Azәrbaycan dilinin tarixinә dair tәdqiqlәr

"

AZ8RBAYCAN MiLLI ELML8R AKADEMiYASI N8SiMi adma DiLÇiLiK iNSTiTUTU

,

VAQiF ASLANOV

AZ8RBAYCAN DiLiNiN TARixiN8 DAiR T8 DQiQL8 R

I BAKl - ELM-2DD2

3

ÖN SÖZ Kitab Aze rbaycan Milli Elmlar Akademiyasr ~asimi adma Dilçilik Înstitutunun Elmi Surasmm qerarr ile çap olunur. Redaktorlar - f.e.d.Mahabbat Mirzeliyeva f.e.d.Kamile Veliyeva

Reyçiler - f.e.d.,prof.A.Q.alakbarov f.e.d.,prof. Sevil Mehdiyeva

Otuz il evval - 1972-ei ilin yazmda aspiranturaya qe bul olundugum zaman institutun türk dillarinin mûqayisali tedqiqi söbesinin mûdiri filologiya elmleri namizedi V.i.Aslanovun mene

elmi rehber teyin edilmasi qalbimde sevinc va iftixar hissi ile yanasi brr qorxu hissi de yaratrmsdr. Man Vaqif müallimi talabalik d êvrûnden tamytrdrm. Universitet illerinda biza xûsusi kurs keçmis müaUimimin derin biliyi, yûksek intellekti, cazbedici diksiyasr, nitq tam, ayn-ayn söz va terminlerin etimologiyasr Ha bagh maraqh linqvistik tehlili

Azarbaycan dil in in tarixina dair tadqiqlar.(, «qur» . «kur» SOz ~n islena n toponimlari eyni ":,-a~ li hesab etma~ Iazrm ge lir. Bu zaman mi sallarm sayt hu qeder artrms olm . Kür çayt Kür- a çay (Q utqa. en) Kür -mûk çay (Qax) Kür-on y urdu (~oki) Qur-ca na çay i (~oki) Qur-dul çay {Sek i} Kor-bulaq {Saki) Kür-ka ndi (Sabirabad] Kür-qaraqa~h ken di (Salyan) Kür-se nki kendi (Salya n) Kir-ok kendi (Tovuz) Kir-zen ka ndi (Tovu z) agar «Kür» torkibli oozl,ar t~~ca hidr~n ~ml ard.:m ibaret ol saydr, «Kü r» sözünün etimoloji man~.aym l qll: z ; 0 buduq dilleti nde OOUR «SID> menasmda islanm est tie baglay an tadqiqatçtlara (5) haqq .~~~n dmnaq olar~l ~'a ~n~~ iber.Q afqaz ntan~ali sayma q tebii idi (7 ). A~caq .gorunduy~ ki . Kûr» SÖZÜ ham de yer adlannda islenir. Demali . Int i , ( ~~ «Kûr» sözünde na ise «su- rnefh umu qenaa tbaxs se kild 1 a deyil. . Elam- kas allahla n ndan biri da Kun va ya Kara adlam r. Elamlar hu all aha Kun dedikl ari hald a, kaslar kara deyird ilar (6,94- 96). . . . . . ~umer a fsanal arinda deYlldlYI klm1 ye~ al1aln EnItl. "1.. 1k da fa zirvasi göylar e daya n dag üza rina emnt~ va bun a gore

59

de , o nun Nippu rdekt mebed ine «Dag evt» {e s-kûr») demis let ( 14) BJ1.A vdiyev gös tarir ki. Qedim Babili stanm e halisi Qafqazdan va Tavrdau Ce nub i Elam a qeder sepele nmis dagh xalqla rdan ibaret olmusdur (14,38 ). Digor te refd en, yunan rnüe llifla rinin gah kose, gah de kaspi adlandrr drqlan kaslar adlan sumer va akkad yaz tlan nda çekile n elam tayfala rma ynxm olmus lar (14,46 1). Qa dim m isirJila r Asiya xalqla nndan, 0 cumle den sum erle rde n çox sey götürm ûsler. Bir çox Misir eb idel erinde Misir allahla n ila yanas r Asiya men soli allahla r da tesvir edi lmis, misirli larin gilne s allaht en qedim dö vrlerd e Ra (Ra Qoraxt), yaxud sadece oleraq Qora adlanrms. qartal scklinde. la laklari (qanadlan ) gûnesi n diskini e mela getiren sekilde tesvir edilmis, yagl~l ise ouun gözün ün suyu hesab ermisler (14,245-25 1). Yux anda geti rile n faktlar a istinad edib dernek olar ki, qedim misirlilerin Günes allahr Qora dam -kas men sof Kun va ya Qaradrr. S.N.M uravyo v Strabo nun melum atm a asasla naraq göstarir ki, Kir öz adim Kür çayuun ad mdan gêtürmû sdûr va 0 tesdi q edir ki, müasi r lazgi va tsez qrupun a daxi l olan qnz va budux dillarinda « Kûr» - «çay», qinux d ilinda « Kora» - «dere» va «çay», qunz dil inde ise «Kûro»«irmaq», «de ra» menasmd a islani r. Onun fikrin ca , Strabo n terefin den isledil mis «Ko ras» daha qedim formadt r (61. 13 I, npnae canue 29) . Bele netice ya galma k miimk ündiir kj, (Kür», «(koo >, ( kim, «kum tarkib li toponim lara «( ko o~ , «(qora» , «(qara» tark ibli toponimlari da a lava etmak lazlm dlr. Onda bütöv!ükda Aza rbayca n a razisinda «qao>, «q1f)~, (quo>, ( qoo>, ((l ao >, ((kir», ((k uf», «(kof», «(güm tarkib li loponimlarin sapa lan diyini görari k:

