1908 Devrimi

t. !

AYKUT KANSU 19551te Münih'te doğdu. 1973te ODTCrde başladığı siyaset bilimi eğitimini 1977de Boğaziçi Üniveısitesi'nde tamamladı. Doktora eğitimini ABD'de MİTCambridge'de yaptı. 1987"de New Perspeciives on 1urkey delgisinin kurucu editörlüğünü yaptı. 1991'den beri ODTÜ Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü'nde öğretim üyesidir. Yakın dönem Türk siyasal hayatı üzerinde çalışmalarını sürdürüyor. 1908 Devrimi, İngilizce olarak Hollanda'da J.Brill (Leiden) Yayınevi'nce yayınlanacaktır.

İletişim Yayınları 2 7 8 • A r a ş t ı r m a - I n c e l e m e Dizisi 5 2 ISBN 9 7 5 - 4 7 0 - 5 0 9 - 7 © 1 9 9 5 İletişim Yayıncılık A. Ş. 1. BASKI 1 9 9 5 , İstanbul

KAPAK Ü m i t Kıvanç DtZGl Haluk Karabatak UYGULAMA H ü s n ü Abbas - Suat Aysu ; DÜZELTİ Ayda Erbal KAPAK BASKISI Sena Ofset İÇ BASKI ve CİLT Şefik Matbaası

iletişim Yayınları Klodfarer Cad. İletişim H a n No. 7 Cağaloğlu 3 4 4 0 0 İstanbul Tel: 2 1 2 . 5 1 6 2 2 6 0 - 6 1 - 6 2 • F a x : 2 1 2 . 5 1 6 1 2 5 8

AYKUT KANSU

1908 Devrimi Elusive Transformation: The Revolution of 1908 in Turkey ÇEVİREN Ayda

Erbal

IÇINDEKILER

Önsöz

.'.

ıx

BİRİNCİ BÖLÜM Türk Tarihçiliğinde 1908 Devrimi Üzerine Birkaç Söz

1

İKİNCİ BÖLÜM

1906-1907 Vergi Ayaklanmaları: 1908 Devrimi'ne Giriş.......

35 '

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

97

23 Temmuz 1908 Devrimi DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Eski Rejimin Düşüşü ve Yeni Rejimin Kuruluşu

155

BEŞİNCİ BÖLÜM

Yeni Rejime Muhalif Güçler

217

ALTINCI BÖLÜM

1908 Genel Seçimleri

271

EK 1

1908 Genel Seçimleri

357

EK2

Meclis-i A y a n Üyeleri

429

Bibliyografya

443

Dizin

;

465 \ \

i

"Bugün 23 Temmuz - eski 10 Temmuz. Meşrutiyet bayramı, yavrum. Onyedi sene evvelki bugün Basra körfezinden Adriyatik denizine kadar bütün bir büyük vatan bu sihirkâr kelimenin tesir-i füsunu ile titremişti. Meşrutiyet, Sultan Hamid'in korku bilmeyen istibdadını yıkabilen İttihat ve Terakki'nin memlekete bahş ve ihda ettiği bu yeni idare ne emellerle, ne ümitlerle tev'em olarak doğmuştu! Dahilde nihayetsiz buhranlar, vatandaşların ve kardeşlerin vücuda getirdikleri buhranlar, haricin nihayetsiz entrikaları bu emelleri birer birer söndürdü. Memleketin asırlardan beri görmediği bir namuskâr idareyi tesis etmek için gece gündüz çalışan bizler her dakika karşımızda ne mâniler, ne engeller gördük! Her mağlubiyet, her ümidin sukutu kalbimizin, benliğimizin bir parçasını beraber götürdü. Fakat bu memleket efradına insan gibi yaşamak hakkını ve hattâ hissini biz verdik. Türk milletini, Türk mefkûresini İttihat ve Terakki doğurdu. Bununla, ve başımızı arkamıza çevirdiğimiz zaman e f al ve harekâtımızda namustan, istikametten, hubb-u vatandan başka bir saik görmemekle iftihar ediyoruz. Bu bizim en büyük zevkimizdir. Bugün memleketi idare edenler âtiyen şöyle dursun, hâlen bile bunu söyleyemezler! Bu hususta insanı ürpertecek bir rücu var. Dünün ve bugünün tarihini yazacak olan senin bîtaraf neslin, ümit ederim ki, hâdisatı hakikat aynasıyla görecek ve bu devrin çok muğlak ve müşevveş olan tarihini bihakkın yazacaktır." 23 Temmuz 1925, Perşembe MEHMED CAVİD BEY 1

]. Mehmed Cavid, Şiar'ın Defteri şim Yayınlan, 199"5), s.126.

[Yayma hazırlayan Şiar Yalçın] (İstanbul: İleti-

ÖNSÖZ

Her ünlü ressam gibi, 1901 yılında yoksulluk içinde ölecek olan Paul Gauguin, her şeyi geride bırakarak 1895 yılında -ikinci ve son defa- Tahiti'ye gittiğinde, orada yaptığı resimlerden birine çok manidar bir isim verdi: "D'oü venonsnous? Que sommes-nous? Oü alloııs-nous?" ["Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?"] 1897 yılında yaptığı bu resmin bçnim üzerimde oldukça derin bir etkisi var. Başka sanat dallarında ve resimde başka dönemlerde olduğu gibi, İzlenimcilik akımı koleksiyonu açısından da çok zengin olan Boston Museum of Fine Arts'da Paul Cezannelar, Edgar Degaslar, Vincent Van Goghlar, Claude Moneller, Camille Pisarrolar, Pierre Auguste Renoirlar, Alfred Sisleylcr ve diğerleri arasında tüm bir duvarı kaplayan bu büyük tablo on küsur yıl boyunca sık sık ziyaret edip karşısında uzun dakikalar geçirdiğim bir eser. Renklerinin zenginliği ve yapılışındaki ustalığın yanısıra, beni müzeyi her gezişimde kendine çeken en temel özelliği Gauguin'uı sorduğu bu soru olmuştu. Bu soru beni de son derece yakından ilgilendiriyordu; çünkü ben de o sıralar, başka bir bağlamda, aynı soruyu modern Türkiye tarihini incelerken sormaktaydım: "Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?" Bu sorulara o zamana kadar

verilmiş olan alışılagelmiş yanıtlar beni tatmin etmekten uzaktı. Edward H. Carr'ın söylediği gibi, verdiğimiz yanıtların sorduğumuz sorulara bağlı olarak şekillendiğini kabul edersek, bu soruların yanıtının da o zamana kadar verilmiş olan yanıtlardan farklı olması gerektiğini düşünmekteydim. Modern Türkiye tarihi üzerine sorduğum sorulara yanıt bulmam yıllarımı aldı. En masum ve yanıtlanması kolay gibi gözüken soruların yanıtlarının hiç de kolaylıkla verilemediğini bana yaşadığım tecrübeler gösterdi. Akademik -ya da başka bir deyimle, 'bilimsel'- bakış açılarının şekillendirdiği açıklama tarzları ile benim sorularım arasında bir uyum tutturmak çoğu zaman mümkün değildi. Benim açımdan son derece önemli ve sorulması gerekli olan sorulara akademik çevrelerce verilen yanıtlar merakımı gidermekten uzaktı. Akademik yaşamının yarısını düzenli olarak State University of New York at Binghamton'da geçiren Çağlar Keyder ve University of Massachusetts at Boston'da tarih profesörlüğü yapan Feroz Ahmad ile yıllar süren görüşmelerimiz sonunda vardığımız nokta, tezlerimin ilginç' olduğu, fakat kabul edilmesi için yeterli kanıt olmadığı yönündeydi. Kütüphanelerdeki araştırmalarım sonucu bulduğum kanıtlar resmî tarih anlayışı ile onun çeşitlemelerine uygun düşmediği oranda 'kamt' sayılmıyordu. Olguların kanıt sayılabilmesi için gereken kıstas acaba neydi? Önce kendimi, sonra da başkalarını bu olguların anlamlı olduğuna inandırabilmem ve tezimi desteklemek—ya da karşıt tezi çürütebilmek—için yeterli ve kabul edilebilir hale getirebilmem için belki olabildiğince fazla kanıt toplamam gerekiyordu. Bu konuma düşürülmüş olmam sonucu neredeyse bir 'olgu fetişisti' haline geldim! Kaldırıp altına bakmadığım taş neredeyse kalmadı. Bakamadıklarım ise beni bugün bile rahatsız ediyor.

i

Olguları en rahat bir biçimde - n e yazık ki- yurtdışında toplayabildim. Dünyanın en büyük birkaç kütüphanesinden birine sahip olan Harvard University ile organik bağımın olması ve doktora eğitimimi yaptığım Massachusetts Institute of Technology'de istediğim her imkâna sahip olabilmem sonucu isteyip de göremediğim çok az belge, gazete, kitap, broşür, harita, vesaire kaldı. Bana bu ayrıcalığı son derece doğal bir şekilde sağlayan Harvard University'de The Harry Elkins Memorial Library ve Lamont Library, Harvard Business School'da Baker Library, Massachusetts Institute of Technology'de Charles Hayden Memorial Library ve Dewey Library ile Boston'da Boston Public Library çalışanlarına teşekkür borçluyum. Bu kütüphanelerdeki kaynaklar olmasaydı yaptığım çalışma çok verimsiz kalabilecekti. Bu kütüphanelere ek olarak, Washington'daki Library of Congress bulamadığım kaynakları en kısa sürede bana sağladı. Friedrich Ebert Vakfı'nm verdiği bir bursla 1991/1992 Kışı'm Almanya'nın değişik şehirlerindeki kütüphane ve arşivlerde geçirdim. Bonn'daki Bundesarchiv'de Alman Dışişleri Bakanlığı'nın arşivlerini taradım ve PTT'nin dikkatsizliği yüzünden Ankara'da kaybedilecek olan oldukça çok ye önemli belge buldum. Bunların ne yazık ki çok az bir kısmı kitaba girebildi. Potsdam'daki konsolosluk raporlarında Türkiye'nin ekonomik durumuna ilişkin -daha önce Şevket Pamuk'un da görmüş olduğu- epeyce belgeye baktım. Fakat bu kitap açısından en yararlı bilgileri Berlin'deki Amerika-Gedenkbibliothek'den sağladım. Bu kütüphanedeki Berlin gazeteleri koleksiyonundan merakımı tatmin edecek miktarda gazeteye bakabildim. Yine Berlin'deki Staatsbibliothek PreuBischer Kulturbesitz ve Humboldt-Universitât kütüphanelerinde eksiklerimi tamamlayan kaynaklar buldum. Ankara'daki Amerikan Kütüphanesi'nde bulunan Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanlığı arşiv belgele.

I

.

I

li ı j | •

'

xı

rini kullanmamda bana çok yardımları dokunan kütüphanecileri anmadan geçemeyeceğim. Keza, Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve Bilkent Üniversitesi kütüphanelerinde gördüğüm hüsnükabule teşekkür ederim. Ankara'daki Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi, Milli Kütüphane ve Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi de kullanabildiğim -kütüphaneler arasında yer aldı. Freie Universitât Berlin ve Münih'te Ludwig-Maxımilian Universitât bana fikirlerimi Türkiye üzerine çalışmalar yapan öğrencilerine anlatma ve tartışma olanağı sağladı. Akademik tartışma ortamının oldukça kısıtlı olduğu gözönüne alınırsa, bu fırsatların batıa sağlanmasında çok önemli rolleri olan Freie Universitât Berlin profesörlerinden Barbara Kcllner-Heinkele ve Ludwig-Maximilian Universitât profesörlerinden Suraiya Faroqhi'ye teşekkür etmeyi özellikle . bo.rç bilirim. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü'ndeki öğrencilerim, gösterdikleri ilgi ve merakla, bu kitabın bir an önce basılması için beni her fırsatta sıkıştırdılar. Eğer Gauguin'in "Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?" sorusunu öğrencilerim de aynı merakla sormaşalardı, bu kitabın basılmasının pek de önemi olmayacaktı. Bu soru çok önemli; çünkü eğer bu soruları sormuyor olsaydık, 1908 Devrimi'nin ne olduğunu belki hâlâ an-. tayabilmiş olmayacaktık. Birçoğumuz, tıpkı Amerikalıların 4 Temmuz'u, Fransızların 14 Temmuz'u gibi, bizim de bir 23 Temmuzumuzun olduğunu ve biı günün bir zamanlar 'Hürriyet Bayramı' olarak kutlandığını bilmiyor. 'Bir zamanlar' bugün bize sanki çok uzakmış ve gerçek değilmiş gibi geliyor. Oysa ki, Türkiye'de 1908 Devrimi'ni gerçekleştirenler, 8 Temmuz 1909 günü kabul ettikleri bir yasa ile 10 Temmuz'u -yani, 23 Temmuz'u- bayram olarak ilân etnıişxıı

ler ve 'Hürriyet Bayramı' olarak kutlanmasını gelenek haline getirmişlerdi.2 Fakat gelenekler yıkılmak içindir. 'Hürriyet Bayramı' geleneğini yıkmak da 1908 Devrimi ile kurulan liberal demokratik rejimin yerine 29 Ekim 1923 tarihinde başka bir siyasal rejimi yerleştiren Kemalistlere nasib oldu. Başvekil İsmet İnönü Türkiye Cüriıhuriyet Başvekâlet Muamelât Müdürlüğü Sayı 6 / 1 4 3 3 ve 13 Mayıs 1935 tarihli yazısı ile 'Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun Layihası'm Meclis'e sunduğunda gelenek sona ermişti. Bu layiha gerekçesinde şunları okuyoruz: "Bütün Türk vatandaşlarının müştereken en derin sevinç heyecanı duydukları gün şübhesizdir ki Cümhüriyetin ilân edildiği gündür. Çünkü Türk milleti benliğine o gün kavuşmuş ve Türkiyenin terakki ve yükselme devri o gün başlamıştır. Hususî düşüncesi ve akidesi ne olursa olsun her vatandaşın beraberce bayram ellikleri ulusal gün o gündür. Onun için kanunun maddesile fsicj yalnız 29 birinci teşrin [Ekim] günü ulusal. bayram günü olmak üzere kabul edilmiştir."3 18 Mayıs'ta Dahiliye Encümeni'ne havale edilen layiha, 25 Mayıs'ta Dahiliye Encümeni'nin mazbatası ile birlikte Meclis'e geldi ve 27 Mayıs'taki Otuzbirinci İnikad'ta tasan kısa bir görüşmeden sonra ikiyüzellibir oyla kabul edildi.4 Bu yasanın Dördüncü Maddesi ile "25 Haziran 1324 [8 Temmuz 1909] tarihli, 23 Nisan 1337 [1921] tarih ve 112 numaralı, 24 llk-

2

2 5 Haziran 1 3 2 4 / 8 Temmuz 1909 tarihli, "Her Sene On Temmuz" [23 Temmuz I Tarihinin Âyacl-ı Rcsmtyc-i Osmaniye'den Addine Dair Kaııün," Döstuı; İkinci Tertip, Cilt 1: 10 Temmuz 1 3 2 4 - 2 9 Teşrin-i Evvel 1 3 2 5 (İstanbul: Matbaa-i Amire, 1 3 2 9 11913]), s.351.

3

S. Sayısı: 130, "Ulusal Bayram vc Genel Tatiller Hakkında Kanun Layihası ve Dahiliye Encümeni Mazbatası ( 1 / 1 8 4 ) , " Türkiye Büyük Millet Mecİtsi Zabıt Ceridesi, Devre: 5, Cilt: 3 [2 Mayıs-30 Mayıs 1 9 3 5 ] (Ankara, 1 9 3 5 ) içinde.

4

Kanun hakkındaki görüşme için bkz., "27 Mayıs 1 9 3 5 , Otuzbirinci lnikad,", Türkiye Büyük Mileı Midisi Zabıt Ceridesi, Devre: 5, Cilt: 3, ss.302-304.

teşrin [Ekimi 1339 [1923] tarih ve 362 numaralı, 19 Nisan 1341 [1925] tarih ve 628 numaralı, 1 Nisan 1926 tarih ve 795 numaralı kanunlarla, 2 Ikincikânun [Ocak] 1340 [1924] tarih ve 394 numaralı Hafta Tatili Kanunu'nun birinci maddesinin son fıkrası kaldırılmıştır."5 Oysa ki, Ittihad ve Terakki Çemiyeti'nin hayatta kalabilen kadrosunun Ankara İstiklâl Mahkemesi tarafından liberallikle suçlanarak asıldığı 1926 yılından sonra bile 'Hürriyet Bayramı' aynı coşkuyla olmasa bile hâlâ kutlana gelmekteydi. 1929 yılında M illiyet gazetesi bayram hakkında şunları yazıyordu: "23 Temmuz Bayramı münasebetiyle Ankara fevkalâde bir surette donanmıştır. Tenvir edilen binalar arasında bilhassa Hukuk Mektebi, yeni Ziraat Bankası binası çok göze çarpıyordu. Hilâliahmer tarafından gece Marmara Parkı'nda verilen garden-parti çok muntazam olmuş, Ankara'nın ileri gelen mahafiline mensup bir çok aileler iştirak etmişlerdir. ... Gazi Hazretleri de garden-partiye iştirak etmişler ve eğlenceye şeref vermişlerdir. ... Sabaha kadar devam eden garden-partide atılan havai fişenkleri şehrin her tarafından görülmektedir. Şehirde halk sokaklarda dolaşmaktadır. Eğlence mahalleri doludur."6 1930 yılındaki kutlamaları veren Akşam gazetesi bir bakıma gelecek günlerin habercisiydi: "Yirmiiki sene evvel bugün meşrutiyet ilan edilmiş ve hürriyet yoluna doğru ilk adım atılmıştı. 10-23 Temmuz bir inkılâbın başlangıcı olmakla beraber bu inkılâp tam değildir. Hakiki hürriyet ve inkılâp adımlar ancak büyük Gazi'nin rehberliği altında atılmıştır. Bununla beraber 10-23 Temmuz daima hatırda

5 Kanun No.2739, 2 7 Mayıs 1 9 3 5 tarihli "Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun," Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 16, s . 1 1 7 1 . 6

"Son Haberler," 2 4 Temmuz 1 9 2 9 , Çarşamba, Milliyet,

xiv

s.l.

tutulacak bir tarihtir. Bugün bu münasebetle resmî daireler kapalıdır ve her taraf bayraklarla donanmıştır."7 Milliyet gazetesi 1932 yılında 23 Temmuz'un yirmibeşinci yılına girmesini coşkuyla anıyordu: "Bugün uzun seneler devam eden mukadder ızdırap ve mücadelelere rağmen, milletin kendisine selamet yolunu açmağa muvaffak olduğu günün yıldönümüdür. 10-23 Temmuzun Türk tarihindeki yeri, milletin sözünü ilk defa yükselttiği ve dinlettiği gün olmasındadır. Hepimiz yirmibeş sene evveli ve o günkü sevinci hatırlarız. Şu var ki, memleket bu yirmibeş sene içinde başka hiçbir memleketin görüp geçirmediği en müthiş badireleri, en kanlı maceraları gördü, geçirdi. Emsalsiz canlılığı ve kahramanlığı ile yaşadığı en kara günlerde bile ümidini kaybetmedi ve azmi onun asil varlığının yükseleceği yolun başına getirdi. Her gün bizden ne kadar uzaklaşsa da, biz 10-23 Temmuz'un hamlesini daima tebcil edeceğiz."8 24 Temmuz tarihli Milliyet ise bayramın nasıl kutlandığını anlatıyordu: "Türkiye'de istibdada nihayet veren millî hareketin ilk adımı fiilen atıldığı günün, 10-23 Temmuz gününün, yirmibeşinci yıldönümü dün istanbul'da ve memleketin her tarafında tesit edilmiştir. Bu münasebetle, şehrin her tarafı, binalar, vapurlar, tramvaylar, vesair nakil vasıtaları bayraklarla donatılmış, gece resmî binalarda tenvirat yapılmıştır. Devair ve müessesatı resmiye ile millî bankalar ve müessesatı maliye de dün tatil yapmışlardır."9 Cumhuriyet Halk Fırkası'nın yarı-resmî yayın organı Cumhuriyet 1933 yılındaki 23 Temmuz Hürriyet Bâyramı'nı okurlarına şöyle duyuruyordu: "Bugün Hürriyet inkılâbının yirmibeşinci yıldönümü. Bir çeyrek asır evvel hürriyetine

7

" 1 0 - 2 3 Temmuz," 2 4 Temmuz 1 9 3 0 , Perşembe, Aksam, s . l .

8

"10-23 Temmuz," 2 3 Temmuz 1932, Cumartesi, Milliyet, s . l .

9

"Dünkü Bayram," 2 4 Temmuz 1932, Pazar, Milliyet., s.6.

ve istiklâline eşeren {sic, erişen] Türk milleti, Avrupa'da çalışan münevverlerin ilhamile [sic], Saray ve saltanat istibdatına ilk darbeyi o gün vurmuştur. O gün: 10 Temmuz [l]324-23 Temmuz 1908. O gün bugün, millî hakimiyet ve millî istiklâl, zaman zaman, içeriden ve dışarıdan sinsi veya açık tehditlere, hücumlara uğradı. Fakat Gazi Mustafa Kemal haricî düşmanlara karşı millî istiklâli, dahilî düşmanlara karşı da millî hürriyet ve hakimiyeti temin ederek milletin iradesini sarsılmaz temeller üzerine kurdu, inkılâbımıza en geniş hudutları içinde yepyeni bir yol açtı. ... Milletin hürriyetine bipâyan olmaktan başka hudut tanımayan Gazile [sic] birlikte, bugün 1908'de tohumu atılan bir inkılâbı yetiştirmek, büyütmek, kocaman bir çmar gibi yükselterek dallarının gölgesinde halka rahat ve huzur vermek, geniş nefes aldırmak için çalışıyoruz. Siyasi rüştümüzün en büyük hedeflerinden biri de budur." 10 1934 yılında artık Hürriyet Bayramı'njn kutlanması haberi Milliyet gazetesinde eski günlerdeki gibi coşkuyla ve birinci sayfadan verilmiyordu: "Bugün 23 Temmuz millî bayramıdır. Bu münasebetle bugün resmî daire ve müesseseler kapalı bulunacak, şehir donatılacak, küçük mektepliler Himayeietfal rozeti dağıtacaklardır."11 24 Temmuz tarihli Milliyet, bayramın artık heyecanını yitirdiğine kanıt oluşturacak şu gözlemi yapıyordu: "Hava sıcak olduğu için halk tatilden istifade ederek sayfiye ve gezme yerlerine gitmiştir."12 1935 yılında 23 Temrrçuz artık 'Hürriyet Bayramı' değildi. Artık yetişecek kuşaklar o günden sonra 23 Temmuz'uıı Türkiye'de kutlanılan bir gün olduğunun farkına bile varmayacaktı. Yarı-resmî Cumhuriyet gazetesi son fırsatı kaçıı10 "23 Temmuz: Hürriyet Bayramı.'' 2 3 Temmuz 1 9 3 3 , Pazar, Cumhuriyet, s. 1. I i "Müteferrik Haberler," 2 3 Temmuz 1934, Pazartesi, Milliyet, s..5, 12 "Şehir Haberleri," 24 Temmuz 1934, Salı, Milliyet, s.3.

mayarak timsdh gözyaşlarını esirgemedi: "23 Temmuz, bu yıla gelinceye kadar, ulusal bayram günlerinden biri idi, fakat tatil ve bayram günlerini tayin eden yeni kanunda, 23 Temmuz ulusal bayramlar arasından çıkarılmıştır. Onun için, bugün, her sene yapılması mutad olan bayram töreni ve kutlaması yapılmayacaktır. Bayram yapılmamakla beraber, 23 Temmuz ulusun saltanata karşı ayaklandığı, kuvvetini gösterdiği ve hakkını kurtardığı bir gün olduğu için. Türkün hatırlanmağa değer tarihî günlerinden biridir."13 Bu kitabın ortaya çıkmasında çok kimsenin emeği geçti. İlk .sırada İletişim Yaymevi'nin Ankara temsilcisi Tanıl Bora'nııı adını anmam gerekiyor. Beni profesyonel bir yayımcı olarak sürekli sıkıştıran, tanıdığı mühletleri aşınca'gerekli önlemleri alarak işin tavsamasına izin vermeyen ve zorunlu olarak tatsız olan bu işi hiçbir tatsızlığa meydan vermeden gerçekleştiren oydu. Geçen yaklaşık bir yıllık süre bana sağlam bir dost kazandırdı. Orta Doğu Teknik Üniversitesi'ndeki lisans eğitimim sırasında hocam olan Selim İlkin bu çalışmanın bir bakıma 'fikir babası' sayılabilir. Kendisinin ve İlhan Tekeli'nin modern Türkiye tarihi üzerine yaptıkları ortaklaşa çalışmalar benim için erişilmesi zor, ama gerekli birer hedef olarak her zaman karşımda durdu. Benim çalışmalarıma gösterdikleri ilgi ve sürekli teşvik en sonunda onları bıktırmadan sonuca ulaştı. Böylelikle, büyük bir sorumluluktan kendimi kurtarmış oluyorum. Yaptığım işin hemen hemen her aşamasında benden eleştirilerini esirgemediler. Eğer bu eleştirilerin bir kısmım dinlemediysem ve onların yorumlarına katılmadıysam -yani, 'akl-ı selim'e uymadıysam- bu benim dik başlılığımdan kaynaklanıyor.

13 " 2 3 Temmuz," 23 Teııııııuz 1935, Salı, Cumhuriyet,

s.l.

Bana bu çalışmayı ortaya çıkarma azmini veren ve beni etkileyen iki isim daha vermem gerekirse, hiç kuşkusuz bu iki isim University of Massachusetts at Boston profesörlerinden Feroz Ahmad ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi profesörlerinden Sina Akşin olacak. Her ikisi de yaptığım çalışmaya destek vermekle beraber, sonuçlarından hoşnut olmadılar. Eğer Sina Akşin, Feroz Ahmad'in Arlington'daki evinde bana yıllar önce yarı şaka, yarı ciddi, "şu tezini bitir de bir görelim" demeseydi belki de bu işe azimle sarılmayacak ve bir 'olgu fetişisti' olmayacaktım. Her ikisini de anlattığım hikayeye inândırabilmek uğruna epeyce cefa çektim. Dolayısıyla, onlarsız bu noktada olamazdım. Beni maddî ve manevî olarak destekleyen hocalarım arasında Massachusetts Institute of Technology profesörlerinden Suzânne Berger ve Philip S. Khoury ile Harvard University profesörlerinden David S. Landes'i anmadan geçemeyeceğim. Başa çıkılmaz boyutlara ulaşan tezi yazarken bana destek olmasalardı belki de umutsuzluğa kapılıp yan yolda projeden vazgeçerdim. 1908'den başlayarak 1950 yılına kadar getirmek istediğim hikayeyi Suzanne Berger ağırlığını kullanarak 1930 yılında kestirmeseydi hâlâ tez yazıyor olabilirdim ! Ve eğer, kelimenin gerçek anlamıyla bir bilim adamı olan Fatma Mansur Coşar ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ekonomi Bölümü öğretim üyelerinden Huricihan Islamoğlü-lnan beni zorlamasalardı, bu tez Massachusetts Institute of Technology'nin tozlu raflarında bitkisel hayata geçmiş olabilirdi. . Bu çalışma, 1990 yılında Massachusetts Institute of Technology, Department of Political Science tarafından kabul edilen doktora tezinin yaklaşık beşte birinin genişletilmiş kısmıdır. Bu beşte birlik bölümü İngilizceden çeviren öğrencim Ayda Erbal çok titiz davranarak düzgün bir Türkçeyle metni şimdiki durumuna getirdi. Kendisinin profes-

yonel çalışması olmasaydı okunabilir bir metni benim basılabilir bir duruma getirmem epeyce zamanımı alabilirdi. Bu arada, özgün metinde yapılan değişiklik ve eklemeler için neredeyse bir gönüllü ordusu oluşturan öğrencilerim bana yardım etti. Mezun olan öğrencilerimden Ali Durhaiı ve Levent Tekinbaş 1908 yılının Türkçe gazetelerini tarayarak seçimler hakkında daha kapsamlı bilgiler elde etmemi sağladılar. Mezun olan başka bir öğrencim -Mesut SoydanBahaeddin Şakir'in Milliyet gazetesinde 1934 yılında çıkmış olan anılarını topladı. Lisans öğrencilerim Albora Aydm ve Alev Patlak ile Yüksek Lisans öğrencilerim Volkan Aytar, Seçil Deren, Özgür Gökmen ve Kemal tlikçi büyük bir özveriyle Ankara'daki kütüphanelerde olağan karşılanması gereken 'işkence'yi göze alarak eksik bilgileri tamamladılar. Yine Yüksek Lisans öğrencim E Hasan Arol beni şaşırtarak, yalnızca bu bölümü değil, bütün tezi baştan sona dikkatle okudu ve benim için son derece faydalı saptamalarda bulundu. Fakat, bana yardım eden öğrencilerim arasında Ayda Erbal ile birlikte en büyük sorumluluğu taşıyan Haluk Û. Karabatak oldu. Projenin başlangıcından bitişine kadar benimle birlikte -ve kendi başına- gezmediği kütüphane, okumadığı kitap, görmediği gazete ve dergi kalmadı. Benim gözümden kaçanlar hep onun dikkatli ve affetmez gözüne takıldı, ileride meslektaşım olmasından gurur duyacağımdan hiçbir kuşkum yok.

BİRİNCİ BÖLÜM

Türk Tarihçiliğinde 1908 Devrimi Üzerine Birkaç S ö z

Bu kitapta 1908 Devrimi ve bu Devrim'e giden yolun hikâyesi anlatılmaktadır. Modern Türkiye tarihinde 1908 yılı ilk defa olarak meşrutî monarşinin kurulduğu, hükümetin yalnızca halk tarafından seçilmiş bir meclise karşı sorumlu olduğu ve, dolayısıyla, mutlakiyetçi monarşinin ve mutlakiyetçi monarşiye hizmet eden bir sivil ve askerî bürokrasinin gücünün siyasal süreçten dışlanmaya çalışıldığı bir dönemin başlangıç noktası olması bakımından son derece önemlidir. Belleğimizi zorlarsak, Türkiye siyasal tarihinde 1908'den önce böyle bir dönemin olmadığını görürüz. 1876'daki anayasal hareket yalnızca mutlakiyetçi monarşiye çeki-düzen veren bit hareketten başka bir şey değildi; çünkü, amaç buydü ve daha fazlası istenmiyordu. 1876 yılında Padişah tarafından kabul edilen Kanun-u Esasi, Avrupa'nın en tutucu anayasaları örnek alınarak hazırlanmıştı ve hazırlanışmdaki kurumların görüşleri doğrultusunda, siyasal gücü monarşi ile bürokrasi arasında paylaştırmaktan . ibaretti.1 Meclis-i Mebusan'm rolü oldukça kısıtlıydı ve hal1

Coşkun Üçok, " 1 8 7 6 Anayasasının Kaynakları," ss.1-25; ve Tarık Zafer Tuııaya, " 1 8 7 6 Kanun-ı Esasisi ve Türkiye'de Anayasa Geleneği," ss. 27-29. Aynen

\

km istemlerini bir nebze temsil etse bile, anayasal düzenleme içindeki yeri monarşi ve bürokrasiden sonra gelmekteydi. Meclis'in feshi de Padişah'a tanınmış bir hak olduğundan, çalışmaları üzerinde her zaman bir üst makamın ağırlığı ve baskısı bulunmaktaydı, Heyet-i Vükela -yani, Bakanlar Kurulu- Meclis-i Mebusan'a değil, doğrudan doğruya Padişah'a karşı sorumluydu. Zaten, kabine üyeleri atanırken, seçim Meclis-i Mebusan'a değil, Padişah'a bırakılmıştı. İki meclisli bu anayasal düzende, tüm üyeleri Padişah tarafından atanan bir Meclis-i Âyan -yani, Senato- bulunmaktaydı ki, bu meclisin yetkileri seçimle işbaşına gelen Meclis1 Mebusan'dan daha fazlaydı. Kanun-u Esasi'yi yorumlamak da dahil olmak üzere yönetim üzerinde baskı oluşturabilecek bir çok yetki ile donatılmıştı.2 Amaçlan ve yapısı itibarıyla liberal demokratik olmak bir yana, liberal bile olmaktan çok uzak olan bu anayasal rejim yine de Sultan Abdülhamid ve bürokrasisinin hoşuna gitmemiş olacak ki, Türkiye'nin olağanüstü bir durum içinde -yani, Ruslarla yapılmakta olan savaşla meşgul- olması, kısıtlı yetkilerini aşma çabasında olan Meclis-i Mebusan'ı 'tatil' etmek için yeterli neden olarak görülmüş ve Kanun-u EsaSi, 14 Şubat 1878'de, tozunun silkelenerek tekrar yürürlüğe konulmak üzere 24 Temmuz 1908'e kadar güvenlik içinde korunacağı bir rafa kaldırılmıştı. İşte, Türk siyasal hayatında 1908'den önce yaşanmış olan tek deney buydu ve liberal bir devrim olmaktan çok uzaktı.

bkz., Tarık Zafer Tunaya, "Midhat Paşa'nın Anayasa Tasarısı: Kanun-ı Cedid," ss.30-31. 1876'daki siyasal durum ve anayasal hareketle ilgili en önemli kaynaklardan biri şudur: Robert Devereu*, The First Ottoman Constitutional od: A Study of the Midhat Constitution and 2

Peri-

ParUament

Coşkun Üçok, " 1 8 7 6 Anayasasının Kaynaklan," ss.1-25; Bülent Tanör, "Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış," ss.17-21; idem, "Birinci Meşrutiyet." Osmanh-Türk

Anayasal

Gelişmeleri,

1 7 8 9 - 1 9 8 0 içinde, ss.101-138: ve Tarık Zafer

l'unaya, " 1 8 7 6 Kanun-ı Esasisi ve Türkiye'de Anayasa Geleneği," ss.29-34.

Mutlak padişah ile emrindeki bürokrasi arasındaki çekişme sonucu ortaya çıkmıştı ve 1878'den 1908'e kadar-her ne kadar Kanun-u Esasi rafa kaldırılmış olsa d a - aynı kavga devam etmişti. Otuz yıllık süre içinde değişen şey bürokrasinin göreli ağırlığının azalarak bunu Sultan Âbdülhamid in emrindeki Yıldız Sarayı yönetimine -Mabeyn'ekaptırmış olmasıydı. *Birinci Meşrutiyet' olarak adlandınlagelen ve kısıtlı yet- • kilerle de olsa halkın seçimiyle oluşan Meclis-i Mebusan, Saray ile bürokrasi arasındaki güç çekişmesinde herşeyini kaybeden taraf olmuştu. Fakat, kamuoyunda, bürokrasi ve Saray karşısında üçüncü bir gücün de olabileceğini, kısa bir süre için de olsa, kanıtlamıştı. 1908 yılına yaklaşıldığında da kamuoyunun hatırladığı ve istediği buydu: Halkın özgür iradesiyle oy vereceği bir seçim sonucu oluşacak bir meclisin, milletin mukadderatına hakim olması. 1908 yılına yaklaşıldığında artık halkın istediği, yetkileri kısıtlı ve denetim altında tutulan bir meclis ve Padişah'a bağımlı bir hükümet değil, tam tersine, her türlü yetkiyle donatılmış ve Padişah'la bürokrasinin üstünde olan bir meclis tarafından yönetilmekti. Bu nedenle, 1908 Temmuzunda başlayan yeni döneme, sanki otuz yıllık 'tatil'den sonra kalındığı yerden tekrar başlanıyormuş gibi, 'İkinci Meşrutiyet' adı konularak Devrim'in küçültülmesi son derece yanlıştır. Artık Türkiye otuz yıl öncesinin Türkiyesi değildi. 1876'da 'tepeden' yapılan bir reform hareketi, 1908 yılma yaklaşıldığında geniş halk kitlelerinin özlemlerine yanıt yermekten uzaktı. Özellikle, 1905'te kuzey komşu Rusya'da ve 1906'da doğu komşu İran'da meydana gelen sınırlı devrimler ve bu devrimler sonucu oluşan meclislerin Türkiye'deki kamuoyunu oldukça etkilediğini, Devrim'i gerçekleştirmek için çalışanların halka dağıttıkları yeraltı bildirilerinden anlamaktayız. Dolayısıyla, 1908'de istenen, artık bürokrasinin

rolünün garanti altına alındığı bir 1876 Kanun-u Esasisi değil, halkın gerçek anlamda siyasal sürece katılacağı ve hükümetlerin yalnızca doğrudan seçimle işbaşına gelen Meclis-i Mebusan'a karşı sorumlu olacağı ve bürokrasi ile Saray'ın yetkilerinin sınırlarının çizileceği yeni bir '1876 Kanuncu Esasisi' idi. 1908 Devrimi'ne İkinci Meşrutiyet' adını koymak ve tarih kitaplarında, sanki monarşist düzen, tamamiyle yıkılacağı ve ortadan kaldırılacağı 1 Kaslîn 1922 tarihine kadar kesintisiz devam etmişmiş gibi bir tarih dışı anlatım sürdürmek -her ne kadar siyasal amaçlara hizmet amacıyla bir propaganda malzemesi olarak zamanında kullanılmışsa dabugün bilimsel değil, ideolojik bir konumu belirlemektedir. Anayasa hukuku açısından, monarşist rejim -yani, anciett regime- 1908 yılı Temmuzunda 'tarih' oldu. Yerine kurulan rejim bir meşrutî monarşi idi ve liberal demokratik bir yönetim geleneğini yerleştirme çabasmdaydı.3 Monarşistlerin 1909 ve 1912 yıllarındaki karşı-devrim ve askerî darbe çabaları hep bu eski rejimi geri getirme isteğinden kaynaklanmaktaydı ve amaçlarına ancak Türkiye'nin savaşı kaybedip, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin iktidardan düştüğü 1918 yılı sonunda erişebileceklerdi. , Türk tarih yazımındaki en ateşli tartışmalardan biri, Birinci Dünya Savaşı öncesi ve sonrası olarak ayrılabilecek iki dönem arasında sürekliliğin mi, yoksa kopukluğun mu olduğudur. Baskın söylemde bu dönemler 'Osmanlı imparatorluğu' ve 'Türkiye Cumhuriyeti' olarak kesin çizgilerle ayrıl-

i

liu konuda oldukça derli-toplu bir anlatım için bkz., Bülent Tanör, "İkinci • Meşrutiyet," Oşmanlt-Türk

Anayasal Gelişmeleri,

1 7 8 9 - 1 9 8 0 içinde, ss.139-

) 8 3 . Ayrıca bkz., Recai G. Okandan, Amme Hukukumuzun

Anahatları,

ye'nin Siyasi Gelismesi, Cilt 1: Osmanlı Devletinin Kuruluşundan

Türki-

Yıkılışına Ka-

maktadır. Bu: çalışmada, her ne kadar 1908 yılıyla başlayan dönem ile 1923 yılıyla başlayan dönem arasında doğrudan bir karşılaştırma yapılmasa da, arka planda her zaman varolan anlayış bu iki dönem arasında kopukluğun olduğudur; ancak, baskın tarih söylemininin iddia ettiği anlamda değil. Baskın tarihçilik anlayışına Kemalist ideoloji egemendir. İster 'bilimsel,1 ister 'resmî' olsun, Türk tarih yazımı bu ideolojik çerçeve ile sınırlıdır. Bazı örnekleri ne kadar yaratıcı ve göz kamaştırıcı olsa da, Türk toplumsal, siyasal ve ekonomik târih araştırmaları Kemalist ideoloji çerçevesinin dışına çıkamamıştır. Târih araştırmalarının genel çerçevesini -yani, sorunsalını- oluşturması açısından, Kemalist ideoloji sımsıkı yerinde durmaktadır. Kısacası, araştırmacının yaklaşımından bağımsız olarak, yapılan hemen hemen tüm çalışmalar Kemalist ideolojinin kalıpları tarafından şekillendirilmektedir. İşin ilginç yanı, bunun yalnızca 'Modernleşme Kuramı' ya da 'Bağımlılık Kuramı' gibi açık-seçik kuramları bilinçli Olarak kullananlar tarafından değil, aynı zamanda belirgin ve 'tutarlı' bir kuramsal çerçevesi olmayan kişiler tarafından d^ aynı heyecanla ve sorgulanmadan kullanılmasıdır. Sonuçta, bazı sorular akademik çalışmaların inceleme alanına bile girmemektedir; Bu çalışmada, şimdiye kadar sorulmamış bazı sorulara yanıt aranmaya çalışılmıştır. Baskın Türk tarih yazımında vurgu her zaman Atatürk'ün 1923 yılında kurduğu cumhuriyet rejimi ile çizgisi belirlenmiş bir kesin kopukluğun olduğu yönündedir. Kısaca anlatmak gerekirse, Türk tarihçiliğinin genel kabul görmüş şekline göre, 1923 yılının önemi yalnızca siyasal değil, aynı zamanda ekonomik ve toplumsaldır da. Siyasal anlamda vurgulanan, yeni rejimle beraber kökten bir değişikliğin meydana geldiğidir. Yeni rejimin eskisinden ör-

gütlenme ve yapı açısından temelden farklı olduğu söylenmektedir. Buradaki esas vurgu, monarşinin -saltanatmkaldırılmış olmasıdır. Ekonomik alanda ise, vurgu, yabancı müdahalenin ortadan kaldırılması ve 'bağımsız' gelişmenin gerçekleşmesi yönündedir. Baskm olan bu Türk tarih söyleminde, 1908 yılı önemli bir dönüm noktası olmaktan çok uzaktır. Hiç de önemsenmeyen bu tarih, bir devrim olarak nitelendirilmez. Ve, doğal olarak, ortaya çıkan olay '1908 Devrimi' olarak anılmaz da, İkinci Meşrutiyet'in İlâm' olarak adlandırılır. 1908'den sonra siyasal ve ekonomik yapıda - v e toplumsal yapıda- gerçekleşen değişiklikler küçümsenirken, bu dönemde bürokrasinin modernleşmesi -hem askerî, hem de sivil, ama, özellikle, askerî bürokrasinin yenileşmesi- göklere çıkarılır. Alışılagelmiş tarihçilikte 1908 Devrimi, bir bakıma, 'modernleşme' ya da 'batılılaşma' yolunda yalnızca cılız bir başlangıç olarak görülür. • . ' İddiaya göre, gerçek değişiklik 1923 yılında 'Kemalist < Devrim' ile geldi. Yanlışlıkla 'devrim' olarak nitelenen 'Cumhuriyet'in ilânı' ile beraber Türkiye'nin önünde açılan yeni dönemde Kemalist reformların ülkeyi modernleştirdiği ve yepyeni -modern ve batılı- bir Türk devleti ve toplumu yarattığı söylenmektedir; sanki, daha önce batılı bir toplum yaratılmamış ve/veya buna teşebbüs edilmemiş gibi. Kemalizmin ideolojik damgası o derece belirgindir ki, tarihçiler 1908 değil de, 1923 yılım çağdaş Türkiye'nin siyasal ve ekonomik tarihine başlangıç olarak kabul ederler. Eğer geçmişle bir karşılaştırma yapılırsa -ki bu pek alışılmış değildir- bu yalnızca 1908-öncesi Ondokuzuncu Yüzyıl monarşist/mutlakiyetçi düzenle 1923-sonrası Kemalist cumhuriyet düzeni arasında yapılmaktadır. Çoğunlukla, 1908 ile 1923 yılları arasındaki dönem inceleme kapsamı dışında bırakılmaktadır. Bir bakıma, çağdaş Türkiye'nin ta-

rihi 1923 yılı ile birlikte başlatılmaktadır. Basmakalıp tarihçilikte, yaşanmamış sayılan Yirminci Yüzyıl'm ilk onyılları tamamiyle ihmâl edilmiştir. Yirminci Yüzyıl'm ilk yirmi yılını görmezden gelen yerleşik tarih anlayışı, çağdaş Türkiye'nin 1920'li yıllardan başlayarak oluşturulduğu efsanesini bugüne kadar tekrarlayagelmiştir. İdeolojik koşullanmanın yanısıra, cehaletin de verdiği katkıyla yüzyıllarca süregiden mutlakiyetçi Osmanlı İmparatorluğu'nun sonunun nihaî olarak Birinci Dünya Savaşı ertesinde geldiği sanılmaktadır. Böylece de, Birinci Dünya Savaşı'mn Türkiye açısından, İtilâf Devletleri ve onların müttefiki Yunanistan tarafından işgal edilmesi nedeniyle ortaya çıkan özel şartlar sonucu, 1918'de değil de 1922. yılı sonunda bitmesi, Türkiye tarihinin dönemleştirilmesinde işlevsel bir dönüm noktası olmaktadır. Türkiye tarihinde 'normal' bir dönüm noktası plan 1923 yılı, böylece hem süreklilik hem de kopukluk tezlerini savunanlarca kolaylıkla kabul gören bir tarih olmaktadır. Süreklilik tezini savunanlar, savaş öncesi ve sonrası dönem arasında modernleşmeci eğilimi olduğu iddia edilen bürokrasi gibi bazı önemli kurumların 1840'lârdaki Tanzimat döneminden beri sürekliliğini koruduğunu iddia etmektedir. Kopukluk tezini savunanlar ise savaş-öncesi varolan Ondokuzuncu Yüzyıl geleneksel ve monarşist yapısıyla 1923'ten sonra kurulan modern ve cumhuriyetçi yapı arasındaki gözlemlendiği iddia edilen 'kökten' faklılıkları gözler önüne sermektedir. Her ne kadar çelişkili gibi gözükse de, 1923 yılını 'eski' ile 'yeni' arasındaki temel ayrışma noktası olarak kabul etmek, yalnızca kopukluk tezini savunanlarca değil, aynı zamanda süreklilik tezini savunanlarca da vurgulanan bir konudur. Burada Kemalist ideolojinin Türk tarihçiliği üzerindeki baskın etkisini görmekteyiz. Türk tarihinin yerleşik

yorumlarına katılmayan ve bunları 'eleştiren' araştırmacıların bile Kemalist ideolojinin kalıplarından kurtulamadıklarını ve bu kalıpların dışına çıkamadıklarını gözlemlemekteyiz.4 Kemalist ideolojinin 1923 öncesi Türkiye'yi tasviri oldukça olumsuzdur. Bu ideolojide, Birinci Dünya Savaşı öncesinde Türkiye'de 'çürümüş' ve 'aşağılık' bir monarşist yönetimin olduğu ve toplumdaki tüm kötülüklerden bu yönetimin sorumlu tutulması gerektiği görüşü egemendir. Kemalist ideolojiye göre, bu monarşist hükümet, en büyük hatasını Türkiye'yi savaşa sokmakla yapmıştır. Burada, eleştiri, aralarında hiçbir ayrım yapılmaksızın, yalnızca 1918 sonrasında itilâf Devletleri ile işbirliği yapan Padişah'a değil, aynı zamanda 1918 yılma kadar işbaşında kalan Ittihad ve Terakki Cemiyeti destekli liberal ve sivil hükümete de yöneltilmektedir.5 Doğrudan ya da dolaylı olarak, sivil hükümetler ve liberalizm ilkeleri Türkiye'nin Savaş'ta başına gelen belâların tek sorumlusuymuş gibi gösterilmektedir. Birinci Dünya Savaşı ve bunu takip eden 'bağımsızlık mücadelesi' öyle bir dille anlatılmaktadır ki, düşmanlarla işbirliği ve ihanet içinde olanların kol gezdiği bir ortamda, yalnızca askerî bürokrasi, tek başına toplumun

A

Burada örnek olarak şu açıkta eleştirel çalışmalar sayılabilir: Çağlar Keydcr, State and Class iriTurkey: A Slııdy in Ccıpifalist DevelopmcıU; Korkut Boraıav, ; 100 Soruda Türkiye iktisat Tarihi, 1908-1985; Mete Tuııçay, Türkiye yeti'nde lefe-Pctrti Yönetiminin Kurulması, 1923-1931;

Cıtmlııtri-'

ve Bereli Bcrhcroglu, Tur-

key in Crisis: From State Capitalism to Neo-Colonialism. 5

1 9 2 6 yılında Ankara İstiklâl Malıkemesi'ııde Atatürk'e suikast iddiasıyla yapılanan Ittihad vç Terakki Cemiyetinin hayattaki üyeleri aslında 1 9 1 8 yılı öncesi, iktidarda oldukları zaman, uyguladıkları politikalar ıiedeniylc suçlanmaktaydılar. Suçiamalaı, uyguladıkları liberal siyasal ve ekonomik politikalar ile Türkiye'yi Birinci Dünya Savası na sokmaları üzerinde odaklaşmıştı (Bkz., Erik J. Zürcher, The (/monist Facfoı": The Role of tlıe Commilıoc o) Union <W Prpgress in the Turkish National Movement, 1905-1926).

namusunu koruyan ve gerçekten vatansever olan biricik kurummuş gibi tanıtılmaktadır. Kökenlerine sadvk kalan Kemalist ideoloji, böylelikle, bürokrasiden -özellikle de, askeri bürokrasiden— bahsederken son derece saygıli bir tutum takınmakta, ülkeyi hem iç düşmanlara, hem de siyasal ve ekonomik açıdan dışa bağımlı bir şekilde tutan yabancı düşmanlara karşı savunmada beceriksizce davranan ve Türk devletinin haklannı savunmaktan aciz olan monarşist rejimi yermekte ve Türkiye'yi bu içler acısı durumdan bürokrasinin kurtardığını iddia etmektedir. Böylesi bir anlatımda, bürokrasi, Türkiye'nin haklarını ve çıkarlarını en iyi savunan grup olarak ön plana çıkarılmaktadır. 'Devlet' bir varlık olarak ele alınarak, bu varlığın en iyi Atatürk ve partisi Cumhuriyet Halk Fırkası tarafından korunduğu vurgulanmaktadır. Kemalist ideolojinin bilinçli bir şekilde geliştirildiği ve yaygınlaştırıldığı 1930'lu yıllardan 1950'li yıllara kadar, tarih yazımı hep bu ideolojinin hizmetinde olmuştur. Yakın tarihin önemli dönüm noktalarının belirlenerek vurgulanması gereken konuların sıralanması ise 1927 yılında Mustafa Kemal. Atatürk'ün Cumhuriyet Halk Fırkası'nm Ankara'da toplanan parti kongresinde okuduğu nutukla kesin şeklini almıştı.6 Kemalistlerin, 1950 yılındaki genel seçimleri kaybederek iktidardan düşmesine rağmen, bu 'resmî' ideoloji ve onun çeşitlemeleri bugün yalnızca siyasal çevrelerde değil, aynı zamanda akademik çevrelerde de geçer akçe olma niteliğini -günden güne zayıflayarak da olsa- sürdürmektedir.

6

Mustafa Kemal Atatürk, Nııtıılı, 3 Cilt ve sonraki yıllarda çıkan 'dztürkçeleştirilmiS' baskılarla, kısaltılmış ve özetlenmiş 'halk' baskılan (Örneğin bkz., Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Söylev, 3 Cilt, Yirminhıncı Bası [Basıma hatırlayan Hıfzı Veldet.Veİicledeoğlu)).

