde˛ ich zachowania sie˛. Z˙ycie i umieranie Z˙ydów stanowiły dla mnie prawdziwe zagadki, których nie byłem w stanie rozwia˛zac´”766. Do zagadek tych nalez˙ało dla niego zachowanie Sonderkommanda, które było zatrudnione przy zagładzie Z˙ydów i samo przeznaczone na s´mierc´: „Cze˛sto zdarzało sie˛, iz˙ Z˙ydzi z Sonderkommando napotykali ws´ród trupów lub ws´ród ida˛cych do komór gazowych swoich najbliz˙szych. [...] Jeden taki przypadek sam widziałem. Przy wycia˛ganiu zwłok z komory jeden z członków Sonderkommando stana˛ł jak wryty, naste˛pnie jednak wraz z towarzyszem wycia˛gna˛ł zwłoki. Spytałem kapo, co sie˛ stało. Stwierdził on, iz˙ Z˙yd ten znalazł ws´ród zwłok własna˛ z˙one˛. Obserwowa-
764 765 766
Tamz˙e, s. 144 n. Tamz˙e, s. 202 n. Tamz˙e, s. 148.150.
201
łem tego Z˙yda jeszcze przez pewien czas, nie zauwaz˙yłem jednak nic szczególnego”767 – co Hössa bardzo zdziwiło. Tak samo on dziwi wszystkich obserwuja˛cych go z zewna˛trz. Czyz˙by oczekiwał, z˙e u innych, w przeciwien´stwie do niego samego, wewne˛trzne przez˙ycie i zewne˛trzne zachowanie be˛da˛ sie˛ w takiej sytuacji pokrywac´? Jak przez˙ywali to członkowie Sonderkommanda, wynika po cze˛s´ci z zakopanych i znalezionych po wojnie zapisków. Salmen Levental napisał: „Nieszcze˛s´cie. Takie uczucia dra˛z˙yły kaz˙dego z nas. Takie mys´li przychodziły do głowy kaz˙demu z nas. Wstydzilis´my sie˛ jeden drugiego i nie s´mielis´my spojrzec´ sobie w oczy. Z oczami nabrzmiałymi bólem, wstydem, płaczem i je˛kiem kaz˙dy wciskał sie˛ w jakis´ ka˛t, aby unikna˛c´ spotkania z drugim”768. Pewnego razu, kiedy na mrozie wysypano przed krematorium z cie˛z˙arówek kilkaset nagich, wyne˛dzniałych kobiet, „jeden z nas, który stał z boku i patrzał na to niesłychane nieszcze˛s´cie bezbronnych, na s´mierc´ udre˛czonych istot, nie mógł sie˛ opanowac´ i zacza˛ł płakac´. Wtedy jakas´ młoda dziewczyna wykrzykne˛ła: «Spójrzcie, co przez˙ywam jeszcze przed s´miercia˛: wyraz współczucia i łzy, wylane nad naszym straszliwym losem. Tutaj w obozie morderców, gdzie bija˛ i dre˛cza˛ na s´mierc´, gdzie patrzy sie˛ na morderstwa i padaja˛ce ofiary, tu, gdzie ludzie zatracili czucie najwie˛kszego nieszcze˛s´cia, tu, gdzie ste˛piały jakiekolwiek ludzkie uczucia, tu, gdzie kiedy na twoich oczach pada twój brat czy twoja siostra, nie masz dla nich nawet poz˙egnalnego westchnienia, znalazł sie˛ jeszcze człowiek, który bierze sobie nasze okrutne nieszcze˛s´cie do serca i łzami wyraz˙a swoje współczucie. To cos´ cudownego, cos´ nadprzyrodzonego. Towarzysza˛ nam ku s´mierci łzy i westchnienia z˙ywego człowieka, jest jeszcze ktos´, kto be˛dzie nas opłakiwał»”769. c) Wyrzuty sumienia A Höss? Czy człowieczen´stwo tych ludzi w ogóle go nie poruszało? Polskiemu psychologowi, prof. Batawii, powiedział, z˙e patrza˛c na gazowanie dzieci i kobiet przez˙ywał uczucie grozy, wstrza˛su, cos´, na wyraz˙enie czego brakuje mu włas´ciwych słów; z˙e do obrazów takich nie
767 768 769
202
Tamz˙e, s. 149. Ws´ród koszmarnej zbrodni, s. 132. Tamz˙e, s. 139.
moz˙na sie˛ wprawdzie przyzwyczaic´, ale z˙e po pewnym czasie przychodzi jakby pewne ote˛pienie. – Czy nie miał współczucia dla ofiar? – „To nie było współczucie, tego współczuciem nazwac´ nie moz˙na, brak na to odpowiedniego słowa; cos´ pos´redniego moz˙e mie˛dzy współczuciem a oboje˛tnos´cia˛; nie moz˙na współczuc´ prawdziwie z masami ludzkimi, współczuc´ moz˙na tylko z pojedynczymi ludz´mi. Jes´li widze˛ na ulicy rannego człowieka, moge˛ odczuwac´ współczucie, bo mam do niego bezpos´redni stosunek. Jes´li ktos´ zemdlał w wagonie lub widze˛ zme˛czonego starego człowieka, który stoi na korytarzu, nie maja˛c miejsca w przedziale, widok taki budzi we mnie współczucie – ale z masami ludzkimi, z tysia˛cami ludzi współczuc´ chyba nie moz˙na”770. Höss wspomniał jednak o pewnych obserwacjach, jakie go silnie poruszyły, kiedy ludzka masa uzyskała nagle oblicze: „Zauwaz˙yłem, z˙e kobiety, które przeczuwały lub tez˙ wiedziały, co je czeka, z wyrazem s´miertelnej trwogi w oczach zdobywały sie˛ na to, aby z˙artowac´ z dziec´mi lub tez˙ je łagodnie przekonywac´. Pewnego razu w przejs´ciu podeszła do mnie zupełnie blisko jedna z kobiet i wskazuja˛c na czworo swoich dzieci, które grzecznie trzymały sie˛ za re˛ce, aby przeprowadzic´ najmniejsze przez nierównos´ci terenu, szepne˛ła mi: «Jak moz˙ecie zdobyc´ sie˛ na to, aby zabijac´ te pie˛kne, miłe dzieci? Czy nie macie serc?» Pewien starzec sykna˛ł do mnie, przechodza˛c: «Za ten masowy mord na Z˙ydach Niemcy be˛da˛ musieli cie˛z˙ko odpokutowac´». Oczy jego płone˛ły przy tym nienawis´cia˛. Mimo to poszedł odwaz˙nie do komory, nie zwracaja˛c uwagi na innych. [...] Zdarzało sie˛ równiez˙, z˙e w momencie gdy członkowie Sonderkommando opuszczali komore˛, kobiety, zdaja˛c sobie sprawe˛ z tego, co je czeka, wykrzykiwały pod naszym adresem wszelkie moz˙liwe przeklen´stwa. Przez˙yłem równiez˙ to, z˙e pewna kobieta przy zamykaniu komory chciała wypchna˛c´ swoje dzieci i wołała z płaczem: «Pozostawcie przynajmniej moje drogie dzieci przy z˙yciu». Wiele było takich wstrza˛saja˛cych scen, które robiły wraz˙enie na wszystkich obecnych”771. A jak Höss ustosunkowywał sie˛ do tych wstrza˛sajacych przez˙yc´? Podczas procesu w Warszawie prokurator Tadeusz Cyprian zapytał go: „Czy oskarz˙ony, pełnia˛c te˛ funkcje˛ wyniszczania ludzi, uwaz˙ał, z˙e to jest
770 771
BATAWIA, dz. cyt., s. 51 n. Autobiografia, s. 147 n.
203
zgodne z zasadami sumienia?” – „W tym czasie, kiedy ten rozkaz otrzymałem, i w pierwszym okresie tej akcji nie zastanawiałem sie˛ nad tym. Miałem rozkaz, a rozkaz i uzasadnienie tego rozkazu, dane mi przez Himmlera, były dla mnie miarodajne”. – „I nigdy oskarz˙ony nie miał wyrzutów sumienia?” – „Póz´niej tak”. – „Kiedy?” – „Kiedy napływały te wielkie transporty, kiedy trzeba było codziennie masowo niszczyc´ zwłaszcza kobiety. Wtedy kaz˙dy, kto brał w tym udział, miał uczucie: Czy to jest potrzebne? Ludzie, którzy tam byli, kilkakrotnie zjawiali sie˛ u mnie i mówili mi o tym. Jednakz˙e musiałem ich wszystkich odprawiac´ z tym, z˙e my musimy to przeprowadzic´ i z˙e jest niemoz˙liwe, bys´my mogli miec´ jakiekolwiek uczucia ludzkie. Przy czym z góry musze˛ powiedziec´, z˙e od samego pocza˛tku, jeszcze w Dachau, otrzymałem od pierwszego inspektora Eickego wytyczne szkolenia dla całego personelu wartowniczego, obejmuja˛ce póz´niej równiez˙ wszystkie inne obozy. Mianowicie, z˙e nie wolno miec´ z˙adnego uczucia ludzkiego wobec z˙adnego wie˛z´nia. Kaz˙dego wie˛z´nia nalez˙y traktowac´ jak najsurowiej, jak najbezwzgle˛dniej i jak najbrutalniej, a kaz˙dy SS-man, który dopus´ci sie˛ jakiegokolwiek uchybienia pod tym wzgle˛dem, winien byc´ usunie˛ty z SS jako człowiek zbyt mie˛kki”772. Ale pomimo tych wytycznych spotkania z ofiarami wywołuja˛ pewien niepokój. Takim napie˛ciem, rozdarciem mie˛dzy „poczuciem obowia˛zku” z jednej strony a „przygne˛bieniem”, „tajonymi wa˛tpliwos´ciami”, „wewne˛trznymi rozterkami” z drugiej naznaczony jest opis wraz˙en´ doznawanych podczas akcji zagłady: „Ta masowa zagłada wraz z towarzysza˛cymi jej okolicznos´ciami nie przeszła bez s´ladu ws´ród uczestnicza˛cych w niej. Pozostawiła ona głe˛bokie s´lady, nie licza˛c wyja˛tków773, ws´ród wszystkich, którzy zostali odkomenderowani do tej niesłychanej «pracy», do tej «słuz˙by». Równiez˙ i mnie wydarzenia te dały wiele do mys´lenia i pozostawiły głe˛bokie wraz˙enie. Wie˛kszos´c´ uczestnicza˛cych w tej akcji podchodziła do mnie podczas mych kontrolnych obchodów miejsc zagłady, aby pozbyc´ sie˛ przygne˛bienia, podzielic´ sie˛ wraz˙eniami, abym ich uspokoił. Z ich poufnych rozmów wynikało stale powtarzaja˛ce sie˛ pytanie: czy to,
772
Proces Hössa 23,127 n. W innym miejscu Höss napisał: „Palitzsch był jedynym spos´ród uczestnicza˛cych bezpos´rednio w zagładzie, który nie zwracał sie˛ do mnie, aby sie˛ zwierzyc´ z tego, co przez˙ywał na widok tych okropnos´ci” (Autobiografia, s. 307 n). 773
204
APMO
co musimy tu robic´, jest konieczne? Czy konieczna jest zagłada setek tysie˛cy kobiet i dzieci? I ja, który sam sobie w głe˛bi duszy niezliczona˛ liczbe˛ razy stawiałem takie samo pytanie, musiałem ich zbywac´ rozkazami Führera, musiałem ich tym pocieszac´. Musiałem im mówic´, z˙e to zniszczenie z˙ydostwa jest konieczne, aby Niemcy, aby naszych potomków uwolnic´ po wsze czasy od najzagorzalszych przeciwników”. (Höss uzasadnia tu swoje poste˛powanie nie tylko posłuszen´stwem, lecz takz˙e argumentami merytorycznymi. A wie˛c równiez˙ jego „dre˛czyły tajone wa˛tpliwos´ci”, wywoływane przez spotkania z ofiarami.) „Nigdy nie zapomne˛ błagaja˛cego o zmiłowanie spojrzenia matki, która na pewno wiedziała, co sie˛ tu dzieje”774. Co czyni on w tej sytuacji? Idzie do swego przyjaciela Eichmanna, ale nie odwaz˙a sie˛ wyjawic´ mu tych swoich wa˛tpliwos´ci. „Wielokrotnie i szczegółowo rozmawiałem z Eichmannem o wszystkim, co wia˛zało sie˛ z «ostatecznym rozwia˛zaniem kwestii z˙ydowskiej», nie ujawniaja˛c jednak swoich wewne˛trznych rozterek. Próbowałem wszelkimi s´rodkami wydobyc´ z Eichmanna, jak w głe˛bi duszy zapatruje sie˛ na «ostateczne rozwia˛zanie»”775. Eichmann wspominał póz´niej taka˛ rozmowe˛: „O tym, z˙e Höss osobis´cie jako człowiek cierpiał z powodu swojej pracy, do której cze˛s´ciowo nalez˙ała takz˙e fizyczna eksterminacja przeciwników, dowiedziałem sie˛ z jego własnych ust, bowiem – w pewnej mierze niejako dla własnej pociechy – powiedział mi kiedys´, gdy siedzielis´my w jego mieszkaniu, z˙e przed kilkoma dniami Reichsführer SS odwiedził KZ Auschwitz, z˙e wszystkiemu sie˛ przyjrzał, równiez˙ fizycznej eksterminacji przeciwników, od zagazowania az˙ po spalenie. Z˙e w obecnos´ci m.in. Hössa powiedział tym SS-manom: «To sa˛ bitwy, których nasze przyszłe pokolenia nie be˛da˛ juz˙ musiały staczac´». I z˙e te słowa Reichsführera przyniosły uspokojenie nie tylko jego podwładnym, ale i jemu samemu, z˙e ta sama w sobie cie˛z˙ka, sama w sobie psychicznie obcia˛z˙aja˛ca praca jest konieczna dla krwi, z której on sie˛ wywodzi, i musi byc´ wykonana. Wywnioskowałem sta˛d, z˙e Höss nie jest jakims´ prymitywnym, brutalnym komendantem obozu, lecz z˙e jest człowiekiem, który zwykł sam siebie osa˛dzac´ i zdawac´ przed soba˛ samym rachunek z tego, co czyni”776.
774 775 776
Autobiografia, s. 150 n. Tamz˙e, s. 152. EICHMANN, Autobiografia, s. 253.
205
Rozmowa z Eichmannem umocniła Hössa w jego esesman´skiej postawie. „Nawet wówczas, gdy bylis´my sami, w stanie oszołomienia alkoholowego, Eichmann był wprost ope˛tany obsesja˛ całkowitego zniszczenia wszystkich moz˙liwych do osia˛gnie˛cia Z˙ydów. Mówił, z˙e bez miłosierdzia i z zimna˛ oboje˛tnos´cia˛ musimy jak najszybciej przeprowadzic´ zagłade˛. Jakiekolwiek wzgle˛dy, nawet najmniejsze, gorzko by sie˛ póz´niej na nas zems´ciły. W obliczu takiej twardej konsekwencji musiałem głe˛boko kryc´ swoje ludzkie «zahamowania». Musze˛ otwarcie przyznac´, z˙e tego rodzaju odruchy po rozmowach z Eichmannem wydawały mi sie˛ niemal zdrada˛ Führera”777. Ideologia i zwia˛zana z nia˛ siec´ powia˛zan´ wzie˛ły góre˛ nad wyrzutami sumienia. Ta˛ sama˛ ideologia˛ posługiwał sie˛ Höss dla przekonania innych, którzy przychodzili do niego ze swymi wa˛tpliwos´ciami. Lekarz obozowego garnizonu SS, Sturmbannführer dr Eduard Wirths, był przez niego bardzo ceniony. „Był jednak bardzo mie˛kki, dobroduszny, dlatego tez˙ potrzebował silnej podpory i kogos´, na kim mógłby sie˛ oprzec´. [...] Równiez˙ problem zagłady Z˙ydów powodował u niego skrupuły, o czym w zaufaniu cze˛sto mi mówił. [...] Musiałem go podtrzymywac´, wskazuja˛c na twarda˛ koniecznos´c´ wykonywania rozkazów wydawanych przez Reichsführera SS”778. d) Wytrwał pomimo rozterek Poniewaz˙ wewne˛trzny niepokój nie ustawał, cała „na zimno” wykonywana robota eksterminacyjna była naznaczona coraz głe˛bszymi rozterkami. „Musiałem nadal kontynuowac´ proces masowej zagłady, nadal przez˙ywac´; nadal zimno przygla˛dac´ sie˛ temu, co mnie wewne˛trznie najgłe˛biej poruszało”779. Przede wszystkim jednak musiał on i chciał pozostac´ wzorem dla swoich podwładnych. Opisuje to bardzo dokładnie: „Wprawdzie rozkaz Führera, jak i to, z˙e wykonac´ go musiano, było czyms´ niewzruszonym, ale wszystkich dre˛czyły tajone wa˛tpliwos´ci. Ja sam równiez˙ w z˙adnym wypadku nie mogłem przyznac´ sie˛ do podobnych wa˛tpliwos´ci. Chca˛c
777 778 779
206
Autobiografia, s. 152. Tamz˙e, s. 322 n. Tamz˙e, s. 152.
zmusic´ innych do psychicznego przetrwania, musiałem okazywac´ niezłomne przes´wiadczenie o koniecznos´ci wykonania tego okrutnego i twardego rozkazu. Wszyscy patrzyli, jakie wraz˙enie robia˛ na mnie tego rodzaju sceny, jakie wyz˙ej przedstawiłem, jak ja na nie reaguje˛. Byłem dokładnie pod tym wzgle˛dem obserwowany780. Komentowano kaz˙da˛ moja˛ wypowiedz´. Musiałem bardzo panowac´ nad soba˛, aby pod wpływem wzburzenia spowodowanego powyz˙szymi przez˙yciami nie dac´ po sobie poznac´ wewne˛trznych wa˛tpliwos´ci i przygne˛bienia. Musiałem wydawac´ sie˛ zimnym i bez serca w okolicznos´ciach, w których kaz˙demu czuja˛cemu po ludzku kurczyło sie˛ serce. Nie wolno mi sie˛ było nawet odwrócic´, gdy ogarniało mnie naturalne ludzkie wzburzenie. Musiałem chłodno przygla˛dac´ sie˛, gdy matki szły do komór gazowych ze s´mieja˛cymi sie˛ lub płacza˛cymi dziec´mi. Pewnego razu dwoje małych dzieci tak pogra˛z˙yło sie˛ w zabawie, z˙e nie chciały matce pozwolic´ sie˛ od niej oderwac´. Nawet Z˙ydzi z Sonderkommando nie chcieli zabrac´ dzieci. Nigdy nie zapomne˛ błagaja˛cego o zmiłowanie spojrzenia matki, która na pewno wiedziała, co sie˛ dzieje. W komorze pocze˛to sie˛ niepokoic´ – musiałem działac´. Wszyscy patrzyli na mnie. Dałem znak dyz˙urnemu podoficerowi, ten wzia˛ł opieraja˛ce sie˛ dzieci na re˛ce i wraz z płacza˛ca˛ matka˛ zaniósł je do komory. Pod wpływem współczucia najche˛tniej zapadłbym sie˛ pod ziemie˛, nie wolno mi jednak było okazac´ najmniejszego wzruszenia. – Musiałem na wszystko patrzec´. Dniem i noca˛ musiałem sie˛ przypatrywac´ wycia˛ganiu i paleniu zwłok, musiałem godzinami ogla˛dac´ wyrywanie ze˛bów, obcinanie włosów i inne okropnos´ci. Przebywałem godzinami ws´ród odraz˙aja˛cego odoru rozchodza˛cego sie˛ podczas rozkopywania masowych grobów i spalania zwłok. Na skutek uwagi zwróconej mi przez lekarzy musiałem przez okienko komory gazowej przygla˛dac´ sie˛ s´mierci. Musiałem czynic´ to wszystko, poniewaz˙ byłem osoba˛, na która˛ wszyscy patrzyli, poniewaz˙ musiałem wszystkim okazac´, z˙e nie tylko wydaje˛ rozkazy i zarza˛dzenia, lecz takz˙e jestem gotów wsze˛dzie byc´ przy ich wykonywaniu, jak tego wymagam od swoich podkomendnych”781. W powyz˙szym teks´cie moz˙na chyba powtarzaja˛ce sie˛ słowo „musiałem” zasta˛pic´ słowem „chciałem”, bo przeciez˙ Höss chciał staczac´ te˛ walke˛.
780 781
Podobnie jak Höss dokładnie obserwował Himmlera. Por. Autobiografia, s. 278. Autobiografia, s. 150 n.
207
Rzuca sie˛ równiez˙ w oczy to, z˙e cały ten wewne˛trzny „ucisk” nie powoduje rzeczywistego współczucia dla ofiar, lecz raczej współczucie dla samego siebie, dyskomfort psychiczny zwia˛zany z doznawaniem ludzkich uczuc´. Jest to jaskrawo widoczne, kiedy Höss pisze o zagładzie Cyganów, jego „ulubionych wie˛z´niów”: „Nie ma nic bardziej cie˛z˙kiego niz˙ koniecznos´c´ przechodzenia nad tym do porza˛dku dziennego, zimno, bezlitos´nie i bez współczucia”782. Jes´li nawet z zewna˛trz wygla˛dało to inaczej, to wewne˛trznie trudno było Hössowi uporac´ sie˛ z tymi rozterkami: „Jez˙eli jakies´ wydarzenie mnie szczególnie wzburzyło, nie mogłem udac´ sie˛ do domu, do mej rodziny. Dosiadałem konia i w szalonej jez´dzie starałem sie˛ pozbyc´ straszliwych obrazów albo tez˙ noca˛ chodziłem do stajni i tam, ws´ród moich ulubien´ców, znajdowałem uspokojenie. Cze˛sto zdarzało sie˛, z˙e podczas pobytu w domu wracałem nagle mys´lami do jakiegos´ szczegółu akcji eksterminacyjnej. Musiałem wówczas wychodzic´ z domu. Nie mogłem wytrzymac´ w serdecznej atmosferze rodzinnej. Cze˛sto, gdy widziałem szcze˛s´liwie bawia˛ce sie˛ nasze dzieci, jak szcze˛s´liwa jest moja z˙ona z najmłodsza˛ córeczka˛, nachodziły mnie mys´li: jak długo be˛dzie trwac´ jeszcze nasze szcze˛s´cie? [...] Stoja˛c noca˛ na dworze przy transportach, przy komorach gazowych, przy płomieniach, cze˛sto mys´lałem o mojej z˙onie i dzieciach, nie ła˛cza˛c jednak ich bliz˙ej z tym, co sie˛ wokół mnie działo. Cze˛sto słyszałem to samo od ludzi z˙onatych pełnia˛cych słuz˙be˛ przy krematoriach czy tez˙ otwartych urza˛dzeniach. Gdy widziało sie˛ kobiety z dziec´mi ida˛ce do komór gazowych, mimo woli mys´lało sie˛ o własnej rodzinie. Od chwili rozpocze˛cia akcji masowej zagłady nie zaznałem w Os´wie˛cimiu nigdy szcze˛s´cia. Byłem z siebie niezadowolony”783.
5. Z˙ycie prywatne a) Idylla „Od chwili rozpocze˛cia akcji masowej zagłady nie zaznałem w Os´wie˛cimiu nigdy szcze˛s´cia. [...] A jednak mimo tego wszyscy w Os´wie˛cimiu sa˛dzili, z˙e komendant dobrze sobie z˙yje”784.
782 783 784
208
Tamz˙e, s. 126. Tamz˙e, s. 152 n. Tamz˙e, s. 153.
Jedna˛ z rzeczy budza˛cych w Auschwitz najwie˛ksze zdumienie jest widok usytuowanej tuz˙ przy obozie willi Hössa i informacja o tocza˛cym sie˛ tam „wzorowym” z˙yciu rodzinnym. Stanisław Dubiel, który był u Hössa ogrodnikiem, zeznał: „Zastanawiaja˛ce było, z˙e Höss, który potrafił bez skrupułów dawac´ rozkazy i byc´ naocznym s´wiadkiem tylu róz˙nych egzekucji i masowego niszczenia ludzi, był przykładnym ojcem rodziny i dobrym me˛z˙em. W domu wprost nie poznawano go, był tylko małomówny”785. Kazimierz Sawicki, który w ogrodzie Hössa budował cieplarnie˛: „Kilka razy Höss przyszedł do nas. Poza ogrodzeniem obozu, prywatnie, był zupełnie innym człowiekiem”786. Danuta Rzempiel, pomoc domowa: „Höss był w domu idealny”787. Przypomnijmy sobie: „Miałem dwie gwiazdy przewodnie, które nadawały kierunek memu z˙yciu [...]: moja˛ ojczyzne˛, a póz´niej moja˛ rodzine˛”788. Walka z „wrogami pan´stwa” i miłos´c´ do rodziny sa˛ dla Hössa jakby dwiema stronami tego samego medalu. Pobrzmiewało to nawet w uzasadnieniu masowej zagłady: była ona jakoby konieczna, „aby naszych potomków uwolnic´ po wsze czasy od najzagorzalszych przeciwników”789. Rodzina miała tez˙ dla niego osobis´cie stanowic´ rekompensate˛ rozgoryczen´ zwia˛zanych z funkcja˛ komendanta obozu – co, jak widzielis´my, ostatecznie jednak sie˛ nie udało. „Prawda, z˙e mojej rodzinie było w Os´wie˛cimiu dobrze. Kaz˙de z˙yczenie mojej z˙ony i dzieci było spełniane. Dzieci mogły swobodnie szalec´ do woli. Z˙ona moja z˙yła ws´ród kwiatów jak w raju. Wie˛z´niowie [zatrudnieni u Hössa] czynili wszystko, aby wys´wiadczyc´ mojej z˙onie lub dzieciom jaka˛s´ przysługe˛ lub zrobic´ im cos´ przyjemnego. Z˙aden były wie˛zien´ nie mógłby zapewne powiedziec´, z˙e kiedykolwiek w naszym domu został z´le potraktowany. Kaz˙demu wie˛z´niowi, który u nas pracował, moja z˙ona chciała cos´ podarowac´, dzieci zas´ stale z˙ebrały u mnie o papierosy dla nich. Szczególnie przywia˛zane były do ogrodników. Cała˛ nasza˛ rodzine˛ charakteryzowała miłos´c´ do rolnictwa, szczególnie zas´ do zwierza˛t. Co niedziela musiałem z rodzina˛ objez˙dz˙ac´ pola, obchodzic´ stajnie, nie pomijalis´my nawet psiarni. Szcze-
785 786 787 788 789
Proces Hössa 25,73. Relacja z 12.11.1971. APMO Os´w. Sawicki 1585. T. 72, s. 95. APMO Os´w./Rzempiel/1855. Relacja z 5.2.1974. T. 82, s. 188. Autobiografia, s. 176. Tamz˙e, s. 150. APMO
209
gólnymi wzgle˛dami cieszyły sie˛ oba nasze konie i z´rebak. Dzieci miały zawsze w ogrodzie jakies´ szczególne zwierze˛ta, znoszone przez wie˛z´niów, z˙ółwie, kuny, koty lub jaszczurki. W ogrodzie było stale cos´ nowego i interesuja˛cego. Latem dzieci pluskały sie˛ w basenie w ogrodzie lub ka˛pały w Sole. – Najwie˛ksza˛ rados´cia˛ była jednak wspólna ka˛piel z tatusiem. On jednak miał mało czasu na te wszystkie dziecie˛ce zabawy”790. Höss przykładał wage˛ do tego, by s´wiat rodzinny pozostawał oddzielony od s´wiata „słuz˙by”. W zasadzie nawet swojej z˙onie nie mówił o sprawach słuz˙bowych791. SS-mani z reguły nie mieli wste˛pu do jego ogrodu i mieszkania792, wyja˛wszy jego gabinet. Wie˛z´niowie stale u niego zatrudnieni byli lepiej traktowani od innych wie˛z´niów i odizolowani od nich793. Kiedy Hössa nachodziły dre˛cza˛ce mys´li, nie mógł, jak pisze, „wytrzymac´ w serdecznej atmosferze rodzinnej” i wychodził z domu794. b) Przestrzen´ mieszkalna „Dom, w którym ja mieszkałem, był to dom, w którym pierwotnie mieszkał polski zarza˛dca koszar artylerii795. Dom składał sie˛ z dwóch mieszkan´. W pierwszym okresie, kiedy w tym domu mieszkałem, w roku 1940, w dolnej cze˛s´ci tego domu znajdowało sie˛ kasyno, a ja mieszkałem na I pie˛trze. Kiedy po raz pierwszy przybył do obozu Reichsführer Himmler, 1 marca 1941, rozkazał, bym kazał przygotowac´ ten dom, by nabrał bardziej reprezentacyjnego wygla˛du. Wtedy Himmler obejrzał sam dokładnie mój dom, moje meble”796. „W czasie tej wizyty Himmlera mieszkałem wraz z rodzina˛ w pie˛ciu pokojach. Po rozbudowie domu miałem do swej dyspozycji 10 pokoi. Mieszkanie to urza˛dziłem i zaopatrzyłem w meble własne, wykonane za wyraz´nym zezwoleniem Himmlera w warsztatach obozowych”797.
790
Tamz˙e, s. 153. Por. APMO Proces Hössa 25,108. 792 Tamz˙e, 25,100. 793 Tamz˙e. 794 Autobiografia, s. 152. 795 Przed wojna˛ mieszkał tam pewien sierz˙ant wojska polskiego, be˛da˛cy włas´cicielem tego domu. 796 APMO Proces Hössa 25,104 n. 797 Tamz˙e, 21,34. 791
210
Przy urza˛dzaniu swego mieszkania Höss zasie˛gał rady wie˛z´nia artysty malarza Mieczysława Kos´cielniaka, który potem zeznał: „Zaprowadzono mnie do willi Hössa, komendanta obozu. Zarówno Höss, jak i jego z˙ona zachowywali sie˛ wobec mnie bardzo uprzejmie, a komendant wyjas´nił mi, po co mnie potrzebuje. Höss miał zgromadzonych w swoim mieszkaniu wiele obrazów, grafik i mebli i z˙yczył sobie, abym ocenił wartos´c´ artystyczna˛ tych dzieł sztuki. Próbowałem mu mówic´, z˙e byc´ moz˙e nie jestem kompetentny – kaz˙dy ma własny smak, a ja mógłbym jakos´ miec´ smak polski. Höss wyjas´nił, z˙e sztuka ma wartos´ci ponadnarodowe, i poprosił, abym obejrzał i ocenił jego zbiory. Wiele obrazów wisiało na s´cianach. Szereg oprawionych w ramy obrazów i grafik było ustawionych wzdłuz˙ s´ciany. Meble stały w pewnym nieładzie. Hössowa zaprosiła mnie, bym sie˛ pokrzepił, po czym przysta˛piłem do pracy. [...] Byłem i jestem przekonany, z˙e zbiór ten pochodził z okolicznych polskich domów. Uporza˛dkowałem te obrazy i grafiki – w ramach i bez ram – według ich wartos´ci i powiedziałem póz´niej Hössowi, które z nich uwaz˙am za najcenniejsze. Potem Höss poprosił mnie, abym mu zaprojektował urza˛dzenie mieszkania przy uz˙yciu tych mebli i obrazów”798. Kos´cielniak przebywał w domu Hössa przez trzy dni i pomagał swymi fachowymi radami jego z˙onie w urza˛dzeniu mieszkania799. Ogrodnik Dubiel wspomina: „Mieszkanie Hössa było bardzo bogato wyposaz˙one, wprost luksusowo. Było tam wszystko, co sobie tylko moz˙na pomys´lec´ [...] Nawet szuflady biurek i szaf były wybijane skórami. Wszystko było wykonane artystycznie i pierwszorze˛dnie”800. W mieszkaniu wisiało tez˙ kilka duz˙ych zdje˛c´ Himmlera z dziec´mi Hössa na kolanach801. Jako komendantowi obozu przysługiwały Hössowi dla celów reprezentacyjnych dodatkowe racje z˙ywnos´ciowe; tym jego zdaniem „nalez˙y wytłumaczyc´ wie˛ksza˛ ilos´c´ koniaku, likieru, która znajdowała sie˛ w [jego] domu”802.
798 799 800 801 802
Relacja z 22/23.10.1970. APMO Os´w. Kos´cielniak 1622. Por. relacje˛ z 24.5.1968. APMO Os´w. Kos´cielniak 1329. APMO Proces Hössa 25,74. Zeznanie Dubiela, APMO Proces Hössa 25,74. APMO Proces Hössa 25,106.
211
W duz˙ym (złoz˙onym z trzech dawniejszych803) ogrodzie znajdowała sie˛ altana, basen z fontanna˛, szklarnia dla hodowli kwiatów, ule. Zakaz wste˛pu do prywatnego ogrodu, dotycza˛cy SS-manów, skomentowała z˙ona Hössa w skierowanych do Dubiela słowach naste˛puja˛co: „Ci ludzie sa˛ za bardzo ciekawi, powoduje to tylko nienawis´c´, nieche˛c´ i intrygi, wie˛c po co tu ktos´ ma wchodzic´”804. W ogrodzie pracowało dwóch ogrodników, w domu słuz˙a˛ce i krawcowe. Wie˛z´niowie dostarczali wszystko, czego sobie z˙yczono. Upodobania kulturalne zaznaczały sie˛ równiez˙ w dziedzinie muzyki: orkiestra obozowa dawała cze˛sto w niedziele˛ przed willa˛ Hössa koncert, graja˛c „utwory operetkowe i operowe, marsze, tan´ce i inne”805. „Z˙ycie Hössów przedstawiało sie˛ jak w raju. Totez˙ z˙ona Hössa [...] os´wiadczyła: «tu z˙yc´ i tu umierac´ chce˛, tak mi nigdzie nie moz˙e byc´, jak tu»”806. A przeciez˙ ów „raj” pozostawał w cieniu s´mierci. Kapelmistrz Adam Kopycin´ski wspomina: „Koncert przed willa˛ Hössa był dla nas przez˙yciem makabrycznym, jako z˙e w odległos´ci zaledwie stu metrów od nas z komina krematorium bił słodkawy odór palonych zwłok”807. Höss, zapytany podczas procesu: „Czy przez okna mieszkania oskarz˙onego nie widziano dymu wychodza˛cego z kominów krematoriów?”, odpowiedział: „Tak jest, o ile chodzi o krematorium 1, które było połoz˙one w pobliz˙u mojego mieszkania, ska˛d ustawicznie wychodził ten dym”. – „Czy do mieszkania dochodził swa˛d pala˛cych sie˛ ciał?” – „Tak, gdy była zła, pochmurna pogoda”808. Z okien mieszkania był tez˙ widok na obóz. Wspomina Jan Dziopek: „Widziałem taki obraz: Po przejs´ciu przez brame˛ na zakre˛cie do dalszych bloków stało pie˛ciu skatowanych starców izraelitów, a nad nimi tablica z napisem niemieckim: «Oto sa˛ sprawcy dzisiejszej wojny. Przez nich przelewa sie˛ dzisiaj krew, przez nich cierpicie». A przez okna patrzyła na to rodzina Hössa, bo w sa˛siedztwie mieszkał Höss”809. Kazimierz Korzeniewski pamie˛ta, z˙e w ogrodzie Hössa sadzono truskawki w ziemi nawiezionej ludzkim popiołem810. 803 804 805 806 807 808 809 810
212
Tamz˙e, 25,98. Tamz˙e, 25,100. APMO Os´w. Kopycin ´ ski 1397. Relacja z 19.11.1968. APMO Proces Hössa 25,76. Relacja z 19.11.1968. APMO Os´w. Kopycin´ski 1397. Pytania biegłego Nahmana Blumentala. APMO Proces Hössa 29,124. APMO Proces Hössa 27,133 n. Relacja z 17.6.1980. APMO Os´w. Korzeniewski 2356. Odpowiadało to wynikowi
c) Hedwig Höss Z˙ona Hössa załatwiała w domu wszystkie sprawy, równiez˙ w imieniu me˛z˙a811, który sie˛ sam (podobnie jak w obozie) prawie nigdy nie zwracał do wie˛z´niów bezpos´rednio812. O sprawach słuz˙bowych Höss poza rzadkimi wyja˛tkami zasadniczo z z˙ona˛ nie rozmawiał813. Kaz˙dy jednak, kto mieszkał w pobliz˙u obozu, wiedział o waz˙niejszych zachodza˛cych tam wydarzeniach. Dotyczyło to równiez˙ programu zagłady Z˙ydów, który był utrzymywany w jak najs´cis´lejszej tajemnicy. „W kon´cu 1942 roku napomknienia ówczesnego gauleitera Górnego S´la˛ska zwróciły uwage˛ mojej z˙ony na to, co dzieje sie˛ w obozie. Póz´niej zapytała mnie, czy to prawda, a ja potwierdziłem. Był to jedyny przypadek złamania przeze mnie owego przyrzeczenia danego Reichsführerowi; poza tym z nikim o tym nie mówiłem”814. Z˙ona Hössa, „która – nawiasem mówia˛c – lubiła gadac´”815, była bardzo ciekawa, „wszystko wiedziała, co sie˛ w lagrze dzieje. Wiedziała lepiej niz˙ oskarz˙ony”816 – uwaz˙ał Dubiel. „Z˙ona zgadzała sie˛ z całym programem i z tym programem zgadzała sie˛ w 100% wie˛cej niz˙ on sam”817. „Wie˛cej od niej jak od niego słyszałem, jak mało wartos´ciowym narodem sa˛ Z˙ydzi i Polacy, z˙e trzeba, z˙eby odpowiedzieli za zbrodnie˛ w Bydgoszczy, z˙e cały naród polski musi odpowiadac´ za te˛ zbrodnie˛, cały naród wyte˛piony byc´ musi. A co do Z˙ydów, to jak be˛dzie czas, to wykon´czymy i tych ostatnich w Ameryce”818. Takz˙e stolarz Paweł Weszke przypomina sobie: „Jes´li chodzi o naród polski, to odzywała sie˛ najgorzej i twierdziła, z˙e be˛dziemy wszyscy wyniszczeni”819. Pod wzgle˛dem sposobu zachowania Rudolf Höss i jego z˙ona róz˙nili sie˛ od siebie, co do „postawy z˙yciowej” byli jednak zgodni. Pomimo to nie
badania Instytutu Higieny. Por. APMO Proces Hössa 26,196. Por. wyz˙ej, rozdz. IV,2c na temat Obersturmbannführera Caesara. 811 APMO Proces Hössa 25,74. 812 Tamz˙e, 25,88. 813 Tamz˙e, 25,108. 814 IMT IX, s. 441. 815 APMO Proces Hössa 25,79. 816 Tamz˙e, 25,93. 817 Tamz˙e. 818 Tamz˙e, 25,76. 819 Tamz˙e, 26,54.
213
była to całkowicie spełniona mie˛dzyludzka relacja. „Zawsze uwaz˙ałem, iz˙ musze˛ byc´ stale na słuz˙bie. Przez to przesadne poczucie obowia˛zku czyniłem swe z˙ycie jeszcze cie˛z˙szym, aniz˙eli było ono samo przez sie˛. Moja z˙ona wielokrotnie mnie ostrzegała: Nie mys´l tak cia˛gle o słuz˙bie, mys´l równiez˙ o swojej rodzinie”820. Do tego dochodzi okolicznos´c´, z˙e nie rozmawiał z nia˛ o tym, co go najgłe˛biej poruszało. „Byłem zawsze sam. Naturalnie kochałem swoja˛ z˙one˛, ale nie była to rzeczywista duchowa wspólnota”821. „Co jednak mogła wiedziec´ moja z˙ona o sprawach, które mnie dre˛czyły. Nigdy sie˛ o tym nie dowiedziała”822. O tym, czego sie˛ nigdy nie dowiedziała, mówił w lis´cie poz˙egnalnym: „Przez całe moje z˙ycie byłem zamknie˛tym w sobie człowiekiem, nigdy nie zgadzałem sie˛, aby ktos´ miał wgla˛d w to, co mnie wewne˛trznie najbardziej poruszało, załatwiałem to zawsze ze soba˛ samym. Jak cze˛sto, Najukochan´sza, z˙ałowałas´ i odczuwałas´ boles´nie, z˙e Ty, która byłas´ najbliz˙sza˛ mi osoba˛, tak mało mogłas´ uczestniczyc´ w moim wewne˛trznym z˙yciu. – Przez wiele lat me˛czyłem sie˛ z moimi wa˛tpliwos´ciami i przygne˛bieniem co do słusznos´ci mego działania i koniecznos´ci wydawanych mi twardych rozkazów. Nie wolno mi było i nie mogłem nikomu sie˛ z tego zwierzyc´. Teraz dopiero be˛dzie dla Ciebie zrozumiałe, najukochan´sza, dobra Mutz, dlaczego stawałem sie˛ coraz bardziej zamknie˛ty w sobie i coraz bardziej nieprzyste˛pny. I Ty, najlepsza Mutz, Wy wszyscy, moi kochani, którzy wbrew mej woli musielis´cie cierpiec´ z tego powodu, nie znajdowalis´cie wytłumaczenia mego niezadowolenia, mego roztargnienia i mego cze˛sto szorstkiego poste˛powania. Wszystko to mine˛ło, boles´nie jednak tego z˙ałuje˛”823. d) Afery miłosne „W stosunku do z˙ony Höss był bardzo dobrym me˛z˙em” – dopóki nie nawia˛zał romansu z pewna˛ kobieta˛, wspomina Dubiel824. Informacje o tej miłosnej aferze posiadamy głównie z ust owej kobiety, Eleonory Hodys,
820 821 822 823 824
214
Autobiografia, s. 153. Por. takz˙e list poz˙egnalny do rodziny (Autobiografia, s. 181). GILBERT, Tagebuch, s. 251. Autobiografia, s. 154. Tamz˙e, s. 182. APMO Proces Hössa 25,92.
która zeznawała w roku 1944 w Dachau przed sa˛dem SS, a póz´niej w roku 1947 (juz˙ po s´mierci Hössa) przed polskim sa˛dem wojskowym. Wiele fragmentów tych zeznan´ brzmi mało wiarygodnie, sa˛ tez˙ pewne sprzecznos´ci, głównie dotycza˛ce chronologii. „W zeznaniach Nory Hodys wydaja˛ sie˛ mieszac´ wspomnienia z fantazja˛ chorej”825 – napisał Hermann Langbein. Dlatego spróbował on te zeznania zweryfikowac´826. Jeszcze dokładniej uczynił to Jerzy Rawicz, który w swojej ksia˛z˙ce o Hössie827 uwaz˙a je zasadniczo za prawdziwe. Kazimierz Smolen´, który wiele na ten temat z Rawiczem dyskutował, jest całkowicie odmiennego zdania. Casus Hodys ukazuje, jak trudno jest dojs´c´ prawdy w odniesieniu do tego, co działo sie˛ w Auschwitz. Sprawa ta była wedle wszelkiego prawdopodobien´stwa nieznana polskim s´ledczym podczas procesu Hössa, nie ma tam bowiem o niej wzmianki. Dnia 26 marca 1942 roku przybył do Auschwitz pierwszy transport kobiecy: 999 wie˛z´niarek z KZ Ravensbrück. Ws´ród nich znajdowała sie˛ 38letnia828 (o dwa lata młodsza od Hössa) Eleonora („Nora”) Hodys, pochodza˛ca z Austrii (zarejestrowana wie˛c w obozie jako Reichsdeutsche829). Według jej własnego zeznania została ona w roku 1939 skazana w Hamm w Westfalii na dwa i pół roku wie˛zienia z oskarz˙enia o skrytobójstwo i o przygotowywanie zdrady stanu. Po odbyciu tej kary skierowano ja˛ jako prewencyjnego wie˛z´nia politycznego (Schutzhäftling) do obozu Ravensbrück. Przesłuchuja˛cy ja˛ se˛dzia SS przypuszczał natomiast, z˙e siedziała w wie˛zieniu za oszustwa, jakich miała sie˛ dopus´cic´, naduz˙ywaja˛c przy tym odznaki partyjnej. Równiez˙ po wojnie była poszukiwana przez policje˛ z powodu róz˙nych drobnych oszustw830. W Auschwitz podała jako swój zawód: pomocnica aptekarska (przy przesłuchaniu w roku 1947 w Dachau podała sie˛ za lekarke˛, co Rawicz
825
LANGBEIN, Ludzie, s. 438. Por. tamz˙e, s. 334n. 436-439. Langbein opiera sie˛ na protokole przesłuchania z roku 1944. Por. s. 438. 827 Por. RAWICZ, Dzien´, rozdz. III: Sprawa Eleonory Hodys. Najwaz˙niejszym z´ródłem, jakim autor rozporza˛dza, jest zeznanie Hodys z roku 1947. Por. APMO Os´w. Hodys 376. 828 Urodzona 10.8.1903. 829 Rawicz jest o tym przekonany, chociaz˙ w protokole przesłuchania z 1947 roku podała ona, z˙e od r. 1939 jest obywatelka˛ włoska˛; Dzien´, s. 57. 830 Por. LANGBEIN, Ludzie, s. 437. 826
215
uwaz˙a za na pewno nieprawdziwe831). Przy innych okazjach w Auschwitz mówiła, z˙e jest farmaceutka˛, chemiczka˛, piele˛gniarka˛832. Podawanie w obozie przez wie˛z´niów róz˙nych zawodów, powodowane nadzieja˛ uzyskania poz˙a˛danych stanowisk pracy, było zjawiskiem bardzo cze˛stym. Höss zatrudnił ja˛ w swoim domu jako osobe˛ znaja˛ca˛ haft artystyczny833. „Zostałam przyje˛ta w domu komendanta przez pania˛ Höss, która pokazała mi w hallu dywan i zapytała, czy potrafie˛ go naprawic´. [...] Wykonałam potem dwa gobeliny, poduszke˛ gobelinowa˛ w jedwabiu, makatke˛ nad łóz˙ko i kołdry”834. Od samego pocza˛tku Hodys z˙yła w warunkach uprzywilejowanych: pocza˛tkowo mieszkała w pomieszczeniu, w którym oprócz niej były jeszcze tylko trzy inne funkcyjne wie˛z´niarki, a potem miała nawet oddzielny pokój w bloku 4. (Wie˛z´niowie reichsdeutsche mogli łatwiej uzyskiwac´ przywileje. Niektórzy wie˛z´niowie, pracuja˛cy stale u Hössa, byli odizolowani od reszty835). „Mogłam wyposaz˙yc´ ten pokój własnymi meblami i dywanami”836. Czyms´ zupełnie nadzwyczajnym było to, z˙e w soboty dostawała urlop na słowo honoru, mogła sie˛ swobodnie poruszac´ po mies´cie, a nawet pozostawac´ tam na noc; spała w takich przypadkach w tzw. Personalgebäude na zewna˛trz obozu. (Równiez˙ badaczki Pisma S´wie˛tego mogły niekiedy przebywac´ bez nadzoru poza obozem dla załatwienia róz˙nych spraw837). Kiedy zauwaz˙yła, z˙e komendant szczególnie sie˛ nia˛ interesuje, pocze˛ła, jak mówi, unikac´ spotkan´ z nim, udawac´, z˙e jest chora. „Odta˛d nie przychodziłam juz˙ do domu komendanta”. W innym miejscu mówi jednak, z˙e w dniu jej urodzin (przypadaja˛cym w sierpniu) „w domu komendanta była uroczystos´c´”. Pod koniec wrzes´nia dowiedziała sie˛ od z˙ony Hössa, z˙e jej ma˛z˙ lez˙y w szpitalu, z˙e ona jest przy nim i dlatego juz˙ jej nie potrzebuje838. Znajduje to przybliz˙one potwierdzenie w innym z´ródle, a mianowicie w relacji ogrodnika Dubiela. Zeznał on, z˙e do nieporozumienia mie˛dzy
831 832 833 834 835 836 837 838
216
RAWICZ, Dzien´, s. 58. Tamz˙e. Tamz˙e, s. 60. Cyt. według: RAWICZ, Dzien´, s. 60. Por. APMO Proces Hössa 25,100. Cyt. według: RAWICZ, Dzien´, s. 61. Por. Autobiografia, s. 134. Por. RAWICZ, Dzien´, s. 62 n.
Hössem a jego z˙ona˛ doszło, kiedy Höss „wskutek nieszcze˛s´liwego wypadku z koniem i przytłuczenia go przez konia podczas jazdy wyjechał do sanatorium. W sanatorium spotkał jaka˛s´ kobiete˛ czy kochanke˛, dos´c´ na tym, z˙e ta dostała sie˛ do domu Hössa, była w obecnos´ci z˙ony i dochodziło na tym punkcie do scysji. Trwało to dos´c´ długo”839. Wygla˛da na to, z˙e włas´nie za sprawa˛ z˙ony Hössa Hodys w dwa tygodnie póz´niej powe˛drowała do kompanii karnej, jakoby za to, z˙e dopus´ciła sie˛ w domu komendanta niedyskrecji. Kompania karna była dla wie˛z´niów piekłem. Hodys pisze listy, m.in. do komendanta, i juz˙ 16 paz´dziernika zostaje przeniesiona do aresztu dla SS-manów, znajduja˛cego sie˛ poza obozem, w piwnicy budynku komendantury, w którym znajdowało sie˛ równiez˙ biuro Hössa. Wydaje sie˛, z˙e Höss po powrocie ze szpitala chciał Hodys niepostrzez˙onym sposobem uratowac´. „Do stycznia 1943 roku powodziło mi sie˛ w areszcie komendantury zupełnie dobrze. [...] O ile pamie˛tam, 16 grudnia 1942 roku około godziny 11 wieczorem, gdy juz˙ spałam, zjawił sie˛ u mnie komendant”840 – opowiadała Hodys w roku 1947 komisji s´ledczej. Obiecał jej podobno wolnos´c´ i z˙e zrobi wszystko, aby jej areszt uczynic´ znos´niejszym. Potem nocne wizyty powtarzały sie˛. W styczniu okazało sie˛, z˙e Hodys jest w cia˛z˙y. Od tego czasu Höss wie˛cej sie˛ nie pojawiał. Groziła mu dyskredytacja (chociaz˙, jak mówi Hodys, postarał sie˛ o to, aby podejrzenie o ojcostwo skierowac´ na kapo Franza Fichtingera, którego w 1947 roku okres´lała ona jako swego narzeczonego). Kontakty seksualne z wie˛z´niami były SSmanom surowo zabronione. Po nieudanej próbie usunie˛cia płodu za pomoca˛ jakichs´ medykamentów Hodys dostała sie˛ do bloku 11, do wie˛zienia obozowego, gdzie przez pewien czas przebywała w tzw. Stehbunker – małej celce, w której wystarczało miejsca tylko do stania. 26 czerwca 1943 r. (po ła˛cznie 8 miesia˛cach wie˛zienia) „na rozkaz komendanta” odesłano ja˛ z powrotem do obozu; w obozie kobiecym dokonano u niej aborcji, po czym pracowała w charakterze mierniczego, potem w kuchni, a naste˛pnie lez˙ała w szpitalu na tyfus. Próbowała na próz˙no otrzymac´ prace˛ w stacji dos´wiadczalnej dr. Clauberga, w zwia˛zku z czym znowu pisała listy do Hössa. W tym czasie jednak Höss był juz˙ przeniesiony do Berlina.
839
APMO
840
APMO
Proces Hössa 25,92. Sygn. Hodys, 377, t. 13, s. 110.
217
Szczególny stosunek komendanta do Hodys był dosyc´ widoczny841; historie˛ z ojcostwem Hössa uwaz˙ali jednak za zmys´lona˛ nawet wie˛z´niowie, którym Hodys ja˛ opowiadała842. Langbein przypuszcza, z˙e tło tego zwia˛zku było inne: Hodys była podobno zatrudniona w Effektenkammer – magazynie rzeczy odebranych wie˛z´niom (o czym Rawicz nie wspomina) i sortowała tam biz˙uterie˛ pochodza˛ca˛ z z˙ydowskich transportów. Otrzymała sta˛d przezwisko „brylantowa Nora”. Grabner miał podac´, z˙e dostarczała biz˙uterie˛ Hössowi; kiedy to wyszło na jaw (poniewaz˙ o tym mówiła843), Höss chciał przyprawic´ ja˛ o s´mierc´. O intymnym zwia˛zku tych dwojga Grabner jakoby nie wspomina844. Jednakz˙e Rawicz relacjonuje, z˙e Grabner w swoich donosach na Hössa do RSHA pisał tez˙ o „sprawach obcowania płciowego”, z czego wszakz˙e nie wynika bezpos´redni wniosek co do Hodys845. Kiedy w roku 1944 rozpocze˛ło sie˛ w Auschwitz poste˛powanie przed sa˛dem SS przeciwko Grabnerowi846, komisja s´ledcza wpadła na trop sprawy Hössa, a to w zwia˛zku z gotowos´cia˛ Hodys do zeznan´. Była ona gotowa zeznawac´ pod warunkiem przeniesienia do Monachium (Dachau), co póz´niej nasta˛piło847. Swoje z˙ycie zawdzie˛czała prawdopodobnie jedynie temu, z˙e stała sie˛ atutem w grze o władze˛. Ówczesne zeznanie dotyczyło w pierwszym rze˛dzie Grabnera848. Ale według zeznania se˛dziego SS Wiebecka było jasne, z˙e Höss chciał Hodys zabic´849. W owym czasie (rok 1944) Höss przebywał znowu w Auschwitz, a to w zwia˛zku z transportami Z˙ydów we˛gierskich, i dlatego mogło dojs´c´ do jego konfrontacji z Hodys850 w obecnos´ci se˛dziego SS Wiebecka. Hodys była
841
Por. zeznanie s´wiadka Breidena na frankfurckim procesie załogi Auschwitz: LANGBEIN, Auschwitzprozeß, s. 555. 842 Por. np. LANGBEIN, Ludzie, s. 438. 843 RAWICZ, Dzien´, s. 87. 844 LANGBEIN, Ludzie, s. 438. 845 RAWICZ, Dzien´, s. 87. 846 Por. wyz˙ej, rozdz. IV,2c: Wrogowie. 847 Od 22.7.1944 była w Dachau. LANGBEIN, Ludzie, s. 439. Protokół przesłuchania z 1944 r. jest przedrukowany (fragmentarycznie?) w: Oberst Quinn, SS-Dachau, s. 46. Jako materiał dowodowy słuz˙ył w procesie norymberskim: IMT SS-4. Pisza˛c te˛ prace˛, nie miałem do niego wgla˛du. 848 Por. NAUMANN, dz. cyt., s. 323. 849 Por. RAWICZ, Dzien´, s. 83. IMT XX, s. 519.561. 850 Przed jej przeniesieniem do Dachau.
218
w tym czasie chora na tyfus i na polecenie Wiebecka lez˙ała w izolatce na stacji dos´wiadczalnej dr. Clauberga. Na temat tego spotkania zachowała sie˛ tylko relacja Hodys. Na odnos´ne pytanie komendant miał powiedziec´, z˙e zupełnie nie wie, kto był u niej w bunkrze. „Był bardzo zdenerwowany i zacisna˛ł re˛ce na łóz˙ku, by sie˛ oprzec´. Potwierdził, z˙e zachowywałam sie˛ bardzo przyzwoicie i z˙e dla własnego bezpieczen´stwa zostałam dostarczona do bunkra. [...] Gdy teraz słysze˛, z˙e Höss w styczniu 1943 roku sprzeciwił sie˛ memu zwolnieniu z powodu złego sprawowania, nie znajduje˛ wytłumaczenia tego”851. Do rozprawy przeciwko Hössowi nie doszło. Przy ocenie tego romansu nalez˙y poste˛powac´ ostroz˙nie. Sa˛ tu pewne niejasnos´ci, w gre˛ wchodza˛ rozmaite obce interesy, osoba zeznaja˛ca jest oszustka˛, która była wtedy chora, która obiecywała sobie moz˙e ochrone˛, która chciała zrobic´ sie˛ waz˙na˛, a moz˙e chciała sie˛ zems´cic´... Nie wiemy. Badania Rawicza wykazały, z˙e istotne punkty w zeznaniu Hodys – wła˛cznie z ojcostwem Hössa – przynajmniej co do faktów sa˛ moz˙liwe. Afera miłosna z Eleonora˛ Hodys zacze˛ła sie˛ w czasie, kiedy dokonywano pierwszych dos´wiadczen´ z masowa˛ zagłada˛. Pod koniec roku 1942, jak mówi Höss, jego z˙ona dowiedziała sie˛ od niego, co sie˛ dzieje. Psychiatrze wie˛ziennemu Gilbertowi opowiadał Höss póz´niej, z˙e ich współz˙ycie seksualne było normalne, ale – dodaje – „kiedy moja z˙ona dowiedziała sie˛, co robie˛, rzadko mielis´my che˛c´ do stosunku. Na zewna˛trz wszystko wygla˛dało normalnie, ale patrza˛c teraz na to retrospektywnie, mys´le˛, z˙e pojawiła sie˛ mie˛dzy nami jakas´ obcos´c´”852. Moz˙e szukał u „Nory” emocjonalnej namiastki? Sfera seksualna, powiedział Höss Gilbertowi, nigdy nie odgrywała w jego z˙yciu duz˙ej roli. Była mu ona dosyc´ oboje˛tna – nigdy nie odczuwał nieprzepartej skłonnos´ci do nawia˛zania czy kontynuowania jakiegos´ romansu, jakkolwiek miewał przelotne miłostki (jednak!). Czy prawda˛ było to, co napisał w kilka miesie˛cy póz´niej: „stosunek płciowy bez głe˛bokiej sympatii był dla mnie czyms´ nie do pomys´lenia. Dzie˛ki temu ustrzegłem sie˛ miłostek i domów publicznych”853.
851 852 853
Cyt. według: RAWICZ, Dzien´, s. 88. GILBERT, Tagebuch, s. 252. Autobiografia, s. 40.
219
Niemniej w porównaniu z innymi SS-manami Höss moz˙e uchodzic´ z pewnos´cia˛ za „wzorowego małz˙onka”. Nawet bardzo krytyczny wobec niego Jerzy Rawicz stwierdza: „Höss nie był złym me˛z˙em, na odwrót, usiłował byc´ dobry dla z˙ony. Sprawa Hodys jest raczej epizodem, wyskokiem w jego uporza˛dkowanym z˙yciu rodzinnym”854. Tymczasem, jak twierdzi pomocnica domowa Aniela Bednarska, równiez˙ pani Höss miała przyjaciela – niemieckiego kapo Karla Böhnera, kierownika kantyny w fabryce obuwia w Chełmku, który cze˛sto kre˛cił sie˛ po domu. „Gdy pewnego razu Höss wrócił niespodziewanie do domu i znalazł ich w pawilonie razem, zrobił awanture˛. Hössowa zdołała jednak burze˛ odwrócic´”855. Dubiel: „Jakos´ sie˛ pogodzili. Złego współz˙ycia nie było”856. Z perspektywy czasu ta przygoda miłosna na pozór nie obcia˛z˙ała stosunku Hössa do jego z˙ony (jes´li s´wiadomie nie przemilcza on tego tematu; w jego lis´cie poz˙egnalnym do z˙ony czytamy: „Jak niewiele jednak moz˙na listownie i w tych warunkach powiedziec´. Jak wiele musi pozostac´ niewypowiedziane, czego sie˛ nie da napisac´. Musimy jednak sie˛ z tym pogodzic´”857). e) Dzieci Hedwig i Rudolf Hössowie mieli pie˛cioro dzieci. W lis´cie poz˙egnalnym do z˙ony Höss pisał: „Jak szcze˛s´liwi bylis´my dzie˛ki naszym dzieciom, którymi Ty, najukochan´sza, najlepsza Mutz, obdarzałas´ nas zawsze pogodnie i rados´nie. W naszych dzieciach widzielis´my zadanie naszego z˙ycia. Nasza˛ stała˛ troska˛ było stworzenie im domu jako mocnego punktu oparcia i wychowanie ich na poz˙ytecznych ludzi”858. Dzieci odgrywały w z˙yciu Hössów waz˙na˛ role˛. Danuta Rzempiel przypomina sobie: „Dzieci kochał. W ich pokoju lubił kłas´c´ sie˛ z nimi na kanapie. Całował je, pies´cił i pie˛knie do nich przemawiał”859.
854 855 856 857 858 859
220
RAWICZ, Dzien´, s. 295. APMO Os´w. Bednarska 703. Relacja z 29.12.1962. APMO Proces Hössa 25,92. Autobiografia, s. 182. Tamz˙e, s. 181. APMO Os´w. Rzempiel 1855. Relacja z 5.2.1974.
Podczas rozprawy adwokat Ostaszewski pytał s´wiadka Dubiela o jego wraz˙enia co do sposobu wychowania dzieci Hössów: „Czy były trzymane w jakims´ specjalnym rez˙imie, czy tez˙ był to stosunek mie˛dzy dziec´mi i ojcem, jak normalnie mie˛dzy rodzicami i dziec´mi? Czy był jakis´ specjalny rygor?” – „Stosunek mie˛dzy Hössem a rodzina˛ robił wraz˙enie dobrego z˙ycia rodzinnego. Jez˙eli chodzi o ich wychowanie moralne, to w moim poje˛ciu było złe”. – „Mnie nie chodzi o wychowanie moralne, ale o to, czy był utrzymany pewnego rodzaju dystans, jak to u Niemców bywa, czy tez˙ stosunek był familijny”. – „Stosunek był familijny”860. W innych rodzinach esesman´skich wygla˛dało to niekiedy zupełnie inaczej. „Był np. niejaki Emmerich [...] który zamykał na pół dnia swoje dziecko w klatce jak ge˛s´ czy kurcze˛ i trzymał je za kare˛ na podwórzu”861. Czegos´ takiego u Hössów nie było. Franciszek Kubala przypomina sobie: „Skocznia została usytuowana naprzeciw willi Hössa. Jeszcze w trakcie budowania skoczni wychowawca dzieci Hössa wprowadził je na nia˛ i zacza˛ł pochlapywac´ woda˛. Obserwuja˛cy to z balkonu swej willi Höss zagwizdał i naste˛pnie krzykna˛ł, z˙e dzieci trzeba inaczej wychowywac´”862. Ale jak? Zasady, które miały prowadzic´ do wychowania dzieci na „poz˙ytecznych ludzi”, opierały sie˛ zapewne na ideologii nazistowskiej. Nie znam co do tego bezpos´rednich s´wiadectw, istnieja˛ jednak pewne s´lady w zeznaniach róz˙nych s´wiadków. Dubiel przypomina sobie narodowosocjalistyczny rytuał ze s´wiecami z˙ycia863 przy uroczys´cie obchodzonych urodzinach864. Zauwaz˙a przy tym: „W kaz˙dym razie nas´miewali sie˛ z wiary, oboje˛tnie jakiej. Chłopiec Hössa, maja˛cy 5 lat, wyraz˙ał sie˛ o Bogu, o ludziach, którzy w Boga wierza˛, o badaczkach Pisma S´wie˛tego, które tam pracowały, w sposób obraz´liwy, a mamusia po prostu cieszyła sie˛ z tego”865. Wychowanie miało prawdopodobnie charakter bardzo biologistyczno-materialistyczny. Dubiel: „Sam widziałem, jak wkrótce przed rozwia˛zaniem, przed urodzeniem sie˛ dziecka Hössa, jedno z jego dzieci obmacywało matce brzuch. Pie˛cioletnie dziecko. O bocianie nie było
860 861 862 863 864 865
Proces Hössa 25,112. Tamz˙e, 25,114. APMO Os´w. Kubala 1764. Relacja z 21.10.1973. Por. wyz˙ej. rozdz. III,3k: Gott? APMO Proces Hössa 25,90 nn. Tamz˙e, 25,92. APMO
221
mowy. Z góry wiedziano i ordynarnie sie˛ o tych rzeczach wyraz˙ano. Wiedziały wszystkie dzieci. Wychowanie było poniz˙ej wszelkiej krytyki”866. Dzieci wiedziały dokładnie równiez˙ o tym, co oznacza dym z krematorium. Pytanie biegłego Nahmana Blumentala: „Czy dzieci nie pytały, co znaczy ten dym?” Höss: „To było zupełnie jasne. Od roku 1939 wszystkie zwłoki we wszystkich obozach koncentracyjnych były spalane”. – „To znaczy, dzieci widziały ten dym i wiedziały, ska˛d on pochodzi?” – „Tak jest”867. Natomiast nie wiedziały podobno dzieci o potajemnym us´miercaniu ludzi w komorach gazowych w Birkenau. Czy rodzice tego chcieli, czy nie, atmosfera obozowa odciskała na dzieciach swoje pie˛tno. Janina Szczurek, która pracowała u Hössów jako krawcowa, przypomina sobie: „Pewnego razu przyszły do mnie prosza˛c, abym uszyła im opaski z oznakami, jakie nosili wie˛z´niowie. Nie zdawałam sobie sprawy, jakie naste˛pstwa mogły z tego wynikna˛c´. Klaus nałoz˙ył na re˛kaw opaske˛ kapo, pozostałym dzieciom przyszyłam do ubrania kolorowe trójka˛ty. Zadowolone dzieci, biegaja˛c po ogrodzie napotkały ojca, który pozrywał im oznaczenia i wprowadził do domu. Mnie nie ukarano, tylko zakazano robic´ mi takie rzeczy”868. A wie˛c dzieciom nie pozwalano bawic´ sie˛ w wie˛z´niów. Jednakz˙e najstarszemu, Klausowi, wolno było bawic´ sie˛ w SS-mana. Chodził w ubraniu przypominaja˛cym mundur SS, tyle z˙e bez dystynkcji869. Nalez˙ał do Hitlerjugend870. Klaus był chłopcem niespokojnym i zuchwałym. Aniela Bednarska, pomocnica domowa Hössów: „Najstarszy, Klaus, był wielkim nieukiem, nie miał do niczego zamiłowania. Ucze˛szczał kolejno do szkoły w Os´wie˛cimiu, Pszczynie, Katowicach i Gliwicach, z kaz˙dej go wyrzucono. Ojciec, aby zache˛cic´ go, ofiarował mu akordeon, ale Klausa nawet muzyka nie interesowała. Był to typ przyszłego SS-mana. Pozostałe dzieci były spokojne, kre˛ciły sie˛ w pobliz˙u wie˛z´niów i przypatrywały sie˛ ich pracy”871. Höss kazał nauczyc´ Klausa jazdy konnej i cze˛sto zabierał go ze soba˛ na poranne przejaz˙dz˙ki872. Jerzy Hronowski,
866 867 868 869 870 871 872
222
Tamz˙e. APMO Proces Hössa 29,124. Os´wie˛cim w oczach SS, s. 207n. Zeznanie Stanisława Noworyty. APMO Os´w. Noworyta 1765. Relacja z 15.7.1973. Zeznanie Edwarda Wrony, APMO Proces Hössa 26,12 n. APMO Os´w. Bednarska 703. Relacja z 30.3.1963. Zeznanie cywilnego pracownika Stanisława Noworyty. APMO Os´w. Noworyta 1765.
który pracował w stajni, wspomina o „12-13-letnim smarkaczu, który przychodził do stajni i bił konie”873. Klaus wjez˙dz˙ał w napotkana˛ po drodze grupe˛ wie˛z´niów874, bił ich szpicruta˛ i kopał875, strzelał do nich dla zabawy z wiatrówki i procy876. Dubiel, który okres´lił Klausa jako chłopca „bardzo ambitnego”, przypomina sobie: „Bawił sie˛ on pistoletem, karabinkiem, strzelał wprost na ogród. Niejednokrotnie to było z naszym niebezpieczen´stwem. Dziecko tak, z głupia, mierzyło w ludzi i mówiło: «Ja s´winie˛ polska˛ zastrzele˛». Karabinki takie, nawet oryginalne, lez˙ały w ogrodzie. Był wypadek, z˙e ja sam zawina˛łem je w szmate˛ i worek i zaniosłem oskarz˙onemu i radziłem, z˙eby je zamkna˛ł i przechowywał, bo SS-mani i wie˛z´niowie chodza˛c po ogrodzie mogliby zabrac´, a ja bym wpadł w podejrzenie, z˙e schowałem. Wtedy karabiny zostały schowane. Były to karabiny polskie, przedwojennej policji”877. W obozie opowiadano, z˙e syn Hössa strzelał z okna do obozu i zabił inz˙yniera Ostachewicza z Warszawy878. Höss był szczególnie przywia˛zany do Klausa – i wzajemnie. Jeszcze na krótko przed kon´cem wojny, juz˙ po s´mierci Hitlera i ucieczce Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych z Berlina, wzia˛ł go ze soba˛: „chciał on pozostac´ przy mnie. Mielis´my wcia˛z˙ nadzieje˛, z˙e dojdzie jeszcze do walki o ostatni, nie zaje˛ty jeszcze kawałek Niemiec”879. Po ostatecznej katastrofie z˙ona Hössa pisze w lis´cie do siedza˛cego w wie˛zieniu me˛z˙a: „Najcie˛z˙sze jest wszystko dla Klausa”880. f) Homoseksualista? Jest rzecza˛ szczególna˛, z˙e jedynym osobistym losem wie˛z´nia, jaki Höss bardzo dokładnie przedstawił, jest przypadek pewnego kran´cowo seksualnie zboczonego homoseksualisty881. Równiez˙ w innych miejscach mówi
Relacja z 15.7.1973. Tak samo Wilhelm Wolfharth, APMO Proces Hössa 24,212. 873 APMO Os´w. Hronowski 1909. Relacja z 26.3.1966. 874 APMO Os´w. Noworyta 1765. Relacja z 15.7.1973. 875 APMO Os´w. Rzempiel 1855. Relacja z 5.2.1974. 876 Zeznanie Edwarda Wrony, APMO Proces Hössa 26,12 n. 877 APMO Proces Hössa 25,92. 878 Zeznanie Alfreda Barabasza, APMO Proces Hössa 26,218. 879 Autobiografia, s. 168. 880 List z 23.6.1946. OKBZH w Krakowie, Sygn. 189, s. 5 n. 881 W wydaniu niemieckim Martina Broszata fragment ten jest opuszczony.
223
on szczegółowo o homoseksualistach i lesbijkach882. W zwia˛zku z tym niektórzy przypuszczaja˛, z˙e miał ukryte skłonnos´ci homoseksualne883. Homoseksualizm był uwaz˙any za zjawisko zgubne dla zdrowia narodu i stanowił powód zesłania do obozu koncentracyjnego; homoseksualistów wykluczano z SS884. Przeprowadzone przez Gilberta badania psychologiczne nie daja˛ do powyz˙szych przypuszczen´ z˙adnej podstawy885. Psycholog prof. Batawia napisał, z˙e skłonnos´ci homoseksualne były Hössowi „całkowicie obce”886. g) Konie Nalez˙y jeszcze wspomniec´ o wielkiej miłos´ci Hössa do koni. Juz˙ ze swego dziecin´stwa pamie˛ta on, z˙e jego „jedynym powiernikiem” był podarowany mu przez rodziców kucyk Hans887. Jego pierwsza˛ czynnos´cia˛ w SS było załoz˙enie w pocza˛tku lat trzydziestych zwia˛zku jez´dzieckiego SS. Wie˛z´niowie Auschwitz pamie˛taja˛, z˙e Höss zlecał malowanie obrazów – głównie koni i scen batalistycznych888. Nad wejs´ciem do nowej stajni na terenie obozu kazał umies´cic´ napis: „Na grzbiecie koni spoczywa raj ziemi”. Höss jez´dził konno wie˛cej niz˙ którykolwiek inny oficer SS889. „Jez˙eli jakies´ wydarzenie [zwłaszcza podczas akcji masowej zagłady] mnie szczególnie wzburzyło [...] dosiadałem konia i w szalonej jez´dzie starałem sie˛ pozbyc´ straszliwych obrazów albo tez˙ noca˛ chodziłem do stajni i tam, ws´ród moich ulubien´ców, znajdowałem uspokojenie”890.
882 883 884 885 886 887 888 889 890
224
Autobiografia, s. 41.80-82.120. Por. TENNENBAUM, dz. cyt., s. 232. Por. HÖHNE, dz. cyt., s. 134. Por. GILBERT, Tagebuch, s. 252; tenz˙e, Psychology, s. 251. BATAWIA, dz. cyt., s. 33. Autobiografia, s. 32. Por. relacje˛ Franciszka Targosza z 8.8.1974. APMO Os´w. Targosz 1863. Informacja pochodza˛ca od Adama Jurkiewicza, który był zatrudniony jako stajenny. Autobiografia, s. 152.
V
Kres 1. Koniec s´wiata Nawet kiedy wojna jest juz˙ prawie na pewno przegrana, Höss pozostaje wierny swojej ideologii. We własnym polu obserwacji widzi sukcesy nieprzyjaciela, np. w postaci bombardowan´, które paraliz˙uja˛ wszelka˛ prace˛ zakładów przemysłowych891. „W kon´cu roku 1944 było tak jednak wsze˛dzie. Front wschodni «s´cia˛gano coraz bardziej do tyłu». Niemiecki z˙ołnierz na wschodzie nie stawiał juz˙ oporu. Równiez˙ na zachodzie cofano sie˛. Führer wcia˛z˙ jednak mówił o przetrzymaniu za wszelka cene˛. Goebbels mówił i pisał o wierze w cud. Niemcy zwycie˛z˙a˛! We mnie budziły sie˛ powaz˙ne wa˛tpliwos´ci, czy uda sie˛ nam wygrac´ wojne˛. Widziałem i słyszałem zbyt wiele czegos´ odwrotnego. W tych warunkach nie moglis´my wygrac´ wojny. Nie wolno mi było jednak wa˛tpic´ w ostateczne zwycie˛stwo, musiałem w nie wierzyc´, choc´ zdrowy rozsa˛dek mówił mi jasno i jednoznacznie, z˙e musimy ja˛ przegrac´. Całym sercem byłem przywia˛zany do Führera, do idei – to wszystko nie mogło zgina˛c´”892. Wa˛tpliwos´ci co do ostatecznego zwycie˛stwa pojawiły sie˛ dopiero z kon´cem 1944 roku. Przyjaciel Hössa Eichmann „był zdania, iz˙ wszelkie akcje przeciwko Z˙ydom, których sie˛ uda pochwycic´, nalez˙y jak najszybciej przeprowadzic´, poniewaz˙ wynik wojny nie jest wiadomy. Juz˙ w roku 1943 miał on wa˛tpliwos´ci co do zwycie˛stwa Niemiec i przypuszczał, iz˙ wojna be˛dzie nie rozstrzygnie˛ta”893. W tej atmosferze przeprowadzono ogromna˛ akcje˛ specjalna˛ zagłady Z˙ydów we˛gierskich, chodziło bowiem o to, aby dopóki sytuacja wojenna jeszcze na to pozwala, zniszczyc´ podstawy biologiczne z˙ydostwa na wschodzie, tak by całe z˙ydostwo nie mogło sie˛ po tym ciosie nigdy podnies´c´894.
891
Höss mys´li tutaj o przemys´le zbrojeniowym, w którym zatrudniano wie˛z´niów. Jest zupełnie inna˛ sprawa˛, dlaczego krematoria w Brzezince nie były bombardowane. 892 Autobiografia, s. 164. 893 Tamz˙e, s. 222. 894 Por. tamz˙e, s. 221.
225
Jednakz˙e z całkowita˛ kle˛ska˛, z totalnym rozpadem systemu narodowosocjalistycznego Höss sie˛ nie liczył, poniewaz˙ nie mogło wydarzyc´ sie˛ cos´, co wydarzyc´ sie˛ nie miało prawa. Na temat nastrojów w berlin´skiej centrali, w której wtedy pracował, napisał: „Jestem głe˛boko przekonany, z˙e równiez˙ Pohl i Maurer, którzy jeszcze wie˛cej wiedzieli ode mnie, mys´leli to samo. Nikt jednak nie waz˙ył sie˛ mówic´ z innymi. Nie z powodu obawy przed pocia˛gnie˛ciem do odpowiedzialnos´ci za defetyzm, lecz po prostu dlatego, z˙e nikt nie chciał w to uwierzyc´. S´wiat nasz nie mógł zgina˛c´. Musielis´my zwycie˛z˙yc´. Kaz˙dy z nas dalej pracował z cała˛ zacie˛tos´cia˛, jakby zwycie˛stwo zalez˙ało od naszej pracy”895. Kiedy w styczniu 1945 roku front wschodni zbliz˙ał sie˛ do Os´wie˛cimia, obóz koncentracyjny miał zostac´ na rozkaz Himmlera opróz˙niony, a wie˛z´niowie ewakuowani na zachód896. Rozkaz ten „był szalen´stwem”, spowodował bowiem straszliwy chaos897. Höss próbował uzyskac´ jego cofnie˛cie, ale „nie dało sie˛ nic zrobic´”898. Poniewaz˙ do Berlina nie dochodziły juz˙ meldunki, Höss pojechał na wschód, aby samemu zorientowac´ sie˛ w sytuacji. Zobaczył tam sceny, których nigdy nie zapomni899. „Na poboczach dróg lez˙ały nie tylko trupy wie˛z´niów, lecz takz˙e kobiet i dzieci. Przy wyjez´dzie z jakiejs´ wsi widziałem siedza˛ca˛ na pniu kobiete˛ kołysza˛ca˛ na re˛ku dziecko i s´piewaja˛ca˛. Dziecko było juz˙ dawno martwe, a kobieta dostała pomieszania zmysłów”900. W sytuacji ogólnego chaosu niewiele mógł zdziałac´. „Na wszystkich drogach i szosach Górnego S´la˛ska na zachód od Odry napotykałem kolumny wie˛z´niów, z trudem przebijaja˛ce sie˛ przez głe˛boki s´nieg. Nie mieli z˙adnej z˙ywnos´ci. [...] Drogi tego me˛czen´skiego pochodu były łatwe do przes´ledzenia, co kilkaset metrów lez˙ał wyczerpany lub zastrzelony wie˛zien´”901. W osobliwy sposób przedstawia Höss swoja˛ na to reakcje˛: „Wszystkim dowódcom kolumn zabroniłem jak najsurowiej zabijania wie˛z´niów niezdolnych do marszu. Mieli ich przekazywac´ w re˛ce Volkssturmu
895
Tamz˙e, s. 164. W chwili wyzwolenia obozu Auschwitz 27 stycznia 1945 przez Armie˛ Czerwona˛ było tam jeszcze około 7000 niezdolnych do marszu wie˛z´niów. 897 Autobiografia, s. 282. 898 Tamz˙e. 899 Tamz˙e, s. 165. 900 Tamz˙e, s. 166 n. 901 Tamz˙e, s. 165 n. 896
226
w mijanych wsiach”. Czyz˙by sam uwaz˙ał to polecenie za realne? Kiedy zobaczył – pisze dalej – z˙e jakis´ z˙ołnierz zastrzelił wie˛z´nia, krzykna˛ł na niego, dlaczego to zrobił i co go obchodza˛ wie˛z´niowie. „Zas´miał mi sie˛ bezczelnie w twarz i zapytał, jakim prawem zwracam mu uwage˛. Wycia˛gna˛łem pistolet i zastrzeliłem go na miejscu. Był to podoficer lotnictwa”902. Zapewne chodziło przy tym Hössowi nie o obrone˛ wie˛z´niów, lecz o utrzymanie porza˛dku. „Do ostatniej chwili czyniłem wszystko, aby przywrócic´ porza˛dek w tym chaosie. Wszystko jednak na nic. Sami musielis´my uciekac´”903. Höss powtarza wielokrotnie, z˙e „wojna była silniejsza”904. Wraz ze swoja˛ rodzina˛ i rodzinami innych pracowników KLI (Eickego, Glücksa, Maurera) Höss uciekł do Szlezwika-Holsztynu; rodzine˛ umies´cił u znajomych, sam zas´ z najstarszym synem Klausem zameldował sie˛ po raz ostatni u Himmlera („Mielis´my wcia˛z˙ nadzieje˛, z˙e dojdzie jeszcze do walki o ostatni, nie zaje˛ty jeszcze kawałek Niemiec”), chociaz˙ wiedział juz˙, z˙e Hitler nie z˙yje905. Ku jego zaskoczeniu Himmler mówił jednak nie o walce, lecz o ukryciu sie˛. „Nigdy nie zapomne˛ ostatniego raportu i poz˙egnania z Reichsführerem SS. Promienieja˛cy, w najlepszym nastroju – a tu gina˛ł s´wiat, nasz s´wiat. Zrozumiałbym, gdyby powiedział: «Tak wie˛c, moi panowie, teraz jest koniec, wiecie, co macie robic´». Odpowiadałoby to temu, o czym całe lata prawił SS, z˙e dla idei nalez˙y pos´wie˛cic´ swe z˙ycie. Tymczasem ostatni jego rozkaz brzmiał: «Ukryjcie sie˛ w armii». Było to poz˙egnanie z człowiekiem, który w moim wyobraz˙eniu stał tak wysoko, do którego miałem niezłomne zaufanie, którego rozkazy i wypowiedzi były dla mnie ewangelia˛. Maurer i ja spojrzelis´my w milczeniu na siebie, pomys´lelis´my o tym samym, bylis´my obaj starymi nazistami i oficerami SS, którzy wyros´li wraz z idea˛. Gdybys´my byli sami, popełnilibys´my byc´ moz˙e jakis´ rozpaczliwy czyn”906. Taki kres był dla Hössa najwie˛kszym zawodem – gorszym niz˙ kle˛ska militarna. Poczuł sie˛ oszukany, które to poczucie wzmogło sie˛ potem jeszcze na wiadomos´c´ o samobójstwie Himmlera i wskutek s´wiadomos´ci,
902 903 904 905 906
Tamz˙e, s. 166. Tamz˙e, s. 167. Tamz˙e, s. 163; APMO Proces Hössa 21,225. Autobiografia, s. 168. Tamz˙e, s. 169.
227
z˙e pozostawił on ich samych z han´ba˛907. Polski psycholog prof. Batawia potwierdził to poczucie bezgranicznego zawodu, które wstrza˛sne˛ło sama˛ podstawa˛ s´wiatopogla˛du Hössa: „Po kle˛sce III Rzeszy oraz po samobójstwie Hitlera, Goebbelsa i Himmlera Rudolf Höss uznał, z˙e przywódcy partyjni wprowadzili w bła˛d cały naród niemiecki, zawiedli jego zaufanie i w ostatniej chwili stchórzyli przed odpowiedzialnos´cia˛”908. W Norymberdze Höss powiedział psychiatrze: „Zadaje˛ sobie teraz pytanie, czy Himmler sam rzeczywis´cie wierzył w to wszystko, czy tez˙ była to tylko wymówka maja˛ca słuz˙yc´ usprawiedliwieniu tego, co chciał, abym ja zrobił”909. Jak bliska była Hössowi mys´l o samobójstwie, wskazuje na to wyraz´nie jego reakcja na wiadomos´c´ o s´mierci Hitlera: „Usłyszawszy to, zarówno moja z˙ona, jak i ja pomys´lelis´my jednoczes´nie: teraz kolej na nas. Wraz z Führerem zgina˛ł równiez˙ nasz s´wiat. Czy jest sens dalszego z˙ycia? [...] Chcielis´my zaz˙yc´ trucizne˛. [...] Ze wzgle˛du na nasze dzieci nie uczynilis´my tego jednak. [...] Powinnis´my sie˛ byli jednak otruc´. Póz´niej niejednokrotnie tego z˙ałowałem. [...] Ze s´wiatem tym bylis´my skuci i zwia˛zani, powinnis´my zgina˛c´ razem z nim”910. Zamiary samobójcze nie były jednak podyktowane wyła˛cznie motywami ideologicznymi, lecz wia˛zały sie˛ równiez˙ bardzo konkretnie z mys´lami o przyszłos´ci: „Be˛dziemy s´cigani i wsze˛dzie poszukiwani. [...] Oszcze˛dziłoby to nam wielu nieszcze˛s´c´, przede wszystkim z˙onie i dzieciom. A co jeszcze be˛da˛ one musiały przejs´c´?”911 W tym konteks´cie pomys´lał on tez˙ po raz pierwszy o tym, z˙e zapewne czeka go kara s´mierci912. Poniewaz˙ jednak zdawały sie˛ byc´ jeszcze jakies´ nadzieje na przyszłos´c´, z mys´li o samobójstwie całej rodziny zrezygnowano: „Ze wzgle˛du na nasze dzieci nie uczynilis´my tego. Tylko dla nich chcielis´my
907
Por. GILBERT, Psychology, s. 257. BATAWIA, dz. cyt., s. 12. To rozczarowanie w stosunku do postaci niegdys´ podziwianych jako wzór znajduje tez˙ wyraz w lis´cie, jaki Höss, przebywaja˛cy juz˙ w polskim wie˛zieniu, otrzymał od swojej z˙ony. Czytamy w nim: „Czy los moz˙e byc´ tak okrutny, by tak zrujnowac´ nasze szcze˛s´cie. A wszystko wskutek manii wielkos´ci człowieka, który kiedy zobaczył, z˙e nic nie da sie˛ juz˙ uratowac´, pozostawił cały naród samemu sobie”. List od Hedwig Höss, Michaelisdonn, z 23.6.1946. OKBZH w Krakowie, sygn. 198, s. 5. 909 GILBERT, Psychology, s. 257. 910 Autobiografia, s. 168. 911 Tamz˙e. 912 GILBERT, Tagebuch, s. 244. 908
228
poddac´ sie˛ wszystkiemu, co miała przynies´c´ przyszłos´c´”913. Rudolf Höss odesłał syna do rodziny, a sam ukrył sie˛ pod fałszywym nazwiskiem Franz Lang. Przez dłuz˙szy czas udawało mu sie˛ pracowac´ jako robotnik w gospodarstwie rolnym koło Flensburga, ska˛d utrzymywał nawet ostroz˙ne kontakty z rodzina˛. Dnia 11 marca 1946 roku został odkryty przez angielska˛ Field Security Police (Polowa˛ Policje˛ Bezpieczen´stwa) i aresztowany.
2. Proces zbrodniarzy wojennych a) Gotowos´c´ do złoz˙enia zeznan´ Od samego pocza˛tku Rudolf Höss okazywał gotowos´c´ do złoz˙enia zeznan´ i uznawał swoja˛ odpowiedzialnos´c´ jako komendant obozu koncentracyjnego Auschwitz; protokół pierwszego przesłuchania w nocy, której nasta˛piło aresztowanie, nie róz˙ni sie˛ tres´ciowo od póz´niejszych zeznan´914. Ws´ród zbrodniarzy wojennych wysokiego szczebla Höss z ta˛ swoja˛ gotowos´cia˛ i rezygnacja˛ ze zrzucania całej odpowiedzialnos´ci na innych stanowił rzadki wyja˛tek915. Ska˛d wzie˛ła sie˛ taka postawa? Höss wyjas´nił ja˛ (póz´niej w Polsce) sam: Z jednej strony zaproponowana mu w wie˛zieniu moz˙liwos´c´ pisania, które „całkowicie go pochłaniało”, pozwalała mu przetrwac´ psychicznie czas uwie˛zienia916, z drugiej zas´ zareagował on na okazane sobie człowieczen´stwo: „To ludzkie zrozumienie zobowia˛zuje mnie do dołoz˙enia wszelkich staran´, aby w miare˛ moz˙nos´ci os´wietlic´ nie wyjas´nione dotychczas okolicznos´ci”917. Najgłe˛bsza˛ przyczyne˛ dostrzega chyba prof. Batawia, kiedy pisze: „Wstrza˛s´nie˛ty do głe˛bi kle˛ska˛ militarna˛ Niemiec, rozczarowany do dawnych przywódców, nie moga˛c sie˛ pogodzic´ z powszechna˛ u hitlerowców tendencja˛ zaprzeczania wszystkiemu – Rudolf
913
Autobiografia, s. 168. Por. tamz˙e, s. 149, przyp. 1. 915 Por. BATAWIA, dz. cyt., s. 12. W swoim kon´cowym przemówieniu obron´ca adwokat Ostaszewski wskazał wyraz´nie na róz˙nice˛ pod tym wzgle˛dem mie˛dzy Hössem a innymi prominentami SS. APMO Proces Hössa 30,88-90. 916 Autobiografia, s. 74. 917 Tamz˙e, s. 177 n. 914
229
Höss zaczyna składac´ zeznania”918. Ta gotowos´c´ do złoz˙enia zeznan´ jest wie˛c w pewien sposób równiez˙ wyrazem wiernos´ci wobec siebie samego; Höss do kon´ca nie wyrzeka sie˛ swoich przekonan´919. Jeszcze w lutym 1947 roku napisał: „Pozostałem nadal narodowym socjalista˛. Idei i pogla˛dów, które sie˛ wyznawało przez 25 lat, z którymi sie˛ zrosło ciałem i dusza˛, nie moz˙na po prostu porzucic´ dlatego, z˙e ucieles´nienie tej idei, pan´stwo narodowosocjalistyczne, jego kierownictwo, poste˛powali błe˛dnie, a nawet zbrodniczo, i z˙e wskutek tych błe˛dów, na skutek takiego działania s´wiat ten sie˛ zawalił i cały naród niemiecki wtra˛cony został w bezprzykładna˛ ne˛dze˛. Ja tego nie potrafie˛”920. b) W Norymberdze Po aresztowaniu Höss był pocza˛tkowo bardzo brutalnie traktowany przez brytyjska˛ Field Security Police. Jego sytuacja zmieniła sie˛ na lepsze dopiero, kiedy przekazano go Mie˛dzynarodowemu Trybunałowi Wojskowemu w Norymberdze. Podczas procesu norymberskiego był przesłuchiwany jako s´wiadek obrony w poste˛powaniu przeciwko szefowi RSHA Kaltenbrunnerowi. „Nigdy nie mogłem zrozumiec´ i do dzis´ nie potrafie˛ sobie tego wyjas´nic´, w jaki sposób ja – włas´nie ja – miałem odcia˛z˙yc´ Kaltenbrunnera”921. Spokojne, rzeczowe, a zarazem odsłaniaja˛ce straszliwe fakty zeznanie sprawiaja˛cego niepozorne wraz˙enie922 Hössa wstrza˛sne˛ło wszystkimi obecnymi. Amerykan´ski psychiatra Martin Gilbert wspominał: „Podczas posiedzenia przedpołudniowego Höss zeznawał na temat zamordowania w Auschwitz pod jego kierownictwem dwóch i pół miliona923 Z˙ydów.
918
BATAWIA, dz. cyt., s. 12. Dlatego nie zgadzam sie˛ w pełni z interpretacja˛ Broszata, który pisze: „skwapliwa sumiennos´c´ człowieka, który zawsze pozostaje tylko w słuz˙bie jakichs´ autorytetów, który zawsze spełnia swój obowia˛zek, czy to jako oprawca, czy jako przyznaja˛cy sie˛ do winy delikwent, który nieustannie z˙yje tylko z drugiej re˛ki, zawsze rezygnuje z własnego «ja» i dlatego to swoje własne «ja», przeraz˙aja˛co puste «ja», ochoczo oddaje sa˛dowi w formie autobiografii, aby słuz˙yc´ sprawie” (BROSZAT, Kommandant in Auschwitz, s. 11). Jakiej sprawie? Nie jest to dla Hössa oboje˛tne. 920 Autobiografia, s. 173. 921 Tamz˙e, s. 171. 922 Ksia˛z˙e˛ Schaumburg-Lippe zapytał, kim jest ten człowiek wygla˛daja˛cy na spokojnego wiejskiego nauczyciela. Por. LANGBEIN, Ludzie, s. 335. 923 Por. na ten temat: SEHN, Wste˛p, s. 16; PIPER, Ilu ludzi, s. 49-52. W procesie warszawskim Höss koryguje swoje zeznanie złoz˙one w Norymberdze i mówi, z˙e liczba 919
230
Wszystko to działo sie˛ jednak na bezpos´redni rozkaz Himmlera, który był wypełnieniem rozkazu Führera w sprawie ostatecznego rozwia˛zania kwestii z˙ydowskiej. Höss składał zeznanie w taki sam rzeczowy, beznamie˛tny sposób, w jaki opowiadał mi o tym w swojej celi”924. Opinia s´wiatowa po raz pierwszy dowiedziała sie˛ z ust SS-mana szczegółów na temat masowej zagłady, która była przeciez˙ najs´cis´lej strzez˙ona˛ tajemnica˛ nazistów. Höss, który zawsze bardzo powaz˙nie traktował obowia˛zek zachowania tajemnicy, teraz zdecydował sie˛ ja˛ ujawnic´. Kiedy Göring podczas procesu raz jeszcze zaprzeczył istnieniu rozkazu masowej zagłady, Höss wyraz´nie je potwierdził. W Norymberdze Gilbert rozmawiał z Hössem szereg razy i przeprowadził z nim kilka testów psychologicznych925. Höss wspominał o nich: „przesłuchania nie były przyjemne, nie pod wzgle˛dem fizycznym, lecz bardziej pod wzgle˛dem psychicznym. Nie moge˛ tego przesłuchuja˛cym miec´ za złe, byli to sami Z˙ydzi. Dokonywano na mnie prawie sekcji psychologicznej – takz˙e przez Z˙ydów – tak chcieli wszystko dokładnie wiedziec´. Nie pozostawiono mi z˙adnych wa˛tpliwos´ci co do tego, co mnie czeka”926. Gilbert na temat tych rozmów pisze: „W tym apatycznym niskim me˛z˙czyz´nie nie było nic, co pozwalałoby przypuszczac´, z˙e ma sie˛ do czynienia z najwie˛kszym morderca˛, jaki kiedykolwiek z˙ył na s´wiecie”927. „Nie widac´ było z˙adnych oznak jakiejs´ reakcji emocjonalnej, kiedy spokojnie relacjonował, jak przyja˛ł i wykonał rozkaz Himmlera dotycza˛cy zagłady transportów z z˙ydowskimi rodzinami. Jedynie pewien cien´ nieobecnos´ci w jego wyrazie twarzy i chłodne oczy utkwione w przestrzen´, kiedy na ciebie patrzył, były zewne˛trznym znakiem jego
ofiar s´miertelnych nie mogła przekroczyc´ półtora miliona. Por. uzasadnienie wyroku, s. 58. APMO Proces Hössa 30,65. Liczba ta odpowiada tej, jaka˛ na podstawie badan ´ naukowych przyjmuje sie˛ dzisiaj za prawdopodobna˛; w r. 1994 umieszczono ja˛ na pomniku w Brzezince. Ustalenie liczby ofiar s´miertelnych było dlatego przez długi czas tak trudne, poniewaz˙ rez˙im komunistyczny ze wzgle˛dów ideologicznych obstawał przy liczbie 4 milionów. Dało sie˛ to wyczuc´ juz˙ podczas procesu. Por. uzasadnienie wyroku, s. 3, APMO Proces Hössa 32,3. 924 GILBERT, Tagebuch, s. 257. 925 Gilbert notował wypowiedzi podczas rozmowy. Potem opublikował te zapiski pod tytułem Nuremberg Diary, a swoja˛ analize˛ psychologiczna˛ pod tytułem Psychology of Dictatorship. 926 Autobiografia, s. 171 n. 927 GILBERT, Psychology, s. 250.
231
osobowos´ci, która była jakby nie całkiem z tego s´wiata”928. „Przy wszystkich rozmowach Höss jest bardzo rzeczowy i beznamie˛tny, okazuje nieco opóz´nione zainteresowanie okropnos´cia˛ swoich zbrodni, ale sprawia wraz˙enie, jak gdyby nie były one nigdy doszły do jego s´wiadomos´ci, gdyby ktos´ nie zwrócił mu na nie uwagi. Jest zbyt apatyczny, aby moz˙na było jeszcze spodziewac´ sie˛ skruchy, i nawet perspektywa powieszenia nie zdaje sie˛ zbytnio go niepokoic´. Sprawia ogólne wraz˙enie człowieka umysłowo normalnego, ale z takimi oznakami schizoidalnej apatii, braku odruchów emocjonalnych i empatii, jakie w tak kran´cowym stopniu moz˙na spotkac´ u rzeczywistego schizofrenika”929. Ta apatia, oznaka osobowos´ci schizoidalnej, która zdaniem Gilberta wskazuje z jednej strony na ubóstwo ludzkich uczuc´, z drugiej zas´ na autorytarna˛ potrzebe˛ podporza˛dkowania sie˛, jest dla niego kluczem do zrozumienia Hössa930. Opisuje on psychopatologiczny typ naste˛puja˛co: „zimny, nieobecny duchem schizoid z wypalona˛ nadjaz´nia˛, który bezkrytycznie akceptuje ideologie˛ i mechanicznie poste˛puje po linii najmniejszego oporu w psychopatycznej społecznos´ci”931. Dlatego tez˙, jego zdaniem, Höss nie poczuwa sie˛ do osobistej winy, lecz uwaz˙a siebie za ofiare˛ zdrady. Powiedział to Gilbertowi: „Tak wie˛c oczekuje˛ na swoje skazanie jako ofiara systemu, w który tak fanatycznie wierzyłem”932. Gilbert miał mniej czasu do rozmów z Hössem niz˙ potem w Polsce prof. Batawia; poza tym rozmowy te (przeprowadzone w dniach 9, 12, 16 kwietnia i 19 maja 1946 r.) odbywały sie˛ równoczes´nie z wieloma innymi rozmowami z głównymi zbrodniarzami wojennymi. Jes´li jednak chodzi o ich wyniki tres´ciowe, to nie ma sprzecznos´ci w porównaniu z zeznaniami Hössa w Polsce, pomijaja˛c fakt, z˙e tutaj apatia zdaje sie˛ powoli uste˛powac´. c) W Krakowie Dnia 25 maja 1946 roku Höss został przekazany władzom polskim. Zbrodniarze wojenni mieli byc´ mianowicie sa˛dzeni w krajach, w których
928
Tamz˙e. GILBERT, Tagebuch, s. 253. 930 Por. GILBERT, Psychology, s. 250 nn. 931 GILBERT, Psychology, s. 259: „the insensitive, unthinking schizoid with the burnt-out superego, accepting the ideology uncritically and mechanically following the course of least resistance in a psychopathic society”. 932 Tamz˙e, s. 258. 929
232
popełnili zbrodnie. Dla Polaków proces Hössa był jednoczes´nie „procesem os´wie˛cimskim” – oprócz osa˛dzenia komendanta obozu Rudolfa Hössa słuz˙ył poznaniu tego, co sie˛ działo w Auschwitz. Równiez˙ dlatego towarzyszyło mu ogromne zainteresowanie opinii publicznej. Mys´la˛c o „wzmiankach o traktowaniu na wschodzie”, Höss obawiał sie˛ najgorszego933. Tymczasem obawy te sprawdzały sie˛ po trochu jedynie przez krótki czas. Po pewnym okresie pobytu w wie˛zieniu, które było „całkiem znos´ne”, odniósł wraz˙enie, z˙e nagle kalifaktorzy jakby sie˛ odmienili i chcieli go „wykon´czyc´”. „Otrzymywałem zwykle najmniejszy kawałek chleba i niepełna˛ chochle˛ cienkiej zupy. [...] Tu mogłem poznac´ władze˛ kalifaktorów. Opanowali oni wszystko. [...] Gdyby nie wkroczyła w to prokuratura, byliby mnie wykon´czyli – nie tylko fizycznie, lecz przede wszystkim psychicznie. Byłem juz˙ całkiem bliski tego”934. Epizod ten pozostał jednakz˙e wyja˛tkiem. „Musze˛ szczerze powiedziec´, z˙e nie spodziewałem sie˛, iz˙ w polskim wie˛zieniu be˛dzie sie˛ mnie tak przyzwoicie traktowac´, jak to miało miejsce od chwili wkroczenia prokuratury”935. Swoje zaskoczenie z powodu doznanego człowieczen´stwa wyraz˙ał Höss wielokrotnie. W lis´cie poz˙egnalnym do z˙ony pisał: „Czym jest człowieczen´stwo, dowiedziałem sie˛ dopiero tutaj, w polskich wie˛zieniach. Mnie, który jako komendant Os´wie˛cimia wyrza˛dziłem polskiemu narodowi tyle szkód i bólu [...] okazywano ludzkie zrozumienie, co mnie bardzo cze˛sto głe˛boko zawstydzało. Nie tylko ze strony wyz˙szych funkcjonariuszy, ale równiez˙ ze strony najprostszych straz˙ników. Wielu z nich to byli wie˛z´niowie Os´wie˛cimia lub innych obozów. Włas´nie teraz, w moich ostatnich dniach z˙ycia, doznaje˛ ludzkiego traktowania, jakiego sie˛ nigdy nie spodziewałem. Mimo wszystkiego, co sie˛ stało, widzi sie˛ jeszcze we mnie zawsze człowieka”936. S´ledztwem w Krakowie kierował se˛dzia s´ledczy dr Jan Sehn. W dniach od 29 wrzes´nia 1946 do 11 stycznia 1947 Höss był przesłuchiwany trzynas´cie razy – głównie na temat historii obozu Auschwitz. Sehn tak pisze o tych
933
Autobiografia, s. 172. Np. w uzasadnieniu tzw. „rozkazu w sprawie komisarzy” było powiedziane: „nie nalez˙y liczyc´ na to, z˙e nieprzyjaciel be˛dzie poste˛pował zgodnie z zasadami ludzkos´ci i prawa narodów”. Wytyczne w sprawie poste˛powania z komisarzami politycznymi z 6.6.1941. IMT dokument NOKW-1076. 934 Autobiografia, s. 172 n. 935 Tamz˙e, s. 173. 936 Tamz˙e, s. 180. Por. tamz˙e, s. 156, oraz „Os´wiadczenie” z 12.4.1947.