I I

(,0

Q anqrslaq kendi (l .aç m ray onu], Q~T1a:r ~andi (Agsu . Qaralar kendi (Sabirabad va lmisli rayonlan], irabad ravonu) rayonu )• Qoragan (Qax rayonu], Quruzma k~ndi,<Sablrabad . rayonu . Qurcan a çayt (Saki). Kiren kendi, Kirzen kend i [Tovuz rayonu), Gürgan ke ndi {Bakt), Kûrmûk çaYl (Qax). . ' Bd a nümllnalarin sayrn arnrmaq da olar. Maqsa~1t1~ I~ küm sözünün etimoloj i man~yini açmaqdlr. DeYl1dlYI ~ imi. dam-kas allahlan ndan b iri «Küri-Qara.. adlamr. Qadim misirlilarin gûne s allaht Qara va. ~a Oor adl a~l~. Yunan ilahesi Persefanarnn adlannd~n bm . da ~ora ldl.

~übhasiz,

qedim misirliter $orqm mlf%~ly~smdan bahra/anJik/an kim;' oedim yunanJar da ham. Misrio. haI? Ja $aTqin mifologiyaswdan bahra/anm l~/8r !KurSlv myfalan irndiIr V .Aslanov) . Demoli , Kür Kas . maOlm ' um . emele galml~,. «11al11.}" biltperest etiqadlart ile bagh «Allah», ((müqaddas qüvva » manal~nnda . . 1~~ anml~, «ucahqs menasuu ifade etmisdir. Qedirn misirlile r ~a Günes 311ahm1 Qora, yaxud Oor ~ta~dlrmaqla Sarqm mifoloj i xiisllsiyyat larindan bahralanrn!~lr. . . Ele buradaca a .Da mirçizadanin bir fikn m yada salaq: «Dilda olan bir sêz qedim zamanlarda qonsu dila. keçl:n~~ olm va qon~u dilde aski formasmr ~~bafiza edir. Dlh n özûnda ise daxili qanunlar esas mda daYl~tr (28,45). Bela naticaya galmak mümkündÜf kL misirlilar v~ )'lmanlar kas diliodan alml~ olduql an Kara sözünü a~kl fonnasmda saxtaya bilmi~lar. Digar tarafda n. qadtln ~umerlarda ~~e)} sözii (~ev)}. ~~ küo) sózü i.sa «dag}) mana~~nda i~lonirdi(14 ,IO O,427 ), Kas d iliodo da Kif (torpaq), kur(olko, dag) manasmda l~lanmi~ir. (36.29; 37,22). . . GÖfÜndüyü kimi, "kUT" sözü ~umer, kas, mls!r, yunan dillarinda uilahi", "müqaddas varhq", "uca" manalanm ifada etmi~ir. Onun mifoloji kökü dam-kas etiqadlan ila baghdlT. "Kür" sözûnûn ''dag'' manasl~da i~/anmasi J~. onun "uca/Iq"m aJhumunu ifada etmasi I/a bag/Idlr.(KuTSIV

61

menim dir -. V.A. ) . Dag ucadrr , gûnese daha yaxmdrr, ormn bcsr hemise semalardadrr. en qedim et iqadlan rmzl a bagh adet-eneneler va bir srra ayinlarin (mahm marasi mlarinin) uca dag zirvelerindo keçirilrnesi de bununla elaqedardrr. Ulu babalarumz dagfan allahlann iqametgaln hesa b edirdiler. Bu hal özünü diger qedim xalqlar m da mifologiyasmda gösta rir. Qadim misirlilari n Gilnes allahnu Qora va Qor adlandrrma lan Kür//Kara mefh umunun isrq men asrm kesb etmesi ile elaqedar olmusdur. Ne haye t, Kür11Kara ~özlari n i n daha geu is mena dasimasi atespe rest lik etiqadlan de baghdir. Bu dö vrd a d am-kas mensali Kür11kara sözü "qlgllclm" manasmda "Qor" soklinde islenmis. mûxtelif fone tik variantlar kesb etmisdir. Atesperest tayfalann ölünü yandmb basdt rmaq adet i neticasinda "qor" sözünün qebir menasmda Qurqan va gor variantlan emele gelmisdit. "Q urban", "qurbangah' sözleri nin leksik-sementik köklari de qadim etiqadla baghdir. "Kür" sözün ün "ocaq" menasmda islenmesi de tarixi inkisaf prosesinin ~a~s~ludur. Zerdûsti allaln Hörrnûz, eleca de bu gün sifat kimi islenen "qtrrmzr, qrzarrms" sözlarinin oda sitayisle baglthgl göz qabagmdadt r. "Avestada od allahmin Hönnüz adlanmasr tesadiifi dey ildir. Atespe restlik dam-kas etiqadlan asasmro fonnaJ~m l~lr. Elam-kas allah! karaküri iJa Hörmüz adl arasmdak1 uygunluq , kür/lkar harf ta rkiblarinin fonetik uygllnlugll da bunu tasd iq edir. Kür, qOT. f~ neti k uygunlugu Hörmüzün, Qormuz, Qormug kimi da l1km fonnaya malikliyini söylamaye asas verir. ."K~ran" sözlmün meydana galmaasi da Bü na~a va oda sltaYI ~ la baglidir. güna~ rangli, od rang li manasmdad lT. "Q lzIl" sözü da "Kür" sözünün leksik-semantik manasmdan dogan va ~n.un fonetik varianh olao sözdür. Çünki güna~ da od ranghdtf. R-Z avazlanmasi Azarbaycan dilinda qanllnallygun haidIr.