Düşünülecek olursa, Kemalist ideolojinin akademik çevrelerde yeniden hayat bulmasının en verimli yolu, Modernleşme Kuramı ve onun Türkiye'ye özgü yorumlarından geçmiştir. 19601ı yıllardan başlayarak, Türkiye'nin siyasal ve ekonomik gelişmesi üzerine yapılan akademik tartışmalarda, Modernleşme Kuramı'nm Türk tarihini yorumlaması baskın rol oynadı. Bilim adamları, Türkiye dışında, özellikle Amerika Birleşik Devletleri'rıde, Türkiye'yi tartışırken, Modernleşme Kuramı'nm ana hatları sıkı sıkıya belirlenmiş sınırları çerçevesi dışına çıkmadılar. Türkiye tarihini Modernleşme Kuramı çerçevesinde yorumlayan yabancı akademisyenlerin başında -alfabetik sırayla sayacak olursak- Frederick T. Bent, Richard L. Çhâmbers, Roderic H. Davison, S. N. Eisenstadt, Lloyd A. Fallers, Frederick W. Frey, William Hale, Zvi Yehuda Herslag, Jacob M. Landau, Bernard Lewis, Dankwart A. Rustow, Stanford J. Shaw, Peter F Sugar, Joseph S. Szyliowicz, Frank Tachau ve Walter F. Weiker gelmektedir.7 Her

7

Frederick T. Bent, "The "Iurkish Bureaucracy as an Agent of Chaııge," ss.4764; Richard L. Chambers, "The Civil Buıeaucracy: Turkey," s s . 3 0 1 - 3 2 7 ; Roderic H. Davison, "Hnvironmental and Foreign Contributions: Turkey," ss.91116; S. N. Eisenstadt, "The Kemalist Revolution in Comparative Perspective," ss. 127-142; Lloyd A. Fallers, "Turkey; Nation-State out of Polyglot Empiıe," ss.71-115; Frederick W. Frey, TheTurkish litical and Economic

Political Site; William Hale, The Po-

Deve!öpmeni of Modem Turkey; idem, "The Traditional and

the M o d e m iıı tlıe E c o n o m y of Kemalist Turkey: The Experience of the 1920s," ss.153-1.70; Zvi Yehuda Hershlag, "Turkey. Achievements and Failures in the Policy of E c o n o m i c Development during the Inter-War Peviod, 1 9 1 9 - 1 9 3 9 , " ss.323-350; idem, Turkey: An Economy The Challenge

in TransitUm; idem, Turkey:

of Grov/th; idem, "Atatürk's Etatism," ss. 171-1'80; Jacob M. Lan-

dau (Der.), Atatürk and the Modernization gence of Modern

Turkey;

of Turkey, Benıard Lewis, The

Emer-

Dankwart A. Rustow, "Atatürk as State Founder,"

ss.517-573; "The Army and the Founding of the Turkish Republic," ss.513552; idem, "The Development of Parties in Turkey," ss.107-133; i dem,

"The

Milıtary: Turkey," ss.352-388; idem, " T h e Modernization of Turkey in Historical and Comparative Perspective," ss.93-120; idem, "Turkey: The Modernity of Tradition," ss.171-198; Stanford j . Shaw ve Ezel Kural 5haw, tilstory of the Oltoman Empire and Modern Turkey, 2 Cilt; Peter H Sügar, "Econonüc and Political Modernization: Turkey," ss.146-175; Joseph S. Szyliowi£z, "Elites and Mo-

ne kadar ilgi alanları her zaman örtüşmese de, tüm bu araştırmacıların ortak özelliği Türkiye'nin geleneksellikten modernliğe geçiş yaparken toplumda ciddî bir sarsıntıya neden olmadan bunu başarmış olduğunu vurgulamalarıdır. Kısaca, tüm bu araştırmacılar modernliğe geçerken Türkiye'nin bir devrim sonucu değil de bir evrim sonucu Yirminci Yüzyıl ortasındaki noktaya gelmiş olduğunu iddia etmektedirler. Doğal olarak bu vurgu hepsi de tutucu - v e örneğin Shaw gibi, monarşist düzen hayranı aşırı tutucu- olan bu yabancıların kuramsal tercihlerinin 'bilimsel' bir dışavurumundan başka birşey değildir. Bu tutucu akademisyenlerin yorumları, kendilerinden tutuculukta hiç de geri kalmayan Türk akademisyenler tarafından 1970'li yıllarda kabul görmüş ve aynı doğrultudaki yorumlar, yabancı meslektaşlarını imrendirecek ölçüde Türk ve yabancı akademik çevrelerde dolaşım olanağı bulmuştur. Bu örneklerin en başarılı çeşitlemeleri N ermin Abadan-Unat, Metin Heper, Kettıal H. Karpat, Ali Kazancigil, Suna Kili, Emre Kongar, Osman Okyar, Ersin Onulduran, Ergun Ûzbudun ve İlkay Sufıar gibi akademisyenler tarafından yerli ve yabancı pazara tanıtılmış ve 1970'li yıllarda Modernleşme Kuramı ve bu kuramın yorumlan Türkiye'de Kemalist ideolojiyle Modernleşme Kuramı'nı birleştiren çalışmalar olarak baskın görüş açısının 'bilimsel' kalite damgasıyla perçinlenmesini sağlamıştır.8 dernization in Turkey," ss.23-66; Frank Tachau, "The Political Cuiture of Ke• malist Turkey," ss.57-76; Walcer E Weiker, Political

Tutelage and Democracy

in

Turkey: The Free Party and İl s Aftermatl ı; ve idem, The Modernization of Turkey: From Atatürk to the Preseni Day. 8

Nemıin Abadan-Unat, "Patterns of Political Modernization and.Turkish Democracy," ss.L-26; Metin Heper, "Center and Periphery in the Ottomaıı Empiı-e with Special Reference to the Nineteenth Century," s s . 8 1 - 1 0 5 ; idem, Modernleşme

ve Bürokrasi:

Karşılaştırmalı Kamu Yönetimine Giriş; idem, "Osman-

h-Türk Devletinde Bürokrasinin Siyasal Rolii: Kamu Yönetimi Kuramı Açı-, sıtidan Bazı Gözlemler," ss.29-40; idem, "Political Modernization as Reflected

Görünen odur ki, Modernleşme Kuramı'mn Kemalist ideolojiyle tamı tamına örtüşen bir özelliği vardır. Bu özellik, toplu olarak 'modemleştirici seçkinler1 olarak tanımlanan karizmatik liderlik ve bürokrasinin geleneksel bir toplumu dönüştürerek geliştirmesinde oynadığı önemli roldür. Azgelişmiş bir toplumsal oluşum bağlamında, Türkiye, bu konuda başarılı bir ülke olduğu için, tebrik edilmeye değer bir örnek olarak dünyaya tanıtılmaktadır. Burada son derece önemli olan nokta, başarının ölçütünün, Türkiye'nin bu dönüşümü, Atatürk'ün karizmatik önderliğinde ve emrindeki seçkin bürokrasi ile parti aygıtının denetiminde, bir devrim geçirmeden -yani toplumdaki güç ve mülkiyet ilişki-

in Bureaucratic Change: The Ttırkish Bureaucracy and a 'Historical Burcaucratic Empire' Tradition," ss.507-521; idem, "The Mode of Legitimizing a Moderniziııg State: The Case of Turkey"; idem, "Tıansformation of Charism'a itıto ıı Political Paradigm: Atatürkism in Turkey," ss.65-82; Kemal II. Karpat, "Slructural Chatıge, Historical Stages of Modernization, and the Role of Social (Vroups in Tıırkislı Politics," •ss.11-92; idem, "The Transformation ol the Ottoman State, 1 7 8 9 - 1 9 0 8 , " ss 2 4 3 - 2 8 1 ; Ali Kazaııeıgil, "Paradigms of the Modern State Formatioıı iıı the Periphery"; Ali Kazaııcıgil ve Ergıın Özbuduıt (Der.), Atatürk: Fouııder of a Modern State; Suna Kili, Atatürk Devrimi;

idem.

Kemalisin; idem, "The Impact of State Povver Changes on the Stııtcturc of Political Educatioıı in Turkey"; idem, Turkey: A Case Study oj Political Development; Emre Kongar, Atatürk vc Devrim Kuramları; idem, Devrim Tarihi ve lo/ılıtmbilim Açısından Atatürk; idem, İmparatorluktan Günümüze

Türkiye'nin Top-

lumsal Yapısı; idem, Toplumsal Değişme Kuramları vc Türkiye Gerçeği; Osman Okyar, "The Concept of Etatism," ss.98-111; idem, "The Role of the State iıı the Economic Life of the Nineteenth-Century Otıoman Empire," s s . 1 4 3 - 1 6 4 ; • Ersin Onulduran, Political Development and Political PaıCics iıı Turfccy; Ergun Özbuduıı, "Establislred Revolution versus Unfinished Revolııtio.ıı: Coııtrasting Pattenıs of Democratization in Mexico and lürkcy," s s . 3 8 0 - 4 0 5 ; idem, "The Nature of the Kemalist Political Regimc": ve İlkay Suııar, Stflte and Societv in the Politics of Turkeyi Development. İlkay Sunar"ın çalışması özellikle şıı . açıdan son derece ilginçtir: Modernleşme Kuramı'mn yetersizliklerini ve idc. olojik çarpıklıklarını bile bile kendini bu kuramsal çerçevenin dışına çıkaramamış ve sonuçta, eleştirmeye çalıştığı bakış açısından hiç de farklı olmayan bir 'Türkiye gelişme tarihi' yazmıştır. İlkay Sunar'm "pozitivist teorinin yeter. sizliklerinden yola çıktıktan sonra sembolik yaklaşımın geçerliliğini kabullenmek zorunda" kaldığım Düsıin ve Toplum adlı kitabının önsözünden atılıyoruz.

lerinde bir el değiştirme olayı yaşanmadan- gerçekleştirmiş olmasıdır. Birinci Dünya Savaşı sonunda Türkiye'nin kurtuluşunu sağlayan askerî bürokrasinin 'reformcü' gündemini ön plana çıkaran Modernleşme Kuramı çerçevesinde yapılan çalışmalar, 1970'li yıllarda Türk siyasal ve ekonomik tarihini inceleyen eserlerde egemen olan bir özelliktir. Bu konuda, özellikle Suna Kili'nin Atatürk Devrimi, Kemalisin ve Turkey: A Case Study of Political Development kitapları - v c Emre Kongar'm Atatürk ve Devrim Kuramları, Atatürk Üzerine, Devrim Tarihi ve Toplumbilim Açısından Atatürk, imparatorluktan Günümüze Türkiye'nin Toplumsal Yapısı ye Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği adlı çalışmaları- kalıplarını mot â mot tutucu Amerikan siyaset bilimcilerinin bağımsızlıklarını İkinci Dünya Savaşı sonu kazanan Afrika ülkeleri için geliştirdikleri modeller örnek alınarak yazılmış ve özgünlüğü olmayan birer uyarlamadan öteye geçememektedir. Yabancıların, 'Türk Devrimi' olarak niteledikleri Atatürk dönemini inceleyen çalışmaları da Kili'ninkinden -ya da Kongar'ınkinden- içerik açısından pek farklı ve doyurucu değildir.9 Burada,Modernleşme Kuramı'mn sınırlılığı, ideolojik tercihleri, ya da yetersizlikleri üzerine bir tartışma yapmanın gereği yok. Büi tartışma özellikle 1970'li yıllarda Amerika Birleşik Devletlerindeki akademisyenler tarafından başarıyla yapıldı ve Modernleşme Kuramı, hakettiği yer olan kü'9

S. N:. Eisenstadt, " T h e Kemalist Revoluticm in Comparative Perspectivc," ss.127-142; Lloyd A. Falters, "Turkey: Natioii-State öul of Polyglot Empire," ss.71-115; Fredeıick W. Frey, The TurklsH Political E İlle; Dankvvart Â. Rustow, "Atatürkjıs State Founder," ss.517-573; idem, "Politics and Develöpracıu'Po : liey," ss.5-31; idem, "The Army and the Founding of the Turkish Republie," ss.513-552; idem, "The Development of Parties in Turkey," ss. 107-133; idem, "The Modernization of Turkey in Historical atid Comparative Perspectivc," ss 9 3 - 1 2 0 ; idem, "Turkey: The Modernity of Tradition," ss.171-198; Joseplı .S. . Szyliowicz, "Elites and Modernization i>ı turkey," ss.23-66; Frank. Tachttu, "The Political Culfure of Kemalist Tufkey." ss.57-76.

tüphaııelerin tozlu raflarına terkefdildi.-0 Burada vurgulamak istediğim hokta, Modernleşme Kuramı'mn -belki de Aydınlanma Çağı'ndan beri sosyal bilimlerde .egemen olansürekli ve kesintisiz 'ilerleme' ve 'gelişme' çizgisini hiçbir şüphe kırıntısı taşımadan tartışmasız' kabul etmesi. Bu kur ram çerçevesinde, ülkeler, yalnızca iki kutuplu bir gelenekseli ik-modernlik, ekseni üzerinde sıraya dizilmekle kalmıyor, aynı zamanda, hepsinin zaman içinde bu eksen üzerinde bir üst noktaya geleceği -dolayısıyla, her ülkenin aynı yollardan geçerek azgelişmişlikten gelişmişliğe doğru yol alacağı- gibi sotı derece tartışmaya açık bir tek-boyutlu gelişme modeli, dünya tarihini 'açıklamakta' kullanılıyor. Bu model aslında her yönüyle kuramsal tepkiler çeken ve son derece heyecanlı tartışmalara neden olan bir ideolojik konumu özetliyor. Bu modeldeki en önemli vurgu, başarılı modernleşmenin ancak ufak adımlarla ve yavaş-yavâş gerçekleşeceği inancı. En iyi olasılıkla 'kesinti,' en kötü olasılıkla da 'devrim,' bu modernleşme sürecinde yaşanılması arzulanmayan tatsız olaylardan sayılmaktadır; ve bu süreçteki başarısızlığı simgelerler. Özet olarak, başarılı modernleşme süreci devrim yalanmadan olanıdır. Başarılı modernleşme -ya da, batılılaşma- geleneksel bir toptumun yumuşak bir şekilde dönüşümünü varsaydığı için, çağdaş Türkiye'nin tarihi, bu şiddetten uzak ve kesintisiz gelişme sürecine kuramsal kaygılarla uydurulma çabası içinde, gerçeklerden

10 Kuramsal eleştirilere örnek olarak şu (alışmalara bkz., Joyce Applchy, "Modernization Tlıeory aııd the Foruıatioıı of Modem Social Theories in England and America." ss.259-285; Ivar Oxaal, Totıy Barnett, David Booth vediğerleri, l?cyond the Sociology of Development,: Economy apd Society in Latin America and A/rica; Alejandro Portes, "Modernity aııd Development: A Critique," ss.2472 7 9 ; Rohcrt I. Rhodes, "The Disguised Conservatism of livolutionary Development Tlıeory." Science and Society, 3 2 ( 1 9 6 8 ) , s s . 3 8 3 - 4 1 2 ; John G. Taylor, brom Modernization lo Modes of Production, ve Dean C. Tipps; "Modernization Tlıeory and the Comparative Study of Societies: A Critical Perspective," ss. i 9 9 - 2 2 6 .

saptırılmaktadır. Bu nedenle, basmakalıp Modernleşme Kuramı, Türkiye'yi, şiddet ve devrim yaşamadan batılılaşmasını gerçekleştirmiş örnek azgelişmiş bir kaç ülkeden biri -belki de biriciği- olarak kamuoyuna tanıtmayı tercih etmektedir. Modernleşme Kuramı'mn en büyük eksiği -ya da, hatasıevrimci olmayan değişimlere ve toplumsal hayattaki kesintilere karşı kuramsal yaklaşımdan kaynaklanan akademik körlüktür.11 Ayrıca, değişimin otomatik olarak her zaman daha fazla ya da daha yüksek düzeylerde 'modernleşme' getirmeyeceği, Modernleşme Kuramı'nîn sadık takipçileri tarafından nedense pek görülmek istenmez. Mantıksal olarak, bu tip bir 'bilimsel' çözümleme Türkiye tarihinin yorumlanmasında ister istemez süreklilik tezinin kabul edil, meşini gerektirmektedir. Bu tıp çözümlemelere en belirgin örneği, 'Princeton Projesi' olarak adlandırılan çalışmalar bütünü oluşturmaktadır. 12 Görünürde daha tarihsel bir çaba ise Bernard Levvis'in The Emergence of Modern Turkey adlı yapıtında göze çarpmaktadır. Türkiye'yi dünya kamu-

11 Modernleşme Kuramı çerçevesinde, çalışmasının tümünde 'devrimci değişim' olgusunu inceleyip de devrimden bahsetmeyen şu ilginç kitaba bkz., Chalmers Johnson, Revolutionary

Change.

12 Bu çalışmalar Princeton University Press tarafından 19601ı yıllarda bir serinin ayrı ayrı kitapları olarak yayınlanmıştır: JohlıJ. Johnson (Der.), The Role of the Mili/taryin Undenievitoped .Countries; joseph LaPalombara (Der.), Burtaıusracy and Political Development; Joseph LaPalombara ve Myroıı Weiner (Der.), Political Parties and Political Development; ve Robert E. Ward ve Dankwart A. Rustow (Der.), Political Modernization in Japan and Turkey. Princeton Projesinin, yine hemen hemen aynı yıllara tesadüf eden ve Latin Amerika ülkelerim komünizme karşı koruyarak, bu ülkelerin devrimci değil de evrimci bir şekilde gelişmelerinin garanti altına alınmasını sağlamak amacıyla önerilerin geliştirildiği ve gerekli önlemlerin alındığı 'Clamelot Projesi'ndcn ne derece bağımsız olduğu bugüne kadar su yüzüne çıkmamıştır. 'Caıııelot Projesi'nin ortaya çıkısı ve bunun Amerika Birleşik Devletleri'ııdeki bilinçli akademisyenler taralından ateşli bir eleştirisi için bkz., Irving Louis Horovvitz (Der), Hıe Rise and Fail of Project

Caıneht.

öyunda;özellikle Ermeni ithamlarına karşı hayatı ve meslek şerefi pahasına savunan Lewis, bu eserinde Birinci Dünya Savaşı öncesi ile sonrasında Türkiye'de bir kesinti değil, tam tersine bir süreklilik olduğu sayını vurgulamaktadır. Bu konum, kuramsal bir iç tutarlılığın sonucudur. Modernleşme Kuramı'mn bazı çeşitleri -özellikle de Türk akademisyenler tarafından geliştirilenleri- tüm, mo•• dernleşme çabalarından yalnızca Atatürk ve yakın çevresinin sorumlu olduğunu iddia etme eğilimi içindedir. Atatürk'ün siyasal öngörüşü ve kişisel iradesi tarihsel çözümlemede ön plana çıkarılarak, bü, neredeyse kişiye tapınma derecesine vardırılmaktadır. Karizmatik bir önder olarak tanıtılan Atatürk-, bir 'kült sembolü' mertebesine yükseltilmektedir, Böyle bir kahramana 'tapınma' psikolojisi, sonuçta, Türkiye'nin bugünkü varlığının tümüyle Ata'ya bağlı olduğu savım ister istemez gündeme getirmektedir.13 Akademik çalışmalarda görülmesi ender olan bu tip aşırılıklar, ya açıkça ideolojik bir amaçla yazılmış olan 'Türk Devrim Tarihi' kitaplarında, ya da bu dönemi Modernleşme Kuramı çerçevesinde inceleyen yarı-bilimsel çözümlemelerde görülmektedir.14 Tarihin akışım değiştiren bir kahramanı ön plana çıkarım Bu tip çalışmalara örnek olarak öncelikle Suna Kili ve. Hıııre Kongar'ın kitapla,

n sayılabilir (Suna Kili, Atatürk Devrimi ve Kemalism; ve Emre Koııgar, Atatürk ve Devrim Kuramları, Atatürk Üzerine ve Devrim Tarihi ye Toplumbilim Aç ısından Atatürk). Metin Heper, Dankwart A. Rustow vc Walter E Weiker da bu kapsamda çalışmalar yapmışlardır (Metin Heper, "Transfonnatiorı of Charisma iiıto a Political Paradigm: Atatürkişm in Turkey," ss.65-82; Daııkvvart A. Rustovv, "Atatürk as State Founder," ss.517-573; ve Wa]ter E Weiker, The Mo dernızatıon of Turkey: l-rom Atatürk to (İte Preseni P a y ) .

14 "Devrim Tarihi'—ya da 1980'ılen sonra

ismi daha yaygın

olarak,'tıikılâp Tari-

lıi'—ders kitapları başlı başına inceleme konusu olabilecek zenginlikte ideolo: jik malzeme ile doludur. Şu anda üniversitelerde okutulmakta olan bü kitaplaıdan en göze çarpanları—-yazarlarının soyadı sırasına göre—şunlardır: Bcdia Akarsu, Atatürk Devrimi ve Temellerim İlhan Akın, Tûrfe Devrim Târihi; Yılmaz Altuğ, Türk inkılâp. Tarihi, 1 9 1 9 - 1 9 3 8 : Toktamış Ateş, Türk Devrim

. 16

•

Tarihi;

•'

ma çabaları, kaçınılmaz olarak araştırmacıları kopukluk tezine yakınlaştırmaktadır. Bu araştırmacılara göre, modern Türk tarihi 1923 yılında başladığı için, 1908 Devrimi Türkiye'nin modernleşmesi ve batılılaşması yolunda atılmış ufak bir adımdan öte bir anlam taşımamaktadır. Herşey, Atatürk'ün 1923'te Cumhuriyet'i ilân etmesiyle başlamıştır. Atatürk'ün kişisel çabalarıyla kurulan yeni devletin 'Osmanlı Mirası'm reddettiği ve dolayısıyla geçmişle aramızda kesin hatlarla çizilmiş bir kopukluk olduğu iddia edilmektedir. Böylece, Modernleşme Kuramı'nın Kemalist ideolojiyle bütünleşmiş" çeşidi toplumsal sistemde Birinci Dünya Savaşı sonucu tam bir çöküntünün olduğunu kanıtlama çabası içine girmektedir. Burada, savaşın 1918'de İttihadcı hükümet tarafından kaybedilmiş ve ülkenin itilâf Kuvvetleri tarafından işgal edilmiş olması, Türkiye'nin bağımsızlığının Haıııza Eroğlıı, Türk inkılâp Tarihi; Âyferi Göze, Türk Kurtuluş Savaşı ve Devrimi Tarihi; Enver Ziya Kara), Türkiye Cumhuriyeti

Tarihi, 1918-1953;

Sum Kili,

Türk Devrim Tarihi; Ahmet Mumcu, Tarih Açısından Türk Devrimi'n'm Temelleri ye Gelişimi; Refik Turan, Mustafa Safran, Muhammed Şahin ve E. Semih Yalçın,y\tatlİr/î tikeleri

ve inkılâp

Tarihi; ve Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 2

Cilt. 'Türk Devrim Tarihi' kitaplarının bizzat Yükseköğretim Kurulu'nun ısmarlamaşıyla yazılıp YÖK'çe basılan çeşitleri de piyasada bulunmaktadır: Yalıya Akyûz, .Utkan Kocatürk, Gûlnihâl Bozkutt, İhsan Güneş, Ergün Aybars, Naıi)i Çağan, Mustafa Ergun ve Cahit Bilim, Atatürk

İlkeleri

VI; T ürk İnkılabının Hazırlık

Savaşı;

D önemi ve Türk tstiklâl

ve inkılâp

lari/ıi,

Ömer Kûrkçüoğ-

lu',Nami Cağaıı, Gûlnihâl Bozkuıt, Mustafa Ergun, İhsan Güneş, Nevin Genç • ve Ersoy Taşdeınirci, Atatürk

İlkeleri

ve İnkılâp

Tarihi, 1/2: Atatürk

İnkılâpları;

ve Ahmet Mumcu, Ergun Ûzbudun, Turhan Feyzioğlu, Yüksel Ülken vc 1. Agâh Çubukçu, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp

Tarihi: Atatürkçülük.

Bu kitap listesi-

ne bir de adı doğrudan 'Türk Devrim [İnkılâp] Tarihi' olmayıp da'.içerik açısından diğerlerinden farkı olmayan şu kitaplar eklenebilir: Ergün Aybars, Atatürk, Çağdaşlaşma şat Kaynar

ve Laik Demokrasi;

Anıl Çeçen, Atatürk

ve Necdet Sakaoğlu, Ulusal Egemenliğin

ve Cumhuriyet;

75. Yılında Atatürk

Re-

Düşün-

cesi ve Gençlerin Soruları; Ahmet Taner Kışlalı, Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi; Ergun Özbudun, Türk Anayasa

Hukuku;

ve Taner Timur, Türk Devrimi

ve

Sonrası; Ahmet Taner Kıslalı'nm şu anda sekizinci basımını yapmış olan Atatürk'e Saldırmanın

Dayanılmaz

Hafifliği

gibi bu bol ve kolay kazançlı pazarda

kendine yer edinmeye çalışan daha birçok kitabın olduğunu ayrıca belirtmeye tabii gerek yok.

tümüyle ortadan kaldırıldığı şeklinde yorumlanmaktadır. Böylece, olay bütünüyle saptırılarak, Modernleşme Kuramı'nda çok tutulan bir konu olan 'devlet yaratma' bahsine geçilmektedir. Modernleşme Kuramı'mn eski sömürgeler için geliştirmiş olduğu 'devlet yaratma' modeli tüm hamlığıyla Türkiye'nin durumuna uydurulmaya çalışılmaktadır. İster Stanford J. Shaw gibi eski monarşist günleri özlemle anan bir aşırı tutucu, ister Suna Kili gibi ateşli bir Kemalist, - isterse de Emre Kongar gibi kendi tanımıyla bir 'ilerici' olsun, olaya Modernleşme Kuramı çerçevesinde bakan tüm kopukluk tezi taraftarlarının buluştuğu ortak nokta, 1923'te uzun yüzyıllardır süregiden bir devlet yapısının ta-, mamiyle çöktüğü, bağımsızlığın kaybedildiği ve ancak yüce bir dehanın önderliğinde 'milletin makûs .talihi'nin tersine çevrilebildiğidir. Eski Yunan efsaneleri de yardıma çağrılarak, neredeyse şiirsel bir ifadeyle, son nefesini vermekte ya da ölmüş olan bir imparatorluğun külleri arasından yepyeni bir devletin çıktığı savunulmaktadır. Bu anlatımın aşırı milliyetçi olan çeşidinde ise, Türkiye, Batı'dan bağımsızlığını kazanan ilk azgelişmiş , ülke olarak diğer azgelişmiş ülkelere örnek teşkil eden bir devlet konumuna yükseltilmekte ve bu, azgelişmiş ülkelerde çok sık rastlanan bastırılmış aşağılık duygusunun dışavurumuyla, bir övünç vesilesi sayılmaktadır. Normal olarak eski sömürgelerdeki durumu 'açıklamak' için geliştirilen 'siyasal gelişme aşamaları' kategorileri, örneğin Suna Kili tarafından, modern Türkiye'nin Atatürk önderliğindeki seçkinler grubu tarafından kurulması yorumunda hiç bir akademik kaygı duyulmadan aynen kullanılmıştır.15 Kongar da Atatürk ve Türk Devrimi kitabıyla Türkiye'de değişme konusuna değindiği diğer kitaplarında, hep Modernleşme Kuramı'mn

15 S u m Kili, Kemalism.

vazgeçilmez unsuru olan seçkinci bakış açısıyla, Türk toplumunda 1923 yılıyla birlikte başladığı iddia edilen dönüşümün hikâyesini anlatmaktadır. Konuların çarpıtılarak sunulması sonucu yapılan bu yorumlayıcı tarih çözümlemesi, geleneksel toplumdan modern topluma kökten bir müdahaleyle-doğal olarak, seçkinci ve 'tepeden inme' yöntemlerle- geçildiği varsayımı üzerine kurgulanmaktadır. Modernleşme Kuramı'rim kopukluk tezi taraftarları, siyasal ve toplumsal yapıda 1 9 0 8 ile 1918 yıllan arasındaki Türkiye'yle 1923 sonrası Türkiye arasında ciddî bir karşılaştırma yaptıklarında arada kökten farklılıklar göremeyeceklerini bildikleri ya da sezdikleri için, tüm çabalarını 'Kemalist Devrimler' üzerinde yoğunlaştırırlar. Kopukluk tezi taraftarları, 1920'li ve 1930'lu yıllarda siyasal ve toplumsal yapıyı etkilemede hiç de önemi olmayan hafta tatilinin Cuma gününden Pazar gününe alınmasını, metrik ölçüm sisteminin kabulünü, Arâp alfabesi yerine Latin alfabesi kullanılmasını ve buna benzer düzenlemeler ve kararları birer büyük devrim olarak saymak zorunda kalırlar. Bugün, ideolojik bir tutum dışında, bu gibi düzenlemelerin olsa olsa ancak birer reform okluklarını söylemenin dışında, bunların, toplumu temelinden değiştiren birer devrim olduğunu iddia etmek mümkün değildir. İ923 sonrasının 'devrimci' karakterini göstermek amacıyla bu kanıtları kullanmak, 'Yeni Türkiye'nin 1923-öncesi Türkiye ile farklılığım göstermek için çekilen sıkıntının boyutlarını gösterme dışında bir anlam taşımaz. Bütün bu boş çaba içerisinde, son derece il-, ginç bir biçimde üzerinde hiç kafa yorulmayan sorun, ekonomik gelişmenin ne şekilde gerçekleştiğidir. Modernleşme kuramcılarının aksine, ekonomik sorunlar, Bağımlılık kuramcılarının Türkiye'nin gelişimini anlattıkları zamian ilgilendikleri önemli konulardan biridir. Hatta, de-

nebilir ki, Bağımlılık kuramcılarının dikkatlerini odaklaştırdıkları tek nokta, Türkiye'nin ekonomik gelişmesi-ya da azgelişmişliği- ve bu azgelişmişliğin nedenleridir. Bağımlılık kuramcıları arasında da tıpkı Modernleşme kuramcıları arasında olduğu gibi hem süreklilik, hem de kopukluk tezini savunanlar vardır. Hemen söylenmesi gereken, süreklilik/kopukluk konusundaki tartışmanın, yine 1908 Devrimi ile değil de 1923 yılında kurulan cumhuriyetçi rejimle birlikte bir kopukluğun yaşanıp yaşanmadığı üzerinde döndüğüdür. Fakat, ekonomik politikaların ve yapının birincil derecede önem kazandığı Bağımlılık Kuramı çerçevesinde düşünülecek olursa, 1923 yılının seçilmiş olması tamamen gelişigüzel bir tercihtir ve hiçbir kuramsal temele dayanmamaktadır. . Aynı Modernleşme Kuramı'nda olduğu gibi, Bağımlılık Kuramı'nda da sürekliliği savunanlarla kopukluk üzerinde ısrar edenler arasındaki bölünme araştırıcıların milliyetçilik ve Kemalist ideolojiye bağlılık derecesine göre belirlenmektedir. Bu kuram çerçevesinde çalışan araştırmacılar, Kemalist ideolojiden uzaklaştıkları ölçüde tartışmanın süreklilik tarafında kalmaktadır.16 Dahası, süreklilik tezi. Bağımlılık Küramı'nın temel yaklaşımı açısından da claha tutarlıdır; dolayısıyla, Türkiye'nin ekonomik -ve siyasal- gelişiminde sürekliliği savunanların kopukluk tezini savunmaya çalışanlardan daha tutarh olduğunu söylemek mümkündür. . ".. Bağımlılık Küramı'nın 'milliyetçi' kanadını oluşturan ve dolayısıyla Kemalist ideolojinin bakış açısından yazılan Türkiye tarihim sorgulamaksızm kabul edenler, kopukluk tezini savunmaktadır. Özetle söylemek, gerekirse, kopukluk

16 Bu konuda en iyi örnek için bkz., Çağlar Keyder, State and Class in Turkey: A. Study iıı CapitaliU

Development

[Tiirkçesi, Türkiye'de

Devlet vc

Sınıflar].

tezini savunanlar, Ondokuzuricu Yüzyıl sonunda Türkiye'nin koloni statüsüne düşmüş bağımlı bir devlet haline geldiğini iddia etmektedirler. Bu tezi savunanlara göre, ekonominin gidişatı ile ilgili temel kararların ülke dışında alındığı ve bu karara ülkedeki siyasal yapıyı oluşturan grupların - n e kadar buna karşı koymaya çalışsalar da—İtiraz edemedikleri söylenegelir. Dahası, bu durumun Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar devam ettiği ve bu durumdan ancak 1923 yılında Cumhuriyet'in kurulmasıyla kurtulunduğu anlatılır.17 Bu 'açıklama'nın aşırı milliyetçi anlatımlarında, 1918 ile 1922 arasındaki direniş hareketinin emperyalist güçlere karşı verilmiş bir bağımsızlık savaşı olduğu iddia edilerek, itilâf Kuvvetleri'nden aldıkları destekle Türkiye'yi işgal eden Yunan güçlerinin ülkeden atılması ve ardından Cumhuriyet'in kurulması kopukluk tezini destekleyen olaylar olarak anlatılır, inançlı bir anlatımla, Türkiye'nin ekonomik politikasını kendi istediği gibi düzenlemesinin ancak emperyalist düşmanın Atatürk tarafından denize döküldükten sonra gerçekleşebildiği savunulur. Böylece, Bağımlılık Kuramı'nın kopukluk tezi kanadında yer alanlar, Birinci Dünya Savaşı öncesi ile sonrası arasında Türkiye'nin, ekonomik politika tercihlerinde çok önemli farklılıklar gözlediklerini -ortaya kanıt koymaya gereksinim duymadahiddia ederler: Bu yaklaşımın, örneğin İsmail Cem [İpekçi] ve Doğan Avcıoğlu gibi aşırı milliyetçi temsilcileri, Ata17 Perry Anderson, " T h e End o f tlıe Ancietı Reginıe iıı Comparative Perspective"; Dogu Ei'gil, Milli Mücadelenin Sosyal Tarihi; Stephanos Gerasimos, lişmişlik Sürecinde Developpement: veloppement;

3 Cilt; Ahmet İnsel, ta

Türkiye,

Elementi

d'Analyse

sur le Role de l'Etdt dans le Processus

Hakkı Keskin, Die Tfirkei:

taat: Werdegang

zum Problem

Sosyolojisi: Gelişmesi

ve Kurt Steinhaus, Soziologie

der Entfaltung

sozloöfconomisch sdıwat;/ı entwickelten

der bûrgerlichen

Laendern

[Törkçesj,

der

Tür-

Geselhckaft

tıı

Atatürk'Devrimi

Yünden Az Gelişmiş Ülkelerde, Burjuva

Sosyo-Ekonömik Sorunu Üzerine

bir

de De-

Vom Osmanisclıen Reich zum Natioııals-

einer Unterentviicklung;

kisdien Revolution:

Azge-

Tun/uie Entre l'Onlre el le

Araştirma],

Toplumunun

türk'ün, askerî ve siyasal dehasıyla, Türkiye'yi yok olmaktan tek başma kurtaran yeri doldurulmaz bir önder olduğunu tekrarlarlar.18 Bu yaklaşımla yapılan çözümleme; bizi çok garip bir şekilde 'Tepeden Devrim' kuramına bağlamaktadır. 'Tepeden Devrim' kuramım kullanarak Türkiye'nin geçirdiği değişimi irdeleyenler arasında Ellen Kay Trimberger ve Sungur Savran'ı sayabiliriz.19 Bu eğilimdeki araştırmacılar tarafından,. 1923 yılında kurulan devletin, Atatürk tarafından gerçekleştirilen bir tepeden devrim sonucu ortaya çıktığı savunulur. Yine buradaki çözümlemede de, kapitalist sınıfın çıkarlarını koruyup geliştirmeyi amaçlayan yepyeni bir devletin -yani, kapitalist devletin- 1908'de değil de, 1923't.e Türkiye'ye yerleştirildiği anlatılır. Tartışmanın bu kısmında, Türkiye'de, tarihin bu önemli dönemecinde, bir burjuva sınıfının olup olmadığı gündeme gelir. 1908 Devrimi için 'tartışılagelen' konu burada da söz konusudur: "Acaba Devrim isteyen bir burjuva sınıfı var mıydı?" ya da, "Buıjuvazi vardı da, acaba bu sınıf isminden söz edilemeyecek kadar güçsüz müydü?" ve tabii, en önemli soru: "Acaba bu devrimler -ama, özellikle de 1923'teki- o zamana kadar Türkiye'de varolmayan bir burjuvazi yaratmayı mı amaçlamaktaydı?" Görünen odur ki, 'Tepeden Devrim' tezini savunanlar, bürokratik devlet aygıtının lıem kapitalist gelişme için gerekli koşullan, hem de bu gelişmeden faydalanacak bir burjuva sınıfını yoktan yarattığını iddi;i etmek zorunda kalmışlardır.

18 İsmail Cem [İpekçi], Türkiye'de lü,Türkiye'nin

Düzeni:

Geri Kalmışlığın

Tarihi; ve Doğan Avcıoğ-

Dün-Bugün-Yarm.

19 Ellen Kay Trimberger, "A Theory of flite Revolutıons," s s . 1 9 1 - 2 0 7 ; idem. Revolulion from Above: Militaıy Bureaucrats and Development

in Japan,

Turkey,

Egypt, anct Peru; ve Sungur Savran, "Osmanlı'dan Cumhuriyete: Türkiye'de Burjuva Devrimi Sorunu," ss. 172-214.

Kabul etmîk gerekir ki, 'Tepeden Devrim' tezinin bir çok kuramsal sorunu vardır.'İlk önce, eğer bu tez hakkıyla kullanılacaksa, 'Tepeden Devrim'in hangi koşullarda gerçekleştiğini bilmemiz gerekiyor: Öncelikli olarak Almanya'nın dönüşümünü açıklamak için geliştirilen bu teze göre, 'Tepeden Devrim,' burjuva sınıfının varolduğu ama yönetimi doğrudan ele alacak güçte olamadığı için siyasal liderliği az veya çok özerk olan bir devlet aygıtına terk ettiği durumun adıdır. Siyasal açıdan güçsüz olan bu sınıf, doğrudan yönetimden vazgeçerken^ kapitalist üretim ilişkilerinin uzun vadeli çıkarları için geçici bir süre bu duruma katlanmaktadır. Türkiye'nin durumunu tartışırken, hem burjuva sınıfının olmadığını iddia etmek, hem de 'Tepeden Devrim' modelini savurımak bir kavram kargaşasından başka birşey değildir ve hem kuramsal tutarlılıktan, hem de tarihsel gerçeklikten uzaktır. Üstelik, böylesi tutarsız bir tartışma, 'Tepeden Devrim' tezinin, geliştirildiği Almanya örneğini bile açıklamaktan uzak olduğunun David Blackbourn ve Geoff Eley tarafından inandırıcı bir şekilde çürütüldüğü bir ortamda yapılmaktadır.20 Bağımlılık Kuramı'nıh hiç olmazsa kendi içinde daha tutarlı bir anlatımı, Türkiye tarihinde süreklilik tezini savunanlar tarafından yapılmaktadır. Bu çözümlemelerde yine de 1908 Devrimi yerine 1923'te Cumhuriyet'in İlânı siyasal yapıdaki dönüşüm açısından öncelikli olarak yer almaktadır. Bu araştırıcılar da, Kemalist ideolojinin ısrarla üzerinde durduğu gibi, monarşisi rejimin Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar devam ettiğini ve çağdaş anlamda modern -ya da, kapitalist- bir devletin ancak 1923'te ortaya çıktığını savün-

2 0 David Blackbourn ve Cîeoff Eley, The Peculiarities of Gcrman History: Boıırgeois Society and Politics in Nineteenih-Century

Germany. Bu kitabın Türkiye'deki ta-

nıtımı için bkz.. Zafer Yenal ve Deniz Yenal, "Alman Tarihinin'Özgünlükleri Üzerine," ss.103-115.

maktadırlar. Bu tezin en önde gelen temsilcileri olarak Çağlar Keyder, Perry Ânderson ye diğerleri sayılabilir. Bu akademisyenler siyasal düzlemde bir nebze kopukluk olduğunu kabul etseler de, çözümlemeleri tamamiyle ekonomik temellere dayandığı için, ekonomi konusunda sürekliliğin gözlemlendiğini iddia etmektedirler*21 Çağlar Keyder, özellikle The Definition of a Peripheral Economy: Turjıey, 19231929 adlı kitabında savaş öncesi Türkiye ile erken Cumhuriyet döneminde ekonomik politikalara bakıldığında, temelde farklılık olmadığım söylemektedir Bu konum, aslında Gündüz Ökçün'ün çalışmalarında da ortaya çıkan önemli bir saptamadır.22 Keyder'e göre, hem Osmanlı İmparatorluğu, hem de genç Türkiye Cumhuriyeti kapitalist dünyaekonomışi karşısında güçsüzdür ve ekonomik açıdan baskın olan, Batı güçleri karşısında hiçbir özerklikleri yoktur. Bu durumda, Türkiye'nin baskm dünya sisteminden bağımsız bir ekonomik politika uygulayabilmesi söz konusu değildir. Keyder'e göre, Türkiye'yi ekonomik bağımlılıktan kurtaran olay, 1929 yılında dünya ölçeğinde başlayan ve adına 'Büyük Çöküntü' denilen ekonomik bunalımdır. İddiaya göre, çevrede yer alan diğer üçüncü dünya ülkeleri gibi Türkiye de, ancak 1929'dan sonra, ithal-ikâmeci sanayileşmeyi ön plana çıkaran özerk bir ekonomik gelişme modelini yürürlüğe koyabilmiştir. Böylece, Türkiye'de - v e diğer azgelişmiş ülkelerde- gözlemlenen değişimin tamamen dış koşullara bağlı olduğu iddia edilmektedir.23 Bağımlılık Küramı'nın Türkiye'nin durumunu açıklama-

21 Perry Ânderson, "The End of the Anden Rt'giıne in Comparative Perspcctive"; ve Cağlar Keyder, The Definition of a Peripheral Economy:

Turkey, 192.3-1.92.9

ITürkçesi, Dönya Ekonomisi İçinde Türkiye, .1923-19?9]. 22•' Gündüz Ökçiin, 1920-1930 Yılları Arasında Yabancı

Zİ Cağlar Keyder, The Dc/initiori of a Peripheral 24

Kurulan Türk Anonim

Şirketlerinde

Sermaye. Economy:

Turkey, 1923-3929. •'

ya çalışan bu çeşidinde, itiraf edildiği gibi, toplumsal ve ekonomik yapıda Ondokuzuncu Yüzyıl boyunca sürekli, ama yavaşça gerçekleşen bir modernleşme ya da rasyonelleşme olduğu kabul edilmektedir. Fakat, gözlemlenen odur ki, Avrupalı alacaklıların baskısıyla 1881 yılında kurulan Duyun-u Umumiye İdaresi örneğinde tüm çıplaklığıyla görüldüğü gibi, Türkiye emperyalist kontrolden kurtulamamıştır. Böylece, yalnızca ekonomik duruma bakıldığında bile, 1880'ler ile 1920'ler arasında temelde pek fazla bir değişikliğin olmadığı iddia edilmektedir.24 Kesinti, ya da geçmişle kopukluk, Çağlar Keyder'e göre Büyük Çöküntü ile olmuştur. Çözümlemesine göre, Türk ekonomisinde ve ardından, siyasal yapısında görülen kökten değişiklik 1923'de değil de 1930'da gerçekleşmiştir. Ekonomik yorumuna koşut olarak, siyasal alanda da vurgu 1923 yılı üzerinde değildir: 1923'te görüntüde gerçekleşen değişiklik, özde, kuralları değiştirmemiştir. Keyder, Ondokuzuncu Yüzyıl'dan 1930 yılına kadar, siyasette sürekliliğin olduğunu vurgulamaktadır. Bu uzun dönemi bürokrasinin Türkiye'yi modernleştirmeye çalıştığı ve kapitalizmi geliştirmeye çalıştığı dönem olarak betimler.25 Hem Modernleşme, hem de Bağımlılık kuramlarının çıkmazı 'sürekli evrim' olarak tanımlanabilecek bir kesintisiz gelişme çizgisinin varlığı üzerinde ısrarla durmalarıdır. Bu, Modernleşme Kuramı'nda geleneksiellikten modernleşmeye doğru tek yol üzerinde yavaş, ama emin adımlarla ilerleme 2 4 Korkut Boratav, 100 Soruda Türkiye İktisat Tarihi, 1908-1985; 100 Soruda Osman/ı-Türkiye iktisadî Tarihi, 1500-1914; pire and European Capitalism,

1820-1913:

Şevket Pamuk,

idem, The Ottoman Bm-

Trade, lnvestment

and Produc.tion

[Türkçesi, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme, }820-1913);

ve Cağlar

Keyder, The Definition af a Pertpheral Econömy: Turkey, 1923-1929

(Türkçesi,

Dünya Ekonomisi kinde Türkiye,

1923-1929].

•25 Çağlar Keyder, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist

Development.

şeklinde kendini gösterir. 'Siyasal Modernleşme' edebiyatının klasikleşmiş ders kitaplarında ifadesini bulan bu anlatıma göre, ülkeler, siyasal gelişme evrelerinden geçerek, düzenli bir şekilde modernleşme yolunda, tercihan, Amerika'nın ayak izlerini takip ederler.26 Çerçevesini Immanuel Wallerstein'in çizdiği Bağımlılık Kuramı'nda ise, bu tek boyutlu model kendini bir gereklilik şeklinde gösterir. Dünya ekonomisinin yapısı öyle şekillenmiştir ki, merkezdeki kapitalist ülkeler, çevredeki kapitalist gelişimi belirlerler. Bu gelişmenin Onaltmcı Yüzyıl'da başladığı iddia edilen kritik döneminde, bazı ülkeler kapitalist gelişmede öne geçmişler ve uluslararası iş bölümünde çevreleştirdikleri ülkeleri sömürdükleri bir dünya ekonomisinin temellerini atmıştır. Bu kurama göre, Yirminci Yüzyıl'da gördüğümüz azgelişmiş, ya da azgehştirilmiş, üçüncü dünya ülkeleri böylece meydana çıkmıştır. Bu senaryoda, Türkiye kendini çevre ülkeleri arasında bulmuş ve önceden yazılmış olan rolüne uygun bir şekilde tarih sahnesindeki yerini almıştır. Merkezdeki ülkelerin baskısıyla, kendine özerk bir bağımsız gelişme yolu çizememiş ve dünya kapitalist sisteminin önüne geçilemez çarkları altında ezilmiştir,27 Bağımlılık Kuramı'mn Türk tarihçiliğindeki başarılı '26 David E. Apter, Politics ojModernization; test and Clıange;

L ü d a n W Pye, Aspects

Weiner|(Der,), Modernization:

S. N. Eisenstadt, Modernization: of Political

The Dynamics

of

Development;

Pri>-

vc Myron

Groıvth.

27 Doğu Ergil, f rom Empire to Dependence: T h e Evolution of Tuı'kish Undc):•':'

development; Doğu Ergil ve R o b e n l. Rhodes, "Westenı Capitalism ancl the . DisirUegration of the Ottoman Empire; The lmpact of the World Capitalist System on Ottoman Society," s s . 4 1 - 6 0 ; Huri îslamoglu ve Cağlar Keyder, "Ageııda for Ottoman History," ss.31-55; Hakkı Keskin, Die Tûrkei: maniseheti

Reich zum Nationalstaat:

Keyder, Empeıyalizm,

Azgelişmişlik

Werdegang ve Türkiye;

tiner Unterentv/icklung;

Vom OsÇağlar

Iııımanuel Wallcrstein, "The

Ottoman Empire and the Capitalist World-Economy: Some Qııestions for Research," ss.389-398; ve Immanuel Wailerstein, Hale Decleli ve Reşat Kasaba, "Osmanlı Imparatorluğu'nun Dünya Ekonomisi ile Bütünleşme S û r c a , " ss.41-54':

örnekleri Berch Berberoglu, Stephanos Gerasimos, İsmail Cem [İpekçi], Doğan Avcıoğlu, Tevfik Çavdar, Özgür Özlem ve Şievket Pamuk'un çalışmalarında görülebilir.28 Her iki kuramsal yaklaşım da Türkiye'de varolan ekonomik ve siyasal sisteme içten gelen direnişi tamamiyle yadsımaktadır. Bunun nedenini, Türkiye'yi açıklamakta kullanılan her iki kuramın da içteki çatışmaya kuramsal düzlemde yer vermemiş olmasında arayabiliriz. Modernleşme Kuramı zaten başından beri işlevselcilik ya da yapısal-işlevselcilikten gelen bir şekillenmeyle çatışmayla ilgilenmez. Bu kuramsal yaklaşım, daha baştan, çatışmanın, bir toplumun açıklanmasında yeri olmadığını savunur. 'Genel muvafakat,', ya da uyuşma, kavramı üzerine kurulu bir kuramda, gerçek tarihteki çatışmaların gözardı edilmesi iç tutarlılık açısından gereklidir. Bu durumda, Modernleşme Kuramı'ndan, Türkiye'nin Ondokuzuncu Yüzyıl sonu ve Yirminci Yüzyıl başı siyasal ve ekonomik tarihini incelerken, çatışma boyutunu ön plana çıkarmasını beklemek şöyle dursun, bundan bahis bile edebileceğini beklemek saflık olurdu. Bu kuram, çerçevesinde, Türk toplumunda, 1908 Devrimi gibi çatışmanın son derece ciddî boyutlara vardığı bir dönemin anlatılmasından özellikle kaçınılması - h e r ne kadar tarihsel gerçekliğe uygun düşmese de^- normal görülmelidir. Modernleşme Kuramı'nda özellikle çözümleme dışı bırakılan

2 8 Doğan Avcıoğlu, Türkiye'nin Düzaıi:

Dün-Bıiğün-Yarıh;

Berch Berberoglu, "Sta-

te Capitalism and National İndustrialization in Turkey," ss.97-121; i dem, Tıırkey in Crisis: from State Capitalism

to Neo-Colonialism;

idem, "Turkey: The Cri-

sis of the Neo-Çolonial System"; Tevfik Çavdar, Osmanlıların

Yarı-Sömürge

Olusu; Stephanos Gerasimos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye; İsmail C e m [İpekçi], Türkiye'de ye'de Kapitalizmin

Geri Kalmışlığın Tarihi; Özgür Özlem, 100 Soruda Gelişmesi;

Şevket Pamuk, 100 Soruda

sadî Tarihi; idem, The Otfomaıı Empire and European Trade, lnvestment talizmi,

Osmanlı-Türkiye

Capitalism,

and Production (Türkçesi, Osmanlı Ekonomisi

1820-1913;

ğımlılık ve Siiyûme,

ve aynı kitabın ikinci baskısı: Osmanlı 1820-1913}.

Türkiikti-

.1820-1913:

ve Dtîtıya Kapi-

Ekonomisinde

Ba-

bir başka konunun da 'sınıf çatışması' olduğunu bilirsek, bu kuramın gereklerine harfiyen bağlı 'tarihsel' çözümlemelerde, Türk tarihindeki sınıf çatışmalarından bahsedilmesini beklemek haksızlık olur. Bağımlılık Kuramı'nda bu eksikliğin giderilebildiği düşünülür; özellikle de, bu kurartun çok yoğun bir şekilde Marxist kuramdan etkilendiğini hatırlarsak. Fakat, Bağı mhlık Kuramı tüm dikkatini merkezdeki ülkelerle dünya ekonomisinin çevresinde yer alan ülkeler arasındaki çatışmaya odaklamıştır. Bunu yaparken de, çevre ülkeler içindeki çatışmaları tamamen gözardı etmiştir. Son derece basite indirgenen bir çözümlemeyle, tüm dikkatler çevre ülkelerinin emperyalist ülkelerin nüfuzuna karşı koyma çabaları üzerine yoğunlaşmaktadır. Bu kavgada, azgelişmiş çevre ülkelerinin aynı zamanda, ülke içinde ^tarihsel gerçeklik açısından her ne kadar pek bir anlam ifade etmese de- 'comprador bourgeoisie' olarak tanımlanan bir sınıfa karşı da savaş vermeleri gereği üzerinde durulmaktadır. Fakat, kuramsal çözümlemede toplumsal oluşumun ayrılmaz bir parçası olması gereken 'comprador bourgeoisie', nedense bir toplumsal smıf olarak, açıklamanın bir parçasını oluşturmamakta ve sanki kökleri tamamiyle dışarıda olan bir grupmuş gibi değerlendirilmektedir. Kısacası, bu grubun, 'emperyalistlerin uşağı' olarak tanımlanması dışında, ülke içindeki sınıf çatışmasında üzerlerine yüklenen bir işlev yoktur. Ülke içindeki sınıf çatışmasına değinilmemesi, azgelişmiş ülkelerin tarihsel gerçekliklerini irdelerken, doğal olarak eksik ve hatalı anlatımlara yol açmaktadır.29 Modernleşme Kurany'nnı olduğu gibi, Bağımlılık Kura2 9 Bağımlılık Kuramı'ndaki 'comprador

bourgeoisie'

kavramının eleştirisi için

bkz., Fernando Henrfcpıe Cardoso ve Enzo Faletto, Dependency and

Develop-

ment iti Latin America; ve Çelso Furtado, "The Concept of Extcrn ; al Dependeııce.in the Study of Utıclerdevelopment," ss.118-123.

mı'mn da kapsamlı eleştirileri yapılmıştır.30 Bu yüzden, burada, tıpkı Modernleşme Kuramından bahsederken yapıldığı gibi, bu kuram değerlendirilirken de ayrıntılı bir eleştiri yapmaya gerek yok. Bu kuramın ideolojik açıdan ne kadar milliyetçi bir konumu sergilediğini, Bili Warren, Imperialısm: Pioneer of Capitalism adlı çalışmasında kuşkuya yer bırakmayacak şekilde gösterdi. 31 Tamamiyle dış baskıya odaklanan ve diğer tüm baskıları gözardı eden bir çözümleme, çevredeki toplumsal oluşum içinde meydana gelen herşeyi dışarının baskısına bağlayarak bir bakıma hoşgörür. Bir başka düzlemde, Robert Brenner'in New Left Revievv dergisinde eleştirdiği gibi, Bağımlılık Kuramı 'Neo-Smithian' olarak adlandırılabilecek bir 'Marxism' örneği oluşturur. Burada, sınıf savaşı ya da sınıf çatışması, yerini, tamamiyle sınıf çözümlemesini yadsıyan bir mekanik ekonomik rasyonelliğe terkeder.32 Türk tarihinin çözümlemesine şimdiye kadar ' yansıdığı kadarıyla, Bağımlılık Kuramı, ekonomik ve siyasal düzlemde, değişik sınıflar, ya da bir sınıfla devlet arasındaki çatışmayı bütünüyle yadsımıştır.33 30 Bu konuda örnek olarak şu çalışmalara bakılabilir: Frank Bonilla ve Robert. Girlitıg (Der.), StructUres of Dcpencîeııcy; Robert Brenner, "The Origins of Ca-' pitalist Development: A Gritlqüe of Neo-Smithian Maraisın," ss.2.5-92; idem, "Workl System Theory and the TranSition to Capitalism: Historiçal and Theoretical l'erspectives"; Anthony Brcwer, Mancist. Theories

of lmperialism:

A Cri-

tical Survey; Fernando Henriq,ue Cardosp, "lmperialism and Depeııdency in Latin America," ss.7-16; idem. "The Consumption of Depeııdency Theory in the United States," ss.7-24; Martin Carnoy, The State and Political Theory, Riçhard R. Fagen, "Studying Latin American Pölitics: Some İmplicatioııs of a Dependencia

Approach," ss,3-26; Tulio Halperm-Dönghi, "'Dependency Theory"

and Latin American HistOripgraphy," ss.113-130; Malori J . Poıtıpermayer. ve Williaııı C. Smith, "The State in Dependent Societics: Preliminary Notes," ss,102-128; ve Theda Skocpol, "Wallersteinfe World Capitalist System: A Tlıeoretiçal and Historiçal, Critiquc," ss.1075-1090. 31 Bili Warren, fmpcriaîtsm; Pioneer o/Capitailşm. 32 Robert Brcnner, "The Origins of Capitalist Development: A Critique ol NeoSmithian Mandsm," ss.25-92, 33 Örneğin bkz., Haldun Gülalp, Gelişme Stratejileri

ve Gelişme

ideolojileri

1908 Devrimi konuşurla dönersek, hem Modernleşme, hem de Bağımlılık Kuramı temsilcilerinin olayı devrim olarak nitelemek istemediklerini görmekteyiz. Belki küçük, ama bağlı oldukları kuramların konumlarını hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak şekilde belirlemeleri açısıridan, önemli örnekler olmaları dolayısıyla 9-11 Nisan 1976'da Kanun-u Esasi'riin Yüzüncü- Yılı Sempozyumu sırasında Modernleşme kuramıyla çalışan araştırmacıların şu iddiaları anılmaya değer. Olayı Modernleşme Kuramı çerçevesinde açıklamaya çalışan Emre Kongar, Tank Zafer Tunaya'mn ikinci Meşrutiyetin siyasal hayatımızdaki yeri üzerine yaptığı konuşmadan sonra, fikrini şöyle özetliyor. "Ben diyorum ki, bu hareketler Osmanlı-Türk. toplum çizgisi içerisindeki sınıfsal değişmelerin, yani yeni bir sınıfın ortaya çıkışının sonuçlan değildir. Yönetici seçkinlerin kendi içlerindeki kavgadır. Amaç İmparatorluğu kurtarmaktır. Görünen amaç tabii, bu arada önemli ölçüde de post kavgası. Dolayısiyle hürriyet, bürokratların, yönetici seçkin sınıfın en önemli öğesini oluşturan padişahın yetkilerini sınırlama savaşıdır. Hürriyet böyle algılanmıştır. Yeni bir sınıf çıkmıyor ki -burjuvazi veya işçi- hürriyet onun hürriyeti olsun ve İttihatçı iktidarı ele aldıktan sonra onunla bütünleşsin ve hürriyeti yaysın. Yok ki öyle bir tabanı. Kendisi için istiyor, r alıyor ve çok da güzel kullanıyor. Meclislerin kapı gibi sık sık açılıp kapanmasının sebebi de bu. Abdülhamit'in kafası kızıyor, "Kapattım," diyor; İttihatçıların kafası kızıyor, "Kapattım," diyor, iki telgraf geliyor, Abdülhamit meclisi açıyor, yani çok gayri ciddî bir biçimde.-'34 Türkiye tarihini Bağımlılık Kuramı çerçevesinde yorumlamaya çalışan Çağlar Keyder, aslında hiç de Modernleşme Kurarriı'mn söylediklerinden farklı olrnayan bir biçimde,

3 4 Türk Parlamentoculuğumın 30

İlk Yüzyılı, 1876-1976,

s.130.