233
przesłuchaniach: „Höss zeznawał che˛tnie i udzielał wyczerpuja˛cych odpowiedzi na wszystkie pytania przesłuchuja˛cego”937. W tym okresie sporza˛dził on tez˙ z własnej inicjatywy szereg opracowan´ dotycza˛cych poszczególnych konkretnych problemów. Z prawa do odmowy zeznan´ nie skorzystał. „W Hössie wytworzyło sie˛ [...] cos´ w rodzaju dodatkowego zainteresowania przedmiotem s´ledztwa i starał sie˛ on w niemal zaskakuja˛cy sposób przychodzic´ z pomoca˛ przesłuchuja˛cym przez spontaniczne informacje, korygowanie dostrzez˙onych błe˛dów”938. Sehn był przekonany, z˙e Höss mówi i pisze prawde˛ (tak, jak ja˛ ze swojej perspektywy widzi)939. Podzielał wraz˙enie prof. Batawii, z˙e „wszyscy, którzy bliz˙ej zetkne˛li sie˛ z Rudolfem Hössem, uwaz˙ali jego wypowiedzi z reguły za wiarygodne”940. Pod koniec s´ledztwa, 11 stycznia 1947 roku, Rudolf Höss uznał swoja˛ odpowiedzialnos´c´ jako komendanta Auschwitz: „Dzisiaj, oceniaja˛c swa˛ działalnos´c´ na podstawie jej wyników oraz na podstawie tych wszystkich faktów i zdarzen´, które przyniósł ze soba˛ dla Niemiec i dla s´wiata całego narodowy socjalizm, dochodze˛ do przekonania, z˙e obrałem błe˛dna˛ droge˛, a biora˛c udział w opisanych przeze mnie akcjach organizacji, do których nalez˙ałem, stałem sie˛ współwinnym tego zła, które organizacje te obcia˛z˙a. [...] Jak juz˙ poprzednio podkres´liłem, obóz koncentracyjny w Os´wie˛cimiu, tak zreszta˛ jak i inne obozy niemieckie, był złem, i to złem chcianym przez naczelne kierownictwo pan´stwa i partii, które przez stworzenie warunków istnieja˛cych w obozie przemieniły go w obóz wyniszczenia. Wina˛ moja˛ jest, z˙e mimo to wszystko ze słuz˙bista˛ gorliwos´cia˛ w obozie tym pracowałem, nie znalazłem w cia˛gu swej słuz˙by drogi ludzkiego, a nie słuz˙bowego podejs´cia do ludzi wie˛zionych w obozie. [...] przyznaje˛ naste˛puja˛ce fakty: [...] 8. Według obowia˛zuja˛cych przepisów byłem jako komendant obozu za wszystko to, co w obozie sie˛ działo, wyła˛cznie i w pełni odpowiedzialny”941.
937
SEHN, Wste˛p, s. 14. BROSZAT, Kommandant in Auschwitz, s. 9. 939 RAWICZ, Dzien´, s. 103. 940 BATAWIA, dz. cyt., s. 28. 941 APMO Proces Hössa 21,157 n. Punkty 1-7: 1 – członkostwo NSDAP; 2 – członkostwo SS; 3 – stanowisko komendanta w Auschwitz; 4 – szef urze˛du DI w WVHA; 5 – przygotowanie i kierowanie akcja˛ masowej zagłady; 6 – w Auschwitz poniosły s´mierc´ miliony ludzi; 7 – rabunek mienia ofiar. 938
234
Dr Sehn tak oto streszcza swoje wraz˙enia co do Hössa: „W całej apatycznos´ci jego wspomnien´ brak jest w rzeczywistos´ci prawdziwej depresji. Höss uznaje wprawdzie, niejako formalnie, podniesione przeciwko niemu zarzuty oskarz˙enia, lecz jego sprawozdanie pozostaje wyznaniem osoby zupełnie nie zainteresowanej, która w kon´cu posuwa sie˛ do tego, z˙e uwaz˙a swój los za tragiczny”942. Podczas swego pobytu w polskim wie˛zieniu Höss miał intensywny kontakt z krakowskim kryminologiem, lekarzem i psychologiem prof. Stanisławem Batawia˛943, który atmosfere˛ tych rozmów opisał naste˛puja˛co: „Postawa Rudolfa Hössa podczas tych badan´ i rozmów ułatwiała prace˛ badaja˛cego. Höss, be˛da˛c człowiekiem zamknie˛tym w sobie i małomównym, odczuwał jednak potrzebe˛ wyjas´nienia opinii publicznej zarówno genezy swego udziału w masowych zbrodniach, jak i wytłumaczenia psychologii prawdziwego SS-mana urobionego w twardej himmlerowskiej szkole, psychologii niezrozumiałej zupełnie, zdaniem Hössa, dla nikogo, kto nie tkwił w cia˛gu długich lat w s´rodowisku SS-owskim. Pragna˛ł wyjas´nic´, dlaczego «ponieka˛d niezalez˙nie od jego woli» stał sie˛ katem setek tysie˛cy ludzi, nie wierza˛c zreszta˛, aby ktokolwiek uznał za prawdopodobne, z˙e nie jest on ani uosobieniem wszystkiego zła, ani zbrodniczym sadysta˛. Przy włas´ciwym stosunku do badanego, pozbawionym zupełnie oceny wartos´ciuja˛cej i jakichkolwiek cech przypominaja˛cych przesłuchania w s´ledztwie, oraz wobec nalez˙ytego zrozumienia przez Hössa celu badan´ nawia˛zanie z nim nalez˙ytego kontaktu po kilku rozmowach nie było trudne, a uzyskiwanie wyczerpuja˛cych wypowiedzi nie natrafiało na istotne przeszkody. Zahamowanie, które Rudolf Höss ujawniał pocza˛tkowo, stopniowo malało i od czasu, gdy zacza˛ł on darzyc´ swego rozmówce˛ zaufaniem, badanie odbywało sie˛ w atmosferze sprzyjaja˛cej szczerym odpowiedziom”944. Jest rzecza˛ interesuja˛ca˛, jak Batawia opisuje Hössa w tej fazie: „Mys´la˛c o Rudolfie Hössie, nalez˙y go sobie wyobraz˙ac´ jako czterdziestokilku-
942
SEHN, Wste˛p, s. 34. Trzynas´cie spotkan´ i rozmów, które trwały szereg godzin, w róz˙nych fazach jego pobytu w Polsce: od okresu wkrótce po ekstradycji az˙ do wyroku skazuja˛cego, kiedy Höss czekał na egzekucje˛. 944 BATAWIA, dz. cyt., s. 13 n. 943
235
letniego osobnika s´redniego wzrostu, budowy prawidłowej, o niepozornym wygla˛dzie. W ostatnim okresie swego z˙ycia, po znalezieniu sie˛ w wie˛zieniu, b. komendant Os´wie˛cimia miał zawsze wyraz twarzy skupiony, bardzo powaz˙ny; na twarzy jego widoczne było przygne˛bienie i troska; spojrzenie miał smutne; wysokie czoło zryte było głe˛bokimi zmarszczkami; przenikliwie patrza˛ce na rozmówce˛ oczy, w których oprócz smutku czaił sie˛ chwilami jakby le˛k, jak gdyby wstyd i zakłopotanie, nadawały jego twarzy cierpia˛cy, bolesny wyraz. Na ogół jednak mimika jego twarzy była raczej ska˛pa; cała˛ zreszta˛ postawe˛ jego ciała znamionowała pewna sztywnos´c´, nieruchomos´c´; drobne re˛ce ze szczupłymi, delikatnymi palcami nie wykonywały nigdy z˙adnych gestów; gdy otwierano jego cele˛ i stawał na bacznos´c´, trwał bardzo długo w zupełnym bezruchu i sprawiał wówczas wraz˙enie raczej posa˛gu wykutego z kamienia aniz˙eli z˙ywego człowieka. Mówił niewiele, odpowiedzi formułował krótko, tres´ciwie; był niezmiernie rzeczowy i dokładny w opowiadaniu o róz˙nych wydarzeniach; starał sie˛ odtwarzac´ wszystkie istotne szczegóły i kolejnos´c´ waz˙nych faktów; nieraz wracał do tych samych kwestii podczas naste˛pnej rozmowy, pragna˛c uzupełnic´ swe wypowiedzi, twierdza˛c, z˙e mys´lał o nich i wydaje mu sie˛, iz˙ nie były s´cisłe albo nie jest pewien, czy naprawde˛ dobrze odtwarza swe ówczesne przez˙ycia. Z pocza˛tku nie wypowiadał sie˛ spontanicznie; mina˛ł pewien okres czasu, zanim zdziwiony stosunkiem do niego badaja˛cego, zacza˛ł mówic´ nie pytany i nies´miało sam zadawac´ pytania. Gdy mówił o sobie, widoczne było az˙ do kon´ca badan´, z jaka˛ trudnos´cia˛ przychodzi mu przełamywanie zahamowania mimo zaufania, z jakim odnosił sie˛ do rozmówcy, i mimo wyraz´nie ujawnionej che˛ci wyjas´nienia, «kim był naprawde˛ i jakie koleje z˙ycia uczyniły z niego zbrodniarza wojennego». Nies´miałos´c´, która˛ nieraz wykazywał, wraz˙liwos´c´, która˛ ujawniał, sposób, w jaki reagował od razu zmienionym wyrazem oczu (przy panowaniu nad mimika˛ twarzy) na kaz˙de słowo, które moz˙na by interpretowac´ jako dezaprobate˛ jego wypowiedzi – wszystko to nie harmonizowało z typowa˛ postacia˛ komendanta hitlerowskiego obozu koncentracyjnego, jaka˛ wyobraz´nia nasza kojarzy sobie ze słowem «Os´wie˛cim»”945. Prof. Batawia scharakteryzował Hössa sumarycznie, jak naste˛puje: „Rudolf Höss nie był ani nienormalnym osobnikiem typu «moral insanity»,
945
236
Tamz˙e, s. 26 n.
ani bezuczuciowym psychopata˛, ani człowiekiem, który wykazywał kiedykolwiek skłonnos´ci przeste˛pcze lub tendencje sadystyczne. Był on osobnikiem o bardzo przecie˛tnej inteligencji, skłonnym od dziecin´stwa, dzie˛ki wpływom s´rodowiskowym, do mało krytycznego ujmowania zjawisk i do łatwego podporza˛dkowywania sie˛ wszelkiego rodzaju autorytetom; – tego rodzaju ludzi spotykamy bardzo cze˛sto. Był człowiekiem zamknie˛tym w sobie, autystycznym i niewa˛tpliwie wraz˙liwym (o swoistej wraz˙liwos´ci schizotymika), mimo iz˙ nie ujawniał swoich reakcji uczuciowych; – schizotymików takich z cechami psychopatycznymi jest cała masa w kaz˙dym kraju. Był człowiekiem przyzwyczajonym od wczesnej młodos´ci do niezmiernie powaz˙nego traktowania swoich obowia˛zków i spełniania ich z wielka˛ sumiennos´cia˛ i gorliwos´cia˛ – co zwyklis´my uwaz˙ac´ za cnote˛. Był równiez˙ jednostka˛, która˛ okres´la sie˛ zwykle mianem bardzo mocnego człowieka z niecodziennie spotykana˛ siła˛ woli, u którego jednak te włas´ciwos´ci, wykorzystane umieje˛tnie przez hitleryzm, ujawniały sie˛ głównie w sprawach tragicznych dla ofiar jego działalnos´ci”946. W zwia˛zku z ta˛ struktura˛ osobowos´ci Hössa główna˛ przyczyne˛ jej rozwoju w zbrodniczym kierunku upatrywał Batawia w socjologicznych ramach jego z˙ycia, w s´rodowisku społecznym i procesach historycznych. Przekształciły one „młodocianego Rudolfa Hössa, obdarzonego z˙ywymi poczuciami etycznymi, w przeste˛pce˛ niespotykanej miary, który wiernie słuz˙a˛c fałszywej i zbrodniczej ideologii, utona˛ł w otchłani przeste˛pstw hitlerowskich”947. W ten sposób stał sie˛ z niego „bardziej typ robota aniz˙eli z˙ywego człowieka, a tym samym ideał obywatela III Rzeszy i SSmana”948. Dlatego Batawia uwaz˙a autobiografie˛ Hössa przede wszystkim za dokument socjologiczny, w którym ukazana została „prawda o s´miertelnym niebezpieczen´stwie ideologii faszystowskiej dla ludzkos´ci”949. Höss, który „w ogóle niewiele zastanawiał sie˛ nad soba˛, był raczej nastawiony na działanie aniz˙eli na mys´lenie”950. Dopiero cała seria
946 947 948 949 950
Tamz˙e, Tamz˙e. Tamz˙e, Tamz˙e, Tamz˙e,
s. 57. s. 12. s. 58. s. 27.
237
rozmów z Batawia˛ skłoniła go do spisania w przerwie mie˛dzy s´ledztwem a rozprawa˛ główna˛, w styczniu/lutym 1947 roku, wspomnien´ autobiograficznych Moja dusza. Rozwój, z˙ycie i przez˙ycia. Stwierdza w nich pod koniec: „Jes´li chodzi o pojmowanie z˙ycia, pozostałem nadal narodowym socjalista˛”. Widział wiele błe˛dów i zbrodni, ale odnosi sie˛ wraz˙enie, jakby to zbrodnicze działanie polegało w jego poje˛ciu na oszustwie wobec narodu niemieckiego. Czegos´ takiego jak autentyczne wyznanie winy we wspomnieniach tych nie znajdujemy. Raz tylko pisze Höss: „Tutaj zaczyna sie˛ włas´ciwie moja wina”951, słowa te odnosi jednak do faktu, z˙e w Dachau pomimo swego mie˛kkiego serca pozostał w SS. Równiez˙ gdy pisze: „Dzisiaj głe˛boko z˙ałuje˛, z˙e opus´ciłem droge˛, która˛ wówczas kroczyłem”952, ma na mys´li odejs´cie od z˙ycia rolnika i wsta˛pienie do czynnej SS. Nie dlatego jednak, jakoby odrzucał cele tej organizacji, lecz z˙e w ten sposób przepadły „lata pracy [na wsi] daja˛cej zadowolenie”. Zaraz przeciez˙ dodaje: „Kto moz˙e jednak przewidziec´ bieg wzajemnie ze soba˛ powia˛zanych losów ludzkich? Co jest słuszne, a co błe˛dne?”953 W odniesieniu do Auschwitz słowa „błe˛dne” i „słuszne” zostaja˛ uz˙yte pod ka˛tem osia˛gnie˛cia ideologicznych celów: „Błe˛dem było w kaz˙dym razie wyte˛pienie szerokich kre˛gów nieprzyjacielskich narodów. [...] Dzisiaj widze˛ równiez˙, iz˙ zagłada Z˙ydów była błe˛dem, zasadniczym błe˛dem. [...] Nie przysłuz˙ono sie˛ tym antysemityzmowi, przeciwnie...”954. Zwia˛zane z tym rozwaz˙ania, jak sprawy mogły sie˛ były potoczyc´ inaczej, brzmia˛ osobliwie naiwnie: „Moim zdaniem, niezbe˛dne rozszerzenie niemieckiej przestrzeni z˙yciowej moz˙na było uzyskac´ w drodze pokojowej [...] Jestem zdania, z˙e powaz˙nych przeciwników moz˙na zwycie˛z˙yc´ siła˛ lepszego poste˛powania. [...] Poprzez dobre i rozsa˛dne traktowanie ludnos´ci podbitych krajów moz˙na było sprowadzic´ ruch oporu do nic nie znacza˛cych rozmiarów”955. Ocena moralna własnego poste˛powania wobec innych włas´ciwie sie˛ nie pojawia – sa˛ to raczej próby samousprawiedliwienia: „Jak mogło dojs´c´ w obozach koncentracyjnych do tych wszystkich okropnos´ci, wyjas´niłem dostatecznie [...] Jez˙eli chodzi o mnie,
951 952 953 954 955
238
Autobiografia, s. 77. Tamz˙e, s. 62. Tamz˙e. Tamz˙e, s. 174. Tamz˙e, s. 173 n.
nigdy ich nie akceptowałem. Sam równiez˙ nigdy nie maltretowałem wie˛z´niów ani tez˙ z˙adnego nie zabiłem. Nie tolerowałem równiez˙ nigdy zne˛cania sie˛ przez moich podwładnych. [...] Tak, byłem twardy i surowy – jak to dzisiaj widze˛ – cze˛sto zbyt twardy i surowy. Pod wpływem zdenerwowania z powodu napotykanych zaniedban´ i niedbalstwa nieraz wypowiadałem prawdopodobnie zwroty lub słowa, których nie powinienem sie˛ dopus´cic´, nigdy jednak nie byłem okrutny, nigdy nie posuna˛łem sie˛ do zne˛cania sie˛. W Os´wie˛cimiu wydarzyło sie˛ wiele rzeczy – rzekomo w moim imieniu, na moje polecenie, na mój rozkaz – o których nie wiedziałem, których bym nie aprobował ani tez˙ tolerował. Wszystko to jednak miało miejsce w Os´wie˛cimiu i ja jestem za to odpowiedzialny, poniewaz˙ regulamin obozowy mówi: «Komendant obozu jest w pełni odpowiedzialny za wszystko, co sie˛ w obozie dzieje»”956. Swoje autobiograficzne zapiski zakon´czył Höss słowami: „Nies´wiadomie stałem sie˛ kółkiem w wielkiej maszynie zagłady Trzeciej Rzeszy. Maszyna została rozbita, motor zniszczony i ja musze˛ zgina˛c´ wraz z nimi. S´wiat tego z˙a˛da. Nigdy nie zdobyłbym sie˛ na te wynurzenia, na to obnaz˙anie mego najskrytszego ja, gdyby nie to, iz˙ spotkałem sie˛ tu z ludzkim stosunkiem, ze zrozumieniem, które mnie rozbrajaja˛, których nigdy nie mogłem sie˛ spodziewac´. [...] Niechaj opinia publiczna widzi nadal we mnie krwioz˙ercza˛ bestie˛, okrutnego sadyste˛, morderce˛ milionów, inaczej bowiem szerokie masy nie moga˛ sobie wyobrazic´ komendanta Os´wie˛cimia. Nigdy przeciez˙ nie zrozumieja˛, z˙e takz˙e i on miał serce, z˙e nie był zły”957. d) W Warszawie Rozprawa główna przeciwko Rudolfowi Hössowi rozpocze˛ła sie˛ 3 marca 1947 r. w Warszawie. Aby zrozumiec´ atmosfere˛ tej rozprawy, trzeba wiedziec´, z˙e w Auschwitz straciło z˙ycie m.in. takz˙e wielu prawników, którzy przeciez˙ nalez˙eli do skazanej na zagłade˛ „polskiej inteligencji”958. Tym wie˛ksze wraz˙enie musiały wywrzec´ słowa, którymi przewodnicza˛cy składu se˛dziowskiego otwarł rozprawe˛: „Pomni wielkiej odpowiedzialnos´ci
956 957 958
Tamz˙e, s. 175 n. Tamz˙e, s. 177 n. Adwokat Umbreit wymienił kilku imiennie. APMO Proces Hössa 30,95.
239
naszej wobec zmarłych i z˙ywych, nie trac´my z oczu tego, o co sie˛ toczył bój miłuja˛cych wolnos´c´ narodów. Poszanowanie godnos´ci człowieka stanowiło ten wielki cel, niechz˙e be˛dzie ono równiez˙ udziałem oskarz˙onego, bowiem przed sa˛dem staje przede wszystkim człowiek”959. Jak Rudolf Höss w tych dniach sie˛ czuł, moz˙na w pewnej mierze poznac´ z listu, jaki 26 marca 1947 r., na tydzien´ przed zakon´czeniem procesu, napisał do z˙ony: „Naprawde˛ nie moz˙esz sobie, Najdroz˙sza, wyobrazic´, co znacza˛ dla mnie w tych dniach Twoje tak kochane listy. Jakkolwiek sprawia mi ból Twoja duchowa udre˛ka i Wasza bieda materialna, [....] to przeciez˙ jestem wdzie˛czny za kaz˙de drogie słowo i ciesze˛ sie˛ nim. [...] Twoje me˛stwo, z jakim gotowa jestes´ przyja˛c´ ciosy ze strony twardego losu, Twoja pełna pos´wie˛cenia miłos´c´ daja˛ mi siłe˛ do stawienia czoła temu wszystkiemu, co włas´nie teraz na mnie sie˛ zwala”960. Przed sa˛dem Höss odpowiadał na wszystkie zadawane sobie pytania krótko, precyzyjnie i bez emocji961. Prokurator dr Tadeusz Cyprian tak opisuje jego zachowanie podczas rozprawy: „Wszystko, co odtwarzaja˛ [zeznania s´wiadków], jest przez Hössa kontrolowane i s´ledzone. Jego milczenie moz˙e uchodzic´ niemal za potwierdzenie, a czyni to wszystko z kamienna˛ twarza˛ i spokojem niemal legendarnym. Nie z˙al mu ludzi, nie wzruszaja˛ go najkoszmarniejsze opisy. Tak było, wie˛c po co ma przeczyc´. Ale czasem kamienna twarz Hössa oz˙ywia sie˛. Boli go dzis´ tylko to, co wskazuje, z˙e on działał albo nie docia˛gaja˛c do granic swoich obowia˛zków słuz˙bowych, albo przekraczaja˛c te granice. Przytocze˛ fakt, który go moz˙e najbardziej oburzył [...]. Zabolał go zarzut, z˙e dawał za mało gazu do komór gazowych. Wstał i os´wiadczył, z˙e dawał tyle gazu, ile trzeba było dawac´, bo przepis ustalał te˛ rzecz z cała˛ dokładnos´cia˛. Oskarz˙ony Höss stale podkres´lał, z˙e zarza˛dzenia władz, które szły z góry, wykonywał bez słowa protestu, podporza˛dkowywał sie˛ im, bo ufał i s´lepo wierzył swoim przełoz˙onym. [...] I chwilami doprawdy odnosiło sie˛ wraz˙enie, z˙e Höss nie mówi do Trybunału polskiego, ale z˙e stoi przed kapituła˛ wysokiego orderu, którym został w Niemczech odznaczony, krzyz˙a zasługi słuz˙bowej,
959
APMO
960
APMO
961
240
Proces Hössa 23,5. Akta innych zespołów IZ-22/1, nr inw. 160249, s. 29. Por. A. LASIK, Menedz˙er zbrodni: Rudolf Höss, re˛kopis 1994, s. 18.
z˙e przed ta˛ kapituła˛ orderu legitymuje sie˛ z tego, jak on cudownie wykonał wszystkie swoje obowia˛zki”962. Dnia 29 marca 1947 r. Höss wygłosił swoje ostatnie os´wiadczenie, w którym powiedział m.in.: „Od pierwszego dnia mojego przebywania w areszcie i od pierwszego dnia s´ledztwa zawsze os´wiadczałem, z˙e w zupełnos´ci byłem odpowiedzialny za Os´wie˛cim w charakterze komendanta obozu. Ja sam osobis´cie ani nie kradłem, ani nie maltretowałem wie˛z´niów, ani nie zabijałem. Wszystko to, co tam sie˛ czyniło, robiłem na rozkaz moich urze˛dów przełoz˙onych, nie dopus´ciłem sie˛ z˙adnych czynów wynikaja˛cych z mojej własnej woli. Jednakz˙e, składaja˛c to os´wiadczenie, bynajmniej nie mam zamiaru wykre˛cac´ sie˛ od odpowiedzialnos´ci. Tym samym kon´cze˛ swoje os´wiadczenie”. Zapytany, czy ma jakies´ ostatnie z˙yczenie, odpowiedział: „Prosze˛, z˙eby mi pozwolono napisac´ jeszcze raz obszernie do mojej rodziny i odesłac´ do niej moja˛ obra˛czke˛ s´lubna˛. To wszystko”963. Dnia 2 kwietnia 1947 r. ogłoszony został wyrok. Jak moz˙na było sie˛ spodziewac´, był to wyrok s´mierci. W 64-stronicowym uzasadnieniu czytamy m.in.: „Ogrom zbrodni, jaki został złoz˙ony na szali wymiaru sprawiedliwos´ci w niniejszym procesie, przerasta swymi rozmiarami osobe˛ oskarz˙onego, sprowadza udział jego w tych zbrodniach do roli małego ogniwa w łan´cuchu planowanych zbrodni na z˙ywych narodach s´wiata. Waz˙nymi nie sa˛ indywidualne czyny Hössa, o ile nawet były, ani to, z˙e chce on przyja˛c´ odpowiedzialnos´c´ za to, co działo sie˛ w obozie z wiedza˛ lub bez wiedzy jego; waz˙nymi sa˛ czyny tego zbrodniczego spisku, do którego Höss przynalez˙ał, i stopien´ uczestnictwa jego w tym spisku. [...] oskarz˙ony Höss nie był tylko s´lepym wykonawca˛ rozkazów Himmlera. Na stanowisku swoim jako komendant obozu, a póz´niej jako specjalny upełnomocniony do przeprowadzenia tzw. «Aktion Höss» wnosił własna˛ inicjatywe˛, wykraczaja˛ca˛ daleko poza regulamin obozowy i rozkazy wzgle˛dnie zalecenia swoich władz przełoz˙onych [...] Czy oskarz˙ony Höss moz˙e ze słusznos´cia˛ odnos´nie tych wszystkich okrucien´stw powoływac´ sie˛ na to, z˙e był tylko wykonawca˛ rozkazów? [...] Pomijaja˛c, z˙e rozkaz zgodnie z powołanym w sentencji wyroku prawem nie zwalnia od
962 963
Proces Hössa 30,56 nn. Tamz˙e, 30,112 n. APMO
241
odpowiedzialnos´ci, nie moz˙na przeciez˙ powoływac´ sie˛ na rozkaz władzy, która sama popełnia zbrodnie. Nie moz˙e byc´ tutaj takiego ujs´cia od odpowiedzialnos´ci. Oskarz˙ony unikna˛łby tylko wówczas tej odpowiedzialnos´ci, gdyby sie˛ odcia˛ł od tego spisku zbrodniczego przez wyraz´ne z niego wysta˛pienie. Tymczasem [...] nie tylko z˙e w nim trwał, ale aktywnos´cia˛ swoja˛ uwielokrotniał jego wyniki. [...] I dlatego nie ma tu miejsca dla zrozumienia rzekomej bezsilnos´ci jego wobec rozkazów, jakie otrzymywał. Skoro nie chciał nic innego, jak słuchac´ rozkazów przywódców hitleryzmu, podobnie zreszta˛ jak wszyscy inni członkowie tego zbrodniczego zespołu, czy ma korzystac´ z przywilejów bezkarnos´ci? Prowadziłoby to juz˙ do zupełnej bezkarnos´ci samego spisku, a w miejsce słusznej kary za te liczne popełnione przezen´ zbrodnie pozostałyby tylko rozwiane popioły spalonych milionów ludzi”964. Höss przyja˛ł wyrok do wiadomos´ci z nieruchoma˛ twarza˛. Podzie˛kował swoim obron´com i os´wiadczył, z˙e rezygnuje z prawa wniesienia pros´by o ułaskawienie. Pomimo to akta sprawy zostały przesłane ministrowi sprawiedliwos´ci celem przedłoz˙enia prezydentowi pan´stwa965. Do chwili jego decyzji o skorzystaniu lub nieskorzystaniu z prawa łaski Höss został umieszczony w wie˛zieniu w Wadowicach.
3. Nawrócenie a) Powrót do człowieczen´stwa Höss nie pozostał do kon´ca swego z˙ycia, „jez˙eli chodzi o pojmowanie z˙ycia, narodowym socjalista˛”, jak to napisał jeszcze w lutym 1947 roku. Stawało sie˛ dla niego rzecza˛ coraz wyraz´niejsza˛, z˙e sama ideologia stane˛ła pod znakiem zapytania. Oto co powiedział prof. Batawii: „Czułem juz˙ dawno, czułem włas´ciwie przez cały czas mojej działalnos´ci w obozach, z˙e tkwi w tym wszystkim cos´ fałszywego, cos´, z czym trudno sie˛ człowiekowi pogodzic´, czułem, z˙e fałszywe musza˛ byc´ załoz˙enia moga˛ce doprowadzic´ do zbrodni, z którymi człowiek nie moz˙e sie˛ pogodzic´.
964 965
242
Tamz˙e, 32,68-70. Por. artykuł Zbrodniarz demonstruje, w: „Słowo Powszechne” z 4.4.1947.
Czułem to tylko, rozum mój bowiem nie zastanawiał sie˛ nad sprawami, które nauczono nas przyjmowac´ bezkrytycznie. I dzisiaj nawet, kiedy tyle mys´le˛ o wszystkim, co przez˙yłem, nie moge˛ jeszcze uznac´ z cała˛ pewnos´cia˛, z˙e ideologia narodowosocjalistyczna była fałszywa; ta ideologia tkwi jeszcze we mnie, chociaz˙ widze˛ wiele fałszów w niej zawartych i zdaje˛ sobie sprawe˛, do czego ona doprowadziła. Wiem jednak na pewno, z˙e złe było przekres´lenie moralnos´ci, złe były zbrodnie, terror, szerzenie nienawis´ci. Zawsze to czułem, teraz nie tylko czuje˛, ale i rozumiem, na czym polegało to zło”966. W lis´cie poz˙egnalnym do z˙ony to włas´nie fundamentalne poczucie fałszu czynił odpowiedzialnym za swoja˛ coraz wie˛ksza˛ zamknie˛tos´c´ w Auschwitz, która doszła do jego i tak juz˙ zamknie˛tego charakteru: „Przez wiele lat me˛czyłem sie˛ z moimi wa˛tpliwos´ciami i przygne˛bieniem co do słusznos´ci mego działania i koniecznos´ci wydawanych mi twardych rozkazów. Nie wolno mi było i nie mogłem nikomu sie˛ z tego zwierzyc´. Teraz dopiero be˛dzie dla Ciebie zrozumiałe, najukochan´sza, dobra Mutz, dlaczego stawałem sie˛ coraz bardziej zamknie˛ty w sobie i coraz bardziej nieprzyste˛pny”967. Wreszcie zerwał ostatecznie z ideologia˛ narodowosocjalistyczna˛: „Podczas mojego długiego, samotnego pobytu w wie˛zieniu miałem dosyc´ czasu na najgruntowniejsze przemys´lenie mego całego z˙ycia. Całe moje dotychczasowe działanie poddałem zasadniczej analizie. W s´wietle obecnych przekonan´ widze˛ dzisiaj jasno, co jest dla mnie nader cie˛z˙kie i gorzkie, z˙e cała ideologia, cały s´wiat, w które tak mocno i s´wie˛cie wierzyłem, opierały sie˛ na zupełnie fałszywych załoz˙eniach i musiały pewnego dnia runa˛c´. Równiez˙ moje poste˛powanie w słuz˙bie tej ideologii było zupełnie fałszywe, mimo iz˙ działałem w dobrej wierze o słusznos´ci tej idei”968. Załamaniu sie˛ dawnego s´wiatopogla˛du towarzyszyło mozolne poszukiwanie jakiegos´ innego sensu z˙ycia. W lis´cie, napisanym do z˙ony 26 marca 1947 r., czytamy: „Moja najukochan´sza, dobra Mutz, piszesz w jednym z listów o bezsensie Waszej egzystencji. Tak, Najdroz˙sza, jakz˙e cze˛sto zastanawiałem sie˛ nad tym, czy nie byłoby jednak lepiej, gdybys´my
966 967 968
BATAWIA, dz. cyt., s. 53. Autobiografia, s. 182. List poz˙egnalny – zob. Autobiografia, s. 182.
243
1 maja 1945 wszyscy razem byli odeszli. Nie uczynilis´my tego kroku ze wzgle˛du na nasze kochane, dobre dzieci. Ilez˙ byłoby nam wszystkim zaoszcze˛dzone. [...] Ale los chciał inaczej. Los bywa cze˛sto okrutny, twardy i niewdzie˛czny. Co zamierza uczynic´ z Wami, moi Kochani? Widze˛ sens tylko w tym, by nasze dzieci stały sie˛ uz˙ytecznymi ludz´mi i wypełniały swoje z˙yciowe zadanie w innym s´wiecie niz˙ ten, z którym my bylis´my zwia˛zani. Oby, Najdroz˙sza, dane Ci były siły i zdrowie, abys´ mogła sie˛ o nie troszczyc´, dopóki nie be˛da˛ mogły same pójs´c´ swoja˛ droga˛”969. Co Höss rozumiał pod słowami „uz˙yteczni ludzie” i do czego moz˙e sie˛ odnosic´ „zadanie z˙yciowe”, nie jest rzecza˛ jasna˛. Brzmi to niemal tak, jak gdyby było to spełnienie sensu z˙ycia zupełnie niezalez˙ne od „ideologii”, które moz˙na znalez´c´ włas´nie „w innym s´wiecie”. Najwaz˙niejsze, z˙eby wszystko jakos´ sie˛ układało. „Wyborem zawodu Klausa wcale nie jestem przeraz˙ony. Najwaz˙niejsze jest przeciez˙, z˙eby sie˛ czegos´ nauczył, z˙eby wyrósł na dzielnego człowieka”970. Wydaje sie˛, z˙e w kon´cu marca nie miał jeszcze tak sprecyzowanych wyobraz˙en´ jak dwa tygodnie póz´niej. 11 kwietnia pisał juz˙ do z˙ony bardzo wyraz´nie, jaka˛ tres´c´ powinna dac´ wychowaniu dzieci: „Moje chybione z˙ycie nakłada na Ciebie, Najukochan´sza, s´wie˛ty obowia˛zek wychowania naszych dzieci w duchu prawdziwego, płyna˛cego z serca człowieczen´stwa”971. Jes´li chodzi o Klausa – ukochane dziecko be˛da˛ce przedmiotem jego troski972 – to napisał najwyraz´niej, co dla niego waz˙ne. Dawał mu na droge˛ z˙ycia takie oto wskazówki: „Masz dobre zadatki, wykorzystaj je. Zachowaj zawsze swoje dobre serce. Ba˛dz´ człowiekiem kieruja˛cym sie˛ przede wszystkim głe˛bokim uczuciem człowieczen´stwa. Naucz sie˛ samodzielnie mys´lec´ i miec´ własne pogla˛dy; nie przejmuj wszystkiego bezkrytycznie jako bezwzgle˛dna˛ prawde˛. Ucz sie˛ z mego z˙ycia. Najwie˛kszym błe˛dem mego z˙ycia było to, z˙e wszystkiemu, co przychodziło «z góry», wierzyłem i nie odwaz˙yłem sie˛ miec´ najmniejszych wa˛tpliwos´ci co do prawdziwos´ci tego, co głoszono. Idz´ przez z˙ycie z otwartymi
969
Akta innych zespołów IZ-22/1, nr inw. 160249, s. 29. Tamz˙e. 971 Autobiografia, s. 180. 972 „Z˙eby tylko Klausa dało sie˛ gdzies´ umies´cic´. Byłaby to dla Ciebie wyraz´na ulga pod kaz˙dym wzgle˛dem” – pisał do z˙ony w lis´cie z 26.3.1947. APMO Akta innych zespołów IZ22/1. Nr inw. 160249, s. 29. 970
244
APMO
oczyma. Nie ba˛dz´ jednostronny, we wszystkich sprawach rozwaz˙aj za i przeciw. We wszystkim, co be˛dziesz czynił, nie kieruj sie˛ wyła˛cznie rozumem, lecz zwaz˙aj zwłaszcza na głos swego serca. Wiele rzeczy be˛dzie dla Ciebie, kochany chłopcze, teraz jeszcze nie w pełni zrozumiałych. Pamie˛taj jednak zawsze te moje ostatnie napomnienia”973. Teraz nie chodziło juz˙ o to, aby w jakims´ „innym s´wiecie” byc´ po prostu „uz˙ytecznym”. Teraz chodzi o „człowieczen´stwo”. Równiez˙ wobec owego „innego s´wiata” nalez˙y byc´ krytycznym, a najwaz˙niejszym po temu instrumentem jest „głos serca”. W podobnym duchu pisał równiez˙ do swoich „kochanych duz˙ych dziewczynek” – Kindi i Püppi: „macie mie˛kkie, czułe serca. Zachowajcie je w w Waszym póz´niejszym z˙yciu. To jest najwaz˙niejsze. Dopiero póz´niej to zrozumiecie i be˛dziecie wspominac´ moje ostatnie słowa”974. Zachowac´ mie˛kkie serce – było to dokładne przeciwien´stwo wychowania w duchu SS. Jak w Rudolfie Hössie wytworzyła sie˛ ta nowa postawa? Otóz˙ pisze on do z˙ony: „Czym jest człowieczen´stwo, dowiedziałem sie˛ dopiero tutaj, w polskich wie˛zieniach”975. Prokurator Sa˛du Okre˛gowego w Wadowicach, Jan Mazurkiewicz, tak relacjonuje swoja˛ rozmowe˛ z Hössem w dniu przywiezienia go do wie˛zienia w Wadowicach, 4 kwietnia 1947 r.: „W czasie tej rozmowy Höss wyraził sie˛, z˙e doszedł do przekonania, z˙e popełnił cie˛z˙kie zbrodnie wobec ludzkos´ci, a specjalnie wobec narodu polskiego, i z˙e wprawdzie jest to za póz´no, jednak dopiero w polskim wie˛zieniu odnalazł w sobie człowieka, którego na skutek słuz˙by w partii zatracił”976.
973
Autobiografia, s. 184. Tamz˙e, s. 184 n. 975 Tamz˙e, s. 180. 976 Sprawozdanie Prokuratora Sa˛du Okre˛gowego w Wadowicach z 19.4.1947 dla Ministerstwa Sprawiedliwos´ci w Warszawie. APMO Akta innych zespołów IZ-22/1, nr inw. 160249, s. 25. Oto pełna tres´c´ tego waz˙nego dokumentu: Prokurator Sa˛du Okre˛gowego w Wadowicach dnia 19.IV.47 Do Ministerstwa Sprawiedliwos´ci Nadzór Prokuratorski w miejscu W sprawie przejs´cia wie˛z´nia Rudolfa Hoessa na katolicyzm przedstawiam, co naste˛puje: W dniu 4 kwietnia r.b. przewieziono z Warszawy do wie˛zienia w Wadowicach Rudolfa Hoessa i odnos´ny kapitan UB oddaja˛c go do mojej dyspozycji rozmawiał z nim, w której to rozmowie i ja cze˛s´ciowo brałem udział, zwłaszcza o ile chodziło o kwestie˛ zwia˛zana˛ z jego działalnos´cia˛ na terenie b. obozu koncentracyjnego w Os´wie˛cimiu. 974
245
„Człowieka w sobie” nie odnalazła jeszcze jego z˙ona. 26 marca Höss pisał do niej: „Jakkolwiek sprawia mi ból Twoja duchowa udre˛ka i Wasza bieda materialna, [...] to przeciez˙ jestem wdzie˛czny za kaz˙de drogie słowo
W czasie tej rozmowy Hoess wyraził sie˛, z˙e doszedł do przekonania, z˙e popełnił cie˛z˙kie zbrodnie wobec ludzkos´ci, a specjalnie wobec Narodu Polskiego i z˙e wprawdzie jest to za póz´no, jednak dopiero w wie˛zieniu polskim odnalazł człowieka w sobie, którego na skutek słuz˙by w partii zatracił. Naste˛pnie Hoess wyraził sie˛, z˙e przed s´miercia˛ chciałby sie˛ z Bogiem pojednac´, na co wówczas nie dałem mu z˙adnej odpowiedzi. W dniu 7 kwietnia r.b. za pos´rednictwem Zarza˛du Wie˛zienia przesłał na moje re˛ce Hoess pros´be˛, bym raczył go odwiedzic´ w jego celi, bo chce osobis´cie prosic´ mnie o przysłanie mu ksie˛dza. Poniewaz˙, na skutek zaje˛c´, na pros´be˛ te˛ nie reagowałem, Zarza˛d Wie˛zienia w Wadowicach telefonicznie zwrócił sie˛ do mnie, z˙e Hoess prosi, z˙ebym go odwiedził. Poniewaz˙ miałem zamiar zasie˛gna˛c´ od Hoessa informacje o osobach, które pod zarzutem zbrodni sierpniowej przebywaja˛ w tymczasowym areszcie w tut. wie˛zieniu, a których działalnos´c´ zahaczała o działalnos´c´ Hoessa, przeto udałem sie˛ do wie˛zienia i tam w czasie rozmowy ze mna˛ Hoess prosił mnie, bym mu przysłał ksie˛dza katolickiego, mówia˛cego dobrze po niemiecku. Na tematy religijne z Hoessem w ogóle nie rozmawiałem, pytałem sie˛ go tylko, jak mógł dojs´c´ do tego, by stac´ sie˛ tak straszliwym zbrodniarzem. Na pros´by Hoessa zwróciłem sie˛ do miejscowego klasztoru z pros´ba˛ o przysłanie do Hoessa duchownego, a kiedy mi odpowiedziano, z˙e nie maja˛ takiego, który by mówił dobrze po niemiecku, zwróciłem sie˛ do miejscowego proboszcza, który rzeczywis´cie po kilku dniach, bo dopiero w dniu 10 kwietnia, przysłał ksie˛dza Władysława Lona z Krakowa, którego skierowałem do wie˛zienia, ska˛d naste˛pnie telefonicznie otrzymałem wiadomos´c´, z˙e Hoess przeszedł na katolicyzm, a nawet wyspowiadał sie˛. Przy kaz˙dej mojej rozmowie z Hoessem byli zawsze obecni naczelnik wie˛zienia Stanisław Wis´niewski, straz˙nik M. Targosz oraz jeszcze jeden czy dwóch straz˙ników wie˛ziennych, stoja˛cych w czasie mojej rozmowy z Hoessem w drzwiach celi wie˛ziennej. Tak naczelnik wie˛zienia Wis´niewski jak i straz˙nik Targosz sa˛ wie˛z´niami obozów koncentracyjnych i po niemiecku rozumia˛ oraz stwierdzic´ moga˛, jaka była tres´c´ moich rozmów z Hoessem. Os´wiadczam, z˙e absolutnie najmniejszego wpływu co do przejs´cia na katolicyzm Rudolfa Hoessa na niego nie wywierałem, a rozmowy moje dotyczyły wypytywania sie˛ o osobach, które uwaz˙ałem, z˙e były z nim w kontakcie, a nadto wypytywałem sie˛ Hoessa o metody wyniszczania wie˛z´niów stosowanych [sic!] w obozie w Os´wie˛cimiu. W kon´cu przedstawiam, z˙e z Rudolfem Hoessem rozmawiałem o ile mi sie˛ zdaje 4 razy, pierwszy raz w dniu, kiedy oddano go do mojej dyspozycji, a która to rozmowa odbywała sie˛ w biurze naczelnika wie˛zienia, drugi raz, kiedy przyszedłem na jego pros´be˛, by dowiedziec´ sie˛, jakiego ksie˛dza chce, trzeci raz, kiedy mi wre˛czał swój ostatni list do z˙ony i dzieci oraz os´wiadczenie, a czwarty raz, kiedy mu w celi bezpos´rednio przed wywiezieniem go na miejsce stracenia do Os´wie˛cimia oznajmiałem, z˙e Prezydent Rzeczypospolitej nie skorzystał z prawa łaski i z˙e wyrok wykonany zostanie. Z. U. Prokurator Sa˛du Okre˛gowego Powyz˙sze napisałem /-/ Jan Mazurkiewicz w Min. Sprawiedl. w Warszawie. (podpis nieczytelny) [Jan Mazurkiewicz]
246
i ciesze˛ sie˛ nim. [...] Jakz˙e samotna i opuszczona jestes´, moja biedna z˙ono, w swojej wewne˛trznej udre˛ce. Nawet najlepiej z˙ycza˛cy Ci przyjaciele nie moga˛ Ci w tym wiele pomóc. Musisz zupełnie sama jakos´ sie˛ z tym uporac´ i wszystko to przetrzymac´”977. I podobnie jak jemu pomagała przetrzymac´ jego sytuacje˛ wie˛z´ z z˙ona˛, tak i ja˛ zapewniał teraz o swojej stałej wewne˛trznej bliskos´ci978. b) Spowiedz´ Rudolf Höss odnalazł nie tylko człowieka w sobie, ale tez˙, zapewne nieco póz´niej, wiare˛ w Boga. W lis´cie do z˙ony pisał: „Było wie˛c zupełnie logiczne, z˙e wyrosły we mnie duz˙e wa˛tpliwos´ci, czy równiez˙ moje odwrócenie sie˛ od Boga nie wychodziło z fałszywych przesłanek. Było to cie˛z˙kie zmaganie sie˛. Odnalazłem jednak swoja˛ wiare˛ w Boga. Nie moge˛ Ci, Najukochan´sza, pisac´ wie˛cej o tych sprawach, prowadziłoby to bowiem zbyt daleko”979. Prof. Batawia, który miał z Hössem kontakt jeszcze po jego skaza980 niu , zapytał go, czy nie chciałby porozmawiac´ z kapłanem981. W kaz˙dym razie Höss zaraz po przywiezieniu go do wie˛zienia w Wadowicach 4 kwietnia 1947 r. prosił o spotkanie z ksie˛dzem katolickim982. Poniewaz˙ na pros´be˛ te˛ od razu nie zareagowano, powtórzył ja˛ pisemnie. W zwia˛zku z tym włas´ciwy prokurator zwrócił sie˛ najpierw 7 kwietnia do klasztoru karmelitów w Wadowicach, a kiedy ci odpowiedzieli, z˙e nie maja˛ nikogo, kto rozumiałby w dostatecznym stopniu je˛zyk niemiecki983, do miejsco-
977
Akta innych zespołów IZ-22/1, nr inw. 160249, s. 29. Tamz˙e. 979 APMO Autobiografia, s. 182. Chciałbym w tym miejscu wspomniec´, z˙e salezjanin hr. Włodzimierz Szembek przed swoim rozstrzelaniem w obozie Auschwitz miał podobno ofiarowac´ swoja˛ s´mierc´ za nawrócenie komendanta obozu Rudolfa Hössa. Zob. W.J. Wysocki, Bóg na nieludzkiej ziemi. Z˙ycie religijne w hitlerowskich obozach koncentracyjnych (Os´wie˛cim, Majdanek, Stutthof), Warszawa 1982, s. 119. 980 BATAWIA, dz. cyt., s. 13, przypis 1. 981 Informacja pochodza˛ca od o. Popiela SJ, któremu opowiedział to o. Lohn. 982 Por. cytowane w przypisie 976 sprawozdanie Prokuratora Sa˛du Okre˛gowego w Wadowicach. 983 Kapelanem wie˛ziennym był w owym czasie karmelita o. Augustyn Kozłowski; informacja otrzymana od o. Władysława Kluza OCD z tego samego klasztoru, w rozmowie 26.3.1993. O. KLUZ napisał ksia˛z˙ke˛ Czterdzies´ci siedem lat z˙ycia (Niepokalanów 1989), w której porównuje z˙yciorysy Rudolfa Hössa i o. Maksymiliana Kolbego. Tamz˙e na temat spowiedzi, s. 232. APMO
978
247
wego proboszcza, ks. prałata Leonarda Prochownika, który za pos´rednictwem metropolity Adama Sapiehy984 nawia˛zał kontakt z o. Władysławem Lohnem SJ. Zwaz˙ywszy, z˙e w Polsce panował wtedy ateistyczny rez˙im komunistyczny, nie sposób przypuszczac´, by Höss obiecywał sobie po swoim kroku jakies´ zewne˛trzne korzys´ci. Poza tym prawomocny wyrok s´mierci był juz˙ przeciez˙ wydany, a on sam zrezygnował z pros´by o ułaskawienie. O. Lohn mówił biegle po niemiecku. Był profesorem dogmatyki, w latach 1928-34 wykładał na uniwersytecie Gregorianum w Rzymie, a potem od r. 1935 do lutego 1947, a wie˛c przez cały okres wojny, pełnił funkcje˛ prowincjała południowopolskiej prowincji jezuitów (z siedziba˛ w Krakowie). Juz˙ choc´by z tej racji musiał on dobrze wiedziec´, co oznaczało „Auschwitz”985. Jako bliska zaufana osoba metropolity Sapiehy był on w pewnej mierze najpewniejszym spowiednikiem, jakiego moz˙na było znalez´c´. W wiele lat póz´niej o. Lohn w kazaniu wspomniał o tej swojej misji jako przykładzie tego, jak bardzo powołanie kapłan´skie moz˙e stac´ sie˛ posługa˛ w dziele pojednania986. Dnia 10 kwietnia o. Lohn odbył z Hössem wielogodzinna˛ rozmowe˛987, po której Höss złoz˙ył katolickie wyznanie wiary, powracaja˛c w ten sposób oficjalnie na łono Kos´cioła, i wyspowiadał sie˛. Naste˛pnego dnia o. Lohn przyniósł z kos´cioła parafialnego wiatyk i udzielił Hössowi Komunii s´w.988 Obecny przy tym kos´cielny Karol Len´ opowiadał póz´-
984 Informacja uzyskana od promotora niniejszej pracy, ks. prof. Adama Kubisia, który w latach 1957-60 pracował w Wadowicach jako wikary i słyszał o tym od swego ówczesnego proboszcza ks. prałata Prochownika. 985 W Auschwitz było wie˛zionych 27 jezuitów, z czego 12 zostało w trakcie wojny zamordowanych, w tym 4 w Auschwitz. Por. Martyrologium polskiego duchowien´stwa rzymskokatolickiego pod okupacja˛ hitlerowska˛ w latach 1939-1945, s. 330 n. Z diecezji krakowskiej przebywało w Auschwitz 33 ksie˛z˙y i 3 kleryków, z czego 22 zostało w trakcie wojny zamordowanych, w tym 15 w Auschwitz (tamz˙e, s. 326). 986 Kazanie w r. 1958 podczas mszy prymicyjnej ks. Władysława Kubika SJ, obecnie profesora katechetyki w Krakowie. 987 Według kilku s´wiadków o. Lohn przebywał u Hössa po pare˛ godzin w cia˛gu kilku dni. 988 Istnieja˛ w tej sprawie formalne zas´wiadczenia urze˛du parafialnego w Wadowicach. APMO Akta innych zespołów IZ-22/1, nr inw. 160249, s. 12. Oto tekst tych zas´wiadczen ´:
Roku Pan´skiego tysia˛c dziewie˛c´set czterdziestego siódmego dnia dziesia˛tego kwietnia, wobec Ksie˛dza Władysława Lohna T.J. wydelegowanego przez Ksie˛dza Prałata Leonarda Prochownika, dziekana i proboszcza w Wadowicach, Archidiecezji Krakowskiej, Rudolf Hoess, który był odpadł od wiary katolickiej i stał sie˛ bezwyznaniowym, pragna˛c swoje odste˛pstwo naprawic´, złoz˙ył przepisane prawem kos´cielnym wyznanie wiary
248
niej, z˙e Höss przyjmuja˛c komunie˛, ukla˛kł na s´rodku celi i płakał989. Tego samego dnia Höss napisał listy poz˙egnalne. W sobote˛ 12 kwietnia 1947 r. kronikarz krakowskiego kolegium jezuitów odnotował: „Na rekreacji u Ojców O. Lohn opowiadał o swej misji pojednania z Bogiem kata os´wie˛cimskiego Hoessa, który osadzony w Polsce za swe zbrodnie popełnione na milionach skazan´ców w obozie os´wie˛cimskim, został skazany na s´mierc´. Be˛da˛c w wie˛zieniu w Wadowicach prosił o ksie˛dza do spowiedzi, gdyz˙ przed przysta˛pieniem do Hitlera był katolikiem, lecz potem wiary sie˛ zaparł i poszedł s´lepo za swym zbrodniczym wodzem. Za zgoda˛ Kurii Metropolitalnej krakowskiej przełoz˙eni naznaczyli O. Lohna, który w czwartek wyjechał do Wadowic, gdzie sie˛ znajdował Hoess, i tam po kilkugodzinnej z nim rozmowie odebrał od niego wyznanie wiary, wyspowiadał go skruszonego bardzo, a naste˛pnego dnia dał mu wiatyk na droge˛ wiecznos´ci”990. Aby móc sie˛ wczuc´ w ducha, w jakim o. Lohn rozmawiał z Hössem, warto przytoczyc´ kilka zdan´ z medytacji na kanwie Litanii do Serca Jezusa, które
katolickiej w wie˛zieniu Wadowickim i odbył spowiedz´, a dnia 11 kwietnia 1947 przyja˛ł Komunie˛ s´w. Prawdziwos´c´ powyz˙szego faktu stwierdzamy w ł a s n o r e˛ c z n y m i podpisami: Ks. Cz. Krupa Ks. Władysław Lohn T.J. (Ks.Czesław Krupa) (Ks. Władysław Lohn T.J.) w z. Proboszcza Wadowice, Parafia Ofiarowania Najs´wie˛tszej Marii Panny, dnia 11 kwietnia 1947. Niz˙ej podpisany Karol Len´, kos´cielny Parafii Wadowice os´wiadczam, z˙e dnia 11 kwietnia 1947 r. towarzyszyłem Ksie˛dzu Władysławowi Lohnowi T.J., gdy z kos´cioła parafialnego w Wadowicach szedł do wie˛zienia w Wadowicach z Najs´wie˛tszym Sakramentem i byłem obecny w celi wie˛ziennej, gdy Rudolf Hoess składał wyznanie wiary katolickiej i przyjmował Komunie˛ s´wie˛ta˛ i zeznanie to jako prawdziwe moge˛ potwierdzic´ przysie˛ga˛! Wadowice, dnia 12 kwietnia 1947 r. Karol Len´ Własnore˛czny podpis powyz˙szy został złoz˙ony wobec mnie w kancelarii Urze˛du Parafialnego w Wadowicach. Wadowice, 12.4.1947. (Ks. Wł. Curzydło) wikariusz URZA˛D PARAFIALNY WADOWICE 989
Informacja ustna, uzyskana od wadowickiego sekretarza parafialnego Apoloniusza Szulczyn´skiego 26.3.1993. 990 Diariusz krakowskiego kolegium jezuitów od 31.7.1946 do 27.3.1953. Archiwum T.J. Kraków, rkp. nr 1394.
249
opublikował on nieco póz´niej991: wezwania tej litanii „przypominaja˛ nam bezgraniczna˛, płomienna˛, a tak zapoznana˛ miłos´c´ Boga-Człowieka, te˛ miłos´c´, która była spre˛z˙yna˛ i motorem wszystkich czynów, dzieł, słów Pana Jezusa, kaz˙dego Jego tchnienia, kaz˙dego kroku dla zbawienia ludzi”992. „Aczkolwiek miłos´c´ Pana Jezusa wzgle˛dem ludzi miała te same przymioty i zalety, co wszelka szlachetna i pie˛kna miłos´c´, to jednak przewyz˙szyła nawet najidealniejsza˛, choc´by tylko dlatego, z˙e była najzupełniej bezinteresowna i obejmowała wszystkich ludzi bez wyja˛tku i bez wzgle˛du na to, czy zasługiwali na nia˛, czy tez˙ nie. [...] Ostateczna˛, najgłe˛bsza˛ racja˛, dla której Chrystus Pan konał w Ogrojcu, była Jego miłos´c´ ku nam. Silniej niz˙ sznury, które Go przykuwały przy słupie han´by – przy biczowaniu, kre˛powały Go wie˛zy niepoje˛tej ku nam miłos´ci. Mocniej i skuteczniej, niz˙ gwoz´dzie, przybiła Go do krzyz˙a miłos´c´ ludzi, bo wie˛kszej miłos´ci nie masz nad te˛, jes´li kto z˙ycie swoje oddaje w ofierze za przyjacioły swoje, a cóz˙ powiedziec´ trzeba, gdy P. Jezus oddaje je za swych wrogów i przeciwników?”993 „Najwie˛kszymi wzgle˛dami miłosiernego Zbawcy cieszyli sie˛ grzesznicy, bo tez˙ ich niedola była najwie˛ksza. Z odme˛tu i przepas´ci grzechu nie mogło ich nic wyrwac´, tylko bezgraniczne miłosierdzie Jego serca. [...] Miłosierdzie Jezusa przebaczaja˛cego nie skon´czyło sie˛ w chwili przebicia Jego serca włócznia˛ na krzyz˙u. Owszem, z tego serca wypłyne˛ło nieprzebrane z´ródło zmiłowan´ Boz˙ych. Jego miłosierna˛ absolucje˛: «Odpuszczaja˛ ci sie˛ grzechy» – powtarzaja˛ przez wieki w przeróz˙nych je˛zykach, we wszystkich zaka˛tkach s´wiata kapłani, wymawiaja˛cy nad pochylona˛ głowa penitenta: Ego te absolvo! U wezgłowia umieraja˛cych szepta ten sam Jezus słowa skierowane ongis´ do łotra na krzyz˙u: Dzis´ be˛dziesz ze mna˛ w raju (Łk 23,43). – O Serce Jezusa, nieskon´czonego miłosierdzia, zmiłuj sie˛ nade mna˛!”994
991
Pewien kapłan, którego nazwiska niestety nie pamie˛tam, opowiadał mi, z˙e o. Lohn w r. 1950 prowadził w krakowskim seminarium duchownym dzien´ skupienia na temat czci Serca Jezusowego i wspomniał przy tej okazji, z˙e posłuz˙ył sie˛ tym motywem przygotowuja˛c Hössa do spowiedzi. O tym, z˙e kult Serca Jezusowego był wtedy w Polsce rozpowszechniony, s´wiadczy tez˙ rysunek Serca Jezusa, wydrapany przez jakiegos´ wie˛z´nia na s´cianie celi wie˛ziennej (21) w bloku 11. 992 „Posłaniec Serca Jezusowego” XI 1949, s. 338. 993 „Posłaniec Serca Jezusowego” VI 1950, s. 182 n. 994 „Posłaniec Serca Jezusowego” VIII 1950, s. 245. Na temat teologicznego znaczenia spowiedzi por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,3 i cze˛s´c´ 2B, rozdz. IV,2. W tym miejscu pragne˛ tylko wspomniec´, z˙e pojednanie z Bogiem wcia˛ga sprawce˛ w Boz˙a˛ miłos´c´ do ofiar. Bez autentycznej woli pojednania z ofiarami nie ma drogi do Boga.
250
c) Ostatnia droga Pomimo tych przejmuja˛cych s´wiadectw nawrócenia pozostaje wraz˙enie, z˙e sam Höss nie poja˛ł jeszcze w pełni jego sensu – z˙e rozpocze˛ła sie˛ pewna zmiana kierunku, ale droga nie została jeszcze przebyta do kon´ca. Do takiego wniosku skłania w szczególnos´ci pierwsza cze˛s´c´ listu poz˙egnalnego do z˙ony. Jest to jakby skrótowe uje˛cie jego z˙yciorysu, naznaczone współczuciem dla siebie samego i przes´wiadczeniem, z˙e jest sie˛ ofiara˛ losu. „Nies´wiadomie stałem sie˛ kółkiem monstrualnej niemieckiej maszynerii zagłady i działałem na eksponowanym stanowisku. Jako komendant obozu zagłady w Os´wie˛cimiu byłem w pełni odpowiedzialny za wszystko, co sie˛ tam stało, niezalez˙nie od tego, czy o tym wiedziałem, czy tez˙ nie. O wie˛kszos´ci okropnos´ci i potwornos´ci, jakie sie˛ tam działy, dowiedziałem sie˛ dopiero podczas s´ledztwa i procesu. Nie da sie˛ opisac´, jak mnie oszukiwano, jak wypaczano moje zarza˛dzenia i czego tam dokonywano – rzekomo na mój rozkaz. Mam nadzieje˛, iz˙ winni nie ujda˛ sprawiedliwos´ci. Tragiczne jest, iz˙ ja, z natury łagodny, dobroduszny i zawsze che˛tny do udzielania pomocy drugiemu, stałem sie˛ najwie˛kszym ludobójca˛, który na zimno i z całkowita˛ konsekwencja˛ wykonywał kaz˙dy rozkaz zagłady. Przez długoletnie z˙elazne szkolenie w SS, które miało na celu uczynienie z kaz˙dego SS-mana bezwolnego narze˛dzia do realizacji wszystkich planów Reichsführera SS, równiez˙ i ja stałem sie˛ automatem, s´lepo słuchaja˛cym kaz˙dego rozkazu. Moja fanatyczna miłos´c´ do ojczyzny oraz moje przesadne poczucie obowia˛zku stwarzały dobre warunki do tego szkolenia”995. „Winni” sa˛ w tych zdaniach jedynie ci drudzy, którzy go oszukali. A własna wina? Pobrzmiewa ona w naste˛pnym zdaniu: „Cie˛z˙ko jest, gdy człowiek musi u kresu przyznac´ sie˛ do tego, z˙e szedł błe˛dna˛ droga˛ i sam zgotował dla siebie taki koniec. [Złem, o które tu chodzi, zdaje sie˛ wie˛c byc´ koniec, jaki sie˛ dla siebie zgotowało, nie ma natomiast mowy o ofiarach. Nie ma tez˙ alternatywy „dobre – złe”, lecz tylko „fałszywe – słuszne”, i nawet z niej naste˛puje natychmiastowe wycofanie sie˛ na płaszczyzne˛ pseudoreligijna˛, na której problem odpowiedzialnos´ci zostaje rozmyty.] Co pomoga˛ jednak wszelkie rozwaz˙ania – fałszywe czy słuszne. Moim zdaniem wszystkie nasze drogi z˙yciowe sa˛ zaprogramowane przez los, przez ma˛dra˛ Opatrznos´c´, i sa˛ niezmienne”996.
995 996
Autobiografia, s. 179. Tamz˙e, s. 179 n.
251
Jedynie tam, gdzie chodzi o jego własne zwia˛zki emocjonalne, dostrzega osobista˛ wine˛. Dotyczy to zwłaszcza jego stosunku do rodziny: „Jakz˙e głe˛boko i boles´nie z˙ałuje˛ dzisiaj kaz˙dej godziny, której nie spe˛dziłem razem z Toba˛, najukochan´sza, najlepsza Mutz, i z dziec´mi, sa˛dza˛c, iz˙ słuz˙ba czy tez˙ inne obowia˛zki, które uwaz˙ałem za waz˙niejsze, na to mi nie pozwalaja˛”997. Dotyczy to jednak równiez˙ stosunku do Polaków, których ludzkim zachowaniem wobec siebie tak był poruszony. Dopiero wskutek tych spotkan´ zacza˛ł powoli pojmowac´ bezmiar krzywd, jakie wyrza˛dził swoim ofiarom. S´wiadectwem tego jest „os´wiadczenie”, jakie sporza˛dził z własnej inicjatywy998 w dzien´ po napisaniu listów poz˙egnalnych i wre˛czył prokuratorowi w celu opublikowania: „Sumienie zmusza mnie do złoz˙enia jeszcze naste˛puja˛cego os´wiadczenia: W osamotnieniu wie˛ziennym doszedłem do gorzkiego zrozumienia, jak cie˛z˙kie popełniłem na ludzkos´ci zbrodnie. Jako komendant obozu zagłady w Os´wie˛cimiu urzeczywistniałem cze˛s´c´ straszliwych planów «Trzeciej Rzeszy» – ludobójstwa. W ten sposób wyrza˛dziłem ludzkos´ci i człowieczen´stwu najcie˛z˙sze szkody. Szczególnie narodowi polskiemu zgotowałem niewysłowione cierpienia. Za odpowiedzialnos´c´ moja˛ płace˛ z˙yciem. Oby mi Bóg wybaczył kiedys´ moje czyny. Naród polski prosze˛ o przebaczenie. Dopiero w polskich wie˛zieniach poznałem, co to jest ludzkos´c´. Mimo wszystko, co sie˛ stało, traktowano mnie po ludzku, czego nigdy bym sie˛ nie spodziewał i co mnie najgłe˛biej zawstydzało. Oby obecne ujawnienia i stwierdzenia tych potwornych zbrodni przeciwko człowieczen´stwu i ludzkos´ci doprowadziły do zapobiez˙enia na cała˛ przyszłos´c´ powstawaniu załoz˙en´, moga˛cych stac´ sie˛ podłoz˙em tego rodzaju okropnos´ci. Rudolf Franz Ferdinand Höss, Wadowice, 12 kwietnia 1947”999. Höss po raz pierwszy uznał tutaj swoja˛ odpowiedzialnos´c´ za to, co sie˛ działo w Auschwitz, nie tylko w sensie prawnym (jako komendant obozu), ale takz˙e moralnym. Jakkolwiek os´wiadczenie to wywiera duz˙e wraz˙enie, to jednak widac´ wyraz´nie, z˙e nie moz˙e ono stanowic´ ostatniego kroku. Zwłaszcza wobec
997 998 999
252
Tamz˙e, s. 181. Por. RAWICZ, Dzien´, s. 320. W: „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” VII, s. 222.
narodu z˙ydowskiego oraz wszystkich innych ofiar nie wyraz˙a ono jeszcze skruchy i pros´by o przebaczenie. Polski akcent wia˛z˙e sie˛ zapewne z tym, z˙e miało ono zostac´ opublikowane w Polsce. A jednak Hössowi chodzi nie tylko o Polaków, lecz o „potworne zbrodnie przeciwko człowieczen´stwu i ludzkos´ci”, co wskazuje cel, ku któremu zmierza ostatecznie nawrócenie. Kierunek ten jest włas´ciwy1000. Kilka osób1001 mówiło mi, z˙e o. Lohn przyjechał raz jeszcze do Wadowic przed egzekucja˛ i z˙e Höss raz jeszcze odbył wobec niego dłuz˙sza˛ spowiedz´. Swojej s´mierci oczekiwał Rudolf Höss „spokojny i opanowany”1002. Egzekucja – przez powieszenie – miała sie˛ odbyc´ 15 kwietnia na terenie byłego obozu Auschwitz, w miejscu, gdzie kiedys´ stał barak oddziału politycznego, mie˛dzy starym krematorium a willa˛ Hössa, z widokiem na obóz. Poniewaz˙ zebrał sie˛ tam tłum ludzi, obawiano sie˛ próby samosa˛du. Ponadto prawo polskie nie pozwala na publiczne egzekucje, w zwia˛zku z czym Höss został stracony naste˛pnego dnia – 16 kwietnia 1947 r. Przy egzekucji obecny był ks. Tomasz Zaremba, salezjanin z Os´wie˛cimia. Kiedy zapytał Hössa, czy nie chce sie˛ wyspowiadac´, ten odpowiedział, z˙e uczynił to juz˙ w Wadowicach. W protokole wykonania wyroku prokurator napisał: „Rudolf Höss do ostatniej chwili zachował sie˛ zupełnie spokojnie i z˙adnych z˙yczen´ nie zgłosił”1003. Egzekucja nasta˛piła o godzinie 10.08. S´wiadkowie stwierdzaja˛, z˙e Höss umarł „z godnos´cia˛”1004.
1000
Por. cze˛s´c´ 2B, rozdz. IV,2. O. Władysław Kluz; A. Szulczyn´ski, który sie˛ powołuje na byłego proboszcza wadowickiego ks. Zachera; o. Bronisław Be˛benek SJ. 1002 Autobiografia, s. 179. 1003 Oficjalne sprawozdanie Prokuratora Sa˛du Okre˛gowego w Wadowicach skierowane do Pierwszego Prokuratora Najwyz˙szego Trybunału Narodowego w Warszawie z 17.4.1947. APMO Akta innych zespołów IZ-22/1, nr inw. 160249, s. 22a. 1004 Por. RAWICZ, Dzien´, s. 320. 1001
ILUSTRACJE
Fotografia lotnicza obozu Auschwitz-Birkenau z czerwca 1944 r. Widoczne obozy Auschwitz I i II.
Widok na zamek piastowski w Oœwiêcimiu z mostu nad So³¹, lipiec 1941 r.
Plan obozu KL Auschwitz I, oprac. T. Kinowski
Podobozy KL Auschwitz, oprac. F. Piper, oprac. graf. P. Warcho³
G³ówna brama obozu
H. Himmler, R. Höss i przedstawiciele IG-Farben zwiedzaj¹ teren budowy zak³adów IG-Farben
Uroczysty apel za³ogi SS, prawdopodobnie z okazji urodzin Hitlera
Selekcja na rampie, zdjêcie wykonane przez SS-mana w obozie w Brzezince
Selekcja na rampie w obozie w Brzezince, zdjêcia wykonane przez SS-mana, 1944 r.
Selekcja na rampie w obozie w Brzezince, zdjêcia wykonane przez SS-mana, 1944 r.
Stosy spaleniskowe, wiêŸniowie ¿ydowscy zatrudnieni w Sonderkommando przy spalaniu cia³, zdjêcie wykonane nielegalnie przez cz³onków Sonderkommando w 1944 r. przy krematorium V
Komando robocze udaj¹ce siê do pracy na terenie hali fabrycznej koncernu Kruppa
Kobiety pêdzone do komory gazowej V krematorium w Brzezince, zdjêcie wykonane nielegalnie w 1944r.
KL Birkenau po wyzwoleniu, zw³oki wiêŸniarki le¿¹ce przed barakiem, styczeñ 1945 r.
By³a wiêŸniarka, zdjêcie wykonane w szpitalu PCK, utworzonym na terenie obozu w maju 1945 r.
Proces Hössa, Najwy¿szy Trybuna³ Narodowy podczas rozprawy
R. Höss po aresztowaniu w 1946 r.
R. Höss przed ekstradycj¹ do Polski
R. Höss podczas procesu w Warszawie, 1947 r.
CZE˛S´C´ DRUGA
ANTROPOLOGICZNO-TEOLOGICZNA ANALIZA BIOGRAFII
CZE˛S´C´
DRUGA
A
Bóg a zło Rozwaz˙ania fundamentalne
I
Wste˛p
Przed przysta˛pieniem do konkretnej analizy s´wiadectw biograficznych Rudolfa Hössa trzeba wyjas´nic´ pewien zasadniczy problem. Jak moz˙na metodycznie przeprowadzic´ teologiczna˛ analize˛ biografii? Co stanowi antropologiczne Sitz im Leben (osadzenie w realiach z˙yciowych) takich poje˛c´ jak „Bóg” i „zło”? Niniejsza praca jest próba˛ podje˛cia tego tematu na gruncie fenomenologicznie ukierunkowanej filozofii i korzystaja˛cej z jej dorobku teologicznej antropologii. Problem teodycei jako taki pozostaje przy tym poza nawiasem, jakkolwiek pojawiaja˛ sie˛ tu pewne aspekty rzucaja˛ce na niego s´wiatło. Skupiam sie˛ tutaj s´cis´le na zbadaniu, jak w biografii Rudolfa Hössa przejawia sie˛ relacja do Boga, pokusa zła, a w kon´cu ulegnie˛cie złu i wreszcie zacza˛tek przywracania pierwotnej relacji do Boga. Podstawe˛ metodyczna˛ znalazłem przede wszystkim w filozofii Emmanuela Lévinasa, opartej na mys´li Immanuela Kanta. Dalszymi pracami, które pomogły mi w istotny sposób przedstawic´ problem „Bóg a zło” w relacji mie˛dzy człowiekiem a człowiekiem, sa˛: wczesne dzieło Paula Ricoeura na temat fenomenologii winy, rozwaz˙ania Sørena Kierkegaarda „o le˛ku” i jego Choroba na s´mierc´, badania ks. Józefa Tischnera nad „dramatem człowieka” i analiza Bernarda Welte na temat zła w dziele Tomasza z Akwinu. 257
Chodziło mi o takie rozwinie˛cie zawartych w tych pracach mys´li, aby moz˙na było rzucic´ s´wiatło na praktyke˛ ludzkiego poste˛powania w jego konkretnej wielorakos´ci i wyjas´nic´ kaz˙de poszczególne zachowanie Hössa, zwłaszcza dotycza˛ce os´wie˛cimskiego piekła. Wreszcie chodzi tez˙ o ukazanie, jaki w tym konteks´cie jest sens Objawienia i praktyki kos´cielnej.
II
Struktura dobra
1. Podejs´cie metodyczne do pierwotnej dobroci człowieka Fakt, z˙e cos´ jest złe, us´wiadamiamy sobie tylko na tle tego, co zamiast owego złego włas´ciwie powinno byc´. Zło jest złe, poniewaz˙ narusza lub niszczy cos´ dobrego. Na tym polega jego istota. Jes´li nie wiemy, co jest dobre, nie wiemy tez˙, co jest złe. Zło jest tym, co przeszkadza istnieniu dobra i co z tego powodu powinno byc´ przezwycie˛z˙one. Zło jest tym, co nie powinno byc´, aby mogło byc´ dobro. Tylko dlatego, z˙e mamy pewien stosunek do dobra, rozpoznajemy zło. W kaz˙dym złu przes´wituje wyobraz˙enie dobra, które sprawia, z˙e rozpoznajemy zło jako zło. W kaz˙dym złu, z chwila˛ kiedy ukazuje sie˛ nam ono jako złe, rozpoznajemy tez˙ juz˙ dobro, o które chodzi, jako – by sie˛ tak wyrazic´ – s´wiatło, które os´wietla nam zło jako zło. Negacja zła ma sens tylko w zwia˛zku z afirmacja˛ dobra. Zło jest wie˛c czyms´ naste˛pczym wobec dobra. Nie moz˙na mówic´ o kryteriach zła, nie przyjmuja˛c za punkt wyjs´cia kryteriów dobra. O tym pierwszen´stwie dobra wzgle˛dem zła mówi przesłanie biblijne. Na pocza˛tku wyste˛puje dobroc´ Boga, która nadaje pie˛tno stworzeniu: „Bóg widział, z˙e wszystko, co uczynił, było bardzo dobre” (Rdz 1, 31)1. S´w. Tomasz z Akwinu wprowadza te˛ wiare˛ w filozoficzna˛ mys´l arystotelesowska˛: Omne ens est bonum – wszelki byt jest dobry. Immanuel Kant, który stwierdza w człowieku radykalna˛ skłonnos´c´ do zła, przyjmuje jednak „pierwotna˛ predyspozycje˛ do dobra w ludzkiej naturze”2. Paul Ricoeur dochodzi na podstawie swych badan´ fenomenologicznych nad problemem winy do naste˛puja˛cego wniosku: „Jakkolwiek pierwotna byłaby złos´c´, to jednak dobroc´ jest jeszcze o wiele bardziej pierwotna”3.
Cytaty z Pisma S´wie˛tego – według Biblii Tysia˛clecia. I. KANT, Religia w obre˛bie samego rozumu, przeł. A. Bobko, Kraków 1993 (w dalszym cia˛gu cyt. jako RR), s. 47. 3 P. RICOEUR, Philosophie de la volonté II: Finitude et culpabilité, Paris 21988 (w dalszym cia˛gu cyt. jako PV), s. 161. 1 2
259
Emmanuel Lévinas jako filozof „po Auschwitz” pisze o człowieku: „Nie nalez˙y go sobie wyobraz˙ac´ jako pozostaja˛cego pierwotnie w stanie grzechu; przeciwnie, jest on pierwotna˛ dobrocia˛ stworzenia”4. Pragna˛c zrozumiec´ zło, trzeba wie˛c najpierw spróbowac´ przyjrzec´ sie˛ dobru. Ale jak moz˙na dostrzec dobro, skoro wyste˛puje ono zawsze w sytuacjach naznaczonych jednoczes´nie złem? Według Kanta wgla˛d w dobro dany jest człowiekowi niezalez˙nie od warunków materialnych – a priori, za pos´rednictwem rozumu praktycznego, w którym wyste˛puje imperatyw kategoryczny, zobowia˛zuja˛cy do poste˛powania zgodnie z powszechnym prawem moralnym. Poszanowanie dla tego prawa, które wskutek swego zmysłowego charakteru skłonni jestes´my stale przekraczac´, stanowi o tym, z˙e człowiek jest osoba˛. Ricoeur zajmuje sie˛ szczegółowo problemem zwia˛zku mie˛dzy zmysłowos´cia˛ a rozumem, które w etycznym dualizmie Kanta pozostaja˛ wzgle˛dem siebie w relacji pełnej zasadniczego napie˛cia5. Szuka dojs´cia do dobrego człowieka „przed” złem, i to od dwóch stron. Z jednej strony zastanawia sie˛ w ramach filozoficznej antropologii nad tym konstytutywnym miejscem w człowieku, które czyni moz˙liwym zło. W alternatywie „dobre” i „złe” chodzi zawsze o dobro człowieka, w odniesieniu do którego rozpoznawalny staje sie˛ wskaz´nik upadku w zło6. Ricoeur stara sie˛ uzyskac´ wyobraz˙enie o pierwotnie dobrym człowieku, szukaja˛c w złos´ci człowieka dobra, o którym ona pos´rednio mówi. Poprzez zło przes´wituje pierwotnie dobry człowiek jako owo „stamta˛d”, ska˛d mierzony jest „wskaz´nik upadku”, który sprawia, z˙e jego zbła˛dzenie staje sie˛ widoczne. „Wobec tego powiedziec´, iz˙ człowiek jest tak zły, z˙e nie wiemy juz˙, czym miałaby byc´ jego dobroc´, znaczy włas´ciwie tyle, co nie powiedziec´ w ogóle nic; jes´li bowiem nie pojmuje˛ tego, co «dobre», nie pojmuje˛ tez˙ tego, co «złe»; powinienem zrozumiec´ – razem i jakby we wzajemnym nakładaniu sie˛ na siebie – pierwotne przeznaczenie «dobroci» i jej historyczne przejawianie sie˛ w złos´ci”7.
4
E. LÉVINAS, Autrement qu’être ou au-delà de l’essence, La Haye 1978 (w dalszym cia˛gu cyt. jako AQ), s. 156. 5 Por. RICOEUR, PV, s. 86-96. 6 Por. tamz˙e, s. 160. 7 Tamz˙e, s. 161.
260
Tego „pierwotnego człowieka” moz˙na dojrzec´ tylko wyobraz˙eniowo. W stylu Husserlowskiej ejdetyki moz˙na by powiedziec´, z˙e niewinnos´c´ jest wariantem wyobraz˙eniowym, który odsłania istote˛ pierwotnej ludzkiej konstytucji, uwidoczniaja˛c ja˛ na tle innej egzystencjalnej modalnos´ci – winy8. Wychodza˛c od zbła˛dzenia człowieka, dochodzimy do jego omylnos´ci (faillibilité), przy której moz˙liwe jest równiez˙ posta˛pienie inaczej. To wszakz˙e wprowadza nas w pewien nowy wymiar: w jaki sposób bowiem dochodze˛ do twierdzenia, z˙e istnieje jakis´ punkt, w którym człowiek mógłby zachowac´ sie˛ inaczej i wskutek tego nie stałby sie˛ zły? Otóz˙ ten punkt, w którym powstaje wina, nie daje sie˛ uja˛c´ ani droga˛ redukcji ejdetycznej, ani empirycznie. Wszystko, co moz˙na stwierdzic´ empirycznie, moz˙e miec´ najrozmaitsze przyczyny. Punkt ten staje sie˛ doste˛pny jedynie poprzez wyznanie winy, które jest zarazem przyznaniem sie˛ do własnej wolnos´ci. „Wybór punktu odniesienia jest juz˙ deklaracja˛ wolnos´ci, która uznaje swoja˛ odpowiedzialnos´c´, która stwierdza, z˙e uwaz˙a zło za zło popełnione i przyznaje, z˙e to od niej zalez˙ało, aby do niego nie dopus´cic´”9. Jedynie wychodza˛c od wyznania winy moz˙na opisac´ człowieka w ramach filozoficznej antropologii jako kogos´, kto moz˙e stac´ sie˛ winny. Ta˛ droga˛ daje sie˛ jednak tylko wykazac´, jaki człowiek jest, jaki mógł był byc´ i gdzie sa˛ ewentualne miejsca pe˛knie˛cia. Ale co jest istota˛ „przeskoku” od człowieka dobrego do złego? Według Ricoeura nie daje sie˛ to wyrazic´ w je˛zyku filozoficznym. Je˛zyk wyznania, które przyjmuje na siebie wynikaja˛ca˛ z wolnos´ci odpowiedzialnos´c´, jest je˛zykiem symbolicznym, je˛zykiem pewnego konkretnego mitu. Je˛zyk mityczny próbuje wyrazic´ cos´, co wia˛z˙e sie˛ z wła˛czeniem człowieka w całos´c´ bycia. „W gruncie rzeczy kaz˙dy symbol jest w kon´cu jaka˛s´ hierofania˛, jakims´ przejawem wie˛zi człowieka z sacrum”10. Dopiero na tym tle wyczuwalny staje sie˛ sens wolnos´ci i istota zbła˛dzenia. Otóz˙ Ricoeur, opisawszy w kategoriach filozoficznej antropologii „omylnos´c´ człowieka” – co mógł uczynic´ tylko dlatego, z˙e wprowadził przedrozumie-
8
Por. tamz˙e. Tamz˙e, s. 15. 10 P. RICOEUR, Symbolika zła, przeł. S. Cichowicz i M. Ochab, Warszawa 1986 (w dalszym cia˛gu cyt. jako SZ), s. 336. 9
261
nie zwia˛zku, jaki zachodzi mie˛dzy złem a wolnos´cia˛ – próbuje teraz zrozumiec´ lepiej owo przedrozumienie za pomoca˛ hermeneutyki symboli, wychodza˛c od takich pra-symboli, jak zmaza, grzech i wina, oraz od wielkich mitów ludzkos´ci. To, co u Ricoeura zostaje ukazane jako problem i do czego usiłuje on podejs´c´ za pomoca˛ dwóch róz˙nych, zbiez˙nych metod, w filozoficznej mys´li Emmanuela Lévinasa jest rozpatrywane od pocza˛tku ła˛cznie. Hierofanie˛ sytuuje on w mie˛dzyludzkim spotkaniu twarza˛ w twarz, którym przeniknie˛ta jest cała mys´l filozoficzna. Ukazuje wzajemne odniesienie je˛zyka hierofaniczno-symbolicznego i analityczno-ejdetycznego. Tak powstaje nowy sposób filozoficznego wyrazu, który próbuje przezwycie˛z˙yc´ dychotomie˛, na jaka˛ natrafia Ricoeur. Lévinas nie stara sie˛ opisac´ człowieka w jego stanie neutralnym przed jaka˛kolwiek wina˛, lecz chce wskazac´, jak wina i stosunek do niej odciskaja˛ zawsze swoje pie˛tno na wszelkim procesie poznawczym, a tym samym na wszelkiej toz˙samos´ci i filozofii. Pomimo to równiez˙ u Lévinasa rozumienie pierwotnej dobroci człowieka stanowi tło dla próby filozoficznego opisu. Natrafia on na nia˛ droga˛ analizy procesów mie˛dzyludzkich, w których jeden człowiek jest odpowiedzialny za Drugiego11, w czym przejawia sie˛ sens całos´ci. Bowiem zło moz˙e istniec´ tylko tam, gdzie moz˙liwa jest dobra relacja mie˛dzy ludz´mi. Poniz˙ej spróbuje˛ teraz ukazac´ to tło, jakim jest pierwotna dobroc´ człowieka.
2. Powołanie do miłos´ci a) „Przedpierwotna podatnos´c´” Zanim człowiek czyms´ „jest”, jest on od praczasu powołany przez „głe˛bokie, nigdy nadto głe˛bokie «kiedys´»”12. Zanim człowiek czymkolwiek jest, jest on przedpierwotna˛ podatnos´cia˛13, w której moz˙e
11 Tam, gdzie chodzi o spotkanie z drugim człowiekiem, przez którego przes´wituje głos Boga, pisze˛ słowa: Drugi, Inny, duz˙a˛ litera˛. 12 LÉVINAS, AQ, s. 134; autor cytuje tutaj wiersz P. Valéry’ego Cantique des Colonnes. 13 E. LÉVINAS, Humanisme de l'autre homme, 1972 (w dalszym cia˛gu cyt. jako HAH), s. 75.
262
usłyszec´ wezwanie, jakie jego z˙yciu nadaje jedyny moz˙liwy sens. Przez udzielenie odpowiedzi człowiek staje sie˛ tym, czym jest. Przed udzieleniem odpowiedzi nie ma go. Słowa istota stworzona wskazuja˛ – poza ramami wszelkich systemów teologicznych – na ten włas´nie niepoje˛ty stan rzeczy, poniewaz˙ „w akcie stworzenia jako takim powołany do bycia odpowiada na zew, który w ogóle nie mógł go dosie˛gna˛c´; wyszedłszy bowiem z nicos´ci, nasłuchiwał, zanim jeszcze usłyszał rozkaz”14. Toz˙samos´c´ naszego ‘ja’ jest wie˛c toz˙samos´cia˛ w pełni podarowana˛ – jest „łaska˛”. U pocza˛tku nie znajduje sie˛ z˙adne nie-zalez˙ne i samo-istne ‘ja’, moga˛ce swobodnie decydowac´, co ze soba˛ pocznie. U pocza˛tku jest toz˙samos´c´ ‘sie˛’ – toz˙samos´c´ w bierniku, z perspektywy kogos´ innego, kto mnie wzywa. Do z˙ycia powołany zostaje˛ przez miłos´c´. Chce ona dla mnie jak najlepiej. Nie wyobcowuje mnie i nie zniewala, lecz obdarowuje mnie wolnos´cia˛ i godnos´cia˛ włas´nie przez to, z˙e wzywa mnie do wyjs´cia poza siebie samego. Od niej pochodzi cała motywacja mojego z˙ycia. Tak wie˛c jestem w najgłe˛bszym centrum samego siebie zbudzony przez miłos´c´ i powołany do miłos´ci. Na tej „przedpierwotnej” płaszczyz´nie moja egzystencja nie moz˙e spełnic´ sie˛ inaczej, jak tylko przez udzielenie pełnej miłos´ci odpowiedzi. Przyczyna ewentualnego odwrócenia sie˛ pojawia sie˛ dopiero póz´niej. Człowiek jest „pierwotna˛ dobrocia˛ stworzenia”15. Zrozumienie tego stanowi tło dla całego dalszego rozwoju i nie ulega zakwestionowaniu nawet przez fakt istnienia zła, jak to postaram sie˛ wykazac´. Konstytuuja˛ca człowieka miłos´c´ dokonuje sie˛ wyła˛cznie jako konkretne wydarzenie mie˛dzyludzkie. Zaczyna sie˛ to od macierzyn´stwa, które samo juz˙ jest owocem pewnego stosunku mie˛dzyludzkiego. Macierzyn´stwo jest czyms´ znacznie wie˛cej niz˙ jedynie biologiczna˛ podstawa˛ z˙ycia16. Jest ono pełne sensu: poniewaz˙ zostałem pocze˛ty, a nie przeszkodzono memu pocze˛ciu, poniewaz˙ zostałem donoszony, a nie usunie˛ty, poniewaz˙ mnie karmiono, odziewano i otaczano troskliwos´cia˛, a nie porzucono i nie
14
LÉVINAS, AQ, s. 145. Tamz˙e, s. 156. 16 Por. tamz˙e, s. 95 nn; 115 n. Zob. takz˙e: S. GÜRTLER, Der Begriff der Mutterschaft in „Jenseits des Seins”, „Deutsche Zeitschrift für Philosophie”, 42 (1994) 4, s. 653-670, zwł. 663 n. 15
263
skazano na samotna˛ s´mierc´, macierzyn´stwo oznacza dla mnie akceptacje˛, przytulnos´c´, poczucie bezpieczen´stwa. Matka oznacza dla mnie: „Dobrze, z˙e jestes´! Ten s´wiat chce, abys´ był”. Poprzez kontakt mie˛dzyludzki otrzymuje˛ dar bycia kochanym. Jest to jakby obietnica na przyszłos´c´, dana mi, zanim jeszcze moge˛ okazac´ swoja˛ wdzie˛cznos´c´ i przyja˛c´ na siebie odpowiedzialnos´c´. Dlatego macierzyn´stwo, które konstytuuje pierwotna˛, elementarna˛ ufnos´c´, jest wczes´niejsze od spojrzenia twarza˛ w twarz, wzywaja˛cego mnie do odpowiedzialnos´ci. Stanowi ono glebe˛ pozwalaja˛ca˛ wrosna˛c´ w udzielenie odpowiedzi. Pozostaje tez˙ podstawa˛ w kaz˙dym z˙a˛daniu, jakie przychodzi do mnie od kogos´ innego. To „macierzyn´stwo” nie ogranicza sie˛ do relacji mie˛dzy matka˛ a dzieckiem, lecz jest fundamentalnym wymiarem w kaz˙dej relacji mie˛dzyludzkiej. Wprawdzie spojrzenie Drugiego moz˙e zawierac´ tez˙ jakies´ wezwanie czy zgoła wyzwanie, jednakz˙e juz˙ sam fakt, z˙e ktos´ na mnie patrzy i zwraca sie˛ do mnie, rozgrzewa mi serce. Oznacza to bowiem uznanie mojej osoby, ustanowienie mojej wolnos´ci i otwarcie przyszłos´ci. To powołanie czyni mnie bogatym, dopiero ono umoz˙liwia moja˛ konkretna˛ toz˙samos´c´. Oznacza ono z˙ycie, „wprawia mnie w zachwyt, podnosi mnie, w dosłownym znaczeniu tego słowa. Inspiracja, heteronomia, po prostu duch z˙ycia psychicznego”17. Bez tego uprzedniego daru miłos´ci nie byłbym zdolny odpowiedziec´ miłos´cia˛18. Tylko przez to tez˙ zostaje ustanowiona moja wolnos´c´. Miłos´c´ nie zadaje gwałtu, lecz okazuje szacunek. Macierzyn´stwo obejmuje soba˛ urodzenie, które jest jakby wypuszczeniem na wolnos´c´. Do istoty miłos´ci nalez˙y to, z˙e daje ona z˙ycie i jednoczes´nie wyzwala. Bez uprzedniego daru miłos´ci nie byłaby moz˙liwa wolnos´c´. Ale do istoty miłos´ci nalez˙y tez˙ to, z˙e ustanowionej przez siebie wolnos´ci daje ona od razu pewna˛ tres´c´. Jest ona relacja˛ i prosi – nie przymuszaja˛c – aby pozostac´ w relacji i dac´ odpowiedz´. Miłos´c´ pragnie miłos´ci jako wolnej odpowiedzi pochodza˛cej z najgłe˛bszego, nie podlegaja˛cego z˙adnej manipulacji ‘ja’, z serca Drugiego. Przez droge˛, na która˛ wzywa, jest miłos´c´ nie tylko akceptacja˛, ale takz˙e powołaniem. Juz˙ choc´by z tej racji jest ona podarowaniem sensu.
17 18
LÉVINAS, AQ, s. 160. Tamz˙e, s. 13, wraz z przyp. 7.
264
b) Twarza˛ w twarz Powołanie jest budzone przez ludzkie spotkanie twarza˛ w twarz. Kiedy drugi człowiek patrzy na mnie „całkowicie odsłonie˛ty i z całkowita˛ nagos´cia˛ swych bezbronnych oczu, z prawos´cia˛, absolutna˛ otwartos´cia˛ swego spojrzenia”19, powstaje przez to spotkanie pewna relacja, która niezwykle głe˛boko dotyka mojego z˙ycia. (Nie chodzi przy tym o oczy w sensie biologicznym, lecz o dos´wiadczenie absolutnej szczeros´ci, ostatecznej otwartos´ci i bezwzgle˛dnej powagi, jakie bywa równiez˙ udziałem ludzi niewidomych). Kaz˙de spotkanie w szczerej miłos´ci jest jakby wybraniem. Tylko ja, ja całkiem sam, niezasta˛piony w swojej niepowtarzalnos´ci, jestem wezwany w sposób tak zobowia˛zuja˛cy, z˙e nie moge˛ sie˛ od tego uchylic´. Na tym spotkaniu skupia sie˛ sens całego s´wiata. To, jak sie˛ tu zachowam, decyduje o podstawie mojego ‘bycia w s´wiecie’, staje sie˛ s´wiatłem, które mi na moment wszystko os´wietla20. W tej miłos´ci otrzymuje˛ swoja˛ toz˙samos´c´ jako ‘bycie z Innym’ i ‘bycie dla Innego’. Owo „okres´lenie przez Innego” nie wyobcowuje mnie. Kiedy jako ogarnie˛ty miłos´cia˛ udzielam z miłos´cia˛ odpowiedzi, czuje˛, z˙e to „okres´lenie przez Innego”, wzrastaja˛ce w miare˛ wzrostu miłos´ci, czyni mnie coraz pełniejszym jako człowieka. Tylko przez to dochodze˛ „do siebie samego”. Podobnie jak macierzyn´stwo moz˙na chyba uwaz˙ac´ za prototyp miłos´ci, która daje i wspiera z˙ycie, tak miłos´c´ zwia˛zana ze spotkaniem erotycznym moz˙e uchodzic´ za prototyp21 miłos´ci, która wraz z obietnica˛ pełni z˙ycia wzywa do całkowitego oddania. Jest ona nie tylko przyje˛ciem akceptacji, lecz zarazem apelem o udzielenie akceptacji. Jest totalnym wyzwaniem pod adresem mojej odpowiedzialnos´ci. Jedynie akceptuja˛c swoja˛ odpowiedzialnos´c´ moge˛ sie˛ tu ostac´. W miłos´ci z˙yje˛ obietnica˛. Na przykładzie „prototypu”, jakim jest relacja erotyczna, wskazuje Lévinas na istotny wymiar płodnos´ci, która obiecuje
19 E. LÉVINAS, En découvrant l’existence avec Husserl et Heidegger, Paris 1982 (w dalszym cia˛gu cyt. jako DEHH), s. 173. 20 Odnosi sie˛ to zasadniczo równiez˙ do sytuacji, w której musze˛ ustosunkowac´ sie˛ do wielu Innych. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. II,4. 21 Por. E. LÉVINAS, Le temps et l’autre, Paris 31989 (w dalszym cia˛gu cyt. jako TA), s. 64.
265
nowe, inne z˙ycie, a zarazem własnemu – wieczna˛ przyszłos´c´22. Kochac´ znaczy: z˙yc´ ta˛ obietnica˛. Poprzez relacje˛ erotyczna˛ otrzymuje˛ miejsce, zadomowienie i ukierunkowanie w moim stosunku do wielu innych ludzi, z którymi równiez˙ naste˛puje spotkanie twarza˛ w twarz i wespół z którymi mam odpowiedzialnie kształtowac´ z˙ycie. c) Szczere nieskon´czone pragnienie Poniewaz˙ moje z˙ycie, jego sens i moja˛ rados´c´ przynosi mi miłos´c´ Innego, nie mam z˙adnego powodu, aby jej nie zaakceptowac´. Ta akceptacja wynika niejako w sposób konieczny z absolutnej szczeros´ci, która nalez˙y do istoty dobrej relacji. W tej otwartos´ci jestem człowiekiem „dotknie˛tym” miłos´cia˛. Jakkolwiek chyba bym mógł – bo przeciez˙ miłos´c´ nie zadaje gwałtu, lecz wyzwala – to jednak nie moge˛ odwrócic´ sie˛ od miłos´ci. W ogóle nie przychodzi mi to na mys´l, bo przeciez˙ chodzi tu o całe moje z˙ycie!23 Wola ludzka – jak mówi Tomasz z Akwinu, nawia˛zuja˛c do Arystotelesa – zawsze skłania sie˛ ku dobremu24. W swojej analizie fenomenologicznej Lévinas wychodzi od egoizmu człowieka, który przeszkadza mu oddac´ sie˛ w pełni Innemu. To wszakz˙e jest juz˙ owocem zła, jak postaram sie˛ niz˙ej wykazac´. W nie naruszonym jeszcze przez zło pierwotnym stanie dobra, który próbujemy sobie tutaj wyobrazic´, spojrzenie Innego nie mówi jeszcze: „Nie zabijaj mnie!” czy „Nie pozostawiaj mnie samym w mojej s´miertelnos´ci!”, bo i to sa˛ przeciez˙ zdania, które chca˛ sie˛ przeciwstawic´ egoizmowi. Te pierwsze słowa brzmia˛ raczej: „Kocham cie˛!” i „Pozwól mi uczestniczyc´ w twoim z˙yciu”, czyli: „Z˙yjmy razem ku przyszłos´ci!” To spojrzenie Innego mówi, z˙e on mnie potrzebuje. Zawiera sie˛ w nim poszukiwanie swojskos´ci, pewna potrzeba, która nie jest jeszcze naznaczona złem, ale która stanowi istote˛ apelu i motywacje˛ istnienia dla Innego. Ta s´wiadomos´c´ bycia wezwanym i powinnos´ci odpowiedzi jest
22 Por. E. LÉVINAS, Totalité et infini. Essai sur l'exteriorité, Den Haag 1961 (w dalszym cia˛gu cyt. jako TI), s. 257. 23 Równiez˙ kiedy dochodzi Trzeci, nie powstaje problem odwrócenia sie˛ od miłos´ci, lecz jedynie jej porza˛dku. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. II,4. 24 De veritate XXII,5.
