Afetlerde sosyal hizmet: 1991 yılı Marmara ve Bolu - Düzce depremleri sonrasında gerçekleştirilen sosyal hizmet uygulamaları

1999 YILI MARMARA VE BOLU-DÜZCE DEPREMLERÝ SONRASINDA GERÇEKLEªTÝRÝLEN SOSYAL HÝZMET UYGULAMALARI TARIK TUNCAY Ankara,...

Author: Tarık Tuncay

46 downloads 566 Views 1MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

1999 YILI MARMARA VE BOLU-DÜZCE DEPREMLERÝ SONRASINDA GERÇEKLEªTÝRÝLEN SOSYAL HÝZMET UYGULAMALARI

TARIK TUNCAY

Ankara, 2004

pdfMachine - is a pdf writer that produces quality PDF Get yours now! “Thank you very much! I can use Acrobat Distiller or the Acrobat PDF product a lot easier to use and much preferable to Adobe's"

Tarýk Tuncay, 1977 yýlýnda Elazýð’da doðdu. 2000 yýlýnda Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu’ndan lisans derecesiyle mezun oldu. 2003 yýlýnda Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nden bilim uzmanlýðý derecesini aldý. 2000 yýlýnda Hacettepe Üniversitesi’nde baºlayan akademik yaºamýný ayný üniversitede araºtýrma görevlisi olarak sürdürmektedir.

Ýlk Baský Basýldýðý Yer

: Mart – 2004, Ankara : Özbay Ofset Matbaacýlýk Kazým Karabekir Caddesi, Efeler Ýº Merkezi No:89/2, Ýskitler - Ankara. Tel: 0312. 341 10 36



Afetlerde Sosyal Hizmet: 1999 Yýlý Marmara ve Bolu-Düzce Depremleri Sonrasýnda Gerçekleºtirilen Sosyal Hizmet Uygulamalarý baºlýklý eserin basým ve yayýn hakký yazara aittir.



Kitaptan kaynak gösterilerek alýntý yapýlabilir.

ÝSTEME ADRESÝ Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Fatih Caddesi No:195 Çiftasfalt 06290 Keçiören – ANKARA TEL: 0(312) 355 40 00 FAKS: 0 (312) 355 57 71 E-POSTA: [email protected]

ISBN 975-270-018-7


Baºarýlarda gururu yenmek, felaketlerde umutsuzluða karºý direnmek gerekir.

Mustafa Kemal ATATÜRK



i

ÖNSÖZ Türkiye deprem riski çok olan bir ülkedir. Buna karºýlýk da önlem ve hazýrlýklarýn yeterince saðlanamadýðý bilinmektedir. Toplumun bilinçlendirilmesi ve duyarlýlýðýnýn artýrýlmasý gerekmektedir. Afetlerde Sosyal Hizmet adýný taºýyan bu araºtýrma konuya dikkat çekmesi bakýmýndan önemlidir. Araºtýrma ülkemizde yaºanan iki büyük depremin (17.08.1999 Marmara Depremi ve 12.11.1999 Bolu-Düzce) ardý sýra gerçekleºtirilmiº olup, sosyal hizmet uzmanlarýnýn afet sonrasý mesleki müdahalelerini ve olasý sorunlarýný ortaya koymaya çalýºmaktadýr. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Araºtýrma Görevlisi Tarýk Tuncay’ýn Yüksek Lisans Tezi olan bu eser, bilimsel kurallara titizlikle uyularak gerçekleºtirilmiº ve yayýna hazýrlanmýºtýr. Tez danýºmaný olarak kendisine olan güvenimi her zaman daha çok hak eden sevgili öðrencim Tarýk Tuncay’ý baºarýlý çalýºmalarýndan dolayý kutlarým. Araºtýrma sürecinin her aºamasýnda bilgi ve becerisini geliºtirmeye yönelik istek ve azmi övülmeye deðerdir. Kendisine bundan sonraki çalýºmalarýnda da üstün baºarýlar dilerim. “Afetlerde Sosyal Hizmet”in sosyal hizmet literatürüne önemli bir katký saðlayacaðý inancý ile okuyucularýna yararlý olmasýný ve ülkemizin bu tür afetlerden uzak kalmasýný dilerim.

Prof. Dr. A. Beril Tufan


ii

TEªEKKÜR

Bilimsel bir araºtýrmayý tamamlamanýn yorgunluk ve sevincini bir arada yaºadýðým ºu anda, bu çalýºmanýn ortaya çýkmasýnda katkýsý olanlara teºekkür etmek gönül borcumdur.

Öncelikle, araºtýrmamýn her aºamasýnda beni destekleyen, güçlük yaºadýðým anlarda berrak düºünceleri ile yüreklendiren, doðru yolu gösteren ve her zaman kucak açan deðerli tez danýºmaným Prof. Dr. A. Beril TUFAN’a sonsuz teºekkürlerimi sunar, saðlýk ve esenlik dilerim.

Bu çalýºmanýn ortaya çýkmasýnda en büyük katkýlardan birini saðlamýº olan ve araºtýrmanýn anket sorularýný içtenlikle yanýtlayan tüm sosyal hizmet uzmanlarýna çok teºekkür ederim. Araºtýrmamýn kuramsal bölümünü oluºturduðum aºamada benimle bilgi ve belgelerini paylaºan sayýn hocalarým; Prof. Dr. Gönül ERKAN’a, Prof. Dr. Ýlhan TOMANBAY’a, Doç. Dr. Kasým KARATAª’a, Doç. Dr. Veli DUYAN’a ve Yrd. Doç. Dr. Mehmet UYSAL’a teºekkürlerimi sunarým. Çalýºmamýn özellikle son aºamalarýnda, destekleyici tutumlarý ve gösterdikleri yakýnlýklarý nedeniyle deðerli hocalarým; Doç. Dr. Çiðdem ARIKAN’a ve Yrd. Doç. Dr. Filiz DEMÝRÖZ’e teºekkür ederim.

Ayrýca çalýºmamýn her aºamasýnda yanýmda ve yardýma hazýr olan deðerli dostlarým, çalýºma arkadaºlarým; Halit Koray ARSLANOÐLU’na, Arzu ÝÇAÐASIOÐLU ÇOBAN’a, Sema BUZ’a, Elif GÖKÇEARSLAN’a, Beyza TOKSOY’a, Emrah AKBAª’a ve candan eºi Sinem KOYTAK AKBAª’a çok teºekkür ederim.

Son olarak, çalýºmam süresince içten sevgi ve hoºgörülerini benden hiçbir zaman esirgemeyen anneme, babama, kardeºime ve Fatma’ya en candan teºekkürlerimi sunarým. Haziran, 2003

Tarýk TUNCAY


iii

ÖZET Sosyal hizmet uzmanlarýnýn Marmara (17.08.1999) ve Bolu-Düzce (12.11.1999) depremlerinin etkilediði bölgelerdeki sosyal hizmet uygulamalarýnýn incelendiði, “Afetlerde Sosyal Hizmet” konulu bu araºtýrmanýn iki temel amacý bulunmaktadýr: Bunlardan birincisi; Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) bünyesinde çalýºan sosyal hizmet uzmanlarýnýn, deprem afetinin etkilediði bölgelerde gerçekleºtirdikleri mesleki uygulamalarýn, çeºitli nüfus gruplarýna sunduklarý kurumsal hizmetlerin ve bu süreçte karºýlaºýlan güçlüklerin belirlenmesidir. Araºtýrmanýn ikinci amacý; depremler sonrasýnda, mesleki müdahalelerde bulunan sosyal hizmet uzmanlarýnýn bu süreçte yaºadýklarý duygusal güçlüklerin belirlenmesidir. Araºtýrma, genel tarama modelinde tasarlanmýºtýr. Araºtýrmanýn çalýºma evrenini, Ankara, Ýzmir, Kocaeli ve Bolu illerinde SHÇEK’e baðlý kuruluºlarda çalýºan deprem çalýºmalarýna katýlmýº 124 sosyal hizmet uzmaný oluºturmuºtur. Araºtýrmanýn verileri, 2002 yýlý Eylül–Kasým aylarý arasýnda, araºtýrmacý tarafýndan geliºtirilen soru kaðýdý ile toplanmýºtýr. Verilerin çözümlenmesinde sýklýk daðýlýmlarý (sayý, yüzde, aritmetik ortalama) ve Pearson’ýn khi kare istatistiksel analiz tekniði kullanýlmýºtýr.

Araºtýrma sonunda elde edilen önemli sonuçlar ºu ºekilde özetlenebilir: Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýnýn yaº ortalamasý 36,44’tür. Cinsiyet daðýlýmlarý birbirine çok yakýndýr. Sosyal hizmet mesleðinde çalýºma süresi ortalamasý 9,19 yýldýr. Önemli bir oraný lisans üstü eðitim derecelidir. Çeºitli nüfus gruplarýyla çalýºýlan 12 farklý kuruluºtan deprem çalýºmalarýna katýlmýºlardýr. Çok düºük bir oraný afetin etkileri ve afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konusunda bilgilidir. Tamamý daha önce herhangi bir afet çalýºmasýnda yer almamýºtýr. Büyük çoðunluðu deprem çalýºmalarýna katýlma konusunda istekli olmuºtur. Dörtte biri depremzededir. Bir sosyal hizmet uzmaný ortalama 16 gün afet çalýºmasý yürütmüºtür. Afet çalýºmalarý süresince sýklýkla kullanýlan mesleki roller ise, baðlantý kuruculuk, yetkin hale getiricilik, kolaylaºtýrýcýlýk, savunuculuk, arabuluculuk ve toplumu bilgilendirme olmuºtur. Makro düzeyde planlama çalýºmalarýna katýlýmýn oraný çok düºüktür. Dörtte üçü mesleki uygulamalarý süresince ekip çalýºmasýnda yer almýºtýr. Depremden zarar gören tüm nüfus gruplarý ile çalýºýlmýºtýr. Mesleki uygulama yürütülen nüfus gruplarýndan özürlüler ve yaºlýlarla yürütülen çalýºmalar sýnýrlý kalmýºtýr. Ayrýca bu nüfus gruplarýna aðýrlýklý olarak ku-


iv

rumsal hizmetler sunulmuºtur. Tamamý afet çalýºmalarý süresince duygusal güçlükler yaºamýºtýr. Duygusal güçlük yaºayan kadýnlarýn oraný erkeklerden daha yüksektir. En sýk yaºanan duygusal güçlükler ise üzüntü, afetten etkilenen insanlara yardýmcý olamama hissi, endiºe ve kýzgýnlýktýr. Hemen hemen tamamý yaºadýklarý duygusal güçlüklerin mesleki çalýºmalarýný olumsuz etkilemediðini belirtmiºtir. Tamamýna yakýný çalýºmalarýyla ilgili bireysel deneyimlerini ve duygularýný meslektaºlarýyla paylaºmýºtýr. Ancak yarýdan fazlasý psikolojik bilgilendirme (debriefing) amaçlý grup toplantýlarýna katýlmamýºtýr. Afet çalýºmalarý sonrasýnda afet konulu bir eðitim programýndan yararlananlarýn oraný da çok düºüktür. Mesleki çalýºmalarý süresince yaºadýklarý aksaklýklar içinde ilk sýrayý afetlerde sosyal hizmet konusunda bilgi eksikliði almaktadýr. Çoðunluðu ise, afet çalýºmasýnda yer alan kamu kurumlarý ve sivil toplum örgütleri arasýnda iºbirliði ve koordinasyon saðlama, sosyal yardýmlarýn daðýtýmý, personel sayýsý konularýnda önemli güçlükler yaºamýºtýr. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu çalýºmalarýndan mesleki doyum saðlamýºtýr ve olasý bir afette, afetin etkilediði bölgede kendini çalýºmaya hazýr hissetmektedir. Mesleki doyum saðlama ve afet konulu eðitim programlarýndan yararlanma, olasý bir afette çalýºma isteðine olumlu etki yapmaktadýr. Elde edilen bulgular doðrultusunda ºu öneriler sýralanabilir: Afetten zarar gören nüfus gruplarýnýn tümünün ortaya çýkan ihtiyaçlarýna yönelik ayrýntýlý inceleme, tarama, durum saptama ve planlama çalýºmalarý afet çalýºmasýnýn ilk aºamasýnda yapýlmalýdýr. Türkiye’de afetlerde sosyal hizmet uygulamalarýnýn yasal sorumluluðunu taºýyan SHÇEK, konuyla ilgili diðer kamu kurumlarý ve sivil toplum örgütleri ile etkili iºbirliði ve koordinasyon geliºtirmeli, afet çalýºma planý hazýrlamalý, bünyesinde afetle ilgili bir birim oluºturmalýdýr. Afet çalýºmalarýna katýlan sosyal hizmet uzmanlarý afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konusunda SHÇEK bünyesinde hizmet içi eðitim programlarýndan yararlandýrýlmalý ve lisans ve üstü eðitimleri sürecinde sosyal hizmet okullarýnda profesyonel afet bilgisi ile donatýlmalýdýrlar. Afet çalýºmalarý süresince psikolojik bilgilendirme (debriefing) amaçlý grup toplantýlarýna, afet çalýºmasý yürüten tüm sosyal hizmet uzmanlarý dahil edilerek, psikolojik yönden korunmalýdýr. Afet çalýºmalarýnda ekip çalýºmasý anlayýºý geliºtirilmelidir. Toplum afetin etkileri konusunda sürekli bilgilendirilmeli ve bilinçlendirilmelidir.


v SUMMARY This study entitled “Social Work in Disasters” which examines the practice of social workers in the regions that were most affected by the earthquakes of Marmara (17.08.1999) and Bolu-Düzce (12.11.1999) has two basic aims: the first is to put forth the professional practice carried out and institutional services performed by the social workers employed under SHÇEK (Social Services and Child Protection Institution) to varied groups of inhabitants in the regions affected by the earthquakes. And, through the example of the earthquake works under consideration, it aims to determine the defects of the social work practices in the events of disasters in Turkey. The second aim of this study is; to analyze the effects of the emotional difficulties experienced by the social workers following earthquakes on their professional performance. The present study is designed according to the general survey method. The subject sample of the study is composed of 124 social workers who participated in the works of earthquake and are still working in agencies of SHÇEK in Ankara, Ýzmir, Kocaeli and Bolu. For the statistical analyses of the data, frequency distributions (number, percentile, mean) and Pearson’s correlation and chi square were used.

The major results obtained can be summarized as follows: The mean age of the interviewed social workers is 36,44. The distribution of sex is almost equal. The mean amount of time spent in the profession of social work is 9,19 years. Most of them have a bachelors or masters degree. They came from 12 different agencies working with various population groups to participate in earthquake works. Just a few of them are informed about the effects of the disaster and experienced in social work practice in disasters. None of them had participated in a disaster social work practice before. Great majority of them were enthusiastic about participating in the works of earthquake. A quarter of them were earthquake victims. On average, a social worker spent 16 days in the disaster work. The professional roles frequently used during disaster works were brokering, enabling, facilitating, advocacy mediating and social activism.

The rate of participation in planning studies at macro level is very low. Three fourth of them joined in group work all through their professional practice. All population groups who suffered from the earthquake were worked with. Professional practice carried out with the population groups of the handicapped and the elderly were limited. Moreover, the services presented to these groups focused on institutional services. All of the social workers interviewed experienced emotional difficulties during disaster works. The rate of females experiencing emotional difficulties is higher than that of males. The most frequent emotional difficulties reported are:


vi sadness, the feeling of being in desperate straits in helping people suffering from the earthquake, anxiety and anger. Almost all of them reported that the emotional difficulties they were experiencing didn’t influence their professional performance negatively. Nearly all of them shared their personal experiences and feelings about their works with their colleagues. But more than half of them didn’t attend group meetings intending psychological debriefing. The rate of social workers who have benefited an education program about disasters following the disaster works is also very low. The main defect they experienced during their professional practice is their lack of knowledge about social work during disasters. Moreover, most of them experienced major difficulties in providing cooperation and coordination between state institutions and non-governmental organizations working in the disaster work, in the distribution of social assistance, and in the number of staff. The great majority of social workers has got professional satisfaction following their works, and are feeling themselves ready for working in a region suffering from a probable disaster in the near future. Professional satisfaction and benefiting education programmes about disasters have a positive effect on the willingness to work with a probable disaster. According to the findings obtained the following could be recommended: The detailed examination, survey, identifying the situation, and planning works on the emerging needs of all the population groups affected by the earthquake should be done in the first phase of the disaster work. SHÇEK which carries the legal responsibility of the social work practices in natural disasters in Turkey should develop an efficient cooperation and coordination with other state institutions and nongovernmental organizations, prepare a disaster work plan, and establish a unit in it about disasters. Social workers participating in disaster work should be benefited from the in-service education programs in SHÇEK about social work practices in disasters, and during their undergraduate and graduate education, they should be equipped with the professional knowledge of disaster in the schools of social work. Throughout the disaster works, by including all the social workers performing disaster works to the group meetings aimed at psychological debriefing they should be protected. Understanding of team work should be developed in disaster works. The society should always be informed and made conscious about the effects of disasters.


vii

ÝÇÝNDEKÝLER

ÖNSÖZ .......................................................................................... i TEªEKKÜR.................................................................................... ii ÖZET ........................................................................................... iii SUMMARY.................................................................................... v ÝÇÝNDEKÝLER............................................................................. vii ÇÝZELGELER LÝSTESÝ .................................................................. ix KISALTMALAR............................................................................ xii BÖ LÜM 1: KURAMS AL Ç ERÇ EVE ....................................... 1 1.1. AFETLERE ÝLÝªKÝN TANIM VE YAKLAªIMLAR.......................... 2 1.1.1. Afetin Büyüklüðüne Etki Eden Faktörler........................................ 3 1.2. AFET YÖNETÝMÝ ...................................................................... 3 1.2.1. Afete Müdahalede Temel Aºamalar ............................................. 4 1.3. DEPREM ÖRNEÐÝNDE AFETLER VE TÜRKÝYE........................... 6 1.4. AFETÝN ETKÝLERÝ.................................................................... 9 1.4.1. Bireyler ve Aileler Üzerindeki Etkiler......................................... 10 1.4.2. Afetin Çalýºanlar Üzerindeki Etkileri.......................................... 17 1.4.3. Toplumsal Düzeyde Etkiler ..................................................... 20 1.5. SOSYAL HÝZMET VE AFETLER .................................................. 23 1.5.1. Sosyal Hizmette Genelci Uygulama Yaklaºýmý ................................ 23 1.5.2. Afetlerde Sosyal Hizmet............................................................. 27 1.5.2.1. Bireylere ve Ailelere Yönelik Çalýºmalar.................................... 31 1.5.2.2. Afet Çalýºanlarý .................................................................... 36 1.5.2.3. Toplum Odaklý Çalýºmalar...................................................... 37 1.6. ARAªTIRMANIN PROBLEMÝ .................................................... 41 1.7. ARAªTIRMANIN AMACI .......................................................... 42 1.8. ARAªTIRMANIN ÖNEMÝ .......................................................... 44 1.9. ARAªTIRMANIN SAYILTILARI ................................................ 44 1.10. ARAªTIRMANIN SINIRLILIKLARI......................................... 45 1.11. TANIMLAR ............................................................................ 45 BÖ LÜM 2: YÖ N TEM ................................................................ 47 2.1. ARAªTIRMA MODELÝ............................................................... 47 2.2. ÇALIªMA EVRENÝ.................................................................... 47 2.3. VERÝ TOPLAMA ARAÇLARI ...................................................... 48 2.4. VERÝ TOPLAMA SÜRECÝ........................................................... 49 2.5. VERÝLERÝN ÝªLENMESÝ VE ÇÖZÜMLENMESÝ ........................... 49 BÖ LÜM 3: B ULGULAR VE YO RUM .................................... 50


viii

3.1. SOSYAL HÝZMET UZMANLARINI TANITICI BULGULAR............ 50 3.1.1. Sosyo-Demografik Bulgular ........................................................ 50 3.1.2. Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Çalýºma Yaºamlarýna Ýliºkin Bulgular..... 53 3.1.3. Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Afet Konusundaki Bilgileri ................... 55 3.1.4. Deprem Bölgesindeki Çalýºmalarda Yer Alma Ýsteði........................ 59 3.1.5. Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Depremden Etkilenmelerine Ýliºkin Bulgular ........................................................................ 62 3.1.6. Deprem Bölgesindeki Çalýºmalara Katýlým ..................................... 65 3.2. SOSYAL HÝZMET UZMANLARININ DEPREM ÇALIªMALARINA ÝLÝªKÝN BULGULAR ................................................................. 67 3.2.1. Sosyal Hizmet Uygulamalarýna Ýliºkin Bulgular............................... 67 3.2.1.1. Çeºitli Nüfus Gruplarýna Sunulan Hizmetler ................................ 84 3.2.2. Deprem Çalýºmalarýna Ýliºkin Deðerlendirmeler.............................. 93 3.3. SOSYAL HÝZMET UZMANLARININ YAªADIKLARI DUYGUSAL GÜÇLÜKLERE ÝLÝªKÝN BULGULAR ........................................... 115 BÖ LÜM 4: SON UÇ VE ÖN ERÝLER ...................................... 124 4.1. SONUÇ .................................................................................... 124 4.2. ÖNERÝLER ............................................................................... 135 YARARLANILAN KAYNAKLAR ......................................................... 139 EK 1: ANKET SORULARI ..................................................................... 145 EK 2: EK ÇÝZELGELER ........................................................................ 153


ix ÇÝZELGELER LÝSTESÝ ÇÝZELGE SAYFA 1 Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Yaº Daðýlýmý ................................................... 51 2

Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Cinsiyet Daðýlýmý ............................................. 51

3

Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Medeni Durumu.............................................. 52

4

Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Eðitim Derecesi .............................................. 52

5

Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Çalýºma Süresi (Marmara Depremi Yaºandýðýnda) ............................................................. 53

6

Deprem Öncesi Çalýºýlan Kuruluº ............................................................... 54

7

Deprem çalýºmalarý Öncesinde Afetin Etkileri Konusunda Bilgi Sahibi Olma..................................................................... 55

8

Deprem Çalýºmalarý Öncesinde Afetin Etkileri Konusundaki Bilgi Kaynaklarý..................................................................... 56

9

Deprem Çalýºmalarý Öncesinde Afetlerde Sosyal Hizmet Uygulamalarý Konusunda Bilgi Sahibi Olma ................................................ 57

10 Deprem Çalýºmalarý Öncesinde Afetlerde Sosyal Hizmet Uygulamalarý Konusundaki Bilgi Kaynaklarý ................................................ 58 11 Çalýºma Süresine Göre Afetlerde Sosyal Hizmet Uygulamalarý Hakkýnda Bilgi Sahibi Olma ................................................... 59 12 Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma Durumu................................................... 60 13 Cinsiyete Göre Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma............................................................................ 61 14 Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Depremden Zarar Görme Durumu ................... 62 15 Depremden Görülen Zararlar..................................................................... 62 16 Cinsiyete Göre Depremden Zarar Görme.................................................... 63


x ÇÝZELGE SAYFA 17 Depremden Zarar Görmeye Göre Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma ............................................................... 64 18 Deprem Bölgesinde Çalýºýlan Ýller ve Bu Ýllere Gidiº Sayýsý ........................... 65 19 Mesleki Çalýºmalar Süresince Sýk Kullanýlan Mesleki Bilgiler.......................... 68 20 Depremden Etkilenen Ýnsanlara Yönelik Çoklu Düzeyde Sosyal Hizmet Uygulamalarý ........................................................ 71 21 Deprem Bölgesindeki Diðer Profesyoneller Ýle Birlikte Ekip Çalýºmasý Yürütme.................................................................. 77 22 Deprem Bölgesindeki Mesleki Uygulamalar Süresince Ekip Çalýºmasý Yürütülen Kiºiler.................................................. 78 23 Deprem Bölgesindeki Mesleki Uygulamalar Süresince Rapor Yazma ............. 80 24 Depremden Etkilenenlerle Bireyle Çalýºma Uygulamasý Gerçekleºtirme ....................................................................... 82 25 Depremden Etkilenenlerle Grupla Çalýºma Uygulamasý Gerçekleºtirme ....................................................................... 82 26 Çocuklara Yönelik Hizmetler ...................................................................... 85 27 Ailelere Yönelik Hizmetler ......................................................................... 86 28 Gençlere Yönelik Hizmetler ....................................................................... 88 29 Yaºlýlara Yönelik Hizmetler ........................................................................ 89 30 Özürlülere Yönelik Hizmetler ..................................................................... 90 31 Kadýnlara Yönelik Hizmetler....................................................................... 91 32 Deprem Çalýºmalarý Sonrasýnda Afet Konulu Bir Kurs veya Eðitim Programýna Katýlma ................................................... 94 33 Afet Konulu Eðitim Programýndan Hangi Kaynaktan Yararlanýldýðý .................................................................. 94


xi ÇÝZELGE SAYFA 34 Deprem Bölgesindeki Mesleki Uygulamalar Süresince Yaºanan Aksaklýklar................................................................... 96 35 Sosyal Hizmet Uzmanlarýna Göre Bölgeye Gelen Yardýmlarýn Yeterli Olma Durumu .............................................................. 98 36 Sosyal Hizmet Uzmanlarýna Göre Yardýmlarýn Daðýtýmý Organizasyonunda Aksaklýk Yaºanmasý Durumu.......................................... 98 37 Deprem Bölgesindeki Mesleki Uygulamalar Süresince Mesleki Doyum Saðlama ........................................................................... 100 38 Deprem Çalýºmalarýndan Mesleki Doyum Saðlamaya Göre Düzenli Olarak Rapor Yazma ............................................................. 102 39 Olasý Bir Afet Durumunda Afetin Etkilediði Bölgede Kendini Çalýºmaya Hazýr Hissetme ............................................................. 103 40 Mesleki Doyum Saðlamaya Göre Olasý Bir Afet Durumunda Kendini Çalýºmaya Hazýr Hissetme ............................................................. 103 41 Cinsiyete Göre Olasý Bir Afet Durumunda Kendini Çalýºmaya Hazýr Hissetme ......................................................................... 104 42 Medeni Duruma Göre Olasý Bir Afet Durumunda Kendini Çalýºmaya Hazýr Hissetme ............................................................. 106 43 Çalýºma Süresine Göre Olasý Bir Afet Durumunda Kendini Çalýºmaya Hazýr Hissetme ............................................................. 106 44 Depremden Zarar Görmeye Göre Olasý Bir Afet Durumunda Kendini Çalýºmaya Hazýr Hissetme........................................... 106 45 Afet Konulu Bir Eðitim Programýna Katýlýma Göre Olasý Bir Afet Durumunda Kendini Çalýºmaya Hazýr Hissetme .................................... 107 46 Deprem Bölgesindeki Mesleki Uygulamalarýn Yeterliliðine Ýliºkin Görüºler....................................................................... 108 47 Afetlerde Sosyal Hizmet Uygulamalarýnýn Daha Etkili Olmasý Ýçin Öneriler ................................................................. 110


xii ÇÝZELGE SAYFA 48 Deprem Bölgesindeki Mesleki Uygulamalar Süresince Duygusal Güçlükler Yaºama ....................................................... 115 49 Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Mesleki Uygulamalarý Süresince Yaºadýklarý Duygusal Güçlükler................................................... 116 50 Cinsiyete Göre Deprem Çalýºmalarý Süresince Duygusal Güçlük Yaºama.......................................................................... 118 51 Depremden Zarar Görmeye Göre Deprem Çalýºmalarý Süresince Duygusal Güçlük Yaºama.......................................... 119 52 Karºýlaºýlan Duygusal Güçlüklerin Mesleki Çalýºmalarý Olumsuz Etkilemesi ................................................................. 120 53 Deprem Bölgesindeki Mesleki Çalýºmalar Süresince Duygularýn Paylaºýldýðý Kiºiler ..................................................... 121 54 Meslektaºlarla ya da Diðer Profesyonellerle Duygularýn Paylaºýldýðý Grup Toplantýlarýnda Yer Alma ................................................. 122 EK ÇÝZELGELER ÇÝZELGE SAYFA 1 1999 Depremleri Öncesinde Afet Çalýºmasý Deneyimi ............................ 153 2

Medeni Duruma Göre Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma .......................................................... 153

3

Çalýºma Süresine Göre Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli olma....................................................................... 153

4

Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Deprem Bölgesinde Çalýºma Süresi .................................................................................... 154

5

Depremzedelerin Ýhtiyaçlarýný Saptamaya Yönelik Çalýºmalar Yürütme ................................................................. 154

6

Depremzedelere Yönelik Psiko-Sosyal Destek Çalýºmalarý Yürütme................................................................. 154


xiii ÇÝZELGE SAYFA 7 Deprem Bölgesindeki Çalýºmalar Süresince Meslektaºlarla Yardýmlaºma.................................................. 155 8

Deprem Bölgesindeki Çalýºmalar Süresince Ýnceleme, Tarama veya Araºtýrma Faaliyetlerine Katýlma....................................... 155

9

Depremzedelere Sunulan Sosyal Hizmetler Konusunda Planlama Çalýºmalarýna Katýlma ........................................................... 155

10

Depremzedelerin Ýhtiyaç Duyulan Kaynaklara Ulaºmasýna Yardýmcý Olma .................................................................. 155

11

Depremzedelerin Kamusal Haklardan Yararlanmalarýný Saðlama.................................................................... 155

12

Kamu ve Sivil Toplum Örgütleri Arasýnda Ýºbirliði Saðlama .................... 156

13

Deprem Yardým Çalýºmalarýna Gönüllülerin Katký ve Katýlýmýný Saðlama ................................................................. 156

14

Depremzedelere Yönelik Bilgilendirme Çalýºmalarý Yürütme ................... 156

15

Deprem Bölgesine Gelen Yardýmlarýn Daðýtýmýnda Çalýºma .................... 156

16

Çalýºma Süresine Göre Düzenli Olarak Rapor Yazma ............................. 157

17

Cinsiyete Göre Deprem Bölgesindeki Çalýºmalar Süresince Mesleki Doyum Saðlama ...................................................... 157

18

Medeni Duruma Göre Deprem Bölgesindeki Çalýºmalar Süresince Mesleki Doyum Saðlama ...................................................... 157

19

Çalýºma Süresine Göre Deprem Bölgesindeki Çalýºmalardan Mesleki Doyum Saðlama ................................................ 158

20

Çalýºma Süresine Göre Deprem Çalýºmalarý Süresince Duygusal Güçlük Yaºama .................................................................... 158

21

Cinsiyete Göre Meslektaºlarla ya da Diðer Profesyoneller ile Grup Toplantýlarýnda Yer Alma ............................................................. 158


xiv

KISALTMALAR LÝSTESÝ

UNICEF

: Birleºmiº Milletler Çocuk Fonu (United Nations Childrens’ Fond)

SHÇEK

: Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu


1

BÖ L ÜM 1 K U RA M S A L Ç E R Ç E VE

j

GÝRÝª

eolojik bir kavram ve doðal bir olay olan deprem, insanýn belleðinde bunlarýn ötesinde çok daha farklý kavramlarý ve durumlarý çaðrýºtýrmaktadýr. Bu çaðrýºýmlarýn odaðýnda, yer kabuðunun hareketlenmesiyle deðiºen insan ve insan hayatý durmaktadýr. Coðrafyasýnýn tamamýna yakýný deprem kuºaðýnda bulunan Türkiye’de ise deprem denildiðinde akla “yýkým” gelmektedir. Bugüne deðin Türkiye’de yaºanan orta ºiddetin üstündeki bütün depremler insanýn hayatýný tehdit etme noktasýnda gerçekleºmiº ve büyük yýkýmlara neden olmuºtur. Bu yýkýmlar neticesinde, temelde birbirinden farklý olan “deprem” ve “afet” terimleri ayný anlamda kullanýlýr olmuºtur. Depremin kýsa sürede afete dönüºmesinin son çarpýcý örneði, 17 Aðustos 1999 tarihinde yaºanan Marmara Depremi’dir. Bu depremi de 12 Kasým Bolu-Düzce Depremi takip etmiºtir. Yüzyýlýn en büyük deprem afeti olarak adlandýrýlan bu doðal olaylar sonucunda yirmi beº bini aºkýn insan hayatýný yitirmiº, çok daha fazlasý yaralanmýº ve on binlerce yapý büyük hasar görmüºtür. Marmara Depremi’nin hemen ardýndan, diðer sosyal meslekler gibi, odaðý insan olan sosyal hizmet mesleðine de, yýkýlan, yok olma tehlikesiyle karºý karºýya kalan insan hayatlarýnýn acýlarýnýn hafifletilmesi ve yaralarýnýn iyileºtirilmesi için önemli görevler düºmüºtür. Araºtýrmanýn konusu da bu noktada ortaya çýkmaktadýr. “Afetlerde Sosyal Hizmet” baºlýðýný taºýyan bu çalýºma, sosyal hizmet uzmanlarýnýn 17 Aðustos 1999 Marmara ve 12 Kasým 1999 Bolu-Düzce Depremleri sonrasýnda yürüttükleri sosyal hizmet uygulamalarýnýn, karºýlaºtýklarý duygusal güçlüklerle birlikte incelenmesini; özelde deprem ve genelde afetlerde bir bilim dalý ve meslek olan sosyal hizmete düºen görevlerin ortaya konmasýný temel amaç edinmiºtir.


2

1.1. AFETLERE ÝLÝªKÝN TANIM VE YAKLAªIMLAR

Yaygýn yýkýma, manevi kayýplara, yaralanmalara ve toplumsal düzenin bozulmasýna neden olan afetler; deprem, kasýrga, hortum, fýrtýna, sel, volkanik patlama, orman yangýný, çýð düºmesi gibi doðal; nükleer kazalar, kimyasal kirlilik gibi teknolojik ya da ulaºým kazalarý, endüstriyel kazalar, yapý çökmeleri gibi insani kusur kaynaklý olabilmektedir. Bunlarýn yaný sýra, terör, savaº gibi ºiddet olaylarý da afet kapsamýnda deðerlendirilmektedir.1 Yaºadýðýmýz çevreyi doðrudan ya da dolaylý olarak etkilesin veya etkilemesin, günlük hayatýmýzýn bir gerçeði olan afetlere iliºkin çeºitli tanýmlar yapýlmaktadýr. Bunlardan birisinde afet, “ekolojik dengeyi bozarak, can ve mal kaybýyla, toplumun olaðan hayatýný ortadan kaldýran, onun uyum saðlama ve yanýt verme kapasitesini aºarak, dýº yardýma ihtiyaç duyuran olay” biçiminde tanýmlanmaktadýr (Akdur 2001:25). Bu tanýmda üzerinde durulan nokta, afetin olumsuz sonuçlarý ile, afetten etkilenen toplumun bireyleri ve örgütleriyle- tek baºýna baºetmede yetersiz kalmasý ve mutlaka dýºardan da yardým ihtiyacýnýn ortaya çýkmasýdýr. Akdur (2001)’a göre bir olayýn afet olarak nitelendirilmesinde belirleyici olan faktör dýºarýdan (bölgesel, ulusal ve uluslararasý düzeylerde) yardým ihtiyacýdýr. Bir diðer tanýmda da, “insanlar için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayýplar doðuran, normal hayatý ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uðratarak topluluklarý etkileyen doðal, teknolojik veya insan yapýsý kökenli olaylara afet denilmektedir” (Ergünay 1996:264). Bu tanýmda, yaºanan olayý bir afet olarak deðerlendirmede insan hayatýnýn normal akýºýnýn zarar görmesi ya da ortadan kalkmasý belirleyici faktör olarak vurgulanmaktadýr. Her iki tanýmdan da anlaºýlacaðý üzere, yerleºim birimlerini etkileyerek önemli maddi ve manevi kayýplara neden olan, doðal veya insani kaynaklý afetleri, bir olayýn kendisi deðil, doðurduðu sonuç olarak düºünmek gerekir. Bu bakýº açýsý sosyal hizmet açýsýndan da son derece önemli olup, afet durumlarýnda sosyal hizmet müdahalesinin planlanmasý, uygulanmasý ve deðerlendirilmesi süreçlerinin tümünde, yaºanan olayýn ortaya çýkardýðý sonuçlar baºlangýç noktasý olarak görülmelidir. Bu sonuçlar, yaºanan olayýn National Association of Social Workers Official Web Site. 28/01/2002 < http://www.naswdc.org/terror/disasters.htm > Social Work Speaks, 5th Edition: NASW Policy Statements, 2000-2003, NASW Press 2000. 1


3

çeºitli nüfus gruplarýnda meydana getirdiði can kayýplarý, yaralanmalar ve yol açtýðý sosyal ve ekonomik kayýplar olarak düºünülmektedir. 1.1.1. Afetin Büyüklüðüne Etki Eden Faktörler

Sosyal hizmet müdahalesinin planlanmasý açýsýndan, bir bölgede yaºanan afetin sonuçlarýnýn deðerlendirilmesi, afetin büyüklüðünün belirlenmesindeki ölçütlerden biridir. Temelde ise bir afetin büyüklüðüne etki eden faktörler ºunlardýr (Ergünay 1996:264):  Olayýn fiziksel büyüklüðü.  Olayýn yoðun yerleºim alanlarýna olan uzaklýðý.  Yoksulluk ve az geliºmiºlik.  Hýzlý nüfus artýºý.  Tehlikeli bölgelerdeki hýzlý ve denetimsiz kentleºme ve sanayileºme.  Ormanlarýn ve çevrenin tahribi veya yanlýº kullanýmý.  Bilgisizlik, eðitim eksikliði.  Toplumun afet olaylarýna karºý önceden alabildiði koruyucu ve önleyici önlemlerin ulaºabildiði düzey. Bu faktörlerden ilk ikisi, yani olayýn fiziksel büyüklüðü ve yerleºim merkezlerine uzaklýðý dýºýnda kalanlarýn tümü doðal kökenli deðil, insan faaliyetleri kökenlidir. Sonuç olarak, afetlerin büyüklüðü, çok önemli ölçüde insan faaliyetlerinin doðru veya yanlýº yönde geliºmesine paralel olarak azalmakta veya artmaktadýr. Dolayýsýyla, gerek doðal gerekse insani kaynaklý afetlerde bilimsel bilgiler temelinde afet öncesinde alýnacak önlemler, afet sonrasýnda ise etkili ve sistemli müdahaleler bu afetlerin etkilerinin hýzla ortadan kaldýrýlmasý ya da hafifletilmesi açýsýndan son derece önemlidir. Bunun gerçekleºmesindeki temel belirleyici ise afetlere karºý toplumsal bilincin, bir baºka deyiºle toplumda “afet kültürü”nün oluºmasýdýr. Kuºkusuz bu süreçte de sosyal hizmete önemli görevler düºmektedir. 1.2. AFET YÖNETÝMÝ

Afetlere karºý toplumsal bilincin geliºtirilmesi ve kurumsal düzeyde hazýrlýklý olunmasý açýsýndan afetlerin belirli aºamalara göre deðerlendirilmesi gereklidir. Bu noktada, afet yönetimi kavramý üzerinde durmak gerekir. Afet yönetimi temelde, doðal ya da insani kaynaklý afetlerin önlenmesi ve zararlarýnýn azaltýlmasý amacýyla, bir afet olayýnýn bir sonraki baºlýk altýnda


4

ele alýnacak olan aºamalar izlenerek, yapýlmasý gereken çalýºmalarýn yönlendirilmesi, koordine edilmesi ve uygulanabilmesi için, toplumun tüm kurum, kuruluº ve kaynaklarýnýn bu ortak amaç doðrultusunda yönetilmesini ve organize edilmesini gerektiren geniº bir kavramdýr. Bu kavramsallaºtýrma içinde bir taným yapýlacak olursa, afet yönetimi, afetlerin önlenmesi, zararlarýnýn azaltýlmasý, afetlere karºý hazýrlýklý olunmasý ve afet anýnda etkili bir kurtarma, ilkyardým ve sonrasýnda toplumun ekonomik ve sosyal yapýsýnýn yeniden iyileºtirilmesi ile ilgili çalýºmalarýn bütünüdür. 1.2.1. Afete Müdahalede Temel Aºamalar