-

1908 Devrimi'tıi gerçekleştirenleri 'toplumu yukarıdan değiştirme' yanlısı 'modernleştirici seçkinler' olarak ele almakta ve sorunsalı 'devleti kurtarmak' - y a da başka bir deyişle, devlet aygıtını modernleştirmek/batılılaştırmak- olarak tanımlamaktadır.35 îttihadcıların nasıl bir süreç sonucu iktidara geldiklerini açıklamaktan özellikle kaçman keyder, basmakalıp anlatımlara dayanarak hiç de özgün olmayan şu 'çözümleme'yi yapmaktadır: "ittihat ve Terakki önderleri bürokrat olmalarına ve eğitimli ve aydm bir kadroyu temsil etmelerine karşın, birdenbire ele geçirdikleri iktidar için hazır değillerdi. Uygulayacakları özel bir program olmadığı gibi müşterilerinin hangi toplumsal gruptan olacağı da henüz kesinleşmemişti. Bü nedenle, olaylar karşısında epeyce hızlı bir değişme ve evrim gösterdiler. İktidara geldiklerinde esas çabaları devlet otoritesini güçlendirmeye yönelmişti. Bu kaygı, uyguladıkları politikaların başlıca kaynağını oluşturdu. Fakat bu politikaların formülasyonunu ideolojik bir'tutarlılık değil, ısrarla üzerinde durulan hedef biçimlendiriyordu. Bu devleti kurtarma hedefini destekleyecek ideoloji ise İmparatorluğun içinde bulunduğu maddî şartların etkileşiminden doğ-1 duğundan, önemli bir ölçüde tesadüfiydi. Nitekim 'devleti kurtarma' fikri 1908 ile 19İ8 arasında çeşitli birleştirici ideolojilerin ardına gizlenmişti:"36 Bağımlılık Kuramı çerçevesinde Ittihad ve Terakki dönemini inceleyen Doğu Ergil de Çağlar Keyder'in çözümlemesini ondan on yıl kadar önce, neredeyse aynı terimlerle, yapmış ve aynı sonuçlara varmıştı: "İlk başta, Genç Türklerin, devletin temel yapısını değiş-, tirme gibi bir'niyetleri yoktu. Onlar yalnızca, ülkenin mutlak bir padişahın kişisel keyfi yerine yetenekli hükümetler. 3 5 Çağlar Keyder. Türkiye'de

Devlet ve Sınıflar,

ss.108-109.

36 Cağlar Keyder, Türkiye'de Devlet ve Sınıjlar, s.85.

tarafından yönetilmesini garanti altına alacak bir anayasanın yürürlüğe konmasını istiyorlardı." "Hareketleri, millî bir ekonomi geliştirecek ve sonradan birleşecekleri millî bir burjuva sınıfı yaratacak radikal bir programı ancak devlet gücü küllanarak uygulayabileceklerini anladıklarında, bir seçkin devrimi {tepeden devrim] haline geldi.", 'Felsefeleri 'tepeden reform' idi. Siyasal programlan şeçkinciydi ve geri kalmış bir İmparatorluğun moderhleştirilmesini öııcü bir kadronun ya da bir (orta) sınıfın gerçekleştirebileceğini düşünüyorlardı."37 Ne Emre Kongar ne de Çağlar Keyder ve Doğu Ergil tarihçi olmadıkları için Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyelerinin hangi sınıftan geldiklerim, hangi amaç için çalıştıklarını, devleti yıkmak için nasıl propaganda yaptıklarını -ve en önemlisi, bürokrat olmadıklarını- bilmeyebilir ve kullandıkları genel kaynaklar bunlardan bahsetmeyebilir. Bu nedenle de, Kongar'ın, Keyder'in ve Ergirin 'çözümlemeleri' ı eksik bilgilere dayanan gözden kaçmış birer hata olarak kabul edilebilir. Ancak, bu dönemin daha etraflı tarihini bilmesi beklenen araştırmacılar da bazen 1908 Devrimi'nin niteliği üzerine çok sıradan hükümler vermekten kendilerini alıkoyamıyor^ lar. Örneğin Türkiye'deki siyasal partiler üzerine şimdiye kadarki en kapsamlı çalışmayı, yapan Tarık Zafer Tunaya, "1906'da başlayan ve 1908'de patlak veren harekettin], Rumeli'deki İkinci ve Üçüncü Ordular subayların tın] ve onlara katılmış olan sivil memurların ürünü' olduğunu söyleyebilmektedir. Dahası, Tunâya'ya göre, "'Kültürü zayıf, kini çok' [Ittihad ve Terakki kuşağı] Abdûlhamit rejimini yıkmıştır. Yıktığının yerine ne koyacağını bilemeyen, buğürile yarın arasındaki şoktan Şaşalamış insanlar, geleceği yaratma 37 Dogu Ergil, "A Reassessment: The Young Turks, heir Politics and Anli-Colonial Struggle," s s . 3 4 , 3 6 ye 4 8 .

programına. sahip değillerdi. Bu bilgisizliğe, devleti ve toplumu dışa bağlayan baskılar da eklenince, değişiklik, bir özlem olmaktan öteye gidememiş ve düzen, pek az rötuşla aynı kalmıştır." 38 Ittihad ye Terakki Cemiyeti'nin 1908 öncesi yurtdışı örgütlenmesini en ince ayrıntısına kadar inceleyen M. Şükrü Hanıöğlu da son derece ilginç bir şekilde, "Genç Türkler'in tek ortak noktası Abdülhamid'i devirmekti. Bu amaç gerçekleştikten sonra rie yapılacağına dair hiçbir kapsamlı programları yoktu" diyebilmektedir.39 Belki bu örnekler çoğaltılabilir. Burada vurgulamak istediğim nokta, yalnızca amatör tarihçilerin değil, akademik tarihçilerin de 1908 öncesi ve sonrası Türk toplumunu ve Ittihad ve Terakki Çemiyeti'ni incelerken, baskın ideolojiden ne derili etkilenmiş olduklarını göstermek. Şimdi, daha fazla sözü uzatmadan, 1908 Devrimi'nin nasıl gerçekleştiğinin hikâyesini anlatmaya başlayabiliriz. Devrimi, Donald Quataert'in iki kısa makalesinde bahsettiği şekilde basit bir ekonomik bunalım ve arkasından gelen olaylar dizini olarak görmek çok kolaya kaçan, bir yol olduğu için, aynı zamanda indirgemeci olan bu yaklaşımı benimsememe -her ne kadar Türk tarihi araştırmalarına yeni bir bakış açısı getiriyor gibi gözükse d e - olanak yok. 4 0 1908 Devrimi tek. bir nedene bağlanamayacak kadar karmaşık bir olay. Bu hikâye bizi, Devrimle doğrudan bağlantısı olan vergi ayaklanmalarının başladığı 1906 yılından 1908 yılı Aralık ayına -yani, Meclis-i Mebusan'm açıldığı tarihe-

3 8 Tarık Zafer Tuııaya, "İkinci Meşrutiyet'in Siyasa! Hayatımızdaki Yeri," s.85 vc 88.

'

3 9 M. Şükrü Hanioğlu, "Genesis of the Young Turk Revolution of 1 9 0 8 , " s.300. 4 0 Donald Quataert, "The 1 9 0 8 Young Turk Revolution: Old and New Apprmıches," ss.22-29; ve idem, "The Etonomic Climate of the 'Young Turk- Revolution' fa 1 9 0 8 , " SS.Dİ147-D1161.

kadar getirecek. Bu da, Ittihad ve Terakki Gemiyeti'nin son : derece kapsamlı olarak 1909 yılından başlayarak siyasette, ekonomide ve toplumsal hayatta gerçekleştireceği düzenlemeleri ve değişiklikleri içermfeyeceği anlamına geliyor. Dev-; rim'in gerçekleşmesiyle herşey düzene girmiyor. Dolayısıyla, 1908'den I918'e kadar -ve daha sonra- yeni rejimle eskisi arasındaki mücadelenin hikâyesi sonraki çalışmaların konusunu teşkil edeceğinden, şu anda bunlardan da söz edilmeyecek. Tarihsel bir perspektiften bakıldığında çok kısa, ama içinde yaşayanlara çok uzun gelen, bu-iki yılın olaylarına artık bakabiliriz.

İKİNCİ BÖLÜM

1906-1907 Vergi Ayaklanmaları: 1908 Devrimi'ne Giriş

üzerinden neredeyse doksan yıl geçmiş olmasına Nağmen, 1908 Devrimi hâlâ bir esrar perdesi arkasındadır. Özellikle, Türkiye'de güçlü ojan yaygın bir görüşe göre 1908 Devrimi, Osmanlı İmparatorluğu'nu tümüyle çöküşten umutsuzca kurtarmaya yönelik yenileştirme eylemleri zincirinde en son halkayı oluşturan bürokratik bir reform hareketinden başka birşey değildir. Gerek Modernleşme gerekse Bağımlılık kuramlarını savunuyor olsunlar, gerek tarihte devamlılık gerekse kesinti savlarına inanıyor olsunlar, Türk tarihçileri hiç istisnasız, reform savına sarılmakta ve 1908'le birlikte gerçekleşen olaylar zincirini 'Meşrutiyetin İlanı' ya da .'anayasal rejimin kuruluşu' olarak adlandırmaktadırlar. Bü dönemdeki olaylar, beraberlerinde öyle derin toplumsal, siyasal ve ekonomik değişimler getirmiştir ki, olayı, kelimenin tam anlamıyla'devrim' olarak nitelendirmek ve 1908'in hemen öncesiyle sonrasını anlatır ve yorumlarken konuya bu açıdan yaklaşmak en doğrusu olacaktır. Türkiye'de yerleşmiş geleneksel tarih anlatımı çerçevesinde 1908 olayları yukarıdan aşağı gerçekleştirilen bürok-

ratik bir reform hareketi olarak görüldüğünden, 'meşrutiyetin ilânı' ya da 'anayasal rejimin kuruluşu'nun, hem devletin hassas durumunun hem de modernleşmenin kaçınılmazlığının farkında olan bir sivil ve askerî bürokrasi tarafından bilinçli olarak yürütülmüş bir planın sonucu olduğu fazla sorgulanmadan kabul edilmektedir. Üstelik, daha da ileri gidilerek, olayın, devletin çıkarlarına zarar veren bir yönetimi devirmek için gizlilik içinde çalışan ordu üyesi 'ilgili' subaylar tarafından gerçekleştirilmiş olduğu da varsayılmaktadır. Yerleşik Türk tarih söyleminde 1908 Devrimi'ni 'devleti iç düşmanlardan ve onların dışarıdaki müttefiklerinden kurtarmak' hedefine yönelik ve bürokrasi içinden gelen bir eylem olarak tanımlamak oldukça yaygın bir alışkanlıktır. Bu söylemle varsayılan, gidişin kötü olduğunu gören asker - v e sivil- bürokratların devleti kurtarma amacıyla hareket ettiği ve amaçlarının batmakta olduğu söylenen bu devleti yok olmaktan kurtarmaktan başka birşey olmadığıdır. Böylelikle, 1908'de asker-ve sivil-modernleşme yanlısı bürokratların örgütleyip uygulamaya koyduğu hareketin, 'geleneksel' ve 'çağdışı kalmış' bir Saray bürokrasisi tarafından ayakta tutulan, zayıflamış ve köhnemiş bir hükümetin çökmesine neden olduğu, onun yerine çağdaş bir Türkiye görünümünü benimsemiş 'aydınlanmış' bir rejim getirdiği öne sürülmektedir. Böylesi bir görüşte, değişimin, hiçbir halk desteği olmaksızın gerçekleştiği sonucu da ortaya çıkmaktadır. Bürokratik yozlaşmanın ve Sultan Abdülhamid'in gizli polisinin aydınlar üzerinde kurmuş olduğu amansız denetimin neden olduğu genel huzursuzluğun betimlenmesi dışında, gerçek anlamda kapsamlı devrimci etkililiklere yol açmış olabilecek nedenler hakkımda hiçbir belirti sunu İmama ktadır. Üstelik bu görüş, 19Ö8 öncesi iki yıllık devrede meydana gelen yaygın, kitlesel huzursuzluklar ile mütlâkiyetçi reji-

min çöküşü arasındaki bağlantıyı, şaşırtıcı bir biçimde görmezden gelmektedir. Devrim öncesi Türkiye'deki kitlesel huzursuzlukların tarihi hâlâ yazılmayı beklemektedir. Töplümsaİ, siyasal ve ekonomik huzursuzluğun tarihine karşı ilgisizlikle bağlantılı olarak, devrim öncesinde oldukça tehlikeli bir boyuta ulaşan îttihad ve Terakki Cemiyeti'nin rejim aleyhtarı kışkırtma hareketleri hakkında hiçbir çözümleme yapılmamış olması da ilginçtir. Tüm bunların sonucu olarak, devrim öncesi dönemde Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin çözümlemesi yapılırken, alışılagelmiş -sorgulanmayan- tarih stratejilerinden birisi kullanılır: Ya Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin önemi bütünüyle inkâr edilir ya da Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyeleri siyasi sahnenin dışında tutularak ey lemlerdeki rolleri azımsanır. Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyelerinin eylemlerdeki rollerinin azımsanmasında bu üyelerin bir kısmının Türkiye dışında bulunmaları ve devrimci propagandayı yurt dışından yönetmiş olmalarının payı büyüktür. Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyeleri, Türkiye İçinde ya da dışında eylemlerini sürdürmüş olsalar da geleneksel tarih yazımı tarafından, özne değil de, aksesuar gibi betimlenmekte, yasadışı etkinliklerde bulunan 'modernleşmeci' subayların emri altındaymışlar gibi gösterilmektedir. Oysa durum tam tersidir. 1904 Baharına gelindiğinde, vergi yükü,, kırsal kesimde köylüler, kasabalarda zanaatkarlar ve esnaf, şehirlerde ise tüccarlar için dayanılmaz bir hal almış bulunuyordu. Buna bir de vergi toplamakla yükümlü mültezimlerin keyfî açgözlülükleri eklenince durum vergi mükellefleri açısından iyiden iyiye zorlaşıyordu.1 Bu dönemde, bir çeşit gelir ver1

Özellikle Anadolu'nun doğusunda yaşayan halktn mültezimlerden çektikleri konusunda etraflı bir rapor için bkz., N o . 1 3 6 , Konsolos Tbomas H. Norton'dan Dışişleri Bakan Yardımcısı Francis B. Loomis'e, Harput, 13 Ekim 1904, T-579, Despatchcs fivm United States Consuh in liarput, 1895-1906,

Mik-

37

gisi olan -temettü'nün, örneğin İzmir'de toplanması bir takım sorunlar doğurmuş, verginin toplanması süresiz askıya alınmıştı.2 Benzer olaylar -bu kez tepki adanın yerel "Yunan halkından gelse de- 1905 yılının Şubatında Midilli'de de görüldü.3 Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu'nun kaldırılması isteğiyle -başka birçok yere ek olarak- 25 Mart 1905'de Işkodra'dan, 13 Nisan 1905'de Basra'dan ve 28 Haziran 1905'de Trablusgarb'den İstanbul'a telgraflar gelmişti. Şahsi Vergi'nin kaldırılması isteğiyle de -örneğin, 14 Ocak 1906'da Kastamonu'dan ve 13 Eylül 1906'da Necid'den- Bab-ı Âli'ye telgraflar çekilmişti.4 Hem toprak ağalarına hem de mültezimlere ağır bir biçimde borçlanmış olan köylü tam anlamıyla dar boğazdaydı. Doğu vilâyetlerindeki durum öylesi bir yoksulluk ve sefilliğe nede,n olmuştu ki, çok sayıda köylü, şehir ve kasabalıların yardımıyla geçinebilmek ümidiyle köylerini terk etmeye başlamıştı.5 Gelecek hasatta evinde kalıp kalmayacağı bile belli olmayan köylü toprağım ekip ekmeme konusunda

rofilın 1, Cilt 1 ( 2 7 Eylül 1 8 9 5 - 4 Ocak 1 9 0 5 ) içinde. Raporun devamı için bkz., No.154, Thomas H. Norton'dan Dışişleri Bakan Yardımcısı Francis B. Löömis'e, Harput, 2 3 Mayıs 1905, T-579, Despatches from United States Consuls in Harput, 1895-1906, içinde. 2

'

/

Mikrofilm 1, Cilt 2 ( 5 Ocak 1 9 0 5 - 2 Ağustos 1 9 0 6 ) '

KO. 4 2 4 / 2 0 8 , Başkonsolos Cumberbatch'den Sır Nicholas O'Coııor'a, İzmir, 2 6 Mart 1 9 0 5 , Further

Cotrespondence

Respecting

Asiatic

Turkey,

N o . 8 6 6 4 , s.40 içinde; ve Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi

1905, Erzu-

rum'da Halk Hareketleri, s.10. 3

EO. 4 2 4 / 2 0 8 , Başkonsolos Cumberbatch'den Sir Nicholas O'Conor'a, izmir, 2 8 Mart 1 9 0 5 , Further Correşpondence Respecting

Asiatic

Turkey, 1 9 0 5 ,

No.8664, s.40 içinde. 4

Muammer Demirel, ikinci Meşrutiyet

Öncesi Erzurum'da

Halk

Hareketleı'i,

s.ll. 5

EO. 4 2 4 / 2 0 8 , Konsolos Muavini Tyrrell'den Sir Nicholas O'Conor'a. Van, 2 0 Mart 1 9 0 5 , Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, 1905,

No.8664,

s.43 içinde; ve Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Hareketleri,

s.9.

Halk

karara varamıyor, bu belirsizliğin yarattığı huzursuzluktan tarlasını bırakıp gitme düşüncesi doğuyordu. Gelecek yılın borçlan için ipotek altına girmiş olan insanlar yarınlarından kuşku duyuyorlardı. Hasat zamanı geldiğinde, ürün köylüyü beslemek yerine toprak ağası ve mültezimlere gidiyordu. Sürekli artan vergiler, durumu iyice çekilmez bir hale getirmişti.6 Görgü tanıklarının anlatımıyla, şehirler kıtlık ve parasızlıktan çöküyordu. Tieariet durmuş, açlık başgöstermişti. 1906'da başlayan büyük çaplı ayaklanmaların arifesinde "şehir aç, köy aç, ordu aç ve çıplaktı."7 Vergi ayaklanmaları olarak bilinen ve 1906 yılının başlarında patlak veren olayların en önemli nedeni, Hükümet'in, biri kişilerden alınacak 'Şahsi Vergi,' diğeri de hayvanlar üzerine konulan 'Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu' adında iki yeni vergi toplama kararıydı.8 Hükümetin yeni vergileri töpla-

6

EO. 424/208, Konsolos Muavini Tyrrell'den Sir Nicholas O'Conor'a, Van, 2 0 Malt 1905, Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, 1903,

No.8664,

s.43 içinde.Ayrıca bkz., No.136, Konsolos Thomas H. Norton'dan Dışişleri Ba, kaıı Yardımcısı Francis B. Loomis'e, Harput, 13 Ekim 1904, T-579, Despalches frcrh United States Consuhin

Harput, 1895-1906,

Mikrofilm 1, Cilt 1 (27 Eylül

1 8 9 5 - 4 Ocak 1 9 0 5 ) içinde. 7

Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 [sic] Erzurum İsyanı Hatıraları," s.27.. Çekilen kıtlı, ğ«v boyutlarını ciddi bir biçimde arttıran bir başka neden de 1 9 0 5 - 1 9 0 6 kışının alışılagelmişten çok daha soğuk geçmesiydi. Musul'da 1 9 0 6 Ocak ayında Dicle nehri donmuş, ısı Sivas'ta -32°C'ye kadar düşmüş, soğuktan Başkale, Van, Mamuret-el-Aziz, Bağdad, Sivas, Amasya, Darende, Konya ve Erbaa'da insanlar donmuştu ("tlhiver & Van," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 23 Ocak 1906, s.2; "Morts de froid," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 2 5 Ocak 1906, s.2; "llhiver en province," The Levant Herald

and Eastern

26 Ocak 1906, s.2; "Uhiver," The Levant Herald and Eastern 1906, s.2;, ve "Uhiver," The Levant Herald and Eastern Expnss,

Expttss,

Express, 5 Şubat.

10 Şubat 1906,.

s,2). Kış Makedonya'da da çok şiddetli geçmekteydi. Üskûb'te yakacak'sıkıntısı başgöstermiş, kömürün okkası oııiki Paraya; odununki ise sekiz Kurusa kadar yükselmişti ("Les Proviıtces: Iihiver," The Levant Herald

and Eastern Exp-

. mu, 2 9 Ocak 1906, s.2). 8,

Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 [slç,l Erzurum İsyanı Hatıraları," s.27. Yalnızca koyundan alınmakta olan 'Ağnam Vergisi' 4 Ağustos 1903 tarihinde kaldırılarak, yerine tüm ehli hayvanları içine alan 'Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu' ve yine 4 -

ma girişimiyle birlikte, ülkenin her yerinde sivil itaatsizlik eylemleri düzenlenmeye başlandı. Bü hareketlerin ilki, Anadolu'nun diğer kasabalarından Abdülhamid rejimi tarafından sürgüne gönderilmiş kimselerin yoğun olması dışında hiçbir farkı olmayan Kastamonu'da başladı. 1906 Ocak ayı sonlarında Kastamonu'da yapılan belediye seçimleri, düzene karşı duyulan hoşnutsuzluğun dışavurumu için önemli bir fırsat oluşturdu. Vilâyet her zaman öldüğü gibi halka açık yerlere, belediye meclisi üyelerinin seçimi için ilânlar astı. Ama şehir halkı, vergilendirme ve harcamalar üzerine- hiçbir denetimleri olmadığı, bu nedenle de seçimin anlamını yitirdiği gerekçesiyle ilânları dikkâte almayarak seçimi boykot etti. Seçimleri protesto etmelerinin nedenlerini açıklamak üzere yerel askeri komutana delege yollayan Kastamonulular, askeriyeden belediyenin harcamalarını kontrol etmesini istediler. Ayrıca, paranın nasıl ve nereye harcandığını bilmeleri için, kendilerinin seçeceği güvenilir kişilerin belediye meclisine seçilmesini talep ettiler. Halk öncelikle, Şahsi Vergi'den şikayetçiydi. Özellikle, vilâyetteki tüm yüksek rütbeli devlet memurlarının vergiden muaf olması dolayısıyla, kendileri de vergi ödemeyi reddediyorlardı. Herşeydert çok, oldukça varlıklı olan Kastamonu Valisi Enis Paşa'nın tek kuruş bile vergi ödemiyor, olması şehirde rahatsızlık yaratıyordu. Kastamonu halkının temsilcileri, en varlıklı kişi olarak, şehrin tüm şahsî vergilerinin toplamını Enis Paşa'nın ödemesini istiyorlardı. Askerî

Ağustos 1 9 0 3 tarihinden başlayarak, şehir ve kdy halk» ayırt edilmeksizin, herkesin gelir düzeyine göre alınmak üzere 'Şahsi Vergi' konulmuştu (Başbakanlık Arşivi, YM, Nr.11-440 ve N r . l l - 4 3 8 ' d e n nakleden. Muammer Demirel; ikinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da, Halk Hareketleri, s.lOıı). 'Hayvanat-! Ehliye Rüsumu' hakkında daha etraflı bilgi için bkz., "Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu," Mehmed Zeki PakAİm, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, ss. 7 8 3 - 7 8 4 .

1,

komutan bu sorunların kendi görev alanına girmediğini ve sivil bürokrasiyle ilgili olduğunu söyleyerek meseleye karışmayı reddediyordu. Kastamonu'daki tüm ticarî fâaliyetleri temsil eden ötuziki esnaf ve zanaatkarın imzasını taşıyan bir dilekçe/telgraf bir hafta önce merkezî hükümete -İstanbul'a^ gönderilmiş, fakat her zaman olduğu gibi, Saray dilekçeyi dikkate almamıştı.9 Talepleri cevapsız bırakılınca, 21 Ocak'ta, yaklaşık beş yüz kişilik bir topluluk Vilâyet Konağı'nın önünde gösteri düzenlemiş, sonra da Telgrafhane'ye doğru yürüyüşe geçerek binayı ele geçirmişti. Saray'a, vergilerin kaldırılması taleplerini yineleyen telgraflar çeken kalabalığın sayısı akşama doğru dört bin kişiyi bulmuştu. Bu kitle gösterisinde, hem Müslümanlar hem de Ermeniler birlik içinde hareket ediyorlardı. Halk, sabahın ilk saatlerine kadar Saray'dan taleplerine bir cevap gelmesi için umutsuzca bekledi. Vali Enis Paşa olaylardan öylesine korkmuştu ki, gün boyunca bulünduğu yeri terle edemedi. Ertesi gün iki polis memuru Telgrafhane'ye girmeye çahştılarsa da, biri yakalanarak esir alındı, diğeri de kaçmayı zor da olsa başardı.10 Şehrin ileri gelenlerinin de desteği ile, halkın Telgrafhanç'yi işgali tam • on giın sürdü. Bu on gün boyunca, isteklerinin kabul edilmesi için merkezî hükümetle sürekli bağlantı kurmaya çalıştılar. 31 Ocak günü, Müslüman, Ermeni ve Rumlar'dan oluşan büyük bir kalabalık, tekrar Telgrafhane önünde toplanarak, konan ek vergilerin kaldırılması ve Vali ile Defterdar'ın görevden alınması için yeniden gösterilere başladı. Kalabalığa destek vermek amacıyla, dükkân ve işyerleri de gün boyu kapalı kaldı.11

9

"Kastamonu'da Hareket-i ihtilâlkârane," ss.64-66.

10 "Kastamonu'da Hareket-i îhtilâlkârane," ss.65-67; 11 "Kastamonu'da Hareket-i İhtilâlkârane," s.69; vc Ziya Demittiüğlu, nu Valileri, 1 8 8 1 - 1 9 0 8 , s.87.

Kastamo-, •

\

Ayaklanmanın önderlerinden biri saygınlığıyla Kastamonuluların güvenini kazanmış olan Hakim Esad Efendi idi. Esad Efendi ve onun gibi Kastamonu'ya, sürülmüş bir kaç aydın hareketi dikkatle planlamış ve Kastamonu Askerî Kumandanı Ali Rıza Paşa ile önceden görüşerek* hem hareket için onay hem de kendilerine karşı kuvvet kullanılmayacağına dair söz almıştı. Vali Enis Paşa, yeni oluşan bu hareketi öğrenir öğrenmez askerî komutanı ve polis şefini çağırarak, kalabalığı dağıtmalarım, sonra da olayın nedeni ve olayı düzenleyenler hakkında bilgi toplamalarını istedj^Her ikisi de ellerindeki kuvvetlerin zayıflığım ve bir askerî bastırma hareketinin sorumluluğunu üzerlerine alamayacaklarını gerekçe göstererek Vali'ye itiraz ettiler.12 Soruna askeri bir çözüm bulamayacağını anlayan Enis Paşa, bu sefer şehrin ileri gelenlerini toplayarak, olayları bastırmada nüfuzlarını kullanmalarını söyledi. Bu ileri gelenler arasında Belediye Meclisi üyelerinden Namık Efendi, Şeyh Ataullah Efendi, Şeyh Ziyâeddin Efendi, Said Hemdem Dede, Merdane Efendi ve Kastamonu Müftüsü Mehmed Emin Efendi vardı. 13 Enis Paşa'nın kalabalıkla konuşmalarını istemesi üzerine, durumu normale döndürmeye çalışarak, ayaklanmanın temsilcileriyle görüşmeyi başaran şehrin ileri gelenlerine, halen sürmekte olan gösterilerin yalnızca vergilerin kaldırılması için değil, aynı zamanda Vali ve birtakım yüksek rütbeli memurların görevden alınmaları için yapıldığı söylendi. İsyancılar, kendileriyle görüşmeye gelen heyeti, Vali'nin görevden alınmasına ilişkin Sultan'a gönderdikleri dilekçeye imza atana kadar rehin aldılar.14 Telgrafhane'nin işgali halkın sabahtan akşama kadar Vali'nin görevden alındığına

12 Ziya Demircioğlu, Kastamonu Valileri, 1 8 8 1 1 9 0 8 , s.87-88. 13 Ziya Demiıcioğlu, Kastamonu Valileri, 1 8 8 1 - 1 9 0 8 , s.87; ve "Kastamonu'da Hareket-i îhtilâlkârane," ss.68-69.

.

14 "Kastamonu'da Hareket-i Îhtilâlkârane," ss.68-69; ve Zîya Demircioğlu, Kastamonu Valileri, 1881-1908,

s.89:

ilişkin emrin gelmesini beklediği bir gün daha sürdü. Sonunda Vali ve Defterdar'm görevden almmalanna ilişkin istekleri gerçekleşti: I Şubat akşamı, Ali Rıza Paşa Saray tarafından Telgrafhane'ye çağrıldı ve kendisiyle yapılan görüşmeden sonra, Saray Vali Enis Paşa'nın azline karar verdi.15 Hükümet Ali Rıza Paşa'yı vekâleten Valiliğe atadı. Halk, haberin yayılmasını alkışlarla karşıladı ve gecenin geç saatlerine kadar elde ettiği başarıyı kutladı. 16 ) 2 Şubat'ta göreve başlamasıyla birlikte Ali Rıza Paşa, hakkında söylenti çıkmış rüşvetçi memurları görevden almaya başladı. Hükümet, Paşa'dan ayaklanmayı çıkaranlar hakkında bilgi toplaması ve soruşturma açmasını istediyse de, Ali Rıza Paşa meselenin üzerine gitmeyi reddederek görevinden istifa etti; çünkü, Ali Rıza Paşa Âbdülhamid'in mutlakiyetçi rejiminin şiddetle karşısında yer alıyor ve baskıcı yönetime daha fazla alet olmak istemiyordu.17 Hükümet çevreleri Kastamonu'nun vergilerden hoşnut olmayan diğer illere de örnek olacağının farkındaydı. Gerçekten de ülkenin diğer bölgelerinde de benzer olaylar başgöstermeyç başlamıştı. Sinop'ta birkaç bin kişilik bir grup, Kaymakamlık'a yürümüş, Telgrafhane'yi işgal etmiş ve Sinop Kaymakamı'nı istanbul'a gitmekte olan bir gemiye zorla bindirmişti.18 Musul'da da Ocak ayı sonuna doğru, yine

15 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'daıı Sir Edward Grey'e, İstanbul, 13 Şubat . 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.8 içinde;

"Kastamonu'da Hareket-i ihtilâlkârane," s.69; ve Ziya Demircioğlu, Kastamonu Valileri, 1881-1908, s.90. 16 "Kastamonu'da Hareket-i İhtilâlkârane," s.69; ve Ziya Demircioğlu, Kastaıru)nu Valileri, 1881-1908,

s.90. Aynca bkz., "A Kerâzonde," Pro Armenia, 5 Hazi-

ran 1906, s.910.' 17 Ziya Demircioğlu, Kastamonu Valileri, 1881-1908,

ss.91-93.

18 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 13 Şubat 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.8, içinde;

"Kastamonu'da Hareket-i İhtilâlkârane," s.68; ve Iurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gözüyle Jön Türkler, s.236.

vergi toplanması yüzünden bir ayaklanma patlak verdi.19 Ancak, Kastamonu olaylarından sonra en önemli ayaklanma Şubat 1 9 0 6 ' d a E r z u r u m ' d a oldu. Halk zaten 1902'den beri Vali Nâzım Paşa'nm acımasız yönetimi altında eziliyordu. Topladığı vergileri vilâyetin gereksinimleri için kullanacağına, toplamın %25'ine yakın bir bölümünü İstanbul'a gönderiyor, karşılığında da mutlakiyetçi rejimden kişisel çıkarlar sağlıyordu.20 Şahsî Vergi ve Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu'nun açıklanması Erzurum'da da bardağı taşıran sûn damla oldu. Vergilere en şiddetli tepki şehrin varlıklı kesimini temsil eden tacirlerden geliyordu. Bunlar, "Büyük baş hayvanlar için de, insanlar için de koyun gibi vergi Verelim, ama bu paralar nereye gidiyor? İşte; askerin ayağında don yok, kıçı görünüyor. İşte; memur aç, sefil ve parasızlık yüzünden hırsızlık yapıyor. İşte; asayiş yok. Ticaret durdu. Rahat yok. işte; bıçak kemiğe dayandı. Evet; verelim, verelim ama, bunun nereye; gittiğini hiç sormayalım mı?" diyordu.21 Örgütlenen Erzurumlular 'dededen kalma' bir yönteme başvurdular: Bir 'Mazhar-ı Umumi' yapılması fikri ortaya çıktı. Mazhar-ı Umumi iki-üç satırlık bir arzuhalden başka bir şey değildi. Mahalle mahalle bütün şehrin yaşı onsekiz ile yetmiş arasındaki tüm erkekleri, hazırlanan defterleri ayn ayrı imzalayacaklar ve iki 'satırlık' arzuhal ile bu defterleri Vali'ye sunacaklardı. Arzuhalde şu iki madde vardı: "(1) Erzurumdan her ne suretle olursa olsun bundan sonra İs19 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'ConoT'dan Siı Edward Grey'e, tstanbul, 13 Şubat 1906, Fürther Correspondence Respecting Asiatic Turkey, No.8984, s.8 içinde; ve "Les everıcments d'Erzeroüm," Pro Armetua, 20 Kasım 1906, s.997. 20 Mehraed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere Armağan, s.38. "taşradaki valiler, mutasarrıflar, kaymakamlar, defterdarlar, muhasebeciler, tnal'müdûrleri, jandarmalar, hatta orduya mensup müfrezeler, hep para ile meşguldüler" (Mûnip Yıldırgan, "1904 [sic] Erzurum İsyanı Hatıraları," s.27). 21 Mûnip Yıldırgan, " 1 9 0 4 [sicj Erzurum tsyam Hatıraları," s.28.

44

tanbul'a para gönderilmeyecek; bütün mahalli ihtiyaçlara ve ordunun ihtiyaçlarına sarf olunacaktır. (2) Hayvanat-ı Ehliye ve Şahsi Vergi kanunlarından bu hudut mıntıkası istisna edilecektir." Toplanan defterler ve iki maddelik arzuhal, Erzurum esnafından onüç temsilci aracılığıyla Vaİi'ye sunuldu ve yeni vergilerle Hicaz Demiryolu için alınan ek verginin kaldırılması istendi.22 Vali Nâzım Paşa halkın isteklerini dikkate alacağını söylediyse de bunun tam tersini yaptı: 2 Mart'ta istanbul'a bir telgraf göndererek, bir kaç kışkırtıcının yeni vergiler aleyhine halkı ayaklandırdığını, fakat gereken bütün önlemin alındığını bildirdi.23 Alınan önlemleri bütünüyle desteklediğini vurgulayan Hükümet Nâzım Paşa'ya 12 Mart 1906'da gönderdiği telgrafla her iki verginin de toplanması için gerekenin yapılmasını emretti. 24 İstanbul'dan istekleri doğrultusunda cevap alamayan Erzurum'un belli-başlı celepleri ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin yerel üyeleri, 'Can Veren' adı altında örgütlenip, merkezî hükümetin yerel temsilcilerine karşı radikal bir hareket başlatma kararı aldılar,25 Erzurum'daki vergi ayaklanması başından beri diğer şehirlerdeki ayaklanmalara göre hem daha iyi örgütlenmiş, hem de daha geniş bir kitleye yayılmıştı. Halk, Vali'nin görevden alınmasını istemekteydi. Esnaf, halka destek olmak

22 Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 [sic] Erzurum İsyanı Hatıraları," s.28; Barutçuzade Sevkı, "Erzurum Valisi Nâzım. Paşa'nın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," ss.268-269; Mehnıed Nusret, Tarilıce-i Erzerum Yahut Hemşehrilere Armağan, s.58; ve "A Kerazonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1 9 0 6 , s.910. 2 3 Mehnıed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere Armağan, s.58. 2 4 Başbakanlık Arşivi, BEO, Erzurum Gelen, İ7 Şubat 1 3 2 1 / 1 2 Mart 1 9 0 6 tarih ve Nn208456'dan nakleden, Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halfc Hareketleri, s.22. 25 Mehnıed Nusret, Tariitcc-i Erçmım Yahut Hemşehrilere

Armağıln, s.59. Ayrıca

bkz., "Les tvenemeıits d'Erzeroum," Pm Armenia, 2 0 Kasını 1 9 0 6 , s.998. Bazı kaynaklarda bu isim 'Can Verir' olarak geçmektedir.

için dükkân kapatma eylemi başlattı. Şehir halkı Saray ile doğrudan iletişim kurabilmek için 13 Mart'ta Telgrafhanemi işgal etti.26 Vali, Erzurum Müftüsünden halkı yatıştırmasını istediyse de, Müftü buna yanaşmayarak, vergilerin zaten islâm'a da aykırı olduğunu ve ayaklanmanın meşru olduğunu belirterek, siyasal otoriteyi çiğnedi ve halka katıldı.27 Olaylar süresince, Erzurum'daki askerî birlikler, üstlerinin ve Vali'nin emirlerine uymadılar ve dolayısıyla, isyanı bastırmak için hiçbir girişimde bulunmadılar.28 18 Mart dolaylarında yine protesto gösterileri yapıldı ve vergilerin kaldırılması için Saray'a çok sayıda telgraf çekildi.29 Nüfusun genelinde en çok rahatsızlık yaratan vergi IŞahsı Vergi' idi. Bu verginin herkes tarafından reddedilmesinin başlıca nedeni, verginin toplanmasında eşitlik -ve hakkaniyet- prensibinin gözetilmemesiydi. Vergi mükellefleri üç gruba ayrılıp, ödeyecekleri vergi miktarı da dört yüz, iki yüz ve otuzbeş kuruş olarak belirlenmişti. Buna göre, vergi yükünün çoğunun yoksullara düşeceği ve zenginlerin, kendi olanaklarıyla kıyaslandığında, çok düşük oranda vergi ödeyeceği ortadaydı. 30 Bü verginin yarattığı gergin; hava 2 6 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Cönor'a, Erzurum, 2 9 Mart 1 9 0 6 , Further Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 16

içinde. 2 7 Mehmed Nusret, Târihçe-t Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.60; Yusuf

Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, 1/1, s.338; ve Mechveret, N o . 1 8 2 (1 Arahk 1 9 0 6 ) , s.4'den nakleden, H. Zafer Kars, Belgelerle

1908 Devrimi Öncesinde

Anadolu, s.27. 2 8 Mehmed Nusret, Tarihçe-i E rzerum Yaltut Hemşehrilere Armağan, s.60. 2 9 . EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Cönor'a, Erzurum, 3 Nisan 1 9 0 6 , Further Corresponâence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.19 içinde; ve F.O 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Ftırtfıer Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.34

içinde. 3 0 E O . 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 2 0 Mart 1 9 0 6 , Further Corresponâence 1

içinde.

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 17

şehrin Müslüman nüfusu ile Ermenileri bir araya getirdi. İstanbul'dan hâlâ olumlu bir cevap alınmadığından, Vilâyet Konağı önünde büyük bir gösteriyi birlikte örgütlediler. Halk Vilâyet Konağı'na giderken, hükümetin duvarlara astırdığı yeni vergiler hakkındaki afişleri de yırtıyordu.31 25 Mart'ta Erzurum'da vergilerin kaldırılması ile yakından ilgilenen onbeş kadar tüccar ve celep, Kapalıçarşı kuyumcularından Hacı Akif Ağa başkanlığında Tebriz kapısı yakınlarındaki Tophaneli Hanı'nda bir toplantı yaptı. Toplantıda, halkın yoksul durumunun gözönüne alınarak Şahsî Vergi ve Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu'nden affedilmesini Hükûmet'ten isteyen bir telgrafın çekilmesi kabul edildi. Saray'ı hayli endişelendiren bu telgraf sonucu Vali'ye olayın bastırılması için emir verildi.32 28 Mart'ta Vali'nin görevden alınması isteği yinelendi ve Erzurum'un tüm dükkânları kepenk indirdi; ne esnaf, ne tüccar, ne de iş sahipleri dükkânlarını, tezgahlarını açmadı. Okulların da kapıları kilitli kaldı. Memurlar bile görevleri başına gitmediler. Protesto gösterilerinin sürdüğü on gün boyunca şehrin kontrolü bütünüyle halkın eline geçti ve devlet otoritesi fiilî olarak ortadan kalktı.33

31 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 2 0 Mart 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 17 içinde.

2 0 Mart 1 9 0 6 tarihinde İstanbul'dan gelen telgrafta hâlâ vergilerin toplanması için Vali'ye emir verilmekte idi (Başbakanlık Arşivi, îrade-i Hususi, 2 4 Muharrem 1 3 2 4 / 2 0 Mart 1 9 0 6 ve Nr.103, Başbakanlık Arşivi, BHO, Erzurum Giden, Nr.2090)8'deıı nakleden Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.25). 3 2 Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere Armağan,

ss.59-60.

3 3 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 3 Nisan 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.19 içinde;

EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1906, Further Correşpondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , ss.34-35 içinde; Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 Isicj Erzurum isyanı Hatıraları," s.29; ve Barutçuzade Şevki, "Erzurum Valisi Nâzım Paşa'nm Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s.270.

Bu sırada, Telgraf ve Posta Başmüdürü ve aynı zamanda yasadışı 'Can Veren' örgütünün üyesi olan Subhi Bey, Vali'nin Hükûmet'le haberleşmeyi sürdürürken gerçekleri saptırdığını, olayları olduğundan küçük gösterdiğini ve Erzurum halkının kendisinin görevden alınmasına ilişkin isteklerinin yerine getirilmemesini istediğini, çünkü bunun yönetime karşı yeni hareketlere neden olacağı yolunda Hükümet'e baskıda bulunduğunu tesbit edince, Nâzım Paşa'nın özel telgraf hattını keserek, Vali'nin İstanbul ile görüşmesini engelledi. Vali'nin bu tutumu kamuoyuna yansıyınca Nâzım Paşa göz hapsine alındı ve bulunduğu yerden ayrılmasına izin verilmedi.34 Verginin kaldırılmasına ilişkin sayısız dilekçenin, şehrin nüfusunu temsil eden tüm gruplar ve sözü geçen tüccarlarca imzalanmış olması ve İstanbul'a gönderilen telgrafların hiç de azımsanmayacak maliyetinin hemen bu tüccarlarca karşılanmış olması, merkezî hükümetin durumun ciddiyetini kavramasını sağladı.35 İstanbul'da durumun vahameti üzerine yapılan Heyet-i Vükela özel toplantısında ayaklanmalara karşı sert önlemler alınması kararına varıldı. Hükümet Erzincan'daki Dördüncü Ordu Kumandanı Müşir Çerkeş Mehmed Zeki Paşa'ya becerikli ve güvenilir bir komutanın emri altında Erzurum'a birlik göndermesini, gerekirse kuvvet kullanılarak ayaklanmanın bastırılmasını ve elebaşlarmm tutuklanması-

14 Münip Yıldırgan, "1904 /sic/ Erzurum İsyanı Hatıraları," s.30, ve Mehmed Nusret, Tarihce-i F.rzcrüm

Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s . 6 1 . Ayrıca bkz..

No. 198, Konsolos Milo A. JevVitı'den Dışişleri Bakan Yardımcısı na, Sivas, 13 Nisan 1906, T-681, Despatches [rom United States Consıd."; m Sivas,

1886-1906,

Mikrofilm 2, Cilt 2 ( 1 6 Mart 1895-7 Ağustos 1 9 0 6 ) içinde. 35 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further içinde.

Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5

m emretti. 36 Ancak, mutlakiyetçi hükümetin göz önünde bulundurmadığı, askerî birliklerde kısmen subayların, fakat büyük çoğunlukla erlerin, rejimden duyduğu hoşnutsuzluktu.37 Mehmed Zeki Paşa durumu değerlendirerek Erzurum'a gitmeyi reddetti.38 Çaresiz kalan Hükümet, halkı yatıştırmak için Nâzım Paşa'yı görevden alarak Diyarbakır Valiliği'ne, Diyarbakır Valisi Mehmed Ata Bey'i de Erzurum Valiliği'ne atadı.39 Hükümet'in bundan başka çaresi yoktu: Erzurum halkı isyan hareketine ılımlı bakan askerlere o kadar güveniyordu ki askerlerin kendilerine hiçbir surette ateş açmayacaklarına inanmıştı.40 Rahatsızlığın derecesi, halkın hükümet politikalarını eleştirmeyi sürdürmesi ile gittikçe artıyordu. Şikâyetler, bazı memurların yüksek maaşlarından, halkın parasının çar-çur edilmesine ve genelde yerleşik düzenin temelden

•36 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'clan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 9 Nisan 1 9 0 6 , Further

Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey; N o . 8 9 8 4 , s s . 2 3 - 2 4

içinde; ve "A Kerazonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1 9 0 6 , s.910. Ayrıca hkz., Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere Armağan,

s.61..

•37 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 15 Haziran 1 9 0 6 , Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turfccy, N o . 8 9 8 4 , ss.61-

6 2 içinde. 3S Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzeı um Yahut Hemşehrilere Armağan,

s.61.

.39 EO. + 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'datı Sir Edward Grey'e, İstanbul, 9 Nisan 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.24 içinde;

Mahmud Nedim Ulusalkul, Istibdad Aleyhinde Türk Ulusunun İlk Hareketi: Erzurum ihtilâli, s. 17; Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 fsicj Erzurum İsyanı Hatıraları,'' s.31; Mehmed Nusret, larihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan, s . 6 l ; lu-

rii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gözüyle Jöıı Türkler, s.238, vc No. 198, Konsolos Milo A. Jewitt'deıı Dışişleri Bakan Yardımcışı'na, Sivas, 13 Nisaıı .1.906, T6 8 1 , Despatches from United States Coıısuls in Sivas, 1886-1906,

Mikrofilm 2,

Cilt 2 ( 1 6 Mart 1 8 9 5 - 7 Ağustos 1 9 0 6 ) içinde. Ayrıca bkz., "Le Mouvemcnt Turç â Erzeroum," Pro Armenia, 5Şubat 1 9 0 8 . S . 1 2 3 0 . 4 0 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further

Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5

içinde; ve Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum s. 60.

Ycı)ıut Hemşehrilere

Armağan,

eleştirisine kadar varan bir çeşitlilik gösteriyordu. 1905'te Rusya'da meydana gelen olaylara göndermeler yapılırken, Makedonya'da Batılı devletlerce kurulan ekonomik denetimin Erzurum'da da kurulması yönünde istekler de ifade zemini buluyordu. 41 Daha özel olarak, Erzurumluların bu günlerde imzaladığı bir dilekçede, halkın çeşitli vergilerden muaf tutulması isteğinin yaraşıra, Ermenilerden alman Bedel-i Askeriye Vergisi'nin azaltılması, Hamidiye Kürd birliklerinin lağvedilmesi, Hükümet tarafından müteahhitlere ve askerlere maaş yerine verilen senet ve kuponların ödenmesi ve son olarak, yerel memurların hareketlerinin ve Vilâyet Bütçesi'nin sıkı denetim altına alınması isteniyordu.42 Mehmed Ata Bey gelinceye kadar Valilik görevini Nâzım Paşa'dan devralan Dördüncü Ordu Topçu Müfettişi Ferik Şevket Paşa'nın vergilerin 'şimdilik' kaldırıldığını ilan etmesine rağmen olaylar devam etti. 43 İstanbul Hükümeti'nin bütün bu eleştirilere yanıtı, huzursuzluğun nedenlerini incelemek üzere Erzurum'a Şura-yı Devlet üyelerinden Mustafa Bey ve eski Muş Mutasarrıfı Hüsnü Bey'den oluşan bir heyet yollamak oldu. Heyetin en önemli görevi Şahsî Vergi'yi ödemeyi reddeden halkı yatıştırmaktı. Ancak, olayları yerinde incelemek üzere İstanbul'dan gelen heyete Bayburt'tan Erzurum'a kadar geçtikleri her köy ve kasabadan Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu ve Şahsî Vergi'nin kaldırılması yolunda verilen dilekçelerden anlaşılıyordu ki, bu olay öyle kolayca yatıştırılacak gibi değildi ve heyetin İstanbul'a gön41 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further C'orrespoıidence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5 içinde. 4 2 A. M. Valuyskiy, "jön Türk Hareketi Öncesinde—Moskova Arşivi Belgelerine Göre—Doğu Anadolu'da Ayaklanmalar," s. 138. 4 3 Muammer Demire], İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri,

s.27;

ve Barutçuzade Şevki, "Erzurum Valisi Nâzım Paşanın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s.271.

derdiği rapora göre kesinlikle tek bir merkezden yönetiliyordu.44 Daha önce Diyarbakır Valisi olan Mehmed Ata Bey 3 Mayıs'ta Erzurum'a geldi.45 Vali görevine, vilâyet memurlarının ve askerlerin maaşlarını ödeyerek ve rüşvet yiyen memurları görevden alarak başladı. Daha sonra, halkın ödemeyi reddettiği vergileri toplama emrini verdi. 46 Tüm bunlara ek olarak, devrimci ayaklanmayı bastırmak için elebaşları hakkında kovuşturma başlattı.47 istanbul'dan verilen kovuşturma emrinde ayaklanmanın tek bir merkezden -Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkezinden- yönetilmekte olduğuna dikkat çekilerek, soruşturmanın bu yönüne özel-

4 4 "Nouvelles d'Orient," Pro.Armenia, Tarihçe-i Erzeruni Yahut Hemşehrilere

2 0 Mayıs 1 9 0 6 , s . 9 0 8 ; Mehmed Nusret, Armağan,

s.62;

ve Başbakanlık Arşivi,

BEO, Erzurum Giden, Nr.208456'dan nakleden, Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.28. 4 5 "Lettre ıV Erzeroum," The Levaııt Herald and Eastern Express,-17.

Mayıs 1906,

s,2; "A Erzeroum," .Pro Armenia, 5 Ağustos 1906, s.942; H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu, s.29; ve Barutçuzade Şevki, "Erzuruuı Valisi Nâzım Paşa'nın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s . 2 7 1 . 9 Ocak 1 9 0 6 ' d a Diyarbakır Vâlisi atanmadan önce, Mehmed Ata Bey—Nurullah Ataç'tn babası—.Mekteb-i Suîtanî'de—Galatasaray Lisesi—Edebiyat Öğretmenliği yapmış ve, daha sonra, Maliye Nezareti'ııde Mektupçu olarak çalışmıştı. 1 8 8 2 yılına kadar Dar-ûl-Fünun'da Türk Edebiyatı Tarihi Müderrisliğinde bulunmuş, sonra'da Mekteb-i Mülkiye'ye geçerek burada Fransızca .Okutmanlığı yapmıştı (Pro Armenia, 5 Kasım 1 9 0 6 , s.991; "La.ville faits clivers," The Levant Herald and Eastern Express, 2 4 Ocak 1 9 0 6 , s.2; ve Ali Çankaya, Yeni MCiî/iiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

2, s s . 1 0 3 3 - 1 0 3 4 ) . Mehmed Ata Bey üze-

riııe ek bilgi için bkz., ibrahim Ahrettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, s.49; ve Btlyfth Larousse Süzîüh ve Ansiklopedisi, 2, s.943. 4 6 Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yalıut Hemşehrilere Armağan, s.62; ve "l.es gvgnements d'Erzcroum," Pro Armenia, 20 Kasım 1906, s.997. 4 7 Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum

Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.62.