266
wewne˛trznym głosem, który potem jako sumienie próbuje sie˛ przeciwstawic´ bezwzgle˛dnemu biegowi rzeczy. Tak wie˛c do istoty tej relacji nalez˙y to, z˙e jest rzecza˛ jasna˛, iz˙ powinienem istniec´ dla Innego, z˙e ma tu miejsce wyzwanie wobec mojej wolnos´ci, z˙e zatem ponosze˛ odpowiedzialnos´c´ i mógłbym zadecydowac´ równiez˙ inaczej. Wezwanie, spojrzenie, apel Innego zwracaja˛ sie˛ włas´nie do tej mojej wolnos´ci. W tym miejscu istnieje moz˙liwos´c´ odwrócenia sie˛ od Innego – moz˙liwos´c´ zła. Nie ma tu jednak jeszcze powodu do zła; nie moz˙e on sie˛ zawierac´ w wolnos´ci jako takiej. Odpowiedzia˛ na bycie kochanym, które stanowi zarazem wezwanie, jest oddanie siebie kochanemu człowiekowi, oddanie całkowite, bez zastrzez˙en´ – bezgraniczne bycie dobrym. Lévinas ujmuje to naste˛puja˛co: „Byc´ dla Innego znaczy byc´ dobrym”25. Na tym polega „pierwotna dobroc´” i „s´wie˛tos´c´” człowieka, która przebłyskuje tez˙ jeszcze spod wszelkiego zła i która „okres´la byc´ moz˙e pierwiastek ludzki w sposób wykraczaja˛cy poza granice˛ rodzaju ludzkiego”26. Stosunek do Innego ma pewna˛ zasadnicza˛ ceche˛: otóz˙ nigdy go on nie osia˛ga. W kaz˙dym razie nie moge˛ osia˛gna˛c´ Innego własna˛ moca˛; wszelkie spotkanie jest i pozostaje niezasłuz˙onym darem z jego strony. Tym, co w spotkaniu istotne, nie jest bowiem zewne˛trzna strona zjawiska drugiego człowieka. Kiedy on (czy ona) na mnie patrzy, to przemawia do mnie cos´, co pochodzi spoza zewne˛trznego zjawiska, z wymiaru nieskon´czonos´ci. Strona zewne˛trzna nie jest niewaz˙na: spotkanie moz˙e sie˛ dokonac´ jedynie poprzez sfere˛ zmysłowa˛. Ale zmierza ono do prawdy, która lez˙y poza ta˛ sfera˛. A to, co lez˙y poza nia˛, choc´ nie daje sie˛ „uchwycic´” – ani re˛koma, ani rozumem – jest jednak czyms´ najistotniejszym. Miłos´c´ jest pragnieniem, które zawsze szuka i w przeciwien´stwie do zmysłowego poz˙a˛dania nigdy nie moz˙e sie˛ nasycic´. Im bardziej wzrasta miłos´c´, im bardziej dos´wiadczamy łaski daru spotkania, tym bardziej ros´nie pragnienie i s´wiadomos´c´, z˙e znamy w Innym jedynie cos´ tymczasowego. Jego najgłe˛bsza istota pozostaje tajemnica˛, która wzywa nie do tego, by ja˛ poznac´ i znac´ potem jako pewien fakt, lecz by sie˛ do niej zbliz˙yc´ z szacunkiem i czcia˛. Nigdy nie moge˛ dokładnie znac´ wne˛trza Innego.
25 26
LÉVINAS, TI, s. 239. LÉVINAS, AQ, s. 76. Cała ta praca jest próba˛ przedstawienia tej s´wie˛tos´ci.
267
Moge˛ tylko ufac´. (Podstawowym problemem dotycza˛cym zła wydaje mi sie˛ byc´ pytanie, jak to sie˛ dzieje, z˙e ta ufnos´c´ moz˙e ulec załamaniu). Ufne zbliz˙enie jest samo w sobie sensem tajemnicy Innego, ruchem pełnego szacunku zwracania sie˛ ku sobie i nieustaja˛cej uwagi skierowanej na to, co stale nowe. Kiedy chce˛ powiedziec´ Innemu, z˙e go kocham, z˙e pragne˛ relacji z nim, to całe moje z˙ycie staje sie˛ wyrazem gotowos´ci przyje˛cia go, ofiarowania mu mego z˙ycia za jego z˙ycie. Jest to skierowane do Innego podstawowe ore˛dzie, które wypowiadam, nim jeszcze zaczne˛ posługiwac´ sie˛ słowami. Jestem wyrazem mojego ‘bycia dla Innego’, i dlatego „mówic´ to znaczy pore˛czac´ za Innego”27. Owo „mówienie” jest „przed-mowa˛” dla kaz˙dej rozmowy uje˛tej w słowa28. Moje z˙ycie staje sie˛ dla Innego darem, gos´cinnos´cia˛, przestrzenia˛ z˙yciowa˛. Musze˛ teraz sam czynic´ to, co Lévinas okres´la jako „macierzyn´stwo, cia˛z˙e˛ Innego w Tym Samym, po prostu noszenie”29. Najwie˛ksze nawet oddanie siebie Innemu jest dopiero wtórnie czyms´ aktywnym. Trwała˛ podstawa˛ jest z˙ywa pasywnos´c´: otwarte ‘istnienie dla’, gotowos´c´ do tego, by pozwolic´ sie˛ poruszyc´, słuchaja˛ce i posługuja˛ce bycie tu oto. Pragnie ona pomóc z˙yciu Innego rozkwitna˛c´, jest odpowiedzialnos´cia˛ za jego wolne inicjatywy (nawet tam, gdzie staja˛ sie˛ one rania˛ce i złe). Tylko w ten sposób moge˛ Innego traktowac´ na serio jako Innego. Z tej przyczyny nawet w miłos´ci erotycznej, dojrzałej do odpowiedzialnego partnerstwa, relacja miłosna, widziana od wewna˛trz, nie daje sie˛ nigdy przeliczyc´ na równowaz˙ne dawanie i branie. Poniewaz˙ z jednej strony przychylnos´c´ Innego wobec mnie jest czystym darem, którego nie moz˙na sie˛ domagac´, z drugiej zas´ moja przychylnos´c´ dla Innego pozostaje zawsze nieskon´czonym szukaniem kontaktu z nim, otwarta˛ propozycja˛, nie moz˙e ona stawiac´ z˙adnych warunków. Jest z˙yczliwym wyjs´ciem ku Innemu w jego wolnos´ci, na które nie musi on odpowiedziec´. Dlatego owo wyjs´cie idzie zawsze dalej niz˙ pewnos´c´ odpowiedzi ze strony Innego. W tym sensie relacja ta, jak mówi Lévinas, nie jest wzajemnie zwrotna30. Pomimo to miłos´c´ do Innego, która go całkowicie akceptuje i całkowicie
27 28 29 30
Tamz˙e, s. 60. Por. tamz˙e, s. 6. Tamz˙e, s. 95. Por. tamz˙e, s. 106.
268
mu siebie oddaje, z˙yje miłos´cia˛, która mnie całkowicie akceptuje i całkowicie mi siebie oddaje. Obie strony nie daja˛ sie˛ wprawdzie ze soba˛ „zbilansowac´”, niemniej jednak nawet na płaszczyz´nie łaski miłos´c´ zakłada miłos´c´. „Cia˛z˙a Innego w Tym Samym” – ta quasi-cia˛z˙a – wypełnia w istotny sposób czas mojego z˙ycia. Jest on diachroniczny, z˙yje tym, co w nim cia˛gle na nowo dokonuje sie˛ za sprawa˛ Innego, nie zas´ tym, co jest mu juz˙ znane (jak w czasie synchronicznym, gdzie kaz˙da poprzednia minuta jest równa naste˛pnej). Dlatego istotnymi składnikami tej relacji sa˛ czekanie i cierpliwos´c´. Nie moge˛ utworzyc´ swego z˙ycia sam, lecz otrzymuje˛ je, dokonuje sie˛ ono „w mojej potrzebie drugiego człowieka i powaz˙nym podejs´ciu do czasu” – jak napisał Franz Rosenzweig31. Dlatego moje z˙ycie jest łaska˛, darem, nawet bowiem tam, gdzie jest aktywne, odpowiada na zwrócony do siebie zew. Zło zaczyna sie˛ tam, gdzie ta „bierna” zasadnicza postawa nasłuchuja˛cej uwagi znika, choc´by to, co potem sie˛ czyni, było czynione w dobrej intencji. Byc´ moz˙e to włas´nie miał na mys´li s´w. Paweł, kiedy pisał: „I gdybym rozdał na jałmuz˙ne˛ cała˛ maje˛tnos´c´ moja˛, a ciało wystawił na spalenie, lecz miłos´ci bym nie miał, nic bym nie zyskał” (1 Kor 13,3).
3. S´wiat „il y a” a) Miłos´c´ wcielona w konkret Wszelka miłos´c´ zmierza ku nieskon´czonemu ‘poza’, ale wszelka miłos´c´ zwraca sie˛ tez˙ ku bardzo konkretnemu ‘tutaj’. Otóz˙ trzeba rozwaz˙yc´ dokładniej stosunek, jaki zachodzi mie˛dzy skon´czonos´cia˛ a nieskon´czonos´cia˛, mie˛dzy immanencja˛ a transcendencja˛. Zrozumienie tej relacji be˛dzie kluczem do poje˛cia punktu wyjs´cia i mocy zła – przy całej prowizorycznos´ci, jaka takie pojmowanie musi znamionowac´. Tym, co mnie ze strony Innego moz˙e dosie˛gna˛c´ i co moge˛ „miec´”, jest to, co stanowi jego wyraz. Tym czyms´ jedynym, przez co ja moge˛ osia˛gna˛c´ Innego, co ja moge˛ mu dac´, jest mój wyraz. Wyraz powstaje
31
F. ROSENZWEIG, Gesammelte Schriften III, s. 151.
269
mie˛dzy nami – mie˛dzy mna˛ „tutaj” a Innym be˛da˛cym „poza” – kiedy lez˙a˛cy mie˛dzy nami s´wiat staje sie˛ nosicielem naszego przesłania. Co widze˛, kiedy spojrzenie Innego cos´ mi mówi? Widze˛ ciało, twarz, usta, włosy, oczy, kolor oczu z ciemna˛ z´renica˛ pos´rodku. Ale nie widze˛ wne˛trza tego Innego, jego najgłe˛bszej tajemnicy. A przeciez˙ to stamta˛d przychodzi jego mowa i jej nieskon´czony sens. Ale przychodzi ona poprzez skon´czone nos´niki znaczenia i tylko je włas´nie „mam”, aby zrozumiec´ to, co je znacznie przekracza. Kiedy daje˛ Innemu bukiet czerwonych róz˙, mówia˛ one nieskon´czenie wie˛cej, niz˙ moz˙na zewne˛trznie opisac´. Kiedy darze˛ pieszczota˛ ciało kochanego człowieka, darze˛ pieszczota˛ cos´ wie˛cej niz˙ sama˛ tylko materie˛ ciała, co wie˛cej: w gruncie rzeczy darze˛ pieszczota˛ nie materie˛ ciała, lecz to, co w niej z˙ywe – z˙ywe ciało – jako z˙e jest ono wyrazem prawdy tego Innego, która zamieszkuje poza tym, co zewne˛trznie dotykalne. A przeciez˙ spotkanie i miłos´c´ nie sa˛ moz˙liwe inaczej jak tylko za pos´rednictwem tej zewne˛trznej, zmysłowej sfery. Jedynie wcielona w konkret – i w tym sensie „cielesna” – miłos´c´ jest miłos´cia˛. Tylko ona dochodzi w „transcendentny”, z łaski płyna˛cy sposób do Innego i moz˙e sprawiac´ rados´c´. Kwiaty ida˛ do wazonu, pocałunki dotykaja˛ skóry, ale to, co było intencja˛ tamtych gestów, przenika serce. Twarz, całe ciało to tylko s´lad Innego. Jako wyraz s´wiadcza˛ one o nim, ale nie sa˛ nim. Ten Inny jak gdyby sie˛ poza nie wycofał – nawet wtedy, kiedy wychodzi nam naprzeciw. Jak to pokazał Kant w Krytyce czystego rozumu, ludzkie postrzeganie postrzega tylko zjawiska. Twarz jest jak maska, z˙ywe ciało jak sama materia, które nie mówia˛ nic, jes´li „za nimi” z˙ywa relacja nie ofiarowuje sensu. Dopiero relacja mie˛dzy mna˛ „tutaj” a toba˛ be˛da˛cym „poza”, a wie˛c „rozum praktyczny”, nadaje temu, co jest mie˛dzy nami, znaczenie. Bez tej relacji wszystko jest pozbawione sensu. Dopiero „mówienie” jako przed-mowa – a dotyczy to równiez˙ wszystkich wypowiadanych słów – wybawia z bezznaczeniowej wieloznacznos´ci, pozwala powstac´ wyrazowi. I odwrotnie: sens moz˙e przejawiac´ sie˛ tylko w czyms´ konkretnym. Dlatego wszystko, co jest mie˛dzy nami, ma, jak mówi Lévinas, charakter kerygmatyczny, jest głoszeniem jego znaczenia dla naszej relacji. We wszystko, co jest mie˛dzy nami, wpisane jest to włas´nie znaczenie: z˙e jest ono darem w wydarzeniu miłos´ci. Nic nie jest z tego wykluczone, nie pozostaje z˙adna „sfera prywatna”. Mój dom staje sie˛ wspólnym miesz270
kaniem. Mój chleb uzyskuje sens przez to, z˙e jest dzielony. Moja praca przygotowuje s´wiat na to, abys´my mogli w nim z˙yc´. Wszystko, co mam, i wszystko, czym jestem, ma znaczenie dla Innego. To, co znajduje sie˛ „mie˛dzy” nami – mie˛dzy mna˛ „tutaj” a Innym be˛da˛cym „poza”, jest dla Lévinasa s´wiatem il y a, byciem32. Z˙yja˛c, z˙yje˛ byciem, s´wiatem, s´rodowiskiem, z którego pochodza˛ wszystkie rzeczy33, i sam jestem ich cze˛s´cia˛. Pływam w nich, jestem w nich, jak jestem w powietrzu, a powietrze we mnie. „Bycie” dzieje sie˛ „nieosobowo, jak to, co wyraz˙amy słowami «pada» czy «jest ciepło»”34. Wszelkie bycie otrzymuje sens dopiero w wykraczaja˛cym poza nie wydarzeniu relacji. Ze stosunku do Innego wynika wszelkie znaczenie rzeczy. Dzie˛ki niemu pojmuje˛ je, porza˛dkuje˛ i opracowuje˛. Dzie˛li Bogu nie tone˛ w morzu tego il y a. To, z˙e moja podmiotowos´c´ czerpie uzasadnienie „spoza”, jest podstawa˛ jej wolnos´ci wzgle˛dem wszelkiego bycia. Jestem „tutaj”, odpowiedzialny wobec Innego, który jest „poza”, a mie˛dzy nami jest „s´wiat”, w którym sie˛ ta odpowiedzialnos´c´ urzeczywistnia. Bez tego dystansu hipostazy35, która jest owocem bycia kochanym i powołanym, nie mógłbym jako człowiek swobodnie działac´, pozostałbym spe˛tany przez materialne warunki mojego z˙ycia. Ta wolnos´c´, polegaja˛ca na tym, z˙e z˙ycie jest mi nie tylko dane, ale takz˙e zadane, z˙e moge˛ sie˛ nad nim w dialogu zastanawiac´ i podejmowac´ decyzje w odniesieniu do całego kontekstu s´wiata, odróz˙nia człowieka od zwierze˛cia. Zwierze˛ z˙yje w swoim s´rodowisku spontanicznie, bez refleksyjnego dystansu. Moz˙na by wraz z Kantem mówic´ o „pierwotnych predyspozycjach do dobra w ludzkiej naturze” na płaszczyz´nie zwierze˛cos´ci w człowieku36. Owa „zwierze˛cos´c´” da˛z˙y do samozachowania, prokreacji i przynalez˙nos´ci do grupy, od pocza˛tku jednak pozostaje w zwia˛zku
32
Nalez˙y dokładnie przyjrzec´ sie˛ pojmowaniu bycia przez Lévinasa, aby unikna˛c´ nieporozumien´. Otóz˙ wynika ono przede wszystkim z polemiki z główna˛ praca˛ Martina HEIDEGGERA Bycie i czas (Sein und Zeit) i zakłada zjawiskowos´c´ bycia (wła˛cznie z róz˙nica˛ ontologiczna˛). Istnieja˛ jednak dos´wiadczenia przełamuja˛ce wszelka˛ zjawiskowos´c´, nawet jes´li maja˛ one tam swój s´lad – dos´wiadczenia Boga, w których Bóg nie „jest tu oto” jako zjawisko, a jednak tak zniewalaja˛co wzywa do nieskon´czonej odpowiedzialnos´ci, z˙e nie moge˛ sie˛ od niej uchylic´. Por. na ten temat takz˙e cze˛s´c´ 2A rozdz. II,5 i IV,2. 33 Por. LÉVINAS, TI, s. 104. 34 LÉVINAS, TA, s. 26. 35 Por. na ten temat przede wszystkim LÉVINAS, TA. 36 Por. KANT, RR, s. 47.
271
z ludzka˛ skłonnos´cia˛ do dobra, zdeterminowana˛ przez czynnik moralny. Z tego powodu dos´wiadcza ona istotnej przemiany. Paul Ricoeur analizuje to na przykładzie posiadania37. Pyta o pozytywne tło negatywnej cechy, jaka˛ jest chciwos´c´. Sfery własnos´ci nie sa˛ u człowieka konstytuowane przez animalistyczne wie˛zi ze s´rodowiskiem naturalnym, lecz przez przekształcanie animalistycznego s´rodowiska za pomoca˛ pracy w ludzki s´wiat. Naturalne z´ródła poz˙ywienia nie sa˛ po prostu z´ródłami przyjemnos´ci, lecz dobrem ekonomicznym, którym moge˛ dysponowac´, ale na które nie jestem instynktownie zdany. Rzeczy staja˛ sie˛ przedmiotami posiadania. Podczas gdy zwierze˛ zachowuje swoja˛ egzystencje˛, to człowiek „urza˛dza sie˛”. A dokonuje sie˛ to, trzeba tu dodac´ za Lévinasem, w ramach pierwotnej odpowiedzialnos´ci wobec Innego. Odpowiedzialnos´c´ ta zakłada, z˙e be˛da˛c dla Innego „jestem tu oto”. Oznacza to równiez˙, z˙e mam cos´ do podzielenia sie˛. „‘Ja’ konstytuuje sie˛ w oparciu o ‘moje’”38. Ta autokonstytucja nie ma pierwotnie charakteru egoistycznego, lecz jest pewnym wymiarem udzielenia odpowiedzi. Oferowac´ Innemu moge˛ to tylko, co mam. Przy czym równiez˙ to, co mam, jest mi dane. W relacji mie˛dzyludzkiej ‘ja’ i ‘ty’ odróz˙niaja˛ sie˛ od siebie przez swoje sfery własnos´ci. W udzieleniu odpowiedzi wyczuwam wage˛ mego bycia, które winienem przetworzyc´ w odpowiedz´: z mojego ciała, z mojego mieszkania, z kwiatu w ogrodzie powinienem uczynic´ dar miłos´ci. Ten fakt, z˙e ktos´ przemawia do mnie w materialnej formie, pozwala mi postrzegac´ moja˛ toz˙samos´c´ jako moje ‘ja’39. Podtrzymuje ona dystans, zapobiega nieskon´czonej symbiozie i konstytuuje człowieka jako „skon´czona˛ nieskon´czonos´c´” (Welte). Zarazem jest ona warunkiem moz˙liwos´ci zamknie˛cia sie˛ przed Innym. Istnieje wie˛c niewinne posiadanie, konieczne dla bycia dobrym. Drugi człowiek nie widzi mojego najgłe˛bszego ‘ja’, lecz tylko mój wyraz w s´wiecie jako ‘bycie tu oto’. Na razie jestem dla niego jedynie tym, co postrzega on zewne˛trznie. Moge˛ tylko miec´ nadzieje˛, z˙e pomimo to „oczyma duszy” widzi w podarowanym mu przeze mnie kwiecie cos´ „wie˛cej”.
37 38 39
Por. RICOEUR, PV, s. 129 nn. Tamz˙e, s. 129. Por. LÉVINAS, TI, 190 n.
272
Moje konkretne ‘bycie w s´wiecie’ jest w znacznej mierze okres´lone przez zastana˛ sytuacje˛, w która˛ zostałem „rzucony”. Moje zwrócenie sie˛ ku s´wiatu, a przez niego ku Innemu, wychodzi zawsze od pewnego „odziedziczonego” „tu i teraz”, które formuje moja˛ skon´czonos´c´, na co Ricoeur szczególnie zwraca uwage˛. Mój charakter, „niepowtarzalny sposób, w jaki korzystam ze swej ludzkiej wolnos´ci”40, jest w znacznej mierze okres´lony przez to, co otrzymałem wraz ze swym urodzeniem. Okres´la go wie˛c historia, która mnie poprzedziła. Jest on „danym faktycznym zawe˛z˙eniem mojego swobodnego otwarcia na całos´c´ moz˙liwos´ci człowieczen´stwa”41. Do tego faktycznego zawe˛z˙enia przyczyniam sie˛ z koniecznos´ci równiez˙ ja sam. Z biegiem czasu to, co czynie˛, opiera sie˛ zawsze na tym, co czyniłem uprzednio. Naste˛puje proces uczenia sie˛, w którego trakcie akty, be˛da˛ce kiedys´ efektem s´wiadomych decyzji, staja˛ sie˛ nawykiem. Powstaje habitus jako cos´ w rodzaju ludzkiej natury, który utrwala pewne dziedziny z˙ycia i przez to pozwala uwadze skupic´ sie˛ na innych. Jest to praktyczna skon´czonos´c´42. Oznacza ona, z˙e wszelka umieje˛tnos´c´ jest tylko kontynuowana i nigdy nie moz˙e sie˛ zaczynac´ od pocza˛tku, z˙e jej cecha˛ jest pewna „forma trwania”. Skon´czonos´c´ ta nie ogranicza mojej wolnos´ci, wyznacza jej tylko miejsce. Moja wolnos´c´ otrzymuje swoje o wszystkim decyduja˛ce okres´lenie od twarzy Innego, który przemawia do mnie w mojej danej sytuacji43. To powia˛zanie z konkretem dotyczy nawet wyobraz´ni, która mnie ukierunkowuje. Poniewaz˙ miłos´c´ moz˙e byc´ tylko cielesna, przeto równiez˙ wyobraz˙enia celów, jakie mna˛ powoduja˛ w mojej miłos´ci do drugiego człowieka, sa˛ cielesne i da˛z˙a˛ do cielesnego, skon´czonego spełnienia, które daje wyraz nieskon´czonemu znaczeniu. Sa˛ to „afektywne przedstawienia szcze˛s´cia w umys´le”44. Jako „chwilowe uwien´czenie prawdziwego z˙ycia”45 „ziemska” przyjemnos´c´ lez˙y na jednej linii z „niebian´ska˛” szcze˛s´liwos´cia˛. Skon´czone spełnienie, które pragne˛ osia˛gna˛c´ w przyjemnos´ci, podkres´la i przypiecze˛towuje moje organiczne zakorzenienie
40 41 42 43 44 45
RICOEUR, PV, s. 78. Tamz˙e, s. 81. Tamz˙e, s. 73 n. Por. LÉVINAS, AQ, s. 156 nn. RICOEUR, PV, s. 146. Tamz˙e, s. 111.
273
w s´wiecie i dlatego samo w sobie nie jest niczym złym46. Ale jest to tylko droga, nie zas´ cel relacji47. Pragnienie Innego nie moz˙e zaspokoic´ sie˛ tym, co skon´czone, lecz dos´wiadcza zawsze powołania siebie do wykraczaja˛cej poza to odpowiedzialnos´ci i szcze˛s´liwos´ci. Z tego „transcendentnego” wymiaru wyrasta równiez˙ moz˙liwos´c´ krytycznej postawy wobec przyjemnos´ci48. I dlatego kaz˙dy konkretny „obraz” szcze˛s´cia jest zawsze tylko tymczasowy i daje sie˛ przewyz˙szyc´. Jest symbolem, który do czegos´ odsyła. (Jes´li sie˛ zapomni o tym jego charakterze, z symbolu staje sie˛ idolem). Tym „miejscem” w człowieku, w którym z jednej strony odniesienie do ‘poza’ spotyka sie˛ z odniesieniem do ‘tutaj’ („tutaj” w znaczeniu „s´wiat”), a ciasnota charakteru z rozległos´cia˛ intencji, jest niespokojne serce49. Ricoeur odsyła do Platona, gdzie thymos ma w duszy ludzkiej funkcje˛ pos´rednicza˛ca˛ jako przejs´cie od bios do logos, tak z˙e moz˙e dzielic´ i ła˛czyc´ afektywnos´c´ witalna˛ (epithymia) i afektywnos´c´ duchowa˛ (eros). Okres´lone w ten sposób poła˛czenie, które pozostaje w pełni odniesione do s´wiata (o tych zwia˛zkach powiemy niz˙ej, kiedy be˛dzie mowa o powstaniu refleksji i je˛zyka), podporza˛dkowuje sie˛ innemu poła˛czeniu, które cała˛ zdana˛ na konkret aktywnos´c´ bios i logos, epithymia i eros ła˛czy z zewem przychodza˛cym „spoza”. Dopiero to pos´rednictwo wprowadza w róz˙norodnos´c´ przez˙ywanego z˙ycia konieczny ład. Jako „tajemnica uczucia” objawia ono mianowicie „niepodzielna˛ wie˛z´ mojej egzystencji bytom i byciu przez pragnienie i miłos´c´”50, jak pisze Ricoeur, ale włas´nie to pragnienie jako miłos´c´ do Innego przechodzi poprzez bycie. Wskutek tego wie˛z´ z byciem jest jednoczes´nie wolnos´cia˛ od bycia. Lévinas nazywa to serce stanowia˛ce centrum człowieka: „dla Innego”51, „inspiracja˛, czyli psychizmem duszy”52. Serce jest zawsze niespokojne, poniewaz˙ z˙yje udzielaniem odpowiedzi.
46
Por. tamz˙e, s. 110. Por. tamz˙e, s. 84. 48 Por. tamz˙e, s. 109. 49 Por. tamz˙e, s. 97 nn. 50 Tamz˙e, s. 105. 51 E. LÉVINAS, O Bogu, który nawiedza mys´l, przeł. M. Kowalska, Kraków 1994 (w dalszym cia˛gu cyt. jako DD), s.136. 52 LÉVINAS, AQ, s. 139. 47
274
Z perspektywy Innego rozumiem nie tylko siebie, lecz wszystko; daje˛ Innemu nie tylko siebie, lecz wszystko. Działanie ludzkie zmierza do spełnienia sie˛ w całkowitej harmonii z całym horyzontem mego z˙ycia. Jest ono całos´ciowe w najszerszym sensie tego słowa. Dlatego jest tez˙ pełne pasji, jes´li pasja oznacza zaangaz˙owanie „wszystkiego” w cel, który stał sie˛ dla mnie „wszystkim”. Ricoeur cytuje Hegla: „Nic, co wielkie, nie dokonało sie˛ ani nie moz˙e sie˛ dokonac´ bez pasji”53. Diachroniczny czas miłos´ci jest zasadniczo czasem pracy. Aby uczynic´ dobrze Innemu, projektuje˛ s´wiat tak, aby był to s´wiat wspólny z nim, pojmuje˛ wszystko, co „il y a”, zbieram, planuje˛, zarza˛dzam, opanowuje˛. Jak mówi Lévinas, rzeczy sa˛ „traktowane jako meble”54 i ustawiane w odniesieniu do tego wspólnego s´wiata. Wszystkiemu, co sie˛ rozpływa w mglistym „il y a”, nadaje˛ własny sens, który z kolei czerpie swoje s´wiatło z twarzy Innego. Taki jest pierwotnie nieegoistyczny sens „zawładnie˛cia byciem przez człowieka w trakcie dziejów”55. Nie tylko „s´rodowisko” (s´wiat otaczaja˛cy), lecz cały „s´wiat” jest w pewien sposób pojmowany, zarza˛dzany i zamieszkany. Jako człowiek, który tu oto jest i pragnie kochac´, ustosunkowuje˛ sie˛ do s´wiata, troszcze˛ sie˛ o niego. Heidegger okres´la to pełne troski istnienie – nie dostrzegaja˛c jednak znaczenia miłos´ci – jako „samoantycypacje˛ w ‘byciu juz˙ w ...’ jako ‘byciu przy’...”56. Samoantycypacja: Be˛da˛c bytem w s´wiecie, jestem kims´ takim, kto nie zadowala sie˛ tym, z˙e jest taki, jaki jest, lecz któremu o cos´ chodzi. Lévinas pokazał nam – wbrew Heideggerowi – z˙e celem tej antycypacji jest Inny „poza byciem”. W ‘byciu juz˙ w...’: Czegokolwiek chce˛, stwierdzam, z˙e jestem osadzony w konkretnych warunkach mego „bycia w s´wiecie”, „jestem” nie inaczej jak tylko wychodza˛c od tych warunków. Pomimo to jestem równiez˙ wolny, dzie˛ki bowiem podarowanej przez miłos´c´ hipostazie moge˛ miec´ do nich jakis´ stosunek i rozdawac´ moje bycie. Jako ‘bycie przy...’: Równiez˙ w moim wybieganiu mys´la˛ ku przyszłos´ci, w moim ‘byciu dla Innego’ jestem zdany na to, co konkretnie istnieje.
53 G.W.F. HEGEL, Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften, Philosophie des Geistes, objas´nienie do § 474. Cyt. w: Ricoeur, PV, s. 146. 54 LÉVINAS, TI, s. 134. 55 LÉVINAS, DEHH, s. 166. 56 M. HEIDEGGER, Bycie i czas, przeł. B. Baran, Warszawa 1994 (w dalszym cia˛gu cyt. jako BC), s. 277.
275
Ta skon´czona nieskon´czonos´c´ relacji mie˛dzyludzkiej jest sposobem jej spełniania. Skon´czona nieskon´czonos´c´ nie moz˙e stac´ sie˛ brama˛ wpadowa˛ dla zła, dopóki relacja transcendentna jest dobra. Skon´czona konkretnos´c´ nie stwarza dystansu wzgle˛dem Innego drugiego, lecz sprawia bliskos´c´. b) Je˛zyk Pewien dystans pojawia sie˛ według Lévinasa dopiero wtedy, gdy dochodzi ktos´ trzeci. „Jes´li bliskos´c´ uczyniła moim zadaniem jedynie drugiego człowieka i nikogo wie˛cej, «nie byłoby problemu» – nawet w najogólniejszym znaczeniu tego słowa. [...] Odpowiedzialnos´c´ za Drugiego jest pewna˛ bezpos´rednios´cia˛ poprzedzaja˛ca˛ pytanie: włas´nie bliskos´cia˛. Zostaje ona zakłócona i staje sie˛ problemem z chwila˛ pojawienia sie˛ Trzeciego”57. Ten trzeci zmusza mnie do dystansu, poniewaz˙ musze˛ teraz zadecydowac´, w którym kierunku mam zwrócic´ swoja˛ miłos´c´. Wskutek tego, z˙e trzeci człowiek stawia pod znakiem zapytania spontanicznos´c´ mojej miłos´ci i domaga sie˛ sprawiedliwos´ci, konieczne staje sie˛ porównanie, tematyzacja twarzy. Potrzebny do tego dystans nie jest odwróceniem sie˛, lecz ma swoja˛ przyczyne˛ włas´nie w ‘byciu dla Innego’, jako troska o sprawiedliwos´c´, która wymagana jest tez˙ od Drugiego tego Drugiego. Jest to nowy, jedynie teraz moz˙liwy sprawiedliwy sposób realizacji miłos´ci. Proces decyzyjny dokonuje sie˛ w dialogu. Znaczenie rzeczy, które były jednoznacznie przeznaczone dla Innego, musi zostac´ teraz okres´lone w odniesieniu do wielu Innych. Okres´lenie takie moz˙e nasta˛pic´ jedynie w relacji z nimi. Poniewaz˙ znaczenie s´wiata nie jest juz˙ jednoznaczne, trzeba go szukac´ w rozmowie. Dlatego wszystko zostaje teraz przejrzane, nazwane i opowiedziane. „Je˛zyk jest mówiony tam, gdzie brak wspólnos´ci odniesionych do siebie wzajemnie terminów, gdzie brakuje wspólnej płaszczyzny, gdzie musi ona dopiero zostac´ wytworzona”58. W tym dialogu proponuje˛ Innemu s´wiat w takim znaczeniu, jakie ma on dla nas z mojej perspektywy, i pytam, czy on go przyjmuje. To zapytanie nie jest jeszcze podarowaniem mojego s´wiata. Proponuje˛ go
57 58
LÉVINAS, AQ, s. 200. LÉVINAS, TI, s. 45.
276
jedynie, odbity w słowie, a sam zachowuje˛ jeszcze pows´cia˛gliwos´c´. Słowo jest jak dzieło sztuki, które pozwala s´wiatu zabrzmiec´ jego znaczeniem59. Ta sprawiona moz˙liwos´c´ zabrzmienia jest juz˙ całkowicie naznaczona relacja˛ do Innego, do Innych. „Inny jest zasada˛ zjawiska”60. Mówia˛c o rzeczach i o innych ludziach, czynie˛ to wprawdzie ze swojej subiektywnej perspektywy, ale kaz˙dorazowo przekraczam intencjonalnie swój punkt widzenia w nieskon´czonos´c´ i próbuje˛ mówic´ nie z tego swojego punktu widzenia, lecz z perspektywy znaczenia, prawdy rzeczy w całos´ciowym konteks´cie bycia. Ta „ínwersja kaz˙dego punktu widzenia w to, co uniwersalne”61, dokonuje sie˛, kiedy próbuje˛ widziec´ niejako oczyma innych ludzi. Sprawiam, z˙e s´wiat rozbrzmiewa w słowie tak, iz˙ moz˙na go przyja˛c´, a jednak sens tego przedstawienia polega włas´nie na zakwestionowaniu, szukaniu na nowo i wreszcie porozumieniu sie˛ co do wspólnej płaszczyzny. „Mówic´ to tyle co czynic´ s´wiat wspólnym”62, pisze Lévinas. Poniewaz˙ w rozmowie nie chodzi o to, co wypowiadane, jako takie, lecz w gruncie rzeczy zawsze o z˙ywa˛ relacje˛ partnerów, znaczenie, jakie chce˛ wypowiedziec´, wykracza nieskon´czenie poza wszystko, co zostaje powiedziane. Przełamuje ono zawsze definicyjna˛ zamknie˛tos´c´, jaka˛ przynosi ze soba˛ je˛zyk, proponuja˛c go Innemu. Wszelka wypowiedz´ w rozmowie jest wie˛c juz˙ sama z siebie wypowiedzia˛ zakwestionowana˛. Chociaz˙ jednak wypowiadane słowo w swoim odniesieniu do bycia moz˙e byc´ zawsze przes´cignie˛te i skorygowane, to jednak wyraz˙a ono cos´ absolutnie waz˙nego: szacunek dla Innego, nadzieje˛, miłos´c´, odpowiedzialnos´c´, a wie˛c bezwzgle˛dna˛ waz˙nos´c´ „mówienia” odniesionego do tego, co jest „poza”63. Dlatego decyduja˛ce znaczenie dla tres´ci rozmowy maja˛ jej uczestnicy. Znaczenie rzeczywistos´ci jest funkcja˛ sieci odniesien´ mojej rozmowy. Wraz z konieczna˛ rozmowa˛ dokonuje sie˛ cos´ bardzo istotnego: s´wiat mie˛dzy nami staje sie˛ tematem. Równiez˙ inni ludzie staja˛ sie˛ tematem. Całkowite skoncentrowanie sie˛ na jednym, bez-pos´rednim „bliz´nim”, „przy
59 60 61 62 63
Por. LÉVINAS, AQ, s. 51 n. LÉVINAS, TI, s. 65. RICOEUR, PV, s. 45. LÉVINAS, TI, s. 49. Pod tym ka˛tem nalez˙y patrzec´ na dogmaty.
277
czym twarz, w która˛ sie˛ wpatrujemy, traci swoja˛ twarz”64, otrzymuje teraz potrzebny dystans, aby postrzec go jako twarz, „porównywalna˛, a jednak zarazem nieporównywalna˛, twarz jedyna˛ w swoim rodzaju i twarz pos´ród twarzy”65. Dlaczego twarz Innego dopiero teraz staje sie˛ widoczna? Bezpos´rednios´c´ dobroci przenika w swoim jednoznacznym ukierunkowaniu wszelka˛ zewne˛trznos´c´; chodzi jej z góry o to, co absolutne, i dlatego darowuje˛ siebie z całym moim s´wiatem jedynemu Innemu, nie zastanawiaja˛c sie˛. Ze wzgle˛du na innych Innych przyjmuje˛ jednak teraz dystans i szukam rozsa˛dnego ładu. Z chwila˛ kiedy nie mówie˛ juz˙ do Innego, lecz o nim do kogos´ trzeciego, człowiek zostaje sprowadzony do poje˛cia – przez to, co w nim jest zewne˛trzne: przez jego wygla˛d, jego historie˛, jego role˛ społeczna˛. Opieraja˛c sie˛ na swoim dotychczasowym s´wiecie dos´wiadczen´, próbuje˛ go poznac´ i zaszeregowac´. „Inny jest obecny w kulturowej całos´ci i zostaje objas´niony przez te˛ całos´c´, tak jak tekst przez swój kontekst. [...] Tak wie˛c rozumienie Innego jest hermeneutyka˛, egzegeza˛”66. W moim dos´wiadczeniu szukam tego, co mi sie˛ jawi, a za pomoca˛ aktywnos´ci mego umysłu sprowadzam to zjawisko do tego, co juz˙ znam, co rozpoznaje˛: człowiek, inteligentny, włosy blond... Identyfikacja kogos´ obcego dokonuje sie˛ na bazie tego, co juz˙ znane, i traci przez to swoja˛ obcos´c´. Nawet tam, gdzie wiem, z˙e Inny jest istota˛ wolna˛ – czyms´ wie˛cej, niz˙ to, co sie˛ ukazuje – rozumiem te˛ jego wolnos´c´ z perspektywy swojej, tak jak swoja˛. On jest taki, jak ja, jest drugim egzemplarzem mojego ‘ja’. To, co pozostaje dla mnie niedosie˛z˙nie obce, co stanowi o innos´ci Innego, jego „poza”, staje sie˛ niewaz˙ne. Oto punkt istotny: kiedy tematyzujemy Innego, pozbawiamy go jedynos´ci67. Powstaje taka relacja wobec Innego, która nie patrzy mu w oczy, lecz przygla˛da mu sie˛ z boku. Jest to poznawanie, daja˛ce sie˛ porównac´ z poznawaniem historiografa68, który opiera sie˛ na przekonaniu, z˙e przez odtworzenie i sklasyfikowanie przeszłych faktów oraz ewentualnie wyprowadzenie z nich jakichs´ prognoz na przyszłos´c´ moz˙na powiedziec´ to, co istotne. – Tylko na tej zasadzie moge˛ miec´ z drugim człowiekiem cos´ do czynienia, nie oddaja˛c mu natychmiast siebie z miłos´cia˛.
64 65 66 67 68
LÉVINAS, AQ, s. 201. Tamz˙e. LÉVINAS, HAH, s. 47. LÉVINAS, DD, s. 57. Por. LÉVINAS, TI, s. 26.
278
Ale w tym na pozór tak chłodnym obcowaniu kryje sie˛ jednak ciepło. Kaz˙de porównanie bowiem równoczes´nie z powtórzeniem sankcjonuje i głosi znaczenie, jakie zawieraja˛ w sobie wzorce (albo słowa zastanego je˛zyka) jako to, co „zostało juz˙ powiedziane”69. Wskutek tego równiez˙ mówienie o Trzecim jest brzemienne znaczeniem, jakie miało kiedys´ mówienie z nim. Tak wie˛c moz˙e ono pozostac´ wyrazem odpowiedzialnos´ci za niego. Takz˙e rozum (logos), który ła˛czy róz˙ne poje˛cia w pewien system, pochodzi ostatecznie od rozumu przed-pierwotnego70 – włas´nie od odpowiedzialnos´ci wobec Innego, przez która˛ wszystko otrzymuje swoja˛ wewne˛trzna˛ strukture˛. Tak powstaje refleksja, rozum, podział na przestrzen´ i czas, przypomnienie historii, a wreszcie filozofia jako owoc rozmowy. „Filozofia jest ta˛ miara˛, przyłoz˙ona˛ do nieskon´czonos´ci ‘bycia dla Innego’ w bliskos´ci, i jakby ma˛dros´cia˛ miłos´ci”71. Dlatego prawdziwa filozofia nie jest moz˙liwa bez dobroci. S´wiatło twarzy, które rozjas´nia mi s´wiat i nadaje mu znaczenie, s´wieci tylko w pełnym miłos´ci oddaniu, w odpowiedzi na wezwanie. Etyka jest pierwsza˛ filozofia˛72. W kaz˙dej dojrzałej relacji zawarty jest zawsze ten wymiar Trzeciego, je˛zyka i porównuja˛cej odpowiedzialnos´ci. Czystej spontanicznej jednoznacznos´ci nie ma nawet w relacji erotycznej: równiez˙ ona jest wezwana do odpowiedzialnos´ci i szuka swego miejsca w rozmowie. Inaczej jest moz˙e tylko w przypadku małego dziecka, które jest całkowicie „wtulone” w matke˛73.
69
Por. LÉVINAS, AQ, s. 39.55. Tamz˙e, s. 212. 71 Tamz˙e, s. 205. 72 Por. LÉVINAS, TI, 18.175.281. W tym samym kierunku wskazuje Ricoeur, okres´laja˛c swoja˛ prace˛ jako poszukiwanie „filozofii uczucia”: zob. PV, s. 99. 73 Jako znak kon´ca tego jednostronnego czasu moz˙na rozumiec´ z˙ydowska˛ instytucje˛ bar micwa – przyje˛cia do społecznos´ci dojrzałych do studiowania Tory – której w chrzes´cijan´stwie odpowiada bierzmowanie wzgl. konfirmacja. 70
279
4. Współz˙ycie społeczne a) Powaz˙anie Za pomoca˛ je˛zyka odbywa sie˛ porozumienie z innymi ludz´mi. Celem tego porozumienia jest zorientowanie sie˛, w jaki sposób nalez˙y podja˛c´ odpowiedzialnos´c´ i wynikaja˛ca˛ sta˛d prace˛ w wielowarstwowym społeczen´stwie. Moje zadanie, moje miejsce w sieci społecznych relacji odnajduje˛ w obliczu Innych. Spojrzenie Innych daje mi akceptacje˛ i powołanie. Bez nich jestem na ziemi bezdomny. „Dzie˛ki łasce uznania przez Innych”74 moja egzystencja ma u nich wartos´c´. Dlatego pragnienie, aby w oczach Innych cos´ znaczyc´, byc´ powaz˙anym, nie jest egoizmem, lecz pocza˛tkiem komunikacji i miłos´ci. Ska˛d wiem, z˙e ciesze˛ sie˛ u Innych powaz˙aniem? Moge˛ to poznac´ tylko po oznakach zewne˛trznych. Jak moge˛ Innym okazac´, z˙e ich szanuje˛? Moge˛ to wyrazic´ tylko poprzez pewne oznaki zewne˛trzne. Dlatego odgrywaja˛ one, choc´by były to tylko wypowiadane słowa, z koniecznos´ci role˛ decyduja˛ca˛. Na ich podstawie trzeba uwierzyc´ w szacunek75. Tym sposobem powstaje to, co Kant nazywa „porównuja˛ca˛ miłos´cia˛ własna˛”76, „pobudka˛ kultury”. W zewne˛trznym porównaniu z innymi okres´lam swoje miejsce w społeczen´stwie, co zarazem oznacza, z˙e to porównanie okres´la moja˛ wartos´c´ dla społeczen´stwa. Jes´li to, co odczytuje˛ z tego, co konkretnie dane, nie rozmija sie˛ z tym, o czym s´wiadczy „s´lad tego, co jest ‘poza’” (jak sobie to tutaj wyobraz˙amy jako stan pierwotnej dobroci), to zalez˙nos´c´ poczucia własnej wartos´ci od opinii publicznej okazuje sie˛ czyms´ pierwotnym. Nie chodzi jednak o te zewne˛trzne oznaki. Chciałbym cieszyc´ sie˛ szacunkiem ze wzgle˛du na siebie samego. Chciałbym, aby Inni, cenia˛c moja˛ urode˛, moje zdolnos´ci, cenili w nich mnie. Chciałbym byc´ powaz˙any, nawet jes´li nie jestem urodziwy i zdolny. I odwrotnie: chciałbym powaz˙ac´ Innych jako „cele same w sobie”, jak mówi Kant, jako osoby o absolutnej wartos´ci.
74 75 76
RICOEUR, PV, s. 137. Tamz˙e, s. 140. I. KANT, RR, s. 48.
280
Ale czy w całym zdaniu na przejawy zewne˛trzne istnieje jakies´ dojs´cie do owej „absolutnej wartos´ci”, która wszelka˛ zewne˛trznos´c´ nieskon´czenie relatywizuje? Otóz˙ dojs´ciem tym jest s´lad Nieskon´czonos´ci, który przemawia z oblicza Innego. Otwiera on wszelka˛zamknie˛tos´c´ skon´czonego wyrazu ku temu, co nieskon´czone, wzywaja˛c mnie do odpowiedzialnos´ci, która jest absolutna, oderwana od wszelkich zewne˛trznos´ci. Imperatyw kategoryczny, jak nazwał ten głos Kant, domaga sie˛ ode mnie: poste˛puj tak, „abys´ człowieczen´stwem zarówno w twojej osobie, jak w osobie kaz˙dego innego posługiwał sie˛ zawsze zarazem jako celem, a nigdy jedynie jako s´rodkiem”77. W ten sposób odkryty zostaje wewne˛trzny porza˛dek moralny współz˙ycia ze soba˛ ludzi, „wyz˙szy, niezmienny porza˛dek rzeczy, w którym juz˙ teraz sie˛ znajdujemy i w którym [...]mamy kontynuowac´ nasz byt zgodnie z najwyz˙szym przeznaczeniem rozumowym”78. „Aprioryczna” (według Kanta) wiedza o porza˛dku moralnos´ci, który sie˛ w ten sposób odsłania, ma wie˛c swoje z´ródło w szczerym spotkaniu twarza˛ w twarz. Jes´li moralnos´c´ ma okres´lac´ współz˙ycie społeczne, to warunkiem tego, droga˛ i celem zarazem jest szczere spotkanie. Ale jak w mnogos´ci szczerych spotkan´ moz˙e moje z˙ycie otrzymac´ jedno-znaczne ukierunkowanie? Jest to nie tylko pytanie o sprawiedliwos´c´, sprawiaja˛ce wraz˙enie abstrakcji. Jest to pytanie o moje miejsce w społecznym współdziałaniu, o konkretny punkt wyjs´cia mojej miłos´ci. Nie moge˛ przeciez˙ traktowac´ wszystkich jednakowo. Równiez˙ pytanie o sprawiedliwos´c´ nazwał Lévinas problemem sumienia79. W królestwie tego, co pierwotnie dobre, jakie próbujemy sobie tu wyobrazic´, sumienie nie musi sie˛ jeszcze przeciwstawiac´ złej pokusie. Ale ten wewne˛trzny głos, który potem w hałasie s´wiata dobija sie˛ posłuchu, przemawia od samego pocza˛tku. Jest to pierwotna wie˛z´, która budzi matke˛ i prowadzi ja˛ do wołaja˛cego dziecka. Jest to słowo, które chce byc´ dana˛ innemu odpowiedzia˛. Dlatego juz˙ tutaj musimy zapytac´, jak orientuje sie˛ ono w róz˙norodnos´ci dobra.
77
I. KANT, Grundlegung der Metaphysik der Sitten, BA 67, Weischedel IV, s. 61. I. KANT, Krytyka praktycznego rozumu, przeł. J. Gałecki, Warszawa 1984 (w dalszym cia˛gu cyt. jako KP), s. 176. 79 LÉVINAS, AQ, s. 200. 78
281
W dialogu z Innymi wyłania sie˛ z przyczyn praktycznych moje miejsce, wychodza˛c od mojego odziedziczonego charakteru i sytuacji historycznej. Pewne okres´lone miejsce, pewna osoba czy grupa osób be˛dzie równiez˙ w odniesieniu do wszystkich innych najbliz˙szym wyzwaniem dla mojej miłos´ci. Odpowiedz´ tu i teraz staje sie˛ tym samym odpowiedzia˛ w odniesieniu do wszystkiego. Moje „sumienie” poszukuje wie˛c w wielu głosach jednego, najgłe˛bszego, w którym skupione sa˛ wszystkie inne. W pewnej konkretnej miłos´ci koncentruje sie˛ powołanie do miłos´ci w ogóle, jak gdyby włas´nie w tej jednej odpowiedzialnos´ci „szukano mnie w przestrzeniach mie˛dzygwiezdnych”80. Z szerokiego wachlarza moz˙liwos´ci wyłania sie˛ dla mnie pewien porza˛dek, który mi wskazuje, czemu nalez˙y dac´ pierwszen´stwo. Poszczególne rzeczy, osoby i moz˙liwos´ci jawia˛ mi sie˛ z róz˙nym stopniem znaczenia; moz˙na by tu chyba mówic´ o stopniach ciepła miłos´ci, które sprawiaja˛, z˙e powstaje jakis´ ordo amoris81. Niespostrzeganie odpowiedzialnos´ci, be˛da˛ce skutkiem skon´czonos´ci tego, co konkretne, zastanych cech charakteru czy jakiejs´ rzeczowej pomyłki, nie jest wina˛, lecz konieczna˛ ujemna˛ strona˛ konstytutywnej skon´czonos´ci mojej nieskon´czonej odpowiedzialnos´ci. Ale czy w ten sposób nie powstaje etyka jakiegos´ zamknie˛tego kre˛gu? Nigdy przeciez˙ nie moge˛ mówic´ ze wszystkimi. Czy to nie znaczy, z˙e nigdy nie moge˛ ukierunkowywac´ sie˛ na wszystkich, lecz zawsze tylko na ludzi, w których pobliz˙u umies´ciła mnie historia? Czy w ogóle moz˙liwe jest cos´ takiego jak sprawiedliwos´c´ wobec ludzkos´ci, która nie byłaby jedynie abstrakcyjna˛ projekcja˛? Lévinas upatruje dojs´cie do ludzkos´ci w mówionym je˛zyku. Uz˙ywaja˛c naszego wspólnego je˛zyka dla zaoferowania siebie z moim s´wiatem Innemu, odnosze˛ sie˛ do „tego, co zostało juz˙ powiedziane”82, aby utoz˙samic´ „to z tamtym”. Przez ten je˛zyk wste˛puje˛ w uniwersalna˛ wspólnote˛ dialogu. Owo „juz˙ powiedziane”, do którego odnosi sie˛ je˛zyk, pochodzi w ostatecznym odniesieniu z (przed)-pierwotnego słuchania i mówienia, stanowia˛cego fundament wszelkiego je˛zyka. Wszystkie historyczne je˛zyki, jakimi mówia˛ róz˙ne ludy, sta˛d włas´nie wyrosły, u podstawy ich wszystkich lez˙y ten sam pierwotny zew, ta sama pra-doxa,
80 81 82
Tamz˙e, s. 256. Por. RICOEUR, PV, s. 106. Por. LÉVINAS, AQ, s. 45.
282
od której wychodza˛c tematyzuja˛, porza˛dkuja˛ one róz˙norodnos´c´ zjawisk83. Wszystkie one udzielaja˛ odpowiedzi na dany wraz z aktem stworzenia absolutny, Boz˙y zew. Dlatego róz˙ne je˛zyki sa˛ wzajemnie przekładalne84. I dlatego ludzka społecznos´c´, konstytuowana przez je˛zyk, „wyraz˙a siebie jako ludzka˛ rodzine˛”85. Ta istotna cecha je˛zyka ukazuje wyraz´nie, z˙e ma on uniwersalna˛ strukture˛ i oznacza obecnos´c´ całej ludzkos´ci86. Juz˙ z twarzy pewnych innych ludzi, z którymi mam do czynienia, przemawia do mnie cos´, co nieskon´czenie wyprowadza nie tylko poza wszelka˛ zewne˛trznos´c´, ale takz˙e poza ograniczonos´c´ grupy czy klanu – pewna bezwarunkowos´c´, która chce sprawiedliwos´ci i odpowiedzialnos´ci nie tylko dla nas, lecz wobec całego s´wiata, wobec sensu stworzenia w ogóle. Odpowiedzialnos´c´ ta nie wynika z jakiejs´ teorii czy jakiejs´ konkretnej sieci odniesien´, lecz jest odpowiedzia˛ na jaka˛s´ pra-odpowiedzialnos´c´, która zawiera sie˛ w kaz˙dej poszczególnej odpowiedzialnos´ci i stanowi sedno „imperatywu kategorycznego”. Jedynie poprzez te˛ odpowiedzialnos´c´ „przed Bogiem” (powiemy jeszcze niz˙ej, co to dokładniej znaczy) moje zaangaz˙owanie znajduje swoje fundamentalne centrum. Wszelki interes grupowy zostaje przez to absolutnie zrelatywizowany. b) Władza Bycie człowieka zawdzie˛cza siebie temu, z˙e do niego przemówiono, jest wie˛c jako podatnos´c´ naznaczone zasadnicza˛ biernos´cia˛. Ale odpowiedz´, jaka zostaje wywołana, jest aktywnos´cia˛, „zawdzie˛czona˛” aktywnos´cia˛, która kształtuje s´wiat. Aktywnos´c´ ta jest upełnomocniona˛ władza˛ nad tym, co istnieje, moz˙nos´cia˛ bycia. Dlatego Bernhard Welte mógł napisac´, z˙e władza jest „w swojej istocie samym byciem bytu”87. Poniewaz˙ człowiek spełnia swoje bycie w odniesieniu do wszystkiego, co jest, „przeto jest on, widziany jako władza, władza nad s´wiatem”88. Nigdy nie jest on nia˛
83
Por. tamz˙e, s. 46. Por. LÉVINAS, HAH, s. 36, 85 LÉVINAS, TI, s. 189. 86 Por. tamz˙e, s. 188. 87 B. WELTE, Über das Wesen und den gerechten Gebrauch der Macht, Freiburg (Br.) 1960, s. 11. 88 Tamz˙e, s. 16. 84
283
jednak sam, lecz zawsze z Innymi. „W tym zawiera sie˛ ontologiczna podstawa zjawiska, z˙e grupy, klasy, narody istnieja˛ przez to, z˙e dysponuja˛ władza˛ w swoim s´wiecie”89. Przy czym nie zapominajmy, z˙e powołanie tego, kto posiada władze˛, polega na tym, aby czynic´ bycie darem dla Drugiego. Jes´li komunikacja w społeczen´stwie dochodzi do skutku i kaz˙dy znajduje swoje miejsce, zaczyna sie˛ praca. W s´lad za Ricoeurem moz˙emy powiedziec´, z˙e egzystencja ludzka wygla˛da jak „racjonalnie zorganizowane przedsie˛wzie˛cie bojowe przeciwko przyrodzie”90; wymaga ono mozolnego opanowywania przyrody, urza˛dzania sie˛ w niej. Takz˙e sama siła robocza człowieka wymaga opanowania we wspólnym działaniu: juz˙ ze wzgle˛dów czysto technicznych konieczna jest racjonalna organizacja, podporza˛dkowanie róz˙nych umieje˛tnos´ci jednemu planowi, rozkazywanie i posłuszen´stwo. W wie˛kszych strukturach jeden człowiek czy jedna grupa dysponuje zawsze siła˛ robocza˛ innych. Ta polityczna struktura władzy odciska swoje pie˛tno na wszystkich ekonomicznych i socjalnych formach społeczen´stwa. „Autorytet nie jest sam w sobie czyms´ złym. Rozkazywanie jest koniecznym mie˛dzy ludz´mi «zróz˙nicowaniem»”91. Grupa społeczna organizuje sie˛ w najszerszym sensie zawsze jako uczestnictwo w ‘my’ pewnej społecznos´ci i jako uczestnictwo w ponadosobowych dziełach, jako kolez˙en´stwo w walce o pewna˛ idee˛. W tym współdziałaniu kaz˙da jednostka ma jakies´ swoje główne zadanie, swoje miejsce, w którym jest odpowiedzialna za „wszystko” – za powodzenie całego przedsie˛wzie˛cia. Istota pełnego pasji oddania sie˛ temu zadaniu „wynika z uczestnictwa w pewnej idei, w pewnym ‘my’, w którym dostrzeglis´my sedno duchowego da˛z˙enia; z˙ycie pełne pasji jest z˙yciem pos´wie˛conym swemu zadaniu, zaprzysie˛z˙onym mu”92, i jak najbardziej odpowiada istocie człowieka. To oddanie siebie ulega rozłoz˙eniu (jakz˙e mogłoby byc´ inaczej?) na zewne˛trzne okolicznos´ci. Wszystko jednak zalez˙y od tego, czy pozostanie ono wewne˛trzna˛ odpowiedzia˛ na wezwanie do absolutnej odpowiedzialnos´ci. Dlatego powinno ono stale nasłuchiwac´, w sposób wewne˛trznie wolny, diachronicznie cierpliwie kaz˙dego nowego zewu ze strony Innego.
89 90 91 92
Tamz˙e, s. 20. RICOEUR, PV, s. 132. Tamz˙e, s. 134. Tamz˙e, s. 146.
284
Kiedy Welte okres´la prawo, którego z´ródło widzi „w niebie, w miejscu nienaruszalnym”, jako „«dusze˛» ludzkiej władzy”93, to jest to ten sam kierunek, w którym odkrywamy wie˛z´ z absolutnym powołaniem. Lévinas pokazuje94, z˙e prawo nie moz˙e polegac´ na jakiejs´ abstrakcyjnej zasadzie, z której dałyby sie˛ wyprowadzic´ jasno zakres´lone granice odpowiedzialnos´ci. Odpowiedzialnos´c´ za Drugiego, do której jestes´my wezwani, jest zawsze nieskon´czona, wykraczaja˛ca poza wszelkie granice. Sprawiedliwos´c´, o jaka˛ staram sie˛ wobec Trzeciego, nic w tym zasadniczo nie zmienia. Jestem powołany do całkowitego oddania i nie wolno mi w zwia˛zku z tym niczego od Drugiego z˙a˛dac´, nie moge˛ stawiac´ z˙adnych warunków swojej miłos´ci. Zabiłoby to sama˛ miłos´c´. Ale ten wewne˛trzny wymiar nie daje sie˛ zapisac´ w zewne˛trznej normie prawnej, bo i to zabiłoby miłos´c´. Zewne˛trzna norma prawna wywodzi sie˛ ze sprawiedliwos´ci dla wszystkich, i tylko dlatego, z˙e powstaje ona dla Innych, dotyczy i chroni równiez˙ mnie. „«Chwała Bogu» jestem Drugim dla Innych”95. Moje osobiste prawa nie wynikaja˛ z roszczen´, jakie z˙ywie˛, ani z jakichs´ obiektywnych zasad, lecz jedynie z ma˛dros´ci miłos´ci. Jestem zawsze wezwany do całkowitego oddania siebie; pomoc ze strony Innych pozostaje dla mnie osobis´cie zawsze darem, „łaska˛”96. Społeczne współz˙ycie ludzi, „obywatelstwo s´wiata” (Kant), strukturyzuje sie˛ wie˛c jako rodzina, jako rodzen´stwo maja˛ce wspólnych ojca/matke˛97, jako „cywilizacja miłos´ci”.
5. Wymiar boski a) „Illéité” Kiedy sie˛ zastanawiamy nad praodpowiedzialnos´cia˛, be˛da˛ca˛ z´ródłem absolutnego sensu naszego z˙ycia, przychodzi nam na mys´l zastane w je˛zyku słowo „Bóg”. Spotkanie z Bogiem nie naste˛puje bezpos´rednio
93 94 95 96 97
WELTE, Über das Wesen und den gerechten Gebrauch der Macht, s. 25. Por. LÉVINAS, TI, s. 222 nn; AQ, s. 200-207. LÉVINAS, AQ, s. 201. Tamz˙e. Por. LÉVINAS, TI, s. 189.283.
285
– nie jest jakims´ spotkaniem obok wielu innych – lecz jedynie w sposób ukryty w mie˛dzyludzkiej wspólnocie, w miłos´ci98. Juz˙ zwracaja˛c sie˛ do konkretnego człowieka, poprzez którego dochodzi do nas zew okres´laja˛cy nasza˛ egzystencje˛, w pewnym sensie nigdy nie docieramy do celu. Spostrzegamy, z˙e dochodzi do nas pewien zew, który jest czyms´ „wie˛cej” niz˙ to, co sie˛ zawiera w jego konkretnej tres´ci. Wezwanie, które ska˛ds´ przychodzi, które mnie bezwarunkowo zobowia˛zuje i które ma charakter osobowy, dochodzi do mnie z jakiegos´ nieskon´czonego poza z taka˛ absolutnos´cia˛ i waz˙nos´cia˛, jak gdyby – jak mówi Lévinas – „szukano mnie w przestrzeniach mie˛dzygwiezdnych”99. Dochodzi do mnie pewien głos, który przemawia równiez˙ do wszystkich innych ludzi, który oznacza ojcostwo, czynia˛ce z nas wszystkich rodzen´stwo100. Przez ten zew pojmuje˛ siebie jako powołanego w ogromnej, obejmuja˛cej cały s´wiat rodzinie. W swym odniesieniu do tego ojcostwa (które zarazem jest macierzyn´stwem) znajduje moje ukierunkowanie ku wszystkim ludziom swoje centrum. Zew ten sprawia, z˙e staje sie˛ wyraz´ny sens całego mojego z˙ycia we wszystkich jego relacjach. Jest w nim zawsze zawarty zwia˛zek ze wszystkim, z całym s´wiatem. Jakby nieobecny Trzeci pozostaje z´ródło tego ojcostwa/macierzyn´stwa – Bóg, niewidoczny w tle relacji do ‘ty’ drugiego człowieka. A jednak relacja ta cała˛ swoja˛ wage˛ etyczna˛ czerpie z – jak mówi Lévinas – wyrytego s´ladu powołuja˛cej illéité101 (od ille – on, a wie˛c „onos´c´”). Dlatego „On” nie odbiera spotkaniu z konkretnymi ludz´mi uwagi, lecz zwraca cała˛ moja˛ miłos´c´ ku nim. Relacja religijna, mówi Lévinas, zaczyna sie˛ od słów: „«oto jestem» (me voici), które mówie˛ bliz´niemu, oddaja˛c mu siebie”102. Dlatego uwaz˙na rozmowa z Innym, w której miłos´c´ do niego spełnia sie˛ jako poszukiwanie naszej wspólnej odpowiedzialnos´ci wzgle˛dem wszystkich ludzi, jest odpowiedzia˛ na boskie wezwanie, jest miłos´cia˛ niewidzialnego Boga „spoza”. To włas´nie jest „utajonym narodzeniem sie˛ religii w Innym”103.
98
O znaczeniu wyraz´nego Objawienia be˛dzie mowa niz˙ej: por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,2. LÉVINAS, AQ, s. 147 n. 100 Por. LÉVINAS, TI, s. 189. 101 LÉVINAS, DEHH, s. 202. 102 LÉVINAS, DD, s. 139. 103 Tamz˙e, s. 135. 99
286
Spotkanie z Nieskon´czonym w Innym nie daje sie˛ zaobserwowac´ z zewna˛trz; dokonuje sie˛ ono jedynie jako moje powołanie. Od Ludwiga Wittgensteina pochodza˛ słowa: „Nie moz˙esz słyszec´ Boga, kiedy mówi On z kims´ innym, lecz jedynie wtedy, gdy mówi do ciebie”104. Jako ostateczne ‘ku czemu’ i ‘ska˛d’ wszelkiego sensu zew ten nie daje sie˛ opisac´ s´rodkami porównuja˛cego, obiektywizuja˛cego je˛zyka. W „s´wiecie”, jaki proponuje˛ Innemu w naszym poszukiwaniu orientacji, Bóg nie wyste˛puje inaczej, jak tylko jako s´lad, jako powołanie do miłos´ci, jako pierwszy i ostateczny sens, który ukazuje sie˛ jedynie poprzez odpowiedz´ mojego z˙ycia. Nie rozumieja˛c tego analitycznie do kon´ca i nie panuja˛c nad skutkami, musze˛ odpowiedziec´, i ta koniecznos´c´ miłos´ci uruchamia dopiero cała˛ dynamike˛ odniesienia do s´wiata, woli rozumienia, pojmowania i opracowywania. Jes´li słowo „Bóg” ma miec´ w naszym je˛zyku pewien sens, to moz˙e ono byc´ tylko korelatem niepoje˛tej Tajemnicy – słowem, które przypomina o otwartos´ci i odniesieniu s´wiata. (Mówia˛c o Bogu, pisze˛ to słowo kursywa˛, dla zaznaczenia tego wymiaru tajemnicy). Najpowszechniejszym słowem, jakim filozofia – a tym samym je˛zyk ludzki – posługuje sie˛ w refleksji nad s´wiatem, jest słowo „byc´”. Wszystko, co jest, „jest”. Jes´li rozumiemy „byc´” tak, jak Heidegger w swoim dziele Bycie i czas – jako uczasawianie ‘bycia tu oto’, jako obecnos´c´ bytu (tego, co istnieje), to Bóg nie „jest”, to Bóg jest nieobecny w s´wiecie bytów. Filozofia moz˙e tylko w sposób refleksyjny wskazac´, o co na płaszczyz´nie wyrazu chodzi „mie˛dzy” nami. Bóg jest „poza byciem”. „Illéité” nie moz˙e byc´ pojmowana jako cze˛s´c´ s´wiata czy jako spełnianie jego uczasawiania. Pozostawia ona tylko pewien s´lad: wezwanie do absolutnej odpowiedzialnos´ci w obliczu drugiego człowieka, która sens wszelkiemu byciu daje w miłos´ci. Sam Heidegger wzmiankuje o tym wymiarze rzeczywistos´ci (nie omawiaja˛c go jednak szerzej), kiedy pisze: „Stoi przed nami zadanie [...] aby wychodza˛c poza bycie zapytac´ jeszcze o to, ku czemu ono samo jako bycie jest pomys´lane”105.
104
L. WITTGENSTEIN, Zettel, Oxford 1967, 127. Cyt. w: B. Casper, Religion – Illusion? Zur Auseinandersetzung mit der Religionskritik, seria: „Antworten des Glaubens”, t. 9, wyd. Informationszentrum Berufe der Kirche, Freiburg (Br.) 21982, s. 9. 105 HEIDEGGER, Gesamtausgabe, t. 24, s. 399-402.
287
b) S´wiat jako dzieło stworzenia Dla refleksji człowieka w wyobraz˙onej pierwotnie dobrej przestrzeni całkowity kontekst s´wiata jest dany przez jednoznacznos´c´ miłos´ci. Wszystko, co jest, przez nia˛ jedynie otrzymuje swoje znaczenie, jest naznaczone jej s´ladem. Poniewaz˙ zastaje˛ juz˙ siebie w kondycji istoty, do której przemówiono, poniewaz˙ zew ten przychodzi poprzez konkrety s´wiata i poniewaz˙ cały konkretny s´wiat ma swoje miejsce jedynie i całkowicie w tym pierwotnym wydarzeniu miłos´ci, przeto jest on po prostu dobry. Przychodzi z miłos´cia˛, przychodzi jako miejsce miłos´ci, jest tutaj nie dla czego innego, jak tylko dla miłos´ci. Jest od samego pocza˛tku dobry, jest dziełem dobroci Nieskon´czonego. „Bóg widział, z˙e wszystko, co uczynił, było bardzo dobre” (Rdz 1,31). Wszystko w nim jest ukierunkowane na te˛ dobroc´. To samo mówi nauka Tomasza z Akwinu o wewne˛trznym ukierunkowaniu wszelkiego bytu ku dobru106. Siła cie˛z˙kos´ci kamienia, spontanicznos´c´ zwierze˛cia, poznaja˛ca wola człowieka – wszystko to ma wpisane w swoja˛ wewne˛trzna˛ zasade˛ da˛z˙enie do jednos´ci tego, co dobre, da˛z˙enie do Boga. Wynika sta˛d, z˙e uwaga skierowana na to, co jest, pokrywa sie˛ z miłos´cia˛ Boga – jak napisała Simone Weil107. Kiedy zwracam uwage˛ na prawde˛ s´wiata, spotykam sie˛ z wezwaniem Boga. Pierwotnie nie ma z˙adnego rozdz´wie˛ku mie˛dzy odniesieniem do tego, co dane zmysłowo, do s´wiata bycia, a relacja˛ do Boga. Na tej podstawie Kos´ciół katolicki moz˙e nauczac´: „Boga, przyczyne˛ i cel wszystkich rzeczy, moz˙na w sposób pewny poznawac´ za pomoca˛ naturalnego s´wiatła ludzkiego rozumu z rzeczy stworzonych”108. Dlatego jakies´ przez˙ycie naturalne moz˙e stac´ sie˛ dos´wiadczeniem religijnym. Poniewaz˙ to, co konkretne, stanowi droge˛ do tego, co jest „poza”, jest ono i pozostaje zawsze brzemienne Boz˙a˛ obietnica˛; stosunek
106
Por. De veritate, questio XXII. S. WEIL, Réflexions sur le bon usage des études scolaires en vue de l'amour de Dieu, w: Attente de Dieu, Paris 1950; tutaj cyt. wg przekładu niem. w: S. WEIL, Zeugnis für das Gute, München 1990, s. 45-53. 108 I Sobór Watykan´ski (1870), O wierze katolickiej, rozdz. 2, Denzinger-Schönmetzer nr 3004. 107
288
do tego, co istnieje, decyduje o całym moim szcze˛s´ciu. Dlatego moz˙e ono równiez˙, jes´li to, co „poza” relacja˛, nie jest włas´ciwe, tak straszliwie zwies´c´. c) Lud Boz˙y Zasadnicze znaczenie dla relacji do Boga ma jednak stosunek nie do rzeczy, lecz do drugiego człowieka, w który to stosunek wła˛czone sa˛ wszystkie rzeczy. Tam, gdzie relacja do wszystkich ludzi w dynamice miłos´ci naznaczona jest respektem wobec ich tajemnicy, mamy lud Boz˙y, jak mówi Kant: „Zatem etyczna wspólnota jest moz˙liwa do pomys´lenia wyła˛cznie zgodnie z prawami cnoty jako lud podległy Boskim nakazom, tj. jako lud Boz˙y”109. Ład moralny, który kształtuje współz˙ycie, jest ładem religijnym, otrzymuje bowiem ostatecznie swoja˛ strukture˛ nie w wyniku zewne˛trznych koniecznos´ci czy ograniczonych interesów klanowych, lecz z transcendentnie zakorzenionej absolutnej odpowiedzialnos´ci. Lévinas definiuje religie˛ jako „wie˛z´, która powstaje mie˛dzy Tym Samym a Innym, nie tworza˛c wszystkos´ci (totalité)”110. Aby mógł powstac´ „lud Boz˙y”, konieczny jest według Kanta Kos´ciół, bowiem zmysłowa natura człowieka z jej skłonnos´cia˛ do złego jest zbyt krzywym drzewem na to, by mogło na nim wyrós´c´ cos´ prostego. Jes´li jednak próbujemy wyobrazic´ sobie stan pierwotny przed jego skaz˙eniem, to Kos´ciół nie jest jeszcze potrzebny, poniewaz˙ wszyscy z˙yja˛ jako dzieci Boz˙e. W królestwie Boz˙ym nie ma nawet jakiejs´ specyficznej słuz˙by Boz˙ej, całe bowiem zachowanie jest miłos´cia˛ Boga, Jego wysławianiem, odpowiedzia˛ na Jego wezwanie. Jakis´ szczególny „namiot Boga ws´ród ludzi”, jakas´ Synagoga czy Kos´ciół nie maja˛ sensu, nawet w ramach podziału pracy w najszerszym tego słowa znaczeniu, poniewaz˙ Bóg nie moz˙e byc´ oddzielnie przyporza˛dkowany pewnej okres´lonej cze˛s´ci bycia czy pewnej okres´lonej ludzkiej działalnos´ci. Dlatego słowa Lévinasa: „ołtarz wczes´niej niz˙ wojna”111, nalez˙y rozumiec´ tylko w tym sensie, z˙e całe bycie jest miejscem oddania siebie Bogu, a wie˛c ołtarzem. Konkretny pojedynczy ołtarz jest juz˙ szczególnym aktem skierowanym przeciwko
109
KANT, RR, s. 127. LÉVINAS, TI, s. 10. 111 Por. LÉVINAS, DEHH, s. 502; aluzja do zabójstwa Abla, Rdz 4,3-10. Bratobójstwo podobnie jak ołtarz ma miejsce poza rajem. 110
289
zapomnieniu o Bogu w codziennos´ci. Równiez˙ Dekalog, którego przykazania wzywaja˛ przeciez˙ przeciwko mocy zła do dobrego, oraz krzyz˙ jako znak wybawienia z mocy zła, nie maja˛ tu jeszcze z˙adnego sensu. Jakkolwiek moz˙e sie˛ to wydawac´ paradoksalne, pierwotna wiara w Boga, owa pierwotna miłos´c´, zawieraja˛ca w sobie pra-odpowiedzialnos´c´, jest z˙yciem tak, jakby Boga nie było. Kiedy wszelkie zwracanie sie˛ ku rzeczom i ludziom jest sposobem odpowiedzi na obecne we wszystkim wezwanie do nieskon´czonej miłos´ci, to nie ma z˙adnego powodu, by ja˛ specjalnie tematyzowac´ i traktowac´ jako cos´ szczególnego. Tematyzacja i wyraz´ne podkres´lanie relacji z Bogiem rozpoczyna sie˛ dopiero z chwila˛, gdy staje sie˛ ona problematyczna – do czego jeszcze powrócimy. Pocza˛tkowo jednak miłos´c´ Boga jest w pewien sposób „ateistyczna”112; „ateistycznie wierzyc´ w Boga”113 znaczy tyle co bezgranicznie kochac´ ludzi i dzieło stworzenia. „Bóg jest miłos´cia˛: kto trwa w miłos´ci, trwa w Bogu, a Bóg trwa w nim” – pisze s´w. Jan (1 J 4,16).
6. Potrafic´ umierac´ Wszelkie kochanie oznacza umieranie. Tym, co pierwotne, nie jest egoistyczna wola z˙ycia, lecz wola kochania, a to znaczy moz˙nos´c´ umierania. Wszelkie kochanie oznacza bowiem czynienie z siebie daru dla Innego, opuszczenie siebie samego i zawierzenie (obiecuja˛cej) tajemnicy wspólnego z˙ycia. Spełnianie egzystencji człowieka, jego bycie ku s´mierci, jak to sformułował Heidegger, jest tylko wyrazem ruchu, który daje odpowiedz´ na zew „spoza”. Dlatego juz˙ samo uczasawianie egzystencji odsyła poza bycie. I dlatego moge˛ swoja˛ egzystencje˛ z miłos´ci oddac´. „Nikt nie ma wie˛kszej miłos´ci od tej, gdy ktos´ z˙ycie swoje oddaje za przyjaciół swoich” (J 15,13). Nie jest to samobójstwo. Samobójstwo jest z reguły ucieczka˛ od pewnej relacji. Nie jest to tez˙ fanatyczna bohaterska s´mierc´ za jaka˛s´ bezosobowa˛ idee˛. Jest to ofiara, stanowia˛ca konsekwencje˛ samej miłos´ci. Nie jest to w gruncie rzeczy nic szczególnego, lecz całkiem po prostu podstawowy
112 113
290
Por. LÉVINAS, TI, s. 49 nn. Tytuł ksia˛z˙ki Dorothee SÖLLE, 1968.
ruch, który w ogóle stanowi ludzkie z˙ycie. „S´mierc´ i zmartwychwstanie tworza˛ czas” – pisze Lévinas114. W cierpliwej diachronii z˙ycia moja egzystencja jest ‘byciem dla Innego’. Na zewna˛trz oddaje˛ swoje z˙ycie, z zewna˛trz je przyjmuje˛. Wszystko, co mam, jest mieniem, które komus´ zawdzie˛czam. Wszystko, co mam, jest do czegos´ powołane. Dlatego z˙ycie spełnia sie˛ wtedy, kiedy staje sie˛ darem miłos´ci. Chodzi o wole˛ z˙ycia w miłos´ci, poza ‘byciem w s´wiecie’ (ale poprzez nie: „nie ze s´wiata”, ale „posłani na s´wiat” – jak pisze Jan Apostoł115). „Poza byciem” jest nie nicos´c´, lecz miłos´c´. Droga do niej prowadzi przez bezwzgle˛dna˛ miłos´c´ do ludzi w s´wiecie, do której wzywa Bóg. Drodze tej moge˛ tylko zawierzyc´. Nad wynikiem nigdy nie panuje˛. Jest on zawsze łaska˛, a odnalezienie potem z˙ycia jest zawsze cudem zmartwychwstania. Ale obietnice˛ te˛ zawiera juz˙ w sobie powołanie. S´mierc´ staje sie˛ trudna dopiero wtedy, gdy traci swoje wyraz´ne miejsce w miłos´ci.
114 115
LÉVINAS, TI, s. 261. Por. J 17,16-18.
III
Odpadnie˛cie od dobra
1. Zło istnieje a) Jak objawia sie˛ zło? Co mamy na mys´li, kiedy mówimy o „złu”? Nie wszystko, co sprawia ból, nie kaz˙de zranienie – w fizycznym czy psychicznym sensie – spowodowane jest przez „zło”. Maszyna, komputer, nawet zwierze˛ nie moga˛ byc´ złe, jakkolwiek bywaja˛ niebezpieczne. Nieprzewidywalny dla ofiary i groz´ny skutek, jaki moga˛ one powodowac´, ma swoja˛ przyczyne˛ w „zaprogramowaniu”, wobec którego maszyna czy zwierze˛ nie moga˛ same zaja˛c´ krytycznego stanowiska. Moz˙e to uczynic´ jedynie człowiek. W przeciwien´stwie do „zła” fizycznego „zło” moralne116 jest wolnym czynem człowieka. Jako taki włas´nie wolny czyn zachowanie ludzkie wtedy tylko jest złe, gdy wynika ze s´wiadomej i dobrowolnej „zgody na «nie» wobec dobra”, jak to formułuje Klaus Hemmerle. „Zło nie zawieraja˛ce w sobie elementu winy nie jest złem”117. Czy w danym przypadku tak włas´nie jest, tego nie da sie˛ dostrzec z zewna˛trz. Nie sposób bowiem wejrzec´ we wne˛trze czyjejs´ duszy i dlatego nie moz˙na ocenic´ najgłe˛bszych motywów, jakie tam działały. Doste˛p do tego wne˛trza mamy tylko poprzez własne s´wiadectwo człowieka. Jedynie wyznanie winy jest dowodem, z˙e wyrza˛dzony danym czynem komus´ drugiemu ból nie był wynikiem błe˛du, pomyłki czy przykra˛ konsekwencja˛ tego czynu, lecz naduz˙yciem wolnos´ci, brakiem odpowiedzialnos´ci, wina˛ moralna˛.
116 Je˛zyk niemiecki ma dla oznaczenia tych dwóch odmiennych poje˛c´ dwa róz˙ne słowa: dla pierwszego z nich das Übel, dla drugiego – das Böse. Poje˛cie grzechu odnosi sie˛ wyraz´nie do relacji religijnej. Wszystkim tym poje˛ciom wspólny jest element zagroz˙enia z˙ycia. Por. hasło Das Böse w „Theologische Realenzyklopädie”, VII (1981), s. 9. 117 K. HEMMERLE, Das Böse, w: Sacramentum Mundi, t. I, Freiburg (Br.) 1967, s. 619.
293
Ale za co odpowiedzialny jest płyna˛cy z wolnos´ci zły czyn? Do czego sie˛ przyznaje, przyznaja˛c sie˛ do zła jako jego przyczyna sprawcza? Nasza dotychczasowa analiza pozwala juz˙ domys´lac´ sie˛ odpowiedzi: byc´ złym to znaczy nie wywia˛zywac´ sie˛ z odpowiedzialnos´ci, do której jestes´my wezwani. Ranic´ miłos´c´. Nie dzielic´ sie˛ chlebem. Zło ma charakter dialogiczny, rozgrywa sie˛ mie˛dzy ludz´mi, jest niedotrzymaniem obietnicy, niedochowaniem wiernos´ci118. Dobro bowiem jest wiernos´cia˛. Poniewaz˙ wszystkie jednostkowe przypadki odpowiedzialnos´ci w z˙yciu człowieka zbiegaja˛ sie˛ w jakiejs´ pra-odpowiedzialnos´ci, która znajduje wyraz w imperatywie kategorycznym i oznacza odpowiedzialnos´c´ wobec ludzkos´ci i wobec Boga, przeto „złos´c´” (w sensie bycia złym, jako przeciwien´stwo dobroci – bycia dobrym) skupia sie˛ na odmowie akceptacji tej pra-odpowiedzialnos´ci. Moz˙emy po prostu powiedziec´: zły jest człowiek, który nie kocha Boga. Albo: zły jest człowiek, który nie spełnia swego własnego najgłe˛bszego powołania. Zły jest człowiek, który nie oddaje swego z˙ycia za innych ludzi, za ludzkos´c´. Lub, mówia˛c słowami filozofii Kanta: zły jest człowiek, którego najwyz˙sza˛ maksyma˛ nie jest prawo moralne119. W gruncie rzeczy chodzi zatem o zasadniczy wybór, który dokonuje sie˛ w sercu człowieka i przez który decyduje on w sposób wolny o fundamentalnym kierunku swego z˙ycia120. W tym zasadniczym wyborze swego z˙ycia człowiek nie moz˙e jednak pragna˛c´ zła jako zła. Nie moz˙e sie˛ uwolnic´ od swojej inclinatio boni, swej predyspozycji do absolutnego dobra. Dlatego odwrócenie sie˛ od Boga jest moz˙liwe tylko wtedy, kiedy pojawia sie˛ jakis´ boz˙ek – idol, w którym owa predyspozycja ludzkiej natury moz˙e znalez´c´ swój punkt zaczepienia. Idol ten staje sie˛ z´ródłem wszelkiej miłosnej te˛sknoty i celem wszelkiego oddania. „Tym sposobem zło człowieka jest spełnianiem siebie w rezygnacji z samego siebie (nigdy bowiem nie moz˙e on sam chciec´ byc´ z gruntu zły ani zgadzac´ sie˛ z tym, co czyni jako zło). [...] Sta˛d moz˙na tez˙ zrozumiec´, z˙e nawet to, czego sie˛ pragnie w złym czynie, formalnie jest zawsze dobrem, a nawet dobrem absolutnym [...]. A jednak włas´nie to
118 Por. J. TISCHNER, Filozofia dramatu, Paris 1990 (w dalszym cia˛gu cyt. jako FD), s. 204 n. 119 Por. KANT, RR, s. 40 nn. 120 Por. B. HÄRING, Frei in Christus, Freiburg (Br.) 1979, s. 195.
294
absolutne pragnienie dobra jest złem, poniewaz˙ polega na absolutnym rozbracie z Absolutem. Jest to jedna, zawsze ta sama, transcendentna zasadnicza postac´ zła”121. b) Przyczyna moz˙liwos´ci odste˛pstwa od absolutnego dobra122 Nim zajmiemy sie˛ pytaniem, dlaczego człowiek odchodzi od Boga, choc´ przeciez˙ nie moz˙e zrezygnowac´ ze swego przeznaczenia ku Bogu, zapytajmy, jak to w ogóle jest moz˙liwe. Gdzie znajduja˛ sie˛ te „punkty pe˛knie˛cia” w konstytucji człowieka, które pozwalaja˛ na odejs´cie od Boga i inne ukierunkowanie swego z˙ycia. Otóz˙ ten negatywny zwrot jest moz˙liwy dlatego, z˙e człowiek został stworzony jako „skon´czona nieskon´czonos´c´” – jako istota wezwana do tego, by poprzez skon´czone kroki realizowac´ swoje nieskon´czone powołanie, i aby za te skon´czone kroki samemu odpowiadac´. Poniewaz˙ człowieczen´stwo człowieka jest wynikiem tego, z˙e w najskrytszym zaka˛tku jego duszy przemawia do niego nieustannie Bóg, człowiek ten w swojej intencjonalnos´ci wkracza zawsze w sfere˛ tego, co nieskon´czone. Tym róz˙ni sie˛ od zwierze˛cia. Z˙e zas´ to nieskon´czone przemawianie Boga do człowieka jest darem miłos´ci, pozostawia mu ono wolnos´c´ i nie nakłada na niego wie˛zów nierozerwalnej zalez˙nos´ci. Sprawia w jego naturze „predyspozycje˛” (inclinatio), nie zas´ „przymus” (coactio). Miłos´c´ pragnie miłos´ci, wolnego odzewu. Dlatego owo nieskon´czone przemawianie jest apelem, który pobudza z wolnos´ci płyna˛ce da˛z˙enie. Dobra pragnie sie˛ z własnego impulsu, a nie z cudzego nakazu. Da˛z˙enie to nie znajduje jednak punktu oparcia w samej nieskon´czonos´ci, lecz jest zdane na ograniczona˛ skon´czonos´c´ konkretnego z˙ycia. Wszystko, co „jest”, jest zawarte i chciane w intencjonalnos´ci o nieskon´czonym zasie˛gu. Człowiek „jest w pewnej mierze wszystkim” (quodammodo omnia) – jak pisze Tomasz z Akwinu – przynajmniej jes´li chodzi o jego przeznaczenie. Dobro absolutne osia˛ga sie˛ zawsze poprzez dobro
121
B. WELTE, Über das Böse. Eine thomistische Untersuchung. („Quaestiones disputatae” nr 6) Freiburg (Br.) 1959, s. 23. 122 Poniz˙szy wywód opiera sie˛ na zawartej w pracy Weltego Über das Böse interpretacji artykułów 1,2,5,6 q. XXII i XXIV w dziele De veritate Tomasza z Akwinu.
295
konkretne. W swoim akcie człowiek jest zawsze skon´czony, jakkolwiek w swojej istocie jest przeznaczony do nieskon´czonos´ci. Dynamika z˙ycia, w której realizowana jest istota, pozostaje zawsze uwikłana w materialne moz˙liwos´ci i składa sie˛ z bardzo konkretnych skon´czonych kroków. Bycie człowieka jest pomimo jego przeznaczenia do nieskon´czonos´ci skon´czone. Tym, jak mówi s´w. Tomasz, róz˙ni sie˛ człowiek od Boga. Zarazem jednak wszystko, co jest, jest przekraczane ku nieskon´czonos´ci. Chce sie˛ zawsze „wie˛cej”, niz˙ moz˙e dac´ to, co konkretne. Istotny horyzont naszej woli przekracza wszystko, co skon´czone: transcendit suprema genera. Tym, co okres´la duchowo nasza˛ wole˛, nie jest bonum particulare, lecz bonum simpliciter – dobro, którego wszelkie dobro cza˛stkowe jest jedynie odblaskiem. Z racji swego odniesienia do Boga jest wie˛c człowiek z jednej strony wolny wzgle˛dem warunków bycia. Za Lévinasem nazwalis´my wyz˙ej te˛ wolnos´c´ „hipostaza˛”. Z drugiej jednak strony musi sie˛ ustosunkowywac´ do konkretnej rzeczywistos´ci swego s´wiata. Tylko w tym, jak to czyni, wyraz˙a sie˛ jego wolnos´c´. Dlatego poszczególne elementy materialne bycia stanowia˛dla niego moz˙liwos´c´. Tak wie˛c bycie człowieka ma charakter „mieszany” (cum in natura sua habeat permixtionem potentiae)123. Otóz˙ w tym zmieszaniu, w tej skon´czonej nieskon´czonos´ci człowieka zawarta jest równiez˙ moz˙liwos´c´ odejs´cia od Boga. Konkretna ludzka wola jest wprawdzie ze swej istoty odniesiona trwale do absolutnego dobra, poniewaz˙ jednak moz˙e sie˛ ona realizowac´ tylko w konkrecie, moz˙e sie˛ tez˙ realizowac´ w odejs´ciu od absolutnego dobra. „Tak wie˛c [człowiek] jest wzgle˛dem tego, czego ze swej natury koniecznie pragnie, utrzymywany jednoczes´nie w pełnej wahania nieokres´lonos´ci, której – tak samo, jak swojej natury – nie moz˙e usuna˛c´. O ile zatem necessitate naturae musi zawsze pragna˛c´ swego absolutnego dobra, o tyle possibilitate actus zawsze wprawdzie moz˙e, ale nie musi go realizowac´. Moz˙emy wie˛c zostac´, co sie˛ tyczy mocy naszej realizacji, odła˛czeni od Z´ródła naszego działania, a tym samym od siebie samych, a pomimo to z racji naszej istoty, naszej natury, a tym samym naszej naturalis inclinatio pozostajemy z koniecznos´ci z nia˛ zwia˛zani”124. Ludzka egzystencja jest zatem okres´lona przez pozornie
123 124
296
De veritate, XXIV,7. WELTE, Über das Böse, s. 22.
paradoksalna˛ sytuacje˛: poniewaz˙ chodzi jej o Boga, moz˙e ona byc´ wolna w swojej wie˛zi ze skon´czonym byciem, a poniewaz˙ jest zwia˛zana z byciem skon´czonym, moz˙e sie˛ od Boga uwolnic´. W s´lad za Lévinasem moz˙emy to miejsce rozstania okres´lic´ jeszcze dokładniej. Wie˛z´ z byciem skon´czonym nie jest moz˙liwa bez wzywaja˛cej miłos´ci. Z miłos´cia˛ ta˛ spotykamy sie˛ zawsze w drugim człowieku. Drugi człowiek wzywa mnie do odpowiedzialnos´ci i w te˛ relacje˛ odpowiedzialnos´ci wła˛czona zostaje cała sfera materialna, cała skon´czonos´c´. Bez relacji z innymi ludz´mi nie moge˛ z˙yc´. Jak jest wie˛c do pomys´lenia moje uchylenie sie˛ od odpowiedzialnos´ci wobec Drugiego, w której realizuje sie˛ odpowiedzialnos´c´ wobec Boga? Według Lévinasa pewien moz˙liwy dystans w miłos´ci zaczyna sie˛ dopiero wskutek wołania o sprawiedliwos´c´ ze strony innych, kolejnych ludzi, którzy kwestionuja˛ uczynki miłos´ci wobec jednego tylko człowieka. Dopiero tak dochodzi do owej „pełnej wahania nieokres´lonos´ci”, o której mówi Welte. Jej miejscem jest je˛zyk, filozofia. Dopiero teraz, jak sie˛ wydaje, człowiek w spełnianiu swej egzystencji, w której zgodnie ze swoja˛ istota˛ pragnie absolutnej miłos´ci, zostaje wezwany do tego, by sie˛ zawahac´. Dopiero teraz moz˙e odmówic´ miłos´ci – jakkolwiek na razie tylko z miłos´ci. Skon´czona nieskon´czonos´c´ człowieka nie jest przyczyna˛ jego uchylenia sie˛ od odpowiedzialnos´ci wobec Boga. Nasze rozwaz˙ania miały na razie wskazac´ tylko na to, z˙e takie rozstanie z Bogiem w ogóle jest moz˙liwe. Z chwila˛ kiedy ono staje sie˛ faktem – kiedy Bóg zostaje zasta˛piony przez idola – odbywa sie˛ w opisany włas´nie sposób.
2. Odwrócenie sie˛ od Boga a) Le˛k przed s´miercia˛, który przychodzi z zewna˛trz W zasadniczym wyborze, w którym zwracam sie˛ ku idolowi i odwracam od Boga, zdecydowałem sie˛ uznac´, z˙e Bóg jest nie-dobry125. Ale jak do tego doszło? Przypomnijmy sobie, w jaki sposób spotykam Boga: dzieje sie˛ to w zwróconej do mnie przez Innego pros´bie o miłos´c´. Ale miłos´c´ kosztuje.
125
Por. tamz˙e, s. 23.
297
Jej koszt jest w gruncie rzeczy nieograniczony, zwłaszcza wtedy, gdy reaguje ona na wezwanie ze strony „ludzkos´ci”. Miłos´c´ oznacza, jak to wyz˙ej zauwaz˙ylis´my, całkowite oddanie siebie Innemu na podstawie zaufania. To oddanie sie˛ jest zawsze kredytem zaufania, nadzieja˛, z˙e po uczynieniu daru mego z˙ycia nasta˛pi jego przyje˛cie, z˙e po s´mierci w diachronii czasu nasta˛pi zmartwychwstanie. Miłos´c´ z˙yje ta˛ włas´nie obietnica˛. Powiedziane Bogu „nie” oznacza, z˙e przestało sie˛ ufac´ obietnicy i cofa sie˛ kredyt zaufania. Powiedziane Bogu „nie” jest wynikiem s´miertelnego le˛ku przed miłos´cia˛, obawa˛, z˙e toz˙samos´c´ mojego ‘ja’ mogłaby sie˛ rozpłyna˛c´ w pustce i nicos´ci, z˙e mogłaby zostac´ u-nicestwiona. Z˙e po s´mierci nie nasta˛pi zmartwychwstanie. Z˙e miłos´c´, która wzywa, nie jest wierna i dobra. Utracic´ absolutny punkt oparcia dla swego z˙ycia znaczy tyle co popas´c´ w le˛k egzystencjalny. Wie˛z´ z nieskon´czonos´cia˛ przerwała sie˛ i powstaje uczucie nieskon´czonego zawrotu głowy: „Le˛k moz˙na porównac´ z zawrotem głowy. Temu, którego oku przychodzi spojrzec´ w zieja˛ca˛ otchłan´, zawraca sie˛ w głowie” – pisze Søren Kierkegaard126. Wszelki strach, odnosza˛cy sie˛ do tego, co skon´czone, niesie w sobie skrycie ten włas´nie nieskon´czony le˛k. Wszelkie zło fizyczne czy moralne, wszelka s´mierc´ budza˛ le˛k wtedy, gdy godza˛ w centrum mojej toz˙samos´ci. Odbieraja˛ mi wtedy nie tylko cos´, a nawet nie tylko wszystko: odbieraja˛ mi wtedy mnie samego. A przeciez˙ przyszłoby mi z łatwos´cia˛ oddac´ wszystko, gdybym był pewien, z˙e zachowam siebie, z˙e pozostane˛ w miłos´ci. Ale gdzie jest z´ródło tego le˛ku? Jak przenika on w gła˛b mego serca, skoro przeciez˙ dobroc´ Stwórcy jest po prostu tylko dobrocia˛, jak dotychczas twierdzono? Odpowiedz´ na to pytanie wia˛z˙e sie˛ z konstytucja˛ człowieka jako skon´czonej nieskon´czonos´ci. Otóz˙ nieskon´czona Boz˙a akceptacja osia˛ga mnie za pos´rednictwem czegos´ skon´czonego, co okres´lilis´my wyz˙ej jako „macierzyn´stwo”. Konkretne skon´czone dos´wiadczenia pozwalaja˛ mi sie˛ domys´lac´, z˙e jestem postrzegany i chciany na sposób nieskon´czony. Jednakz˙e kaz˙demu dane sa˛ w jego z˙yciu równiez˙ dos´wiadczenia, które wprost temu przecza˛.
126 S. KIERKEGAARD, Begrebet Angest; tutaj cyt. wg przekładu niem. Der Begriff Angst, Stuttgart 1992 (w dalszym cia˛gu cyt. jako BA), s. 60.
298
Moja skierowana do Drugiego pros´ba: „Nie zabijaj mnie!” czy: „Nie pozostawiaj mnie samotnym w mojej s´miertelnos´ci!”, az˙ nazbyt cze˛sto nie znajduje z˙adnego oddz´wie˛ku. A przeciez˙ akceptacja i przyje˛cie sa˛ mi tak potrzebne jak chleb powszedni – w najprawdziwszym znaczeniu tego słowa. Zostaje˛ przyje˛ty, kiedy otrzymuje˛ chleb i przestrzen´ do z˙ycia. Przesłanie: „Dobrze, z˙e jestes´!”, przychodzi do mnie konkretnie i tylko w taki włas´nie sposób. Z kolei odmowa konkretnej moz˙liwos´ci z˙yciowej – jes´li nie ma równiez˙ dla mnie wiarygodnego sensu – jawi sie˛ jako odrzucenie. Ten brak akceptuja˛cej miłos´ci jest doznawany nie tylko jako nic, lecz jako skierowane pod moim adresem nie. Le˛k rodzi sie˛ sta˛d, z˙e Inny w moim odczuciu odmawia mi swojej miłos´ci. Nie chce mnie. Nie powinienem istniec´ albo przynajmniej nie powinienem byc´ takim, jaki jestem. Jest to jakby s´miercionos´na agresja, której jedyna˛ przyczyna˛ – niezalez˙na˛ od jakiejkolwiek winy – jest moje istnienie. Kiedy Inny okazuje mi pogarde˛ lub nienawis´c´, oznaczaja˛ce, z˙e nie chce on mnie w swoim s´wiecie, daje mi tym samym do zrozumienia, z˙e w ogóle nie jestem chciany. Chodzi nie tylko o to, z˙e istnieje pewna sfera, której nie wolno mi przekroczyc´, i pewne rzeczy, których nie wolno mi miec´, lecz o to, z˙e ja jako ja sam nie mam w jego s´wiecie miejsca. Jes´li zas´ mam, to tylko takie, jakie on mi przydzieli – co na jedno wychodzi, poniewaz˙ nie moge˛ wtedy byc´ soba˛ samym. Tamto pra-wezwanie pozostawiło s´lad odczucia, z˙e chodzi o mnie, „jak gdyby w przestrzeni kosmicznej mnie włas´nie szukano”. Otóz˙ jes´li w to pierwotne dos´wiadczenie wmiesza sie˛ w tak dosadny sposób sygnał, z˙e bynajmniej sie˛ mnie nie szuka, lecz z˙e pragnie sie˛ mnie pozbyc´, to czy nie zostaje przez to naruszone owo „macierzyn´stwo”, dzie˛ki któremu człowiek w ogóle moz˙e byc´ dobry? Jest to jakby dos´wiadczenie odwołania pierwotnej obietnicy z˙ycia, która˛ akt stwórczy obdarzył mnie na moja˛ droge˛. I czy tym samym nie zostaje w sposób nieunikniony zniszczone moje zaufanie do Boga? Okrzyk: „Boz˙e mój, czemu...?”127, który ła˛czy sie˛ z dos´wiadczeniem najgłe˛bszego cierpienia, s´wiadczy o tym charakterze przez˙ywanego zła
127 W psalmie 22 dalekos´c´ Boga: „Boz˙e mój, Boz˙e mój, czemus´ mnie opus´cił? Daleko od mego Wybawcy słowa mego je˛ku” (w. 2), jest przez˙ywana na tle dawnej bliskos´ci w macierzyn´stwie: „Ty mnie zaiste wydobyłes´ z matczynego łona; Ty mnie czyniłes´ bezpiecznym u piersi mej matki. Tobie mnie poruczono przed urodzeniem, Ty jestes´ moim Bogiem od łona mej matki. Nie stój z dala ode mnie, bo kle˛ska jest blisko, a nie ma wspomoz˙yciela” (ww. 10-12).