Kökenleri ve geliºim hýzlarýndan baðýmsýz olarak afet olaylarý ile ilgili, önceki baºlýkta sýralanan faaliyetlerin; zarar azaltma, önceden hazýrlýk, kurtarma ve ilk yardým, iyileºtirme ve yeniden inºa olmak üzere beº aºamada gerçekleºtirilmesi gerekmektedir (Ergünay 1996:264-268). Ayrýca, yapýlan faaliyetlerin, birbirlerini takip etme zorunluluðunun olmasý ve bir önceki aºamada yapýlan çalýºmalarýn büyük ölçüde bir sonraki aºamada yapýlacak olan çalýºmalarý etkilemesi nedeniyle süreklilik göstermesi gerekmektedir. Bu sýnýflandýrmaya çok yakýn biçimde (son iki aºama bir arada ele alýnarak), Amerikan Kýzýlhaç Örgütü (1993)’ne göre de afetler dört aºamaya ayrýlmaktadýr. Birincisi, ara dönemdir. Ýkincisi, afet öncesi hazýrlýk dönemi olup, yakýnda bir afetin gerçekleºeceði bilinmektedir. Üçüncüsü, afet sonrasý arama ve kurtarma dönemidir. Dördüncüsü ise, uzun vadeli iyileºtirme ve yeniden inºa dönemidir. Söz konusu aºamalara genel hatlarý ile bakýldýðýnda; zarar azaltma aºamasý, afet tehlikesinin önlenmesi veya büyük kayýplar doðurmamasý için alýnmasý gereken tüm önlemleri ve faaliyetleri içermektedir. Bu aºamada toplumun tüm kurumlarýyla bilgilendirilmesi süreci önem taºýmaktadýr. Önceden hazýrlýk aºamasý, afet tehlikesinin insanlar için olumsuz etkiler doðurabilecek sonuçlarýný, karºý önlemler alarak, zamanýnda, en uygun ºekilde, en etkili organizasyon ve yöntemlerle ortadan kaldýrma çalýºmalarýný içermektedir. Kurtarma ve ilk yardým aºamasý, bir afetin oluºunu takip eden ve afetin oluºundan hemen sonra baºlayarak, büyüklüðüne baðlý olarak en çok 1-2 aylýk süre içinde yapýlan faaliyetleri kapsamaktadýr. Bu aºamadaki faaliyetlerin temel hedefi, mümkün olan en kýsa süre içerisinde en yüksek sayýdaki insan hayatýný kurtarmak, yaralýlarýn tedavisini saðlamak ve açýkta kalanla-


5

rýn su, yiyecek, giyecek, ýsýnma, barýnma, korunma gibi hayati ihtiyaçlarýný en kýsa zaman içerisinde ve en uygun yöntemlerle karºýlamaktýr. Tomanbay (1999:124-125) genelde afet ve özelde bir deprem sonrasýnda, insanlar için ilk elde yapýlacaklarý; enkazdan öncelikle kurtarýlabilecek insanlarý kurtarmak, hayatýný yitiren insanlarý çýkartmak ve yaºayanlarýn temel ihtiyaçlarýný karºýlamak, onlarý fiziksel, ruhsal ve sosyal saðlýklarýna kavuºturmak olmak üzere üç genel kategoride toplamaktadýr. Bu doðrultuda sosyal hizmetin bir afetin hemen sonrasýndaki görevinin de kurtarma ve ilk yardým aºamasýnda söz konusu ihtiyaçlarý karºýlama yönünde geliºtiðini söylemek mümkündür. Ýyileºtirme aºamasýnda yürütülen çalýºmalarýn temel amacý, afete uðramýº bireylerin, ailelerin, gruplarýn ve topluluklarýn; haberleºme, ulaºým, su, elektrik, eðitim, uzun süreli geçici iskan, ekonomik ve sosyal faaliyetler vb. gibi son derece önemli ihtiyaçlarýnýn karºýlanabilmesi için tüm müdahalelerin gerçekleºtirilmesidir. Son olarak yeniden inºa aºamasýnýn temel amacý, afetten etkilenen tüm insanlarýn ihtiyaçlarýnýn afetten önceki düzeyden daha ileri bir düzeyde karºýlanabilmesidir. Bu amaç doðrultusundaki çalýºmalar, yýkýlan veya hasar gören tüm yapýlarýn yeniden inºasý olduðu gibi; toplumun afet nedeniyle bozulmuº olan ekonomik, sosyal ve ruhsal bütünlüðünün de yeniden saðlanmasý gibi çok geniº alanlara yayýlan faaliyetleri içermektedir (Ergünay 1996:264-268). Temelde, afetle ilgili faaliyetlerin tanýmladýðý beº aºamanýn tümünde sosyal hizmete birtakým görev ve sorumluluklar düºmektedir. Bu aºamalara genelci (yapýsal ve bütüncül) sosyal hizmet yaklaºýmýnýn mesleki rol kavramsallaºtýrmasý ile bakmak mümkündür.2 Kýsaca deðinecek olursak; zarar azaltma, önceden hazýrlýk ve yeniden inºa aºamalarýnda makro düzeydeki roller aðýrlýkta olup, afete karºý toplumsal bilincin ve kurumsal hazýrlýðýn saðlanmasý hedeflerini karºýlamak üzere, planlama ve toplumu bilgilendirme rolleri yerine getirilirken, kurtarma ve ilkyardým ile iyileºtirme aºamalarýnda, sosyal hizmetin baðlantý kurma, savunuculuk, aracýlýk, yetkin hale getirme ve öðreticilik rolleri aðýrlýktadýr. Bu konuya, daha ayrýntýlý olarak “Sosyal Hizmette Genelci Yaklaºým” baºlýðý altýnda yer verilmiºtir. 2


6

Bir afetin öncesinde ve sonrasýnda, birbirini izleyen çoklu ve sistemli müdahaleler afetlerin zararlarýn azaltýlmasý ya da ortadan kaldýrýlmasý açýsýndan zorunludur. Ancak Ergünay (1996)’ýn da ifade ettiði gibi, ülkemizde afet yönetimi denilince, akla bir afet olayýndan hemen sonra uygulanan "Kurtarma ve Ýlk Yardým, Ýyileºtirme ve Yeniden Ýnºa" çalýºmalarý gelmekte ve afet yönetiminin etkinliði bu aºamada yapýlan çalýºmalarýn baºarýsý veya baºarýsýzlýðý ile deðerlendirilmektedir. Tamamen hatalý olan bu yaklaºýmýn doðal sonucu olarak da ülkemizde afetlerin neden olduðu fiziksel, sosyal ve ekonomik kayýplar zaman içerisinde, nüfus artýºý, hýzlý ve çarpýk kentleºme ve sanayileºmeye paralel olarak artmaktadýr. "Yara Sarma" politikasý olarak da adlandýrýlabilecek bu politika ve yaklaºýmla etkili bir afet yönetimi uygulamak olanaksýz görünmektedir. Ülkemizde 1999 yýlý Aðustos ve Kasým aylarýnda büyük bir afete dönüºen depremler (Marmara ve Bolu-Düzce) söz konusu hatalý ve eksik afet politikasý ve uygulamalarýnýn aðýr sonuçlarýný açýkça ortaya koymuºtur. Bu sonuçlarý bir sonraki baºlýðýn altýnda görmek mümkündür. 1.3. DEPREM ÖRNEÐÝNDE AFETLER VE TÜRKÝYE

Genelde afetler, özelde ise -bu araºtýrmanýn konusu olmasý nedeniyledepremler ülkemiz açýsýndan her zaman güncelliðini korumaktadýr. Bunun nedeni, ülkemizin dünyanýn önemli deprem kuºaklarýnýn birinin üstünde olmasý ve depremlerin yaºandýðý bölgelerin yoðun nüfuslu yerleºim yerleri olmasýdýr. Yerkabuðunun derin tabakalarýnýn yer deðiºtirmesi ya da yanardaðlarýn püskürme durumuna geçmesi sonucu oluºan yer sarsýntýsý”3 olarak tanýmlanan depremler nedeniyle, yirminci yüzyýlda dünyada 1.5 milyondan fazla insan; ayný dönemde Türkiye’de ise 120 binden fazla insan hayatýný kaybetmiºtir (Kasapoðlu 2000:11). Bu kayýplar ülkemiz açýsýndan son derece yüksektir. Bugüne deðin, yerleºim yerlerine yakýn yerlerde yaºanan her deprem olayý, kýsa sürede afete dönüºmüº ve her depremin ºiddeti, can kaybý, yaralanma ve maddi hasarlarla artýº göstermiºtir. Bilindiði gibi, Japonya Türkiye’den çok daha riskli ve yoðun depremlerin yaºandýðý bir coð-

3

“Deprem”, Geliºim Hachette, III (1983), 970-972.


7

rafyadadýr. Buna karºýn Japonya’da yaºanan çoðu deprem, ülkemizde yaºanan depremlerden daha az can ve mal kaybý ile sonuçlanmaktadýr. Depremin sýk görüldüðü Japonya ile Türkiye arasýnda depremler açýsýndan en büyük fark, Japonya'da hemen her yýl insanlarý uyaracak büyük bir deprem ve yýlda en az iki kez herkesin hissedeceði türden orta derecede sarsýntýlar olmasýdýr. Bunlar doðal uyarýcýlar ve anýmsatýcýlardýr (Petal 2000:31). Buna karºýn ülkemizde durum böyle olmayýp, depremlerin nerede, ne zaman ve hangi ºiddette olacaðýnýn bilinmemesinin yanýnda ne sýklýkla ve aralýkla gerçekleºeceði de kestirilememektedir. Deprem Bölgeleri Haritasý'na göre, Türkiye’nin %92'sinin deprem bölgeleri içerisinde olduðu, toplam nüfusun %95'inin deprem tehlikesi altýnda yaºadýðý ve ayrýca büyük sanayi merkezlerinin %98'i ve barajlarýn %93'ünün deprem bölgesinde bulunduðu bilinmektedir. 2001 yýlý verilerine göre; son 58 yýl içerisinde depremlerden 58.202 kiºi hayatýný kaybetmiº, 122.096 kiºi yaralanmýº ve yaklaºýk olarak 411.465 bina yýkýlmýº veya aðýr hasar görmüºtür. Sonuç olarak denilebilir ki, depremler nedeniyle her yýl ortalama 1.003 kiºi ölmekte ve 7.094 bina yýkýlmaktadýr.4 Deprem afeti sonucunda gerek manevi gerekse maddi açýdan en fazla zarara uðramýº ülkelerden olan Türkiye, 17.08.1999’da Marmara’da ve 12.11.1999’da Bolu-Düzce’de arka arkaya iki büyük deprem felaketine sahne olmuºtur. “Kuzey Anadolu Fay Hattý”nýn batýsýnda yer alan bu bölgelerde yaºanan depremler son derece büyük can ve mal kayýplarýna yol açmýºtýr. Deprem Araºtýrma Dairesi verilerine göre; 17.08.1999 tarihinde Güneydoðu Marmara Bölgesi’nde yerel saat ile sabaha karºý 3.02’de 7.4 ºiddetinde büyük bir deprem meydana gelmiºtir. Depremin merkez üssü Türkiye’nin kuzeybatýsýnda Kocaeli kent merkezinin güneydoðusundaki Gölcük ilçesi civarýndadýr. Bu büyük deprem sonucunda Baºbakanlýk Kriz Merkezi verilerine göre; 12.09.1999 tarihi itibariyle toplam ölü sayýsý 15466 ve toplam yaralý sayýsý 5084’tür. Bu büyük depremden yaklaºýk üç ay sonra, Deprem Araºtýrma Dairesi verilerine göre; 12.11.1999 tarihinde Düzce ili ve civarýnda yerel saat ile akºam 6.56’da 7.2 ºiddetinde bir deprem daha meyAfet Ýºleri Genel Müdürlüðü Deprem Araºtýrma Dairesi Internet Sitesi. “Depremle Ýlgili Teknik Bilgiler”, Ankara. 4 Aðustos 2001< http://www.deprem.gov.tr/deprem.htm/ >. 4


8

dana gelmiºtir. Bu depremin de merkez üssü; Türkiye’nin kuzeybatýsýnda, Düzce ilinin güneydoðusundaki Girevli (Ovapýnar) yerleºim merkezi olarak saptanmýºtýr. Baºbakanlýk Kriz Merkezi verilerine göre; deprem sonucunda 1.12.1999 tarihi itibariyle toplam ölü sayýsý 792, yaralý sayýsý ise 4948 olarak saptanmýºtýr (Nurlu, Cerit ve Sezen 1999:4-18). Yirmi beº bini aºkýn insanýmýzýn hayatýný kaybettiði Doðu Marmara Bölgesi, Türkiye’nin en sanayileºmiº ve eðitim düzeyi en yüksek insanlarýmýzýn yaºadýðý bölgedir. Ayrýca beº ili kapsayan geniºlikte bir coðrafyada meydana geldiði için merkezi ve yerel yönetimler gerekli müdahaleyi zamanýnda yapamamýºlardýr. Sivil toplum örgütleri merkezi bürokrasiye göre daha hýzlý karar verme ve eyleme geçme kabiliyetine sahip olarak, baºlangýçta inisiyatif almýºlardýr (Kasapoðlu 2000:8). Ancak sivil toplum örgütlerinin de bu çabasý tek baºýna yeterli ve etkili olamamýºtýr. Ayrýca Kasapoðlu (2000)’nun da belirttiði gibi, Türkiye deprem kuºaðýnda, doðal riski yüksek bir ülke olmasýna raðmen, 17 Aðustos 1999’da Marmara Bölgesi’ndeki depreme kadar, konuya gereken ilgi ve duyarlýlýðý gösterememiºtir. Bu duyarsýzlýk sadece bürokraside deðil, toplumun hemen hemen tüm katmanlarýnda gözlendiði için, sorunun sadece ekonomik deðil, ayný zamanda sosyal ve kültürel boyutlarýnýn da irdelenmesine gereksinme vardýr. Baºta yer bilimciler olmak üzere bilim insanlarýmýzýn uzun yýllardýr bölgedeki olasý deprem riski konusunda uyarýlarda bulunmalarýna raðmen gerekli önlemler alýnmamýºtýr. Bu sonuçlar, deprem olayýnýn bir afete dönüºmesinde tek baºýna etken olmadýðýný, toplumsal ve kurumsal örgütlenme ve iºbirliði ile ilgili güçlüklerin de deprem gibi doðal bir olayýn afete dönüºmesinde ne kadar etkili olduðunu kanýtlar niteliktedir. Sonuç olarak, Türkiye’de toplumun tüm kurum, kuruluº ve bireyleriyle hazýrlýksýz yakalandýðý ve yüzyýlýn en büyük deprem felaketi olarak nitelendirilen söz konusu iki deprem sonrasýnda, toplumun sosyal dengesi önemli zararlar görmüºtür. Karataº (2000:96)’a göre; insanlar beklenmedik bir anda yýkým ile karºý karºýya gelmekte, yaralanmakta, yakýnlarýný yitirmekte, yakýnlarý yaralanmakta, evleri, iºyerleri yýkýlmakta, varlýklarý zarara uðramakta, eðitimden saðlýða, sosyal refah hizmetlerinden haberleºme ve ulaºýma kadar sahip olduklarý olanaklarý birden yitirmekte ve bu yeni durumla baºa çýkmaya çalýºmaktadýrlar.


9

1.4. AFETÝN ETKÝLERÝ

Genelde afetler ve özelde deprem, insanýn fizik çevresinden (dýº çevre) ruhsal dünyasýna (iç çevre) deðin çok geniº bir yelpazede zararlara, sarsýntýlara ve yýkýmlara yol açmaktadýr. Depremde insanýn fizik çevresiyle ruhsal dünyasý arasýnda oluºan çatlaklar, bireyin sosyal, kültürel ortamýnda ve kurulu düzeninde ansal deðiºikliklere, bir baºka deyiºle sosyal sorunlara yol açmaktadýr (Tomanbay 1999:126). Tomanbay (1999:125) afet durumlarýnda sosyal hizmeti deprem örneðinde ele alarak iki temel sonuçtan söz etmektedir: “Birincisi, afet nedeniyle özürlü olanlar, maddi varlýklarýný yitirip yoksul olanlar, yeni barýnaksýzlar, saðlýðý bozulan insanlar gibi özel ihtiyaç gruplarý ortaya çýkmakta; var olan özel ihtiyaç gruplarýnýn (çocuklar, yaºlýlar, özürlüler, yalnýz yaºayanlar, yoksullar, barýnaksýzlar, iºsizler gibi korunmaya ve bakýma muhtaç insanlar) durumu daha da güçleºmektedir. Ýkincisi, afet toplumsal dengeyi ve bireyin sosyal dengesi ile içsel dengesini bozmaktadýr.” Temelde, afet yaºayan insanlar afetten etkilenme düzeylerine göre farklý kategorilere ayrýlmaktadýr. Bu noktada iki tipolojiden söz etmek mümkündür (Newburn 1993:56-57): Birincisi, Dudasik (1980)'in tipolojisidir ve bu tipolojide dört grup tanýmlanmaktadýr:  Olayýn maðdurlarý, afetten doðrudan etkilenerek, can ve mal kaybý yaºayanlardýr.  Baðlantýlý maðdurlar, afetin sonuçlarýndan doðrudan veya dolaylý olarak etkilenenler olup, özellikle maddi zarar görenlerdir.  Çevresel maðdurlar, afetten yakýnlarý nedeniyle etkilenenlerdir. Afette ölen, yaralanan, sakat kalan ya da maddi varlýklarýný yitiren kiºilerin ailesi, akrabalarý, arkadaºlarý ve diðer yakýnlarýdýr.  Son grup ise, afetin etkilediði bölgeyle ilgisi olan kiºilerdir. Genelde bölgeye afet sonrasýnda kurtarma, ilkyardým ve iyileºtirme amacýyla gelen afet çalýºanlarý bu grupta yer almaktadýr. Taylor ve Frazer (1981) ise afet maðdurlarýný beº gruba ayýrmaktadýr. Bu tipoloji de maðdurlarýn, afetin ortaya çýkardýðý psikolojik ve duygusal etkilere olan yakýnlýklarý esas alýnarak geliºtirilmiºtir.  Birincil maðdurlar, afete doðrudan maruz kalan ve afeti yaºayan kiºilerdir.  Ýkincil maðdurlar, afeti yaºayanlarýn ailesi, akrabalarý ya da arkadaºlarýdýr.


10

 Üçüncül maðdurlar, afetle mesleki iliºkisi olan afet çalýºanlarýdýr.  Dördüncül maðdurlar, bir bütün olarak afette yer alan toplumu içermektedir. Bu gruba afete müdahale için katýlan gönüllüler de girmektedir.  Beºincil maðdurlar, afetten doðrudan zarar görmeyen, ancak afete özellikle basýn-yayýn kuruluºlarý yoluyla tanýk olan, stres ve endiºe yaºayanlarý içermektedir. Her iki tipoloji de afet çalýºmasýnýn planlanmasý ve etkilenen gruplara göre içeriðinin düzenlenmesi yönlerinden önemlidir. Bunun yaný sýra her iki tipolojide görünen; sýralamanýn afetten etkilenen gruplarýn afete olan yakýnlýðýna göre belirlenmiº olmasýdýr. Bununla birlikte ihtiyaç da bu sýralamaya göre belirlenmektedir. Kuºkusuz birinci grupta yer alan insanlar, ikinci gruba göre daha çok yardýma ve desteðe ihtiyaç duymaktadýrlar. Ancak bu noktada dikkat edilmesi gereken konu, ihtiyacýn ölçüsünün ya da derinliðinin nasýl belirleneceðidir. Bunun belirlenebilmesi için afetin mikro düzeyde bireyler ve aileler, mezzo düzeyde afet çalýºanlarý ve resmi gruplar ile makro düzeyde bir bütün olarak toplum üzerindeki etkilerinin tanýmlanmasý gereklidir. 1.4.1. Bireyler ve Aileler Üzerindeki Etkiler

Bilindiði gibi, 1999 yýlý Marmara ve Bolu-Düzce Depremleri sonrasýnda ortaya çýkan yýkým pek çok alanda kendini göstermiºtir. Söz konusu depremlerin ardýndan, mesken ve iºyeri hasarlarý ile alt yapý ve üst yapý tesislerinde (elektrik, su, doðalgaz, kanalizasyon ºebekeleri ve karayollarý, demiryollarý, limanlar vb.) aðýr hasarlar oluºmuºtur. Bunlardan önemlisi bireylerin ve ailelerin gördüðü zararlardýr. Ölüm, yaralanma, kalýcý veya geçici sakatlýklar, aile parçalanmalarý, ruhsal bozukluklar, iº ve eðitim kayýplarý gibi ciddi sorunlarýn yaný sýra temel ihtiyaç maddelerinin eksikliði (gýda, giyim, temizlik vb.), ýsýnma, ulaºým, iletiºim ve barýnma sorunlarý yaygýn biçimde görülmüºtür. Soliman (2000:423) insanlarýn fiziksel çevresinde önemli deðiºiklikler yaratan afetlerin bireyler ve aileler üzerindeki psiko-sosyal etkilerini; gelir kaybý, ev kaybý, toplumsal baðlarýn kopmasý, geleceðe iliºkin güvensizlik, endiºe ve stres, çoklu sistemlerle baºetmede güçlük ve kayýplarýn yol açtýðý sosyo-psikolojik etkiler olarak sýralamaktadýr. Tufan (2000:40-42) ise afeti (bireyler ve aileler üzerindeki etkilerine göre yaptýðý deðerlendirme ile) beº aºamada incelemektedir. Birinci aºa-


11

ma, "afet öncesi hazýrlýk aºamasý"dýr. Bu aºamada insanlar bir afet olasýlýðý ile yüzleºmenin endiºelerini artýrabileceði düºüncesi içinde olup, afet tehlikesini yadsýyarak kendilerini rahatlatmaya çalýºmaktadýrlar. Ýkinci aºama, "afetin gerçekleºtiði aºama"dýr. Afetin bütün yoðunluðu ile yaºandýðý süreç içinde, buna maruz kalan kimselerin stresi en üst düzeydedir. ªok, korku ve ºaºkýnlýk bu aºamada sýklýkla görülmektedir. Üçüncü aºama, "afet sonrasý aºama"dýr. Bu aºama, afetten etkilenen insanlarýn karºý karºýya olduðu durumu yeniden gözden geçirmeye, baºýna gelenleri düºünmeye zaman bulduðunda baºlar. Kiºi, kurtulduðu için kendini ºanslý hissetmektedir. Toplumdaki pek çok kiºi ve kuruluº yardým etmektedir. Yaºamýný yeniden kurmak için kendisi de isteklidir. Zaman ilerledikçe ihtiyaçlarýn yeterince karºýlanamamasý, kýzgýnlýk, korku, güven yitirme, baðýmlýlýk ya da endiºe gibi duygusal tepkilerin yaºanmasýna yol açmaktadýr. Dördüncü aºama, "hayal kýrýklýðý ya da ikinci afet aºamasý"dýr. Bir önceki aºamada kurtulduðuna ºükreden insanlar, artýk kendileri ve çevreleri için daha iyi hizmetlere ihtiyaç duymaktadýrlar. Ancak geçen süre içinde destek hizmetleri giderek azalmýºtýr. Bu nedenle sorunlarýnýn, ne kadar çok olduðunu ve çözümlerin de beklendiði kadar kolay olmadýðýný yeniden fark eden insanlarýn, yýkýlan evleri, kaybettikleri yakýnlarý için üzüntüleri giderek artar ve bütün bunlar için yas tutmaya baºlayabilir. Bu aºamada, insanlarda yaygýn olarak görülen tepkiler, küskünlük ve kýzgýnlýktýr. Baºlarýna gelen bu akýl almaz felaketten dolayý birini sorumlu tutup, onu suçlamak afetten etkilenen insanlarý rahatlatacaktýr. Bu nedenle, onlarýn kýzgýnlýklarý ve baºkalarýný suçlama eðilimleri anlayýºla karºýlanmalýdýr. Beºinci aºama ise, "yeni normal yaºama dönüº aºamasý"dýr. Afet sonrasý iºini, evini, sevdiði kiºileri kaybeden, duygusal deðiºikliklere uðrayan insanlarda aile içi iletiºim bozukluðu ve evlilik sorunlarý, deðiºen durumunu kabullenememe, ruhsal sorunlar, suça yönelme, ilaç ve alkol kullanma alýºkanlýklarý vb. sorunlar görülebilmektedir. Bir afetin sonrasýnda bireyler ve aileler yukarýda sýralanan sorunlarýn pek çoðu ile bir anda karºý karºýya kalmaktadýrlar. Örneðin, afetin ardýndan yakýnlarýný yitiren bir ailenin tüm bireylerinde psikolojik sorunlar yaºanýrken, aile bir bütün olarak ekonomik yoksunluk içinde kalabilmekte, çocuklarýn eðitimi aksamakta, aile yaºadýðý yeri terk edip bir baºka yere yerleºmek zorunda kaldýðý için akrabalarýndan, yakýnlarýndan, komºularýndan bir baºka deyiºle sosyal destek sistemlerinden mahrum kalabilmektedir. Bu aileye yönelik sosyal hizmet müdahalesi, ancak sorunlarýn ve ortaya çýkan ih-


12

tiyaçlarýn bütüncül ve çoklu düzeydeki bir deðerlendirmesi ile etkili ve yararlý olacaktýr. Dolayýsýyla, bu baºlýk altýnda bir afet sonrasýnda bireylerin ve ailelerin yaºadýklarý sorunlarýn ve ortaya çýkan ihtiyaçlarýn farklý boyutlarda tartýºýlmasý düºünülmüºtür. Afetlerde, insanlar sevdiklerini, yakýnlarýný ve maddi varlýklarýný kaybetmektedirler. Afetten etkilenen insanlar bununla birlikte inançlarýný da yitirirler. Bu inanç dini inanç deðil, geleceðe, hayatýn tutarlýlýðýna ve anlamýna olan inançtýr. Ýnsanlar hayatlarýnýn yeniden eski haline döneceðine inanmakta güçlük çekerler (Hodgkinson ve Stewart 1998:1). Bu durum, sosyal hizmet açýsýndan bir “kriz” durumudur (Aktaº 2002) ve afetin bireyler ve aileler üzerindeki ruhsal etkilerini kriz kavramsallaºtýrmasý temelinde deðerlendirmek gereklidir. “Dýºtaki tehlikeli bir durumun, davranýº bozukluðu meydana getirme olasýlýðýna karºý verilen duygusal bir tepki” (Blaufarb ve Revine 1972:1) olarak tanýmlanan krizler tehlikeli olaylarýn meydana çýkardýðý tek bir afet ya da talihsizlikler serisi olabilmektedir. Bunun yaný sýra, ayný tehlikeli olay bazý insanlar için, bir kriz yaratabilir fakat diðerleri için yaratmayabilir (Thomas ve Pierson 1999:98-99, Akt. Buz 2001:39). Kriz durumu bir mücadeleyi de ifade etmektedir. Bu, bireyin eskiden sahip olduðu ruhsal dengesine kavuºma, dönme mücadelesidir. Bu açýdan kriz durumlarýný bir çýkýº noktasý, yeni bir baºlangýç olarak da görmek mümkündür. Turan (1999:293)’ýn ifadesiyle, kriz durumu kiºiye biyolojik, psikolojik ve sosyal bir baskýnýn üstesinden gelme deneyimi kazandýrdýðý için benliðin güçlenmesini de saðlar. Kriz durumlarý, duygusal, fiziksel ya da çevresel nitelikte ortaya çýkmaktadýr (Gibelman 1995:39). Kiºinin iºini kaybetmesi duygusal bir krize neden olurken, doðal ya da insani kaynaklý afetler nedeniyle bireyler ve aileler, ekonomik, duygusal ve fiziksel zararlar görmektedir. Bu durum da aðýr bir kriz tablosu ortaya çýkartmaktadýr. Palabýyýkoðlu (2000:98) genel anlamda afetleri, kriz türlerinden “Travmatik - Durumsal Krizler” olarak ele almakta ve travmatik krizlerin temel özelliklerini ºöyle sýralamaktadýr:  Baºlangýçlarý anidir ve beklenmedik olaylardýr. Bu tür krizler kiºinin karºýsýna bir anda, beklenmedik bir tarzda çýkar ve insanlarýn bu duruma hazýrlanma fýrsatý yoktur. Çünkü, insanlar her an baºlarýna kötü bir ºeyler geleceði beklentisi içinde yaºamý sürdüremezler.


13

 Acil durum niteliðindedirler. Bu tür kriz durumlarý, ruh saðlýðý yanýnda beden saðlýðýný da tehdit ettikleri için kriz alanýnda çalýºan profesyonellerin hýzlý karar almasýný ve eyleme geçmesini gerektirir.  Büyük insan topluluklarýný ayný anda etkileyebilirler. Geniº alana yayýlan, doðal, teknolojik ya da insani kusur kaynaklý afetlerde çok sayýda insana yardým ihtiyacý doðmaktadýr. Türk Psikologlar Derneði'nin 1999 yýlý Marmara Depremi'nin sonrasýnda çýkardýðý, "Depremin Psikolojik Sonuçlarýný Tanýma ve Hafifletme" konulu kýlavuzda bir afet sonrasý ortaya çýkan ruhsal belirtiler ve bu belirtilerle baºetme yollarý anlatýlmaktadýr. Bu doðrultuda korku, endiºe, suçluluk, piºmanlýk, öfke, karamsarlýk, panik, çaresizlik ve utanç gibi duygular çok derin ve yoðun yaºanmaktadýr. Sýk yaºanan psikolojik sorunlar ise; olayý tekrar tekrar anlatma isteði, deprem tekrar edecek gibi sürekli korku duyma, dikkat daðýnýklýðý, hafýza sorunlarý, hatýrlama güçlüðü, uyku ve beslenme bozukluklarý olarak sýralanmaktadýr. Bu sorunlarýn nedenlerine bakýldýðýnda, hayatý tehdit eden –ciddi- bir tehlike ile karºýlaºýlmasý, ölüme yakýnlaºma, yakýnlarýn kaybý, maddi kayýplar, yakýnlarla iletiºimin kesilmesi ve dolayýsýyla destekten yoksun kalma, yoðun duygusal tepkiler, aºýrý yorgunluk, açlýk ya da uykusuzluk görülmektedir. Bazý yazar ve araºtýrmacýlar da afetlere maruz kalan insanlarýn tepkilerini “saðkalým sendromu” olarak adlandýrmakta, gözlenen tepkileri ise beº kategoride toplamaktadýrlar (Roberts 1990, Slakeiu 1984; Akt. Palabýyýkoðlu 2000:112-113):  Ölüm anksiyetesi  Yaºýyor olmaktan suçlanma duygusu  Uyuºma, duyarsýzlaºma  Ýnsan iliºkilerinde bozulma  Dini inançlar çerçevesinde afetin anlamýna iliºkin bir biliºsel formülasyon. Bu belirtileri gösteren insanlarýn yaºadýklarý deneyimler, kriz kavramsallaºtýrmasý içinde deðerlendirilmekle birlikte bir travma olarak görülmektedir. Dolayýsýyla, yukarýda sýralanan belirtiler de yaºanan travmaya verilen tepkidir. Bu psikolojik sorun literatürde, “Travma Sonrasý Kaygý Bozukluðu” olarak tanýmlanmaktadýr. Afetten etkilenen bireylerde sýklýkla rastlanan travma sonrasý kaygý bozukluðunun tipik belirtileri; (a) uykuda / rüyalarda travmatik olayýn yeniden yaºanmasý ve neticede kaygý ve paniðin artmasý, (b) duygusal küntlük, (c)


14

uyku bozukluklarý ve (d) dikkat daðýnýklýðýdýr (Newburn 1993:60). Bu belirtileri gösteren kiºilere en kýsa süre içinde profesyonel yardým saðlanmasý bu tehdidin hayat boyu sürmesini önlemek bakýmýndan son derece önemlidir. Ermenistan’da 1988 yýlýnda meydana gelen depreme maruz kalan ergenler üzerinde yapýlan bir araºtýrmada depremin 1.5’inci ve üçüncü yýllarýnda travma sonrasý kaygý bozukluðu belirtileri gösterme durumlarý incelenmiºtir (Goenjian ve Diðerleri 1997; Akt. Duyan 2002:37). Bu sorunun saðaltýmý amacýyla psikoterapi alan ergenler arasýnda travma sonrasý kaygý bozukluðu belirtileri gösterme düzeylerinin azaldýðý ve psikoterapi almayan gençlerde ise belirti gösterme düzeyinin arttýðý belirlenmiºtir. Hindistan’da meydana gelen bir deprem sonrasýnda ise 23 hanede 14 yaºýn üzerindeki 56 kiºi ile görüºme yapýlmýº ve bu kiºilerin % 59’una psikiyatrik taný konmuºtur. Bu tanýlardan en yaygýn olaný travma sonrasý kaygý bozukluðu (%23) ve major depresyon (% 21)’dur. Psikiyatrik bozukluklar kadýnlarda, evi yýkýlanlarda ve eºyalarýný kaybedenlerde daha sýk görülmektedir (Sharan ve Diðerleri 1996). Marmara Depremi’nin iki yýl sonrasýnda, 2001 yýlýnda Sakarya ilinde prefabrik konutlarda yaºayan gençlerin sorunlarýný konu alan bir araºtýrmada afetlerin gençler üzerindeki ruhsal ve sosyal etkilerini görmek bakýmýndan önemli sonuçlara ulaºýlmýºtýr (Tufan, Onat ve Duyan 2002). Araºtýrmada veri kaynaðý olan gençlerin tamamýna yakýný (%90) psikolojik tedavi görmüºtür. Gençler arasýnda gözlenen en önemli psikolojik belirtiler; sinirlilik, korku hissi, kolayca aðlama, kaybedilen kiºileri özleme ve ilgisizlik olarak ortaya çýkmýºtýr. Gençlerin deprem sonrasýnda aile içi iliºkilerinde de bozulmalar gözlenmiº, ailede ortak yapýlan faaliyetler ve paylaºýmlarýn azaldýðý saptanmýºtýr. Marmara Depremi’nin sonrasýnda, Kocaeli’de geçici yerleºim alanlarýnda yaºayan aileler üzerine yapýlan bir araºtýrmada da benzer sonuçlara ulaºýlmýº; aile üyelerinin hemen hemen tamamýnýn (%90,9) ruhsal sorunlar yaºadýklarý, çoðunluðunun (%67,8) ise sosyal çevreleriyle iliºki kurmada güçlük yaºadýðý belirlenmiºtir (Karataº, ªeker ve Erdoðan 2002). Sonuç olarak Newburn (1993)'ün ifade ettiði gibi, afete maruz kalan bireyler ve aileler önemli psikolojik sorunlar yaºayabilmektedir. Ancak bu sorunlarý yalnýzca klinik psikolojik müdahaleler yoluyla ortadan kaldýrmak mümkün deðildir. Bireyin, psikolojik sorunlarýnýn beraberinde sosyal çevresi ile iliºkilerinde de çeºitli güçlükler yaºadýðý çok açýktýr. Temelde, sosyal


15

hizmet müdahalesinin sorunu tanýmlama sürecinde afetin ruhsal etkilerinin saptanmasý gerekli olmakla birlikte saðaltým süreci, bireyi içinde yer aldýðý sosyal çevre içinde deðerlendirmeyi içermektedir. Bilindiði gibi afetler bireyler ve ailelerde çeºitli ruhsal etkiler yapmasýnýn yaný sýra iºsizlik, ekonomik yoksunluk gibi yeni sosyal sorunlarýn oluºmasýna da neden olmaktadýr. Afet sonrasý belli bir süre iº hayatýnýn durmasý, çalýºan bireyler açýsýndan ekonomik ve psikolojik etkiler yapmaktadýr. Afet genel olarak bireylerin çalýºma motivasyonunu ve dikkatini azaltýr. Bir önceki baºlýk altýnda deðinilen beslenme ve uyku bozukluklarý bu durumun oluºmasýnda etkilidir (Newburn 1993:84). Kasapoðlu ve Ecevit (2001)'in Marmara Depremi’nin bir yýl sonrasýnda, 2000 yýlýnda prefabrik konutlarda yaºayan 500 aileyle yaptýðý araºtýrma, afetlerin bireylerin ve ailelerin ekonomik hayatýna etkilerini görmek bakýmýndan oldukça önemli sonuçlar ortaya çýkarmýºtýr. Deprem öncesinde çalýºanlarýn oraný %42,8 iken deprem sonrasýnda bu oran %36,8'e düºmüºtür. Ayný ºekilde depremin öncesinde iºsizlerin oraný %2,8 iken bu oran deprem sonrasýnda %8,5'e yükselmiºtir. Araºtýrmanýn diðer bulgularýna göre, afetten etkilenen ailelerin ekonomik koºullarý da dramatik olarak deðiºmiºtir. Ekonomik güç kaybý son derece yüksektir ve insanlar borçlanmaya, daha fazla banka kredisi kullanmaya baºlamýºtýr. Yeni hayatlarýný kurmada daha fazla paraya ihtiyaç duymaktadýrlar. Arkadaº ve akrabalardan borç alma yeterli olmamakta; bu yüzden deprem sonrasýnda banka kredisi kullanýmý önemli ölçüde artmýº bulunmaktadýr. Ayný araºtýrma kapsamýnda, ailelere en çok desteðe ihtiyaç duyduklarý alan sorulmuºtur. Aileler en fazla parasal desteðe (%44,2) ihtiyaç duyduklarýný belirtmiºlerdir. Ýkinci sýrayý ise çocuklarýn eðitimi (%12,8) almaktadýr. Bu kadar büyük bir sarsýntý geçirmiº olmalarýna raðmen en fazla psikolojik desteðe ihtiyacý olduðunu söyleyenlerin oraný yalnýzca %6,7'dir. Araºtýrmacýlara göre bu durum geleneksel toplum özelliklerinin aðýr basmasýndan kaynaklanmakta ve bireyler gerçek ihtiyaçlarýnýn farkýnda deðillerdir (Kasapoðlu, Ecevit 2001:35-36,46,81) biçiminde yorumlanmaktadýr. Bütüncül bir bakýº açýsý ile deðerlendirildiðinde, hem psikolojik hem de ekonomik ihtiyaçlarýn karºýlanmasý bireyin tam iyilik halinin saðlanmasý bakýmýndan önem taºýmaktadýr. Ancak, afet gibi insan hayatýnýn pek çok alanýnda olumsuz etkiler yaratan bir olayýn ardýndan ihtiyaçlarýn önceliklerinin de farklýlýk gösterebileceði düºünülmelidir. Dolayýsýyla, Marmara Depremi


16

gibi aðýr maddi kayýplar yaratan bir afetin sonrasýnda öncelikle ekonomik ihtiyaçlarýn ortaya çýkmasý ve öncelikle bunlarýn karºýlanmasý beklentisi içinde olunmasý doðal karºýlanmalýdýr. Afetler, insanlarýn ruhsal ve ekonomik hayatýna önemli etkiler yapmakta, bunun yaný sýra, aile hayatýnda da çarpýcý deðiºiklikler ortaya çýkartmaktadýr. Bu deðiºiklikler aðýrlýklý olarak, aile parçalanmalarý ile ebeveyn-çocuk, eºler ve akrabalar arasýndaki iliºkilerdeki deðiºikliklerdir. Newburn (1993:77-78)'e göre; ebeveyn çocuk iliºkisi afetten dört biçimde etkilenmektedir: birincisi; ebeveynler afet sonrasý çocuklarýna karºý daha az anlayýº gösterdikleri düºüncesine girmektedirler. Ýkincisi; afet sonrasý yaºanan kayýplarýn etkisiyle ebeveynler, çocuklarý ile iliºkileri açýsýndan, afet öncesi iliºkilerini düºünerek suçluluk duygusu yaºamaktadýrlar. Bununla birlikte çocuklarýna olan ilgileri artýº göstermektedir. Üçüncüsü; ebeveynlerden birinin kaybý sonrasýnda, ebeveyn hayatýn gerçekliðinden kendini uzaklaºtýrabilmektedir. Afet sonrasý ebeveyn çocuðuna karºý son derece ilgisiz de kalabilmektedir. Dördüncüsü; ebeveynler afet sonrasýnda günlük iºlerini yerine getirmekte zorlanmakta ve bu durum kendilerini suçlu hissetmelerine neden olmaktadýr. Yakýnýný kaybeden ebeveyn, çocuklarý ile iliºki kurmada güçlük yaºamaktadýr. Eºler arasýndaki iliºkiler de çocuklardakine benzer biçimde etkilenmektedir. Temel sorun; afet sonrasýnda, kiºilerdeki davranýº ve tutumlarýn afet öncesine göre büyük deðiºiklik göstermesidir. Bu durum, temelde eºler arasý iletiºim güçlüklerine neden olmaktadýr. Eºlerden birinin kaybý durumunda eºini yitiren kiºi kendisini anlayacak ve ona yardýmcý olacak tek kiºiyi de yitirmiº gibi hissetmektedir. Bu noktada sosyal hizmet uzmanýnýn bu güç durumu ortadan kaldýrma yönünde bireyle çalýºmasý önem taºýmaktadýr. 1995 yýlýnda Dinar’da yaºanan ve büyük zararlara yol açan deprem afetinden sonra bölgede yapýlan alan araºtýrmasý depremin sosyal, psikolojik ve ekonomik etkileri açýsýndan önemli bulgular niteliðindedir (Çevik 1998:73). Araºtýrma sonuçlarý incelendiðinde, aileler ile ilgili sonuçlar oldukça dikkat çekicidir. Ailelerin %30,8’i parçalanmýºtýr. (Diðer sonuçlar; deðiºiklik olmadý: %41,8; akrabalarla bir arada yaºadýk: %27,7) Aile içi iliºkilerde ne deðiºiklik olduðu sorusuna ailelerin %37,5’i “samimiyet arttý” derken % 27,8’i “birbirimize karºý sinirli ve anlayýºsýz olduk” yanýtýný vermiºlerdir. (Diðer sonuçlar; dayanýºma arttý: %20; sakin ve duyarlý olduk: %10,6; bencilleºtik: %3,8). Araºtýrma sonuçlarýnýn da gösterdiði gibi afetin


17

aile iliºkilerine ve ailenin fonksiyonu üzerinde yaygýn olumsuz etkileri olmasýna karºýn, olumlu etkileri de olmakta, afet sonrasýnda aile üyeleri arasýnda dayanýºma ve destek baðlarý güçlenebilmektedir. Bu noktada afet ya da bir baºka deyiºle kriz durumlarý insanlar açýsýndan bir çýkýº noktasý olarak da deðerlendirilmelidir. Özuðurlu (2000)'nun 1999 yýlý Marmara Depremi sonrasýnda, afet bölgesinde yaptýðý çalýºmalarýnda da, bölgede ani bir biçimde yok olan, daðýlan, parçalanan ve çözülen çok sayýda aile saptanmýºtýr. Kasapoðlu ve Ecevit (2001:90)’e göre, aile kurumunda meydana gelen dramatik deðiºikliklerin sosyal ve psikolojik maliyetinin uzun vadeli olarak da düºünülmesi gerekmektedir. Kasapoðlu ve Ecevit (2001:42-43)'in prefabrik konutlarda yaºayan 500 afet maðduru aileyle yaptýðý araºtýrmada deprem öncesi ve sonrasý sosyokültürel deðiºmeler de incelenmiºtir. Bu doðrultuda hemen hemen tüm sosyal baðlarýn zarar gördüðü saptanmýºtýr. Aile içi baðlar, akrabalar ve hemºehriler de dahil olmak üzere neredeyse yok olmuºtur. Ýnsanlarýn hiçbir ºeyi düºünemeyecek hale gelmeleri yüzünden sosyal destek iliºkilerinin önemli ölçüde zayýfladýðý da saptanmýºtýr. Çocuklarýn biliºsel ve sosyal geliºimi açýsýndan son derece önemli olan eðitim de afetin olumsuz sonuçlarýndan etkilenmektedir. Kasapoðlu ve Ecevit (2001:42-43)'in araºtýrmasý bu noktada oldukça dikkat çekici olup deprem öncesi aldýklarý eðitime oranla çocuklarýn eðitimleri aksamýº; geçici ve prefabrik yerlerde sürdürülmeye baºlandýðý saptanmýºtýr. 1995 yýlýnda Dinar Depremi sonrasýnda Çevik (1998:73)'in yaptýðý araºtýrmada da eðitim açýsýndan benzer sonuçlar doðurmuºtur. Deprem sonrasýnda annebabalarýn %63,3’ü çocuklarýnýn eðitimlerinin yetersiz ve çok kötü olduðunu ifade etmiºtir (Diðer sonuçlar; Çocuklar depremden sonra Dinar dýºýnda daha iyi eðitim alýyor: %14,5; Yatýlý okula gidiyor: %18,3; çocuklarýn eðitimi etkilenmiyor: %2,8). 1.4.2. Afetin Çalýºanlar Üzerindeki Etkileri

Afetler, etkilediði yerleºim birimindeki bireylerde, ailelerde ve toplumlarda can ve mal kaybýna yol açmanýn yaný sýra, onarýlmasý güç ruhsal ve sosyal sorunlarý da beraberinde getirmektedir. Söz konusu süreçler kuºkusuz afet sonrasý mesleki müdahalelerde bulunan sosyal hizmet uzmanlarýný da etkilemektedir.