-

6,

62

"Kür" sözünün " de cel" menasmt kesb etmes i yanma pro sesi ile baghdtr. "Yamb sönmoyince sakitiesrney en" rnenasmr ifade edir. "Gur" variann da yanma presest ile olaqedardrr. Arttq ah san, yanan ocagm alov dille rini ta se vvûrûn ûz e gatirin. Biz hela ocaga gur yanan ocaq deyirik." A.A.A'\undov, K.Q.aliyev, S.N.Muravyov qn z va budux dill arinda " Kür" sözûnûn "su' mefhumu ifade etdiyini göste rirler. Çox qaribedir ki, onlar "GUT" söz ûnûn "gur sulu çay" ifadasinin terkibindeki " su" mefhumu ile baghliguu gêrrnemisler, S.N.Muravyov qinux, qunz dillarinda "kora", "kürc" sözlarinin "ders", "yargan" menasmda i~landiyini de gêsterir. Ru ise sOziinün "dag" mefhumu i/a bagbJlgm3 daha fOX yaxJDdlr(KuTSil'

-se.:

bizimdir - v.l.Aslanov}.

Ata~parastliyin vatani Azerbaycan oldugund an, "Kür" sözû en çox "'00"" mefhumu ile alaqedar olmusdur. "Kürsü" sözü de bele ernele gelmisdir. Çünki 0, vaxtil e evi qtzdrrmaq vasitesi olmusdur. Bu gün Azarbaycan eraaisinde yaytlan toponimlerin bezileri daha genis mena ifade edir. etnonim saklinde ÇlXI§ edir. Girzan (Tovuz rayonunda kend) toponimi Kir va zan terkibalerinden ibaretdir. Kir aresperest. zan ise ermani menseli mekan bildiran san sözüdûr, s-e evezlanmesi getmisdir. "K ür" sözünün etnonim tebieti özünü Kür kendi (Sabirabad}, Kûrsengi (Salyan) va s. toponimlerde gösterir. I

I

I

• Decellikle bagh "kür usaq" "kür xasiyyet" ifadelerini xatmatrnaq yerine düserdi. Bele gur yanan ocaqla gur axan çay amsmöe, insarun gur xasiyyetinde oxsarbq vardrr. [nsan minillik tarixiictimai tectiibasinda bun u gönn aye bilmauli.

. Çay ad~~~a _ g~ldik~~ Kür - " mûqeddes çay", deliqanh Ç~1' guelu çay • "od kim i, alov dilleri kimi §lglyan ç~y menasuu ifada etmisdi r. S.M .Mollazada Qurcana hidronimini "giiclû çay" kim i veranda mii qed dil .. uayyan . ar . uz.gun ~övqe tutmus (bun a tam mûveffaq ola b;lmamu;dl~). lakin Korbulaq bidronimirii ·'fi ziki qûsur'Ta a aq~a~ izah etmekde elm i se bve yol vcrmisdit. Z~nDlml~ca. ~urc~n~ .Korbulaq hidronimlari Küreçey, Kurça~~l~ro~~lan~I~I eyni etimcloji manseye ma likdir" _ .orunduyu kim i, Kür sözünün mana çalarl an m ûxtel if.olsa da,. a~ bir qammauygunluql a baghdir. Su da onun asagrda verilmis SÖZ ça larlan ile izah edilmalidir. _A ) b) /. Kür7. Oor2. kür-t 8. qor· (· ra-maq) _ oa) 3. kllf-(-an) 9. qor-Ïga} 10. qor-(a) 4. kllf+~) 5. ~-(su) 11 . qor-(xu) 6. Kur-(sak) 12.qor-(uq) "

Ç)

Cl 13. qar14. qar-Iga) 15. qar-(tal) 16. qat-In) 17. qar-(g!) 18. qar-ü) 19. qar-ün) 20. qar-Ipiz) d) 28. Qor Ilxörll

2 1. qorl/qur 22. qur-fqan) 23. qur-Iban j/zor-a-fban) 24 . qur-tcaaj q -a) 25 . qur-faq) 26. qur-Iu) 27. qllr-(can)+(a) +(çl)

çö r

e) 3 1.K ürll(qurl/qorllx ör)

~aOn~ ~ qeyd edak ki, Qurcana çay barnsinde el arasmdu baNa bir oX~r izah gal:~~~~ddur. Bu çaym adl quru-l-çana....çay söziarinin birla~masindan amela

65

29 . Xör-(ak) 30. Çör-(ak)l/çür-p(ak)

32.çör/lqar/IG Ür 33. Gur-(ultu) 34. Çrr-Iaq]

1)

a) 35. ql r36 . qrr-Irnanc] 37 . q.g-(.I-c.m) 38. qlf-m-( ,z-I)/1 Qlf-(gl )

g) 40. qsz41. qrz-ü t-r) 42. qrz-mfur) 4 3. xez-Iel) h) h)

45. gör46. gor-(an) 4 7. gor-(us)

39. hör-m(üz)

6. - ga, -g, 7. - x u 8. - sû 9. - us, - IS 10. m -us-lI-ts//-üzJl-lz, 11.-uJ/-l 12. - ull/-11

13. -aVl~al 14. -m/z-iu

g) 44. yor-(gao)

qoruq, çrraq -qorg a, qargs, qarga, qirgr -qorxu

-I

-kûrsü -Goru s -Hörmüz, qlOnIZI -quru, qmmzl. qrzrh -gurul tu, qtztlt, q lg llclm

-xezel -qann

«K), sesi 3{-3gldakl evezlenmelera meruz qalrmsd tr: k....Y, q.....x. x.....h, h-er. «Kür» sözü nûn r sesi asagrdakr kim i evezlenmisdi r: r....z...g... v.