299
jako relacji mie˛dzyosobowej, który poprzedza wszelkie dos´wiadczenie zła jako nicos´ci i pustki. Ten le˛k jest le˛kiem przed Bogiem, który jest przeciwko mnie i który grozi mi nicos´cia˛, unicestwieniem. Kiedy Inny w tym sensie mnie zabija, to zabija mnie niejako w imieniu Boga. Zabija moje zaufanie do Boga. Niszczy fundament mojej nadziei i otuchy, poniewaz˙ zadaje kłam obietnicom „macierzyn´stwa”, które jest z´ródłem tego podstawowego zaufania. Kaz˙de spojrzenie Innego, jakie na mnie pada, ma taka˛ włas´nie absolutna˛ wage˛. Kaz˙de spojrzenie moz˙e mi z˙ycie ofiarowac´ albo je odebrac´. Z racji tej swojej „boskiej” mocy stosunki mie˛dzyludzkie sa˛ czyms´ niezwykle wraz˙liwym, a zarazem czyms´, co o wszystkim w z˙yciu człowieka decyduje. Tu włas´nie rodzi sie˛ wszelkie dobro i wszelkie zło. Najwaz˙niejsze pytanie teodycei nie brzmi: Czy Bóg istnieje? – lecz: Ska˛d wiadomo, z˙e Bóg moz˙e byc´ po prostu tylko dobry? Mit Biblii hebrajskiej, opisuja˛cy upadek ludzkos´ci w grzech (Rdz 2-11), nalez˙y odczytywac´ jako po prostu mit antropologiczny (Ricoeur). Adam znaczy człowiek. Chodzi przy tym nie o przedstawienie pewnych wydarzen´ w pewnym minionym czasie, lecz o zrozumienie zwia˛zków, poprzez które zło jest dzisiaj aktywne w człowieku, w s´wiecie i w relacji z Bogiem. Eugen Drewermann interpretuje jahwistyczna˛ prahistorie˛ pod ka˛tem znaczenia le˛ku. Otóz˙ przebiegłos´c´ we˛z˙a polega na tym, z˙e podaje on w wa˛tpliwos´c´ Boz˙a˛ dobroc´. Bóg, który urza˛dził dla człowieka wspaniały ogród i który dał mu przykazanie maja˛ce chronic´ go przed s´miercia˛, zamienia sie˛ nagle w Boga, który jest przeciwko człowiekowi, który nie chce mu uz˙yczyc´ swojej boskos´ci. Zapytanie we˛z˙a „sugeruje cos´ niesłychanego: z˙e mianowicie Bóg mógłby byc´ okrutnym despota˛, który stwarza wspaniały ogród i umieszcza w nim człowieka, a potem wystawia go na me˛ki Tantala, zakazuja˛c mu korzystac´ z tego, co mu dano, i uz˙ywac´ rzeczy, które widzi przed soba˛”128. Dopiero wskutek tego podejrzenia, z˙e Bóg jest zły, zakaz poła˛czony z ostrzez˙eniem przed s´miercia˛ zaczyna napawac´ le˛kiem. Dopóki bowiem Bóg wydaje sie˛ dobry, a ja znajduje˛ w Nim niezawodne oparcie, czuje˛, z˙e z˙ycie moje jest bezpieczne. Dopiero gdy Bóg przestaje wydawac´ sie˛ dobry i byłoby moz˙e lepiej nie szukac´
128 E. DREWERMANN, Strukturen des Bösen I. Die jahwistische Urgeschichte in exegetischer Sicht, Paderborn 41982, s. 56.
300
w Nim oparcia, zaczyna sie˛ nasuwac´ mys´l o przekroczeniu Jego przykazania, a wskutek tego wypowiedziane przez Niego ostrzez˙enie przed s´miercia˛ przestaje byc´ ostrzez˙eniem, a staje sie˛ skierowana˛ przeciwko mnie groz´ba˛. Wa˛z˙ nie mówi, z˙e Boga nie ma. „Natomiast destrukcja prawdy o Bogu Przymierza, o Bogu, który z miłos´ci stwarza, z miłos´ci zawiera z ludzkos´cia˛ Przymierze w Adamie, z miłos´ci stawia wymagania sie˛gaja˛ce samej istoty człowieka, samej wewne˛trznej racji człowieczen´stwa – destrukcja tej prawdy jest w wypowiedzi Szatana całkowita”. To włas´nie kard. Karol Wojtyła (dzisiaj Jan Paweł II) nazwał anty-Słowem Szatana, przeciwstawionym pierwotnemu słowu Boga129. Paul Ricoeur w swojej pracy Symbolika zła poddał analizie hermeneutycznej mity i symbole, w których znalazło wyraz przyznanie sie˛ do winy130. Takie pradawne symbole, jak zmaza, grzech i wina, oraz mity mówia˛ce o walkach bogów, stanowia˛ce tres´c´ greckich tragedii i biblijnej opowies´ci o Adamie, sprowadzaja˛ sie˛ jego zdaniem w swoim intencjonalnym telos do poje˛cia niewolnej woli (które jednak pozostaje poje˛ciem pozbawionym bezpos´rednios´ci131). Wolnos´c´ człowieka jest wolnos´cia˛ w niewoli i skaz˙eniu. Archaiczny symbol plamia˛cej skazy, spowodowanej zetknie˛ciem z czyms´ nieczystym i pocia˛gaja˛cej za soba˛ rozstanie z Bogiem, zachowuje równiez˙ dla nas swoje znaczenie, poniewaz˙ zło w niewolnej woli wykazuje odpowiedni potrójny „schematyzm”: 1) pozytywnos´c´: zło nie jest niczym, lecz „czyms´”, co je „stanowi” i w tym sensie nalez˙y je „usuna˛c´”; 2) zewne˛trznos´c´: zło kusi od zewna˛trz; czynic´ zło znaczy ulegac´ pewnej sile przycia˛gaja˛cej; w pewnym sensie zło, które sam czynie˛, jest przeze mnie „doznawane”; 3) zakaz˙enie: z przychodza˛cej z zewna˛trz pokusy staje sie˛ samodotknie˛cie i samozwia˛zanie, które jak zakaz˙enie przyprawia o chorobe˛ i zniewala132.
129
K. WOJTYŁA, Znak sprzeciwu, Kraków 1995, s. 46. RICOEUR, SZ; por. zwłaszcza s. 144-149. 131 Tamz˙e, s. 144. Pozostaje poje˛ciem pozbawionym bezpos´rednios´ci, poniewaz˙ w je˛zyku bezpos´rednim i droga˛ czysto ejdetycznej analizy poła˛czenie to nie daje sie˛ wyrazic´, bowiem „paradoks zniewolonej wolnej woli – paradoks niewolnej woli – jest dla mys´lenia nie do zniesienia”. 132 O skutkach złego czynu be˛de˛ jeszcze szczegółowo mówił poniz˙ej; por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. IV. 130
301
Zawarty w Biblii hebrajskiej mit o upadku w grzech próbuje ukazac´ powstanie zła na przykładzie Adama jako „pro-totypu” człowieka. Równiez˙ on us´wiadamia nam, z˙e zła nie da sie˛ wytłumaczyc´ z perspektywy samotnos´ci człowieka, lecz jedynie w zwia˛zku z faktem, z˙e ktos´ przemawia do niego z zewna˛trz. Dlatego kon´cowa rozmowa z we˛z˙em jest w pewnej mierze konieczna. Jest to rozmowa na duchowej, ludzkiej płaszczyz´nie, pocza˛tkowo poza moca˛ zmysłowos´ci czy nicos´ci. Zło ma u swego pocza˛tku zły zew, który zagraz˙a mi w centrum mojej osoby i budzi le˛k egzystencjalny. „Dlatego to”, pisze Ricoeur, „zrobienie pierwszego kroku w «satanologie˛» – juz˙ na granicy dos´wiadczen´ z kuszeniem – zawsze jest potrzebne”133, nawet jes´li z tej perspektywy nie jest moz˙liwe jej spekulatywne rozwinie˛cie. Anty-Słowo we˛z˙a jest kłamstwem. To kłamstwo, grzech Innego, które poprzedza grzech własny, niszczy fundamentalne zaufanie i narusza głe˛boko relacje˛ z Bogiem. Nadwa˛tlona w ten sposób, relacja ta zostaje w kon´cu zerwana. „Poza byciem” grozi nie tylko nicos´c´, lecz sprawiaja˛cy unicestwienie „zły Bóg”. Przestrzen´, w której odbywa sie˛ spotkanie z Bogiem, przestrzen´, w która˛ prowadzi umieranie, została zatruta. Staje sie˛ ona „polem le˛ku” (Drewermann), miejscem s´mierci, z którego nalez˙y uciekac´. S´mierc´ jako moc niszcza˛ca ludzkie ‘ja’ w ogóle dopiero teraz zaczyna odgrywac´ role˛. Dopóki pewien jestem miłos´ci „spoza” (jakkolwiek nie jest to wiedza uchwytna), nie pojawia sie˛ le˛k przed s´miercia˛, s´mierc´ nie grozi jako „nicos´c´”. Istota˛ le˛ku przed s´miercia˛ nie jest bowiem rozła˛ka z tym, co skon´czone, zmysłowe i uchwytne, lecz zagroz˙enie tym, z˙e jest sie˛ z gruntu nie chcianym – egzystencjalna˛ od-mowa˛zamiast roz-mowy. Czyz˙ nie musi to równiez˙ naruszyc´ mojego stosunku do Boga, który realizuje sie˛ wyła˛cznie w relacji mie˛dzyludzkiej, zranic´ mojej duszy? Kłamstwo dlatego ma taka˛ moc, z˙e stosunek do Boga nie jest dany bezpos´rednio, lecz zawsze pojawia sie˛ tylko poprzez s´wiadectwo, jako zapos´redniczony kategorialnie, i musi byc´ przedmiotem wiary. Czy nie jest to moz˙liwos´c´ zranienia o wiele głe˛bsza, poprzedzaja˛ca te˛, która dotyka mnie w moim z˙yciu cielesnym? Otóz˙ ta moz˙liwos´c´ zranienia jest, jak mi sie˛ zdaje, najgłe˛bsza˛ przyczyna˛ tego, z˙e człowiek odwraca sie˛ od Boga i szuka schronienia u jakiegos´ idola.
133
302
RICOEUR, SZ, s. 245 n.
Dramat zła ma to do siebie, z˙e grzech jest naste˛pstwem grzechu, z˙e zło jest poprzedzane przez zło i dlatego jawi sie˛ jako nieuniknione. Cała tres´c´ mitu o upadku człowieka zawiera sie˛, jak pisze Kierkegaard, włas´ciwie w jednym zdaniu: „Grzech przyszedł na s´wiat przez grzech”134. Otóz˙ człowiek grzeszy, tak jakby „nie był soba˛, lecz le˛kiem, obca˛ moca˛, która nim owładne˛ła, moca˛, której on bynajmniej nie kocha, lecz której sie˛ le˛ka”135. To, z˙e le˛k przyszedł na s´wiat „tylko” droga˛ swobodnie wymys´lonego kłamstwa niz˙szej istoty stworzonej przez zawsze dobrego Boga, moz˙na powiedziec´ dopiero ex post, z perspektywy objawienia samego Boga. Dopiero z perspektywy odwrotnego dos´wiadczenia, znosza˛cego moc zła, moz˙na sobie wyobrazic´, w jaki sposób zło moz˙e pojawic´ sie˛ w s´wiecie, chociaz˙ Bóg jest sama˛ dobrocia˛, a takz˙e człowiek u swego pocza˛tku jest niepodzielnie dobry. To wszakz˙e nie wyjas´nia jeszcze z´ródła grzechu: albo tez˙ wyjas´nia tak, z˙e włas´nie nie wyjas´nia. Z´ródła grzechu nie moz˙na zrozumiec´, moz˙na je tylko ujrzec´ oczyma wiary: nie lez˙y ono w istocie Boga, ani tez˙ w istocie człowieka. Człowiek jest za grzech odpowiedzialny, ale nie od samego pocza˛tku. Dopiero z perspektywy tej wiary znika lub moz˙e zostac´ przezwycie˛z˙ony ów fundamentalny le˛k136. b) Rozpacz, wewne˛trzna strona le˛ku Le˛k – dopóki nie uwolni od niego wiara – rodzi złe skutki. W człowieku powstaje dysharmonia, rozpacz, która˛ Kierkegaard nazywa „choroba˛ na s´mierc´”. Nie moge˛ sobie juz˙ poradzic´ z najgłe˛bsza˛ tajemnica˛ własnej toz˙samos´ci. Skoro fundament mojego z˙ycia – bo o to przeciez˙ chodzi w problemie Boga – przyprawia mnie o le˛k egzystencjalny, to musze˛ od niego uciekac´. Nie moge˛ chciec´ nie byc´. Nie moge˛ tez˙ po prostu stawic´ czoła temu le˛kowi albo pogra˛z˙yc´ sie˛ wen´, skoro sie˛ obawiam, z˙e oznacza on moja˛ ostateczna˛ zgube˛137. To staje sie˛ przyczyna˛ rozpaczy.
134
KIERKEGAARD, BA, s. 29. Tamz˙e, s. 41. 136 Do tej kwestii jeszcze powróce˛; por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,2. 137 Takz˙e w samobójstwie, popełnianym z rozpaczy, z˙ywe jest – zawiedzione – pragnienie bycia kochanym. Samobójstwo z rozpaczy nie oznacza stawienia czoła samej głe˛bi, lecz ucieczke˛ od niej, poniewaz˙ jest ona nie do zniesienia. 135
303
Kierkegaard pisze, z˙e rozpacz ustaje wtedy, gdy ludzka jaz´n´ „be˛da˛c soba˛ i pragna˛c byc´ soba˛, jest przejrzys´cie wsparta na Bogu”138. Ale włas´nie cos´ takiego nie jest moz˙liwe, kiedy załamie sie˛ ufnos´c´, z˙e Bóg jest dobry. Ratuja˛ca od rozpaczy wiara, która˛ ma na mys´li Kierkegaard, zakłada Boga objawionego jako dobrego: „Wierza˛cy, mówia˛c po prostu, widzi i rozumie swój upadek [...], ale wierzy. Dlatego nie ginie. Wszystko pozostawia Bogu, wszystkie sposoby pomocy, ale wierzy, z˙e dla Boga jest wszystko moz˙liwe. Niepodobna jest wierzyc´ we własna˛ zgube˛”139. Wiara we własna˛ zgube˛ jest jak najbardziej moz˙liwa, na tym bowiem włas´nie polega siła le˛ku przed Bogiem. To, z˙e Bóg jest dobry, jest rzecza˛ niepewna˛. „Słysze˛ przesłanie, ale brak mi wiary” – mówi Faust Goethego. W tym włas´nie tkwi z´ródło najgłe˛bszej rozpaczy. Wszelka inna rozpacz, której struktury Kierkegaard tak sugestywnie opisuje, sta˛d sie˛ wywodzi. Człowiek zrozpaczony rozpacza nad swoim stosunkiem do „wiecznos´ci”, od którego przeciez˙ nie moz˙e sie˛ uwolnic´. Rozpacz ta nie dotyczy „czegos´”, lecz jego samego. Rozpacza on nad soba˛ samym jako niekochanym. Jako taki nie moz˙e on akceptowac´ siebie samego, nie moz˙e spokojnie z˙yc´ ze soba˛ w s´wiecie140. „Rozpacz nad soba˛, rozpacz z powodu niemoz˙nos´ci pozbycia sie˛ siebie jest formuła˛ kaz˙dej rozpaczy i dlatego druga forma rozpaczy, rozpacz z powodu che˛ci bycia soba˛, moz˙e byc´ sprowadzona do pierwszej formuły, rozpaczy z powodu che˛ci niebycia soba˛”141. Wraz z zanikiem zaufania w samej głe˛bi, z le˛kiem w najgłe˛bszym zakamarku duszy ginie wszelki spokój. Podobnie jak dla człowieka tona˛cego, istnieje juz˙ tylko alternatywa: is´c´ z rozpacza˛ na dno albo rozpaczliwie szukac´ ratunku. Cze˛sto jedno ła˛czy sie˛ z drugim. Ale miejsce, z którego pochodzi le˛k, nie moz˙e zostac´ zaakceptowane. Egzystencjalny niepokój, powodowany w najgłe˛bszych zakamarkach duszy przez le˛k, jest z reguły wypierany i przesłaniany przez pozorna˛ pewnos´c´, jaka˛ daje skon´czone bycie, w które człowiek ucieka. „Dlatego tez˙ pospolite mniemanie, z˙e rozpacz jest rzecza˛ rzadka˛, jest bardzo dalekie od
138 S. KIERKEGAARD, Bojaz´n´ i drz˙enie. Choroba na s´mierc´, przeł. J. Iwaszkiewicz, Warszawa 21972 (w dalszym cia˛gu cyt. jako CH), s. 148.229. 139 Tamz˙e, s. 178. 140 Por. E. DREWERMANN, Strukturen des Bösen III. Die jahwistische Urgeschichte in philosophischer Sicht, Paderborn 41983, s. XLI. 141 KIERKEGAARD, CH, s. 155.
304
prawdy; przeciwnie, rozpacz jest rzecza˛ powszechna˛”142. Ale podskórnie le˛k trawi substancje˛ i determinuje skrycie całe zachowanie. c) Dalekos´c´ Boga Kiedy Bóg grozi zniweczeniem, nie pozostaje mi nic innego, jak odwrócic´ sie˛ do Niego plecami i uciekac´ z miejsca, gdzie moz˙na Go spotkac´. To odwrócenie sie˛ od Boga jest zerwaniem, odmowa˛ zaufania do pierwotnej obietnicy i jako decyzja przeciwko Bogu ma charakter osobowy, zanim jeszcze moz˙e przejs´c´ w nieosobowa˛ strukture˛ zapomnienia o Nim. Paul Ricoeur w swoich fenomenologicznych badaniach nad wina˛ zajmuje sie˛ poje˛ciem grzechu. Przejs´cie od zmazy do grzechu143, dokonywane przez religijna˛ s´wiadomos´c´ winy, jest przejs´ciem do osobowej relacji wzgle˛dem Bóstwa. W Biblii hebrajskiej człowiek wyraz˙a swoja˛ podstawowa˛ sytuacje˛, analizuja˛c siebie samego w słowach wypowiadanych przez Boga (powołanie) i słowach wypowiadanych przez człowieka (wezwanie). Zasadniczym punktem odniesienia jest Bóg, który pochyla sie˛ nad człowiekiem i troszczy o niego. Wszystko dzieje sie˛ w całos´ciowym zwia˛zku dialogicznym. Słowo Boga zwraca sie˛ do człowieka; prorok „głosi”: krzyczy, błaga, grozi itd., a równiez˙ kodeksy praw maja˛ „rozpie˛tos´c´ i głe˛bie˛ słowa pierwotnego, ustanawiaja˛cego sytuacje˛ dialektyczna˛, w której łonie zjawia sie˛ grzech”144. Przykazanie jest modalnos´cia˛ obecnos´ci Boga: wyrazem Jego s´wie˛tej woli. „Najpierw jest obecnos´c´, nie istota”145. Grzech dokonuje sie˛ w wymiarze spotkania i rozmowy jako zerwanie zawartego Przymierza. Tak wie˛c zanim stanie sie˛ kategoria˛ moralna˛, stanowi on kategorie˛ religijna˛: nie jest przekroczeniem jakiejs´ abstrakcyjnej reguły, lecz naruszeniem relacji osobowej. Zerwanie z Bogiem jest wyrazem niezdolnos´ci do dialogu. Według Lévinasa zło przejawia sie˛ jako „kryzys je˛zyka”146. Przestaje istniec´ kontakt z całkowicie Innym. Powiedzielis´my na pocza˛tku, z˙e spotkanie z Bogiem dokonuje sie˛ jako spotkanie z człowiekiem. Odwrócenie sie˛ od
142 143 144 145 146
Tamz˙e, s. 162. Por. RICOEUR, SZ, s. 47-95. Tamz˙e, s. 53. Tamz˙e, s. 52. LÉVINAS, DD, s. 107.
305
Boga naste˛puje w konkretnym spotkaniu mie˛dzyludzkim. Patrza˛c w twarz Innego, który mnie nie obdarowuje, lecz zagraz˙a mi, odwracam sie˛ od Boga. Odsłania sie˛ teraz wste˛pny wgla˛d w szatan´ski kra˛g zła: Poniewaz˙ Inni spotykaja˛ mnie czasem spojrzeniem mordercy, odmawiaja˛ mi prawa do istnienia i do bycia soba˛ i pozostawiaja˛ mnie w mojej niedoli samego, zaufanie do absolutnego Z´ródła zanika. Poniewaz˙ przestałem ufac´ temu Z´ródłu i szukam teraz oparcia w zabezpieczeniu mojej egzystencji przez siebie samego, nie odwaz˙am sie˛ tez˙ juz˙ – jes´li wymaga to rezygnacji z samego siebie – przyjs´c´ z pomoca˛ temu, który spojrzeniem wyraz˙aja˛cym jego niedole˛ prosi o pomoc. Odwrócenie sie˛ od Boga jako odwrócenie sie˛ od tajemnicy niewiadomej przyszłos´ci, ku której wzywa mnie Inny, okazuje sie˛ kresem miłos´ci i kresem otwartos´ci na tego Innego. Przyzwyczajenie do odpowiadaja˛cej temu zasadniczej postawy prowadzi do tego, z˙e na dłuz˙sza˛ mete˛ zew całkowicie Innego przestaje byc´ słyszany. Pojawia sie˛ z˙ycie, które jakos´ tam sie˛ urza˛dza w przestrzeni dalekiej od Boga, w przestrzeni braku miłos´ci, gdzie Inny nie jest juz˙ tajemnica˛. Odwrócenie sie˛ od tajemnicy, od przestrzeni, w której spotyka sie˛ Boga, sprawia, z˙e przestrzen´ ta jawi sie˛ jako pusta i zimna. Traci ona wszelkie znaczenie i oznacza juz˙ tylko „nicos´c´”, z chwila˛ kiedy uciekaja˛c przed s´miercia˛ urza˛dziłem sie˛ gdzie indziej, w zabsolutyzowanym byciu, które wskutek tego staje sie˛ przestrzenia˛ zapomnienia o Bogu. Wtedy Bóg jest dla mojego s´wiata umarły. Odpowiada temu fakt, jak to Ricoeur ukazuje w swojej analizie symbolu, z˙e podstawowa symbolika stanu wytworzonego przez grzech wyraz˙a utrate˛ wie˛zi, zakorzenienia, ontologicznego podłoz˙a. Naszemu poje˛ciu grzechu odpowiadaja˛ w Biblii hebrajskiej róz˙ne wyraz˙enia, jak np.: chattat – chybic´ celu; jawon – kre˛ta droga (a wie˛c czysto formalne, niezalez˙ne od motywu czy tres´ci), naste˛pnie: pesza – bunt, zły zamiar; szaga – zbła˛dzenie, stan zagubienia. Motyw błe˛dnego ukierunkowania, które prowadzi w sytuacje˛ dalekos´ci Boga, a tym samym w zagubienie, odgrywa istotna˛ role˛. Symbolika negatywnos´ci nie zna poje˛cia „nicos´ci”. Takie słowa, jak „mgła”, „pustynia”, okres´laja˛ pustke˛ spowodowana˛ dalekos´cia˛ Boga. Grzesznik jest oddalony od Boga, zapomniał o Bogu, jest pomylony, bez rozumu. Zbła˛kana egzystencja jest przez Boga „opuszczona”, poniewaz˙ sama postawiła sie˛ poza relacja˛ dialogiczna˛. Na tym 306
włas´nie polega dos´wiadczenie milczenia Boga: człowiek zauwaz˙a, z˙e „staje sie˛ kims´ obcym w swoim własnym miejscu ontologicznym”147. d) Wolnos´c´ Moz˙e powstac´ wraz˙enie, jakoby w obliczu zła wiara w dobrego Boga, któremu bez zastrzez˙en´ moz˙na zaufac´, rzeczywis´cie nie była juz˙ moz˙liwa. Ale przeciez˙ nie jest sprawa˛ oczywista˛, z˙e Bóg nie jest dobry. Istnieje tez˙ jeszcze inne wspomnienie: pierwotnej dobroci, które sprawia, z˙e jej negacje˛ przez zło odczuwamy jako sprzecznos´c´. Pamie˛c´ dawnej obietnicy nie daje sie˛ wymazac´. Dzie˛ki niej i dzie˛ki dos´wiadczeniom, które tez˙ przeciez˙ sa˛, a które potwierdzaja˛ pierwotna˛ dobroc´, z˙yje˛. Dlatego rozpacz zostaje poprzedzona uczuciem niepewnos´ci. Powstaje alternatywa wzgle˛dem podstawowego zaufania, która go nie wymazuje, lecz stawia pod znakiem zapytania. Alternatywa ta zmusza mnie do decyzji. Dzie˛ki niej odkrywam swoja˛ wolnos´c´ i swoja˛ moralna˛ odpowiedzialnos´c´. Staje sie˛ to wyraz´ne najpóz´niej w wyznaniu winy, które wyznacza miejsce niniejszej rozprawy. Wyznanie takie pozostaje w zwia˛zku z us´wiadomieniem sobie „pierwotnej akceptacji” (Jean Nabert148) i jest jednoczes´nie odkryciem wolnos´ci. W Gwiez´dzie zbawienia Franza Rosenzweiga zawarte jest takie oto radykalne sformułowanie: „Czyz˙by zatem kuszenie człowieka przez Boga miało byc´ koniecznym warunkiem tej jego wolnos´ci? Tak włas´nie jest. [...] Musi On wystawiac´ człowieka na próbe˛; musi nie tylko ukrywac´ przed nim swoje zrza˛dzenia, lecz musi go co do nich łudzic´; musi człowiekowi utrudniac´, a nawet uniemoz˙liwiac´ ich dostrzez˙enie, tak aby ten miał okazje˛ prawdziwie, a wie˛c w wolnos´ci, uwierzyc´ Mu i zaufac´”149. Nie chodzi tu o jaka˛s´ „złos´liwos´c´” Boga. Chodzi o to, z˙e dopiero wtedy, gdy jednoznacznos´c´ miłos´ci nie jest juz˙ jednoznaczna, gdy jest zakwestionowana, przestaje ona jakby „automatycznie” przycia˛gac´. Dla tego zakwestionowania nie wystarcza napie˛cie mie˛dzy skon´czonos´cia˛ a nieskon´czonos´cia˛ ani tez˙ relatywizacja przez innych Innych, którzy równiez˙ wzywaja˛ do miłos´ci, lecz musi pojawic´ sie˛ moz˙liwos´c´ egzystencjalnej
147 148 149
RICOEUR, SZ, s. 71. Por. RICOEUR, PV, s. 16. F. ROSENZWEIG, Der Stern der Erlösung, Frankfurt (M.) 31990, s. 296.
307
negacji150. Gruntowna wolnos´c´ objawia sie˛ poprzez gruntowne zakwestionowanie. Gruntowna wolnos´c´: z˙e moge˛ sie˛ opowiedziec´ przeciw Bogu wzgle˛dnie z˙e opowiedzenie sie˛ za Bogiem wymaga mojej decyzji. Ale wolnos´c´ wtedy tylko jest wolnos´cia˛, kiedy to zakwestionowanie nie niweczy mojej relacji do Boga, lecz tylko stawia ja˛ pod znakiem zapytania. Grzech – pisze Kierkegaard – jest rozpacza˛ „w obliczu Boga”151. W obliczu Boga rozpacz trzyma sie˛ mocno nie-Boga. Alternatywa, jaka sie˛ wyłoniła, budzi we mnie pytanie: Komu ufam bardziej? Bogu czy we˛z˙owi? Obietnicy macierzyn´stwa czy groz´bie nieprzyjaciela? Le˛k, z jakim ma do czynienia taka decyzja, objawia sie˛ dwojakim sposobem. Jest to ten sam le˛k, ale (po pierwsze) dopóki jest jeszcze przezwycie˛z˙alny, ma charakter prze-znaczenia pos´redniego152, jak to okres´la Kierkegaard; jest le˛kiem, który oddziela rzeczywistos´c´ od moz˙liwos´ci, który zadany jest człowiekowi po to, aby stał sie˛ on samym soba˛ w prawdziwej relacji do Boga. Wyraz˙a on fakt, z˙e wolnos´c´ jest „spe˛tana” – „nie koniecznos´cia˛, lecz soba˛ sama˛”153. Przejs´cie przez le˛k jest jakby koniecznym tunelem na rozrywaja˛cej pe˛ta drodze do Boga. Ale jedynie wiara daje odwage˛ potrzebna˛ do tego, by wejs´c´ na te˛ droge˛ le˛ku154 i nie zamkna˛c´ sie˛ trwoz˙liwie w samym sobie. W gruncie rzeczy ów le˛k w obliczu przejs´cia nie jest juz˙ rzeczywistym le˛kiem. Odwaga nie kieruje sie˛ na le˛k, lecz na zaufanie, iz˙ pomimo niepewnos´ci, jaka˛ niesie przyszłos´c´, nie zostanie unicestwiona. Dlatego zakłada ona wiare˛, z˙e le˛k przed unicestwieniem jest niesłuszny. Le˛k w obliczu przejs´cia jest juz˙ poza le˛kiem. Kiedy jednak podje˛ta juz˙ została zasadnicza egzystencjalna decyzja, z˙e nie ufam Bogu i nie zawierzam Mu siebie, z ta˛ chwila˛ (po drugie) – jakkolwiek brzmi to paradoksalnie: wskutek mojej decyzji – przestrzen´,
150
Odpowiada to dokładnie roli, jaka˛ „szatan” odgrywa w biblijnej Ksie˛dze Hioba (1,12,9). Jest on „synem Boz˙ym”, a wie˛c nie anty-Bogiem. Zło, jakie zsyła na Hioba, nie słuz˙y zniszczeniu go, lecz jest „tylko” wypróbowaniem jego wiary. Hiob w swoim opowiedzeniu sie˛ za Bogiem zostaje wystawiony na najwyz˙sza˛ próbe˛ („Z˙ycie mu tylko zachowaj!” – bo w przeciwnym razie nie mógłby juz˙ przeciez˙ podejmowac´ decyzji). 151 KIERKEGAARD, CH, s. 229. 152 KIERKEGAARD, BA, s. 48. 153 Tamz˙e. 154 Tamz˙e, s. 121.
308
w której spotkanie z Bogiem zostaje zakwestionowane, staje sie˛ napawaja˛ca˛ s´miertelnym le˛kiem droga˛ prowadza˛ca˛ w nicos´c´. Decyduje˛ sie˛ – a decyzja ta jest cia˛gle jeszcze odpowiedzia˛ Bogu – z˙e nie moge˛ zaufac´. Przez te˛ decyzje˛ odwracam sie˛ od przestrzeni, w której naste˛puje spotkanie z Bogiem. Teraz staje sie˛ ona dla mnie przestrzenia˛ unicestwienia, nicos´ci, i „polem le˛ku”. Decyduje˛ sie˛ na to, by wersja we˛z˙a stała sie˛ prawda˛ okres´laja˛ca˛ moje z˙ycie, i mówie˛ sobie, z˙e obietnica, która przyszła jako pierwotna akceptacja, jest kłamstwem. Tak wie˛c grzech jest jednak czynem wolnym. Z˙adne „okolicznos´ci łagodza˛ce” nie moga˛ zmienic´ faktu, z˙e decyzja przeciwko relacji z Bogiem i przeciwko odpowiedzialnos´ci moralnej zostaje podje˛ta w sposób wolny. I nawet le˛k jest w pewnym sensie czyms´ z własnego wyboru, poniewaz˙ decyduje˛ sie˛ stana˛c´ po stronie, ska˛d relacja do Boga wygla˛da jak zagroz˙enie s´miercia˛155. Kierkegaard: „a jednak jest on przeciez˙ winny, pogra˛z˙ył sie˛ bowiem w le˛ku, którego boja˛c sie˛, pomimo to go kochał. Nie ma w s´wiecie nic bardziej dwuznacznego niz˙ to włas´nie”156. Wszelka wina jest uwikłaniem w wine˛, nigdy nie zaczyna sie˛ „z niczego”; pomimo to jest ona wina˛, za która˛ w sposób oczywisty ponosi sie˛ odpowiedzialnos´c´ – i dlatego moz˙na ja˛ wyznac´.
155 156
Por. interpretacje˛ Drewermanna Rdz 3,2 nn w: Strukturen des Bösen I, s. 58-64. KIERKEGAARD, BA, s. 41.
IV
Struktura zła
1. Pan i niewolnik Zło lub zły nie tylko wodzi na pokuszenie, ale takz˙e rani i niszczy. Na tym polega istota zła w tym, co złe. Wskutek działania zła powstaje ponadto pewien kontekst rzeczywistos´ci, pewna struktura zła, która rozwija swoja˛ własna˛ dynamike˛ i gruntownie zmienia sytuacje˛ z˙yciowa˛ ludzi. I to tak dalece, z˙e wydaje sie˛ rzecza˛ niemoz˙liwa˛ byc´ dobrym. Zło zdaje sie˛ byc´ niemoz˙liwym do przerwania błe˛dnym kre˛giem. Najgorsze jest to, z˙e zło chce zabic´ Boga, a wraz z Nim nieskon´czona˛ godnos´c´ człowieka. Kto utracił Boga, utracił nieskon´czone z´ródło uznania siebie. Odta˛d człowiek szuka nieskon´czonego oparcia dla swego z˙ycia w skon´czonym s´wiecie – i nie moz˙e go znalez´c´. Popada w „nałóg” poszukiwania skon´czonej nieskon´czonos´ci. „Niespokojne jest serce nasze, dopóki nie spocznie w Tobie” – to słynne, skierowane do Stwórcy zdanie s´w. Augustyna157 znajduje w „strukturze zła” pełne potwierdzenie. Krakowski filozof ks. Józef Tischner opisuje – w oparciu o Heglowska˛ Fenomenologie˛ ducha – podstawowe warunki relacji mie˛dzyludzkich w strukturze zła na przykładzie stosunku, jaki istnieje mie˛dzy panem a niewolnikiem. Pan ma władze˛ nad niewolnikiem, poniewaz˙ daje mu to, czego ten potrzebuje do z˙ycia: chleb, wode˛, legowisko... W interesie pana lez˙y zabezpieczenie i usprawiedliwienie swego własnego z˙ycia. Dlatego grozi on niewolnikowi odebraniem warunków do z˙ycia, w razie gdyby ten sie˛ przeciwko niemu zbuntował. Zgodnie z oczekiwaniami pana niewolnik z˙yje, poniewaz˙ le˛ka sie˛ umrzec´ (ale tez˙ tylko dopóty, dopóki nie opuszcza go ten le˛k). Lecz pan oczekuje nie tylko prawidłowego funkcjonowania niewolnika, lecz takz˙e uznania z jego strony. „Przedmiotem jego poz˙a˛dan´
157
Wyznania 1,1,1.
311
jest inny człowiek. Pan jest jedynie o tyle posiadaczem rzeczy, o ile posiadanie to otwiera mu droge˛ do duszy niewolników. Przywia˛zuje on do siebie niewolników strachem i wdzie˛cznos´cia˛”158. Według Tischnera władza pana jest tak wielka dlatego, z˙e otrzymuje on udział w „rodzicielstwie” i staje sie˛ przez to dla niewolnika zasada˛ etycznej orientacji. W niewolniku budzi sie˛ „le˛k przed gniewem pana, przed skrzywdzeniem pana, przed naruszeniem wie˛zów dialogu z panem. [...] Siła struktury zniewolenia bierze sie˛ włas´nie sta˛d, z˙e zniewalaja˛cy (pan) uzyskuje udział w rodzicielstwie – staje sie˛ jakby rodzicielem dla zniewolonych. Gdy grozi s´miercia˛ ten, kto jest rozgniewanym rodzicielem, groz´ba ta ma sens szczególny: dotyka synowskiego Ty człowieka i jest forma˛ przeklen´stwa rzuconego przez ojca na syna”159. Przeklen´stwo, które skazuje na pote˛pienie, godzi w sam rdzen´ toz˙samos´ci: daje niewolnikowi do zrozumienia, z˙e nie jest on nic wart, z˙e nie ma usprawiedliwionego prawa do istnienia i z˙e zgodnie ze sprawiedliwos´cia˛ powinien byc´ martwy. „Wszystko w groz´bie sprowadza sie˛ do jednego: jes´li mi sie˛ nie poddasz – pote˛pie˛ cie˛ i zmusze˛, abys´ pote˛pił samego siebie. Gdy człowiek pote˛pi samego siebie, droga ku zniewoleniu stanie przed nim otworem. Zniewolenie rozpoczyna sie˛ od upodlenia”160. Etyczny le˛k przed s´miercia˛ czyni niewolnika niezdolnym do buntu. Ta jego „niezdolnos´c´ jest czyms´ wie˛cej niz˙ tchórzostwem. Przekle˛ty syn ma tylko jedna˛ droge˛: wrócic´ do ojca, jak wrócił syn marnotrawny. I tak, poprzez udział w symbolu rodziciela, pan nie tylko zniewala, ale i rozbraja. Na tym polega istotny moment tragizmu”161. Ten powrót do ojca nie jest czynem miłos´ci. Niewolnik nie kocha swego pana. W odróz˙nieniu od Jezusowej Ewangelii (Łk 15,11-32) pan/ojciec nie pozostawia tez˙ niewolnikowi/synowi jego wolnos´ci i nie przyjmuje go bezwarunkowo z powrotem. Nie chodzi o relacje˛ twarza˛ w twarz, lecz o wła˛czenie w system autoafirmacji pana. „Miłos´c´” pana zniewala, a nie wyzwala. Jako niewolnik człowiek traci swoja˛ godnos´c´ i swoja˛ istotna˛ wolnos´c´. Pan, który ma go jako niewolnika, nie przyznaje mu godnos´ci. Niewolnik musi zrzec sie˛ swojej godnos´ci, aby zwie˛kszyc´
158 159 160 161
312
TISCHNER, FD, s. 162. Tamz˙e, s. 165. Tamz˙e, s. 175. Tamz˙e, s. 165 n.
godnos´c´ pana162. Co mu pozostaje, to udział w godnos´ci pana i włas´nie „BYCIE”163. Pan ofiarowuje mu przede wszystkim BYCIE – to, z˙e nie musi on umrzec´. Indywidualizacja naste˛puje teraz nie przez sytuacje˛ dialogiczna˛, przez miłos´c´, lecz przez to, co mam, choc´by to była jakas´ rola w sferze władzy pana. Nie otrzymuje˛ od pana akceptacji siebie samego dla mnie samego. Aby w tych warunkach byc´ samym soba˛, musze˛ wie˛c miec´ BYCIE, z którego moge˛ korzystac´. I oto „z˙ycie według ciała” staje sie˛ teraz problemem centralnym, dostarcza bowiem surogatu uznania. Nie jest ono punktem wyjs´cia, lecz „kwiatem zła”164.
2. BYCIE jako fundamentalny idol Poniewaz˙ podstawowa pewnos´c´ egzystencji, pierwotne zaufanie, zostały zakwestionowane, przeto głównym celem człowieka staje sie˛ zabezpieczenie tej swojej egzystencji przez siebie samego. W sytuacji zasadniczego braku oparcia dla wypełnionego le˛kiem z˙ycia jako jedyne wyjs´cie – jes´li człowiek nie odwaz˙a sie˛ na skok w miłos´c´ – nasuwa sie˛ umocnienie i zabezpieczenie własnej egzystencji w ramach tego, co skon´czone165. „Rozwia˛zanie” to jest tak kusza˛ce dlatego, z˙e równiez˙ wie˛z´ z nieskon´czonos´cia˛ jest moz˙liwa tylko poprzez to, co skon´czone. Cały mój głód bycia nieskon´czenie kochanym kieruje sie˛ z koniecznos´ci na cos´ konkretnego, skon´czonego, co jako nos´nik obietnicy ma mi przyrzec nieskon´czona˛ akceptacje˛ mojego z˙ycia. Dlatego relacja do tego, co skon´czone, ma zawsze charakter relacji do Absolutu. Im mniej wierze˛ w absolutna˛ akceptacje˛, tym bardziej kurczowo trzymam sie˛ tego, co skon´czone, co mnie utrzymuje przy z˙yciu i zapewnia mi istnienie.
162 W jaki sposób niewolnik moz˙e sie˛ wyzwolic´ z tej egzystencjalnej zalez˙nos´ci? Chyba tylko przez to, z˙e znajdzie jaka˛s´ inna˛ podstawe˛ dla swego z˙ycia. Ale gdzie? I czy moz˙e on kochac´ pana i przyja˛c´ za niego odpowiedzialnos´c´ twarza˛ w twarz? O tych fundamentalnych problemach be˛dzie mowa w naste˛pnym rozdziale. 163 Por. na ten temat naste˛pny uste˛p: BYCIE jako fundamentalny idol. 164 RICOEUR, SZ, s. 136. 165 „To, co skon´czone” oznacza tutaj nie tylko rzeczy, lecz takz˙e ludzi i grupy ludzkie, a nawet wyobraz˙enia religijne w konteks´cie idolicznym. Dokładniej be˛dzie o tym mowa niz˙ej.
313
Człowiek w swoim le˛ku obawia sie˛, z˙e juz˙ nie „jest”, jes´li juz˙ nic nie „ma”. Nie ma na pozór nic bardziej oczywistego niz˙ mys´l, z˙e jes´li niczego sie˛ juz˙ nie ma, to juz˙ sie˛ nie istnieje. Czyz˙ moge˛ istniec´, mys´lec´, kochac´ bez swojej cielesnos´ci, której konstytutywnym elementem jest materialnos´c´? Jest to niewyobraz˙alne. Czy moge˛ dos´wiadczac´ miłos´ci, jes´li nie dochodzi do mnie cieles´nie wyraz miłos´ci? Równiez˙ to jest niewyobraz˙alne. Otóz˙ s´mierc´ oznacza włas´nie kres mojego cielesnego ‘bycia w s´wiecie’, kres mojej skon´czonej nieskon´czonos´ci. Czy wraz z nia˛ nie musi sie˛ skon´czyc´ nie tylko moje ‘bycie tu oto’, lecz takz˙e wszelka ludzka relacja? Jakz˙e w obliczu tego nie miałbym czuc´ le˛ku przed s´miercia˛? Jakz˙e miałbym nie czynic´ wszystkiego, aby uciec przed swoim kresem? Czyz˙ nie jest to, jak sie˛ mówi, „rzecza˛ najnormalniejsza˛ w s´wiecie”? Jednakz˙e ten le˛k przed s´miercia˛ pojawia sie˛ w rzeczywistos´ci dopiero wtedy, gdy utracona została s´wiadomos´c´ toz˙samos´ci, maja˛ca swoje z´ródło w fakcie przemawiania do mnie Innego. Pierwotnie pierwsze jest włas´nie to: z˙e ktos´ do mnie przemawia, z˙e ktos´ mnie kocha i wzywa. W tym włas´nie znajduje swoje miejsce i swój – podporza˛dkowany – sens wszelkie „miec´”. Jestem, z˙yje˛, mam sens, poniewaz˙ przebywam w tej absolutnie mnie konstytuuja˛cej relacji. Jes´li jednak ta relacja zostanie utracona, pozostaje juz˙ tylko pozbawione samo w sobie transcendencji to, co skon´czone, i w tym sensie BYCIE. Lévinas przedstawia zatem podstawowa˛ strukture˛ zła jako nastawienie z˙yciowe „kurczowo trzymaja˛ce sie˛ bycia”. Bycie, rozumiane pocza˛tkowo jako obecnos´c´ i jako jej spełnianie sie˛, jako ‘bycie tu oto’, traca˛c swoje znaczenie w relacji mie˛dzyludzkiej zostaje zdegradowane do roli idola i staje sie˛ warunkiem wszystkiego, zamknie˛tym s´wiatem166, na którego podłoz˙u człowiek moz˙e dopiero znalez´c´ swoje miejsce. Zatem nie bycie samo w sobie jest złe, lecz postawa z˙yciowa, która je absolutyzuje. (Aby uz˙ywane przez Lévinasa w tym zabsolutyzowanym sensie słowo „bycie” odróz˙nic´ od jego tradycyjnego znaczenia w filozofii, pisze˛ je tam, gdzie jako pozbawione momentu transcendencji uosabia ono pierwiastek idoliczny, duz˙ymi literami).
166 Według Sartre’a: s´wiatem, nad którym podmiot panuje swoim spojrzeniem; por. L’être et le néant, Paris 1943.
314
Alternatywa: bycie czy nie-bycie, nie obejmuje całej rzeczywistos´ci. Istnieje cos´ wie˛cej. Owo „wie˛cej” znajduje sie˛ „poza byciem”, ale nie jest nicos´cia˛. Nie jest ono ani BYCIEM w opisanym włas´nie znaczeniu, ani nic nie zawieraja˛ca˛ pustka˛. Jest „miejscem” (lub „nie-miejscem”167) autentycznego z˙ycia, dobroci, miłos´ci. W tym sensie rozróz˙nienie mie˛dzy poje˛ciami „trzymaja˛cy sie˛ kurczowo BYCIA” a „poza BYCIEM” odpowiada temu, co w powszechnej praktyce je˛zykowej jest okres´lane cze˛sto jako alternatywa „miec´ czy byc´” – przy czym jednak człon „byc´” tej alternatywy wyraz˙a gotowos´c´ rezygnacji ze swego egoistycznego ‘ja’ i rozdania go w miłos´ci, uczynienia ze swego BYCIA daru dla innych. Miłos´c´ „jest”, ale tylko jako przezwycie˛z˙enie kurczowego trzymania sie˛ BYCIA, w gotowos´ci do s´mierci za Innego. W terminologii Lévinasa miłos´c´ „istnieje” tylko poza „il y a”. Jak Bóg. Poniewaz˙ podstawowa struktura zła jest ze swej istoty pełnym le˛ku poszukiwaniem oparcia w ucieczce przed s´miercia˛, przeto „ratunek” musi polegac´ na jakims´ uspokojeniu co do tego zagroz˙enia. W biblijnym micie o upadku człowieka pierwsze słowa we˛z˙a w jego ukazuja˛cej alternatywe˛ propozycji dotycza˛ włas´nie tego podstawowego le˛ku. Za pomoca˛ kłamstwa odpowiada on uspokajaja˛co na pytanie, które wszystko rozstrzyga: „Umrzec´ – nie, nie umrzecie”168. Ale słowa te pozostaja˛ kłamstwem. Nie moge˛ uciec przed s´miercia˛. Nalez˙y ona do mojej istoty. Moge˛ ja˛ tylko wyprzec´ ze s´wiadomos´ci albo łudzic´ sie˛ co do jej rzeczywistego charakteru. Paradoks jest całkowity: przez to kłamstwo s´mierc´ pojawia sie˛ w s´wiecie. Bowiem BYCIE, w którym szukam teraz oparcia, jest przemijaja˛ce i jedynie „poza BYCIEM” moz˙na znalez´c´ nieprzemijaja˛ca˛ miłos´c´. Lévinas nawia˛zuje do rozumienia zła, zaproponowanego przez Kanta: zły jest człowiek, którego najwyz˙sza˛ maksyma˛ nie jest prawo moralne. Dobry jest ten, kto sie˛ nim kieruje169. Mie˛dzy nimi nie ma nic pos´redniego. Zasada miłos´ci samego siebie, do której zalicza on równiez˙ pragnienie szcze˛s´liwos´ci, nie moz˙e byc´ podstawa˛ moralnego działania, poniewaz˙ zawarty jest w niej zawsze materialny element subiektywny, którego nie moz˙na podnies´c´ do rangi „powszechnego prawa”. „Wprost
167 168 169
LÉVINAS, AQ, s. 12. Rdz 3,4 według tłumaczenia Bubera/Rosenzweiga. Por. KANT, RR, s. 58.
315
przeciwien´stwem pryncypium moralnos´ci jest to, gdy motywem determinuja˛cym wole˛ czyni sie˛ pryncypium własnej szcze˛s´liwos´ci”170. W przeciwien´stwie do Kanta Lévinas uwaz˙a jednak, z˙e zasada moralna nie opiera sie˛ na „powszechnym prawie”, lecz na asymetrii nieskon´czonego wezwania do jedynej w swoim rodzaju odpowiedzialnos´ci wobec Innego. Paul Ricoeur wskazuje, z˙e wszystko, co skon´czone, jest symbolem nieskon´czonej relacji i dlatego wywołuje „afektywne przedstawienie szcze˛s´cia w umys´le”. To włas´nie jest z´ródłem pokusy, by szcze˛s´cie nieskon´czone zakotwiczyc´ w skon´czonos´ci. „Tylko istota, która pragnie całos´ci i schematyzuje ja˛ w przedmiotach ludzkiego poz˙a˛dania, moz˙e sie˛ pomylic´, tzn. wzia˛c´ swój cel za Absolut, zapomniec´ o symbolicznym charakterze poła˛czenia szcze˛s´cia z celem poz˙a˛dania: to zapomnienie czyni z symbolu idola”171. Według Tomasza z Akwinu istota zła polega na tym, z˙e człowiek ze swoja˛ w gruncie rzeczy ku dobru ukierunkowana˛ natura˛ odwraca sie˛ od Boga (aversio a Deo), zwracaja˛c sie˛ ku temu, co skon´czone (conversio ad creaturam) i podnosza˛c to do rangi absolutnego dobra172. Aby pozostac´ przy terminologii Lévinasa, moz˙emy zatem w skrócie powiedziec´: W egzystencji bez miłos´ci i bez Boga fundamentalnym idolem staje sie˛ BYCIE.
3. Rozszczepienie „Z˙yc´ jakby nie było Boga” to znaczy z˙yc´ ze zwichnie˛ta˛ relacja˛ do całej rzeczywistos´ci. Z chwila˛ zaniku podstawowego zaufania nie tylko zostaje wyeliminowane to, co jest „poza”, lecz ulega takz˙e rozszczepieniu s´wiat tego, co skon´czone: jedna połowa rzeczywistos´ci jawi sie˛ jako zagraz˙aja˛ca i grozi zniszczeniem, druga ofiarowuje z˙ycie i przyszłos´c´. Domem jest juz˙ dla mnie nie cały s´wiat, lecz tylko ta jego cze˛s´c´, która cos´ mi konkretnie ofiarowuje. Reszta jest nieprzyjazna. Zło ma zawsze strone˛ wewne˛trzna˛ i strone˛ zewne˛trzna˛. Strona wewne˛trzna akceptuje, zewne˛trzna neguje.
170 171 172
316
KANT, KP, s. 61. RICOEUR, PV, s. 147. Por. Summa theologica III q. 86 a. 4 ad c; De veritate, XXIV,7.
Dlatego nie moz˙na juz˙ byc´ otwartym na cała˛ rzeczywistos´c´. Konieczna wydaje sie˛ zamknie˛tos´c´, która zapobiega dopuszczeniu czynnika niszcza˛cego. Nie moz˙na juz˙ pozwolic´, aby z˙ycie po prostu sie˛ działo i z˙yc´ w odpowiedzi na to, cokolwiek sie˛ wydarzy. Nie wolno mi bowiem dopus´cic´, aby wydarzało sie˛ cokolwiek, jes´li mogłoby mnie to zniszczyc´. Pasywnos´c´ traci swój priorytet wzgle˛dem aktywnos´ci. Zanim cos´ dotknie mnie w moim centrum, musze˛ sie˛ temu przyjrzec´, musze˛ to sprawdzic´ i ewentualnie odwrócic´ od siebie. Dotyczy to w szczególnos´ci spotkania z innymi ludz´mi. Zaufanie jest czyms´ niedobrym, wskazana jest raczej kontrola. Podstawowym uczuciem staje sie˛ nieufnos´c´. Okres´laja˛cym mnie momentem nie jest juz˙ przyje˛cie Innego, lecz zawładnie˛cie nim. Nie spokój, lecz wysiłek znamionuje teraz z˙ycie. Dom zapewniaja˛ praca i walka. Człowiek nie moz˙e juz˙ swego z˙ycia zdac´ ufnie na Boga, lecz musi sie˛ mocno czegos´ trzymac´. Ale czego sie˛ trzymac´? Albo, mówia˛c inaczej: Kto albo co staje sie˛ idolem? Otóz˙ trzymam sie˛ mocno tego, co akceptuje i zabezpiecza moje z˙ycie. Jest to najpierw sfera materialna, naste˛pnie moja orientacja w s´wiecie, naste˛pnie ludzkie relacje, które mnie akceptuja˛, a wreszcie nawet mój kult religijny i bohaterska s´mierc´. A obrona przed czym? Albo, mówia˛c inaczej: Kto lub co staje sie˛ aniołem s´mierci? Otóz˙ bronie˛ sie˛ przed wszystkim, co neguje moje z˙ycie i czyni je niepewnym. Moga˛ to byc´ przede wszystkim problemy materialne, naste˛pnie idee stawiaja˛ce pod znakiem zapytania mój obraz s´wiata, naste˛pnie ludzie, którzy mnie odrzucaja˛, a wreszcie jakis´ Bóg, którego nie rozumiem, i s´mierc´, w której ulegam zatracie. Z perspektywy akceptuja˛cej strony wewne˛trznej negacja strony zewne˛trznej naste˛puje zawsze z dobra˛ s´wiadomos´cia˛. Jest to zawsze negacja zaakceptowana w słuz˙bie tego, co zostało wyniesione do rangi absolutnego dobra. Z perspektywy ofiar zła – tych, którzy znajduja˛ sie˛ na zewna˛trz i sa˛ zwalczani przez złego człowieka jako niebezpieczen´stwo, ten zły z dobra˛ s´wiadomos´cia˛ wyste˛puje zawsze jako przemoz˙ne u-nic-estwienie. Zły chce, aby Inni nie byli. Unicestwia, poniewaz˙ sa˛dzi, z˙e Inny unicestwiłby jego. Zabija, poniewaz˙ le˛ka sie˛ s´mierci. 317
Zły kocha wie˛c tylko połowicznie. Nie jest tak – przynajmniej na pierwszy rzut oka – jakoby wcale nie mógł on kochac´. Oprócz bowiem siebie samego i rzeczy, które posiada, kocha on m.in. swoja˛ z˙one˛, swoja˛ rodzine˛, swoich przyjaciół, swój naród. Tylko z˙e włas´nie nie kocha całej rzeczywistos´ci. Nie kocha swoich nieprzyjaciół. Ale za swoich przyjmuje „cała˛ odpowiedzialnos´c´”, daje wszystko, nawet umiera bohaterska˛ s´miercia˛. Nieprzyjaciół zas´ nienawidzi. W z˙yciu złego, kiedy sie˛ patrzy tylko na strone˛ wewne˛trzna˛, zdaje sie˛ zatem byc´ wiele dobrego, ła˛cznie z odpowiedzialnos´cia˛ wzgle˛dem „bliz´nich” – tyle tylko, z˙e zniszczona jest relacja do Boga, odpowiedzialnos´c´ absolutna. Poniewaz˙ wzywa ona do odpowiedzialnos´ci takz˙e za „nieprzyjaciela”, staje sie˛ włas´ciwym nieprzyjacielem.
4. Skłonnos´c´ do zła a grzech pierworodny
Zło ma w sobie skłonnos´c´ do rozprzestrzeniania sie˛. Człowiek zły chce, aby wszystkim ludziom wspólny był jego egoizm, jego BYCIE, aby podzielali jego wizje˛ s´wiata i jego oceny. Spojrzenie, jakim spogla˛da on na Innego i chce go wezwac´ do odpowiedzialnos´ci, tym włas´nie jest zabarwione. Niebezpieczen´stwo, jakie obwieszcza, polega na zagroz˙eniu jego BYCIA. Kochac´ go znaczy w jego oczach tyle co popierac´ jego system odniesien´. Oddziałuje to niesłychanie głe˛boko na drugiego człowieka oraz jego stosunek do Boga i ludzi. Poniewaz˙ Bóg przemawia przez konkretne pos´rednictwo i tylko tak, przeto człowiek otrzymuje sens swego z˙ycia w spotkaniu mie˛dzyludzkim, a mianowicie w zabarwieniu, jakie ma to spotkanie. Dlatego nie-uznanie jego najbardziej wewne˛trznej godnos´ci rani go w jego centrum. Kiedy Inny nie obdarza mnie nieskon´czonym uznaniem, lecz chce, abym był sługa˛, i jako uznanie oferuje mi tylko korzystanie z BYCIA, zakłóca to – albo zgoła niszczy – moje poczucie własnej wartos´ci, zdolnos´c´ do miłos´ci i relacje˛ z Bogiem. Grzech oznacza zawsze wepchnie˛cie Innego w taka˛ sytuacje˛, aby on sam stał sie˛ grzesznikiem i wyparł sie˛ swojej relacji z Bogiem, uchwycił sie˛ kurczowo swego BYCIA i przestał wierzyc´ w miłos´c´. Powstaje przez to szatan´ski kra˛g zła. Nie odwaz˙am sie˛ juz˙ – jes´li wymaga to rezygnacji z samego siebie – przyjs´c´ z pomoca˛ komus´, kto 318
spojrzeniem wyraz˙aja˛cym jego niedole˛ prosi mnie o pomoc. Przeciwnie: z˙a˛dam od niego, aby to on mnie wsparł. Chciałbym byc´ jego panem, a on z˙eby był moim sługa˛. Skutki grzechu przygotowuja˛ teren dla decyzji tych, którzy przyjda˛ po nas. Skutki te sa˛ destrukcyjne. Z drugiej strony włas´ciwie zawsze znajdujemy sie˛ na terenie zdewastowanym – osobowo (w sercu), społecznie (w sferze mie˛dzyludzkiej) i religijnie (w naszej relacji do Boga). Z tego szatan´skiego kre˛gu zrodziły sie˛ warunki zła, w których z˙yjemy. Z podstawowego schematu kurczowego trwania w BYCIU z z˙a˛dzy uznania, który moz˙na odnalez´c´ we wszystkich fałszywych formach moralnych, wyrasta okres´lane jako „skłonnos´c´ do zła” zło radykalne, które według Kanta znajduje sie˛ w kaz˙dym człowieku i które ma swoje siedlisko nie w zmysłowos´ci, nie w „zepsuciu rozumu ustanawiaja˛cego prawo moralne”, lecz w „przewrotnos´ci serca”173. Do najwyz˙szej maksymy serca wpisana została obok prawa moralnego miłos´c´ własna i zło to jest „radykalne, bo niszczy podstawe˛ wszystkich maksym”174. Skłonnos´c´ do zła, chociaz˙ nalez˙y do natury człowieka, ma jednak charakter moralny, to znaczy jest wynikiem wolnej woli. Wzrastamy w s´wiecie naznaczonym najrozmaitszymi idolicznymi układami i pokusami. Nikt nie podejmuje swoich decyzji moralnych w warunkach jakiejs´ tabula rasa. Musimy uwzgle˛dniac´ silny wpływ, jaki na nasza˛ wraz˙liwos´c´ moralna˛ wywiera społeczen´stwo, tradycja i religia, rodzina i osobisty los. Kaz˙da decyzja moralna jest podejmowana w pewnej okres´lonej sytuacji. Przy jej ocenie moz˙na sie˛ mniej lub bardziej mylic´. Ale na decyzje˛ ma wpływ nie tylko sytuacja, lecz takz˙e usytuowanie podejmuja˛cej ja˛ osoby. Piet Schoonenberg pisze: „Grzech s´wiata, ale takz˙e historyczna grzesznos´c´ pewnej konkretnej wspólnoty rodzinnej czy kulturowej – wystarczy pomys´lec´ np. o antysemityzmie, o kolonializmie – jest rzeczywistos´cia˛ w samym człowieku. W niektórych ludziach staje sie˛ ona grzesznym samookres´leniem: czynem, a przede wszystkim postawa˛, która˛ sie˛ samemu przeje˛ło; w innych jest usytuowaniem, okres´leniem w przestrzeni własnej wolnos´ci przez grzechy tych, którzy byli tu wczes´niej”175. Obchodzic´ sie˛
173
Por. KANT, RR, s. 54 nn. Tamz˙e, s. 59. 175 P. SCHOONENBERG, Der Mensch in der Sünde, w: Mysterium Salutis. Grundriß heilsgeschichtlicher Dogmatik, t. II, Einsiedeln/Zürich/Köln 31978, s. 891. 174
319
z własna˛ wolnos´cia˛ uczymy sie˛ w zastanej przestrzeni, w której spotykamy sie˛ z wyzwaniami do decyzji. Pocza˛tkowo wyzwania te sa˛ zgodne z normalnymi procesami z˙ycia społecznego. Moje sumienie uczy sie˛ uczestniczyc´ w tych układach relacji i ocen. Schoonenberg podkres´la, z˙e wola – podobnie jak zdolnos´c´ poznawcza – akceptuje tylko to, co zostaje jej przedstawione. Dlatego istnieja˛ „s´lepe plamki”, powstałe wskutek tego, z˙e przodkowie czy wychowawcy podje˛li moralne decyzje, w których wyniku sytuacja, w której sie˛ znajduje˛, nie jest juz˙ otwarta na swobodna˛ decyzje˛, lecz staje sie˛ podstawa˛ działania w danym społecznym s´rodowisku. Wskutek tego powstaje tutaj „moralna niemoc”176, be˛da˛ca elementem gruntu, na którym stoje˛ i z którego podejmuje˛ swoje decyzje. Owa impotentia moralis dotyczy zawsze sfer zakładanego jako oczywisty egoizmu i oznacza s´lepote˛ na głos Boga, na głos bezgranicznej miłos´ci. Jest ona zerwana˛, zniszczona˛ relacja˛. Nie wchodza˛c tu szczegółowo w katolicka˛ nauke˛ o grzechu pierworodnym, chciałbym jednak wskazac´ na to, z˙e jej istotna˛ tres´c´ nalez˙y rozumiec´ z tej włas´nie perspektywy. Grzech pierwszych ludzi oddziałuje na cała˛ ludzkos´c´, a to „przez przekazywanie natury ludzkiej pozbawionej pierwotnej s´wie˛tos´ci i sprawiedliwos´ci. Dlatego grzech pierworodny jest nazywany «grzechem» w sposób analogiczny; jest grzechem «zacia˛gnie˛tym», a nie «popełnionym», jest stanem, a nie aktem”177. Katolicki dogmatyk Michael Schmaus reasumuje swoje rozwaz˙ania w zdaniu: „Stan człowieka obcia˛z˙onego grzechem pierworodnym moz˙na okres´lic´ jako niezdolnos´c´ do dialogu”178. Tradycja filozoficzna rozróz˙nia mie˛dzy actus hominis a actus humanus. Actus hominis jest ludzkim czynem, który ewentualnie moz˙e miec´ dla kogos´ innego złe, s´miertelne skutki, ale nie był w sposób konieczny actus humanus – wolnym moralnie aktem, za który człowiek osobis´cie odpowiada. Bardzo cze˛sto jakis´ czyn moz˙e byc´ z perspektywy ofiary „zły”, jakkolwiek sprawca nie moz˙e za niego odpowiadac´ – bo wynikł on np. z wypadku czy absolutnej ideologicznej s´lepoty. Otóz˙ musimy zadac´ sobie
176 177
Tamz˙e, s. 895. Katechizm Kos´cioła Katolickiego, Poznan´ 1994 (w dalszym cia˛gu cyt. jako KKK), nr
404. 178 M. SCHMAUS, Der Glaube der Kirche. T. 3. Gott, der Schöpfer, St. Ottilien, 2., zmienione wyd. 1979, s. 335.
320
tu pytanie: Czy w ogóle istnieje cos´ takiego, jak „absolutna ideologiczna s´lepota”? Czy w człowieku nie odzywa sie˛ zawsze „przedpierwotny” głos sumienia? Najpierw jednak spróbujemy zanalizowac´ dokładniej zwia˛zki, jakie wyste˛puja˛ w strukturze zła: w relacji do s´wiata, do człowieka i do Boga. Zło odciska na nas swoje pie˛tno głe˛biej, niz˙ sie˛ na ogół domys´lamy – juz˙ choc´by dlatego, z˙e ma w swojej naturze te˛ ceche˛, iz˙ podaje sie˛ za dobro.
5. Idoliczny stosunek do s´wiata a) Moc sfery zmysłowej Najstarszy spos´ród trzech badanych przez Ricoeura prasymboli zła: zmazy, grzechu i winy, ma trwałe odniesienie do zmysłowego wymiaru ludzkiej egzystencji. Zmaza179, plama, jest pierwszym „schematem” zła. „Le˛k przed nieczystym i obrze˛dy oczyszczenia lez˙a˛ u podłoz˙a wszystkich naszych uczuc´ i wszystkich zachowan´ zwia˛zanych z przewina˛”180. Na archaicznym stopniu s´wiadomos´ci etyczny porza˛dek czynienia zła nie jest odróz˙niany od kosmobiologicznego porza˛dku znajdowania sie˛ w złu. Jakkolwiek splamienie sie˛ czyms´ nieczystym odczuwane jest w archaicznej s´wiadomos´ci bardzo konkretnie materialnie, to jednak zewne˛trzna rzeczywistos´c´ ma juz˙ charakter symbolu, inaczej bowiem rytualne oczyszczenie nie byłoby moz˙liwe. Zawsze chodzi w gruncie rzeczy o relacje˛ osobowego odniesienia. Wskazuje na to fakt, z˙e s´wiadomos´c´ splamienia wia˛z˙e sie˛ przede wszystkim ze sfera˛ seksualna˛. W tym zawiera sie˛ juz˙ przejs´cie do wymiaru etycznego. I jes´li obrze˛d oczyszczenia moz˙e wyzwolic´ z mocy zła, to znaczy, z˙e plama jako taka nie jest złem, lecz „jest zmaza˛ wyła˛cznie w kre˛gu spojrzen´ innych ludzi, które napawaja˛ wstydem, oraz w kre˛gu słowa, które mówi o czystym i o nieczystym”181. Le˛k przed s´miercia˛, jaki powstaje, jest le˛kiem nie tylko przed cierpieniem czy s´miercia˛, lecz przede wszystkim przed utrata˛ najistotniejszego centrum
179 180 181
Por. RICOEUR, SZ, s. 27-46. Tamz˙e, s. 27. Tamz˙e, s. 41.
321
osoby wskutek utraty z˙yciodajnej relacji, a wie˛c le˛kiem „przed niebezpieczen´stwem, które samo jest etyczne, które na wyz˙szym poziomie s´wiadomos´ci zła be˛dzie niebezpieczen´stwem niepokochania juz˙ nikogo, niebezpieczen´stwem stania sie˛ kims´ martwym w pan´stwie celów”182. Ale pomimo tego etycznego wymiaru symbol zmazy zachowuje równiez˙ jeszcze dla nas znaczenie, przypominaja˛c o trwałej wadze sfery zewne˛trznej, która jest elementem kaz˙dej ludzkiej relacji, a w szczególnos´ci odciska swoje pie˛tno na wszelkim złu. Kaz˙dy chybiony stosunek do człowieka i do Boga wyraz˙a sie˛ jako chybione zachowanie w zmysłowym wymiarze tej relacji. Stosunek do rzeczy nigdy nie jest neutralny. Wszystkie rzeczy, do których sie˛ jakos´ odnosze˛, maja˛ pewne znaczenie w sieci relacji, sa˛ naznaczone wartos´ciowos´ciami, sprawiaja˛cymi, z˙e jawia˛ mi sie˛ one jako poz˙yteczne lub szkodliwe, warte miłos´ci lub nienawis´ci183. Jes´li utraciły swoje miejsce w relacji bezinteresownej miłos´ci do Innego, jes´li zatem ich sens nie pochodzi juz˙ od niego jako dar i zadanie, to czerpia˛ one swój sens z mojej z˙a˛dzy autoafirmacji. Dotyczy to równiez˙ „daru” BYCIA, który jako niewolnik otrzymuje˛ od pana. Z rzeczami tymi obchodze˛ sie˛ teraz tak, aby dostarczyły mi one akceptacji, której nie oczekuje˛ juz˙ „spoza”. Poniewaz˙ przypominam sobie – choc´by tylko w głe˛bi mojej pods´wiadomos´ci – z˙e dary zmysłowe wraz z rados´cia˛ ich uz˙ywania przynosza˛ mi wies´c´, z˙e ze sfery nieskon´czonos´ci dochodzi do mnie głos mówia˛cy: „Dobrze, z˙e jestes´!”, chciałbym teraz przez uz˙ywanie rzeczy zmysłowych to zapewnienie przywołac´. Pierwotne uz˙ywanie, „chwilowe spełnienie autentycznego z˙ycia”184 chce˛ teraz własna˛ moca˛ wymusic´ na sferze zmysłowej. Nie jest tak, z˙e człowiek w BYCIU po prostu istnieje. BYCIE jest mu zadane: wychodza˛c z pewnej izolacji, musi on stale zajmowac´ wobec niego jaka˛s´ postawe˛. Uz˙ywanie BYCIA, mówi Lévinas, nie jest po prostu spokojnym egzystowaniem, lecz uchwyceniem tego BYCIA i z˙ywieniem sie˛ nim tak, jak z˙ywie˛ sie˛ chlebem. „Stosunek z˙ycia do warunków z˙ycia staje sie˛ poz˙ywieniem i tres´cia˛ tego z˙ycia. Z˙ycie jest miłos´cia˛ z˙ycia, stosunkiem do tres´ci, które nie sa˛ moim byciem, lecz sa˛ droz˙sze niz˙ moje bycie – takich jak mys´lenie, jedzenie, spanie, czytanie, praca, grzanie sie˛ na
182 183 184
322
Tamz˙e, s. 31. Por. RICOEUR, PV, s. 106. Tamz˙e, s. 111.
słon´cu”185. Człowiek dos´wiadcza siebie jako istoty maja˛cej potrzeby i znajduje swoje szcze˛s´cie w zaspokajaniu – a nie w braku! – potrzeb. Tak wie˛c do uz˙ywania nalez˙y „czas pracy”186. Wychodza˛c od sfery wewne˛trznej zaczyna sie˛ projekcja i wyobraz˙anie sobie s´wiata, pojmowanie, zbieranie, planowanie, gromadzenie zasobów, zarza˛dzanie, opanowywanie. Zaczynam prace˛, aby usuna˛c´ niepewnos´c´ przyszłos´ci, która jest czyms´ z˙ywiołowym187. Sama z˙ywiołowos´c´ ma charakter podstawy wszelkiego z˙ycia, ale ta pełna zalez˙nos´c´ ‘ja’ od ‘nie-ja’, od „il y a”, jest groz´na. Owa z˙ywiołowos´c´ moz˙e mnie wchłona˛c´ albo mi sie˛ przeciwstawic´, moz˙e mnie pozostawic´ w całkowitej zalez˙nos´ci, pozbawionego własnej toz˙samos´ci. Odnosi sie˛ wraz˙enie, jakby istniały dwie sfery BYCIA: sfera z˙ycia i sfera s´mierci. Praca i walka maja˛ BYCIE przekształcic´ w moje poz˙ywienie i mieszkanie, w moja˛ przestrzen´ z˙yciowa˛. Toz˙samos´c´ człowieka tworzy sie˛ przez uz˙ywanie, w którym BYCIE staje sie˛ pokarmem – jak chleb, który traci swoja˛ samoistnos´c´ i uzyskuje znaczenie przez to, z˙e zostaje przetworzony w moje z˙ycie. „Inna energia [...] staje sie˛ w uz˙ywaniu moja˛ energia˛, moja˛ siła˛, mna˛. W tym sensie wszelkie uz˙ywanie jest pokarmem”188. Do szcze˛s´cia uz˙ywania nalez˙y pamie˛c´ o nie zaspokojonej potrzebie – w przeciwnym razie byłaby tylko ataraksja, bezruch spoczywania w BYCIU189. „Praca i poz˙ywienie sa˛ tres´ciami, o które z˙ycie nie tylko sie˛ troszczy, ale które z˙ycie «zajmuja˛», które je «ciesza˛» i z których korzystanie stanowi z˙ycie”190. Kiedy plany i projekty sa˛ urzeczywistniane, braki przezwycie˛z˙ane, a potrzeby zaspokajane, kiedy zatem uz˙ywanie staje sie˛ moz˙liwe i wywołuje szcze˛s´cie, wtedy człowiek znajduje w BYCIU grunt191, na którym moz˙e sie˛ oprzec´192. Ten zwia˛zek mie˛dzy wolnos´cia˛ a wie˛zia˛ z BYCIEM jest istotny dla toz˙samos´ci egoistycznego ‘ja’. Jest ono wolne w stosunku do BYCIA, ale zarazem całkowicie od niego zalez˙ne. Jest to „egzystencja autochtonicznego ‘ja’ u siebie samego. [...] Wprawdzie dusza zamieszkuje w tym,
185 186 187 188 189 190 191 192
LÉVINAS, TI, s. 84. Tamz˙e, s. 89. Por. tamz˙e, s. 131. Tamz˙e, s. 83. Por. tamz˙e, s. 85. Tamz˙e, s. 83. Tamz˙e, s. 109. Tamz˙e, s. 111.
323
czym sama nie jest, ale przez to zamieszkiwanie w «innym» [...] uzyskuje swoja˛ toz˙samos´c´”193. Dlatego zalez˙nos´c´ od BYCIA nie jest przez˙ywana jako zniewolenie, lecz jako „zalez˙nos´c´ szcze˛s´liwa”194, poniewaz˙ przez˙ywanie tych tres´ci jest tres´cia˛ z˙ycia. Jest to toz˙samos´c´ conatus essendi195, jak cze˛sto mówi Lévinas – bytu, któremu zalez˙y przede wszystkim na tym, aby pozostawac´ w BYCIU, „zwierze˛ca uporczywos´c´ bycia bytu, który troszczy sie˛ tylko o swoja˛ przestrzen´ z˙yciowa˛ i o swój czas”196. b) Ideologia Do toz˙samos´ci conatus essendi nalez˙y równiez˙ s´wiatopogla˛d jako sposób ogla˛du i analitycznego porza˛dkowania s´wiata bez moz˙liwos´ci przerwania tego procesu przez całkowicie Innego. Zastanawiaja˛c sie˛ wyz˙ej nad „pierwotna˛ dobrocia˛”, widzielis´my, z˙e rozmowa ma zawsze wymiar tematyzacji s´wiata. Gdy jednak pierwotna obiektywizacja pozostaje zawsze propozycja˛ wobec Innego i jest zatem gotowa dac´ sie˛ zakwestionowac´, to „uje˛cie” i „poje˛cie” s´wiata słuz˙y do tego, by go „uchwycic´” i „opanowac´”. Toz˙samos´c´ tworzy sie˛ przez coraz dalej ida˛ce opanowanie s´wiata; kiedy cos´ „znam”, wiem, jakie jest miejsce tego czegos´ w moim obrazie s´wiata. Według Lévinasa do s´wiata BYCIA nalez˙y dlatego wszystko, co człowiek moz˙e miec´, „miec´ w re˛ku”, „obja˛c´” – nie tylko rzeczy materialne, ale takz˙e opinie, pogla˛dy, wyobraz˙enia, (samo)s´wiadomos´c´, stosunek do innych ludzi i s´wiatopogla˛d. Wszystko, przez co on sam okres´la swoje ‘ja’. Sens jakiegos´ przedmiotu w mys´li nie wynika juz˙ wtedy z nieskon´czonego pola odniesien´ relacji do Innego, lecz z jego znaczenia dla mnie. Kiedy poznaje˛ cos´ nowego, integruje˛ to z moim s´wiatem i opanowuje˛, wia˛z˙a˛c z tym, co juz˙ znam. „Człowiek dowiaduje sie˛ tylko tego, co juz˙ wie i co zostaje wchłonie˛te przez wewne˛trznos´c´ mys´li jako daja˛ce sie˛ przywołac´ i re-prezentowac´ wspomnienie”197 – stwierdza Lévinas. Jednoczes´nie przedmiot przedstawia sie˛ poznaja˛cej intencjonalnos´ci, noema
193 194 195 196 197
324
Tamz˙e, s. 88. Tamz˙e, s. 87. Poje˛cie to pochodzi z filozofii Spinozy; por. Ethica III, prop. 7. LÉVINAS, DD, s. 235 n. Tamz˙e, s. 218.
prezentuje siebie noesis. Nie ma juz˙ z˙adnej tajemnicy. Rzeczy sa˛ traktowane zgodnie ze znaczeniem, jakie nadało im s´wiatło mojego rozumu: nie maja˛ sensu same w sobie, lecz pozostaja˛ pod władza˛ mojego usensowienia198. Rozum jest stosownie do tego pojmowany jako zdolnos´c´ przenikliwego rozpoznawania struktur BYCIA199. Tam, gdzie pozostaja˛ jakies´ niejasnos´ci, sa˛ one tylko wezwaniem do dalszych badan´, dopóki wszystko nie zostanie „poje˛te”, dopóki problem nie zostanie „opanowany”. To, co wielu uwaz˙a za poszukiwanie „prawdy” i „sensu bycia”, wia˛z˙e sie˛ z tym oporem stawianym przez rzeczywistos´c´. „Trzeba go przezwycie˛z˙yc´ i wintegrowac´ w to z˙ycie. Otóz˙ włas´nie prawda jest tym zwycie˛stwem i ta˛ integracja˛. Siła spotkania z ‘nie-ja’ znika wobec oczywistos´ci [...] Tak wie˛c dociekanie prawdy staje sie˛ samym oddechem wolnej istoty wystawionej na działanie zewne˛trznej rzeczywistos´ci, przez która˛ ta jej wolnos´c´ jest zarówno chroniona, jak i zagroz˙ona. Dzie˛ki prawdzie rzeczywistos´c´ ta, której mógłbym stac´ sie˛ zabawka˛, zostaje przeze mnie poje˛ta”200. Wszystko, co pojawia sie˛ w moim s´wiecie, staje sie˛ przedmiotem zainteresowania mojej woli i mojego rozumu, zostaje wła˛czone w moja˛ wiedze˛, przyswojone. Drugiego człowieka i rozmowy w gruncie rzeczy nie potrzebuje˛. Nawet bowiem w polemice nie szukam tego Drugiego, lecz nadrze˛dnego rozumu, prawdy s´wiata, która obowia˛zuje wszystkich i o która˛ ostatecznie chodzi. Tak pojmowany rozum jest niezalez˙nie od drugiego człowieka osadzony w BYCIU. Zmysłowos´c´ ma w odniesieniu do rozumu funkcje˛ krytyczna˛: jest ona testem na to, czy teoretyczna projekcja utrafia w rzeczywistos´c´. „Ciało jest ustawicznym kwestionowaniem przywileju, jaki przypisuje sie˛ s´wiadomos´ci: z˙e wszystkiemu nadaje ona sens. Z˙yje ono jako to kwestionowanie”201. A przeciez˙ nie ma nic takiego, czego nie mógłbym ostatecznie poja˛c´ moim rozumem. W ten sposób dochodze˛ do „s´wiatopogla˛du”, który mi wszystko wyjas´nia i z koniecznos´ci nosi cechy totalitarne – zgodnie bowiem ze swoja˛ intencja˛ niczego, co istotne, nie moz˙e pozostawic´ problemem
198 199 200 201
Por. LÉVINAS, TI, s. 96. Por. LÉVINAS, DD, s. 62, przyp. 1. LÉVINAS, DEHH, s. 167. LÉVINAS, TI, s. 102.
325
otwartym. Wskutek tego zmniejszaja˛ sie˛ strefy zagroz˙enia s´miercia˛. I nawet te, które sa˛ nadal niebezpieczne, zostaja˛ zrozumiane i sklasyfikowane, przez co podlegaja˛ kontroli i traca˛ niebezpieczny charakter wynikaja˛cy z ich obcos´ci. „Zdobywanie bycia przez człowieka w trakcie dziejów – oto formuła, w która˛ moz˙na uja˛c´ wolnos´c´, autonomie˛, sprowadzenie Innego do Tego Samego. [...] Egzystencja ‘ja’ przebiega jako utoz˙samianie z nim tego, co odmienne”202 – pisze Lévinas. Dlatego jest to ‘ja’ imperialistyczne203. Stanie sie˛ to jeszcze wyraz´niejsze, kiedy w naste˛pnym uste˛pie be˛dziemy sie˛ zastanawiac´ nad relacjami mie˛dzyludzkimi. Jak klucz do zrozumienia uprawianej przez Lévinasa krytyki filozofii brzmi zacytowane przez niego zdanie z Mys´li Pascala: „«Oto moje miejsce pod słon´cem». Od tego zaczyna sie˛ i w tym znajduje swoje odbicie bezprawne zawłaszczenie całej ziemi”204. Przez to wła˛czanie wszystkich zjawisk w moja˛ wiedze˛, w moja˛ przestrzen´ z˙yciowa˛, w moja˛ historie˛, w moje „kre˛cenie sie˛ wokół siebie samego”205 rozwija sie˛ samos´wiadomos´c´. Utrzymuje sie˛ ona jako ‘ja’, „które pomimo wszystkich róz˙nic identyfikuje sie˛ jako «pan samego siebie i wszechs´wiata» i jest w stanie rozs´wietlic´ wszystkie ciemne zakamarki, w których byłaby kwestionowana władza ‘ja’”206. Odnosi sie˛ to nawet do relacji mie˛dzy „niewolnikiem” a jego „panem”. Nie jest to relacja „twarza˛ w twarz”. Jej „je˛zykiem” jest BYCIE. Znaczenie pana wynika z jego roli w „s´wiecie” niewolnika jako tego, który daje BYCIE. Ma on wpływ w jego s´wiecie, poniewaz˙ pan przyznaje mu go z perspektywy tego, co jest dla niego waz˙ne. W punkcie centralnym znajduje sie˛ nie pan, lecz ‘ja’. Niewolnik podporza˛dkowuje sie˛ panu dopóty, dopóki go potrzebuje. „Przy głe˛bszej analizie – pisze Tischner – okazuje sie˛, iz˙ niewolnik jest jedynie pozornie niewolnikiem pana, zas´ naprawde˛ jest on zniewolony przez swój własny realizm, przez wynikaja˛cy z wiary w realnos´c´ s´wiata rzeczy le˛k przed s´miercia˛. Nalez˙y odróz˙nic´ pana relatywnego i pana absolutnego. Panem absolutnym jest s´mierc´, kaz˙dy inny
202
LÉVINAS, DEHH, s. 166. Por. LÉVINAS, TI, s. 15.17; AQ, s. 209. 204 LÉVINAS, AQ, s. VI. 205 Tamz˙e, s. 93. 206 E. LÉVINAS, De l’Un à l’Autre, „Archivio di filosofia”, anno LI (1983), (w dalszym cia˛gu cyt. jako UA), s. 28. 203
326
pan jest panem wzgle˛dnym”207. „Etos”, na którym opiera sie˛ „rodzicielstwo”, nie wyrasta z nieskon´czonego zewu osobowego spotkania, lecz z warunków BYCIA. Jestem swoim miejscem w swoim s´wiecie. Jestem tym, co mam. Racjonalnos´c´ współczesnego s´wiata, który uwaz˙a sie˛ za tak rozumny, jest niezwykle głe˛boko naznaczona s´lepota˛ na drugiego człowieka, jak to przejmuja˛co dobitnie ukazuje Lévinas – zwłaszcza w swojej polemice z tezami Hegla i Heideggera, które stanowia˛ dla niego logiczna˛ konsekwencje˛ tendencji nowoz˙ytnej mys´li. Jes´li przez ideologie˛ be˛dziemy rozumiec´ „całos´ciowa˛ interpretacje˛ naszej ludzkiej egzystencji w s´wiecie, jaka wynika z intencji obcej istocie rzeczy i uzyskuje znaczenie społeczne”208, to całe samorozumienie kultury pozostaja˛cej pod wpływem współczesnych dyscyplin naukowych moz˙na podejrzewac´ o to, z˙e jest ono ideologia˛. Zwia˛zek mys´li z BYCIEM (jakkolwiek pierwotnie pragna˛ł on zwalczac´ ideologie˛ i opowiadał sie˛ za zbliz˙eniem do rzeczywistos´ci) w gruncie rzeczy wyobcowuje wzgle˛dem tej rzeczywistos´ci, która chce wyrwac´ z kre˛cenia sie˛ wokół siebie samego i wzywa do absolutnej odpowiedzialnos´ci wobec Innych. Jej racjonalnos´c´ funkcjonuje, przy czym nieskon´czony zew całkowicie Innego nie ma w tym jakiegos´ istotnego miejsca. Jest to „ideologia przyczajona we wne˛trzu samego Logosu”209 i dlatego tak trudno rozpoznawalna210. Wprawdzie „dusza”, która w swojej intencjonalnos´ci rozpoznaje to, co istnieje, pozostaje aktywna i immanentna: kształtuje czynnie proces poszukiwania prawdy, nadaje zjawisku sens211. W tym rozumieniu nie ma jednak wewne˛trznego z˙ycia duszy, które nie byłoby ujmowaniem BYCIA. Dusza jest sama w sobie pusta i napełnia sie˛ tylko przez relacje˛ do BYCIA. Moz˙liwos´c´ rozróz˙nienia rozmaitych ‘ja’ istnieje tylko w „tres´ci”, której sa˛ one s´wiatłem. „Jako «czyste ja» róz˙ne ‘ja’ nie daja˛ sie˛ logicznie od siebie odróz˙nic´”212. W ten sposób człowiek wyła˛cza sie˛ w gruncie
207
TISCHNER, FD, s. 162. B. WELTE, Ideologie und Religion, w: Christlicher Glaube in moderner Gesellschaft, t. 21, Freiburg (Br.)/Basel/Wien 1980, s. 81. 209 LÉVINAS, DD, s. 53. 210 Por. tamz˙e, s. 47 n. 211 Por. tamz˙e, s. 237. 212 Tamz˙e, s. 242. 208
327
rzeczy sam ze swego s´wiata. „Wszystko, co ludzkie, jest poza [samym soba˛]. Moz˙na to uznac´ za bardzo zwie˛złe sformułowanie materializmu”213. Pozostaje wielka wewne˛trzna pustka. Kiedy człowiek nie dos´wiadcza juz˙ siebie jako zawdzie˛czaja˛cego swoja˛ toz˙samos´c´ Nieskon´czonemu, kiedy nie czuje sie˛ juz˙ powołany ku Nieskon´czonemu, pozostaje w kon´cu bezdomny ze swoja˛nieskon´czona˛te˛sknota˛. Tej wewne˛trznej nieskon´czonej te˛sknoty nie moz˙na zaspokoic´ zewne˛trznym skon´czonym pokarmem BYCIA. W ten sposób, pomimo sporadycznych dos´wiadczen´ szcze˛s´cia w uz˙ywaniu s´wiata, głód stale ros´nie i nigdy sie˛ nie uspokoi.
6. Idoliczna relacja do człowieka Nie moz˙na z˙yc´ bez relacji do innych ludzi. Wszystko, co „rzeczowe”, jest skrycie lub jawnie naznaczone swoim znaczeniem dla sieci odniesien´, w której z˙yjemy. Tak wie˛c relacja do materialnych tres´ci naszego z˙ycia jest zawsze relacja˛ do ludzi, i odwrotnie: relacja do ludzi ma zawsze pewien wymiar materialny. Dlatego nie moz˙na z naszego z˙ycia wyła˛czyc´ spotkania z nieskon´czonym zewem, jakie przynosi z soba˛ spotkanie ludzkie. Z jednej strony oznacza to, z˙e istnieje pewne z´ródło miłos´ci i absolutnej akceptacji, które wchodzi w relacje˛ z nieskon´czona˛ te˛sknota˛ człowieka. Z drugiej strony jednak nie moge˛ nigdy tym z´ródłem władac´: jest ono wolne i dlatego moz˙e tez˙ przerodzic´ sie˛ w niebezpieczen´stwo, moz˙e mnie zanegowac´, odtra˛cic´ i zabic´. W strukturze zła istnieja˛ trzy sposoby obcowania z tym z´ródłem niebezpieczen´stwa, jakim jest człowiek: 1) moge˛ próbowac´ zapewnic´ sobie akceptacje˛; 2) moge˛ próbowac´ to obcowanie „urzeczowic´”, tzn. usuna˛c´ wymiar nieskon´czonos´ci; 3) moge˛ próbowac´ zwalczyc´ i wyeliminowac´ ze swego z˙ycia ewentualne zagroz˙enie, jakie stanowi dla mnie Inny, a wie˛c jego samego.
213
328
LÉVINAS, HAH, s. 86.
a) Próba zapewnienia sobie akceptacji Poniewaz˙ Inny jest dla mnie transcendentnym z´ródłem akceptacji, bez której nie sposób z˙yc´, moge˛ próbowac´ zapewnic´ sobie te˛ akceptacje˛, zapanowac´ nad nia˛ i wyeliminowac´ niewiadoma˛, jaka˛ zawiera w sobie wolnos´c´ Innego. „Prototypem” wzajemnego zaze˛biania sie˛ skon´czonego i nieskon´czonego ludzkiego spotkania jest według Lévinasa relacja erotyczna214. Jest ona nie do pomys´lenia bez wagi i siły nape˛dowej zmysłowos´ci, ale jest tez˙ nie do pomys´lenia bez podporza˛dkowania sfery zmysłowej odpowiedzialnos´ci, która przemawia do mnie z twarzy Drugiego jako moz˙liwos´c´ zranienia. Nieudana relacja erotyczna oznacza rozminie˛cie sie˛ z wezwaniem wychodza˛cym z twarzy, z tajemnicy Drugiego. To rozminie˛cie sie˛ moz˙e nasta˛pic´ tak szybko dlatego, z˙e cała siła te˛sknoty do bycia kochanym rzuca sie˛ na Drugiego. Ze spotkaniem tym ła˛czy sie˛ nieskon´czone duchowe pragnienie sensu; w zwia˛zku z tym szuka ono nie tylko chwilowego zaspokojenia, lecz absolutnej ojczyzny, własnego domu w s´wiecie. Zwia˛zany z seksualnos´cia˛ eros zmierza do zakorzenienia w s´wiecie całej egzystencji dorosłego człowieka. Naduz˙ycie seksualnos´ci jest równoznaczne z taka˛ relacja˛ do Drugiego, która da˛z˙y do tego zakorzenienia, nie pozwalaja˛c przy tym wezwac´ siebie do absolutnej odpowiedzialnos´ci i nie pozostawiaja˛c Drugiemu jego absolutnej wolnos´ci. Ten Drugi powinien tu byc´ dla mnie, poniewaz˙ go potrzebuje˛. Jest to zasadnicza postawa zgwałcenia. Podobna do niej jest jednak zasadnicza postawa dobrowolnego poddan´stwa, duszy niewolniczej. Robie˛ wtedy wszystko, aby zachowac´ sobie przychylnos´c´ tego, kogo kocham. Poniewaz˙ człowiek jest miejscem spotkania z transcendencja˛, staje sie˛ on w ten sposób łatwo idolem. Byc´ idolem i byc´ ofiara˛ gwałtu to sytuacje bardzo do siebie zbliz˙one. To, co moz˙na powiedziec´ o „prototypie” relacji erotycznej, dotyczy w podobny sposób wszystkich relacji mie˛dzyludzkich. Podobnie jak seksualny eros pragnie prowadzic´ do ludzkiego zakorzenienia w centrum mojego s´wiata, w którym czuje˛ sie˛ swojsko, tak da˛z˙enie do społecznego
214
Por. LÉVINAS, TA, s. 64.77-84;
329
uznania chce prowadzic´ do znalezienia miejsca w całos´ci ludzkiej sieci odniesien´. O znaczeniu w tym konteks´cie relacji pan–niewolnik mówilis´my juz˙ wyz˙ej. Simone Weil, nawia˛zuja˛c do Platona, nazywa kształtuja˛ca˛ toz˙samos´c´ grupe˛ społeczna˛ „wielkim zwierze˛ciem”215. Adorowac´ je to mys´lec´ i działac´ zgodnie z uprzedzeniami i odruchami masy, rezygnuja˛c z osobistego poszukiwania prawdy i dobra. „Wielkie zwierze˛ jest jedynym obiektem bałwochwalstwa, jedyna˛ namiastka˛ Boga, jedynym nas´ladownictwem tego, co jest nieskon´czenie odległe ode mnie i co jest mna˛”216. Z kategorycznos´cia˛ tej wypowiedzi nie moge˛ sie˛ zgodzic´217, ale zasadnicze uje˛cie idolicznej funkcji jest z pewnos´cia˛ trafne. Siła czynnika społecznego jest tak duz˙a, „poniewaz˙ posiada on wzgle˛dem osoby ludzkiej pewien rodzaj transcendencji: jest to kolektyw. Przedmiotem wszelkiego bałwochwalstwa jest kolektyw: to on przykuwa nas do ziemi. Chciwos´c´: złoto jest czynnikiem społecznym. Ambicja: władza jest czynnikiem społecznym. Podobnie nauka, sztuka”218. Za pos´rednictwem mojej roli w s´rodowisku społecznym moi bliz´ni przyznaja˛ mi sens mego z˙ycia w swojej społecznos´ci. Kiedy nie znajduje˛ z˙adnego oparcia transcendentnego, rola ta staje sie˛ moja˛ toz˙samos´cia˛, której szukam i bronie˛ jak mego własnego z˙ycia. Martin Heidegger nazywa te˛ kolektywna˛ toz˙samos´c´ upadłos´cia˛ jestestwa w ‘Sie˛’ (Man)219. Poniewaz˙ ‘bycie w s´wiecie’ jest od samego pocza˛tku współ-byciem z innymi, przeto „Sie˛ jest egzystencjałem i jako z´ródłowy fenomen nalez˙y do pozytywnego ukonstytuowania jestestwa”220. „Inni”, z którymi sie˛ z˙yje, w zwia˛zku z którymi urza˛dza sie˛ swoje z˙ycie, do których zgodnie ze swoja˛ istota˛ sie˛ nalez˙y, to nie sa˛ poszczególni ci i owi, ani tez˙ suma wszystkich. „Kto” wspólnego bycia skupia sie˛ w neutralnym poje˛ciu ‘Sie˛’, które jest bez twarzy, jak „opinia publiczna”, i urza˛dza sie˛ w przecie˛tnos´ci. Konkretyzacja tego ‘Sie˛’ moz˙e przyjmowac´ róz˙ne
215
Nawia˛zuje przy tym do Platona: Rzeczpospolita, ksie˛ga VI. S. WEIL, La Pesanteur et la Grâce, Paris 1947, s. 160. 217 Bowiem miłos´c´ idoliczna do jakiejs´ pojedynczej osoby moz˙e w takim stopniu stac´ sie˛ wszystkim, z˙e rozpacz z tego powodu popchnie do samobójstwa. Por. takz˙e to, co powiedziano na temat relacji pan–niewolnik. 218 WEIL, La Pesanteur et la Grâce, s. 160. 219 HEIDEGGER, BC, s. 179-185.248-255. 220 Tamz˙e, s. 183. 216
330
historyczne formy i tres´ci. Zawsze jednak odbiera ono jednostce odpowiedzialnos´c´ za decyzje˛. Poste˛puje sie˛, jak „sie˛” poste˛puje. „Sie˛ moz˙e niejako osia˛gna˛c´ to, z˙e «sie˛» stale na nie powołujemy. Bez trudu moz˙e ono odpowiadac´ za wszystko, bo nie jest kims´, kto musiałby za cos´ re˛czyc´. Sie˛ «było» zawsze takie, a mimo to moz˙na powiedziec´, z˙e «nikt» nim nie był”221. Owo Soba˛-Sie˛ (Man-selbst) jest Soba˛ (Selbst) powszednios´ci, wykładnia˛ s´wiata, w którym zastajemy siebie i z którego perspektywy musimy dopiero odkryc´ i poja˛c´ nasze włas´ciwe Siebie. Niewłas´ciwe pozostaje Soba˛, kiedy pozostaje upadłe w Sie˛, tzn. kiedy chce pozostac´ zadomowione we wspólnym byciu, tak jak jest konstytuowane przez gadanine˛ w swoim wykorzenionym ‘wsze˛dzie i nigdzie’ i przez pozbawione wszelkich hamulców działanie w tłumie222. ‘Sie˛’ ma jednak nie tylko charakter nieosobowej, neutralnej, jak gdyby niewidocznej wielkos´ci, chociaz˙ niekiedy moz˙e sie˛ tak wydawac´. Tres´ci, których „sie˛” wymaga, wymagaja˛ konkretni ludzie, jakkolwiek w pewnym sensie reprezentuja˛cy „wszystkich”. Rodzice, nauczyciele, duchowni, pracodawcy, ludzie kształtuja˛cy opinie˛ publiczna˛ itd. przekazuja˛, co „sie˛” robi albo czego „sie˛” nie robi. Dlatego posłuszen´stwo wobec ‘Sie˛’ jawi sie˛ jako posłuszen´stwo wobec nich. ‘Sie˛’ ma swoje twarze. Sa˛ to twarze osobowos´ci przywódczych w społecznos´ci. Aby byc´ w społecznos´ci uznanym, musze˛ znaczyc´ cos´ w ich oczach, w których niejako konkretyzuje sie˛ wartos´ciowanie społecznos´ci. Pragnienie społecznego znaczenia jest zabieganiem o uznanie „z góry”. To ukierunkowanie „ku górze” ła˛czy sie˛ ze s´lepota˛ lub pogarda˛ skierowana˛ „w dół”. „Na dole” bowiem znajduje˛ tylko jednostke˛ w masie, która nie moz˙e mi zapewnic´ odniesionego do wszystkich społecznie powaz˙anego miejsca. Wszelki fanatyzm w wypełnianiu zadan´ społecznych ma zapewne swoje z´ródło w tej z˙a˛dzy uznania. Równiez˙ wszelka inercja, kiedy jest sie˛ pewnym swojego statusu. Poniewaz˙ uznanie odnosi sie˛ do zewne˛trznej roli, a nie do wewne˛trznej postawy (w kaz˙dym razie jes´li jest ona utajona i niezalez˙na od wymagan´ roli), przeto tak oczywistymi pokusami sa˛ kłamstwo i obłuda, walka o władze˛ i intryga, przebiegłos´c´ i propaganda. Ale równiez˙ zaangaz˙owanie społeczne, praktykowanie miłosierdzia
221 222
Tamz˙e, s. 182. Por. tamz˙e, s. 250-253.
331
i jałmuz˙ny moga˛ miec´ na celu społeczne uznanie, nie zas´ rzeczywiste spotkanie z potrzebuja˛cymi223. W takim wypadku równiez˙ te zachowania nalez˙a˛ do struktury grzechu. Istnieje nie tylko jakies´ jedno ‘Sie˛’, lecz konkurencja róz˙nych społecznych ocen, poła˛czonych z przynalez˙nos´cia˛ do róz˙nych grup. Moz˙na zawsze usłyszec´: „Tego sie˛ u nas nie robi!” W konkurencji s´wiatopogla˛dów wyszukam wie˛c sobie i be˛de˛ popierał te˛ grupe˛, która najlepiej zapewni mi znaczenie. To, co w formie ekstremalnej jest kolez˙en´stwem jakiejs´ grupy bojowej, ma swoje „normalne” miejsce w codziennej walce konkurencyjnej róz˙nych grup społecznych, które szukaja˛ sobie sprzymierzen´ców. Kiedy wbrew wymaganiom moralnym chca˛ one własna˛ autoafirmacje˛ uczynic´ wia˛z˙a˛ca˛ dla wszystkich w społeczen´stwie, moz˙na je chyba w s´lad za Kantem okres´lic´ jako „hufiec podlegaja˛cy złemu pryncypium”224. Wszystkim tym sposobom zachowania wobec „wielkiego zwierze˛cia” wspólna jest niezdolnos´c´ do tego, by rzeczywis´cie pozwolic´ przemówic´ do siebie pojedynczemu człowiekowi, który wzywa do absolutnej odpowiedzialnos´ci i dlatego z˙a˛da, abym sie˛ oderwał od nurtu masy. Zarówno fanatyzmowi, jak inercji brakuje prawdziwej trzez´wos´ci225: jest to egzystencja niewłas´ciwa226 – bez miłos´ci, bez Boga – nawet jes´li uz˙yte zostaja˛ wszystkie siły w te˛sknocie za tym, aby byc´ nieskon´czenie kochanym. b) Próba usunie˛cia wymiaru nieskon´czonos´ci przez „urzeczowienie” Kiedy w relacjach mie˛dzyludzkich nie udaje sie˛ uzyskac´ pewnos´ci co do uznania ze strony Innego, moz˙emy przynajmniej obcowac´ z nim w sposób „rzeczowy”. Cały wymiar niepewnej nieskon´czonos´ci zostaje wtedy wyeliminowany. Próbuja˛c upewnic´ sie˛ o nieskon´czonym uznaniu z jego strony, weszlis´my juz˙ w gruncie rzeczy na te˛ droge˛. Inny, który był dla nas waz˙ny (jako przedmiot naszej miłos´ci erotycznej, jako „pan” czy
223 224 225 226
332
Por. Por. Por. Por.