18

Afet çalýºmasýnýn sosyal hizmet uzmanlarý ve diðer profesyoneller üzerinde iki türlü etkisi bulunduðunu söylemek mümkündür. Birincisi; afet çalýºmalarýna katýlan sosyal hizmet uzmanlarý mesleki uygulamalarý süresince önemli psikolojik sorunlar ve duygusal güçlüklerle karºýlaºabilmektedirler (Bradfield, Wylie ve Echterling 1989; Muzekari, Lonigan, Bond ve Hiers 1991, Akt. Soliman 2000:430). Çalýºanlarýn insanlarýn kaybýna, yýkýma tanýklýk etmeleri neticesinde ortaya çýkan tepkiler genellikle stres ve duygusal sorunlar olmaktadýr. Sýk görülen tepkiler ya da rahatsýzlýklar; depresyon, acý, hüsran, güçsüzlük, korku, zihinsel karmaºa, anksiyete, motivasyon güçlüðü, uyku ve yeme bozukluklarý, fiziksel yorgunluk olarak sýralanmaktadýr (Bradfield, Wylie ve Echterling 1989; Muzekari, Lonigan, Bon ve Hiers 1991; Hodgkinson ve Shepherd 1994; Karakashian 1994; Akt. Soliman 2000:430). Konuya genel bir bakýº sunan Marmar ve Diðerleri (1996:64)’ne göre de; profesyonel ekip elemanlarýnýn afet durumlarýnda karºýlaºtýklarý temel duygusal güçlükler, afetin ºiddeti ile ilgili olarak, tanýk olduklarý ölümlerin etkisiyle uzun süreli ºok yaºamalarý ve kimseye yardýmcý olamayacaklarý hissi duymalarýdýr. Böyle bir durumla karºýlaºan profesyoneller çalýºmalarýný yoðun stres altýnda sürdürmekte ve baºarýsýzlýk duygusuna kapýlabilmektedirler. Bu durumlar, sosyal hizmet uzmanlarýnýn çalýºma yaºamlarýný ve kiºisel iliºkilerini son derece olumsuz etkilemektedir. Söz konusu sorunun, insanlarla yoðun iliºkileri gerektiren mesleklerde çalýºanlarý tehdit eden bir sendrom olan “tükenmiºlik” çerçevesinde ele alýnabileceði düºünülmektedir (Maslach 1976; Astrom ve Diðerleri 1991; Akt. Iºýkhan 2002:14). Tükenmiºlik konusunda çok sayýda araºtýrma yapan Maslach (1982) tükenmiºliði, “iºi gereði insanlarla yoðun iliºkisi olanlarda görülen duygusal tükenme, duyarsýzlaºma ve düºük kiºisel baºarý sendromu” olarak tanýmlamaktadýr (Akt. Söderfelt, Söderfelt ve Warg 1995: 639). Maslach (1982)’ýn üç aºamada ele aldýðý tükenmiºlik tanýmý incelendiðinde; Duygusal tükenme, kiºideki aºýrý psikolojik ve duygusal yüklenmeden kaynaklanmaktadýr. Marmara Depremi’ni yaºayan ya da sonrasýnda afet bölgesine gelen sosyal hizmet uzmanlarý, beklenmedik ve alýºýlmasý güç bir manzara ile karºýlaºmýºlar; yerleºim birimlerindeki bir çok yapýnýn yýkýmýnýn yaný sýra çok sayýda ölüme ve yaralanmaya da tanýk olmuºlardýr. Kuºkusuz


19

bu durum sosyal hizmet uzmanlarýnýn duygusal tükenme yaºama riskini artýrmaktadýr. Duyarsýzlaºma, duygusal tükenmeyi yaºayan kiºinin kendisini diðer insanlarýn sorununu çözmede güçsüz hissetmesidir. Sosyal hizmet uzmanlarý tanýk olduklarý yýkýmlar ve ölümler sonrasýnda travma sonrasý kaygý bozukluðu yaºayabilmekte; bir profesyonel gibi davranmada güçlüklerle karºýlaºýp, müracaatçýlarla anlamlý ve yarar saðlayan mesleki iliºkiler kurmada zorlanabilmektedirler. Düºük kiºisel baºarý hissinde, yukarýda ifade edilen aºamalarýn da etkisiyle kiºinin kendisi hakkýnda olumsuz düºüncelere kapýlmasý ve kendisini suçlu hissetmesi söz konusudur. Bu süreçte sosyal hizmet uzmaný, müracaatçýlarýyla ilgilenmede yetersiz kaldýðýna iliºkin bir duygu geliºtirmektedir. Deprem sonrasý kurtarma çalýºmalarýna katýlan 322 çalýºan üzerinde yapýlan bir araºtýrmada (Marmar ve Diðerleri 1999; Akt. Duyan 2002:37) depreme maruz kalma, deprem öncesindeki psikolojik durumlarý ve yaºadýklarý duygusal stres ile son dönemde gösterdikleri psikolojik belirtiler üzerinde durulmuºtur. Yaºanan bu depremin 1.9’uncu yýlýnda ve 3.5’inci yýlýnda izleme çalýºmasý yapýlmýºtýr. Bu çalýºma sonrasýnda kurtarma çalýºmalarýna katýlanlarýn psikolojik bozukluklar açýsýndan risk altýnda olduklarý belirlenmiºtir. Riskin ortaya çýkmasýnda riske maruz kalma, uyum saðlama, hizmet süresi, denetim odaðý, sosyal desteðe sahip olma ve genel psikolojik durumun etkili olduðu görülmüºtür. 1994 yýlýnda Los Angeles’ta meydana gelen depremde kurtarma çalýºmalarýna katýlan 112 Kýzýlhaç görevlisi üzerinde yapýlan çalýºmada ise görevlilerin kendi duygularýný ve tepkilerini çok fazla ortaya koymadýklarý belirlenmiºtir (Armstrong ve Diðerleri 1998; Akt. Duyan 2002:37). Bu sonuçlar, afeti doðrudan yaºayan, maddi ve manevi kayýplara maruz kalan insanlarýn yaný sýra afet çalýºmalarýnda yer alan sosyal hizmet uzmanlarýnýn ve diðer profesyonellerin psikolojik ve sosyal destek ihtiyacý duyduklarýný açýk biçimde göstermektedir. 17.08.1999 Marmara ve 12.11.1999 Bolu-Düzce Depremleri sonrasýnda mesleki çalýºmalar gerçekleºtiren sosyal hizmet uzmanlarýnýn bir kýsmý Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) tarafýndan görevlendirilerek afet bölgelerine gelmiº, bir kýsmý ise bu depremleri yaºamýº ve depremlerin yol açtýðý yýkýmlardan doðrudan etkilenmiºlerdir. Her iki grupta da bulunan sosyal hizmet uzmanlarý birbirinden farklý ölçülerde de olsa, afet


20

bölgelerinde yaºananlar nedeniyle önemli duygusal güçlükler yaºamýºlardýr. Ýkinci bir boyut olarak; afet çalýºmalarýna katýlmak, sosyal hizmet uzmanlarý açýsýndan ayný zamanda olumlu bir deneyim de olabilmektedir. Hodgkinson ve Shepherd (1994:54)’ýn Ýngiltere’de afet çalýºmalarýna katýlanlarla yaptýðý araºtýrma sonuçlarýna göre, sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu (%85) bu çalýºmada yer aldýklarý için mesleki ve kiºisel yönlerden önemli yararlar saðladýklarýný belirtmiºlerdir. Soliman, Lingle ve Raymond (1998; Akt. Duyan 2002:36)’ýn 1993 yýlýnda ABD’nin Ýllionis eyaletinde meydana gelen sel felaketinde kurtarma çalýºmalarýna katýlanlar üzerine yaptýklarý çalýºma, afet çalýºanlarýnýn yaºadýklarý deneyimler sonrasýnda hem kiºisel hem de mesleki açýdan geliºme gösterdiklerini ortaya koymuºtur. Afet çalýºmasý yoluyla elde edilen kiºisel yarar, kendini daha iyi anlamayý ve deðerlendirmeyi ve anormal durumlara mantýklý tepki verme becerisinin artmasýný ifade etmektedir. Mesleki yarardan kasýt ise, farklý türden sorunlara müdahalede bulunma deneyimi, çoklu kayýplarý (can ve mal) olan müracaatçýlarla yapýlan çalýºmalar ve aðýr çevresel koºullar içinde müracaatçý sistemlerine hizmet sunulmasýdýr (Soliman, Lingle ve Raymond 1998). 1.4.3. Toplumsal Düzeyde Etkiler

Önceki baºlýklar altýnda deðinildiði gibi, afet gibi beklenmedik durumlar genel olarak toplumun büyük bir bölümünü ekonomik yoksunluk içine sokarken, bir bölümünün de hayat umudunu ve sevgisini kaybetme gerçeðiyle karºýlaºmasýna neden olmaktadýr (Aktaº 2000:111). Grayer (2000)’in ifadesiyle, afete maruz kalan insanlar yalnýzca maddi varlýklarýný kaybetmemekte, bunun ötesinde güven duygularýný da yitirmektedir. 1999 Marmara Depremi sonrasýnda, depremi doðrudan ya da dolaylý olarak yaºayan toplumun tüm üyelerinin, kamuya ve dolayýsýyla geleceklerine olan güven duygusu zarar görmüºtür. Bozkurt (1999)'un afet konusunda, Bursa ilinde 260 kiºiyle yaptýðý uygulamalý araºtýrmanýn bulgularý incelendiðinde, araºtýrmaya katýlanlarýn %73,5'i yerel yönetimleri, %61,5'i ise devleti 1999 Marmara Depremi'nin sorumlusu olarak göstermekte; % 89,9'u kamu idarecilerinin gerekli hizmetleri etkin olarak götürdüðüne inanmamakta; %77,7'si Marmara Depremi sonrasýnda Kýzýlay'a duyduklarý güvenin azaldýðýný ifade etmiºlerdir. Bu


21

sonuçlar, toplumun devlete duyduðu güven açýsýndan önemli göstergeler olup özellikle kamusal alanda, afete hazýrlýk, afete müdahale ve afet sonrasý iyileºtirme ve yeniden yapýlanma konusunda önemli iºbirliði ve örgütlenme eksiklikleri yaºandýðýný ortaya koymuºtur. Bir afet sonrasýnda, yardýmlarýn daðýtýmý da son derece hassas bir konu olup sistemli ve planlý bir örgütlenmeyi gerektirmektedir. Ancak, 1999 Marmara Depremi’nde adý duyulmuº duyulmamýº, örgütlü örgütsüz deðiºik kiºiler, gruplar ve pek çok mal deprem bölgesine gönderilmiºtir. Bu kaynaklar örgütsüzlük nedeniyle etkin bir ºekilde kullanýlamamýº, bazý bölgelere yardým ulaºtýrýlmazken, bazý bölgelerde hizmet tekrarý söz konusu olmuºtur. Bazý mallar çürürken, bazý mallarýn saðlanmasýnda güçlük çekilmiºtir. Hangi bölgede neye ihtiyaç olduðu saptanamamýº, sivil toplum örgütleri iºbirliðinden uzak ve daðýnýk biçimde çalýºmýºtýr. Gelen kiºi ve gönülleri organize edecek, koordinasyonu saðlayacak bir örgütlenme oluºturulamamýºtýr. Bu sonuçlar, büyük bir coðrafi alan ve nüfus kesimini etkileyen geniº çaplý yýkýmlarda kamusal ve gönüllü örgütlerin iºbirliði yapmalarý gereðini açýk bir biçimde ortaya koymuºtur (Dündar 2001:124). Afetler konusunda toplumsal bilinç, afetin etkisini belirleyen bir baºka önemli faktördür. Kasapoðlu ve Ecevit (2001:61-64)'in araºtýrmasýnda bu konuda oldukça önemli bulgulara ulaºýlmýºtýr. Araºtýrma kapsamýnda ulaºýlan ailelerin %42.2'sinin sorumlu, duyarlý davranýºta bulunmuº olduðu ifade edilmektedir. Bunlar arasýnda, sadece %15,6'sý deprem sigortasý yaptýrmýº; %27'si konutunu uzmanlara denetlettirmiº; %46,3'ü eve yönelik olarak kendi kendine öðrendiði bazý önlemleri almýº; %3,4'ü kurtarma örgütlerine üye olmuº; %11,8'i ilk yardým ve acil yardým kurslarýna katýlmýº; %14,9'u olarak çadýr kent örgütlenmelerinde gönüllü olarak görev almýº ve %26,1'i deprem konusunda bilgilendirme toplantý ve konferanslarýna katýlmýºtýr. Araºtýrma örnekleminin %58'i herhangi bir ºekilde sorumlu davranýºta bulunmamýº ve %50'si ekonomik güçlerinin olmadýðýný; %21,4'ü nasýl ve nereye müracaat edeceklerini bilemediklerini; %13,2'si takdir-i ilahinin önüne geçilemeyeceðini; %5,3'ü kadýn olduðu için sorumluluðun kocasýna ait olduðunu ve %11'i ise diðer konularý belirtmiºlerdir. Toplumsal bilinç açýsýndan araºtýrmada elde edilen bir baºka bulguyu da aktarmakta yarar olduðu düºünülmektedir. Araºtýrma örneklemini temsil eden 500 ailenin %98'i Türkiye'nin herhangi bir yerinde deprem olduðunda ºu yardýmlarda bulunacaklarýný belirtmiºlerdir: %27'si para yardýmýnda; %27,8'i yiyecek, giyecek yardýmýnda; %2,3'ü saðlýk malzemesi ve ilaç yardýmýnda buluna-


22

caðýný; %12,6'sý ºahsen kurtarma faaliyetlerine katýlacaðýný; %3,8'i evi yýkýlanlara evini açacaðýný ve kalan %26'sý diðer yardýmlarda bulunacaklarýný ifade etmiºlerdir. Toplumun afete hazýrlýk sürecinde bilinçli olmalarý son derece önemli olmakla birlikte, toplumumuzdaki kaderci anlayýº, deprem gibi doðal olaylarý bireylerin afet olarak görmeleri sonucunu doðurmaktadýr. Bunun anlamý, deprem gibi bir doðal olayýn toplumumuz tarafýndan, Tanrý’dan gelen, bilinmezliklerle dolu, karºý konulmasý söz konusu olmayan, sonuçlarýna da boyun bükerek katlanýlmasý gereken bir olgu olarak algýlanmasýdýr (Tankut 1996:337). Ancak Ergünay (1996)’ýn da ifade ettiði gibi afet bir olayýn kendisi deðil, doðurduðu sonuçtur. Afetler konusunda, toplumun bilgisinin, bilincinin ve hazýrlýðýnýn yetersiz olmasýnýn temelinde afet politikalarý yatmaktadýr. Karataº (2000:99)’ýn deyimiyle afetler yönünden dünyanýn en riskli bölgelerinden biri içinde yer alan ülkemiz, içinde yaºadýðý tehlikeyi bir türlü hayatýnýn bir parçasý haline getirememiº ve bu yönde köklü bir davranýº geliºtirememiºtir. Sekizinci Beº Yýllýk Kalkýnma Planý hazýrlýk çalýºmalarý sýrasýnda ilk kez afetlerle ilgili özel ihtisas komisyonu kurulmuº olmasý, bu olaylara karºý politika üretme konusunda bugüne kadar ne denli duyarsýz kaldýðýmýzýn bir göstergesidir. Sonuç olarak, yüzyýlýn en büyük deprem felaketi olarak tanýmlanan 1999 Marmara Depremi’ne de ülkemiz tüm bireyleri, kurumlarý ve örgütleriyle hazýrlýksýz yakalanmýº ve bunun sonucunda deprem çok kýsa sürede büyük bir afete dönüºmüºtür. Bu nedenle Bozkurt (1999:32)’un ifade ettiði gibi Marmara Depremi, iºlerimizi geleneksel usuller yerine, bilgi ya da bilim yoluyla yapmamýz zorunluluðunu bir kez daha ortaya çýkarmýºtýr. “Hala pre-modern, hesapsýz kitapsýz, plansýz projesiz, örgütsüz, kiºiye baðlý, yönetilenlerin yönetenleri denetleyemediði ve bu doðrultuda da toplumsal talebin oluºmadýðý, yöneticilerin hukuk devletinden ziyade mülk devleti anlayýºý içinde hareket ettiði ve her ºeyden önemlisi "kolektif akýl"ýn geliºmediði bir ortamda 7.4 ºiddetindeki Marmara Depremi dünyanýn geliºmiº ülkelerinde görülmeyecek düzeyde büyük boyutlarda bir felakete yol açmýºtýr (Bozkurt 1999:101).” Bir sonraki alt bölümde, teorik düzeyde sosyal hizmete ve genelci sosyal hizmet yaklaºýmýna deðinilmesinin yaný sýra afetlerde sosyal hizmet konusu ele alýnacaktýr.


23

1.5. SOSYAL HÝZMET VE AFETLER

Genelde afet ve özelde deprem olayý, insanlarý ruhsal, sosyal, kültürel ve ekonomik yönlerden derinden etkilemekte; mevcut sosyal sorunlarý daha karmaºýk ve çözülmesi güç hale getirmesinin yaný sýra, yeni sosyal sorunlarýn ortaya çýkmasý sonucunu da doðurabilmektedir. Odaðý insan ve temel amacý insanýn tam iyilik halinin saðlanmasý olan sosyal hizmet mesleðini, bu konu kuºkusuz doðrudan ilgilendirmektedir. 1.5.1. Sosyal Hizmette Genelci Uygulama Yaklaºýmý

Temel konusu afet durumlarýnda sosyal hizmet uygulamalarýnýn incelenmesi olan bu araºtýrma, sosyal hizmet mesleðinin yapýsal, bütüncül ve sistematik nitelikteki genelci yaklaºýmý çerçevesinde ele alýnmaktadýr. Dolayýsýyla bu baºlýk altýnda söz konusu yaklaºýma iliºkin genel bir bakýº sunulmasý yararlý olacaktýr. Sosyal hizmet sözlüðüne göre genelci sosyal hizmet uzmaný, bilgi ve becerileri geniº bir alana yayýlan, sorunlarý ve çözümlerini kapsamlý bir ºekilde deðerlendiren uygulamacýdýr. Genelci sosyal hizmet uzmaný, bakýmýn sürekliliðini saðlar ve sosyal hizmet uzmanlarýnýn iletiºimini kolaylaºtýrarak onlarýn çabalarýný koordine eder. Yine ayný sözlük, genelci sosyal hizmeti ise sosyal hizmetlerin sunumu ile iliºkili temel bilgi ve becerileri vurgulayan sosyal hizmet oryantasyonu olarak tanýmlamaktadýr.5 Genelci sosyal hizmet uzmaný, pek çok yönteme kadar uzanan temel bilgilere sahiptir. Böyle bir uzman, uygulamanýn tek bir alanýnda ya da mesleki yöntemde uzman olmak zorunda deðildir. Ancak, ihtiyaç duyulan geniº müracaatçý hizmetlerini saðlama, yönetme ve geniº sistemlere müdahale edebilme yeteneðinde olmalýdýr. 1970’lerin baºlarýnda Pincus ve Minahan (1971) genelci sosyal hizmet modelini geliºtirmiºlerdir. Bu modele göre her sosyal hizmet uzmanýnýn, mesleki uygulamaya tüm insanlarý dahil ederek amaçlarý ve iliºkileri belirlemesi söz konusudur. Ayrýca sosyal hizmet uzmanlarýnýn mesleki çalýºmadan kimin yarar saðlayacaðýný, kimin müdahale sürecinde yaptýrým gücüne “Generalist Social Work” The Social Work Dictionary, Silver Spring,Maryland: National Associations of Social Workers, (1989), 62-63. 5


24

sahip olduðunu, kimin deðiºmesi gerektiðini ve kimin, istenen sonuçlarýn elde edilmesi için danýºmaya ihtiyaç duyduðunu açýkça belirlemeleri gerekmektedir. Pincus ve Minahan genelci modele göre sosyal hizmet müdahale sürecini de oluºturmuºtur. Genelci yaklaºým, uygulamaya yönelik seçici bir temel, çok metotlu yaklaºým ve sosyal adalet üzerine kurulmuº bir odaða sahiptir (Mach ve Quam 1986:42-55). Derezotes (2000:viii-xi)’e göre genelci yaklaºým; sosyal hizmet uygulamasýnýn öðrenimi ve öðretimi için, tarih boyunca süregelmiº ve hali hazýrda mevcut bulunan anlayýºlarý mantýklý bir düzen çerçevesinde bir sentezle birleºtirmiºtir. Bu yaklaºýmda, sosyal hizmet uzmanýnýn müracaatçý ile durumu deðerlendirip, deðiºimin saðlanmasý çabasý için hizmetin odaðýnýn ne olduðunu belirlemesi gerekmektedir. Bilginin; bir birey, bir aile, küçük bir grup, bir kuruluº veya organizasyon ya da bir topluluk gibi pek çok farklý sisteme uygulanabilirliði üzerinde durulmaktadýr. Özetle ifade etmek gerekirse; sosyal hizmette genelci uygulama ya da “kaynaºtýrýlmýº veya bütünleºtirilmiº metotlar” yaklaºýmý, 1970'li yýllar sýrasýnda sosyal hizmet uzmanlarýnýn geleneksel vaka çalýºmalarý, grup çalýºmalarý veya toplum organizasyonu kalýplarýna uygunluk gösteremediklerini keºfetmeleri ve müracaatçýlarýn belirttikleri karmaºýk sorun ve durumlara cevap verilmesi ihtiyacýna yönelik yöntemlerin birleºimini önermelerinin sonucunda geliºmiºtir. Yeni tedavilerin ortaya çýkmasý sosyal hizmet uzmanlarýnýn uygulamanýn ne olduðuna yönelik kendi bakýº açýlarýný geliºtirmelerini gerektirmiºtir. Böylece genelci yaklaºým; sosyal hizmet uzmanlarýnýn bugünkü uygulamalarýnda ihtiyaç duyacaklarý bir çok yaklaºýmý kapsayacak yeterliliðe sahip bir yaklaºým halini almýºtýr. Genelci sosyal hizmet temelde, sosyal hizmet mesleðinin amaçlarýný gerçekleºtirmesinde birden çok boyutta ve birbiriyle bütünleºtirilmiº olan uygulamalarý içeren bir yaklaºýmdýr. Bu çerçevede sosyal hizmet uzmanlarý, mikro düzeyde bireyler ve ailelerle, mezzo düzeyde örgütlerle, resmi gruplarla ve makro düzeyde, topluluklar ve toplumlarla mesleki uygulamalarýný yürütmektedirler. Bunun yaný sýra, genelci sosyal hizmetin uygulama sürecinde dört tip sistem tanýmlanmaktadýr (Pincus ve Minahan 1971; Akt. Uluðtekin 1994:105):  Müracaatçý Sistemi: “Sosyal hizmet uzmanýnýn deðiºmeye yönelik olarak göstereceði çabadan yararlanacak olan kimdir?” sorusunun cevabý bu sistemi oluºturur. Bu yaklaºým yoluyla afetlerde sosyal hizmet alaný ele


25

alýnacak olursa; müracaatçý sistemi afetlerden etkilenen bireyler, aileler, gruplar ve genel olarak toplum biçiminde ifade edilebilir.  Hedef Sistemi: “Deðiºme veya etkilenmeye kim ihtiyaç duymuºtur?” sorusunun yanýtý hedef sistemini açýklar. Hedef sistemini bir bütün olarak bireyleri, örgütleri ve yasalarýyla toplumun bütünü oluºturmaktadýr.  Deðiºme Ajaný Sistemi: “Deðiºme için sosyal hizmet uzmanýna kim yetki vermiºtir?” sorusunun yanýtý bu sistemi oluºturur. Deðiºme ajaný sistemini sosyal hizmet uzmanýnýn içinde çalýºtýðý kurum ve ilgili yasalar kapsamaktadýr.  Eylem Sistemi: “Deðiºme sürecinde farklý amaçlarý baºarmak için sosyal hizmet uzmaný kiminle çalýºmalýdýr?” sorusunun yanýtý eylem sistemini ortaya koyar. Eylem sistemini ise, afet alanýyla ilgili diðer meslek elemanlarýnýn (ekip üyeleri) yaný sýra afetten etkilenenlere yardýmcý olabilecek komºu, aile, arkadaº gruplarý vb. içerir. Afet durumlarýnda sosyal hizmet uzmanlarýnýn da, mesleki bilgi ve becerileri yoluyla müracaatçý sistemlerine yönelik olarak, afet öncesi bilgilendirme, danýºmanlýk, afet yönetim ve yardým sistemine iliºkin program, plan, politika geliºtirme, araºtýrma yapma, yasal düzenlemelere katký verme ve afet sonrasý, psiko-sosyal destek, sosyal yardým saðlama ve savunuculuk gibi geniº bir alana yayýlan rolleri bulunmaktadýr (Siporin 1987:447). Genelci sosyal hizmet uygulamasýnda bu roller birbiriyle baðlantýlý üç iºlev çerçevesinde yürütülmektedir6. Bunlar; danýºmanlýk, kaynak yönetimi ve eðitimdir. Her bir iºlev çerçevesindeki roller çeºitli düzeylerdeki (mikro – mezzo – makro) sistemlerde müracaatçýlar ve sosyal hizmet uzmanlarý için sorumluluklar tanýmlamaktadýr. Söz konusu üç iºleve ve bu iºlevler içinde yer alan mesleki rol kavramsallaºtýrmalarýna deðinecek olursak; danýºmanlýk iºlevi ile sosyal iºlevselliklerde sorunlar olduðu zaman çözüm bulmak amacýyla sosyal hizmet uzmanlarý, bireyler, aileler, gruplar, organizasyonlar ve toplumlarla çalýºýr (Miley, O’Melia ve DuBois 1998:14; Akt. Duyan 2002:38). Afetler sonrasýnSosyal hizmette genelci, bir diðer deyiºle, yapýsal, bütüncül ve sistematik uygulama yaklaºýmýn temel ayýrt edici özelliklerinden birisi de sosyal hizmet uzmanlarýnýn mesleki uygulamalarýna yönelik yöntem odaðý yerine, sorun odaðý içinde yer alan –kapsamlý- mesleki rol kavramsallaºtýrmalarýdýr. 6


26

da bireylerin, ailelerin, gruplarýn, organizasyonlarýn ve bütün olarak toplumun iºlevlerinde önemli sorunlar ortaya çýkmaktadýr. Miley, O’Melia ve DuBois (1998:15) danýºmanlýk iºlevi içinde mikro düzeyde yetkin hale getirici (enabler), mezzo düzeyde kolaylaºtýrýcý (facilitator) ve makro düzeyde planlayýcý (planner) rolleri bulunduðunu ifade etmektedir. Kaynak yönetimi iºlevinde sosyal hizmet uzmanlarý müracaatçý sistemlerinin, hali hazýrda belli ölçülerde kullandýklarý kaynaklarla olan alýºveriºini uyarýr, müracaatçý sistemlerinin kullanmadýklarý kaynaklara ulaºmalarýný saðlar ve hali hazýrda olmayan kaynaklarýn geliºtirilmesini saðlar. Kaynaklar güç kaynaðýdýrlar ve herhangi bir düzeydeki sistemde deðiºiklik için uyaran saðlarlar (Miley, O’Melia ve DuBois 1998:17; Akt. Duyan 2002:39). Afetler sonrasýnda kaynaklarda önemli ölçüde sýkýntýlar ortaya çýkar. Belki afetlerin ilk günlerinde çok sayýda kaynak bulunsa bile uzun vadede bu kaynaklarýn iºlemediði ve süreklilik arz etmediði görülür. Bu nedenle var olan kaynaklarýn yönetilmesine ihtiyaç vardýr. Bu durum sosyal hizmet uzmanlarýnýn sýkça karºýlaºtýðý bir durumdur. Miley, O’Melia ve DuBois (1998:18)’e göre kaynak yönetiminde sosyal hizmet uzmanlarý mikro düzeyde baðlantý kurucu (broker) ve savunucu (advocate), mezzo düzeyde uygun hale getirici (convenor) ve arabulucu (mediator), makro düzeyde harekete geçirici (aktivist) olurlar. Eðitim iºlevi, müracaatçý sistemi ve sosyal hizmet uygulayýcýsý arasýndaki güçlendirici bilgi alýºveriºini gerektirir. Bilgilerin ve fikirlerin karºýlýklý olarak paylaºýlmasý eðitim iºlevinin temelini oluºturur. Sosyal hizmetin eðitim iºlevi taraflarýn verdiði bilgi ve deneyimine saygý duyar. Eðitim iºlevi, sosyal hizmet uzmanlarýnýn öðretim, eðitim, toplumu bilgilendirme ve araºtýrma–mesleki bilgilendirme aktiviteleri ile ilgilidir (Miley, O’Melia ve DuBois 1998:20; Akt. Duyan 2002:40). Afetler sonrasýnda bu afetlere maruz kalan bireylerin, ailelerin, gruplarýn, organizasyonlarýn ve toplumun eðitime ihtiyacý vardýr. Miley, O’Melia ve DuBois (1998)’e göre sosyal hizmet uzmanlarý mikro düzeyde öðretici (teacher), mezzo düzeyde eðitici (trainer) ve makro düzeyde toplumu bilgilendirici (outreach) rolü üstlenirler. Genelci sosyal hizmet yaklaºýmý yoluyla, tüm rollerin bütünleºtirilmiº, farklý düzeylerde (mikro - mezzo - makro) ve sistematik nitelikte yerine ge-


27

tirilmesi saðlanmaktadýr7. Afetlerden ruhsal, sosyal ve ekonomik yönlerden zarar gören müracaatçý sistemlerine bu güçlüklerin giderilmesi ya da hafifletilmesi yönünde etkili ve kapsamlý hizmetler sunulabilmektedir. Bilindiði gibi, sosyal hizmet uygulamasý temelde ihtiyaçlardan hareketle baºlamakta ve geliºme göstermektedir. Bu müdahale sürecinin mikrodan makroya doðru geliºtiði düºünülürse, afetlerden etkilenen bireyden/aileden hareket ederek mikro müdahaleler; afetten etkilenen bireyin/ailenin yer aldýðý grup, iliºkide olduðu kurum, örgüt vb. odaðýndan hareketle mezzo ve afetten etkilenen birey-toplum odaðýndan hareketle makro müdahaleler planlanmaktadýr. Bu süreç tersi deyiºle makrodan mikro odaða doðru da geliºme gösterebilir. Bu çerçevede, 17.08.1999 Marmara ve 12.11.1999 Bolu-Düzce Depremleri sonrasýnda, bu bölgelerde SHÇEK bünyesinde hizmet veren sosyal hizmet uzmanlarý; deprem afetinden etkilenen birey ve ailelere, temel ihtiyaç maddelerinin saðlanmasýndan evsiz kalanlarýn barýnma ihtiyaçlarýnýn karºýlanmasýna, korunmaya muhtaç duruma düºen bireylerin saptanarak korunma ve barýnma altýna alýnmalarýndan, çocuk ve gençlerin eðitim sorunlarýnýn giderilmesine ve gönüllü kiºiler, kuruluºlar arasýnda iºbirliði ve koordinasyon saðlanmasýna deðin kapsamlý ve çok boyutlu hizmetleri yerine getirmiºlerdir. Bu durum, söz konusu hizmetlerin ayrýntýlý biçimde incelenerek, genelci sosyal hizmet yaklaºýmý çerçevesinde deðerlendirilmesini mümkün kýlmaktadýr. 1.5.2. Afetlerde Sosyal Hizmet

Siporin (1987)’e göre afet ve afete müdahale, sosyal hizmetin bir meslek olarak ortaya çýkýºýndan bugüne deðin üzerinde önemle durulan; acil yardým ve kurtarmadan, afetten zarar gören müracaatçý gruplarýnýn sosyal ve ekonomik yoksunluklarýnýn giderilmesine kadar kapsamlý mesleki müdahalelerin söz konusu olduðu bir konu olmuºtur. Afet durumlarýnda sosyal hizmetler geniº anlamýyla, bu gibi durumlarda zarar gören bireylere, gruplara, ailelere, topluluklara ve toplumlara saðlýk, eðitim, sosyal güvenlik sektörlerinde verilen tüm hizmetleri ifade etmekte-

7

Bu rollere iliºkin açýklama ve deðerlendirmeler “Bulgular ve Yorum Bölümü”nde yapýlacaktýr.


28

dir. Bu kapsam içinde sosyal yardýmlar ve özel ihtiyaç gruplarýna verilen bakým, saðaltým ve rehabilitasyon hizmetleri de bulunmaktadýr (Tomanbay ve Diðerleri 1999: 2-3). Toplumun iºleyiº düzenini bozan afetler sonrasýnda sosyal hizmetlere duyulan ihtiyaç artmaktadýr. Afet sonrasý hayat kurtarmaya yönelik müdahaleler ile hayatý sürdürmeye yönelik ihtiyaçlarýn saðlanmasý ve normalleºme sürecinin gereklerini yerine getirmek sosyal hizmetin baºta gelen iºlevlerini oluºturmaktadýr. Bununla birlikte, Erkan (1977:14)’ýn ifade ettiði gibi; bir afet sonucunda uðranýlan zararlarý önlemek için, afet öncesinde gerekli önlemleri zamanýnda almak ve afet sonrasý, kurtarma, tedavi etme, konut sahibi kýlma, ekonomik olanaklar yaratma gibi toplumsal güvenliði saðlamaya yönelik önlemleri örgütlü biçimde sunmak gerekmektedir. Bu doðrultuda, Sekizinci Beº Yýllýk Kalkýnma Planý’nýn Sosyal Hizmetler ve Yardýmlar Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu (2001)’nda afetlerle ilgili çalýºmalar bütüncül ve sistematik bir bakýºla üç aºamada ele alýnmaktadýr. Bunlar; afet öncesi çalýºmalar, afet sýrasýndaki çalýºmalar ve afet sonrasý çalýºmalardýr. Bireyi -tüm bio-sistemleri içeren- sosyal çevre içinde ele alan sosyal hizmet mesleði yalnýzca afetin sonuçlarýný hafifletmekle ilgili deðildir. Ayný zamanda, önleme, koruma ve hazýrlýk süreçlerinde de iºlevleri bulunmaktadýr (Streeter ve Murty 1996:2). Bu iºlevlerin yerine getirilmesindeki temel amaç, insanlar için saðlýklý bir çevre saðlayarak saðlýksýzlýðý önlemektir (Trattner 1994; Zakour 1996:10). Dolayýsýyla, afet öncesi çalýºmalarda yapýlmasý gerekli, baºta gelen görev, insanlarýn afetlere karºý hazýrlýklý olmalarýnda ve bu konuda bilinç geliºtirmelerinde yardýmcý olmaktýr. Sosyal hizmet uzmanlarý bireylerle, ailelerle, gruplarla ve örgütlerle çalýºarak bu sorumluluðu yerine getirmektedirler. Bunun için, örgütlerde, örgütler arasý baðlarda, geniº sosyal yapýlarda deðiºiklik yapýlarak afetin etkilerini hafifletici ya da ortadan kaldýrmaya yönelik önlemler alýnýr (Zakour 1996:11-12). Bunun yaný sýra, afete mikro ve makro düzeylerde hazýrlýk yapma, bireylerin karºýlaºtýklarý olaylarla baºetme becerisini artýrýrken, olasý psikolojik baskýlarý da azaltmaktadýr. Bu yönde baºta, ülkemizde sosyal hizmetlerin sunumundan sorumlu olan SHÇEK olmak üzere diðer kamu kurum ve kuruluºlarý ile sivil toplum örgütlerinin aralarýnda iºbirliði saðlayarak geliºtirecekleri programlarýn sürekliliði önem kazanmaktadýr.


29

Afet sýrasýnda sosyal hizmetlerle ilgili kurumlara önemli görevler düºmektedir. Afetten etkilenen insanlarýn barýndýrýlmasý ve temel ihtiyaçlarýnýn karºýlanmasý, çocuk, yaºlý ve özürlüler gibi özel ihtiyaç gruplarýnýn acilen koruma ve bakým altýna alýnmasý ve bu yönde ailelere yardýmcý olunmasý gerekmektedir. Bilindiði gibi anayasamýzýn 61. maddesine göre, korunmaya muhtaç çocuk, yaºlý ve özürlüler devletin öncelikli korumasý gereken gruplardýr ve bu gruplarýn koruma ve bakým altýna alýnmasý Tufan (2000:108)’ýn da belirttiði gibi sosyal hizmet uzmanlarýnýn görevidir. Bununla birlikte yardýmlarýn depolanýp düzenli olarak daðýtýlmasý, afet nedeniyle halkta oluºan ºokun giderilmesi yönünde giriºimlerde bulunulmasý ve bu amaçla çeºitli programlar geliºtirilmesi afet sýrasýndaki mesleki çalýºmalarda baºta gelenlerdir. Afet sýrasýnda sosyal hizmetin öncelikli görevlerinden biri de, afetin yol açtýðý maddi kayýplarýn telafisi ve temel ihtiyaçlarýn karºýlanmasýnýn yaný sýra kaynak sistemlerle müracaatçý gruplarý arasýnda baðlantý kurmak ve çoklu düzeydeki hizmetlerin koordinasyonunu saðlamaktadýr (Minahan ve Pincus 1977; Akt. Zakour 1996:10). Bu gerçekleºmediði takdirde ortaya çýkan sonuç ikinci bir afet olacaktýr. 1999 Marmara Depremi, afet sýrasýndaki çalýºmalar kapsamýnda yerine getirilmesi beklenen haberleºme, ön hasar belirleme, kurtarma, geçici barýnma, saðlýk, beslenme, güvenlik, ölülerin kaldýrýlmasý gibi müdahaleler yönünden de seri hareket edilemediði, organize olunamadýðý ve hazýrlýksýz olunduðunu göstermiºtir. Kurumlar arasý çok iyi bir koordinasyon ve iºbirliðini gerektiren afet sýrasýndaki çalýºmalarýn hiçbir panik ve kargaºaya yol açmaksýzýn hýzlý ve düzenli bir ºekilde yerine getirilmesinin ne kadar önemli olduðu bu depremlerde bir kere daha anlaºýlmýºtýr. Afet sonrasýnda da sosyal hizmetlerin iºlevi önemlidir. Özellikle, hak sahiplerinin tespitinde rol alma, halkýn yeni yerleºim yerlerine yerleºmelerinde yardýmcý olunmasý ve bu konuda halkýn aydýnlatýlmasý, afetten etkilenen insanlarýn yeni yaºama uyum saðlamalarýnda yardýmcý olunmasý, psiko-sosyal destek hizmetlerinin baºta saðlýk olmak üzere diðer sektörlerle iºbirliði içinde gerçekleºtirilmesi önem kazanmaktadýr. Zakour (1996), bir afet sonrasýnda sosyal hizmet uzmanlarýnýn görev ve sorumluluklarýný beº baºlýk altýnda toplamýºtýr.  Ýhtiyaç duyulan kaynaklarýn, dezavantajlý ve maðdur topluluklara sunumu.  Ciddi ruhsal saðlýk sorunlarýnýn oluºumunu engellemek.