x) 48. kor - [sö zle re qosulub islenir} 49. Kor-(jal}-- (maq)- keserden dûsrnek

.) 50. qov 5 1. qov-urtma) 52. di-lev

kürligurilqarll qorl!xörllçö rl /hörlIqJf/1q IV Igorl/korlIqov lIlov/lalov terkibli söz la r a~agldakl sekilçile ri qebul edir: I . - a,-a -qora, -qara. kûre 2.-ao.-ao -goran, küren 3. -qan-gen, -can .sban -qurqan, yorgan, qurcana-,(çt ).qurcan(-a), qurban -kürk 4. -q, -k -qur-eq- xörek, çörek, kfuk, 5.-aq,-ak;-uq,--ok

Q .Ma~diyev «Goran» va «Gorus» sözlarinin etimoloji menseyi ile alaqedar olaraq « gOD> sözünü « qOT» sözünün fonetik variantt kimi, h u sözlara qcsulmus - aD, -u s sekilçilerinin de Azerbaycan dilina maxsus sekilçile r oldugunu sübut OOir.(58,74-75). -U7JI-üzJl. -uzIl- lZ sektilçilerinin rnenseyiue geldikde isa, M.Seyido"llu fikri ile raztlasmaq Iaztmd rr. 0, -uz terkibini ilk in variantda sûa, isiq bildiren söz kimi teqdirn edir, «gûndûzs va «ulduzx sözlarini misal getirir, «uzs-un fonetik variann olan «iz» , «iz» söalerinin «od», «isiqs dernek oldugunu göstanr.(70,257-258). «Kü.ID tarkibli sözlara qosulan -q.-k. -aq. -ak, -ug, -k sekilçilerini n me nseyi ise hele da mûbahiseli saytla biler. l.B liyev [( a)k],[(a)d]-ak, aq sekilçisini dam-kas menseli saytr, onun forma cahatdan daha çox kas leksikasma-xas oldugu nu gêsterir (6.95). O,[(a)k], [(alg] sekilçisi nin qcsuldugu Arbak sözünü rnisal getirir, gösta rir ki, Mid iya ad lan içerisinde Arb aki (Arbaku) sözünü iran leksikast esasmda mensa cabatdan teyin etmek olmaz, elam-kas mate riallanmn kêmeyi i19 buna nail olmaq o lar

G6

67

11

(6,95). l.Bliyev Arbaki (Arbaku) söz ûndeki «u» sekilçisini ak kad mensel i hal sekilçisi hesab edir (6,95). Eyni zamanda l.Oliyev N.Berezenin «Îkinci sistemin mixi yez tlar» eserinin 138-ei sehifesi nde verilen fikirle -«ArbalO) sözünün türk menseli ad olmast fikri ile razrlasmadtgr ûçün va onun türk mensoli J ~I (Arbaq) sêzû ile Arbak (Apfia K) sözfinû mûqayise etmesinde n razr qalmadrgr ûçûn, daha dogru su, bu rnüqayisa barede qeti fikra gala bilmedi yinde n «tûrk» sözünün qarsismda, m öte rize içe risinde (1!) isareleri qoyulmusdur (6.95.np uMe'faHHe 3). Osfinde hu isaralarin qoyulmasr l.ê uyevin müayyan menada NBerezin ile raztlasdrgnn , «"Afbak" türk me nsoli de ola biler» qenaetine geldiyiui gêsterir. I.aliyev sêziin kökü kimi dam-kas allaht !Jarbe [Xarbe]-ni g ötürür (6,95). Dema li, Arbak sözünü Xarpaq ll Qarpaq eeklinde götüra bil erik . Bu da sözü n kökûnûn «qoo> ile baglth gtnt göstarir. Tûrk dillarinde ise camlik bildirmek ÜÇÜD q, k, z samitleri xarakterikdir. Bela olduqda h, x samitlerinin de sözün evvelinda dûsmesi tebiidir. Mes: hesebeliöê sabeli ; Qa rbaq/Arbak . Ktesi va Heredot temtinden xenrlonsn Midiya 8fsaDasinda ad! çaki/an Qarpaq sózü de onda türk m ensoti hcsab cdilmelidir (kursiv bizimdir -V.Aslanov). Diga r terefden, qor terkibli bir çox sêzlerin kas mensef -a sekilçisi ile isle nd iyiüi (qor, qora, kür.küre va s.) nezera alsaq. onda Arbak sözünün Q arabak va ya Qarabag ;;aklinda i~lanmasin a taaccüb etmarik. Digar tarefden, orta esr ennani manbalarinda Qarabagm A rsaxl/Arsaq ;;akiinde i~lanmasi de «Qarabag» sözü nÜD «A rba1o> sözü ils hagh oldugunu gösteriI"_ Görundüyü kimi, Kür/Qara tarkibli sözleT « qOf» sözi.inün fonetik vanantlan kimi ÇlXl ~ edir. Bu man ada, ulu hahalanmlz oda tapmml§. qoro ÖZ onqonuna ç evinni~, y ~lqlan yerlers etiqadlan ndan irali gelen adlar venni§lar. Bele ehtimal etmak olar ki, hela onqonlar

sonralardan tayfa va sexe adlannda, yer va çay adlarmda, hetta maisatla bagh esyalann adlan nda tezahûr etmisdir. Qarayaz yaz faslinin en isti çag1, qarayel kûley in eu siddatlisi, en amansizr, Qarayaz od kimi yandrrdrgr halda, qara yel alov kimi har seyi kûla döndarir. Azarbayçan mifik tefekkûriinûn mahsulu olan sözlar hu gün öz qedim sementik mense yini qoruyub saxlayrr." i'