LÉVINAS, AQ, s. 174. KANT, RR, s. 127. LÉVINAS, DD, s. 82 n. HEIDEGGER, BC, s. 254.
„masa”), był przez nas obsługiwany nie ze wzgle˛du na siebie samego, lecz ze wzgle˛du na decyduja˛ca˛ role˛, jaka˛ odgrywa on w naszym obrazie s´wiata. Rozumielis´my go i traktowali z perspektywy naszego własnego rozumienia i naszych własnych z˙yczen´, a nie z racji miłos´ci, która wzywa do odpowiedzialnos´ci i sprawia, z˙e Inny jest waz˙niejszy niz˙ my sami. Aby ten Inny, który na mnie patrzy i wzywa mnie, utracił swój niebezpieczny, stawiaja˛cy pod znakiem zapytania charakter, jest on traktowany jako fenomen, który moz˙na zrozumiec´, a przez to zintegrowac´. Sposób mys´lenia przeznaczony dla rzeczy zostaje zastosowany do człowieka. „Rozpoznajemy” człowieka w jego jedynej w swoim rodzaju niepowtarzalnej postaci, sprowadzaja˛c go do powszechnie uznanych prawd i wła˛czaja˛c w pewien system. „Poznanie polega na tym, z˙e jednostke˛, istnieja˛ca˛ jako cos´ jedynego, ujmujemy nie w jej szczególnos´ci, która sie˛ nie liczy, lecz w jej ogólnos´ci, o której jedynie cos´ wiadomo. [...] Rozum, redukuja˛cy Inne, jest przywłaszczeniem i władza˛”227. Władze˛ nad drugim człowiekiem sprawujemy, traktuja˛c go tak, jak gdyby był on tym, co o nim wiemy. Przywłaszczenie dokonuje sie˛, poniewaz˙ zostaje on wła˛czony w mój system i tylko z tej racji moz˙e miec´ znaczenie. Jego jedynos´c´, jego nieskon´czonos´c´, jego wolnos´c´ bycia zupełnie innym ulegaja˛ zatracie. Albo lepiej: zostaja˛ wyparte i stłumione. W ten sposób to, co w drugim człowieku rzeczywis´cie ludzkie, kaz˙dorazowo nowe, otwieraja˛ce mnie i wzywaja˛ce do miłos´ci, zostaje z mojego z˙ycia wyła˛czone. Tak immanentnie „poje˛tym” Innym moz˙na manipulowac´ jak jaka˛s´ rzecza˛. Rozmowa z nim nie odbywa sie˛ twarza˛ w twarz, lecz jakby „z ukosa”228: nie jest to zbliz˙enie, lecz wła˛czenie w pewien system. Ten sposób tłumienia jest tak powszechny dlatego, z˙e ponieka˛d sam sie˛ nasuwa. Z drugiego człowieka nie „mam” przeciez˙ niczego jak tylko jego zewne˛trznos´c´, która czyni go porównywalnym, jako z˙e to, co nieskon´czone, jest zawsze ukryte za jego s´ladem. A siła przekonywania tego kłamstwa jest tak duz˙a dlatego, z˙e uwaz˙a ono, iz˙ swoja˛ prawda˛ obejmuje całos´c´ rzeczywistos´ci. Pozór ujmuje sama˛ racjonalnos´c´ i dlatego logika nie moz˙e go zdemaskowac´229 – bo to ona go tworzy. Bez ryzyka z˙ycia „poza BYCIEM”, bez punktu oparcia w miłos´ci krytyczna s´wiadomos´c´ nie jest
227 228 229
LÉVINAS, DEHH, s. 168. LÉVINAS, TI, s. 42. Por. LÉVINAS, DD, s. 47 n.
333
w stanie rozpoznac´ tego zakłamania230. „Lucyferskie kłamstwo”, udaja˛ce „bliz´niaczego brata Dobra”231. W przypadku konfliktów Inny w systemie tym w najlepszym razie zostaje za pomoca˛ „dialogu” czy wychowania odesłany na swoje miejsce. Aby sie˛ tam dostac´, nasza wolnos´c´ (własna i drugiego człowieka) zostaje podporza˛dkowana „wyz˙szemu rozumowi”; mamy za zadanie szukac´ prawdy tego rozumu i zatracic´ sie˛ w niej. Zakłócenie, jakie za sprawa˛ Innego wysta˛piło w moim s´wiecie, moz˙na interpretowac´ jako wezwanie do poprawienia własnego s´wiata. W ten sposób Inny traci swoja˛ absolutna˛ innos´c´; otrzymuje pewna˛ role˛ w odnowionej, poszerzonej, wszechobejmuja˛cej całos´ci, w której znowu wszystko jest uje˛te w jeden porza˛dek i która nie stanowi juz˙ z˙adnego radykalnego problemu. „To, co niezwykłe, staje sie˛ zrozumiałe. [...] Pe˛knie˛cie w moim wszechs´wiecie było pojawieniem sie˛ nowego znaczenia. Wszystko moz˙na zrozumiec´, wszystko usprawiedliwic´, wszystko wybaczyc´. A zaskakuja˛cy wyraz tej twarzy za drzwiami? Zaprzeczy sie˛, jakoby było to cos´ zaskakuja˛cego. Zwróci sie˛ uwage˛ na porza˛dek, który usuwa zakłócenie, na historie˛, w która˛ wtapiaja˛ sie˛ ludzie, ich niedola i ich rozpacz, ich wojny i ich ofiary, to, co straszne, i to, co wzniosłe”232. Współbycie ludzi dokonuje sie˛ zatem jako skupienie wokół wspólnej „prawdy”. Funkcja je˛zyka nie polega wtedy na tym, aby ludzi wzajemnie do siebie zbliz˙ac´, byc´ wyrazem pragnienia Innego, lecz na pragnieniu tego, co uniwersalne233. Innego rozumiem tak, jak siebie, jako drugie ‘ja’, z mojej perspektywy, nie wdaja˛c sie˛ w autentyczna˛ relacje˛ z nim, która by mnie zakwestionowała. Jako róz˙ne, ale logicznie jednakowe elementy w wielorakos´ci stanowimy razem jednos´c´234, podobnie jak kaz˙dy zespół składa sie˛ z róz˙nych elementów A, B itd. Dlatego napie˛cia sa˛ rozumiane jako cos´ tymczasowego, co na drodze do jednos´ci w doskonałym rozumie daje sie˛ przezwycie˛z˙yc´. „Moz˙na nazwac´ dialogiem te˛ rozmowe˛, dzie˛ki której rozmówcy poznaja˛ nawzajem swoje mys´li i pozwalaja˛, by przemówił rozum. Moz˙na nazwac´ relacja˛ społeczna˛ (socialité) jednos´c´ wielu s´wiadomos´ci, odnajduja˛cych sie˛
230 231 232 233 234
334
Por. LÉVINAS, AQ, s. 58. LÉVINAS, HAH, s. 81. LÉVINAS, DEHH, s. 206. Por. LÉVINAS, TI, s. 192. Por. tamz˙e, s. 93.
w jednej i tej samej mys´li, która znosi ich wzajemna˛ innos´c´. Jest to sławny dialog, którego celem jest powstrzymanie przemocy dzie˛ki przywołaniu rozmówców do rozumu, który zaprowadza pokój w jednomys´lnos´ci [...] Ulubiona droga zachodniego humanizmu!”235. Etyczne zachowanie wobec drugiego człowieka staje sie˛ zachowaniem politycznym. „Pomys´lany do kon´ca, idealizm sprowadza wszelka˛ etyke˛ do polityki. Inny i ja funkcjonujemy jak elementy jakiegos´ idealnego rachunku, otrzymujemy od tego rachunku nasze rzeczywiste bycie, a nasz wzajemny stosunek pozostaje pod władza˛ idealnych koniecznos´ci, które przenikaja˛ do nas ze wszystkich stron”236. Stosownie do tego pojmowania rozumu moz˙na organizowac´ praktyczne współz˙ycie w danej społecznos´ci. Rozwój mys´li zachodniej na temat zasad ludzkiego współz˙ycia znalazł swój punkt kulminacyjny w dziele Hegla, w jego teorii pan´stwa, która˛ Lévinas poddaje gwałtownej krytyce. Owa teoria polityczna przyjmuje za punkt wyjs´cia równos´c´ ludzi, których spontaniczne wolnos´ci zderzaja˛ sie˛ ze soba˛. Otóz˙ nie chodzi o to, aby jeden pozwolił na to, z˙e drugi go zmieni, lecz przeciwnie: o zachowanie „samo-istnej” toz˙samos´ci, która˛ człowiek zawdzie˛czałby tylko sobie samemu. Tym, co chroni przestrzen´ wolnos´ci, sa˛ prawa. Tak rozumiana, polityczna norma prawna jest spełnieniem i usprawiedliwieniem walki o uznanie237, egoizmu. Subiektywna wolnos´c´ znajduje zabezpieczenie w obiektywnych prawach, a nawet wtapia sie˛ w nie. Domaga sie˛ ona uniwersalnego prawa jako zasady swej wolnos´ci. „Odta˛d wola znajduje odbicie w porza˛dku publicznym, istnieje w równos´ci, jaka˛ jej zapewnia uniwersalnos´c´ praw”238. Oznacza to, z˙e w tym rozumieniu sprawiedliwos´cia˛ „jest rza˛dza˛ca ludzkimi masami legalnos´c´, z której moz˙na zaczerpna˛c´ technike˛ «społecznej równowagi», harmonizuja˛ca˛ antagonistyczne siły”239. W z˙yciu politycznym, w którym brak przeciwwagi, ludzkos´c´ pojmuje siebie przez pryzmat swych dzieł240. Sta˛d wielkie znaczenie pienie˛dzy. Wszystko jest ukierunkowane na BYCIE.
235 236 237 238 239 240
LÉVINAS, DD, s. 222. LÉVINAS, TI, s. 192. Por. tamz˙e, s. 35. Tamz˙e, s. 219. LÉVINAS, AQ, s. 202. Por. LÉVINAS, TI, s. 274.
335
Kiedy dzieła i prawo traca˛ swoje pierwotnie pozytywne miejsce w spotkaniu mie˛dzyludzkim241, naste˛puje fundamentalne wyobcowanie i tyrania pan´stwa. To, co jednostkowe, jest tłumione na rzecz tego, co ogólne – w razie potrzeby przy uz˙yciu przemocy. Lez˙a˛ca u podstaw tego filozofia, która pojmuje siebie jako posłuszen´stwo wobec czegos´ anonimowego, staje sie˛ z koniecznos´ci filozofia˛ władzy i prowadzi do imperialistycznego władztwa, poniewaz˙ musi wybic´ z głowy róz˙nym jednostkom ich róz˙norodnos´c´, wskutek której wzajemnie sie˛ one kwestionuja˛. Traktowanie człowieka jak rzeczy skłania do manipulacji. Z chwila˛ uzyskania nad nim władzy jak nad rzecza˛ wyrastaja˛ włas´nie „za pos´rednictwem je˛zyka, który winien prowadzic´ do jedynego rozumu, wszystkie pokusy zwodniczej retoryki, reklamy i propagandy”242. Z˙ycie w s´wiecie z innymi ludz´mi, ale bez autentycznego spotkania z nimi, odpowiada w rzeczywistos´ci z˙yciu w s´wiecie złudnym. Atrakcyjnos´c´ rozmaitych ideologii, sztucznych rajów i odurzenia ma swoje z´ródło w ucieczce przed odpowiedzialnos´cia˛. „Odpre˛z˙enie, jakie daja˛ s´rodki odurzaja˛ce, stwarza pozór, z˙e moz˙na od wszystkiego odejs´c´ i nie byc´ za nic odpowiedzialnym; anulowanie braterstwa czy bratobójstwa. Moz˙liwos´c´ wymknie˛cia sie˛ odmierza odległos´c´ mie˛dzy snem a jawa˛”243. c) Próba wyeliminowania Innego Poniewaz˙ wszakz˙e człowiek jako ktos´ absolutnie Inny nigdy sie˛ nie daje do kon´ca wła˛czyc´ w jakis´ system, trzeba – gdyby sie˛ jednak chciało tego spróbowac´ – uz˙yc´ przemocy. Integracyjna próba wyeliminowania Innego jako Innego ostatecznie nie moz˙e sie˛ udac´. Nad jego wolnos´cia˛ nie moge˛ zapanowac´. Jes´li zas´ ten Inny rozumie swoja˛ wolnos´c´ równiez˙ z perspektywy BYCIA, wtedy nieuchronnie przeciwstawia sie˛ on mojej wolnos´ci. Kiedy chodzi o to, aby sie˛ samemu ostac´, „wolnos´ci prowadza˛ ze soba˛ wojne˛”244; z racji ich „zainteresowania BYCIEM” nie moz˙e byc´ zreszta˛ inaczej, jak tylko z˙e sa˛ one pozostaja˛cymi ze soba˛ w walce egoizmami245,
241 242 243 244 245
336
Por. na ten temat wyz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. II,4,b oraz niz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,4,a. LÉVINAS, DD, s. 223. LÉVINAS, AQ, s. 110, przyp. 21. LÉVINAS, DEHH, s. 168. LÉVINAS, AQ, s. 4.
które próbuja˛ kaz˙dorazowe Inne wła˛czyc´ w swój s´wiat i tym sposobem zapanowac´ nad przestrzenia˛ z˙yciowa˛ i nad czasem z˙ycia. Kiedy jednak tego Innego, który wkracza w mój s´wiat, nie moge˛ ani pozyskac´, ani zneutralizowac´ przez integracje˛, to jest to katastrofa. W ten sposób trace˛ bowiem władztwo nad swoim s´wiatem, nie mam go juz˙ w swoim re˛ku. Tym, co teraz nastaje, nie jest nicos´c´ ani pustka. W rzeczywistos´ci, mówi Lévinas, grozi tu zło jako „nadmiar (excès), jako „zerwanie z tym, co normalne”, jako „nie-integrowalnos´c´”, jako „nieredukowalny bezład”246. To zło pos´wiadcza istnienie „innej sceny”247, która nie przystaje do mojego s´wiata, która znajduje sie˛ na zewna˛trz, jest radykalna˛ zewne˛trznos´cia˛248, a jednak wkracza we mnie. Tym złem jest Inne (Inny). Przełamuje ono immanencje˛ przez swój sposób bycia, przez swoja˛ modalnos´c´ obecnej nieobecnos´ci, nieobecnej obecnos´ci: jest to „nieznajdowanie-miejsca (le-ne-pas-trouver-de-place), odmowa jakiegokolwiek pogodzenia sie˛ z..., przeciw-naturalnos´c´, potwornos´c´, burzenie wszelkiego porza˛dku, obcos´c´. I w tym sensie transcendencja!”249 Inny, jako z˙e ze swej istoty nie daje sie˛ zintegrowac´, oznacza moz˙liwos´c´ wojny z jej ewentualnie zgubnymi dla mnie skutkami. S´wiadomos´c´ ta kształtuje według Lévinasa charakter zachodniej filozofii. „Czyz˙ przenikliwos´c´ – otwarcie ducha na prawde˛ – nie polega na niespuszczaniu z oka nieustaja˛cej moz˙liwos´ci wojny?”250 Prowadzi to do sposobu mys´lenia, który jest skłonny „w polityce jako sztuce przewidywania i wygrywania wszelkimi s´rodkami wojny widziec´ włas´ciwe c´wiczenie rozumu”251. Mys´lenie takie nie moz˙e wskazywac´ z˙adnego wyjs´cia, z˙adnej drogi do prawdziwego pokoju. Pozostaje ono całkowicie pod wpływem rozumu wojennego, wychodza˛cego z załoz˙enia nieprzejednanej wzajemnej wrogos´ci ludzi wzgle˛dem siebie innych; odpowiednie kierunki filozoficzne „dedukuja˛ ostateczny pokój z rozumu, który w dawnych i nowych wojnach
246
Por. LÉVINAS, DD, s. 204 n. Tamz˙e, s. 205; wyraz˙enie przeje˛te z: P. NEMO, Job et l’excès du Mal, Paris 1978. Na prace˛ te˛ powołuje sie˛ tu Lévinas wielokrotnie. 248 Pierwsze główne dzieło Lévinasa: Totalité et infini, nosi podtytuł: Essai sur l'exteriorité. 249 LÉVINAS, DD, s. 205. 250 LÉVINAS, TI, s. IX. 251 Tamz˙e. 247
337
rozgrywa swoja˛ sprawe˛: opieraja˛ moralnos´c´ na polityce”252. Pokój, osia˛gnie˛ty w taki sposób, pozostaje dzieckiem wojny. Jest tu „kalkulacja, pos´rednictwo, polityka. Walka wszystkich przeciw wszystkim staje sie˛ relacja˛ wymienna˛ i handlowa˛. Konflikt, w którym sa˛ wszyscy przeciw wszystkim i wszyscy z wszystkimi, staje sie˛ wzajemnym ograniczeniem i zdeterminowaniem materii. Ale trwanie w byciu, zainteresowanie, utrzymuje sie˛ przy tym na zasadzie kompensacji, która w przyszłos´ci ma ponownie zrównowaz˙yc´ koncesje, obecnie cierpliwie ze wzgle˛dów politycznych akceptowane”253. Pokój ten jest kruchy. Z powodu nieobliczalnos´ci z˙ywego człowieka musi on byc´ cia˛gle na nowo negocjowany, pozostaje pokojem, który trzeba cia˛gle na nowo tworzyc´; w tej wizji s´wiata na pocza˛tku i na kon´cu jest wojna. Wprawdzie politycy wyste˛puja˛ z apelem moralnym, ale czynia˛ to „w ramach cywilizacji, która jest z gruntu obłudna; stawia ona bowiem jednoczes´nie na prawde˛ i na dobro, które sie˛ odta˛d zwalczaja˛”254. Oczywistos´c´, która bierze góre˛, jest po stronie wojny. Dlatego wojna jest fundamentalnym sposobem współbycia ludzi trzymaja˛cych sie˛ kurczowo BYCIA. Wojna zmierza do wyeliminowania Innego jako Innego. „Wojna róz˙ni sie˛ zatem od logicznego przeciwien´stwa mie˛dzy jednym a drugim; na podstawie logicznego przeciwien´stwa jeden i drugi okres´laja˛ siebie w całos´ci [...] W wojnie byty odmawiaja˛ przynalez˙nos´ci do pewnej całos´ci [...] Wojna zakłada transcendencje˛ przeciwnika. Jest ona prowadzona przeciwko ludziom”255. Nie moge˛ poja˛c´ innos´ci drugiego człowieka, uchyla sie˛ ona spod mojej władzy. Ale moge˛ zabic´. „Tylko zabójstwo zmierza do całkowitej negacji. Negacja przez prace˛ i uz˙ywanie, podobnie jak negacja przez wyobraz˙enie, urzeczywistniaja˛ uchwycenie, czyli zrozumienie. Opieraja˛ sie˛ one na akceptacji albo da˛z˙a˛ do niej, maja˛ po temu moc. Zabicie nie jest opanowaniem, lecz zniweczeniem, absolutna˛ rezygnacja˛ ze zrozumienia. Zabójstwo sprawuje władze˛ nad tym, co uchyla sie˛ spod władzy”256.
252 253 254 255 256
338
Tamz˙e, s. X. LÉVINAS, AQ, s. 5. LÉVINAS, TI, s. XII. Tamz˙e, s. 197 n. Tamz˙e, s. 172.
Zabójstwo nie ma na celu czegos´ materialnego, istnieja˛cego. „Przemoc moz˙e dotyczyc´ tylko twarzy”257. Ale naprzeciw Innego nie staje sie˛ twarza˛ w twarz; jego wole˛ wprawdzie sie˛ uznaje, ale nagina ja˛, łamie, godzi w jej cielesnos´c´258. Na tej samej linii lez˙y nienawis´c´. Człowiek nienawidza˛cy, który przez zadawanie bólu maltretuje swoja˛ ofiare˛, nie przyprawiaja˛c jej o s´mierc´, chce nie tylko jej urzeczowienia, ale zarazem tego, aby ona o tym wiedziała, a wie˛c zachowuje jej podmiotowos´c´259 – co jest wewne˛trzna˛ sprzecznos´cia˛ maja˛ca˛ swoje z´ródło w tym, z˙e nienawidza˛cy nie moz˙e zaakceptowac´ Innego jako Innego, ale pomimo to wie, z˙e trzeba go zaakceptowac´. Jest to próba zapanowania nad transcendencja˛ Innego. Próba ta ma nawet szanse˛ powodzenia – dopóki sam ten Inny trzyma sie˛ kurczowo BYCIA i le˛ka sie˛ s´mierci. Tortura moz˙e w s´wiecie BYCIA osia˛gna˛c´ swój cel, poniewaz˙ aktywna wola człowieka wskutek swojej cielesnos´ci, a tym samym swego uwikłania w BYCIE, ma „zdrade˛ w swojej istocie”260. „Wola ludzka nie jest heroiczna”261, moz˙e stac´ sie˛ „dusza˛ niewolnika”262. Tylko cierpliwos´c´ jako modlitwa moz˙e złamac´ pote˛ge˛ przemocy263.
7. Idoliczna relacja do Boga Równiez˙ relacja do Boga moz˙e przybrac´ cechy idoliczne. Poniewaz˙ ludzka te˛sknota do zakorzenienia sie˛ w nieskon´czonos´ci trwa, trwa równiez˙ potrzeba odpowiedzi na pytanie o ostateczny sens oraz pragnienie wyraz´nego stosunku do Absolutu. Idoliczny staje sie˛ akt religijny wtedy, gdy nie daje odpowiedzi na zew całkowicie Innego, na zew Boga, który przychodzi do nas jako wezwanie do miłos´ci, lecz zamiast tego słuz˙y samozabezpieczeniu. Chodzi wtedy o to, aby uzyskac´ władze˛ nad ostatnim decyduja˛cym „miejscem” zaniepokojenia. BYCIU przydany teraz zostaje
257 258 259 260 261 262 263
Tamz˙e, s. 200. Por. tamz˙e, s. 205. Por. tamz˙e, s. 216. Tamz˙e, s. 205. Tamz˙e. Tamz˙e; por. TI, s. 215. Por. LÉVINAS, TI, s. 217. Por. niz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,4,b,c.
339
pozór wiecznos´ci, jakas´ skon´czona nieskon´czonos´c´, które skon´czone czyni nieskon´czonym, a nieskon´czone wła˛cza w to, co skon´czone: „zła nieskon´czonos´c´” (Hegel). W egoistycznym z˙yciu religijna samoułuda odgrywa bardzo waz˙na˛ role˛. W rzeczywistos´ci jest ona taka˛ „relacja˛ do Boga”, „jakby Boga nie było”, a wie˛c ateistyczna˛. „Bóg”, który by miał potwierdzac´ egoizm, nie istnienie. Człowiek wymys´la go, aby nie musiec´ spotkac´ prawdziwego Boga, aby nie musiec´ sie˛ zatracic´ w miłos´ci. W tym miejscu racje˛ ma Os´wiecenie, kiedy demaskuje nadbudowe˛264. a) „Bóg” w obrazie s´wiata Według Lévinasa błe˛dna relacja do Boga powstaje w sposób naste˛puja˛cy: Kiedy nie przez˙ywa sie˛ prawdziwej transcendencji absolutnie Innego – a „zrozumiec´” moz˙na ja˛ tylko w pełnym miłos´ci oddaniu sie˛ Innemu – mys´li sie˛ o elementarnej niepewnos´ci z˙ycia jako o transcendencji BYCIA w przedłuz˙eniu BYCIA. Tak powstaje wyobraz˙enie o jakims´ ukrytym s´wiecie poza naszym s´wiatem, który ma nam zapewnic´ odpowiedz´ na nasze dos´wiadczenie zakwestionowania i zaspokoic´ nasze potrzeby. „Ten sposób istnienia: poza byciem i s´wiatem, bez ujawniania siebie, trzeba nazwac´ mitycznym. Przedłuz˙enie elementu w noc jest władztwem mitycznych bogów”265. Sa˛ to „bogowie bez oblicza, bogowie nieosobowi, z którymi sie˛ nie rozmawia”266. Aby zabezpieczyc´ swoje z˙ycie, człowiek chce zagraz˙aja˛ce Inne (l’Autre) wcia˛gna˛c´ do Tego Samego (le Même) swojego s´wiata. Chce nawia˛zac´ kontakt i uczestniczyc´ w ‘poza’ w ramach BYCIA, chce sobie zapewnic´ ów ukryty s´wiat i nastawic´ do siebie przychylnie jego moce. Poszukuje relacji mistycznej, „w której mowa staje sie˛ zaklinaniem”267. Taki kontakt powoduje ekstaze˛ (poniewaz˙ ‘il y a’ oznacza BYCIE bez zrozumienia) albo zniweczenie (poniewaz˙ alternatywa˛ jest nicos´c´), ale nie otrzez´wienie (jakie sprawia jedynie wzywaja˛ca do absolutnej odpowiedzialnos´ci dobroc´)268.
264
Por. LÉVINAS, DD, s. 107.115. LÉVINAS, TI, s. 116. 266 Tamz˙e, s. 115. 267 Tamz˙e, s. 177. O rozumieniu mistyki i jej zwia˛zku z absolutna˛ miłos´cia˛ be˛dzie mowa w naste˛pnym rozdziale (V,2,a.b; 3,c). 268 Por. LÉVINAS, TI, s. 49; UA, s. 82. 265
340
Zachodnia teologia i filozofia odwróciły sie˛ wprawdzie w swoim rozwoju od mitologii, niemniej w swoich głównych liniach pozostaja˛ czysto formalnie zwia˛zane ze swoja˛ tradycja˛ jako racjonalnos´c´ uczepiona BYCIA. Mys´l filozoficzna Zachodu twierdzi, z˙e ma zdolnos´c´ wszechobejmuja˛cego i ostatecznego pojmowania. Według tego wszystko, co jest i co ma sens, uczestniczy w inteligibilnos´ci, która jest włas´ciwa BYCIU i sprawia, z˙e moz˙na o nim mys´lec´ i mówic´. Filozofia rozumie mówienie o „Bogu” – „nawet jez˙eli je odrzuca – jako zespół twierdzen´ odnosza˛cych sie˛ do pewnego przedmiotu, to znaczy takich, których sens zakłada odsłanianie, ukazywanie sie˛ obecnos´ci”269. „Bóg” pozostaje Bogiem rozumianym, który nie kwestionuje autonomii s´wiadomos´ci270. Teologia ulega cze˛sto „ateistycznemu” niebezpieczen´stwu, jakie wynika z podzielania tej interpretacji rzeczywistos´ci. Nawet tam, gdzie jest mowa o dos´wiadczeniu religijnym jakoby niezalez˙nym od filozofii, człowiek religijny „interpretuje Boga, którego rzekomo dos´wiadczył, w kategoriach BYCIA, obecnos´ci i immanencji”271. Nawet na mys´l mu nie przychodzi, „z˙e je˛zyk moz˙e mówic´ inaczej niz˙ zdaja˛c sprawe˛ z tego, co ktos´ zobaczył czy usłyszał na zewna˛trz albo dos´wiadczył we własnym wne˛trzu”272. W swojej „skon´czonej nieskon´czonos´ci” człowiek zapomina o absolutnej wzgle˛dnos´ci wszelkiego pojmowania lub wypiera ja˛. Taka˛ sama˛ zalez˙nos´c´ od BYCIA moz˙na zauwaz˙yc´ w tres´ciowej postaci ekonomicznie zabarwionego obrazu Boga, jaki az˙ po czasy współczesne odciska w znacznej mierze pie˛tno na mys´li filozoficzno-teologicznej. Poniewaz˙ zabezpieczenie BYCIA własnymi siłami natrafia na pewne granice, „Bóg” „funkcjonuje” w pewnej mierze jako moje przedłuz˙one ramie˛: ma dokon´czyc´ to, co ja zacza˛łem. „Bóg wkroczył w ludzkie dzieje jako moc, oczywis´cie suwerenna, niewidzialna dla oka, nie daja˛ca sie˛ dowies´c´ rozumowo, a zatem nadprzyrodzona i transcendentalna; ale Jego ingerencja wła˛czyła sie˛ w system wzajemnos´ci i wymiany. System, zarysowany z perspektywy zatroskanego o siebie samego człowieka. [...] Bóg cudów, nawet w czasach, kiedy nie liczy sie˛ juz˙ na cuda, moc
269 270 271 272
LÉVINAS, DD, s. 122. Por. LÉVINAS, DEHH, s. 188. LÉVINAS, DD, s. 122. (Pisane duz˙ymi literami słowo BYCIE pochodzi od M.D). Tamz˙e.
341
w s´wiecie [...] Bóg, przed którym staje sie˛ w roli natre˛tnego petenta”273. Swoja˛ kontynuacje˛ znajduje to w wyobraz˙eniu o „z˙yciu wiecznym”, które jawi sie˛ jako projekcja w „zła˛ nieskon´czonos´c´”, a tym samym potwierdzenie pragnien´ wewna˛trzs´wiatowych. Tak samo jak bogowie mityczni, równiez˙ ten ekonomiczny „Bóg” podlega krytyce filozofii i agresji pracy; efektem jest s´mierc´ tego Boga274. (Zwłaszcza „po Auschwitz”, zdaniem Lévinasa, postac´ Boga ekonomicznego – który powinien był wkroczyc´, zamiast pozostawiac´ cała˛ bez reszty odpowiedzialnos´c´ ludziom275 – raz na zawsze dla naszej kultury i filozofii umarła276). Pytanie o Boga w ten uczepiony BYCIA sposób oznacza „s´mierc´ Boga”. Poniewaz˙ Bóg, o którym mówi Biblia, jest poza wyobraz˙onym zgromadzeniem s´wiata – jako Ten, komu jest ono dane w Innym – immanentne pytanie o Boga nie moz˙e Go znalez´c´ i dlatego w miare˛ poste˛puja˛cego Os´wiecenia prowadzi z koniecznos´ci do ateizmu. Szukano Boga tam, gdzie Go nie ma. W ten sposób zwia˛zane s´cis´le z BYCIEM filozofia i teologia staja˛ sie˛ s´miertelne nie tylko dla Boga, ale takz˙e dla człowieka277, który traci swoje powołanie i jedynos´c´, zakorzenione w absolutnie Innym. Jakkolwiek s´wiat BYCIA okazuje sie˛ s´wiatem ateistycznym, to jednak pozostaje, choc´by pods´wiadomie, dos´wiadczenie kierowanego do mnie głosu, „jak gdyby szukano mnie w przestrzeniach mie˛dzygwiezdnych”, i pozostaje niepewnos´c´ co do tego wszystkiego nowego, co przynosi z soba˛ czas. Dlatego trudno jest wytrzymac´ na dłuz˙sza˛ mete˛ ateistyczna˛ czczos´c´ – kiedy nie z˙yje sie˛ prawdziwa˛ transcendencja˛ miłos´ci poza BYCIEM. Przy pozostawaniu w obre˛bie BYCIA dochodzi nieustannie do powrotu bogów mitycznych278, do deifikacji nieboskiego BYCIA. Lévinas próbuje to ukazac´ na przykładzie filozofii Heideggera, o którym mówi, z˙e „chełpi sie˛ on w sposób niezwykle patetyczny swoja˛
273
LÉVINAS, HAH, s. 38. Por. LÉVINAS, AQ, s. 5; DD, s. 178. 275 Por. E. LÉVINAS, Aimer la Thora plus que Dieu, w: tenz˙e, Difficile liberté, Paris 21976, s. 202 n. 276 Por. E. LÉVINAS, Antlitz und erste Gewalt, „Spuren”, 20/1987, s. 32. Cyt. wg: T. GADACZ, Gott in der Philosophie von Emmanuel Lévinas, w: „Analecta Cracoviensia”, XXV, Kraków 1993, s. 143. 277 Por. LÉVINAS, DD, s. 107.178. 278 LÉVINAS, TI, s. 165. 274
342
antyreligijna˛ istota˛”279. Tymczasem jego analizy „zawieraja˛ w sobie wizje˛ wzniosłych krajobrazów Natury jako nieosobowej płodnos´ci, rodzicielki szczególnych bytów, niewyczerpanego z´ródła rzeczy”280. Po wskazaniu na narodowy socjalizm Lévinas tak oto przedstawia samowiedze˛ Heideggera: „Chodzi o egzystencje˛, która akceptuje siebie w swojej naturalnos´ci, dla której znaczenie ma jedynie jej miejsce pod słon´cem, jej ziemia. Chodzi o egzystencje˛ pogan´ska˛. Od «bycia» otrzymuje ona błogosławien´stwo pozwalaja˛ce budowac´ i mieszkac´ ws´ród swojskiego krajobrazu na macierzystej ziemi”281. b) „Bóg” w praktyce religijnej Na idoliczna˛ pokuse˛ wystawione jest nie tylko teoretyczne rozumienie Boga, ale moz˙e jeszcze bardziej praktyka religijna. Bernhard Welte rozróz˙nia „istote˛ (Wesen) i karykature˛ (Unwesen) religii”. Chce w ten sposób ukazac´ wyraz´niej immanentne wierze kryteria krytyki religii. Istota religii polega na tym, „z˙e nie trzymam juz˙ siebie samego ani niczego we mnie, lecz całkowicie sie˛ puszczam, rzucaja˛c na szale˛ cała˛ moja˛ rzeczywistos´c´, puszczam i oddaje˛ siebie niewyobraz˙alnej i nieuchwytnej, całkowicie odebranej mi z ra˛k rzeczywistos´ci s´wie˛tego Boga”282. Spełnianie tej istoty religii dokonuje sie˛ w sferach pos´rednicza˛cych – religijnych tezach, obrze˛dach czy instytucjach, transcendowanych „w to, czego z˙adne słowo nie moz˙e uja˛c´”283. Kiedy natomiast nie odwaz˙amy sie˛ zaangaz˙owac´ w wierze całej egzystencji, a pomimo to ma byc´ utrzymane roszczenie religii, sfery religijne usamodzielniaja˛ sie˛ i powstaje karykatura religii. Przestrzeganie obrze˛dów, przepisów, przynalez˙nos´c´ do wspólnoty wiary, merytorycznie poprawne wyznanie itd. maja˛ wtedy przesłonic´ zanik samych korzeni wiary. Wewne˛trzny i istotny brak jest kompensowany zewne˛trznie przez „multiplikatywna˛ wybujałos´c´” i „zelockie wyostrzenie”284. Sfera „reli-
279 280 281 282 283 284
LÉVINAS, DEHH, s. 171. Tamz˙e. Tamz˙e, s. 170. B. WELTE, Vom Wesen und Unwesen der Religion, 1952, s. 14 n. Tamz˙e, s. 18. Tamz˙e, s. 33.
343
gijna” izoluje sie˛ wskutek tego od sfery „s´wieckiej”, jak gdyby chodziło o jaka˛s´ inna˛ przestrzen´ w BYCIU. Rozszczepienie to pozwala łatwiej zagłuszyc´ zew rzeczywistos´ci. Jednakz˙e prawdziwa „przestrzen´” religijna, miejsce spotkania z wezwaniem do nieskon´czonej odpowiedzi na miłos´c´, zostaje tym samym opuszczona. Jest to karykatura religii, idoliczna religia i ateizm. „Religia” bez religii, w mys´l słów Lévinasa: „Proponujemy nazwac´ religia˛ wie˛z´, jaka powstaje mie˛dzy Tym Samym (le Même) a Innym (l’Autre), nie tworza˛c całos´ci”285. Modlitwe˛, która˛ człowiek próbuje bezpos´rednio zjednac´ sobie – niejako wymusic´ – Boz˙a˛ łaske˛, nazywa Immanuel Kant „zabobonnym urojeniem (fetyszyzmem)”286. Stosownie do tego okres´la jako klechizm (Pfaffentum) „wewne˛trzna˛ strukture˛ Kos´cioła, o ile rza˛dzi w nim bałwochwalstwo, które moz˙na spotkac´ wsze˛dzie tam, gdzie podstawe˛ i istote˛ stanowia˛ nie pryncypia moralnos´ci, lecz ustanowione nakazy, prawidła wiary i zwyczaje”287. Religia idoliczna wste˛puje na słuz˙be˛ zła, na słuz˙be˛ walki przeciwko nieprzyjacielowi. Te˛ instrumentalizacje˛ religii przejmuja˛co opisuje Józef Tischner: „Oto człowiek, w którym miejsce wzajemnos´ci zaje˛ło poz˙a˛danie odwetu. Przychodzi do s´wia˛tyni – wierza˛c, z˙e jest s´wie˛tszy od tych, którzy nie przychodza˛, a nawet od tych, którzy sa˛ obok. Znalazł sie˛ tutaj po to, aby walczyc´ z drugim człowiekiem i ze zbuntowana˛ ziemia˛. Wierzy on, iz˙ miejsce s´wie˛te jest z´ródłem nadnaturalnych mocy, które nalez˙y przeja˛c´ i wyzyskac´ w walce. Łaska, której udziela tutaj Bóg, jest odmiana˛ siły. Swa˛ wiare˛ w Boga buduje on na głe˛bokiej niewierze w drugiego człowieka. [...] S´wia˛tynia jako miejsce odwetu staje sie˛ trybunałem pote˛pien´. Jej ołtarz nie jest ołtarzem ofiary, w której człowiek ofiaruje Bogu samego siebie, lecz miejscem, na którym urzeczywistnia sie˛ wyroki wydane na drugiego człowieka. Tu człowiek rodzi swoich prywatnych «pote˛pien´ców». Nie ma juz˙ przestrzeni dla spotkan´”288. Religia moz˙e byc´ naduz˙ywana jako ideologia z przyczyn nie maja˛cych nic wspólnego z wymiarem religijnym. Katolicyzm s´rodowiskowy, w którym nie chodzi o praktykowanie wiary, lecz znaczenie ma jedynie
285 286 287 288
344
Por. LÉVINAS, TI, s. 10. KANT, RR, s. 234. Tamz˙e, s. 217. TISCHNER, FD, s. 201 n.
przynalez˙nos´c´ do pewnej grupy, religia narodowa itp., które nie stwarzaja˛ odniesienia do wszystkich ludzi, lecz wyła˛cznie rozdzielaja˛, sa˛ strukturami grzechu. Takz˙e wpływ instytucji religijnych na wielkie masy ludzkie skłania nierzadko polityków do ich wykorzystywania dla własnych celów. Bernhard Welte wskazuje na to, z˙e włas´ciwa polityce pokusa naduz˙ywania religii ma korzenie głe˛bsze niz˙ tylko pragmatyczne. Podobnie jak człowiek w ogóle, równiez˙ polityk da˛z˙y zawsze do Absolutu, a osia˛ga zawsze jedynie cos´ wzgle˛dnego. Kiedy utraci odniesienie do prawdziwego Absolutu, „moz˙e wpas´c´ na mys´l, aby to, co jest mu tak konieczne, Absolut, próbowac´ osia˛gna˛c´ za pomoca˛ skon´czonych moz˙liwos´ci i s´rodków, aby zatem podnies´c´ je do rangi Absolutu, a wie˛c własna˛ moc i jej roszczenie uczynic´ absulutnymi, przeciwstawiaja˛c je bezwzgle˛dnie wszelkim innym roszczeniom, i tym sposobem nadac´ im w sferze doczesnej znaczenie przejawu Absolutu. Tak powstaje fanatyzm mocy, który z reguły jest zarazem fanatyzmem prawdy i szcze˛s´cia”289. Poniewaz˙ rzeczywistos´c´ polityczna zawsze pozostaje w tyle za utopia˛ absolutnego szcze˛s´cia na ziemi, fanatyzm skłonny jest osia˛gac´ swój cel droga˛ przemocy. Kiedy fanatyk twierdzi, z˙e mówi czy działa w imie˛ Boga, na słuz˙be˛ tej autoabsolutyzacji moz˙e wsta˛pic´ religia. W ten sposób moz˙na najskuteczniej przezwycie˛z˙yc´ rozbiez˙nos´c´, jaka daje sie˛ wyczuc´ w krzyku boles´ci dos´wiadczanej rzeczywistos´ci. „Absolutne prawo Boz˙e zamienia sie˛ wtedy w absolutne prawo człowieka w religijnej szacie”290. Miłos´ci do Boga nie moz˙na oddzielic´ od miłos´ci do ludzi. Jes´li Bóg jest miłos´cia˛ i jes´li Jego wezwanie konkretyzuje sie˛ w drugim człowieku, to znaczy, z˙e poła˛czenie wiary z etyka˛ jest najistotniejszym elementem relacji do Boga. Tischner uwaz˙a, z˙e „jednym z fundamentalnych odkryc´ czasów totalitarnych, które zadecydowały o obrazie wiary, było odkrycie jakiejs´ równowaz˙nos´ci, a moz˙e nawet identycznos´ci wiary i etyki. Wiara stała sie˛ w jakims´ sensie etyka˛, a etyka wiara˛. Z jednej strony wiara stawiała człowieka przed kategorycznymi wymaganiami etycznymi, z drugiej włas´nie etyka otwierała mu droge˛ do dos´wiadczenia tego, co absolutne”291. O tym, z˙e etyka potrzebuje wyraz´nego objawienia religijnego, aby
289 290 291
WELTE, Ideologie und Religion, s. 102. Tamz˙e, s. 103. J. TISCHNER, Wiara w mrocznych czasach, „Znak” 4 (1992), s. 6.
345
stac´ sie˛ doskonała˛, be˛dzie jeszcze mowa niz˙ej292. Teraz pozostaje zauwaz˙yc´, z˙e odniesienie do miłos´ci moz˙e słuz˙yc´ jako absolutne kryterium braku w religii charakteru idolicznego. Kos´ciół katolicki uczy: „Nie doste˛puje jednak zbawienia, choc´by był wcielony do Kos´cioła, ten, kto nie trwaja˛c w miłos´ci, pozostaje wprawdzie w łonie Kos´cioła «ciałem», ale nie «sercem»”293. Byc´ w Kos´ciele „sercem” to nie znaczy trzymac´ sie˛ idolicznie instytucji, lecz szukac´ wspólnoty z absolutna˛ Miłos´cia˛, dla której instytucja ta powstała. „Jedyny cel nauczania nalez˙y widziec´ w miłos´ci, która nigdy sie˛ nie kon´czy” – czytamy we Wste˛pie do Katechizmu294. Na tej zasadzie Kos´ciół jest wezwany do nieustannego rachunku sumienia (Ecclesia semper reformanda).
8. „Sumienie” immanentne systemowi a) Wyła˛czony głos sumienia Ukierunkowany na BYCIE kontekst z˙yciowy jest wyrazem porza˛dku idolicznego, którym sie˛ kieruje˛ i który wszystko dla mnie znaczy. Pierwotny porza˛dek stworzenia wchodzi w inny całos´ciowy kontekst, rzeczy otrzymuja˛ inne znaczenie. O ile pierwotnie o ich znaczeniu decydowała ich relacja do Boga, to obecnie decyduje o nim mój (choc´by jeszcze utajony) egoizm. Powstaja˛ca wskutek tego „struktura grzechu” – która˛ uwaz˙am jednak za dobra˛ „strukture˛ z˙ycia” – zostaje zinternalizowana jako moja samowiedza i rozumienie s´wiata i staje sie˛ moja˛ toz˙samos´cia˛. Poniewaz˙ całe moje z˙ycie pragnie sie˛ zabezpieczyc´ w swoim s´wiecie, chce ono wszystko ogarna˛c´, niczego nie zostawiaja˛c poza nawiasem. Sta˛d nieunikniona tendencja do całos´ciowos´ci i do totalitaryzmu. W tym nowym konteks´cie wszystko otrzymuje swoja˛ wartos´c´: dobre jest to, co podtrzymuje system zabezpieczaja˛cy moje BYCIE, złe jest to, co go atakuje. W systemie totalitarnym funkcjonuje sumienie immanentne systemowi.
292 293 294
346
Por. niz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,2. KKK nr 837. KKK nr 25; cytat z Katechizmu Rzymskiego.
Tomasz z Akwinu rozróz˙nia w sumieniu (conscientia) jako zastosowaniu wiedzy (scientia) do aktu działania trzy płaszczyzny. Sa˛ to: 1) synderesis295 – skłonnos´c´ człowieka do dobra, naturalny habitus, który popycha do dobrego i odcia˛ga od złego; 2) sapientia – ukierunkowanie s´wiatopogla˛dowe, okres´lane przez historie˛ i kulture˛; 3) scientia w we˛z˙szym znaczeniu tego słowa: wiedza empiryczna, informuja˛ca o konkretnie danej sytuacji. Sumienie jest wie˛c zastosowaniem apriorycznie moralnej s´wiadomos´ci, która zostaje skonkretyzowana przez dane podstawowe przekonanie s´wiatopogla˛dowe i istnieja˛ca˛ wiedze˛ empiryczna˛296. Kardynał Joseph Ratzinger zamiast niezrozumiałej synderesis posługuje sie˛ terminem anamnesis, który jas´niej wyraz˙a to, „z˙e jest w nas cos´ takiego, jak prapamie˛c´ dobra i prawdy (które sa˛ tym samym); z˙e istnieje wewne˛trzna skłonnos´c´ bycia stworzonego na obraz i podobien´stwo Bogu ukierunkowana na to, co zgodne z wola˛ Boz˙a˛”297. Poprzez te˛ anamnesis sumienie przypomina o woli Boga, zapisanej jako prawo w ludzkim sercu. Serce oznacza w Biblii sfere˛ wewne˛trzna˛, centrum osoby – nie tylko intelekt i uczucie, lecz przede wszystkim takz˙e wolna˛ wole˛ jako siedlisko dobra i zła. W systemie sumienia w obre˛bie struktury zła zakłócona jest płaszczyzna synderesis/anamnesis, ła˛cza˛ca człowieka z zapisana˛ w sercu wola˛ Boga. To w sercu naste˛puje odwrócenie sie˛ od powołania do miłos´ci, w sercu Bóg zostaje zasta˛piony przez idola298. Ska˛dina˛d cały system sumienia moz˙e funkcjonowac´ jak u kogos´ s´wie˛tego – przynajmniej czasowo, dopóki nie wysta˛pia˛ wewne˛trzne sprzecznos´ci. „Dobry człowiek z dobrego skarbca swego serca wydobywa dobro, a zły człowiek ze złego skarbca wydobywa zło. Bo z obfitos´ci serca mówia˛ jego usta” – powiada Jezus (Łk 6,45). W sercu słyszy sie˛ wezwanie ze strony Innego, ale tez˙ w sercu słyszy sie˛ idoliczna˛ pokuse˛ egoizmu. Wszystko rozstrzyga sie˛ w sercu.
295 Wyraz ten jest prawdopodobnie wynikiem popełnionego przez s´w. Hieronima błe˛du w pisowni i miał zapewne brzmiec´ „syneidesis”, co byłoby greckim odpowiednikiem „conscientia”. Por. hasło Synderesis w Lexikon für Theologie und Kirche, t. IX (1964). 296 Według: P. NEUNER, Aspekte des Gewissensbegriffs, nie opublikowany manuskrypt, 1993. Por. TOMASZ Z AKWINU. Summa theologica I q. 79a.12f; 1 II q. 104a. 1; De veritate q. 16a. 1-3. 297 J. RATZINGER, Wahrheit, Werte, Macht. Prüfsteine der pluralistischen Gesellschaft, Freiburg (Br.) 1993, s. 51. 298 Por. KKK nr 2562 n.
347
Na tej płaszczyz´nie nie ma agnostycyzmu, bowiem w odniesieniu do mego nastawienia z˙yciowego zdecydowałem sie˛ juz˙ od samego pocza˛tku. Podstawowe pytanie sumienia brzmi wie˛c: „Czy słuchasz tego głosu twojego serca, który ła˛czy cie˛ z miłos´cia˛?” Dlatego Ratzinger pisze: „Nie jest nigdy wina˛ poste˛powanie zgodne z własnym przekonaniem – przeciwnie: jest ono konieczne. Jak najbardziej natomiast moz˙e byc´ wina˛ to, z˙e sie˛ doszło do tak opacznych przekonan´ i podeptało sprzeciw anamnezy bycia. Wina lez˙y wtedy gdzie indziej, głe˛biej: nie w obecnym akcie, nie w obecnym osa˛dzie sumienia, lecz w zaniedbaniu mojego bycia, które uczyniło mnie głuchym na głos prawdy i jego perswazje˛ w głe˛bi mojej duszy. Dlatego ludzie, którzy popełniali zbrodnie z przekonania, jak Hitler i Stalin, sa˛ winni”299. Józef Tischner ukazuje w swojej fenomenologicznej analizie, jak wolne sumienie staje sie˛ sumieniem zniewolonym, kiedy zaczyna pojmowac´ rzeczywistos´c´ przez pryzmat swojej zalez˙nos´ci od idola. Zasadnicze rysy tego procesu omawialis´my juz˙ przy analizie relacji mie˛dzy panem a niewolnikiem. Dopiero „radykalna ułuda co do sensu zaistniałej sytuacji” doprowadza sumienie do zniewolenia, przy czym ułuda ta polega na przekonaniu, z˙e jest sie˛ całkowicie zalez˙nym od BYCIA, nad którym władze˛ ma pan. „Pierwszym warunkiem wyrzeczenia sie˛ sumienia i powierzenia go innemu człowiekowi jest zatrata własnej godnos´ci [...] Umniejszenie własnej wartos´ci jest warunkiem dokonania decyduja˛cego kroku – powierzenia umniejszonej w ten sposób wartos´ci komus´, kto wydaje sie˛ cenniejszy i godniejszy. Jego wartos´c´ staje sie˛ podstawa˛ mojej wartos´ci. Uznanie wartos´ci innego, jawne czy ukryte, czyni mnie godnym i zarazem niegodnym samego siebie. Wartos´c´ mnie jako mnie jest wartos´cia˛ oparta˛ o jego wartos´c´ – czuje˛ sie˛ godnym siebie, bo uczestnicze˛ w jego godnos´ci, ale tez˙ z tego samego powodu nie jestem godny siebie”300. Z systemu odniesien´, z którego wyprowadzam swoja˛ godnos´c´, wyprowadzam tez˙ kryteria uformowania mojego sumienia. Dlatego pozostaje pytanie, czy to, co Ratzinger nazywa wina˛ „zaniedbania mojego bycia”, pokrywa sie˛ z tym, co Tischner okres´la jako „rezygnacje˛ z własnej ludzkiej godnos´ci”, i czy „radykalna ułuda co do sensu
299 300
348
RATZINGER, Wahrheit, Werte, Macht..., s. 58. TISCHNER, FD, s. 168.
zaistniałej sytuacji” moz˙e byc´ poczytana za wine˛. Jaka˛ szanse˛ ma głos „sumienia opartego na synderesis/anamnesis” wobec „radykalnej ułudy”? Zajmiemy sie˛ tym bliz˙ej w ostatnim rozdziale cze˛s´ci filozoficznej301. Teraz nalez˙y pokazac´, jak w obre˛bie idolicznego kontekstu ujawnia sie˛ struktura immanentnego „sumienia”. b) Idoliczne „sumienie” do wewna˛trz W ramach systemu idolicznego sumienie zobowia˛zuje do immanentnej temu systemowi wewne˛trznej moralnos´ci. Ma ona dwa kierunki: z jednej strony nalez˙y pozytywnie zapewnic´ i umacniac´ utrzymanie wybranych kontekstów z˙yciowych, z drugiej zas´ osłabiac´ lub niszczyc´ wszystko, co im w jakikolwiek sposób zagraz˙a. Poniewaz˙ ten system odniesien´ decyduje o sensie całego mojego z˙ycia, słuz˙y on równiez˙ jako z´ródło wewne˛trznej mocy i jako cel wszelkiego zaangaz˙owania. Z niego wywodza˛ sie˛ wszystkie wartos´ci. Sens cierpienia w walce wynika z koniecznos´ci zabezpieczenia BYCIA, rezygnacja jest widziana w konteks´cie koniecznych procesów historycznych. Dotyczy to w przypadkach kran´cowych nawet pojmowania s´mierci, która traci swój gorsza˛cy niszczycielski charakter przez to, z˙e jako przyje˛ta w heroicznym akcie znajduje miejsce w w moim obrazie s´wiata302. Równiez˙ kiedy przez˙ywam niepowodzenie303, jest juz˙ tak samo zakładany obraz s´wiata, poniewaz˙ mierze˛ je nim włas´nie. Pole odniesien´ wzywa do obowia˛zku i wymaga ofiary. Dlatego istnieje pewna moralnos´c´ wewne˛trzna. Nie wszystko w obre˛bie tej struktury jest samo w sobie grzechem, tzn. przeciwstawia sie˛ porza˛dkowi stworzenia. Poniewaz˙ struktura grzechu zasadza sie˛ w tym, z˙e chce tworzyc´ i utrzymywac´ dobro własna˛ moca˛, gdy tymczasem ma ono swój obraz w Boz˙ej, „przedpierwotnej” obietnicy, w centrum egoistycznego z˙ycia znajdzie sie˛ zawsze cos´, co odpowiada z˙yciu, jakiego chce Bóg. Schoonenberg okres´la wybrane przez grzesznika dobro jako „pewne moralne zachowania, realizowane w pewnej ograniczonej dziedzinie, jak na przykład miłos´c´ w obre˛bie rodziny, klanu, plemienia, albo takz˙e:
301 302 303
Por. niz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,1,a. Por. LÉVINAS, TI, s. 202. Por. LÉVINAS, AQ, s. 148.
349
wiernos´c´ ojczyz´nie czy partii, uczciwos´c´ albo czystos´c´ włas´nie w tych granicach itd.”304. Tomasz z Akwinu nazywa to „jakims´ dobrem cza˛stkowym” (aliquod bonum particulare) i podaje jako przykłady budowe˛ domów, uprawe˛ winnic itp.305 Jest to zamknie˛ta moralnos´c´ społecznego egoizmu, która˛ trzeba wyzwolic´ ku bezgranicznej miłos´ci. W obre˛bie tej zamknie˛tej moralnos´ci wyste˛puje oczywis´cie pewien brak ładu, pewne wypaczenia, błe˛dy, „grzechy”. Niepohamowany egoizm musi sie˛ równiez˙ tutaj podporza˛dkowac´ „wyz˙szym wartos´ciom” społecznos´ci. Istnieje „poz˙a˛dliwos´c´ ciała”, niewola le˛ku itd., które moga˛ niszczyc´ społecznos´c´ i udaremniac´ zamierzone cele. „Małe” czy „duz˙e” „grzechy” pocia˛gaja˛ za soba˛ małe lub duz˙e konsekwencje wpływaja˛ce niekorzystnie na cała˛ idoliczna˛ strukture˛. Im mniejsze jest pole odniesien´, tym bardziej bezwzgle˛dnie moge˛ z˙yc´. Jes´li jednak od mojego zachowania zalez˙y dobro rodziny czy nawet całego narodu, wymagana jest duz˙a doza dyscypliny. Kryterium dyscypliny nie wywodzi sie˛ jednak z samej rzeczy ani z respektu dla osoby, której dotyczy mój akt, lecz z nadbudowy, z ideologii, która wyznacza rzeczy lub osobie jej miejsce w systemie i z której równiez˙ ja sam wywodze˛ swoja˛ samos´wiadomos´c´. c) Idoliczne „sumienie” na zewna˛trz Kiedy Inny nie moz˙e mnie juz˙ ugodzic´, kiedy nie ma juz˙ istotnej moz˙liwos´ci zranienia, pojawia sie˛ dumna, imperialistyczna samos´wiadomos´c´ i wtedy jest sie˛ natychmiast „w s´wiecie zemsty, wojny, afirmacji przede wszystkim własnego Ja” – pisze Lévinas306. Auschwitz było to „cierpienie i zło, narzucone w sposób zamierzony, których jednak nie ograniczał z˙aden rozum w sytuacji rozws´cieczenia rozumu upolitycznionego i oderwanego od wszelkiej etyki”307. Istnienie z dobra˛ s´wiadomos´cia˛ było moz˙liwe nawet w Auschwitz308. Złym staje˛ sie˛ przez to, co czynie˛ (albo czego nie czynie˛) z innymi ludz´mi – zabijaja˛c ich (albo pozwalaja˛c im umrzec´). Przeciwien´stwem
304 305 306 307 308
350
SCHOONENBERG, Der Mensch in der Sünde, s. 877. Por. Summa theologica I-II, q. 109,a.2. LÉVINAS, DD, s. 149. E. LÉVINAS, La souffrance inutile, „Giornale di Metafisica” 4 (1982), s. 20. Por. LÉVINAS, DD, s. 255.
miłos´ci jest w ostatecznej konsekwencji zawsze zabójstwo, poniewaz˙ człowieczen´stwo Innego, jego nieskon´czony zew, zostaje usunie˛te z mojego „s´wiata”. Stawszy sie˛ niszczycielem, wrogiem, traci on prawo do istnienia, traci w pewnym sensie swoje człowieczen´stwo, swoje roszczenie do mojej miłos´ci. Stawszy sie˛ wrogiem, musi zostac´ zmuszony do ucieczki, pojmany, zamieniony w sługe˛ lub zabity. Odbywa sie˛ to z „dobra˛ s´wiadomos´cia˛”, bowiem ten Inny jest „zły”, niszczy to, co „dobre”, a tak nie moz˙e byc´. Zły nie widzi, z˙e jest zły. Albo, mówia˛c s´cis´lej: nie chce tego widziec´. Zły widzi wprawdzie, z˙e produkuje ofiary, ale w pewnych okolicznos´ciach moz˙e sie˛ tym nawet szczycic´. „Moz˙na było spotkac´ na drodze człowieka, który cieszył sie˛ z tego, z˙e mógł poniz˙yc´, zniewaz˙yc´, zadac´ ból i zabic´”309. Przedstawiaja˛c swoje ofiary jako ludzi złych, człowiek zły deklaruje zarazem, z˙e zasłuz˙yli oni na „złe” traktowanie, z˙e jest ono zatem usprawiedliwione i dobre, kiedy bowiem on sam tych innych zwycie˛z˙a, zwycie˛z˙a „dobry”. Tischner wskazuje na inne jeszcze głe˛bokie z´ródło „dobrej s´wiadomos´ci”, które nawet zła, jakie wyrza˛dzam Innemu, chce jako zła. Jest to odwet; wydobywa on na jaw „rane˛, w której spoczywa ból przejawiaja˛cy sie˛ we wszystkich innych bólach”310. W moim sercu jest rana, spowodowana przekonaniem, z˙e „jestem zdradzony”, a odwet ma wyjawic´, z˙e drugi człowiek jest zły. „Moz˙na teraz zrozumiec´, ska˛d brali sie˛ wykonawcy zbrodniczych pomysłów. Stworzyła ich zasada odwetu. Najpierw wykonawca dochodził do przekonania, z˙e gdzies´ kiedys´ i zasadniczo został skrzywdzony. Kto go skrzywdził? Skrzywdził go Z˙yd, Słowianin, kapitalista, car, sam Bóg w kon´cu. Jego krzywda przejawiała sie˛ w jego codziennej biedzie. Bieda usprawiedliwiała bunt przeciwko krzywdzicielom, przeciwko ich poplecznikom i przeciwko całemu s´wiatu «opartemu na krzywdzie»”311. Dorothee Sölle pisze, z˙e kryterium oceny jakiejs´ sytuacji zawiera sie˛ w pytaniu o jej ofiary312. Jest to słuszne, ale niewystarczaja˛ce, chodzi
309
TISCHNER, Wiara w mrocznych czasach, s. 9. TISCHNER, FD, s. 220. 311 TISCHNER, Wiara w mrocznych czasach, s. 8. 312 D. SÖLLE, Träume mich, Gott. Geistliche Texte mit lästigen politischen Fragen, Wuppertal 1994, s. 98. 310
351
bowiem głównie o to, jak widze˛ te ofiary. W tym miejscu nalez˙y raz jeszcze przypomniec´, z˙e zło nie jest nigdy – co wie˛cej: nie moz˙e byc´ – popełniane dla zła. Zły człowiek, który sa˛dzi, z˙e czyni dobro, dostrzega ewentualnie, z˙e jego działanie pocia˛ga za soba˛ ofiary. To wszakz˙e niczego nie zmienia w ocenie tego jego działania. Zły czyn pocia˛gaja˛cy za soba˛ ofiary ma zupełnie inny charakter niz˙ np. usprawiedliwione zabicie tyrana, w którym to wypadku sprawca nadal czuje sie˛ zobowia˛zany do absolutnej miłos´ci. Zasadnicza˛ róz˙nica˛ nie jest: walczyc´ czy nie walczyc´, ranic´ czy nie ranic´, zabic´ czy nie zabic´, lecz: widziec´ w przeciwniku człowieka czy nie, kochac´ nieprzyjaciół czy nie. W „porza˛dku miłos´ci” nie ma wykluczenia drugiego człowieka z mojego serca i z mojego „obrazu s´wiata”. Pozostaje˛ w nim w pełni odpowiedzialny równiez˙ wobec niego. Struktura˛ takiego z miłos´ci płyna˛cego zastosowania przemocy, które czuje sie˛ zwia˛zane nakazem moralnym, zajmiemy sie˛ w naste˛pnym rozdziale313. W strukturze zła nie ma natomiast prawa do istnienia to wszystko, co moz˙e zniszczyc´ idoliczny system odniesien´, moje BYCIE. Nie istnieje odpowiedzialnos´c´ wobec nieprzyjaciela, odpowiedzialnos´c´ kwestionuja˛ca granice idolicznego odniesienia do z˙ycia. Dlatego walka przeciwko nieprzyjaciołom wydaje sie˛ konieczna. Róz˙nica nie polega wie˛c na tym, czy sa˛ ofiary, czy tez˙ nie, lecz dlaczego sa˛ i jaki mam do nich stosunek. W tym sensie słuszne jest to, co Gerd Haeffner formułuje naste˛puja˛co: „Zło, powstaja˛ce wskutek naszego czynu lub zaniechania, jest wprawdzie przez nas sprawione, ale nie jest chciane dla siebie samego: polega to na tym, z˙e godzimy sie˛ na naruszenie nakazu moralnego dla urzeczywistnienia jakiejs´ wartos´ci, która w danej chwili jest dla nas waz˙niejsza”314. Z kaz˙dym złym czynem zwia˛zana jest potrzeba samousprawiedliwienia ze strony sprawcy. Gdybym bowiem uznał zły czyn za nieusprawiedliwiony, przyznałbym tym samym, z˙e jestem zły, i s´cia˛gna˛ł na siebie pote˛pienie: musiałbym z˙yc´ ze „s´wiadomos´cia˛ tego, z˙e istniec´ nie powinienem”315, jako z˙e wyrok pote˛piaja˛cy stwierdza: „Poniewaz˙ nie jestes´ wartos´cia˛ dla
313
Por. niz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,4,b. G. HAEFFNER, „Schuld”. Anthropologische Überlegungen zu einem ebenso problematischen wie unverzichtbaren Begriff, w: Schuld und Schuldbewältigung. Keine Zukunft ohne Auseinandersetzung mit der Vergangenheit, wyd. G. Haeffner, Düsseldorf 1993, s. 21. 315 TISCHNER, FD, s. 174. 314
352
drugiego, nie jestes´ z˙adna˛ wartos´cia˛, jestes´ zbiorem potwornos´ci”316 i byłoby lepiej, gdyby cie˛ nie było. (Wolne wyznanie winy moz˙liwe jest tylko wtedy, gdy nie grozi mi pote˛pienie317). Poniewaz˙ tak sie˛ rzecz ma, sumienie stara sie˛ w obre˛bie struktury zła uodpornic´ na zarzut winy. Tym sposobem powstaje spirala zakłamanego samousprawiedliwienia, nawet jes´li zło jest odczuwane wyraz´nie jako zachwianie wewne˛trznej pewnos´ci. „Im bardziej pospolite zło, tym bardziej uczona racjonalizacja. Ale juz˙ samo pie˛trzenie racjonalizacji było przejawem s´wiadomos´ci zła”318.
9. Niszczycielska wybujałos´c´ zła Zamiast ufnos´ci, z˙e cała moja toz˙samos´c´ znajduje schronienie w Bogu, w strukturze zła cały s´wiat zostaje zamieniony w wał ochronny zale˛knionego serca. W ten sposób prowadzona jest walka przeciwko rzeczywistos´ci. Dobro, spojrzenie Innego, dotykaja˛ce najgłe˛bszych warstw sumienia, staje sie˛ egzystencjalnym niebezpieczen´stwem, wywołuja˛cym wielki le˛k. „Dobre samopoczucie” złego człowieka ucieka przed spotkaniem z dobrem – nie moz˙e stawic´ mu czoła. „Demonizm jest le˛kiem przed dobrem”319 – pisze Kierkegaard. „Demonizm jest tym, co zamknie˛te i co niedobrowolnie jawne”320, poniewaz˙ zamknie˛tos´c´ całej struktury idolicznej zostaje przełamana przez spojrzenie trafiaja˛ce w serce. Autentyczna komunikacja mie˛dzyludzka jest wskutek tego niemoz˙liwa. „Komunikowac´ sie˛ ze soba˛ znaczy oczywis´cie otwierac´ sie˛; otwarcie nie jest jednak całkowite, jes´li oczekuje uznania”321 – pisze Lévinas. W ten sposób człowiek staje sie˛ dogłe˛bnie samotny. Musi walczyc´ o swoje z˙ycie sam. Samotny pozostaje nawet w gronie „kolez˙en´skim” i ws´ród „towarzyszy”, poniewaz˙ definiuje siebie poprzez „wspólna˛ sprawe˛”, a nie jako jedyna w swoim rodzaju, nieintegrowalna osoba. Dotyczy to nawet małz˙en´stwa, jes´li „miłos´c´” partnerów sprowadza sie˛ do tego, by urza˛dzic´ sobie miejsce w s´wiecie.
316 317 318 319 320 321
Tamz˙e. Por. niz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,3,d. TISCHNER, Wiara w mrocznych czasach, s. 8. KIERKEGAARD, BA, s. 144. Tamz˙e. LÉVINAS, AQ, s. 152.
353
Ta samotnos´c´ jest nie tylko samotnos´cia˛. Jest to fundamentalne wyobcowanie, które przyjmuje postac´ niszcza˛cej choroby. Tischner nazywa rzeczywistos´c´ zła „zjawa˛”. „Zło nie jest bytem i nie jest niebytem, zło przynalez˙y do kategorii fenomenów – jest zjawa˛. [...] Zjawa powstaje w przestrzeni dialogicznej człowiek–człowiek, a nie w łonie wymiaru intencjonalnego człowiek–scena. Warunkiem moz˙liwos´ci zjawy sa˛ róz˙ne projekty posiadania. Z kolei warunkiem moz˙liwos´ci projektów posiadania sa˛ projekty uznania lub odmowy uznania prawa do istnienia drugiemu człowiekowi”322. Zjawa ma moc i jest uz˙ywana jako bron´, jako groz´ba i jako pokusa. O groz´bie odebrania BYCIA juz˙ mówilis´my. Jako pokusa obiecuje ona uznanie i z˙ycie. „Na tym włas´nie polega jeden z paradoksów zła: zło, aby pocia˛gac´ ku sobie, przybiera cudze oblicze – oblicze dobra”323. Poniewaz˙ pokusa dokonuje sie˛ na płaszczyz´nie dialogicznej, adresowana jest ona do mojego poczucia własnej wartos´ci i obiecuje mi uznanie ze strony drugiego człowieka. „Zło jako zło pojawia sie˛ w horyzoncie wiernos´ci i zdrady”324. Dlatego podstawowa˛ forma˛ pokusy jest schlebianie, które pragnie podbudowac´ samoocene˛ człowieka325. Powstaje przez to pycha. „Pycha jest zarzewiem zła, bo jest otwarciem na iluzje co do własnej wartos´ci, zwia˛zanym z poniz˙eniem wartos´ci innych”326. To poczucie własnej wartos´ci jest całkowicie bezpodstawne. S´wiat, BYCIE nie moz˙e zaspokoic´ metafizycznej te˛sknoty. „Pokusa s´wiata” na dłuz˙sza˛ mete˛ sprawia, z˙e poszukiwanie ziemi obiecanej doznaje zawodu, poniewaz˙ brak jest uznania najgłe˛bszej warstwy osoby. Człowiek zaczyna rozumiec´, z˙e nie jest poz˙a˛dany jako człowiek. W miare˛ tego, jak sobie to us´wiadamia, ros´nie w nim rana wynikła z poczucia, z˙e został zdradzony. Niewolnik rozpoznaje w panu ciemie˛z˙yciela i nieprzyjaciela, a cały s´wiat, który ich ze soba˛ wia˛z˙e, nabiera wrogiego zabarwienia. Takz˙e pan, który pokusa˛ i groz´ba˛ chce uczynic´ niewolnika uległym, zostaje poddany frustracji. Uzyskuje bowiem nie autentyczne uznanie ze strony wolnej osoby, lecz pochlebstwo człowieka od siebie zalez˙nego. Takz˙e jego
322 323 324 325 326
354
TISCHNER, FD, s. 155 n. Tamz˙e, s. 179. Tamz˙e, s. 205. Por. tamz˙e, s. 207. Tamz˙e, s. 208.
pozycja oparta jest na kłamstwie. Dlatego równiez˙ dla niego niewolnik staje sie˛ nieprzyjacielem. Ma teraz nieprzyjaciela nie tylko poza „swoim” s´wiatem, ale takz˙e wewna˛trz niego. W s´wiecie idolicznym nikt nie moz˙e stac´ sie˛ szcze˛s´liwy, poniewaz˙ obietnica tego s´wiata jest przemoz˙nym, ale pustym pozorem, który okazuje sie˛ oszustwem. Zjawa wyobcowuje wzgle˛dem rzeczywistos´ci, która wzywa do osobistej odpowiedzialnos´ci. Sumienie idoliczne jest ze swej istoty nierzeczowe. Jes´li jednak całe moje z˙ycie buduje˛ na zjawie, nie moge˛ sie˛ do tego przyznac´. Aby nie przyznac´, z˙e z˙yje˛ fałszywie, szukam kozła ofiarnego, który pozornie pozwala mi wytłumaczyc´ wewne˛trzne sprzecznos´ci. Kozioł ofiarny sprawia, z˙e nie musze˛ kwestionowac´ swego s´wiata. Poszukiwanie kozła ofiarnego wia˛z˙e sie˛ z nienawis´cia˛. Nienawis´c´ odnosi sie˛ do ludzi, o których mys´le˛, z˙e chca˛ oni mnie, moja˛ toz˙samos´c´ zniszczyc´. Nienawis´c´ moz˙liwa jest tylko tam, gdzie istnieje relacja dialogiczna i gdzie oczekiwano wiernos´ci, a przyszła zdrada. Widzielis´my juz˙, z˙e w systemie idolicznym moz˙e ostatecznie przyjs´c´ tylko odmowa oczekiwanej wiernos´ci. „Zdrada jest odmowa˛ usprawiedliwienia istnienia innego człowieka, poje˛ta˛ w imie˛ przes´wiadczenia, iz˙ ja sam istnieje˛ istnieniem nieusprawiedliwionym. Zdradzam, bo sam zostałem zdradzony”327. Im bardziej czuje˛ swoja˛ własna˛ moralna˛ problematycznos´c´, tym bardziej nie do zniesienia staja˛ sie˛ dla mnie Inni, którzy jawia˛ sie˛ jako moralnie usprawiedliwieni. Działaja˛ oni bowiem jak jedno wielkie oskarz˙enie, jak wyrok pote˛piaja˛cy. Moja nienawis´c´, moja „s´lepa nienawis´c´” dotyka ich dlatego, z˙e pokazuja˛ mi oni cos´, czego ja s´wiadomie nie chce˛ widziec´. W ten sposób ros´nie „zatwardziałos´c´ serca”. Człowiek staje sie˛ coraz bardziej zamknie˛ty wobec roszczen´ rzeczywistos´ci moralnej, a zarazem coraz brutalniejszy w stosunku do nich.
327
Tamz˙e, s. 215.
V
Wybawienie
„S´wiat pogra˛z˙a sie˛ w złu – to skarga tak stara jak historia [...] Wszyscy wywodza˛ jednak pocza˛tek s´wiata od dobra: od złotego wieku, od z˙ycia w raju, albo od z˙ycia jeszcze szcze˛s´liwszego, we wspólnocie z niebian´skimi istotami. Szybko jednak godza˛ sie˛ z tym, z˙e szcze˛s´cie to znika jak sen, a zapadanie w zło [...] pe˛dzi coraz szybciej do złowrogiego kon´ca...” – pisze Kant na pocza˛tku swojej rozprawy „o radykalnym złu w ludzkiej naturze”328, i cytuje Horacego: „Od dziadów mniejszych ojców przywitał wiek zmarły / Tylko strze˛py w dziedzictwie wzie˛ły ojców dzieci / Po nas zostana˛ juz˙ karły”329. Pytanie, jakie sie˛ nasuwa, brzmi: Jaka˛ szanse˛ ma dobro? Czy istnieje „radykalne dobro w ludzkiej naturze”?
1. Roszczenie Boga a) Wyrzut sumienia Radykalne dobro w człowieku polega na tym, z˙e moz˙e on usłyszec´ etyczny zew, z˙e jest podatny na postulaty moralnos´ci. Ta fundamentalna biernos´c´ ‘sie˛’, jak to formułuje Lévinas, nigdy nie przestaje byc´ moja˛ prawdziwa˛ toz˙samos´cia˛ i cia˛gle daje o sobie znac´ wbrew wszelkiemu zasklepianiu sie˛ w sobie dumnego ‘ja’. Owa „przedpierwotna” podatnos´c´ na zew ła˛czy mnie ze wszystkimi innymi ludz´mi i z Bogiem. Jestem soba˛ samym tylko w tej ła˛cznos´ci, oddzielony zas´ od niej rozmijam sie˛ ze soba˛. Ta rozbiez˙nos´c´ daje o sobie znac´ jako wyrzut sumienia. Wołanie Innego zawsze dochodzi do człowieka i zawsze zmusza do zaje˛cia stanowiska. Sumienie na swoim najpierwotniejszym poziomie
328 329
KANT, RR, s. 39. Tamz˙e; HORACY, Oda III,6, przeł. L. Morstin.
357
(synderesis330) nie daje sie˛ wyła˛czyc´. Lévinas pisze: „Pocza˛tkowa nieograniczona odpowiedzialnos´c´ [...] moz˙e ulec zapomnieniu. W tym zapomnieniu s´wiadomos´c´ jest czystym egoizmem. Ale egoizm nie jest ani czyms´ pierwszym, ani ostatnim. Niemoz˙liwos´c´ ucieczki przed Bogiem [...] spoczywa w głe˛bi mojej duszy jako ‘sie˛’, jako absolutna biernos´c´”331. Dlatego „dobra s´wiadomos´c´” mys´lenia z perspektywy BYCIA, które w rzeczywistos´ci jest złe, bo mordercze, nie stanowi ostatniego słowa. Sumienie, którego z´ródłem jest Inny, demaskuje to, które pozostaje pod wpływem BYCIA i jego systemów. Toz˙samos´c´ ‘sie˛’ ne˛ka samos´wiadomos´c´ ‘ja’ i ukazuje mu jego wine˛ – „toz˙samos´c´, która jest ne˛kana – w postaci wyrzutu sumienia”332. Kiedy spotykam sie˛ z drugim człowiekiem, rzeczywis´cie sie˛ z nim spotykam, rozmawiam i patrze˛ mu w oczy, wtedy przestaje˛ miec´ moz˙liwos´c´ zaszeregowania go i zawładnie˛cia nim. Stawia on mi bowiem etyczny opór333, jakby mówi do mnie: „Nie zabijesz mnie!”334 Abstrahuja˛c jeszcze od konkretnego zamiaru zabójstwa, znaczy to: „Nie pomniejszysz mnie po prostu i nie wła˛czysz jako kolejnego elementu do swego obrazu s´wiata!” Spojrzenie Innego wyrywa mnie z mojego kra˛z˙enia wokół siebie samego i stra˛ca mnie z tronu mojego władztwa. Wskutek tego spojrzenia, które wnikne˛ło w mój s´wiat i którego nie moge˛ juz˙ zapomniec´, wszystko sie˛ zmienia. Spojrzenie drugiego człowieka godzi we mnie jak wezwanie albo wybranie. Powołuje mnie ono do odpowiedzialnos´ci, a zarazem przypomina o mojej godnos´ci „jako człowieka”, od której nie moge˛ uciec. Jest to powołanie zupełnie inne niz˙ niewolnika. Jest to wezwanie ze strony brata lub przyjaciela, które wyzwala z zalez˙nos´ci niewolnika i w zupełnie inny sposób wzywa do obowia˛zku. Przypominaja˛c o naturalnym zobowia˛zaniu do solidarnos´ci, spojrzenie to apeluje do mojej wolnos´ci. Chociaz˙ jednak Inny wkracza w moje z˙ycie z Boz˙ym autorytetem i pozostaje dla mnie niepoje˛ty, to jednak przychodzi on bez przemocy, ubogi i bezbronny. I prosi mnie: „Nie pozostawiaj mnie samotnym w mo-
330 331 332 333 334
358
Por. wyz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. IV,8,a. LÉVINAS, AQ, s. 165. Tamz˙e, s. 145; por. s. 160. LÉVINAS, DEHH, s. 173. Tamz˙e.
jej s´miertelnos´ci!” oraz: „Nie zabijaj mnie!” Dotyczy to nawet relacji wzgle˛dem pana, jes´li rzeczywis´cie dochodzi do spotkania twarza˛ w twarz i poza wszelka˛ rola˛ w BYCIU ujawnia sie˛ moz˙liwos´c´ zranienia człowieka. To, co przemawia z twarzy z tak nieskon´czonym roszczeniem, przemawia w pewien sposób z „nagos´ci”335 twarzy, cała bowiem zewne˛trznos´c´ (całe BYCIE) staje sie˛ niewaz˙na, zostaje odłoz˙ona na bok, aby mogło przemówic´ Nieskon´czone. Dlatego pojawienie sie˛ Innego poza BYCIEM jest pojawieniem sie˛ w jego ubóstwie. Jego zwrócone ku mnie spojrzenie jest wyrazem tego, z˙e on mnie w tym s´wiecie potrzebuje. „Nie ma on innego miejsca, ten nietutejszy, wykorzeniony, bezdomny, nie osiadły, wystawiony na chłody i upały pór roku. Byc´ zmuszonym powrócic´ do mnie – oto bezdomnos´c´, czyli obcos´c´ bliz´niego”336. W jego nagos´ci, w odsłonie˛ciu jego wyrazu uwidacznia sie˛ jego absolutne wydanie na łaske˛ drugiemu, bezbronnos´c´, podatnos´c´ na zranienie, s´miertelnos´c´. Przy tym nie potrzebuje on mnie w pierwszym rze˛dzie z przyczyn materialnych, lecz dlatego, z˙e pragnie byc´ uznany i kochany i chciałby sie˛ dowiedziec´, z˙e ten s´wiat ma dla niego jakies´ miejsce. Otwarta twarz „w swojej prawos´ci stawienia czoła...” jest zarazem „prawos´cia˛bycia wydanym na niewidoczna˛ s´mierc´”337. Tego włas´nie szuka zabójca. Ale wczes´niejsze od zagroz˙enia przemoca˛ jest zagroz˙enie przez s´miertelna˛ samotnos´c´, przez „tajemnicze opuszczenie w s´mierci”, które osia˛ga mnie jak wezwanie, jak „rozkaz, który mi oznajmia, z˙e wobec tej s´mierci nie moge˛ pozostac´ oboje˛tny, nie moge˛ pozwolic´ drugiemu umrzec´ samotnie, to znaczy, z˙e jestem za drugiego człowieka odpowiedzialny”338. Sens egocentrycznego z˙ycia został nagle zakwestionowany, w moim najgłe˛bszym centrum zostało poruszone i zbudzone cos´ istotnego. Otwiera sie˛ sens, który jest głe˛bszy niz˙ BYCIE i w którym wszelkie BYCIE otrzymuje dopiero swój sens: miłos´c´. Wszelki chleb, jaki miałem dla siebie, zyskuje dopiero teraz swój sens przez to, z˙e jest dzielony. Spotkanie ze spojrzeniem Innego, które gwałtownie otwiera moja˛ zamknie˛ta˛ samos´wiadomos´c´, jest zasadniczym dos´wiadczeniem sensu.
335 336 337 338
LÉVINAS, AQ, s. 112. Tamz˙e, s. 116. LÉVINAS, UA, s. 31. Tamz˙e, s. 34.
359
Dotknie˛cie spojrzeniem Innego otwiera s´wiat, który poja˛łem i opanowałem. To burzy moja˛ pewnos´c´ siebie i otwiera moja˛ „skóre˛”, poniewaz˙ wprowadza mnie wyraz´nie w „inny sposób bycia niz˙ bycie”339. Pod spojrzeniem Innego jestem całkowicie nagi, a zarazem całkowicie szczery. „Słowo «szczeros´c´» otrzymuje tu swój pełny sens: odsłonic´ sie˛ bez jakiejkolwiek obrony, byc´ wydanym”340. O tym, kim jestem, decyduje juz˙ nie moje BYCIE, lecz stosunek do Innego. Z ‘ja’ mojej toz˙samos´ci robi sie˛ ‘sie˛’ – toz˙samos´c´ w bierniku, z perspektywy Innego, który mnie wzywa. Lévinas nazywa to sytuacja˛ zakładnika (otage), poniewaz˙ przed roszczeniem Innego nie moz˙na ujs´c´. A jednak włas´nie przez to ustanowiona zostaje moja wolnos´c´. Poniewaz˙ dopiero Inny, be˛da˛c w potrzebie, nadaje sens mojemu z˙yciu, przeto nawet moje istnienie jako takie jest okazja˛ do niedobrej s´wiadomos´ci. „Czy samo juz˙ moje «bycie w s´wiecie», czyli moje «miejsce pod słon´cem», moje poczucie zadomowienia, nie jest bezprawnym przywłaszczeniem sobie przestrzeni z˙yciowej przynalez˙nej Innym, których juz˙ ujarzmiłem albo zamorzyłem, wype˛dziłem do Trzeciego S´wiata: odepchnie˛ciem, wykluczeniem, pozbawieniem domu, obrabowaniem, zabiciem?”341 Tej niedobrej s´wiadomos´ci nigdy sie˛ nie pozbe˛de˛, poniewaz˙ nigdy sie˛ nie pozbe˛de˛ mojej odpowiedzialnos´ci, a tym samym mojej obawy o Innego. Z jego perspektywy jestem kims´ zakwestionowanym. ‘Ja’ jest dlatego „włas´ciwym kryzysem bycia bytu w człowieczen´stwie [...], z˙e jako ‘ja’ pytam juz˙ siebie, czy ‘oto tutaj’ mojego ‘bycia oto tutaj’ nie jest juz˙ bezprawnym przywłaszczeniem sobie miejsca, które nalez˙y do kogos´”342. Najwaz˙niejszym z wszystkich pytan´ nie jest: Byc´ czy nie byc´?, lecz: Czy be˛da˛c tu oto, nie jestem juz˙ zabójca˛? Czy mam prawo byc´?343 W etycznym poczuciu odpowiedzialnos´ci wobec Innego ‘ja’ wyznaje, z˙e ono i jego miejsce pod słon´cem sa˛ „godne nienawis´ci”344.
339
LÉVINAS, HAH, s. 93. Tamz˙e. 341 LÉVINAS, UA, s. 31. 342 Tamz˙e, s. 33 n. 343 Por. E. LÉVINAS, Etyka i Nieskon´czony. Rozmowy z Philippem Nemo, przeł. B. Opolska-Kokoszka, Kraków 1991, s. 66 n. 344 LÉVINAS, UA, s. 36; nawia˛zanie do słów Pascala w jego Mys´lach, VII,455. Por. UA, s. 31. 340
360
Na tym tle rozróz˙nia Lévinas dobra˛ i niedobra˛ s´wiadomos´c´345. Dobra s´wiadomos´c´ znamionuje człowieka pewnego siebie, zamknie˛tego, niedobra s´wiadomos´c´ – człowieka otwartego na innych. Człowieczen´stwo polega według niego na „kwestionowaniu «dobrej», czyli pozostaja˛cej w bycie, s´wiadomos´ci bytu”346; człowieczen´stwo znaczy „bycie jako niedobra s´wiadomos´c´”: „byc´ zakwestionowanym, ale takz˙e stac´ wobec kwestii, musiec´ odpowiadac´”347. b) Spotkanie Boga W konkretnej twarzy, w której spotykam Nieskon´czonos´c´, spotykam cos´ wie˛cej niz˙ tego jednego konkretnego człowieka. Przemawia do mnie zew, który sprawia, z˙e tego kogos´, kogo – inaczej niz˙ np. w miłos´ci erotycznej – ze wzgle˛dów egoistycznych nie chce˛348, a w kaz˙dym razie nie az˙ do oddania mego z˙ycia, pomimo to dos´wiadczam jako wezwania do odpowiedzialnos´ci i powołania do dobroci. Krzyk udre˛ki konkretnego człowieka, który mnie wzywa, nie omijaja˛c mnie, wychodzi daleko poza mnie, w Nieskon´czone. W swojej udre˛ce człowiek ten krzyczy, jak gdyby godziła w niego absolutna zła wola: „«Dlaczego sprawiasz, z˙e ja cierpie˛, dlaczego nie podarujesz mi raczej wiecznej szcze˛s´liwos´ci?» Pierwsze słowa, pierwsze pytanie, pierwszy lament lub pierwsza modlitwa”349. Ale to wołanie o pomoc, które szuka Boga, skierowane jest do mnie. Jest ono „pierwotnym otwarciem sie˛ na tego, który zdolny jest udzielic´ pomocy”. Jest to ukryte powstawanie w Innym religii350: odpowiedzialnos´c´ za Innego, zbudzona we mnie przez ten krzyk, ma znaczenie obejmuja˛ce cała˛ moja˛ egzystencje˛ i nakładaja˛ce na mnie taka˛ odpowiedzialnos´c´, „jak gdyby cały gmach stworzenia spoczywał na moich barkach”351. Jestem „odpo-
345 Francuskie słowo conscience znaczy zarówno „s´wiadomos´c´”, jak i „sumienie”. Moz˙liwy byłby wie˛c równiez˙ przekład: „spokojne/niespokojne sumienie”. 346 LÉVINAS, DD, s. 42. 347 LÉVINAS, UA, s. 30. 348 Por. LÉVINAS, DD, s. 129 n. 349 Tamz˙e, s. 206. 350 Tamz˙e, s. 135. 351 LÉVINAS, DEHH, s. 196.
361
wiedzialny za wszystko”352, „dz´wigam na sobie wszechs´wiat”353. To „przyjs´cie rozkazu «nie wiadomo ska˛d»”354 wkrada sie˛ w spotkanie mie˛dzyludzkie „jak złodziej”355, jak intryga356. Tylko dlatego moz˙liwa jest w ogóle miłos´c´, która przezwycie˛z˙a egoizm i zwia˛zanie z tym, co osia˛galne357. Poprzez niedobra˛ s´wiadomos´c´ zagadnie˛ta zostaje w człowieku rzeczywistos´c´, która moz˙e byc´ wprawdzie zakryta i zawiedziona, ale która nigdy całkowicie nie obumiera. Kaz˙da prawdziwa miłos´c´, jaka zostaje mi ofiarowana, zawiera nie tylko przesłanie: „Teraz, w tym momencie i w tych warunkach, dobrze, z˙e jestes´”, lecz: „Jest nieskon´czenie dobrze, z˙e jestes´, masz bowiem boska˛ godnos´c´!” Matka nie kłamie, kiedy bierze swoje płacza˛ce dziecko w ramiona i mówi: Juz˙ wszystko dobrze! Szcze˛s´liwie zakochany ma słusznos´c´, kiedy czuje sie˛ w ramionach niebios i sam chciałby obja˛c´ cały s´wiat. Dos´wiadczenie miłos´ci daje kontakt z transcendentnym Z´ródłem istnienia, z przedpierwotnym głosem boskiego macierzyn´stwa, który daje mojemu z˙yciu jego najgłe˛bszy sens. Człowiek, który zostaje przyje˛ty, który zostaje zaakceptowany niezalez˙nie od swojej pozycji w BYCIU, jako on sam, „rozkwita”, poniewaz˙ odzyskuje harmonie˛ z najskrytsza˛ prawda˛ swego z˙ycia. To centrum człowieka zostaje ugodzone, kiedy spojrzenie Innego trafia we mnie i wywołuje wyrzuty sumienia. Im wie˛cej doznał człowiek w swoim z˙yciu miłos´ci, tym wraz˙liwiej be˛dzie reagowac´ jego sumienie. Dlatego, jak uczy tradycja Kos´cioła katolickiego, struktura grzechu nie niszczy gruntownie zdolnos´ci człowieka do rozpoznawania dobra358. W s´wiecie, w którym dos´wiadczam dobra i zła, akceptacji i odrzucenia, nie stoja˛ obok siebie rejony zła i dobra, lecz przeciwstawiaja˛ sie˛ sobie sprzeczne przesłania. Odrzucenie i akceptacja nie moga˛ równoczes´nie byc´ słuszne. Trudnos´c´ s´wiadomego, „włas´ciwego” z˙ycia polega na dostrzez˙eniu i wytrzymaniu tej sprzecznos´ci oraz zdecydowanym radzeniu sobie z nia˛. Musze˛ sie˛ zdecydowac´.
352 353 354 355 356 357 358
362
LÉVINAS, AQ, s. 147. LÉVINAS, DEHH, s. 196. LÉVINAS, AQ, s. 191. Tamz˙e; nawia˛zanie do Hi 4,12. LÉVINAS, DD, s. 128. Por. tamz˙e, s. 129 n. Por. KKK nr 36.39.
c) Le˛k przed decyzja˛ Powinnos´c´ ‘bycia dla Innego’ wywołuje egzystencjalne zaniepokojenie. W s´wiecie, w którym utracony został pierwotny stan dobroci, z dzieleniem własnego BYCIA ła˛czy sie˛ uczucie niepewnos´ci i le˛k. Mam wypus´cic´ z ra˛k BYCIE, którego sie˛ trzymam. To sprawia, z˙e staje˛ sie˛ niezwykle podatny na zranienie. „‘Ja’ jest od stóp do głów, az˙ do szpiku kos´ci, podatnos´cia˛ na zranienie”359. Ta podatnos´c´ na zranienie jest „zdolnos´cia˛ – co kaz˙da istota w swojej «naturalnej dumie» wstydziłaby sie˛ przyznac´ – do tego, by «byc´ bitym», by «dostawac´ policzki»”360. Oznacza ona równiez˙, z˙e moz˙na pozwolic´ sobie powiedziec´: „Nie powinienes´ byc´!” albo, co wychodzi prawie na to samo: „Powinienes´ byc´ moim sługa˛!” W ostatecznej konsekwencji oznacza wreszcie wydanie siebie ewentualnemu wyrokowi pote˛piaja˛cemu. Ale kochac´, i to bez zastrzez˙en´, potrafi ten tylko, kto moz˙e byc´ zraniony361. „Ogołocenie sie˛gaja˛ce poza sama˛ tylko skóre˛, az˙ do zranienia, az˙ do s´mierci, bycie jako moz˙liwos´c´ bycia zranionym. Rozszczepienie rdzenia, otwieraja˛ce samo jego centrum [...] istnienie, które narzucone jako ofiara [...] pozbawione własnej kondycji”362. Tylko ten, kto potrafi sie˛ z tym s´wiatem rozstac´363, moz˙e kochac´. Ale kto to potrafi? Na przykładzie relacji mie˛dzy panem a niewolnikiem rysuje sie˛ wyraz´nie naste˛puja˛cy dylemat: niewolnik pozostaje nieludzki, poniewaz˙ le˛ka sie˛ s´mierci. Działa to w dwóch kierunkach: Człowieczen´stwo, które go wzywa, aby kochał równiez˙ pana, zostaje odsunie˛te na bok, poniewaz˙ pan lekcewaz˙y i rani jego godnos´c´. Bunt zas´, do którego wzywa go s´wiadomos´c´ własnej godnos´ci, gas´nie, poniewaz˙ boi on sie˛ s´mierci, o która˛ pan moz˙e go przyprawic´. Gdyby niewolnik był pewien swojej ła˛cznos´ci z Bogiem, czułby sie˛ wolny od zniewolenia, a zarazem powołany do miłos´ci, która domaga sie˛ jego z˙ycia. To samo moz˙na powiedziec´ o panu, obaj bowiem wskutek struktury zwia˛zania z BYCIEM sa˛ sobie równi: człowieczen´stwo, które go wzywa, aby niewolnika obdarzył miłos´cia˛,
359 360 361 362 363
LÉVINAS, HAH, s. 93. Tamz˙e. Por. LÉVINAS, DD, s. 159. LÉVINAS, AQ, s. 63 n. Por. LÉVINAS, DD, s. 149.
363
a tym samym wyzwolił, zostaje odsunie˛te na bok, poniewaz˙ z˙yje on BYCIEM, które daje mu niewolnik. Nie jest pewien jego miłos´ci i obawia sie˛, z˙e bez BYCIA stanie sie˛ niczym. Poniewaz˙ brakuje pewnos´ci niezalez˙nej od BYCIA, wewne˛trznej godnos´ci, miłos´c´ skierowana na zewna˛trz staje sie˛ niemoz˙liwa. Decyduja˛ce pytanie, jakie nieuchronnie stawia zawsze s´mierc´, brzmi według Lévinasa: „Jes´li w obliczu s´mierci nie moz˙na juz˙ móc, to jak moz˙na jeszcze pozostawac´ samym soba˛ wobec wydarzenia, które ona zapowiada? [...] Problem polega [...] na tym, jak moz˙na ja˛ przyja˛c´”364. Lévinas daje na to odpowiedz´, z˙e przyjmuje sie˛ s´mierc´, przyjmuja˛c Innego. „Tym «przyje˛tym na siebie» Innym jest włas´nie ów Inny”365. Ale włas´nie sta˛d wynika naste˛pne pytanie: Jak moz˙na przyja˛c´ Innego, skoro przynosi on s´mierc´? Chodzi przeciez˙ nie tylko o to, z˙e nie moz˙na juz˙ móc, lecz z˙e zostaje sie˛ pote˛pionym, z˙e nie powinno sie˛ byc´, z˙e nieodwołalnie zostaje sie˛ zniszczonym. Tischner ujmuje te˛ problematyke˛ naste˛puja˛co: Inny człowiek „zbliz˙a sie˛ ku mnie i grozi mi. Czym w ostatecznym rozrachunku grozi mi i moz˙e mi zagrozic´ ów człowiek? Moz˙e mi zagrozic´ [...] aktem pote˛pienia. Jes´li mam stawic´ czoło jego zamachowi na mnie, musze˛ przede wszystkim uwolnic´ sie˛ od zjawy pote˛pienia [...] musze˛ odszukac´ w sobie podstawe˛ dla autonomicznej wartos´ci samego siebie”366. Ale owa˛ „autonomiczna˛ wartos´c´ samego siebie” moz˙na odkryc´ jedynie w fakcie bycia kochanym. Ska˛d ma przyjs´c´ takie absolutne dos´wiadczenie własnej wartos´ci? Wybawienie przychodzi od kochaja˛cej łaskawos´ci Boga. Tylko ten, kto potrafi zaufac´ Bogu, moz˙e kochac´. Ale jak znalez´c´ droge˛ do tej ufnos´ci? Według Lévinasa nie istnieje dos´wiadczenie Boga poza relacja˛ etyczna˛ do drugiego człowieka. Wprawdzie Bóg jest dos´wiadczany jako zew osobowy, ale pozostaje zawsze na tylnym planie. Bezpos´rednie jest tylko spotkanie z konkretnym człowiekiem, które czerpie swoja˛ etyczna˛ wage˛ z „wyrytego”367 w nim s´ladu powołuja˛cej „Illéité”368. Bezpos´rednia relacja z Bogiem jest jego zdaniem niemoz˙liwa. „Nieskon´czone oddziałuje
364 365 366 367 368
364
LÉVINAS, TA, s. 66. Tamz˙e, s. 67. TISCHNER, FD, s. 175 n. LÉVINAS, DEHH, s. 201. LÉVINAS, HAH, s. 59.
poprzez twarz, która jest celem mojej wspaniałomys´lnos´ci i mojej ofiary. Pewne ‘ty’ wkracza mie˛dzy ‘ja’ a absolutne ‘il’. Korelacja zostaje złamana. Dlatego niemoz˙liwe jest okres´lenie absolutnego ‘Ty’”369. Z´ródło siły ku temu, by w zaufaniu do Boga oddac´ swoje z˙ycie za Innego, znajduje Lévinas w przedpierwotnym ukierunkowaniu człowieka, które z chwila˛ stworzenia zostało mu przydane jako powołanie; zło nie sie˛ga tak głe˛boko, jak „pierwotna dobroc´”, i dlatego nie moz˙e jej zniszczyc´. „W wartos´ciowaniu drugiego człowieka Dobro jest bardziej pierwotne niz˙ Zło”370. Wezwanie do odpowiedzialnos´ci jest silniejsze, głe˛bsze, wczes´niejsze niz˙ BYCIE. Prawo etyczne (które pos´wiadcza Biblia i dzie˛ki któremu uzyskuje ona swoja˛ wewne˛trzna˛ oczywistos´c´) przenika nawet poprzez zło i z biernej podstawy ludzkiej egzystencji wzywa bardzo powaz˙nie do posłuszen´stwa371. Imperatyw kategoryczny, „zainspirowany przez nieznanego Boga”, zmusza mnie do dz´wigania nieustannej odpowiedzialnos´ci372. Dos´wiadczenie zła ze strony Innego nic w tym nie zmienia. W ten sposób bowiem, jak mówi Lévinas, objawia sie˛ Bóg. Zło wkracza w moje z˙ycie zawsze jak wola osobowa, „jak gdyby mnie szukało, zło godzi we mnie, jak gdyby za zła˛ dola˛, która mnie przes´laduje, krył sie˛ jakis´ zamiar, «jak gdyby mnie ktos´ zaciekle zwalczał», jak gdyby była tu jakas´ złos´liwos´c´, jak gdyby ktos´ tu był”373. Potrzeba zła, aby is´c´ ku dobru374, aby ‘ja’ zostało zbudzone do „kondycji duszy zwracaja˛cej sie˛ ku Bogu”375, co jednoczes´nie „poprzez zło we mnie oznacza moje zbudzenie ku sobie samemu”. W zranieniu przez zło „odsłania sie˛ sens i artykułuje sie˛ mówienie, rozpoznaja˛ce owego kogos´, kto we mnie uderza: «Dlaczego sprawiasz, z˙e ja cierpie˛, dlaczego nie podarujesz mi raczej wiecznej szcze˛s´liwos´ci?» Pierwsze słowa, pierwsze pytanie, pierwszy lament lub pierwsza modlitwa”376. Jej adresatem jest wprawdzie „Bóg, który sprawia
369 370 371 372 373 374 375 376
LÉVINAS, DEHH, s. 216. LÉVINAS, DD, s. 230. Por. LÉVINAS, Aimer la Thora plus que Dieu, s. 203. LÉVINAS, UA, s. 38. Por. wyz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. IV,6,c, przyp. 247. Por. LÉVINAS, TI, s. 261. LÉVINAS, DD, s. 207. Tamz˙e, s. 206.