30

 Bireylerle kaynak sistemler arasýnda baðlantý kurma.  Çeºitli kaynak sistemlerini harekete geçirerek, insanlarýn bunlara ulaºmasýný saðlamak.  Mikro ve makro sistemleri deðiºtirerek müracaatçýnýn refahýný saðlamak. Konuyu genelci bakýºla ele alýrsak, gerek afet öncesi gerekse afet sýrasý ve sonrasýnda sosyal hizmet uzmanlarýnýn afet çalýºmasýna katkýlarýný aºaðýdaki gibi sýralamak mümkündür (Siporin 1987:447; Soliman 2000:419):  Afetten etkilenen bireylerle ve ailelerle çalýºarak, afet kaynaklý stresin ortadan kaldýrýlmasý ve ihtiyaçlarýn tanýmlanmasýna yardým etme.  Afetten etkilenen insanlarla mevcut kaynaklar arasýnda baðlantý kurma.  Afetin psiko-sosyal boyutu konulu araºtýrmalar gerçekleºtirme.  Afet yardým sisteminin organize edilmesi (resmi, gönüllü ve özel kuruºlar arasýnda iºbirliðinin saðlanmasý yönünde).  Mevcut hizmetlerin iyileºtirilmesi ve yeni hizmetlerin geliºtirilmesine katkýda bulunma.  Afete hazýrlýkta ve afeti önleme (bölgesel ya da ulusal düzeyde) sürecinde toplumun katký ve katýlýmýný saðlama.  Toplumda “afet kültürü”nün geliºmesi için, sosyal hizmetin eðitim iºlevi doðrultusunda eðitim programlarýna katký verilmesi ve kurumsal hazýrlýklarýn yapýlmasý.  Afet yardýmý çalýºmasýnda kriz müdahalesi modelinin uygulanmasý ile toplumun uzun vadede rehabilitasyonuna katký verilmesi.  Aðýrlýklý olarak, bilgilendirme, havale/yönlendirme, baðlantý kurma, savunuculuk, sosyal (ayni ve nakdi) yardým fonksiyonlarýnýn yerine getirilmesi. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn bu görevleri yerine getirebilmek için diðer afet çalýºanlarý ile iºbirliði geliºtirmeye ve kapsamlý iyileºtirme programlarý içinde koordinasyona katký vermeleri gerekmektedir. Sosyal hizmet uzmanlarý, genelci uygulamanýn “eðitici” rolü kapsamýnda afetten etkilenen bireyleri ve aileleri afetin psikolojik etkileri ve bu etkilerle baºetme stratejileri konusunda eðitmektedir. Bununla birlikte, afetle ilgili yardým sunan kurumlara insanlarýn çeºitli ihtiyaçlarý konusunda bilgi vermektedir (Soliman 2000:419). Afetlerde sosyal hizmet uygulamalarýnda üzerinde durulmasý gereken önemli bir diðer konu da, afetle ilgili tüm çalýºmalarýn düzenli olarak kayýt


31

altýnda tutulmasýdýr. Afet durumlarýnda sosyal hizmet uygulamalarýnýn etkili ve verimli olmasý, yürütülen çalýºmalarýn kayýtlarýnýn düzenli olarak tutulmasýna ve raporlaºtýrýlmasýna baðlýdýr. Afetin etkilediði bölgedeki sosyal hizmet birimleri arasýndaki iletiºim ve koordinasyonun temel araçlarý olan bu kayýt ve raporlar, afetten zarar gören insanlara sunulan hizmetlerin sürekliliðini saðlamakta ve sosyal yardýmlarýn gerçek ihtiyaç sahiplerine adaletli bir biçimde ulaºtýrýlmasýna katký vermektedir. Brook (1990)'a göre, sosyal hizmet açýsýndan afet çalýºmasýnýn geliºimi, yöntemin deðerlendirilmesinden çok deneyimlerin paylaºýlmasý ve çoklu düzeyde müdahaleler esasýna dayanmakta (Newburn 1993:90) ve genelci sosyal hizmet uygulamasý da bunu önermektedir. Bu noktada sosyal hizmet müdahale sürecinin de afet olgusunun –bir sorunsal olarak- bütüncül deðerlendirmesinden sonra birey-aile odaðýndan hareketle, toplumpolitika odaðýna doðru geliºim göstermesi gerektiði düºünülmektedir. Bu noktada belirtilmesi gereken bir konu da ºudur: Afet çalýºmasý yürüten sosyal hizmet uzmanlarý afetlerden etkilenen insanlara yardým sunan bir profesyonel olmanýn yaný sýra Dudasik (1980) ile Taylor ve Frazer (1981)’in sýnýflandýrmalarýnda deðinildiði gibi afette yer alan, bu süreçten etkilenen bir bireydir. 1.5.2.1. Bireylere ve Ailelere Yönelik Çalýºmalar

Afetleri deprem örneðinde inceleyen Demiröz (2001:130)'e göre bir afetin hemen sonrasýnda hayatta kalma, yararlýlar için kurtarma, saðlýk hizmetleri, iletiºim, temel ihtiyaçlarýn karºýlanmasý gibi hizmetlere ihtiyaç duyulmaktadýr. Ýlk bir haftayý kapsayan bu çalýºmalar ülkemizde yasal olarak düzenlenmiº, acil yardým ekipleri, kriz masalarý gibi devlete ait kuruluºlarýn iºbirliði ile yürütüldüðü gibi, bu kuruluºlara destek veren vakýf, dernek gibi sivil toplum kuruluºlarý ve gönüllülerle gerçekleºtirilmeye çalýºýlmýºtýr. Ýlk aºamada bu hizmetler aðýrlýklý olarak barýnma, beslenme, saðlýk gibi temel ihtiyaçlarýn karºýlanmasýna yöneliktir. Ancak bu aºamada temel ihtiyaçlarýn yaný sýra sosyal ve psikolojik desteðe de ihtiyaç vardýr. Sosyal hizmet, bu ihtiyaçlarýn karºýlanmasýnda en hazýrlýklý meslek gruplarý arasýnda yer almaktadýr. Newburn (1993:106-110) afetten etkilenen bireylere ve ailelere yönelik sosyal hizmet müdahalesinde dört genel boyuttan söz etmektedir:


32

 Pratik destek. Bu destek türünde somut bir yardým söz konusudur. Para, ulaºým, barýnma, korunmaya muhtaç duruma düºen kimselerin korunmasý gibi konularý içermektedir.  Kiºisel yakýn destek. Afet sonrasý sosyal hizmet uygulamasý açýsýndan danýºmanlýk iºlevi önem taºýmaktadýr. Özellikle afetten belli bir dönem geçtikten sonra ihtiyaçlarýn belirlenmesine dönük olarak yapýlan ev ziyaretleri ve bireysel görüºmeler, sosyal hizmet uzmaný-müracaatçý iliºkisi açýsýndan olumlu sonuçlar doðurmaktadýr. Bu süreçte müracaatçý afetin trajik gerçeðini kabul etmiº ve daha saðlýklý karar verebilecek duruma gelmiºtir.  Bireysel danýºma. Afet maðduru bireylerin duygularýný, tepkilerini yansýtmalarýna olanak tanýyarak onlarýn rahatlamalarýný saðlayan bireysel görüºmeler yapýlmaktadýr.  Grup danýºmasý. Üyelerin güvenle, rahatça kendilerini ifade ettikleri bir grup ortamý psikolojik ve duygusal rahatlama açýsýndan yarar saðlamaktadýr. Bu süreçte sosyal hizmet uzmanýnýn çok yönlendirici ve konuºulanlarý sýnýrlayýcý olmamasý önem taºýmaktadýr. Yukarýda sýralanan dört hizmet boyutunun müdahale sürecinin bütününü oluºturan uygulamalar olarak deðerlendirilmesi, afetten etkilenen bireylere ve ailelere etkili hizmet sunabilmek bakýmýndan son derece önemlidir. Daha önce de belirtildiði gibi, genel olarak afetler, sosyal hizmet açýsýndan kriz durumlarý olarak nitelendirilmekte ve “Travmatik – Durumsal” krizler kapsamýnda ele alýnmaktadýr. Bu tür krizlere maruz kalan afet maðduru birey ve ailelere müdahalede aºaðýda sýralanan temel unsurlar dikkate alýnmalýdýr (Slakeiu 1984; Akt. Palabýyýkoðlu 2000:119):  Müdahale, anýnda yapýlmalýdýr. Kriz durumundaki bireylere, gruplara yardým sürecinde ihtiyaçlar öncelik sýrasýna göre bir sýra izlemektedir. Örneðin; bireyin yaºamýný kurtarma, barýnak bulma, ihtiyaç açýsýndan ilk sýralarda yer almaktadýr. Ýlk aºamada afetten etkilenen bireyin duygusal açýdan rahatlamasý saðlanýrken, sonraki haftalarda ya da aylarda sürekli yardýmý saðlayacak kaynaklarla baðlantý kurulmalýdýr.  Kriz yaratan duruma göre, kuramsal bilginin bir ya da daha fazla boyutu kullanýma girmelidir. Örneðin, afet sonrasý yakýnlarýný yitiren ve kendisi de bedensel özürlü konumuna düºen bireyin, hem ölümle baºetme becerileri geliºtirmesine hem de özrüyle yeni yaºamýna uyum saðlamasýna yardýmcý olunmalýdýr.  Müdahale planýna sadece birey deðil aile, sosyal grup ve bütün olarak toplum dahil edilmelidir. Yukarýda örnek verilen, afet sonrasýnda yakýn-


33

larýný yitirmiº ve kendisi özürlü konumuna düºmüº bireyin içinde bulunduðu durumun iº yaºamýna, evlilik hayatýna etkileri dikkate alýnmalýdýr. Müdahale sürecine hayatta kalan yakýnlarý da dahil edilerek bireyin sosyal destek baðlarý harekete geçirilmelidir.  Büyük gruplarý etkileyen krizlere müdahalenin hýzlý ve uygun olmasý, toplum düzeyinde geniº tabanlý bir plan gerektirmektedir. Gönüllülerin kullanýmý, hizmetlerin kolay ulaºýlabilir olmasý ve olay yerinde yardýmlarýn saðlanmasý etkili olacaktýr.  Müdahale edilen insanlarýn, ne istediði ya da kiºisel ihtiyaçlarýna dikkat edilmesi önemlidir. Afetten zarar gören bireye uygun olmayan, kabul edilmeyen yaklaºým çabalarý, müdahale sürecinde, bireyin direnç geliºtirmesine neden olacak ve etkin olmayacaktýr. Yukarýda sýralanan kriz müdahalesinin temel unsurlarý görüldüðü gibi, sosyal hizmet uygulamasýnýn bütüncül ve genelci yapýsýnýn bütün özelliklerini taºýmaktadýr. Aktaº (2002:30-34), deprem afetini sosyal hizmet açýsýndan bir kriz durumu olarak nitelendirmekte ve uygulamada genelci yaklaºýmýn mikro, mezzo ve makro boyutlarýný vurgulamaktadýr. Mikro boyuttaki sosyal hizmet müdahalesi, ön deðerlendirme - müracaatçýyla baðlantý kurma, uygulama ve gelecek planlamasý olmak üzere üç aºamada yürütülmektedir. Bu süreçte, afetten zarar gören müracaatçý ile baðlantý kurulmasý, yapýlan görüºmelerde müracaatçýnýn sorunlarýnýn ve ihtiyaçlarýnýn saptanmasý, bunlarýn öncelik sýrasýna konmasý, sosyal destek sistemlerinin belirlenmesi, sorun çözme yöntemlerinin geliºtirilmesi söz konusudur (Aktaº 2002:31-32). Bu süreçte en önemli konu, sosyal hizmet uzmanýnýn bireyin içinde bulunduðu kriz durumunu doðru biçimde çözümlemesi ve müracaatçýyla etkili bir iletiºim baðý kurmasý gerektiðidir. Mezzo boyuttaki sosyal hizmet müdahalesi grup odaklý çalýºmalar yoluyla, aðýrlýklý olarak afetten zarar gören ailelere yöneliktir. Golan (1987:368)’a göre, kriz durumundaki aileler, aile içindeki bir üyenin içinde bulunduðu krizden dolayý, fonksiyonelliðini kaybetmektedirler. Bu durum ailenin bütününü olumsuz etkilemektedir. Bu süreçte aile üyelerinin güçlü ve zayýf yanlarý belirlenir. Aile sisteminin kaynaklarý, kapasitesi, deðiºme motivasyonu ve yeni durumuyla baºetmede müracaatçý sistemine desteði ortaya konarak, bütün sistemin bu dönemi daha az sorunla, daha kolay baº edilebilir tarzda geçirmesi saðlanmaktadýr (Aktaº 2002:33). Makro boyuttaki kriz müdahalesi ise Aktaº (2002)’a göre, afetin etkilediði bölgelerde bulunan topluma yiyecek, içecek, giyim, sýðýnma yeri, týbbi


34

ilaç ve maddi desteklerle ilgili yapýlan tüm araºtýrma, planlama ve uygulama çalýºmalarýný içermektedir. Afetlerden etkilenen bireylere ve ailelere yönelik sosyal hizmetlerin etkili ve verimli olmasýnýn saðlanmasý açýsýndan üzerinde durulmasý gereken bir diðer konu da afet sonrasý, bilgilendirme ve yardým amacýyla yirmi dört saat süreyle hizmet veren bir telefon hattý kurulmasýdýr. Bu sistem yoluyla insanlar, afetin etkileri, hangi yardýmýn hangi kaynaklardan edinilebileceði konularýnda kolaylýkla bilgi edinebilirler. Tomanbay (1999)’ýn da ifade ettiði gibi, afet sonrasý günün herhangi bir saatinde gerilim yaºayan çocuðundan, kadýnýna, gencinden yaºlýsýna tüm insanlarýn sýkýntýlarýný hafifletmek için konuºma ihtiyacý içine girdiklerinde çevirebilecekleri, konuºup boºalabilecekleri, bireysel sorunlarýný yöneltebilecekleri bir telefon hattý kurulmasý son derece yararlýdýr. Böylesi bir yardým hattý Ýngiltere'de 1989'da meydana gelen stadyum faciasý (Newburn 1993) sonrasýnda sosyal hizmet uzmanlarý tarafýndan oluºturulmuº ve afetin sonrasýnda üç yýl daha sürdürülerek etkili hizmet sunumuna önemli katkýlar vermiºtir. Bu hizmet, ayný zamanda resmi ve gönüllü kurumlar arasý iºbirliðine de katký vermektedir. Afetlerde sosyal hizmet kapsamýnda önemli bir kavram da “sosyal destek”tir. Sosyal destek, "stres altýnda olan bir birey için, aile üyeleri, arkadaºlarý ya da meslek sahibi insanlardan oluºan önemli kiºilerin yerine getirdiði fonksiyon" olarak tanýmlanmaktadýr. Sosyal destek genellikle, hizmet, eºya gibi maddi yardýmlarla; empati kurma, dinleme, dinlediðini, dikkate alýndýðýný hissettirme vb. duygusal yardýmlarla ve ihtiyaç duyulan konularda bilgi saðlayarak sunulmaktadýr (Bloom 1982; Akt. Tufan 2000). Güncel araºtýrmalar sosyal destek ile ilgili iki temel kavram üzerinde odaklaºmaktadýr. Bunlardan biri, kendine saygýyý artýrýcý yardýmlar, diðeri ise, elle tutulur pratik yardýmlardýr (Neuling ve Diðerleri 1988; Tufan 2000). Tufan (1994; 2000) sosyal desteði dört alanda incelemiºtir: I- Duygusal sosyal destek. Çevredeki insanlarýn sevgi ya da kabulünü içeren yakýnlýkla ilgilidir. Felaketten etkilenen bireylere ve ailelere sevgi ve kabul göstermek, onlara yalnýz olmadýklarýný hissettirmek, dinlemeye anlamaya ve desteklemeye çalýºmak, daha aðýr vakalarý ise ilgili kurum ve kuruluºlara ve diðer profesyonellere yönlendirmek söz konusudur. Afete maruz kalan bir insan sadece maddi varlýklarýný kaybetmemekte, güvende olma duygusunu da yitirmektedir. Afetten zarar gören birey, rahat yaºayabilmemiz için gerekli olduðuna inandýðýmýz güvende ve beklentili olma


35

duygularýný kaybeder. Dolayýsýyla afetin ruhsal etkileri ile baºetme yollarýndan birisi de afetten etkilenen insanlarýn bu kayýplardan ötürü yas tutmasýna yardýmcý olmaktýr (Grayer 2000). Bu da duygusal sosyal destek ile mümkündür. Hodgkinson ve Stewart (1998)'a göre, bu desteðin sunulmasýnda zamanlama büyük önem taºýmaktadýr. Afetten kýsa bir süre sonra insanlar “ºok” içinde olabileceklerinden yardým teklifini hemen kabul etmeyebilir, öfkeli tepkiler verebilirler. II- Bilgi saðlayýcý sosyal destek. Ýhtiyaç duyulan bilgilerin sunulmasýný içerir ve olaðanüstü durumun kabullenilmesine yardýmcý olur. Bu süreçte aðýrlýklý olarak afetle ve sonrasýnda olacaklarla ilgili bilgi verilmektedir. III- Pratik sosyal destek. Doðrudan yardýmla ilgili olan elle tutulur sosyal destektir. Maddi, materyal, hizmet ya da mal daðýtýmý bu destek kapsamýna girmektedir. IV- Güvence veren sosyal destek. Daha fazla güven kazanmaya katký saðlar. Bu destek, hizmetlerin sürekliliði ile mümkündür. Toplumun bugününe ve geleceðine iliºkin güven saðlanmasý esastýr. Bu kapsamda müracaatçýlarýn; sosyal güvenlik haklarýný kullanmalarýna yardýmcý olunur, resmi kurumlara karºý savunuculuk rolü yerine getirilir ve yeni sosyal haklar elde etmelerine destek olunur. Yukarýda sýralanan sosyal destek türlerinin tümünde, sosyal hizmet uzmanlarý afet sonrasý, insanlarý; travmanýn yaºandýðý çevre içinde deðerlendirmekte, onlarýn yaºamlarýný yeniden kurmaya çalýºýrken nelerden etkilenebileceklerini tanýmlamakta, yaºadýklarý travmatik deneyimlerden kaynaklanan kýzgýnlýk, karºý çýkma gibi davranýºlarýna saygý duyup, anlayýº göstermekte ve travmanýn sonuçlarýný deðerlendirerek, bu durumun diðer aile üyeleri ya da hizmet sunanlar gibi ikincil kurbanlar üzerindeki potansiyel psikolojik risklerini de dikkate almalarýna yardýmcý olmaktadýr (Tufan 2000:106; Tufan, Aktaº ve Duyan 2000:118). Dolayýsýyla afet sonrasý, sosyal hizmet uzmaný ve diðer profesyonellerin sunduðu yardým, sosyal destek ve danýºmanlýk hizmetleri yalnýzca afetten birinci derecede zarar görenlere (can ve mal kaybý yaºayanlara) deðil, bunun yaný sýra bu kiºilerin yakýnlarýna ve afet çalýºanlarýna yönelik de olmak zorundadýr. Böylesi bir hizmet anlayýºý 1989 yýlýnda Ýngiltere Hilsborough'da 400'e yakýn kiºinin ölümüyle sonuçlanan stadyum faciasý sonrasýnda (Newburn 1993) hayata geçirilmiº ve afete uzaktan da olsa ta-


36

nýk olan ve özellikle psikolojik ve duygusal yönden etkilenen tüm kiºilere yönelik hizmet sunumu gerçekleºtirilmiºtir. 1.5.2.2. Afet Çalýºanlarý

Bir afet sonrasýnda, afetin etkilediði bölgelerde hizmet verecek olan sosyal hizmet uzmanlarýnýn ve diðer profesyonellerin afetin ruhsal etkilerinden korunmalarý ve mesleki çalýºmalarýný etkili bir biçimde sürdürebilmeleri son derece önemlidir. Konuyla ilgili literatür, bunun saðlanmasýnda önemli bir kavram olarak “psikolojik bilgilendirme (debriefing)” üzerinde durmaktadýr. Dyregrov (1999)’a göre tarih boyunca insanoðlu, travmatik deneyimlerini kelimeler ve diðer dýºavurum yollarý ile ifade etmiºtir. Kiºinin yaºadýklarýný baºkalarýyla paylaºmasý, yazý ile dýºa vurmasý ya da dans ederek veya ºarký söyleyerek sergilemesi, kritik olaylarý takip eden duygu ve düºünceler için birer çýkýº yolu olmuºtur. Bu ºekilde, deneyim yasallaºtýrýlmakta ve kiºinin yaºadýklarýný kavramasý saðlanmaktadýr. En genel tanýmýyla psikolojik bilgilendirme, katýlýmcýlarýn son dönemlerde yaºadýklarý stresli olaylarý tartýºmak ve yaºadýklarý bu deneyimleri çalýºma sonrasý yaºamlarýna kaynaºtýrmak amacýyla bu kiºileri cesaretlendiren bir ruh saðlýðý müdahale tekniðidir (Armstrong ve Diðerleri 1998:34). Dyregrov (1999:2)'a göre ise psikolojik bilgilendirme; kiºilerin travmatik bir durumu takip eden olaylarý, düºünceleri, izlenimleri ve tepkileri detaylý bir biçimde gözden geçirmeleri için düzenlenen bir grup toplantýsýdýr. Bu tür toplantýlarýn hedefleri, sonradan ortaya çýkabilecek istenmeyen etkilerin önlenmesi, normal iyileºmenin hýzlandýrýlmasý, grubun kaynaºmasýnýn saðlanmasý ve bu sayede yaºama sevincinin desteklenmesi ve korunmasýdýr. Bu toplantýlarýn bir diðer hedefi ise, benzer tepkilerin paylaºýlmasýyla kiºinin kendi tepkilerini normalleºtirmesidir. Bu süreç dört aºamayý içermektedir (Armstrong ve Diðerleri 1998:34):  Katýlýmcýlarýn afet sonrasý yardým çabalarý boyunca yaºadýklarý felaket olayýný ve duygularýný ortaya çýkartma yönünde desteklemek.  Genel olarak afet olaylarý hakkýnda duygu ve düºüncelerin ifade edilmesini kolaylaºtýrmak.  Tipik stres tepkileri hakkýnda katýlýmcýlarý eðitmenin yaný sýra, etkili mücadele stratejilerinin kullanýmý ve bu stratejileri kullanmak için cesaretlendirmek.


37

 Katýlýmcýlarý kendi ev ve çevrelerine geri göndermeye hazýrlýk yaparken, çalýºmalarý sýrasýndaki anlamlý, olumlu baºarýlarý tartýºmalarýna imkan tanýmak ve onlarý takdir etmek. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn bu süreçlerin yaný sýra afetin öncesinde ve sonrasýnda, mesleki çalýºmalarýna baºlamadan önce karºýlaºýlabilecek maddi, ruhsal ve sosyal kayýplar konusunda bilgilendirilmeleri, bir baºka deyiºle; afet sonrasý mesleki uygulamalar sürecine hem mesleki ve hem de duygusal bakýmdan hazýrlýklý hale gelmeleri gerekmektedir. Afet bölgelerinde çalýºan sosyal hizmet uzmanlarý arasýnda yakýn bir duygusal paylaºým ve desteklemenin varlýðý da müracaatçý sistemlerine etkili ve verimli hizmetler sunulmasýnýn temel belirleyicilerindendir. 1.5.2.3. Toplum Odaklý Çalýºmalar

Afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý, bireyleri ve aileleri kapsayan müracaatçý sistemlerine ve resmi gruplar olarak nitelendirilen afet çalýºanlarýna yönelik hizmetlerin yaný sýra, kurumlarý, kuruluºlarý, politika ve programlarýyla bir bütün olarak (makro düzeyde) toplumun ele alýndýðý toplum odaklý çalýºmalarý da içermektedir. Tufan (2000) sosyal hizmet uzmanlarýnýn afet sonrasýnda toplumla çalýºma, toplum organizasyonu kapsamýndaki uygulamalarýný altý baºlýk altýnda toplamaktadýr:  Resmi kurumlarýn ve birincil gruplarýn -sosyal yapýlarýný dikkate alarak- katký ve katýlýmlarýný saðlamak.  Toplumsal iliºkileri güçlendirmek, örgütler arasý bað kurmak.  Yerel liderlerden yararlanmak.  Toplumu bilgilendirmek.  Kendine yardým hizmetleri geliºtirmek ve gönüllüleri organize etmek.  Politika ve program yapma konusunda toplumu eðitmek. Bu uygulamalarda temel amaç, afetten etkilenen toplumun yeniden yapýlanmasýný saðlamaktýr. Bu süreçteki toplum temelli uygulamalarýn tümünde, Tufan (2000)’ýn da ifade ettiði gibi gönüllü kiºi ve kurumlarýnýn katký ve katýlýmlarýnýn saðlanmasý son derece önemlidir. Bilindiði gibi, sosyal hizmet mesleði, genelde toplum kalkýnmasýnda, özelde ise afetten etkilenen toplumun yeniden yapýlanmasýnda gönüllü kuruluºlarýn gücüne ve sivil inisiyatifin gereðine ve yararýna inanmakta; 1999 yýlý Marmara Depremi’nden sonra sýkça ºikayet ko-


38

nusu edilen ekip çalýºmasý ve iºbirliði ve koordinasyon konularýna büyük önem vermekte ve bunu zaten uygulamaktadýr. Sosyal refahýn gerçekleºtirilmesinde kamu kaynaklarýnýn yeterli olmadýðýný bilen sosyal hizmet uzmanlarý, refahýn gerçekleºtirilmesinde gönüllü kuruluº ve kiºilerin gücü ve kaynaðýný etkili biçimde kullanmaktadýrlar (Koçyýldýrým 1990, Akt. Dündar 2001:124). Toplum odaklý çalýºmalar açýsýndan irdelenmesi gereken bir diðer konu da afet yardýmýdýr. Afet yardýmý; bireylerin, ailelerin, örgütlerin ve topluluklarýn afet nedeniyle karºýlaºtýklarý sosyal ve ekonomik sorunlarýný önleyici ve iyileºtirici sosyal refah politika, program ve hizmetlerin organize edildiði bir sistemdir. Bu yardým sistemi içinde de özel, gönüllü kiºi ve kuruluºlar ile resmi kurumlar bir bütün olarak yer almaktadýr. (Siporin 1987:443). Bu yapý içinde sosyal hizmet uzmanlarýnýn temel iºlevi, afet yardým sisteminin iºleyiºini ve sürekliliðini saðlamak amacýyla, söz konusu kurum ve kuruluºlar arasýnda etkili bir iºbirliði ve koordinasyon saðlanmasýna katký vermektir. Afete çoklu müdahale sürecinde en önemli sorun, bu sürece katýlan kurumlar ve örgütler arasýndaki koordinasyon güçlüðüdür. Çok sayýda kurum ve örgüt, afetin bölgesel-coðrafi etki alanýna ya da ortaya çýkan felaketin türüne ayrýntýlý bakmaksýzýn yardým çabasý içine girmektedir (resmi kurumlar, sivil toplum örgütleri, gönüllü kuruluºlar ve kiºiler). Temelde, her kurumun bir afet durumunda kendine özgü rol ve iºlevleri bulunmaktadýr. Örneðin Kýzýlay ve diðer ulusal ve uluslararasý yardým kuruluºlarý, afetin hemen ardýndan afetten etkilenen insanlarýn barýnma, beslenme gibi birincil ihtiyaçlarýný karºýlamaya yönelik hizmetler sunarlar. Güvenlik kuvvetleri, barýnmanýn yaný sýra insanlarýn can ve mal güvenliðini saðlarlar. Gönüllü örgütlenmeler genellikle, yiyecek, giyecek gibi temel maddelerin daðýtýmýnda, zarar gören yapýlarýn yeniden inºasýnda katký verirler. Saðlýk kurumlarý, insanlarýn temel saðlýk sorunlarýnýn tedavisinin yaný sýra, kriz müdahalesi çalýºmalarý ile afetin psikolojik etkilerini hafifletmeye yönelik çalýºmalar yürütürler. Bu örnekleri çoðaltmak mümkündür. Bütün kurumlarýn kendine özgü iºleyiº süreçleri ve hizmet modelleri bulunmasýna karºýn, özellikle resmi ve gönüllü kuruluºlarýn hizmet alanlarý birbirine benzerlik gösterebilmektedir. Ayný bölgede benzer hizmet veren kurumlar arasýnda koordinasyon saðlamak bu noktada güçleºebilmektedir. Hizmet veren kurum ve kuruluºlar arasýndaki koordinasyon ve iºbirliði ek-


39

sikliði afetten etkilenen insanlar açýsýndan ikinci bir afet sonucu doðurmaktadýr (Soliman 2000:420). Bilindiði gibi, 1999 yýlý Marmara Depremi’nde yaºanan en büyük sýkýntýlardan birisi de, hizmetlerin belirli yerlerde yoðunlaºmasý ve sosyal yardýmlarýn daðýtýmýnýn insan onuruna yakýºmayacak nitelikte gerçekleºmesi olmuºtur. Bazý bölgelerde hizmet tekrarý ve mal fazlalýðý söz konusuyken, bazý bölgelerde ihtiyaçlarýn karºýlanmasýnda ciddi güçlükler yaºanmýºtýr (Dündar 2001:129-130). Depremin etkilediði bölgelerde uzun süre, hangi tür yardýmlara, ne miktarda ihtiyaç duyulduðu ve hangi bölgelere kimler tarafýndan ne tür yardýmlar ulaºtýrýldýðý saptanamamýºtýr. Bu tür güçlüklerin yaºanmasýný engellemek için resmi ve gönüllü kuruluºlar arasýnda koordinasyon ve iºbirliðinin yaný sýra, hizmet sürecinde afetle ilgili meslek gruplarý arasýnda ekip çalýºmasý anlayýºýnýn saðlanmasý son derece önemlidir. Afet yardým sisteminin iºbirliði ve koordinasyon içinde iºletilmesinin yaný sýra, afet konusunda bilgilendirici çalýºmalar hazýrlanarak, kamuoyuna ve dolayýsýyla toplumun bütününe ulaºmada çok önemli bir araç olan yerel ve ulusal basýn-yayýn kuruluºlarýnýn da organize edilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda yürütülecek çalýºmalar toplumun afet konusunda bilinçlenmesi, bir baºka deyiºle toplumda “afet kültürü”nün oluºmasý bakýmýndan yarar saðlamaktadýr. Afet konusunda makro düzeyde bir baºka önemli konu da, afetin bireyler, aileler, gruplar ve genel olarak toplum üzerindeki etkilerinin ve afet sonrasý ortaya çýkan çeºitli ihtiyaçlarýn saptandýðý, sosyal hizmet uygulamalarýnýn deðerlendirildiði araºtýrmalar yapýlmasýdýr. 1960’lý yýllara deðin, afet konusundaki akademik çalýºmalarda aðýrlýk sosyoloji üzerinde olmuº, afetin küçük topluluklar üzerindeki etkileri konusunda çeºitli araºtýrmalar yapýlmýºtýr. Bu çalýºmalar, afetin etkilerini hafifletmeyi, önlemeyi, kurtarmayý ve yeniden yapýlanmayý içermiºtir. Afet araºtýrmalarýna psikoloji ve psikiyatrinin aktif katýlýmý ise 1980’li yýllarda görülmektedir. Travma sonrasý kaygý bozukluðu açýkça tanýmlanmýº ve klinik bir bozukluk olarak ilk kez DSM III (Ruh Hastalýklarýnda Teºhis ve Ýstatistiksel Rehber) içinde yer almýºtýr. Neticede, deneysel psikologlar, toplum psikologlarý ve psikiyatristler afetten etkilenen bireyler üzerinde yoðun çalýºmalar yürütmüºlerdir (Zakour 1996:14). Afet konusunu incelerken, sosyal hizmeti de bu bütünlük içinde deðerlendirmek gerekir. Uygulamada, psikoloji ve sosyolojinin bilgileri iç içe kul-


40

lanýlmaktadýr. Afet durumunda sosyal hizmet uygulamasý, bireylerin afete tepkilerini, travma sonrasý kaygý bozukluðunu ve klinik müdahaleleri anlamada psikoloji ve psikiyatrinin bilgilerine baºvururken; örgütsel ve örgütler arasý düzeyde afet planlamasý, hazýrlýk ve kurtarmada sosyolojiden yararlanmaktadýr. Bunun yaný sýra sosyal hizmetin ürettiði hem kuramsal hem de uygulamaya dönük bilgiler multi-disipliner biçimde kullanýlmaktadýr. Bu doðrultuda, Streeter ve Murty (1996:2)’nin belirttiði gibi, afet konusunda son yýllarda yapýlan sosyal hizmet araºtýrmalarýnda ortak odak noktasý birey-çevre etkileºimi üzerinde durulmasýdýr. Ortaya çýkan sorunlara birey ve aile, örgüt ve örgütler arasý bað, topluluklar, sosyal ve politik düzeyler gibi çoklu düzeylerde yaklaºýlmaktadýr. Sonuç olarak, toplumun tüm katmanlarýnda önemli deðiºikliklere yol açan afetlerin öncesi ve sonrasýnda sosyal hizmetin farklý boyutlardaki bütüncül müdahalesi afetlerin etkilerinin hafifletilmesi ya da ortadan kaldýrýlmasý bakýmýndan önemli iºlevlere sahiptir. Bu süreci de ºöyle özetlemek mümkündür8: Afet sonrasý sosyal hizmet müdahaleleri sürecinde, normalleºtirme ve güçlendirme kavramsallaºtýrmasý içinde afetten etkilenen insanlarýn kültürel özelliklerine dikkat ederek hizmetlerin planlanmasý ve sunumunun gerçekleºtirilmesi gerekir. Afetin olumsuz etkilerinin önlenmesi ya da hafifletilmesi ve afete etkili hazýrlýkta bireylerin, ailelerin, sosyal aðlarýn, okullarýn, örgütlerin, toplumlarýn ve özellikle incinebilir9 topluluklarýn katký ve katýlýmlarý saðlanmalýdýr. Afette kurtarma ve iyileºtirme çabalarý süresince, etkililiðin, verimliliðin ve iºbirliðinin artýrýlmasýna katký vererek ikinci bir afetin oluºumuna engel olunmalýdýr. Afet çalýºmasýnýn iyileºtirme aºamasýnda insanlarýn mevcut kaynaklardan yararlanmasýný saðlayarak afet öncesi yaºam standartlarýna ulaºmalarý yönünde çaba harcanmalýdýr. Afet müdahalesi

National Association of Social Workers Official Web Site. 28/01/2002 < http://www.naswdc.org/terror/disasters.htm > Social Work Speaks, 5th Edition: NASW Policy Statements, 2000-2003, NASW Press 2000. 8

Bu terim Ýngilizce’deki "vulnerable" karºýlýðý kullanýlmýº; dýºsal etkilere karºý korunaksýz, savunmasýz anlamlarýný içermektedir (Kasapoðlu ve Ecevit 2001). Yaºlýlar, çocuklar, özürlüler, eðitimsiz kiºiler, (yoksullar ve diðerleri) afetten en çok zarar görme riski taºýyan incinebilir ve dezavantajlý topluluklardýr. 9


41

kapsamýnda, travma tedavisi ve psikolojik bilgilendirme yöntemleri ile sosyal hizmet uzmanlarýnýn ve öðrencilerinin eðitiminin saðlanmalýdýr. Afet çalýºanlarýnýn, hizmet içi eðitim almasýna, stres yönetimi konusunda bilgilendirilmesine ve psikolojik destek ihtiyaçlarýnýn karºýlanmasýna özen gösterilmelidir. Özellikle mesleki müdahale etkililiðinin araºtýrýlmasý olmak üzere, afet konusunda farklý boyutlarda araºtýrmalar yapýlmalýdýr. Afet planlamasý ve afete müdahale kapsamýnda idari ve doðrudan hizmet düzeylerinde profesyoneller arasýnda disiplinler ve kurumlar arasý iºbirliði saðlanmalýdýr. Son olarak da, afet yardým bürokrasisinin etkili biçimde kullanýlarak, olasý bir afet sonrasýnda kaynaklara eriºim ve kaynak kullanýmý stratejilerinin belirlenmiº olmasý gereklidir. 1.6. ARAªTIRMANIN PROBLEMÝ

Teknolojik, insani kusur ya da doðal kaynaklý tüm afetler, yýkýmlara, maddi ve manevi kayýplara neden olarak toplumsal düzenin bozulmasý sonucunu doðuran pek çok sorunu beraberinde getirmektedir. Psikolojik, sosyolojik, ekonomik ve kültürel boyutlarý olan bu sorunlarýn çözümlenmesinde, bir meslek ve bilim dalý olan sosyal hizmet son derece önemli iºlevlere sahiptir. Ülkemizde, genelde afetlerin, özelde ise –sýklýkla görülen- depremlerin bireyler, aileler ve genel olarak toplum üzerindeki sosyal etkilerini hafifletmek amacýyla koruma, bakým, barýnma ve psiko-sosyal hizmetler verme görevini 21.01.2000 tarihli ve 594 sayýlý Kanun Hükmünde Kararname ile SHÇEK üstlenmiºtir. Kararname’de SHÇEK’in görevi; “Afetler nedeniyle ortaya çýkabilecek sorunlarýn çözümüne yönelik sosyal hizmetleri önceden planlamak, afetzedelerin acil ihtiyaçlarýný karºýlamaya ve afet sonrasý sorunlarý çözmeye yönelik geçici ya da sürekli hizmetleri yerine getirmek, afetle baðlantýlý göçler ve göçmenlerle ilgili her türlü sosyal hizmeti gerçekleºtirmek” olarak belirlenmiºtir. Söz konusu hizmetlerin yerine getirilmesinde, birincil derecede sorumlu meslek grubu, SHÇEK bünyesinde çalýºan sosyal hizmet uzmanlarýdýr. Dünyanýn en etkin deprem kuºaklarýnýn birinin üzerinde bulunan ve geçmiºte bir çok yýkýcý depremin yaºandýðý Türkiye en son, 17.08.1999’da Marmara’da ve ardýndan 12.11.1999’da Bolu-Düzce’de büyük can ve mal kaybý ile sonuçlanan iki depreme sahne olmuºtur. Yukarýda ifade edildiði gibi, bu depremler sonrasý ortaya çýkan sosyal sorunlarýn çözüme kavuºturulmasýndan sorumlu, SHÇEK bünyesinden görevlendirilen sosyal hizmet


42

uzmanlarý deprem bölgelerinde, birey, aile, grup, örgüt, topluluk ve toplum düzeyinde, son derece önemli mesleki uygulamalar gerçekleºtirmiºlerdir. Ancak sosyal hizmet uzmanlarýnýn, mesleki nitelikteki raporlarý dýºýnda yaptýklarý çalýºmalarý diðer sosyal hizmet uzmanlarýna, ekipte çalýºan meslek elemanlarýna ve kamuoyuna ulaºtýrmalarý söz konusu deðildir. Bunun yaný sýra, sosyal hizmet uzmanlarýnýn bu kapsamlý uygulama sürecinde depremden ruhsal, sosyal, kültürel ve ekonomik yönlerden olumsuz etkilenen müracaatçý sistemlerine yönelik sosyal hizmetlerin planlanmasý, koordine edilmesi ve uygulanmasý sürecinde, gerek kurumsal gerekse bireysel düzeyde çeºitli güçlüklerle karºýlaºtýklarý düºünülmektedir. Araºtýrmanýn problemi de bu noktada ortaya çýkmaktadýr. Kurumsal düzeyde yaºanan güçlükler temelde, afet sonrasý ortaya çýkan sosyal sorunlarýn giderilmesinden sorumlu olan SHÇEK’in deneyim, kaynak ve hizmet organizasyonunda karºýlaºtýðý aksaklýklarla ilgilidir. Bu durum kuºkusuz toplumun tüm kurum ve kuruluºlarý gibi SHÇEK’in de böylesi bir afete hazýrlýksýz yakalanmýº olmasýndan kaynaklanmaktadýr. Bireysel düzeydeki güçlükler ise, sosyal hizmet uzmanlarýnýn depremden çeºitli düzeylerde etkilenen müracaatçý sistemlerine hizmet sürecinde, -depremlerin yol açtýðý aðýr maddi ve manevi yýkýmlardan etkilenmeleri nedeniyle- yaºadýklarý duygusal güçlüklerle ilgilidir. Her iki boyutta yaºanan güçlükler ve aksaklýklar, sosyal yardýmlarýn ihtiyaç sahiplerine ulaºtýrýlmasýndan, evsiz kalan ailelerin barýnma sorunlarýnýn giderilmesine, gönüllü kuruluºlar arasýnda iºbirliði ve koordinasyon saðlanmasýndan, toplumun sosyal saðlýðýna kavuºturulmasýna kadar geniº bir alana yayýlan mesleki uygulamalarda etkili, verimli ve kapsamlý bir sosyal hizmet müdahalesinin gerçekleºmesinde bazý zorluklara neden olmaktadýr. Araºtýrmacýyý böyle bir çalýºma yürütmeye iten önemli bir etmen de, coðrafyasýnýn tamamýna yakýný (%92) deprem riski altýnda olan Türkiye’de, ne özelde deprem ne de genelde afetlerde odak noktasý Sosyal Hizmet Uygulamalarý olan bir araºtýrmanýn gerçekleºtirilmemiº olmasýdýr. 1.7. ARAªTIRMANIN AMACI

Bu çalýºmanýn iki temel amacý bulunmaktadýr. Bunlardan birincisi; 17.08.1999 Marmara ve 12.11.1999 Bolu-Düzce Depremleri sonrasýnda afet bölgelerinde SHÇEK bünyesinde çalýºan sosyal hizmet uzmanlarý tarafýndan gerçekleºtirilen mesleki uygulamalarýn ve bu süreçte yaºanan güçlüklerin belirlenmesidir.