OX U D (Saki) Oxud kendi ~aki rayon unun simal-qerbinde, Ki;; kendinin va K i~ çaY1DJO cenub-qerbinde yerlesir. Yerli e hali (kand sakinleri] arasmda Oxud ke ndirtin tarixi ile alaqedar iki efsan e yasayrr. Birinci efsanede deyilir ki, Xilafet ordulan Se kini i;;gaI eden zaman öz canisinlerinde n bir neçesini Oxudda yerlisdirmisdiler, Onlara yerli eha li «qeribler» deyirdi. indi de onlarm defn ed ildi yi yer «qeriblar qebristam» adlantr. islam din inin yaytlmasr ne ticesind e adamlar tez- tcz hecce getm eye basl adrlar. Qa rih yerde dafn editmis qohuml anm xatrrlayan erebler, hecce ge le nla rden xahi s ed ird ila r ki, vaten a qayrdan kim i Oxud kend ine gedib orada de fn edilmia arablerin qabri ûsründe dua oxusunlar. Guya, heccden gele rilera ereblle r tez-tez "oxu t, ox ut". deye mûraciet etdikleri ücûn va ya heccdan qay rdanlar «qe ribler» dua oxumaga gedanda:-hara gedirsan? - suahna qlsaca:oxutmaga.-deye cavab verdiktan üçiin bu kand Oxud ad lanrm§drr.

---

-----,-- --

-

. • Bü~n bunlar bela bit è1mi dalîl gatÎnn&y boylannda deyilîr: «Oguz zamanmda bir yigit ki, evlansa ox atardl. Ox u na yerda d~sa, onda gardak tikardi» (46,s.55). Diga r tarafden, aski türkdilli xalqlar ox yollamaqla qabil ani yürü ~,böyük düYÜnlare.~ülanlara(~nliklara) çagmllm l ~1ar

(70,273).

69

Oxla bagh mifoloji tesevvûrle ri, ele-bela söz galisi xaurlatmmq. «Oxud» sözü mûrakkeb tarkiba malikdir: Ox va ud va ya o-gan-ud. A.N. Kononova göra, «oq» te rkië i qad im türk di lie rinde «auto manasmda islendiyi üçiin ogJloklloq sözü bam de «aile», qebile », «boy» demekdir; ha m de mûsteqim menada islenir (49,83) Lakin M.Seyidova gêre, oqllog terkibi mûrekkebdir. Bu terkib fel kökündan -w/o " bacanqh", "qadir olmaq" va «qagan» sözünün qahgl olan «g an»-dan ibaretdir, Oq/og yeni, «bacanqh, qadir clan qagan» demakdi r(70 .,255 ). M.Seyidov ham de «o+gao»ll «u-tgan» sözünû tann adt kimi seciyyalandirir (70.257). «Oxud» sözünün digar tarkibi «UID> sözüdür. A.M. ~ erbaklll tertib etdiyi «Oguznamesden görünür ki, bir sira tûrkdilli xalqlar «uds sözünü «ê kûz» menasmda isletmisler (74,23). M.Seyidov bele qen ae te ga lir ki, «ud» evvelce «çay», sonralardan i50 çaym tote mi 0130 « êkûzx manas mda i.!?lanmi-?di r(70.254). Belelikla, «Oxud» toponi miui asag rdakt se kilde tehlil etmek m ümkûndûr:

L a) Oxud-. ox+ud [aile(q obila)+Öküz], yeni öküz zoomorfi k totemli qebile. b) Oxud« o+gan[qaganl +ud~(ogan +udl tann+öküz, ye ni «ilahi êkûz» va ya «mûqeddes êk ûz» . IJ. a) Oxud=ox+ud; e -cu avazlanmasi Azarbaycan dili ÜÇÜll tarixen seciyyevi cldugundan, «uds sözûnû «od» sözûnün fonetik vanantI besah etmak mümkündiir. 0 zaman «Ox ud» sözünü 3.-?agldakl kimi man alandlfInaq olar: Oxud= ox+ud [ana(qabile , aila)+od]= anatod, yani rnüqaddas od va ya ai lani~ qabilanin tapmdl gl müqaddas orlun oldugu yer. h) Oxud ""'o+qan+ud=[ogan+ud] (dann 00». yani ilahi ad, müqaddas od.

71

70

tapman qabi lanin c) Oxud=ox+ud. Bger «ox» sözünü m üste qim ~an~~ götürsek, onda türkdiUi . x~lqlann «?~U» elçi klt~1 qiymatlendirmeleri fikrine I sttn~ etma~Yl~_ Bda oldug~ teqdirde Oxud 9lX+ ud fox (elçi göndanlrnl l)+ od] , yam "t ann terefinden gênderilm is 00", " mûqed des odun oldugu