365
ból, ale Bóg jako Ty”377. Owo ‘Ty’ zawiera w sobie „przeczucie Dobra ukrytego za Złem”378. Jednakz˙e – i to jest moje najwaz˙niejsze pytanie do Lévinasa – wezwanie jest zawsze skierowane do konkretnego człowieka. Krzyk w udre˛ce sam w sobie nie jest jeszcze wyznaniem wiary; jest on tylko pełnym le˛ku pytaniem, które przypomina sobie o obietnicy i błaga o odpowiedz´, o konkretna˛ wyraz´na˛ odpowiedz´, która by mówiła: „Dobrze, z˙e jestes´!” A jes´li wezwany w imie˛ Boga powie – w imie˛ „Boga” – „Nie!” i wypowie wyrok pote˛piaja˛cy? Czy nie zostanie wtedy zawiedziona równiez˙ nadzieja na spełnienie przedpierwotnej obietnicy? Czy nie moz˙e wskutek tego umrzec´ wiara w Boga? Dusza czeka na transcendentna˛ absolutna˛ akceptacje˛. Poniewaz˙ nie jest jej pewna, dlatego utraciła grunt pod nogami, dlatego krzyczy głosem pełnym udre˛ki. Oczekuje absolutnej akceptacji od bliz´niego, do którego sie˛ zwraca: oczekuje od niego nieskon´czonej miłos´ci, która jest tak konieczna, jak chleb powszedni. Ale nie otrzymuje jej. Główna˛ przeszkoda˛ na drodze do konsekwentnie etycznego poste˛powania nie jest brak zrozumienia moralnego obowia˛zku ani tez˙ samo w sobie kurczowe trzymanie sie˛ BYCIA, lecz le˛k przed s´miercia˛ jako pote˛pieniem. Gdyby s´mierc´ była jednoznacznie droga˛ do szcze˛s´liwos´ci, jaka˛ daje wieczna miłos´c´, nikt by sie˛ jej nie obawiał. Ale z powodu zakłamanego przesłania grzechu budzi ona le˛k przed nicos´cia˛. Nikt zas´ w gruncie rzeczy nie moz˙e pogodzic´ sie˛ z tym, z˙e miałby nie istniec´. Kurczowe trzymanie sie˛ BYCIA nie jest z´ródłem, lecz skutkiem zła. Zło sprawia to, co jest „poza” – przez groz´be˛ niwecza˛cego pote˛pienia. Bez wyraz´nego czy pos´redniego objawienia miłos´ci Boga, które daje mi nadzieje˛ wbrew wszelkiej beznadziei, nie jestem w stanie ofiarowac´ mego z˙ycia Innemu.
377 378
366
Tamz˙e. Tamz˙e.
2. Objawienie Boga a) Wydarzenie Objawienia Przeciwko ludzkiemu dos´wiadczeniu maja˛cemu swa˛ przyczyne˛ w grzechu Innego, które nam mówi, z˙e nie jestes´my w pełni kochani i nie musimy w pełni kochac´, wyste˛puje sam Bóg. Takie jest fundamentalne przesłanie biblijnego Objawienia, które od samego pocza˛tku zwraca sie˛ przeciwko zniewoleniu przez strukture˛ zła. Juz˙ przesłanie relacji o stworzeniu, jakie przekazała tradycja ludu Izraela, jest cudem: w przeciwien´stwie do rozmaitych mitologii i teologii innych ludów znajdujemy tu wyznanie jednoznacznej dobroci jedynego Stwórcy oraz pierwotnej dobroci stworzenia i człowieka: „Bóg widział, z˙e wszystko, co uczynił, było bardzo dobre” (Rdz 1,31). Podrze˛dnos´c´ zła, które ma swoje z´ródło w wolnej odpowiedzialnos´ci istoty stworzonej i umiłowanej przez Boga, przewija sie˛ jak czerwona nic´ przez całe z˙ydowsko-chrzes´cijan´skie Objawienie. Na gruncie tego podstawowego zaufania powstaja˛ „przykazania” – „wskazania” Tory379, które stosownie do pierwotnego porza˛dku stworzenia maja˛ chronic´ współz˙ycie ludzi przed wypaczeniami. „Człowiek moz˙e rozpoznac´ dobro i zło dzie˛ki temu rozeznaniu dobra i zła, którego sam dokonuje z pomoca˛ rozumu, w szczególnos´ci zas´ z pomoca˛ rozumu os´wieconego przez Boz˙e Objawienie i wiare˛, umocniony prawem, jakie Bóg nadał narodowi wybranemu, poczynaja˛c od przykazan´ otrzymanych na Synaju. Izrael został powołany, by przyja˛c´ i wypełniac´ w z˙yciu Boz˙e prawo jako szczególny dar i znak wybrania przez Boga i przymierza z Nim, a zarazem jako re˛kojmie˛ Boz˙ego błogosławien´stwa. Dlatego Mojz˙esz mógł pytac´ synów Izraela: «Któryz˙ naród wielki ma bogów tak bliskich, jak Pan, Bóg nasz, ilekroc´ Go wzywamy? Któryz˙ naród wielki ma prawa i nakazy tak sprawiedliwe, jak całe to Prawo, które ja wam dzis´ daje˛?» – pisze Jan Paweł II380.
379 Po hebrajsku: „nauka”, „nauczanie”. W znaczeniu s´cis´lejszym przekazane na Synaju Mojz˙eszowi Objawienie Boz˙e i Pie˛cioksia˛g Mojz˙esza; w sensie szerszym wraz z przekazywana˛ wykładnia˛ obejmuje wszystko, czego człowiek w zakresie Objawienia i wskazan´ potrzebuje dla zboz˙nego z˙ycia. 380 Encyklika Veritatis splendor, nr 44.
367
Najwie˛ksze niebezpieczen´stwo stanowia˛ dla człowieka jego idole; dlatego „Dziesie˛cioro przykazan´” zaczyna sie˛ od surowego zakazu bałwochwalstwa (Wj 20,3-6 i Pwt 5,7-10). Przykazania te utrzymuja˛ człowieka w kontakcie z Bogiem, który pragnie dla niego dobra i ofiaruje mu wyzwolenie: „Jam jest Pan, Bóg twój, który cie˛ wyprowadził z ziemi egipskiej, z domu niewoli” (Wj 20,2; Pwt 5,6). Trwanie przy tym Bogu jest jedynym fundamentem, na którym moz˙na z powodzeniem budowac´ z˙ycie. Dlatego podstawowe przykazanie brzmi: „Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem – Panem jedynym. Be˛dziesz miłował Pana, Boga twojego, z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił. Niech pozostana˛ w twym sercu te słowa, które ja ci dzis´ nakazuje˛” (Pwt 6,4-6). Miłos´c´ do Boga wzywa do tego, co jest jej konsekwencja˛: do odpowiedzialnos´ci wobec bliz´niego – wobec kaz˙dego bliz´niego. Rabbi Jezus z Nazaretu jest pod tym wzgle˛dem zgodny z uczonymi w Pis´mie: „Drugie jest to: Be˛dziesz miłował swego bliz´niego jak siebie samego. Nie ma innego przykazania wie˛kszego od tych” (Mk 12,31). To drugie przykazanie nalez˙y rozumiec´ w s´wietle miłos´ci Boga: w sensie absolutnym. Be˛dziesz miłował swego bliz´niego w sposób absolutny. „Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie sie˛ za tych, którzy was przes´laduja˛; tak be˛dziecie synami Ojca waszego, który jest w niebie; poniewaz˙ On sprawia, z˙e słon´ce Jego wschodzi nad złymi i nad dobrymi, i On zsyła deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych. Jes´li bowiem miłujecie tych, którzy was miłuja˛, cóz˙ za nagrode˛ miec´ be˛dziecie? [...] Ba˛dz´cie wie˛c wy doskonali, jak doskonały jest Ojciec wasz niebieski” (Mt 5, 44-48). Wyraz˙aja˛ce radykalizm Jezusa słowa: „słyszelis´cie ... – a ja wam powiadam”, nie anuluja˛ „starego” Przymierza z Bogiem, lecz przeciwnie: przypominaja˛ o jego głe˛bokim znaczeniu i zwracaja˛ sie˛ przeciwko wszelkim kompromisom z BYCIEM. Buduja˛ całkowicie na nadziei tego, co jest „poza”: „Błogosławieni jestes´cie wy, ubodzy, albowiem do was nalez˙y królestwo Boz˙e” (Łk 6,20). Jezus z˙ył ta˛ miłos´cia˛ – az˙ do oddania swego z˙ycia na krzyz˙u. To oddanie sie˛ Bogu, które jest zarazem oddaniem sie˛ „ludzkos´ci”381, jest przypominane i uwewne˛trzniane w kaz˙dorazowym sprawowaniu Ofiary Eucharystycznej. Przez dos´wiadczenie paschalne – po szoku pote˛pienia i s´mierci – uczniowie Jezusa ujrzeli wyraz´nie, jak nieskon´czenie wielka
381
368
Por. wyz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. II,4,a.
jest miłos´c´ Boga, z jaka˛ spotkali sie˛ w tym wydarzeniu, i jak pozostaje ona wiecznotrwała. Dlatego pamie˛c´ o s´mierci krzyz˙owej Jezusa w poła˛czeniu z przypomnieniem Ostatniej Wieczerzy staje sie˛ eu-charystia˛ – „dzie˛kczynieniem”. W tym miejscu uwidacznia sie˛ istotna róz˙nica mie˛dzy nas´ladowaniem Jezusa a kultem wodza: Jezus sam usuwa sie˛ całkowicie w cien´, az˙ w s´mierc´, aby budzic´ ufnos´c´ do Ojca, aby wyzwalac´ podstawowe zaufanie do ma˛dros´ci stworzenia. W pewnym sensie nie jest On z˙adnym nowym „dodatkiem” do rzeczywistos´ci stworzenia, lecz najgłe˛bszym objawieniem samej tej rzeczywistos´ci. Na tym zasadza sie˛ podstawa nauki o preegzystencji Chrystusa i Jego uczestnictwie jako Słowa (Logos) w okres´leniu istoty Boga. Nas´ladowac´ Jezusa znaczy zaufac´ w Nim Ojcu i radykalnie odpowiedziec´ na wyzwanie osobowego zewu rzeczywistos´ci. Idoliczny wódz wyobcowuje wzgle˛dem tej rzeczywistos´ci i ogłasza siebie samego jako wydarzenie, które wsta˛piło obecnie w dzieje jako cos´ nowego i dodatkowego i na które nalez˙y odta˛d przenies´c´ cała˛ ufnos´c´ w Bogu i całe pojmowanie prawdy. Wszelkie zbawienie zalez˙y teraz od s´lepej (! – bo wyobcowuja˛cej wzgle˛dem zewu rzeczywistos´ci) wiary w niego. Idoliczny kult wodza nie ufa stworzeniu i zakorzenionemu w rzeczywistos´ci stworzenia boskiemu przymierzu. „Nowe Przymierze” w Jezusie Chrystusie nie kon´czy „starego”, lecz potwierdza je. Dla chrzes´cijan Jezus staje sie˛ teraz doste˛pem do tego Przymierza i kluczem do jego zrozumienia: jest z˙ywa˛ Tora˛. Franz Mussner pisze: „Podobnie jak dla Pawła druga tablica Dekalogu jest «streszczona» w słowach Tory: «Miłuj bliz´niego swego jak siebie samego!» (Rz 13,9), tak w Jezusie «zogniskowana» jest z˙ydowska egzystencja w obliczu Boga. Jest On nie tylko prawdziwym Izraelita˛, w którym nie ma podste˛pu (por. J 1,47), lecz reprezentuje Izraela”382. W ten sposób powołanie Izraela i wskazanie Tory znajduje absolutne potwierdzenie. Pote˛ga s´mierci, pote˛ga kurczowego trzymania sie˛ BYCIA
382
F. MUSSNER, Traktat über die Juden, München 1979, s. 208-210. – Dla dialogu chrzes´cijan´sko-z˙ydowskiego sprawa˛ istotna˛ jest jednak równiez˙ otwartos´c´ na z˙ydowskie samorozumienie, widziane niezalez˙nie od interpretacji chrzes´cijan´skiej. Por. watykan´skie Wskazówki i sugestie w sprawie wprowadzania w z˙ycie deklaracji soborowej Nostra aetate nr 4 z 1.12.1974: „Pozytywnie rzecz ujmuja˛c, chodzi w szczególnos´ci o to, by chrzes´cijanie [...] dowiedzieli sie˛, w jakich zasadniczych rysach definiuja˛ sami siebie Z˙ydzi w przez˙ywanej przez siebie rzeczywistos´ci religijnej”.
369
jest złamana. „Spoza BYCIA” przychodzi ku nam miłos´c´, która jest silniejsza niz˙ s´mierc´. Przychodzi do nas miłos´c´, która ofiarowuje nam transcendentny grunt pod nogami, która nie moz˙e nie pozostawic´ na nas s´ladu, która oz˙ywia nasze sumienie w taki sposób, z˙e odsłonie˛te zostaja˛ wszystkie mechanizmy samozabezpieczenia. Absolutna miłos´c´, która płonie, a przeciez˙ sie˛ nie spala, która zgodnie z istota˛ prawdziwej miłos´ci gruntownie wyzwala, a zarazem z wielka˛ surowos´cia˛ wzywa do posłuszen´stwa383. b) Przekazywanie Objawienia Przesłanie o miłos´ci i wskazaniach Boga winno byc´ przekazywane poprzez dzieje i docierac´ do wszystkich ludzi. Dlatego jest rzecza˛ „konieczna˛ dla zbawienia”, aby lud Izraela nadal istniał. Lévinas pisze: „W z˙adnym razie w imie˛ jakiegos´ nacjonalistycznego egoizmu! Czyz˙ lud Izraela nie jest włas´ciwym nosicielem Objawienia, samym głoszeniem Boz˙ej chwały i ore˛dziem ws´ród narodów? Czy nie jest Historia˛ S´wie˛ta˛?”384 Z˙yd, zwłaszcza po Auschwitz, pos´wie˛ca sie˛ swojej wiernos´ci judaizmowi oraz warunkom materialnym, a nawet politycznym jego istnienia, a to ze wzgle˛du na jego uniwersalne znaczenie385. Kres Izraela pocia˛gna˛łby za soba˛ zapomnienie o etycznym przesłaniu Biblii. Aby ludzkos´c´ nie była pozostawiona na pastwe˛ bezuz˙ytecznego cierpienia, musi „kontynuowac´ Historie˛ S´wie˛ta˛”386. „Ten lud be˛dzie korzeniem, na którym zostana˛ zaszczepieni poganie staja˛cy sie˛ wierza˛cymi (por. Rz 11,17-18.24)” – mówi Katechizm Kos´cioła Katolickiego387. Kos´ciół kontynuuje „Historie˛ S´wie˛ta˛” przymierza Boga z ludz´mi, jest „widzialnym planem miłos´ci Boga do człowieka” – jak to wyraził papiez˙ Paweł VI388. Pragnie byc´ narze˛dziem słuz˙a˛cym zwróceniu
383
Por. LÉVINAS, Aimer la Thora plus que Dieu, s. 203. E. LÉVINAS, De la prière sans demande. Note sur une modalité du judaïsme, „Les Études Philosophiques” nr 2, 1984, s. 163. 385 Lévinas nawia˛zuje tutaj do kanadyjskiego z˙ydowskiego filozofa Emile'a Fackenheima, a zwłaszcza do jego pracy La présence de Dieu dans l’histoire (przeł. na franc. B. Dupuy). Por. LÉVINAS, La souffrance inutile, s. 21 nn. 386 LÉVINAS, La souffrance inutile, s. 23. 387 KKK nr 60. 388 Przemówienie z 22 czerwca 1973. KKK nr 776. 384
370
człowiekowi jego godnos´ci, która˛ odebrała mu pote˛ga zła. Papiez˙ Jan Paweł II napisał w swojej pierwszej encyklice: „Człowiek nie moz˙e z˙yc´ bez miłos´ci. Człowiek pozostaje dla siebie istota˛ niezrozumiała˛, jego z˙ycie jest pozbawione sensu, jes´li nie objawi mu sie˛ Miłos´c´, jes´li nie spotka sie˛ z Miłos´cia˛, jes´li jej nie dotknie i nie uczyni w jakis´ sposób swoja˛, jes´li nie znajdzie w niej z˙ywego uczestnictwa. I dlatego włas´nie Chrystus-Odkupiciel [...] objawia w pełni człowieka samemu człowiekowi. To jest ów – jes´li tak wolno sie˛ wyrazic´ – ludzki wymiar Tajemnicy Odkupienia. Człowiek odnajduje w nim swoja˛ włas´ciwa˛ wielkos´c´, godnos´c´ i wartos´c´ swego człowieczen´stwa. [...] Włas´nie owo głe˛bokie zdumienie wobec wartos´ci i godnos´ci człowieka nazywa sie˛ Ewangelia˛, czyli Dobra˛ Nowina˛. Nazywa sie˛ tez˙ chrzes´cijan´stwem. Stanowi o posłannictwie Kos´cioła w s´wiecie”389. Z obowia˛zku dawania s´wiadectwa zakorzenionej w Bogu godnos´ci człowieka wynika równiez˙ samorozumienie kapłana: „Kapłan jest, by tak rzec, wyrazem, którym s´wiat wypowiada swoja˛ prawde˛ o sobie, o swej kondycji jako stworzenia i swej przynalez˙nos´ci do Stwórcy i Pana”390. Zadanie Kos´cioła ma charakter mistyczny: jest nim prowadzenie ku miłos´ci, której „w s´wiecie” sie˛ nie znajduje, ale która stanowi fundament wszelkiego prawdziwego z˙ycia. Duszy ludzkiej, sparaliz˙owanej le˛kiem, uczepionej kurczowo BYCIA i pozbawionej wiary w siebie sama˛ i w drugiego człowieka, zaofiarowana zostaje przyjaz´n´, w której moz˙e ona odetchna˛c´ i wypocza˛c´, w której moz˙e sie˛ pozbyc´ le˛ku przed pote˛pieniem i s´miercia˛ i znajduje droge˛ powrotna˛ do „dziecie˛cej”, „przedpierwotnej” ufnos´ci owego „Juz˙ wszystko dobrze!” Lévinas zarzuca mistyce, z˙e jakoby odwraca ona uwage˛ od odpowiedzialnos´ci wobec Innego i jest zamaskowanym sposobem trwania w BY391 CIU . Tam, gdzie rzeczywis´cie tak jest, krytykuje słusznie. Jednakz˙e autentyczna mistyka prowadzi do radykalnej miłos´ci. Odrywa od wszelkiego kurczowego trwania w BYCIU i otwiera oczy serc na wezwanie
389
Redemptor hominis, nr 10. Kard. KAROL WOJTYŁA, Wir wollen einem jeden helfen, das „Geheimnis des Menschen” zu lösen. Gedanken über das Priestertum. Ore˛dzie do młodziez˙y podczas 85. Katholikentagu 16/17 wrzes´nia 1978, w: Gottes Anruf – Unser Weg, wyd. Informationszentrum Berufe der Kirche, Freiburg (Br.), s. 36. 391 Por. LÉVINAS, TI, s. 177; AQ, s. 146.180.223. 390
371
Boga w bliz´nim, w ubogim, w nieprzyjacielu, przezwycie˛z˙aja˛c le˛k przed s´miercia˛ i odkrywaja˛c Ukochanego poza BYCIEM. Edyta Stein, interpretuja˛c s´w. Jana od Krzyz˙a, napisała: „Wiemy juz˙ z «nocy zmysłów», z˙e przychodzi taka chwila, kiedy duszy odebrana zostaje che˛c´ do jakichkolwiek c´wiczen´ duchowych, a takz˙e upodobanie do jakichkolwiek rzeczy ziemskich. Pogra˛z˙ona zostaje w mroku i pustce. Nie pozostaje jej juz˙ nic innego, czego mogłaby sie˛ uchwycic´, jak tylko wiara. Wiara stawia jej przed oczyma Chrystusa: ubogiego, poniz˙onego, ukrzyz˙owanego, na krzyz˙u opuszczonego nawet przez Jego boskiego Ojca. [...] Podobnie jak Jezus w swoim opuszczeniu w chwili s´mierci oddał siebie w re˛ce niewidzialnego i niepoje˛tego Boga, tak ona uda sie˛ w nocny mrok wiary, która jest jedyna˛ droga˛ do niepoje˛tego Boga. [...] Miłos´c´, która nie jest uczuciem, lecz gotowos´cia˛ do czynu i ofiary, poddanie własnej woli woli Boz˙ej, aby tylko przez nia˛ byc´ kierowanym”392. W mistyce chodzi o to, „jak dusza moz˙e dojs´c´ do tego, by zostac´ przeobraz˙ona˛ w Bogu, który jest Miłos´cia˛. Wszystko zalez˙y od miłos´ci”393. Z wymiaru mistycznego wynika wymiar społeczny ludu Boz˙ego. W s´wietle Objawienia wypracowane zostały konkretne przepisy, nakazy, normy społeczne itd., które w zagmatwanym s´wiecie maja˛ pomóc człowiekowi z˙yc´ zgodnie z jego pierwotna˛, ku Bogu ukierunkowana˛ „natura˛”. Swoje uzasadnienie czerpia˛ one wyła˛cznie z miłos´ci Boga (i pod tym ka˛tem winny byc´ stale weryfikowane). Z tej tez˙ jedynie perspektywy nalez˙y je pojmowac´. Bóg daje zatem ludziom wbrew wszelkiej strukturze grzechu z´ródło zbawienia. Ale obecnos´c´ Boga w historii, przez która˛ przypomina On stale o sobie, jest i pozostaje równiez˙ nieobecnos´cia˛ w s´wiecie BYCIA. Jest to obecnos´c´ jako „s´lad”. Nigdy nie „posiadamy” Boga „namacalnie”. Zawsze mamy tylko zewne˛trzne znaki, zawsze musimy na ich podstawie wierzyc´ w to, co istotne. Czy z tekstów Biblii przemawia rzeczywis´cie Bóg? Czy w płona˛cym krzaku ciernistym zachodzi cos´ wie˛cej niz˙ jakies´ nadzwyczajne zjawisko z zakresu wiedzy przyrodniczej lub psychologii głe˛bi?394
392 E. STEIN (Teresia Benedicta a Cruce OCD), Kreuzeswissenschaft. Studie über Johannes a Cruce, Freiburg 1983, s. 106 n. 393 Tamz˙e, s. 264. 394 Por. LÉVINAS, DEHH, s. 208.
372
Czy w Jezusie spotykamy kogos´ wie˛cej niz˙ jakiegos´ nadzwyczajnego człowieka? Czy przykazania sa˛ rzeczywis´cie wyrazem nieskon´czonej miłos´ci?395 Najgłe˛bsze centrum, o które chodzi we wszelkim zewne˛trznym wyrazie, nieskon´czona akceptacja i powołanie, moz˙e byc´ dalej przekazywane i moz˙e „przyjs´c´” tylko poprzez ludzkie s´wiadectwo396. Jedynie s´wiadectwo moz˙e wzbudzic´ zaufanie, które pozwoli mi pójs´c´ Boz˙ym s´ladem. Jedynie w z˙ywym s´wiadku spotykamy to, co jest „poza BYCIEM”, czego BYCIE nie moz˙e obja˛c´. To s´wiadectwo polega na miłos´ci, która nie stawia z˙adnych warunków, która uwolniła sie˛ od BYCIA i zwracaja˛c sie˛ ku mnie pokłada zaufanie w Bogu. Zanim s´wiadek cos´ powie, wypowiada siebie, daje mi siebie całkowicie, gotowy za mnie umrzec´. Jego ‘bycie dla mnie’ pos´wiadcza Nieskon´czonego. Wszelkie słowa i znaki, mówia˛ce o Bogu, uzyskuja˛ swój włas´ciwy sens jedynie wtedy, gdy sa˛ osadzone w tym mówieniu, które poprzedza wszystko, co powiedziane, i nie pozwala, aby pozostało ono pusta˛ gadanina˛. Mówienie to nie traci swej siły wyrazu wskutek ludzkich słabos´ci i błe˛dów, jes´li człowiek w swoim zasadniczym nastawieniu zdecydowanie chce z˙yc´ miłos´cia˛. Włas´nie ten niesiony poprzez dzieje boski płomien´ miłos´ci stawia człowieka w sytuacji absolutnej odpowiedzialnos´ci wobec Boga. W s´wiecie, w którym podstawowe zaufanie jest do głe˛bi zranione, dopiero spotkanie z Objawieniem, pos´wiadczaja˛cym historycznie konkretnie w s´wiecie BYCIA Boz˙a˛ miłos´c´, daje odwage˛, dzie˛ki której moz˙na zaryzykowac´ miłos´c´ tam, gdzie ona kosztuje z˙ycie. Struktura skon´czonej nieskon´czonos´ci człowieka sprawia, z˙e obietnica zbawienia musi miec´ wyraz´ny charakter, z˙e konieczna jest teologia, a przede wszystkim liturgia, które ucza˛ zawierzyc´ swoje serce temu, co jest ‘poza’. Ta wyraz´na obecnos´c´ Objawienia niczego nie ujmuje przychylnej relacji do Innego – przeciwnie: wyzwala ku niej.
395 Kard. Karol Wojtyła w rekolekcjach wielkopostnych, jakie głosił w r. 1976 w Watykanie dla papiez˙a Pawła VI i Kurii Rzymskiej, przypomniał o lis´cie zakonów kontemplacyjnych do Synodu Biskupów, w którym wyraz˙one zostało zrozumienie dla postawy ateistów. 396 Por. LÉVINAS, AQ, s. 181 nn.
373
W gruncie rzeczy cała filozofia Lévinasa zakłada takie Objawienie397. Wraz z Lévinasem moz˙na zatem powiedziec´: Poniewaz˙ Stwórca przed niepamie˛tnymi czasy wszczepił we mnie pewien sens mojego z˙ycia398, oznacza to, z˙e powołuje mnie On do bezwarunkowej słuz˙by Innemu. Wychodza˛c zas´ poza to, co mówi Lévinas, nalez˙y powiedziec´: Poniewaz˙ wbrew wszelkim ludzkim zawodom spotykam sie˛ z absolutna˛ miłos´cia˛ w Objawieniu, oznacza to, z˙e Bóg wyzwala mnie do bezwarunkowej słuz˙by Innemu. c) Poznanie grzechu Dopiero na tle absolutnej miłos´ci widac´ wyraz´nie, jak jestem zły. Ricoeur opisuje róz˙nice˛ mie˛dzy „s´wiadomos´cia˛ winy” a „s´wiadomos´cia˛ grzechu”. Grzechy okres´laja˛ według biblijnego s´wiadectwa prawdziwa˛ sytuacje˛ człowieka w jego stosunku do Boga. Absolutne spojrzenie Boga jest punktem odniesienia grzechu. „W Bogu, a nie w mojej [subiektywnej] s´wiadomos´ci jest zawarte «samo dla siebie» grzechu”399. Dlatego istnieje tez˙ poczucie winy za to, co nie us´wiadomione. „Ostatecznie, to rzeczywista sytuacja człowieka w obre˛bie Przymierza jest miernikiem grzechu i stanowi o jego prawdziwej transcendencji w stosunku do s´wiadomos´ci winy”400. Przymierze to moz˙na poznac´ w oparciu o Prawo jako jego etyczno-jurystyczny wyraz. Jednakz˙e nie Prawo jako takie, lecz wyraz˙ona w nim konkretna odpowiedzialnos´c´ stanowi kryterium zła, „albowiem to «serce» ludzkie jest złe, a wie˛c jego egzystencja, niezalez˙nie od tego, jak dalece byłby tego s´wiadomy sam człowiek”401. Grzech ma charakter obiektywny. Podczas gdy grzech jest obiektywna˛ strona˛ zbła˛dzenia, to wina402 jest jego strona˛ subiektywna˛. W wyznaniu winy wyraz˙one zostaje us´wiadomienie sobie własnej sytuacji wobec Boga; „wina jest urzeczywistniona˛
397
Na to załoz˙enie Objawienia wskazuje równiez˙ B. CASPER, Illéité. Zu einem Schlüssel«begriff» im Werk von Emmanuel Lévinas, „Philosophisches Jahrbuch” 91 (1984), 2. Halbband, s. 273, przyp. 5. 398 Por. LÉVINAS, DD, s. 125, przyp. 8. 399 RICOEUR, SZ, s. 82. 400 Tamz˙e, s. 81. 401 Tamz˙e, s. 80. 402 Por. tamz˙e, s. 96-143.
374
wewne˛trznos´cia˛ grzechu”403. W tym uwewne˛trznieniu zbudzona jest własna odpowiedzialnos´c´, a zarazem – poprzez roszczenie do doskonałos´ci Boz˙ego wymagania – us´wiadomiona wielkos´c´ moz˙liwej egzystencji. Człowiek s´wiadomy swej winy czuje, z˙e to on sam decyduje o tym, czy jego z˙ycie jest udane, czy tez˙ nie. Wskutek tego jego spojrzenie niejako zmienia kierunek: z Boga ku niemu samemu. Poniewaz˙ nieskon´czony postulat Boga moz˙e on zawsze spełniac´ jedynie w skon´czonych stopniowych krokach i poniewaz˙ postulat ten konkretyzuje sie˛ historycznie w skon´czonych prawach, przeto skupia sie˛ on na nich. Podczas gdy grzech jest albo go nie ma, gdy do miłos´ci Boga da˛z˙y sie˛ albo nie, to wina podlega stopniowaniu – moz˙e byc´ wie˛ksza lub mniejsza. S´wiadomos´c´ grzechu ma na wzgle˛dzie Absolut i wie, z˙e jest on nieosia˛galny; poczucie winy ukierunkowane jest na to, co w ramach skon´czonego optymalnie osia˛galne. Wskutek tego Ten, który jest ‘poza’, moz˙e wypas´c´ z pola widzenia. Według Ricoeura zapomnienie o Bogu jest zasadnicza˛ cecha˛ „nowoczesnego” pojmowania sumienia: „człowiek wówczas jest winny, jez˙eli czuje sie˛ winny. Wina w stanie czystym stała sie˛ oto modalnos´cia˛ człowieka-miernika”404. Nieskon´czony wymiar etycznego wymagania ulatnia sie˛ i powstaje „usprawiedliwienie przez uczynki”, maja˛ce skłonnos´c´ do niezalez˙nego od miłos´ci samopotwierdzenia. Warto zauwaz˙yc´, z˙e „zapomnienie o Bogu” nigdy nie oznacza po prostu tylko zapomnienia, lecz zawsze zawiera juz˙ w sobie w sposób utajony decyzje˛ na rzecz egoizmu i idola. Takz˙e „usprawiedliwienie przez uczynki” da˛z˙y do uznania ze strony jakiejs´ instancji, która ocenia uczynki. Tu włas´nie ma swoja˛ podstawe˛ tradycyjne rozróz˙nienie mie˛dzy „grzechem s´miertelnym” a „grzechem powszednim”. Grzech powszedni zasadniczo nie zrywa przyjaz´ni z Bogiem i „pozwala trwac´ miłos´ci, chociaz˙ ja˛ obraz˙a i rani”405. Grzech s´miertelny natomiast „niszczy miłos´c´ w sercu człowieka [...] podsuwaja˛c człowiekowi dobra niz˙sze, odwraca go od Boga, który jest jego celem ostatecznym i szcze˛s´ciem”406. Dotyczy on „materii powaz˙nej”407. Poniewaz˙ wezwanie Boz˙e jest wezwaniem do
403 404 405 406 407
Tamz˙e, s. 98. Tamz˙e, s. 100. KKK nr 1855. Tamz˙e. Por. KKK nr 1857.
375
absolutnej miłos´ci, przeto zamknie˛cie sie˛ w stosunku do bliz´niego, odmowa dzielenia sie˛ z ubogimi i odmowa miłos´ci nieprzyjaciół sa˛ najwaz˙niejszymi wyrazami odwrócenia sie˛ od Boga i dlatego musza˛ byc´ uznane za „grzech s´miertelny”, jes´li zostaja˛ popełnione „z pełna˛ s´wiadomos´cia˛ i całkowita˛ zgoda˛”408. Włas´nie w odniesieniu do ubogich i nieprzyjaciół miłos´c´ moz˙e kosztowac´ własne z˙ycie, włas´nie tutaj zostaje˛ wie˛c w sposób jak najbardziej egzystencjalny postawiony wobec decyzji, czy kocham Boga i chce˛ Mu zaufac´, czy tez˙ nie. To, z˙e Bóg przemawia do człowieka kurczowo uczepionego BYCIA, wytwarza nowy rodzaj le˛ku: przestrach z powodu prawdy o relacji bez prawdy, która stanowi istote˛ grzechu. Kiedy trzymam sie˛ kurczowo BYCIA i nie odpowiadam na wezwanie Boga, które słysze˛, zaczynam sie˛ Boga le˛kac´. W badanej przez Ricoeura tradycji biblijnej „boz˙ki” i „idole”, jakie człowiek sobie tworzy, sa˛ tak naprawde˛ modelem nicos´ci. Niczym sa˛ wie˛c człowiek, wizja, przepowiednia, uczepione kurczowo boz˙ków. Niemniej Bóg jest zazdrosny, poniewaz˙ dla człowieka sa˛ one czyms´. Bóg chce ich zniszczenia. Dlatego TAK Stwórcy, którego wyrazem jest Jego gniew, staje sie˛ dla człowieka druzgoca˛cym NIE. Obłe˛d rozszerza sie˛ stopniowo na wszystko i w kon´cu sprawia, z˙e sam Bóg zaczyna byc´ postrzegany jako NIE, które zakazuje i niszczy, które chce s´mierci grzesznika409: „dla człowieka grzesznego Gniew jest obliczem S´wie˛tos´ci”410. Nie chodzi zatem o to, czy Bóg jest zły. Gniew Boga nie prowadzi nigdy do ostatecznego odła˛czenia, „od kaz˙dego «wieku» moz˙liwe jest odwołanie, do kaz˙dego «miejsca» moz˙liwy jest powrót”411. Odkryty przez le˛k dystans wobec Boga dialektyzuje dialog (podobnie jak zazdros´c´ miłos´c´), ale nie niweczy go. Jes´li człowiek trzyma sie˛ kurczowo BYCIA, musi wyprzec´ wymiar boski. Jest to moz˙liwe dlatego, z˙e Bóg wycofał sie˛ poza swój s´lad i wszystko, co skon´czone, moz˙na zreinterpretowac´ w duchu egoistycznej ideologii. U podłoz˙a ‘zwia˛zania z BYCIEM’ i wynikaja˛cej sta˛d „dobrej s´wiadomos´ci” lez˙y zatem decyzja, która Boga odepchne˛ła412. „Zło
408 409 410 411 412
376
Por. tamz˙e. Por. RICOEUR, SZ, s. 73 nn. Tamz˙e, s. 63. Tamz˙e, s. 66. Por. wyz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. III,2,d.
ukazuje sie˛ jako grzech, to znaczy jako odpowiedzialnos´c´ wbrew sobie, jako odpowiedzialnos´c´ za odmowe˛ odpowiedzialnos´ci”413. Jednakz˙e (i to jest głównym tematem niniejszej pracy) spojrzenie Innego jako wyrzut sumienia nieustannie niepokoi zadowolona˛ z siebie „s´wiadomos´c´”. Poniewaz˙ istnieje zawsze jakies´ dojs´cie do dobra, które wyprowadza mnie poza mnie samego – rzeczywistos´c´ stworzenia, miłos´c´ matki, przyjaciółki, spotkanie z wielkimi ludz´mi, Prawo, Prorocy, Jezus Chrystus – przeto moz˙na powiedziec´, z˙e im wyraz´niej wyste˛puje w tym spotkaniu prawda o nieskon´czonej miłos´ci Boga, tym bardziej jednoznaczna staje sie˛ wina odmowy. (Tak nalez˙y rozumiec´, co to znaczy, z˙e kto odrzuca Jezusa, nie moz˙e byc´ zbawiony. Zdanie to nie dotyczy tego, kto w spotkaniu z Jezusem nie dostrzegł absolutnej miłos´ci Boga – moz˙e dlatego, z˙e spotkał chrzes´cijan´stwo w stanie idolicznego wypaczenia414). Duch Boz˙y działa równiez˙ poza widzialnymi strukturami wspólnoty religijnej. Gdziekolwiek ludzie podejmuja˛ w pełni absolutne wezwanie do odpowiedzialnos´ci i gotowi sa˛ oddac´ za to z˙ycie, odpowiadaja˛ tym samym na Boz˙y zew, który przenika poprzez wszystkie grzeszne struktury. Jest to juz˙ zawsze – w tym wypadku nies´wiadoma – odpowiedz´ na wezwanie Chrystusa. Karl Rahner próbował to zjawisko uja˛c´ za pomoca˛ poje˛cia anonimowego chrzes´cijanina415. Sobór Watykan´ski II os´wiadcza: „Ci bowiem, którzy bez własnej winy nie znaja˛c Ewangelii Chrystusowej i Kos´cioła Chrystusowego, szczerym sercem jednak szukaja˛ Boga i wole˛ Jego przez nakaz sumienia poznana˛ staraja˛ sie˛ pod wpływem łaski pełnic´ czynem, moga˛ osia˛gna˛c´ wieczne zbawienie”416. Tak wie˛c otwartos´c´ serca na głos sumienia jest decyduja˛cym warunkiem dobroci człowieka, i w tej mierze, w jakiej dos´wiadczył on miłos´ci, łatwiej przyjdzie mu zaryzykowac´ potrzebne do tego podstawowe zaufanie. W obliczu Boz˙ego wezwania człowiek stoi wobec alternatywy, która˛ s´w. Augustyn sformułował naste˛puja˛co: „Az˙ do pogardy Boga posunie˛ta miłos´c´ własna – az˙ do pogardy siebie samego sie˛gaja˛ca miłos´c´ Boga”417.
413
LÉVINAS, HAH, s. 81. Na innej płaszczyz´nie lez˙y pytanie, czy Jezus jest obiecanym Mesjaszem i co to konkretnie znaczy. Nie moz˙e ono jednak byc´ przedmiotem niniejszej pracy. 415 Por. np. K. RAHNER, Das Christentum und die nichtchristlichen Religionen, w: tenz˙e, Schriften V, Einsiedeln-Zürich-Köln 1962, s. 136-158. 416 Konstytucja dogmatyczna o Kos´ciele Lumen gentium, nr 16. 417 Por. De civitate Dei, XIV,28. 414
377
W samej głe˛bi egzystencji chodzi o jedna˛ jedyna˛ decyzje˛, i dlatego istnieje w gruncie rzeczy jedna tylko powaz˙na przewina: „grzech przeciw Duchowi S´wie˛temu”418: odmowa przyje˛cia Boz˙ej miłos´ci. Przyczyna tej odmowy jest zawsze ta sama: kurczowe trzymanie sie˛ BYCIA, co wyraz˙a le˛k przed s´miercia˛ i zalez˙nos´c´ od groz´by pote˛pienia. BYCIE czy Bóg – takie pojawia sie˛ tu pytanie.
3. Nawrócenie a) Rewolucja serca Jest rzecza˛ jasna˛, z˙e w przypadku fundamentalnego problemu sumienia chodzi o „rewolucje˛ w usposobieniu człowieka” – jak to sformułował Kant419. Nie wystarcza do tego stopniowa reforma nastawienia: konieczna jest przemiana serca, aby podstawa˛ wszelkich reguł działania uczynic´ prawo moralne. Dopiero kiedy wola da˛z˙y zdecydowanie do s´wie˛tos´ci, staje sie˛ podatna na dobro, a cały człowiek jest w trakcie cia˛głego procesu przystosowywany stopniowo do godnos´ci swojej natury420. Opowiadaja˛c sie˛ za Bogiem, opowiadamy sie˛ za „bliz´nim”. Ten zwia˛zek jest tak bezwarunkowy, z˙e człowiek musi dla niego pozostawic´ równiez˙ wszelkie BYCIE, które Boga czyni dla niego tematem. „Jes´li wie˛c przyniesiesz dar swój przed ołtarz i tam wspomnisz, z˙e brat twój ma cos´ przeciw tobie, zostaw tam dar swój przed ołtarzem, a najpierw idz´ i pojednaj sie˛ z bratem swoim” (Mt 5,23 n). Po dokonanym nawróceniu cała egzystencja jest znowu – jak w królestwie pierwotnej dobroci – okres´lana przez Innego. Wzywa on mnie do spełnienia obowia˛zku, a ja pojmuje˛ siebie całkowicie przez pryzmat jego wezwania. Róz˙nica w stosunku do królestwa pierwotnej dobroci polega na tym, z˙e w swojej podatnos´ci na s´miertelne zranienie zostaje˛ tez˙ teraz zraniony. Kiedy sie˛ otwieram na Innego, który kwestionuje moja˛ pewnos´c´ siebie, moja oparta na BYCIU dawna toz˙samos´c´ zostaje przełamana i w pewien sposób zburzona.
418 419 420
378
Por. Mk 3,28 n. KANT, RR, s. 71. Por. tamz˙e, s. 68-71.
b) Wina i pokuta Inny wkracza w moje z˙ycie – mówi Lévinas – jako wstrza˛s, który kładzie kres egoizmowi i wysuwa pod adresem tego mojego z˙ycia oskarz˙enie: jestem w takim stopniu odpowiedzialny, z˙e nigdy temu nie sprostam, nigdy sie˛ z tym nie uporam. Im bliz˙ej mnie jest ten Inny, tym wie˛ksza staje sie˛ odpowiedzialnos´c´. Miłos´c´, z jaka˛ sie˛ ku niemu zwracam, ros´nie w miare˛ bliskos´ci. Z głe˛bin mojej biernos´ci, która sprawia, z˙e moz˙na do mnie przemawiac´, powinienem byc´ tu oto dla tego Innego, jestem dla niego „zakładnikiem”421. Tutaj ma swoje z´ródło „imperatyw kategoryczny”422, który mnie wywołuje z BYCIA. „Pragnienie Nieskon´czonego nie ma emocjonalnie zabarwionego upodobania w sobie miłos´ci, lecz surowos´c´ moralnego wymagania”423. Kiedy jestem poruszony przez Innego i wiedziony pragnieniem miłos´ci, staje sie˛ jasne, z˙e nie jestem niczym dla siebie, z˙e wszelkie ‘zatrzymywanie dla siebie’ jest wina˛. Twarz Innego osłabia moja˛ silna˛ samos´wiadomos´c´: „Słabos´c´ bez tchórzostwa, jak gdyby sie˛ płone˛ło współczuciem. Uwolnienie sie˛ od bycia, które sie˛ oddziela. Moz˙e sa˛ to łzy424. Omdlenie bycia, które jest popadnie˛ciem w człowieczen´stwo”425. To włas´nie te łzy oddzielaja˛ prawde˛ od ideologii426 i pos´wiadczaja˛ nowa˛ toz˙samos´c´. Rozstac´ sie˛ z soba˛ samym, aby z˙yc´ dla Innego – to proces bolesny. „Jes´li dawanie jest sama˛ bliskos´cia˛, to uzyskuje ono swój pełny sens dopiero tam, gdzie odbiera mi to, co jest bardziej moje własne niz˙ posiadanie. Ból wnika w samo serce orientacji ‘dla siebie’, bija˛ce w uz˙ywaniu, w z˙yciu, które podoba sie˛ sobie samemu, które z˙yje swoim z˙yciem”427. Złamanie egoistycznej woli zostaje wprawdzie skompensowane dobrocia˛428, ale naste˛puje to tylko w przejs´ciu przez cierpienie.
421
Por. LÉVINAS, HAH, s. 98 n. Por. LÉVINAS, UA, s. 38. 423 LÉVINAS, DEHH, s. 177. 424 Nawia˛zanie do Rdz 50,17: „Racz przebaczyc´ braciom twym wykroczenie [...] Józef rozpłakał sie˛, gdy mu to powtórzono”. 425 LÉVINAS, HAH, s. 14 n. 426 Por. LÉVINAS, AQ, s. 58. 427 Tamz˙e, s. 72. 428 Por. tamz˙e, s. 19. 422
379
Moje z˙ycie staje sie˛ ofiara˛ dla Innego, „która spala sie˛ dla Innego, niszcza˛c przy tym podstawy wszelkiej ‘pozycji dla siebie’”429. Komunikacja moz˙liwa jest tylko jako ofiara – tylko wtedy, jes´li moje ‘bycie dla Innego’ nie stawia temu Innemu z˙adnych warunków i jest gotowe podja˛c´ ryzyko, którego wyniku nie zna430. Komunikacja „polega na ryzykownym odsłonie˛ciu siebie samego, na szczeros´ci, na złamaniu swej wewne˛trznos´ci i rezygnacji z wszelkiej ochrony, na wystawieniu siebie na rany, na bezbronnos´ci”431. Moz˙liwa jest ona tylko wtedy, jes´li jestem gotów nosic´ i znosic´ Innego takim, jakim on jest, absolutnie nie poddaja˛cym sie˛ opanowaniu. Musze˛ go nosic´ w jego ubóstwie, w szczególnos´ci takz˙e z jego wina˛, nawet jes´li on mnie rani, nawet jes´li mi wszystko odbiera. Ruch ten prowadzi do pokuty za Innego. Kiedy dos´wiadczane za jego sprawa˛ cierpienie nie tylko jakos´ wytrzymuje˛, ale pozostaje˛ przy tym w pozytywnym stosunku do niego, wtedy cierpienie „z powodu Innego” jest juz˙ cierpieniem „za Innego”432. Kiedy w ten sposób staje˛ sie˛ ofiara˛, kiedy „nadstawiam bija˛cemu policzek”433, nie traca˛c swojej toz˙samos´ci, nie traca˛c ‘bycia dla Innego’, a zarazem nie staja˛c sie˛ niewolnikiem (jakkolwiek staja˛c sie˛ zakładnikiem), oznacza to „przejs´cie we wstrza˛sie przes´ladowania od s´cierpianej zniewagi do odpowiedzialnos´ci za przes´ladowce˛ i w tym sensie od cierpienia do pokuty za Innego”434. W pokucie podmiot jest tak bardzo „za Innego”, z˙e to „macierzyn´stwo” ponosi nawet jeszcze „odpowiedzialnos´c´ za przes´ladowanie ze strony przes´ladowcy”435, a wie˛c nigdy nie wyzbywa sie˛ troski o niego i za niego. Pokuta wtedy jest doskonała, jes´li jest nawet za Innego, który mnie zabija. „Spalanie sie˛ Holocaustu”436. Groz˙a˛ca s´mierc´ nie kon´czy relacji
429
Tamz˙e, s. 65. Por. tamz˙e, s. 154. 431 Tamz˙e, s. 62. 432 Tamz˙e, s. 141. 433 Tamz˙e; nawia˛zanie do Lm 3,30. 434 Tamz˙e. 435 Tamz˙e, s. 95. 436 LÉVINAS, DD, 136. Por. La prière sans demande, s. 162, przyp. 4. Lévinas zauwaz˙a tam w zwia˛zku ze swoim sformułowaniem „cierpienie jako pokuta za grzechy”: „Od czasu Auschwitz wyraz˙enie z pewnos´cia˛ nie do zniesienia. Nie moz˙na go wypowiedziec´ do nikogo drugiego, jes´li nie chce sie˛ popas´c´ w nieznos´ne kaznodziejstwo. Ale czy nie moz˙na go wypowiedziec´ do siebie samego?” 430
380
do Innego. Nawet przez zabójstwo nie trace˛ z nim kontaktu, poniewaz˙ odła˛czyłem sie˛ od BYCIA i z˙yje˛ „poza byciem” relacja˛ do całkowicie Innego. Ten, kto kocha, odpowiada Bogu, który przemawia do niego w drugim człowieku. W ten sposób sensem mojego z˙ycia okazuje sie˛ zaste˛powanie Innego437. Z˙ycie Innego jest moim z˙yciem. Polega ono teraz w pierwszym rze˛dzie na biernos´ci, cierpliwos´ci i gotowos´ci do cierpienia, przez co zostaje˛ obudzony do ‘wolnos´ci dla Innego’. Na zasadzie swojej przedpierwotnej s´wie˛tos´ci jest człowiek – ponieka˛d wbrew swojej woli – powołany do tego, by w dzisiejszym s´wiecie byc´ me˛czennikiem miłos´ci. c) À-Dieu Prawdziwe spotkanie z Innym jest w pewnym sensie zawsze spotkaniem ze s´miercia˛. Przełamuje on bowiem moje centrum438, kaz˙e mi rozstac´ sie˛ ze soba˛ i zaryzykowac´ wyjs´cie poza siebie samego. „Inny, którego nie moz˙na oddzielic´ od włas´ciwego wydarzenia transcendencji, pozostaje w okolicy, z której przychodzi s´mierc´”439. Sta˛d włas´nie, z perspektywy tego absolutnego wezwania do odpowiedzialnos´ci, otrzymuje s´mierc´ swój sens. „Sens s´mierci zaczyna sie˛ w relacji mie˛dzyludzkiej. S´mierc´ znaczy w sposób pierwotny w samej bliskos´ci drugiego człowieka, czyli w stosunku społecznym (la socialité)”440. Relacja, która czuje sie˛ zobowia˛zana do dobroci, w swoim wydaniu siebie Innemu wymaga od podmiotu „cierpliwos´ci, zobowia˛zuja˛cej do nies´miertelnos´ci”441. Spotkanie z całkowicie Innym budzi le˛k. Nie jest to jednak le˛k przed nicos´cia˛. Jest to le˛k przed przemoca˛442 ze strony Innego, który mnie wzywa do pos´wie˛cenia sie˛, „nie obiecuja˛c powrotu i zmartwychwstania”443. Podmiot przechodzi przez noc Nies´wiadomego. W tej nocy rodzi sie˛ nowa toz˙samos´c´. „Noc, w której pod wpływem wstrza˛su przes´ladowania
437 438 439 440 441 442 443
Por. LÉVINAS, AQ, s. 144 nn. Por. tamz˙e, s. 64. LÉVINAS, TI, s. 210. LÉVINAS, DD, s. 248. LÉVINAS, HAH, s. 15. Por. LÉVINAS, TI, s. 212. LÉVINAS, HAH, s. 15.
381
naste˛puje zwrot od ‘ja’ do ‘sie˛’”444. Przez to przybliz˙enie do Innego, „o ile jest ono ofiara˛”, s´mierc´ uzyskuje sens445. Le˛k przed s´miercia˛ zamienia sie˛ w le˛k przed popełnieniem zabójstwa446, w niemoz˙nos´c´ pozostawienia Innego samotnym w jego s´miertelnos´ci447. „Odpowiedzialnos´c´ za drugiego człowieka, niemoz˙nos´c´ pozostawienia go samego w obliczu tajemnicy s´mierci, to konkretnie – przez wszystkie odmiany dawania – zdolnos´c´ do najwyz˙szego daru: s´mierci za Innego”448. „Zdaniem, w którego słowach słychac´ samego Boga – pisze Lévinas – nie jest «wierze˛ w Boga». Je˛zyk religijny, który poprzedza wszelka˛ religijna˛ wypowiedz´, nie jest dialogiem. Ten je˛zyk to «oto jestem» (me voici), które mówie˛ bliz´niemu, oddaja˛c mu sie˛”449. Jedynie podejmuja˛c cała˛ swoja˛ egzystencja˛ odpowiedzialnos´c´, do jakiej wzywaja˛ mnie inni ludzie, nawia˛zuje˛ relacje˛ z Tym, którego Biblia nazywa Bogiem. Boz˙e zaproszenie do dobroci (z cała˛ powaga˛ wezwania w charakterze zakładnika do odpowiedzialnos´ci za wszystko) sprawia, z˙e pragnienie i miłos´c´ wychodza˛ poza zakres egoistycznego zaspokojenia450 i staja˛ sie˛ doskonała˛ miłos´cia˛, poniewaz˙ ‘ja’ odwaz˙a sie˛ w etycznej transcendencji wyjs´c´ à-Dieu451 – „ku Bogu”, co oznacza ‘potrafic´ umrzec´ za Innego’. Jedynie w takim oddaniu siebie złoz˙one zostaje s´wiadectwo Boz˙ej chwały452, która nadaje sens całemu z˙yciu i oznacza prawdziwe, wyzwolone z wszelkiego egoizmu szcze˛s´cie. Tak rozumiany Bóg nie wyobcowuje człowieka. Przeciwnie: człowieczen´stwo człowieka staje sie˛ przez to wyraz´niejsze. Nie jest ono teraz okres´lane przez to, „czym człowiek jest”, lecz „przez ‘ku-Bogu-we-mnie’”453. Przez rozumienie duchowos´ci jako ‘bycia dla Innego’ dokonuje sie˛ „wielkie otrzez´wienie psychizmu, dzie˛ki któremu staje sie˛ on człowieczen´stwem”454.
444
LÉVINAS, AQ, s. 158, przyp. 27; por. HAH, s. 94, przyp. 8. LÉVINAS, AQ, s. 165. 446 Por. LÉVINAS, TI, s. 222. 447 Por. LÉVINAS, UA, s. 31 nn. 448 LÉVINAS, DD, s. 248. 449 Tamz˙e, s. 139; por. AQ, s. 190. 450 Por. tamz˙e, s. 180 n. 451 Por. tamz˙e, s. 251. 452 Franc. Gloire, wyraz˙aja˛ce absolutna˛ pozytywna˛ transcendencje˛ Boga, pochodzi od hebr. kabod. 453 LÉVINAS, DD, s. 253 n. 454 Tamz˙e, s. 253. 445
382
Droga˛ oddania siebie Innemu poste˛puje sie˛ zawsze bez pewnos´ci (jes´li nawet zache˛ca do niej Objawienie) – bez pewnos´ci w królestwie BYCIA. Istnieje w cierpieniu pewien nadmiar bezsensu, którego nie moz˙na skompensowac´ wewna˛trzs´wiatowym sensem. Cierpliwos´c´ i modlitwa, oczekiwanie na Boga i czas ofiarowany bliz´niemu – oto zasadnicza postawa człowieka kochaja˛cego455. „‘Ja’ nie jest bytem «zdolnym» pokutowac´ za Innych: jest to pokuta pierwotna – niedobrowolna – poniewaz˙ uprzedzaja˛ca inicjatywe˛ woli, tak jakby jednos´c´ i jedynos´c´ ‘ja’ były juz˙ wzie˛ciem na siebie cie˛z˙aru Innego”456. W umieraniu, które nalez˙y do miłos´ci, ukazuje sie˛ zaufanie do Boga, wynikaja˛ce z „biernos´ci bardziej biernej niz˙ wszelka biernos´c´”457, która w centrum człowieka daje odpowiedz´ na przedpierwotne wezwanie do miłos´ci i która go wia˛z˙e z przedpierwotnym zaufaniem. Modlic´ sie˛ znaczy zawierzyc´ siebie temu Praz´ródłu i z tej perspektywy otworzyc´ sie˛ na bliz´niego. Przez te˛ bierna˛ zdolnos´c´, przez przyje˛cie biernos´ci swego powołania zwycie˛z˙a człowiek pote˛ge˛ zła. Twarz bliz´niego „w jej przes´ladowczej nienawis´ci” moz˙e „znies´c´ jedynie przes´ladowany nie maja˛cy z˙adnego odniesienia”458, tzn. taki, który nie trzyma sie˛ kurczowo BYCIA i jest w stanie go sie˛ wyrzec, ale który jednoczes´nie przez to włas´nie zachowuje swoja˛ toz˙samos´c´. Te˛ zasadnicza˛ relacje˛ z Innym, która go nie zawłaszcza, nazywa Lévinas religia˛: „Proponujemy nazwac´ religia˛ wie˛z´, jaka powstaje mie˛dzy Tym Samym (le Même) a Innym (l’Autre), nie tworza˛c całos´ci”459. Os´wiadczenie sie˛ za Bogiem jest os´wiadczeniem sie˛ za człowiekiem. Objawienie dokonuje sie˛ w miłos´ci460.
455 456 457 458 459 460
Por. LÉVINAS, DEHH, s. 191; DD, s. 108 nn. LÉVINAS, AQ, s. 151. Tamz˙e, s. 18. Tamz˙e, s. 141. LÉVINAS, TI, s. 10. Por. LÉVINAS, DD, s. 253 n.
383
d) Przebaczenie Decyzja o s´wie˛tos´ci, o zados´c´uczynieniu swoim z˙yciem za Innego, jest decyzja˛ woli – woli szukania Boga, woli zaufania Bogu. Daje ona odpowiedz´ na wezwanie. Chce byc´ nieskon´czona˛ odpowiedzia˛ na nieskon´czone wezwanie i włoz˙yc´ w te˛ odpowiedz´ swoje skon´czone BYCIE. Ale czystos´c´ tej odpowiedzi, jaka˛ wyobrazilis´my sobie w pierwszym rozdziale pod poje˛ciem „pierwotna dobroc´”, nie jest juz˙ moz˙liwa. Przyczyna˛ tego nie jest „skon´czona nieskon´czonos´c´” – jak gdybym zawsze mógł dawac´ tylko skon´czona˛ odpowiedz´ na nieskon´czone wezwanie. Moja odpowiedz´ posługuje sie˛ tym, co skon´czone, ale odpowiada temu, co jest „poza BYCIEM”, z „tej strony BYCIA”, z przedpierwotnej biernos´ci bycia powołanym, która stanowi „podobien´stwo człowieka do Boga”. Moja odpowiedz´ byłaby pełna i odpowiadaja˛ca Boz˙emu wezwaniu, gdyby nie musiała sie˛ dopiero dac´ wyprowadzic´ przez moralny imperatyw z kurczowego trzymania sie˛ BYCIA. Z˙yje˛ przeciez˙ w s´wiecie, który nauczył mnie znajdowac´ swoja˛ toz˙samos´c´ w korzystaniu z BYCIA i pozostawac´ głuchym na zew Innego. Całe moje z˙ycie jest „obcia˛z˙one” brzemieniem BYCIA. W wielos´ci orientacji, na jakie napotykam w swoim z˙yciu, musze˛ nieustannie walczyc´ o odpowiedz´ miłos´ci. Stale cia˛gnie mnie do egoistycznego korzystania z BYCIA kosztem innych. Chca˛c dac´ Bogu odpowiedz´, us´wiadamiam sobie, jak cze˛sto Go odtra˛całem. To na tym odtra˛caniu, a nie na mojej skon´czonos´ci, polega moja nieskon´czona wina, której sam z siebie nigdy nie zdołam naprawic´. Kiedykolwiek bowiem jakiegos´ człowieka odtra˛całem, zabijałem go: nie miał on w moim s´wiecie istniec´. Tym samym zabijałem niejako Boga, który w nim do mnie przemawiał: nie miał On w moim s´wiecie istniec´. Dlatego w mys´l własnych kryteriów zasłuz˙yłem z perspektywy Innego na pote˛pienie: taki zabójca, jak ja, nie powinien istniec´. Przesłanie Objawienia, z˙e Bóg nie pote˛pia grzesznika, lecz pomimo wszystko pozostaje mu przyjazny, jest skłaniaja˛cym do pokory i wyzwalaja˛cym ore˛dziem zbawienia. „Jes´li zachowasz pamie˛c´ o grzechach, Panie, Panie, któz˙ sie˛ ostoi? Ale Ty udzielasz przebaczenia, aby Cie˛ otaczano bojaz´nia˛” – modlimy sie˛ słowami psalmu 130. Kiedy Bóg ofiarowuje swoja˛ miłos´c´, czyni to odpuszczaja˛c grzechy. 384
Miłos´c´, jaka˛ Bóg kocha grzesznika, jest miłos´cia˛, która cierpi – pisze Lévinas461. Bóg pozwala, by grzesznik Go w pewnym sensie zranił i zabił, a pomimo to go akceptuje. Nie ma takiego grzechu, którego Bóg by nie odpus´cił, nie ma takiej winy, która uniemoz˙liwiałaby powrót do Niego. e) Nowa droga Tam, gdzie człowiek tego powrotu chce, juz˙ sama taka wola jest darem łaski: oznacza ona, z˙e człowiek ten został dotknie˛ty przychodza˛ca˛ ku niemu miłos´cia˛, która w ogóle umoz˙liwia dopiero nawrócenie. Pragnienie uzdrowienia relacji z Bogiem ła˛czy sie˛ ze „łzami” – ze skrucha˛, z bólem z powodu zadanych Innym ran i odraza˛ do własnego kurczowego trzymania sie˛ BYCIA. Powrót do relacji z Bogiem oznacza koniec kłamstwa, nowy realizm, ponowne nawia˛zanie relacji z rzeczywistos´cia˛, która wzywa mnie do absolutnej odpowiedzialnos´ci wobec Innego. Ukierunkowanie na Boga dokonuje sie˛ jako ukierunkowanie na miłos´c´. Powracaja˛c do Boga podejmuje˛ na nowo kontakt z ludz´mi, których zraniłem i odtra˛ciłem, i staram sie˛ o uzdrowienie tej relacji przez zados´c´uczynienie, o ile jest ono moz˙liwe. Jes´li mi przebacza˛, naste˛puje przerwanie koniecznos´ci, z jaka˛ przeszłos´c´ okres´la przyszłos´c´ – pisze Lévinas. Przebaczenie nie anuluje przeszłos´ci, ale ja˛ oczyszcza, odbiera złemu czynowi skutek w postaci zniszczonej relacji. „Rzeczywistos´c´ jest tym, czym jest, ale be˛dzie jeszcze raz, zostanie naste˛pnym razem swobodnie podje˛ta i wybaczona”462. Jest to jakby zmartwychwstanie czasu. Nowy czas rozwia˛zuje we˛zeł poprzedniego463. Przynosi w przebaczeniu „nadwyz˙ke˛” szcze˛s´cia w porównaniu z nie-wina˛, „osobliwe szcze˛s´cie pojednania, felix culpa”464. Ale równiez˙ relacja wobec tych, którzy mi nie przebaczaja˛, którzy mnie odtra˛caja˛, nabiera nowych cech. Przebaczenie nie moz˙e byc´ przedmiotem roszczenia. Staje sie˛ ono jednostronna˛relacja˛przede wszystkim zados´c´czynia˛cej miłos´ci. Ja powinienem im przebaczyc´ i wzia˛c´ na siebie cierpienie
461 462 463 464
Por. LÉVINAS, La prière sans demande, s. 163. LÉVINAS, TI, s. 260. Tamz˙e. Tamz˙e, s. 259.
385
(oraz wine˛, jes´li takowa jest). Oparcie znajduje˛ przy tym w pewnos´ci przebaczenia, jakiego udziela mi Bóg, w odnowieniu przymierza z Nim i wynikaja˛cym sta˛d zobowia˛zaniu do tego, by nas´ladowac´ Jego miłos´c´ do wszystkich ludzi. Podje˛ta w skrusze decyzja nawrócenia jest zawsze dopiero pocza˛tkiem nowej drogi. Dlatego moja odpowiedz´ be˛dzie zawsze niedoskonała. Istnieje tyle dawnych czynników, us´wiadamianych i nieus´wiadamianych, które oddziałuja˛ na moje zachowanie, z˙e moja odpowiedz´ Bogu moz˙e byc´ tylko jakby jaka˛s´ wielka˛ te˛sknota˛, jakby nieskon´czonym pragnieniem, jakby relacja˛ do jakiegos´ dalekiego s´wiatła, które umoz˙liwia mi orientacje˛ na wyboistej drodze. Sumienie jako nieskon´czona miłos´c´ do Boga odsyła mnie w moim odpowiedzialnym działaniu do konkretnej, skon´czonej rzeczywistos´ci, która˛ winienem analizowac´ i która w ten sposób staje sie˛ podstawa˛ dla etycznej decyzji w okres´lonej sytuacji. Poniewaz˙ ta konkretna rzeczywistos´c´ jest kształtowana przez najrozmaitsze, cze˛stokroc´ nawet wzajemnie sprzeczne oddziaływania, moz˙e sie˛ zdarzyc´, z˙e mój osa˛d okaz˙e sie˛ błe˛dny. Niemniej bła˛dza˛ce sumienie zobowia˛zuje mnie bezwarunkowo, nawet gdyby – jak napisał Tomasz z Akwinu – uwaz˙ało ono wyznawanie Chrystusa za cos´ złego465. Droga do Boz˙ej prawdy nie prowadzi poprzez prawdy obce mojemu przekonaniu, lecz poprzez poszukiwanie prawdy szczerym sercem. Wiara w dobroc´ Boga widzi odkupienie jedynie w takiej włas´nie dynamice miłos´ci. Papiez˙ Jan Paweł II napisał: „W szukaniu wiary juz˙ ujawnia sie˛ pewna forma wiary i spełniony jest konieczny warunek do zbawienia. [...] jes´li z˙ycie jest rzeczywis´cie rzetelne, jest tak dlatego, z˙e Ewangelia – nie poznana lub odrzucona s´wiadomie – w rzeczywistos´ci działa we wne˛trzu osoby. O ile rzetelnie szuka prawdy i gotowa jest ja˛ przyja˛c´, skoro tylko ja˛ pozna”466. Prawdziwa otwartos´c´ serca na zew rzeczywistos´ci przełamie po jakims´ czasie zakłamanie s´wiatów. „Zawsze, ilekroc´ człowiek jest rzeczywis´cie uwaz˙ny – napisała Simone Weil – zniszczone zostaje w nim cos´ złego”467.
465
Por. Summa theologica 1-2, q. 19, a.5. Jan Paweł II, Przekroczyc´ próg nadziei. Jan Paweł II odpowiada na pytania Vittoria Messoriego, Lublin 1994, s. 145. Por. wyz˙ej, cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,2,c. 467 S. WEIL, Réflexions sur le bon usage des études scolaires en vue de l’amour de Dieu, w: Attente de Dieu, Paris 1950. 466
386
Moja odpowiedz´ na zew be˛dzie jednak przede wszystkim ustawiczna˛ walka˛z pokusa˛ egoistycznego kurczowego trzymania sie˛ BYCIA i odpychania od siebie innych ludzi. Nas´ladowanie moz˙e powies´c´ sie˛ tylko temu, kto „z głos´nym wołaniem i płaczem zanosił modlitwy i pros´by do Tego, który mógł go wybawic´ od s´mierci”468. Nigdy jednak nie udaje sie˛ ono całkowicie. Zawsze be˛da˛ miec´ miejsce grzechy powszednie, które wprawdzie nie niszcza˛ miłos´ci do Boga, ale które naruszaja˛ zamierzony przez Niego porza˛dek miłos´ci – czy to wskutek słabos´ci, czy to wskutek nieznajomos´ci rzeczywistego charakteru danego czynu, czy tez˙ dlatego, z˙e płyne˛ unoszony pra˛dem, który niesie mnie ku czynom, jakie nie w pełni aprobuje˛. Równiez˙ „s´wie˛ci” musza˛ odnosic´ do samych siebie „w imie˛ prawdy, a nie tylko z pokory” zawarta˛ w Modlitwie Pan´skiej pros´be˛ o odpuszczenie grzechów, jak os´wiadczył Sobór Trydencki469. Tradycja Kos´cioła rozróz˙nia mie˛dzy odpuszczeniem grzechów a kara˛ za grzechy470. Grzech zostaje odpuszczony całkowicie: relacja do Boz˙ej miłos´ci jest przywrócona. Ale skutki grzechu trwaja˛ nadal, równiez˙ we mnie samym, tak z˙e pozostaje jeszcze wiele do odrobienia, zanim jasno odpowiem na zew. f) Po s´mierci? Pełnego zjednoczenia z miłos´cia˛ Ojca nie uda mi sie˛ w tym doczesnym z˙yciu osia˛gna˛c´. A potem? S´mierc´ oznacza wprawdzie rozstanie z BYCIEM, ale nie oznacza to jeszcze samo z siebie przywrócenia czystej miłos´ci Boga, bo przeciez˙ kurczowe trzymanie sie˛ BYCIA było spowodowane nieufnos´cia˛ wobec Boga i odwróceniem sie˛ od Niego. W zwia˛zku z tym tradycja kos´cielna mówi o „czys´c´cu” (purgatorium), w którym po s´mierci ma nasta˛pic´ całkowite oczyszczenie przyjaz´ni z Bogiem. Nawrócenie nie moz˙e uczynic´ niebyłym tego, co sie˛ stało. Ofiary moich złych czynów pozostaja˛ zranione i zabite. Czy niez˙yja˛cy moga˛ mi przebaczyc´? Tym, co moge˛ uczynic´ w ramach tego s´wiata, jest próba przełamania „przeklen´stwa złego czynu” przez z˙ycie pełne pokutuja˛cej miłos´ci w zaangaz˙owaniu na rzecz sprawiedliwos´ci i pokoju. Ale co oznacza Boz˙e przebaczenie w odniesieniu do niez˙yja˛cych ofiar?
468 469 470
Por. Hbr 5,7. Denzinger-Schönmetzer, nr 228-230. Por. KKK nr 1459 n. i 1472 n.
387
Zabójca Abla nie ujdzie przed jego spojrzeniem. Z ziemi, która˛ Kain uprawia, be˛dzie wołac´ krew jego brata471. Abel nie rozpływa sie˛ w nicos´c´, co było zamiarem zabójcy. Pozostaje w pewnym porza˛dku poza BYCIEM i nicos´cia˛472, ska˛d spogla˛da na mnie i przemawia do mnie przez wyrzut sumienia. Czy nawrócenie sie˛ do Boga nie oznacza stawienia czoła temu spojrzeniu? Czy to, co rozumiemy przez „czys´ciec”, nie moz˙e oznaczac´ ponownego wejs´cia w sfere˛ odpowiedzialnos´ci wobec spojrzenia ofiar, spotkania z nimi? Czy uczyc´ sie˛ kochac´ Boga nie znaczy uczyc´ sie˛ ekspiacyjnie kochac´ ofiary swoich złych czynów? Jes´li patrza˛c po ludzku uzdrowienie tych relacji nie jest moz˙liwe, to czy nie moz˙emy wtedy przynajmniej z głos´nym wołaniem i płaczem zanosic´ modlitwy i pros´by do Tego, który jest mocen wybawic´ nas od s´mierci, który moz˙e nas wysłuchac´ i wyzwolic´ od le˛ku? Czy nie mamy prawa w pełnym oddaniu sie˛ Bogu ufac´, z˙e „wszystko be˛dzie dobrze”? W miłos´ci Boz˙ej spala sie˛ wszystko, co nie jest „złotem”. Dotyczy to tych, którzy zasadniczo chca˛ z˙yc´ miłos´cia˛ do Boga. Kto tego nie chce, moz˙e – na zasadzie swojej wolnos´ci – pozostac´ z dala od Niego. „Ten stan ostatecznego samowykluczenia z jednos´ci z Bogiem i s´wie˛tymi okres´la sie˛ słowem «piekło»”473.
4. Cywilizacja miłos´ci a) Jednostronnie głoszony pokój Przez modlitwe˛ jako „prace˛ serca” naste˛puje „naprawa ruin stworzenia”474, moz˙liwe staja˛ sie˛ nowe z˙ycie, szalom475, pokój. W naszym codziennym współz˙yciu istnieje transcendentna podstawa, dzie˛ki której moz˙emy obchodzic´ sie˛ wzajemnie ze soba˛ inaczej niz˙ w konkurencyjnej walce o przestrzen´ z˙yciowa˛.
471
Por. Rdz 4,10. Por. LÉVINAS, TI, s. 209. 473 KKK nr 1033. 474 LÉVINAS, La prière sans demande, s. 162. 475 Hebrajski wyraz szalom oznacza pomys´lna˛ sytuacje˛ z˙yciowa˛ w bardzo szerokim sensie. 472
388
O ile zło daje sie˛ okres´lic´ jako „kryzys je˛zyka”, poniewaz˙ zrywa ono relacje˛ z Innym, to dobro moz˙na uznac´ za trwała˛ odpowiedzialnos´c´ i zdolnos´c´ do słowa nawet w cierpieniu. „Pokój dokonuje sie˛ jako ta zdolnos´c´ do słowa. Wizja eschatologiczna rozbija totalnos´c´ wojen i imperiów, w których sie˛ nie mówi”476. Tego pokoju, opartego na miłos´ci i obejmuja˛cego nawet nieprzyjaciół, nie moge˛ sprawic´ sam swoja˛ moca˛. Transcendencja, która sie˛ objawia, otwiera moz˙liwos´c´ wzajemnej relacji, wynikaja˛cej z przedpierwotnej podatnos´ci na boskie powołanie, której nawet przemoc i s´mierc´ nie moz˙e przerwac´. Dlatego moz˙liwy jest oparty nie na przemocy, lecz na pokucie i modlitwie pokój jako odpowiedz´ na pochodza˛ce od Boga wezwanie do nieskon´czonej odpowiedzialnos´ci i miłos´ci. „Sprawiedliwos´c´ jest prawem do mówienia”477 – pisze Lévinas – prawem człowieka do tego, by go brano powaz˙nie w jego nieintegrowalnej jedynos´ci. Dlatego trzeba uzyskac´ takie pojmowanie społeczen´stwa i pan´stwa, które be˛dzie zakładac´ niepowtarzalna˛ odpowiedzialnos´c´ kaz˙dego i uniemoz˙liwi traktowanie jednostki jedynie jako cza˛stki anonimowej masy. Główne zadanie polega na przezwycie˛z˙eniu pierwiastka nieosobowego w systemie społeczen´stwa. Chodzi o poszukiwanie porza˛dku religijnego. Człowiek „te˛skni do porza˛dku religijnego, w którym uznanie pojedynczego człowieka dotyczy go w jego jedynos´ci”478. Podstawa˛ z˙ywo pojmowanej sprawiedliwos´ci jest dialog, który pojmuje siebie jako otwarte spotkanie i zakłada zgode˛ na to, z˙e zamknie˛tos´c´ własnego BYCIA zostanie przez drugiego człowieka naruszona. „Dialogiem – mówi Lévinas – zwie sie˛ rozmowa, jaka˛ ludzie prowadza˛ ze soba˛ twarza˛ w twarz; mówia˛c na przemian, przemawiaja˛ do siebie wzajemnie i wymieniaja˛ mie˛dzy soba˛ tezy i argumenty, zapytania i odpowiedzi”479. Dialog, stwierdza on równiez˙, „jest nie-oboje˛tnos´cia˛ ja na ty, bez-interesse-ownym uczuciem, które [...] jest szansa˛ na to, co nalez˙y – moz˙e z zachowaniem ostroz˙nos´ci – nazywac´ miłos´cia˛ i podobien´stwem miłos´ci”480.
476 477 478 479 480
LÉVINAS, TI, s. XI. Tamz˙e, s. 274. Tamz˙e, s. 220. LÉVINAS, DD, s. 218. Tamz˙e, s. 229.
389
Nie mam z˙adnego pochodza˛cego ode mnie subiektywnego prawa moralnego z˙a˛dac´ od Innego uznania mego prawa. Niszczyłoby to w samym rdzeniu miłos´c´, która dz´wiga wine˛ tego Innego i gotowa jest do pokuty. Zapisanie tego w prawie oznaczałoby włas´nie zniszczenie miłos´ci, o która˛ chodzi. Kiedy do mojej pierwotnej odpowiedzialnos´ci wobec drugiego człowieka dochodzi ktos´ trzeci, pojmuje˛, z˙e ten drugi jest drugim dla kogos´ innego, co wie˛cej: z˙e kaz˙dy człowiek jest jednym dla drugiego. Przez bliskos´c´ do swego bliz´niego, przez swoja˛ całkowicie własna˛ odpowiedzialnos´c´ kaz˙dy człowiek uczestniczy w kompleksie odpowiedzialnos´ci, jaki tworzy powszechne pokrewien´stwo ludzkos´ci. Jest to mie˛dzyludzka solidarnos´c´, maja˛ca swój wzorzec w rodzinie481, która wytwarza braterstwo. „Bliz´ni jest bratem. Jako braterstwo, którego nie moz˙na anulowac´, bliskos´c´ jest niemoz˙liwos´cia˛ odejs´cia bez «wyobcowania» lub bez winy”482. Ludzkie braterstwo ma podwójny aspekt: „Zakłada ono indywidualnos´ci [...] Z drugiej strony zakłada wspólnos´c´ ojca [...] Społeczen´stwo musi byc´ wspólnota˛ braci, aby sprostac´ prawos´ci – w całym tego słowa znaczeniu bliskos´ci”483. Tylko ze wzgle˛du na Innych moz˙e i powinno powstawac´ prawo, które podobnie jak tych Innych dotyczy mnie, a wie˛c chroni równiez˙ mnie484. „«Dzie˛ki Bogu» jestem Innym dla Innych”485. Moje osobiste prawa nie wynikaja˛ z maja˛cych we mnie swoje z´ródło roszczen´, lecz przychodza˛ do mnie z zewna˛trz, ze sfery mie˛dzyludzkiej, poprzez sprawiedliwos´c´ dla wszystkich. Pomoc ze strony Innego pozostaje dla mnie osobis´cie zawsze darem, łaska˛486. Dlatego momentem decyduja˛cym w sferze relacji mie˛dzyludzkich jest z jednej strony odpowiedzialnos´c´ jednych za niedole˛ drugich, z drugiej – uciekanie sie˛ jednych o pomoc do drugich487. Dlatego to włas´nie, a nie z jakichs´ abstrakcyjnych racji, powstaja˛ z koniecznos´ci strukturalnie organizowana sprawiedliwos´c´, społeczen´stwo,
481 482 483 484 485 486 487
390
Por. LÉVINAS, TI, s. 283. LÉVINAS, AQ, s. 109 n. LÉVINAS, TI, s. 189 n. Por. LÉVINAS, DD, s. 149 n. LÉVINAS, AQ, s. 201. Por. tamz˙e, s. 201. Por. LÉVINAS, La souffrance inutile, s. 15 n.
róz˙ne instytucje oraz pan´stwo „jako przestrzen´ wspólna dla mnie i dla innych, w której jestem do nich zaliczany, to znaczy, w której podmiot jest obywatelem ze wszystkimi stosownymi i wymiernymi obowia˛zkami i prawami, jakie zawiera w sobie zrównowaz˙one lub uzyskuja˛ce zrównowaz˙enie w wyniku s´cierania sie˛ ze soba˛ obowia˛zków i praw ‘ja’”488. Poniewaz˙ postulat moralny wychodzi od twarzy, a nie od jakiejs´ nieosobowej normy prawnej, wykracza on poza wszystkie „proste linie sprawiedliwos´ci”. Jestem zawsze „odpowiedzialny w sposób wykraczaja˛cy poza wszelka˛ granice˛ ustalona˛ przez obiektywna˛ norme˛”489; w obliczu postulatu nieskon´czonej miłos´ci, który wzywa mnie do pokuty za Innego, nie wystarcza przestrzeganie ustanowionych norm. To, co dotyczy indywidualnej relacji mie˛dzy dwojgiem ludzi, stosuje sie˛ równiez˙ do współz˙ycia społecznego. Poszczególne grupy społeczne moga˛ próbowac´ uzdrawiac´ swoje zranione relacje, daja˛c na przykład wyraz swoim zamiarom w formie „znaku pokuty”490. b) Przemoc podyktowana miłos´cia˛ Jest rzecza˛ nieunikniona˛, z˙e pewne sa˛dy o charakterze uniwersalnym be˛da˛ ranic´ konkretna˛ jednostke˛. Chodzi o to, aby te˛ „zniewage˛”491 i spowodowany nia˛ ból drugiego człowieka dostrzec i pozwolic´ sie˛ z tej perspektywy ocenic´. Decyduja˛cy wyrok na mnie wydaje ból Innego, nie zas´ obiektywny rozum. Zdarza sie˛ cze˛sto, z˙e musze˛ chronic´ bliskiego mi Innego od zła, jakie wyrza˛dza mu ktos´ trzeci. Pros´be˛ taka˛ zawsze prawie zawiera wołanie ubogiego o pomoc. Odwaga moralna, jaka jest ode mnie wymagana, polega w znacznej mierze na tej gotowos´ci do wysta˛pienia przeciwko czynionemu przez kogos´ drugiego złu. Niepodje˛cie tego wyzwania oznaczałoby ucieczke˛ od odpowiedzialnos´ci. Jes´li w takim wypadku dialog
488
LÉVINAS, AQ, s. 204. LÉVINAS, TI, s. 223. 490 Tak np. powstały w Niemczech po drugiej wojnie s´wiatowej z inicjatywy ewangelików (ale maja˛cy charakter ekumeniczny) ruch pod nazwa˛ „Aktion Sühnezeichen” (Akcja Znaków Pokuty) wysyła młodziez˙ do krajów, które szczególnie ucierpiały pod okupacja˛ niemiecka˛ oraz do Izraela, aby tam pracowała ona razem z mieszkan´cami danego kraju przy róz˙nych przedsie˛wzie˛ciach o charakterze socjalnym, charytatywnym itp. 491 LÉVINAS, TI, s. 226. 489
391
jako droga do wyjs´cia z kryzysu zawodzi, moz˙e pozostawac´ jako ostatecznos´c´ uz˙ycie przemocy. „Gdybys´my mieli przed soba˛ tylko drugiego człowieka, doprowadziłbym rzecz do kon´ca: jestem mu winien wszystko. [...] Mój opór zaczyna sie˛ z chwila˛, gdy ból, który mi Inny zadaje, jest bólem wyrza˛dzanym trzeciemu, który jest takz˙e moim bliz´nim. To ten trzeci jest z´ródłem sprawiedliwos´ci, a w konsekwencji usprawiedliwionej represji: tylko przemoc, jakiej dos´wiadcza trzeci, usprawiedliwia powstrzymanie przemoca˛ przemocy, stosowanej przez drugiego”492. Dotyczy to równiez˙ wojny. Aby jednak wojna przeciwko wojnie nie utwierdzała tego, co pragnie zwalczyc´, „potrzeba słabos´ci bycia drugiego stopnia: w wojnie sprawiedliwej, toczonej przeciwko wojnie, nieustannie drz˙ec´ – a nawet trza˛s´c´ sie˛ z le˛ku – włas´nie o te˛ sprawiedliwos´c´”493, włas´nie o człowieczen´stwo wszystkich. Autentyczna walka jest poła˛czona z duchem cierpliwos´ci, która nie opuszcza Innego nawet w jego winie. Cierpliwos´c´ „pochodzi z wielkiego współczucia. Re˛ka, która chwyta za bron´, powinna cierpiec´ włas´nie z powodu zawartej w tym ges´cie przemocy”494. Człowieczen´stwo, pomys´lane z perspektywy znaczenia dobroci, „to bycie z drugim człowiekiem dla kogos´ trzeciego lub przeciwko komus´ trzeciemu; z drugim i trzecim przeciwko sobie samemu”495.
492
LÉVINAS, DD, s. 150. LÉVINAS, AQ, s. 233. 494 LÉVINAS, HAH, s. 219, przyp. L. Wenzlera, cyt. według: E. LÉVINAS, Difficile liberté, 1976, s. 219 n. – Jako ilustracja niech posłuz˙y scena ze słynnego amerykan´skiego filmu Marvina Chomsky'ego Holocaust: Grupa z˙ydowskich partyzantów zostaje odkryta przez kolaboruja˛cych z Niemcami z˙ołnierzy ukrain´skich. Partyzantom udaje sie˛ tych Ukrain´ców zastrzelic´ – z wyja˛tkiem jednego, który ucieka. Dogoniony przez młodego bohatera filmu, lez˙y u jego nóg, patrzy na niego trwoz˙liwie i bezradnie i błaga o z˙ycie. Bohater nie moz˙e zdobyc´ sie˛ na to, aby go zastrzelic´, az˙ wreszcie przychodzi jeden ze starszych partyzantów i us´wiadamia mu sytuacje˛: jes´li pozwoli jen´cowi odejs´c´, to ten natychmiast sprowadzi pomoc i cała grupa be˛dzie skazana na niechybna˛ zagłade˛. Dopiero wtedy młody partyzant decyduje sie˛ na strzał. O co tutaj chodzi: Inny nie zostaje jako człowiek z własnego z˙ycia, z moralnej odpowiedzialnos´ci wyła˛czony. Dopiero odpowiedzialnos´c´ w całos´ciowym konteks´cie, z uwzgle˛dnieniem osób trzecich, skłania do decyzji zabicia. Ofiara pozostaje człowiekiem, serce sprawcy jej s´mierci płacze. – Całkowicie przeciwstawna temu jest np. postawa propagowana przez Himmlera: „My Niemcy, którzy jako jedyni na s´wiecie zachowujemy sie˛ przyzwoicie wobec zwierze˛cia, be˛dziemy zachowywac´ sie˛ przyzwoicie równiez˙ w stosunku do tych ludzkich zwierza˛t; byłoby jednak zbrodnia˛ przeciwko naszej własnej krwi, gdybys´my sie˛ o nie troszczyli...” (z przemówienia wygłoszonego 4.10.1943 w Poznaniu. IMT, PS-1919). Inny nie jest tu juz˙ na serio uwaz˙any za człowieka. Ofiara staje sie˛ nie-człowiekiem, serce sprawcy jest zimne. 495 LÉVINAS, AQ, s. 20. 493
392
c) Lud Boz˙y Pojedynczemu człowiekowi, a jeszcze bardziej ludzkiej społecznos´ci grozi stale to, z˙e ze wzgle˛du na własne BYCIE be˛da˛ sie˛ oboje˛tnie godzic´ ze s´miercia˛ innych ludzi, a nawet zgoła jej chciec´. Aby sie˛ bronic´ przed tym niebezpieczen´stwem, trzeba nieustannie pamie˛tac´ o najwaz˙niejszym ze wszystkich przykazan´: przykazaniu miłos´ci Boga i bliz´niego, oraz wynikaja˛cych z niego podstawowych zasad ładu społecznego. Poniewaz˙ Objawienie zwraca sie˛ do wolnos´ci człowieka, nie moz˙e byc´ jakiegos´ przymusowego porza˛dku religijnego dla wszystkich. Dla zinstytucjonalizowanej wspólnoty wiary musza˛ istniec´ pewne warunki przynalez˙nos´ci i moz˙liwos´c´ wykluczenia, ale w odniesieniu do całego społeczen´stwa moga˛ one pełnic´ jedynie role˛ moralnego sumienia, napominaja˛cego głosu prorockiego. Poniewaz˙ przekazywane poprzez dzieje Objawienie wymagaja˛cej Boz˙ej miłos´ci jednoczes´nie wyzwala i nieskon´czenie wiele z˙a˛da, wspólnota wiary powinna byc´ tolerancyjna i surowa zarazem. Powinna – ze wzgle˛du na Boga – z˙a˛dac´ od grzesznika nawrócenia, ale powinna tez˙ sama – ze wzgle˛du na Boga – trwac´ w pokutuja˛cej miłos´ci do niego. Z ta˛ pozorna˛ sprzecznos´cia˛ moz˙na w łonie wspólnoty wiary uporac´ sie˛ jedynie poprzez mocno w niej zakorzenione miłosierdzie. Sakramentalna spowiedz´ Kos´cioła katolickiego ma na tym tle wielorakie znaczenie. Jako instytucja wspólnoty wiary, przeznaczona dla jej członków, otwiera ona – z uwzgle˛dnieniem konkretnej biografii – konkretna˛ moz˙liwos´c´ przywrócenia wspólnoty z Bogiem i z pozostałymi członkami wspólnoty. Jednoczes´nie utrzymuje znaczenie zła jako zła; nie mówi: „Nic sie˛ przeciez˙ nie stało”. Zarazem jednak przezwycie˛z˙a „przeklen´stwo złego czynu”. Zache˛ca i zobowia˛zuje do nowej, uwolnionej od niszczycielskiej mocy zła relacji – takz˙e wychodza˛cej poza kra˛g własnej wspólnoty ku wszystkim ludziom, zwłaszcza ku ofiarom złego czynu, choc´by w formie jednostronnie pokutuja˛cej miłos´ci. Kiedy sie˛ wydaje, z˙e z chwila˛ popełnienia winy wszystko przepadło, konkretyzuje ona nieskon´czona˛ nadzieje˛, z˙e „wszystko moz˙e byc´ jeszcze dobrze”. Nie ma s´lepych uliczek dla miłos´ci, która˛ Bóg wzywa nas do odpowiedzi na swój zew. Dlatego moz˙liwa jest „cywilizacja miłos´ci” – o ile sami sie˛ na nia˛ otworzymy.
CZE˛S´C´
DRUGA
B
Interpretacja s´wiadectw biograficznych
I
Wste˛p
Rozwaz˙ania zasadnicze, jakie przeprowadzilis´my, aby okres´lic´ „Sitz im Leben” Boga i zła, trzeba teraz zastosowac´ do biografii Rudolfa Hössa (wzgle˛dnie do s´wiadectw, jakie o nim posiadamy). Co z perspektywy wiary, która˛ przedstawialis´my dota˛d abstrakcyjnie, moz˙na powiedziec´ w odniesieniu do konkretnej biografii Rudolfa Hössa? Interesuja˛ nas przy tym głównie momenty zwrotne w tej biografii, kiedy to rozstrzygało sie˛ zasadnicze ukierunkowanie w odniesieniu do Boga i w stosunku do zła. Jak doszło do odwrócenia sie˛ od Boga i do przyje˛cia idolicznej postawy z˙yciowej? Jak sytuuja˛ sie˛ zbrodnicze czyny komendanta obozu koncentracyjnego Auschwitz w jego postawie z˙yciowej? Jak w z˙yciu Hössa daje sie˛ słyszec´ głos Boga jako głos sumienia i jak ustosunkowuje sie˛ on do niego? Przechodza˛c od refleksji nad wiara˛ do s´wiadectw biograficznych, które ukazuja˛ nam człowieka imieniem Rudolf Höss, staram sie˛ usilnie zachowac´ trojaka˛ wiernos´c´: byc´ wiernym wierze w niezłomna˛ Boz˙a˛ miłos´c´, wierny powaz˙nemu podejs´ciu do biografii i autointerpretacji Rudolfa Hössa, wiernym odpowiedzialnos´ci wobec jego ofiar.
395
II
Droga do postawy idolicznej
1. Miłos´c´ zakłada miłos´c´ a) „Przedpierwotna” relacja do Boga Zanim be˛dzie mowa o pewnych konkretnych dos´wiadczeniach, które odcisne˛ły pie˛tno na relacji Rudolfa Hössa do Boga, trzeba powiedziec´, z˙e jako człowiek miał on z natury do Boga z˙ywy stosunek496. Od samego pocza˛tku i w sposób zasadniczy Rudolf Höss był człowiekiem przez Boga umiłowanym i powołanym. Juz˙ same narodziny biologiczne sa˛ niepoje˛tym cudem, jeszcze bardziej jednak dotyczy to narodzin ludzkiej osobowos´ci. W najgłe˛bszym wne˛trzu swojej toz˙samos´ci kaz˙dy człowiek jest kims´, do kogo przemówiono i kto odpowiada – jest stworzeniem Boz˙ym. Na tym zasadza sie˛ równiez˙ godnos´c´ człowieczen´stwa Rudolfa Hössa. Ta udzielana wraz z natura˛ ludzka˛ godnos´c´ oznacza z jednej strony nieskon´czona˛ akceptacje˛, z drugiej – nieskon´czone powołanie. Akceptacja: Bóg chce z˙ycia Rudolfa Hössa, kocha go w sposób absolutny, a miłos´c´ ta oznacza, z˙e Bóg sam ofiarowuje mu siebie (co stanowi istote˛ wszelkiej autentycznej miłos´ci). Bóg jak gdyby mówił: Jestem tu oto dla ciebie. Akceptacja ta zawiera w sobie równiez˙ akceptacje˛ wolnos´ci Rudolfa Hössa. Powinien on byc´ soba˛ samym, Bóg ustanawia go bowiem istota˛ wolna˛. Ta wolnos´c´ jest elementem aktu stworzenia; człowiek nie jest funkcja˛ Boga, lecz Jego osobowym partnerem. Akceptacja wolnego człowieka nie ustaje nawet wtedy, kiedy odwraca sie˛ on od
496 Jak juz˙ wspomniano wyz˙ej, pisownia kursywa˛ ma w tym wypadku przypominac´, z˙e „Bóg” nie jest poje˛ciem jak kaz˙de inne. Jako Transcendencja par excellence nie jest On pojmowalny w kategoriach wewna˛trzs´wiatowych; por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. II,5a i rozdz. IV,7a. Jako poje˛cia przeciwstawnego, które ma okres´lac´ całos´c´ tego, co istnieje w obre˛bie s´wiata, uz˙ywam w oparciu o filozofie˛ E. Lévinasa słowa BYCIE (pisanego w odpowiednich kontekstach duz˙ymi literami); por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. IV,2.
397
Boga, kiedy decyduje sie˛ zwrócic´ przeciwko Niemu. Rudolf Höss be˛dzie zawsze przez Boga kochany, zawsze be˛dzie to nalez˙ec´ do jego natury. Powołanie: Z ta˛ przedpierwotna˛ akceptacja˛ zwia˛zany jest nierozdzielnie przedpierwotny zew, który równiez˙ be˛dzie zawsze trwał wraz z jego człowieczen´stwem. Miłos´c´ wzywa do miłos´ci. Podobnie jak całe z˙ycie Hössa znaczy byc´ kochanym, tak tez˙ jego istota polega na tym, z˙e jest ono w sposób absolutny powołane do miłos´ci. Rudolf Höss jak kaz˙dy człowiek jest kims´, kto realizuje swoje człowieczen´stwo, oddaja˛c siebie całkowicie w miłos´ci. W tym oddawaniu, które jest odpowiedzia˛ na bycie kochanym, naste˛puje spełnienie sensu jego z˙ycia, spełnia sie˛ najgłe˛bsza toz˙samos´c´ człowieka. To powołanie zakłada wolnos´c´ – jest wezwaniem, a nie przymusem. Podobnie jak zawsze trwa akceptacja, niezalez˙nie od swobodnie dokonanego wyboru, tak tez˙ trwa zawsze owo powołanie jako włas´ciwe spełnienie z˙ycia, niezalez˙nie od wybranej drogi. Nie z˙yc´ tym powołaniem znaczy: rozmina˛c´ sie˛ z własnym z˙yciem. Wszystko, co dota˛d zostało powiedziane, dotyczy Rudolfa Hössa jako człowieka, niezalez˙nie od przebiegu jego osobistej biografii. Jest to wpisana w jego człowieczen´stwo prawda, która stanowi o godnos´ci jego jako osoby, podobnie jak na płaszczyz´nie biologii geny okres´laja˛ biologiczny „gatunek” człowieka. b) Ludzkie pos´rednictwo Pos´rednikami w kształtowaniu sie˛ naturalnej relacji do Boga sa˛ ludzie. Ludzie z˙yja˛cy w przestrzeni z˙yciowej, w której umieszczony zostaje Höss, powołani sa˛ do tego, aby utwierdzic´ go w przekonaniu, z˙e jest on akceptowany z perspektywy nieskon´czonos´ci. Przez to, z˙e ludzie spełniaja˛ wobec Rudolfa Hössa swoje powołanie do miłos´ci, dowiaduje sie˛ on, z˙e jest w tym s´wiecie chciany i akceptowany. Przez te˛ akceptacje˛ stworzona zostaje relacja do osobowego s´wiata, do której wzywa go odpowiedzialnos´c´. Rudolf Höss dos´wiadczył konkretnie takiej akceptacji we wczesnym stadium swego z˙ycia. Dotyczy to najpierw całkiem podstawowego faktu, z˙e został on pocze˛ty i urodzony, z˙e go odziewano i chroniono, z˙e do niego przemawiano, z˙e go wychowano, a nie skazano na samotna˛ s´mierc´. Dotyczy to w szczególnos´ci stosunku do jego matki, o której pisze on, z˙e 398
była „serdeczna, niezmiernie dobra (zbyt dobra)”497. Wiele róz˙nych wspomnien´ wskazuje na to, jak bardzo troszczyła sie˛ ona o swego syna. Echo tego odzywa sie˛ równiez˙ w słowach Hössa, który pod koniec swego z˙ycia z˙ałuje, z˙e tak mało odpowiadał na te˛ miłos´c´: „Miłos´c´ matki i jej troska sa˛ czyms´ najpie˛kniejszym i najcenniejszym ze wszystkiego, co istnieje na ziemi. Ja sam poznałem to dopiero wtedy, gdy było juz˙ za póz´no i z˙ałowałem tego przez całe moje z˙ycie”498. Miłos´c´ matczyna nie tworzy sama z siebie tej akceptacji, lecz potwierdza prawde˛, w która˛ sie˛ wierzy. Nie mówi ona: „poniewaz˙ cie˛ kocham, jestes´ cos´ wart”, lecz: „poniewaz˙ jestes´ nieskon´czenie wiele wart, kocham cie˛”. Miłos´c´ matczyna jest jak s´wiatło słoneczne, które sprawia, z˙e umieszczona w naturze prawda zaczyna rozkwitac´. To ciepłe matczyne s´wiatło pozostaje, niestety, w chłodnym cieniu ojca, który takiej akceptacji nie udziela. Rzecz ciekawa: we wspomnieniach o ojcu nie ma z˙adnego s´ladu, który wskazywałby na jego bezinteresowna˛ miłos´c´ do Rudolfa. Przeciwnie: bardzo wyraz´na jest dominacja ojca, który chce miec´ syna ukształtowanego całkowicie na swój obraz. Nic nie wskazuje na to, jakoby ojciec szanował indywidualnos´c´ swego syna, jakoby odnosił sie˛ do niego z respektem wobec tajemnicy, jaka˛ jest człowiek, jakoby chciał rozwinie˛cia sie˛ tej najgłe˛bszej tajemnicy w jej niczym nie zasta˛pionej jedynos´ci. W tym stosunku ojca syn nie dos´wiadcza uznania ze wzgle˛du na siebie samego. Ojciec chce widziec´ w synu cza˛stke˛ swej własnej samorealizacji. Na uznanie ze strony ojca moz˙na zasłuz˙yc´ tylko spełniaja˛c jego z˙a˛dania – te zas´ sa˛ „po wojskowemu surowe” i „fanatycznie religijne”. Najjaskrawiej jest to widoczne na przykładzie „powołania”, o którym zadecydował ojciec poprzez złoz˙ony przez siebie s´lub, z˙e jego syn zostanie kapłanem. S´lub ten ukazuje akt gwałtu, jaki dokonuje sie˛ w relacji ojciec–syn: ojciec rozporza˛dza wolnos´cia˛ syna tak, jakby była jego własnos´cia˛. Rudolfa nikt o zdanie nie pyta. Kiedy póz´niej wyjawia, z˙e chce byc´ nie ksie˛dzem, lecz z˙ołnierzem, natrafia na sprzeciw całej rodziny.
497 498
BATAWIA, dz. cyt., s. 28 n. Autobiografia, s. 184.