43

Araºtýrmanýn ikinci amacý; ruhsal, sosyal ve ekonomik yönlerden çok aðýr, derin ve uzun süreli etkileri olan depremler sonrasý mesleki müdahalelerde bulunan sosyal hizmet uzmanlarýnýn bu süreçte yaºadýklarý duygusal güçlüklerin belirlenmesidir. Bu amaçlar doðrultusunda belirlenen soru cümleleri aºaðýdaki gibi sýralanmýºtýr: 1. Deprem çalýºmalarýna katýlan sosyal hizmet uzmanlarýnýn aºaðýdaki konularda özellikleri nelerdir?  Sosyo-demografik deðiºkenler (Yaº, cinsiyet, medeni durum ve eðitim derecesi),  Sosyal hizmet uzmaný olarak çalýºma süresi ve çalýºýlan kuruluº  Afetin etkileri konusunda bilgi sahibi olma,  Afetlerde sosyal hizmet konusunda bilgi sahibi olma,  Afet çalýºmasý konusunda mesleki deneyim,  Deprem çalýºmalarýna katýlma konusunda istekli / hazýrlýklý olma.  Söz konusu depremleri yaºama (depremzede olma),  Söz konusu depremlerden etkilenme durumu (maddi ve manevi kayýplar),  Deprem bölgesinde hangi illerde, ne kadar süre çalýºýldýðý. 2. Deprem çalýºmalarý süresince, sosyal hizmet uzmanlarýnýn aºaðýda sözü edilen konularla ilgili mesleki etkinlikleri nelerdir?  Sýk kullanýlan mesleki bilgiler,  Sosyal hizmette genelci yaklaºýmýn mesleki rol kavramsallaºtýrmasý kapsamýnda bulunan; danýºmanlýk, kaynak yönetimi ve eðitim iºlevleri doðrultusunda sýklýkla baºvurulan mesleki roller,  Ekip çalýºmasý yürütülen meslek gruplarý ve kiºiler,  Deprem çalýºmalarýný içeren rapor yazma sýklýðý  Depremden etkilenen çeºitli nüfus gruplarýna (çocuklar, aileler, gençler, yaºlýlar, özürlüler ve kadýnlar) yönelik olarak sunulan (kurumsal) hizmetler ve mesleki uygulamalar. 3. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn aºaðýda sýralanan konular hakkýndaki deðerlendirmeleri nelerdir?  Afet konulu eðitim programýndan yararlanma durumu.  Mesleki uygulama süresince karºýlaºýlan güçlükler.  Sosyal yardýmlarýn daðýtýmý ve yeterliliðine iliºkin görüºler.  Deprem bölgesindeki çalýºmalardan mesleki doyum saðlama.  Olasý bir afet durumunda, afet çalýºmalarýnda yer alma isteði.


44

 Deprem bölgesindeki mesleki uygulamalarýn yeterli ve etkili olma durumu.  SHÇEK’in depreme müdahale organizasyonu. 4. Bir deprem çalýºaný olarak, sosyal hizmet uzmanlarýnýn aºaðýdaki konulara iliºkin durumlarý nasýldýr?  Duygusal güçlük yaºama.  Duygusal güçlük yaºamanýn mesleki çalýºmalarý olumsuz etkileme durumu  Duygusal güçlüklerini paylaºma.  Duygusal güçlükleri çözmeye yönelik grup toplantýlarýnda yer alma. 1.8. ARAªTIRMANIN ÖNEMÝ

Ne zaman yaºanacaðý belirlenemeyen bir deprem sonrasý, insanlar; beklenmedik bir anda yýkým ile karºý karºýya gelmekte, yaralanmakta, yakýnlarýný yitirmekte, yakýnlarý yaralanmakta, evleri, iºyerleri yýkýlmakta, maddi ve manevi varlýklarý zarara uðramakta, eðitimden saðlýða, sosyal refah hizmetlerinden haberleºme ve ulaºýma kadar sahip olduklarý olanaklarý birden yitirme gibi tehlikelerle karºý karºýya kalarak, ruhsal, sosyal ve ekonomik yönlerden son derece aðýr güçlükler yaºamaktadýrlar (Karataº 2000:96). Bu çalýºmanýn söz konusu güçlükleri gidermek ya da asgari düzeye indirgemek için, SHÇEK’in özelde deprem ve genelde afet durumlarýnda nasýl bir örgütlenme çerçevesinde hizmetlerini planlayacaðýnýn, gerçekleºtireceðinin saptanmasý ve sosyal hizmet uzmanlarýnýn mesleki rol ve iºlevlerinin ortaya konmasý bakýmýndan yararlý bir kaynak niteliði taºýyacaðý düºünülmektedir. Bu araºtýrma yoluyla, sosyal hizmet mesleðinin kuram, uygulama, bilgi bütünlüðüne ve Türkiye’de afetler ve sosyal hizmetler konusuna iliºkin bilgi eksikliðine önemli bir katký saðlanmasý ve afetlerde sosyal hizmet müdahalesi konusunda genel bir çerçeve oluºturulmasý beklenmektedir.Ayrýca bu araºtýrma, Türkiye için her zaman güncel bir konu olan deprem afetinin sosyal boyutuyla ilgilenen kurumlara, kuruluºlara ve kiºilere de ayrýntýlý veriler sunmasý bakýmýndan önem taºýmaktadýr. 1.9. ARAªTIRMANIN SAYILTILARI Genelde afetler ve özelde depremler, toplumun tüm bireylerinde ruhsal, sosyal ve ekonomik yönlerden derin ve uzun süreli olumsuz etkilere yol


45

açmakta ve bu durum, ortaya çýkan çeºitli sosyal sorunlarýn çözüme kavuºturulmasýnda sosyal hizmet uygulamalarýný zorunlu kýlmaktadýr. 1.10. ARAªTIRMANIN SINIRLILIKLARI

I. Araºtýrmanýn veri kaynaklarý, Marmara ve Bolu-Düzce deprem bölgelerinde, SHÇEK bünyesinde çeºitli sürelerde çalýºan ve araºtýrmanýn çalýºma evreni içinde yer alan sosyal hizmet uzmanlarý ile sýnýrlýdýr. II. Marmara ve Bolu-Düzce deprem bölgelerinde SHÇEK bünyesinde gerçekleºtirilen sosyal hizmet uygulamalarýnýn belirlenmesi, araºtýrmacý tarafýndan hazýrlanarak, söz konusu bölgelerde çalýºmýº olan sosyal hizmet uzmanlarýna uygulanacak soru kaðýdý yoluyla, SHÇEK’deki kaynak kiºilerden ve resmi belgelerden toplanan bilgilerle sýnýrlýdýr. 1.11. TANIMLAR

Araºtýrmada kullanýlan bazý kavramlarýn araºtýrmacý tarafýndan hangi anlamda ele alýndýðýnýn bilinmesi açýsýndan, aºaðýda bu kavramlarýn iºevuruk (operasyonel) tanýmlarýna yer verilmiºtir: Afet: Marmara (17.08.1999) ve Bolu-Düzce’de (12.11.1999) yaºanan, bir bütün olarak toplumun fiziksel, ekonomik ve sosyal kayýplara uðramasýna neden olan, psikolojik rahatsýzlýklara yol açan ve sosyal hizmet müdahalesini gerekli kýlan depremlerdir. Depremzede: Marmara (17.08.1999) veya Bolu-Düzce (12.11.1999) Depremleri sonrasýnda; birinci derece (anne, baba, kardeº, eº, çocuk) ya da diðer yakýnlarýný kaybetme, yaralanma ve maddi kayýplara (ev, eºya, gelir vb.) uðrama durumlarýndan en az birini yaºayarak sosyal hizmet müdahalesine ihtiyaç duyan birey. Deprem Çalýºmalarý: 17 Aðustos 1999 Marmara ve 12 Kasým 1999 Bolu-Düzce Depremleri sonucunda ruhsal, toplumsal ve ekonomik yönlerden dezavantajlý duruma düºen bireylerin, ailelerin, gruplarýn ve topluluklarýn karºýlaºtýklarý sorunlarýnýn hafifletilmesine ya da tümüyle ortadan kaldýrýlmasýna yönelik olarak sosyal hizmet uzmanlarý tarafýndan, sosyal hizmet mesleðinin ilkeleri, yöntemleri ve teknikleri çerçevesinde gerçekleºtirilen uygulamalardýr. Deprem Bölgesi: Marmara (17.08.1999) veya Bolu-Düzce (12.11.1999) Depremleri sonrasýnda çok sayýda yýkýmýn, can kaybýnýn ve yaralanmanýn yaºandýðý Kocaeli, Sakarya, Yalova, Düzce ve Bolu illerini kapsayan coðrafi alan.


46

Duygusal Güçlükler: Sosyal hizmet uzmanlarýnýn, depremden etkilenen insanlara yönelik mesleki uygulamalarý sürecinde tanýk olduklarý aðýr maddi ve manevi yýkýmlar nedeniyle yaºadýklarý duygusal sorunlardýr. Korunmaya ve Bakýma Muhtaç Kiºiler: Deprem nedeniyle yakýnlarýný kaybeden, kurumsal bakýma ve korunmaya ihtiyaç duyan çocuk, genç, yaºlý ve özürlü kiºilerdir. Sosyal Hizmet Uzmaný: Sosyal hizmet eðitimi veren okullarý lisans ve daha üstü derecelerle bitirmiº olup, SHÇEK ve baðlý kuruluºlarýnda görev yapan ve 17.08.1999 Marmara ve 12 Kasým 1999 Bolu-Düzce Depremleri sonrasýnda bu bölgelerde belirli sürelerle, afetten etkilenen çeºitli müracaatçý gruplarýna yönelik (birey, aile, grup, topluluk ve toplum düzeyinde) sosyal hizmet uygulamasý gerçekleºtirmiº meslek elemanýný ifade etmektedir. Sosyal Hizmetler: Sosyal hizmet uzmanlarýnýn ve diðer profesyonellerin Marmara (17.08.1999) veya Bolu-Düzce (12.11.1999) Depremleri’nden etkilenen insanlara yardým ederek kendilerine yeterli olmalarýný, aile iliºkilerinin güçlendirilmesini ve bireylerin, gruplarýn, ailelerin ya da topluluklarýn sosyal fonksiyonlarýný yerine getirmelerini saðlayan mesleki uygulamalardýr.


47

BÖLÜM 2

B

Y Ö N TE M

2.1. ARAªTIRMA MODELÝ

u araºtýrma, genel tarama modelinde tasarlanmýºtýr ve SHÇEK bünyesinde, 17.08.1999 Marmara ve 12.11.1999 Bolu-Düzce bölgelerindeki depremler sonrasý görevlendirilen sosyal hizmet uzmanlarý yoluyla depreme yönelik sosyal hizmet uygulamalarýnýn betimlenmesini amaçlamaktadýr. Neumann (1997) betimleyici araºtýrmalarýn bir grubun profilini ortaya çýkarmak amacýný taºýdýðýný ifade etmektedir. Bununla birlikte, veriler yeterli olsa ya da oluºum halindeki olay, nesne ya da bireylere iliºkin hangi tür verilerin toplanacaðýna araºtýrmacý karar verse ve toplasa bile, olasý nedenlerin birden çok olabileceði ve deðiºkenleri ayrýca kontrol etme olanaðý bulunmadýðý için alýnan sonuç, gerçek nedensonuç iliºkisi biçiminde yorumlanamamakta ve bu konuda yalnýzca bir ipucu sayýlmaktadýr (Karasar 1982:81). Bu noktada araºtýrma yoluyla, afet durumlarýnda sosyal hizmet uygulamalarýna yönelik genel bir çerçeve oluºturulacaktýr. Genel tarama modelleri, Karasar (1982:80)’ýn da belirttiði gibi, geçmiºte ya da halen var olan bir durumu var olduðu ºekliyle betimlemeyi amaçlayan araºtýrma yaklaºýmlarýdýr. Araºtýrmaya konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koºullarý içinde ve olduðu gibi tanýmlanmaya çalýºýlýr. Onlarý, herhangi bir ºekilde deðiºtirme, etkileme çabasý gösterilmez. Önemli olan, onu uygun biçimde gözleyip belirleyebilmektir. Araºtýrmada Marmara ve Bolu-Düzce deprem bölgelerinde çalýºmýº olan sosyal hizmet uzmanlarýyla derinlemesine görüºmeler yoluyla bilgiler toplanmasý düºünülmüº ancak, sosyal hizmet uzmanlarýnýn Türkiye’nin farklý illerinde görev yapmalarý nedeniyle ulaºmada yaºanabilecek güçlükler düºünülerek soru kaðýdý geliºtirilmesi daha etkili bir araç olarak kabul edilmiºtir. 2.2. ÇALIªMA EVRENÝ

Bu araºtýrmanýn genel evrenini, 17.08.1999 Marmara ve 12.11.1999 Bolu-Düzce depremleri sonrasýnda SHÇEK bünyesinde görevlendirilen ve


48

bu bölgelerde sosyal hizmet uygulamalarý gerçekleºtiren sosyal hizmet uzmanlarý oluºturmaktadýr. Söz konusu deprem bölgelerinde 17.08.1999 – 10.09.2000 tarihleri arasýnda çalýºan sosyal hizmet uzmanlarýnýn sayýsý 305 olup, Türkiye’nin 61 ilinden gelerek bu bölgelerde görevlendirilmiºlerdir10. Araºtýrmanýn süre ve olanaklar açýsýndan sýnýrlýlýklarý araºtýrmacýyý belirli illerde uygulama yapmaya itmiºtir. Dolayýsýyla, deprem bölgelerinde çalýºmýº sosyal hizmet uzmanlarýnýn en az 15 ve daha çok sayýda bulunduklarý Ankara (66), Ýzmir (43), Kocaeli (20) ve Bolu (16) olmak üzere dört il çalýºma evreni olarak belirlenmiºtir. Bu illerde tamsayým yapýlmýºtýr. Bu illerde görev yapan ve deprem bölgelerinde çalýºmýº sosyal hizmet uzmanlarýnýn sayýsý 145’tir. Ancak veri toplama sürecinde 21 sosyal hizmet uzmanýnýn bir kýsmýnýn araºtýrmaya katýlmayý çeºitli nedenler ileri sürerek kabul etmemesi, bir kýsmýnýn ise çalýºma yerinin deðiºmesi, yýllýk izinde olmalarý, doðum izni ve kurum deðiºikliði nedeniyle ulaºýlamamasý sonucu araºtýrma 124 sosyal hizmet uzmaný ile gerçekleºtirilmiºtir. Böylece, Marmara ve BoluDüzce depremleri sonrasýnda görevlendirilmiº olan sosyal hizmet uzmanlarýnýn 1/3’ünden fazlasýna ulaºýlmýºtýr. 2.3. VERÝ TOPLAMA ARAÇLARI

Araºtýrmanýn amaçlarý doðrultusunda bilgi toplamak üzere, araºtýrmacý tarafýndan soru kaðýdý geliºtirilmiºtir. Sosyal hizmet uzmanlarýna uygulanan soru kaðýdýnda, tanýtýcý bilgilerin (Bir numaralý soru grubu) yaný sýra, sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem bölgesindeki mesleki çalýºmalarýný, çeºitli konulardaki deðerlendirmelerini (Ýki ve üç numaralý soru grubu) ve çalýºmalar süresince karºýlaºtýklarý duygusal güçlükleri (Dört numaralý soru grubu) belirlemeye yönelik 51 soru yer almýºtýr. Bu sorular arasýnda hem kapalý uçlu hem de meslek elemanlarýnýn görüºlerini rahat ifade etmelerine yönelik açýk uçlu sorulara yer verilmiºtir. Sözü edilen veri toplama aracýnýn uygulanmasý araºtýrmacý tarafýndan gerçekleºtirilmiºtir. Uygulama ortalama 45 ile75 dakika arasýnda sürmüºtür.

Sosyal Hizmetler Dergisi, T. ATALAY ve DÝÐERLERÝ (Ed.), Ankara: Baºbakanlýk SHÇEK Yayýný, Cilt 1, Sayý 11, Ekim-2000: 65-80. 10


49

2.4. VERÝ TOPLAMA SÜRECÝ

Soru kaðýdýnýn araºtýrmanýn amaçlarýna uygunluðunu, geçerliðini, güvenilirliðini, dil ve içerik bakýmýndan uygunluðunu deðerlendirebilmek için, Ankara’da çalýºan sekiz sosyal hizmet uzmaný ile ön deneme gerçekleºtirilmiºtir. Ön deneme sonrasýnda yeniden düzenlenen soru kaðýdý, SHÇEK’in Ankara, Ýzmir, Kocaeli ve Bolu illerindeki kurumlarýnda çalýºmakta olan ve söz konusu deprem bölgelerinde mesleki uygulamalar gerçekleºtirmiº olan sosyal hizmet uzmanlarýna araºtýrmacý tarafýndan doðrudan ulaºýlarak uygulanmýºtýr. Soru kaðýdýnýn uygulanmasýna 23 Eylül 2002’de Ýzmir’de baºlanmýº; uygulama süreci sýrasýyla, Ankara, Bolu ve Kocaeli’de devam etmiº ve 29 Kasým 2002’de Ankara’da sonlandýrýlmýºtýr. 2.5. VERÝLERÝN ÝªLENMESÝ VE ÇÖZÜMLENMESÝ

Verilerin iºlenmesi ve çözümlenmesinde SPSS (Statistical Package for Social Sciences) bilgisayar yazýlýmýndan yararlanýlarak amaçta belirtilen soru cümleleriyle ilgili olarak deðiºkenler tek tek betimlenerek çizelgelerde frekans daðýlýmý ve yüzdeler verilmiº; deðiºkenler arasý iliºkileri saptamak amacý ile Pearson’ýn 2 (khi kare) istatistiksel tekniðine baºvurulmuº ve ölçme düzeylerine göre ilgili deðiºkenlerin ortanca, tepe deðer ve ortalamalarý hesaplanmýºtýr. Açýk uçlu sorulara verilen yanýtlar da araºtýrmacý tarafýndan deðerlendirilerek düzenlenmiº ve SPSS yazýlýmýndan yararlanýlarak çözümlenmiºtir.


BÖ L ÜM 3

B

50

B UL G UL A R VE Y O R U M

u bölümde araºtýrmanýn uygulama aºamasý sonunda elde edilen çeºitli bilgilere iliºkin bulgular ve deðerlendirmeler yer almaktadýr. Bulgular üç temel baºlýk altýnda incelenmiºtir. Birincisi, sosyal hizmet uzmanlarýnýn çeºitli özelliklerine iliºkin tanýtýcý bulgulardýr. Diðer baºlýklar ise araºtýrmanýn iki temel amacýna uygun biçimde kurgulanmýº; “Deprem Çalýºmalarýna Ýliºkin Bulgular” ve “Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Yaºadýklarý Duygusal Güçlüklere Ýliºkin Bulgular” olarak sunulmuºtur. 3.1. SOSYAL HÝZMET UZMANLARINI TANITICI BULGULAR

Deprem çalýºmalarýna katýlan sosyal hizmet uzmanlarýný tanýtýcý bulgular, araºtýrmanýn amaçlarý doðrultusunda belirlenen bir numaralý soru grubuna göre derlenmiºtir. Bulgular, görüºülenlerin çeºitli konulardaki özelliklerini ve görüºlerini içermektedir. Bu alt bölümde sosyo-demografik bulgular ile çalýºma yaºamlarýna iliºkin bulgularýn yaný sýra deprem çalýºmalarý öncesinde; afet konusunda bilgi sahibi olma, deprem bölgesindeki çalýºmalarda yer alma isteði, depremzede olma ve deprem bölgesindeki çalýºmalara katýlýma iliºkin bulgulara yer verilmiºtir. 3.1.1. Sosyo-Demografik Bulgular

Araºtýrmaya katýlan 124 sosyal hizmet uzmanýnýn sosyo-demografik özelliklerine iliºkin bulgular; yaº, cinsiyet, medeni durum ve eðitim derecesi deðiºkenlerini içermektedir. Araºtýrmada veri kaynaðý olan sosyal hizmet uzmanlarýnýn yaºlarýný içeren bulgular Çizelge 1’de görülmektedir.


51

Çizelge 1: Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Yaº Daðýlýmý Yaº 25-31 32-38 39-45 46 ve Daha Yüksek Toplam

Aritmetik Ortalama: 36,44 En Düºük Yaº: 25

Sayý Yüzde 18 14,5 73 58,9 21 16,9 12 9,7 124 100,0 Standart Sapma: 5,51 En Yüksek Yaº: 54

Sosyal hizmet uzmanlarýnýn çoðunluðu (%58,9) 32-38 yaº grubundadýr. Yaº ortalamalarý ise 36,44’tür. Deprem çalýºmalarýnda görev alan sosyal hizmet uzmanlarýnýn yarýdan fazlasýnýn 32-38 yaº grubunda olmalarý mesleki çalýºma deneyimlerinin oldukça fazla olduðunu düºündürmektedir. Sosyal hizmet mesleðinde çalýºma süresine iliºkin verilen Çizelge 5’te elde edilen bulgular incelendiðinde bu sonucu destekler nitelikte olduðu görülecektir. Görüºülenlerin cinsiyet daðýlýmýna iliºkin bulgular Çizelge 2’de görülmektedir. Çizelge 2: Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Cinsiyet Daðýlýmý Cinsiyet Sayý Yüzde Kadýn 64 51,6 Erkek 60 48,4 Toplam 124 100,0

Cinsiyet açýsýndan kadýn ve erkek sosyal hizmet uzmanlarýnýn oraný birbirine çok yakýndýr. Görüºülen 124 kiºinin yarýdan biraz fazlasý (%51,6) kadýn iken, yarýya yakýný (%48,4) erkektir. Bilindiði gibi sosyal hizmet, çok çeºitli nüfus ve yaº gruplarýna, gereksinimlerinden yola çýkarak, kapsamlý hizmetler sunan bir meslektir. Bu süreçte hem kadýn hem de erkek sosyal hizmet uzmanlarýna yoðun ihtiyaç duyulmaktadýr. Ülkemizde de sosyal hizmet eðitimi veren sosyal hizmet okullarýnda bu ihtiyaç nedeniyle her iki cinse eºit sayýda kontenjan ayrýlmýº du-


52

rumdadýr . Bu nedenle araºtýrma kapsamýna giren sosyal hizmet uzmanlarýnýn cinsiyet açýsýndan birbirine yakýn bir daðýlým göstermesi beklenen bir durumdur. Benzer durum çalýºma yaºamýnda da görülmektedir. Çizelge 3’te araºtýrmaya katýlan sosyal hizmet uzmanlarýnýn medeni durumlarýna iliºkin bulgular görülmektedir. Çizelge 3: Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Medeni Durumu Medeni Durum Sayý Yüzde 11

Evli

89

71,8

Boºanmýº Toplam

124

100,0

Sayý 14 1 15

Yüzde 11,3 0,8 12,1

Bekar

32 3

25,8 2,4

Deprem çalýºmalarýna katýlan sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu (%71,8) evlidir. Bu sonucu, Çizelge 1’deki yaº daðýlýmýna iliºkin bulgularla birlikte deðerlendirirsek, çoðunluðun otuz ve daha yüksek yaºlarda olduðu dikkate alýndýðýnda evlilerin oranýnýn yüksek çýkmasý doðaldýr. Görüºülenlerin yaklaºýk dörtte biri de (%25,8) bekardýr. Ayný biçimde Çizelge 1’deki bulgulara göre yirmi beº ve otuzlu yaºlarda bir grup genç kiºinin de çalýºma evreni içinde bulunmasý bu sonucun çýkmasýnda etkili olmuºtur. Sonuç olarak, yaº daðýlýmý ve medeni duruma iliºkin bulgularýn birbiriyle tutarlý olduðu söylenebilir. Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýnýn eðitim derecelerine iliºkin bulgular Çizelge 4’te verilmiºtir. Çizelge 4: Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Eðitim Derecesi Eðitim Derecesi Yüksek Lisans Doktora Toplam n=124

11

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu (Kontenjan: 120; Kýz: 60 – Erkek: 60).


53

Araºtýrmaya katýlan sosyal hizmet lisans dereceli 124 kiºi içinde önemli bir oranda (%12,1) lisans üstü eðitim derecesine sahip olanlar da bulunmaktadýr. Afet çalýºmalarýnda yer alan sosyal hizmet uzmanlarý içinde bu grubun var olmasýnýn, depremlerden zarar gören insanlara yönelik hizmetlerin ve mesleki çalýºmalarýn niteliðini arttýracaðý düºünülmektedir. Sonraki baºlýk altýnda sosyal hizmet uzmanlarýnýn çalýºma yaºamlarýna iliºkin bulgular incelenmiºtir. 3.1.2. Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Çalýºma Yaºamlarýna Ýliºkin Bulgular

Bu baºlýk altýnda sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem çalýºmalarýna katýlmadan önce, sosyal hizmet mesleðinde çalýºma süresine ve çalýºtýklarý kuruluºlara iliºkin bulgular incelenmiºtir. Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýnýn 17 Aðustos 1999 Marmara Depreminin yaºandýðý tarih esas alýndýðýnda, sosyal hizmet mesleðindeki çalýºma sürelerini içeren bulgular Çizelge 5’te görülmektedir. Çizelge 5: Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Çalýºma Süresi (Marmara Depremi Yaºandýðýnda) Çalýºma Süresi Sayý Yüzde 1-5 Yýl 27 21,8 6-10 Yýl 55 44,4 11 Yýl ve Daha Fazla 42 33,8 Toplam 124 100 Aritmetik Ortalama: 9,19 Standart Sapma: 5,41 En Az Çalýºma Süresi: 1 En Çok Çalýºma Süresi: 29

Çizelge 5’te görüldüðü gibi, 1999 yýlý Eylül ayý itibariyle deprem çalýºmalarýnda yer alan sosyal hizmet uzmanlarýnýn yarýya yakýný 6-10 yýl arasýnda sürelerle sosyal hizmet mesleðinde çalýºmaktadýr. 11 yýl ve daha fazla süredir sosyal hizmet mesleðinde çalýºanlar ise önemli bir orandadýr (%33,8). Bu sonuçlardan yola çýkarak, deprem çalýºmalarýna katýlan sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðunun (%78,2) sosyal hizmet alanýnda çalýºma süresi açýsýndan önemli bir mesleki deneyime sahip olduklarý söylenebilir. Deprem çalýºmalarýnda 1 ile 5 yýl arasý sürelerde sosyal hizmet mesleðinde çalýºan kiºiler de yer almýºtýr (%21,8). Meslekte deneyim ve bilgi birikimine sahip olduðu düºünülen büyük çoðunluðun yanýnda genç sosyal


54

hizmet uzmanlarýnýn varlýðýnýn da deprem çalýºmalarýnýn hareketliliðini ve verimini artýrýcý etki yaptýðý söylenebilir. Çizelge 6’da sosyal hizmet uzmanlarýnýn Marmara Depremi öncesinde çalýºtýklarý sosyal hizmet kuruluºlarýna iliºkin bilgiler yer almaktadýr. Çizelge 6: Deprem Öncesi Çalýºýlan Kuruluº Kuruluºlar Sayý Yüzde Rehabilitasyon Merkezi 21 16,9 Yetiºtirme Yurdu 20 16,1 Ýl Müdürlüðü 19 15,3 Huzurevi 14 11,3 Genel Müdürlük 14 11,3 Kreº ve Gündüz Bakýmevi 11 8,9 Çocuk Yuvasý 9 7,3 Toplum Merkezi 7 5,6 Sokak Çocuklarý Merkezi 5 4,0 Aile Danýºma Merkezi 4 3,2 Toplam 124 100,0 Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarý deprem çalýºmalarýna katýlmadan önce, SHÇEK’e baðlý on farklý kuruluºta çalýºmýºlardýr. Çizelge 6’da görüldüðü gibi, ilk üç sýrayý birbirine yakýn oranlarda, sýrasýyla, rehabilitasyon merkezi (%16,9), yetiºtirme yurdu (%16,1) ve il müdürlüðü (%15,3) almaktadýr. Çizelge 6’daki sonuçlar, sosyal hizmet uzmanlarýnýn çeºitlilik gösteren sosyal hizmet alanlarýnda, farklý nüfus gruplarýyla çalýºma deneyimine sahip olduklarýna iºaret etmektedir. Sonuçlarý hizmet sunulan müracaatçý gruplarýna ve hizmet türüne göre yeniden toparlayacak olursak; görüºülenlerin % 36,3’ünün (kreº ve gündüz bakýmevi, çocuk yuvasý, sokak çocuklarý merkezi ve yetiºtirme yurdu) çocuk ve gençlik refahý; %16,9’unun (rehabilitasyon merkezi) özürlülük; %11,3’ünün (huzurevi) yaºlý refahý; % 3,2’sinin (aile danýºma merkezi) aile refahý; % ,5,6’sýnýn (toplum merkezinde) farklý nüfus gruplarýyla ve son olarak % 26,6’sýnýn (genel müdürlük ve il müdürlüðü) sosyal hizmet idaresi alanlarýnda çalýºtýklarýný söylemek mümkündür. Bilindiði gibi deprem çalýºmalarý çeºitli müracaatçý gruplarý ile çoklu düzeyde sosyal hizmet müdahalesini gerektirmektedir. Bu sonuçlardan yola çýkarak, sosyal hizmet uzmanlarýnýn depremden etkilenen farklý nüfus gruplarýyla çalýºmada etkili olabilecekleri düºünülmektedir.


55

Sonraki baºlýk altýnda görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýnýn genel olarak afet konusundaki bilgilerine iliºkin bulgular yer almaktadýr. 3.1.3. Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Afet Konusundaki Bilgileri

Deprem çalýºmalarýnda yer alan sosyal hizmet uzmanlarýna, bu çalýºmalarda yer almadan önce; (a) afetin etkileri ve (b) afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý hakkýnda bilgi edinip edinmedikleri sorulmuºtur. Bu sorulara verilen yanýtlara iliºkin çizelgeler aºaðýda sunulmuºtur. Çizelge 7’de deprem çalýºmalarý öncesinde sosyal hizmet uzmanlarýnýn afet konusunda bilgi sahibi olma durumlarýna iliºkin bulgular görülmektedir. Çizelge 7: Deprem Çalýºmalarý Öncesinde Afetin Etkileri Konusunda Bilgi Sahibi Olma Afetin Etkileri Konusunda Bilgi Sahibi Olma Sayý Yüzde Bilgi Sahibi Olan 43 34,7 Bilgi Sahibi Olmayan 81 65,3 Toplam 124 100,0 Sosyal hizmet uzmanlarýna genel anlamda “afetin etkileri” konusunda deprem çalýºmalarý öncesinde herhangi bir kaynaktan bilgi edinip edinmedikleri sorulmuºtur. Görüºülenlerin çoðunluðu herhangi bir biçimde bilgi edinmediðini belirtirken, yalnýzca %34,7’si bilgi sahibi olduðunu belirtmiºtir. Çoðunluðun (%65,3) afetin etkileri konusunda bilgi sahibi olmamasý oldukça düºündürücü bir sonuç olup, ortaya çýkardýðý aðýr sorunlar nedeniyle Türkiye için her zaman güncel bir sorun olan deprem afeti konusunda sosyal hizmet uzmanlarýnýn daha bilgili ve ilgili olmasý beklenmektedir. Nitekim literatürdeki bilgilerde de (Zakour 1996:14; Armstrong ve Diðerleri 1998:34; Dyregrov 1999:2) afetlerden etkilenen insanlara yönelik çalýºmalarda ve bu süreçte karºýlaºýlan güçlüklerle baºetmede afetin etkileri konusunda bilgi sahibi olmanýn önemi vurgulanmaktadýr. Çizelge 8’de afetin etkileri hakkýnda bilgi sahibi olduðunu belirten kýrk üç sosyal hizmet uzmanýnýn bilgi edindikleri kaynaklara iliºkin bulgular verilmiºtir. Sosyal hizmet uzmanlarý burada birden çok bilgi kaynaðý sýralamýºtýr.


56

Çizelge 8: Deprem Çalýºmalarý Öncesinde Afetin Etkileri konusundaki Bilgi Kaynaklarý Bilgi Kaynaklarý Sayý Yüzde Basýn-Yayýn Kuruluºlarý 37 86,0 Çeºitli Yayýnlar (kitap, dergi vb.) 28 65,1 Lisans ve Üstü Eðitim Süreci 17 39,5 Meslektaºlar

Seminer, Konferans vb. Faaliyetler SHÇEK

n=43

15

34,8

8

18,6

15

34,8

Deprem çalýºmalarýna katýlmadan önce afetin etkileri hakkýnda bilgi sahibi olduklarýný belirten sosyal hizmet uzmanlarýnýn tamamýna yakýný (%86) basýn-yayýn kuruluºlarýný kaynak göstermiºtir. Bu bilgi kaynaðýnýn ilk sýrada yer almasý ve onu kitap, dergi gibi çeºitli yayýnlar izlemesi görüºülenlerin bireysel ilgileri ile afet konusunda bilgi edindiklerini düºündürmektedir. Ancak özellikle basýn-yayýn kuruluºlarýndan elde edilen bilgiler sosyal hizmet uygulamalarýna katký saðlayacak nitelikte olmayabilir. Bu nedenle, bilgi kaynaklarýnýn daha çok bilimsel temele dayanmasý tercih edilmelidir. Meslektaºlarla yapýlan paylaºýmlar, resmi eðitimler, seminer ve konferanslarýn sosyal hizmet uzmanlarýna daha çok katký vereceði düºünülmektedir. Bilindiði gibi araºtýrmanýn uygulama sürecine katýlan kiºilerin tamamý 1999 yýlýnda deprem bölgesinde SHÇEK tarafýndan görevlendirilmiº ve halen bu kurumda çalýºan sosyal hizmet uzmanlarýndan oluºmaktadýr. Afet konusunda bilgi sahibi olunan kaynaklardan SHÇEK’in en son sýrada olmasý, 43 kiºiden yalnýzca 8 kiºinin bu kurumdan bilgi edindiðini belirtmesi oldukça düºündürücü bir sonuçtur. Ayný biçimde, bir bilgi kaynaðý olarak lisans ve üstü eðitim sürecinde sosyal hizmet okulunun gösterilme oraný oldukça düºük (%39,5) bulunmuºtur. Bu durum, bugüne deðin sosyal hizmet eðitiminde de “afet” konusuna yeteri kadar yer verilmediðini düºündürmektedir. Çizelge 7 ve 8’de sunulan bulgular afetler ve etkileri konusunda sosyal hizmet uzmanlarýnýn yeteri kadar bilgi sahibi olmadýðýný göstermiºtir. Ancak bu sonuçlarýn yalnýzca sosyal hizmet meslek grubu için geçerli olduðunu düºünmek hatalý olacaktýr. Bilindiði gibi Türkiye’de, 1999 yýlý Marmara ve onu takip eden Bolu-Düzce Depremleri’ne bireyleri ve kurumlarýyla toplu-


57

mun büyük kesimi hazýrlýksýz yakalanmýºtýr ve bu hazýrlýksýzlýðýnýn temel nedenleri arasýnda bilgisizlik yatmaktadýr. Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem çalýºmalarýna katýlmadan önce, afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konusunda bilgi sahibi olma durumlarýna iliºkin bulgular Çizelge 9’da görülmektedir. Çizelge 9: Deprem Çalýºmalarý Öncesinde Afetlerde Sosyal Hizmet Uygulamalarý Konusunda Bilgi Sahibi Olma Afetlerde Sosyal Hizmet Konusunda Bilgi Sayý YüzSahibi Olma de Bilgi Sahibi Olan 28 22,6 Bilgi Sahibi Olmayan 96 77,4 Toplam 124 100,0 Sosyal hizmet uzmanlarýna afetin etkilerinin yaný sýra afetlerde sosyal hizmet uygulamalarýnýn nasýl yürütüleceði konusunda bilgi sahibi olup olmadýklarý da sorulmuºtur. Çizelge 9’da görüldüðü gibi, görüºülenlerin oldukça düºük sayýlabilecek oraný (%22,6) bilgi sahibi olduðunu belirtirken, büyük çoðunluðu (%77,4) bilgi sahibi olmadýðýný ifade etmiºtir. Gökçe (2002:173)’nin de ifade ettiði gibi, sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu Marmara Depremi öncesinde, afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konusuyla temel iliºkisi olan “travma ve travmaya baðlý duygusal bozukluklar” konusunda yeterli bilgi ve birikime sahip olmamýºtýr. Bu noktada belirtilmesi gereken önemli bir diðer konu da, deprem çalýºmalarýna katýlan sosyal hizmet uzmanlarýnýn tamamýnýn daha önce herhangi bir afet çalýºmasý deneyimine sahip olmadýðýdýr (bkz. Ek Çizelge 1). Ulaºýlan bu sonuçlar, araºtýrmanýn sorunsalý ile tutarlýdýr. Çizelge 10’da afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý hakkýnda bilgi sahibi olduklarýný belirten sosyal hizmet uzmanlarýnýn bilgi edindikleri kaynaklara iliºkin bulgular verilmiºtir. Görüºülenler burada da birden çok bilgi kaynaðý göstermiºtir.


58

Çizelge 10: Deprem Çalýºmalarý Öncesinde Afetlerde Sosyal Hizmet Uygulamalarý Konusunda Bilgi Sahibi Olunan Kaynaklar Bilgi Kaynaklarý Sayý Yüzde Basýn-Yayýn Kuruluºlarý 17 60,7 SHÇEK 12 42,8 Çeºitli Yayýnlar

Lisans ve Üstü Eðitim Süreci Meslektaºlar

Seminer Konferans vb. Faaliyetler

n=28

10

35,7

8

28,5

9 7

32,1 25,0

Deprem çalýºmalarýna katýlmadan önce afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý hakkýnda bilgi sahibi olduklarýný ifade eden yirmi sekiz sosyal hizmet uzmanýnýn çoðunluðu (%60,7) Çizelge 8’de görülen sonuçlara benzer olarak basýn-yayýn kuruluºlarýný kaynak göstermiºtir. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn yarýya yakýnýnýn (%42,8) SHÇEK’i; yaklaºýk üçte birinin de lisans ve üstü eðitim sürecinde sosyal hizmet okulunu bilgi kaynaðý olarak göstermeleri, afetin etkileriyle ilgili Çizelge 8’deki bulgularla paralellik göstermektedir. Bu sonuçlar, Türkiye’de sosyal hizmet mesleðinin uygulamasýnýn yapýldýðý temel kamu kurumu olan SHÇEK’in ve sosyal hizmet eðitiminden sorumlu olan okullarýn bugüne deðin “afet” ve “afetlerde sosyal hizmet” konularýna örgütsel ve eðitsel düzeylerde yeterince aðýrlýk vermediðini düºündürmektedir. Sosyal hizmet mesleðinde çalýºma süresinin afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konusunda bilgi sahibi olmada etkili olduðu düºünülerek Çizelge 11’de bu iki deðiºken arasýndaki iliºki incelenmiºtir.