Q.Ma~ediyev

dillarin~a

yer". Hl. a) Oxud= ox+ud. tûrk camlik bildirmek üçün q, k, z samitlerinin xarakterik oldugunu gösterir (58, 74). S.M.Mollazada L.Q.Qertbenbu,:q va Q.Derferin fikrins istinad edib göstarir ki, -t sarmtr qedim türk dillarinde camlik bildirir (60,1 ~7) . A1!an g qanunu nun türk dillen ûçû n daha çox x.ar~te~k oldugunu nezera alsaq, samitle biten sêzlera cernlik bildiran - t ~lava olunduqda, kökün sait terki bins uygun olaraq - t . ~slOdan evvel a, 0 , u, Ü, I, i saitlerinin elave edildiyini teb ii saymaq Iaztmdtr . Bu menada «OX» sêzûua ca mlik bildiren - t elave edildikda, aheng qauununun talebi ile bu söz «oxt» deyil, «OXUD> saklinde olmahdtr. T -d avezlenmesi Azerbaycan dili üçûn son darace sociyye vi oldugundan, bu sö~n g.a~ «oxut», gah da, «oxud» seklinda teleffûz edilmesini tamamile tebii saymahyïq. Demeli, O xud = Oxut= 0"1. -+{u) t [ex-lar] , yam, « 0"1.» kultu ile bagh ohm qabilanin yasayts yen. M.Seyidov çox haqh olraq g ösrerir ki, «ox ~a yaya ehtiramm izle ri Oguzla alaqedar yaranmt~ musalman versiyasmda daha qabanqdtm 0 ham de göstarir ki, Salcuq xaqanlan ndan Togrul bay Reyda kasdirdiyi sikkanin üz tarafina yay, ox ~kli hakk etdinni~. onuo damgasmda, tugras mda (móhfuünda) yay va ox ~kl i olm~, daha soma Malik ~ah, Barkü yaruq va b~a Salcuq xaqanlan cla b~l~ etmi~l ar (70,273-274). Tiirk alimi Osman Turanm verdtyt malumata göre Qedim Çin manbalarinda gösterilir ki, her bic türkdilli qabilanin özünamaxsllS oxu olm~ur. Yuxanda gatirdi yimi z misal1ar OxutllOxud sözünü +un asarine (Z. Bünyadov. Azerbaycan Atabaylar dövll;)ti, Bah 1985, s.22S)istinad etse k, onda demek olar ki. Kizaminin arvadl Afaqm Qlpçaqdnn olmasl er azi baxlmmdan uzla;;IL Varta ~eni n Da~g11 ki;lndindan ba~la Yl b Muxasdan keçtlO Farhad arXI va bun unla alaqad ar afsa niol NizamiGencevinin bu yerlarle baglihgml di;lqiqla;;d irir.

I

87

86

olan «Qumalarla baghdrr. Qumuq, Kimsaxoba sözlerinda ise muq va sak\sax terkiblori islenmisd ir.

S i B iR DaR a (Outqa,en) Bu oykonim türk men soli suvar, bile suvar, savir, sabir kimi tayfalarla baghdrr. Sekide yerlesen Suvarlar toponi mi de Sivir dam ile eyni mensaye malikdir," SU M QE R La R(Var1a§en) Bu toponirn etimoJoji me nseyina göra, Suber {Sumer, Sumber) va ya Subyer [Subyir] ad. ila tanmmis tayfa ila baghdrr. ü .Sül eymenov bu etnonimin etimologiyasrru suye, soklinde açtr (72,2 57-259). Bu ise eski türkdilli qe bilel erin qedi m etiqadlannm tayfa adm a çevriimesini g ösre rir. O.Süleymenov Sumer termi ni ila Sumber/suber tennininin etimoloji manseyinda yaxmh q. hatta eynili k g örûr (72,25 5-262).

QUDULA (Saki) a) Bu sözû n terkib hissaleri beledir. Qud + ui + a Qorqul sözü nü etimoloji cehetdan izah eden M.Seyidov qut terkibinin eski türk dillarinde xosbextlik, bext, bereket, tale, ruh, heyat qûvvesi, cao menalannda islendiyiui, qrrgiz, kalrmklarm mifik tesevvûrlerine g öra «qutsun göydan ocaga, odun yandtgt yera d üsen helmesikli tiind qrrmrzt rengde bir sey oldugunu, onu götûren saxsin xosbext olacagmi göstarir va «qutaun onqon oldugunu tesd iq edir (70, 136-142). Qutul fonnas ma geldikde ise -tl sekilçisi niu qe dim türk di llarinde çc xluq va yiyelik menasinda isle ndiyini a. Da mirçizada (27.56) , sifet emele getiren (key fiyyat • Zaqata lamn Suvag il kandi camaatmm cia ilk sakinl€lri Suva r layfalann3 ma nsub ol m u~l ar

bildiren sifet) sekilçisi kimi islendiyini, N.A.Baskakov isa (20,70) OHa yasrl, qlZJI sözlarinda tasadüf edildiyini göstermisdir. Demeli, qutul SÖZÜDÜ~ "bexte va taleye tapman, oda va göya tapman" manasmda islendiymi tesdiq etrnek lazrrn galir. b) Qud- sumerca êkûz, qedim tûrk dillarinde ud, öküz, buynuzlu heyvan demekdir. Eyni zamanda udu sumerca qoyun, günes ilahesi, mûqeddes, tûrk dillorinde uduküdrk), müqeddas menasmdadrr. ud -h em sumerce, ham da tûrk diltarinda od menalarm da isleni r (72,237-241). Onda bu söz iki se kilde tarkib hisselerine aynla biler: I. Qud-ul-a 2. Qudulludu-(,)I-a ikinci bölünma birincinin fonetik variannd rr. Qut va ya od leksik-semantik baxrmd an sinonimdi r, mûqeddes ruh la.odla.qedim onqonla baghdir va a bendindeki mûddealara uygu ndur. c) Qut, q ud, ud sözlari fonetik ceh etden dodu, uduk sözlerinin varianndtr. Gûna sle , isrqte. odl a bagh mifik g örüsle ri ifade edir. Bun a göra de Qudula, Dodu va halhaz rrda Kis kendinda na si! bildiren uduxlar etnonimi etimoloj i menseyina g öro, qohum topon im va etnonimlerdir. Qudula herf men ada oda, göye, xosbext ruha tapma nlar. uduk lar ise mûqedde sler manasmda olub, eski inamlan rmzla baghdrr. «Kitabi-Dede Qorquddakr udl u qonaq (46,17) ifadesi od, qlnTI lZI rengla baghdrr. "Udlu qonaq" utancaq qonaq demekdir. Utancaqhq ise sifetin qtzarmasi, pörtmesi kimi zahiri elametlerle mûsayiet OhIOUf. B ütü n hallarda "Qudula" topon imi "mûqeddes oda" sitayisle baghd tr. t"