399
Sens tego „powołania” moz˙na lepiej zrozumiec´, uwzgle˛dniaja˛c biografie˛ ojca, w której wielkim wzorem byli zaprzyjaz´nieni misjonarze z Afryki Wschodniej, a tło stanowił własny rygorystycznie religijny styl z˙ycia, posunie˛ty az˙ do celibatu w tzw. „małz˙en´stwie Józefowym”. Nasuwa sie˛ podejrzenie, z˙e syn miał skompensowac´ jakies´ niespełnione marzenie, byc´ moz˙e nawet niespokojne sumienie ojca. Nic nie wskazuje na to, by ojciec był otwarty na odkrycie powołania jako własna˛ wolna˛ odpowiedz´ syna na wyzwanie rzeczywistos´ci. „Powołanie” przez ojca nie jest powołaniem we włas´ciwym sensie tego słowa: nie dostrzega ono bowiem syna w jego niepowtarzalnos´ci, nie wychodzi od akceptacji, nie zwraca sie˛ do niego i nie oczekuje wolnej odpowiedzi. Dokonuje sie˛ tu gwałt w centrum godnos´ci osoby, w najbardziej wraz˙liwym punkcie samowiedzy młodego człowieka, w którym rozstrzyga sie˛ jego samos´wiadomos´c´ i jego postawa wobec otaczaja˛cego go s´wiata. c) Zamknie˛tos´c´ Poniewaz˙ postawa ojca wobec syna grozi s´miertelnym zranieniem jego osobowos´ci, jest rzecza˛ zrozumiała˛, z˙e ten wycofuje swoja˛ intymna˛ sfere˛ z kre˛gu oddziaływania ojca i zamyka sie˛ w sobie. Nawet miłos´c´ matki nie dociera juz˙ prawie do niego: odrzuca oznaki jej czułos´ci, nigdy tez˙ nie zwraca sie˛ do niej z tym, co go dre˛czy499. Zreszta˛ pozostaje ona całkowicie w cieniu ojca i nawet w swojej pełnej miłos´ci trosce popiera bezwolnie jego z˙yczenia, szczególnie to dotycza˛ce przyszłego zawodu syna. Rudolf Höss „wzrastał w s´rodowisku rodzinnym, w którym przejawy miłos´ci, beztroski, z˙ywiołowos´ci, humoru były paraliz˙owane”500, gdzie dla rados´ci z˙ycia jako takiej w ogóle nie było miejsca, gdzie najintymniejsze centrum osoby nie znajdowało dla siebie wolnej przestrzeni, aby po prostu spontanicznie istniec´, aby móc tez˙ niekiedy popełniac´ błe˛dy. Miłos´ci, która pozwala na taka˛ akceptacje˛, w domu nie zaznawał.
499 Zapiski autobiograficzne Rudolfa Hössa, w: M. BROSZAT (wyd.), Kommandant in Auschwitz, z przedmowa˛ i przypisami Martina Broszata, München, 121989, s. 32. 500 BATAWIA, dz. cyt., s. 29.
400
Wprawdzie mie˛dzy rodzicami istniał, jego zdaniem, stosunek nacechowany przyjaznym szacunkiem i wzajemnym zrozumieniem501, nie wiadomo jednak dokładniej, co nalez˙y przez to rozumiec´. Nigdy nie zauwaz˙ył u nich odruchów wzajemnej czułos´ci ani tez˙ by sie˛ kiedys´ kłócili i godzili. Rudolf Höss szanował swoich rodziców, ale nie kochał ich ani tez˙ nie miał do nich zaufania. „Mimo iz˙ oboje rodzice byli mi bardzo oddani, nie mogłem nigdy znalez´c´ do nich drogi w róz˙nych swoich małych i duz˙ych troskach, jakich wiele uciska serce młodego człowieka”502. Ze swymi najintymniejszymi troskami nie miał sie˛ w ogóle gdzie udac´, poniewaz˙ nie miał – jak zreszta˛ przez całe z˙ycie – z˙adnych przyjaciół. Zapewne dlatego czuł sie˛ najlepiej w samotnos´ci na łonie natury, która nie wydawała mu sie˛ tak zagraz˙aja˛ca jego ‘ja’, jak s´rodowisko domowe. Jedynym przyjacielem, który go „rozumiał” i o którym zachował z dziecin´stwa wspomnienie, był jego kucyk Hans503. d) Odpowiedzialnos´c´ Rodzice byli Hössowi „bardzo oddani”, ale to oddanie oznaczało w znacznej mierze wyobcowanie. Ojciec z religijnym fanatyzmem i zimna˛ wojskowa˛ surowos´cia˛ chciał wykształcic´ w nim odpowiedzialnos´c´, która sama w sobie moz˙e byc´ w pełni sensowna. Poczucie obowia˛zku w stosunku do przełoz˙onych, starszych, nauczycieli, duchownych itd., ale takz˙e potrzebuja˛cych pomocy wyznaczało hierarchie˛ wartos´ci we wzajemnym współz˙yciu. Rudolf Höss uczył sie˛, z˙e w sprawach bardzo drobnych cia˛z˙y na nim wielka odpowiedzialnos´c´, poniewaz˙ moga˛ one miec´ bardzo powaz˙ne naste˛pstwa. Ojciec nie był jakims´ nieobliczalnym despota˛, lecz wre˛cz przeciwnie: człowiekiem „zrównowaz˙onym, bardzo uczciwym, o niezmiernie surowych zasadach etycznych”504. Zasady etyczne, stwarzaja˛ce poczucie obowia˛zku, i „osoby znacza˛ce”, wobec których konkretyzuje sie˛ odpowiedzialnos´c´ wobec całego układu społecznego, stanowia˛ podstawowy wymiar kaz˙dego ludzkiego z˙ycia. Kaz˙dy dorosły
501 502 503 504
Por. Autobiografia, s. 32. Tamz˙e. Por. tamz˙e, s. 30.32. BATAWIA, dz. cyt., s. 28.
401
człowiek jest na swoim miejscu współodpowiedzialny za całos´c´, a kaz˙de dziecko powinno z pomoca˛ innych ludzi uczyc´ sie˛ wrastac´ w ten system odpowiedzialnos´ci. W tym wypadku jednak owo wrastanie nie było procesem dialogicznym, w którym akceptacja i powołanie warunkuja˛ sie˛ wzajemnie w wydarzeniu miłos´ci. Cała surowos´c´ owego wychowania zmierzała tu do tego, by syn wrastał w s´wiat ojca, który w tym włas´nie sensie bardzo sie˛ o syna troszczył. Ta troska była jednak pozbawiona miłos´ci, była zadawaniem gwałtu. S´wiat wartos´ci funkcjonował w tym wypadku jak system totalitarny tak, z˙e „słowo «obowia˛zek» nabierało mistycznej niemal tres´ci, a nieposłuszen´stwo w błahych sprawach równało sie˛ przeste˛pstwu”505. W ten sposób tworzył sie˛ zasadniczy system odniesien´, który okres´lilis´my w strukturze grzechu jako relacje˛ pan–sługa506. Poczucie własnej wartos´ci uzyskuje Rudolf Höss poprzez swoja˛ funkcje˛ w tym systemie, w którym nie ma miejsca dla niego jako osoby, istoty niepowtarzalnej i godnej nieskon´czonej miłos´ci. Nie znajduje on tu gruntu pod nogami, który pozwoliłby mu zajmowac´ równiez˙ postawe˛ krytyczna˛ wobec tego, co przychodzi do niego „z góry”. „Wszystko, co oni mówili, było zawsze słuszne”507. Jes´li w ogóle chce znalez´c´ sobie miejsce w ich z˙yciu, musi zachowywac´ sie˛ „jak kółko w maszynie”. Kółko bywa niekiedy bardzo waz˙ne, poniewaz˙ od jego włas´ciwego funkcjonowania moz˙e zalez˙ec´ wszystko. W takim włas´nie duchu odbywało sie˛ „kształcenie sumienia” Rudolfa Hössa. Ojciec okłamuje syna, daja˛c mu do zrozumienia, z˙e jest on cos´ wart jedynie w ramach systemu ojca. Jest to ten grzech ojca, który rani syna, paraliz˙uje jego zdolnos´c´ do miłos´ci i przez to skłania go do złego508. Zamknie˛cie sie˛ w sobie, które sprawia, z˙e bardzo trudno jest zaufac´ innym ludziom, poz˙a˛danie, aby byc´ uznanym przez osoby be˛da˛ce autorytetami, postawa wymagaja˛ca od innych bezwzgle˛dnego podporza˛dkowania sie˛ – oto trwałe cechy charakteru, determinuja˛ce z˙ycie Rudolfa Hössa. Tego rodzaju obraz charakteru nie jest niczym szczególnym: wielu takich ludzi moz˙na spotkac´ w kaz˙dym kraju – napisał krakowski psycholog
505 506 507 508
402
Tamz˙e, s. 29. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. IV,1 i 6a. Autobiografia, s. 32. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. IV,4.
prof. Batawia509. Jest to w gruncie rzeczy pewna – co prawda kran´cowa – postac´ zdewastowanego gruntu („grzechu pierworodnego”), w którym kaz˙dy z nas w wie˛kszym lub mniejszym stopniu wzrasta. Nikt nie przez˙ywa pełnej miłos´ci. Zadanie chrzes´cijan´skiego wychowania polegałoby na tym, aby w te˛ rane˛ wprowadzic´ koja˛ce podstawowe zaufanie, które wbrew wszelkiemu zranieniu, wbrew wszelkiej słabos´ci i wbrew wszelkiemu wyobcowuja˛cemu naciskowi ofiaruje uznanie, pocieche˛ i siłe˛ „wyprostowanej postawy”. e) Naduz˙ycie religii Jest rzecza˛ tragiczna˛, z˙e zamiast religijnego uzdrowienia dzieje sie˛ cos´ wre˛cz przeciwnego. Relacja do religii zostaje (niemal) całkowicie wła˛czona w relacje˛ do autorytarnego ojca: „To, co uczyniło mnie takim upartym i stało sie˛ prawdopodobnie powodem mojego póz´niejszego zamknie˛cia sie˛ przed ludz´mi, był sposób, w jaki dawał mi on odczuc´, z˙e wyrza˛dziłem mu osobista˛ krzywde˛ i z˙e – poniewaz˙ duchowo stoje˛ znacznie poniz˙ej niego – jest on odpowiedzialny przed Bogiem za moje grzechy. I z˙e pozostaje mi tylko modlic´ sie˛, aby za te swoje grzechy odpokutowac´. Mój ojciec był czyms´ w rodzaju wyz˙szej istoty, z która˛ nigdy nie mogłem sie˛ równac´. Mys´le˛, z˙e włas´nie to bigoteryjne wychowanie sprawiło, z˙e stałem sie˛ tak zamknie˛ty”510. Postawa ojca sprawia wraz˙enie, z˙e Rudolf Höss wtedy tylko zdoła uzdrowic´ swój stosunek do Boga, jes´li zrezygnuje całkowicie z siebie samego i podporza˛dkuje sie˛ w pełni woli ojca – jakby Bóg kochał go w takiej mierze, w jakiej on spełnia wymagania ojca. „Bóg” funkcjonuje tutaj jako absolutyzacja ojca, która czyni go nietykalnym. Kaz˙da przewina wobec ojca staje sie˛ przewina˛ wobec Boga, za która˛ ojciec [!] musi odpokutowac´, co czyni te˛ przewine˛ nieskon´czenie cie˛z˙sza˛. Jako ten, który kaz˙e, jawi sie˛ tu surowy i nielitos´ciwy Bóg. Ojciec nigdy go nie bił, lecz „karał przymuszaja˛c do modlitwy”511. Pierwotny sens modlitwy jest taki, z˙e postawy be˛da˛cej z´ródłem przewiny nie leczy sie˛ strachem przed przemoca˛, lecz przywróceniem relacji do
509 510 511
BATAWIA, dz. cyt., s. 57. GILBERT, Tagebuch, s. 261. GILBERT, Psychology, s. 241.
403
Boga, który jest miłos´cia˛. Tutaj natomiast włas´ciwy sens modlitwy (takz˙e modlitwy pokutnej) zostaje wypaczony: staje sie˛ ona s´rodkiem przymusowego poddania porza˛dkowi reprezentowanemu przez ojca. Rudolf Höss nie odnajduje drogi do swej najbardziej wewne˛trznej toz˙samos´ci i powołania w miłos´ci Boga, lecz całkiem przeciwnie: dos´wiadcza siebie jako nieskon´czenie wyobcowanego. „I pozostaje mi tylko modlic´ sie˛, aby odpokutowac´ za swoje grzechy”: to brzmi jak z˙a˛danie całkowitego poddania sie˛, rezygnacji z własnej toz˙samos´ci. Nie ma tu s´ladu tego, z˙e Bóg najpierw nas umiłował, z˙e partnerstwo Boga oznacza na wskros´ miłosierdzie i z˙e włas´ciwym sensem modlitwy jako pokuty za grzechy jest uzdrowienie relacji do miłos´ci, która przez cały czas istnieje i na która˛ nie musi sie˛ dopiero zasłuz˙yc´. W te˛ alienacje˛ wkomponowuje sie˛ równiez˙ „powołanie”, do którego Höss jest wychowywany. Przypomina sobie, z˙e podczas licznych odbywanych wspólnie pielgrzymek ojciec „gora˛co błagał niebiosa o błogosławien´stwo dla mnie, abym został kiedys´ s´wia˛tobliwym kapłanem”512. Modlitwa ma zobowia˛zac´ Boga do wsparcia drogi, jaka˛ ojciec wyznaczył swemu synowi, a która przeciez˙ powinna byc´ Bogu tak miła. Nie jest ona otwarta na jaka˛s´ ewentualna˛ inna˛ droge˛, nie ma w sobie otwartos´ci tamtej modlitwy z Ogrojca: „Nie moja, lecz Twoja wola niech sie˛ stanie”. Pomimo religijnego odniesienia ten s´wiat wartos´ci utracił swoje prawdziwe religijne centrum: szacunek dla nieskon´czonej godnos´ci jednostki ludzkiej i bezwarunkowa˛ miłos´c´ dla niej. Wskutek wprowadzonego przez ojca rysu totalitarnego system odniesien´, w który Rudolf Höss wrasta, staje sie˛ dla niego w rzeczywistos´ci bez-boz˙ny513. Ojciec oszukuje syna, daja˛c mu do zrozumienia, z˙e jest on jedynie o tyle cos´ wart, o ile wypełnia wole˛ ojca. W ten sposób zadaje kłam Bogu. Ojciec sam trzyma sie˛ kurczowo BYCIA (w rozumieniu Lévinasa: totalnej immanencji, oderwanej od prawdziwej transcendencji514), mocnego systemu, w który wła˛czony został wymiar religijny, zamiast zaufac´ Bogu, który czyni moz˙liwa˛ miłos´c´ i wynikaja˛ce z niej otwarcie sie˛ na niewiadoma˛ przyszłos´c´. Religijnos´c´ ojca jest idoliczna i dlatego w rzeczywistos´ci „ateistyczna”, bez-boz˙na, bo pozbawiona miłos´ci. Tym sposobem obraz
512 513 514
404
Autobiografia, s. 31. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. IV,7. Por. cze˛s´c´ 2B, rozdz. II, przyp. 496.
Boga w oczach Rudolfa Hössa zostaje obcia˛z˙ony funkcja˛, jaka˛ przejmuje od obrazu s´wiata prezentowanego przez ojca. Wskutek tego autentyczna relacja do Boga, która przeciez˙ zawsze dokonuje sie˛ tylko na podstawie skon´czonej nieskon´czonos´ci człowieka, zostaje bardzo utrudniona. W tym konteks´cie nalez˙y rozumiec´ sens spowiedzi. W swojej pierwotnej intencji włas´nie jej intymnos´c´ pozwala kaz˙demu, kto zawinił, w jego całkowicie osobistej sytuacji otrzymac´ obietnice˛ przebaczaja˛cego Boz˙ego miłosierdzia. Dla Rudolfa oznaczało to, z˙e jest on akceptowany pomimo tego, z˙e nie spełnia oczekiwan´ innych ludzi, a nie dopiero wtedy, kiedy je spełni. Dlatego tak wielkie znaczenie ma tajemnica spowiedzi. Tylko ona zapewnia niezawodne miejsce przyje˛cia, do czego s´wiat otaczaja˛cy cze˛sto nie jest zdolny. Tylko w warunkach tej pewnos´ci moz˙na odwaz˙yc´ sie˛ na zaufanie, które ujawnia najgłe˛bsze tajniki duszy z jej najciemniejszymi stronami. Fakt, z˙e to najintymniejsze z˙ycie duchowe nie zostało przez ojca uszanowane, dotkna˛ł dwunastoletniego chłopca najboles´niej. Oparcie, jakie wobec tego faktu mogła stanowic´ religia, zapos´redniczona przez Kos´ciół relacja do Boga, załamało sie˛, z chwila˛ kiedy Höss przez˙ył złamanie tajemnicy spowiedzi. Było ono katastrofa˛ przede wszystkim dlatego, z˙e oddawało w sfere˛ wpływów ojca wszystkie jego „drobne przewinienia”. Tym samym sens tego miejsca zaufania został zdradzony. Niemniej przedstawienie okolicznos´ci spowiedzi budzi wa˛tpliwos´ci co do tego, jaka˛ role˛ odgrywała ona do tego momentu w z˙yciu Hössa. Według jego własnych słów nie czuł on sie˛ przeciez˙ w zwia˛zku z wydarzeniem w szkole winny – dlaczego zatem z tego sie˛ spowiadał? Moz˙e w intencji zawierzenia sie˛? Byłoby to w pełni sensowne i zbawienne – byłoby znakiem tego, z˙e istnieje jakies´ miejsce intymnego schronienia. Albo moz˙e Rudolf Höss pojmował spowiedz´ jako spełnienie kary za wykroczenie przeciwko porza˛dkowi społecznemu? W takim wypadku zeszłaby ona do roli pewnej funkcji w systemie władzy. Prawdopodobnie były tam jeszcze elementy obu postaw. W pierwotnej intencji spowiedzi wola przywrócenia kontaktu z Boz˙a˛ miłos´cia˛ ła˛czy sie˛ z gotowos´cia˛ odpowiedzi na nia˛ – przez skruche˛, czyli z˙al za grzech, który był zerwaniem miłos´ci; przez nawrócenie, czyli odwrócenie sie˛ od zachowan´, które doprowadziły do grzechu; przez pokute˛, czyli szczególny wysiłek nastawiony na przywrócenie czy 405
potwierdzenie relacji miłos´ci. Tego wymiaru nawrócenia we wspomnieniu Hössa całkowicie brakuje. Spowiedz´ w swoim pierwotnym znaczeniu, a takz˙e nalez˙a˛ce do niej skrucha, nawrócenie i pokuta nie maja˛ przeciez˙ nigdy funkcji karnej. Za tym, z˙e sprawa z wydarzeniem, które było przedmiotem spowiedzi Hössa, nie była taka błaha, jak on to sugerował, przemawia równiez˙ inny aspekt. Przemilczenie tego incydentu w domu nasta˛piło z pewnos´cia˛ nie tylko z troski o to, „aby nie psuc´ rodzicom niedzieli”515, ale z˙eby i sobie samemu nie zepsuc´ niedzieli. Obrona własna zranionej duszy doznaje wie˛c fiaska z dwóch stron: tajemnica intymnego miejsca, jakim jest „spowiedz´”, przestaje byc´ tajemnica˛, oraz udaremniona zostaje próba ukrycia przed ojcem wyste˛pku przeciwko porza˛dkowi. Tym samym Rudolf zostaje ugodzony w swoje najczulsze miejsce. Drugorze˛dne znaczenie ma przy tym okolicznos´c´, czy spowiednik rzeczywis´cie nie dochował w sensie formalnym tajemnicy spowiedzi. (Jes´li wydarzenie to, o którym zapewne było w szkole głos´no, znał on nie tylko ze spowiedzi Rudolfa Hössa, to złamanie tajemnicy nie miało miejsca. Jes´li jednak jedynym z´ródłem jego informacji była spowiedz´, to zgrzeszył on sam bardzo cie˛z˙ko). W tej sytuacji nie dziwi fakt, z˙e pomimo wysiłków spowiednika zaufanie nie zostało odzyskane. Nie dziwi fakt, z˙e przez˙ycie to dokonało pierwszego wyłomu w „głe˛bokiej, prawdziwie dziecie˛cej wierze”516 chłopca. Rudolf Höss traci umieje˛tnos´c´ przyznania sie˛ do posiadania słabos´ci i wad. Staje sie˛ pod tym wzgle˛dem podobny do ojca, który takz˙e dawał do zrozumienia, z˙e nie ma z˙adnych błe˛dów ani słabos´ci. Oddziałuje to bezpos´rednio na jego nastawienie do innych ludzi. W miare˛ tego, jak udaje mu sie˛ zintegrowac´ z przepisanym systemem, wszelkie zło przychodzi teraz z zewna˛trz – jego z´ródłem sa˛ czy to niesprawiedliwi koledzy z klasy, czy „tubylczy powstan´cy” w „najciemniejszych cze˛s´ciach Afryki” i ich „ciemny kult boz˙ków”. Zanika zdolnos´c´ akceptacji innych ludzi z ich wadami i słabos´ciami, zdolnos´c´ miłos´ci nieprzyjaciół. Podobnie jak sam Rudolf Höss nie ma prawa istniec´, jes´li nie jest posłuszny, tak i oni nie maja˛ prawa istniec´, jes´li sie˛ nie dostosowuja˛ do jego wymagan´. Stosownie
515 516
406
Autobiografia, s. 34. Tamz˙e, s. 31.
do tego rozumie on w s´lad za ojcem „religijna˛ i cywilizacyjna˛ działalnos´c´ zgromadzen´ misyjnych”517 jako podporza˛dkowanie tak zwanej „chrzes´cijan´skiej” kulturze i formie społeczen´stwa. Jest to przeciwien´stwo takiego pojmowania działalnos´ci misyjnej, według którego polega ona na najgłe˛bszej z˙yczliwos´ci dla ludzi, pragnie przynies´c´ im obietnice˛ godnos´ci i miłos´ci, prawdy i sprawiedliwos´ci i zobowia˛zuje sie˛ „kroczyc´ ta˛ sama˛ droga˛ [...], jaka˛ kroczył Chrystus, mianowicie droga˛ ubóstwa, posłuszen´stwa [wobec Boga], słuz˙by i ofiary z siebie az˙ do s´mierci”518. Jest to przeciwien´stwo odpowiedzialnos´ci społecznej, do której wzywa Bóg. Poniewaz˙ religia w dziecin´stwie utraciła w znacznej mierze swoja˛ samoistnos´c´ i stała sie˛ funkcja˛ w dominacji ojca nad synem, przeto z jednej strony dominacja ta została zabsolutyzowana (zamiast byc´ zrelatywizowana), z drugiej zas´ – wyzwalaja˛ca moc religii została całkowicie usunie˛ta w cien´. Autentyczna˛ relacje˛ do Boga przesłoniło ideologiczne „chrzes´cijan´stwo” pozostaja˛ce w słuz˙bie struktury zła. A jednak: wspomnienie akceptacji i zdolnos´ci zaufania odciska swój s´lad równiez˙ na opowies´ci o „pełnej głe˛bokiej wiary” dziecie˛cej poboz˙nos´ci, która potem załamała sie˛ wskutek doznanego zawodu. Gdyby nie było uprzednio zaufania do spowiednika („który dogłe˛bnie znał wszystkie moje drobne przewinienia”519), wstrza˛s nie byłby tak wielki; a gdyby w ogóle nie było uprzednio zaufania do Boga, mały Höss nie pertraktowałby z Nim – z pominie˛ciem spowiednika i ojca – o odpuszczenie grzechów520. Z˙ywa relacja do Boga nie uległa zniszczeniu. Chociaz˙ dos´wiadczenia ideologiczne były bardziej rozległe i silniejsze i przesłoniły inne, pozostaje jednak faktem, z˙e dos´wiadczenia pozytywne poruszyły w Rudolfie Hössie strune˛ prawdy, która nigdy do kon´ca nie zamilkła. Dlatego mógł on u kresu swego z˙ycia pomimo wszystko do tych pozytywnych wspomnien´ nawia˛zac´.
517
Katechizm Kos´cioła Katolickiego (KKK), nr 852. Zapewne i tutaj potrzebny jest kos´cielny rachunek sumienia. Na temat dzisiejszego pojmowania misji Kos´cioła katolickiego por. KKK nr 849-856 oraz encyklike˛ Redemptoris missio papiez˙a Jana Pawła II z 7.12.1990. 518 Autobiografia, s. 34. 519 Por. tamz˙e. 520 Por. tamz˙e, s. 36.
407
Czy jako dwunastoletni chłopiec miał juz˙ potrzebna˛ do takiego rozróz˙nienia wolnos´c´ i zdolnos´c´, to odre˛bny problem. W dalszym cia˛gu naszej refleksji teologicznej nad s´wiadectwami o jego z˙yciu jednym z najbardziej zasadniczych be˛dzie pytanie, czy i w jaki sposób ta wolnos´c´ zostaje us´wiadomiona i stanowi o odpowiedzialnos´ci za obrana˛ postawe˛ z˙yciowa˛.
2. Wyłamanie sie˛ a) Z˙ołnierz „z powołania” Rudolf Höss wyobcował sie˛ wobec domu i czuł coraz silniejszy pocia˛g ku innemu s´rodowisku. Niemal jednoczes´nie z wybuchem pierwszej wojny s´wiatowej i pojawieniem sie˛ w jego mies´cie lazaretów wojskowych umarł ojciec i zabrakło w domu kierownictwa jego mocnej re˛ki. Rudolf Höss w poszukiwaniu własnego z˙ycia spróbował teraz odejs´c´ z domu i „przynajmniej nie stracic´ okazji, jaka˛ dawała wojna”521. Była to dla niego droga do samorealizacji. Mówia˛c sam o swoim powołaniu, o wewne˛trznym zewie swego z˙ycia, Rudolf Höss mówi o rzemios´le z˙ołnierskim522. Równiez˙ ten kierunek jest obok religijnego głe˛boko zakorzeniony w tradycji rodzinnej; opis wizji misjonarskiego z˙ycia w ciemnej Afryce brzmi niekiedy jak synteza obu tych ukierunkowan´. W miare˛ rozwoju biografii staja˛ sie˛ one alternatywa˛ o wykluczaja˛cych sie˛ wzajemnie członach, a w kon´cu zdecydowana˛ przyczyna˛ zerwania ze s´wiatem ojca. Rudolf Höss wrastał w nowe s´rodowisko, które stało sie˛ dla niego domem. Z rotmistrzem, który okazywał mu szczególna˛ troske˛, ła˛czyły go bardziej serdeczne relacje niz˙ z ojcem523. Czuł sie˛ tutaj akceptowany: „Mimo iz˙ w niczym mi nie pobłaz˙ał, był dla mnie z˙yczliwy i troszczył sie˛ o mnie, jakbym był jego synem”524. Dlatego s´mierc´ rotmistrza była dla niego – w odróz˙nieniu od s´mierci ojca – przez˙yciem bardzo bolesnym.
521 522 523 524
408
Tamz˙e, s. 35. Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. III,3d. Por. Autobiografia, s. 37. Tamz˙e, s. 37 n.
Takiego przyjaciela Höss juz˙ nigdy potem nie znalazł, natomiast po ostatecznym zerwaniu z rodzina˛ znalazł „znowu dom i bezpieczne schronienie w kolez˙en´skiej przyjaz´ni”525. Znalazł tu akceptacje˛, jakiej nie dało mu s´rodowisko rodzinne. Ale jaka˛ akceptacje˛? Akceptacja ze strony kogos´ drugiego ze wzgle˛du na niego samego wyste˛puje wprawdzie cza˛stkowo w przypadku rotmistrza (oraz w epizodycznym stosunku do piele˛gniarki, wynikłym z jej inicjatywy), ale nie stanowi ona sedna nowej wspólnoty. Wszystko jest tu okres´lone przez wia˛z˙a˛ca˛ role˛ kolez˙en´stwa w ramach wspólnoty bojowej. W gruncie rzeczy nie ma tu akceptacji ze wzgle˛du na niego samego, lecz jedynie z racji osia˛gnie˛c´. Kolez˙en´stwo polegało na tym, z˙e „w razie potrzeby i niebezpieczen´stwa jeden na drugim mógł bezwzgle˛dnie polegac´”526. Równiez˙ na Rudolfie Hössie moz˙na było polegac´. Akceptacja, jakiej doznaje, jest owocem jego osia˛gnie˛c´. Wewne˛trznie pozostawał „samotnikiem, który sam w sobie trawił wewne˛trznie przez˙ycia i wzruszenia”527. Szczegółowo opisuje Höss przez˙ycie ze swoim „pierwszym zabitym”, które go bardzo poruszyło. W opisie tym nie moz˙na znalez´c´ s´ladu współczucia dla ofiary, a jest jedynie zaje˛cie sie˛ własnym strachem i koniecznos´cia˛ jego przezwycie˛z˙enia, aby okazac´ sie˛ niezawodnym z˙ołnierzem we wspólnocie bojowej. To mu sie˛ udało. Wielokrotnie odznaczony, został najmłodszym podoficerem armii i dowódca˛ oddziału kawalerii, który pod jego dowództwem samotnie przebijał sie˛ przez pół Europy. Ze szkolnego chłopca stał sie˛ nie tylko zahartowanym w boju z˙ołnierzem, ale nawet dowódca˛ i bohaterem. We wspomnieniach Hössa nie ma s´ladu krytyki tamtych czasów, z˙adnego ubolewania w zwia˛zku ze złymi dos´wiadczeniami, z˙adnej rados´ci z powodu kon´ca okrutnej wojny. W takim oto „s´wiecie” rozwine˛ła sie˛ jego samos´wiadomos´c´. Zalez˙y ona całkowicie od pełnionej roli, od egzystencji immanentnej wobec s´wiata, od BYCIA. Widac´ tu równiez˙ typowe dla struktury zła rozszczepienie s´wiata na to, co wewna˛trz, i to, co na zewna˛trz, przy czym to drugie traci wszelkie
525 526 527
Tamz˙e, s. 41 n. Tamz˙e, s. 42. Tamz˙e.
409
etyczne roszczenie528. Ciepło, człowieczen´stwo, jakkolwiek w skarłowaciałej postaci, istnieje tylko „wewna˛trz”, we własnej społecznos´ci. Ci, z którymi sie˛ walczy, nie wyste˛puja˛ jako ludzie maja˛cy jaka˛s´ wartos´c´. Walka, której rotmistrz uczy młodego chłopaka, jawi sie˛ jako techniczne zadanie. Dreszcz, jaki sie˛ przy tym pojawia, nalez˙y jedynie przezwycie˛z˙yc´; nie zawiera w sobie z˙adnego przesłania, którego nalez˙ałoby wysłuchac´. A włas´nie ta moz˙liwos´c´ wewne˛trznego wstrza˛su jest elementem ludzkim w człowieku i ła˛cznikiem z zewem Boga. Ale ta egzystencja z˙ołnierska nie jest nasłuchiwaniem głosu serca. Sam Höss nazywa to głosem „z˙ołnierskiej krwi”529. Nie jest to odpowiedz´ na osobowa˛ odpowiedzialnos´c´, która zachowywałaby zdolnos´c´ do łez równiez˙ za ofiary. Uchyla sie˛ ona od najistotniejszej przygody z˙ycia: miłos´ci. Walka nie jest ukierunkowana na wszechogarniaja˛ca˛ miłos´c´ i wynikaja˛ca˛ z niej odpowiedzialnos´c´ za całos´c´, nie jest otwarta na to, by sie˛ pozwolic´ ustawicznie kwestionowac´ (co pozwoliłoby na relacje˛ do Boga), lecz jest egoistyczna˛ autoafirmacja˛, s´lepa˛ na roszczenie innych. Z˙ywa dynamika tego s´wiata walki jest pozbawiona miłos´ci i tym samym bez-boz˙na; jest to z˙ycie, które cała˛ siła˛ trzyma sie˛ kurczowo BYCIA i poczucie własnej wartos´ci czerpie ze swej roli w zdobywaniu BYCIA. Kiedy po wojnie Rudolf Höss powrócił do rodzinnego s´rodowiska, nie tylko nie zastał tam juz˙ ojca i matki, ale nie znalazł tez˙ uznania. Przeciwnie: zaz˙a˛dano od niego zerwania z z˙ołnierskim z˙yciem i wsta˛pienia do seminarium duchownego – powrotu na droge˛ wytyczona˛ przez ojca. Ale dla Rudolfa Hössa nie było to juz˙ moz˙liwe. Autentyczna inna droga, która mogłaby zostac´ uznana za prawdziwe powołanie, według wszelkiego prawdopodobien´stwa jeszcze sie˛ nie rysowała. Ostateczne zerwanie z rodzinnym „domem”, jakie potem naste˛puje, jest chyba czyms´ nieuniknionym. Równie logiczne było to, z˙e swój nowy dom znalazł on w s´rodowisku kolegów, którzy walczyli dalej w korpusach ochotniczych i zachowali mentalnos´c´ bojowa˛ równiez˙ w naste˛puja˛cym potem okresie pokoju, na co wyraz´nie wskazuje skrytobójczy mord na osobie Kadowa.
528 529
410
Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. IV,3. Autobiografia, s. 35.
b) Płomien´ wiary wygasa Nie moz˙e wie˛c dziwic´ fakt, z˙e w tym okresie powoli „płomien´ wiary wygasł”530. Rozgoryczenie na widok uprawianego przez chrzes´cijan w Palestynie handlu rzekomymi s´wie˛tos´ciami było jeszcze tylko dalszym krokiem w tym procesie. Rozgoryczenie to nie skłoniło go do zaangaz˙owania sie˛ na rzecz wiarygodnego Kos´cioła, co lez˙ałoby na linii powołania do kapłan´stwa. Odruch modlitewny, wywołany przeraz˙aja˛cymi scenami w rejonie nadbałtyckim, był ostatnim przebłyskiem dogasaja˛cego płomienia. Póz´niej juz˙ sie˛ wie˛cej nie modlił. Wysta˛pienie z Kos´cioła jest nie tylko wewne˛trzna˛ konsekwencja˛, ale takz˙e przypiecze˛towaniem rozstania sie˛ z pewnym s´rodowiskiem. Okres ten – wczesne lata dwudzieste – był dla młodego Hössa okresem intensywnego i niespokojnego z˙ycia. Były to czasy róz˙nych dos´wiadczen´, nie sprzyjaja˛ce refleksji. Hössa porywał ze soba˛ nurt wydarzen´. Droga, która skierowała go ku karierze wojskowej i doprowadziła do zerwania z domem rodzicielskim, była efektem spontanicznego wyboru. W owych latach pisze Höss: „z˙yłem dniem dzisiejszym, brałem z˙ycie tak, jak przychodziło, i nie mys´lałem powaz˙nie o przyszłos´ci”531. Z jego wspomnien´ wynika, z˙e nie zastanawiał sie˛ wtedy wiele nad sensem swojej drogi z˙yciowej i nie dostrzegał problemów moralnych, jakie ona przed nim stawiała. Odejs´cia z domu i zanurzenia sie˛ w z˙ołnierskie z˙ycie nie moz˙na uwaz˙ac´ za dojrzała˛ decyzje˛. Znaczna˛ cze˛s´c´ odpowiedzialnos´ci za taki rozwój jego drogi z˙yciowej ponosza˛ s´rodowiska, w których sie˛ obracał. Gdzie bowiem w swoim bliskim otoczeniu spotkał sie˛ ze szkoła˛ miłos´ci? Kto go nauczył kochac´ nieprzyjaciół albo przynajmniej starac´ sie˛ wczuc´ w ich sposób widzenia? Grzech Hössa jest tu jeszcze w znacznej mierze grzechem innych. On sam nie dostrzegał, z˙e na tej drodze podtrzymuje i umacnia swoje zasadnicze wyobcowanie – wyobcowanie serca wzgle˛dem miłos´ci.
530 531
Proces Hössa 21,21. Autobiografia, s. 52. APMO
411
3. Decyzja a) Kryzys Spe˛dzone w wie˛zieniu lata 1924-28 były dla Rudolfa Hössa okresem refleksji. „Brakowało mi [...] prawdziwej tres´ci z˙ycia; tego, co mogłoby rzeczywis´cie wypełnic´ z˙ycie, jeszcze sobie nie us´wiadomiłem. Choc´ moz˙e to brzmiec´ niedorzecznie, rozpocza˛łem poszukiwania za tres´cia˛ z˙ycia za murami wie˛zienia i póz´niej ja˛ rzeczywis´cie znalazłem”532. Dystans wobec dotychczasowego stylu z˙ycia i spokój jednoosobowej celi pozwoliły mu rozmys´lac´ nad tym, co było dota˛d, i poszukiwac´ nowej orientacji. Takz˙e okres wie˛zienny był pełen wraz˙en´; zebrane tu dos´wiadczenia wykorzystał potem Höss bardzo s´wiadomie w obozach koncentracyjnych. Do systemu wie˛ziennego dostosował sie˛ bardzo szybko, stał sie˛ wzorowym wie˛z´niem533. Wraz˙enia zewne˛trzne zaprza˛tały go mniej niz˙ problemy wewne˛trzne. Po dwóch latach przez˙ył atak psychozy wie˛ziennej, który wstrza˛sna˛ł nim do głe˛bi. Bezładne koszmary nocne, we dnie le˛k przed ludz´mi. W centrum tego niepokoju znajdowało sie˛ pytanie o dalsza˛ droge˛ z˙yciowa˛: „Czyniłem sobie najbardziej gorzkie wyrzuty, z˙e nie spełniłem woli moich rodziców i nie zostałem duchownym. Dziwne, z˙e mnie to wszystko dre˛czyło włas´nie w tym stanie. [...] Czy istnieja˛ jakies´ kontakty z tymi, którzy odeszli? W godzinach najwyz˙szego wzburzenia widziałem cze˛sto przed soba˛ mych z˙ywych rodziców i rozmawiałem z nimi tak, jak bym jeszcze był pod ich opieka˛”534. Jes´li moz˙emy powiedziec´, z˙e w tym miejscu z głe˛bi jego egzystencji wyłania sie˛ problem sumienia, to musimy równiez˙ stwierdzic´, z˙e przybiera ono postac´ obrazów i alternatyw, jakie nasuwała dotychczasowa droga z˙ycia. W zwia˛zku ze skon´czona˛ nieskon´czonos´cia˛ człowieka nie moz˙e chyba byc´ inaczej. Jest to problem sumienia zranionego serca. Jest w tym cos´ prawdziwego, ale konkretne alternatywy, jakie sie˛ tu otwierały, nie wskazywały Rudolfowi Hössowi z˙adnej drogi. „Dre˛czyło mnie moje oficjalne wysta˛pienie z Kos´cioła w roku 1922. Było ono jednak konsek-
532 533 534
412
Tamz˙e. Por. tamz˙e. Tamz˙e, s. 54 n.
wencja˛ stanu, jaki istniał od kon´ca wojny. Wewne˛trznie oderwałem sie˛ od Kos´cioła, jakkolwiek naste˛powało to stopniowo, juz˙ w ostatnich latach wojny”535. I nie znalazł juz˙ dojs´cia do Boga, mimo z˙e go szukał: „Chciałem sie˛ modlic´, lecz zdobywałem sie˛ jedynie na trwoz˙ny bełkot, oduczyłem sie˛ modlitwy, nie mogłem juz˙ znalez´c´ drogi do Boga”536. O wewne˛trznym kryzysie swojej duszy nie rozmawiał z nikim – ani z lekarzem, ani z z˙adnym duszpasterzem. Po duszpasterzach, których posługe˛ w gruncie rzeczy uwaz˙ał za bardzo waz˙na˛, nie spodziewał sie˛ niczego, byli oni bowiem jego zdaniem bardziej „osiwiałymi i ote˛piałymi” urze˛dnikami niz˙ ludz´mi537. Nie próbował nawet podejmowac´ z nimi rozmowy. Kryzysowi temu Höss nie zdołał stawic´ czoła. Gdyby był zdołał, byłby moz˙e odkrył, z˙e w głe˛bi jego duszy przemawia do niego jakis´ głos mówia˛cy, z˙e jest on kochany, i z˙e ta miłos´c´ jest czyms´ innym od tego, co reprezentowali rodzice. Zdarzaja˛ sie˛ takie mistyczne dos´wiadczenia s´wiatła pos´ród ciemnej nocy. Ale Höss widział w swoim otoczeniu inne dos´wiadczenia: szalen´stwo, zamroczenie umysłu, depresje, samobójstwa. Był rad, z˙e lekarz za pomoca˛ kuracji i s´rodków uspokajaja˛cych przywrócił go do normalnego z˙ycia i z˙e kierownictwo zakładu karnego przez złagodzenie wobec niego rygoru wie˛ziennego ukazało mu pewien promien´ s´wiatła. b) Ucieczka w BYCIE538 S´wiatło, którego promien´ Höss teraz ujrzał, nie było s´wiatłem rozs´wietlaja˛cym ciemna˛ noc, najgłe˛bsza˛ istote˛ jego człowieczen´stwa, lecz s´wiatłem „tego s´wiata”, s´wiata BYCIA, które pozwalało uchylic´ sie˛ od spojrzenia w przepas´c´. Spokój i pewna równowaga, jakie teraz nasta˛piły, nie były owocem najbardziej wewne˛trznego wyzwolenia, lecz ostatecznego urza˛dzenia sie˛ w immanentnej całos´ci. „Dzie˛ki licznym i wielostronnym kontaktom ze s´wiatem zewne˛trznym poprzez listy, gazety i czasopisma otrzymywałem stale poz˙a˛dane nowe bodz´ce. Gdy czasami nachodziły mnie pose˛pne nastroje i znieche˛cenie lub gniew, wówczas wspomnienie
535 536 537 538
Tamz˙e, s. 54. Tamz˙e. Por. tamz˙e, s. 50. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. IV,2.
413
przebytego «martwego punktu» działało jak podcie˛cie biczem i powodowało szybkie rozpe˛dzenie nadcia˛gaja˛cej chmury. Obawa przed nawrotem choroby była zbyt silna”539. Obawa przed nawrotem jest obawa˛ przed s´miercia˛, bowiem „spoza” nie przes´wituje z˙ycie wieczne. Z˙ycie urza˛dza sie˛ bez Boga. Kurczowe trzymanie sie˛ BYCIA staje sie˛ z´ródłem wszelkiego grzechu, poniewaz˙ utracony został jedyny absolutny punkt orientacyjny, jakim jest miłos´c´ poza BYCIEM. Poszukiwanie sensu, dre˛cza˛ce Rudolfa Hössa, dokonywało sie˛ – i inaczej byc´ nie mogło – w obre˛bie s´wiata jego dos´wiadczen´ i tego, co mu przynosił czas. Poniewaz˙ katolickie s´rodowisko rodziców nie ukazywało mu z˙adnej perspektywy, a odniesienie do Boga było zerwane, nie poszukiwał on juz˙ niczego w tym kierunku. Poszukiwał w kre˛gu s´rodowiska i orientacji, jakie poznał u swoich kolegów. Czytał duz˙o na temat współczesnych ruchów w Niemczech, z dziedziny historii, nauki o rasach, literature˛ narodowosocjalistyczna˛, a takz˙e pismo nowego ruchu młodziez˙owego Artamanów. Pod wpływem tej lektury podja˛ł tez˙ potem swoja˛ najwaz˙niejsza˛ decyzje˛ z˙yciowa˛: przysta˛pił do ruchu Artamanów. c) Decyzja sumienia? Na tle jego zasadniczego opowiedzenia sie˛ przeciwko Bogu i za BYCIEM decyzja przysta˛pienia do ruchu Artamanów była – o ile moz˙na to ocenic´ z zewna˛trz – decyzja˛ podje˛ta˛ według najlepszej wiary. Maja˛ tu zastosowanie słowa kard. Ratzingera: „Nie jest nigdy wina˛ poste˛powanie zgodnie z powzie˛tym przekonaniem – przeciwnie: jest to obowia˛zkiem. Moz˙e byc´ jednak jak najbardziej wina˛ dojs´cie do mylnych przekonan´ i podeptanie sprzeciwu anamnezy bycia. Wina lez˙y wtedy gdzie indziej, głe˛biej: nie w aktualnym akcie, nie w aktualnej ocenie sumienia, lecz w zaniedbaniu mojego bycia, co uczyniło mnie głuchym na głos prawdy, przemawiaja˛cy w moim wne˛trzu. Dlatego sprawcy, którzy popełniali zbrodnie z racji swoich przekonan´, jak Hitler i Stalin, sa˛ winni”540.
539
Autobiografia, s. 56. J. RATZINGER, Wahrheit, Werte, Macht. Prüfsteine der pluralistischen Gesellschaft, Freiburg (Br.), 1993, s. 58. 540
414
Poszukiwanie sensu w ramach BYCIA traktował Höss, jak sie˛ wydaje, powaz˙nie. Dokonywało sie˛ ono jednak na grza˛skim gruncie. Jego fundamentem była ucieczka przed Bogiem. Kiedy Höss u kresu swego z˙ycia pisał do z˙ony, z˙e jego droga była całkowicie błe˛dna i z˙e jego odwrócenie sie˛ od wiary w Boga opierało sie˛ na całkowicie fałszywych przesłankach541, okres´lił w ten sposób głe˛bsza˛ istote˛ swej z˙yciowej decyzji – zakładaja˛c, z˙e „wiary w Boga” nie pojmował juz˙ ideologicznie. Ale czy to odwrócenie sie˛ od Boga było złe w sensie moralnym? Czy Höss ponosił za nie wine˛? Czy było ono aktem wolnos´ci? Czy dotarła do niego miłos´c´, która mogła go wyzwolic´? Tak. Istniało pra-wspomnienie, dane wraz z człowieczen´stwem i przynajmniej na pocza˛tku oz˙ywione przez miłos´c´ matczyna˛. Poniewaz˙ głos taki – choc´by w sposób bardzo utajony – istniał, przeto ucieczka w BYCIE zawierała w sobie równiez˙ opowiedzenie sie˛ przeciwko Bogu. Wewne˛trzny głos – głos Boga – przemawiał do Rudolfa Hössa równiez˙ od innej strony. Jakkolwiek on sam nic o tym nie mówi, to przeciez˙ nie jest moz˙liwe, aby w trakcie jego licznych walk nigdy nie doszła do niego s´wiadomos´c´, z˙e przeciwnik równiez˙ jest człowiekiem. Wspomniany przez niego dreszcz na widok zabijania ludzi musiał dotykac´ wewne˛trznego zwia˛zku, jaki istnieje mie˛dzy sprawca˛ a ofiara˛ jako ludz´mi. Nie mogło byc´ inaczej jak tylko, z˙e do jego drogi z˙yciowej nalez˙ała równiez˙ decyzja, z˙e nie be˛dzie słuchał tych głosów wołaja˛cych: „Nie, nie wolno ci! Nie zabijaj mnie!” Był taki Boz˙y głos sumienia i przemawiał on takz˙e w niespokojnej atmosferze wie˛ziennej psychozy. Pewna˛ cze˛s´c´ odpowiedzialnos´ci za swoja˛ zasadnicza˛ decyzje˛ ponosił wie˛c Rudolf Höss osobis´cie. Dlatego mógł na koniec w swoim lis´cie poz˙egnalnym do z˙ony napisac´: „Cie˛z˙ko jest, gdy człowiek musi u kresu przyznac´ sie˛ do tego, z˙e szedł błe˛dna˛ droga˛ i sam zgotował dla siebie taki koniec”542. Ale jest tez˙ nader wyraz´ne, jak bardzo ta wina Rudolfa Hössa jest w znacznej mierze wina˛ innych, którzy – jak mówi Ratzinger – współdziałali „w zaniedbaniu mojego bycia, co uczyniło mnie głuchym na głos prawdy, przemawiaja˛cy w moim wne˛trzu”. S´wiadomos´c´ tego powia˛zania znajduje wyraz w lis´cie poz˙egnalnym Hössa, kiedy pisze on o zalez˙nos´ci
541 542
Por. Autobiografia, s. 182. Tamz˙e, s. 179.
415
swej drogi z˙yciowej od losu i dlatego uwaz˙a ja˛ za „niezmienna˛”543. Jakz˙e bardzo trafne sa˛ tutaj słowa Kierkegaarda: „a jednak jest on winien, pogra˛z˙ył sie˛ bowiem w le˛ku, którego obawiaja˛c sie˛, jednak kochał. Nie ma w s´wiecie nic bardziej dwuznacznego niz˙ to”544. d) Nowa orientacja Le˛k przed „s´miercia˛”, otchłania˛, który kazał Rudolfowi Hösssowi trzymac´ sie˛ kurczowo BYCIA, nie był niczym nadzwyczajnym. Niezwykły jest najwyz˙ej radykalizm okolicznos´ci. Kierkegaard ma jednak słusznos´c´, kiedy pisze: „Nie jest rzadkos´cia˛, z˙e ktos´ jest zrozpaczony; nie, rzadkos´cia˛, i to zupełna˛, jest to, z˙e ktos´ naprawde˛ nim nie jest”545. Pomimo fundamentalnego rozbratu z Bogiem, jaki dokonał sie˛ w z˙yciu Hössa, dalszy przebieg tego z˙ycia mógł byc´ wzgle˛dnie „normalny”. Kaz˙da decyzja z˙yciowa zapada w pewnym kre˛gu, w którym spotykaja˛ sie˛ ze soba˛ najróz˙niejsze oddziaływania. Wskutek włas´ciwej sobie struktury moga˛ one wspierac´ człowieczen´stwo i relacje˛ do Boga albo tez˙ działac´ w przeciwnym kierunku. Wiele w z˙yciu człowieka zalez˙y od tego, na jakie wpływy napotyka i co kształtuje nastawienie waz˙nych dla niego ludzi. Niemniej wybór którejs´ spos´ród spotykanych propozycji naste˛puje juz˙ z pewnym okres´lonym nastawieniem i według okres´lonych kryteriów, tak z˙e nigdy nie moz˙na powiedziec´, z˙e wszystko zalez˙y od okolicznos´ci. Pozostaje odpowiedzialnos´c´ za własne kryteria wyboru. Jakimi kryteriami kierował sie˛ Rudolf Höss pod koniec swego okresu „kontemplacyjnego” w wie˛zieniu? Pragnienie kolez˙en´stwa nie odgrywało juz˙ takiej roli, jaka˛ odgrywało jeszcze dziesie˛c´ lat wczes´niej. „Zerwałem wszelkie kontakty z dawniejszymi kolegami oraz ze znajomymi i zaprzyjaz´nionymi rodzinami”546. Odmówił tez˙ zaangaz˙owania sie˛ „w pierwszych szeregach bojowej organizacji NSDAP”547, do czego chcieli go nakłonic´ jego dawni koledzy. Co
543 544 545 546 547
416
Tamz˙e, s. 180. KIERKEGAARD, BA, s. 41. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. III,2d. KIERKEGAARD, CH, s. 162. Autobiografia, s. 61. Tamz˙e, s. 60.
Höss „zdecydowanie” w niej odrzucał? Nie cele tej partii, lecz „masowa˛ propagande˛, targi o wzgle˛dy tłumu, granie na najniz˙szych instynktach mas”548. Ten dystans był niewa˛tpliwie najwaz˙niejsza˛ motywacja˛, z˙eby zacza˛c´ od pocza˛tku: „«Masy» poznałem juz˙ w latach 1918-1922”549. Tym samym dystansuje sie˛ od drogi, jaka˛ od chwili powrotu z pierwszej wojny s´wiatowej szedł we wspólnocie Roßbacha, nie zastanawiaja˛c sie˛ powaz˙nie nad przyszłos´cia˛550. Cele pozostały, droga uległa zmianie, kiedy przemys´lał swoje dotychczasowe z˙ycie i – jak mu sie˛ wydawało – dostrzegł dotychczasowe błe˛dy i słabos´ci551. Höss chciał „rozpocza˛c´ nowe z˙ycie bez z˙adnych zakłócen´”552. Tego „nowego z˙ycia” dawni koledzy nie umieli zrozumiec´. Jak opisuje on teraz swój cel? Jest rzecza˛ uderzaja˛ca˛, z˙e na pierwszym planie znajduje sie˛ aspekt prywatny: „W cia˛gu długich lat osamotnienia w mej celi us´wiadomiłem sobie, z˙e dla mnie istniał tylko jeden cel, dla którego opłacało sie˛ walczyc´ i pracowac´ – zdobyte własna˛ praca˛ gospodarstwo rolne ze zdrowa˛ i duz˙a˛ rodzina˛. To miało sie˛ stac´ tres´cia˛ mego z˙ycia, jego celem”553. Dotychczasowe niespokojne z˙ycie miało sie˛ ustatkowac´ i zamienic´ w osiadłe. W Zwia˛zku Artamanów, do którego naste˛pnie wsta˛pił, chciał „powrócic´ do zdrowego, twardego, lecz naturalnego trybu z˙ycia na wsi”554, bez niezdrowego, destrukcyjnego i powierzchownego z˙ycia w mies´cie, zwłaszcza w wielkim mies´cie, gardza˛c „alkoholem i nikotyna˛, wszystkim, co nie słuz˙yło zdrowemu rozwojowi ciała i ducha”555. Ta te˛sknota do zdrowego z˙ycia była osadzona w szerszym konteks´cie „bezgranicznej miłos´ci do ojczyzny”556. „Wspólnota młodych, us´wiadomionych narodowo chłopców i dziewcza˛t, wywodza˛ca sie˛ z ruchu młodziez˙owego wszystkich nacjonalistycznych kierunków partyjnych”, pragne˛ła powrócic´ „do ziemi, z której wyszli ich przodkowie, do z´ródła
548 549 550 551 552 553 554 555 556
Tamz˙e. Tamz˙e. Por. tamz˙e, s. 52. Por. tamz˙e. Tamz˙e, s. 61. Tamz˙e, s. 60. Tamz˙e. Por. tamz˙e. Tamz˙e, s. 176.
417
z˙ycia narodu niemieckiego, do zdrowego chłopskiego osadnictwa”557. Przedstawiona˛ przez przyjaciół propozycje˛ wyjazdu za granice˛ Höss odrzucił; chciał „pozostac´ w Niemczech i tutaj pomagac´ w odbudowie, planowanej perspektywicznie z daleko sie˛gaja˛cymi celami”558. Jego dawni koledzy nie mogli zrozumiec´ tego kroku, tzn. przysta˛pienia do ruchu Artamanów, on jednak znalazł tam „wspólnote˛ ludzi podobnie mys´la˛cych”. Tutaj poznał tez˙ swoja˛ przyszła˛ z˙one˛, „która opanowana takimi samymi ideałami, znalazła wraz ze swoim bratem droge˛ do Zwia˛zku Artamanów”559. Decyzje˛ przysta˛pienia do wspólnoty Artamanów trzeba widziec´ jako bardzo głe˛boka˛ decyzje˛ z˙yciowa˛, jako wynik powaz˙nego poszukiwania sensu z˙ycia i własnego powołania. W tym sensie była to „decyzja oparta na wierze”, radykalnie idealistyczne ukierunkowanie, „dobrowolnie wybrane z najgłe˛bszego wewne˛trznego przekonania”. „Bylis´my szcze˛s´liwi i zadowoleni, gdy nasz przykład i oddziaływanie pozyskiwały wcia˛z˙ nowych wyznawców dla naszej idei”560. W wiele lat póz´niej szwagier, odwiedzaja˛c Hössa w obozie Auschwitz, zapyta go, gdzie sie˛ podziały jego ideały z okresu Artamanów561. e) Ale co w tej orientacji było fałszywego? Ani „gwiazdy przewodnie”, jakimi miały byc´ dla Hössa ojczyzna i rodzina, ani prowadza˛ca do nich droga zwia˛zana z z˙yciem na łonie natury nie sa˛ same w sobie czyms´ złym. Zwia˛zek ruchu Artamanów z natura˛ i gospodarka˛ wiejska˛ był niewa˛tpliwie jednym z momentów, które go w tym ruchu pocia˛gały. Jednak ten pocia˛g do natury wia˛zał sie˛ u Hössa od samego pocza˛tku z brakiem zaufania do spotkania mie˛dzyludzkiego. Ruch Artamanów dał mu moz˙liwos´c´ zachowania tej zasadniczej postawy. Widac´ to wyraz´nie na przykładzie stosunku do z˙ony, z która˛ wprawdzie, jes´li chodzi o podejs´cie
557 558 559 560 561
418
Tamz˙e, s. 60 n. Tamz˙e, s. 60. Tamz˙e, s. 61. Tamz˙e. Por. SEGEV, Commanders, s. 302.
do z˙ycia, ła˛czyła go pełna harmonia zaufania i zrozumienia, z która˛ nie mógł jednak rozmawiac´ o tym, co go najgłe˛biej poruszało562. Na stylu z˙ycia w tym ruchu odciskała pie˛tno ideologia, a znaczenie spotkania mie˛dzyludzkiego było w nim eliminowane w sposób najbardziej fundamentalny, jak tylko moz˙na sobie wyobrazic´. W miejsce odpowiedzialnos´ci twarza˛ w twarz, która wzywa do nieskon´czonej odpowiedzialnos´ci wobec Innego i jego niepoje˛tej tajemnicy (wobec Boga), wchodzi tutaj rasizm oparty na idei „krwi i ziemi”, który redukuje człowieczen´stwo do biologii. Dlatego wprowadzony zostaje „urza˛d do spraw rasy” i wykaz aryjskiego pochodzenia. Zdrowie duchowe jest utoz˙samiane ze zdrowym stylem z˙ycia, pojmowanym zasadniczo jako wie˛z´ z ziemia˛ i czystos´c´ krwi, i całkowicie oderwanym od zdolnos´ci do spotkania mie˛dzyludzkiego. Biologiczna wspólnota narodu niemieckiego staje sie˛ dla Hössa najwie˛ksza˛ „s´wie˛tos´cia˛”563. Z tej perspektywy oceniani sa˛ równiez˙ „wrogowie”. W odniesieniu do nich ludzkie spotkanie twarza˛ w twarz nie odgrywa juz˙ z˙adnej roli; jako „Słowianie” i „Z˙ydzi” stanowia˛ oni niebezpieczen´stwo dla chłopskiej przestrzeni z˙yciowej i zdrowego stylu z˙ycia. Miłos´c´, a tym bardziej miłos´c´ nieprzyjaciół, utraciła wszelkie znaczenie. Na tym gruncie bez Boga i bez miłos´ci utworzony zostaje obraz s´wiata, który obejmuje wszystkie dziedziny z˙ycia i dlatego potrafi rozwina˛c´ tak niezwykle silna˛, s´miertelna˛ dynamike˛. Rudolf Höss był w pewien sposób do udziału w takim ruchu przygotowany. Ruch ten odpowiadał dyspozycjom, jakie on ze soba˛ przyniósł, i wzmacniał je. Be˛dzie teraz podstawowym pytaniem, o ile sumienie, wia˛z˙a˛ce dusze˛ z człowieczen´stwem, ma jeszcze szanse˛ przeciwstawienia sie˛ „z˙yciowemu nastawieniu” opartemu na odseparowaniu sie˛ od tego głosu sumienia. Zanim jednak zajmiemy sie˛ tym problemem sumienia, przyjrzyjmy sie˛ najpierw dokładniej systemowi s´wiatopogla˛dowemu.
562 563
Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. II,6. Por. Autobiografia, s. 176 n.
III
Z˙ycie w uzalez˙nieniu od idola
1. Religijnos´c´ idoliczna Rudolf Höss zrezygnował z fundamentalnej relacji do Boga. Moz˙na to poznac´ po tym, z˙e przestał sie˛ modlic´. Pozostała jednak te˛sknota za pełnia˛ sensu, w którym z˙ycie mogłoby znalez´c´ swoje ukierunkowanie. Pozostała nieskon´czona te˛sknota duszy. Z jednej strony dusza ta pragnie dac´ odpowiedz´ w obliczu odpowiedzialnos´ci, która na niej spoczywa, „jak gdyby wszechs´wiat mnie włas´nie szukał”. Z drugiej strony chce byc´ kochana – pragnie miłos´ci zawieraja˛cej absolutna˛ akceptacje˛. Otóz˙ Höss szukał zarówno absolutnej odpowiedzialnos´ci (swego z˙yciowego zadania), jak i akceptacji w sferze narodowosocjalistycznego s´wiatopogla˛du i ws´ród osób, które go z nim wia˛zały. Narodowy socjalizm stał sie˛ dla niego idolem, który wszedł w miejsce Boga. Na odczłowieczonej płaszczyz´nie s´wiatopogla˛du i ruchu narodowosocjalistycznego wszystkie te˛sknoty religijne znajdowały odpowiedz´ zaste˛pcza˛. Dotyczy to zarówno teorii, jak i praktyki. a) Teoretyczne odpowiedzi na te˛sknote˛ religijna˛564 „Bóg”565 istnieje gdzies´ jako stwórca s´wiata i jego porza˛dku, i jako zawarta w nim siła z˙ywotna. Nie moz˙na jednak wejs´c´ z nim w osobowa˛ relacje˛ dialogiczna˛. Relacja wzgle˛dem niego powstaje przez uczestnictwo w walce o z˙ycie, która stanowi istote˛ stworzenia. Jest „wola˛ Boz˙a˛”, aby stworzenie zostało odtworzone zgodnie z „zasada˛ gatunków” i rozwinie˛te przez „wyhodowanie wyz˙szej rasy ludzkiej”. „Naród wybrany” niemieckich Aryjczyków spełnia w tym procesie funkcje˛ kierownicza˛ i uosabia prototyp prawdziwego człowieka.
564 565
Dokładniej na ten temat por. cze˛s´c´ 1, rozdz. III,3. Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. III,3k.
421
Poniewaz˙ nasta˛pił wielki nieporza˛dek i dzieło stworzenia jest zagroz˙one, „Bóg” posłał swego „Mesjasza” – Hitlera, który przejmuje przywództwo w decyduja˛cej walce o uratowanie s´wiata. Dlatego ore˛dzie, jakie on i jego uczniowie głosza˛, jest „ewangelia˛”566 – drogowskazem ku zbawieniu w ostatecznym zwycie˛stwie. Aby to ore˛dzie zostało przyje˛te i walka zakon´czyła sie˛ sukcesem, musi on móc całkowicie polegac´ na elitarnym zaste˛pie uczniów – zakonie SS. Absolutne posłuszen´stwo Wodzowi jest zarazem absolutnym posłuszen´stwem woli Boga; odpowiada ono najgłe˛bszej sile z˙ywotnej natury, która˛ moz˙na porównac´ z instynktem u zwierza˛t. Sumienie słuz˙y do tego, aby spontanicznie, bez z˙adnych oporów is´c´ za tym głosem. Dlatego posłuszne uczestnictwo w tej walce znajduje oparcie w Opatrznos´ci, jest elementem rozwoju najgłe˛bszej istoty stworzenia. Walka ta ma po swojej stronie los i jest wspierana przez cuda, jakie ofiaruje z˙ycie. Toczy sie˛ ona przeciwko wszystkiemu, co sie˛ przeciwstawia temu porza˛dkowi stworzenia. W sposób szczególny nalez˙y zwalczac´ „grzech pierworodny” polegaja˛cy na zmieszaniu ras. Kiedy zostanie ona rozstrzygnie˛ta, rodziny be˛da˛ miały zapewnione zdrowe z˙ycie, a naród niemiecki – wieczne trwanie. Narodowi socjalis´ci rozmys´lnie inscenizowali pseudoreligijny wymiar ruchu: s´wiatopogla˛d opierał sie˛ na „wierze w Boga” (gottgläubig), jego symbolem był krzyz˙ o złamanych ramionach – swastyka. Pos´wie˛cenia sztandarów i masowe inscenizacje apoteozy mocy, „starogerman´skie” obrze˛dy itp. słuz˙yły zaspokojeniu te˛sknoty religijnej ludzi i usytuowaniu „Tysia˛cletniej Rzeszy” w konteks´cie odwiecznego sensu. Höss nie był ani teoretykiem, ani człowiekiem o usposobieniu emocjonalno-mitycznym, widac´ jednak wyraz´nie, z˙e jego zaangaz˙owanie w ruchu czerpało swoja˛ niesłychana˛ konsekwencje˛ i siłe˛ z tego włas´nie idoliczno-religijnego podłoz˙a. Nie zastanawiaja˛c sie˛ wiele nad szczegółami, wierzył on w ten obraz s´wiata „jak w dogmat kos´cielny”: „Jako stary, fanatyczny narodowy socjalista przyjmowałem to jako fakt – tak samo jak katolik wierzy w swój kos´cielny dogmat. Była to po prostu prawda, której nie wolno było podwaz˙ac´; nie miałem co do tego z˙adnych wa˛tpliwos´ci”567.
566 567
422
Por. Autobiografia, s. 169. GILBERT, Tagebuch, s. 260.
Zarówno tutaj, jak w innych miejscach, w których mówi on o wierze kos´cielnej568, dokonuje sie˛ to w ideologicznym przedrozumieniu. Przychodziło mu ono tym łatwiej, z˙e nosił w sobie s´lady religijnos´ci swego ojca, która równiez˙ przybrała forme˛ s´lepej ideologii. Höss przedstawiał własna˛ „fanatyczna˛ wiare˛” w podobnych słowach jak fanatyczna˛ religijnos´c´ ojca. S´lepota na człowieczen´stwo, zamknie˛tos´c´ serca jest zawsze oznaka˛ wyobcowuja˛cej ideologii. Dogmaty kos´cielne nie sa˛ w swojej pierwotnej intencji „po prostu prawda˛, której nie wolno podwaz˙ac´” – w tym sensie, z˙e nie wolno stawiac´ z˙adnych pytan´. Podaja˛ one wprawdzie w sposób wia˛z˙a˛cy przekonanie Kos´cioła dotycza˛ce prawdy o człowieku i jego zbawieniu569, ale ore˛dzie Kos´cioła nie domaga sie˛ s´lepej wiary, lecz ze swej istoty zwraca sie˛ zawsze do wolnos´ci osoby i chce byc´ swobodnie przyjmowane poprzez krytyczne wsłuchiwanie sie˛ w głos serca570. Taka forma przekazania, jak równiez˙ tres´c´ chrzes´cijan´skiego ore˛dzia, niezalez˙nie od moz˙liwos´ci jego naduz˙ycia, słuz˙y wyzwoleniu człowieka ku człowieczen´stwu i dlatego jest sama w sobie przeciwien´stwem wszelkiej ideologii. Ore˛dzie chrzes´cijan´skie zawiera w sobie potencjał, który nieustannie rozsadza ideologizacje˛, gdy tymczasem s´wiatopogla˛d narodowosocjalistyczny gruntownie ja˛ umacnia. Tres´c´ narodowosocjalistycznej ideologii sprowadza człowieka do poziomu zachowania zwierze˛cego i odbiera mu wymiar człowieczen´stwa, który wyraz˙a sie˛ odpowiedzialnos´cia˛ i miłos´cia˛ w obliczu Drugiego. Z podobien´stwa do Boga staje sie˛ podobien´stwem do zwierze˛cia. W miejsce pierwotnego zaufania do osobowego zewu deklarowane jest pierwotne zaufanie do biologistycznie pojmowanej natury. W miejsce miłos´ci wchodzi krew jako „Sitz im Leben” ła˛cznos´ci z „Bogiem”; z odpowiedzialnos´ci wobec nieskon´czonego roszczenia Drugiego staje sie˛ odpowiedzialnos´cia˛ za utrzymanie rasy.
568
Por. np. takz˙e rozumienie „posłuszen´stwa jezuickiego”; cze˛s´c´ 1, rozdz. III,3j. Moc wia˛z˙a˛ca dla samowiedzy samego Kos´cioła. Dogmaty sa˛ objas´nieniem toz˙samos´ci. 570 Prawzorem chrzes´cijanina jest Maryja, która „rozwaz˙ała wszystko w swoim sercu”. – Jest to jedna z najwaz˙niejszych dziedzin, w których Kos´ciół jest wezwany do rachunku sumienia. Por. List apostolski Tertio millenio adveniente z 10.10.1994, nr 33.35. 569
423
b) Wymiar osobowy te˛sknoty religijnej Ale i ta biologistyczna „religia” nie obywa sie˛ w praktyce bez wymiaru osobowego, który nigdy nie daje sie˛ całkowicie stłumic´. Kiedy Höss miał wyrzuty sumienia, odczuwał to „niemal jak zdrade˛ Führera”; wobec „Führera”, stanowia˛cego uosobienie „idei” (nie na próz˙no wypowiadał cze˛sto oba te słowa jednym tchem), był za wszystko odpowiedzialny. Z „Führerem” i z „idea˛”, uosobiona˛ w „ruchu”, ła˛czyły go bardzo mocne powia˛zania osobowe. Od dawna był zaprzyjaz´niony z Martinem Bormannem. Himmler był jego wielkim nauczycielem; odnosi sie˛ wraz˙enie, z˙e przeja˛ł on role˛ ojca. Do narodowosocjalistycznej kadry kierowniczej nalez˙ało wielu „dawnych kolegów z czasów korpusu ochotniczego”. Na tym polu poszukiwał absolutnego uznania osobowego i przez całe z˙ycie był głe˛boko rozgoryczony „niezrozumieniem i brakiem posłuchania u przełoz˙onych”571 – pod koniec głównie u Himmlera. Ta „zawiedziona miłos´c´” ukazuje wewne˛trzna˛ pustke˛ i jest w gruncie rzeczy nieunikniona˛ konsekwencja˛ religijnej te˛sknoty do absolutnej miłos´ci, tam gdzie jest ona ukierunkowana na jakiegos´ idola. Podobnie zła nie moz˙na tłumaczyc´ jedynie biologistycznie („zmieszaniem krwi”); musi za nim byc´ osobowa zła wola. Ricoeur powiedział, z˙e szukaja˛c przyczyny zła nie moz˙emy pomina˛c´ dos´wiadczenia złego zewu i dlatego ocieramy sie˛ zawsze o granice˛ „satanologii”572. Te˛ role˛ osobowej podstawy zła przejmuje w ideologii narodowosocjalistycznej rasa z˙ydowska, której jednoczes´nie odmawia sie˛ ludzkiej godnos´ci. W tym tkwi najgłe˛bsza przyczyna tego, z˙e ruch narodowosocjalistyczny z taka˛ energia˛ pracował nad jej zagłada˛. Ale to jest równiez˙ przyczyna˛, z˙e Höss nie potrafił wytłumaczyc´, dlaczego wszystkiemu winien jest „Z˙yd”. Przytaczane przez niego argumenty maja˛ charakter społeczno-polityczny, ale same w sobie nie tłumacza˛ „ostatecznej walki”. Była to „po prostu prawda”573. Dlaczego włas´nie Z˙ydzi znalez´li sie˛ w tej roli uosobienia zła? Na to pytanie analiza biografii Rudolfa Hössa nie daje odpowie-
571 572 573
424
Autobiografia, s. 153. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. III,2a. GILBERT, Tagebuch, s. 260.
dzi574. Höss rzucił sie˛ w s´wiat narodowosocjalistyczny całym swoim z˙yciem, „ciałem i dusza˛”575. Tutaj znalazł swoje „powołanie”, swoje „główne zadanie”.
2. „Główne zadanie” a) Od „celu z˙ycia” do „głównego zadania” Az˙ do upadku Trzeciej Rzeszy – do kon´ca wojny (i jeszcze jakis´ czas potem) Höss był zapatrzony w ten narodowosocjalistyczny obraz s´wiata. Jest tylko mała zmiana kierunku, której póz´niej „głe˛boko z˙ałował”. Było to ponowne wsta˛pienie do czynnej słuz˙by w SS. Ta czynna słuz˙ba odsune˛ła go od bezpos´redniej pracy nad jego „z˙yciowym celem” („zdobyte własna˛ praca˛ gospodarstwo rolne ze zdrowa˛ i duz˙a˛ rodzina˛”576) i zbliz˙yła go ponownie do kre˛gów, od których po swoim pobycie w wie˛zieniu chciał sie˛ trzymac´ z daleka. Wprawdzie „ten cel z˙ycia, gospodarstwo rolne jako dom”577, trwał nadal, ale „krew z˙ołnierska” pocia˛gne˛ła go do „ponownego stania sie˛ z˙ołnierzem”. Po wojnie pisał: „Dzisiaj głe˛boko z˙ałuje˛, z˙e opus´ciłem droge˛, która˛ wówczas kroczyłem. Moje z˙ycie i z˙ycie mojej rodziny przebiegłoby inaczej, chociaz˙ teraz równiez˙ nie mielibys´my własnego domu i gospodarstwa. Byłyby jednak lata pracy daja˛cej zadowolenie”578. Ten „z˙al” jest pozbawiony jakiejkolwiek oceny moralnej okresu czynnej słuz˙by w SS; jest tylko wyrazem ubolewania z powodu doznanej w tym
574 Por. Cze˛s´c´ 1, rozdz. III, 3 g „Z˙ydzi”. Pozostaje to jednym z najbardziej niepokoja˛cych pytan´ „po Auschwitz” ze wzgle˛du na to, z˙e dotyka wymiaru religijnego. W cze˛s´ci 2A, rozdz IV, 7b i w rozdz. V, 2a-c „Objawienie Boga” próbowałem znalez´c´ sposób na teologiczne wyjas´nienie problemu relacji chrzes´cijan´sko-z˙ydowskiej. Oczywis´cie, nie wyczerpałem tego zagadnienia do kon´ca. Oprócz tego, obok bezpos´redniej refleksji teologicznej, pozostaje zadany nam rachunek sumienia odnos´nie praktycznego wymiaru chrzes´cijan´skiej kultury, która kształtowała s´wiadomos´c´ chrzes´cijan w ich relacji do judaizmu. Nalez˙y to jednak do szerszego kontekstu biografii Hössa i nie moz˙e byc´ obje˛te ramami tej pracy. Por. „Słowo niemieckich biskupów z okazji 50-lecia wyzwolenia KZ Auschwitz” ze stycznia 1995 r., w którym odnosza˛ sie˛ oni do wymiaru kos´cielnego kle˛ski moralnej winy tamtych czasów. 575 Autobiografia, s. 173. 576 Tamz˙e, s. 60. 577 Tamz˙e, s. 62. 578 Tamz˙e.
425
okresie frustracji. Pod wzgle˛dem moralnym zawód rolnika i z˙ołnierza w oczach Hössa nie róz˙nia˛ sie˛ w istotny sposób od siebie. Ta be˛da˛ca przedmiotem z˙alu zmiana drogi nie dotyczy wie˛c zasadniczej narodowosocjalistycznej koncepcji z˙ycia. „SS była moim zdaniem najbardziej energicznym szermierzem tej idei pojmowania z˙ycia i jedynie ona była zdolna doprowadzic´ ponownie naród niemiecki do z˙ycia odpowiadaja˛cego jego naturze”579. Kiedy osia˛gna˛ł w SS wysokie stanowisko i w kon´cu po rozpocze˛ciu wojny (!; w atmosferze wojny czuje sie˛ jak u siebie w domu) przejmuje na własna˛ odpowiedzialnos´c´ funkcje˛ kierownicza˛, odnajduje w „budowie i rozbudowie obozu”580 Auschwitz swoje główne zadanie, które go całkowicie absorbuje581 i pozwala mu uczestniczyc´ na pierwszej linii w walce ruchu narodowosocjalistycznego. „Wszystko, co stało na drodze do osia˛gnie˛cia ostatecznego celu wygrania wojny, stawało sie˛ bez znaczenia. Tak rozumiałem swoje zadanie. Nie mogłem pójs´c´ na front, dlatego tez˙ w ojczyz´nie musiałem dla frontu czynic´ wszystko, co było w mojej mocy [...] zdecydowanie wierzyłem w nasze ostateczne zwycie˛stwo, dla którego musiałem pracowac´ i nie wolno mi było niczego zaniedbac´”582. b) „Ope˛tanie” To jego główne zadanie skupiało w sobie wszystko, co było dla niego waz˙ne: ojczyzne˛ (która˛ nalez˙ało bronic´ przed „wrogami pan´stwa”), rodzine˛ (stworzenie jej „mocnego gniazda rodzinnego”583), wspólnote˛ w gronie kolegów i uznanie z ich strony, wie˛z´ z „Opatrznos´cia˛”. W tej walce chodziło Hössowi o zrealizowanie sensu swego z˙ycia. Dlatego był on od samego pocza˛tku „całkowicie pochłonie˛ty, a nawet ope˛tany” tym swoim zadaniem. Pojawiaja˛ce sie˛ trudnos´ci pobudzały tylko jego zapał: „Nie chciałem ulec, nie pozwalała mi na to moja ambicja. Widziałem jedynie moja˛ prace˛”584.
579 580 581 582 583 584
426
Tamz˙e, s. 176 n. Tamz˙e, s. 108. Por. tamz˙e, s. 109. Tamz˙e, s. 142. Tamz˙e, s. 177. Tamz˙e, s. 108.
Warto przypomniec´ w tym miejscu słowa Hegla: „Nic wielkiego nie zostało dokonane ani tez˙ nie moz˙e byc´ dokonane bez pasji”585. W ramach narodowosocjalistycznej koncepcji z˙ycia – w ramach systemu idolicznego – chodziło Hössowi w jego zadaniu w obozie Auschwitz o wszystko albo nic. Całe zachowanie Hössa jako komendanta obozu nalez˙y widziec´ pod ka˛tem tego ope˛tania. Podporza˛dkowanie sie˛ przełoz˙onym w ramach SS, a takz˙e krytyke˛ ich oraz podwładnych moz˙na zrozumiec´ włas´nie z perspektywy tej ideologicznej „ostatecznej walki”. Z tej tez˙ perspektywy trzeba widziec´ jego stosunek (brak stosunku) do wie˛z´niów, ła˛cznie z brakiem sadystycznych zachowan´ przy jednoczesnym zimnym wyrachowaniu w organizacji masowego mordu. Nawet (daleko ida˛ca) rezygnacja z osobistego wzbogacenia i „idylliczne” z˙ycie rodzinne w bezpos´rednim sa˛siedztwie obozu wkomponowuja˛ sie˛ dobrze w ten obraz586.
3. Sumienie a) Zoboje˛tnienie Najistotniejsza˛ cecha˛ charakterystyczna˛ idolicznej egzystencji Rudolfa Hössa jest jego stłumiona wraz˙liwos´c´ na relacje mie˛dzyludzkie. Jego biografia s´wiadczy o stałym procesie w tym kierunku. Juz˙ dom rodzinny dał mu na droge˛ z˙ycia niewiele miłos´ci. Prawdziwych przyjaciół jako towarzyszy zabaw nie miał. Jego „jedynym przyjacielem” w dziecin´stwie był kucyk Hans. Zaufanie do kapłana doznało zawodu. Jedyny autentyczny „ojcowski” przyjaciel, który wprowadził go jako pie˛tnastolatka w z˙ycie z˙ołnierskie pierwszej wojny s´wiatowej i towarzyszył mu przy jego „pierwszym zabitym”, sam w trakcie tej wojny zgina˛ł. Poza tym nie słyszymy, by miał jakiegos´ przyjaciela; było tylko przelotne „pierwsze miłosne przez˙ycie” z piele˛gniarka˛. Jako bohater i przywódca powraca po wielu wojennych przygodach do domu. Zrywa z rodzina˛ i znajduje nowy „dom” w kre˛gu kolegów, z którymi jednak po pobycie w wie˛zieniu
585 G.W.FR. HEGEL, Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften, objas´nienia do § 474. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. II,3a. 586 Nie chciałbym tu wchodzic´ w szczegóły. Warto porównac´ cze˛s´c´ 1, rozdz. IV.
427
rozstaje sie˛. Przez˙ycia bojowe w korpusie ochotniczym poruszaja˛ go ponownie – i jeszcze bardziej ste˛piaja˛ jego wraz˙liwos´c´ (czyli „hartuja˛” go). Morderstwo (czy nieumys´lne zabójstwo) na osobie Kadowa zdaje sie˛ juz˙ go zbytnio nie poruszac´. O wiele bardziej przejmuje go okrucien´stwo niektórych wie˛z´niów, ale przywyka do niego. Potem w obozie Dachau porusza go brutalne traktowanie wie˛z´niów, które jednak ostatecznie akceptuje, a nawet sam rozmys´lnie stosuje. Uczy sie˛ z˙yc´ z „katastrofalnymi stosunkami” w Auschwitz i przezwycie˛z˙a wyrzuty sumienia, o jakie przyprawia go widok kobiet i dzieci przy zagładzie Z˙ydów. To poste˛puja˛ce przyzwyczajenie do okrucien´stwa i s´mierci sprawia, z˙e w znacznej mierze nie dostrzega on juz˙ cierpienia ofiar albo tez˙ nie dopuszcza go do swojej s´wiadomos´ci. b) Wyrzuty sumienia i zwycie˛stwo „sumienia” idolicznego587 To odczłowieczenie nie było jednak procesem przebiegaja˛cym bez zakłócen´. Nie jest tak, z˙e droga prowadza˛ca w s´wiat ideologiczny, na która˛ sie˛ raz weszło, wyła˛cza ostatecznie głos sumienia. Od pytania, dlaczego Höss wszedł na te˛ droge˛, o wiele waz˙niejsze jest moz˙e pytanie, dlaczego na niej pozostał. Prawdopodobnie jego osobista odpowiedzialnos´c´ była pocza˛tkowo rzeczywis´cie stosunkowo niewielka. Rosła ona jednak z kaz˙da˛ chwila˛, w której ta jego narodowosocjalistyczna droga pokonywała wewne˛trzny głos człowieczen´stwa. O wyrzutach sumienia na swojej drodze kariery w SS mówił Höss po raz pierwszy wprost w zwia˛zku z rozpocze˛ciem słuz˙by w KZ Dachau. Brutalne i samowolne obchodzenie sie˛ z wie˛z´niami było dla niego szokiem. „Byłem wewne˛trznie zbyt zwia˛zany z wie˛z´niami, poniewaz˙ zbyt długo z˙yłem ich z˙yciem, sam przez˙ywałem ich niedole. Wówczas powinienem był pójs´c´ do Eickego lub Reichsführera SS i powiedziec´ im, z˙e nie nadaje˛ sie˛ do słuz˙by w obozie koncentracyjnym, poniewaz˙ odczuwam zbyt wiele współczucia dla wie˛z´niów”588.
587 588
428
Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. IV,8. Autobiografia, s. 77 n.
Tutaj dokonało sie˛ tak wyraz´nie opisane przez Lévinasa spotkanie z obliczem Drugiego, które przełamuje ideologiczna˛ immanencje˛ i prowadzi ku odpowiedzialnos´ci wobec nieskon´czonego zewu, wobec Boga. Te skłaniaja˛ce do współczucia spotkania sa˛ konkretnymi spotkaniami z Bogiem, jakie Höss przez˙ywał w okresie swego narodowosocjalistycznego pojmowania z˙ycia589. To wewne˛trzne poruszenie s´wiadczy o głosie sumienia, z którego zignorowaniem „człowiek nie moz˙e sie˛ pogodzic´”590. Kaz˙dy człowiek znajduje sie˛ w swoim z˙yciu nieraz w sytuacjach mniej lub bardziej naznaczonych warunkami idolicznymi. Wyzwanie sumienia jawi sie˛ zawsze jako wyłom w atmosferze pewnos´ci, do której sie˛ przywykło, i jako wezwanie do czegos´ niepewnego. W warunkach zdrowych to wyzwanie przez ludzki zew Drugiego ma przygotowane miejsce we własnej historii i kulturze człowieka, tak z˙e udzielanej odpowiedzi towarzyszy uczucie spokoju. Tu wszakz˙e było inaczej: pozytywna odpowiedz´ na ten zew oznaczałaby totalne zerwanie z dotychczasowa˛ droga˛ z˙yciowa˛, a „spoza” niej nie przes´witywała z˙adna nadzieja. Cała nadzieja była kurczowo uczepiona idola. Stosownie do tego reakcja Rudolfa Hössa była dwojaka: z jednej strony immanentne wobec systemu „niespokojne sumienie” wzgle˛dem ideologii i jej przedstawicieli, z drugiej – brak odwagi, aby podja˛c´ ryzyko pozytywnej odpowiedzi na głos sumienia wzywaja˛cy do miłos´ci, ryzyko spotkania z Bogiem. „Sumienie” idoliczne staje przeciwko sumieniu boskiemu. Wezwanie do miłos´ci nie daje sie˛ wła˛czyc´ w narodowosocjalistyczna˛ koncepcje˛ z˙ycia. W odniesieniu do Dachau wskazuje Höss, co oznaczałoby zdecydowanie sie˛ na ludzka˛ reakcje˛: „Długo walczyło we mnie moje wewne˛trzne przekonanie z poczuciem obowia˛zku wiernos´ci wobec przysie˛gi SS i uroczystego s´lubowania Führerowi. Czy miałem zdezerterowac´?”591 Był jednak nazbyt przywia˛zany do SS: „czarny mundur stał sie˛ dla mnie zbyt drogi, abym go w ten sposób chciał zrzucic´”592. Poniewaz˙ Höss nie odwaz˙ył sie˛ na podje˛cie relacji do Boga, absolutnym punktem odniesienia pozostał ruch narodowosocjalistyczny.
589 590 591 592
Tutaj lez˙y odpowiedz´ na pytanie: Gdzie był Bóg w Auschwitz? BATAWIA, dz. cyt., s. 53. Autobiografia, s. 78. Tamz˙e.
429
Dlatego jego niespokojne sumienie nie prowadziło go do krytyki ruchu, lecz do krytyki siebie samego. Swoja˛ wine˛ widział teraz w tym, z˙e jest zbyt mie˛kki, z˙e odczuwa współczucie. Dlatego swoim zdaniem włas´ciwie nie nadaje sie˛ do słuz˙by w obozie koncentracyjnym, która˛ zasadniczo – pomimo pewnych punktów krytycznych – uwaz˙ał za konieczna˛. Nie odwaz˙ał sie˛ jednak samemu sobie do tego przyznac´. „Tutaj zaczyna sie˛ włas´ciwie moja wina593. [...] Nie zdobyłem sie˛ na te˛ odwage˛; nie chciałem sie˛ kompromitowac´, nie chciałem sie˛ przyznac´ do swojej mie˛kkos´ci. Byłem zbyt uparty, aby przyznac´ sie˛, iz˙ poszedłem błe˛dna˛ droga˛, gdy zrezygnowałem z mego zamiaru osiedlenia sie˛ na roli”594. W ten sposób stłumił on swoje człowieczen´stwo i ukrył je: „Zewne˛trznie zimny, wre˛cz kamienny, lecz wewne˛trznie najgłe˛biej wzburzony”595; „nie chca˛c uchodzic´ za mie˛kkiego, wolałem, aby mnie okrzyczano jako twardego”596. Nawet swojej z˙onie nie moz˙e wyjawic´ dre˛cza˛cych go wa˛tpliwos´ci. Nie powinno ich byc´, nie maja˛ one prawa istniec´ w jego s´wiecie. „Nawet moja z˙ona nic nie wie o tej rozterce wewne˛trznej, o tym przekonaniu. Do tej pory zachowałem to w tajemnicy”597. O wyrzutach sumienia mówił potem Höss wyraz´nie przede wszystkim w zwia˛zku z „ostatecznym rozwia˛zaniem”. Nigdy nie zapomniał spojrzen´ niektórych kobiet i dzieci: głe˛boko w jego duszy wywołały one powaz˙ne wa˛tpliwos´ci co do tego, czy konieczna jest ta masowa zagłada598. Podobna, jak w Dachau, ale jeszcze bardziej radykalna, jest jego reakcja na te doznania w zwia˛zku z masowa˛ zagłada˛ Z˙ydów. Swoich najgłe˛bszych wa˛tpliwos´ci nie odwaz˙ał sie˛ nikomu zwierzyc´; tym bardziej nie szukał wyjas´nienia poza swoim systemem odniesien´. Starał sie˛ jednak pos´rednio („nie ujawniaja˛c jednak swoich wewne˛trznych rozterek”599) wydobyc´ z Eichmanna za pomoca˛ alkoholu jego prawdziwa˛ opinie˛. Efekt znowu był taki, z˙e on sam czuł sie˛ winny: „Musze˛ otwarcie przyznac´, z˙e tego rodzaju odruchy po rozmowach z Eichmannem wydawały mi sie˛ niemal zdrada˛ Führera. Nie miałem wyjs´cia z tej rozterki duchowej”600.
593 594 595 596 597 598 599 600
430
Tamz˙e, s. 77. Tamz˙e, s. 78. Tamz˙e, s. 77. Tamz˙e, s. 79. Tamz˙e, s. 78. Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. IV,4c. Autobiografia, s. 152. Tamz˙e.
c) Uzasadnienie Warto przyjrzec´ sie˛ bliz˙ej uzasadnieniu, jakie funkcjonowało w umys´le Hössa. Otóz˙ kaz˙da „sprawiedliwa” wojna broni „swoich” przed niesprawiedliwa˛ napas´cia˛ z zewna˛trz. Höss czuł sie˛ w takiej włas´nie defensywnej sytuacji. Lévinas opisuje, jaki musi zaistniec´ warunek, aby moz˙na było uznac´ wojne˛ za sprawiedliwa˛601: jest to absolutna odpowiedzialnos´c´ wobec Drugiego, nie wyła˛czaja˛c nieprzyjaciela, az˙ do gotowos´ci oddania swego z˙ycia. W konfliktach powinienem w odpowiedzialnos´ci wobec Boga stac´ po stronie tych, którzy sa˛ najbliz˙ej sprawiedliwos´ci, miłos´ci. Zarazem jednak powinienem zachowywac´ w swoim sercu takz˙e tych Drugich. Koniecznos´c´ ewentualnego zabicia jednego dla ratowania innych rozdziera serce i musi byc´ oblana łzami. Lévinas nazywa to „słabos´cia˛ bycia drugiego stopnia”, która jest konieczna, aby „w wojnie sprawiedliwej, prowadzonej przeciwko wojnie, nieustannie drz˙ec´ – a nawet wzdrygac´ sie˛ ze zgroza˛ – włas´nie ze wzgle˛du na te˛ sprawiedliwos´c´”602. Tej „słabos´ci bycia drugiego stopnia” całkowicie jednak Hössowi brakowało. Nie podejmował on wobec Boga decyzji z miłos´ci obejmuja˛cej równiez˙ Drugich. Swoi byli dla niego wszystkim, wre˛cz boz˙kiem, Drudzy zas´ niczym. Spotkania z nimi i wywoływanych tym uczuc´ nie mógł wła˛czac´ w swoja˛ odpowiedzialnos´c´; mógł je tylko wypierac´. Pomocny był dla niego fakt, z˙e ci Drudzy zostali uznani za nie-ludzi. Esesmanom wbito do głowy, „z˙e nie wolno miec´ z˙adnego uczucia ludzkiego wobec z˙adnego wie˛z´nia”603; chodziło tu przeciez˙ nie o ludzi, lecz o „podludzi” i „wrogów pan´stwa”, „wie˛z´niów, a nie ludzi”, „ludzkie zwierze˛ta” – wszystko to rozumiane w rasistowskim konteks´cie tocza˛cej sie˛ w przyrodzie wiecznej walki. Wyrzuty sumienia były uwaz˙ane za oznaki słabos´ci, które hamuja˛ konieczna˛ walke˛ o byt i sa˛ skutkiem z˙ydowskiego wynalazku sumienia, maja˛cego w kulturze aryjskiej działanie rozkładowe. Odczłowieczenie przeciwników uwidacznia sie˛ równiez˙ w uzasadnieniu „ostatecznego rozwia˛zania kwestii z˙ydowskiej”: „Z˙ydzi sa˛ odwiecznymi
601 602 603
Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,4b. LÉVINAS, AQ, s. 233. APMO Proces Hössa 23,127.
431
wrogami narodu niemieckiego i musza˛ zostac´ wyte˛pieni [...] Jes´li nam sie˛ teraz nie uda zniszczyc´ biologicznej podstawy z˙ydostwa, to Z˙ydzi kiedys´ zniszcza˛ naród niemiecki”604. Jako z´ródło zła Z˙ydzi zostaja˛ dwojakim sposobem wyła˛czeni z mie˛dzyludzkiej odpowiedzialnos´ci. Z jednej strony stanowia˛ oni niebezpieczen´stwo „biologiczne”, nalez˙y ich wie˛c traktowac´ w kategoriach biologicznej walki o byt, jak to sie˛ dzieje w odniesieniu do s´wiata zwierze˛cego czy ros´linnego, z drugiej strony nalez˙y ich zwalczac´ jako „odwiecznych wrogów” na płaszczyz´nie metafizycznej. Stosownie do tego walka przeciwko nim powinna byc´ prowadzona ze zwierze˛cym instynktem i metafizyczna˛ siła˛ przekonania. Na tym tle jest rzecza˛ zrozumiała˛, z˙e Höss na pytanie o stosunek mie˛dzy swoim sumieniem a posłuszen´stwem odpowiedział: „Jez˙eli sam Führer nakazał «ostateczne rozwia˛zanie kwestii z˙ydowskiej», stary narodowy socjalista, a tym bardziej oficer SS, nie mógł sie˛ nad tym zastanawiac´. «Führer rozkazuje, my słuchamy» – hasło to nie było dla nas bynajmniej pustym frazesem. Traktowalis´my je bardzo powaz˙nie. Od chwili mego uwie˛zienia wielokrotnie mi mówiono, z˙e mogłem sprzeciwic´ sie˛ temu rozkazowi, z˙e mogłem nawet zastrzelic´ Himmlera. Nie wierze˛, aby ws´ród tysie˛cy oficerów SS choc´ jednemu przyszła taka mys´l do głowy. Cos´ takiego było po prostu niemoz˙liwe. [...] Osoba Reichsführera SS była nietykalna. Jego zasadnicze rozkazy wydawane w imieniu Führera były s´wie˛te. Nie podlegały one z˙adnej wykładni czy interpretacji, nie zastanawiano sie˛ nad nimi. Wykonywane były az˙ do ostatecznych konsekwencji, do s´wiadomego oddania z˙ycia”605. d) „Anonimowy chrzes´cijanin”? Höss działał, jak sam mówi, „w dobrej wierze co do słusznos´ci tej idei”606. Czy był on moz˙e kims´ z tych, których Karl Rahner nazwał „anonimowymi chrzes´cijanami”607? Czy Höss był człowiekiem, który w poszukiwaniu prawdy sprowadzony został przez swoje skaz˙one „grzechem pierworodnym” s´rodowisko – bez swojej winy – na fałszywe drogi?
604 605 606 607
432
Por. APMO Proces Hössa 21,187. Autobiografia, s. 142 n. Tamz˙e, s. 182. Por. cze˛s´c´ 2A. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,2c.
Nie. Nie było w nim bowiem podstawowego ku temu warunku, którym jest otwartos´c´ serca. Tylko tam, gdzie „z˙ycie jest rzeczywis´cie rzetelne”, nawet droga ze s´wiadomie odrzucona˛ Ewangelia˛ moz˙e byc´ droga˛ prowadza˛ca˛ do zbawienia608. Tutaj jednak nie było „szukania Boga szczerym sercem”, jak to formułuje II Sobór Watykan´ski609, ani tez˙ wysiłku, aby „wole˛ Jego przez nakaz sumienia poznana˛ [...] pod wpływem łaski pełnic´ czynem”610. To, co powstało, było ideologiczna˛ wiara˛ na gruncie ucieczki przed Bogiem i coraz wie˛kszym oporem wobec głosu sumienia. Droga z˙yciowa Hössa jest w znacznej mierze s´wiadomym tłumieniem tego głosu. „Anonimowym chrzes´cijaninem” – czy, mówia˛c lepiej: człowiekiem ida˛cym s´ladem woli Boz˙ej – byłby Höss wtedy, gdyby udzielił pozytywnej odpowiedzi na zew, jaki usłyszał w sobie w chwili spotkania z twarza˛ Drugich. Wymagałoby to od niego całkowitego zdania sie˛ na niewiadome, na tajemnice˛ miłos´ci, absolutnej odpowiedzialnos´ci wobec Drugiego, i wypuszczenia z ra˛k idolicznej podpory, bez jakiejkolwiek konkretnej wewna˛trzs´wiatowej obietnicy611. Oznaczałoby to gotowos´c´ do umierania w najszerszym sensie tego słowa i ufnos´c´ pokładana˛ wyła˛cznie w niepoje˛tym Bogu. Autentyczny głos sumienia w człowieku, który ła˛czy go z wszystkimi innymi ludz´mi i wzywa do miłos´ci, do odpowiedzialnos´ci wobec Boga, nie daje sie˛ definitywnie wyła˛czyc´. „Czułem włas´ciwie przez cały czas mojej działalnos´ci w obozach, z˙e tkwi w tym wszystkim cos´ fałszywego, cos´, z czym trudno sie˛ człowiekowi pogodzic´. Czułem, z˙e fałszywe musza˛ byc´ załoz˙enia moga˛ce doprowadzic´ do zbrodni, z którymi człowiek nie moz˙e sie˛ pogodzic´”612. Wewne˛trzny konflikt, w jaki popadł Höss, był konsekwencja˛ narodowosocjalistycznej ideologii, która przez swa˛ tres´c´ z˙a˛dała odwrócenia sie˛ od człowieczen´stwa; dlatego kaz˙dy, kto ja˛ przyja˛ł, musiał z koniecznos´ci doznac´ tej wewne˛trznej rozterki i – jes´li chciał pozostac´ nazista˛ – zabic´ swoje człowieczen´stwo. Tłumia˛c boski głos sumienia, człowiek nie tylko odczłowiecza drugiego człowieka i zadaje mu gwałt, ale czyni to samo wobec siebie samego w najgłe˛bszym wne˛trzu swojej duszy.
608 609 610 611 612
JAN PAWEŁ II, Przekroczyc´ próg nadziei, s. 145. Por. Lumen gentium, nr 16. Tamz˙e. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,3c. BATAWIA, dz. cyt., s. 53.
433
4. Wyobcowanie To stłumienie człowieczen´stwa, najbardziej wewne˛trznego głosu sumienia, poła˛czone z wydaniem siebie samego idolicznemu odniesieniu do z˙ycia, prowadziło do czworakiego wyobcowania: wzgle˛dem ideologicznych przeciwników (co jest zrozumiałe), ale takz˙e wzgle˛dem ludzi z własnego obozu (co moz˙e dziwic´), i wreszcie wzgle˛dem siebie samego oraz w ogóle wzgle˛dem rzeczowego postrzegania rzeczywistos´ci. a) Wyobcowanie wzgle˛dem ofiar Do ludzi pracuja˛cych w obozie nie miał Höss podejs´cia ludzkiego, lecz jedynie słuz˙bowe613, jakkolwiek pocza˛tkowo czuł dla nich pewne współczucie. Wskutek tego czysto „słuz˙bowego”, tzn. ideologicznego podejs´cia do wie˛z´niów, traktował ich jak rzeczy i w zwia˛zku z tym pozostawał w znacznej mierze oboje˛tny na okrucien´stwo, jakie sie˛ w obozie działo i które on sam rozmys´lnie stosował jako metode˛614. Kiedy zas´ poruszało go ono i sprawiało wewne˛trzne wzburzenie, jak to miało miejsce przy kilku spotkaniach na rampie, tłumił te doznania, aby móc w dalszym cia˛gu obchodzic´ sie˛ z wie˛z´niami na płaszczyz´nie „słuz˙bowej”. Ludzkie podejs´cie do wie˛z´niów zakłócałoby gruntownie owo „podejs´cie słuz˙bowe”, a w kon´cu całkiem by je uniemoz˙liwiło. „To nie sa˛ ludzie, to sa˛ wie˛z´niowie!” – cytuje Hössa Naujoks615. Znamienna w zwia˛zku z tym jest rola, jaka˛ w jego nawróceniu odegrało póz´niej spotkanie w polskich wie˛zieniach z byłymi wie˛z´niami z ich „ludzkim stosunkiem” do niego, który go „głe˛boko zawstydzał”616. b) Wyobcowanie wzgle˛dem swoich Spowodowane przez idoliczna˛ orientacje˛ wyobcowanie dotyczyło jednak nie tylko ludzi z drugiej strony frontu, „nieprzyjaciół”, ale takz˙e tych z własnego obozu, a wie˛c „swoich” – najbliz˙szych w s´cisłym znaczeniu tego słowa.