Meh-

med Ata Bey, yürüttüğü kovuşturmanın sonucunu, suçlu gördüğü kimselerin isimlerini de eklediği bir raporla, 13 Eylül 1906'da İstanbul'a yolladı (Başbakanlık Arşivi, İrade Dahiliye, 2 5 Şaban 1 3 2 4 [ 1 4 Ekim 1 9 0 6 ) , Numara 1 8 içinde Mehmed Ata Bey'iıı31 Ağustos 1 3 2 2 / 1 4 Eylül 1 9 0 6 tarihli telgrafından nakleden, Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, ss.31-33).

likle önem verilmesi isteniyordu.48 Nisan ayı başında ayaklanma Erzurum'a yakın Bayburt, Narman ve Hasankale'ye de yayıldıysa da, Erzurum'daki dükkân kapama eylemleri yalnızca Hasankale'de görüldü.49 Daha sonra vergi ayaklanmaları Trabzon, Sivas, Giresun, Kayseri ve Anadolu'nun diğer ticaret merkezlerine de yayıldı.50 Şahsî Vergi ve Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu imparatorluğun Makedonyalı tebası içiıı de büyük yükler getiriyordu. Nitekim, Nisan ayında Kastamonu, Musul, Erzurum, Sivas ve diğer yerleşim yerlerinde yaşananlara benzer ayaklanma-, lar Makedonya'da da başgöstermeye başladı. Haziran ayında yine Anadolu'da -Zeytun'da- yeni vergilerin yaııısıra eski vergilerin toplanmak istenmesi nedeniyle büyük bir huzursuzluk yaşandı.51 Trabzon'da da yeni vergiler nedeniyle ancak askeri destek ile bastırılabilen ciddi bir halk ayaklanması patlak verdi. Birlikler ayaklanmayı bastırabildilerse de, vergilerin toplanmasını sağlayamadılar. Halk tarafından yapılan gösteriler sonucu Vali Reşad Bey şehri terk etmek zorunda bırakıldı.52 4 8 Başbakanlık Arşivi,"BEO, Erzurum Gelen, 13 Nisan 1 3 2 2 / 2 6 Nisaıı 1 9 0 6 tarih ve Nr.214142'dcı\ nakleden, Muammer Demirel, ikinci Meşrutiyi! Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s. 16. 4 9 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further

Correspondence

Respecting Asiatic,Turkey,

No,8984,.s.36

içmde. 3 0 Terakki,

Nr.lO'dan nakleden, Tank Zafer Tuııaya, Türkiye'de

1859-1952, s.l42ıı; H. Zafer Kars, Belgelerle s.21;

ve "A Kerazoncle," Pro Armenia,

1908 Devrimi

Siyasi

Öncesinde

Partileı; Anadolu,

5 Haziran 1 9 0 6 , s . 9 1 0 . Ayrıca bkz.,

Mehmed Reşıd, "Erzurum İsyanı bir Meşrutiyet İnkılâbı Olabilirdi,"

Hürriyet;

29 Kasım 1950'den nakleden,Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Pcırtüeı;

Siyasi

1859-1952, s,142n. 51 "Eimpöt sur le betail," Pro Armenia, &r£s," Pro Armenia,

5 Mayıs 1906, s.894; ve "Les impöts arri-

2 0 Haziran 1 9 0 6 , s.917.

5(2 iurii Aslıotovich Petrosian, Sovyet Gözüyle Jön Türkler ss.2.34-238; II Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu, s.21; "A Trebizonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1906, s.910; ve "Le ıııouvement tuıc," Pro Armenia, 5 Kasını 1906, s.991.

Bütün bu baskılara dayanamayan Hükümet, 1903'dan beri Trabzon Valiliği yapmakta olan Reşad Bey'i yetersizlik nedeniyle görevden almak ve yerine vekâleten Hacı Arif Paşa'yı atamak zorunda kaldı.53 Haziran sonunda Bitlis'te patlak veren ayaklanmadaysa bir polis komiseri ölmüş ve Vali de yaralanmıştı. Daha önceki olaylarda olduğu gibi halk Postahane'yi ele geçirmiş ve Vali'nin görevden alınması için İstanbul'a telgraflar çekmişti. Halk, Hükûmet'in şiddet kullanma tehdidine, şiddetle karşılık verince, çaresiz kalan Hükümet Vaji'yi görevden aldı. 54 „ Temmuz ortalarında yeni vergiyi protesto eden halk, Samsun'da da ayaklandı. Samsun'da halktan kimselerin, ölümünü de kapsayan ciddi olayların meydana gelmediği tek bir gün yoktu. Olayları gizli tutmak için yerel yönetim, balkı -özellikle de Ermenileri- Telgrafhane'den uzak tutuyordu.55 : Vergi ayaklanmalarının boyutu mutlakiyetçi rejimi halkı memnun edecek bir takım önlemler almaya zorladı. Hükümet Mayıs ayında Van, Bitlis ve Trabzon Valilerine birer talimatname yollayarak Valilerin teftiş gezilerine çıkarak halktaki hoşnutsuzluğun nedenlerini tesbit etmelerini isledi. Hükümet valilerden ayrıca halka adilâne davranmayan ve görevini suistimal eden tüm memurları da görevden al-

53 Mahmut Goloğlu, Trabzon Tarihi: Fetihten Kurtuluşa Kadar, ss.232-234; ve EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'daıı Sir Edvvard Grey'e, İstanbul. 2 9 Mayıs 1906, Further Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 8 içinde.

Saray'la ilişkileri iyi olaıı Reşad Bey bir süre sonra terfi ederek bu sefer Edirne'ye Vali olarak atandı ("News Items: Court aııd Diplonıatic," Levant ilcmlrl and Eastern Express, Weekly Commercial Budget, 2 7 / 9 ( 2 Mart 1 9 0 7 ) , s. 115). 5 4 Fransız Dışişleri Bakanlığı belgelerinden aktaran, Ûmer Sami Coşar, "Çakııcalı Mehmet Efe: 7," Milliyet, 2 Haziran 1 9 7 3 , s.5. 55

İ.es impöts â Santsoun," Pro Armenia, 2 0 Kasım 1906, s.997.

maları konusunda uyardı. Bu direktiflerin bir sonucu olarak Hınıs Kaymakamı yetersizlik nedeniyle görevinden alındı, Bitlis Valisi Ferid Bey ise Eylül ayı başında bir teftiş turuna çıkarak sorunları yerinde tesbit etmeye çalıştı.56 Bu arada, sorunların kaynağı olan yeni vergilerin toplanmasına ilişkin hiçbir girişimde bulunulmuyordu. Elde etmiş olduğu başarıdan cesaret alan Erzurum halkı, rejime getirdikleri eleştiri dozunu daha da arttırarak, yönetimin yerel gereksinimler dışında herhangi bir vergilendirmeye gitme hakkı olup olmadığını sorgulamaya başladı. Halkın temsil hakkı olmaksızın vergilendirilmesi karşısında özellikle şehrin ileri gelenlerinin yüksek sesle muhalefet yapmaya başlamış olması, devlet otoritesine karşı saygının ne kadar azalmış olduğunun açık bir kanıtıydı.57 • Yeni vergilerirı halkta yarattığı huzursuzluk ve hoşnutsuzluk Ankara'da da sivil itaatsizlik ve ayaklanma hareketlerine neden oldu. Burada da Telgrafhane ele geçirilerek, vergilerin kaldırılması ve Vali'nin görevden alınması için Saray'a telgraflar çekildi. Hükümet, diğer'vilâyetlerde olduğu gibi, burada da halkın isteğine boyun.eğdi ve Ankara Valisi'ni görevden aldı.58 Eylül ayı boyunca ve Ekim ayının başlarında Hükümet İzmir'de, yurt dışındaki devrimci hareketle bağlantıları olduğu gerekçesiyle yedi Ermeni devrimciyi tutukladı. Hükümet, ayrıca Saray casusları sayesinde çok sayıda Türk, Rum, Musevi ve Ermeni'yi de devrimci etkinliklerde bulundukla5 6 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas Ö'Conor'dan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 2 9 Mayıs 1906, Furtlıer Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.38 içinde:

' ve "A Bitlis," Pro Armenia, 2 0 Aralık 1906, s.1013. 57 FO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'â, •Erzurum,' 15 Haziran 1906,, Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o : 8 9 8 4 , s.61 innde. 58 Mechveret, No. 1 7 8 (1 Ağustos 19.06), s.8'den nakleden, H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu,

s.19.

rı iddiasıyla tutuklayarak hapse attı. Ayrıca, Manisa'da da devrimci hareketle ilgili bir soruşturma yürütülmeye başlandı.59 Yeni vergiler yüzünden Ekim başlarında Trabzon'da ciddi olaylar patlak verdi. Yeni konulan vergileri ödemeyi reddeden halkın ayaklanması ancak askeri birliklerin müdahalesiyle kontrol altma alınabildi. Vali, ayaklanmanın daha ileri boyutlara ulaşabileceği endişesiyle bu vergilerin toplanmasını ertelemek zorunda kaldı.60 Erzurum'daki huzursuzluk 1906 Sonbaharında yeniden alevlendi. 21 Ekim'de şehrin Müslüman ve Hıristiyan halkı, artık daha fazla vergi ödemeye halleri kalmadığını söyleyerek, yeni vergilerin kaldırılması isteğiyle, birlikte hareket ettiler. Müftü halkın huzursuzluğunu Erzurum Valisi Mehmed Ata Bey'e ilettiyse de, Vali halkın isteklerine kulak asmadı ve vergilerin kaldırılmasının mümkün olmadığını, kendisinin de vergileri toplamaya kararlı olduğunu söyledi. İsteklerinin reddedilişi üzerine halk, kurulu düzeni hedefleyen şiddetli bir gösteri düzenledi. Yerel polis örgütü ve jandarma, halkın üzerine ateş açarak birçok kişinin ölümüne neden oldu. Bu şiddet hareketiyle iyiden iyiye dehşete kapılan halk, şiddete şiddetle karşılık vererek pek çok jandarma ve polisin yanı sıra, Jandarma Kumandanını da öldürdü.61 Mehmed Ata Bey, Mart'ta meydana gelen olayların sorumlularının bulunması için İstinaf Mahkemesi Reisi Tahir Efendi ile Serkomiser Şabri Efendi'den oluşan bir araştırma komisyonu kurmuştu. Komisyon, topladığı bilgileri Eylül ayında Vali'ye sundu. Vali de kendisine sunulan listeyi İstan-

5 9 "A Smyrne," Pro Armenia, 5 Kasım 1 9 0 6 , s.990. 6 0 "l_e mouvement turc," Pro Armenia,

5 Kasım 1 9 0 6 , s.991.

61 "Les evenemeııts d'Erzeroum," Pro Armenia,

20 Kasım 1906, ss.997-99S.

bul'a göndererek emir beklemeye başladı. Hareketin önde gelen liderleri olarak yirmiiki kişinin ismi verilmişti. Bu yirmiiki kişilik listede Erzurum Müftüsü Hacı Lütfullah Efendi, önde gelen tüccar ve avukatlar ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile bağlantısı bulunan, yasadışı 'Can Veren' devrimci örgütünün lideri Durak Bey'in de isimleri bükmüyordu.62 22 Ekim'de İstanbul'dan gelen cevapta, Hükümet, Vali Mehmed Ata Bey'e, Müftü ve Mart olaylarında rolü olan çok sayıda Müslümamn hemen tutuklanarak sürgüne gönderilmesi emrini verdi.63 Aynı gece, tutuklananların sayısı altmışı buldu,64 Müftü ve diğerleri -Tahsin Bey, Kirlizade Yusuf Efendi ve Hoca Şevket Efendi- tutuklanmalarından hemen sonra Dördüncü Ordu merkezi olan Erzincan'a doğru yola çıkarıldı.65 Erzurum'un önemli isimlerinden ve is-

62 Başbakanlık Arşivi, İrade Dahiliye, 25 Çaban 1 3 2 4 [ 1 4 Ekini 19061, Numara 18 içinde Mehmed Ata Bey in 31 Ağustos 1 3 2 2 [ 1 3 Eylül 19061 tarihli telgrafından nakleden, Muammer Demire), ikinci Meşrutiyet Hareketleri, re Armağan,

ss.3Ir33; ve Mehmed Nusret, Tarihçe-i

Önce si Erzurum'da

Erzeruın

Yalıut

Hatlı

Hemşehrile-

ss,63-64. 1 9 0 8 Dcvrimi'ııden sonra, 1 9 1 2 Genel Seçimleri'ııde

Hacı Lütfullah Efendi Meclis-i Mebusan'a bağımsız Erzurum Mebusu olarak girdi. Avukat Seyfullah Efendi ise Devrim'detı soııra, heııı 1908, hem de 1 9 1 4 Genel Seçimleri sonucu Meclis-i Mebusan'da Erzurum'u temsil etti (Feroz Alımad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 19081918," s.278).

-

6 3 F.O 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Beyoğlu, 2 5 Ekim 1 9 0 6 , Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 içinde; Muammer Demire!, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.33; Mehmed Nusret, tarihçe-i

Fidenim Yahut Hemşehrilere Armağan,

s.64; Barutçuzadc

Şevki, "Erzurum Valisi Nâzını Paşa'mıı Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s . 2 7 2 ; ve "Le Mouvemeııt Turc a Erzeroum," Pro Armenia,

5 Şubat 1 9 0 8 ,

5.1231. 6 4 "Les eveıiements d'Erzeroum,' Pro Armenia, evenements d'Erzeroum," Pro Armenia,

5 Aralık 1 9 0 6 , s; 1 0 0 5 ; ve "l.es

2 0 Aralık 1 9 0 6 , s.1013.

65 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir F.dwarcl Grey'e, Beyoğlu, 2 5 Ekim 1906, Further Correspondence Respecting Asiatic

Turkey, No.8984, s.135 içinde; Malımud Ne-

dim Ulusaîkul, Istibdad Aleyhinde

Türk Ulusunun İlk Hareketi:

Eızurum

İhtilâli,

s.21; Münip Yıldırgan, "1904 [sicj Erzurum İsyanı Hatıraları," s.32; ve Mehmed Nusıeı, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.65.

yanıtı önderlerinden Hacı Akif Ağa, kendisini tutuklamaya gelen jandarmalara karşi ciddi bir direniş gösterince olaylar şehre yayıldı ve halk, tutukluların salıverilmeleri için hemen örgütlendi.66 Tutuklanmaların yapıldığı gecenin sabahı, öfkeli Müslümanlardan oluşan büyük bir kalabalık Pastırmacı Hanı'nm önünde topladıktan sonra Vilâyet Konağı'm kuşatarak sürgüne gönderilenlerin Erzurum'a geri getirilmelerini istedi.67 Vali, Hükümet Konağı'ndan kaçarak başka bir eve sığınmak zorunda kaldı, fakat yakalanarak İbrahim Paşa Camii'ne hapsedildi.68 Aynı gün, ilerleyen saatlerde, çığrından çıkmış topluluk, Gürcü Kapısı Karakolu'na sığınmış olmalarına rağmen, Serkomiser Tevfik Bey, oğlu İkinci Komiser Tahir Efendi ve Polis Abdülgani'yi Karakol'dan çıkarıp, çarşı ortasında önce döve döve öldürdü, sonra, da cesetlerin ayaklarına ip takarak sokaklarda sürüttü. Her iki olayda da jandarma, galeyana gelmiş halka müdahale etmedi. 69 Daha sonra, Jandarma Komutanını arariıa-

6 6 Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum

Yahut Hemşehrilere

Armağan,

ss.65-66.

6 7 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Beyoğlu, 2 5 Ekim 1906, Further Correşpondence

Respecting

Asialic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 1 3 5 içinde; vc "Lcs

fivfinemerits d'ErZerouın," Pro Arınenia,

5 Aralık 1 9 0 6 , s.1005.

6 8 F.Ö. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Beyoğlu, 2 5 Ekim 1906, Further Correşpondence

Respecting

Asialic

Turkey,

N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 içinde; F.O.

4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den G. Barclay'e, Erzurum, 27 Ekim 1906, Fıırflıcr Correşpondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.173 içinde; Miinip Yıldır-

gan, " 1 9 0 4 (siej Erzurum İsyanı Hatıraları," s;33; Mehmed Nusıet, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.66; Barutçuzade Şevki, "Erzurum Vali-

si Nâzım Paşa'nın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s.272; M. Sabri, "Anadolu Kıyamları," s.71; ve "Les evenements d'Erzerouııı", Pro Armenia, 5 Aralık 1906,5.1005. 6 9 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Echvard Grey'e, Beyoğlu, 2 5 Ekim 1906, Further Correşpondence

Respecting

Asiatic

Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 içinde; Başba-

kanlık Arşivi, İrade Maliye, 2 9 Şevval 1 3 2 5 [5 Aralık 19071, Nr.31'deı\ nakleden, Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da llalk s.34: Mahnıud Nedim Ulusalkul, Istibdad Aleyhinde

Hareketleri,

Türk Ulusunun tik

Harcke-

ti: Erzurum İhtilâli, s.22; Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 i sic} Erzurum İsyanı Hatıra-, iarı." s.33: Barjutçuzade Şevki, "Erzurum Valisi Nâzım Paşa'nııı Zamanında \

ya.giden topluluk, komutanın ve polis komiserinin evine zarar verdi ve bir başka polis memurunu öldürdü. Tüm bunlar olurken, sivillere ve sivillerin mallarına zarar verilmemesine özellikle dikkat edildi.70 Elli kişiden oluşan silahlı bir grup Erzurumlu, sürgüne gönderilen önderlerini bulmak için şehirden ayrıldı. Hapisteki Vali ölüm tehdidiyle sürgündekilerin geri dönmeleri için yeni bir emir vermeye zorlandı. Erzurum Müftüsü ile onunla birlikte tutuklananlar o gün Erzurum'a geri getirildi ve gece yarısı şehre girişlerinde büyük bir merasimle karşılandı.71 Ertesi gün Müftü'nün emriyle dükkânlar açıldı ve Vali'nin, konağına dönmesine izin verildi. Sivil otorite tam anlamıyla çökmüş, hükümet binaları, halka sempati duydukları gözlenen askerler tarafından gün boyunca koruma altına alınmıştı.72 Ertesi gün hayat yine eskisi gibi sürmeye devam etti: "Gene dükkânlar açıldı; gene alışveriş başladı; Olan Vukuat Hatırası," $.273; A. M> Vâduyskiy, "Jön Türk Hareketi Öncesinde—Moskova Arşivi Belgelerine Göre—Doğu Anadolu'da Ayaklanmalar," s.140; Mehmed Nusret, Tarihçe,-i Eızenım Yahut Hemşehrilere Armağan,

s.66;

ve "Bahaedditl Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre tuihad ye Terakki:152~" Milliyet, 2 7 Eylül 1934, s.2. 70 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sıv Edvrard Grey'e, Beyoğlu, 2 3 Elcim 1 9 0 6 , Further Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 içinde; M. Sabri,

"Anadolu Kıyamları," s.71; ve Miınip Yıldırgan, " 1 9 0 4 [sicl

Erzurum isyanı.

Hatıraları," s.33. 71 Mahmud Nedim Ulusaîkul, Istibdad Aleyhinde zurum İhtilâli,

Türk Ulusunun tik Hareketi:

Er-

s.22; Barutçuzade Şevki, "Erzurum Valisi Nâzım Paşa'nıu Za-

manında Olan Vukuat Hatırası," s.272; Iurii Ashotovich Petrosian, züyle Jön Türkler,

Sovyet'Gü-

s.236; EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Be-

yoğlu, 2 5 Ekim 1 9 0 6 , Furîher

Correspondence

Respecting

Asiatic

Turkey,

No.8984, s.135 içinde; EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den G. Barclay'e, Erzurum, 2 7 Ekim 1 9 0 6 , Further

Correspondence

Respecting

Asiatic Turljey,

No.8984, s.173 içinde; "Les evenements d'Erzeroum," Pro Armenia, 2 0 Aralık 1906, s.1013; "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre tuihad ve Terakki:152," Milliyet, 2 7 Eylül 1934, s.2; ve Mehmed Nusret, Tctrihçe-t Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.&6.

72 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G: Barclay'den Sir Edvvard Grey'e, Beyoğlu, 25 Ekim 1 9 0 6 , Further Correspondence

Respecting Asiatic Turkey, No.8984, ss. 1 3 5 - 1 3 6 içinde.

memurlar vazifelerinin başlarına gittiler; alaylar, taburlar aynı saatte talime çıktılar; Mahpushane nöbetçileri gene yerlerinde beklediler; ezanlar gene tam zamanında okundu; çanlar gene tam saatlerini çaldı." 73 Bu arada, 29 Ekim 1906 tarihli, bir irade ile Mehmed Ata Bey görevden alındı ve yerine Harput Valisi Mustafa Nuri Bey atandı. 74 Mustafâ Nuri Bey, Mayıs 1906'ya kadar Musul Valiliği görevinde bulunmuş, sonrasında da Diyarbakır ve Harput Valiliklerine atanmıştı.7® Yeni Vali Erzurum'a geldiği ilk günden itibaren uzlaşmacı bir tavır takındı. Söylentiye göre, Mustafa Nuri Bey 'hürriyet taraftan' idi. Kötümserlerin, devlet şiddetinin daha da artacağına ilişkin endişeleri gerçekleşmedi. Dürumun görece sakin olduğu ve devlet baskısının azaldığı bu ortamda, Ittihad ve Terakki Cemiyetinin propaganda ve örgütlenmesi hızla sürmeye devam etti. 76 Ayaklanma süresince askerler olaylara karışmamışlardı. Daha önce Mart ayaklanmasını bastırmayı reddeden Dör-

73 Münip Yıldırgan, " 1 9 0 4 fsic/ Erzurum İsyanı Hatıraları," s.33; ve Barutçuzade Şevki, "Erzurum Valisi Nâzım Paşa'nın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s.274.

'

. ; ••

7 4 Başbakanlık Arşivi, İrade Dahiliye, 11 Ramazan 1 3 2 4 { 2 9 E k i m 1 9 0 6 ] , Nr,24'den nakleden, Muammer Demirel, tkinci Meşrutiyet Halli Hareketleri,

s.37; H. Zafer Kars, Belgelerle

lu, s.34; "Leş evenements d'Erzeroum," Pro Armenia, Mahmud Nedim Ulusalkul, Istibdad Aleyhinde zurum ihtilâli,

Önceni

Erzurum'da

1908 Devrimi Öncesinde Anado20 Kasım 1906, s.998;

Türk Ulusunun İlk Hareketi:

Er-

s.26; ve EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Eclvvard Grey'e, Beyoğ-

lu, 3 0 Ekim 1906, Further Correşpondence

Respecting

Asiatic

Turkey, No.8984,

s.139 içinde. 73 ibrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

"Mustafa Nuri Bey,"

s.288; ve F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edvrard Grey'e, Beyoğlu, 3 0 Ekim 1906, Further •.'.•• de. •.

Correşpondence

'•'.'•

Respecting

Asiatic

Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.139 için-

"

7 6 "Le Mouvement Turc â Erzeroum," Pro Armenia, Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere

5 Şubat 1 9 0 8 , s . 1 2 3 1 ; ve Armağan,

s.67. Mustafa

Nuri Bey, eski düzenin ateşli savunucularından olmadığı için, 1 9 0 8 Devrimi'nin hemen sonrasında Hazine-i Hassa Nazırlığı ve ardından da Meclis-i Âyaü üyeliğine atandı (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

14, s.8406).

düncü Ordu Kumandanı Müşir Mehmed Zeki Paşa, bu sefer de Vali'nin emirlerini yerine getirmeyi reddetmiş ve tepkisiz kalmayı seçmişti. Kurulu düzene karşı çıkmada olağanüstü bir başarı gösteren Erzurumluları destekleyen Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki liderlik kadrosu, Çerkeş Mehmed Zeki Paşa'ya olaylar sırasında göstermiş olduğu tarafsız tutumuyla haklı ve zayıfları korumuş olmasından dolayı kendisini kutlayan bir mektup göndermekte gecikmedi.77 Erzurum'daki Ekim ayaklanması, yalnızca adaletsiz vergilendirmeye karşı bir isyan olmaktan çıkmış, kurulu düzenin şiddetle reddedildiği -tam anlamıyla devrimci- bir harekete dönüşmüştü. Özellikle Vali ve Polis Komiserlerinin huzursuzluğun ve şiddetin boy hedefi haline gelmeleri de Abdülhamid'in mutlakiyetçi rejimine duyulan öfkeden kaynaklanıyordu. Yeni konan vergilerin halk tarafından ödenmemesi ve protesto karşısında Valilerin görevden alınmak . zorunda kalınması Türkiye tarihinde eşsiz bir olay olarak yorumlanarak İstanbul'daki merkezî hükümette büyük endişe yaratmıştı,78 Kurulu düzene karşı gerçekleştirilen Erzurum'daki başarılı direnişin haberleri hemen etrafa yayıldı. Direniş, Vandaki Müslümanların günlük konuşmalarının bir parçası olmuştu artık. Meydana gelen isyanlardan, tepkisiz davranışlarıyla olayların büyümesine neden olan mutlakiyetçi rejim sorumlu tutuluyordu,79 77 Numarasız Mektup, Dr. Nâzım ve Dr. Bahaeddin'detı i Mehmed! Zeki Paşa'ya, Paris, Kasım 1906 (Mektubun tam metni için,bkz., [Ittihad ye Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dairi Defter İçlen nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp Tarihimiz

ve Ittihad ve Terakki,

ss.213-214). Ayrıca bkz., "Bahaeddin.Şa-

kir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki:152," Milliyet, 1934,s.2.

'

/ .

•

78 "Les evenemerusd'Erzeroum," Pro Armenia, 79 "Le mouvement turc," Pro Armenia,

60

.

2 0 Aralık 1906, s.1013,

2 0 Ocak 1907, ş.1029.

2 7 Eyliil ' ...

Trabzon'daki devrimci etkinlikler de Erzurum olaylarından cesaret alarak ivme kazandı. Hükümet yetkilileri Kasım ayı sonlarında, Trabzon'daki Müslümanlar arasında yeni bir devrimci hareket oluştuğunun farkına varmışlardı. Devrimciler yine lıalk arasında büyük huzursuzluk yaratan vergi konusunu işliyorlardı. Devrimci etkinliklerde bulunduğu için İstanbul'dan Trabzon'a sürülmüş birçok kimseden biri olan Ishak Bey, buradaki devrimci hareketi örgütleme suçuyla tutuklandı. Polis, Ishak Bey'in üzerinde merkezi Paris'te bulunan Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne ait bazı belgeler bulmuştu. Bu belgeler yadsınamaz bir biçimde Ishak Bey'in Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile bağlantıda olduğu kuşkularını doğruluyordu. 80 Ishak Bey, aralarında Erzurumlu bir mollanın da bulunduğu pek çok Ittihadçv devrimciyle ilişki içindeydi. Trabzon'daki askerî komutan Hamdi Paşa'nın baskısıyla Vali Reşad Bey, durumu İstanbul'a, bildirdi. Ishak Bey Hükümetin emriyle tutuklanarak Erzincan'a sürüldü:81 Erzurumlu Molla, Trabzon'daki devrimci hareketin içindeki en önemli kişilerden biriydi. Şehirde yürüttüğü etkin devrimci propagandaya ek olarak, Hamdi Paşa'ya da açıkça saldırıyordu.82 Hükümet, Vali Reşad Bey'i Trabzon halkının aşırı hoşnutsuzluğu yüzünden görevden almak zorunda kalarak onu önce Konya Valiliği'ne atadı. Ama, Mabeynci Tahsin Paşa'nın himayesinde olan Reşad Bey, Konya Valiliği yerine, daha itibarlı olan Edirne Valiliği'ne atandı. 83 Trabzon Vaiili.80 "Lc mouvement turc," Pro Armenia,

5 Ocak 1907, s. 102.1.

81 "Le mouvement tıırc," Pro Armenia,

20 Ocak 1907, s. 1029.

82 "Le mouvement turc," Pro Armenia,'20 Ocak 1907, s.1029; ve "Bahaecldin 3akit Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki; 1.27," Milliyet, 29 Ağustos 1934, s. 2. .83 "A Trebizonde", Pro Armenia, 5 Mayıs 1 9 0 7 ; s . 1 0 8 6 ; vc "Bahaeddin Şaki'r.'. Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki: 128 ve 129," Milliyet, 30 ye x 31 Ağustos 19.34, s.2.

:

. sı

ği'ne de Adliye Nezareti Din işleri Müdürü Ziver Bey atandı ve 19 Şubat'ta Trabzon'a vardı.84 Yeni Vali de konmuş olan yeni vergilere dair kanunu tatbike ve Şahsî Vergi'nin tahsiline devam emri verdi.85 / 1907 yılı başlarına gelindiğinde Ittihad ve Terakki Cemiyeti yurt içinde ve dışında toplam onyedi şube açmayı başarmıştı.86 Bu başarı, Mart 1906'da yeniden örgütlenmiş olan Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin geniş çaplı örgüt kurma etkinliklerinin sonucuydu. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin amacı, yalnızca yurtdışında etkinlik göstererek Sultan Abdülhamid'in Avrupa kamuoyundaki itibarını zedelemektense Türkiye içindeki devrimci propagandayı hızlandırmaktı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti Paris merkezi 25 Mart 1906'da yurt içinde halen fâaliyette olan şubelere gönderdiği genelgede, Türkiye dahilinde devrimci propaganda için çalışacak yeni üyelerin bulunmasını istiyordu. Paris'teki merkez ile Türkiye içinde etkinlik gösteren şubeler arasında yapılacak haberleşme için gizliliği korumak amacıyla yeni şifreler geliştirildi. Merkez eskiden olduğu gibi yine Paris'te kalacak ve Türkiye'deki duruma ilişkin çeşitli kaynaklardan topla8 4 EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Vekili H. E. Wilkie Young, Trabzon, 8 Haziran 1907, "Notes on the General Condition of the Vilayet of Trebizond," Further respondence

Respecting

The Levant Herald

theAffairs

and Eastern

Express, Weekly

Commercial

Şubat 1 9 0 7 ) , s.89; "News ltems: Personal," The Levant Eşpress, Weefely Commercial zonde," Pro Armenia,

Cor-

of Asiatic Turkey, N o . 9 3 0 5 , s. 12; "Personal,"

Budget,

Budget, Herald

2 7 / 7 (16

and Eastern

27/8 ( 2 3 Şubat 1 9 0 7 ) , s.103; "A Trebi-

5 Mayıs 1 9 0 7 , s.1086; ve "Bahaeddin $akir Bey'in Bı-

raktığı Vesikalara Göre tttihad ve Terakki: 128," Milliyet, 3 0 Ağustos 1 9 3 4 , s.2. 8 5 "A Trfebizonde," Pro Armenia, 5 Mayıs 1907, s.1086; ve "Lettre de Trebizonde," Pro Armenia, 5 Kasım 1907, s.1185. 8 6 2 5 5 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den İzmir'deki Fırka-i Ahrar tcm. silcilerine, 3 Şubat 1907 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, ss.245-248'den nakleden, Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı 2 / 4 , s.56).

Tarihi,

nan bilgiler Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin çıkarttığı Türkçe Sura-yı Ümmet ve Fransızca M eçhveret adlı dergilerde yayınlayacaktı.87 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin ilk yerel ilişkileri İmparatorluğun sınırlarında kurulmuştu: Kafkasya Şubesi, Kızanlıkla Bulgaristan Şubesi, Girit Şubesi, Kahire'de Mısır Şubesi ve Kırım Şubesi.88 Ancak, 1906 yılı Ağustos ayından itibaren ââıl Türkiye'de şube kurma çabaları başladı, ilk girişimlerden biri Selanik'te yapıldı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin PariSteki merkezinden gönderileri 6 Ağustos 1906 tarihli bir mektupta kurulu düzeni yıkma amacıyla Selânik'te resmen bir şubenin kurulması arzusu ifade edilmekteydi.89 Paris'teki merkez Ekim ayında da Bosna'ya bir şube kurul-

' 8 7 1 Numaralı Mektup, Dr. B. Server'den Ittihad ve Terakki'nin yerel şubelerine, Paris, 2 5 Mart 1 9 0 6 ([tttıhad ve Terakki Cenıiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I'den nakleden, Ahrned Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz

ve ktihad

ve

Terak-

, ki, ss. 196-199). 8 8 2 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Kafkasya Şubesi'ııe, Paris, 2 6 Mart 1906 ([Ittihad ve Terakki Cenıiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter 1, ss.56'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, inkılâp

Tarihimiz

ve ktihad

ve

Terakki,

ss.199-200); 7 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Bulgaristan Subesi'ne, Paris, 2 Nisan 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cenıiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, ss,12-13'den nakleden,Yusuf Hikmet Bayur, Türk inkılabı

Tarihi, 2 / 4 ,

ss.47-48); Numarasız Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Girit Şubesi'ne, Paris, 2 0 Nisan 1906 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz ve Ittihad ve

Terakki,

ss.200-201); 4 8 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Ittihad ve Terakki Kahire Şubesi Başkam Ahmed Ferid Tek'e, Paris, 2 7 Temmuz 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, ss.74-75'den nakleden, Yusuf Hikmet Bay ur, Türk inkılabı

Tarihi, 2 / 4 , s.52); 53 Numaralı Mektup,.Dr. Ba-

haeddin Şakır ve Dr. Nâzım'dan Tercüman

gazetesi sahibi İsmail Gaspirens-

ki'ye, Paris, 6 Ağustos 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, s.Sl'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, tnkılâp tihad ve Terakki,

Tarihimiz ve It-

s.205).

8 9 55 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir ve Dr. Nâzım'dan Hatib Naci (veya Hüşrev Bey'e ?)>, Paris, 6 Ağustos 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, ss.84-87'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, Tarihimiz ve Ittihad ve terakki, İnkılâbı

Tarihi, 2 / 4 , s.54.

İnkılâp

s.207). Ayrıca bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Türk .'

ması için bir mektup gönderdi.90 Ittihad ve Terakki Cemiyeti 1907 yılının Ocak ayında Erzincan'da bazı şahıslarla temas kurarak devrimci propagandanın o civarda yaygınlaştırılması için teşebbüse geçti.91 1907 yılı Şubat ayında kurulmuş olan onyedi şubeye ek olarak İzmir'de de bir şube kuruldu. Burada, vatandaşlar daha 1906 yılı Şubat ayında Fırka-i Ahrar adlı yasadışı bir örgüt kurmuş ve Paris'teki Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkeziyle ilişki kurarak Cemiyet'e katılma arzularını bildirmişlerdi. Bu arzuya Paris merkezince verilen yanıtta İzmir'deki girişime destek verilirken, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin amacının yalnızca Sultan Abdülhamid'i tahttan indirip yerine Veliahd Mehmed Reşad Efendi'nin getirilmesi olmadığı, esas amacın ülkeyi özgürlükçü bir siyasal düzene kavuşturmak olduğu vurgulanıyordu. 92 "Üsküb'te ise, yine ayni yılın Ağustos ayında Mehmed Necib [Draga], Galib [Pasinler] ve Mazhar Bey liderliğinde bir şube kurulmuştu.93 Mitroviçeli tanınmış bir ailenin oğlu olap Mehmed Necib [Draga] İstanbul'da Mekteb-i Mülkiye'de okuyarak buradan 1893 yılında mezun olmuştu. Mezuniyetinden sonra 1902 yılına kaçlar devlet memuriyetinde çalışmış, ondan sonra memuriyetten istifa ede-

9 0 Numarasız Mektup, Dr. Nâzım ve Dr. Bahaeddin Şakir'den Bosna'da birine, Paris, 18 Ekiııı 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter l'deıı nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, lııhılap

Tarihimiz

ve İttihad vc 7e-

ı alılıi, s.211). 91 2 5 4 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Erzincan'da birine, Paris, Ocak 1907 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair) Defter l'den nakleden^ Ahmed Bedevi Kuran, tnkılüp Tarihimiz

ve İttihad ve Terakki,

s.222).

9 2 2 5 5 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den İzmir'deki Fırka-i Ahrar temsilcilerine, Paris, 3 Şubat 1907 ([İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair] Defter I, ss.245-248'den nakleden, Yusuf Hikmet Bayur, Türk

İnkılabı

Tarihi, 2/4, ss.56-57). 9 3 Galip Pasinler,'"Galip Paşa'mıı Hatıraları", Hayat Tarih Mecmuası,. 2 / 6 (Temmuz' 1 9 6 6 ) , s.5", ve Halil Menteşe, "Eski Meclisi Mebusan Reisi Halil Merite. şe'nin Hatıraları, 4: Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ve İttihad ve Terakki," riyet, 16 Ekim 1946, s.2.

Cumhu-

rek Üsküb'te avukatlık yapmağa başlamıştı. Memuriyetten istifasını müteakip Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik Şubesi'ne kaydolmuş ve bu örgütte etkin olarak devrimci propaganda çalışmalarına katıltr^şti-94 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Manastır Şubesi de Enver ve Hasan Tosun Beylerin başkanlığında kurulmuş bulunuyordu.95 Bu arada, Erzurum'daki olaylar görünüşte yatışmış gibi gözükse de mutlakiyetçi rejim aleyhindeki propaganda faaliyeti gizliden gizliye tüm hızıyla devam ediyordu. Önceleri yalnızca devlet işlerindeki kötü yönetimden ve vergilerden şikayette bulunan halk artık hoşnutsuzluğun boyutlarını rejim aleyhtarlığına götürmüştü. Başlangıçta, halkın genel gidişat karşısında duyduğu memnuniyetsizliğin patlak vermesinden ibaretmiş gibi görünen hareket, zamanla hükümet muhalifi bir örgütün kurulmasına yol açtı. 1907 yılına gelindiğinde Erzurum'da şehrin tüm Müslüman mahallelerinden gelen temsilciler aracılığıyla etkinlikte bulunan devrimci örgüt, düzenli olarak toplantılar yapıp yalnızca halkla Valilik arasında zaman zaman çıkan sorunları konuşmuyor, aynı zamanda 1906 yılının Ekim ayında patlak veren Vergi Ayaklanması üzerine devletin alması muhtemel kararlarına karşı nasıl bir tavır takınılacağım da tartışıyordu. Sızan haberlere göre, Erzurum halkı şu anda yeni bir ayaklanma planlamıyor, ancak çıkması kuvvetle muhtemel olaylara karşı şehrin gayr-i Müslim nüfusuyla da ilişkiye geçip takınılacak tavır hakkında Ermenilerle görüşmeler yapıyordu. 1907 yılının Ocak ayında Erzurumlular yine Saray'a telgraflar çekerek Vali'nin uzaklaştırılması için propagandaya başladılar.96 Mart ve Ekim aylarındaki ayaklanmalar sırasında, Ittihad 9 4 Ali Çankaya, Yeri i Mülkiye

Tarihi vc Mülkiyeliler, 3 , s.51-2.

95 Halil Menteşe, "Eski Meclisi Mebusan Reisi Halil Mentese'nin Hatıraları. 4: Osmanlı llûrriyet Cemiyeti ve Ittihad ve Terakki," Cumhıinyct,

16 Ekini 1946. s.2

9 6 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor a. Erzurum, 15 Şubat 1907 ls.441; ve "A Erzeroum," Pro Armenia,

5 Mart 1907. s.1053.

ve Terakki Cemiyeti'nin Avrupa'da bastığı devrimci broşürler Erzurum'a da ulaşmıştı. Bunlar sürekli okunup tartışılmaktaydı; ülkenin diğer bölgelerinde durumdan memnun olmayanlarla da aktif bir devrimci haberleşmenin sürdürülmekte olduğu şüphesizdi. Eğitim görmüş vatandaşlar arasında Rusya ve İran'da meydana gelmiş olan olaylar da tartışılmaktaydı; bu ülkelerdeki devrimci olaylara giderek daha fazla atıfta bulunulması, bazı vatandaşların gidişatı durdurmak için bir devrime ihtiyaç olduğunu göz önünde bulundurmakta olduklarına işaret ediyordu.97 Yaygın propaganda çalışmalarına daha 1905 yılında başlamış olan İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yurtdışında bastığı gazeteler ülkeye kaçak olarak sokulmakta, şehir ve kasabalarda yaygın olarak dağıtılmaktaydı. Bu tür yayınlardan özellikle ikisi -Mechveret ve Şura-yı Ümmet- yaptığı dev- " rimci propaganda ile kurulu düzenin itibarını halkın gözünde düşürmekteydi.98 Yurtdışından gizli olarak yurda sokulan gazete ve broşürler şehirden şehire taşınmakta ve dağıtılmaktaydı.99 Bunlar yalnızca İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'te bastığı yayınlar değildi; ayrıca, Türkiye'nin içinde bulunduğu ekonomik ve siyasal çıkmaza sütunlarında geniş yer ayıran ve Rusya'da -özellikle, Kafkasya ve

97 EO, 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 1 5 Şubat 1907 ls.44); ve "Bahaeddin Sakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre, İttihad ve Terakki:152," Milliyet, 2 7 Eylül 1 9 3 4 , s.2. 9 8 Çevri [Abdullah Cevdet Kariıdağ?], İnkılâp Niçin ve Nasıl Oldu?, s.34'den nakleden, H. Zafer Kars, Belgelerle

1908 Devrimi Öncesinde Anadolu , s.44; ve Meh-

med Nusret, Tarihçe-i Erzerum Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.59.

9 9 Mehmed Reşid, "Erzurum İsyanı bir Meşrutiyet İnkılabı Olabilirdi," Hürriyet, 2 9 Kasım 1950'den nakleden. Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet Öncesi Erzurum'da Halk Hareketleri,

s. 14; ve Hüsamettin Ertürk, ffei Devrin Perde Arfea-

sı, s.62. İttihad ve Terakki Cemiyeti tarafından görevlendirilerek gizli olarak Doğu Anadolu'ya giden Ömer Naci Bey, posta ile yurtdışından gelen $ura-yı Ümınet gazetesini ve diğer yıkıcı propaganda malzemesini bu bölgedeki diğer yerel Ittihadcılar yardımıyla dağıtıyordu ("Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki: 108 " Milliyet, 9 Ağustos 1 9 3 4 , s.2).

1

Azerbaycan'da- çıkan bazı Müslüman ve Ermeni gazete ve dergileri de tüm Doğu Anadolu'da bulunabiliyordu.100 Bu bölgede devrimci gazete/dergi dağıtımı ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkezi ile olan haberleşme büyük ölçüde, Kars Postahanesi Müdürü ve aynı zamanda Rusya'da kuryelik görevini yürüten Ermeni Çarpan aracılığıyla gerçekleştiriliyordu. Çarpan aracılığıyla gelen mektuplar, belgeler ve gazeteler sınırdan geçmek suretiyle Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile bağlantısı olan Erzurum Postahanesi Müdürü'ne veriliyordu. Erzurum'a gelen bu yayınlar da -örneğin, Hüsamettin [Ertürk] ve Hüseyin Tosun tarafından- Postahane Müdürü'nden alınıp Van, Bitlis, Diyarbakır, Muş ve Erzincan gibi şehirlere dağıtılıyordu.101 Taşımacılık yapanlardan tüccar Serdarzade Sıtkı Bey, Van Valisi'nin Erzurum'daki yetkililere yaptığı ihbar sonucu 27 Şubat'ta Erzurum'da tutuklandı; Sıtkı Bey'in naklettiği balyaların arasında devrimci yayma rastlanmıştı.102 Serdarzade Sıtkı Bey Erzurum'da Hüseyin Tosun, Durak Bey ve Hoca Seyfeddin Efendi ile birlikte Ittihad ve Terakki Cemiyeti Erzurum Şubesi'nin önde gelen üyelerinden biriydi.103 Tutuk-

100 Bu gazete ve dergiler, Bakû'de yayınlanan Hayat, Nasreddin,

Progress; Baku, Baku Haberleri

Yergri Tsaynı, Mşak, Tiflis Haberleri

Taze Hayat,

lrşad,

Molla

ile Tiflis'de yayınlanan Vozrojdcnie,

ve Kafkasya'nın

Sesi idi (H. M. Tsovikyaıı,

"1905 Rus Devrimi'nin Türkiye'deki Devrim Hareketine Etkisi," ss.96-126). 101 Hüsamettin Ertürk, llîi Devrin Perde Arkası, s.62. Ayrıca bkz., Oıhan Türkdoğan, "Hüseyin Tosun: Bir İhtilâlcinin Portresi," ss.74-75. 102 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 5 Mart 1907 [s.47]; ve A. M. Valuyskiy, "Jön Türk Hareketi Öncesinde—Moskova Arşivi Belgelerine Göre—Doğu Anadolu'da Ayaklanmalar," s. 142. 1 0 3 Orhan Türkdoğan, " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum Hürriyet Ayaklanması: 1." s . 4 6 5 ; Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp Tarihimiz Ve Jön Türkler, s.221; ve Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s.142. 1 9 0 8 Devrimi sonrasında Hüseyin Tosun Bey 1912 ve 1 9 1 4 Genel Seçimlerinde Erzurum'dan Mebus seçildi (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Uustow, "İkinci Meşrutiyet Döne. mihde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 " , s . 2 7 8 )

,

lanmasından hemen sonra Erzurum'daki devrimci örgülün talimatıyla hareket ettikleri anlaşılan bir grup gösterici, Vilâyet: Konağı önüne yürüyerek Sıtkı Bey'in tutuklanma nedenini sordular. Şehirde olay çıkması olasılığına karşı Vali bir önlem olarak Erzurum Müftüsü ile şehrin diğer önde gelen Müslümanlarını makamına çağırarak Sıtkı Bey'in tutuklanmasının gerekçesini açıklamış, ancak Vali'nin bu açıklamaları vatandaşlarca doyurucu bulunmamıştı. Erzurumlular, Sıtkı Bey'in şehir dışına sürülmesine engel olmak için şehrin kapılarını tutarken, tevkifhane gardiyanlarına eğer tutuklunun başına birşey gelirse çıkacak olaylardan kendilerinin sorumlu olacağı konusunda ayrıca uyanda bulundular. 104 Serdarzade Sıtkı Bey'in tutuklanması üzerine başlayan gösteriler 5 Mart'tan 22 Marl'a kadar aralıksız devam etti. İstek aynıydı: adaletsiz vergilerin kaldırılması. Erzurum'daki devrimci örgüt, 8 ve 11 Mart'ta istanbul'a iki telgraf göndererek isteklerini bildirdi. Altşılageldiği şekilde bu telgraflara Saray'ın cevap vermemesi üzerine, yaklaşık yirmi biri

kişilik bir kalabalık, 15 Mart'ta Telgrafhane'yi kuşattı. Saray ile doğrudan yapılan haberleşme sonucunda, istanbul'daki yetkililer durumun vehametini kavradı ve ödün vermeye razı oldu. 1 0 5 Vaîi Mustafa Nuri Bey'in 10 Mart'ta İstanbul'a çektiği telgrafta önerdiği şekilde Hükümet, hemen bir irade çıkartarak 1906 yılının Mart ve Ekim aylarında ortaya çıkan olaylarla ilgili görülerek sürgüne gönderilen tüm devrimcilerin.Erzurum'a geri dönmelerini sağlayacak bir genel af ilan etti. iki polis komiserinin öldürülmesi ve Mehmed Ata Bey'in yaralanması ile ilgili davalar dâ düşecekti. Ama,

104

KO. 4 2 4 / 2 1 2 , Sir Nicholas O'Conor'ıiaıı Sir E d w a r d Gıcy'c, istanbul, 3 M a n 1 9 0 7 f s . 4 5 j : ve HO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shinİcjr''den Sir Niciıolas O ' C o n o r ' a ; Erzurıuh, 5 Mart 1 9 0 7 (s.47|.

105 h . 2a fer Kare, Belgektİc

İİI08 Devrimi

Öncesinde

Anadolu,

ss.34-35.

vergi konusunda bir ödün söz konusu değildi: geçmiş iki yılın bakiyeleri affedilmekle beraber, Şahsî Vergi Ödenecekti. Erzurum halkı için ayrıcalıklı bir uygulama düşünülemezdi. 106 Erzurumlular ise konan vergilerin kaldırılması konusunda ısrarlıydı. Doğal olarak, açıklanan bu kararlar halkı yatıştırmaya yetmedi. Olayların yatışması şöyle dursun, tam tersine, ertesi gün Müslümanları temsilen kalabalık fakat düzenli dört yüz kişilik bir grup, Vali'yi ziyaret ederek Padişah'm affını gerektirecek hiçbir suçun mevcut olmadığım ve hiç kimsenin ne Şahsî Vergi'yi ne de HayVanat-ı Ehliye Rüsumu'nu ödeyeceğini söyledi. Ek olarak, halkın, yükümlülüklerini yerine getiremeyecek kadar yoksul olduğundan bu vergilerin tümden kaldırılması isteklerinin Hükümet'e iletilmesini rica etti. 107 Vali, bu istekler doğrultusunda, İstanbul'a gönderdiği telgrafda ağır bir yük oluşturan Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu'nun toplanmasının ertelenmesi ve Şahsî Vergi'nin herkesten değil de yalnızca zenginlerden alınması yönünde görüş bildirdi.108 Durumu 106 Başbakanlık Arşivi, İrade Hususi, 2 5 Muharrem 1325, Nr.76'daıı nakleden, Muammer Demirel, İkinci

Meşrutiyet

Sİ41;.H; Zafer Kars, Belgelerle

Erzurum'da Halli Hareketleri,

Öncesi

1908 Devrimi

Öncesinde

Anadolu,

s.35; EO.

. 424/2-12, Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edwarcl Grey'e, İstanbul, 25 Mail 1907 !s,54l; ve "Eimpöt personnel et le mouvement turc," Pro Anııeıtia, 5 Kısan i 907, s. 1069.

-

• 1.07 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edwaıxî Grey'e, İstanbul, 2 5 Man 1907 [s.54i; "Lettre d'Erzeroum." The Levant Herald and Eastern Evpress, VVcelıly Commercial

Budget,,27/15

(13 Nisan 1 9 0 7 ) , s.206; Başbakanlık Arşivi,

irade Hususi, 5 Safcr 1 3 2 5 [20 Mart 1907], Nr.lö'den nakleden, Muammer .Demirel, /kinci Meşrutiyet. Öncesi Erzurum'da Kars, Belgelerle

1908 Devrimi Öncesinde

Halk Hareketleri,

Anadolu,

s.42; H. Zafer

p.35; vc "Eiıııpöt persomıcl

et le mouvement turc," Pro Armenia, 5 Nisan 1907, s. 1069. Vali ile görüşen şehrin ileri gelenleri arasında Hacı Akif Ağa, Dava Vekili Scyfullah Efendi, Fariık Bey ve Âlyanakzade Tevlık Efendi vardı ("Leıtıe d'Erzeroum," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, Weekly Commercial

Budğet, 27/15

(13 Nisan

1907), s.206). 108 Başbakanlık Arşivi, İrade Hususi, 5 Safer 1 3 2 5 İ20 Mart 19071, Nr.ltVdcıı nakleden. Muammer Demirel, tkinci Meşrutiyet reketleri,

s.43.

Öncesi Erzurum'da

Halli Ha-

atlatmayı planlayan Hükümet ilk önce, Hayvanat-ı Ehliye Rüsunıu'na göre eşek başına verilecek vergiyi beş Kuruş'tan üç Kuruş'a, eşekler dışındaki bütün diğer ehli hayvanlardan alınacak olan vergiyi de on Kuruş'tan üç Kuruş'a indirdi.109 Hükümet bu ilk ödüne ek olarak, 20 Mart'ta çıkardığı iki irade ile vergilerde halkın lehine tekrar değişiklik yaptı. Buna göre, Şahsî Vergi köy halkı ile silah altında bulunanlardan alınmayacaktı. Vergi, zanaatkar, ticaret erbabı ve sair geliri olanlardan onar Kuruş, sıralanan işleri seyyar olarak yapanlardan beşer Kuruş olarak toplanacaktı. Memurlardan ise daha önce maaşlarının üç günlük kısmı üzerinden hesaplanan vergi, bir günlüğe indirilerek alınacaktı^ Hayvanat-ı Ehliye Rüsumu'nun ise Erzurumdan bir süre için toplanmaması karara bağlandı. 110 Ancak, halk hiçbir surette vergi ödemeyi kabul etmediği için bu ödünlerin bir faydası olmadı. Halk verdiği verginin nasıl harcandığını bilmek istiyordu. 111 22 Mart tarihinde halkın her iki vergiye karşı sürdürdüğü direniş/Hükümeti halkm isteklerini kabule mecbur etti. Erzurum Valisi önce vilâyetin Gümrük Nazırı Mazlum Efendi'yi görevden aldı. Nihayet, 2 5 Mart'ta tüm gazetelerde yayınlanan ve ilgili tüm dairelere iletilen bir irade ile yeni vergiler bütünüyle kaldırıldı. Böylelikle, verdikleri mücadele sonucu isteklerini kabul ettiren Erzurum halkı normal hayata döndü. 1 1 2

109 K o n s o l o s A. P e r a l d i ' d e n Dışişleri B a k a n ı P i c h o ı v â , E r z u r u m , 1 7 M a r t 1907'den nakleden, Ömer Sami Coşar, "Çakırcalı Mehmet E f e : 7 , " Milliyet, 2 Haziran 1 9 7 3 , s.5. 1 1 0 Başbakanlık Arşivi, İrade Maliye, 5 Safer 1 3 2 5 ( 2 0 Mart 1 9 0 7 ] , Nr. 6 ve 18'den nakleden, Muanımer Demire!, İkinci Meşrutiyet Halk Hareketleri, 111

Öncesi

Erzurum'da

ss.43-44.

K o n s o l o s A. P e r a l d i ' d e n Dışişleri Bakanı P i ç h o n ' a , E r z u r u m , 2 6 M a r t 1907'den nakleden, Ö m e r Sami Coşar, "Çakırcalı M e h m e t Efe:7," Milliyet, 2

-

Haziran 1 9 7 3 , s.5.