59

Çizelge 11: Çalýºma Süresine Göre Afetlerde Sosyal Hizmet Uygulamalarý Hakkýnda Bilgi Sahibi Olma Afetlerde Sosyal Hizmet Uygulamalarý Hakkýnda Bilgi Sahibi Olma

Çalýºma Süresi 1-5 Yýl 6 Yýl ve Daha Fazla

2= 2,597

Sayý % Sayý %

Bilgi Sahibi Bilgi Sahibi Deðil 3 24 11,1 89,9 25 72 25,8 74,2

sd= 1

p>0,05

Toplam 27 100,0 97 100,0

Çizelge 11’de görüldüðü gibi, sosyal hizmet mesleðinde 6 yýl ve daha fazla süredir çalýºan her dört sosyal hizmet uzmanýndan biri (%25,8) afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konusunda bilgi sahibidir. 1-5 yýl arasýnda sürelerde çalýºanlarda ise bu oran yaklaºýk onda bire (%11,1) düºmektedir. Sosyal hizmet mesleðinde çalýºma süresinin afetlerde sosyal hizmet konusunda bilgi sahibi olmada etkili olduðu düºünülmektedir. Ancak çalýºma süresi ile afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý hakkýnda bilgi sahibi olma arasýndaki fark, khi kare analizine göre 0,05 düzeyinde anlamlý bulunmamýºtýr. Sonraki baºlýk altýnda görüºülen kiºilerin deprem bölgesinde görevlendirildiðinde çalýºma konusunda istekli olma durumu ile bazý deðiºkenler arasýndaki iliºki incelenmiºtir. 3.1.4. Deprem Bölgesindeki Çalýºmalarda Yer Alma Ýsteði

1999 yýlý Marmara Depremi’nin hemen ardýndan SHÇEK, Türkiye’nin farklý illerindeki kurum ve kuruluºlarda görev yapan sosyal hizmet uzmanlarýný depremin etkilediði bölgelere görevlendirme yoluyla göndermiºtir. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn bu sürece dahil olmada istekli olma durumu bu deðiºkenin bazý deðiºkenlerle iliºkilerini gösteren çizelgeler aºaðýda sýralanmaktadýr.


60

Çizelge 12: Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma Durumu Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma Ýstekli Ýsteksiz Toplam

Sayý

Yüzde

99 25

79,8 20,2

124

100,0

Sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu (%79,8) deprem bölgesindeki çalýºmalarda görevlendirildiðinde katýlma konusunda istekli olduðunu belirtirken, istekli olmayanlarýn oraný yalnýzca beºte birdir. Deprem bölgesinde çalýºma konusunda istekli olmadýðýný ifade edenler (%20,2); hazýrlýksýz olma, bilgi yoksunluðu, deneyim yoksunluðu, kendisinin de depremzede olmasý ve deprem korkusu olmak üzere beº gerekçe üzerinde durmuºlardýr. Hazýrlýksýz olma, önceki çizelgelerde deðinildiði gibi, afetlerde sosyal hizmet konusunda bilgi ve deneyim yoksunluðu ile kuºkusuz yakýndan ilgilidir. Ancak deprem çalýºmalarýna katýlmada isteksiz olan ve hazýrlýksýz olduklarýný gerekçe gösteren sosyal hizmet uzmanlarýnýn bu durumlarýyla baðlantýlý bir bilgiyi de eklemek gerekir. SHÇEK 17 Aðustos Marmara Depremi’nin hemen ardýndan harekete geçen, depremin etkilediði bölgelere ulaºan kurumlardan birisidir. Bunun saðlanmasý için de kurumun bünyesinde çalýºan personelin depremin gerçekleºmesinden çok kýsa bir süre sonra görevlendirme yoluyla deprem bölgesine gitmesi istenmiºtir. Bu kýsa zaman diliminde (bir iki gün içinde) sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem çalýºmasý yürütmeye kendilerini hazýrlamalarý da doðal olarak güçleºmektedir. Deprem çalýºmalarýna katýlma konusunda isteksiz olan sosyal hizmet uzmanlarý içinde depremzede olmalarýný gerekçe gösterenler de mevcuttur. Kuºkusuz, bu kiºilerin kendileri maddi ve manevi kayýplar yaºarken, baºkalarýnýn kayýplarýný iyileºtirmelerini veya telafi etmelerini beklemek doðru olmayacaktýr. Nitekim SHÇEK deprem bölgesinde bulunan ve yakýnlarýný ya da diðer varlýklarýný kaybeden çalýºanlarýnýn -istedikleri takdirdebaºka illere tayinini yapmýºtýr. Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýnýn cinsiyetlerine göre, deprem bölgesinde çalýºma konusunda istekli olma durumlarýna iliºkin bulgular Çizelge 13’te görülmektedir.


61

Çizelge 13: Cinsiyete Göre Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma Cinsiyet Kadýn Erkek 2= 0,241

Sayý % Sayý %

Ýstekli 50 78,1 49 81,7

sd= 1

p>0,05

Ýsteksiz 14 21,9 11 18,3

Toplam 64 100,0 60 100,0

Deprem bölgesinde çalýºma konusunda istekli olan gerek kadýn (%50,5) gerekse erkek (%49,5) sosyal hizmet uzmanlarýnýn oraný birbirine son derece yakýndýr. Çeºitli nüfus gruplarýna çoklu düzeyde mesleki müdahale yapan kadýn ve erkek sosyal hizmet uzmanlarý arasýnda mesleki beceri ve çalýºma isteði açýsýndan da bir fark olmadýðý düºüncesi, söz konusu oranlarýn birbirine yakýn çýkmasýnda etkilidir. Bu sonuçlar, çeºitli koºullarda ve ortamlarda çalýºmanýn toplumsal cinsiyet açýsýndan bir fark oluºturmadýðýný göstermekte ve mesleki uygulamalarda kadýn – erkek eºitliðini desteklemektedir. Cinsiyet ile deprem bölgesinde çalýºmada istekli olma arasýnda 0,05 güvenirlik düzeyinde istatistiksel açýdan anlamlý bir fark bulunmamýºtýr. Deprem bölgesindeki yardým çalýºmalarýnda istekli olma ile cinsiyetin yaný sýra, medeni durum ve sosyal hizmet mesleðinde çalýºma süresi deðiºkenleri arasýndaki iliºkiler de incelenmiºtir. Evli kiºilerin %82’si istekli iken, bekar kiºilerin %74,3’ü deprem bölgesinde çalýºmada istekli olduðunu belirtmiºlerdir (bkz. Ek Çizelge 2). Medeni durum ile deprem çalýºmalarýnda yer almada istekli olma durumu arasýnda 0,05 düzeyinde istatistiksel açýdan anlamlý bir fark bulunmamýºtýr. Ayný biçimde, sosyal hizmet mesleðinde 1-5 yýl arasý sürelerle çalýºan sosyal hizmet uzmanlarýnýn %81,5’i istekli olduklarýný belirtirken, bu oran 6 yýl ve daha fazla sürelerle çalýºanlarda %79,4 olarak bulunmuºtur (bkz. Ek Çizelge 3). Sosyal hizmet mesleðinde çalýºma süresi ile deprem çalýºmalarýnda yer almada istekli olma durumu arasýnda da 0,05 düzeyinde istatistiksel açýdan anlamlý bir fark bulunmamýºtýr.


62

Bu sonuçlar toplumu derinden etkileyen, her kesimde büyük endiºe ve korku uyandýran deprem afetine karºý sosyal hizmet uzmanlarýnýn ne kadar duyarlý olduðunun kanýtý sayýlabilir. Sonraki baºlýk altýnda deprem aný ve sonrasýnda sosyal hizmet uzmanlarýnýn bu felaketten etkilenmelerine iliºkin bulgular incelenmektedir. 3.1.5. Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Depremden Etkilenmelerine Ýliºkin Bulgular

Deprem çalýºmalarýna katýlan sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu Türkiye’nin çeºitli illerinden depremin etkilediði bölgelere, depremin hemen ardýndan gelmeye baºlamýºtýr. Görüºülen kiºiler içinde depremi yaºayan, doðrudan ya da dolaylý olarak zarar gören kiºiler de bulunmaktadýr. Çizelge 14’te görüºülenlerin depremden zarar görme durumuna iliºkin bulgular görülmektedir. Çizelge 14: Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Depremden Zarar Görme Durumu Depremden Zarar Görme Sayý Yüzde Zarar Gören 31 25,0 Zarar Görmeyen 93 75,0 Toplam 124 100,0 Sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu (%75) depremden herhangi bir zarar görmediðini belirtirken, zarar gördüðünü ifade edenlerin oraný 1/4’tür. Bu oldukça dikkat çekici sonuç, deprem çalýºmalarýna katýlan her dört sosyal hizmet uzmanýndan birinin depremzede olduðuna iºaret etmektedir. Çizelge 15’te, görüºülen kiºilerin depremden ne tür zararlar gördüklerine iliºkin bulgular incelenmiºtir. Sosyal hizmet uzmanlarý bu çizelgeyle ilgili soruya birden çok yanýt vermiºlerdir. Çizelge 15: Depremden Görülen Zararlar Zarar Türü Sayý Yüzde Birinci Derece Yakýnlarýn Kaybý 12 38,7 Diðer Yakýnlarýn Kaybý 20 64,5 Yaralanma 9 29,0 Maddi Kayýplar 16 51,6 n=31


63

Çizelge 15 incelendiðinde, ilk sýrayý birinci derece olmayan diðer yakýnlarýn kaybý almaktadýr (%64,5). Maddi kayýplarýn oraný da oldukça belirgin olup %51,6’dýr. Bunlarý sýrasýyla, birinci derece yakýnlarýn kaybý (anne, baba, kardeº, eº veya çocuk %38,7) ve yaralanma (%29) izlemektedir. Çizelge 14’te açýklandýðý gibi, deprem çalýºmalarýnda yer alan sosyal hizmet uzmanlarýnýn 1/4’ü sýralanan dört durumun en az birini yaºayarak depremden zarar gördüðünü belirtmiºtir. Bu son derece önemli bir sonuçtur ve depremden etkilenen çeºitli nüfus gruplarýyla çoklu düzeyde mesleki çalýºmalar yürüten sosyal hizmet uzmanlarýnýn bir taraftan kendilerinin de çeºitli kayýplara uðramýº olmalarý mesleki çalýºmalar açýsýndan kimi güçlükler doðurabilecektir. Çizelge 16’da sosyal hizmet uzmanlarýnýn depremden zarar görme durumlarý ile cinsiyetleri arasýndaki iliºki incelenmiºtir. Çizelge 16: Cinsiyete Göre Depremden Zarar Görme Depremden Zarar Görme Zarar Gören

Cinsiyet Kadýn Erkek 2= 6,200

Sayý % Sayý %

sd=1

10 15,6 21 35,0

Zarar Görmeyen 54 84,4 39 65,0

p0,05

Hazýr Hissetmeyen 3 11,1 7 7,2

Toplam 27 100,0 97 100,0

Sosyal hizmet mesleðinde 1-5 yýl arasý sürelerle çalýºanlarýn %59,3’ü, olasý bir afet durumunda kendini çalýºmaya hazýr hissederken, bu oran, 6 yýl ve daha fazla süredir sosyal hizmet mesleðinde çalýºanlarda biraz daha yüksek bulunmuºtur (%64,9). Çalýºma süreleri arasýnda ortaya çýkan oransal fark, meslekte 6 yýl ve daha fazla süredir çalýºanlarýn, 1-5 yýl arasýnda sürelerle çalýºanlara göre daha fazla mesleki bilgi ve deneyime sahip olmasý ile baðlantýlý olabilir. Bununla birlikte, olasý bir afette kendini çalýºmaya hazýr hissetme ile çalýºma süresi arasýndaki fark 0,05 düzeyinde anlamlý bulunmamýºtýr. Çizelge 44: Depremden Zarar Görmeye Göre Olasý Bir Afet Durumunda Kendini Çalýºmaya Hazýr Hissetme

Depremden Zarar Görme Zarar Gören Zarar Görmeyen

2= 6,346

Olasý Bir Afet Durumunda Kendini Çalýºmaya Hazýr Hissetme Sayý % Sayý %

Hazýr Hisseden 25 80,6

sd= 2

54 58,1

Kararsýz 6 19,4 29 31,2

p0,05

Yaºamayan 1 1,6 4 6,7

Toplam 64 100,0 60 100,0

Hodgkinson ve Stewart (1998)’a göre, deprem travmalarýný kadýnlar erkeklerden daha yoðun yaºamaktadýr. Cinsiyet açýsýndan erkekler daha çok


119

riske maruz kalsa da, kadýnlar daha fazla oranda travma sonrasý kaygý bozukluðu geçirmektedir. Çizelge 50’de görüldüðü gibi, deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºadýðýný belirtenlerin %42,6’sý erkek sosyal hizmet uzmanlarý iken, kadýnlarda bu oran biraz daha yüksek çýkmýºtýr (%57,4). Buna karºýn, cinsiyet ile deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºama arasýndaki fark, khi kare analizine göre 0,05 güvenirlik düzeyinde anlamlý bulunmamýºtýr. Cinsiyetin yaný sýra, sosyal hizmet mesleðinde çalýºma süresi ve deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºama arasýndaki iliºki incelenmiº ve khi kare analizine göre 0,05 düzeyinde bu deðiºkenler arasýnda da anlamlý bir fark bulunmamýºtýr (bkz. Ek Çizelge 20). Sosyal hizmet mesleðinde 1-5 yýl arasýnda sürelerle çalýºanlar içinde duygusal güçlük yaºadýðýný belirtenler, görüºülenlerin %55,6’sýný oluºtururken, 6 yýl ve daha fazla süredir çalýºanlarýn hemen hemen yarýsý (%47,4) deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºadýðýný belirtmiºtir. Çizelge 51’de depremden zarar görme ile deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºama arasýndaki iliºki incelenmiºtir. Çizelge 51: Depremden Zarar Görmeye Göre Deprem Çalýºmalarý Süresince Duygusal Güçlük Yaºama

Depremden Zarar Görme Zarar Gören Zarar Görmeyen

Duygusal Güçlük Yaºama Yaºayan

Sayý % Sayý %

18 58,1 43 46,2

Kýsmen Yaºayan 12 38,7 46 49,5


Toplam 31 100,0 93 100,0

2= 1,303 sd= 2 p>0,05 Birinci derece yakýnlarýn kaybý, diðer yakýnlarýn kaybý, yaralanma veya maddi kayýplardan en az birine maruz kalarak depremden zarar görme ile deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºama arasýndaki iliºkiye bakarsak, depremden zarar gören sosyal hizmet uzmanlarýnýn çoðunluðu (%58,1) duygusal güçlük yaºadýðýný ifade etmiºtir. Buna karºýn, depremden herhangi bir zarar görmediðini belirtenlerin içinde duygusal güçlük yaºayanlarýn oraný biraz daha düºük bulunmuºtur (%46,2).


120

Depremden zarar görmenin deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºama riskini arttýrdýðý düºünülmektedir. Ancak depremden zarar görme ile deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºama arasýndaki fark, khi kare analizine göre 0,05 güvenirlik düzeyinde anlamlý bulunmamýºtýr. Çizelge 52’de sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem bölgesinde bulunduklarý sürece yaºadýklarý duygusal güçlüklerin mesleki çalýºmalarýný olumsuz etkileme durumuna iliºkin bulgular görülmektedir. Çizelge 52: Karºýlaºýlan Duygusal Güçlüklerin Mesleki Çalýºmalarý Olumsuz Etkilemesi Olumsuz Etkileme Sýklýðý Sayý Yüzde Evet, her zaman 5 4,0 Evet, çoðunlukla 4 3,2 Evet, zaman zaman 32 25,8 Evet, seyrek olarak 33 26,6 Olumsuz etkilemedi 50 40,3 Toplam 124 100,0 Çizelge 48 ve devamýndaki çizelgelerde sunulan bulgular genel olarak sosyal hizmet uzmanlarýnýn depremin etkilediði bölgelerdeki çalýºmalarý süresince önemli duygusal güçlükler yaºadýklarýný göstermiºtir. Bu noktada üzerinde durulmasý gereken konu, sosyal hizmet uzmanlarýnýn karºýlaºtýklarý güçlüklerin mesleki çalýºmalarýný olumsuz etkileyip etkilemediðinin anlaºýlmasýdýr. Çizelge 52’deki sonuçlarý bir bütün olarak incelersek; sosyal hizmet uzmanlarýnýn yarýya yakýný (%40,3) karºýlaºtýklarý duygusal güçlüklerin mesleki çalýºma süreçlerine olumsuz bir etki yapmadýðýný belirtmiºtir. Bununla birlikte, seyrek olarak mesleki çalýºmalarýnýn etkilendiðini belirtenlerin oraný daha düºüktür (%26,6). Bu sonuçlara bir arada bakýldýðýnda, deprem çalýºmalarý süresince yaºadýklarý duygusal güçlüklerin mesleki çalýºmalarýný olumsuz yönde hiç etkilemediðini ya da çok az etkilediðini düºünen sosyal hizmet uzmanlarý çoðunluktadýr (%66,9). Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarý içinde, yaºadýklarý duygusal güçlükler karºýsýnda mesleki çalýºmalarýný her zaman ya da çoðunlukla sürdürmekte zorlananlarýn oraný ise oldukça düºüktür (%7,2). Bu sonuçlardan yola çýkarak, sosyal hizmet uzmanlarýnýn genel olarak, deprem çalýºmalarý süresince önemli duygusal güçlüklerle karºýlaºtýklarýný,


121

ancak bu güçlüklerin mesleki çalýºmalarýný olumsuz etkilememesi için baºetme mekanizmalarý geliºtirdiklerini söylemek mümkündür. Sosyal hizmet açýsýndan bir kriz durumu olarak nitelendirilen depremin psikolojik, duygusal etkileri ile baºetmede önemli araçlardan birinin yaºanan duygusal süreçlerin ‘paylaºýlmasý’ olduðu düºünülmektedir. Bu son derece önemli sürece iliºkin bulgular Çizelge 53’te incelenmiºtir. Çizelge 53: Deprem Bölgesindeki Mesleki Çalýºmalar Süresince Duygularýn Paylaºýldýðý Kiºiler Duygularýn Paylaºýldýðý Kiºiler Sayý Yüzde Meslektaºlar 107 86,3 Arkadaºlar 46 37,1 Diðer Afet Çalýºanlarý 43 34,7 Aile 42 33,9 n=124 Sosyal hizmet uzmanlarýndan birden çok yanýt alýnan bu soruya iliºkin Çizelge 53’te görüldüðü gibi, görüºülenlerin tamamýna yakýný (%86,3) deprem bölgesindeki mesleki çalýºmalarý süresince meslektaºlarýyla duygularýný ve bireysel deneyimlerini paylaºtýðýný ifade etmiºtir. Bu sonuç, deprem bölgesinde bulunduklarý sürece ortak çalýºma deneyimlerine sahip sosyal hizmet uzmanlarýnýn kendi aralarýnda etkili bir iletiºim ve etkileºim baðý kurmuº olduklarýnýn kanýtý sayýlabilir. Deprem çalýºmalarý süresince yaºadýklarý duygusal birikimlerini aileleriyle paylaºan sosyal hizmet uzmanlarýnýn oraný oldukça düºük (%33,9) bulunmuºtur. Görüºülenlerin Türkiye’nin farklý illerinden gelerek, depremin etkilediði bölgelerde çalýºmýº ve dolayýsýyla ailelerinden uzakta bulunmuº olmalarý bu sonucun çýkmasýnda etkili olabilir. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn duygusal birikimlerini paylaºmada aileleri yerine meslektaºlarýný tercih etmesinin bir diðer nedeni de, bu kiºilerle ortak yaºantýsal deneyimlere sahip olmalarýdýr. Deprem çalýºmalarý süresince, ayný bölgelerde çalýºmýºlar, ayný çadýrda kalmýºlar, yýkýmlara ve ölümlere birlikte tanýklýk etmiºlerdir. Bu ortak deneyimlerin paylaºýma dönüºmesi tutarlý bir sonuçtur. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn kendi meslektaºlarýyla ya da diðer afet çalýºanlarýyla mesleki çalýºmalarý süresince yaºadýklarý duygusal süreçleri paylaºmalarý temelde, resmi ve yapýlandýrýlmýº biçimde gerçekleºen psikolojik bilgilendirme toplantýlarý ile etkili ve yararlý olmaktadýr. Bu kapsamda, görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýna meslektaºlarý ya da diðer deprem çalýºanlarýnýn katýldýðý, deprem çalýºmalarý süresince yaºadýk-


122

larý bireysel deneyimlerini ve özellikle duygularýný paylaºtýklarý, grup toplantýlarýnda yer alýp almadýklarý sorulmuºtur. Sosyal hizmet uzmanlarýndan alýnan yanýtlara iliºkin bulgular Çizelge 54’te görülmektedir. Çizelge 54: Meslektaºlarla ya da Diðer Profesyonellerle Duygularýn Paylaºýldýðý Grup Toplantýlarýnda Yer Alma Grup Toplantýlarýnda Yer Alma Sayý Yüzde Yer Alan 64 51,6 Yer Almayan 60 48,4 Toplam 124 100,0 Kuramsal bölümde deðinildiði gibi, bir afet sonrasýnda, afetin etkilediði bölgelerde çalýºan sosyal hizmet uzmanlarýnýn ve diðer profesyonellerin afetin ruhsal etkilerinden korunmalarý ve mesleki çalýºmalarýný etkili biçimde sürdürebilmeleri için “psikolojik bilgilendirme25” adý verilen grup toplantýlarý yapýlmaktýr. Bu toplantýlar afet çalýºmasý sürecinin varlýðý zorunlu bir boyutudur. Çizelge 54’te görüldüðü gibi, görüºülenlerin yarýdan biraz fazlasý (%51,6) deprem çalýºmalarý süresince meslektaºlarý ya da diðer deprem çalýºanlarýnýn katýldýðý, bireysel deneyimlerini ve özelikle duygularýný paylaºtýklarý, grup toplantýlarýna katýlmýºtýr. Çizelge 53 ve 54’deki sonuçlarý bir bütün olarak deðerlendirmek gerekirse, sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu (%86,3) deprem çalýºmalarý süresince, bireysel deneyimlerini ve özellikle duygularýný meslektaºlarýyla paylaºtýklarýný belirtmelerine karºýn, bu paylaºýmý resmi grup toplantýlarýnda gerçekleºtirenlerin oraný daha düºük olup %51,6’dýr. Bu sonuçlardan yola çýkarak bir deðerlendirme yaparsak, SHÇEK ya da diðer bir resmi kurum tarafýndan düzenlenen grup toplantýlarý olmaksýzýn sosyal hizmet uzmanlarý özellikle kendi meslektaºlarýyla kurduklarý içten iletiºim ve etkileºim baðlarýyla duygusal güçlüklerini paylaºabilmiºlerdir. Buna bir neden de, paylaºýma duyulan ihtiyacýn aciliyetidir. Yaºanan aðýr duygusal süreçlerin geciktirmeksizin paylaºýlmasý çok önemlidir. Nitekim bu paylaºýmlar sosyal hizmet uzmanlarý açýsýndan yararlý, rahatlatýcý olmuº ve ÇiDyregrov (1999:2)'a göre psikolojik bilgilendirme; kiºilerin travmatik bir durumu takip eden olaylarý, düºünceleri, izlenimleri ve tepkileri detaylý bir biçimde gözden geçirmeleri için düzenlenen bir grup toplantýsýdýr. 25


123

zelge 36’daki sonuçlarda görüldüðü gibi görüºülenlerin çoðunluðu (%66,9) karºýlaºtýklarý duygusal güçlüklerin mesleki çalýºmalarýný olumsuz yönde hiç etkilemediðini ya da çok az etkilediðini belirtmiºlerdir. Resmi grup toplantýlarý olmaksýzýn meslektaºlar arasý duygusal paylaºýmý saðlayan bir diðer etken de toplumumuzun kültürel motiflerinde belirgin olan, içten, samimi ve derinlikli insan iliºkileri olarak açýklanabilir. Söz konusu sonuçlarý bir diðer açýdan da deðerlendirmek gerekir. Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýnýn kendi aralarýnda kurduklarý duygusal baðlar ne kadar güçlü olsa da, literatürde psikolojik bilgilendirme olarak geçen, deprem çalýºmalarýnýn önemli bir boyutu olarak irdelenen ve sosyal hizmet uzmanlarýnýn afet çalýºmalarý süresince karºýlaºtýklarý duygusal güçlüklerle baºedebilmelerini amaç edinen resmi grup toplantýlarýnýn önemi ve gereði yadsýnmamalýdýr. Bilindiði gibi, 1999 yýlýnda yaºanan Marmara Depremi, bireyleri ve örgütleri ile toplumun tüm kesimlerini hazýrlýksýz yakalamýºtýr. Kuºkusuz SHÇEK de bu süreçten yoðun biçimde etkilenmiºtir. Araºtýrmanýn uygulama aºamasýnda görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýndan edinilen bilgilere göre SHÇEK her ne kadar 17 Aðustos 1999 Marmara Depremi’nin hemen ardýndan çok sayýda personeli ile deprem bölgesindeki yardým çalýºmalarýna katýlmýº olsa da afetler ve afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konusundaki belirgin bilgi ve deneyim eksiklikleri (bkz. Çizelgeler 8-10) kýsa sürede ortaya çýkmýºtýr. Bu eksikliklerden biri de, SHÇEK’in sosyal hizmet uzmanlarý arasýnda duygusal ve bireysel deneyimlerini paylaºtýklarý grup toplantýlarý düzenlemede yetersiz kalmasýdýr. Nitekim, Çizelge 54’te görüldüðü gibi depremin etkilediði bölgelerde çalýºan sosyal hizmet uzmanlarýnýn hemen hemen yarýsý (%48,4) duygularýn paylaºýldýðý grup toplantýlarýnda yer almamýºtýr. Bireysel deneyimlerin paylaºýldýðý grup toplantýlarýnda yer alma ile cinsiyet deðiºkenleri, khi kare analizine tabi tutulmuºtur (bkz. Ek Çizelge 21). Söz konusu deðiºkenler arasýndaki fark, 0,05 güvenirlik düzeyinde istatistiksel açýdan anlamlý bulunmamýºtýr. Kadýn sosyal hizmet uzmanlarýnýn yarýsý (%50) grup toplantýlarýna katýldýklarýný belirtirken, bu oran erkeklerde %53,3 bulunmuº; cinsiyet açýsýndan grup toplantýlarýna katýlýmda bir fark ortaya çýkmamýºtýr.


124

BÖ L ÜM 4

A

S O N UÇ VE Ö N E R ÝLE R

4.1. SONUÇ

fetlerde Sosyal Hizmet: 17 Aðustos 1999 Marmara ve 12 Kasým 1999 Bolu-Düzce Depremleri Sonrasýnda Sosyal Hizmet Uzmanlarý Tarafýndan Gerçekleºtirilen Sosyal Hizmet Uygulamalarýnýn Ýncelenmesi konulu araºtýrmanýn iki temel amacý bulunmaktadýr. Bunlardan birincisi; sosyal hizmet uzmanlarýnýn, deprem afetinin etkilediði bölgelerde gerçekleºtirdikleri mesleki uygulamalarýn, çeºitli nüfus gruplarýna sunduklarý kurumsal hizmetlerin, yaºanan aksaklýklarla birlikte ele alýnmasýdýr. Araºtýrmanýn ikinci amacý ise; sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem çalýºmalarý süresince yaºadýklarý duygusal güçlüklerin belirlenmesidir. Araºtýrma, genel tarama modelinde tasarlanmýº betimsel bir çalýºma niteliðindedir. Bununla birlikte araºtýrmada, deprem çalýºmalarýna katýlan sosyal hizmet uzmanlarýnýn tanýtýcý özellikleri, yürüttükleri mesleki çalýºmalar, depremden zarar gören insanlara sunduklarý kurumsal hizmetler, deprem çalýºmalarýyla ilgili çeºitli konulardaki görüºleri ve bu süreçte karºýlaºtýklarý duygusal güçlükler belirlenmeye çalýºýlmýºtýr. Araºtýrmanýn çalýºma evrenini, Ankara, Ýzmir, Kocaeli ve Bolu’da SHÇEK’e baðlý kuruluºlarda halen görev yapan ve deprem çalýºmalarýna katýlmýº 124 sosyal hizmet uzmaný oluºturmuºtur. Araºtýrmanýn verileri, araºtýrmacý tarafýndan geliºtirilen ve deprem çalýºmalarýnda görev alan sosyal hizmet uzmanlarýna uygulanan soru kaðýdý ile toplanmýºtýr. Çalýºma evreni içindeki sosyal hizmet uzmanlarýndan elde edilen verilerin çözümlenmesinde sýklýk daðýlýmlarý (sayý, yüzde, aritmetik ortalama) ve Pearson’ýn khi kare istatistiksel analizi kullanýlmýºtýr. Araºtýrmanýn amaçlarý kapsamýnda bir numaralý soru grubu içinde derlenen veri kaynaðýný tanýtýcý sonuçlar ºu ºekilde belirtilebilir: Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýnýn genel özelliklerine bakýldýðýnda, yaº ortalamasý 36,44’tür. Deprem çalýºmalarýna katýldýklarý 1999 yýlý esas alýndýðýnda, sosyal hizmet mesleðinde çalýºma süreleri de ortalama 9,19 yýldýr. Bu sonuçlar, görüºülenlerin sosyal hizmet mesleðinde çalýºma açýsýndan yeterli de-


125

neyim ve bilgi birikimine sahip olduklarýný düºündürmektedir. Cinsiyet açýsýndan kadýn ve erkeklerin oranlarý birbirine son derece yakýndýr. Bu durum, Türkiye’de sosyal hizmet eðitimi veren okullara her iki cinsten eºit sayýda öðrenci alýnmasýyla, sosyal hizmet alanýnda çalýºanlarýn da cinsiyet oranlarýnýn birbirine çok yakýn olmasýyla ve temelde mesleki uygulamada her iki cinsten sosyal hizmet uzmanýna da yoðun ihtiyaç duyulmasý ile ilgilidir. Ayrýca, görüºülenlerin büyük çoðunluðu evlidir. Deprem çalýºmalarýnda yer alanlarýn önemli bir oraný da lisans üstü eðitim derecesine sahiptir. Bununla birlikte, çalýºma evreni içindeki sosyal hizmet uzmanlarý, depremin etkilediði bölgelere, SHÇEK’e baðlý ve farklý nüfus gruplarýyla çalýºýlan on kuruluºtan gelmiºlerdir. Görüºülenlerin oldukça düºük bir oraný deprem çalýºmalarý öncesinde afetin etkileri konusunda bilgi sahibidir. Bu kiºilerin tamamýna yakýný bilgi kaynaðý olarak basýn-yayýn kuruluºlarýný gösterirken, SHÇEK’i ve üniversite eðitimleri süresince sosyal hizmet okullarýný bilgi kaynaðý olarak gösterenlerin oraný çok düºüktür. Afetin etkilerinin yaný sýra, deprem çalýºmalarýna katýlmadan önce afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konusunda bilgi sahibi olan sosyal hizmet uzmanlarý ise çalýºma evreninin yalnýzca beºte biridir. Bu kiºiler içinde, SHÇEK’i ve lisans ve üstü eðitim sürecinde sosyal hizmet okullarýný bilgi kaynaðý olarak gösterenlerin oraný da oldukça düºük bulunmuºtur. Sosyal hizmet mesleðinde altý yýl ve daha fazla süredir çalýºanlarýn, bir ile beº yýl arasýnda çalýºanlara göre daha yüksek bir oraný afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý hakkýnda bilgi sahibidir. Ayrýca, araºtýrmaya katýlan sosyal hizmet uzmanlarý, Marmara ve Bolu-Düzce Depremleri’ne deðin herhangi bir afet çalýºmasýnda yer almamýºlardýr. Gerek afetin etkileri gerekse afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konularýnda bilgi sahibi olan sosyal hizmet uzmanlarýnýn oranlarýnýn çok düºük olmasý deprem çalýºmalarýnýn etkililiði açýsýndan oldukça kuºku verici bir durumdur. Bu sonuçlar, deprem çalýºmalarýna katýlan sosyal hizmet uzmanlarý arasýnda bilgi ve donaným bakýmýndan yeterli olunmadýðýný göstermektedir. Araºtýrmada veri kaynaðý olan sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu, deprem bölgesindeki çalýºmalarda görevlendirildiðinde bu çalýºmalara katýlma konusunda istekli olmuºtur. Deprem çalýºmalarýnda yer alma isteði ile cinsiyet, medeni hal ve sosyal hizmet mesleðinde çalýºma süresi deðiºkenleri arasýnda anlamlý bir fark bulunmamýºtýr. Bu durum, meslek elemanlarýnýn büyük çoðunluðunun deprem afetinden zarar gören insanlara yardým sunma isteði ve duyarlýlýðýnýn kanýtý sayýlabilir.


126

Görüºülenlerin depremden etkilenmelerine iliºkin sonuçlar son derece çarpýcýdýr. Her dört sosyal hizmet uzmanýndan biri Marmara ya da Bolu-Düzce Depremi’nden zarar görmüºtür. Bu kiºiler, birinci derece yakýnlarýn kaybý, diðer yakýnlarýn kaybý, yaralanma ya da maddi kayýplardan en az birini yaºayarak depremzede olmuºtur. Görüºülenlerin çoðunluðu birinci derece olmayan diðer yakýnlarýný kaybetmiº, yarýdan fazlasý maddi kayýplara uðramýº ve önemli bir oraný da birinci derece yakýnýný (anne, baba, kardeº, eº, çocuk) kaybetmiº veya yaralanmaya maruz kalmýºtýr. Bununla birlikte, erkek sosyal hizmet uzmanlarý kadýnlara oranla depremden daha çok zarar görmüºlerdir. Görüºülenler, Kocaeli (57), Sakarya (31), Yalova (19), Düzce (13) ve Bolu (4) olmak üzere, depremin etkilediði beº ilde mesleki çalýºmalarýný yürütmüºlerdir. Bu illerde ortalama 16 gün görev yapmýºlar ve bu illere en çok üç kez gitmiºlerdir. Ancak ikinci ve üçüncü kez gidenlerin sayýsý oldukça düºük bulunmuºtur. Araºtýrmanýn birinci temel amacý kapsamýnda (iki ve üç numaralý soru gruplarý), sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem çalýºmalarý süresince gerçekleºtirdikleri sosyal hizmet uygulamalarýna, çeºitli nüfus gruplarýna sunduklarý kurumsal hizmetlere ve bu süreçte karºýlaºtýklarý güçlüklere iliºkin sonuçlar ise ºu ºekilde belirtilebilir: Sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem çalýºmalarý, literatürde deðinilen afete müdahale ile ilgili aºamalardan; kurtarma ve ilkyardýmýn yaný sýra, iyileºtirme aºamasýndaki mesleki uygulamalarý içermiºtir. Görüºülenlerin büyük çoðunluðu depremden etkilenen insanlara yönelik mikro düzeyde birey ve makro düzeyde toplum odaklý sosyal hizmet müdahaleleri gerçekleºtirmiºtir. Mezzo düzeyde grup odaklý çalýºmalarýn oraný ise bu çalýºmalara göre daha düºük bulunmuºtur. Görüºülenlerin büyük çoðunluðu depremden etkilenen insanlarýn ihtiyaçlarýný saptamaya yönelik çalýºmalarýn yaný sýra, psiko-sosyal destek çalýºmalarý yürütmüºtür. Bu uygulamalar, sosyal hizmette genelci uygulama yaklaºýmýnýn mesleki rol kavramsallaºtýrmasýna göre danýºmanlýk iºlevi içinde yer alan yetkin hale getirme rolünün aðýrlýklý olarak kullanýldýðýný göstermiºtir. Danýºmanlýk sürecinde, depremden zarar gören bireyler ve ailelerle çalýºan sosyal hizmet uzmanlarý, psiko-sosyal inceleme, geçici yerleºim birimlerinde ihtiyaçlarýn belirlenmesine yönelik tarama faaliyetleri, mülakat uygulamalarý gibi çalýºmalar yürütmüºlerdir. Görüºülenlerin yine büyük çoðunluðu deprem çalýºmalarý süresince meslektaºlarý ile yardýmlaºmýºtýr. Danýºmanlýk iºlevi içinde yer alan kolay-


127

laºtýrýcýlýk rolüyle açýklanabilecek bu süreçte, görüºülenler kendi meslektaºlarý ve diðer afet çalýºanlarý ile deprem bölgesinde sunulan hizmetlerin koordinasyonu, ekip çalýºmasýnýn geliºtirilmesi, ihtiyaç sahiplerinin belirlenmesi ve mesleki bilgi paylaºýmý gibi konularda yardýmlaºmýº ve görüº alýºveriºinde bulunmuºtur. Afet çalýºmasýnýn önemli bir boyutu olan araºtýrma faaliyetleri ise görüºülenlerin çoðunluðu tarafýndan gerçekleºtirilmiºtir. Bu kapsamdaki çalýºmalar aðýrlýklý olarak ihtiyaç sahiplerinin belirlenmesi, maddi zarar tespiti ve sosyal hizmete olan ihtiyacýn tespiti konularýndaki inceleme ve tarama faaliyetlerini içermiºtir. Deprem çalýºmalarý süresince, planlama çalýºmalarýna katýlýmýn oraný, diðer uygulamalara göre çok düºük bulunmuºtur. Görüºülenlerin ancak dörtte biri planlama çalýºmalarý yürütmüºtür. Genelci uygulama yaklaºýmýnýn planlayýcýlýk rolü içinde yer alan sýnýrlý düzeydeki çalýºmalar aðýrlýklý olarak, çadýrkentlerin kurulmasý ve kurum hizmetlerinin organize edilmesi konularýnda olmuºtur. Görüºülenlerin tamamýna yakýný, depremden etkilenen insanlarýn ihtiyaç duyduklarý kaynaklara ulaºmalarýna yardýmcý olmuºtur. Genelci uygulama yaklaºýmýnýn kaynak yönetimi iºlevi içinde yer alan ve afet çalýºmalarýnda sosyal hizmetin öncelikli görevlerinden biri olan baðlantý kuruculuk rolü içinde deðerlendirilen bu çalýºmalar depremden zarar gören bireylerin ve ailelerinin ihtiyaç duyduklarý kaynaklarla bu kaynaklara sahip kamu kurumlarý ve sivil toplum örgütleri arasýnda baðlantý kurulmasýný içermiºtir. Görüºülenlerin yarýya yakýný da, yine kaynak yönetimi iºlevi içinde deðerlendirilebilecek savunuculuk rolü ile depremden zarar gören insanlarýn kamusal haklarýndan yararlanmalarýna yönelik çalýºmalar yürütmüºtür. Bu kapsamdaki çalýºmalar, bireylerin ve ailelerin geçici yerleºim birimlerine yerleºtirilmelerini ve konut hizmetlerinden yararlandýrýlmalarýný içermiºtir. Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu, buraya kadar sýralanan mesleki uygulamalarý süresince, deprem bölgesinde hizmet veren kamu kurumlarý ve sivil toplum örgütleri arasýnda iºbirliði ve koordinasyon saðlamaya yönelik çalýºmalar da yürütmüº; gönüllülerin deprem çalýºmalarýna katký ve katýlýmlarýný saðlamaya çalýºmýºtýr. Kaynak yönetimi iºlevi içinde yer alan uygun hale getiricilik ve arabuluculuk rollerinin aðýrlýklý olarak kullanýldýðý bu çabalar, resmi ya da gönüllü kurumlarýn hizmetlerinin eºgüdüm içinde yürütülmesine, gönüllülerin yardýmlarýn daðýtýmýna katýlmasýna ve depremden zarar gören çeºitli nüfus gruplarýna sosyal ve eðitsel faaliyetler sunmalarýna dönük olmuºtur.