613 614 615 616
434
Por. APMO Proces Hössa 21,157. Por. np. cze˛s´c´ 1, rozdz. III,5b i IV,3c. NAUJOKS, dz. cyt., s. 164. Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. V,3a.
Z jego podwładnymi esesmanami, pomimo ideologii kolez˙en´stwa, nie ła˛czyły go z˙adne przyjacielskie kontakty; z˙ył jakby „za szklana˛ s´ciana˛”617. Jego szwagier, Fritz Hensel, mówił o coraz wie˛kszym zamknie˛ciu sie˛ Hössa w sobie w jego okresie os´wie˛cimskim618. Sam Höss relacjonuje, z˙e nawet ze swoja˛ z˙ona˛ ani ze swym przyjacielem Eichmannem nie mógł mówic´ o tym, co go najgłe˛biej wewne˛trznie poruszało. W lis´cie poz˙egnalnym do swojej „kochanej, dobrej Mutz” pisze: „Przez całe moje z˙ycie byłem człowiekiem zamknie˛tym w sobie, nigdy nie zgadzałem sie˛, aby ktos´ miał wgla˛d w to, co mnie wewne˛trznie najbardziej poruszało, załatwiałem to zawsze ze soba˛ samym. Jak cze˛sto, Najukochan´sza, z˙ałowałas´ i odczuwałas´ boles´nie, z˙e Ty, która byłas´ najbliz˙sza˛ mi osoba˛, tak mało mogłas´ uczestniczyc´ w moim wewne˛trznym z˙yciu. Przez wiele lat me˛czyłem sie˛ z moimi wa˛tpliwos´ciami i przygne˛bieniem co do słusznos´ci mego działania i koniecznos´ci wydawanych mi twardych rozkazów. Nie wolno mi było i nie mogłem [!] nikomu sie˛ z tego zwierzyc´. Teraz dopiero be˛dzie dla Ciebie zrozumiałe, najukochan´sza, dobra Mutz, dlaczego stawałem sie˛ coraz bardziej zamknie˛ty w sobie i coraz bardziej nieprzyste˛pny”619. Psycholog Martin Gilbert okres´lił Hössa jako człowieka „umysłowo normalnego, ale ze schizoidalna˛ apatia˛, o ubogim z˙yciu emocjonalnym i braku zdolnos´ci wczuwania sie˛ w innych”620. Ten brak zdolnos´ci wczuwania sie˛ nie był wrodzony, lecz w miare˛ wyobcowania wzgle˛dem głosu sumienia stawał sie˛ coraz bardziej stylem z˙ycia. c) Wyobcowanie wzgle˛dem siebie samego Pomimo (albo z powodu) „ope˛tania” swoim udziałem w walce o „ostateczne zwycie˛stwo” Höss nie znajdował wewne˛trznego spełnienia. „Od chwili rozpocze˛cia akcji masowej zagłady nie zaznałem w Os´wie˛cimiu nigdy szcze˛s´cia. Byłem z siebie niezadowolony. Do tego dochodziło główne zadanie, nie kon´cza˛ca sie˛ praca i niesolidnos´c´ współpracowników. Niezrozumienie i brak posłuchania u przełoz˙onych”621.
617 618 619 620 621
Por. Autobiografia, s. 110. Por. SEGEV, Commanders, s. 302. Autobiografia, s. 182. GILBERT, Tagebuch, s. 253. Autobiografia, s. 153.
435
Był niezadowolony z siebie samego, poniewaz˙ brakowało mu uznania ze strony idolicznego systemu odniesien´. Nawet gdyby u przełoz˙onych znalazł wie˛cej zrozumienia, niz˙ go miał – a nalez˙ał z pewnos´cia˛ u Pohla, Himmlera, Bormanna (a przez to chyba równiez˙ u Hitlera) do najbardziej cenionych esesmanów – idoliczny s´wiat pomimo wszystkich pochwalnych sprawozdan´ i awansów nie dałby egzystencjalnego uznania, zdolnego zaspokoic´ najgłe˛bsza˛ te˛sknote˛ człowieka za sensem s´wiata pojmowanego jako całos´c´. Wia˛z˙e sie˛ to nie tylko z tym, z˙e postawiony przez niego samego cel, „ostateczne zwycie˛stwo”, nie został osia˛gnie˛ty. O wiele gruntowniej z tym, z˙e droga do niego nie pozostawała – jak to głosiła ideologia – w zgodzie z najgłe˛bsza˛ wola˛ samej natury, lecz była z nia˛ w jaskrawej sprzecznos´ci. Höss wyczuwał to i z powodu tej wewne˛trznej rozterki, która˛ próbował stłumic´, nie mógł dojs´c´ do harmonii z samym soba˛. Pozostał człowiekiem rozdwojonym, uciekaja˛cym od prawdy, która stawiała pod znakiem zapytania jego idoliczny system odniesien´. Nie mógł stac´ sie˛ wewne˛trzna˛, harmonijna˛, zintegrowana˛ całos´cia˛, i dlatego tez˙ nie mógł stac´ sie˛ wolny i szcze˛s´liwy. Tym wewne˛trznym wyobcowaniem – bardziej jeszcze niz˙ uczuciem zawodu w zwia˛zku z przegrana˛ wojna˛ – spowodowana jest tez˙ zapewne apatia, jaka po kle˛sce hitlerowskich Niemiec rzuca sie˛ wszystkim w oczy. Se˛dzia s´ledczy Jan Sehn pisał: „Höss uznaje wprawdzie, niejako formalnie, podniesione przeciwko niemu zarzuty oskarz˙enia, lecz jego sprawozdanie pozostaje wyznaniem osoby zupełnie niezainteresowanej, która w kon´cu posuwa sie˛ do tego, z˙e uwaz˙a swój los za tragiczny”622. Wraz˙enie tragicznego losu jest tak silne dlatego, z˙e Höss w rzeczywistos´ci nie przez˙ywał swego z˙ycia sam. Powierzył on siebie ruchowi i ideologii, i współz˙ycie z tym ruchem zaste˛powało mu jego własne z˙ycie wewne˛trzne, od którego sie˛ odseparował. Dlatego ma w bardzo głe˛bokim sensie słusznos´c´, kiedy mówi, z˙e stał sie˛ „kółkiem w wielkiej niszczycielskiej maszynerii Trzeciej Rzeszy”. Prof. Batawia napisał, z˙e tym sposobem Höss stanowił „bardziej typ robota aniz˙eli z˙ywego człowieka”623.
622 623
436
SEHN, Wste˛p, s. 34. BATAWIA, dz. cyt., s. 12.
d) Wyobcowanie wzgle˛dem rzeczowego postrzegania rzeczywistos´ci Zniszczone zostało nie tylko na zewna˛trz i ku wewna˛trz zwrócone człowieczen´stwo; zagine˛ło w ogóle odniesienie do rzeczywistos´ci. „We mnie budziły sie˛ powaz˙ne wa˛tpliwos´ci, czy uda sie˛ nam wygrac´ wojne˛. [...] Nie wolno mi było jednak wa˛tpic´ w ostateczne zwycie˛stwo, musiałem w nie wierzyc´, choc´ zdrowy rozsa˛dek mówił mi jasno i jednoznacznie, z˙e musimy ja˛ przegrac´. Całym sercem byłem przywia˛zany do Führera, do idei – to wszystko nie mogło zgina˛c´. [...] Nikt nie waz˙ył sie˛ mówic´ o tym z kims´ innym. Nie z powodu obawy przed pocia˛gnie˛ciem do odpowiedzialnos´ci za defetyzm, lecz po prostu dlatego, z˙e nikt nie chciał w to uwierzyc´. S´wiat nasz nie mógł zgina˛c´. Musielis´my zwycie˛z˙yc´”624. To wyobcowanie wzgle˛dem realistycznego postrzegania rzeczywistos´ci daje sie˛ zauwaz˙yc´ niekiedy juz˙ wczes´niej, zwłaszcza gdy chodzi o dostrzeganie cierpien´ wie˛z´niów625, albo przy ocenie wrogiej „nagonki propagandowej”626. Kurczowe trzymanie sie˛ idolicznego systemu odniesien´ prowadziło do całkowitego wyobcowania pod kaz˙dym wzgle˛dem.
624 625 626
Autobiografia, s. 164. Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. IV,3d. Por. Autobiografia, s. 128.
IV
Droga wyprowadzaja˛ca z uzalez˙nienia od idola
1. Załamanie sie˛ systemu idolicznego a) Trwanie Tłumia˛c wewne˛trzne rozterki i „pocieszaja˛c nadzieja˛”627 siebie i innych, Höss pod koniec wojny po prostu nie przyjmował do wiadomos´ci faktycznej kle˛ski. Az˙ do kon´ca wyciskano z wie˛z´niów prace˛ w zakładach zbrojeniowych, starano sie˛ trwac´ na straconych pozycjach, a ludzi, którzy nie chcieli juz˙ dalej walczyc´, stawiano przed sa˛dem628. Nawet juz˙ po s´mierci Hitlera, w trakcie ostatniej ucieczki, Höss pragna˛ł dalej walczyc´: „Mego najstarszego syna zabrałem z soba˛, chciał on pozostac´ przy mnie. Mielis´my wcia˛z˙ nadzieje˛, z˙e dojdzie jeszcze do walki o ostatni, nie zaje˛ty jeszcze kawałek Niemiec”629. Kiedy kle˛ska była juz˙ oczywista, Höss przestał widziec´ w swoim z˙yciu jakikolwiek sens. Poniewaz˙ idoliczny s´wiat stał sie˛ dla niego wszystkim, chciał wraz z z˙ona˛ zaz˙yc´ trucizne˛; nie uczynili tego jednak ze wzgle˛du na dzieci630. „Powinnis´my sie˛ byli jednak otruc´. Póz´niej niejednokrotnie tego z˙ałowałem. [...] Z tym s´wiatem bylis´my skuci i zwia˛zani, powinnis´my zgina˛c´ razem z nim”631. Fakt, z˙e tego nie uczynili, moz˙e jednak wskazywac´ na to, iz˙ – choc´by pods´wiadomie – mieli jednak nadzieje˛ przekraczaja˛ca˛ granice narodowosocjalistycznego s´wiata.
627 628 629 630 631
Por. Autobiografia, s. 164. Por. tamz˙e, s. 165. Tamz˙e, s. 168. Tym róz˙nili sie˛ np. od Goebbelsów. Autobiografia, s. 168.
439
b) Krytyka Z˙yli wie˛c dalej. Dla Rudolfa Hössa rozpocza˛ł sie˛ teraz, najpóz´niej z chwila˛ uwie˛zienia (11.3.1946-16.4.1947), okres, w którym mógł on zastanowic´ sie˛ gruntownie nad całym swoim z˙yciem. „Ostateczny cel” („ostateczne zwycie˛stwo”) nie został osia˛gnie˛ty. Wraz z fiaskiem zamierzonego przez ruch nowego porza˛dku s´wiata, całkowicie róz˙nym od przewidzianego przez ideologie˛ tokiem historii i s´miercia˛ najwaz˙niejszych przywódców narodowego socjalizmu idoliczna struktura z˙ycia Hössa uległa gruntownemu zachwianiu i zakwestionowaniu. On jednak nie załamał sie˛ od razu i całkowicie. Moz˙na po tym poznac´, jak głe˛bokie pie˛tno odcisne˛ła ideologia na jego z˙yciu: „Idei i pogla˛dów, które sie˛ wyznawało przez 25 lat, z którymi sie˛ zrosło ciałem i dusza˛, nie moz˙na po prostu porzucic´, dlatego z˙e ucieles´nienie tej idei, pan´stwo narodowosocjalistyczne, jego kierownictwo, poste˛powali błe˛dnie, a nawet zbrodniczo, i z˙e wskutek tych błe˛dów , na skutek takiego działania s´wiat ten sie˛ zawalił i cały naród niemiecki na dziesie˛ciolecia wtra˛cony został w bezprzykładna˛ ne˛dze˛. Ja tego nie potrafie˛”632. W pierwszym okresie po kle˛sce rozróz˙niał on mie˛dzy „koncepcja˛ z˙ycia” a jej „ucieles´nieniem” (pan´stwo narodowosocjalistyczne, jego kierownictwo), aby wytłumaczyc´ sobie jakos´ kle˛ske˛. Zachował antysłowian´skie i antysemickie nastawienie, ale zarza˛dzone przez kierownictwo metody ujarzmienia wzgle˛dnie eksterminacji uwaz˙ał teraz za „błe˛dne, a nawet zbrodnicze” – z punktu widzenia „ostatecznego celu”, bowiem ta˛ droga˛ „cały naród niemiecki na dziesie˛ciolecia wtra˛cony został w bezprzykładna˛ ne˛dze˛”633. Ta wiernos´c´ „narodowosocjalistycznej koncepcji z˙ycia”, dochowywana jeszcze teraz, kiedy u ludzi, w których mocy sie˛ znalazł, z pewnos´cia˛ nie mogła mu pomóc, s´wiadczy o sumiennos´ci jego poszukiwania. Nawia˛zuje on do tego, co rozumie. Z tym wia˛z˙e sie˛ tez˙ prawdopodobnie gotowos´c´ Hössa do zeznan´, tak rzadka u esesmanów. Prof. Batawia relacjonuje, z˙e on, tak głe˛boko przekonany do „idei”, nie mógł sie˛ pogodzic´ z poste˛powaniem kolegów z SS, którzy usiłowali wyprzec´ sie˛ jakiejkolwiek
632 633
440
Tamz˙e, s. 173. Tamz˙e.
odpowiedzialnos´ci634. Odpowiada temu fakt, z˙e jego zeznania ida˛ całkowicie po linii ideologii SS, a po cze˛s´ci sa˛ nawet stylizowane635. c) Odrzucenie Przyczyna˛ włas´ciwego załamania sie˛ ideologii nie było jej praktyczne niepowodzenie. Kluczem, który otworzył droge˛ do tego, by na kon´cu moz˙na było powiedziec´: „cała ideologia, cały s´wiat, w które tak mocno i s´wie˛cie wierzyłem, opierały sie˛ na zupełnie fałszywych załoz˙eniach”, było dos´wiadczenie człowieczen´stwa636. Tego, z˙e włas´nie ze strony ofiar („wielu z nich to byli wie˛z´niowie Os´wie˛cimia lub innych obozów”) dozna wyrazów ludzkiego zrozumienia, co go „bardzo cze˛sto głe˛boko zawstydzało”, nigdy by nie oczekiwał. „Czym jest człowieczen´stwo, dowiedziałem sie˛ dopiero tutaj, w polskich wie˛zieniach”637. Z pewnos´cia˛ przyczyniły sie˛ do tego takz˙e rozmowy z se˛dzia˛ s´ledczym Janem Sehnem, przewodniczenie głównej rozprawie przez se˛dziego Eimera („Przed sa˛dem stoi przede wszystkim człowiek”), długie rozmowy z prof. Batawia˛, a wreszcie spotkanie z jezuita˛ ojcem Lohnem. Dos´wiadczenia te nie tylko nauczyły go nowego spojrzenia na „podludzi”. Ugodziły one przede wszystkim w sama˛ istote˛ jego wewne˛trznego wyobcowania, które kazało mu trzymac´ sie˛ kurczowo ideologii. Dos´wiadczył całkowicie nieoczekiwanie czegos´, czego od dawna nie dos´wiadczał: akceptacji i poszanowania w centrum swojej osoby. Prawdopodobnie przywróciło to jego poczuciu własnej wartos´ci grunt pod nogami, który pozwolił mu zrezygnowac´ z ideologii, bez jednoczesnego wydania sie˛ na pastwe˛ nicos´ci. Tylko z takiej innej płaszczyzny w ogóle moz˙liwa jest radykalna krytyka dotychczasowego s´wiatopogla˛du. Nikt nie moz˙e zdawac´ sie˛ na prawde˛, która oznacza jego własne zniszczenie. Nie chodzi przy tym o s´mierc´ w s´cisłym sensie tego słowa, lecz o własna˛ pozycje˛ w konteks´cie sensu z˙ycia. Perspektywe˛ swojej s´mierci przyja˛ł Höss zgodnie z dawna˛ wizja˛ s´wiata: „Jakz˙e zazdroszcze˛ tym kolegom, którym dane było umrzec´ honorowa˛ s´miercia˛ z˙ołnier-
634 635 636 637
Por. BATAWIA, dz. cyt., s. 12. Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. V,2a. Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. I,2. Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. V,3a. Autobiografia, s. 180.
441
ska˛”638. Po przewrocie dziejowym wie, z˙e jej nie ujdzie, ale nie ma to juz˙ dla niego sensu: „Maszyna została rozbita, motor zniszczony i ja musze˛ zgina˛c´ wraz z nimi. S´wiat tego z˙a˛da”639. Odpowiednia do tego jest jego postawa: „Moja˛ osobe˛ od samego pocza˛tku wykres´liłem, o to sie˛ nie martwie˛, z tym juz˙ skon´czyłem”640; motywowac´ moz˙e go jeszcze tylko mys´l o z˙onie i dzieciach. Całkiem inny ton daje sie˛ słyszec´ przy kon´cu jego z˙ycia: „Za odpowiedzialnos´c´ moja˛ płace˛ z˙yciem. Oby mi Bóg wybaczył kiedys´ moje czyny!”641 Teraz jego osoba nie jest juz˙ „wykres´lona”, lecz waz˙na – nie tylko co do odpowiedzialnos´ci (nie tylko jako kółko w maszynie), ale takz˙e w rachunku przed Bogiem. Dopiero teraz, po uznaniu jego osoby poza ramami dawnego systemu odniesien´, jest on zdolny do aktywnego zdystansowania sie˛ wobec nazistowskiego s´wiatopogla˛du, które jest czyms´ wie˛cej niz˙ rezygnacja˛.
2. Nawrócenie a) „Odnalazłem mego Boga” Nowa orientacja ma równiez˙ wymiar religijny, który Höss przez˙ywa jako nawrócenie: „Było wie˛c zupełnie logiczne, z˙e wyrosły we mnie duz˙e wa˛tpliwos´ci, czy równiez˙ moje odwrócenie sie˛ od Boga nie wychodziło z fałszywych przesłanek. Było to cie˛z˙kie zmaganie sie˛. Odnalazłem jednak swoja˛ wiare˛ w mego Boga”642. Zwraca uwage˛ fakt, z˙e ostatni krok – odrzucenie całej ideologii i wyraz´ne okres´lenie nowej orientacji z˙yciowej – naste˛puje dopiero tak póz´no. Jeszcze w lis´cie do z˙ony z 26 marca 1947 r. nic takiego sie˛ nie wyczuwa; mówi o tym dopiero list poz˙egnalny z 11 kwietnia. Dlatego jest rzecza˛ prawdopodobna˛, z˙e decyduja˛cy wpływ miała tutaj rozmowa z ojcem Lohnem.
638 639 640 641 642
442
Tamz˙e, s. 177. Tamz˙e. Tamz˙e. „Biuletyn GKBZH w Polsce”, VII, s. 222. Autobiografia, s. 182.
Ojciec Lohn był czcicielem Serca Jezusa, podkres´laja˛cym miłos´c´, „te˛ miłos´c´, która była spre˛z˙yna˛ i motorem wszystkich czynów, dzieł, słów Pana Jezusa, kaz˙dego Jego tchnienia, kaz˙dego kroku dla zbawienia ludzi”643. Stosunek do Boga i miłos´c´ do ludzi ła˛cza˛ sie˛ u niego w jedno. Byc´ moz˙e z tym wia˛z˙e sie˛ podkres´lanie „głosu serca” w listach poz˙egnalnych Hössa: „płyna˛ce z serca człowieczen´stwo”644; „zwaz˙aj zwłaszcza na głos swego serca”645; „macie mie˛kkie, czułe serca. Zachowajcie je w Waszym póz´niejszym z˙yciu. To jest najwaz˙niejsze”646. To poła˛czenie wiary i człowieczen´stwa wskazuje na to, z˙e Bóg „odnalazł” Hössa, z˙e nie był juz˙ „Bogiem” wypaczonym przez autorytarny fanatyzm ojca, lecz dos´wiadczanym jako kochaja˛cy i powołuja˛cy do miłos´ci Bóg. Formalnym krokiem, który przypiecze˛tował ten powrót do wizji z˙ycia, jaka˛ daje wiara chrzes´cijan´ska, było poprzedzone spowiedzia˛ ponowne wsta˛pienie do wspólnoty Kos´cioła katolickiego. Ostatecznie chyba jedynie wymiar religijny jest w stanie zapewnic´ akceptacje˛, w która˛ moz˙e uwierzyc´ nawet komendant obozu Auschwitz – i to jednoczes´nie z uznaniem swojej winy. Po tym, co sie˛ stało, jest rzecza˛ po ludzku niemoz˙liwa˛ okazanie szacunku Hössowi jako osobie, która przeciez˙ nie daje sie˛ oddzielic´ od swojej historii. Zwłaszcza ofiary i ich rzecznicy nie moga˛ tego uczynic´ sami z siebie. Jes´li zas´ moga˛ – a gdyby nie mogli, byłoby rzecza˛ az˙ nadto zrozumiała˛ – to jest to moz˙liwe tylko przez wiare˛ w jaka˛s´ inna˛ instancje˛, od której Höss moz˙e otrzymac´ swoja˛ absolutna˛ wartos´c´ jako człowiek. W przyje˛cie – a nie pote˛pienie – przez Boga ludzie moga˛ tylko wierzyc´ i te˛ swoja˛ wiare˛ wyraz˙ac´. Ta˛ włas´nie wiara˛ naznaczone było spotkanie z ojcem Lohnem, który póz´niej tak oto to sformułował: „Najwie˛kszymi wzgle˛dami miłosiernego Zbawcy cieszyli sie˛ grzesznicy, bo tez˙ ich niedola była najwie˛ksza. Z odme˛tu i przepas´ci grzechu nie mogło ich nic wyrwac´, tylko bezgraniczne miłosierdzie Jego serca”647. Miejscem, w którym to niewyczerpane Boz˙e zmiłowanie osia˛ga konkretnie grzesznika, jest sakrament spowiedzi648.
643 644 645 646 647 648
„Posłaniec Serca Jezusowego”, XI 1949, s. 338. Autobiografia, s. 180. Tamz˙e, s. 184. Tamz˙e, s. 185. „Posłaniec Serca Jezusowego”, VIII 1950, s. 245. Por. tamz˙e.
443
Nie wiemy, co sie˛ przy tej spowiedzi rzeczywis´cie dokonało. Tres´c´ spowiedzi okrywa jej tajemnica. Moz˙emy jedynie próbowac´ badac´ ostroz˙nie s´lady w konteks´cie tego wydarzenia. Otóz˙ wiele przemawia za tym, z˙e spowiedz´ Hössa była jego autentyczna˛, wewne˛trzna˛ sprawa˛, nie zas´ czyms´ udawanym czy powierzchownym. Ale cokolwiek moglibys´my poznac´ z dokumentów czy wywnioskowac´ droga˛ rozumowania, to przeciez˙ samo nawrócenie – jes´li takowe miało miejsce – pozostaje zawsze tajemnica˛. Nie tylko z˙e nie wiemy, co sie˛ rzeczywis´cie dokonało w sercu Rudolfa Hössa; samo wydarzenie nawrócenia – jes´li mamy tu z nim do czynienia – pozostaje niewytłumaczalnym cudem, nieskon´czenie bardziej, niz˙ jest cudem rozkwitnie˛cie kwiatu pod wpływem słonecznego s´wiatła. Jest to cud działania łaski. Nie moz˙e tutaj chodzic´ o rozjas´nienie czy wyjas´nienie tej tajemnicy. Chodzi o zastanowienie sie˛, co taka spowiedz´ oznacza, a czego nie oznacza pod wzgle˛dem teologicznym. Odnalezienie wiary w „mego Boga” i „płyna˛cego z serca człowieczen´stwa” ida˛ ze soba˛ w parze. Tymczasem Höss przekazuje swojej rodzinie jako testament tylko „człowieczen´stwo”, pozostawiaja˛c jej co do wiary całkowicie wolny wybór: „Gdybys´ Ty, moja kochana, dobra Mutz, miała znalez´c´ w wierze chrzes´cijan´skiej siłe˛ i pocieche˛ w Twojej biedzie, idz´ za pope˛dem swego serca. Nie pozwól sie˛ niczym wprowadzic´ w bła˛d. Nie powinnas´ sie˛ równiez˙ w z˙adnym wypadku wzorowac´ na mnie. W tej sprawie powinnas´ sama decydowac´ o sobie. [...] Klaus póz´niej, gdy be˛dzie bardziej dojrzały, powinien sam decydowac´ i wybrac´ sobie droge˛”649. To ostatnie zdanie jest godne uwagi, ukazuje bowiem w tym punkcie całkiem inna˛ postawe˛ Rudolfa Hössa wobec jego syna niz˙ ta, jaka˛ miał wobec niego jego ojciec. Biora˛c rozbrat z „ideologia˛” (która˛ teraz sam tak nazywa) Höss wskazuje zarazem swej z˙onie i swoim dzieciom nowa˛ orientacje˛ z˙yciowa˛, której centrum ma stanowic´ człowieczen´stwo: „Moje chybione z˙ycie nakłada na Ciebie, Najukochan´sza, s´wie˛ty obowia˛zek wychowania naszych dzieci w duchu prawdziwego, płyna˛cego z serca człowieczen´stwa”650. „Ba˛dz´ człowiekiem kieruja˛cym sie˛ przede wszystkim głe˛bokim uczuciem człowieczen´stwa”651.
649 650 651
444
Autobiografia, s. 182 n. Tamz˙e, s. 180. Tamz˙e, s. 184.
b) Wyznanie winy Ale co sie˛ dzieje z niesłychana˛ wina˛? Czy traci ona po prostu znaczenie, zostaje zapomniana? A co ze sprawiedliwos´cia˛? Czy niezmierzone cierpienia ofiar, s´mierc´ setek tysie˛cy cos´ jeszcze znacza˛? Swoja˛ odpowiedzialnos´c´ jako komendanta obozu Auschwitz uznał Höss od samego pocza˛tku. Pocza˛tkowo nie było to jednak wyznanie winy, lecz konsekwencja jego wiernos´ci wobec narodowego socjalizmu. Zrozumienie osobistej winy rozwijało sie dopiero stopniowo, zawsze w zwia˛zku z „głosem serca”. Pierwsza wzmianka o wraz˙eniach w Dachau i ze słuz˙by w SS jest jeszcze całkowicie osadzona w idolicznym systemie odniesien´ – podobnie jak wyrzuty sumienia przy akcjach masowej zagłady (zob. wyz˙ej). Takz˙e wyznanie w trakcie procesu, z˙e do wie˛z´niów miał tylko podejs´cie słuz˙bowe652, tłumaczy pocza˛tkowo koniecznos´cia˛ skoncentrowania sie˛ na „głównym zadaniu”653. A jednak fragmenty te wskazuja˛ na decyduja˛ce punkty pe˛knie˛cia w narodowosocjalistycznej orientacji z˙yciowej. Dopiero kiedy powaz˙ne potraktowanie człowieczen´stwa przestało byc´ tłumione i Höss zrozumiał, z˙e nie oznacza to jego zguby, lecz akceptacje˛, co go „głe˛boko zawstydzało”, stały sie˛ moz˙liwe nie tylko rezygnacja z kurczowego trzymania sie˛ narodowosocjalistycznej koncepcji z˙ycia i odkrycie na nowo człowieczen´stwa jako podstawowej wartos´ci, ale takz˙e wyznanie rozpoznanej na tym tle winy: „W osamotnieniu wie˛ziennym doszedłem do gorzkiego zrozumienia, jak cie˛z˙kie popełniłem na ludzkos´ci zbrodnie. Jako komendant obozu zagłady w Os´wie˛cimiu urzeczywistniałem cze˛s´c´ straszliwych planów «Trzeciej Rzeszy» – ludobójstwa. W ten sposób wyrza˛dziłem ludzkos´ci i człowieczen´stwu najcie˛z˙sze szkody. Szczególnie narodowi polskiemu zgotowałem niewysłowione cierpienia. [...] Dopiero w polskich wie˛zieniach poznałem, co to jest ludzkos´c´. Mimo wszystko, co sie˛ stało, traktowano mnie po ludzku, czego nigdy bym sie˛ nie spodziewał i co mnie najgłe˛biej zawstydzało”654 – napisał Höss w swoim ostatnim os´wiadczeniu, na cztery dni przed egzekucja˛.
652 653 654
Tamz˙e. Tamz˙e, s. 109. „Biuletyn GKBZH w Polsce”, VII, s. 222.
445
To wyznanie winy pozostaje zacza˛tkowe i niepełne, co przemawia za tym, z˙e jest ono szczere. Höss wyznaje to, co sobie us´wiadomił i zrozumiał. Punktem wyjs´cia jest uczucie z˙alu wobec ludzi, którzy tyle ucierpieli, a przeciez˙ całkiem nieoczekiwanie okazali mu ludzkie zrozumienie. Z tej perspektywy naste˛puje us´wiadomienie sobie „potwornych zbrodni przeciwko człowieczen´stwu i ludzkos´ci”655. Ta moralna refleksja nie obejmuje jednak wszystkiego, co sie˛ działo w KZ Auschwitz. Höss pisze na przykład: „Szczególnie narodowi polskiemu zgotowałem niewysłowione cierpienia”. Ale niewysłowione cierpienia zgotował on tez˙ szczególnie narodowi z˙ydowskiemu. Jego stosunek do Z˙ydów i innych kategorii ofiar nie znajduje juz˙ uwidocznienia w s´wiadectwach dotycza˛cych jego nawrócenia. Jeszcze na krótko przed „os´wiadczeniem”, w lis´cie poz˙egnalnym do z˙ony napisał on w pierwszych wierszach: „Nies´wiadomie stałem sie˛ kółkiem monstrualnej niemieckiej maszynerii zagłady”. Otóz˙ wydaje sie˛, z˙e „os´wiadczenie” idzie wyraz´nie dalej niz˙ te słowa. Ale trzeba tez˙ całkiem po ludzku liczyc´ sie˛ z tym, z˙e nowa orientacja i pozostałos´ci dawnej mieszaja˛ sie˛ jeszcze ze soba˛ i z˙e proces przewartos´ciowania całego z˙ycia poste˛puje powoli. Prawdopodobnie łatwiej było Hössowi wyznac´ swoja˛ wine˛ wobec Polaków niz˙ wobec swojej z˙ony, z która˛ ła˛czył go dawny pogla˛d na z˙ycie i z która˛ teraz, u kresu swego z˙ycia, pragna˛ł sie˛ nadal dobrze rozumiec´. Potrzebował napisac´ kilka stron listu poz˙egnalnego, zanim powiedział o swoim nawróceniu i wytłumaczył je. Jak niepełne jest to wyznanie winy, moz˙na poznac´ po naste˛puja˛cych zdaniach: „O wie˛kszos´ci okropnos´ci i potwornos´ci, jakie sie˛ tam działy, dowiedziałem sie˛ dopiero podczas s´ledztwa i procesu. Nie da sie˛ opisac´, jak mnie oszukiwano, jak wypaczano moje zarza˛dzenia i jak wszystko to, co sie˛ tam działo, wykonywano rzekomo na mój rozkaz. Mam nadzieje˛, z˙e winni nie ujda˛ sprawiedliwos´ci”656. Jest moz˙liwe, z˙e Höss był pod wraz˙eniem tego, co wyszło na jaw podczas procesu. Moz˙liwe, z˙e o wielu rzeczach nie wiedział. Niewa˛tpliwie jednak „o wie˛kszos´ci”, jes´li nie w szczegółach, to jednak ogólnie wiedział. Czy zatem nie jest to wyraz´ne kłamstwo? Czy nie chce sie˛ on przed z˙ona˛ usprawiedliwiac´? „Winni” sa˛
655 656
446
Tamz˙e. Autobiografia, s. 179.
ci, którzy nie wykonywali jego zarza˛dzen´. To oni nie powinni „ujs´c´ sprawiedliwos´ci”. Kto i za co ma ich sa˛dzic´? Za okrucien´stwa, które wykraczały przeciwko regułom SS? Wobec jakiego sa˛du czuje sie˛ tutaj Höss wewne˛trznie jeszcze odpowiedzialny? W zdaniach tych góre˛ bierze idol. I stosownie do tego nie ma tu odpowiedzialnos´ci wobec Boga, a jedynie „tragiczny los”, a wie˛c „co pomoga˛ wszelkie rozwaz˙ania – fałszywe czy słuszne”657. Poniewaz˙ w ramach listu poz˙egnalnego do z˙ony, a potem mie˛dzy listami poz˙egnalnymi a os´wiadczeniem moz˙na zauwaz˙yc´ pewien poste˛p, wolno przyja˛c´, z˙e nawrócenie Hössa nie było udawane, lecz miało w jego intencji rzeczywis´cie stanowic´ nowy pocza˛tek w jego z˙yciu, który z trudem i powoli zaczynał torowac´ sobie droge˛. Nalez˙y zauwaz˙yc´, jak ogromny był ten krok, uczyniony przez Hössa w bardzo krótkim czasie658. Skon´czona nieskon´czonos´c´ człowieka sprawia, z˙e z jednej strony musi on podja˛c´ obejmuja˛ca˛ całe z˙ycie fundamentalna˛ decyzje˛, któremu panu chce słuz˙yc´: Bogu czy boz˙kowi, z drugiej zas´ ta zasadnicza decyzja jest realizowana w całkiem konkretnych pojedynczych sytuacjach i musi wtedy – zwłaszcza przy nawróceniu, jak w przypadku Hössa – przenikac´ i zmieniac´ rzeczywistos´c´ ukształtowana˛ przez zupełnie inne orientacje. Dotyczy to np. tres´ci i wzorów wartos´ci, które dota˛d kształtowały jego stosunek do z˙ony; dotyczy to zachowanych w pamie˛ci wzorców; dotyczy to pojmowania swojej pracy jako komendanta obozu Auschwitz, i wielu innych spraw. Dlatego wyste˛powanie obok siebie elementów dawnych i nowych, i kruchos´c´ jego nawrócenia, nie powinny dziwic´. Jes´li przyjmiemy, z˙e posiadane przez nas s´wiadectwa sa˛ wyrazem uczciwego wysiłku, nie zas´ obłudy, to pomimo wszystko dominuje wraz˙enie, z˙e jest to mozolna droga we włas´ciwym kierunku. Przysta˛pienie do Kos´cioła katolickiego i spowiedz´ nie wymaga, aby dany człowiek był doskonały. Nie wymaga tez˙, aby widział sam siebie do głe˛bi i w pełni nad soba˛ panował. Wymaga natomiast, aby pragna˛ł on z˙yc´ w relacji do Boga. Boz˙e spojrzenie jest pełne miłos´ci, ale takz˙e pełne prawdomównos´ci. Poddac´ sie˛ spojrzeniu Boga znaczy nauczyc´ sie˛ widziec´
657
Tamz˙e, s. 180. Zaprzyjaz´niony kapelan wie˛zienny Gerd Brisch powiedział mi, z˙e tego rodzaju nawrócenie jest w ogóle czyms´ niezwykle rzadkim i z˙e jego zdaniem – patrza˛c czysto po ludzku – niczego poza takim stadium wste˛pnym nie moz˙na oczekiwac´. 658
447
na nowo siebie i rozpoznawac´ obiektywny grzech nawet tam, gdzie nie było subiektywnego poczucia winy659. Pełne rozpoznanie winy w Boz˙ym s´wietle obejmuje us´wiadomienie sobie własnej odpowiedzialnos´ci za wybór drogi, na która˛ sie˛ wsta˛piło. Nie moz˙na juz˙ wie˛c powiedziec´: „Nies´wiadomie stałem sie˛ kółkiem monstrualnej niemieckiej maszynerii zagłady”, lecz trzeba stwierdzic´: „Cie˛z˙ko jest, gdy człowiek musi u kresu przyznac´ sie˛ do tego, z˙e szedł błe˛dna˛ droga˛ i sam zgotował dla siebie taki koniec”660. Za fałszywa˛ motywacje˛ uznaje Höss swoja˛ „fanatyczna˛ miłos´c´ do ojczyzny” (wskazany tu zostaje idol) i swoje „przesadne poczucie obowia˛zku”661 (wskazana tu zostaje idoliczna postawa). Ale nie tylko wybór ideologii okazuje sie˛ fałszywy. Wprawdzie działał on „w dobrej wierze co do słusznos´ci tej idei”, ale jego poste˛powanie w słuz˙bie tej ideologii było zupełnie fałszywe. Był on nie tylko nies´wiadomym „kółkiem monstrualnej niemieckiej maszynerii zagłady”662, lecz dopus´cił sie˛ przez to cie˛z˙kich zbrodni na ludzkos´ci. „Jako komendant obozu zagłady w Os´wie˛cimiu urzeczywistniałem [ja – nie maszyneria] cze˛s´c´ straszliwych planów «Trzeciej Rzeszy» – ludobójstwa. W ten sposób wyrza˛dziłem [ja] ludzkos´ci i człowieczen´stwu najcie˛z˙sze szkody”663. W s´wietle człowieczen´stwa, którego radykalizm jest s´wiatłem Boz˙ym, zaczyna Höss – jak sie˛ zdaje – dostrzegac´ swoja˛ wine˛ takz˙e tam, gdzie w chwili popełnienia czynu nie było subiektywnie poczucia winy664. c) Odpuszczenie Co oznacza odpuszczenie grzechów? Co zostaje odpuszczone? Tego, co sie˛ stało, nie moz˙na naprawic´ – w sensie przywrócenia takiego stanu, jak gdyby nic sie˛ nie stało. Takie „odpuszczenie” nie istnieje.
659
Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,2c. Autobiografia, s. 179. 661 Tamz˙e. 662 Tamz˙e. 663 „Biuletyn GKBZH w Polsce”, VII, s. 222. 664 Odpowiada temu „Sa˛d Ostateczny” w Mt 25. Ludzie z´li z pozornie „czystym sumieniem” pytaja˛: „Panie, kiedy widzielis´my Cie˛ głodnym albo spragnionym, albo przybyszem, albo nagim, kiedy chorym albo w wie˛zieniu, a nie usłuz˙ylis´my Ci?” 660
448
Przebaczyc´ moz˙e tylko ten, w kogo zły czyn ugodził. Nie moz˙na przebaczac´ ran zadanych komus´ trzeciemu, poniewaz˙ przywrócenie dobrej relacji jest sprawa˛ zranionego. Chyba z˙e otrzymało sie˛ wyraz´ne upowaz˙nienie do tego. W tym sensie z˙aden kapłan nie moz˙e sam z siebie odpus´cic´ grzechów popełnionych przez penitenta wobec osób trzecich. Ojciec Lohn nie mógł powiedziec´ Hössowi, z˙e wybacza mu to, co komendant KZ Auschwitz wyrza˛dził swoim ofiarom. Ojciec Lohn mógł „tylko” powiedziec´, z˙e jest upowaz˙niony do obietnicy, iz˙ Bóg odpuszcza wyrza˛dzone sobie zło i gotów jest odnowic´ dobra˛ relacje˛665. Ale co to oznacza? Skoro – z jednej strony – Bóg oznacza miłos´c´, która jest dana z aktem stworzenia (a która˛ nazwalis´my wyz˙ej „macierzyn´stwem”), to odpuszczenie znaczy, z˙e moz˙na zaryzykowac´ przepastnie głe˛bokie zasadnicze zaufanie. Tylko w ufnos´ci w nieskon´czone Boz˙e miłosierdzie moz˙na wytrzymac´ spojrzenie na własna˛ nieskon´czona˛ wine˛. Skoro jednak – z drugiej strony – spotykamy Boga stale w twarzy Drugiego jako wezwanie do miłos´ci, to przywrócenie relacji do Boga oznacza gotowos´c´ do podje˛cia tego wezwania do nieskon´czonej odpowiedzialnos´ci. Relacja do Boga przywraca relacje˛ do wszystkich ludzi. Dobra relacja do Boga stwarza s´wiadomos´c´ nieskon´czonej odpowiedzialnos´ci w tajemnicy miłos´ci. Tak wie˛c spowiedz´ jest równiez˙ wyrazem podje˛cia na nowo (ze strony Hössa, z Boz˙a˛ pomoca˛) dobrej relacji do wszystkich ludzi, zwłaszcza do ofiar. Nie ma zbawienia izolowanego. Höss nie moz˙e juz˙ zrozumiec´ siebie bez swej nieskon´czonej odpowiedzialnos´ci wobec ofiar. Relacja mie˛dzy sprawca˛ a ofiara˛ zmienia sie˛ teraz zasadniczo. Ten, kto wyrza˛dził komus´ zło, sprawił, z˙e ofiara moz˙e sprawce˛ jako takiego
665 Wiara w nieustanna˛ gotowos´c´ Boga do przebaczania wyste˛puje równiez˙ w teologii z˙ydowskiej. Por. deklaracje˛ kre˛gu dialogowego „Z˙ydzi i chrzes´cijanie” Centralnego Komitetu Niemieckich Katolików z 6.1.1988 PO 50 LATACH – jak mówic´ o winie, cierpieniu i pojednaniu?, s. 9: „Włas´nie fakt, z˙e róz˙ne tradycje religijne sa˛ wewne˛trznie zgodne co do Boz˙ej łaskawos´ci, dawał i daje nam siłe˛ i nadzieje˛”. – Por. takz˙e hasło Forgiveness w Encyclopaedia judaica, vol. 6, Jerusalem 1972, s. 1435: „Majmonides tak oto formułuje z˙ydowski pogla˛d na Boz˙e przebaczenie: Jes´li jakis´ człowiek nawet przez całe z˙ycie grzeszył, a w dniu s´mierci z˙ałuje tego, wszystkie jego grzechy zostaja˛ mu odpuszczone (Yad, Teshuvah 2:1)”. – Por. takz˙e L. BAECK, Das Wesen des Judentums, Wiesbaden, Fourier, 31985, s. 178-184.
449
(czynia˛cego zło) tylko odrzucic´. Zły czyn niszczy dobra˛ relacje˛. Odpuszczenie oznacza utrzymanie lub przywrócenie – pomimo złego czynu – dobrej relacji. Warunkiem tego po stronie sprawcy jest nawrócenie. Przestaje on wtedy byc´ sprawca˛ zła, pragnie teraz sam dobrej relacji i prosi o przebaczenie – o to, aby przeszły zły czyn nie miał wpływu na relacje˛. Wskutek tego przeszłos´c´ nie staje sie˛ wprawdzie niebyła˛, ale traci „przeklen´stwo złego czynu”, swoja˛ niszcza˛ca˛ relacje˛ moc – pod warunkiem, z˙e pros´ba o przebaczenie zostaje przez osobe˛ dotknie˛ta˛ złym czynem w tym sensie przyje˛ta. Po stronie ofiary warunkiem tego jest dojrzenie w sprawcy nie sprawcy jako takiego, lecz człowieka w innym aspekcie (w jego niezbywalnej godnos´ci, jako dziecko Boz˙e lub tp.). W z˙adnym razie nie moz˙e to jednak byc´ wymagane i jes´li naste˛puje, to w obliczu wyrza˛dzonych krzywd pozostaje w pełni nie zasłuz˙onym darem, czysta˛ łaska˛. d) Skrucha i zados´c´uczynienie W jaki sposób dobra relacja Hössa z ofiarami moz˙e „z Boz˙a˛ pomoca˛” stac´ sie˛ moz˙liwa? Zawstydzenie Hössa wskutek ludzkiego traktowania w wie˛zieniu pozwala sie˛ juz˙ domys´lac´, co oznacza skrucha: jest to egzystencjalny wstrza˛s spowodowany s´wiadomos´cia˛, jak bardzo samemu zraniło sie˛ człowieczen´stwo – innych ludzi. Kiedy ojciec Lohn opowiada swoim współbraciom, z˙e Höss był rzeczywis´cie skruszony, kiedy kos´cielny mówi o płaczu podczas przyjmowania Komunii s´wie˛tej666, wolno chyba sa˛dzic´, z˙e odnowieniu relacji towarzyszył głe˛boki wstrza˛s spowodowany us´wiadomieniem sobie własnej winy. Człowiek jest skon´czona˛ nieskon´czonos´cia˛. Równiez˙ skruche˛ wywołuje materia skon´czona. Nie moz˙na ogarna˛c´ konkretnymi łzami wszystkich zbrodni, za jakie odpowiedzialny był komendant obozu koncentracyjnego Auschwitz. Moz˙e jednak wszystko to zbiega sie˛ jakos´ w wyznaniu winy wzgle˛dem „ludzkos´ci i człowieczen´stwa” i we łzach wobec Boga? Skrucha, wyraz z˙alu z powodu zranionej relacji budzi pragnienie jej uzdrowienia i przezwycie˛z˙enia negatywnych skutków przeszłych czynów.
666
450
Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. V,3b.
Dokumenty zawieraja˛ tylko niewiele s´ladów wskazuja˛cych na to, z˙e Höss zrozumiał, iz˙ chodzi o uzdrowienie relacji z wszystkimi ludz´mi. Takim najwyraz´niejszym s´ladem jest jego ostatnie „os´wiadczenie”, złoz˙one na cztery dni przed egzekucja˛, kon´cza˛ce sie˛ zdaniem: „Oby obecne ujawnienia i stwierdzenia tych potwornych zbrodni przeciwko człowieczen´stwu i ludzkos´ci doprowadziły do zapobiez˙enia na cała˛ przyszłos´c´ powstawaniu załoz˙en´, moga˛cych stac´ sie˛ podłoz˙em tego rodzaju okropnos´ci”667. Cała tres´c´ tego os´wiadczenia, do którego złoz˙enia zmusiło go jego sumienie668, jest najdobitniejszym publicznym zdystansowaniem sie˛ Hössa od jego czynów popełnionych z pobudek nazistowskich. Ale co jeszcze moz˙e on naprawic´, zwłaszcza skoro wkrótce czeka go s´mierc´? Jak moz˙e przywrócic´ dobra˛ relacje˛ ze swymi ofiarami? Czy nie moz˙e byc´ tak, z˙e niektórzy nie chca˛ dobrej relacji z nim? Wtedy jego zadaniem jest pokuta669, przyje˛cie z pokora˛ az˙ nazbyt zrozumiałej oboje˛tnos´ci czy zgoła nienawis´ci. A jes´li juz˙ nie z˙yja˛?670 Krew Abla woła z ziemi. Czy relacje˛ z Ablem, czy relacje˛ z ludz´mi zamordowanymi w komorach gazowych moz˙na uzdrowic´? Przede wszystkim nalez˙y podkres´lic´, z˙e relacja ta nadal istnieje, z˙e Höss moz˙e rozumiec´ siebie tylko w tych relacjach, z˙e zniszczenie nie moz˙e zniszczyc´ tej wie˛zi (co było nazistowskim zamiarem). Tradycja katolicka rozróz˙nia mie˛dzy wina˛ za grzechy, która zostaje odpuszczona, a karami za grzechy, które trzeba ponies´c´. Relacja z Bogiem jest przywrócona, ale przeciez˙ skutki grzechu jeszcze przez to nie znikły; relacja z Bogiem domaga sie˛ wynagrodzenia za nie. Ten obowia˛zek jest wiecznie aktualny – nie ustaje ani ze s´miercia˛ ofiary, ani ze s´miercia˛ sprawcy. Nie ma zbawienia dla tego, kto cała˛ swoja˛ egzystencja˛ nie stawi czoła skutkom swego grzechu. Spotkanie z ofiarami nie be˛dzie Hössowi oszcze˛dzone. Ta wiara w pełna˛ sprawiedliwos´c´ znajduje wyraz w obrazie „czys´c´ca”: dopóki nie nasta˛pi dogłe˛bne oczyszczenie, człowiek nie moz˙e byc´ przyje˛ty do nieba. W przypadku Hössa oznacza to, co naste˛puje: be˛dzie on musiał sie˛ nauczyc´ spojrzec´ w twarz swoim ofiarom i poja˛c´ siebie z ich perspektywy. Dopiero wtedy us´wiadomi sobie cały ogrom swoich zbrodni i gorzko
667 668 669 670
„Biuletyn GKBZH w Polsce”, VII, s. 222. Por. tamz˙e. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,3b. Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. V,3f.
451
nad nimi zapłacze. Moz˙e byc´ pewien Boz˙ej miłos´ci, ale musi tez˙ pogodzic´ sie˛ z tym, z˙e wszystko, co sie˛ jej sprzeciwia, zostanie „strawione przez ogien´”671. Be˛dzie sie˛ musiał dogłe˛bnie nauczyc´, co to znaczy kochac´. Droga˛ do Boga sa˛ bowiem inni ludzie. W jaki sposób moz˙liwe tu jest uzdrowienie, jak moz˙e zostac´ usunie˛te napie˛cie mie˛dzy nieskon´czonym miłosierdziem Boga a Jego absolutna˛ sprawiedliwos´cia˛, nie jest po ludzku do wyobraz˙enia. Wszelkie obrazy sa˛ tu zawodne. Pozostaje niepoje˛ta tajemnica zła – mysterium iniquitatis. Ale pozostaje tez˙ Boz˙a miłos´c´ jako niepoje˛ta tajemnica i pozostaje nadzieja, z˙e to ona ostatecznie zwycie˛z˙y. e) Odpowiedzialnos´c´ Kos´cioła wobec ofiar Czy Kos´ciół nie traktuje zbyt lekko całej sprawy? Jak moz˙e on usprawiedliwic´ udzielenie sakramentu spowiedzi komendantowi Auschwitz wobec ofiar Auschwitz? Kos´ciół nie moz˙e sie˛ uchylic´ od swojej odpowiedzialnos´ci wobec tych ofiar. Jezuita o. Lohn, spowiednik Hössa, był tego przypuszczalnie s´wiadom, ws´ród ofiar obozu zagłady byli bowiem ludzie bardzo mu bliscy672. Problem ten ma jednak zasadnicze znaczenie dla samos´wiadomos´ci zachowania Kos´cioła. W s´redniowiecznej i nowoz˙ytnej sakramentologii sakrament pokuty był pojmowany głównie pod ka˛tem etyki indywidualnej. „Po Auschwitz” nalez˙y o wiele wyraz´niej uwypuklic´ jego aspekt eklezjologiczny i ogólnoludzki673. Postulat ten sformułował wyraz´nie Sobór Watykan´ski II: „Kos´ciół jest w Chrystusie niejako sakramentem, czyli znakiem i narze˛dziem wewne˛trznego zjednoczenia z Bogiem i jednos´ci całego rodzaju ludzkiego”674. Pojednanie indywidualnego grzesznika z Bogiem i posługe˛ indywidualnego kapłana moz˙na nalez˙ycie zrozumiec´ jedynie w konteks´cie posługi całego Kos´cioła, który ma byc´ znakiem i narze˛dziem jednos´ci
671 Na temat obrazu oczyszczenia „jak złota w ogniu” por. Ps 21,10; Prz 17,3; Ml 3,2n; 1 Kor 3,13-15. 672 Por. cze˛s´c´ 1, rozdz. V,3b. 673 Jest to przede wszystkim dezyderat skierowany do przyszłej teologii i trudno go dokładniej rozwijac´ w ramach niniejszej pracy. 674 Konstytucja dogmatyczna o Kos´ciele Lumen gentium, nr 1.
452
całego rodzaju ludzkiego. Sensem Kos´cioła jest słuz˙ba pojednaniu, obejmuja˛ca soba˛ praktykowanie w z˙yciu miłos´ci, pokuty, która przyjmuje na siebie grzechy s´wiata, aby słuz˙yc´ uzdrowieniu. Dlatego dla Kos´cioła sprawa ta nie zostaje zamknie˛ta z chwila˛ odbycia przez Hössa spowiedzi. Wynikaja˛ce z Boz˙ego miłosierdzia pochylenie sie˛ nad sprawca˛ zawiera w sobie pochylenie sie˛ nad ofiarami. Skoro Kos´ciół pragnie wyznawac´ miłosierdzie Boga „nie tylko słowem swego nauczania, ale nade wszystko najgłe˛bszym pulsem z˙ycia całego Ludu Boz˙ego”675, to sakrament spowiedzi oznacza równiez˙, z˙e przyjmuje on na siebie współodpowiedzialnos´c´, jaka wynika ze skutków grzechów Rudolfa Hössa, i z˙e pragnie kontynuowac´ w duchu miłos´ci i pokuty to, co tutaj na ziemi pozostaje jeszcze do zrobienia w dziedzinie pracy nad pojednaniem. „Moz˙emy i musimy sie˛ zdac´ na Boz˙a˛ wole˛ pojednania. Ale włas´nie dlatego, z˙e oczekujemy od Boga spełnionego pojednania, dla nas samych proces pojednania nigdy nie moz˙e byc´ zakon´czony”676.
675
JAN PAWEŁ II, encyklika Dives in misericordia z 30.11.1980, nr 13. Deklaracja kre˛gu dialogowego „Z˙ydzi i chrzes´cijanie” Centralnego Komitetu Niemieckich Katolików z 6.1.1988 PO 50 LATACH – jak mówic´ o winie, cierpieniu i pojednaniu?, s. 13. 676
Epilog
Zawsze, kiedy chodze˛ po terenie obozu Birkenau, jestem s´wiadom tego, jak mało rozumiem. Okropnos´ci, które tu sie˛ dokonały, nie sposób poja˛c´. Równoczes´nie jednak us´wiadamiam sobie, z˙e jestem wezwany do tego, by dac´ odpowiedz´. Dlatego napisałem te˛ prace˛. Pisza˛c ja˛, starałem sie˛ byc´ stale otwarty na głosy ofiar. Waz˙niejsze od faktu jej ukon´czenia jest to, aby ta otwartos´c´ trwała i była nadal skierowanym do mnie i do innych wezwaniem. Dzie˛ki uwadze pos´wie˛conej ofiarom i sprawcy ich cierpien´, Rudolfowi Hössowi, narastało we mnie przekonanie, z˙e jedno jest przede wszystkim waz˙ne: ratowac´ miłos´c´. Głównym grzechem Rudolda Hössa było to, z˙e zdradził on „głos swego serca”. Stał sie˛ człowiekiem „sumiennym”, ale oderwanym od boskiego głosu sumienia, odizolowanym od królestwa miłos´ci. Na kon´cu swej autobiografii podkres´la wprawdzie, z˙e „takz˙e i on miał serce”677, ale włas´nie to serce tłumił w okresie swojej działalnos´ci w SS: „Nie chca˛c uchodzic´ za mie˛kkiego, wolałem, aby mnie okrzyczano jako twardego”678. To włas´nie było pocza˛tkiem zła w z˙yciu komendanta KZ Auschwitz, punktem, w którym podje˛ta została zasadnicza decyzja etyczna, w którym nasta˛pił rozbrat z Bogiem. Zamiast trwac´ przy Bogu, uczepił on sie˛ teraz kurczowo idola – ruchu, który dawał mu uznanie i sens. Z´ródłem niesłychanej siły tego ruchu był wszechogarniaja˛cy s´wiatopogla˛d, pozwalaja˛cy mu pojmowac´ siebie jako ruch zbawczy. Zło nas´laduje dobro – separuja˛c sie˛ od dobra. Narodowy socjalizm tłumaczył wole˛ „Boga”, wskazywał, w czym tkwi „zło”, rozwijał „moralnos´c´”, a sens z˙ycia odnajdywał w swoim „głównym zadaniu” – w bezlitosnej walce przeciwko Bogu, w walce z nieskon´czonym roszczeniem, które wychodzi od Innego i kwestionuje mnie, w walce przeciwko prawu miłos´ci. Rzadko kiedy jakis´ ruch był w samej swojej istocie tak naznaczony pie˛tnem zła. Była to struktura zła w z˙yciu komendanta KZ Auschwitz.
677 678
Autobiografia, s. 178. Tamz˙e, s. 79.
455
Dzieje zła w z˙yciu Rudolfa Hössa miały swoja˛ prehistorie˛. Jest to historia zranionego serca. W swoim dziecin´stwie nie dos´wiadczył on tego, z˙e najwaz˙niejsza˛ rzecza˛ w z˙yciu jest miłos´c´ i bycie kochanym. Został wychowany ku temu, aby bardziej niz˙ głosu serca słuchac´ innych głosów. Wytworzyło to w jego sercu skłonnos´c´ do zła: skłonnos´c´ ku temu, by nie ufac´ miłos´ci i szukac´ sensu swego z˙ycia w egoistycznej autoafirmacji, w kurczowym uczepieniu sie˛ BYCIA679. Wskutek tego „głos serca” jako krytyczna instancja sumienia został w znacznej mierze pozbawiony mocy. Biografia ta ukazuje, jak bardzo wina jednego moz˙e byc´ wina˛ innych – „wina˛ pierworodna˛”. W wine˛ te˛ wcia˛gnie˛te zostało równiez˙ chrzes´cijan´stwo, w którym Rudolf Höss został wychowany. Wiara, która jest czyms´ tak cennym, poniewaz˙ moz˙e leczyc´ rany niekochanego serca i wyzwalac´ od brzemienia „grzechu pierworodnego”, oddana jest w re˛ce ludzi i wskutek tego moz˙e byc´ wypaczana. Zamiast wyzwalac´ przez nieskon´czona˛ miłos´c´, wychowanie religijne, jakie otrzymywał Höss, wyraz´nie pogłe˛biało w nieskon´czonos´c´ wyobcowanie wzgle˛dem wewne˛trznego głosu serca i jakby nieskon´czenie zwie˛kszało zalez˙nos´c´ od oczekiwan´ zwia˛zanych z zewne˛trznymi rolami. Höss wyrastał w atmosferze, w której dla Boga było mało miejsca, chociaz˙ wiele sie˛ o Nim mówiło. Przez to wypaczenie został on chyba najgłe˛biej zraniony w swojej toz˙samos´ci. Powoływanie sie˛ na „Boga” zniszczyło w nim zaufanie do Boga. Dlatego opus´cił on póz´niej s´rodowisko katolickie i utracił zaufanie do chrzes´cijan´skiego ore˛dzia. Ideologia narodowosocjalistyczna była ze swej istoty antychrzes´cijan´ska i antyz˙ydowska. Chociaz˙ w biografii Rudolfa Hössa nie znajdujemy na to odpowiedzi, to jednak pytanie, dlaczego włas´nie Z˙ydzi stali sie˛ w nazistowskiej ideologii uosobieniem zła i dlaczego tak wielu ludzi bezrefleksyjnie sie˛ z tym zgodziło, pozostaje jednym z najbardziej niepokoja˛cych pytan´ „po Auschwitz”. Równiez˙ to nalez˙y do prehistorii zła w z˙yciu komendanta Auschwitz. Ale czy pocza˛tkowo tylko „wina pierworodna”, czy póz´niej tylko ideologia, tylko „ruch” były winne zbrodni Auschwitz? Czy nie jednak takz˙e Rudolf Höss – całkiem osobis´cie? Czyz˙ nie istnieje głos sumienia, który nieustannie przełamuje idoliczna˛ zamknie˛tos´c´? Czy Bóg ma
679
456
Por. cze˛s´c´ 2A, rozdz. IV,2: BYCIE jako fundamentalny idol.
w strukturze zła jaka˛s´ szanse˛? Głos serca, który ła˛czy nas z Innymi – i z Bogiem – nigdy całkowicie nie przestaje przemawiac´. Nalez˙y on do naszej ludzkiej natury. Włamuje sie˛ nieustannie w kaz˙da˛ egoistyczna˛ i ideologiczna˛ zamknie˛tos´c´. S´wiadczy o kruchos´ci zła i jest podstawa˛ naszej wolnos´ci. Jest miara˛, która˛ powinnis´my siebie mierzyc´. Poniewaz˙ ten głos istniał, Höss jest winien. Odwodził on go stale jako wewne˛trzny niepokój od jego idolicznej drogi. Nawrócenie – jakkolwiek póz´ne – wskazuje, z˙e ten głos serca był dla niego słyszalny. Nawrócenie Hössa ma istotne znaczenie dlatego, z˙e uzasadnia nadzieje˛, iz˙ nikt nie musi sie˛ tak „zape˛dzic´” w swoja˛ ideologie˛ i tak uwikłac´ w swoja˛ wine˛, z˙e nie ma juz˙ z nich wyjs´cia. Ale jest tez˙ jasne, z˙e przezwycie˛z˙enie zła u Hössa zostało poprzedzone załamaniem sie˛ idolicznego systemu odniesien´ i zetknie˛ciem sie˛ z oznakami człowieczen´stwa, a w kon´cu nawet wyraz´nym spotkaniem z nieskon´czonym miłosierdziem Boz˙ym. To wszakz˙e, co teraz stało sie˛ przedmiotem wyraz´nego dos´wiadczenia, odsłoniło tylko istnieja˛ca˛ juz˙ uprzednio prawde˛: z˙e działanie ideologiczne było fałszywe i z˙e rzecza˛ słuszna˛ byłoby słuchac´ głosu serca i zawierzyc´ siebie Bogu. Poza struktura˛ zła był Bóg gotów podarowac´ z˙ycie. Odejs´cie od zła byłoby juz˙ wtedy moz˙liwe i konieczne. Bóg jest miłos´cia˛: kto trwa w miłos´ci, trwa w Bogu, a Bóg trwa w nim (1 J 4,16b). Zdanie to zawiera w sobie klucz do zrozumienia naszego tematu: Bóg a zło w s´wietle biografii i wypowiedzi Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz”. Tam, gdzie nie było miłos´ci, sprawiane było nieszcze˛s´cie. Tam, gdzie dokonywała sie˛ miłos´c´, rozpoczynało sie˛ uzdrowienie. Ale czy zranione brakiem miłos´ci serce jest jeszcze zdolne do miłos´ci? Aby wiara w miłos´c´ nie została utracona, aby człowiek nie uchylał sie˛ od odpowiedzialnos´ci w obliczu Innego, konieczne jest objawienie wychodza˛cej naprzeciw Boz˙ej miłos´ci, która niesie w sobie z˙ycie nawet tam, gdzie oddanie siebie Innemu kosztuje z˙ycie. To konieczne do zbawienia objawienie przydaje miłos´ci niezbe˛dny „kre˛gosłup”. Poniewaz˙ wzywaja˛ce do miłos´ci człowieczen´stwo i zwia˛zany z nim boski głos sumienia moga˛ tak łatwo zostac´ stłumione, potrzebujemy kultury, która by je chroniła i wspierała. Potrzebujemy kultury, której organicznym i trwałym składnikiem byłby absolutny szacunek dla drugiego 457
człowieka i w której mocne miejsce miałoby profetyczne wołanie o nawrócenie do nieskon´czonej odpowiedzialnos´ci, działaja˛ce jak kolec w ciele egoizmu. Potrzebujemy kultury, która by wychowywała do człowieczen´stwa, serdecznos´ci i miłos´ci, a wie˛c takz˙e do otwartos´ci, wraz˙liwos´ci na zranienie i ubóstwo. Potrzebujemy kultury, która ofiaruje przebaczenie, aby usuna˛c´ le˛k przed nawróceniem. Potrzebujemy zatem kultury, która czerpia˛c z mistycznego z´ródła, nawet na krzyz˙u złych dos´wiadczen´ nie traci wiary w miłos´c´. Potrzebujemy kultury, która w tym sensie jest mocno zakorzeniona w Bogu i w której wszelka racjonalnos´c´ z tej włas´nie wiary bierze swój pocza˛tek. Potrzebujemy wyraz´nej obecnos´ci w naszej kulturze judeochrzes´cijan´skiego Objawienia. Zadaniem Kos´cioła jest byc´ ws´ród ludzi sakramentem serdecznos´ci. Kos´ciół jest ze swej istoty mistyczny, poniewaz˙ ma przekazywac´ wiare˛ w nieskon´czona˛ miłos´c´, tam gdzie nie dosie˛ga nas juz˙ z˙adne ziemskie, skon´czone dos´wiadczenie miłos´ci. Niosa˛c poprzez dzieje miłos´c´ Boga do ludzi, tak jak została ona objawiona w Chrystusie, wyzwala i powołuje on do miłos´ci, do odwagi oddania swego z˙ycia za Innego. W perspektywie tej swojej słuz˙by Kos´ciół winien takz˙e nieustannie oczyszczac´ sam siebie. Wymaga to stałej gotowos´ci do wyznania win, do skruchy i nawrócenia. Wierne nasłuchiwanie głosu serca zapobiega zejs´ciu chrzes´cijan´stwa i katolicyzmu na manowce ideologii. Biografia Hössa ukazuje wyraz´nie, jak wielka jest w tym wzgle˛dzie odpowiedzialnos´c´. „Auschwitz” stało sie˛ synonimem nieludzkos´ci, dalekos´ci Boga i masowego mordu. „Auschwitz” nie moz˙e zwycie˛z˙yc´. Nie wolno nam pozwolic´ na to, aby spowodowany przez „Auschwitz” szok przyprawił nas o znieczulenie i zgorzknienie, lecz musimy – przeciwnie – przywrócic´ do praw człowieczen´stwo i odzyskac´ nadzieje˛, która pozwoli nam uwierzyc´ w miłos´c´. Silniejsze niz˙ moc, która wytworzyła „Auschwitz”, musi stac´ sie˛ nasze zaangaz˙owanie, aby „po Auschwitz” stworzyc´ cywilizacje˛ miłos´ci, której centrum tworzy judeochrzes´cijan´skie Objawienie o człowieku jako obrazie i podobien´stwie Boga. Skromnym wkładem w to dzieło pragnie tez˙ byc´ niniejsza praca. Moim ostatnim słowem niech be˛dzie podzie˛kowanie Bogu. Jemu pragne˛ powierzyc´ te˛ rozprawe˛, której nie mógłbym był napisac´ bez modlitwy. Niech On uczyni z niej narze˛dzie swego pokoju, swego SZALOM.
ANEKS Skróty – Archiwum Pan´stwowego Muzeum w Os´wie˛cimiu – (Berlin Document Center) – Berlin´skie Centrum Dokumentacji GKBZH – Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce GKBZPNP – Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IKL – (Inspektion der Konzentrationslager) – Inspektorat Obozów Koncentracyjnych IMT – (International Military Tribunal) – Mie˛dzynarodowy Trybunał Wojskowy KZ – (Konzentrationslager) – obóz koncentracyjny NTN – Najwyz˙szy Trybunał Narodowy PH – APMO, Proces Hössa RSHA – (Reichssicherheitshauptamt) – Główny Urza˛d Bezpieczen ´ stwa Rzeszy WVHA – (Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt) – Główny Urza˛d Gospodarki i Administracji APMO BDC
Skróty cytowanych prac (bliz˙sze dane bibliograficzne zob. Wykaz literatury)
– Lévinas, Autrement qu’être ou au-delà de l’essence – Kierkegaard, Begrebet Angest BC – Heidegger, Bycie i czas CH – Kierkegaard, Bojaz´n ´ i drz˙enie. Choroba na s´mierc´ DD – Lévinas, O Bogu, który nawiedza mys´l DEHH – Lévinas, En découvrant l’existence... FD – Tischner, Filozofia dramatu HAH – Lévinas, Humanisme de l’autre homme KP – Kant, Krytyka praktycznego rozumu PV – Ricoeur, L’homme faillible RR – Kant, Religia w obre˛bie samego rozumu
AQ BA
459
– Ricoeur, Symbolika zła – Lévinas, Le temps et l’autre TI – Lévinas, Totalité et infini UA – Lévinas, De l’Un à l’Autre SZ
TA
Wykaz z´ródeł i literatury A. Materiały dotycza˛ce biografii Rudolfa Hössa 1. Z´ródła nie publikowane „Familienstammbuch” Hössa; kopia w APMO, Mat/1686 Legitymacja Zwia˛zku Artamanów; kopia w APMO, Mat/1686 Akta personalne Hössa z Głównego Urze˛du Personalnego SS; w BDC Dokumenty „Osobistego sztabu Reichsführera SS” w Bundesarchiv Koblenz (NS 19) Zeznanie Hössa z 14.3.1946 przed British Field Security Police; dokument norymberski NO-1242; takz˙e w APMO, Proces Hössa, t. 21, s. 1-18 Zeznania w zwia˛zku z procesami w sprawie Pohla i IG-Farben, Norymberga, 14.-22.5.1946: dokumenty norymberskie NI-034[035?]/037, NI039/041, NI-5956. 23-24.5.46: kopia w Rijksinstituut for Orlogsdocumentatie, Amsterdam Róz˙ne dokumenty dotycza˛ce Hössa, APMO, sygn. D.AU I-1/5 – D.AU I 1/19a Materiały wste˛pnego s´ledztwa przeciwko Rudolfowi Hössowi w Polsce; APMO Proces Hössa, t. 1-20. Protokoły przesłuchania Hössa z 29.9. 1946-11.1.1947 z os´wiadczeniem kon´cowym i przyznaniem sie˛ do winy, t. 21, s. 19-159 Zapiski Hössa: Regulamin obozów koncentracyjnych (PH 21,54-66) Wyjas´nienie co do trzech równoległych rodzajów rang w SS (APMO Wsp. Hössa 5,415n) „Ostateczne rozwia˛zanie kwestii z˙ydowskiej” w KZ Auschwitz (PH 21,160180) Organizacja Schmelt (PH 21,180) „Noc i mgła” (PH 21,181) Zatrudnienie wie˛z´niów (PH 21,110-114) Reichsführer SS Heinrich Himmler (PH 21,190-220) SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann (PH 21,186-189) SS-Gruppenführer i generał-porucznik policji Müller (HO 21,183-185) 461
SS-Obergruppenführer Oswald Pohl (PH 21,221-229) SS-Standartenführer Gerhard Maurer (PH 21,100-103) SS-Gruppenführer Globocnik (APMO Wsp. Hössa 4,352-361) SS-Obergruppenführer Theodor Eicke (PH 21,230-238) SS-Gruppenführer Richard Glücks (PH 21,239-243) SS-Obersturmbannführer Arthur Liebehenschel (HO 21,249-252) SS-Obersturmbannführer Hartjenstein (PH 21,264-266) SS-Hauptsturmführer Karl Fritsch (PH 21,256-259) SS-Hauptsturmführer Hans Aumeier (PH 21,260-263) SS-Untersturmführer Maximilian Grabner (PH 21,267-270) SS-Hauptscharführer Palitzsch (PH 21,271-275) SS-Hauptsturmführer Heinrich Schwarz (PH 21,104-107) SS-Obersturmführer Sell (PH 21,108-109) SS-Gruppenführer dr inz˙. Kammler (PH 21,244-248) SS-Sturmbannführer Karl Bischoff (APMO Wsp. Hössa 5,460) SS-Sturmbannführer Richard Baer (PH 21,253-255) SS-Sturmbannführer Willi Burger (APMO Wsp. Hössa 5,465n) SS-Obersturmbannführer dr Joachim Caesar (APMO, Wsp. Hössa 5,469472) SS-Obersturmbannführer Karl Möckel (APMO Wsp. Hössa 5,467n) SS-Standartenführer dr Enno Lolling (PH 21,143-144) SS-Sturmbannführer dr Eduard Wirths (PH 21,145-148) SS-Obergruppenführer dr von Grawitz (APMO Wsp. Hössa 5,473-478) Tatuaz˙ okres´laja˛cy grupe˛ krwi (APMO Wsp. Hössa 5,417n) „Lebensborn” (APMO Wsp. Hössa 4,322-327) Nielekarska działalnos´c´ lekarzy SS w KZ Auschwitz (PH 21,149-150) Dalsze przesłuchania Hössa w Krakowie: 29.1.1947, OKBZH w Krakowie 188,1-8 30.1.1947; w PH 2,44-48 31.1.1947; w NTN 172 Przesłuchanie w poste˛powaniu przeciwko dyrektorowi koncernu IG-Farben 12.3.1947 w Warszawie, dok. norymb. NI-4434 Protokół z rozprawy głównej przeciwko Rudolfowi Hössowi w Warszawie z 11.3.-2.4.1947 (PH tomy 22-32 = NTN 104-114). Akt oskarz˙enia (21); 1-17. dni rozprawy 11.-29.3. (23-30); orzeczenia biegłych (31); ogłoszenie wyroku 2.4.1947 (32)
462
List poz˙egnalny do z˙ony i dzieci; APMO Wsp. Hössa 3,229-236 (według innego sposobu liczenia 482-489) Dokumenty dotycza˛ce wykonania wyroku; APMO Akta innych zespołów IZ22/1 2. Z´ródła opublikowane AUSCHWITZ, Zeugnisse und Berichte, wyd. H.G. Adler, H. Langbein, E. Lingens, Europäische Verlagsanstalt, Frankfurt (M.) 1962 BATAWIA, Stanisław, Rudolf Höss, komendant obozu koncentracyjnego w Os´wie˛cimiu, w: „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” VII (1951), Wydawn. Ministerstwa Sprawiedliwos´ci „BIULETYN Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” VII, Wydawn. Ministerstwa Sprawiedliwos´ci, Warszawa 1951 (zawiera „Os´wiadczenie” Hössa z 12.4.1947) BROSZAT, Martin (wyd.), Kommandant in Auschwitz. Autobiografische Aufzeichnungen des Rudolf Höss, ze wste˛pem i przypisami Martina Broszata, dtv, München 121989 GILBERT, Martin, Nuremberg Diary, Signet Book, b.m. 1947 TENZ˙E, The psychology of dictatorship. Based on an examination of the leaders of Nazi Germany, Ronald Press, New York 1950 HIMMLER, Heinrich, Geheimreden 1933-1945, wyd. B.F. Smith i A.F. Peterson, Propyläen, Frankfurt (M) 1974 HITLER, Adolf, Mein Kampf. Jubiläumsausgabe anläßlich der Vollendung des 50. Lebensjahres des Führers, Zentralverlag der NSDAP, München 1939 LANGBEIN, Hermann, Der Auschwitzprozeß. Eine Dokumentation, 2 tomy, Europa-Verlag, Wien 1965 LOHN, Władysław T.J., O litanii do Najsłodszego Serca Jezusa. Rozmys´lanie na pierwszy pia˛tek miesia˛ca, w: „Posłaniec Serca Jezusowego”, Kraków XI 1949 – XI 1950 NAUJOKS, Harry, Mein Leben im KZ Sachsenhausen 1936-1942, Dietz, Berlin 1989 NAUMANN, Bernd, Auschwitz. Bericht über die Strafsache gegen Mulka und andere vor dem Schwurgericht Frankfurt, Frankfurt (M.) 1965
463
NÜRNBERGER PROZESS, Der, gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem Internationalen Militärgerichtshof vom 14. November 1945 – 1. Oktober 1946, Nürnberg 1949. Przedruk fotomechaniczny München/Zürich, Delphin, 1984. Zawarte tam zeznania Hössa: zeznanie z moca˛ przysie˛gi z 5.4.1946, Nürnb. Dok. US-819=PS-3868, cyt. w IMT,XI,457-461; zeznanie pod przysie˛ga˛ jako s´wiadek w sprawie głównego oskarz˙onego Kaltenbrunnera z 15.4.1946, IMT,XI,438-466 OS´WIE˛CIM w oczach SS. Rudolf Höss, Pery Broad, Johann Paul Kremer, przedmowa: Jerzy Rawicz, posłowie: Mieczysław Kieta, aneks zawieraja˛cy zeznanie Stanisława Dubiela i relacje˛ Janiny Szczurek i notki biograficzne, Wyd. Interpress, Warszawa 1991 RE˛KOPISY członków Sonderkommando, „Zeszyty Os´wie˛cimskie”, numer specjalny (II), Wyd. Pan´stw. Muzeum w Os´wie˛cimiu, 1971 WYROK Trybunału Stanu dla Ochrony Republiki w Lipsku z 15 marca 1924; wycia˛g przedrukowany w: LANG, Jochen von, Der Sekretär. Martin Bormann: Der Mann, der Hitler beherrschte, Lizenzausgabe Herrsching: Manfred Pawlak, 1990, s. 412-419. 3. Literatura pomocnicza ACKERMANN Josef, Heinrich Himmler als Ideologe, Musterschmidt, Göttingen 1970 ARENDT, Hannah, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalnos´ci zła, tłum. A. Szostkiewicz, Znak, Kraków 1987 AUSCHWITZ, nazistowski obóz s´mierci, praca zbiorowa pod red. F. Pipera i T. S´wiebockiej, Wyd. Pan´stw. Muzeum Os´wie˛cim-Brzezinka, 1993 BISKUPSKI Stefan, Polnische Geistliche in deutschen Konzentrationslagern, w: E. Weiler, Die Geistlichen in Dachau, Missionsdruckerei St. Gabriel, Mödling (1971?), s. 942-957 BIRENBAUM Halina, Jak moz˙na w słowach. Wybór wierszy, Centrum Dialogu, Kraków-Os´wie˛cim 1995, nr 59 BRACKMANN, Karl-Heinz, BIRKENHAUER Renate, NS-Deutsch: „Selbstverständliche” Begriffe und Schlägwörter aus der Zeit des Nationalsozialismus, Straelener Manuskripte Verlag, Straelen/Niederrhein 1988 BUCHHEIM Hans, Befehl und Gehorsam. „Schriftliches SachverständigenGutachten für den Auschwitz-Prozeß in Frankfurt/Main 1964, w: Anatomie des SS-Staates, Bd. 1, dtv, München 51989
464
TENZ˙E, Die SS – das Herrschaftsinstrument. Schriftliches Sachverständigen-Gutachten für den Auschwitz-Prozeß in Frankfurt/Main 1964, Bd. 1, dtv, München 51989 CZECH, Danuta, Kalendarz wydarzen´ w KL Auschwitz, Wyd. Pan´stwowe Muzeum w Os´wie˛cimiu-Brzezince, 1992 CZYZ˙EWSKI, Marek i ROKUSZEWSKA, Alicja, Analiza autobiografii Rudolfa Hössa, w: „Kultura i Społeczen´stwo”; cze˛s´c´ I: [?]; cze˛s´c´ II: rok XXXIII, 1989, s. 35-65; cze˛s´c´ III: rok XXXIV, 1990, s. 119-135 DŁUGOBORSKI Wacław, Die deutsche Besatzungspolitik gegenüber Polen, w: „Nationalsozialistische Diktatur 1933-1945: Eine Bilanz. Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn, Bd. 192, 1986, s. 572-590 DUHR, Bernhard SJ, Jesuitenfabeln. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte, Freiburg (Br.), 4. popr. wyd. 1904 DUJARDIN, O. Jean, Rozwaz˙ania o zagładzie, w: „Znak” 419-420 (1990), s. 64-95 FEST, Joachim C., Das Gesicht des Dritten Reiches. Profile einer totalitären Herrschaft, Piper, München 1964 GARLIN´SKI, Józef, Os´wie˛cim walcza˛cy, Volumen, Warszawa 1992 GAWLIK, Jan Paweł, Pamie˛tnik Rudolfa Hoessa, w: „Tygodnik Powszechny” 50 (1952) GIORDANO, Ralph, Wenn Hitler den Krieg gewonnen hätte. Die Pläne der Nazis nach dem Endsieg, Knaur, München 1991 GÖTZ, Aly, „Endlösung”, Völkerverschiebung und der Mord an den europäischen Juden, Fischer, Frankfurt (M.) 1995 GRÜNBERG, Karol, SS – czarna gwardia Hitlera, wyd. 2 poszerzone, Ksia˛z˙ka i Wiedza, Warszawa 1984 GWIAZDOMORSKI, Jan, Wspomnienia z pobytu polskich profesorów UJ w Sachsenhausen, Kraków 21964 HILBERG, Raul, Die Vernichtung der europäischen Juden, 3 tomy, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt (M.) 1991 HÖHNE, Heinz, Der Orden unter dem Totenkopf: Die Geschichte der SS, Bertelsmann, München 1984; Lizenzausgabe Gondrom-Verlag, Bindlach 1990 HORNUNG, Walter, Dachau. Eine Chronik, Europa-Verlag, Zürich 1936 HÜBSCH, Alfred, Die Insel des Standrechts, manuskrypt, Archiv der Gedenkstätte KL Dachau
465
JÄCKEL, Eberhard, Hitlers Weltanschauung: Entwurf einer Herrschaft, dva, Stuttgart 31986 KALENDARIUM z˙ycia Karola Wojtyły, oprac. ks. Adam Boniecki MIC, Znak, Kraków 1983 KATER, Michael H., Die Artamanen – Völkische Jugend in der Weimarer Republik, w: „Historische Zeitschrift” 213 (1971), s. 577-638 KATZ, Fred E., A Sociological Perspective of the Holocaust, w: „Modern Judaism”, vol. 2, nr 3, Baltimore, Oct. 1982 KE˛PIN´SKI, Antoni, i ORWID, Maria, Z psychopatologii „nadludzi”. Uwagi na marginesie autobiografii Rudolfa Hoessa, w: „Przegla˛d Lekarski” nr 1a, Kraków 1962, s. 83-89 (przedruk w: Ke˛pin´ski, Rytm z˙ycia, s. 4760) KE˛PIN´SKI, Antoni, Rytm z˙ycia, Wyd. Sagittarius, Warszawa 1993, wyd. VI KLUZ, O. Władysław OCD, Czterdzies´ci siedem lat z˙ycia, wyd. III, Wyd. Ojców Franciszkanów, Niepokalanów 1989 KŁODZIN´SKI, Stanisław, Rola kryminalistów niemieckich w pocza˛tkach obozu os´wie˛cimskiego, w: „Przegla˛d Lekarski” 1974 (31), nr 1, s.113126 KOGON, Eugen, Der SS-Staat. Das System der deutschen Konzentrationslager, Heyne, München 221989 KRET, Józef, Dzien´ w karnej kompanii, w: „Zeszyty Os´wie˛cimskie” 1957, nr 1, s. 147-180 KUBY, Erich, Als Polen deutsch war. 1939-1945, Hueber, Ismaning bei München 1986 LANG, Jochen von, Der Sekretär. Martin Bormann: Der Mann, der Hitler beherrschte, F.A. Herbig Verlagsbuchhandlung, München, Berlin 1987; Lizenzausgabe Manfred Pawlak, Herrsching 1990 LANGBEIN, Hermann, Ludzie w Auschwitz, przeł. J. Parcer i H. Jastrze˛bska, Wyd. Pan´stw. Muzeum Os´wie˛cim-Brzezinka 1994 LASIK, Aleksander, Załoga SS w obozie koncentracyjnym w Os´wie˛cimiu w latach 1940-1945. Analiza historyczno-socjologiczna, praca doktorska, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu 1987 TENZ˙E, Menedz˙er zbrodni: Rudolf Höss, re˛kopis 1994, Archiwum Pan´stwowe Muzeum Os´wie˛cim-Brzezinka MARTYROLOGIUM polskiego duchowien´stwa rzymskokatolickiego pod okupacja˛ hitlerowska˛ w latach 1939-1945, zeszyt III, Warszawa, ATK, 1978
466
MÜLLER, Rolf-Dieter, Hitlers Ostkrieg und die deutsche Siedlungspolitik. Die Zusammenarbeit von Wehrmacht, Wirtschaft und SS, Fischer, Frankfurt (M.) 1991 PIPER, Franciszek, Zatrudnienie wie˛z´niów KL Auschwitz, Pan´stwowe Muzeum w Os´wie˛cimiu, Os´wie˛cim 1981 TENZ˙E, Ilu ludzi zgine˛ło w KL Auschwitz. Liczba ofiar w s´wietle z´ródeł i badan´ 1945-1990, Wyd. Pan´stwowe Muzeum w Os´wie˛cimiu, 1992 RAWICZ, Jerzy, Dzien´ powszedni ludobójcy, Czytelnik, Warszawa 1973 TENZ˙E, Przedmowa do ksia˛z˙ki: Os´wie˛cim w oczach SS. Rudolf Höss, Pery Broad, Johann Paul Kremer, Interpress, Warszawa 1991 ROSSBACH, Gerhard, Mein Weg durch die Zeit, Vereinigte Weilburger Buchdr., Weilburg/Lahn 1950 SCHNABEL, Macht ohne Moral. Eine Dokumentation über die SS, Röderberg, Frankfurt/M. 1957 SEGEV, Tom, The Commanders of Nazi Concentration Camps. Diss. Boston University, Ph. Modern History, 1977 TENZ˙E, Die Soldaten des Bösen. Zur Geschichte der KZ-Kommandanten, Rowohlt, Hamburg 1992 SEHN, Jan, Wste˛p, w: Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta obozu os´wie˛cimskiego, GKBZH, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1956 TENZ˙E, Zbrodnicze eksperymenty sterylizacyjne Carla Clauberga, w: „Zeszyty Os´wie˛cimskie” 2, Pan´stwowe Muzeum w Os´wie˛cimiu, 1959, s. 3-32 TENZ˙E, Obóz koncentracyjny Os´wie˛cim-Brzezinka, GKBZH, drugi nakład wydania drugiego przejrzany i poprawiony, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1960 TENZ˙E, Wste˛p, w: Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta obozu os´wie˛cimskiego, GKBZH, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 21961 SMOLEN´, Kazimierz, Los cyganów w KL Auschwitz-Birkenau, w: Stowarzyszenie Romów w Polsce, Os´wie˛cim 1994, s. 129-175 STEINER, John M., Über das Glaubensbekenntnis der SS, w: Nationalsozialistische Diktatur 1933-1945: Eine Bilanz. Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bildung, Band 192, Bonn 1986, s. 206223 TENNENBAUM, Joseph, Auschwitz in Retrospect. The Self-Portrait of Rudolf Hoess, Commander of Auschwitz, w: „Jewish Social Studies”, vol. XV, 1953, s. 203-236
467
WISTRICH, Robert, Wer war wer im Dritten Reich? Ein biographisches Lexikon, tłum. z ang. Joachim Rehork, oprac. na nowo i poszerzone przez Hermanna Weißa, [Institut für Zeitgeschichte München], Fischer TB, Frankfurt/M. 1987 WYSOCKI, Wiesław Jan, Bóg na nieludzkiej ziemi. Z˙ycie religijne w hitlerowskich obozach koncentracyjnych (Os´wie˛cim, Majdanek, Stutthof), Pax, Warszawa 1982
B. Literatura filozoficzno-teologiczna AUGUSTYN, s´w., Wyznania, przeł. Z. Kubiak, PAX, Warszawa 1987 BAECK, Leo, Das Wesen des Judentums, Fourier, Wiesbaden 31985 CASPER, Bernhard, Religion – Illusion? Zur Auseinandersetzung mit der Religionskritik. Seria: Antworten des Glaubens, t. 9, wyd. Informationszentrum Berufe der Kirche, Freiburg (Br.), 21982 TENZ˙E, Denken im Angesicht des Anderen – Zur Einführung in das Denken von Emmanuel Levinas, w: H.H. Henrix (wyd.), Verantwortung für den Anderen – und die Frage nach Gott. Zum Werk von Emmanuel Levinas, Einhard, Aachen 1984, s. 17-36 TENZ˙E, Illéité. Zu einem Schlüssel«begriff» im Werk von Emmanuel Levinas, w: „Philosophisches Jahrbuch” 91 (1984), 2. półtom, s. 273288 TENZ˙E, Religionsphilosophie. Vorlesung im Sommersemester 1993 an der katholisch-theologischen Fakultät der Albert-Ludwigs-Universität in Freiburg (Br.), nie opublikowany manuskrypt TENZ˙E, Franz Rosenzweig und Freiburg, referat wygłoszony w gminie z˙ydowskiej we Fryburgu Bryzg. 29.11.1994, nie opublikowany manuskrypt DREWERMANN, Eugen, Strukturen des Bösen. Die jahwistische Urgeschichte in exegetischer [I], psychoanalytischer [II] und philosophischer [III] Sicht, Schöningh, Paderborn. I: 41982; II: 41983; III: 41983 ENCYCLOPAEDIA JUDAICA, t. 6, Jerusalem 1972 GADACZ, Tadeusz SP, Wolnos´c´ a odpowiedzialnos´c´. Rosenzweiga i Levinasa krytyka Heglowskiej wolnos´ci ducha, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 1990
468
TENZ˙E, Gott in der Philosophie von Emmanuel Levinas, w: „Analecta Cracoviensia” XXV (1993), s. 133-145 GÜRTLER, Sabine, Der Begriff der Mutterschaft in „Jenseits des Seins”. Zur phänomenologischen Begründung der Sozialität des Subjekts bei Emmanuel Levinas, w: „Deutsche Zeitschrift für Philosophie” 42 (1994), z. 4, s. 653-670 HAEFFNER, Gerd, „Schuld”. Anthropologische Überlegungen zu einem ebenso problematischen wie unverzichtbaren Begriff, w: tenz˙e (wyd.), Schuld und Schuldbewältigung. Keine Zukunft ohne Auseinandersetzung mit der Vergangenheit, Patmos, Düsseldorf 1993, s. 10-28 HÄRING, Bernhard, Frei in Christus, Herder, Freiburg (Br.) 1979 HEIDEGGER, Martin, Bycie i czas, przeł. B. Baran, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994 HEMMERLE, Klaus, Das Böse, w: Sakramentum Mundi, t. I, szpalty 617624, Herder, Freiburg (Br.) 1967 HENRIX, Hans Hermann (wyd.), Verantwortung für den Anderen – und die Frage nach Gott. Zum Werk von Emmanuel Levinas, w: Aachener Beiträge zu Pastoral – und Bildungsfragen, t. 13, Einhard, Aachen 1984 JAN PAWEŁ II, Encyklika Redemptor hominis, Watykan, 4 marca 1979 TENZ˙E, Encyklika Dives in misericordia, Watykan, 30 listopada 1980 TENZ˙E, Encyklika Redemptoris missio, Watykan, 7 grudnia 1990 TENZ˙E, Encyklika Veritatis splendor, Watykan, 6 sierpnia 1993 TENZ˙E, List apostolski Tertio millenio adveniente, Watykan, 10 listopada 1994 TENZ˙E, Przekroczyc´ próg nadziei, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1994 TENZ˙E, zob. takz˙e WOJTYŁA, Karol KANT Immanuel, Religia w obre˛bie samego rozumu, przeł. A. Bobko, Znak, Kraków 1993 TENZ˙E, Krytyka praktycznego rozumu, przeł. J. Gałecki, PWN, Warszawa 1984 KATECHIZM KOS´CIOŁA KATOLICKIEGO, Pallottinum, Poznan´ 1994 KIERKEGAARD, Søren, Der Begriff Angst, Diederichs, Düsseldorf 1958 TENZ˙E, Bojaz´n´ i drz˙enie. Choroba na s´mierc´, przeł. J. Iwaszkiewicz, Warszawa 1982
469
LÉVINAS, Emmanuel, O Bogu, który nawiedza mys´l, przeł. M. Kowalska, Znak, Kraków 1994 TENZ˙E, Aimer la Thorah plus que Dieu, w: tenz˙e, Difficile liberté. Essais sur le judaïsme, Albin Michel, Paris 21976, s. 201-206 TENZ˙E, En découvrant l’existence avec Husserl et Heidegger, Librairie Philosophique J. Vrin, Paris 1982 TENZ˙E, Über die Idee des Unendlichen in uns, w: H.H. Henrix (wyd.), Verantwortung für den Anderen und die Frage nach Gott, Einhard, Aachen 1984, s. 37-41 TENZ˙E, De la prière sans demande. Note sur une modalité du judaïsme, w: „Les Études philosophiques” 2 (1984), s. 157-163 TENZ˙E, Antlitz und erste Gewalt. Ein Gespräch über Phänomenologie und Ethik, w: „Spuren” 20 (1987); cyt. według: T. GADACZ, Gott in der Philosophie... TENZ˙E, Humanisme de l’autre homme, fata morgana, Montpellier 1972 TENZ˙E, Le temps et l’autre, Presses Universitaires de France, Paris 31989 TENZ˙E, S´lad innego, przeł B. Baran, w: Filozofia dialogu, Znak, Kraków 1991, s. 213-229 TENZ˙E, Etyka i Nieskon´czony. Rozmowy z Philipp’em Nemo, przeł. B. Opolska-Kokoszka, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 1991 TENZ˙E, Pod urokiem dumnej sobos´ci, w: Zawierzyc´ człowiekowi. Ksie˛dzu J. Tischnerowi na szes´c´dziesia˛te urodziny, Znak, Kraków 1991, s. 33-35 TENZ˙E, Autrement qu’être ou au-delà de l’essence, Martinus Nijhoff, Den Haag 1977 TENZ˙E, Totalité et Infini. Essai sur l’extériorité, Martinus Nijhoff, Den Haag 1961 TENZ˙E, La soffrance inutile, w: „Giornale di Metafisica” 4 (1982), s. 13-26 MUKOID, Ewa A., Filozofia Zła: Nabert, Marcel, Ricoeur, Universitas, Kraków 1993 MUSSNER, Franz, Traktat über die Juden, München 1979 ÖSTERREICHER, Johannes, Kommentierende Einleitung zur Erklärung des II. Vatikanischen Konzils über das Verhältnis der Kirche zu den nichtchristlichen Religionen „Nostra aetate” vom 28.10.1965, w: Lexikon für Theologie und Kirche. Das Zweite Vatikanische Konzil, t. II, Herder, Freiburg(Br.)/Basel/Wien 1967, s. 406-478 RAHNER, Karl, Das Christentum und die nichtchristlichen Religionen, w: tenz˙e, Schriften V, Benzinger, Einsiedeln/Zürich/Köln 1962, s. 136-158
470
RATZINGER, Joseph kard., Wahrheit, Werte, Macht. Prüfsteine der pluralistischen Gesellschaft, Herder, Freiburg (Br.) 1993 RICOEUR, Paul, L’homme faillible, w: tenz˙e, Philosophie de la volonté II, Finitude et culpabilité , livre I, Aubier, Paris 21988, s. 21-165 TENZ˙E, Ideologie und Ideologiekritik, w: B. Waldenfels (wyd.), Phänomenologie und Marxismus, Frankfurt (M.) 1977, s. 199-233 TENZ˙E, Symbolika zła, przeł. S. Cichowicz i M. Ochab, PAX, Warszawa 1986 TENZ˙E, Filozofia Osoby, przeł. M. Frankiewicz, w: Wykłady z filozofii współczesnej im. ks. Konstantego Michalskiego CM 26-29.X.1992, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 1992 ROSENZWEIG, Franz, Der Stern der Erlösung, Suhrkamp, Frankfurt (M.) 3 1990 SCHMAUS, Michael, Der Glaube der Kirche, t. 3, Gott, der Schöpfer, EOSVerlag, St. Ottilien, 2., zmienione wyd. 1979 SCHOONENBERG, Piet, Der Mensch in der Sünde, w: Mysterium Salutis. Grundriß heilsgeschichtlicher Dogmatik, t. II, Benzinger, Einsiedeln/Zürich/Köln 31978, s. 845-941 SKARGA, Barbara, Odsłonic´ kiełkuja˛ce zło. Po s´mierci Emmanuela Lévinasa, w: „Tygodnik Powszechny” 7 (1996). (Tamz˙e streszczenie artykułu Lévinasa w „Esprit” z 1934 r.: Kilka refleksji nad filozofia˛ hitleryzmu) SÖLLE, Dorothee, Träume mich, Gott. Geistliche Texte mit lästigen politischen Fragen, Hammer, Wuppertal 1994 STEIN, Edith (Teresia Benedicta a Cruce OCD), Kreuzeswissenschaft. Studie über Johannes a Cruce, Herder, Freiburg (Br.) 1983 TISCHNER, Józef, Filozofia dramatu, Éditions du Dialogue, Paris 1990 TENZ˙E, Spotkanie z mys´la˛ Lévinasa, w: E. Lévinas, Etyka i Nieskon´czony, PAT, Kraków 1991, s. 5-14 TENZ˙E, Wiara w mrocznych czasach, w: „Znak” 4 (1992), s. 5-16 WEIL, Simone, La Pesanteur et la Grâce, Librairie Plon, Paris 1947 TAZ˙E, Reflexions sur le bon usage des études scolaires en vue de l’amour de Dieu, w: Attente de Dieu, La Colombe, Paris 1950 WELTE, Bernhard, Vom Wesen und Unwesen der Religion, Freiburg (Br.), 1952
471
TENZ˙E, Über das Böse. Eine thomistische Untersuchung (Questiones disputatae nr 6), Herder, Freiburg (Br.) 1959 TENZ˙E, Über das Wesen und den rechten Gebrauch der Macht, Rombach, Freiburg (Br.) 1960 TENZ˙E, Auf der Spur des Ewigen, Freiburg (Br.) 1965 TENZ˙E, Ideologie und Religion, w: Christlicher Glaube in moderner Gesellschaft, t. 21, Herder, Freiburg (Br.)/Basel/Wien 1980, s. 79-106 WENZLER, Ludwig, Menschsein vom Anderen her, wste˛p do: E. Lévinas, Humanismus des anderen Menschen, Meiner, Hamburg 1989 WOJTYŁA, Karol kard., Wir wollen einem jeden helfen, das „Geheimnis des Menschen” zu lösen. Gedanken über das Priestertum. Ore˛dzie do młodziez˙y podczas 85. Katholikentagu 16/17 wrzes´nia 1978, w: Gottes Anruf-Unser Weg, wyd. Informationszentrum Berufe der Kirche, Freiburg (Br) TENZ˙E, Znak sprzeciwu. Rekolekcje w Watykanie od 5 do 12 marca 1976, Znak, Kraków 1995
Summary „Let the public continue to regard me as the bloodthirsty beast, the cruel sadist, the murderer of millions; for the masses could never imagine the commandant of Auschwitz in any other light. They could never understand that he, too, had a heart and that he was not evil” (Rudolf Hoess, 1947). The above text pinpoints the central problem: Rudolf Hoess was neither an animal without conscience nor a bloodthirsty beast. His was not the irresponsibility of mental illness or the cruelty of a sadist. However, he was the „murderer of millions”, and the responsibility for his actions lies with his human heart. Only from this perspective can we ask if he was evil. In the present book Manfred Deselaers tries to tackle the above issues. The work is based on a dissertation written for the Catholic Academy of Theology in Krakow. It is entitled God and evil in respect to the life and testimony of Rudolf Hoess, commandant of Auschwitz. The author is a German Catholic priest of the diocese of Aachen. He is now working at the Centre for Dialogue and Prayer in Auschwitz. In the first part of his work, Father Deselaers presents a biography of Rudolf Hoess which is based on original documents. He tries to assess the way in which Hoess perceived himself. Part two analyses the above mentioned documents from philosophical and theological perspectives and is strongly influenced by the philosophy od Emmanuel Levinas. The facts of Hoess’s life are discussed in the context of the meaning of „God” and „evil”. In his childhood Hoess received a fanatical Catholic education, although he was brought up in a seemingly balanced family. On leaving home, he became a Nazi and was eventually promoted to the post in Auschwitz. Finally, after the collapse of his National Socialist world, he returned to the Catholic faith. Father Deselaers’s work discusses the relationship between ideology and conscience, and between fanatism and humanity. Most importantly, it examines the relationship between evil in man and his belief in God who is love.