•

1 1 2 E O . 4 2 4 / 2 1 2 , Sir N i c h o l a s O ' C o n o r ' d a n Sir E d w a r d Grey'e, İstanbul, 2 5 Mart 1907

( s . 5 4 j ; "Lettre d ' E r z e r o u m , " Levanı Herald

and Eastern

Express,

Muş'ta ise, Şubat ayı ortasında yeni vergileri toplama girişimi, zaten ağalara büyük borçları olan ve açlık çeken halk için tam bir felaket oldu. 113 Borçluluğun ve kıtlığın had safhaya vardığı koşullarda yeni vergileri toplama girişimi halkta büyük çapta hoşnutsuzluk yarattı. Çıkan ayaklanmalar sonucu tutuklananların sayısı ve bunlara yapılan işkenceler, tanımı güç boyutlara vardı.114 Van'a atanan yeni Vali Ali Bey Şubat ayında göreve başladı. Hayli acımasız bir kişi olan AH Bey, derhal baskı politikalarına başvururken yeni vergilerin toplanması konusunda da emir verdi. Şehrin Ermeni, Türk ve Kürd halkı, zaten büyük çaplı bir mali sıkıntı içindeydi; yeni vergilerin toplanması, Vanlıların -yatağından kap-kacağma kadar, ellerinde ne var, ne yoksa- tüm mallarına elkonulması demekti. 115 Nisan ayında, Van'daki Rus ve Fransız Konsoloslukları ağırlıklarım halktan yana koyup vergilerin askıya alınmasını sağlayınca olaylar tırmandı. Vali, müdahele karşısında Konsolosluklara karşı kuvvet kullandı. Jandarmalar Fransız Konsolosluğu'na girmeye kalkıştılarsa da, karşılarında Konsolosluğu cansiperane koruyan Ermeni devrimcileri buldular. Jandarmalar Rus Konsolosluğu'na saldırdıklarıridaysa silahlı çatışmalar çıktı. Her iki ülkenin Konsolosu , da bu olayları Vali nezdinde protesto etti. Vali ise, olaylara dev-

V/tekly Commercial

Eudget, 2 7 / 1 8 (4 Mayıs 1 9 0 7 ) ; Başbakanlık Arşivi, İrade

Hususi, 10 Safer 1 3 2 5 [25 Mart 1 9 0 7 ) , Nr.34'den nakleden, Muammer Demirel, İkinci Meşrutiyet

Öncesi Erzurum'da

Halk Hareketleri,

s.44; ve Konso-

los A. Peraldi'den Dışişleri Bakanı Pichon'a, Erzurum, 2 6 Mart 1907'den nakleden, Ömer Sami Coşar, "Çakırcalı Mehmet Efe:7," Milliyet,

2 Haziran

1973, s.5. 113 "A Moush," Pro Armenia, 5 Nisan 1 9 0 7 , s.1070. 114 "La faıııine," Pro Armenia,

5 Nisan 1907, s.1071.

1 1 5 "The New Vali of Van," The Levant Herald and Eastern Express, mercial

Weekly

Com-

Budget, ( 1 2 Ocak 1 9 0 7 ) , s.16; ye "Lettres de Van," Pro Armenia, ,5

Temmuz 1907, s.l 120.

rimci grupların neden olduğunu ve hükümet güçlerinin çatışmada bir rolü olmadığım söylediyse de, Konsolosluklara yapılan saldırıya katılan bazı vergi tahsildarları ile emrindeki diğer mernurlan hapsettirdi- Daha sonra -olaylar yatışınca- devrimcilerin peşine düştü. Van Valisi'nin devrimci avına Bitlis Valisi Ferid Paşa da askeri yardım sağladı. Kırsal arazide devrimcileri aramakta olan askeri birlikler, bu bahaneyle köylerde geniş çaplı şiddet ve talana giriştiler. Mali açıdan zaten harap olmuş olan köyler, böylelikle daha da zor bir duruma düştüler.116 Hükümet, bu terör eylemlerinden sonra vergilerin tahsiline devam etti. Ermenilerden alınan Bedelat-ı Nakdiye ve Şahsî Vergi mükellefiyeti -gerekli ön çalışma ve inceleme yapılmadan- göçmüş, ölmüş veya henüz çocuk yaştaki kimseler için de konmuştu; aile fertleri, konan bu vergileri onların yerine ödemek zorunda bırakılıyordu.117 Anadolu'daki huzursuzluk Doğu'da meydana gelenlerle sınırlı değildi. Trabzon'daki olaylar, 15 Mart'ta Askeri Garnizon Kumandanı Hamdi Paşa'ya karşı yapılan suikaslle birlikte zirveye ulaştı.118 Rediflerin XIV Fırkası'nın kumandanı ve Trabzon Garnizon Kumandanı Hamdi Paşa, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Trabzon Şubesi üyelerinden Naci Bey adlı Trabzon Deposu memuru bir mülazım tarafından öldürüldü. 119 Suikastin görünürdeki nedeni, dört aydır

116 "A Van," Pro Armenia, 2 0 Temmuz 1907, s.1125. 117 "Massacres, • Fantine, Misere, fimigration',"' Pıp Armenia, s: 11.33.

5 Ağustos 1907,

118 "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakld.T27," Milliyet, 29 Ağustos 1934, s.2; ve EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Vekili I I. E. Wilkic Young, Trabzon, 8 Haziran 1907, "Notes on the General Gondition of the Vilayet o f Trebizond," Further Correspondence Respecting tlıe Affairs of Astatk Turkey, No.9303, s.12. 119 "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Teıakki:126," Milliyet, 28 Ağustos 1934, s.2.

ödenmeyen zabit maaşları ve erat tayınlarıydı,120 Gerçekte ise, Naci Bey'e suikast emrini veren, Hamdi Paşa'yı Trabzon halkına karşı despotça davrandığı için ölüme mahkum etmiş olan Ittihad ve Terakki Cemiyeti idi. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Trabzon Şubesi üyeleri yapmış oldukları gizli toplantıda yalnızca Hamdi Paşa'yı değil, şehrin diğer bazı üst düzey mülkî ve askeri erkânını da öldürmeyi planlamıştı.121 Suikastçi yakalanarak ölüme mahkum edildi. Ancak, Hamdi Paşa'nın öldürülmesi halk arasında o kadar destek ve sempati ile karşılanmıştı ki, Hükümet infazı ertelemek zorunda kaldı.122 Nihayet, 28 Haziran günü Naci Bey, halka hitap etmesine mani olmak için normal olarak infazların yapıldığından farklı bir saatte -sabah saat dörtte- idam edildi.123 Lakin, yenilgiyi kabul eden Hükümet halka bir ödün vererek Trabzon'un en zengin işadamlarından ve toprak sahiplerinden Nemlizade Cemal Bey'i Belediye Reisliği. ne tayin etti. 124 Nemlizade Cemal Bey yalnızca Trabzon'ııun 'yarısına' sahip değil aynı zamanda Samsun, Erzurum ve İstanbul'da da mülkleri olan bir ailenin ferdiydi. Nemlizade Cemal Bey ayrıca -Sancakbeyizade Mehmed ve Hasan Beylerle birlikte Lazistan Şubesi'nin liderliğini yürüten akrabası 120 "Assasiııats,"Pro Armenia, 5 Nisan 1907, s.'1072. 121 ."Bahaeddin Şakir.Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad vc Terakki:!27," Milliyet, 29 Ağustos 1.934, s.2, vc K.-J. Basmadjiaıı, "Le Mouvement rcvoluıionııaire eıı Asie Mineure," s.821. 122 "Bahaeddin. Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Tcrakl :

Erzerum

Yahut Hemşehrilere

Armağan,

s.239; Mehmed Nus-

s.70; K.-J. Basmadjian,

"Le Mouvement revolutionnaire en Asie Miııeure," s.822; ve "Le proces d'Erzeroum," Pro Armenia,

20 Mart 1908, s.1254.

165 "Le procfes d'Erzeroum," Pro Armenia,

20 Mart 1908, s.1254; Barutçuzade

Şevki, "Erzurum Valisi Nâzmı Paşa'nın Zamanında Olan Vukuat Hatırası," s.34; ve Hüsamettin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası,

s.63n.

Dördüncü Ordu'da bir Ittihad ve Terakki Cemiyeti Şubesi kurulması ve Cemiyet yayınlarının bölgede düzenli olarak dağıtımı için yardımlarını rica etti.166 1906 yılı Ekim ayında olduğu gibi Zeki Paşa, Kasım'daki ayaklanmayı bastırmakta da yine Hükûmet'le işbirliğine yanaşmamıştı. Zeki Paşa komutasındaki askerî kuvvete güvenemeyeceğini anlayan Hükümet, bunun üzerine ayaklanmayı bastırmakta başarısız olan birlikleri Bağdad'a sevketmeye ve Trabzon'daki güvenilir birlikleri Erzurum Garnizonu'na göndermeye karar verdi.167 izmir'de ise, yetkililer, Hükümet hesabına çalışan casusların topladığı bilgiler sayesinde Ekim ayında pek çok kimseyi devrimci etkinliklere katıldıkları gerekçesiyle tutukladı. Tutuklamalardan az sonra ihbar üzerine yapılan bir aramada, İzmir limanına yanaşan bir gemide otuz kilo dinamit ile yüz elli kilo barut ve mühimmat ele geçirildi.168 Anlaşılan, İzmir'de de durum sakin değildi. Diğer bölgelerde olduğu gibi burada da yeni vergilerin tahsilinde zorluklar vardı. Yeni vergiler halkın -özellikle de İzmirli Ermenilerin- ekonomik durumunu güçleştirmekte ve bu nedenle izmir bölgesinde sürekli bir huzursuzluk havası hüküm sürmekteydi. Sultan Abdülhamid'in tahta çıkışının yıldönümünün kutlanacağı günlerde devrimci propagandanın artması üzerine, Ekim ayı ortalarında geniş çaplı operasyonlar başlatılarak, İzmir ve civarında özellikle Ermenilerin evlerinde aramalar yapıldı; pek çok kişi tutuklandı.169

166 3 9 8 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Dördüncü Ordu'da bir subaya, Paris, Ekim 1907 ((İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dair) Defter l'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz

ve İttihad

ve

Terakki, ss.239-240). , 167 K.-J. Basmadjian, "Le Mouvement revohıtionnaire en Asie Mineure," s.822. 1 6 8 "Explosibles," Pro Armenia,

2 0 Ekim 1 9 0 7 , s s . 1 1 7 3 - 1 1 7 4 .

./

169 "ASmyme," Pro Armenia, 5 Aralık 1 9 0 7 , s . l l 9 9 . Ayrıca bkz., "Bahaeddin §akir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki:!59," Milliyet, 8 Ekim 1934, s.2.

Kasım ayında, Batı Anadolu'nun ekonomik açıdan en önemli vilâyeti olan Aydm'm pek çok yöresinde, halkın Doğu Anadolu'dakilere benzer istek ve tepkilerle vergi ödemeyi reddetmekte olduğu haberleri istanbul'a ulaştı. Batı Ana-, dolu'da da vergi ayaklanmalarının yayılması haberi, Hükûmet'i alarma geçirdi: 10 Kaslm 1907 tarihli Heyet-i Vükela toplantısının gündemi buydu. 170 Vergi ayaklanmaları, Aralık ayında Muğla'ya kadar yayıldı. Muğla'nın çoğunluğu Müslüman olan halkı, vergi ödemeyi reddederek kitle halinde Hükümet Konağı'na yürüdü. Kalabalık ancak polis müdahalesiyle kontrol altına alınabildi. Gösteriyi düzenleyen liderlerin tutuklanması ise olayı yatıştıracağına tırmanmasına neden oldu. Halk, hem isteklerinin yerine getirilmesi hem de tutukluların hemen serbest bırakılmaları için gösteriye devam etti. Muğla'daki ayaklanma, açık bir şekilde, Aydın, Konya ve Ankara ayaklanmalarından ilham almaktaydı.171 Haleb'te ise, Ekim ayı sonlarında yiyecek maddelerinin kıtlığı yüzünden ciddi bir ayaklanma patlak verdi. Müslüman erkek ve kadınlardan oluşan aç kalabalık, fırınlara ve tahıl depolarına saldırdı ye talana girişti. Tüm dükkanlar, hanlar, kahvehaneler ve lokantalar derhal kapandı. İki yüz kişilik bir kalabalık, Beyrut limanına tahıl taşımak üzere hareket edecek bir trene saldırdı. Yaklaşık üç yüz kadından oluşan başka bir kalabalık da Vali Nâzım Paşa'nın konağına yürüdü. Ne polis ne de jandarma yürüyüş yapan kadınların üzerine saldırmaya cesaret edebildi. Daha sonra, kanun ve nizamı tesis etmek üzere Şam ve Antep'den asker çağrıldı. ' Çıkan silahlı çatışmada pek çok kişi yaralandı, bir o kadarı da tutuklandı. Tutuklananlara yapılan işkenceler sonucu

170 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 171 "Violences et pillages," Pro Armenia,

90

2 0 Kasım 1 9 0 7 , s.l 189.

2 0 Ocak 1 9 0 8 , s.1222.

ölenler oldu. 172 Haleb'de meydana gelen olay, Beyrut'ta da yankı buldu. Burada da, kalabalık bir kitle tahıl taşıyan bir yük trenine saldırarak talan etti. Kamu düzeni, ancak kaba kuvvete başvurularak -ve bu arada halktan birçok kişi yaralanarak- sağlanabildi.173 Meydana gelen her ayaklanma ve sivil itaatsizlik olayında olduğu gibi, İttihad ve Terakki Cemiyeti merkezi Beyrut'taki devrimci liderlerle de sürekli ilişki içindeydi. Paris'ten Cemiyet'in Beyrut Şubesi'ne gönderilen bir mektupta, Makedonya ve Anadolu'da -özellikle Erzurum, Bitlis, Van ve Trabzon'da- yaygın şekilde örgütlenen İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin birçok şubesi olduğu anlatılıyordu. Bu hatırlatmalar yapılarak ve mutlakiyetçi rejimi devirmek için silahlı ayaklanmanın gerekli olduğu ifade edilerek, Beyrutlu devrimcilere cesaret verilmekteydi.174 Daha ciddi olaylar yine Kasım ayında, Diyarbakır'da meydana geldi. Diyarbakırlı vatandaşlar, ibrahim Paşa kumandasındaki birliklerin taciz ve talanlarına karşı ayaklandılar. Bir Kürd aşiret reisi ve kötü şöhretli Hamidiye alaylarının kumandanı olan İbrahim Paşa, halkın Paşa'nın azli için İstanbul'a ardı ardına yolladığı heyetlere rağmen, mutlakiyetçi rejim tarafindan açıkça desteklenmekteydi] ibrahim Paşa'nın on altı bin kişiden oluşan birlikleri, Kasım ayında Diyarbakır'ı kuşattı. Şehrin yağmalanacağından korkan halk, işyerlerini ve dükkanlarını kapatarak önlem aldı. 175 Hükû-

172 "La famine," Pro Armenia, Armenia,

20 Kasım 1907, s.1189; "LEmeute de Halep," Pro

2 0 Aralık 1907, s.1206; ve "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesi-

kalara Göre İttihad ve Terakki:131," Milliyet, 2 Eylül 1934, s.2. 173 "La famine," Pro Armenia,

20 Kasım 1907, s.1189.

174 4 4 3 Numaralı Mektup, Dr. Bahaeddin Şakir'den Beyrut'taki İttihad ve Terakki Cemiyeti temsilcisine,. Paris, 8 (veya 9 ) Aralık 1907 ([İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazışmalarına Dairi Defter I, ss.30-31'den nakleden, Yusuf Hikmet Bayur, Türk inkılâbı

Tarihi, 2 / 4 , s. 143).

175 K.-J. Basmadjian, "Le M o u v e m e n t r i v o l u t i o n n a i r e en Asie M i n e u r e , " ss.822-823; EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Be-

mete muhalif hareketin liderleri, Cemilpaşazade Mustafa Bey, Faik Bey, Nessi [Nesih?] Efendi; Pirinççizade. Arif Efendi gibi eşraftan tanınmış kimselerdi.176 Halk, Hükümet Konağı'nı ve Telgrafhane'yi işgal ederek, Vali'nin azli ve İbrahim Paşa'nın bastırılması için Saray'a telgraflar çekti. 177 Bu arada, Diyarbakır Valisi Fehmi Bey, yabancı bir Konsolosluğa iltica ederek halkın eline, geçmekten zor kurtuldu. 178 Diyarbakır halkı, Telgrafhane'yi on bir gün boyunca işgal etti. Dört yüz kişilik bir milis kuvveti Telgrafhane'nin Hükümet kuvvetlerinin eline geçmesine engel oldu. Hükümet, nihayet halkın isteklerini kabul ederek İbrahim Paşa hakkında soruşturmaya başlanacağını ve Vali'yi azledeceğini vaad etti. Halk ayaklanması ancak bu vaadlerclen sonra yatıştı.179 Musul Valisi Mustafa Bey, Diyarbakır Valiliği'ne tayin edildi. Mustafa Bey gelene kadar da Erzincan Valisi Mahmud Arif Paşa Valilik görevini vekaleten yürüttü. Böylelikle, sükunet sağlanabildi.180 yoğlu, 2 6 Kasını 1 9 0 7 , Furtlıer Conespondence

Respeciing the Affairs

of Asi-

atic Turkey, N o . 9 3 0 5 , s . 2 1 9 içinde; ve "Les troubles," Pro Armenia, 5 Aralık 1 9 0 7 , s. 1198. 176 "Les Evenements de Diarbekır," Pro Armenia,

5 Şubat 1 9 0 8 , S . İ 2 3 1 . Pirtuççi-

zade Arif Efendi 1 9 0 8 Genel Seçimleriyle Meclis-i Mebusan'a girdi (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.276). 177 K.-J. Basmadjian, " L e M o u v e m e n t revolutionnaire en Asie M i n e u r e , " s s . 8 2 2 - 8 2 3 ; F.O. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Be-' yoğlu, 2 6 Kasım 1 9 0 7 , Further

Correşpondence

Respecting

the Affairs

of Asi-

atic Turkey, N o . 9 3 0 5 , s . 2 1 9 içinde; vc "Les troubles," Pro Armenia; 5 Aralık 1 9 0 7 , ş 1198. 1 7 8 "Les troubles," Pro Armenia,

5 Arahk 1907, s.1198.

1 7 9 K;-J. Basmadjian, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," ss.8228 2 3 ve EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, İstanbul, 2 6 Kasını . 1 9 0 7 , Further

Correşpondence

Respecting

the Affairs

of Asiatic

Tur-

key, N o . 9 3 0 5 , s . 1 9 0 içinde. Ayrıca bkz., EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nichoİas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Beyoğlu, 2 6 Kasını 1 9 0 7 , Further Respccling the Affairs of Asiatic Turkey, No.9305, s . 2 1 9 içinde 1 8 0 "Les troubles," Pro Armenia, 5 Aralık 1 9 0 7 , s.1198.

92

Correşpondence

Görünürde İbrahim Paşa'nm yaptıklarını soruşturmak üzere İstanbul'dan gönderilen General Talat Paşa, bunun yerine ayaklanmanın elebaşlarını kovuşturmaya başladı.181 Mehmed Abdül Fazıl adlı bir derviş yakalandı ve üzerinde devrimci hareketle ilgisi olduğunu kanıtlayan belgeler bulundu. Derviş, Talat Paşa'ya bilgi vermeyi reddetmesi üzerine İstanbul'a gönderildi ve burada işkence altında -başka devrimcileri ele vermeden- öldü. Şüpheli birçok kimse ise Trablus Garb'a sürgün edildi.1?2 Talat Paşa'nm elde ettiği bilgilere dayanan Hükümet, eşraftan Pirinççizade Arif, Cezirelioğlu Aziz ve kardeşi, HaCı İbrahim ve Hacı Circisoğlu [?:] Gani'yi suçlu buldu. Buna rağmen, Hükümet, 30 Mart 1908'de gönderdiği bir telgrafta yenilgiyi kabul etti. Bu kimseler, suçlu bulunmalarına rağmen Sultan'm merhametine mazhar oldular; özellikle aleyhindeki bütün suçlamalara rağmen İbrahim Paşa'nm daha önce affedilmiş olduğu düşünülürse, bu gerekliydi de. 183 1908 yılının ilk aylarına gelindiğinde, kurulu düzene karşı duyulan memnuniyetsizlik o kadar büyük boyutlara ulaşmıştı ki, yalnızca Anadolu ve Makedonya'da değil, İmparatorluğun en ücra köşelerinde bile, her şehir ve kasabada çeşitli sivil itaatsizlik olayları meydana gelmekteydi. Devlet otoritesinin temsilcilerine karşı girişilen sürekli devrimci kışkırtma ve gösteriler sonucu idari otorite ciddi bir şekilde sarsılmıştı. Gösteriler görünürde mahalli olarak örgütlenmiş olmakla birlikte, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin iyi ör-

181

"Les troubles," Pro Armenia,

5 Aralık 1 9 0 7 . s . 1 1 9 8 ; ve K.-J. Basmadjîan, "Le

Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," s.822. 182 K.-J. Basmadjian, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," s:8Î>2. 183 EO. 4 2 4 / 2 1 5 , Konsolos Muavini Heard'den G. Barclay'e, Diyarbakır, 8 Nisan 1 9 0 8 , Further

Correspondence

No.9433, S.109AJ.

Respecting

the Affairs

of Asiatic

Turkey,

gütlenmiş haberleşme ağı sayesinde diğer bölgelerle yaygın bir koordinasyon ve işbirliği yapılmakta olduğu su götürmezdi; Ittihad ve Terakki Cemiyeti, merkezi Paris'te olmakla birlikte, imparatorluğun bütün önemli şehirlerinde örgütlenmeyi başarmıştı. Çıkan bazı olaylarda işin alevlenmesine mahalli huzursuzluklar neden olmuşsa da gösterilerin düzenlenmesinde veya merkezî hükümete yapılan isteklerde bir gelişigüzelliğe rastlamak mümkün değildir. 1906 yılı başlarında adil olmayan vergilendirmenin kaldırılması veya istismarcı memurların azledilmesi isteklerinden yola çıkan halk gösterileri ve ayaklanmalar, kurulu düzene karşı duyulan ğenel hoşnutsuzluğun dışavurumu haline geldiler. İlk önceleri bu genel isteklerle ortaya çıkan gösteri ve ayaklanmalarda, 1907 yılı sonları ile 1908 yılı başlarına doğru, seçimler yolu ile oluşturulacak temsili bir Meclis kurulması ve ülke yönetiminin kökten değiştirilmesi yoluyla anayasal bir düzenin kurulması yolunda istekler ileri sürülmeye başlandı. imparatorluğun hemen her şehrinde kurulu düzene karşı yapılan yaygın ayaklanma hareketleriyle kuvvet kazanan ve cesaretlenen Ittihad ve Terakki Cemiyeti, Sultan Abdülhamid'in mutlakiyetçi rejimini yıkma çabalarını hızlandırdı. 1907 yılının son günlerinde, Ittihadcılar ve Ermeni devrimcilerinin Türkiye'deki kurulu düzenin devrimci bir şekilde değiştirilmesi isteği çerçevesinde resmi bir işbirliğine gitmeleri, böyle bir durumda ve bu şartlarda gerçekleşmişti. Ittihadcılar, artık kurulu düzeni silahlı direniş yoluyla ye gerekirse kan dökerek yıkmaları ve yeni bir siyasal düzen kurmaları gerektiğinden ve bunu yapmaya muktedir olduklarından emin bir hale gelmişlerdi. 1908 yılı, baharına gelindiğinde, liberal demokratik rejim istekleri her zamankinden daha güçlü bir biçimde seslendiriliyordu. Eski rejimin son aylarında, devrimcilerin işini kolaylaştı-

ran, orduda askerler arasında yayılan hoşnutsuzluk ve askerî itaatsizlik olaylarının gittikçe artması olmuştu; bu durum, Hükümet otoritesinin vilâyetlerde daha da zayıflamasına yol açmaktaydı. Mutlakiyetçi rejiminin baskı yapma gücü, 1908 Temmuzuna doğru -haftadan haftaya, aydan aya- gittikçe zayıflamaktaydı. Bir sonraki bölümde, istibdat rejimine öldürücü darbenin vurulmasında önemli bir rol oynamış olan ordu alt kademelerindeki hoşnutsuzluktan söz edilecektir. Askeri itaatsizlik -ve nihayet askeri ayaklanma- rejimin geniş halk kesimlerini baskı altında tutma gücünü neredeyse bütünüyle ortadan kaldırmıştı. Böyle bir ortamda ise devrimcilerin artık devlet gücünden korkması ve gizlenmesi için bir neden kalmamıştı. Her şey daha açık bir biçimde gelişmeye başlamıştı. İşte 1908 yılının Temmuz ayma yaklaşıldığında Türkiye'de durüm bu merkezdeydi.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

23 Temmuz 1908 Devrimi

1908 Devrimi, yalnızca kurulu düzeni temelden değiştirmeyi isteyen halkın önemli bir çoğunluğunun değil, aynı zamanda İttihad ve. Terakki Cemiyeti'nin propagandasından etkilenmiş olan askerlerin de katıldığı bir halk hareketiydi. Önceki bölümde, 1908 yılının yaz ayları öncesinde, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin desteğiyle özellikle vergi ayaklanmaları şeklinde baş gösteren örgütlü halk direnişlerinden söz edilmişti. Bu vergi ayaklanmaları varolan mutlakiyetçi düzeni neredeyse temelinden sarsmış, 1908 yılına gelindiğinde artık taşrada 'kanun ve düzen'in sağlanması iyice zorlaşmıştı. 1908 yılının Temmuzunda Devrim'le sona eren olaylar ve bu olaylara halkın göstermiş olduğu yoğun destek bu bölümün oldukça büyük bir kısmını oluşturuyor. Tıpkı taşrada meydana gelen vergi ayaklanmalan gibi, Devrim öncesi yıllarda İmparatorluğun başkenti istanbul'da ne gibi yıkıcı eylemler olduğu hakkında elimizde hemen hemen hiçbir bilgi yok. Başkentteki koşullar ve devrimci hareket hakkındaki bilgi yetersizliği, mutlakiyetçi yönetimin uyguladığı sıkı

' sansür politikası nedeniyle 1908-öncesi gazete ve dergilerde yönetimin başını ağrıtan -veya ağrıtabilecek- konuların yasaklanmış ve bu nedenle de kayıtlara geçmemiş olmasının yanısıra, Türk tarihçilerinin şimdiye kadar halk hareketlerine karşı ilgisizlikleri ile açıklanabilir. Dolayısıyla, bu bölümün ilk kısmında, toplumsal belleğin tümüyle boş olduğu bir durumda, geçmişin -bir ölçüde- yeniden kurulabileceğiyle ilintili olarak, 1907 yılı ve 1908 yılının yaz ayları boyunca başkentteki durumun ne olduğu hakkında bilgi verildi. Erat arasındaki huzursuzluk ve rahatsızlık da Türk tarih yazımında hâlâ 'el atılmamış' bir konudur. 1908 Devrimi'yle son bulan olaylara bağlı olarak, askerlerin rolü tartışıldığında, askerler arasındaki huzursuzluğun coğrafi bölge olarak yalnızca Makedonya ile sınırlı kaldığı ve bu huzursuzluğun da sanki yalnızca küçük ve orta rütbeli subaylar arasında olduğu varsayılmıştır. Devrimin de sanki yalnızca 'devletin geleceğini düşünen' bu subaylar tarafından gerçekleştirilmiş olduğu gibi bir söylem tarih anlatımımızda yine egemen olan görüştür. Ama bu varsayımların hiçbiri gerçeği yansıtmamaktadır. 1906 yılından başlayarak -Anadolu ya da Makedonya olsun- hettıen hemen bütün kıtalardaki erat arasında huzursuzluk başgöstermişti. îttihad ve Terakki Cemiyeti'nin devrimci propaganda etkinlikleri ile 1906, 1907 ve 1908 yılları - boyunca yönetime karşı gerçekleşen askerî başkaldırılar arasında sıkı bağıntılar kurulması belgesel kanıtların eksik-: liği nedeniyle zor olsa da, 1908'den başlayarak, erat arasındaki devrimci hareketin îttihadçılar tarafından sürdürüldüğü bir gerçektir. Devrimci propagandanın bir bölümü Doktor Nâzım Bey gibi ordu dışından olan Îttihadçılar tarafından yapılmıştır. Ama, erat arasındaki propaganda etkinliklerinin en önemli bölümü, kıtalarda görev yapan küçük

rütbeli subaylarca gerçekleştirilmiştir. Devrim yanlısı subayların varlığı ve bu 'subayların Devrim'de oynadıkları rol, şimdiye kadar, hareketin askerlerce yönetildiğine kanıt olarak sunulmuştur/Halbuki, ordu içindeki tüm devrimci propaganda etkinliklerinde kontrol bütünüyle İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin elindeydi ve Ittihadçı subaylar, emirleri hareketin stratejilerinin belirlendiği Cemiyet merkezlerinden alıyorlardı. Yine bu bölümün üçüncü ve son kesiminde, Makedonya'daki halk ayaklanması anlatılmıştır. Ayaklanmanın askerî yönü stratejik bakımdan oldukça önemli görülse de, harekete devrimci kimliğini kazandıran aslında sivil yönü olmuştur. 1908 yılı Temmuzundaki ayaklanmalar sırasında, Ittihadçılar tarafından yönetilen devrimci halk komiteleri, Makedonya'nın bütün yerleşim birimlerinde dizginleri ele alarak, mutlakiyetçi yönetim altındaki yerleri kurtardılar ve İstanbul'daki Hükümet Ittihadçılarm isteklerine henüz boyun eğmemişken bu bölgelerde anayasal yönetimin kurulmuş olduğunu ilan ettiler. Hem Anadolu ve merkezî Makedonya'daki kasaba ve şehirlerde, hem de İstanbul'da kendiliğinden gelişen halk şenlikleri ve kutlamaları, Devrimin tabandan gelen halk baskısıyla gerçekleşmiş olduğuna verilebilecek diğer bir kanıttır. Taşradaki sivil halk arasında devrimcilerin görevi görece daha kolaydı. Kuşkusuz, taşrada da devrimci hareketi sürekli izleyen Saray casusları ve Hükümet ajanları vardı; ama İstanbul kadar .sıkı denetim altında tutulan başka hiçbir yer yoktu. Dolayısıyla, İstanbul'daki devrimcilerin 1906 yılı boyunca Paris'teki ya da ülkenin diğer kesimlerindeki devrimcilerle bağlantıyı sürdürmeleri oldukça zordu. Sonuç olarak, İmparatorluğun başkentinde fazla bir olay olmadı. Ama, Anadolu ve Makedonya'daki bütün vilâyetlerde süre-

gelen rahatsızlıklar yıl sonuna kadar devletin halk üzerindeki baskıcı gücünü kırdı. Bu nedenle, 1907 yılı başından itibaren, devlet artık istanbul'da bile halk protestolarını kontrol altına almakta güçlük çekmeye başladı. İstanbul, 1907 yılı boyunca, mutlakiyetçi yönetime karşı duyulan hoşnutsuzluklardan doğan olaylarla çalkalandı. Buna bağlı olarak, Ittihad ve Terakki Cemiyeti de başkentteki devrimci propaganda kampanyasını arttırdı. 1907 yılı Ocak ayının ilk haftası boyunca kimi kamu kuruluşlarının ve Beyoğlu'ndaki binaların duvarlarında devrimci afişler görüldü. Bu afişler kurulu düzeni -yani, mutlakiyetçi yönetim biçimini- şiddetle eleştiriyor ve anayasal düzende temelden değişim istiyordu. Afişler, polisin bölgede yaptığı sürekli denetime rağmen, Beyoğlu ve Pangaltı'da görülmeye devam ediyordu. Hükümet, İstanbul'daki yabancı postahanelere gelen mektupları denetleyip önleyemediği için, devrimci propaganda malzemesi Cenevre, Paris ve Londradan bu yolla başkente gönderiliyordu.1 Siyasi polis, artan devrimci hareketle başedebilmek için güçlendirilmişti. Ocak ayı sonlarına doğru polis, Beyoğlu ve Pangaltı'daki binaların duvarlarına rejim-aleyhtarı afişler asmakla suçladığı otuziki îttihadçı devrimciyi tutukladı.2 Bu tutuklamalardan kısa bir süre önce - 1 0 Ocak'ta- jandarma, Londra Büyükelçiliğv'nden gelen bir ihbarı değerlendirerek, istanbul'un bir banliyösü olan Ortaköy'e baskın düzenlemiş ve Ermeni devrimcileri aramıştı. Büyükelçiliğin verdiği istihbarata göre, bu devrimciler istanbul'a gitmek üzere Londra'dan bir süre önce ayrılmıştı.3 1

"Le mouveuıent. turc," Pro Armemcı, 2 0 Ocak 1 9 0 7 , s.1029; ve "Bahaeddin •• Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre îttihad ve Terakki:137," Milliyet, 8 Eylül 1934, s.2.

2

"Le nıouvement turc," Piv Annenin,

ı 20 Ocak 1907. s. 1029 ve "be mouve-

ment tıırc," Pro Armenia, 5 Şubat 1907, s. 1038. 3

100

"Le nıouvement turc." Pro Armenia, 2 0 Ocak 1907, s. 1029.

24 Ocak'ta İngiltere ve Almanya Büyükelçileri Saray'a bağlı hafiyelerin başı olan Fehim Paşa'nm davranışlarını resmî olarak protesto ettiler. Sadr-ı Âzam Avkmyalı Ferid Paşa'ya ilettikleri muhtırada, Hamburg'a" gidecek mallara keyfî olarak elkoyduğu için Fehim Paşa'nm cezalandırılmasını istediler. Fehim Paşa, Padişah'a olan yakınlığından istifade ederek, Türkiye ile ticaret yapan Alman tacirlerden rüşvet de istemişti. Rüşveti ödemeyi reddeden bir tacir durumu istanbul'daki Almanya Büyükelçisi'ne bildirmiş ve Baron Marschall von Bieberstein bu konuda Berlin'le yazışıp gerekli onayı aldıktan sonra Hükümet nezdinde şikayette bulunmuştu. Alman basını da Fehim Paşa'nm dillere düşmüş ahlâksızlıklarını ve 'Ser Hafiye' olarak devrimcilere yaptıklarını yazıyorlardı. Sultan Abdülhamid Büyükelçilerin ortak muhtırasını önce kabul etmek istememiş ve Hariciye Nazırı Tevfik Paşa'yı Almanya Büyükelçisi Baron Marschall von Biebersteîn'a göndererek durumu yumuşatmaya çalışmıştı. Fakat, Baron Marschall von Bieberstein Fehim Paşa'nın görevden alınmasında diretiyordu.4 Sonunda, Fehim Paşa hakkında bir soruşturma açıklı ve 8 Şubat'ta suçlu bulunarak görevinden hemen alındı. Hariciye Nazırı Tevfik Paşa ve Almanya Büyükelçisi arasında 15 Şubat'ta yapılan uzun görüşmede, Tevfik Paşa, Fehim Paşa'nm suçlu olduğuna Padişah'ın da kişisel olarak ikna olduğunu söyledi ve ertesi gün Hükümet, Fehim Paşa'nm Bursa'ya sürüldüğünü açıkladı. 5 Fehim Paşa büyük bir

4

"Reclainations allemsjndc," Pro Armenia,

5 Şubat 1907, s.1039; ve "Bahaed-

din Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki:180," Milliyet, 6 Kasım 1934, s.2. Ayrıca bkz., "The Career of Fehim Pasha," Tlıe Times,

10

Ağustos 1908; s.6. Mabeyn Başkatibi Tahsin Paşa'nm 4 Muharrem 1325/4 Şubat 1 3 2 2 [17 Şubat 1907] tarihli ve Fehim Paşa'nm hangi nedenle sürgüne gönderildiğini açıklayan telgrafın metni için, bkz,, Mehmed Tevfik Biren, II. Abdülhamid, 5

Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları,

1, ss.402-403.

"Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihacl ve Terakki: 1 8 0 , "

d e b d e b e ve törenle 28 Şubat'ta Bursa'ya gelerek, İstanbul'da kötü ünlenmesine neden olan yasadışı ve acımasız davranışlarını aynen sürdürmeye devam etti. 6 Mart ayının başında, İtalyan pasaportu taşıyan ve Tütün Rejisi müfettişi olan bir Ermeni'nin evine girdi. Bursa'daki italyanları Fransız Konsolosluğu temsil ettiği için, Fransız Konsolosu Fehim Paşa'nın sorumsuz davranışını ağır bir dille protesto etti.7 Bu sırada istanbul'da 'gizli serviste' persenel değişiklikleri oluyordu: Halkı çok sevindiren bir olay dâ, yüz otuzsekiz hafiyenin görevden alınıp, sürgüne gönderilmeleri oldu. 8

Herşeye karşın başkentteki huzursuzluk sürüyordu. 20 Şubat'ta Abdülhamid'in keyfi yönetimine karşı mücadele veren ve Paris'te kurulmuş Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet grubunun lideri Prens Sabahaddin tarafından yayımlanan oldukça ağır dille kaleme alınmış bir bildiri İstanbul camilerinde dağıtıldı. 30 Mart akşamında, şehrin en hareketli caddelerinden biri olan Beyoğlu'ndaki Cadde-i Kebir'de [Grand Rue de Pera - ya da bugünkü adıyla, istiklâl Caddesi] iki kişinin ölümüne, birçok kişinin de ağır yaralanmasına neden olan bir bomba patladı. Bomba aslında bir başkasını -casusluktan zengin olmuş ünlü Saray hafiyesi Anton Bey Keutchesglou'nu- hedef almıştı.10

Milliyet, 6 Kasım 1 9 3 4 , s.2; ve "Fehim Pacha," Pro Armenia, 2 0 Şubat 1 9 0 7 , ss.1045-1046. Bursa Valisi Mehmed Tevfik [Birenj'e gönderilen 3 Muharrem 1 3 2 5 / 3 Şubat 1 3 2 2 [ 1 6 Şubat 1 9 0 7 ] tarihli, Fehim Paşa'nm Bursa'ya sürgüne gönderildiğini bildiren telgrafın metni için, bkz., Mehmed Tevfik Bireri, II. Abdülhamid, 6

Meşrutiyet ve Mütareke

"Fehim Pacha," Pro Armenia,

Devri Hatıraları,

l, s.40V.

5 Mart 1907, s. 1 0 5 5 ve "Fehim Pacha," Pro Ar-

menia, 2 0 Mart 1 9 0 7 , s.1062. 7

"Fehim Pacha" Pro Armenia,

20 Mart 1907, s.1062.

8

"Fehim Pacha" Pro Armenia,

20 Şubat 1907, ss.1045-1046.

9

"Le mouvement turc" Pro Armenia,

10 "La bombe de Pera," Pro Armenia,

102

5 Mart 5 9 0 7 , s. 1055. 5 Nisan 1907, ss.1071-1072.

Mayıs ayı ortasında, Bulgaristan'ın Üsküp'teki Ticâret Dâiresi çevirmenlerinden Halil Zeki Bey İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin devrimci propaganda malzemesini taşıdığı gerekçesiyle İstanbul'da tutuklandı.11 Bu aralarda artık devrimci risaleler İstanbul'da Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin buradaki yeraltı örgütü tarafından basılır ve buradan hem İstanbul'a hem de Türkiye'nin diğer yerlerine dağıtılır olmuştu. Bu risalelerden bir tanesinde yakın bir zamanda İstanbul'da Kanun-u Esasi'nin ilân edileceğinden bahsolunuyordu. Bu risalenin birçok kopyası İstanbul sokaklarına atılmıştı. Bu dağıtımı yapanlar, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin, sayıları gittikçe büyüyen, İstanbul'daki yeni üyeleriydi. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkez örgütünün ileri gelenlerinden Doktor Bahaeddin Şakir Bey'in gizlice İstanbul'a girmesinden, burada arkadaşlarıyla görüşmesinden ve yeni kararlar alınmasından sonra kentten ayrılmasını takip eden günlerde istanbul'daki lttihadcıların faaliyeti oldukça artmıştı. Sokaklarda dağıtılan bildiri ve duvarlara yapıştırılan afişlerin ardı, arkası gelmiyordu. Hatta bir defasında, Beyoğlu'nda Cadde-i Kebir üzerinde ve bu caddeye çıkan sokaklarda duvarlara yapıştırılan afişleri ertesi günü saat ona kadar binlerce kişi okumaya muvaffak olmuştu. Zabıtanın durumu haber alması üzerine saat ona doğru yapıştırılan afişlerin bir kısmı toplattırılmıştı; ancak, iç sokaklardaki yaftalar ancak akşamüstü zabtiyelerce görülüp kaldırılmıştı. Abdülhamid'in hafiyeleri ve zabtiyeleri bu gibi olaylara engel olamadıkları için Sultan Zabtiye Nazırı'nı azletmiş ti. 12 Temmuz ayı başlarmdaysa, bir Kahireliden bilgi alan hafiyeler, devrimci etkinliklere katıldıkları gerekçesiy11 "Les Musulmans cotıtre Hamid," Pro Armenia,

2 0 Mayıs-5 Haziran 1907,

s. 1096. 12 "Bahaeddin Şakir Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki: 137 ve 142," Milliyet, 8 ve 13 Eylül 1934, s.2.

.. ... 103

le, istanbul'da çok sayıda Ermeni'yi tutukladı. 13 Temmuz ayı sonlarında, Midhat Paşa'nın sürgündeki oğlu Ali Haydar Midhat Bey, anayasal yönetim biçimini başarıyla kuran Rusya, Iran ve Japonya gibi örneklerin dikkatle izlenmesi ve bu olaylardan gereken dersin çıkarılması gibi konuları işleyen bir bildiri yayınladı. Bu bildiri istanbul'da da yasadışı yollarla dağıtıldı. Adalet ve özgürlük için çağrılar yinelendi.14 istanbullular Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin bu etkinliklerinden ötürü epeyce sıkıntı çekiyorlardı; çünkü, hafiyeler denetimi arttırıyorlar ve halkı gittikçe daha fazla sıkıştırıyorlardı. Artık, 'politika,' 'vatan' gibi sözcükler sayıları şehirde gün geçtikçe artan hafiyelere yakalanma korkusuyla ağıza alınamaz olmuştu. 15 Alınan bütün bu sıkı önlemlere rağmen, 15 Temmuz'da Yeniköy'deki Amerika Birleşik Devletleri Büyükelçisi'nin yazlık ikametgâhı yakınında bir bomba daha patladı. Bir pakette bırakılan bomba, aslında ikametgâhın yakınında oturan Padişah'ın yakın çevresinden Necib Melhame'yi hedefliyordu. Necib Melhame'yi hedef alan bombalı saldırı başarılı olmadı, ama halk bu olayı fırsat bilerek Saray'daki ilişkileri sayesinde haksız zenginlik edinen Melhame aleyhinde gösteri yapmaktan geri kalmad,î6 : Eylül ayı, istanbul'da, yüksek un ve ekmek fiyatlarına karşı halkın yaptığı ayaklanmalara tanık oldu. Un ve ekmek fiyatlarının yüksekliği Şehremanet'in vergileri arttırmasından kaynaklanıyordu. Fırıncılar da grev ilânına girişerek 13 "Les Musulmaııs contre Haıııicl," Pro Armenia, 2 0 M a y ı s - 5 Haziran 1 9 0 7 , s.1096; ve "Complot policier," Pro Armenia, 2 0 Temmuz 1 9 0 7 , s.1125. 14 "Les musulmans contre Hamid," Pro Armenia,

20 Temmuz 1 9 0 7 , s s . 1 1 2 5 -

1126. 15 "Bahaeddin Şakir Bey'iıı Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki:137," Milliyet, 8 Eylül 1934, s.2. 16 "La bombe de Yenikeuy," Pro Armenia, "La bombe de Yenikuey," Pro Armenia,

2 0 Temmuz 1907, s. 1126. Ayrıca bkz., 5 Ağustos 1 9 0 7 , s.1135.

ayaklanmayı desteklediler. Protestolar gitgide Hükümet karşıtı bir hal aidi ye 10 Eylül'de, Heyet-i Vükela, bunalımı az da olsa hafifletmek için ekmeğin fiyatını düşürmeye karar verdi. Oysa, bu girişim ne fırıncıları, ne de halkı memnun etti.17 Eylül'ü izleyen ayda, Hükümet karşıtı hareketlerinden kuşkulanılan iki paşa İstanbul'dan sürüldü. Paşalar İttihad ve Terakki Cemiyeti ile bağlantıları olmakla suçlanıyorlardı. Paşalardan biri -Aziz Paşa- Harbiye Nezareti'nde yüksek düzeyde bir görevdeydi; öteki paşa -Hayreddin Paşa- ise Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane'de öğretim üyesiydi.18 Hükümet, Aralık ayı ortasında, istanbul'da anayasal düzenin kurulması için çalışan bir gizli örgüt buldu. Yetkililerin yaptığı açıklamaya göre, örgüt İmparatorluğun Anadolu ve Makedonya'daki vilâyetlerinde devrimci propaganda malzemesi da. 19 gitmişti. Abdülhamid'in mutlakiyetçi yönetimini yıkmaya çalışan en önemli gruplar Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Dashnaktsuthiun -Ermeni Devrimci Federasyonu- idi. Ama 1907 yılına kadar bu gruplar eylemlerini büyük ölçüde birbirlerinden bağımsız olarak sürdürüyorlardı. Kökten bir siyasal dönüşüm sağlamak amacıyla Türkiye'nin doğusundaki Ermeni nüfusa maddi destek sağlayarak bölgedeki Ermenile17 "Le pain cher," Pro Armenia,

2 0 Eylül 1 9 0 7 , s . 1 1 5 8 ; ve "Bahaeddin Şakir

Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki:137," Milliyet,

8 Eylül

1934, s.2. 18 "Nouvelles d'Orient: Deportatioıı," Pro Armenia,

5 Ekim 1 9 0 7 , s. 1172. Mek-

teb-i Tıbbiye-i Şahane Ondokuzuncu Yüzyıl sonlanyla Yirminci Yüzyıl başlarında 'yenilikçi' düşüncelerin merkezi durumuna gelmişti. "Örneğin, Ittilıad ve Terakki Cemiyeti'nin kurucuları İbrahim Temo, Abdullah Cevdet [Karlıdağ], Mehmed Reşid [Hüseyin Tosun'un ağabeyi] ve İshak Sukuti bu okulun öğrencileriydi" ("Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane," AnaBritannica siklopedisi,

Genel Kültiir An-

1. Baskı, 15, ss.527-528).

19 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia,

2 0 Aralık 1 9 0 7 , s.1205.

\

rin örgütlemesine önayak olan Ermeni Devrimci Federasyonu 1907 yılının sonlarına doğru Abdülhamid'in mutlakiyetçı rejimine karşı tek başına savaşmanın yararsız olduğunu görmeye başladı. 1907 yılı sonlarına doğru yapılan Ermeni Devrimci Federasyonu genel kurulunda, Ermeni ve Türk devrimcilerin ortak hedefler için çalıştıkları göz önünde tutularak, yönetime karşı birlikte mücadele-verebilecekleri kararı alındı. Bu karara bağlı olarak, Türk devrimcilerle ortak bir hareket programı üzerinde anlaşabilmek için ortak bir genel kurul yapılması kararlaştırıldı.20 Böylece, Kasım ayında, Ermeni Devrimci Federasyonu, hem Ahmed Rıza Bey başkanlığındaki İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne, hem de Prens Sabahaddin başkanlığındaki Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ne bir çağrıda bulund u . 1 İttihad ve Terakki Cemiyeti Ermeni devrimcilerle beraber hareket etme konusunu kendi cephesinde tartıştı ve gücünü Ermeni Devrimci Federasyonu ile birleştirme kararı aldı. 30 Kasım'da, Cemiyet'in Paris'teki merkezi, Selanik'teki Şube'ye bir rapor göndererek Ermenilerle böylesi bir birleşmenin doğası ve amacı hakkında bilgi verdi. 22 ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nden ikişer temsilcinin katıldığı ön toplantılar Paris'te yapıldı. Uzun görüşmelerden sonra, ortak hareket programının ayrıntılarını tartışmak üzere ortak bir genel kurul yapılmasına karar verildi.23 Bununla bera2 0 "RSsolutions de la Federation Revolutionnaire AnnSnienne," Pro Armenia; Aralık 1907, ss.1207-1208. 21 Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

20

. Tarihimiz ve Jön Türkler, s.234.

22 4 4 2 - 4 4 4 Numaralı Mektuplar, Doktor Bahaeddin Şakir'den Selanik Şubesi'ne, Paris, 3 0 Kasım 1907, İttihad ve Terakki Cemiyeti yazışmalarının 2 Numaralı Kopya Defteri'nden nakleden, Yusuf Hikmet Bayuı; Türk İnkılâbı

Tarihi,

2/4,

, ss.128-129. 23 ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin temsilcileri Dr. Bahaeddin Şâkir ve Hüsrev Sami Bey, Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet. Cermyeti'nm temsilcileri ise

ber, İttihad ve Terakki Cerniyeti'nde, Prens Sabahaddin'in örgütüyle beraber hareket etme konusunda ciddi itirazlar görüldü.24 Aradan geçen yıllarla birlikte, İttihad ve Terakki Cemiyeti Prens Sabahaddin'e olan güvenini yitirmişti. Bu güvensizlik yalnızca Prens Sabahaddin grubunun siyasal gücü gerçek bir devrim yaparak değil de bir 'saray darbesi' yoluyla ele geçirme? yanlısı olmasından kaynaklanmıyordu; aynı zamanda, Adem-i Merkeziyet ve Teşebbüs-ü Şahsî Cemiyeti üyelerinden bir kısmı geçmişte İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin eylem planlarını Abdülhamid'in siyasî polisine vererek Ittihadcılara ihanet etmiş, böylece Ittihadcıların örgütüne büyük zarar vermişti. Fakat, 1907 yılı sonuna doğru siyasal durum devrimci gruplar açısından öylesine uygun bir hâl almıştı ki, birleşik bir cephe kurarak mutlakiyetçi rejimle mücadele etmek daha önemli görülmeye başlanmıştı. Böylesi bir Ortamda İttihad ve Terakki Cemiyeti Adem-i Merkeziyet ve Teşebbüs-ü Şahsî Cemiyeti ile arasındaki farklılıkları bir yafta bıraktı. Diğer birkaç küçük grupla birlikte bu üç örgüt -Ittihad ve Terakki. Cemiyeti, Adem-i Merkeziyet ve Teşebbüs-ü Şahsî Cemiyeti ve Ermeni Devrimci Federasyonu- 27-29 Aralık tarihleri arasında Paris'te 25

bir kongre gerçekleştirdi. Uç gün süren tartışmalardan 26 sonra, kongrenin kararları kamuoyuna açıklandı.

Nihad Reşad Belger ve Ahmed Fazlı Tung idi (Ahmed Bedevi Kuran, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, s.234). 24 Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve Jön Turfeleı; s.235. 25 Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz

ve Jön

Türkler;

s s . 2 3 6 - 2 3 8 ve H. F

Knight, The Avvakening of Turkey, ss.93-94. 26 Beyannamenin Fransızca metni için bkz., "Dfeclaration du Congrfes des Partıs d'opposition de l'Empire Ottoınan, Kuni en Europe," Pro Armenia, 5 Oeak 1908, s s . 1 2 1 3 - 1 2 1 5 . Türkçe, metin için bkz., "Osmanlı Muhalifin Fırkaları Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz

Türkler, ss.238-242. Ayrıca bkz., Yusuf Hikmet Bayıır, Türk İnkılâbı ss.T36-139.

ve Jön

Tarihi, 2 / 4 ,

Devrimciler yaptıkları ortak açıklamada Abdülhamid'in otuz yıllık yönetiminin yalnızca Hıristiyanlara değil, aynı zamanda Müslüman halka da büyük zarar verdiğini söylediler. Sultan Abdülhamid'in mutlakiyetçi yönetimi, uyguladığı zorbalık ve baskı politikası, siyasal özgürlükleri kısıtlaması ve bu kısıtlamaların ticarete, eğitime ve verimli çalışması gereken kamu yönetime verdiği zararlar dolayısıyla da sert bir dille eleştiriliyordu.27 Kurulu düzen, özellikle rüşvet, vergilerin yalnızca Saray'ın çıkarları doğrultusunda toplanıp harcanması ve mutlakiyetçi yönetimin sürmesiyle suçlanıyordu. Tüccarlara pasaport verilmemesi de eleştiriliyordu; yönetimin bu davranışı yalnızca kişilerin seyahat etme özgürlüğünü kısıtlamakla kalmıyor, aynı zamanda, ticaret ve sanayiin gelişmesi için de bir engel oluşturuyordu. Zirai gelişmelere Hükûmet'in gösterdiği ilgisizlik gitgide azalan zirai üretimin en önemli nedeniydi. Üstelik köylünün içinde bulunduğu durum içler açışıydı. Ormancılık ve madencilik alanındaki yatırımlarda ise sermaye sahibi özel girişimciler yerine Saray'da görevli ya da Saray'a yakınlığı olan kişilere ayrıcalık tanınması şiddetle eleştiriliyordu. Liberal muhalefetin ileri sürdüğüne göre, mutlakiyetçi yönetim altında ekonomik koşullar o kadar kötüleşmişti ki, çok sayıda insan soh derece basit tüketim mallarından bile mahrum oldukları için son seçenek olarak Avrupa'ya ya da Amerika'ya göç etmeye mecbur kalmışlardı.28

27 "Deciaration du Congres des Partis d'oppositioıı de l'Empire Ottoman, rCuni en liurope," Pro Armenia,

5 Ocak 1908, s.1213; ve "Osmanlı Muhalifin Fırka-

ları Kongresinin Beyannamesi," Alııned Bedevi Kuran, inkılâp

Tarih imiz ve Jön

Türkler, ss.238-239. 2 8 "Deciaration du Congres des Paıtis d'opposilion de l'Empire Ottoman, rcuni en Europe," Pro Armenia,

5 Ocak 1908, s. 1214, ve "Osmanlı Muhalifin Fırka-

ları Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp Türkler; ss.239-240.

Tarihimiz

ve Jön

Bütün bu şikayetleri dile getiren devrimciler daha fazla zaman kayb,etmeden, mutlakiyetçi rejimi, her ne şekilde olursa olsun, bir an önce sona erdirme konusunda anlaştılar: Sultan Abdülhamıd'i istifaya zorlayacaklar, var olan yönetim şeklini kökten değiştirecekler ve meclis üstünlüğüne ' 29 •

dayanan liberal demokratik bir yönetim kuracaklardı. Irk ve din ayrımı gözetmeksizin, haksız vergiler ve baskıcı yöneticiler altında ezilen topraksız köylülere, yasaklar ve engellemeler yüzünden işlerini geliştiremeyen toprak sahipleri ve tüccarlara, kendi istekleri dışında zorla, kendi halklarına karşı savaştırılan, aç ve parasız askerlere bir bildiri ile çağrıda bulunuldu.30 Bildiride, tüm bu grupların sorunlarına, Abdülhamid rejiminin katılığı yüzünden, artık barışçıl bir çözüm getirme olanağının kalmadığı anlatılıyordu. Kökten bir hareketle gerçekleşecek devrimci değişim tek çözüm yoluydu. Mutlakiyetçi yönetimi devirmek için kongre silahlı direniş, grevler biçiminde silahsız direniş, vergileri ödemeyi reddetmek gibi sivil itaatsizlik hareketleri, devrimcilere ve baskı altındaki halka-feâlŞ! savaşmalarını engellemek için askerlere < devrimci propaganda yapılması 31 ve genel ayaklanmayı da kapsayan birçok yol öneriyordu. 26 Ocak 1908'de aslen istanbullu olan Osman Hulusi Bey, izmir'de Fransız Postahenesi'nden çıkarken tutuklandı. 2 9 "Declaration du Congıes des Partis d'opposition de l'Empire Ottomau, re um en Europe," Pro Armenia,

5 Ocak 1908, s.1214; ve "Osmanlı Muhalifin Fırka-

ları Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuran, İnkılâp

Tarihimiz

ve Jön

Türkler, ss.240-241. 3 0 "Declaration du Congıes des Partis d'opposition de l'Empire Oltoman, ıctmi en Europe," Pro Armenia, 5 Ocak 1 9 0 8 , s s . 1 2 1 4 - 1 2 1 5 ; ve "Osmanlı Muhalifin Fırkaları Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuıan, İnkılâp Tin illimi? ve Jön Türkler, ss.240-241. 31 "Declaration du Cöngres des Partis d'opposition de l'Empire Ottoman, reurıi en Europe," Pro Armenia, 5 Ocak 1908, s.1215; ve "Osmanlı Muhalifin Fırkaları Kongresinin Beyannamesi," içinde, Alımed Bedevi Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler, ss.241-242.