128

Görüºülenlerin çoðunluðu, sosyal hizmetin eðitim iºlevi içinde yer alan toplumu bilgilendirme rolü kapsamýnda deprem bölgesinde hizmet veren kamu kurumlarý ve sivil toplum örgütlerinin hizmetleri hakkýnda depremden etkilenen toplumu bilgilendirme çalýºmalarý yürütmüºtür. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn yarýdan fazlasý deprem bölgesine gelen yardýmlarýn daðýtýmýnda çalýºmýºtýr. Yardým daðýtým sürecinin gerçek ihtiyaç sahiplerinin belirlenmesi koºuluyla etkili ve yararlý olacaðý bilinmektedir. Bu konuda da yeterli bilgi ve donanýma sahip profesyoneller olan sosyal hizmet uzmanlarýnýn, bu sürece deprem çalýºmalarý süresince katký vermelerinin oldukça önemli bir sonuç olduðu düºünülmektedir. Buraya kadar sýralanan çalýºmalarý, görüºülenlerin dörtte üçü ekip çalýºmasý ile gerçekleºtirmiºtir. Ayrýca, sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu kendi meslektaºlarýnýn yaný sýra, diðer afet çalýºanlarýndan psikologlar ve sivil toplum örgütleri temsilcileri ile ekip çalýºmasý yürütmüºtür. Deprem nedeniyle aðýr psikolojik ve duygusal sorunlarla karºý karºýya kalan insanlara profesyonel yardým sürecinde sosyal hizmet uzmanlarýnýn psikologlarla ekip çalýºmasý yürütmesi son derece önemli olup, önemli bir sonuçtur. Ayný biçimde, deprem çalýºmalarýnda son derece önemli roller ve iºlevler üstlenen, kamu kurumlarýnýn yeterli gelmediði pek çok alanda yararlý olan sivil toplum örgütleri ve bu örgütlerin temsilcileri ile sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðunun ekip çalýºmasý yürütmüº olmasý önemli bir diðer sonuçtur. Görüºülenlerin hemen hemen tamamý farklý sýklýklarda da olsa deprem çalýºmalarý süresince rapor yazmýºtýr. Ancak hizmetlerin verimliliði ve sürekliliðinin mesleki raporlarýn ve kayýtlarýn düzenli olarak tutulmasýna baðlý olduðu düºünüldüðünde, görüºülenlerin rapor yazma sýklýklarýnýn yeterli olmadýðý kanýsýna varýlmýºtýr. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn tamamý depremden etkilenen çocuklarla, gençlerle, kadýnlarla, özürlülerle ve yaºlýlarla bireyle çalýºma ve grupla çalýºma uygulamalarý yürütmüºtür. Ancak her iki tür uygulamada da aðýrlýklý olarak çocuklarla, gençlerle ve kadýnlarla çalýºýlmýº, özürlüler ve yaºlýlarla yürütülen çalýºmalarýn oraný bu gruplara oranla daha düºük kalmýºtýr. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn depremden etkilenen nüfus gruplarýna sunduklarý kurumsal hizmetler ºu ºekilde ifade edilebilir: Depremden zarar gören çocuklara yönelik hizmetlerde görüºülenlerin çoðunluðu tarafýndan korunmaya ve bakýma muhtaç çocuklarýn tespiti çalýºmalarý yürütülmüº; ebeveynlerini yitiren ya da ebeveynleri de muhtaç duruma düºen deprem maðduru çocuklar, kurum bakýmý, koruyucu aile ya da evlat edindirme


129

hizmetlerinden yararlandýrýlmýºtýr. Bu hizmetler içinde evlat edindirme hizmetinin oraný oldukça düºük bulunmuºtur. Çocuklarýn psiko-sosyal yönden desteklenmesine katký veren kreº ve gündüzlü bakýmýn yaný sýra, çocuk kulübü hizmetlerinin görüºülenlerin yarýdan fazlasý tarafýndan gerçekleºtirilmiº olmasý da önemli bir sonuçtur. Ailelere yönelik hizmetlerde ilk sýrayý danýºmanlýk hizmetleri almýºtýr. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðu; baðlantý kuruculuk, savunuculuk ve toplumu bilgilendirme rolleri kapsamýndaki çalýºmalarla depremden etkilenen ailelere danýºmanlýk hizmeti sunmuºtur. Ailelere görüºülenlerin yarýdan fazlasý da ayni-nakdi yardým ve barýnma olanaklarýndan yararlandýrma hizmetleri sunmuºtur. Bu sonuçlarýn yaný sýra, görüºülenlerden elde edilen bilgiler doðrultusunda depremden etkilenen aileler içinde genellikle aile reisi konumunda olan yetiºkin erkeklere yönelik psiko-sosyal destek çalýºmalarýnýn son derece sýnýrlý kaldýðýný belirtmek gerekir. Konuyla ilgili literatür ve sosyal hizmet uzmanlarýndan elde edilen bilgiler bu noktada birbirine paralellik göstermektedir. Yetiºkin erkeklerin diðer nüfus gruplarýna göre en az yardým alan grup olmalarý, bu kiºilerin profesyonel yardým alma konusunda oldukça dirençli olmalarý ve bu direncin de toplumdaki geleneksel cinsiyet rollerinin onlarý daima güçlü olmaya itmesi ile ilgili olduðu, genellenemese de söylenebilir. Depremden zarar gören önemli bir nüfus grubu olan gençlere görüºülenlerin çoðunluðu tarafýndan danýºmanlýk hizmetleri sunulmuº, sosyal beceri geliºtirici faaliyetlere katýlmalarý saðlanmýº ve eðitimlerini sürdürebilmeleri için parasal kaynak bulunmaya çalýºýlmýºtýr. Yaºlýlara yönelik hizmetlerde ilk sýrayý korunmaya ve bakýma muhtaç yaºlýlarýn tespiti çalýºmalarý almýºtýr. Görüºülenlerin çoðunluðu bu yönde çalýºmalar yürütmüº; üçte biri yaºlýlarý kurum bakýmý hizmetlerinden yararlandýrmýº, yaklaºýk yarýsý ise yaºlýlara danýºmanlýk hizmetleri sunmuºtur. Yaºlýlara sunulan hizmetlerde son sýrayý sosyal etkinlikler almýºtýr. Görüºülenlerin yalnýzca dörtte biri bu yönde çalýºmalar yürütmüºtür. Birey ve grupla çalýºma uygulamalarýnda da, kurumsal hizmetlerde de yaºlýlara oldukça sýnýrlý düzeyde ulaºýldýðý sonucuna ulaºýlmýºtýr. Depremden zarar gören özürlülere yönelik hizmetlerde de yaºlýlara sunulan hizmetlere benzer sonuçlara ulaºýlmýºtýr. Görüºülenlerin çoðunluðu korunmaya ve bakýma muhtaç özürlülerin tespitine yönelik çalýºmalar yürütmüº, yaklaºýk üçte biri ise bu kiºileri kurum bakýmý hizmetlerinden yararlandýrmýºtýr. Özürlülere ayrýca rehabilitasyon hizmetleri sunulmuºtur. Sos-


130

yal hizmet uzmanlarýnýn yarýdan fazlasý özürlülere danýºmanlýk hizmetleri, yarýya yakýný da ayni-nakdi yardým hizmetleri sunmuºtur. Bu kiºilere yönelik hizmetlerde son sýrayý sosyal etkinlikler almaktadýr. Görüºülenlerin yalnýzca beºte birinden azý bu yönde çalýºmalar yürütmüºtür. Depremden etkilenen gerek yaºlýlar gerekse özürlülerle yürütülen mesleki uygulamalar ve bu kiºilere sunulan kurumsal hizmetler diðer nüfus gruplarýna oranla oldukça sýnýrlý düzeyde kalmýºtýr. Depremden zarar gören kadýnlara sunulan hizmetlerde ilk sýrayý danýºmanlýk hizmetleri almýºtýr. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn çoðunluðu deprem bölgesinde bulunan resmi ve gönüllü kuruluºlarýn çalýºmalarý ve ihtiyaç duyulan kaynaklarýn temin edilmesi konularýnda kadýnlara yönelik danýºmanlýk hizmetleri sunmuºtur. Görüºülenlerin yarýya yakýný da geçici yerleºim birimlerinde oluºturulan çalýºma alanlarýndaki el becerileri faaliyetleri yoluyla kadýnlarýn üretken hale gelmelerine ve depremin psikolojik etkilerinden kurtulmalarýna yönelik eðitim faaliyetleri yürütmüºtür. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn yaklaºýk beºte biri, kadýnlara yönelik istihdam hizmetleri sunmuºtur. Gençlere ve ailelere görüºülenler tarafýndan sunulan istihdam hizmetlerinin oraný da üçte birden biraz fazladýr. Bu sonuçlar, diðer hizmetlerin oranlarý göz önüne alýndýðýnda kadýnlara, gençlere ve ailelere sunulan istihdam hizmetlerinin oldukça sýnýrlý düzeyde kaldýðýný göstermiºtir. Literatürde deðinildiði gibi, bir afetin ardýndan belirli bir süre iº hayatýnýn durmasý doðaldýr. Depremden etkilenen insanlara bu süreçte doðrudan, elle tutulur pratik yardýmlarýn yapýlmasý gerekmektedir. Ancak bu sürecin ardýndan deprem sonrasý psikolojik, sosyal ve ekonomik yönlerden zarar gören toplumsal hayatýn, deprem öncesindeki konumuna döndürülmesi yönünde çalýºmalarýn süratle yapýlmasý gerekmektedir. Nitekim sosyal hizmet uzmanlarý, literatürde deðinilen afete müdahale ile ilgili aºamalardan yalnýzca ilk yardým ve kurtarma aºamasýnda deðil, ayný zamanda iyileºtirme aºamasýnda da deprem çalýºmalarýný sürdürmüºlerdir. Bu süreçte de yeni istihdam olanaklarýnýn oluºturulmasý gerekir. Depremden etkilenen, gençlere, ailelere ve kadýnlara yönelik istihdam hizmetlerinin oldukça sýnýrlý düzeyde kalmasý bu noktada oldukça düºündürücü bir sonuç olarak ortaya çýkmaktadýr. Buraya kadar sýralanan sonuçlar, SHÇEK bünyesinde deprem çalýºmalarýný yürüten sosyal hizmet uzmanlarýnýn, depremden zarar gören çeºitli nüfus gruplarýna aðýrlýklý olarak kurumsal nitelikte hizmetler sunmalarýnýn yanýnda; kendi bireysel çabalarýnýn da katkýsýyla sosyal hizmette genelci uygulama yaklaºýmýnýn; baºta baðlantý kuruculuk olmak üzere, yetkin


131

hale getiricilik, kolaylaºtýrýcýlýk, savunuculuk, uygun hale getiricilik, arabuluculuk ve toplumu bilgilendirme rollerini sýklýkla kullandýklarýný göstermektedir. Bu noktadan hareketle, sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem çalýºmalarýnýn büyük ölçüde genelci sosyal hizmet yaklaºýmýna dayalý olarak gerçekleºtiðini söylemek mümkündür. Bu sonuçlar araºtýrmanýn literatür bilgileri ile tutarlý olup, afet durumlarýnda sosyal hizmet uygulamalarýnýn doðasý itibariyle genelci uygulama yaklaºýmýna uygun geliºtiðini bir kez daha göstermektedir. Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýnýn çok düºük bir oranýnýn deprem çalýºmalarý öncesinde afetin etkileri ve daha somut olarak afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konularýnda bilgi sahibi olmasýna karºýn, deprem çalýºmalarý sonrasýnda ancak yarýya yakýný afet konulu bir kurs veya eðitim programýna katýlmýºtýr. Bu eðitim programlarý ile ilgili iki kaynak belirtilmiºtir. Bunlardan birincisi bünyesinde çalýºtýklarý kurum olan SHÇEK’in UNICEF ile iºbirliði içinde ayrý zamanlarda ortalama üç gün süren iki eðitim programýdýr. Ýkincisi ise bugün Türkiye’de sosyal hizmet eðitimi veren Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu tarafýndan düzenlenen ve üç gün süren eðitim programýdýr. Ancak bu programlardan da oldukça sýnýrlý sayýda sosyal hizmet uzmanýnýn ve konuyla ilgili meslek elemanýnýn yararlanmýº olmasý eðitim programlarýnýn yeteri kadar sosyal hizmet uzmanýna ulaºmadýðý sonucunu ortaya çýkarmaktadýr. Bu sonuçlar, sosyal hizmet uzmanlarýnýn olasý bir afet çalýºmasýna yeteri kadar hazýrlýklý olmadýðýný düºündürmektedir. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem çalýºmalarýna iliºkin çeºitli konularda karºýlaºtýklarý güçlüklere iliºkin deðerlendirmeler de ºu ºekilde belirtilebilir: Görüºülenlere deprem bölgesindeki mesleki uygulamalarý süresince yaºadýklarý aksaklýklar sorulmuºtur. Sýralanan aksaklýklar içinde ilk sýrayý afet durumlarýnda sosyal hizmet uygulamalarý yürütme konusunda bilgi eksikliði almýº ve görüºülenlerin çoðunluðu bu sorun üzerinde durmuºtur. Nitekim afetler ve afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konusunda çalýºtýklarý kurumdan ya da eðitim gördükleri sosyal hizmet okullarýndan bilgi edindiklerini belirten sosyal hizmet uzmanlarýnýn oranýnýn son derece düºük olmasý ve görüºülenlerin tamamýnýn Marmara ve Bolu-Düzce Depremleri öncesinde afet konusunda herhangi bir çalýºma deneyimine sahip olmamasý, çoðunluðun ifade ettiði bu görüºün tutarlý bir sonuç olduðunu göstermektedir. Bu sonucun yaný sýra, sosyal hizmet uzmanlarýnýn önemli bir çoðunluðu deprem bölgesinde hizmet veren kamu kurumlarý ve sivil toplum örgütleri


132

arasýnda iºbirliði ve koordinasyon saðlama, depremden zarar gören insanlara sunmak üzere ihtiyaç duyduklarý kaynaklarý zamanýnda temin etme, sosyal yardýmlarýn daðýtýmý, ekonomik olanaklar (parasal kaynak, araçgereç vb.) ve personel sayýsý konularýnda önemli güçlükler yaºamýºtýr. Birbiriyle baðlantýlý olan bu güçlüklerin temelde, deprem bölgesindeki kamu kurumlarýnýn ve sivil toplum örgütlerinin depremden zarar gören insanlara yardým ve hizmetlerin daðýtýmýnda yeteri kadar organize olamamasý, toplumsal düzeyde planlama yapýlamamasý ve kurumlar arasý koordinasyon saðlamaya iliºkin kurumsal ve hukuksal bir alt yapý oluºturulamamasý ile ilgili olduðu düºünülmektedir. Bu güçlüklere neden olan önemli bir etmenin de, ülke nüfusunun yüksek bir oranýnýn yaºadýðý geniº bir coðrafyada art arda yüksek ºiddette iki depremin yaºanmasý olduðunu belirtmek gerekir. Bu etmenlerin doðal sonucu olarak pek çok kurum ve kuruluºun hazýrlýksýz yakalandýðý depremler sonrasýnda yardýmlarýn ve hizmetlerin daðýtýlmasýnda kimi zorluklarýn yaºanmasýnýn olasý bir sonuç olduðu söylenebilir. Deprem bölgesine ulaºan yardýmlarýn sosyal hizmet uzmanlarýnýn büyük çoðunluðuna göre yeterli olmasýna karºýn, görüºülenlerin hemen hemen tamamýnýn yardýmlarýn daðýtýmý organizasyonunda önemli aksaklýklar yaºandýðýný belirtmiº ve yardýmlarýn deprem bölgesinde dengeli bir biçimde daðýlmadýðýný vurgulamýº olmasý da yukarýda yapýlan deðerlendirmeleri destekleyen sonuçlar olarak deðerlendirilebilir. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem çalýºmalarý süresince mesleki doyum saðlama durumlarýna iliºkin bulgularda, literatürdeki bilgilerle tutarlý sonuçlara ulaºýlmýº; görüºülenlerin çoðunluðunun deprem bölgesindeki çalýºmalarýndan mesleki doyum saðladýðý belirlenmiºtir. Bu sonucun yaný sýra, mesleki doyum saðlayan sosyal hizmet uzmanlarýnýn deprem çalýºmalarý süresince rapor yazma ve kayýt tutma konusuna daha çok özen gösterdikleri kanýsýna varýlmýºtýr. Mesleki doyum saðlamaya göre rapor yazma arasýnda istatistiksel açýdan anlamlý bir fark bulunmuºtur. Görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýna deprem bölgesindeki çalýºmalarý süresince mesleki doyum saðlama durumlarýnýn yaný sýra, olasý bir afette, afetin etkilediði bölgede kendilerini çalýºmaya hazýr hissedip hissetmedikleri de sorulmuºtur. Elde edilen sonuçlar, görüºülenlerin çoðunluðunun kendilerini çalýºmaya hazýr hissettiðini göstermiºtir. Bununla birlikte, görüºülenlerin önemli sayýlabilecek bir oranýnýn da (%28,2) çalýºma konusunda kararsýz olduðu görülmüºtür. Görüºülenlerin mesleki doyum saðlama durumlarý ve olasý bir afette çalýºmaya kendilerini hazýr hissetmeleri arasýnda istatistiksel açýdan anlamlý


133

bir fark bulunmuº; mesleki doyum saðlayan sosyal hizmet uzmanlarýnýn afet çalýºmasý yürütme konusunda daha istekli olduklarý belirlenmiºtir. Cinsiyet, medeni durum ve sosyal hizmet mesleðinde çalýºma süresi deðiºkenleri ile olasý bir afette kendini çalýºmaya hazýr hissetme arasýnda, khi kare analizine göre istatistiksel açýdan anlamlý bir fark bulunmamýº; bununla birlikte, erkeklerin kadýnlara göre, bekarlarýn evlilere göre, meslekte 6 yýl ve daha fazla süredir çalýºanlarýn ise 1-5 yýl arasý süreyle çalýºanlara göre, kendilerini olasý bir afette çalýºmaya daha çok hazýr hissettikleri saptanmýºtýr. Deðiºkenler arasý oransal farklýlýklarýn da; kadýnlarýn deprem çalýºmalarý süresince daha çok duygusal güçlük yaºamýº olmalarý, evlilerin bekarlara göre daha çok ailevi sorumluluk taºýyor olmalarý, meslekte 1-5 yýl arasý süreyle çalýºanlarýn ise mesleki bilgi ve deneyim birikimlerinin daha az olmasý ile ilgili olabileceði sonucuna varýlmýºtýr. Depremden zarar gören sosyal hizmet uzmanlarýnýn, zarar görmeyenlere oranla, olasý bir afette çalýºmaya kendilerini daha çok hazýr hissettikleri saptanmýº ve bu deðiºkenler arasýnda istatistiksel açýdan anlamlý bir fark bulunmuºtur. Oldukça ilginç olduðu düºünülen bu sonucun çýkmasýnda, depremden zarar gören sosyal hizmet uzmanlarýnýn maddi ve özellikle manevi kayýplarýný (psikolojik bir savunma mekanizmasý olan) telafi etme duygusunun ve afete karºý daha çok duyarlýlýk geliºtirmelerinin etkili olabileceði düºünülmüºtür. Ayrýca, afet konulu bir eðitim programýndan yararlanan sosyal hizmet uzmanlarýnýn, yararlanmayanlara oranla afet çalýºmasý yürütmeye kendilerini daha çok hazýr hissettikleri de elde edilen ve tutarlý bir diðer sonuçtur. Bu sonuçlardan yola çýkarak görüºülen sosyal hizmet uzmanlarýnýn, olasý bir afette çalýºmaya kendilerini hazýr hissetmelerini deprem çalýºmalarýndan mesleki doyum saðlamalarýnýn büyük ölçüde etkilediði söylenebilir. Bir afet durumunda, afet çalýºmasýnda yer alacak sosyal hizmet uzmanlarýnýn belirlenmesinde; cinsiyet, medeni durum ve meslekte çalýºma süresi gibi deðiºkenlerin dikkate alýnmasýndan ziyade gönüllü katýlýmýn göz önünde bulundurulmasý ve sosyal hizmet uzmanlarýnýn afet çalýºmalarýna katýlmadan önce mutlaka bir eðitim programýndan yararlanmalarý gerektiði sonuçlarýna ulaºýlmýºtýr. Araºtýrmada veri kaynaðý olan sosyal hizmet uzmanlarýnýn kendi deprem çalýºmalarýnýn ve SHÇEK’in hizmet organizasyonunun yeterliliðine iliºkin görüºleri karºýlaºtýrmalý olarak deðerlendirilmiºtir. Görüºülenlerin beºte biri kendi mesleki uygulamalarýný yeterli görmüº, buna karºýn SHÇEK’in hizmet organizasyonunu yeterli görenlerin oraný onda bire düºmüºtür.


134

Sosyal hizmet uzmanlarýnýn tümünün deprem çalýºmalarýný SHÇEK bünyesinde yürüttüðü düºünüldüðünde, ortaya çýkan bu sonuçlar oldukça ilginç görülmektedir. Bu durumun nedenlerinden biri sosyal hizmet uzmanlarýnýn kurumun daha çok kurumsal nitelikteki hizmetleri dýºýna çýkarak, kendi bireysel çabalarýyla depremden etkilenen insanlara profesyonel yardým sunmalarý olabilir. Nitekim deprem çalýºmalarýndan görüºülenlerin çoðunluðu mesleki doyum saðlamýºtýr ve bunu belirleyen etmenler arasýnda bu görüºün de etkili olduðu söylenebilir. Son olarak, sosyal hizmet uzmanlarýnýn afetlerde sosyal hizmet uygulamalarýnýn daha etkili olmasý yönündeki önerilerine iliºkin sonuçlara bakýlýrsa; Marmara ve Bolu Düzce deprem çalýºmalarý öncesinde herhangi bir afet çalýºmasý deneyimi olmayan, afetin etkileri ve afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konusunda oldukça düºük bir oraný bilgi sahibi olan sosyal hizmet uzmanlarýnýn çoðunluðu, afet çalýºmasý konusunda eðitim verilmesi gerektiði üzerinde durmuºtur. Bu eðitimin sorumluðunu hizmet içi eðitim programlarý ile çalýºanlarýna bilgi kaynaðý olmasý beklenen SHÇEK’in müfredat programlarýndaki dersler ve çeºitli eðitim etkinlikleri (seminer, panel, konferans vb.) yoluyla sosyal hizmet okullarýnýn taºýmasý gerektiði düºünülmektedir. Bu sonucun yaný sýra, deprem çalýºmalarý süresince özellikle kurumsal hizmetlerin koordinasyonunda yaºanan eksiklikler ve aksaklýklarla baðlantýlý olarak, görüºülenlerin yarýya yakýný SHÇEK’in afet çalýºma planý geliºtirmesi gerektiði ve kurumun bünyesinde afet konusunda eðitimli, müdahaleye hazýr bir birimin oluºturulmasý gerektiði üzerinde durmuºtur. Araºtýrmanýn ikinci temel amacý kapsamýnda (dört numaralý soru grubu), çalýºma evreni içindeki sosyal hizmet uzmanlarýnýn mesleki uygulamalarý süresince karºýlaºtýklarý duygusal güçlüklere iliºkin sonuçlar ise ºu ºekilde ifade edilebilir: Görüºülenlerin hemen hemen tamamý deprem çalýºmalarý süresince farklý düzeylerde de olsa duygusal güçlük yaºamýº ve büyük çoðunluðunun bu güçlükler karºýsýnda yaºadýðý duygular; deprem bölgesinde bulunduklarý sürece tanýk olduklarý ölümler, yaralanmalar ve aðýr yýkýmlar karºýsýnda üzüntü ve depremden zarar görenlere yardýmcý olamama hissidir. Görüºülenlerin yarýdan fazlasý da bu duygularla baðlantýlý olarak endiºe ve depremden zarar gören insanlara sunulan hizmetlerdeki aksaklýklardan dolayý kýzgýnlýk yaºamýºtýr. Deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºayan kadýnlarýn oranýnýn erkeklerden biraz daha yüksek olduðu belirlenmiºtir. Ancak, sosyal hizmet uzmanlarýnýn cinsiyetleri ile deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºama durumlarý arasýnda istatistiksel açýdan anlamlý bir fark bu-


135

lunmamýºtýr. Benzer bir biçimde, depremden zarar görenler içinde duygusal güçlük yaºayanlarýn oranýnýn depremden zarar görmeyenlere göre biraz daha yüksek olduðu belirlenmiºtir. Ancak depremden zarar görme ile deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºama arasýnda istatistiksel açýdan anlamlý bir fark bulunmamýºtýr. Görüºülenlerin neredeyse tamamýnýn deprem çalýºmalarý süresince duygusal güçlük yaºamasýna karºýn, bu güçlüklerin mesleki çalýºmalarýný her zaman ya da çoðunlukla olumsuz etkilediðini düºünenlerin oraný 1/10’dan daha az bulunmuºtur. Görüºülenlerin tamamýna yakýnýnýn deprem çalýºmalarýyla ilgili bireysel deneyimlerini ve duygularýný meslektaºlarýyla paylaºmýº olmalarý bu sonuca etki eden önemli ve olumlu bir unsur olabilir. Aileleriyle duygularýný ve bireysel deneyimlerini paylaºanlarýn oraný ise yalnýzca 1/3’tür. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn hemen hemen yarýsý meslektaºlarýyla ya da diðer afet çalýºanlarý ile deprem çalýºmalarý süresince duygularýný ve bireysel deneyimlerini resmi olmayan doðal bir ortamda paylaºmýºlardýr. Bu paylaºýmý psikolojik bilgilendirme amaçlý resmi grup toplantýlarýnda gerçekleºtirenler çalýºma evreninin ancak yarýsýný oluºturmuºtur. Psikolojik bilgilendirme toplantýlarý afet çalýºmasý yürüten sosyal hizmet uzmanlarýnýn ve diðer profesyonellerin afetin ruhsal etkilerinden korunmalarýna ve mesleki çalýºmalarýný etkili biçimde sürdürmelerine son derece önemli katkýlar vermekte ve tüm afet çalýºaný meslek elemanlarýnýn katýlýmýný gerektirmektedir. Buna karºýn, psikolojik bilgilendirme amaçlý grup toplantýlarýna katýlýmýn düºük olmasý oldukça düºündürücü bir sonuç olarak karºýmýza çýkmýºtýr. Araºtýrma sonunda elde edilen bu sonuç, genelci (yapýsal ve bütüncül) sosyal hizmet uygulamasý temeline dayalý olduðu kanýsýna varýlan deprem çalýºmalarýnýn önemli bir boyutu olan psikolojik bilgilendirmenin yetersiz kaldýðýný göstermektedir.

N

4.2. ÖNERÝLER

erede, ne ºiddette ve ne zaman gerçekleºeceði tam olarak bilinemeyen deprem, Türkiye için her zaman güncelliðini koruyan ve sosyal boyutlarý olan bir sorundur. Ülkemizde, bugüne deðin yerleºim birimlerine yakýn alanlarda, orta ºiddetin üstünde yaºanan tüm depremler önemli maddi ve manevi kayýplara neden olmuº, insan hayatýnda ciddi izler býrakmýºtýr. Bu nedenle özelde deprem ve genelde afetler, diðer sosyal meslekler ve bilim dallarý gibi odaðý insan ve amacý insanýn tam iyilik halinin saðlanmasý olan sosyal hizmeti yakýndan ilgilendirmektedir. Temel konusu afetlerde sosyal hizmet olan bu araºtýrmada, ül-


136

kemiz nüfusunun yüksek bir oranýnýn bulunduðu Marmara Bölgesi’nde (17.08.1999) ve ardýndan Bolu-Düzce’de (12.11.1999) yaºanan depremler sonrasý, SHÇEK bünyesinde çalýºan sosyal hizmet uzmanlarýnýn, depremlerden önemli zararlar gören insanlara yönelik yürüttükleri sosyal hizmet uygulamalarý incelenmiºtir. Araºtýrma sonunda elde edilen bulgular, sosyal hizmet uzmanlarýnýn depremden zarar gören insanlarýn sosyal saðlýklarýna kavuºmalarý, ekonomik yönden iyileºmeleri ve geliºmeleri için son derece önemli iºlev ve roller yerine getirdiklerini göstermekle birlikte; deprem çalýºmalarý süresince karºýlaºtýklarý gerek kurumsal gerekse duygusal güçlükler, üzerinde önemle durulmasý gereken konulardýr. Afet durumlarýnda sosyal hizmet uygulamalarýnýn daha etkili olmasý için ºunlar yapýlabilir: Afetten zarar gören tüm nüfus gruplarýnýn (çocuklar, gençler, aileler, özürlüler, yaºlýlar ve kadýnlar) ve genel olarak toplumun öncelikli ihtiyaçlarýnýn saptandýðý inceleme, tarama ve durum saptamasýna yönelik araºtýrma faaliyetleri afet çalýºmalarýnýn ilk aºamasýnda yapýlarak, bu gruplara doðru ve etkili sosyal hizmet sunumu gerçekleºtirilmelidir. SHÇEK’in afet çalýºmalarý, afetten zarar gören insanlara sunulan kurumsal hizmetlerin dýºýna çýkarak, daha belirgin olarak sosyal hizmet uygulamalarýný içermelidir. Bireylerle, gruplarla, ailelerle mikro ve mezzo düzeylerde çalýºmalar yürütülmeli; toplum odaklý çalýºmalara aðýrlýk verilmelidir. SHÇEK bünyesinde, afet durumlarýnda afetten etkilenen topluma sunulacak sosyal hizmetlerin organizasyonundan, resmi kurumlar ve gönüllü örgütlenmelerin hizmet koordinasyonundan sorumlu bir birim oluºturulmalýdýr. Bu birim afet çalýºmalarý öncesinde, sosyal hizmet uzmanlarýnýn ve konuyla ilgili diðer kurum personelinin afetlerde sosyal hizmet konusunda bilgilendirildiði hizmet içi eðitim programlarýnýn düzenlenmesinden sorumlu olmalýdýr. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn afetin etkileri ve afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý konusunda bilgilendirilmelerinden lisans ve üstü eðitim süreçlerinde sosyal hizmet okullarý da sorumlu olmalýdýr26.

Türkiye’de sosyal hizmet eðitimi veren Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu’nun müfredat programýndaki deðiºiklikler doðrultusunda, 1999-2000 Güz Öðretim Yýlý itibariyle 26


137

Türkiye’de afetlerin neden olduðu sosyal sorunlarýn çözümünden ve afetlerden zarar gören bireylere, ailelere, gruplara ve topluluklara yönelik sosyal hizmet uygulamalarýndan sorumlu olan SHÇEK, afet çalýºmalarý süresince çeºitli kaynaklardan gelen ayni-nakdi yardýmlarýn daðýtýmý organizasyonunda düzenleyici kurum olmadýr27. Bu yönde konuyla ilgili diðer resmi kurumlar ve sivil toplum örgütleri ile iºbirliði ve koordinasyon geliºtirilmesi, yardýmlarýn ihtiyaç duyulan tüm kesimlere dengeli biçimde daðýlmasý bakýmýndan son derece önemlidir. Sosyal hizmet uzmanlarý deprem çalýºmalarý süresince, hizmetlerin sürekliliðine ve verimliliðine önemli katkýlar saðlayan rapor yazma ve kayýt tutma konusuna özen göstermelidirler. Deprem çalýºmalarýna iliºkin rapor ve kayýtlar afet çalýºmalarýný yürüten sosyal hizmet uzmanlarý arasýnda sürekli paylaºýlmalý ve bilgi aktarýmý saðlanmalýdýr. Ancak bu paylaºým doðal bir biçimde geliºmemeli, mutlaka bir mesleki yönetim (süpervizyon) sistemi altýnda olmalýdýr. Daha önce deðinildiði gibi, afetlerde sosyal hizmet uygulamasý ekip çalýºmasýný gerektir. Bu nedenle, afet çalýºmasý sosyal hizmet uzmanlarýnýn yaný sýra diðer meslek elemanlarýnýn yer aldýðý ekiplerle yürütülmelidir. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn afet bölgesinde çalýºma sürelerinin oldukça sýnýrlý olduðu (ortalama 16 gün) bulgular arasýnda göze çarpmýºtýr. Oysa, afetten etkilenen insanlara yönelik sosyal hizmet uygulamalarý, sürekliliðin olmasýný gerektiren bir süreçtir. Bu nedenle afet çalýºmasýna katýlan sosyal hizmet uzmanlarýnýn mesleki uygulamalarýný daha uzun süre sürdürmeleri ve bu süreçte psikolojik yönden daha çok desteklenmeleri saðlanmalýdýr. Afet sýrasýndaki çalýºmalar sürecinde ve sonrasýnda çalýºanlarýn afetin ruhsal etkilerinden korunduðu ve psikolojik yönden desteklendiði, psikolojik bilgilendirme toplantýlarýna afet çalýºmalarýný yürüten tüm sosyal hizmet uzmanlarýnýn katýlýmý saðlanmalý ve bu toplantýlar çalýºmalar süresince süreklilik arz etmelidir. Araºtýrmada veri kaynaðý olan sosyal hizmet uzmanlarýnýn yaklaºýk dörtte biri, deprem çalýºmalarýna dahil olma konusunda isteksiz olmalarýna karlisans ve yüksek lisans programlarýna “Afetlerde Sosyal Hizmet” derslerini dahil etmiº olmasý olumlu bir geliºmedir. 27 SHÇEK’in bu sorumluluðu 21.01.2000 tarihli 594 sayýlý Kanun Hükmünde Kararname ile belirlenmiºtir.


138

ºýn çalýºmalara katýlmýºlardýr. Bu kiºilerin, afet çalýºmasýna katýlma konusunda istekli olanlardan daha düºük bir oraný mesleki doyum saðlamýºtýr. Sosyal hizmet uzmanlarýnýn afet çalýºmalarýna katýlýmlarýnda, hizmetlerin verimliliði açýsýndan gönüllülük esas alýnmalýdýr. Toplumu bilgilendirme sorumluluðu taºýyan sosyal hizmet uzmanlarýnýn ve bu yönde baºta (Türkiye’de sosyal hizmetlerin sunumundan sorumlu olan) SHÇEK Genel Müdürlüðü olmak üzere diðer kamu kurum ve kuruluºlarý ile sivil toplum örgütlerinin aralarýnda iºbirliði saðlayarak, afet konusunda toplumu bilgilendirmeye ve bilinçlendirmeye dönük eðitim ve tanýtým programlarý düzenlemeleri gereklidir. Bu programlarýn, kamuoyuna ve dolayýsýyla toplumun bütününe ulaºmasýnda çok önemli bir araç olan yerel ve ulusal basýn-yayýn kuruluºlarýnýn da organize edilmesi önemlidir.


139

Y ARARL AN I L AN K AY N AK L AR

Afet Ýºleri Genel Müdürlüðü Deprem Araºtýrma Dairesi Internet Sitesi. “Depremle Ýlgili Teknik Bilgiler”, Ankara. 4 Aðustos 2001 < http://www.deprem.gov.tr/deprem.htm/ > AKDUR, Recep. “Afetlere Hazýrlýk ve Afet Yönetimi.” S. ESÝN ve DÝÐERLERÝ (Ed.). Afetlerde Saðlýk Hizmetleri Yönetimi Kurs Notlarý, 24-28 Ekim 2000 - Yalova, Ankara: Saðlýk ve Sosyal Yardým Vakfý Yayýný. 2001:1-63. AKKAYAN, T. ve DÝÐERLERÝ. T. AKKAYAN, Y. KIRIMLI ve T. POLAT (Ed.) Deprem Yardýmlarýndan Yararlananlarýn Deðerlendirme Raporu. Ý.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayýnlarý, Ýstanbul, 2001 AKTAª, Aliye M. “Kriz Döneminde Sosyal Refah Hizmetleri ve Sosyal Hizmet Uygulamalarý.” A. B. TUFAN, A. MAVÝLÝ AKTAª ve V. DUYAN (Ed.), Travma Tedavisi Uzman Eðitimi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayýný, No: 002, 2000:110117. AKTAª, Aliye M. “Kriz Durumlarýnda Sosyal Hizmet Müdahalesi.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001 Deprem ve Sosyal Hizmetler, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu, 2002:30-34. ALCOCK, P. Poverty and State Support. London and Newyork, Longman Press, 1989 ALPAY, Füsun. “17 Aðustos, 11 Kasým ve 3 ªubat’ýn Ardýndan.” T. ATALAY ve DÝÐERLERÝ (Ed.), Sosyal Hizmetler Dergisi, Ankara: Baºbakanlýk SHÇEK Yayýný, Cilt 2, Sayý 13, Ekim-2002: 11-13. AMERIKAN KIZILHAÇ ÖRGÜTÜ. Disaster Services Regulations and Procedures. ARC 30771A. ARMSTRONG, Keith ve DÝÐERLERÝ. “Debriefing of American Red Cross Personnel: Pilot Study on Participants’ Evaluations and Case Examples from the 1994 Los Angeles Earthquake Relief Operation.” Social Work in Health Care..27(1) Haworth Press, 1998. ASTROM, S. ve DÝÐERLERÝ. “Staff Burnout in Dementia Care Relations to Empathy and Attitudes.” International Journal of Studies, vol.28, no.1, 1991. BARKER, Robert L. The Social Work Dictionary, Silver Spring - Maryland, National Association of Social Workers Inc. 1987 BAYKARA, A., Y. ve H. ACAR. “Gençlerle Grup Çalýºmasý: Doðu Kýºla Çadýrkenti Örneði.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:288-293. BERREN, M., BEIGEL, A., ve S., GHERTNER. “A Typology For The Classification Of Disasters.” Community Mental Health Journal, 16(2), 1980:103-111. BLAUFARB H. ve J. REVINE. “Crisis Intervention in an Earthquake.” Social Work, NASW, 1972:16-19. BLOOM, R.J. “Social Support System and Cancer: A Conceptual View.” Pscyhosocial Aspects Of Cancer, New York, Raven Press. 1982:129-149. BOZKURT, Veysel. Deprem ve Toplum, Ýstanbul, Alfa Yayýnlarý, 1999 BRADFIELD, C., M., WYLIE ve L., ECHTERLING. “After The Flood: The Response of Ministers to a Natural Disaster.” Sociological Analysis. 49, 1989:397-407. BRIELAND, D., L., COSTIN ve C. R., ATHERTON. Contemporary Social Work: An Introduction to Social Work and Social Welfare, New York, McGraw-Hill Book Company, 1985 BROOK, R. An Introduction to Disaster Theory for Social Workers, University of East Anglia Social Work Monographs , No.85, 1990


140

BUZ, Sema. “Krize Müdahale Yaklaºýmý ve Sosyal Hizmet”. K., KARATAª ve ARIKAN Ç. (Ed.) Ýnsani Geliºme ve Sosyal Hizmet Prof. Dr. Nesrin Koºar’a Armaðan, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayýn No:009 Ankara, 2001:38-46. ÇETÝNKAYA, Jale. “Deprem/Yaºam: Sakarya/Emirdað Çadýrkent Örneði.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:176-182. ÇEVÝK, Dolunay ªenol. “Dinar ve Deprem”, Deprem Araºtýrma Bülteni. T.C. Bayýndýrlýk ve Ýskan Bakanlýðý Afet Ýºleri Genel Müdürlüðü Deprem Araºtýrma Dairesi, Ankara, (2)78, 1998. DEMÝRÖZ, Filiz. “Deprem ve Aile Hizmetleri”, I. Ulusal Aile Hizmetleri Sempozyumu (2000’li Yýllarda Aile Hizmetleri), 9-11 Mayýs 2001, Ankara: T.C. Baºbakanlýk Aile Araºtýrma Kurumu Yayýnlarý, 2001:130-134. DEMÝRÖZ, F., N. ATALAY, Y. B., ACAR ve H. ACAR. “Çocuk Dostu Alan Projesi.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:288-293. “Deprem”, Geliºim Hachette, III, 1983: 970-972. “Deprem Bölgesi Çalýºmalarý Özet Raporu 17 Aðustos – 20 Aralýk 1999”, T. ATALAY ve DÝÐERLERÝ (Ed.), Sosyal Hizmetler Dergisi, Ankara: Baºbakanlýk SHÇEK Yayýný, Cilt 1, Sayý 10, Aralýk-1999:54-75. DEREZOTES, S. David. Advanced Generalist Social Work Practice, Thousand Oaks, London and New Delhi, Sage Publications, 2000 DEVLET PLANLAMA TEªKÝLATI. Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beº Yýllýk Kalkýnma Planý 2001-2005. Ankara, 2000. DEVLET PLANLAMA TEªKÝLATI. Sekizinci Beº Yýllýk Kalkýnma Planý Sosyal Hizmetler ve Yardýmlar Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu. Yayýn No: DPT:2593- ÖÝK:605, Ankara, 2001 DUDASIK, S.W. “Victimisation in Natural Disaster” Disasters 4, 1980:329-338. DUYAN, Veli. “Doðal Afetler ve Sosyal Hizmet.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:35-41. DUYAN Ç., G. ve A. DÜNDAR. “Travma Tedavisinde Uzman Eðitimi Deðerlendirme Anketi Sonuçlarý.” A. B. TUFAN, A. MAVÝLÝ AKTAª ve V. DUYAN (Ed.), Travma Tedavisi Uzman Eðitimi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayýný, No: 002, 2000:76-78. DÜNDAR, Vahap. “Doðal Yýkým: Sivil Toplum Örgütleriyle Ýºbirliði ve Organizasyon Modeli” Ç. ARIKAN ve K. KARATAª (Ed.), Ýnsani Geliºme ve Sosyal Hizmet Prof. Dr. Nesrin Koºar’a Armaðan, Ankara: Hacettepe Ünversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayýnlarý, No: 009, 2001:122-131. DYREGROV, Atle, Kritik Olaylarý, Travmalarý ve Kayýplarý Takip Eden Psikolojik Bilgilendirme Grup Liderleri Ýçin Kýlavuz, Kriz Psikolojisi Merkezi, Bergen, 1999 ERDOÐAN, ª., A. ªEKER ve B. DÝKEÇLÝGÝL. “ODTÜ Eymir Prefabriklerinde Yeni Yaºam.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:278-280. ERGÜNAY, Oktay. “Afet Yönetimi Nedir? Nasýl Olmalýdýr?” T. TANGUT (Ed.). Erzincan ve Dinar Deneyimleri Iºýðýnda Türkiye’nin Deprem Sorunlarýna Çözüm Arayýºlarý Bildiriler Kitabý,