89

islendiyi kimi , türk dillerinda de "u ca", "se he r" ""~~har ehalisi", "tayfa"(72,233) menalanm ifad~ edir. Ug ur sözü de türk dillerinda "yer tannsr" ."JO1 launsr" ""tan n, " " sahib", "qebile" " tayfa" , ""yol"(70,226,240-243) menalannda i§ianmi~dir: Ugur sözün ün de uruk sÖzü kimi "t ayfa" "tann" " , uca va s. meualarda islendiyi göz qabagmdadu3) Vr/lor fonetik variantdir. Yerllir terkiblerini de ur hissesinin fonetik variantJ saymaq Ïazimdtr. Demeli, Üravan, Yerevan/lira van eyni etimoloji rnenseya malikdir,

Qutqa sen toponiminin birinci terefi de me hz "q ud" varianti ila izah oluna bil ar! O R A B AN {Seki rayonu ) Bu toponimin terkib hi ssal e ri beledir: Or + a t· ban Bu söz "Oravan", "U rav an" kimi de teleffüz olunur. Burad a O r - müsteqil söz, -a camlik bildir e n, -van isa m ekan bild iran (Sevan , Qemervan, Yerevan) sekilçilerdir. Ugur sözünün etimoloji men seyini aras dirun M. Seyidov "u r" terkibin i ya sözdûza ldici sekilçi, yaxud da helelik bize melum olmayan bu va ya basqa söz ün qa hgt hesab edir(70,236). UT sözüne mûnasibatirnizi "Yugrular" etnoniminin izahr zamam bildirmisdik. Lakin burada "UI", "ugur" va "uruk" sözlerine aid bezi paralellar vermek isterdik. I ) "ugur" va "u ruk" sözlerinda yerdeyisme mövcuddur. Bda ki, urukllurug sözlerinde sas yerdayismesi bas verdikde "u ruk" "ugur" sekline dü ser. "Ugur" sözünda ug birinci, "uruk" sêzûnda isa ikinci ter efi taskil cdir. 2) "u ruk" "u gur" OOZÜ ile sinonimdir. Uruk "qala", "saher", " icma" menalarmda sumer dilinde

.

4) Ur s?~nün eski türk dilli xalqlarda fel {get-iqur -] va . Is~m (yol, tayfa) kimi isleudiyini qeyd etmisdik.fbax: " Yugrular" bölmesina). O~,~v~n '~yollarm birla§diyi yer", "sober" yaxud "i cma ~nerkazl kim i manal~rda islenir. Lakin daha deqiq desek, 'yo l tanrtsma tapman icmalann merkezi (se her)" demekdir. "Yerevan" toponimi Oravan söz ünün fonetik variant! oldugundan . türk . menselidir, U'Yaxçay(~aki), Urue çaYl(Qusar) hidronimlari de bu qe bilden dir. _ K Ü N G Ü T (~aki) ~ungüt sözû gün/lkü n va küt//qut tarkibJerinda n L~aratdlr. "'Hayat ve~~n ~na(, "xosbextlik getiren günes", l~Hq, od paylayan gunes demekdir. (81ava me lumat üçûn bax: "Qudula")" .

• Qudula, Dodula soklinde de islenmesi ehtimah vardrr. Od ilahssinin qrz simasmda ifadesi olan dodu, qudu ifade le ri adi çekilen kendin tebii iqlim sera itine de uygun gelir. Qudula kendi Seki rayonunda en bol günes süast däsen Va en çox günesli, qrzmar günlere malik yerdir. Göriiniir ki, buna gore de, Oünesin serefine buraya Dodula, sonra ise Qudula adr verilmisdir. Avropa dillorinde va rus dilinda galinciya kukla adillm verilmasi maraqh tadqiqat vasitasi ala bilar. Hatta kuklamn dudula formasmda ifada edilmasinin izahata ehtiyacl "'ardu. Gelinc iklarin cici-bacl, Çiçi:y adlandmlmasma tasad üf edilir. Ça xur lahcasinda qlza îçiy deyilir. lIisu lohcasinela u§
61. Mypaas ëe C.H. Ilmnoweeea «apra K8BKaJCKOH An6aHU" " ypoeem, Kacnaa. «BecTH"K npeeaeîi HCTOpmm N. 1,1983

62. Nebiyev N. Cograf adlann menseyi. Bakl, 1969 63. H "KOHOB B.J.1. .KpaTKH" ronoHHMHlfecKIIH cnosaps, Mocxea, 1966 ' 64. Ilerpyureecxnê M .n.OlfepKU no ucropaa lfleo .naJIbHbIX OTHorneHHH B A3ep6afUVKaHe u ApMeH"" B XVI BB. JIeHitHrp8J.l. 1949 65. TIaxOMOB E.A. «Crapa a a sre o6opoHHble COOp}l)KeHIDI Amnepoae», Tpynsr l1Hcnrryra UCTOPUlI DM. AJiaKblXaHOBa., roM, I li .,1947 66. Pacyn P3a. Hapyurenae KaHOHOB. «Bonpocer mrreparyper», M., 1972 N!!3 67. P38eB A. "MHp38 KlI3eM 6eK",baKY, 1965, 68 . Ce6e0c.I1CTOplI, .T H~HC ., 1913, 69. CeMëHoB AreorpaqlHlfecKo-crantCTulfecKoÏl cnoaape POCCUHCKOH uMIlep"H,T.2. CITfi.1866 M. Azerbaycau mifik tefakkûrûnûn 70. Seyidov qaynaq1an, Baks, 1983 71. Seyidov M. Göy, ag.qara.renglerinin eski inamlarla elaqes i. Azerb. SSR EA Xeberleri {Bdebiyyat, Dil, Încesenet se riyasi), Bakt, 1978,N!!2 72. CyneüMeHoB O.A3HJ1. MMa-ATa, 1975 73. CYM6aTIa.ne A .C. K acrepan Arponare asr. A3.AH "Xabarlar", 1978 74. Hlepêax A.M Oryaaeac» M .,1959 75. Taponcs nä CT. Bcesaap naa UCTOpH}l,CI1li, 1895 76. T OJlCTOB C.II.K ncropna .npeBHeTtOpCKOH COLUtaJtbH OH. -repwa ao-nor a a. ''BecTHHK npeeseä HCTOp"H" . 1938,N21 77. .YceÜHoB M.A naMKfH"KH Aaepöaänxeucsorc 30A'le CfBa, MOCKBa., 1951 78. E.A.B eH.neH6aYM.nyreBo.nIITeJtb no KaBKa3Y, Tmt)JUlc, 1888