Hulusi Bey, ittihad ve Terakki Cemiyeti adma devrimci propaganda etkinliklerinde bulunmakla suçlanıyordu. Hulusi Bey'le birlikte Aydın Vilâyeti Siyasî Büro Şefi Mehmed Mecid Bey, İzmir'de çıkan Yunanca gazeteleri sansürlemekle görevli Cemil Mithad Bey ve Tapu Dairesi'nde memur olan Abdurrahman Bey de aynı nedenle tutuklandılar.32 Fakat, İttihad ve Terakki'nin izmir'deki çalışmaları kesintisiz olarak devam ediyordu. Cemiyet'in ileri gelenlerinden Doktor Nâzım Bey, Yakub Ağa takma adıyla ve Rumeli köylüsü kıyafetinde geldiği izmir'de, yerel örgütten Hüseyin Lütfi Bey'in müdürlük yaptığı Hadika-i Maarif Hususi Ticaret Mektebi'nde diğer Ittihadcılarla geçe toplantıları yapıyordu. Kentin ortasındaki bir okulda devrimcilerin toplantı yapabileceği hiç kimsenin aklının alamayacağı bir iş olduğundan, îttihadçılar kentin diğer yerlerinde hafiyelerden bir an bile nefes alamazken, burada rahatça çalışabiliyorlardı. Îttihadçılar izmir'de o kadar başarilı olmuşlardı ki yeraltı örgütünden Kuşçubaşıöğlu Eşref Sencer ve Selim Sami Beyler'in üstün çabalarıyla poiis kadrosundan bazı memurlar bile Cemiyet'e kazanılmıştı.33 .32 "Le Mouvement turc," Pro Armenia, 5 Şubat 1908, s. 1229. 33 Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

16, ss.9304-

9305. Her iki kardeş de İttihad ve Terakki Cemiyeti'nde Devrim'den önce ve sonra çalışmışlardı. Eşref Sami Kuşçubaşı Kuleli Askeri Lisesi'nde okurken devrimci bir örgüte girdiği için Edirne'ye sürgün edilmişti. Üç yıl sonra Lise'ye tekrar dönen Kuşçubaşı bu sefer de Harbiye'de okurken babası Mustafa Nuri Bey ve kardeşiyle birlikte 1899'da Hicaz'a sürüldü. Kıbrıs üzerinden Avrupa'ya kaçtı ve Paris'te Jön Türklerle ilişki kurdu. Bir süre Selânik ve Rumeli'de gizli çalışmalar yapan Eşref Sencer Kuşçubaşı 1907'de İttihad ve Terakki Cemiyeti'ııe girdi ("Kuşçubaşı, Eşref Sencer," Büyük Larousse. Sözlük ve AnsiklSpedisi, 12, s.7211). Kuşçubaşı Sami Bey de ağabeyi gibi Devrim'den önce yaraltı örgütünde, Devrim'clen sonra vc Birinci Dünya Savaşı'nda da Teşkilât-ı Mahsusa'da istihbaratçı olarak çalıştı. Çerkez Edhem'le işbirliği yaptığı ve Enver Paşa taraftarı olduğu için ağabeyi ile birlikte 1924'de Yüzdükler Listeşi'ne alındı ve yurtdışına sürüldü. Atatürk'e suikast düzenlemek için Sisam Adası'ndan bir grup adamiyla 17 Ağustos 1927 günü gizlice Karaburun'a çıkmış, buradan dağlarda gizlice yürüyerek 19 Ağustos'da Menderes nehrini geçip Söke Ova-

li*

Ülkedeki askerî huzursuzluk ise sivil itaatsizlikten çok daha ciddi boyutlardaydı.34 İttihad ve Terakki Cemiyeti erler arasında, geciken maaş ödemelerinden kaynaklanan huzursuzluğu da kullanarak, yaygın ve sürekli bir propaganda etkinliğinde bulunuyordu. Olanca tehlikeyi göze alarak, İmparatorluğun dört bir yanma dağılmış büyük bir propagandacı ordusu sivil halkı, vergilerini ödemeyerek Hükûmet'in başını sıkıştırmaları gerektiği konusunda ikna ediyorlar ve genel ayaklanma için hazırlıyorlar; erleri de direniş hareketinin haklılığına inandırıyorlar ve direnişi bastırmak için emir verildiğinde halklarına karşı direnmeyecekleri konusunda kendilerinden söz alıyorlardı.35 Erler tüm ülkeye küçük birlikler halinde dağılmış bulunuyordu. Bu durum ise askerler arasına yavaş ve dikkatli bir biçimde huzursuzluk ve ümit tohumlan ekilmesi yönünde devrimcilere büyük fırsatlar sağlıyordu. Halka ve askerlere kolaylıkla ulaşabilmek için devrimciler kılıktan kılığa giriyor, kimi zaman ucuz mücevher ve kurdele satıcısı, kimi zaman da şerbetçi ya da işportacıymış gibi ülkeyi baştan başa geziyorlardı. Çantalarında hep propaganda yapmak amacıyla devrimci bildiriler ve kitaplar saklıyorlardı. Çok ünlü İttihada bir subay uzun bir süre Bağdat'ta bir berber dükkânı çalıştırıyor ve müşterilerine devrimciliği aşılıyordu. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin önderlerinden Doktor Nâzım Bey ise 1907 Baharı ile birlikte kimi zaman bir hoca kılığına gire-

sı'na ilerlemiş, 2 9 Ağustos'da Madran Yaylasında karşılaştığı jandarmalarla çatışma sonucunda yaralanarak ölmüştür ("Hacı Sami, Kuşçubaşı Samı," Büyült Lurotısse Sözlük ve-Ansiklopedisi,

8, s.4908; ve Firuz Kesim, •'Yunanistan'dan

Anadolu'ya Geçerek Atatürk'ü Öldürmek İstemişlerdi!" ss.11-12). Her iki kardeşle ilgili olarak ayrıca bkz , Hüsamettin Ertürk, İki Devrin

Perde

Arkan,

ss.189-193. 3 4 Bu konu hakkında bkz., Mehmet Sehmus Güzel, "Prelude â la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," ss.247-285. 35 E. E Knight, The Avvakening of Turkey, s.122.

rek Anadolu'yu geziyor ve askerler arasında devrimci propaganda yaparak ordudaki erleri devrime kazanmak için zemin hazırlıyordu.36 9 Şubat 1907'de yaklaşık yirmidört bin asker Yemenden İskenderun'a geri getirildi ve burada terhis edildi. 12 Şubat günü topluca Kaymakama çıktılar; yiyecek ve iki yıllık birikmiş maaşlarını isteyerek, taleplerinin kısa bir süre içinde karşılanmaması durumunda şehri yağmalayacakları tehdidinde bulundular. Yüksek rütbeli devlet memurlarından ikisi Telgrafhane'de rehin alındı, Rehineler, ancak istanbul'dan Haleb Valisi'ne askerlerin maaşlarının ödenmesi konusunda talimat verildiğine ilişkin bir telgraf gelince serbest bırakıldı.37 Mayıs sonlarında çoğunluğu Arnavut olan dokuzyüz asker Üsküb'ün en büyük camiinde toplanarak maaşlarının ödenmemesini protesto ettiler. Yetkililer, isyancı askerlere aylıklarınm kısa sürede ödeneceği konusunda söz verdi. Bu ayaklanmanın haberi istanbul'a eriştiğinde Hükümet başkentte de olaylar çıkacağından şüphelenerek bütün önemli noktalara askeri birimler yerleştirdi. Üsküb'ten gelen bir heyet, Sultan Abdülhamid ile görüşmesine izin verilmeyince Padişah yeri-

3 6 Halil Menteşe, "Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Menteşe'nin Hatıraları, 3: Doktor Nâzım İzmir'de," Cumhuriyet, 15 Ekim 1 9 4 6 , s.2; Charles Rodeıı Buxtoıı, Turkey in Revoluiion, ss.51-52; ve E. E Kniglıt, The Awakening ofTurkey, ss.122-123. 37 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Muavini Catoni'den Sir Nicholas O'Conor'a, İskenderun, 13 Şubat 1 9 0 7 , Further Coırespondence

Respçcting tfıe Ajfa'ırs of

Asiatic

Turkey, N o . 9 0 5 0 , s.42 içinde; "Trpupes mutinees," Pro Armenia, 5 Nisan 1907, s.1071; ve Mehmet Şehmus Güzel, "Prelude it la 'Revolution' Jeune 7 Turque:'La grogne des. casernes," ss.259.-260. 38 Mehmet Şehmus Güzel, "Prelude â la 'Revolutioıı'Jeune-Türque: La grogne • des casernes," s.258; ve "Les Musulmans contrıS Hamid," Pro Armenia,

2 0 Ma-

yis-5 Haziran 1907, s. 1096. Üsküb'tekine benzer olaylar yine aşagı-yukarı ayııı tarihlerde Köprülü ve Iştib'te de meydana geldi (Mehmet Şehmus Gtizel, "Prelude â la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," ss.258-259).

112

ne Rus Elçisi ile görüştü ve askerlerin yakınmalarından söz etti.39 Heyet sonunda amacına erişti: askerlerin gecikmiş maaşları ödendi ve 2 Haziran'da Üsküb'teki ayaklanmanın sona erdiğine ilişkin haberler başkente ulaştı. Yine Mayıs ayı sonlarında, İzmir'deki askerler gecikmiş maaşlarının ödenmesi isteği ile şehrin postahanesirii işgal ettiler. Durumun ciddiyetinin farkına varan Hükümet, tzmir'e hemen onbin lira gönderdi ve durum sakinleşti.41 Fakat, Haziran ayı başlarında İzmir'de başka bir ayaklanma daha başgösterdi. Bu kez de, Trablus'dan görevden dönen askerler maaşlarını istediler. Durumun ciddiyetini bir önceki olay dolayısıyla kavramış olan Aydın Valisi askerlerin gecikmiş paralarını ödemek için hemen Osmanlı Bankası ile görüştü ve bankayla anlaşmaya vararak ödemeyi yaptı.42 O yaz Yemen'in Hudeyde şehrindeki Türk birlikleri garnizondaki kötü şartlardan yakınarak ayaklandılar.43 Beyrut'ta da askerler arasında huzursuzluk çıktı. 44 Eylül ayında, Anadolu'nun doğu illerinde de birçok askerî huzursuzluk başgösterdi: Bitlis, Erzurum, Trabzon, Mamuret-ül-Aziz [şimdiki Elazığ] ve Diyarbakır'da birlikler açıkça ayaklandılar. Hükümet bu defa isyancı erleri şiddet kullanarak sindirmeye çalıştı ve Erzincan'daki Dördüncü 39 "Les Musulmans contrfi Hamid," Pro Armenia,

2 0 Mayıs-5 Haziran 1 9 0 7 ,

s. 1096. 4 0 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Haziran 1 9 0 7 , s. 1109. 41 "Les Musulmans contr£ Hamid," Pro Armenia,

2 0 Mayıs-5 Haziran 1 9 0 7 ,

s. 1096. 42 Le Temps, 6 Haziran, 1907'den nakleden, "Les Musulmans contrc Hamid," Pro Amenia, 2 0 Haziran 1907, ss.1109-1110; ve Mehmet Şehmus Güzel,'"Prelude â la 'Revolution' Jeune-Turque: La grogne des casernes," s.260. 4 3 Corriere de la. Sena, 14 Ağustos 1907'den nakleden, "Soldats en revolle," Pro Armenia, 2 0 Ağustos 1907, s. 1144; ve Mehmet Sehmus Güzel, "Prelude â la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," s.259. 4 4 P Quillard, "Anniversaire," Pro Armenia, 5 Eylül 1 9 0 7 , s . 1 1 5 2 ; ve Mehmet Sehmus Güzel, "Prelude â la 'Revolution' jeune-Turque: l.a grogne des caser- , nes," s.260.

Ordu'ya bağlı birliklerin ayaklanmaları bastırması esnasında çok sayıda isyancı hayatını kaybetti. Erzurum ve Diyarbakır'daki ayaklanmaların temel nedeni yine aylıkların ödenmemeğiydi45 Eylül ayı sonlarında Manastır Vilâveti'ndeki Florina şehrinde de aynı nedenden dolayı askerî bir ayaklanma patlak verdi. Askerler Telgrafhane'yi ele geçirerek Selanik'teki Üçüncü Ordu Komutam'na ve istanbul'daki yetkililere telgraf çektiler.46 Kasım ayı ortalarında, askerî huzursuzluk İstanbul'a da sıçradı. Harbiye Nezareti'nde görevli askerler ayaklandılar ve istekleri karşılanana kadar barakalarına dönmeyeceklerini bildirdiler47 Birkaç gün sonra ayaklanma Harbiye Mek48

tebi'ne de sıçradı. 1908 yılı Ocak ayı ortalarında, başkentteki huzursuzluk Bahriye'ye de sıçradı: Askeri tersanelerdeki onbeş bin denizci gecikmiş maaşlarının hemen ödenmesi isteğiyle ayaklandılar.49 Ocak ayından itibaren Edirne'de askerler arasında başlayan huzursuzluk giderek arttı ve Mart ayma gelindiğinde huzursuzluk ayaklanma boyutlarına vardı. Mart ayında Maliye Nezareti İkinci Ordu'ya bağlı iki süvari alayı ayaklandığı için Edirne'ye ve Anadolu'daki bazı yerlere bir miktar para gönderdi. Yükümlülüklerini tamamen yerine getiremeyen Hükümet, Edirne'de ayaklanan süvarilere ödenmek üzere acilen önbin liralık kredi açması için 26 Mart'ta Osmanlı Bankası'na başvurdu.50 , 4 5 "l es Musıılmans contre Hamid," Pro Armenia, 5 Ekim 1907, s 1166. 4 6 "Contre Hamid," Pro Armenia,20

Ekim İ 9 0 7 , s. I I 7 3 .

4 7 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Kasım 1907, s.1189. 4 8 "Contre Hamid," Pro Armenia, 5 Aralık 1907, s.1198. 4 9 "Soldats mecöntents," Pto Armenia, 2 0 Ocak 1908, s, 1222. 50 "Contre Hamid," Pro Armenia, 5 Nisan 1908, ş.1263; ve Mehmet Şehmus Güzel, "Prelude â la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," ss.262-263.

Bu arada, Ittihadcılar devrimci yayınları Yunanistan, üzerinden ve imparatorluğun sınırları içindeki yabancı postahaneler aracılığıyla gizlice ülkeye sokmaya devam etmekteydi. Makedonya'da görevli İtalyan Jandarma Komutanı bu hareket konusunda bilgi verirken, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin eylemlerinin Yunan ve Makedonyalı Bulgar devrimci 51

komitelerinin hareketlerine benzediğini söylüyordu. Rapor, Yunan ve Türk devrimcileri arasındaki dayanışmayı abartmaktaysa da, Yunan Makedonya Komitesi'nin Doktor Nâzım Bey'in Paristen Selânik'e gitmesi için yardım" ettiği ve Selanik'te yasadışı çalışmalar sürdüren Yunan devrimcisi Doktor Zannas'm, Rahmi [Aslan], Talat ve Cavid Beyler gibi Ittihadcılara güven içinde toplantı yapabilmeleri için evini açtığı doğruydu.52 1908 yılının Şubat ayına gelindiğinde Selânik'teki eylemlerden hemen hemen herkes haberdardı. Resmî hükümet belgelerinden birinde liberal görüşlü subayların doğrudan İttihad ve Terakki Cemiyeti içinde yer aldığı belirtilmekteydi.53 Selanik'teki postahanede çok önemli bir başarı elde edilmişti. Tüm çalışanlar İttihad ve Terakki Cemiyeti tarafına çekilmiş, buna ek olarak Posta Umumi Müfettişi'nin maiyetinin de harekete katılması sağlanmıştı. Yurtdışında basılan devrimci gazete ve dergiler ile diğer propaganda malze51 F.O. 3 7 1 / 5 4 4 / 2 5 3 0 3 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, nakleden, A. J . Panayotopouloş, "Early Relations Between the Greeks aııd the Yoıang Türks," ss.88.89. 52 A. D. Zannas, O Makedonikos The Greek Struggle

Agon: Anamniseis,

in Macedımia,

1897-1913,

s.36, ve s.53; Douglas Dakin, s.377; ve A. J. Paııayotopoulos,

"Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.89. 53 No. 1 2 2 / 1 4 , Konsolos Kanellopoulos'tan Yunan Dışişleri Bakanlığı'na, Selanik, 14 Şubat 1908'deıı .nakleden, A. j. Paııayotopoulos,' "Early Relations Betweeıı the Greeks and the Young Turks," s.89. Duru'nun anılarında elediğine göre, Olympus Meydanı ve Rıhtım'daki kahvehanelerden bazıları alenen lttihadciların toplanma yeri olarak bilinmekteydi (Kazını Nami Duru, "İttihat ve ki" Hatıralarım,

ss.19-20).

Terak-

meleri posta yoluyla 'Abdülhamid' adına gönderiliyor ve Selanik'te gerçek alıcılarına teslim ediliyordu.54 îttihadçılar 1908 Baharında hem Selanik'teki Yunanistan Konsolosluğu aracılığıyla Yunan Hükümeti ile hem de Makedonya Vilâyeti'ııdeki yerel Yunan halkıyla yakınlaşmaya karar verdi, ittihad ve Terakki Cemiyeti bu yakınlaşma ile daha önce Ermenilerle yapılan dayanışma ve işbirliğinden sağlanan yarar gibi fayda ummaktaydı. Nisan ayında Cemiyetin Selânik'teki yeraltı önderlerinden Rahmi [Aslan] Bey, Selanik'teki Yunanistan Konsolosu Kanellopoulos ile ilişki kurdu ve devrimci bir siyasal değişimin gerekliliğinden bahsederek Yunanlılarla işbirliği içinde hareket edilmesini 55

istediğini belirtti. Mayıs ayında, ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selânik Şubesi işbirliği teklifini bu kez yerel Yunan cemaatinin önderlerine tekrarladı.55 Benzer bağlantılar ve mutlakiyetçi rejime karşı birleşik harekete çağrı İttihad ve Terakki Cemiyeti temsilcileri tarafından Elassona, Kozan, 57 Manastır ve Siroz'da da yinelendi. 27 Haziran'da, Yunanistan Dışişleri Bakanı Baltazzis Makedonya'daki tüm konsolosluklara İttihad ve Terakki Cemiyeti'nilı Türkiye'de yaşayan Yunan azınlığa yalnızca felâket getireceğini bildiren bir genelge gönderdi. Bakan, ayrıca, mutlak monarşinin düşüşünün Yunan ulusal çıkarlarına za54 Charles Roden Buxtoa, Turkey in Revolution,

ss.52-53.

55 No.619, Konsolos Kanellopoulos'tan Yunan Dışişleri Bakanhğı'na, Selânik, 6 Temmuz 1908'deıı nakleden A. j . Panayotopoulos, "Early Relations Betvveen the Greeks and the Young Turks," s.89. 56 No.425, Konsolos Kanellopoulos'tan Yunan Dışişleri Bakanlığına, Selânik, 12 Mayıs 1908'den nakleden A. J. Panayotopoulos, "Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.90. 57 No.İ48, Konsolos Enyâlis'den Yunan Dışişleri Bakanlığt'na, Elassona, 18 Nisan 1908; No.575, Konsolos Dimaras'dan Yunan Dışişleri Bakanhğı'na, Manastır, 2 7 Mayıs 1908; ve No,237, Konsolos SaÇhtouris'ten Yunan Dışişleri Bakanhğı'na, Siroz, 1 Haziran 1908'den nakleden A. J : Panayotopoulos, "Early Relations.Betvveeıı the Greeks and the Young Turks," s.90:

rarlı olabilecek tehlikeli karışıklıklara neden olabileceğini de söylüyordu. Bakan, genelgesinin sonunda, Makedonya'daki Yunanlıları Türkiye'de kurulu düzene sadık olmaları konusunda uyardı. Diğer bir deyişle, Makedonya'da ya da Anadolu'da Türk yönetimi altında yaşayan Yunanlılar İttihad ve Terakki Cemiyeti önderliğindeki devrimci harekete 58

katılmamalıydı. Yunan güvensizliği temelde herhangi bir siyasal değişimin Fener Rum Patrikhanesinin ayrıcalıklı konumuna ve buna bağlı olarak da Türkiye'de yaşayan Yunan azınlığın yaşam şartlarına zarar vereceği korkusundan kaynaklanmaktaydı. Dolayısıyla, Türkiye'deki mutlakiyetçi yönetimin devamlılığını isteyen Yunan tercihi bir ilke meselesinden değil, pratik bir gereksinimden kaynaklanmaktaydı.59 Arnavutlarla olan durum ise farklıydı. Arnavut milliyetçileri, Îttihadcı hareketi açıkça kendi yararlarına gördükleri için İttihad ve Terakki Cemiyeti ile işbirliğini hemen kabul ettiler. Ayrıca, her iki grubun da Makedonya'nın yabancılar tarafından bölünmesine neden olabilecek bir taslağa karşı olmaları işbirliğini kolaylaştıran bir unsurdu. Hatırlarda olduğu gibi, daha önce -Haziran ayında- Rus Çarı ve İngiltere Kralinın Reval'de yaptıkları görüşme sonrasında kabul edilen Makedonya reform programı, ülke topraklarının bütünlüğü için acil bir tehlike olduğu işaretini vermişti. Padişah eğer Reval Planinı kabul ederse, devrimciler kendisine karşı güçlü bir silah elde edeceklerdi; reddettiği takdirde ise, hiç kuşkusuz, Avrupa devletleri hemen araya gireceklerdi. Her iki durumda da reform programı sonrasında Ma-

58 3 0 0 6 Numaralı Genelge, Baltazzis'den Konsolosluk yetkililerine, Atina, 27 Haziran 1908, A. j. Panayotopoulos, "Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.93 içinde. 59 A. J. Panayotopoulos, "Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.94.

kedonya önce özerk bir duruma gelecek, daha sonra da bütünüyle elden çıkacaktı. Özerk bir Makedonya, Arnavut milli birliğini tehlikeye sokacağı için, Arnavutlar bu yönde herhangi bir öneriyi doğal olarak reddedeceklerdi. Öte yandan, anayasal bir rejimi -yani, Türkiye'de kurulacak liberal demokratik bir yönetimi- kendileri için yararlı bulacaklardı. Ittihadcıların, 'ulusal' çıkarları monarşistlerden daha iyi koruyacaklarına inanıyorlardı. Bunun yanısıra, bağımsız bir . Arnavutluk kurma ideali gerçekleştirmek için liberal demokratik bir rejimde, mutlak monarşi de olduğundan daha rahat örgütlenip, çalışabileceklerdi. Bu nedenle, olayların iyice kötüleştiği .1908 Yazı başında Makedonya'nın parçalanması için Avrupa Devletleri ile görüşmelerde bulunan mutlakiyetçi rejime karşı, Ittihadcıları var güçleri ile desteklediler.60 İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin önündeki ilk ve en önemli görev merkezi Selanik'te olan Üçüncü Ordu'yu da devrimci hareketin içine çekebilmekti. Üçüncü Ordu içindeki hoşnutsuzluk kimi yerlerde açık ayaklanmalar biçiminde kendini göstermiş ve yalnızca Saray'ın kayırmacılığı sayesinde yer edinmiş olan kimi yüksek rütbeli subayların beceriksizlikleri genç subaylar ve erler arasında gitgide artan bir huzursuzluk yaratmıştı.61 Bu nedenle, zaman içinde sayıları gittikçe artan bir grup genç subay İttihad ve Terakki Cemiyeti saflarına geçmiş ve Cemiyet'in talimatları doğrultusunda hem erler hem de kendileri arasında propaganda faaliyetine başlamışlardı. Askerlerin kırsal bölgelerde küçük gruplar halinde iz sürmesi Ittihadcı genç subayların propaganda 6 0 Stavıo Skencli, The Alhaniaıı National Awakening, Kondis, Greece and Albania, 1908-1914, ss,3ö-38. 61 Ahmed Niyazi, Balkanlarda

Bir Gerillacı:

Hürriyet

1878-1912,

s . 3 4 0 ; vc Basil

Kahramanı

Resneli-Niyazi

Bey'in Anıları, ss:45-47; ve E. E Knight, The Awakening 118

of Tûrlsey,' ss.124-125.

işini kolaylaştıran bir öğeydi; çünkü, böylece üstlerinin sürekli denetiminden çıkmış genç subaylar bir yandan görevlerini yaparlarken, diğer yandan casusların dikkatini çek62

meden kendi aralarında toplantılar düzenleyebiliyorlardı. 1908 yılı Temmuz ayı başından itibaren, merkezi Selanik'te olan Üçüncü Ordu'da ve yaygın olarak da tüm Makedonya'da askerler arasındaki hoşnutsuzluk ve isyan haberleri gündelik hale gelmişti. Genç subaylar arasında devrimci propagandanın yayılması ve meydana gelen sürekli isyanlar daha fazla itaatsizliğe neden olmuştu. İşte tam bu sırada, İngiltere Kralı ve Rus Çarı arasında 9-11 Haziran tarihlerinde Reval'de yapılmış olan Makedonya'nın geleceğine ilişkin görüşmeler kamuoyunda duyulmuş, bu haberler özellikle Makedonya'daki halk ve ordu mensupları arasında heyecan yaratmış ve ülkenin yabancı çıkarlar doğrultusunda yönetilmesine öteden beri karşı çıkan İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin mutlakiyetçi yönetimi yıkabilmesi için ek ve güçlü bir neden oluşturmuştu.63 1907 yılı sonuna gelindiğinde Avrupa devletlerinin Makedonya vilâyetlerinin geleceğine ilişkin 'reform' planları belli bir biçim almıştı. İngiliz Hükümeti 3 Mart 1908'de Makedonya'daki 'Vilâyât-ı selâse' olarak adlandırılan üç vilâyetin -yani, Kosova, Manastır ve Selânik vilâyetlerininnasıl yönetileceğine ilişkin bir plan sundu: Söz konusu vilâyetler görev süresi önceden belirlenmiş ve ancak Avrupa devletleri onaylarsa görevden alınabilecek tek bir Genel Va62 E. E Knight, The Avvakening of Turkey, ss.124-125; ve Charles Roden 13uxtoıı. Turkey in Revolution, ss.50-51. 63 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklal

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

16, ss.9293-

9294. Kralla Car arasındaki görüşme için bkz., "Visit to the Emperor of Russia at Reva! in June, 1 9 0 8 , Charles Hardinge, 12 Haziran 1 9 0 8 , " G R Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 18981914, 5: The Near East: The Macedonian 1903-9, ss.237-245 içinde.

Problem

and the Annexatioh

of

Bosnia,

li tarafından yönetilecekti. Genel Vali, yabancı subaylar ve Avrupalılardan oluşan jandarma birlikleri ile desteklenecekti. Genel Vali'nin maaşı 'Saray'ın etkisinde kalmaması' için Avrupa devletlerinin denetiminde olacak bir Makedonya bütçesinden ödenecekti. Kamu görevlileri de yerli hıristiyanlar arasından ve Genel Vali tarafından atanacaktı. Anlaşılacağı üzere, bu planın asıl amacı Makedonya ile merkezî hükümet arasındaki bağları koparmak ve bu vilâyetleri 64

özerk -belki de özgür- kılmaktı. <Jîus Hükümeti, İngilizlerin ortaya attığı Makedonya'ya 'özerk' bir Genel Vali atanması konusundaki teklifin Abdülhamid rejimince koşulsuz kabul görmesinin şüpheli olduğunu bildirmekle beraber bu planın ayrıntıları üzerinde ingilizler ve diğer Avrupa devletleriyle görüşmede bulunma isteğini dile getirdi^5 ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkezi bu gelişmeler üzerine hemen harekete geçti. Cemiyet, yaptığı tartışmalardan sonra, 16 Mart'ta örgütün Selânik Şubesi'ne hem Avrupa devletlerince Türkiye'ye teklif edilen plan hem de ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin bu plan karşısındaki tavrı hakkında bilgi veren bir rapor gönderdi. Paris'teki merkez, raporunda Selânik Şubesi'nin bu bölgedeki Müslüman halk arasında propaganda yapmasını, Makedonya'ya özerk bir Genel Vali atanmasını içeren planın yaygın bir şekilde protesto edilmesi için kasaba ve şehirlerde telgrafhanelerin işgal edilerek istanbul'daki merkezî hükümete telgraf çekilmesinin sağlamasını istiyordu. Bu çabalara ek olarak, Avrupa devletlerinin Selanik'teki konsolosluklarına heyetler ha-

6 4 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı rüşmesi," AtıaBritannica

Tarihi, 1, s.215, ve 2 / 4 , s.151; ve "Reval Gö-

Genel Kültür Ansiklopedisi,

1. Baskı, 18, s:372.

6 5 Sir A. Nicolson'dali Sir Edward Grey'e, St. Petersbuig, 4 Mart 1 9 0 8 , G. R Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Docunients on the Origins of the Waı; 1898-1914,

5: The Ne, 1878-1912, ss.359-360. 194 1. G. Senkevich, Osvoboditel 'noe dvizhenie albanskogo uaroda v 1 9 0 5 - 1 9 1 2 gg (Moskova, 1 9 5 9 ) , as/125-126 , den nakleden, Stavro Skendi, The National Aıvafcening, 1878-1912,

Albanian

s.360; ve Feroz Ahmad ve Datıkwart A. Rus-

tow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.265.

yarbakır'a sürülmüş ve Devrim'den sonra istanbul'a geri dönmüştü. 195 Berat'ta, Arnavut adaylardan en önemlisi İsmail Kemal Bey'di. ismail Kemal Bey bir Arnavut milliyetçisiydi ve ayrılıkçı faaliyetlerinden dolayı sürgünde yaşamak zorunda kalmıştı. Devrim'le birlikte çıkan aftan o da yararlanarak Londra'dan Atina'ya, oradan da yurdu Avlonya'ya gelmişti. Atina'dayken basma verdiği demeçle Yunanlıların Arnavutların doğal kardeşi öldüğünü söylemesi şiddetli tepkiyle karşılanmıştı. 196 Avlonya'ya varışında büyük gösterilerle karşılanmasına rağmen, bir Ittihadcı ve Lirija adlı Arnavutça bir gazeteniiı başyazarı olan Midhat Frasheri, gazetesinde Ekim ayı başında çıkan yazısında ismail Kemal Bey'in Yunanistan'la dostluk politikasını sert bir dille eleştiriyor ve kendisini Yunanistan'ın maşası ve fırsat düşkünü bir siyasetçi olmakla suçluyordu. 197 Bir yandan îttihadçıların, bir yandan da, basının aday olmaması için yaptıkları baskıya rağmen, İsmail Kemal Bey, Berat seçim çevresinde aday olacağını ilân etti. Berat'taki ikinci mebusluk için Ömer Paşa ile kuzeni Aziz Paşa Vrione arasında çetin bir yarış vardı. îttihadçılar, ismail Kemal Bey'in bir arkadaşının verdiği istihbarata göre, seçimde başarılı olamaması için 'gereken tüm önlemleri almak üzere' Avlonya'ya bir zâbit göndermişlerdi.198 Fakat, ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin girişimleri ve propagandası başarılı ol195 "İntihabat," tkdam, 6 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasını 1 9 0 8 , s.3 196 HHStA, PA XIV/9, Arnavutluk V/6, No.37, Kıaus'dan Aehrenthal'e, Avloııya/Beraı, 3 Eylül 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The Albanian Awakening,

1878-1912,

National

s.360.

197 "Returıı of an Albanian Refugee," The Times, 2 2 Eylül 1 9 0 8 , s.3. Lirija,

4

Ekim 1908; ve HHStA, PA XIV/9, Arnavutluk V/6, No.61, Kraus'dan Aehrenthal'e, Avlonya, 2 Kasım 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The National Aviakerimg,

1878-1912, s.360.

1 9 8 İsmail Kemal, TlıeMenıoirş of İsmail Kemal,

s.319.

Albanian

madı ve İsmail Kemal Bey'le Aziz Paşa Vrione Berat seçimlerini kazandı. Bir başka Arnavut milliyetçisi, Müfid Bey ise Ergiri'den seçildi. Seçilenlerin üçü de tutucuydu ve Fırka-i Ahrar'ı destekliyordu. 1 " Ergiri'den seçilen diğer mebus Yannakis Mammapoulos adında bir Rum'du ve o da Fırka-i Ahrar destekçisiydi.200 Serfice'de Kocho Drizis ve Yorgos Boussios adlı iki Rum aday seçimi kazanmıştı.201 Yorgos Boussios, Makedonya'nın Türk egemenliğinden çıkıp Yunanistan'a bağlanması için çalışan Philike Hetaireia adlı cumhuriyetçi eğilimleri olan bir örgütün üyesi olduğu iddiasıyla, 1906 yılında yakalanıp üç yıl hapis cezasına çarptırılmış, Devrim'den sonra salıverilmişti.202 Meclis-i Mebusan'da Yunanistan lehine çalışacak, Otuzbir Mart Olayı'nda eski rejimin geri gelmesi için çalışan ismail Kemal Beyi destekleyerek Otuzbir Mart'ın bir karşı-devrim olmadığını savunacak, 1909 yılı Kasım ayında azınlık mebuslarının kuracağı Mutedil Hürriyetperverân Fnkasi'mn önde gelen isimleri arasında yer alacak, Hürriyet ve İtilâf Fırkası kurulunca da bu partiyi destekleyecekti. Türk siyasal tarihinde ise, Mecliste söylediği, "Ben ancak Osmanlı Bankası kadar Osmanlı'yım" sözüyle tanınacaktı.203

199 HHStA, PA XIV/9, Arnavutluk V/6, No.74, Kraus'datı Aeİıreııthal'e, Avlonya, 2 ] Kastın 1908'deıı nakleden, Stavro Skendi, Tlıe Albanian

National

Âwake-

ningt 1 8 7 8 - 1 9 1 2 , s . 3 6 0 ; "Turkey: Some Hlection Results," The Times, 17 Hkiııı 1908, s.7; ve Feroz Ahmad ve Dankwart Â. Rustow, "İkinci Meşrutiyet •

Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.266.

2 0 0 "A la Chambre pttomane," The Levant .Herald and Eastern Ejcpress, 22 Aralık 1908, s.2. 201

"Les deputes," The Levant Herald

and Eastern

"News Items,"Tlıe Levant Herald and Eastern

Express,

11 Kasım 1908, s.2;

Express, 3 Aralık 1908, s . l ; ve

Feroz Ahnıad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.266. 2 0 2 "Busios, Georgios," Büyült Laroılsse Sözlük ve Ansiklopedisi, 4, s.2036. 2 0 3 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, I: İkinci Meşrutiyet S. 186, 213; ve "Busios, Georgios," Büyük Larousse

Dönemi,

Sözlük ve Ansiklopedisi,

4,

Yanya Vilâyetindeki seçim kampanyasında, çekişme Arnavutlarla Rumlar arasında geçeceğe benziyordu. Fakat, Rumların ilk önce Hükûmet'le olan sorunlarını çözmeleri gerekiyordu. Rumlar kendi cemaatlerinden birçok kimsenin seçmen kütüğüne yazılmadığından şikayetçiydiler. Yaptıkları baskı sonucu, Hükümet yetkilileri: Yanya'da daha önce kütüklere yazılmayan yirmi bin kadar Rum köylüsüne de oy hakkı tanınacağını açıklamak zorunda kaldı. 204 Rumlar zaten bu seçim çevresinde Arnavutlara göre sayıca daha üstündü; vatandaşlığı kuşkulu bu yirmi bin köylü- de seçimlerde Rum adayları destekleyeceklerine göre Yanya'dan seçilecek toplam iki mebusun ikisinin de Rum olma olasılığı çok yükselmişti. 205 Arnavut cephesine gelince; eski rejimin son Sadr-ı Âzami Avlonyalı Ferid Paşa'nın kardeşi eski Rüsumat Emini Süreyya Vlora, adaylığını koyduğu Yanya'da İttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine ateşli bir seçim karftpanyası yurütüyordu. Fakat, hem ailesinin yakın zamana kadar son derece nüfuzlu olduğu Avlonya'da, hem de vilâyet merkezi Yanya'da, özellikle bölgedeki Rumlardan gelen önemli bir muhalefetle karşı karşıyaydı, 206 Sonuçta, 12

s.2036. Boussios 1912 yılında başlayan Balkan Savaşı öncesinde Yunanistan'a gidip Yunan uyruğuna geçti. Arnavutluk-Yuııanistan sınırında Arnavutlara karşı Görice Direnişi'ni örgûtlecli ve 1914'te buraya vali atandı. 1 9 1 5 yılında niilletvekili seçilerek Yuııaıı Millî Meclisi'ne girdi ve Yunan Dışişleri Bakam oldu. Yunanistan'da cumhuriyet orgios," Büyük Laıousse

ilam üzerine siyasetten çekildi

("Busios, Gc-

Sözlük ve Ansiklopedisi, 4, s.2036).

2 0 4 "Progress ol the Elections,'' The Times, 9 Kasım 1908, s.7; ve "İntihabat," İkdam, 5 Teşrin-i Sani İ-324ft8 Kasım 1908, s.3. 205

1 9 0 6 / 1 9 0 7 resmî nüfus sayımı sonuçlarına göre, Yanya Sancağı'ııda toplam . yüzaltmışdöı t bin kişi yaşamaktaydı. Bunun yirnıibeşbini Müslüman-—yani, Arnavut—yüzotuzaltı bin gibi büyük çoğunluğu da Rum idi ("Meıııalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nüfusun İcmali," Kemal H. Karpat, Ottoman Populatipn,

1830-1914, ss.166-167 içinde).

2 0 6 Başkonsolos Harry 11. Lamb'den Sir Gerard Lowther'a, Selanik, 2 2 Eylül 1908, "Correspondence Respectinğ the Constitutional.Movement in Türkey, 1908," Parliamentary

Papers,

1909, 105, s.95 içinde.

Aralık'ta yapılan seçimi Süreyya Vlora kaybetti ve Rııın adaylar -Dimitraki Kingos ve Constântine Sourlas- mebus oldular. Her iki Rum aday da ikinci derece seçmenlerden otuzsekizer oy almıştı. Süreyya Vlora'nm aldığı oy ise yalnızca dokuzdu.207 Işkodra Sancağı mebuslarının Meclis-i Mebusan'da hangi oranda temsil edileceği tartışma konusuydu. Işkodra'nın Katolik Arnavutları, kendi seçim çevrelerinden seçilecek iki Arnavut mebusdan birinin Katolik olması gerektiğini söylüyorlardı. Eğer yetkililer isteklerini kabul etmezse, bölgede ciddi karışıklıklar çıkaracaklarını iddia etmekteydiler.208 Bu tehditler faydalı olmadı ve sonuçta her iki mebus da Müslüman Arnavutlar arasından seçildi.209 Manastır Vilâyeti'ne bağlı Debre'de de seçimler, sürgünden clönen Hasan Sabri Efendi adlı birinin kazanması üzerine, olaylı geçmişti. 210 Debreliler Hasan Sabri Efendi'nin Mutasarrıfın özel girişimiyle seçimi kazandığını iddia ediyorlar ve seçimin iptal edilerek yenilenmesini istiyorlardı. Fakat, Hükümet kararından dönmedi ve Hasan Sabri Efendi mebus olarak İstanbul'a gitti. Ancak, Arnavutlar mücadelelerine devam ettiler. Debreli seçmenlere arka çıkan Manastır Başkim Kulübü, diğer Arnavut örgütlerine de çağrıda bulunarak, bu seçimin iptali için 1909 yılı başlarında Mec-

207 "The Turkish Ekctions," The Times,

14 Aralık 1 9 0 8 , s.7; f e r o z Ahmad ve

Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Mcclislcr, 1908-1918," s.266; ve Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylûl 1 9 1 0 ) , s.849. 2 0 8 Stavro Skendi, The Albanian

National Awakening,

1878-1912,

s.361.

209 Feroz Ahmad ve Daıikvvaıt A. Rustovv, "İkiıici Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1918," s.265. 2 1 0 HHStA, PA X1V/15, Arnavutluk X l / 6 , No.10, Pösfai'den Aehrehtlıal'e, Manastır, 7 Mart 1909'dan nakleden, Stavro Skendi, Tlıe Albanian National Aıvafeening, 1878-1912,

ss.361-362. Ahmad ve Rustow mebusun adını 'Musıafa Bas-

ri Bey olarak vermektedir (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv; "ikinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.265).

lis-i Mebusan'a müracaat etti.211 Bu sefer sonuç almdı ve yapılan yeni seçimle İsmail Bey mebusluğu aldı.212 Yalnız, ismail Bey'in mebusluğu da uzun sürmeyecekti: En sonunda, bir Arnavut milliyetçisi olan Dukacınzade Mustafa Basri Bey Debre'yi temsil etmek üzere Meclis-i Mebusan'a girecek ve ayrılıkçı çalışmalarına 1911 yılı Kasım ayında kurulan Hürriyet ve itilâf Fırkaşı'nm ilk Meclis-i İdare üyeleri arasına girerek devam edecekti.213 Manastır Vilâyetine bağlı Görice S'ancağı'ndan iki mebus seçilecekti. Rumlar burada çoğunlukta olduklarını iddia ederek iki mebustan lıiç olmazsa birinin mutlaka kendi adayları arasından seçilmesini istiyorlardı. Kasım ayı ortalarında, iki mebusluk için, üç Müslüman, bir Rum ve bir Ulah adaylığını ilân etmişti 2 1 4 Görice, Meclis-i Mebusan'a giren tek Ulah mebus olan Philip Mishi'yi seçti. Philip Mislıi eğitimini Bükreş ve Paris'te yapmış bir doktordu ve çevresinde iyiliksever biri olarak tanınmaktaydı; seçime bağımsız aday olarak girmişti.215 Görice'nin iki mebusundan öteki ise bir Arnavut milliyetçisi olan Şahin Taki idi. Şahin Taki yüksek öğrenimini Mekteb-i Mülkiye'de tamamlayanı

HHStA, PA XIV/15, Arnavutluk XI/6, No.10, Pösfai'den Achreııtlıal'e, Manastır, 7 Mart 1909'dan nakleden, Stavro Skendi, Tlıe Albanian National ning, 1878-1912,

İYİ 213

Awakc-

ss.361-362.

Resimli K'itah, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.28. feisat,

11 "Leşvin-i Saıvi 1 3 2 7 / 2 4 Kasım 1911 ve Yeni İkdam,

11 Teşriıı-i Saııi

1 3 2 7 / 2 4 Kasını 1911'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Partiler; 1: İkinci Meşrutiyet

Dönemi,

Siyasal

5.264. Dukacızade Mustafa Basri Bey'in

Arııavutluk'un bağımsızlığı için yaptığı çalışmalar için keııdi yazdığı şu kitaba bkz., Dukagjin-Zadeh Basri-Bey, Le Monde Onenkıl et l'Avenir de la

Pais

(Paris: Librairie Acadeıııique, 1920), 214 "İntihabat," tkdam, 5 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 1 8 Kasını 1908, s.3. 2 1 5 "İntihabat." İkdam,

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1908, s.3. Ayrıca bkz..

"Tlıe Turkish Elections: Sonic of the Resultş," The tim.es, 23 Kasını 1908, s.6: ve "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i s.39.

Servet i Fı'inun, 1.324-1325,

rak, 1891 yılında mezun olmuştu. Avlonya Kaymakamı'yken, "devr-i istibdadın mezalimine karşı tahammül edemiyerek" 1901 yılı Mart ayında Avrupa'ya kaçmış, sonra Sofya'ya giderek Arnavut milliyetçiliğinin gelişmesi için. yayın faaliyetlerinde bulunmuştu. Dersaadet Cinayet Mahkemesi'nce gıyabında müebbed hapse mahkûm edilmiş olduğu için, aneak Devrim'den sonra Türkiye'ye dönebilmişti. Şahin Taki Meclis-i Mebusan'da ayrılıkçı mebuslarla ortak çalışacak, 1909 yılı Mart ayı sonunda kurulan Fırka-i îbad -ya da bir yıl sonraki resmî adıyla, Osmanlı Demokrat Fırkası- adlı partide yer alacak ve 1911 yılındaki Arnavutluk Ayaklanmasında önemli rol oynayacaktı.216 Manastır'daki ikinci derece seçmenlerin seçimi 14 Kasım'da tamamlandı. İkinci seçmenlerin cemaatlere göre dağılımı şöyleydi: Altmışdört Müslüman, ellidört Bulgar, ondokuz Rum, altı Sırb ve iki Musevi. 2 1 7 Bu oranlar 1906/1907 genel nüfus sayımı resmî sonuçlarını yansıtmıyordu. Sayıma göre, Manastır Sancağı'nda büyük çoğunluğu Arnavut olan doksanbeş bin Müslüman, seksenaltı bin Rum, yüzyetmişbir bin Bulgar [ve Sırb?] Ve beş bin Musevi yaşamaktaydı.218 Fakat, seçilen dört mebus, Manastır'ın nüfus yapısına uygundu: her cemaat -Arnavutlar, Bulgarlar, Sırblar ve Bulgarlar- birer mebus çıkardı. 219 Manastır'dan 2 1 6 Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyelileı;

3, s.459, ve "İntihabat," ik-

dam, 5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasını 1908, s.3. Ayrıca bkz., Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

ye'de Siyasa! Partiler; 1: İkinci

s.256; ve Tarık Zafer Tunaya, Türki-

Meşrutiyet Dönemi, s.173 ve 541. Şahin Taki

Balkan Savaşı'ndan solıra Sırb vatandaşlığına geçti (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mûlliiyelileı; 3, s.459). 2 1 7 "Lettre de Monastir," The Levant Herald and Eastern Brpress, 2 4 Kasını 1908, s.3. 2 1 8 "Menıalik-i Osmaniye'de Delıil-i Tahrir Olan Nüfusun İcmali," Kemal 11. Karpat, Ottoman Population,

1830-1914,

ss. 166-167 içinde.

219 "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express, 16 Kasım 1908, s.2; vc "The Turkish Elections: Some of tlıe Results," The Times, 23 Kasım 1908, s.6.

seçilen Rum mebus Traianos Nallis'ti ve Meclis'te Fırka-i Ahrar'ı destekleyecekti. Sırb mebus Doktor Janaki Dimitrijevich bağımsızdı.220 Arnavut mebus Mehmed Vasıf Bey ise Meclis-i Mebusan'da diğer Arnavutlarla ortak hareket edecek ve genel seçimlerin erken yapılabilmesi için Hükümet tarafından'1912 yılı başında verilen anayasa değişikliği teklifine monarşist muhalefetle birlikte karşı çıkacaktı.221. Bulgar Mebus sosyalist eğilimli Pantche Doreff, Devrim'den sonra Selânik'te kurulan Bulgar Meşrutiyet Kulübü üyesiydi ve Eylül ayı başında Bulgarların aynı yerde yaptığı kongrede delege olarak hazır bulunmuştu. 222 Kosova Vilâyet merkezi olan Üsküb'te Hıristiyan nüfus -Bulgarlar ve Sırblar- Müslümanlardan -yani, Arnavutlardan- fazlaydı. 1906/1907 resmî nüfus sayımı sonuçlarına göre, toplam ikiyüzaltmışsekiz bin kişiden yüzoııdört bini Müslüman [Arnavut], yüzkırkbeş bini Bulgar [ve Sırb?] ve sekiz bin altıyüzü Rum'du. 223 Bu seçim çevresinde, clört mebusluktan ikisi Arnavutlara giderken, Bulgar ve Sırblar birer mebusluk aldılar.224 Arnavut mebuslar Mehmed Necib Draga ve Floca Said Efendi'ydi.225 Mekteb-i Mülkiye'nin

2 2 0 " L e t u e de Monastir," Tlıe Levant

Herald

and Eastern

Express,

2 4 Kasını •

1908, s.3. 221

"Lettre de Monastir," Tlıe Levanı Herald and Eastern Ilxpress, 2 4 Kasını 1 9 0 8 , s . 3 s ve Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , v 525li.

222 "Lettre de Monastir," The Levant Herald and Eastern Ejcpress, 24 Kasını 1908, s.3; ve Fransız Konsolosu Zarzeckı'den Dışişleri Bakanlığına, Selânik, 5 Eylül 1909 [sic, 19081 (AFE, Avrupa, Yeni Seri, 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , Türkiye. 6'daıı nakleden, Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi, s. 518. 2 2 3 "Meıııalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olaıı Nüfusun icmali," Kemal 11. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914, ss. 1 6 6 - 1 6 7 içinde. 2 2 4 "Tlıe Turkish Elections: Sonıe of the Results," The Times, 2 3 Kasım 1 9 0 8 . s.6. 2 2 5 "Les elections en provinec." The Levant Herald and Eastern Eicpress, 25 Kasını 1908, s.2

1893 yılı mezunlarından olan Mehmed Necib [DragnU 1902 yılına kadar devlet memuriyetinde çalışmış, ondan sonra memuriyetten istifa ederek Üsküb'de avukatlık yapmağa başlamıştı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Üsküb ve Selânik şubelerinde faal olarak devrimci propaganda çalışmalarına katılmıştı.226 Hoca Said Efendi ise 1912 yılına kadar Meclis-i Mebusan'da görece bağımsız çalışacak, ancak genel seçimlerin erken .yapılabilmesi için Hükümet tarafından verilen anayasa değişikliği teklifine ayrılıkçı mebuslar ve Hürriyet ve İtilâf Fırkası üyeleriyle birlikte karşı çıkacaktı. 227 Bulgar mebus, bir sosyalist olan Theodore Pavloff'tu. Pavloff da Pantche Doreff gibi Eylül ayı başında Bulgarların Selânik'te yaptığı.kongrede delege olarak hazır bulunanlar arasındaydı.228 Üsküb Bulgar adayı olarak ilk önce Karayovoff düşünülmekteydi. Karayovoff, aslında, Söfya'claki Bulgar Hükümeti'nin desteklediği biriydi ve Selânik'te toplanan kongrede Bulgar Meşrutiyet Kulüpleri'nin federatif bir yapı içinde örgütlenmesinden sonra genel başkanlığa getirilmişti. Fakat, Ekim ayı başında Bulgaristan Türkiye'den tam bağımsızlığını kazandıktan sonra, Sandansky İttihadcıları Karayovoff'un Bulgar ajanı olduğuna inandırmış ve onun aday olmasını engellemişti. Ittihad ve Terakki Cemiyeti, bunun üzerine, Karayovoff yerine Sandansky'nin önerdiği isimleri seçimlerde destekleme kararı almıştı. Böylece de, Theodore Pavloff'un seçilmesi kesinleşmişti.229

2 2 6 Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

2 2 7 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

3, s.512.

Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.333; ve Tank Za-

fer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi, s.282. 2 2 8 Fransız Konsolosu Zarzecki'den Dışişleri Bakanlığı na, Selânik,. 5 Eylül ) » l » [sic, 19081 (AFE, Avrupa, Yeni Seri, 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , Türkiye, 6'dan nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler,

1: İkinci Meşrutiyet

s.518. 229 Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia,

1897-1913,

s.392.

Dönemi.

İmparatorluğun Arap vilâyetlerinde, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin adaylarına çok az destek vardı, Ittihadcı ya da İttihad ve Terakki Cemiyeti taraftarı adayların seçime katılıp başarılı olduğu birkaç seçim çevresi dışında, Araplar tutucu ya da açıkça monarşist olan yerel Arap eşrafı desteklemekteydi. Beyrut Vilâyeti toplam beş idarî bölgeden -ve dolayısıyla, seçim çevresinden- oluşmaktaydı. Bunlar, Beyrut, Trablus Şam, Lazkiye, Akka ve Nablus sancaklarıydı. İkisi Beyrut'tan olmak üzere, Beyrut Vilâyetinden toplam altı mebus seçilmesi kararlaştırılmıştı.230 Beyrut'ta, seçimleri İttihad ve Terakki Cemiyeti taraftarı adayların kazanması için, Cemiyet, Ekim ayında, buraya temsilcilerini yollamış ve yerel parti örgütünün kurulması çabalarına başlamıştı. 231 Beyrut'tan gelen haberlere göre, 'Beyrut Sancağı'nm Hıristiyan halkı büyük bir tartışma içindeydi: Bir kısmı, Vilâyet'in 1861 yılında imzalanan Beyoğlu Protokolü - v e bu protokolde 1864'de yapılan ufak-tefek değişiklikler- ile tanınmış olan ayrıcalıklı konumunun kaldırılmasını, bir kısmı bu ayrıcalıkların devam etmesini, bir üçüncü grup ise hem bu ayrıcalıkların devamını hem de Meclis-i Mebusan'cla temsil edilme olanağı yaratılmasını istiyordu. 232 Seçim sonuçları halkın bu bölünmüşlüğünü

230 "Les Elections legislatives dans le Vilayet deBeyrouth," Revııe du mende salman,

Mu-

6 (Eylül-Aralık 1908), s.525.