141

TÜBÝTAK Deprem Sempozyumu 15-16 ªubat 1996. Ankara: TÜBÝTAK Yayýný. 1996: 263273. ERKAN, Nihal. “Doðal Yýkýmlar ile Ankara Solfasol Bölgesinde Van-Aðrý Yer Sarsýntýsý Felaketzedelerine Verilen Hizmetler Üzerine Genel Rapor.” E. ÇENGELCÝ (Ed.), Sosyal Hizmette Adým, Bilim-Sanat Dergisi, Ankara, Sayý.10, ªubat-Mart-Nisan 1977:12-16. “Generalist Social Work”, The Social Work Dictionary, Silver Spring,Maryland: National Associations of Social Workers, 1989: 62-63. GIBELMAN, Margaret. “Disaster Relief” What Social Workers Do. Washington, NASW Press, 1995 GOENJIAN, A.K. ve DÝÐERLERÝ. “Outcome Of Psychotherapy Among Early Adolescents After Trauma.” Am-J-Psychiatry. 154 (4) 1997:536-42. GOLAN, N. “Crisis Intervention”. A. MÝNAHAN ve DÝÐERLERÝ (Ed.). Encyclopedia of Social Work, (Eighteenth Edition), Silver Spring, Maryland: National Association of Social Workers Inc. 1987:360-372. GÖKÇE, Kenan. “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’nun Deprem Bölgesindeki Çalýºmalarýnýn Deðerlendirilmesi.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:173-174. GRAYER, Elinor. “Deprem Travmalarý.” A. B. TUFAN, A. MAVÝLÝ AKTAª ve V. DUYAN (Ed.), Travma Tedavisi Uzman Eðitimi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayýný, No:002, 2000:12-28. HACETTEPE ÜNÝVERSÝTESÝ SOSYAL BÝLÝMLER ENSTÝTÜSÜ. Yüksek Lisans Tezi, Doktora / Sanatta Yeterlik Tezi, Sanat Eseri Raporu, Sanatta Yeterlik Eseri Çalýºmasý Raporu Yazým ve Basým Önergesi. Ankara, 2000 HARKER, L. ve C. OPPENHEIM. Poverty The Facts. Third edition, Child Poverty Action Group, 1996 HODGKINSON, E. P. ve M. STEWARD. Coping with Catastrophe – A Handbook of PostDisaster Psychosocial Aftercare, Second Edition, London and New York, Routledge Publishing, 1998 HODGKINSON, P. ve M., SHEPHERD. “Impact of Disaster Support Work.” Journal of Traumatic Stress. 7, 1994:587-600. ÝÇAÐASIOÐLU, Arzu. “Deprem ve Yerel Yönetimler.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:248-256. IªIKHAN, Vedat. “Yardým Edici Mesleklerde Tükenmiºlik Sendromu.” T. ATALAY ve DÝÐERLERÝ (Ed.), Sosyal Hizmetler Dergisi, Ankara: Baºbakanlýk SHÇEK Yayýný, Cilt 2, Sayý 13, Ekim-2002:14-21. IªIKHAN, V., G. AYTAR, Ö. BALBAY ve P. M. ARBAK. “Deprem Bölgesinde Çalýºan Saðlýk Personelinin Ýº stres Nedenleri ve Ýº stres Düzeyleri.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:78-88. ÝKÝZOÐLU, Musa. “Deprem, Yoksulluk ve Sosyal Hizmet Mesleði.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:46-51. Ýmla Kýlavuzu. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayýnlarý, no.525, 2000


142

KARAKASHIAN, M. “Countertransference Issues in Crisis Work with Natural Disaster Victims.” Psychotherapy. 31, 1994:334-341. KARASAR, Niyazi. Bilimsel Araºtýrma Yöntemi, Kavramlar Ýlkeler Teknikler, Ankara, 1982 KARATAª, Kasým. “Türkiye’de Afet Politikasý Üzerine Kýsa Bir Deðerlendirme.” A. B. TUFAN, A. MAVÝLÝ AKTAª ve V. DUYAN (Ed.), Travma Tedavisi Uzman Eðitimi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayýný, No:002, 2000:96-104. KARATAª, K., A. ªEKER ve N. ERDOÐAN. “Marmara Depreminden Sonra Kocaeli’nde Geçici Yerleºim Alanýnda Yaºayan Aileler Üzerine Bir Araºtýrma.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:150-163. KASAPOÐLU, Aytül. “Depremin Sosyo-Kültürel Boyutlarý.” E. KAHRAMANOÐLU (Ed.), Saðlýk ve Toplum, Ankara, Deprem Özel Sayýsý, Temmuz, 2000:5-9. KASAPOÐLU, A. ve M. ECEVÝT. Depremin Sosyolojik Araºtýrmasý. Ankara, Sosyoloji Derneði Yayýnlarý No.8, 2001 KOÇYILDIRIM, ªener. “Psiko-sosyal Yönüyle Gönüllülük ve Sosyal Refah Hizmetlerinde Gönüllü Çabalarýn Etkinliði” H.Ü. Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Dergisi, H.Ü. Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayýný no:8, 1-2-3, 1990:41-50. KÖKSAL, M ve M.E., ULUTAªLI. “Sakarya Ýl Sosyal Hizmetler Müdürlüðü Çalýºma Raporu Özeti (07/09/1999 – 15/10/1999).” T. ATALAY ve DÝÐERLERÝ (Ed.), Sosyal Hizmetler Dergisi, Ankara: Baºbakanlýk Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Yayýný, Cilt 1, Sayý 10, Aralýk – 1999:92-94. KUT, Sema. Sosyal Hizmet Mesleði Nitelikleri Temel Unsurlarý Müdahale Yöntemleri, Ankara, 1988 MACH, M. ve J. QUAM. Social Work An Introduction. Ohio, Charles E. Merill Publishing Co., 1986 MALUCCIO, A. N. “Competence-Oriented Social Work Practice: An Ecological Approach.” A. N., MALUCCIO (Ed.), Promoting Competence in Clients: A New /old Aprroach to Social Work Practice, New York: The Free Pres, 1981:1-24. MARMAR R., C. ve DÝÐERLERÝ. “Stress Responses of Emergency Services Personnel to the Loma Prieta Earthquake Interstate 880 Freeway Collapse and Control Traumatic Incidents.” International Society for Traumatic Stress Studies. 1996: 63-83. MARMAR R., C. ve DÝÐERLERÝ. “Longitudinal Course And Predictors Of Continuing Distress Following Critical Incident Exposure In Emergency Services Personnel.” J-Ner-MentDis. 187 (1) 1999:15-22. MASLACH, C. “Burned-out.” Human Behaviour, no.5, 1976. MASLACH, C. Burnout – The Cost of Caring, New Jersey, Englewood Cliffs Prentice Hall, 1982 MILEY, K., M. O’MELIA ve B.DUBOIS. Generalist Social Work Practice:An Empowering Approach, Second Edition, Boston, Alyyn and Bacon, 1998. MINAHAN, A. ve PINCUS A. “Conceptual Framework for Social Work Practice.” (MINAHAN A. ve S. BRIAR Ed.), Conceptual Frameworks, Social work, 22(5), 1977:347-352. MUZEKARI, L., LONIGAN, C. ve BOND, F. ve T., HIERS. In the eye of the beholder: CMHC reactions to disaster. 1991 National Association of Social Workers Official Web Site. 28 Ocak 2002 < http://www.naswdc.org/terror/disasters.htm > Social Work Speaks, 5th Edition: NASW Policy Statements, 2000-2003, NASW Press 2000. NEULING, S.J. ve DÝÐERLERÝ. “Social Support and Recovery After Surgery for Breast Cancer.” Soc.Sci.Med. 27(4), 1988


143

NEUMANN, Lawrence W. Social Research Methods, Qualitative and Quantitative Approachs, (third edition), America, Allyn and Bacon, 1997 NEWBURN, Tim. Disaster and After – Social Work in the Aftermath of Disaster, London and Philadelphia, Jessica Kingsley Publishers, 1993 NURLU, M., O. CERÝT ve F. SEZEN. 17 Aðustos 1999 Gölcük ve 12 Kasým 1999 Düzce Depremleri Tektonik Ýncelemesi, Ankara, Afet Ýºleri Genel Müdürlüðü Deprem Araºtýrma Dairesi Baºkanlýðý Yayýný, 1999 ÖZDEMÝR, Uður. “Sosyal Hizmet Uygulamasýnýn Genel Çerçevesi.” S. ULUÐTEKÝN (Ed.). Toplum ve Sosyal Hizmet, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayýný, sayý 1, 2000:100-110. ÖZUÐURLU, M. Deprem Bölgesinde Sosyal Durum ve Alýnmasý Gereken Önlemler, Basýlmamýº Taslak Metin, Ankara, 2000 PALABIYIKOÐLU, Refia. “Durumsal Yaºam Krizleri: Travmatik Deneyimler.” I. SAYIL (Ed.) Kriz ve Krize Müdahale, Ankara: Ankara Üniversitesi Psikiyatrik Kriz Uygulama ve Araºtýrma Merkezi Yayýnlarý, No:6, 2000:97-121. PETAL, Marla. “Afetlere Karºý Hazýrlýk Ýçin Uygulanan Yerel Toplum Organizasyonu Becerileri” A. B. TUFAN, A. MAVÝLÝ AKTAª ve V. DUYAN (Ed.), Travma Tedavisi Uzman Eðitimi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayýný, No:002, 2000:2940. PINCUS, A. ve A. MINAHAN. Social Work Practice: Model and Method, Itasca, Illinois: Pecock Press, 1973 PINCUS, A., A. MINAHAN. Social Work Practice: Model and Method. Illinois. Peacock Press, 1971 ROBERTS, A. R. Crisis Intervention Handbook, Assessment, Treatment and Research, California, Wadsworth Pub. Comp., 1990 SHARAN, P ve DÝÐERLERÝ “Preliminary Report Of Psychiatric Disorders In Survivors Of A Severe Earthquake.” Am-J-Psychiatry. 153 (4) 1996:556-558. SIPORIN, Max. “Disasters And Disaster Aid”. A. MÝNAHAN ve DÝÐERLERÝ (Ed.). Encyclopedia of Social Work, (Eighteenth Edition), Silver Spring, Maryland: National Association of Social Workers Inc. 1987: 438-449. SLAKEIU, K. Crisis Intervention: A Handbook For Practice and Research, Boston, Allyn and Bacon Inc., 1984 SODERFELT, M., B. SODERFELT ve L. WARG. “Burnout in Social Work.” Social Work, National Association of Social Workers Inc., vol. 40, no:5, 1995: 638-646. SOLIMAN, H., S., LINGLE ve A., RAYMOND. “Perceptions of Indigenous Workers Following Participation in a Disaster Relief Project.” Community Mental Health Journal, 34(6) 1998:557-568. SOLIMAN, Hussein. “Generalist Practice with Survivors of Natural Disasters.” Collaborative Social Work Strengths-Based Generalist Practice. P.John ve Contributors (Ed.) Chapter 15, F.E. Pecock Publishers, Inc. Itasca, Illinois 2000:415-435. “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu (2828)". Resmi Gazete, 27.05.1983, Sayý: 18059, 1983: 6-21. Sosyal Hizmetler Dergisi, T. ATALAY ve DÝÐERLERÝ (Ed.), Ankara: Baºbakanlýk SHÇEK Yayýný, Cilt 1, Sayý 11, Ekim-2000: 65-80. STREETER C. L. ve S. A. MURTY. “Introduction.” Research on Social Work and Disasters. C. L. STREETER ve S. A. MURTY (Ed.) Haworth Press, 1996:1-7. ªAHÝN, Fatih. Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Sosyal Refah Politikasý Süreçlerine Katýlýmý, Ankara, Aydýnlar Matbaasý, 2000


144

TANKUT, Tuðrul. “Deprem Zararlarýnýn Azaltýlmasýnda Yurttaº Eðitiminin Önemi” Erzincan ve Dinar Depremleri Iºýðýnda Türkiye’nin Deprem Sorunlarýna Çözüm Arayýºlarý, TÜBÝTAK Deprem Sempozyumu, 15-16 ªubat 1996, Ankara, 1996:263-272. TAªKIN, Ali Nazmi. “Marmara Depreminde Ýzmir Ýl Sosyal Hizmetler Müdürlüðü’nün Çalýºmalarý.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:183-187. TAYLOR, A.J.W. ve FRAZER, A.G. Psychological Sequeale of Operation Overdue Following the DC10 Aircrash in Antarctica, Victoria University Press, Wellington Publications of Psychology, No.27, 1981 THOMAS, M. ve J., PIERSON. “Crisis Intervention.” Dictionary of Social Work, Collins Educational London, 1999. TOMANBAY, Ý. ve DÝÐERLERÝ. Doðal Yýkýmlarda Sosyal Hizmetler Kýlavuzu, Antalya, Akdeniz Üniversitesi, 1999 TOMANBAY, Ýlhan. Sosyal Çalýºma Sözlüðü, Ankara, Selvi Yayýnlarý, 1999 TRATTNER, W. From Poor Law to Welfare State. (5th Ed.), Free Pres, New York, 1994 TUFAN, Beril. Göçmen Ýºçilerde Ýº Kazalarý. Ankara, S.S.K. Genel Md. Yayýn No: 556, 1994 TUFAN, Beril. “Afet Durumlarýnda Sosyal Destek Hizmetleri ve Sosyal Hizmet Uzmanlarý” B. TUFAN ve DÝÐERLERÝ (Ed.). Travma Tedavisi Uzman Eðitimi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayýný no: 005, 2000:105-109. TUFAN A. B., A. MAVÝLÝ AKTAª ve V. DUYAN. “Türkiye, Deprem ve Genel Deðerlendirme.” A. B. TUFAN, A. MAVÝLÝ AKTAª ve V. DUYAN (Ed.), Travma Tedavisi Uzman Eðitimi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayýný, No:002, 2000:118-121. TUFAN, B., Ü. ONAT ve V. DUYAN “Sakarya Ýlinde Prefabrik Konutlarda Yaºayan Gençlerin Sorunlarý.” G. ERKAN, F. DEMÝRÖZ ve S. ÖZKURT ÇETÝN (Ed.), Sosyal Hizmet Sempozyumu 2001, Deprem ve Sosyal Hizmetler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu 5-7 Aralýk 2001, Ankara, 2002:104-108. TURAN, Nihal. Sosyal Kiºisel Çalýºma (Birey ve Aile için Sosyal Hizmet). Aydýnlar Matbaasý, 2. Basým, Ankara, 1999 TÜRK PSÝKOLOGLAR DERNEÐÝ. Depremin Psikolojik Sonuçlarýný Tanýma ve Hafifletme. 3. basým, Türk Psikologlar Derneði Deprem Özel Çalýºma Grubu, Ankara, 1999 ULUÐTEKÝN, Sevda. Çocuk Mahkemeleri ve Sosyal Ýnceleme Raporlarý. Ankara: 1994. ZAKOUR, J. Michael. “Disaster Research in Social Work.” Research on Social Work and Disasters.C.L. STREETER ve S. A. MURTY (Ed.) Haworth Press, 1996:7-27.


145

EK 1 AFETLERDE SOSYAL HÝZMET KONULU UYGULAMALI ARAªTIRMA ANKET SORULARI

Sayýn sosyal hizmet uzmaný, “17 Aðustos 1999 Marmara ve 12 Kasým Bolu-Düzce depremleri sonrasýnda Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu bünyesinde görev yapan sosyal hizmet uzmanlarý tarafýndan gerçekleºtirilen mesleki uygulamalarýn incelenmesi “ konulu araºtýrmayý sürdürmekteyim. Bu çalýºmanýn temel hedefi, Türkiye’de afet durumlarýnda sosyal hizmet uygulamalarýna yönelik bir durum saptamasýnýn gerçekleºtirilmesinin yaný sýra hizmetlerdeki aksaklýklarýn belirlenerek buna yönelik çözüm önerilerinin geliºtirilmesidir. 1999 yýlýnda Marmara Bölgesinde yaºanan deprem felaketlerinden üç yýl sonra böyle bir çalýºma yürütmemdeki amaç, Türkiye için her zaman güncelliðini koruyan deprem konusunda bugüne deðin sosyal hizmet açýsýndan bütüncül bir çalýºmanýn gerçekleºtirilmemiº olmasýdýr. Bu çalýºmaya anket sorularýna yanýt vererek, görüº ve önerilerinizi aktararak yapacaðýnýz son derece önemli katkýlardan dolayý ºimdiden teºekkürlerimi sunarým. Saygýlarýmla,

TARIK TUNCAY Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Araºtýrma Görevlisi


ANKET SORULARI

146

1- Cinsiyetiniz 1. Kadýn 2. Erkek 2- Yaºýnýz (Belirtiniz):.............. 3- Medeni haliniz 1. Evli 2. Bekar 3. Boºanmýº 4- Sosyal hizmet uzmaný olarak ne kadar süredir çalýºýyorsunuz? (Belirtiniz):.................. 5- Eðitim dereceniz 1. Lisans 2. Yüksek lisans 3. Doktora 6- 17 Aðustos Marmara veya 12 Kasým Bolu-Düzce depreminden ne tür zararlar gördünüz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. Birinci derece yakýnlarýn kaybý 2. Diðer yakýnlarýn kaybý (akraba, arkadaº, komºu vb.) 3. Yaralanma 4. Maddi kayýplar (konut, eºya, para vb.) 5. Diðer(belirtniz).............................................................................. 7- Deprem çalýºmalarýna katýlmadan önce hangi sosyal hizmet kuruluºunda çalýºýyordunuz? 1. Çocuk yuvasý 2. Sokak çocuklarý merkezi 3. Yetiºtirme yurdu 4. Aile danýºma merkezi 5. Toplum merkezi 6. Huzurevi 7. Rehabilitasyon merkezi 8. Ýl müdürlüðü 9. Genel müdürlük 10. Yaºlý danýºma merkezi 11. Gençlik merkezi 12. Diðer( belirtiniz)......................................................................... 8- 1999 yýlý Marmara veya Bolu-Düzce depremleri öncesinde, afetten etkilenen insanlarla sosyal hizmet uygulamasý gerçekleºtirdiniz mi? 1. Evet (hangi afette, nerede çalýºtýðýnýzý belirtiniz)............................. 2. Hayýr 9- Deprem bölgesindeki çalýºmalarýnýz öncesinde “afetin etkileri” konusunda bilginiz var mýydý? 1. Evet 2. Hayýr 9. soruya yanýtýnýz “hayýr” ise lütfen 11. soruya geçiniz


147

10- 9. soruya yanýtýnýz “evet” ise, hangi kaynak veya kaynaklardan bilgi edinmiºtiniz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. SHÇEK’den 2. Lisans ve üstü eðitim sürecinde, okuldan 3. Meslektaºlardan 4. Basýn – yayýn kuruluºlarýndan 5. Çeºitli yayýnlardan (kitap, dergi vb.) 6. Seminer, konferans vb. faaliyetlerden 7. Diðer (belirtiniz)............................................................................. 11- Deprem bölgesine gitmeden önce “afetlerde sosyal hizmet uygulamalarý” konusunda bilgi edindiniz mi? 1. Evet 2. Hayýr 11. soruya yanýtýnýz “ hayýr” ise lütfen 13. soruya geçiniz 12- 11. soruya yanýtýnýz “evet” ise, hangi kaynak veya kaynaklardan bilgi edindiniz?(Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. SHÇEK’den 2. Afetle ilgili önceki çalýºma deneyimlerinden yararlandým. 3. Lisans ve üstü eðitim sürecinde, okuldan 4. Meslektaºlardan 5. Çeºitli bilimsel yayýnlardan (kitap, dergi vb.) 6. Seminer, konferans vb. faaliyetlerden 7. Diðer (belirtiniz)............................................................................ 13- Deprem bölgesindeki çalýºmalarda görevlendirildiðinizi öðrendiðinizde, bu çalýºmada yer alma konusunda istekli miydiniz? 1. Evet 2. Hayýr (Nedenini belirtiniz)............................................................. 14- Deprem bölgesinde hangi illerde, ne kadar süre ve hangi aylar arasýnda çalýºtýnýz? 1. Birinci kez: Çalýºýlan il:.................Çalýºma süresi:.............Hangi aylar arasýnda?..... 2. Ýkinci kez: Çalýºýlan il:.................Çalýºma süresi:.............Hangi aylar arasýnda?..... 3. Üçüncü kez: Çalýºýlan il:.................Çalýºma süresi:.............Hangi aylar arasýnda?..... 4. Dördüncü kez: Çalýºýlan il:.................Çalýºma süresi:.............Hangi aylar arasýnda?..... 15- Bir sosyal hizmet uzmaný olarak, deprem sonrasý sosyal hizmet uygulamalarýnda genel olarak hangi mesleki bilgileri uyguladýðýnýzý düºünüyorsunuz? (Belirtiniz)................................................................................. 16Depremzedelerin ihtiyaçlarýný saptamaya yönelik çalýºmalar yürüttünüz mü? 1. Hayýr 2. Evet (Ne tür çalýºmalar gerçekleºtirdiniz?).......................................


148

17Depremzedelere yönelik psiko-sosyal destek çalýºmalarý yürüttünüz mü? 1. Hayýr 2. Evet (Ne tür çalýºmalar gerçekleºtirdiniz? ).......... 18Deprem bölgesindeki çalýºmalarýnýz süresince meslektaºlarýnýzla yardýmlaºtýnýz mý? 1. Hayýr 2. Evet (Hangi konularda olduðunu belirtiniz)...................................... 19Deprem bölgesindeki çalýºmalarýnýz süresince inceleme, tarama veya araºtýrma faaliyetlerine katýldýnýz mý? 1. Hayýr 2. Evet (Hangi konularda olduðunu belirtiniz)...................................... 20- Depremzedelere sunulan sosyal hizmetler konusunda (toplumsal düzeyde) planlama çalýºmalarýna katýldýnýz mý? 1. Hayýr 2. Evet (Hangi konularda olduðunu belirtiniz)....................................... 21- Depremzedelerin kaynaklara ulaºmasýna yardýmcý oldunuz mu? 1. Hayýr 2. Evet (Ne tür çalýºmalar gerçekleºtirdiniz?)........................................ 22- Depremzedelerin kamusal haklardan yararlanmalarýný saðladýnýz mý? 1. Hayýr 2. Evet (Hangi kurumlarla ve hangi konularda olduðunu belirtiniz)……… 23- Kamu ve sivil toplum örgütleri arasýnda iºbirliði saðladýnýz mý? 1. Hayýr 2. Evet (Hangi kurumlarla ve hangi konularda olduðunu belirtiniz)……. 24- Deprem bölgesine gelen yardýmlarýn daðýtýmýnda çalýºtýnýz mý? 1. Evet 2. Hayýr 25- Deprem yardým çalýºmalarýna gönüllülerin katýlýmýný saðladýnýz mý? 1. Hayýr 2. Evet (Bu amaca yönelik ne tür çalýºmalar yaptýnýz?)………………………… 26- Depremzedelere yönelik bilgilendirme çalýºmalarý yaptýnýz mý? 1. Hayýr 2. Evet (Hangi konularda ne tür çalýºmalar yaptýnýz?)………………………… 27 ile 32 arasýndaki sorulardan deprem bölgesinde mesleki uygulama yürüttüðünüz müracaatçý gruplarý ile ilgili olanlarý yanýtlayýnýz. 27- Depremden etkilenen çocuklara yönelik hangi çalýºmalarý gerçekleºtirdiniz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. Korunmaya ve bakýma muhtaç çocuklarýn tespiti 2. Kurum bakým hizmetleri 3. Koruyucu aile hizmetleri 4. Evlat edindirme hizmetleri 5. Çocuk kulübü hizmetleri


149

6. Kreº ve gündüzlü bakým hizmetleri 7. Diðer hizmetler(belirtiniz)…………………………………………………… 28- Depremden etkilenen ailelere yönelik hangi çalýºmalarý gerçekleºtirdiniz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. Danýºmanlýk hizmetleri 2. Ayni-nakdi yardým hizmetleri 3. Barýnma olanaklarýndan yararlandýrma hizmetleri 4. Ýstihdam hizmetleri 5. Diðer hizmetler(belirtiniz)……………………………………………… 29- Depremden etkilenen gençlere yönelik hangi çalýºmalarý gerçekleºtirdiniz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. Danýºmanlýk hizmetleri 2. Ýstihdam hizmetleri 3. Eðitimle ilgili parasal kaynak saðlama 4. Sosyal beceri geliºtirici faaliyetler (kurslar, eðitim kamplarý vb.) 5. Diðer hizmetler (belirtiniz)……………………………………………………. 30- Depremden etkilenen yaºlýlara yönelik hangi çalýºmalarý gerçekleºtirdiniz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. Korunmaya ve bakýma muhtaç yaºlýlarýn tespiti 2. Kurum bakýmý hizmetleri 3. Danýºmanlýk hizmetleri 4. Sosyal etkinlikler düzenleme 5. Diðer hizmetler (belirtiniz).............................................. 31- Depremden etkilenen özürlülere yönelik hangi çalýºmalarý gerçekleºtirdiniz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. Korunmaya ve bakýma muhtaç özürlülerin tespiti 2. Kurum bakýmý hizmetleri 3. Danýºmanlýk hizmetleri 4. Ayni-nakdi yardým hizmetleri 5. Sosyal etkinlikler düzenleme 6. Rehabilitasyon hizmetleri 7. Diðer hizmetleri (belirtiniz).............................................. 32- Depremden etkilenen kadýnlara yönelik hangi çalýºmalarý gerçekleºtirdiniz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. Danýºmanlýk hizmetleri 2. Eðitim hizmetleri (dikiº, el becerileri geliºtirme faaliyetleri vb.) 3. Ýstihdam hizmetleri 4. Diðer hizmetler (belirtiniz)......................................... 33- Depremin psiko-sosyal etkilerini ortadan kaldýrmak veya hafifletmek amacýyla depremden etkilenen müracaatçý gruplarýndan hangisi/hangileri ile kiºisel çalýºma uygulamasý gerçekleºtirdiniz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. Çocuklar 2. Gençler


150

3. Yaºlýlar 4. Özürlüler 5. Kadýnlar 34- Depremin psiko-sosyal etkilerini ortadan kaldýrmak veya hafifletmek amacýyla depremden etkilenen müracaatçý gruplarýndan hangisi/ hangileri ile grupla çalýºma uygulamalarý gerçekleºtirdiniz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. Çocuklar 2. Gençler 3. Yaºlýlar 4. Özürlüler 5. Kadýnlar 35- Deprem bölgesindeki mesleki uygulamalarýnýz süresince aðýrlýklý olarak ne tür aksaklýklar yaºandýðýný düºünüyorsunuz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz ) 1. Ekonomik yetersizlikler (Parasal kaynak, araç, gereç vb.) 2. Personel eksikliði 3. Afet durumlarýnda sosyal hizmet uygulamasý yürütme konusunda bilgi eksikliði 4. Kamu kurumlarý ile sivil toplum örgütleri arasýnda iºbirliði saðlama güçlüðü 5. Sosyal yardýmlarýn daðýtýmýnda yaºanan güçlükler 6. Ekip çalýºmasýnda karºýlaºýlan güçlükler 7. Ýhtiyaç duyulan kaynaklarý zamanýnda temin edememe 8. Diðer (belirtiniz)............................................................................ 36- Bölgeye gelen yardýmlarýn yeterli olduðunu düºünüyor musunuz? 1. Yeterli 2. Kýsmen yeterli 3.Yetersiz 37- Bölgeye gelen yardýmlarýn daðýtýmý organizasyonunda aksaklýk yaºandýðýný düºünüyor musunuz? 1. Hayýr 2. Evet (Ne tür güçlükler olduðunu belirtiniz)................................. 38- Deprem bölgesindeki diðer profesyoneller ile birlikte ekip çalýºmasýnda yer aldýnýz mý? 1. Hayýr 2. Evet (Bu ekiple ne tür çalýºmalar yaptýnýz?)................................... 38.soruya yanýtýnýz “hayýr” ise lütfen 40. soruya geçiniz. 39- Mesleki uygulamalarýnýz süresince aðýrlýklý olarak kimlerle ekip çalýºmasý yürüttünüz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. Psikolog 2. Çocuk geliºimi ve eðitimcisi 3. Sosyolog 4. Doktor 5. Hemºire 6. Öðretmen 7. Sivil toplum örgütleri temsilcileri


151

8. Güvenlik birimleri 9. Yerel toplum liderleri 10. Diðer (belirtiniz)............................................................ 40- Deprem bölgesindeki mesleki uygulamalarýnýz süresince mesleki çalýºmalarýnýzla ilgili rapor yazdýnýz mý? 1. Evet, her zaman 2. Evet, çoðunlukla 3. Evet, zaman zaman 4. Evet, seyrek olarak 5. Hiç yazmadým 41- Deprem sonrasýnda, afet konulu bir kurs veya eðitim programýndan yararlandýnýz mý? 1. Hayýr 2. Evet Hangi kaynaktan? Ne kadar süre? …......................... ............................. 42- Deprem bölgesindeki mesleki çalýºmalarýnýz süresince duygusal güçlükler yaºadýnýz mý? 1. Evet, her zaman 2. Evet, çoðunlukla 3. Evet, zaman zaman 4. Evet, seyrek olarak 5. Duygusal güçlük yaºamadým 42. soruya yanýtýnýz “hayýr” ise lütfen 45. soruya geçiniz 43- Deprem bölgesindeki mesleki uygulamalarýnýz süresince ne tür duygusal güçlükler yaºadýnýz? (Birden fazla seçenek iºaretleyebilirsiniz) 1. Afetten etkilenenlere yardýmcý olamama hissi 2. Acýma 3. Üzüntü 4. Endiºe 5. Korku 6. Kýzgýnlýk 7. Öfke 8. Diðer (belirtiniz)................................................ 44Karºýlaºtýðýnýz duygusal güçlüklerin mesleki çalýºmalarýnýzý olumsuz etkilediðini düºünüyor musunuz? 1. Evet, her zaman 2. Evet, çoðunlukla 3. Evet, zaman zaman 4. Evet, seyrek olarak 5. Hayýr 45Deprem bölgesindeki mesleki çalýºmalarýnýz süresince yaºadýðýnýz bireysel deneyimlerinizi ve özellikle duygularýnýzý kimlerle paylaºtýnýz? 1. Meslektaºlarla


152

2. Diðer profesyonellerle 3. Ailemle 4. Arkadaºlarla 5. Diðer kiºiler (belirtiniz)........................................... 46- Meslektaºlarýnýzla ya da diðer deprem çalýºanlarý ile deprem sonrasý yaºadýðýnýz duygularý ve bireysel deneyimlerinizi paylaºtýðýnýz grup toplantýlarýnda yer aldýnýz mý? 1. Evet 2. Hayýr 47- Olasý bir afet durumunda afetin etkilediði bölgede çalýºmaya kendinizi hazýr hissediyor musunuz? 1. Evet 2. Kararsýzým 3. Hayýr 48- Deprem bölgesindeki mesleki uygulamalarýnýzýn yeterli olduðunu düºünüyor musunuz? 1. Evet 2. Kýsmen (nedenini belirtiniz)............................................. 3. Hayýr (nedenini belirtiniz)................................................ 49- Deprem bölgesindeki çalýºmalarýnýz süresince mesleki doyum saðladýðýnýzý düºünüyor musunuz? 1. Evet 2. Kýsmen (nedenini belirtiniz).............................................. 3. Hayýr (nedenini belirtiniz)................................................. 50- SHÇEK’in depremden etkilenen insanlara yönelik hizmetlerde yeteri kadar organize olduðunu düºünüyor musunuz? 1. Evet 2. Kýsmen (nedenini belirtiniz)............................................... 3. Hayýr (nedenini belirtiniz).................................................. 51- Afet durumlarýnda sosyal hizmet uygulamalarýnýn daha etkili olmasý yönünde önerileriniz nelerdir?


153

EK 2 ARAªTIRMADA BÝLGÝ TOPLANAN SOSYAL HÝZMET UZMANLARINA ÝLÝªKÝN EK ÇÝZELGELER Ek Çizelge 1: 1999 Depremleri Öncesinde Afet Çalýºmasý Deneyimi Afet Çalýºmasý Deneyimi Afet Çalýºmasý Deneyimi Olan Afet Çalýºmasý Deneyimi Olmayan Toplam

Sayý 124 124

Yüzde 100,0 100,0

Ek Çizelge 2: Medeni Duruma Göre Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma

Medeni Durum Evli Bekar 2= 0,934

Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma Sayý % Sayý %

SD= 1

Ýstekli 73 82,0 26 74,3

p>0,05

Ýsteksiz 16 18,0 9 25,7

Toplam 89 100,0 35 100,0

Ek Çizelge 3: Çalýºma Süresine Göre Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma

Çalýºma Süresi 1-5 yýl 6 Yýl ve Daha Fazla

2= 0,058

Deprem Bölgesinde Çalýºma Konusunda Ýstekli Olma Sayý % Sayý %

SD= 1

Ýstekli 22 81,5 77 79,4

p>0,05

Ýsteksiz 5 18,5 20 20,6

Toplam 27 100,0 97 100,0


Ek Çizelge 4: Sosyal Hizmet Uzmanlarýnýn Deprem Bölgesinde Çalýºma Süresi Gün 1 2 3 7 8 9 10 12 14 15 18 20 22 24 25 28 30 40 60 90 Toplam Aritmetik Ortalama: 16,10

Sayý 1 1 2 3 1 1 48 2 1 15 1 39 1 1 1 1 1 1 1 2 124

154

Yüzde 0,8 0,8 1,6 2,4 0,8 0,8 38,7 1,6 0,8 12,1 0,8 31,5 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 1,6 100,0

Ek Çizelge 5: Depremzedelerin Ýhtiyaçlarýný Saptamaya Yönelik Çalýºmalar Yürütme Evet Hayýr Toplam

Sayý 110 14 124

Yüzde 88,7 11,3 100,0

Ek Çizelge 6: Depremzedelere Yönelik Psiko-Sosyal Destek Çalýºmalarý Yürütme Evet Hayýr Toplam

Sayý 94 30 124

Yüzde 75,8 24,2 100,0


155

Ek Çizelge 7: Deprem Bölgesindeki Çalýºmalar Süresince Meslektaºlarla Yardýmlaºma Evet Hayýr Toplam

Sayý 107 17 124

Yüzde 86,3 13,7 100,0

Ek Çizelge 8: Deprem Bölgesindeki Çalýºmalar Süresince Ýnceleme, Tarama veya Araºtýrma Faaliyetlerine Katýlma Evet Hayýr Toplam

Sayý 85 39 124

Yüzde 68,5 31,5 100,0

Ek Çizelge 9: Depremzedelere Sunulan Sosyal Hizmetler Konusunda Planlama Çalýºmalarýna Katýlma Evet Hayýr Toplam

Sayý 32 92 124

Yüzde 25,8 74,2 100,0

Ek Çizelge 10: Depremzedelerin Ýhtiyaç Duyulan Kaynaklara Ulaºmasýna Yardýmcý Olma Evet Hayýr Toplam

Sayý 107 17 124

Yüzde 86,3 13,7 100,0

Ek Çizelge 11: Depremzedelerin Kamusal Haklardan Yararlanmalarýný Saðlama Evet Hayýr Toplam

Sayý 59 65 124

Yüzde 47,6 52,4 100,0


Ek Çizelge 12: Kamu ve Sivil Toplum Örgütleri Arasýnda Ýºbirliði Saðlama Evet Hayýr Toplam

Sayý 97 27 124

156 Yüzde 78,2 21,8 100,0

Ek Çizelge 13: Deprem Yardým Çalýºmalarýna Gönüllülerin Katký ve Katýlýmýný Saðlama Evet Hayýr Toplam

Sayý 83 41 124

Yüzde 66,9 33,1 100,0

Ek Çizelge 14: Depremzedelere Yönelik Bilgilendirme Çalýºmalarý Yürütme Evet Hayýr Toplam

Sayý 82 42 124

Yüzde 66,1 33,9 100,0

Ek Çizelge 15: Deprem Bölgesine Gelen Yardýmlarýn Daðýtýmýnda Çalýºma Evet Hayýr Toplam

Sayý 68 56 124

Yüzde 54,8 45,2 100,0


157

Ek Çizelge 16: Çalýºma Süresine Göre Düzenli Olarak Rapor Yazma Rapor Yazma Yazan

Çalýºma Süresi 1-5 yýl 6 Yýl ve Daha Fazla 2= 0,982

Sayý % Sayý %

SD=2

32 50,0 28 46,7

Kýsmen Yazan 26 40,6 28 46,7

p>0,05

Yazmayan 6 9,4 4 6,7

Toplam 64 100,0 60 100,0

Ek Çizelge 17: Cinsiyete Göre Deprem Bölgesindeki Çalýºmalar Süresince Mesleki Doyum Saðlama Mesleki Doyum Saðlama Saðlayan


Sayý % Sayý %

27 42,2 21 35,0

SD=2

P>0,05

Kýsmen Saðlayan 28 43,8 31 51,7

Saðlayamayan 9 14,1 8 13,3

Toplam 64 100,0 60 100,0

Ek Çizelge 18: Medeni Duruma Göre Deprem Bölgesindeki Çalýºmalar Süresince Mesleki Doyum Saðlama Mesleki Doyum Saðlama Medeni Durum Evli Bekar 2= 0,437

Saðlayan Sayý % Sayý %

33 37,1 15 42,9

SD=2

Kýsmen Saðlayan 43 48,3 16 45,7 p>0,05


Toplam 89 100,0 35 100,0


Ek Çizelge 19: Çalýºma Süresine Göre Deprem Bölgesindeki Çalýºmalardan Mesleki Doyum Saðlama

158

Mesleki Doyum Saðlama Çalýºma Süresi 1-5 yýl 6 Yýl ve Daha Fazla 2= 1,486

Saðlayan Sayý % Sayý %

10 37,0 38 39,2

SD=2

Kýsmen Saðlayan 15 55,6 44 45,4 p>0,05


Toplam 27 100,0 97 100,0

Ek Çizelge 20: Çalýºma Süresine Göre Deprem Çalýºmalarý Süresince Duygusal Güçlük Yaºama Duygusal Güçlük Yaºama Çalýºma Süresi 1-5 yýl 6 Yýl ve Daha Fazla 2= 0,562

Yaºayan Sayý % Sayý %

15 55,6 46 47,4

SD=2

Kýsmen Yaºayan 11 40,7 47 48,5

p>0,05


Toplam 27 100,0 97 100,0

Ek Çizelge 21: Cinsiyete Göre Meslektaºlarla ya da Diðer Profesyoneller ile Grup Toplantýlarýnda Yer Alma


Grup Toplantýlarýnda Yer Alma Sayý % Sayý %

SD=1

Yer Alan 32 50,0 32 53,3

p>0,05

Yer Almayan 32 50,0 28 46,7

Toplam 64 100,0 60 100,0


Afetlerde sosyal hizmet: 1991 yılı Marmara ve Bolu - Düzce depremleri sonrasında gerçekleştirilen sosyal hizmet uygulamaları

Sosyalizmin ve Sosyal Mücadelelerin Tarihi

Sosyal Demokrasi Gündemi

Kadın Sosyal Sınıfımız

XIV- XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı

1980'li Yıllarda Türkiye'de Sosyal Sınıflar ve Bölüşüm

1991

1991)

Фантастика 1991

CyberView 1991

Din ve Devlet Iliskileri -Teokrasi ve Laiklik

Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar

Textbook - 1991

Sir Arthur Benton, Tome 1 : Opération Marmara

Искатель. 1991. Выпуск №2

«Если», 1991 № 01

block_francesca_lia-1991-witch_baby-v3.0

Цейхгауз. 1991. № 11

Soviet chess, 1917-1991

Gazzalî ve Şüphecilik

Anayasa ve İdare Hukuku

Cevdet Bey ve Ogullari

Suç Ve Ceza

Wittgenstein Ve Dilin Sınırları

Avrupa ve Biz

1917: öncesi ve sonrası

Dil ve Zihin

Modernleşme, Kemalizm ve demokrasi

Turkiye'de Islam ve laiklik

Искатель. 1961-1991. Антология

Горьковский хоккей - 1990-1991

Afetlerde sosyal hizmet: 1991 yılı Marmara ve Bolu - Düzce depremleri sonrasında gerçekleştirilen sosyal hizmet uygulamaları

Sosyalizmin ve Sosyal Mücadelelerin Tarihi

Sosyal Demokrasi Gündemi

Kadın Sosyal Sınıfımız

XIV- XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı

1980'li Yıllarda Türkiye'de Sosyal Sınıflar ve Bölüşüm

1991

1991)

Фантастика 1991

CyberView 1991

Din ve Devlet Iliskileri -Teokrasi ve Laiklik

Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar

Textbook - 1991

Sir Arthur Benton, Tome 1 : Opération Marmara

Искатель. 1991. Выпуск №2

«Если», 1991 № 01

block_francesca_lia-1991-witch_baby-v3.0

Цейхгауз. 1991. № 11

Soviet chess, 1917-1991

Gazzalî ve Şüphecilik

Anayasa ve İdare Hukuku

Cevdet Bey ve Ogullari

Suç Ve Ceza

Wittgenstein Ve Dilin Sınırları

Avrupa ve Biz

1917: öncesi ve sonrası

Dil ve Zihin

Modernleşme, Kemalizm ve demokrasi

Turkiye'de Islam ve laiklik

Искатель. 1961-1991. Антология

Горьковский хоккей - 1990-1991

Recommend Documents