-152

153

79 . Valili(Baharh) M.H. Cografimtebii, etnoqrafik va iqtisadi mûlah izat. Azerbaycan Xalq Teserrûfatr Surasr run nesriyyatr. Bakl,192 1

I1

I

80. BOpollIHJI

r. 0 6

HpaHcKo-YllUHCKUX

KOtIT8 1CT8X» , MaTepHaJIbI H a~HO" cpaBHHTeJIbHOM)'

H3Y'1e HHtO

Jl3b1KOB. 0p.lOKOHH KHA3e .

na HCTOp HKO-

U6ep u HCKO-KaBKaJCKHX

1977

81. Jlr.tnOJIbCKHH l .H. ,L(peBIOOI IillKy,196 1

82.

ceccaa

ID blKOBb!X

An6aHJUI

Ill-I

M ÜN0 0RicA T Ön söz (M .M.MiRZa Ll v EVA) RaVLaR Dayarli tadqiqat (S.H.MEHDIYEVA)

saa 3 -5 .5-&

Dilimizin tarixina isrq salan elmi arasdirma 88

no

H .3 .,

l.H. 06 YIHOreHeTWleCKHH uerrpepsiaHOCTH Ha no-ree Aaepêaäzosaua «Bo npo csr ncropna KasK83CKOii A.n:6aHuID>. EaKY.l%2 JlMnOJlbCKHH

83. JlMnOJIbCKHH 3.H. 06 3THOH UMe ceeepna a.t'Coeercsaa riopsonorua" K, I, Ii.KY, 1973 84. Yûzbasov R.Azarbaycan cografiya terminl èri, B., 1966 85. Zeynalov F. Türko1ogiyarun esaslan.Baki, 1981

(A.Q.aLaKBa ROV ) G

i

RI

s

9 10-16

a s

I F I L. AZaRBAYCANIN ~IMAL'QaRB ZONASlNIN ETNOTOPONOMIYAS1, ETNoNlMLaRI va ETNOQRAFlYASINA DAIR nezt MÜLAHlzaLaR 17-40 AZa R BAY C AN I7-ZS ~

a K t..

NUXA

Q AX ZAQATALA BALAKa N VARTA~EN QUTQA~EN

n Fa S I L.

'21:>-27 27-30 .30-32 .33-34 34-36 _.37-39 40 ~a KI -QAx-ZA QATALA. BALAKaN-V A RTA ~EN­

Q UTQA~ EN BÖLGasINa DAxiL OLAN BIR SIRA ToPoNiMLaRlN

ET1Mo LO Ji Jz Alfl

KI ~ ~u M UTap6 SAQQINLAR MA FLAR QOXM UQ TaR 6BUL AQ a s I RL o n MUXAS MATSEX KASDAÓI.. MARSAN

.41-97 41-42 .43 .43 44-47 .47-4& .48-49 .49 49-50 sO--52 52-54 54-55

-

154

MURANA __ TiRBKÇAV TÜRVANÇAV : KÜRBÇAv __ __ OXUD DOxON DUWZLAR -VUGRULAR.. •.. · .. · .. • ALA GOVÜT DODU VB DODU U~A GI. BRBNa PARSlDAT 1'ÜIlKBALA __ . __ __ SAMUX ~AMXOR\~AMKIR QIPÇAQ · .. · .. · __ GAVAN · · .. •.. · .. •.. ·· QUM KBNDI.. __ slBlR DBRB __ SUMQERLaR· · .. •.. · ·.. · · QUDULA ORABAN KONGÜT UW DA~ -QU$LAR KBNDI.. __ '" QlMIR KaND!...

__55- 56 56 56-5 7 57-67 __.67-71 71-73 73-74 74_77 77 77-78 7&-79 __ 80 __.80-82 82- 83 __84 _84-8 5. 85 85--86 __86 86 86-88 88-89 __.89-91 __90-93 93-94 94 covrau .. __ __ __ 94-9 5 VANIQLAR 95 BRa~ · · ·.. •.. · · .. • .. · .. · .. · .. •.. · 96 HBZRB 96-97 IJl F 8 S I L. TAVFA v a ETiQADLA BAGLJ $BXS ADLARI v a __ _98- 118 lFADaLBR IV F8StL. QaDIM ETlQALARLA BAGLJ ADaT VB , 119-146 BNaNaLaR ,

.... ISS

N 8 Tic 8 __ tSTIFAOO OLUNMU~ 800B!YYAT.. / / M YNOORiCAT..

__

,

146-147 148-152 153-1 55

Azarbaycan dilinin tarixina dair t&dqiqlar.(