231 EO. 3 7 1 / 5 6 0 / 3 7 6 8 9 , Sil' Gerard Lowther'dan Sir Edvvard Grey'e, Tarabya, 24 Ekim 1908'deıı nakleden, Hasan Kayalı, Aıabs and Young Tuıks: TurkishArab Relations in the Second Constitutional Period of the Ottoıııan Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.91ii. 2 3 2 "Asiatic Turkey: lmproved Outlook," The Times, 2 8 Eylül 1908, s.5; ve "Tlıe Turkislı Elections," The Times, 2 7 Kasım 1908, s.12. Türkiye, Fransa, İngiltere, Avusturya,. Prusya ve Rusya arasında imzalanan Beyoğlu Protokolü'ııc göre, C.ebel-i Lübnan Vilayeti, Bab-ı Âli tarafından atanan Hıristiyan bir mutasarrıf aracılığıyla yöııetilccek ve çeşitli cemaatlerin temsil edildiği 011 kişilik bir meclisi bulunacaktı. Güvenliğin kendi jandarması tarafından sağlanacağı ve özel bir vergi sisteminin uygulanacağı Vilayet, 1864 yılında yapılan degi-

yansıtmaktaydı: Beyrut'un iki mebusundan biri Arap dili ve edebiyatına yararları dokunmuş Marunî kökenli bir sülâlenin ferdi olan Suleiman al-Bustani'ydi.233 Öğrenimini Beyrut'ta tamamladıktan sonra, bir süre kuzeni Boutrös al-Bustani'nin çıkardığı al-Cinan dergisinde, 1871 ile 1875 yılları arasında da aVCunaina gazetesinde çalışmıştı. Bir okul ve gazete kurmak üzere Basra'ya gitmiş, burada Ticaret Mahkemesi üyesi olmuştu. Beyrut'ta dedesinin başlayıp da bitiremediği Dairet al-Maarif adlı ansiklopedinin tamamlanmasını sağlamış ve bu ansiklopedinin Türkçe çevirisinin yayınlanması için istanbul'dan izin aldıysa da, yerel yönetimin sansürü yüzünden bu işten vazgeçip Mısır'a, daha sonra da İran'a gitmişti. Suleiman al-Bustani, Chicago'da 1893'te açılan Dünya Sergisi'nde Türk Pavyonu'nun Sergi Komiserliği'ni yapmıştı. 234 Diğer Beyrut mebusu Rida alSulh ise, al-Bustani'nin tam tersine, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne muhalifti ve tutucu güçleri temsil etmekteydi- İs-. tanbul'da kurulan çeşitli ayrılıkçı Arap örgütlerinde çalışacak, Fırka-i Ahrar'ın karşı-devrimci Otuzbir Mart Olayı'na karıştığı gerekçesiyle kapatılmasından sonra aynı grubun 1909 yılı Kasım ayında kuracağı Mutedil Hürriyetperveran Fırkası'na girecek ve bu partinin organı Islahat gazetesinin sorumlu yayın müdürlüğü görevini üstlenecekti. 235 şiklikle Sayda ve Trablusşam sancaklarını da kapsayacak şekilde genişletilmişti ("Lübnan," Büyük Larousse

Sözlük ve Ansiklopedisi, J, s . 7 5 8 7 ; ve Philip

K. Hitti, Lebanon in History, ss.442-443). 2 3 3 "The Tıırkish Elections: Some of the Results," Tlıe Times, 2 3 Kasım 1908, s.6; "Les Elections legislatives dans le Vilayet de Beyrouth," Revue du ınondc Musulman, 6 (Eylül-Aralık 1 9 0 8 ) , s.525. Beyrut seçimleri için, ayrıca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Başkonsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, 12 Kasım 1908'den nakleden, Rashid ismail Khalidi, Brilİsh Syria and Palestine,

1906-1914,

Policy

Towards

s.258.

2 3 4 "Bustani, Süleyman," Büyük Larousse

Sözlük ve Ansiklopedisi,

2 3 5 Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal s.601; ve Tarık Zafer Tunaya. Türkiye'de

Partiler,

4, s.2037.

1: İkinci Meşrutiyet

Siyasi Partiler, 1859-1952,

Dönemi,

s.280.

Trablus Şam Sancağı'ndan seçilen mebus Fııad Hulusi [Demirelli] adlı bir Türk'tü. 236 Bir hukukçu olan Fuad Hulusi [Demirelli] ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesiydi ve Beyrut'ta bir şube açarak bölgede propaganda çalışmaları yapması amacıyla Selanik'teki merkez tarafından görevlendirilmişti,237 Mason locasına kayıtlı olan Fuad Hulusi [Demirelli], bölgeyi bilen biriydi. İlk ve orta öğrenimini Trablus Şam ve Beyrut'ta tamamlamıştı. Daha sonra, İstanbul'da Hukuk Mektebi'nde okumuştu. Mezuniyetinden sonra, Gelibolu ve Manastır'da müdde-i umumî -yani, savcı- olarak çalışmıştı.238 Lazkiye'den seçilen mebus Emir Mohammad Efendi Arsdan'dı.239 Kendisi Dürzîlerîn lideri olan Emir Mustafa Arslan'm oğluydu. Lübnan'ın önemli feodal ailelerinden biri olan Arslanlar, onsekizinci yüzyıl boyunca Shihabi sülâlesi tarafından gölgelenmiş, Shihabilerin 1841 yılı sonunda düşüşüyle başlayan dönemde siyasal etkinlikleri artmıştı. 240 Büyük bir nüfuz ve servet sahibi olan Mohammad Arslan, Devrim'in hemen ertesinde servetiyle birlikte Türkiye'den kaçan eski İkinci Mabeynci İzzet Paşa'nın arkadaşıydı. Fakat, rejimin değişmesiyle, Mohammad Arslan liberal düşünceler sahibi olmuşa benziyordu.241 236

"Imihab Gürültüleri,'' İkdam, 9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1908, s.3.

2 3 7 "Les Elections legislatives dans le Vilayet de Bcyroutlı," Revııe du monde Musulman, 6 (Eylül-Aıalık 1908), ss.525-526; "Les elections en province," Tlıe Levanı Herald and Eastern Express, 24 Kasını 1908, s.2; and Feroz Alımatl ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , ' s.280.

.

2 3 8 "Demircili, Fuat Hulusi," Büyü!; Larousse

Sözlük

ve Ansiklopedisi,

5, 2 9 9 8

Ayrıca bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Tûrfc Meşhur! cırı Ansiklopedisi,

ss.100-

101. 239 "Iııtihab Gürültüleri," î/idcım, 9 Teşvin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1 9 0 8 , s.3. 240 Albert. 1-1. Hourani, Svria and Lebaııon, ss.25-32; Kanıal S. Salibi, Tlıe llistoıy

of Lehanoıı, s.9; ve'Philip K. Hitti, Lebanon

241 "Les cltîctioııs en province," Tlıe Levant Herald aıul Eastern Expıess. 340

Modern

in History, s.435. 24 Kasını

Akka Sancağı, mebus olarak Şeyh As'ad Efendi Shuqair'i seçti. Şeyh eski rejimin şüpheli gördüğü kimselerdendi vc Devrim'Ie birlikte özgürlüğüne kavuşabilmişti. Nablus Sancağı'ndan seçilen Şeyh Ahmad Khammash ise aşırı dinci olarak tanınan bir şahsiyetti. Böylece, Beyrut Vilâyeti'nden toplam olark dört Müslüman, bir Hıristiyan ve. bir. Dürzî, mebus olarak Meclis-i Mebusan'a girmişti. Bu mebusların siyasal eğilimlerine gelince, dördü liberal, biri ılımlı tutucu ve biri de koyu tutucuydu, 242 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin gücünün çok az olduğu Şam'da, Eylül ayı sonlarına doğru birinin adı Hürriyet, ötekinin de Hür Osmanlı olan iki siyasal örgüt faaliyete geçmişti. Bu örgütler aslında İstanbul'da faaliyete geçen Fırka-i Ahrar'm Şam'daki yerel şubeleriydi ve üyelerinin hepsi Prens Sabahaddin'i destekliyordu.243 Ittihad ve Terakki Cemiyeti ise, Sonbahar başlangıcında, Şam'da şube açmak amacıyla buraya iki parti temsilcisi yollamıştı. Temsilciler Şam'da altı hafta kadar kalmışlar ve şube açma işlemlerine ek olarak, seçim propagandası da yapmışlardı.244 Ünü epeyce yaygın bir şeyh olan Rashid Rida, koyu bir Ittihad ve Terakki Cemiyeti taraftarıydı. Ekim ayı ortalarına 1908, s.2; ve "Les Electioııs legisiatives dans le Vilayet de Bcyrouth," Revur dıı monde

Musulmah,

fi

( E y l ü l - A ı a l ı k 1 9 0 8 ) , s . 5 2 6 . Ayrıca bkz., F.O.

1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Başkonsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, .12 Kasım -1908'den nakleden, Rashid İsmail Klıalidi, Britislı Policy Tomarda Syria ani Palestine, 242

I 9 0 6 - İ 9 1 4 , s.249.

"Lcs Elections legisiatives dans le Vilayet dc Beyrouıh," Revue du monde Mıısıılman, 6 (Eylül-Aralık 1 9 0 8 ) , s.526.

243 EO. 3 7 1 / 5 6 0 / 3 7 9 3 0 , Konsolos G. V. Devey'den Sir Gerard Lovvther'a, Şam, 1 Ekim 1908'den nakleden, Hasan Kayalı, Aıahs and Young Tuvks1. TurkishArab Relations in tlıe Sccond Constitutional Period of the Ottoıııan Empire. 1908-1918, s.89. 244 EO. 61.8/3, Konsolos G. P Devey'den Sir Gerard Lovvther'a, Şaııı, 2 Ocak 1909'dan nakleden, Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Kolatioııs iıı the Sccond Constitutional Period of the Ottoman Eıııpire, 19081918. s.91.n.

doğru, İttihadcılara destek vermek amacıyla Şam'a gelmişti. 16 Ekim'de, şehrin en görkemli câmii olan Ümeyye Camii'nde verdiği vaazda, cemaatı Kurân'la bilim ve çağdaş uygarlığı bağdaştırmaya çağırdı. Her ne kadar bu propaganda dinleyenler tarafından iyi kârşılandıysa da, ertesi Cuma - 2 3 Ekim'de- Sultan Abdülhamid'in yakın çevresinden Şeyh Abu-1 Hûda'nın taraftan ve koyu bir monarşist olan Salih Sharif al-Tunusi, Rashid Rida'yı dinsizlikle suçlayarak cemaati Rida aleyhine kışkırttı. Rashid Rida galeyana gelen bağnaz halkın elinden canını zor kurtardı. Durumu haber alan İttihad ve .Terakki Cemiyeti'nin Şam Şubesi üyelerinden Şam Serkomiseri As'ad Bey, Şeyh Salih'i, kamu düzenini bozmakla suçlayarak, tutukladı. Bu, olayları büsbütün alevlendirdi. Binlerce kişiden oluşan bir gürûh As'ad Bey ve İttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine sloganlar atarak, Hapishane'ye yürüdü. Hapishane önünde gösteriye devam eden kalabalık, vaizin hemen serbest bırakılmasını istedi. As'ad Bey'in Şeylii serbest bırakmak için verdiği emre rağmen, göstericiler bununla yetinmedi ve Serkomiseri linç etmek üzere aramaya koyuldu. As'ad Bey, ancak gizlenerek canını kurtarabildi; sonunda askerler düzeni sağlayabildi. Olaylar Rashid Rida'nın şehirden ayrılması ve bu arada, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin konumunun zayıflaması ile sonuçlandı.245 Şam'da, İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin adayları -İstanbul'da 2 Eylül günü eski rejimin önde gelenleri tarafından kurulan Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti (Jam'iyat al-lkha'al-'Arabi al-'Uthmani] tarafından yapılan monarşist propaganda karşısında- başarılı olamadılar. Bu örgütün li-

2 4 5 EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 1 9 7 , Konsolos G. P. Devey'in 5 8 Numaralı Raporu, Sam, 27 Ekim 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "Tire İmpact of tlıe Young Tuvk Revolution on the Aıabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," ss.144145; ve "The Turkish Elections," The Times. 27 Kastın 1908, s.12.

deri ve eski Sadr-ı Âzam Cevad Paşa'nın uzak akrabası, olan Shafiq Mu'ayyad al-'Azm, Ittihadcı adaylara karşı yarıştı ve seçimi kazandı.246 Diğer Şam mebusları Şeyh Çuhadârzade Süleyman Efendi, 'Abd al-Rahtnan Bey Yusuf, Şeyh Moharnmad al-'Ajani Efendi gibi bağımsızlarla, sonradan Fırka-i Ahrar'a girecek olan Rushdi al-Sham'a Bey'di.'İttihada adaylardan hiçbiri başarılı olamamıştı.247 Şam'dan seçilen bütün mebuslar Ittihad ve Terakki Çemiyeti'nden hoşnut olmasalar da, propaganda yaparlarken, içlerinden yalnızca Shafiq Mu'ayyad al-'Azm kendini Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin düşmanı.olarak ilân etmişti,248 Ittihadcılar onun mebusluğunu düşürmek için Meclis-i Mebusan'da çaba harcadılar. Kendisini eski rejimle bağlantıları çok sıkı olduğu için suçlayan Hüseyin Cahid [Yalçın], Sultan Abdülhamicl'e hafiyelik yaptığını, ayrıca seçimlere hile karıştırdığını da iddia ediyordu. Bu konuda bir.de şikâyet dilekçesi vardı: Nedre [Nakle?] Mutran, 22 Kasım'da Hükûmet'e gönderdiği bir telgrafta, Shafiq Mu'ayyad al'Azm'm nüfuzunu kullanarak kendisinin seçimde aday olmasını engellediğini söylüyordu. Doğal olarak, bu iddianın somut bir belgesi olamazdı. İddialar arasında, bir cinayet olayına karışmış olduğu da vardı. Hüseyin Cahid [Yalçın] cinayete ait otopsi raporunun Meclis-i Tıbbiye-i Osmaniye'de bulunduğunu ve Shafiq Mu'ayyad al-'Azm hakkındaki

2 4 6 al-Muqattam,

25 Kasım 1908, ve al-Ahıam,

2 6 Kasıml908'deıı nakleden, Taj

al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s. 188. 2 4 7 Philip S. Khoııry, Urban Notables and Arab Nationalism, s.57; ve Feroz Abıııad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 19081918," s.280. Ayrıca bkz., FO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard lovvther'a, Şam, 2 4 Kasım 1908'den nakleden, Rashid İsmail Klıalidi, Britislı Policy Towards Syria and Palestine, 1906-1914, s.249. 2 4 8 Taj E. A. M. Hatran, Turkish-Syrian Relations in the Ottoman Constitutional Period, 1908-1914 (Londra Üniversitesi'ne Sunulan Doktora Tezi, 1969). s.57'dcıı nakleden, Philip S. Khoury. Urban Notables and Arab Nationalism, s.57.

kararın Sultan Abdülhamid'in bir iradesi ile iptal edilmiş olduğunu açıklıyordu.249 Bütün bu ağır suçlamalara rağmen, Meclis-i Mebusan'm 28 Aralık tarihindeki oturumunda Shafiq Mu'ayyad al-'Azm'm mebusluğu onaylandı.250 Arap vilâyetlerinin diğer seçim çevrelerinde olduğu gibi, Haleb'de de seçimi doğrudan eski rejim yanlılarının kazanma, olasılığı, İttihad ve Terakki Cemiyeti'ni endişelendirmekteydi. Bir önlem olarak, Haleb Valisi'ne ilettiği ricayla, seçime katılacak adaylardan eski rejim taraftarı monarşistlerin elenmesini istedi. Fakat, Vali Ahmed Reşid [Rey] mutlakiyetçi rejimi destekleyen biriydi ve Îttihadçıların talimatına uymamıştı.251 Dolayısıyla, Haleb için seçilen altı mebustan yalnızca biri -Ermeni cemaatinin adayı Artin Boşgezenyan- İttihad ve Terakki Cemiyeti taraftarıydı. Seçimi kazanan diğer beş aday -Emrizade Mehmed Bahaeddin Bey, Bereketoğlu Mehmed Rıfat Bey, Ali C.enani Bey, Cabrizade 'Abd al-Nafi Paşa ve Mesud Efendi- 'bağımsızdı.'252 Rıfat

249 Meclis-i Mebusan

Zabıt Ceridesi, Üçüncü İnikat, 9 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 2

Aralık 1908, ss.27-28; "The TUrklsh Pavliameıu," Tlıe Times, 2 4 Aralık 1908, s.3; "A la Chambre Ottoınaııe," The Levant Herald and Eastern Evpıess, 24 Aralık 1908, s.2; ve "The turkish Parliament," Tlıe Times, 2 5 Aralık 1 9 0 8 , s.5. Rıza Tevfik [Bölükbaşı], Meclis'te 28 Aralık'ra Shafiq Mu'ayyad al-'Azm'ı savunurken, aslında olayın ciddiyeti ortaya çıkıyordu: Karısı doğum yaparken ölmüştü. Bebeğin anneden öııce ıııi öldüğü yoksa sonra ıııı öldürüldüğü açık değildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi,

Altıncı İnikat, 15 Kânun-u Ev-

vel 1 3 2 4 / 2 8 Aralık 1908, s.73). 2 5 0 "The Tuıkish Parliament," Tlıe Times, 2 9 Aralık 1908, s,4; "A la Chaıııbre Ottomaııc," The Levant Herald and Easlcrn Evpıess, 2 9 Aralık 1 9 0 8 , s.2; Mebusan

Meclis-i

Zabıt Ceridesi, Altıncı İnikat, 15 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 8 Aralık

1 9 0 8 , s s . 7 2 - 7 4 ; ve Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the' Arabs: The Role of Arab Socicties in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s. 188. 251 Ahmed Reşid Rey, Gördüklerim,

Yaptıklarım,

1890-1922,

ss.104-105.

2 5 2 Eeroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 . " s.279; ve Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Maıt 1 9 0 9 ) , s.440, Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1 9 0 9 ) , ss.998-999, s . 1 0 2 6 , and Resimli Kitab, 4 . (Nisan-Eylül 1910), s.825.

Bey, Ötuzbir Mart Olayı'ndan sonra kapatılan Fırka-i Ahrar'm devamı olmak üzere 1909 yılı Kasım ayında kurulan Mutedil Hürriyetperverân Fırkası'na katılacaktı.253 'Abd alNafi Paşa ise Mutedil Hürriyetperverân Fırkası'mh kurucuları arasındaydı ve 1910 yılında İdare Heyeti üyeleri arasında yer alacalat. 254 'Abd al-Nafi Paşa, aynı zamanda,-mutlakiyetçi rejim döneminde Zabtiye Nazırlığı yapmış olan Şefik Paşa'nın amcası, Mesud Efendi de Şefik Paşa'nın yeğeniydi.255 Başra Sancağı, ne Îttihadcıların ne de yeni rejim taraftan Arapların, genel seçimlerde başarılı olmayı umdukları bir seçim çevresiydi. Seçimlerde aşırı tutucu adayların başarılı olmasından korkuluyordu,255 Basra'da Seyyid Talib ibn' Receb Bey'in, Îttihadcıların politikasına açıkça karşı çıkarak seçimi kazanması, bazı çevrelerce, Fırka-i Ahrar'ın başkentle ve ülkenin diğer seçim çevrelerinde de başarı şansının olabileceği gibi bir umut yarattı.257 Seyyid Talib ibn Receb Bey'in mazbatası üzerine Meclis-i Mebusan'da tartışma açıldı. Ittihadcılara yakınlığıyla tanınan Rashid Rida'nın ileri sürdüğüne göre, Seyyid Talib ibn Receb Bey mutlakiyetçi rejimi geri getirme amacıyla kendi gibi karşı-devrimcilerle bir komplo hazırlığı içerisindeydi. Seyyid Talib ibn Receb Bey'in faaliyetleri, en iyimser bakışla, kuşkulu olmasına rağmen, Araplar arasında nüfuzunun çok büyük olması do-

2 5 3 "News ltems," The Levanl'Heratcf and Eastern £xpress,.23 Şubat 1910, s . l . 2 5 4 Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasal

Partiler,

i: ikinci

Meşrutiyet

Dönemi,

s 208. 255 "Ncws ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 3 Aralık 1908, s.l. 2 5 6 "The Turkish Electioııs," The Times, 14 Aralık 1908, s.7. Aralık ayı başında İstanbul'a, ulaşan haberlere göre, Basra'da huzursuzluk ve karışıklık vardı ("Ein politischçr Mord in Konstantiııopel," Berliner

Tageblatt

und HancIels-

Zeitung, 3 Aralık 1908, s.4). 257 Hüseyin Cahid Yalçın, "Meşrutiyet Hatıraları, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri, 4 (25 Nisan-19 Ekim 1935), ss.181-182.

layısıyla mazbatası onaylandı.258 ikinci Basra mebusu, seçime bağımsız olarak katılan Zuhayrzade Ahmad Paşa idi.259 Bağdad'da da seçmenlerin aşırı tutucu adaylara oy vermesinden korkuluyordu.250 Seçimlere hazırlık olmak üzere, İttihad ve Terakki Cemiyeti, bölgeye iki temsilciyle partinin önemli isimlerinden Babanzade ismail Hakkı Bey'i göndermişti, Bağdad doğumlu İsmail Hakkı Bey'in şehirdeki nüfuzlu kişilerle iyi ilişkileri vardı. 10 Ekim'de aralarında Bağdadlı Musevilerin de olduğu büyük bir grup, kendisiyle diğer partili temsilcilere gösterişli bir karşılama töreni hazırlamıştı. Îttihadçıların seçim propagandası Arap eşraftan birçok kimsenin birleşmelerine neden oldu. Monarşist geçmişlerinden ve Sultan Abdülhamid'e yakınlıklarından dolayı, Devrim'in hemen ertesinde, görevlerinden azledilen Nakib ül-Eşraf Seyyid 'Abd al-Rahman ve 'Isa al-Jamil Bağdad'ta muhalifleri örgütlemişti. Babanzade İsmail Hakkı Bey şehre gelince, bu muhalifler. Vilâyet Konağı önünde bir karşı-gösteri düzenleyerek, yeni rejimle vatandaşlara tanınan özgürlüklerin kısıtlanmasını, Vilâyet'teki yüksek rütbeli memurların azlini ve bazı Îttihadçıların tutuklanmasını istediler. 14 Ekim sabahı, Vali'nin birkaç Ittihadcıyı gözaltına almasından cesaretlenen muhalifler, Ittihadcı adaylara destek veren Musevilere saldırmaya başladı. Gelişen olaylar sırasında, yerel kolluk kuvvetleri gürûhun Musevilere ait işyerlerini talan ederek yakıp-yıkmasına seyirci kaldı.261

2 5 8 Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkislı-Arab Relations in the Second Constitutional Period of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.98. 2 5 9 Feroz Ahmad ye Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.282. . 2 6 0 "The Turkish Elections," The Times, 1 4 Aralık 1908, s. 7. 2 6 1 Revue du nümde-musulman, 7 ( 1 9 0 9 ) , s.316; ve E 0 . 1 9 5 / 2 2 7 5 / 3 4 0 , Ramsay'ın 9 4 3 - 1 0 5 Numaralı Raporu, Bağdad, 19 Ekim 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The Impact of the Young Tuık Revolution on the Arabic-speakitıg Provinces of the Ottoman Empire," ss. 140-142.

Bağdad'da Kasım ayı ortalarına gelindiğinde erkek nüfusun toplamı hâlâ kesinlik kazanmamıştı; fakat, yapılan tahminlere göre buradan üç mebus seçilecekti. 262 Bütün zorluklara ve engellemelere rağmen, Ittihad ve Terakki Cemiyeti seçimlerde başarılı oldu: Kürd kökenli Babanzade. İsmail Hakkı Bey ve Musevi bir işadamı olan Sasun Eski Efendi Cemiyet adayları olarak mebus seçildiler.263 Babanzade İsmail Hakkı Bey, Mekteb-i Mülkiye'de son sınıf öğrencisiyken, Sultan Abdülhamid aleyhtarı gösterilere katıldığı için birkaç arkadaşıyla beraber okuldan kovulmuş, sonra Hukuk Mektebi'ni bitirerek İkdam gazetesinde çalışmaya başlamıştı:264 Bağdad'dan seçilen üçüncü mebus Hacı Ali Efendi bağımsız olarak girdiği Meclis-i Mebusan'da Hürriyet ve İtilâf Fırkası'nın 'belli-başlı üyeleri arasında yer alacaktı.265 Musul, Iraklıların Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne gösterdikleri nefretin çarpıcı bir örneği idi. Musul mebuslarının hepsinin aşırı tutucu ve karşı-devrimci olacağı kuvvetle tahmin edilmekteydi.266 Ittihad ve Terakki Cemiyeti temsilcileri propaganda gezilerinin bir durağı olarak Ekim ayı ortalarında Musul'a geldiler. Fakat, şehirde bulunmaları Ittihadcı aleyhtarı faaliyetleri körükledi ve ulema ile diğer dinci kesimin açık muhalefetiyle, halkın dinî duyguları kışkırtılmış oldu.267 Halkın Musevi ve Hıristiyan aleyhtarı duyguları, kı2 6 2 "tııtihabat," tkdam, 3 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasım 1908, s.3. 2 6 3 Feroz Ahmacl ve Dankwart A. Rustow, "ikinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.283. Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.992, Resim/i Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.25. 2 6 4 İbrahim Alaettin Gövsa, Turk Meşhurları

Ansiklopedisi,

ss. 5 7 - 5 8 ; vc "Baban-

zade ismail Hakkı," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 2, s.1162. 2 6 5 Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de Siyasal Partiler; 1.' İkinci. Meşrutiyet Dönemi, s.282. 266' "The Turkish Elections," Tlıe Times, 14 Aralık 1908, s.7. 267 F.O. 1 9 5 / 2 2 7 5 / 3 3 3 , Wilkie Young'ın Musul Günlüğü, 1 4 Ekim 1908, ve EO., 347

sa sürede, İttihad ve Terakki Cemiyeti temsilcilerinin hiçbir başarı elde edemeden şehirden ayrılmasına neden oldu. 268 Musul Valisi de İttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine çalışarak, şehirdeki Cemiyet şubesini kapattı.269 Bu ters koşullar altında, Îttihadçılar hiçbir varlık gösteremedi ve bağımsız listeden aday olan Mohammad Ali Fazıl Efendi'yle Davud Yusfânî seçimi kazandılar.270 Davud Yusfânî 1909. yılı Kasım ayında kurulan Mutedil Hürriyetperverân Fırkasinı destekleyen monarşist Tanzimat gazetesinin sorumlu müdürlüğünü yapacak, Hürriyet ve İtilâf Fırkaşı'nm Meclis-i Mebusan'daki ilk İdare Heyeti içinde bulunacaktı.271 Bingazi'de de yeni rejime karşı kuvvetli bir hoşnutsuzluk vardı. Halk, Müslümanlarla Hıristiyanlar arasında hukukî ve siyasal eşitlik fikrine özellikle tepki göstermekteydi. 272 Trablus Garb'daki halk da Ittihadcı destekli Hükûmet'in uygulamaya koyduğu reformları -özellikle de, resmî dilin Türkçe olması, kararım- itici bulmaktaydı.273 Mutlakiyetçi

1 9 5 / 2 2 7 5 / 3 6 3 , Wilkie Yoüııg'm Güıılügü, 20 Ekim 1908'deıı nakleden, Elie Kedouric, "The impaet of the Young Turk Revolution on the Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," s. 142. 26S " E x « a c t (rom Annual Repoıt for Turkey for the Year 1908," Sir Gerard l.owther'ın 105 Numaralı Raporuna Ek, 17 Şubat 1 9 0 9 , G. P. Gooch ve V). Temperley (Der ), British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: Tlıe Near East, s.302 içinde. 269 "Bahaeddin Şakir Bey in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki: 12," Milliyet, 22 Kasım 1 9 3 4 , s.3. 2 7 0 Eeröz Ahmad ve Daııkvvaıt A. Rustovv, "ikinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.284. 271 Tarık Zafer tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, fer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, }: İkinci Meşrutiyet

s.280: ve Tarık ZaDonemi, s.264.

2 7 2 EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Alvarez'in 61 Numaralı Raporu, Trablus Gaıb, 3 0 Eylül 1908. ve F.O. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Konsolos Raphael A. Foııtana'nııı 17 Numaralı Raporu, Bingazi, 7 Eylül 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "Tlıe lıııpact of the Young Turk Revolution on tlıe Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," ss.145-146. 2 7 3 N. Slousch, "EEnseignement de la langue turque â Tripoli," s.153.

348

rejim zamanında nüfuz sahibi olan Arap eşraf, Kanun-u Esasi'nin kalıcılığından şüphe ediyor, geriye dönüşün her an için olabileceğini düşünüyor ve halkın, bu özgürlük orunumda. eskisi gibi itaatkâr olmamalarından yakınıyordu. 274 , Ittihad ve Terakki Cemiyeti her ne kadar Bingazi'cle bir şube açmışsa da, yerel halkı davasına kazanmakta güçlük çekiyordu. Bu nedenle, üyelerden çoğu, sancakta çalışan ve Devrim'i halka sevdirmek için yeni rejimi yücelten gösteriler düzenleyerek genel seçimlerde Cemiyet için oy toplamaya çalışan, memurlardan oluşmaktaydı.275 Fakat, Îttihadcıların propaganda çabalan sonuç vermediği gibi, Ekim ayında şehri ziyarete gelen Ittihad ve Terakki Cemiyeti yetkilisi gerici bir tepkiyle karşılaştı. Yetkilinin düzenlediği propaganda toplantısında, dinleyiciler yalnızca Allah'a, Peygamber'e ve onun temsilcisi Halife Sultan Abdülhamid'e biad edeceklerini söylemişlerdi. Düzenlenen toplantının başardığı bir şey varsa, o da Îttihadcıların ılımlı taraftarlarını tamami'yle Cemiyet'ten soğutmaktı. Böylece, meydan Trablus. Garb'ta baskın güç olan Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cc-

2 7 4 EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Alvarez'in 61 Numaralı Raporu, Trablus Garb, 30 Eylül 1908, ve EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Konsolos Raphaci A. Fontana'nm 17 Numaralı Raporu, Bingazi, 7 Eylül 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lmpact ol the Young Turk Revolution oıı tlıe Arabic-spcaking Provinces of the Ottomaıı Eıııpire," ss.145-146. Ayrıca bkz., N. Slousch, "Le nouvcau reginıe tuıt et Tripoli," sş.52-57. 275 1:0. .371/760/325, Konsolos Raphaci A. Foııtana'dan Sir Echvard Grey'c. Biııgazi, 21 Aralık 1908'den nakleden. Hasan Kayalı, Arabs,and Youııg Turks: l'urkish-Arab Relations in the Second Constitutional Period of tlıe Ottonıaıı Eıııpire, 1.908-1.918, s.87. Bingazi'deki şubede bölgenin Arap cemaatinden h'içbir kimscniiı olmaması dikkat çckiciydi. Bingazi'ye geleıı Ittihad ve Terakki Cemiyeti yetkilisi bu durumu düzeltmek için şubeye birkaç Arap temsilcinin alınmasını tavsiye etmişti (FO. 371/760/325, Konsolos Raplıael A. Foıılana'daıı Sir fidvvard Grey'c, Bingazi, 21 Aralık 1908'den nakleden. Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in the Second Constitutional Period öf the Ottoman Eıııpire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , ss.91-92).

miyeti'ne kaldı.276 Bingazide'ki genel seçimi Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti kurucularından Yusuf Shatwan kazandı. 277 Bingazi'de seçimi kazanan öbür aday /-Ömer Mansur Paşa- da aşırı tutucu bir monarşistti. 278 ittihad ve Terakki Cemiyeti, Shafiq Mu'ayyad al-'Azm'm Şam mebusluğu gibi, Shatwan ve Ömer Mansur Paşa'nın mebusluklarını da iptal etmek için Meclis-i Mebusan'da teşebbüse geçti. Shatwan'm mutlakiyetçi rejimle bağları olduğu ve seçimlere hile karıştırdığı iddia ediliyordu. Shatwan Meclis'te Sultan Abdülhamid'in hafiyesi olmakla suçlandı. İkinci derece seçmenleri ve seçim görevlilerini tehdit ederek seçimi kazandığı sabit görüldüğünden, 23 Aralık'taki oturumda mebusluğu düşürüldü ve Bingazi'de seçimlerin yenileneceği duyuruldu.279 Yenilenen seçimlerde yine Shatwan kazanacak ve Meclis'teki sandalyesini koruyacaktı. 280 Ömer Mansur Paşa'nın mebusluğu ise, Meclis tartışmalarından sonra kabul edildi.281 2 7 6 EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Alvaıez'in63 vc 6 5 Numaralı Raporları, Trablus Garb, 9 ve 17 Ekim 1908, ve F.O. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Konsolos Raphael A. Fontana'ııın 2 5 Numaralı Raporu, Bingazi, 21 Aralık 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lınpacı of the Young Turk Revolution on tlıe Arabic-speaking Provinces of tlıe Otıoman Empire," s.146. 2 7 7 Taj al-Sir Ahmad Harran, "Tlıe Youııg Turks and the Arabs: Tlıe Role of Arab Societies in the Turkislı-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.188. 2 7 8 Feroz Ahmad ve Daııkwart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.284. 2 7 9 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Dördüncü İnikat, 10 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1 9 0 8 , ss.34-38; "A la Clıaıııbre Ottomane," The Levant Herald and Eastern ibcpress, 2 4 Aralık 1908, s.2; "The Turkish Parliament," The Times, 2 4 Aralık 1908, s.3; ve Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in tlıe Secoııd Constitutional Period of the Ottoman Enıpiıc, 19081918, s 98. 2 8 0 Yeni Tasvir-i Efkar.; 3 0 Haziran 1 3 2 5 / 1 3 Temimiz 1909'dan nakleden, Hasan Kayalı. Arabs and Youııg Turks: Tıııkish-Arab Relations in tlıe Second Constitutional Period of tlıe Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.98. 281 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Dördüncü İnikat, 10 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1908, s..34; ve "A la Clıaıııbre Ottomane," The. Levanı Herald cıııd Eusteı-n Ejcpress, 2 4 Aralık 1908, s.2.

Tüm karşı-propagandalara ve İmparatorluğun geri kalmış bölgeleriyle sınır vilâyetlerindeki direnişe rağmen, Ittihad ve Terakki Cemiyeti birçok seçim çevresinde başarılı olmuştu. Meclis-i Mebusan'da çoğunluğu sağlayacağı beklenmekteydi. Türklerin yaklaşık yüzde altmışının desteğini kazanırken, Kürdler, Arnavutlar ve Araplardan da bir miktar oy almışlardı. Musevi mebusların tamamına yakını Ittihad ve Terakki Cemiyeti taraftan yakınıydı. Ermeni mebusların bir bölümü de Îttihadcıların safındaydı.282 Yalnız, îttihadcıların Meclis'te çoğunluğu elde etmesi mutlak anlamda ve her zaman güvenilebilir bir çoğunluk değildi - daha doğrusu, olması mümkün değildi. Meclis-i Mebusan'ın büyük törenlerle açıldığı 17 Aralık günkü The Times gazetesinin yaptığı yoruma göre, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin taşradaki şubelerinin üye yapısı ve bu şubelerin Selanik'teki Merkez-i Umumî'nin politikasından farklı olarak yaptıkları bazı işlerle, Ittihadcı basındaki bir takım görüş ayrılıkları açıkça gösteriyordu ki, partinin genel felsefe ve politikası üzerindeki değişik bakış açıları Meclis'teki Ittihad ve Terakki üyesi mebuslarla Ittihadcı-yanlısı mebuslar arasında birliğin sağlanmasını güçleştirecekti. Daha Meclis-i Mebusan açılmadan anlaşılmıştı ki, Ittihadcı 'blok,' er veya geç, Devrim'e ve anayasal düzene bağlılık derecelerine göre, iki ya da üç muhalif gruba bölünecekti.283 Seçim sonuçlarına güvenmenin sağlıksız olduğu, Meclis çalışmaya başlayınca anlaşıldı. Birçok seçim çevresinde, değişik nedenlerle Ittihad ve Terakki Cemiyeti adına adaylıklarım koyup seçimi kazanan mebusların îttihadcıların prensiplerini bütünüyle benimsedikleri söylenemezdi. Gerçekten de, siyasal gözlemcilerin tahminleri doğrultusunda,

282 "The Turkish Chaınber of Deputies," The Times, 17 Aralık 1908, s. 12. 283 "The Turkish Chaınber of Deputies," The Times, 17 Aralık 1908, s.12.

Meclis'e İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin desteğiyle girmiş -ve bu yüzden, yüzeysel çözümleme yapan tarihçilerin gerçekten 'Ittihadcı' sandığı- birçok mebus ilk fırsatta Fırka-i Ahrar, Mutedil HürriyetperveTân Fırkası, Ahali Fırkası ve Hürriyet ve İtilâf Fırkası, gibi Devrim'e ve Cemiyet'e muhalif gruplar oluşturacak ve yeni kurulan liberal demokratik rejim için ciddi tehlike yaratacaktı. Bu mebuslardan görünürde İttihad ve Terakki Cemiyeti içinde kalanlar da önemli oylamalarda monarşist muhalefetle ortak olacak ve Cemiyet liderlerini zor durumda bırakacaklardı. Hatta, Cemiyet'in güçlükle 'koalisyon' kabinelerine sokmayı başardığı bazı Ittihadcı Nazırları düşürmek için ellerinden geleni yapacaklardı. Geleneksel tarihçiliğe bağlı araştırmacıların olguları çarpıtarak, ilk Meclis-i Mebusaıı'daki güç dengesini, şimdiye kadar yapageldikleri gibi yanlış göstermeleri, ancak seçim sonuçları ve görünürdeki Ittihadcı mebusların Meclis içindeki oy verme davranışları dikkatle incelenerek ortaya çıkarılabilir. Her ne kadar 1908 Meclis-i Mebusaninm toplam mebus sayısını hâlâ kesin olarak tespit edememiş olsak da, en güvenilir olgular bize ikiyüzseksenbir rakamını vermektedir. Bu sayının partilere göre bölünmesi durumunda, İttihad ve Terakki Cemiyeti liderlik kadrosunun kritik oylamalarda kesinlikle güvenebileceği mebus sayısı yalnızca ellidört civarındaydı.284 Bu sayının Meclis salt çoğunluğunun çok altında olduğu gözönüne alınırsa, "İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Meclis-i Mebusan'da ezici bir çoğunluğu olduğu" gibi dayanaktan yoksun 'bilimsel' iddiaları rahatlıkla reddedebiliriz. Bazı oylamalarda güç dengesini Îttihadçılar lehine 284 Yabancı siyasal gözlemcilerin iyimser tahminine göre Meclis açıldığı gün inançlı Îttihadçıların sayısı seksen dolayındaydı ("Das Wahlergebnis," ner Tageblatt und Iiandels-Zeitııng, 17 Aralık 1908, Sabah Baskısı, s.2).

Berli-

çeviren ve sayısı yaklaşık yüzkırkyediyi bulan 'bağımsız' mebuslar Meclis'teki en büyük grubu oluşturmaktaydı. Ittihadcı liderler, 1908 Meclisi'ııin dört yıllık ömrü boyunca, bu 'bağımsız' grubun oylarına dayanacaktı. Ittihad ve Terakki Cemiyeti destekli kabinelere verilen güvenoyunun ve îttihadcıların hazırladıkları yasa tasarılarının kabulünün en fazla ikiyüz oyla gerçekleştiği hatırlanırsa, 'bağımsızların' büyük bir kısmının, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile birlikte hareket ettiği görülür. Fakat bu mebusların desteği koşulsuz değildi ve bu yüzden, Ittihad ve Terakki Cemiyeti 'bağımsız' mebusların bazı isteklerine boyun eğmek zorundaydı. Monarşist muhalefet Meclis'te Ittihadcılar kadar iyi örgütlenmiş değildi. 1908 ile 1912 yılları arasında kurulan ve amaçları, azınlıkların Türkiye'den ayrılarak bağımsızlıklarını sağlamayı hedef edinen monarşist partilerin çoğu, kayıtlı üye olarak, otuzbeş-kırk mebustan fazlasını biraraya getiremiyordu. Fakat, aşırı tutucu ya da monarşist eğilimli diğer mebusların toplamı yetmişdördü bulmaktaydı. Bu da,' inançlı monarşistlerin Meclis'teki sayısının inançlı Ittihadcıl ardan fazla olduğunu göstermekteydi. Siyasal yelpazede Ittihad ve Terakki grubu, 'bağımsız' ve monarşist grup olarak üçe bölebileceğimiz mebusların etnik kökenlerine ve dinî maçlarına göre yapılan bir ayrım, genel seçimlerdeki bölünmeleri daha da açık bir şekilde gözler önüne sermektedir. Türkler yüzelliüçe yakın mebusla çoğunluktaydı. Bunların kırküçü inançlı Ittihadcı, seksenüçü 'bağımsız,' yirmiyedisi de monarşistti. Meclis-i Mebusan'daki inançlı Itttihadcıların toplam sayısının ellidört olduğu hatırlanırsa, Türklerin Ittihadcı mebusların neredeyse tamamını oluşturduğu anlaşılacaktır. Geriye kalan birkaç Ittihadcı mebus, Musevi ve Ermeni idi ve sonuna kadar Ittihadcılarla birlikte mücadele edeceklerdi.

Kendi aralarında hiçbir şekilde türdeş sayılamayacak Araplar, Meclis'te elliüç mebusla temsil ediliyordu. Toplumsal, ekonomik ve idarî yapıları ele alındığında, ticarî açıdan oldukça gelişmiş Suriye ve Lübnan gibi bölgelerdeki Araplarla, Yemen ve Libya gibi azgelişmiş yörelerdeki Arapların hemen hemen hiçbir ortak paydasının olmadığı kolayca anlaşılır. Fakat, siyasal gözlemcilere göre, eğer Ittihadcı Türkler, Arap vilâyetlerindeki resmî dairelerde Arapçanm kullanılmasına karşı çıkacak kadar düşüncesiz davranırlarsa, Arap mebusların kolaylıkla karşı-devrimci safa geçeceklerinden ya da Türk aleyhtarlığı temelinde diğer azınlıklarla birlikte hareket edeceklerinden hiç kimsenin kuşkusu yoktu. 285 3 Aralık'ta istanbul'a toplu olarak gelen Arap mebusların, Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti tarafından düzenlenen görkemli bir törenle karşılanışı Arapların birlikte hareket etme isteklerine bir kanıttı. 286 Bu elliüç Arap mebustan yalnızca biri Ittihadcıydı. Yirmüki Arap mebus, dört yıl boyunca Meclis'te, değişik monarşist partilerin örgütlenişinde faal rol oynayacaktı. Otuz 'bağımsız' Arap mebusunun liberal demokratik rejimi her zaman desteklediği söylenemeyeceğine göre, îttihadçılar 'bağımsız' Arap mebusların tümüne güvenemiyorlardı. Arnavutlar, yeni rejime sadakatleri iki görüş arasında bölünmüş bir başka Müslüman etnik azınlıktı. Toplam yirmiyedi Arnavut mebustan yalnızca ikisi inançlı Ittihadcıydı. On mebus 'bağımsız' grupta yer alırken, onbeş monarşist Arnavut mebustan çoğu kurulan çeşitli muhalefet partilerinin liderlik kadrolarını oluşturmaktaydı.

2 8 5 "Zur Eröffnunğ des türkischen Parlaments," Berliner Tageblatt und HandelsZeitung, 17 Aralık 1 9 0 8 , Sabah Baskısı, ss.1-2; ve "The Turkish Clıamber of Deputies," The Times, 17 Aralık 1 9 0 8 , s.12. 2 8 6 "İntihabat—Mebusan: Arab Mebusları Alayı," tkdam, 21 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 4 Aralık 1908, s.3.

Hıristiyan mebusların sayısı kırkı geçmiyordu. Aralarındaki bazı Ermeni mebuslar ilerici bir program etrafında toplanmışlardı ve birçok konuda Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyeleriyle aynı doğrultuda oy kullanmaları beklenmekteydi. Rum mebuslar ise, suçun büyüğü kendilerinde olmasına rağmen, seçim sonuçlarından memnun değildi. Kısa süren bir heyecan döneminden hemen sonra, Rum cemaati Devrim'i, öteki Hıristiyan cemaatlerden daha fazla şüpheyle karşılar olmuştu. Bunun sonucu olarak da, seçimden, Devrim'i destekleyen diğer Hıristiyanlardan -örneğin, Ermenilerden- daha az kazançlı çıkmışlardı. Temelde tutucu olan ve aleyhlerine sonuçlanan seçimlerden Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni sorumlu tutan Rum cemaatinin, doğal olarak, Meclis'te Ittihadcıları desteklemesi beklenemezdi. Toplam yirmiiki mebusları vardı. Meclis-i Mebusan açıldığında hâlâ ortak bir program hazırlamamışlardı; ancak, siyasal konulardaki tutumlarının liberal olmayacağı, Rum cemaatinin ayrıcalıklı konumunu ilgilendiren dinî konularda ise tutucu ya da karşı-devrimci bir tutum içine gireceklerinden hiç şüphe yoktu. 287 Meclis-i Mebusan'm açıldığı günün ertesi, Berliner

Tageblatt

gazetesinde çıkan bir habere göre, Rum

mebuslar Ittihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine Prens Sabahaddin'in partisiyle ortaklaşa hareket edeceklerini açıklamışlardı. 288 Meclis'te partilerin üye dağılımına göre yapılan bir hesapta, Türklerin Ittihadcı grubun büyük çoğunluğunu oluşturduğu gözleniyordu. Îttihadcıların yanında olan etnik ve dinî azınlıklar yalnızca Museviler ve Ermenilerdi. Buna karşılık, monarşist 'blok' çoğunlukla Türk olmayanlardan meydana gelmekteydi. Toplam yetmişdört monarşist mebustan 2 8 7 "The Turkish Clıamber of Deputies," Tlıe Times, 17 Aralık 1908, s.12. 2 8 8 "Zur Eröffnung des tûrkischen Parlaments: Die Jungtürken," Berliner latt und Handels-Zeitung, 18 Aralık 1908, Akşam Baskısı, s.2.

Tageb-

ancak yirmiyedisi Türk'tü. Monarşist grubun desteği yirmiiki mebusla Araplar ve onbeş mebusla Arnavutlardan gelmekteydi. Rum mebuslar görünürde 'bağımsız' olmalarına rağmen, Meclis'te her zaman monarşistlerle birlikte hareket edecek ve onlarla birlikte oy vereceklerdi.

^

EK 1

1 9 0 8 Genel Seçimleri

Seçim sonuçlan Makedoııya'daki vilâyetlerden başlanarak verilmiştir. Her vilâyetin çıkardığı toplam mebus sayısı o vilâyetin isminin yanında parantez içinde belirtilmiştir. Vilâyetler-

deki idari , bölgeler ve çıkardıkları mebus sayılan yine aynca verilmiştir. Mebusların isimleri mümkün olduğu kadar kendi dillerindeki yazımlara uygun şekilde verilmeye çalışılmış, . hangi etnik kökenden olduklan ve Meclis-i Mebusan'da hangi siyasal partiye bağlı oldukları ya da hangi parti yönünde çalışmalar yaparak, hangi parti doğrultusunda oy kullandıkları belirtilmiştir. Eğer siyasal tercihlerinde değişiklik olmuş ve sonradan parti değiştirmişlerse, bu da parantez içinde kaydedilmiştir. ^Bu ek büyük ölçüde Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustow'un ortaklaşa yapmış oldukları "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1918" araştırması örnek alıııarak hazırlanmışsa da, içerdiği bilgiler farklılıklar göstermektedir. Anılan kaynaktan aynlan yerlerde, farklılıklar sağlam temellere oturtularak olabildiğince eksiksiz ve doğru bilgiye ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu amaçla The Levant Herald and Edstern Express ve İkdam gazeteleriyle, The Orient ve Resimli Kitah dergileri taranmış, ayrıca Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Salname-i Servet-i Fünun, 1326 ve Salname-i Umumi, 1328 kul-

lanılmıştır. Bu kaynaklardan derlenen liste ayrıca İhsan Ezherci'nin Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1920-1992 Meclis-i Mebusan'ı, 1877-1920

ve Osmanlı

kitabındaki isimlerle de karşı-

laştınlmıştır. Bütün çabalara rağmen, bazı durumlarda birtakım merkezlerde çıkarılan toplam mebus sayısı ve mebusların isimleri ne yazık ki tam olarak tespit edilememişti!*) Vilâyetler ve bunlara bağlı sancaklar ile bağımsız sancaklar Memalik-i Mahruse-i Şahaneye

Mahsus Mükemmel ve Mufassal

Atlas ile Sâlnâme-i Devlet-i Âliye4 Osmaniye, 1326'dan faydalanılarak sıralanmıştır. Bazı isimlerin yanında bulunan işaretlerin anlamı şudur: Ölüm nedeniyle sandalyenin boşalması (§) istifa nedeniyle sandalyenin boşalması (*) Seçim mazbatasının Meclis'te reddedilmesi ( ) Sandalyenin ara seçimle doldurulması En sağ sütunda 'Bağımsız' ya da 'Monarşisi' olarak nitelenen mebuslar dışında, İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne üye olanlar ya da Cemiyet adayı olarak seçilenler (İTC); Fırka-i Ahrar üyesi olanlar (FA); Osmanlı Demokrat Fırkası üyesi olanlar (ODF); Mutedil Hürriyetperveran Fırkası üyesi olanlar (MHF); Ahali Fırkası üyesi olanlar (AF); Osmanlı Sosyalist^ Fırkası üyesi olanlar (OSF); ve Hürriyet ve İtilâf Fırkası"üyesi olanlar (HİF) kısaltmalanyla belirtilmiştir.

Kosova [Üsküb] Vilâyeti (17) Ü s k ü b (4)

Alexandre Paritz Mehmed Necib Draga Theodore Pavloff Hoca Said Efendi

Sırb Arnavut Bulgar Arnavut

Bağımsız 2 (İTC) 3' HİF~ FA4

İpek (4) Bedri Bey ,

Arnavut

Bağımsız5

1

"Les elections en province," Tlıe tevünl Herald and Eastern E)tpress, 25 Kasını 1908, s.2; "lntihabat-Mebusaıı," İkdam, 28 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 1 Aralık 1908, s.3; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), 5.840; "Meclis-i Mebusaıi Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325., s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 11910], s.94.

2

Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; "l.es election en province," The Levant Herald and Eastern Express, 2 5 Kasmı 1 9 0 8 , . s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94. Mekteb-i Mülkiye'den 1893'te mezun oldu (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 3, s s . 5 1 2 - 5 1 4 ) . Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nden istifa ettiği haberleri çıktı ("Ne\vs ltems," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 11 Nisan 1910, s.l). Necib Draga bu iddiaları yalanladı ("News ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 1.3 Nisan 19.10, s . l ) . '

3

Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri• Tarihi, 17, s.9602; "Les elcctiöıı en province," The Levant Herald and Eastern Express, 25 Kasım 1.908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.988; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s.37; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s:94. Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mn önde gelen üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333).

4

"Les election en province," The Levant Herald and Eastern Express, 25 Kasını 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325. s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.94. Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mn önde gelen üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333).

5

Meclis-i Maliye eski üyelerinden ("Intilıabat-Mebusan," İkdam, 2 8 Teşrin-i Sani 1324/11 Aralık 1908, s.3). Mazbatası 1 Kânun-u Sanı 1 3 2 4 / 1 4 Ocak 1909

Ahmed Hamdi Efendi Ali Haydar Bey Hafız ibrahim Efendi

Arnavut Arnavut Arnavut

HİF6 Bağımsız7 İTCBağımsız ;

Arnavut

FA HİF9

Seniçe [Yeni Pazar/Novi Bazar] (1) Hasan Muhiddin Bey I

Priştine (4)

günlü oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 1, Onikinci inikat, s. 199). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

s,9606; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Mücadeleleri

17,

Tarihi,

s.38;

Fünun, 1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.37; "Mcclis-i Me-

busan," Salname-i Umumi, 1328 11910], s.94; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül ! 9 0 9 ) , s.990. 6

Ceıual Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet

Mücadeleleri

i Mebusan Azası," Salname-i Salname-i

Umumi,

1328

Servet-i

17, s . 9 6 0 2 ;

Tarihi,

"Meclis-i Mebusan Azası," Salııaıne-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-

Fünun, 1326, s.37; "Meclis-i Mebusan,"

[19101, s.94; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart

1910), s.37. Hürriyet ve İtilâf Fırkaşı'nm ilk Meclis-iTdare üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315). 7

Cemal Kutay, Tftrliiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9609; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.849; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salnaıne-i

Umumi,

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.94. 8

Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9603; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.822; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusatı Azası," Salname-i Fûmtn, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

1.328 [ 1 9 1 0 ] ,

Umumi,

s.94. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin 1 9 0 8 Kongresinde seçilen Merkez-i Umumi üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de 1859-1952, 9

Siyasi

Partiler,

s.199).

Draç Sancağı Müdde-i Umumi Muavini ("tntihab Gürültüleri," tkdam, Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

İstiklâl

9 ve

17, s . 9 6 0 3 ; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül

1 9 0 9 ) , s . 1 0 9 9 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-

Servet-i

Fünun,

1326,

s.38;

Umumi, 1328 [19101, s.94. 1 9 1 2 Ocağın-

da Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet ve itilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de s.325tı),

Siyasi

Partiler,

1859-1952,

Hasan Fuad Paşa Mustafa Hamdi Efendir Voiçetrinii Hasan Bey Sava Stoyanovich Şaban Paşa*

Arnavut Arnavut Arnavut Sırb Arnavut

FAHİF 10 . 11 İTC•11 ;12 FA MHF HİF12 3 FA' Bağımsız "EL",. 14

Arnavut

Bağımsız

Prezrin [Prizren] (3) Mehmed Emin Efendi§

10 Cemal Kutay, Türkiye simli Kitab,

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tariki,

17, s.9602; Re-

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.428; Resimli Kil ab, 2

1 9 0 9 ) , s.994, "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

(Nisan-Eylül

Tünün,

1324-1325,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Scrvet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (19101, s . 9 4 . 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.325ıı) ;

11 Pıiştine Müftüsü (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.266). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

vc

Tarihi, 17, s.9605.

Hürriyet Mücadeleleri 12 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ;

"Ncvvs ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 2 8 Aralık 1908, s . l ; Re- . simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.993; "Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325, Fünıın, 1326, s.38;

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

Salname-i Servet-i (1910),

s.94. 1909 Kasımında Mutedil Hürriyetperverân Fırkası kurucuları arasında yer aldı (Tarık Zaler Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s.277). Hürriyet ve İtilâf Fırkası kurucusu oklu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s . 3 1 5 ) . 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması içiıı Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tank Zafer Tiınaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.325n). 13 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Ke-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1098; "Meciıs-i Mebusan Azası,"

Salnanıe-

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

i Servet-i Fünun, 1324-1325,

Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1.328 |1910|,

s.94. 1 4 "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94; "Meclis-i Mebusan

Azası," Salname-i Servet-i Fünıın, 1324-1325, sı," Salname-i

Servet-i

s.39; ve "Meclis-i Mebusan Aza-

Fünmı, 1326, s.38 İstifa eden Hacı Mustafa F.fcndi'niıı

yerine seçildi. 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet vc İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Pyrtiieı; 1859-1952, s.325n). 15 Prezrin Miiftüsii ("Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Servel-i Fıınuıı, 1.5241325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fıinuıı, 1326, s.38, \

Arnavut Bağımsız16 Arnavut FA HİF17 ? ? 18 '

Süleyman Şeref Efendi Prezlinli Yahya Bey Vehbi Efendi*

Taşlıca (1) Ali Vasfi Bey

FA HİF' 9

Arnavut * * *

işkodra Vilâyeti (3) işkodra [Scutari] (2) Murtaza Bey

"HİF" 2 0

Arnavut

Feroz Ahmad ve Daııkwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1918," s.265); ve Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603). İstila etti ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.38). 16 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.993; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Fünun,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

1326, s.38; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

1328

Servet-i [1910],

s.94. 17 Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.993; "Meclis-i Mebusan Azası," mc-i Servet-i Fünun, 1324-1325, vetri Fünun, 1326,

Salna-

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Ser-

s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebüsan," Salname-i

Umumi,

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.94. 1912 Ocağında Meclis-i Mebusan'm dağılması içiıı Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Par-

tiler, 1859-1952, s.325ıı). 18 İstifa eden Melımcd Emin Efendi'nin yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Aza sı," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.38). 19 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

"Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i i Mebusan Azası," Salname-i san," Salname-i

Umumi,

Servet-i

Mücadeleleri

Tarihi,

Servet-i Fünun, 1324-1325,

17, s . 9 6 0 3 ; s.39; "Meclis-

Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebu-

1328 11910], s.94. 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebu-

saıı'm dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952, s.325n).

2 0 Ceıual Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; "Mec-

lis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.39; "Mcclis-i Mc-

Arnavut Bağımsız' 22 Arnavut "HİF" 22

Şakir Bey* Rıza Bey*

Drac [Durazzo] (1) Arnavut

Esad Paşa Toptani *

*

,23

İTC Bağımsız"

*

Yanya Vilâyeti (7) Yanya [Janina] (2)

busaıı Azası," Salname-i

Seıvet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Sal-

name-i Umumi, 1328 [1910], s.90. 1912 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması içtıı Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, 21 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

s.325n).

ve Hürriyet

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i ("News ltems," The Levant

Herald

Mücadeleleri

Servet-i• Fünun, Servet-i

Fiinun,

17, s . 9 6 0 3 ;

Tarihi,

s . 3 9 ; ve

1324-1325,

s . 3 8 . Öldü

1326,

and Easterıı Express, 2 0 Ağustos 1 9 0 9 ,

s.l). 22 Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.821; "Meclis-i Mebusan Azası," ıne-i Servet-i Fûttun,-1324-1325, vet-i Fünun,

1326,

Salna-

s.39; "Meclis-i Mebusan Azaşı," Salncıme-i

s..38; ve "Meclis-i Ivlebusan," Salname-i

Ser1328

Umumi,

[19101, s.90. İ 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de tiler, 1859-1952,

23 Ferik ("İntihabat," İkdam, Kutay, Türkiye

Siyasi

Par-

s.325n). İstiklâl

7 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 0 Kasını 1908, s.3). Cemal

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Resimli Ki-

tab, 2 (Nisan-Eylül .1909), s. 1002; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Servet- i Filmin, 1324-1325,

s.39; "Me.clis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

nun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Fü-

Umumi, 1328 [1910], s.90.

Ittihad ve Terakki Cemiycti'ndeıı istifa ettiğini yalanladı ("Ne\vs ltems," TJıc Levant Herald and Eastern Express, 13 Nisan 1910, s . l ) . 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.325ıı). Daha sonra

Arnavutluk'tu! bağımsızlığı için savaştı (tbrahim Alaettin Govsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, s.1.23). Ayrıca bkz., "Esat Paşa Toptani," Büyük 'Sözlük ve Ansiklopedisi,

û, s,.3804.

lxıımsse

.

Dimitraki Kingos Konstantin Sourlas

Rum Rum

Bağımsız24 Bağımsız25

Rum Arnavut

FA 26 FA HİF27

Ergiri [Argyrocastro] (2) Yannakis Mammapoulos Müfid Bey

24 Cemal Kutay, Türkiye

ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "A la

İstiklâl

Clıaıııbre ottomane," Tlıe Levant Iierald

and Eastern Express, 22 Aralık 1.908,

s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meçlis-i Mebusan Azası," Salname-i Mebusan," Salname-i

Fı'imın, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39:

Servet-i

Servet-i

Ffinun, 1326, s.38; vc "Meclis-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95. Mazbatası 1 8 Kânuıı-u Evvel

1 3 2 4 / 3 1 Aralık 1908 günlü oturumda kabul edileli (Mec!i's-i Mebusan Zubıı Ceridesi, .!, Sekizinci inikat, s.103). Türk adayların aldıkları dokuz oya karşı otuzsekiz oyla seçildi ("Tlıe Turkish Elections," The Times,

14 Aralık .1908,

s.7). 25 , Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; "A la .

Clıaıııbre ottomane," Tlıe Levant Herald and Eastern Exjness, 22 Aralık 1908. s.2; Kesimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.849; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Şervet-i Fünun, 1324-1323, Servet-i

s.39; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i

Fünun, 132fi, s.38; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

(/irinini, 1328

11910], s.95. Mazbatası 18 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralık 1908 günlü oturumda kabul edildi (Meclis-i

Mebusan

Zabıt

1. Sekizinci İnikat,

Ceridesi,

s.103). Türk adayların aldıkları dokuz oya karşı otuzsekiz oyla seçildi ("Tlıe Turkish Elections," Tlıe Times, 14 Aralık .1908, s.7). 26 İstanbul'da Dava Vekili ("hıtihabat-Mebusan,"/fcdam, 24 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 7 Aralık 1908, s.3). [C.enıal Kutay, Türkiye İstiklâl

Mflcadeklcri Tari-

ve Hürriyet

hi. 17, s.9602; "A la Clıaıııbre ottomane," The Levant Herald and Eastern Ex/>ress, 22 Aralık 1908, s.2; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 19.10), s.47; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i busaıı Azası," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i

s.39; "Meclis-i Me-

Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95. 27 "İMi!ıabat-Mebusan,"Îİ!dam, 24 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 7 Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

vc Hürriyet

Mebusaıı Azası," Salname-i saıı Azası," Salname-i name-i

Servet-i

Servet-i

Mücadeleleri

Tarihi,

Fünun, 1324-1325,

17, s . 9 6 0 6 ; "Meclis-i s.39; "Meclis-i Mebu-

Fünun, 1326, s.38; ve "Medis-i Mebusan," Sal-

Umumi, 1328 11910), s.95. Noga Paşa'nın oğluydu ("Turkey: Sonic

Election Results," Tlıe Times, 17 Ekim 1908, s.7). 1912 Ocağında Meclis-i Mebusan'm dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.325n).

Berat (2) Aziz Paşa Vrione İsmail Kemal Bey

Arnavut Arnavut

FA HİF 28 FA MHF 2

Türk Arnavut

İTC30 İTC Bağımsız 31

Preveze [Prevesa] (1) Azmi Ömer [Akalın]§ Hamdi Bey* * * *

Manastır Vilâyeti (10) Manastır [MonastirJ (4)

2 8 (Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 6 ; '

"Turkey: Some Election Results," The Times, 17 Ekim 1908, s. 7; Resimli 2 (Nisan-Eylül 1909), s.990; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i nun, 1324-1325,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Kitab,

Servet-i

Serveti

Fü-

Fiinun,

1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 İ 1 9 İ 0 İ , s.95. 1 9 1 2 Ocağında Meclis-i Mebusan'ın dağılması için Hürriyet ve İtilâf Fırkası ile birlikte oy kullandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-1952,

s.325ıı). 2 9 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Mebusan Azası," Salname-i Salname-i

s.39; "Meclis-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan,"

Umumi, 1328 (1910), s.95. 1909 Kasımında Mutedil Hürriyetperve-

rân Fırkası kurucuları arasında yer ajdı (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler, 1859-1952, s.277). 3 0 / l n t i h a b Gürültüleri,™ İkdam, 9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1908, s.3; Resimli ycpress, 22. Aralık 1.908, s.2; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.827; "Meclis-i Mebusan Azası," .Salname-i Servet-i Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünun, 1.326, s,37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salnamc-i

Umumi,

1318

. [1910], s.92. 50 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.828; "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times, 2 3 Kasım 1908, s.6; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünıın, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

s.92. Hayat hikâyesi için bkz., "Karasu Efendi, Emnianuel," Biiyiik

Servet-i [1910], Larousse

Sö?hik ve Ansiklopedisi, 11, s.6404. 51 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9603; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.827; "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times, 2 3 Kasım 1 9 0 8 , s.6; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Serve(-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

(.19101,

s.92. 5 2 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Târihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1 9 0 9 - M a r t l 9 1 0 ) , . s . 2 9 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünıın, 1324-1325, vet-i Fünun,

1326,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s . 3 7 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Ser1328

[1910), s 92. Hayatı hakkında kısa bilgi ve Makedonya siyasal tarihindeki yeri içiıı bkz., Fikret Adanır, "Makedonya Sorunu ve Dimitar Vlahof'un Anilarmda il. Meşrutiyet," ss. 1.4-26.

Drama (2) Agâh Bey Rıza Bey

Türk Türk

FA 53 İTC5*

Bulgar Türk Rum Türk

Sosyalistss FA 56 Bağımsız57 İTC58

Siroz tSerres] (4) Haristo Daltcheff Yusuf Naşid Bey § Dimitris Dingas Midhat Şükrü [Bleda]

53 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül T910), s.826; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (1910), s.92. 54 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 4 (Nisaıı-Eylül 1910), s.826; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, ,1326,. s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910), s.92. 55 Sandansky taraftarı olarak tanınmaktaydı ("Les d£püt£s," The Levant Herald . and Eastern.Express, 16 Kasım 1908, s.2). Cemal Kutay, Türlüye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1005; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 3326, s.37; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.92. 16 Kasım tarihli îktam'cla Rumca bir gazeteye dayanarak, Daltcheff'in istifa ettiği ve yerine Sandansky'nin seçileceği haberi verilmişti ("İntihabat.," İkdam, 3 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasım. 1908, s.3). 56 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarilıi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s. 1006; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamei Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (1910), s.92. İstifa etti ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37). . : , 1 57 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; "A la Chambre ottomane," llıe Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Mcclis-i Mebusaıı Azaşı," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, .s.37; ve "Meclis-i Mebusun," Salname-i: Umumi, 1328 11910], s.92. , 58 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

Derviş Ragıb Bey*

Türk

İTC59

Türk Türk Türk

Bağımsız 60 İTC61 (İTC) FA HİF62

Edirne (3) Asım Bey d Mehmed Talât Bey [Paşa] Rıza Tevfik [Bölükbaşı]

simli Kitab,

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.440; Resimli Kitab,

1 9 0 9 ) , s.1005; "Meçlis-i Mebusan Azası," Salname-i 1325, s.38; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i

2 (Nisan-Eylül

Servet-i

Fünun,

1324-

Fünun, 1326, s.37; vc

Umumi, 1328 [19101, s.92. İttihad ve Terakki

Cemiyeti'nin 1908. Kongresinde seçilen Merkez-i Umumî üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952, s.199). Hayat hika-

yesi için bkz., "Bleda, Mithat Şükrü," Büyük Larousse

Sözlük

ve

Ansiklopedisi,

3, s. 17.32. 59 İstila eden Naşid Bey'in yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i Fünun, 1326, s.37).

Salname-i

'

6 0 Dava Vekili (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustovv, "İkinci' Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 6 8 ) . . Ö l d ü (Resimli Kitab,

2 (Nisan-Eylül

1909), s.984). 61 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.984; "The Turkish Elections: Sonıe of the Results," The Times, 2 3 Kasını 1908, s : 6 ; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325,

Salname-i

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Servet-i

1328

[1910],

s.90. lttilıad ve Terakki Cemiyeti'nin 1 9 0 8 Kongresinde seçilen Merkez-i Umumî üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de .1859-1952, ş 199). ,

62 Doktor (İbrahim Alaettiıı Gövsa, Türk Meşhurları Kutay, Türkiye

İstiklâl

Siyasi

Partiler,

' ve Hürriyet-Mücadeleleri

Ansiklopedisi,

s.75). Cemal

Tarihi, 17, s.9603; Resimli

Ki-

tab, 1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) . s.321; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyltvl 1 9 0 9 ) , s.984; "The Turkislı Elections: Sonıe of the Results," The Times, 1908, s.6; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

23 Kasım 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," 5ulname-i Servel-i Fımun, 1326, s.37; ve "Mcclis-i Mebusan,"

Salname-i

Umumi, 1328 [1910], s.90. 1911 Mayısında llizb-i

Terakki'yi oluşturan yedi İttihad ve Terakki Cemiyeti mebusundan -biriydi (/n Türk, 1 Mayıs 1 3 2 7 / 1 4 Mayıs 1911'deıı nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Turlıi-

Faik [Kaltakkıran]*

Türk

Dedeağaç (1)

,

Süleyman Bey

Türk

İTC64

Rum

Bağımsız65

Türk

İTC66

Gelibolu (1) Stephan Narli

.

•

Gümülcine (3) Mehmed Arif Bey

ye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.l87n). Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mıı ilk Meclis-i İdare üyeleri arasında yer aldı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315).' Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, s.75; ve "Bölükbaşı, Rıza Tevfik," Büyük Larousse 'Sözlük ve Ansiklopedisi, 3, s. 1884. 63 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.820; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i i/m«nıi, 1328 ( 1 9 1 0 ) , s.90. Ölen Asım Bey'in yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.37). 64 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.433; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s. 1002; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.90. Yiiîbasi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salııame-ı Servet-i Fünun, 1326, s.37). 6 5 Maydoslu-bugünkü Eceabat. Doktor ("İntihabat," İkdam, 6 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasım 1908, s.3; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fümııı, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salnaıne-i Servet-i Fünun, 1326, s.37). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; "A la Chambre ottoıııane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; Resimli Kitab, 4 (Nisaıı-Eylül 1910), s.840; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.90. Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv yanlışlıkla Stephan Narlı'nin Ermeni olduğunu yazmaktadırlar (Feıoz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv. "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler; 1 9 0 8 1918," s.268). Mazbatası 18 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralık 1908 günlü oturumda kabul edildi (Meıiis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 1, Sekizinci İnikat, s.103). • 6 6 Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi,T7,

s.9605; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910). s.841; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Bağımsız67 FA AF HİF68

Türk Türk

Hasan Fehmi Bey İsmail Hakkı Bey Kırk Kilise (2)

Servet-i Fünun, 1324-1325,

İTC Bağımsız69 İTC70 ;

Türk . Türk

Mustafa Arif [Kocabaş] Emrullah Efendi

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fftııım, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.90. 67 Cemal Kutay, Türkiye sim/i Kitab,

İstiklâl

ve Hürriyet

Tarihi, 17, s.9602; Re-

Mücadeleleri

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.448; Resimli

Kitab,

2• (Nisan-Eylül

1 9 0 9 ) , s . 1 0 1 3 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Sçrvet-i Füıutıı, 13241325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i

s.37; ve

Servetti Fünun,1326,

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 } , s.90.

.

6 8 Dava Vekili (Feroz Alımacl ve Dâııkvvart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 6 8 ) . Cemal Kutay, Türkiye Hürriyet Mücadeleleri i Servet-i

İstiklal

Tarihi, .17, s . 9 6 0 0 ; "Meclis-i Mebusan Azası,"

ve

Salname-

Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Ser-

vet-i Fünun, 1326, s.37; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 119101, s.90; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 1 0 1 3 . 21 Şubat 1910'da kurulan Ahali Fırkaşı'nm yöneticilerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Partiler,

Siyasi

s . 2 9 4 ) . Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mn ilk-Meclis-i İdare

1859-1952,

üyelerinden oldu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler,

1859-1952,

s.315). 6 9 Cetnal Kutay, Türkiye simli Kitab,

Tarihi,

17, s.9603; Re-

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.440; Resimli Kitab,

2 (Nisan-Eylül

istiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

1 9 0 9 ) , s . 1 0 0 8 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i 1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Füııun, 3324-

Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve

Umumi, 1328 (19101, s.90. İttihad ve Terakki

Cemiyeti'nden istifa etti ("Un bruit qui circule," The Levant Herald and Eypıess,

Eastern•.

1 Nisan 1910, s.2). 1911 Mayısında Hizb-i Terakki'yi kuıaıı yedi İtti-

had ve Terakki Cemiyeti mebusundan biriydi ( J ö n Türk, 1 Mayıs 1 3 2 7 / 1 4 Mayıs .1911'dett nakkdeıı, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-

1952, s. 187n). 70 Müderris (Ali Çankaya, Yeııi Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 3, ss.96-102). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; "Mcclis-ı Mebusan Azası," Salname-i Azası," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan

Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i

Umumi, 1328 [1910], s.90. Hayat hikâyesi için bkz., Ali Çankaya, Yeni Mülkiye. Tarilıi ve Mülkiyeliler, Ansiklopedisi, disi, 6, s.3685.

3, ss.96-102; İbrahim Alaettin Gövsa, Türk

Meşhurları

s.115; ve "Emrullah Efendi," Büyük Larousse Sözlük ve AnsiklopeV

Tekfurdağı {Tekirdağ} [Rodosto] (2) Hacı Mehmed Adil Hagop Babiguian* Hagop Boyadjian

Türk Ermeni Ermeni

İTC71 İTC72 İTC73

İstanbul Vilâyeti (10) istanbul (10) Manyasizade Refik Bey*

İTC74

Türk

71 "İntihabat," İkdam,. 6 Teşrin-i Sani 1324/19 Kasım 1908İ s.3; Cemal Kutay Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ; Resimli

(Nisan-Eylül 1909), s,1003; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnaıne-i nun, 1324-1325,

Kitab,

Servet-i

s.38;, "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Sahıame-i

2 Fü-

Fünun,'

Umumi, 1328 [19101, s.90. Edir-

ne Valiliğine atanıncâ mebusluktan istifa etti ("Declarations du comite Central Uııion et progriş," Tlıe Levant Herald

and Eastern

Btpress, 19 Kasını 1910,

s.2), Devrim'den hemen önce Selânik'te Gümrük Müdürû'ydü (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi, s . 1 5 8 ) . Ayrıca bkz., "Arda, Hacı

Adil," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 72 Avukat ("Ne\vs ltems," The Levant

Herald

2, s.769. and Eastern

Express,

2 Ağustos

1909, s . l ) . Kırkaltı oyla seçildi (Rlı. Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453-1953,

s . ? 3 7 ) . "İntihabat," İkdam,

6 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasım

1908, s.3; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.994. TAgustos 1909'cla San Stefano'daki —Yeşilköy- evinde aniden öldü ("News İteıııs," The Levant

Herald

and Eastern Express, 2 Ağustos 1909, s.l). Hayat hikâyesi için bkz., Rh. Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde

Ermeniler,

1453-1953,

ss.236-237.

• 7 3 Babigüian'ın yerine seçilen Boyadjian matematik hocasıydı ve birçok lttihadcının hocası olmuştu ("News ltems," The Levant Herald and Eastern Ağustos 1 9 0 9 , s . l ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1325,

Servet-i

Express,

Fünun,

6

1324-

s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1 3 2 6 ,

s . 3 7 ) . Dar-ül-Fünun Emin Vekili olan Boyadjian 1 Ekim'de mebus seçildi ("Ncws ltems," The Levant Herald and Eastern Express, simli Kitab,

2 Ekim 1 9 0 9 , s . l ) . Re-

4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.824; ve "Meçlis-i Mebusan,"

Şalname-i

Urnumt, 1328 [1910], s.90: Ayrıca bkz , Krikor Kömürcüyan, Makaleler si?, s.26'dan nakleden, Rh. Y. G, Çark, Türk Devleti •

Hizmetinde

Seri-

Ermeniler,

1453-1953, s.211.

74 Önce Kavala, sonra da Selânik'de avukatlık yapıyordu (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları s.987.

.

Ansiklopedisi,

s.238). Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) ,

75 Cemal Kutay, Türkiye

İTC75: İTC76 Bağımsız İTC78 İTC79 FA 80

Türk Türk Musevi Ermeni Türk Ermeni

Mustafa Asım Efendi Ahmed Rıza Bey Albert [Vitali] Fraggi Bedros Haladjian Ahmed Nesimi Bey Krikor Zohrab

İstiklâl

ve Hürriyet

Tarihi, 17, s.9602; Re-

Mücadeleleri

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.24; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun,1324-1325, vet-i Fünun, 119.10], s.90.

1326,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s . 3 7 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Ser1328

-

76 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl busan Azası," Salname-i

Tarihi, 17, s.9603; "Mec-

ve Hürriyet Mücadeleleri

lis-i Mebusan Azası," Salname-i name-i

Umumi,

s.38; "Meclis-i Me-

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Sal-

l/mumi, 1328 [1910], s.90. Ayrıca bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk

Meşhurları Ansiklopedisi,

s.26. İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin 1 9 0 8 Kongresin-

de seçilen Merkez-i; Umumî üyelerinden biriydi (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de s. 199).

Siyasi Partiler, 1859-1952,

,

77 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet simli Kitab,

Tarihi,

17, s.9602; Re-

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.320; Resimli Kitab,

2 (Nisan-Eylül

Mücadeleleri

1909), s.986; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i lis-i Mebusaıı," Salname-i

Servet-i Fünun,

1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Mec-

Umumi, 1328 [1910], s.90,

78 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankwaıt A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.268). Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.320; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.986; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, vet-i Fünun, ...

1326,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Ser-

ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

s.37;

Umumi,

[1910], s.90. Ayrıca bkz., Rh. Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde : 1453-1953,

1328

Ermeniler,

ss.235-236.

79 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri lis-i Mebusan Azası," Salname-i busan Azası," Salname-i

Tarihi, 17, s.9603; "Mec-

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Me-

Servet-i Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis i Mebusan," Sal-

name-i Umumi, 1.328 [1910], s.90. Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliğine atanınca mebusluğu düştü ("News İtems," The Levant Herald and Eastern Exprcşs„ 9 Eylül 1909, s.l). 8 0 Avukat (Feroz Ahmad ve Daııkwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisleri 1 9 0 8 - 1 9 İ 8 , " s.269). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl deleleri

ve Hürriyet

Müca-

Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.320; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.987; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

Servet-i [1910],

Constantin Constantinidis Hüseyin Cahid [Yalçın] Pantoleon Cosmidis Mehmed Rıfat Paşa*§ Tahir Hayreddin Bey*

Rum Türk Rum Türk Türk

s.90. Ayrıca bkz., Rh. Y. G. Çark, Türk Devleti

Bağımsız İTC®2 FA 83 İTC84 FA HİF85

Hizmetinde

Ermeniler,

14,53-

1953, ss.234-235, Hürriyet ve İtilaf Fırkası üyesi oldu (Tarık Zafer Tunaya, .

Türkiye'de

Siyasi. Partiler, 1859-1952, s.244),

81 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1918," s.269). Cemal Kutay, Türkiye deleleri

istiklâl

ve Hürriyet

lârihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

1324-2,325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i s.37; "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Müca-

Servet-i Fünun,

Servet-i

Fünun,

1326,

s'.90; "A İa Chaıub-

Umumi, 132811910],

re ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, 2 2 Aralık 1 9 0 8 , s.2; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Maıt 1 9 1 0 ) , s.25. 82 Cemal Kutay,. Tür/tiye istiklâl simli. Kitab,:4

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9605; Re-

(Nisan-Eylül 1910), s.SZÖ; "Meclis-i Mebusan Azası," .Salname-i

Servet-i Fünun, i 324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Filmin, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

Servet-i

1328 (1910],

s.90. Mekteb-i Müllüye'detı 1896 yılında mezun olmuştu. Vefa'daki Mercan İdadisi Müdürü idi (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye.

Tarihi

vc Mülkiyeliler,

3,

ss.648-678). 8 3 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1908-1.918," s.269). "A la Chambre ottomane," The Levant

Herald

and Eastern Ex/>ress, 22 Aralık 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve HürTarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

riyet Mücadeleleri

vet-i Fünun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azası," Salndme-i nun, 1326, s.37; "Meclis-i Mebusan," Salname-i simli Kitab,

Servet-i

SerFü-

Umumi, 1328 [1910], s.90; Re-

1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.321; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül

1909), s.1096. Ftrka-i Ahrar üyesi oldu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Partiler, 1859-1952,

s.244).

8 4 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

"Mcclis-i Mebusan," Salname-i

•

•,

ve. Hürriyet

Siyasi ~

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9605; ve

Umumi, 1328 { 1 9 1 0 ) , s.90. Öleıı Manyasizade

Refik Iİey'iıı yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salriame-i Servet-i Ftinun, 1324-1325,

s.38; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Fünun,

1326, s.37). Balkapam'nda bir tüccarın oğluydu. Mekteb-i Mülkiye'deıı 1883 yılında mezun olmuştu. Devrim'den önce Atina Elçisi olarak görev yapmaktaydı. Yağcı Şefik Bey'in küçük kardeşiydi (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi,

s.326).

'85, Tunuslu Hayreddin Paşa'nın oğlu ve Salih Paşa'nın kardeşi. Hürriyet've İtilaf Fırkası kurucukrındandı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 18591952. s.315).

* * *

Çatalca Mutasarrıflığı (1) FA 86

Rum

Dimitris Zaphiröpoulos

izmit Mutasarrıflığı (3) Anastas Mihailidis Ahmed Müfid [SanerJ Hafız Rüşdü Efendi 86

'Cemi

Bağımsız,8? HİF88 FA 89

Rum Türk Türk

Kutay, Türkiye istiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17,s.9603;

Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern

Express,

"A la

22 Aralık 190S,

s.2; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.28; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i

me-i Servet-i

Fünun,

1326,

s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

1328 11910), s.95.

,

'

8 7 Adapazarı Belediye Meclisi üyelerindendi ("Les deputfe," The Levant and Eastern .

SalnaUmumi,

Express, 16 Kasım 1 9 0 8 , s.2). Cemal Kutay, Türkiye

Herald

İstiklâl

ve

Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.985; "Meclis-i Mebusaıı "Azası," Salname-i

. s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Filmin, 1324-1325,

Servet-i Fûttun, 1326, s.41; ve "Mec-

lis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, ,1328 11910), s.95. 8 8 Muallim (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, deputfe," The Levant Herald and Eastern Express, Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mebusaıı Azasi," Salname-i san Azası,". Salname-i name-i

Umumi,

Servet-i

Servet-i

3, ss.417-418). "Les

16 Kasım 1908, s.2; Cemal

Mücadeleleri Tarihi,

17, s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i

Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebu-

Fı'inün, 1326, s,41; ye "Meclis-i Mebusan," Sal-

1.328 11910), s.95; ve Resimli Kitçib, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) ,

s.985. Mekteb-i Mülkiye'den 1 8 9 0 yılında mezun oldu. 5 Ocak 1.908'de getirildiği Ankara Vilâyeti Maarif Müdürtüğü'ııdeykcn 18 Kasını 1908'de mebus seçildi (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

3, ss.417-418). Hürri-

yet ve İtilâf Fırkaşı'nm önde gelenlerinden oldu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333). 8 9 "Les deputfis," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 16 Kasını 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Mebusan Azası," Salname-i

Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusaıı

Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Umumi, 1328 [19101, s.95.

Salname-i

Hüdavendigâr Vilâyeti (18) Bursa (4) Ömer Fevzi Hoca Hafız Ahmed Hamdı Ef—11 Abdullah Sabri [Karteı Bursalı Tabir Bey

Türk Türk Türk Türk.

Bağımsız FA 91 Bağımsız1 İTC93

Türk

İTC94

Karahîşar-ı Sahib {Afyon} (3) Rıza Paşa

90 Cemal •Kutay, Türkiye İstiklâl ve -Hürriyet Mücadeleleri Tarifli, 17, s.9603; Resi inli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.822; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclıs-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve ''Meclis-i Mebusah," Salname-i Umumi; 1328 ( 1 9 İ 0 İ , s.92. 9 1 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s,39; ve "Meclis-i Mebusan," Sal, name-i Umumi, 1328 (19101, s.92. 92 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17;ıs.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.990; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 5ervef-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, İ 3 2 8 [ 1 9 1 0 [ , s.92. Mekteb-i Mülkiye'deıı 1889 yılında mezun oldu. 7 Nisan 1906'da İstanbul Adalar Kazaları Kaymakamlığına atandı. 2 Ağustos 1908'de llbasan Mutasarrıflığına atandıysa da 8 Kasım 1908'de mebus seçildi (Ali Çankaya, yeni Mülkiye Tarifli ve Mülkiyeliler, 3, ss.394-397). 9 3 Binbaşı ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-3325, s.40). Cemal Kutay, Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.991; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101. s.92; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servetti Fünun, 1326, s.39). Hayat hikâyesi için bkz., ibrahim .Alaettin Gövsa, Tıirl; Meşhurları Ansiklopedisi, ss.75-76. 94 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihî, 17, s.9605; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.43.3; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39; "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.92; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.25. '

Hoca Mehmed Kamil [Mitas] Kethüdazade Salim Bey

Türk Türk

Bağımsız95 Bağımsız96

Türk Türk

İTC97 Bağırrısız98

Türk Türk

9 İTCC 99

Ertuğrul {Bilecik} (2) Mehmed Sıdkı Bey Mehmed Sadık Bey Kütahya (4) Abdullah Azmi [Torun] Hatibzade Ahmed Cemal Bey

95

Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

> • 1mn

ve Hürriyet Mücadeleleri.Tarihi,

17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1009; "Meclis-i Mebusan Azası," Şalnarne-i Servet-i

Fünun,

1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salndme-i

Servet-i Fünun, 1326, s.39; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umuıni,

1328

[1910.], s.92. 96

Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s.1009; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i.

Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.92. 97

Resimli Kitab, Salname-i

1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.441; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i Fünun, .1.324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salna-

me-i Servet-i

Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328 [1910], s.92. 98

Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül İ 9 0 9 ) , s.1023; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnaıne-ı Servet-i Fünun, 1324-1325,

ş.40; "Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Salname-i

Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan,".-Salname-i Umumi,

1328

' 1 9 1 0 ] , s.92. 99.

Avukat (Feroz Ahıııad ve Daııkwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.271). Cemal Kutay Türkiye

İstiklâl

ve

Hürriyet

Mücadeleleri Tarihi, 17, s^9602; Resimli Kitab, 4 (Nisaıı-Eylül 1910), s.841; """

"Meclfe-i Mebusan Azası." Salname-i lis-i Mebusan Azası," Salname-i busan," Salname-i

Servft-i

Servet-i.Fünun,

Fünun, 1324-1325, s.40; "Mcc1326, s.39; ve "Meclis-i Me-

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s . 9 2 .

100 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, ş.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 i s. 1012; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i

Fünun. 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Sabtâme-i'Vtnumi.

Salname-i 1328

1 1 9 1 0 ) , s,92. Mekteb-i Mülkiye'den 1 8 9 7 yılında mezun oldu. 17 Eylül 1908'de ataılchğı Ayııaroz Kazası Kaymakamı iken mebus seçildi (Ali Çanka-,

Hasan Efendi , Mustafa Safvet Paşa r ? Hocazade Rasih Efendi Ahmed ferid fTek]* Karesi {Balıkesir} (5)

ya, Yeni Mülkiye

,105

Türk

Hacı Ali Galib Efendi

Tariki ve Mülkiyeliler,

Bağımsız

3, ss. 723-724; ve "Hatipzade Cemal

Bey, Ahmet," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

8, s . 5 0 8 9 ) .

101 Cemal Kutay, Türkiye istiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.44; "Meçliş-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Servet-i Fünun, 1326, S.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 İ 0 ] , s.92. 102 Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.44. 103 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i lis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-3325, s.40; "Mec-

SerVet-i Fünun, 1326, s.39. Hocazade Rasih

Efendi Kütahya seçimlerini üçüncü olarak kazanınıştı ("Bahaeddin Şafcir . Bey'in Bıraktığı Vesikalara Göre Ittihad ve Terakki: 2 9 , " Milliyet, 12 Aralık 1 9 3 4 , s.3). Mazbatası 1 0 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1 9 0 8 günlü oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi,

1, Dördüncü İnikat,

s.33). 104 T Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.92; "Meclis-i Mebus a n Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39. Meclis-i Mebusan'da Başkâtib olarak çalışırken boşalan mebusluk için adaylığını koydu ("News ltems," The Levant Herald ani Eastern

Express,

22 Eylül 1 9 0 9 , s. 1). 1 9 Kasım

1909'daki ara seçimi kazandı ("News ltems," The Levant Herald and Eastern Express„20

Kasım 1909, s . l ) . 1911 Mayısında Hizb-i Terakki'yi kuran yedi

Ittihad ve Terakki Cemiyeti mebusundan biriydi (Jön Türk, 1 Mayıs 1 3 2 7 / 1 4 Mayıs 1911'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de 1859-1952,

Siyasi Partiler,

s . l 8 7 n ) . 1895'te Harb Akademisi'nden mezun oldu. Ancak siya-

setle uğraşması nedeniyle ordudan çıkarılarak Trablus Garb'a sürüldü. 1900'de Paris'e kaçtı ve burada siyasal bilimler öğrenimi gördü. Ahmed Rıza ile birlikte Sura-yı Ümmet gazetesini çıkarttı. Devrim'den sonra İstanbul'a döndü ("Tek, Ahmet Ferit," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, s s . 1 1 3 5 1 - 1 1 3 5 2 ; ve İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

18,

Ansiklopedisi,

s.377| 105 "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.96; "Meclis-i Mebu-

san Azası," Salname-i Servet-i Fünıın, 1324-1325, s.40; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Fünun, 1326, s.39.

Türk Türk Türk . Türk ' Rum

Muharrem Hasbi Efendi Abdülaziz Mecdi [Tolun] Şefik Efendir İbrahim Vasfı Efendi Konstantin Savapoulos * *

Bağımsız106 107 Bağımsız107 Bağımsız108 FAAFHİF 1 0 5 Bağımsız110

*

Biga Mutasarrıflığı (2) Arif İsmet Beyr1d

• Türk

106 "Meclis-i Mebusan," Salname-i

1328 11910), s.96; "Meçlis-i Mebu-

Umumi,

san Azası," Salname-i Servet-i Funun, 1324-1325, s.40; ve "MecliS-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39. 107 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 5 ;

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Me-

Servet-i

busan," Srt!ııame-i Umumi, 1328 ( 1 9 1 0 ) , s.96. Balıkesir ldadisi'ncle ve Girit'te Mekteb-i Kebiı-i Islamî'de edebiyat öğretmenliği yaptı. Girit'in elden çıkmasıyla bir süre ticaretle uğraştı ("Tolun, Abdülaziz Mecdi," Büyük

Larousse

Sözlük ve Ansiklopedisi, 19, s.11591). 108 Dava Vekili (Feroz Alınıad ve Dankwart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.271). 2 4 Aralık 1908'de Meclis-i Mebusan Reis Vekilliği için yapılan oylamada yüz oy aldı ("A la Chambre Ottomane," 2 6 Aralık 1908, s.2). Resimli Iiitab,

Tlıe Levant Herald and Eastern Express,

4

(Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s . 8 3 5 . Devlet görevine atatnınca mebusluğu düştü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

109 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

s.40).

Tarihi, 17, s.9605]; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s. 1100; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.96. 1910 Şubatında Ahali Fırkası kurucuları arasına katıldı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.294). Hürriyet ve İtilâf

Fırkaşı'nm ilk Meclis-i İdare üyeleri .arasında yer aldı (Tarık Zafer. Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, 110 "Meclis-i Mebusan," Salname-i

s.315).

Umumi,

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.96. Şefik Efendi'nin

yerine seçildi ("Meclis-i Mebusaıı Azası," Şalname-i

Servet-i

Fünun,

1326,

s.39). 111 Doktor (Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart İ 9 0 9 ) , s.440). Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisan- Eylül 1910), s.823; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Füııım,

Seyyid Alî Rıza Efendi"1" Demircizade Mustafa Bey* Atıf [Kamçıll*

D -

Türk Türk Türk *

*

112

Bağımsız Bağımsız113 İTC

*

Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilâyeti (5) Rodos [Rhodes](D Theodore Constantinidis

Rum

Bağımsız114

Rum

?115

Limni [Lymnos] (1) Mihaliki Coufis Midilli [Mytilene] (2)

1324-1325,

s,-42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

Fünıın,

1326,

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.96. 18 Ocak,

191 l'de Meclis-i Mebusan'da öldü. Öldüğünde kırk yaşlarındaydı. Ölmeden kısa bir süre önce Mutam ve Sabah gazeteleriyle bağlantıları nedeniyle Ittihad ve Terakki Cemiyetinden atılmak üzereydi ("The Ottoman Parliamem," The Orient, 1/41 (25 Ocak 1911), s.2). 1 1 2 Öldü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 113 "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42). 1328

[ 1 9 1 0 ] , s.96. Ölen Ali Rıza

Efendinin yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i nun, 1326,

Servet-i

Fü-

sAl).

114 "A la Chambre ottomane," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye

Istiklâl

ve Hürriyet

s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası," Salııame-i.Servet-i

Mücadeleleri

Tarihi,

Fünun, 1324-1325,

17, s.42;

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salhame-i

Umumi, 1328 (19101, s.92; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-

Eylül 1909), s. 1023. 115 "A la Chambre ottomane," The Levanı Herald and Eastern 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Express, 22 Aralık Fünun,

1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , . s . 9 2 ; Resimli Kitab,

3

(Ekim 1909-Mart 1910), s.45. Mazbatası 18 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralık 1908 günlü oturumda tartışıldı ve kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt desi , 1, Sekizinci İnikat, s. 102)."

Ceri-

Mihaliki Saltas Panayotis Bottan is

Rum Rum

Bağımsız116 „ r • 117 Bağımsız

Rum

Bağımsız118

Sakız İChio] (1) Mihaliki Tchelebidis * *

*

Aydın Vilâyeti (16) izmir

(6)

Aristidis Paşa Yorgandjioglu

İTC119

Rum

116 Cemal Kutay, Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; "A

la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern

Express,

22 Aralık

1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun,

1324-1325,

Servet-i

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Fünun, 1326, s.41; vc

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ) , s . 9 2 .

117 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s.9603; "Ala Chambre ottomane," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s.1014; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42 [Stephaıi Panayot); '"Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.92. 118 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17,.s.9605; "Les ciSputeş," Tlıe Levant Herald and Eastern. Express, 16 Kasım 1908, s.2; "A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralık 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i' Fünun, 1326, s.41; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1.026); ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umunu, 1328 [1910], s.92. 119 lkiyüziki oyla seçildi ("Mebusan Şenlikleri," İkdam, 4 Teşrin-i Sani 1324/17 Kasım 1908, s.3),.Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s.9603; "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express'. 11 Kasını 1908, s.2; "A la Chambre ottomane,". The Levant Herald and Eastern E.xpıtss, 22 Aralık 1908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.985; "Meclisi Mebusan Azası," Scilname-i S.ervet-i Fünun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," 'Şalname-i Servet-i Fünun, 1.326, s.40; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.91. Ocak 1911'de Meclis-i Ayan üyeliğine atanınca mebusluğu düştü ("Empire News: The Capital," The Ortan, 1/4i (25 Ocak 1911), s.5).

Stephan Ispartaliyan Pavlis Carolidis Nesim Masliah Çelebizade Seyyid Bey Mehmed Said Efendi

Bağımsız 120 Bağımsız121 İTC 123 İTC Bağımsız124

Ermeni Rum Musevi Türk Türk

120 Yüzaltı oyla seçildi ("Mebusan Şenlikleri," İkdam, Kasını 1908, s.3). "Les deputes," The Levanı Herald Kasım 1908, s.2; Ceııial Kutay, Türkiye

İstiklâl

4 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 and Eastern

hi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i 1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

11

lixpress,

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tari-

Fünun,

1324-

Fünun, 1326, s.40;

ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,'1328 [ 1 9 1 0 ] , s.91. 121 Atina Üniversitesi'nde Tarih Müderrisi (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Kustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.273). Yüzoııbcs oyla seçildi ("Mebusan Şenlikleri," ikdam,

4 Teşrih-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 Kasım

1908, s.3). "Les deputes," Tlıe Levant Herald and Eastern Express,

11 Kasım

1908, s.2; "A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern 22 Aralık 1908, s.2; Cenıal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1325, s.41; "Meciis-i Mebusan Azası," Salname-i

Expıvss,

Mücadeleleri

Servet-i Fünun,

Servet-i

1324s.40;

Fünun, 1326,

"Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, İ 3 2 8 [ 1 9 1 0 ] , s.91; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.986. 122 Yüzoniki oyla seçildi ("Mebusan Şenlikleri," İkdam,

4 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 1 7

Kasım 1908, s.3). "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Kasım 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye

Express, 11

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tari-

hi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.440; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.986; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Fünun, 1324-1325,

s . 4 l ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 123 Avukat ("Les deputes," The Levant

Herald

Servet-i

Servet-i

Fünun,

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.91. and Eastern Exprcss, 11 Kasını

1 9 0 8 , s.2), Yitzdoksaııdokuz oyla seçildi ("Mebusan Şenlikleri," İkdam, Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 Kasım 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl riyet Mücadeleleri Tarihi, 1 7 , s . 9 6 0 2 ; "Meclis-i Mebusan Âzası,"

4

ve HürSalname-i

Servet-i Fünun, 1 3 2 4 r l 3 2 5 , s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

•'• Fünun, 1326, s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 J 1 9 1 0 Î , s.91; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.24. Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

s.353).

124 İzmir Müftüsü ("Les deputes," The Levant Herald and Eastern Expıvss, 11 Kasım 1908, s.2; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun,

1324-

1325, s.41). ikiyüzüç oyla seçimi kazandı ("Mebusan Şenlikleri," İkdam, Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 Kasım 1908, s.3). Cemal Kutay, ^Türkiye İstiklâl riyet Mücadeleleri

4

ve Hür-

Tarihi, 17, s.9603; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umu-

mi, 1 3 2 8 11910], ş.91.

Aydın (2). Hocazade Süleyman (Bilgen]§ Mehmed Ubeydullah [Hatiboğlu] ismail Sıdkı Bey*

Türk Türk Türk

Bağımsız" 5 İTC126 M UF HİF U7

Arnavut

İTC128

Denizli (2) Gani Bey

125 "İntihabat," İkdam,

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasını 1 9 0 8 , s 3 . 13 Mayıs

1909'da mebusluktan istifa etti ("News Items," The Levant Herald and Eastern Express, 1 4 Mayıs 1909, s . l ) . 126 "tntihabat," İkdam, Türkiye İstiklâl

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay,

ve Hürriyet Mücadeleleri

saıı Azası," Salname-i

Servet-i

Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebu-

Fünun, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusaıı

Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 İ1910], s.91. Resimli Kitab'ta al-Arab adlı derginin sahibi olarak gösterilmektedir (Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.583). İzmir'in köklü Hatipoğla ailesinden olan Ubeydullah Efendi Medresc'yi bilirdikteıı Sonra Mekteb-i Tıbbiye'ye girdi. Ancak özgürlükçü düşünceleri ve eylemleri nedeniyle tutuklanıp Bekirağa Bölüğü'ne kapatıldı. Yurtdışına kaçtı ve bir süre Avrupa'da kaldıktan sonra Amerika Birleşik Devletlerine gitti. Sultan Abdülltaıııid aleyhine çeşitli gazetelerde yazılar yazdı. Devrim'den sonra Türkiye'ye döndü ("UbeyclullahEfendi, Mehmet,". Bûyıife Larousse lopedisi,

Sözlük ve Ansik-

19, s. 11901; ve İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklope-

disi, s.388). Anıları için bkz., Ahmet Turan Alkan (Der.), Sıradfşı Türk: Ubeydullah

Efendi'nin Amerika

bir jöıı

Hatıraları.

127 Şarap tüccarı (Feroz Ahıııad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.270). Cemal Kutay, Türkiye riyet Mücadeleleri

İstiklâl ve Hür-

Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Umumi,

1328 119101, s.91; ve Resimli Kitah, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.821. İstife eden Hacı Süleyman Efendi'nin yerine seçildi ("Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Salna-

s.41; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i

me-i Servet-'ı Fünun, 1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.40). Mutedil Huriyetperveran Fıraksı'mıı 1911 yılı İdare Meclisi üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de ler, 1859-1952,

Siyasi

Parti-

s.277). Hürriyet ve itilâf Fırkası'tan ilk idare Meclisi üyelerin-

den biri oldu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-1952,

s.315). 128 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet. Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1099; "Meclis-i Mebusan Azası,". Salnamc-i Servet-i

Füının, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Sahıame-i\

Ahmed Muhib Efendi

Türk

Bağımsız129

Türk Türk

İTC130 İTC131

Türk Türk

İTÇ132 Bağımsız 133

Menteşe {Muğla} (2) Halil [Menteşe] Hamza Hayati [Öztürk]

Saruhan {Manisa} (4) [Ali] Haydar Bey ilhami Bey

.

Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Şalname-i Umumi, 1328 [19101,s.91. 129 Hakkak ("İntihabat," İkdam, mal Kutay, Türkiye İstiklâl

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1 9 0 8 , s.3). Ce-

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; Resimli

Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.448; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1 0 0 3 ; "Meclis-i Mebusan Ması," Salname-i Servet-i Etimin, 1324-1325, "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Mebusan." Salihline 130 "İntihabat," llulam, Türkiye

İstiklâl

Servet-i

i Umumi, 1328 11910|, s . 9 l . 5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1908, s.3; Cemal Kutay,

vc Hürriyet

Mücadeleleri'

Tarihi, 17, s.9603; Resimli

(Nisan-Eylül 1910), s.848; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i nıııı, 1324-1325,

4

Umumi, 1328 (19101., s.91. Ha-

yat hikayesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları '

Kitab,

Servet-i T'ü-

s.41; "Meclis-i Mebusan Âz^sı," Salnamc-i Servet-i Fünun,

1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i s/253.

s.41;

Fünun, İ 3 2 6 , s.40; ve "Meclis-i

. •

:

Ansiklopedisi,

'

131 "intihabat!" 11ulam, 5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım \1908, s:3; Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl ye Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebu-

'sari .'Azası," 'Salname-i Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,s.41;

"Meclis-i Mebusan

Seıvetvi Fünıın, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salna-

me-i Umumi, 1328 11910], s.91. 132 Daya Vekili ("İntihabat," İkdam,

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasını .1.908, s.3)..

Ceokl Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s.9605; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.33; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Servet-i

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

11.910],s.91:

;

133 Ceza Mahkemesi Reisi ("İntihabat," İkdam, 1908, s.3). Cemal Kutay, Türkiye

Salname-i

Umunif,

1328

•.••.''

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasını

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tâıilıi, .17,

s,9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.l 101; "Meclis-i Mebusan Azası," Salhanie-i

Servet-i

Fünun,

1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan.Azası,"

Mansurizade Mehmed Said Bey Tokadizade Şekib Bey

* *

İTC134 Bağımsız

Türk Türk

*

Konya Vilâyeti (13) K o n y a (5)

Mehmed Emin Efendi Kürdzade Hacı Mustafa Efendi

,136

Türk Türk

Bağımsız .137 Bağımsız

Salname-i Servet-i fiumın, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salnanve-i mi, 1328 [19101, s.91. 114 'intihabat," İkdam, Türkiye

İstiklâl

Umu-

5 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1908, s.3; Cemal Kutay,

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Resimli

Kitab, 1

(Eylül 1908-Mart 1909), s.433; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1015; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Tünün, 1324-1325, s.41; "Mec-

lis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328 11.910],s.91.

135 "İfttihabat," İkdam, Türkiye

İstiklâl

5 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 1 8 Kasını 1908, s.3; Cemal Kutay,

ve Hürriyet Mücadeleleri

saıı Azası," Salname-i

Servet-i

Azası," Salname-i Servet-i

Fünun,

Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebu1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusaıı

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan,'' Salna-

me-i Umumi, 1328 [19101, s.91. Özgürlükçü düşüncelerinden ötürü mutlakiyetçi rejim tarafından Bitlis'e sürülmüştü (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi,

s.367). Ayrıca bkz., "Tokadizade, Şekip," Yurt

Ansiklo-

pedisi, 6, 4452. 136, Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9600! Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1009; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası,": Salname-i

Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i

Umum i, 1328

[1910], s.94. 137 17 Kasım'da İstanbul'a geldi (İntihabat: Konya Mebusları," İkdam, Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasmı 1908, s.3). Cemal Kutay Türkiye cadeleleri

5 Teşrin-i

Istlkİal ve Hürriyet Mü-

Tarihi, 17, s.9603; "Les deputes," Tlıe Levant Herald and Faşta n

Express, 18 Kasım 1 9 0 8 , s.2; Resimli Kitab, "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i lis-i Mebusaıı Azası," Saİname-i

Servet-i

'Servet-i'Fünun,

busan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94.

4 (Nisaıı-Eylül 1 9 1 0 ) , s.840; FCİnıın, 1324-1325,

s.40; "Mec-

1326, s.39; ve "Meclis-i Me-

Müftüzade Hoca Salim Efendi Mehmed Vehbi [Çelik] Şeyhzade Zeynelabidin Efendi

Türk Türk Türk

FA HİF Bağımsız' 39 AF HİF140

Türk

(İTC) A F W

Burdur (1) Ömer Lütfi Efendi

1 3 8 17 Kasım'da İstanbul'a geldi (İntihabat: Konya Mebusları,'' İkdam, rin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasını 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye yet Mücadeleleri Eastern

istiklâl

Tariiıi, 17, s . 9 6 0 5 ; "Les deputes," The Levant

Express, 1 8 Kasım 1 9 0 8 . S . 2 ; Resimli

Kitab,

s . 8 4 0 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i s . 4 0 , "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i M e b u s a n , " Sâlname-i

Umumi,

Herald

Servet-i

1324-1.325,

Fünun,

Fünun, 1 3 2 6 , s . 3 9 ; v c

Servet-i

1 3 2 8 [ 1 9 1 0 ] , s . 9 4 . Hürriyet ve İtilâf Partiler,1859-1952,

s.328).

-

:

17 Kasmj'da istanbul'a geleli (İntihabat: Konya Mebusları," İkdam, Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasım 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye cadeleleri Tarihi, Express,

and

4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) ,

Fırkası üyesiydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi 139

5 Tes-

ve Hürri-

5 Teşrin-i

istiklâl ve Hürriyet Mü-

17, s . 9 6 0 2 ; "Les deputfis," The Levaııt Herald

and

Eastern

18 Kasım 1908, s.2; Rcsimli Kitclb, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s . 4 l ;

"Meclis-i Mebusan Azası," Şalname-i Servet-i Fimun, lis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünuıı,

s.40; "Mec-

1324-1325,

1326, s.39; ve "Meclis-i Me-

busan," Salname-i Umumi, 1328 i>1910),<s,94. 1 4 0 . 17 Kasım'da İstanbul'a geldi (İntihabat: Konya Mebusları," İkdam, Saııi 1324/18 Kasım 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye cadeleleri Express,

Tarihi,

istiklâl

17, s . 9 6 0 2 ; "Les deputes," The Levant

5 Teşıin-i

ve Hürriyet

Herald

and

18 Kasım 1 9 0 8 , s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fiinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 0 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

Mü-

Eastern Servet-i Fünun,

1328 [ 1 9 1 0 1 , s.94. Itti-

Umumi,

had ve Terakki Cemiyetinden istifa ederek Şubat 1910'da Ahali Fırkası'mn kurucuları arasında yer aldı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partileı; s . 2 9 4 ve s . 2 9 8 ) . Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mn ilk Meclis-i İdare

1859-1952,

üyeleri arasındaydı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partileı; 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , 5.315). 141

•

Cemal Kutay, Türkiye istiklâl

ve Hürriyet

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

lis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i busan," Salnaıne-i

Umumi,

Mücadeleleri Fünun,

Tarihi,

17, s . 9 6 0 0 ;

1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.40; "Mec-

Fünun, 1 3 2 6 , s.39; ve "Mcclis-i Me-

1328 [19101, s.94; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Ey-

liil 1 9 0 9 ) , s. 1 0 1 2 ) . Şubat 1910'da kurulan Ahali Fırkası içinde yer alclı (Tank Zafer Tuııaya. Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 9 4 ) .

Hamid-i Âbad {İsparta} (2) Hacı Eşref Bey Süleyman Sami Bey

Türk Türk

Bağımsız 143 Bağımsız

Türk Türk Türk Türk Rum

Bağımsız

Niğde (3) Fahrettin Efendi? Sadık Bey§? Ü r a ü D İ ü Mustafa Havti Muhiddin Efendi Yorgaki Kurtoglu

,143

İTC145 Bağımsız146 147 Bağımsız

1 4 2 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mficaüeicferi Tarihi,^7,

s.9605; Ke-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 9 8 7 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Fiinün,

1326,

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i l/muini, 1 3 2 8 [ 1910],

s.94. 1 4 3 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 3 ; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 9 8 7 ; "Meclis-i Mebusan Azası," SalnameI Servet-i Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , 5:40; "Meclis-ı Mebusan Azası," Salname-i Servei-i

Fünun,

1326,

s . 3 9 ; ve "Meclis-i M e b u s a n , " Salname-i

Umumi,

1328.

[ 1 9 1 0 ] , s.94. 1 4 4 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.40. .145 . Selânik Cinayet Mahkemesi Reisi (İbrahim Alaettin Cîövsa, T ürk Ansiklopedisi,

s. 1 7 4 ) . Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

•Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1325,

s,40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Umumi,

1328

Servet-i

Servet-i

Meşhurları Mücadeleleri

Fünun,

Fünun,

1326,

1324s.39;.,

( 1 9 1 0 1 , s.94. İttihad ve Te-

rakki Cemiyeti'ne Selanik'te iken katılmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, s . 1 7 4 ) . 1 4 6 "hıtihabat-Mebusaıı," İkdam, mal Kutay Türkiye

İstiklâl

2 2 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 5 Aralık 1 9 0 8 , s.2; Ce-

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ;

.'Kitab, 2 ( N i s a ı ı - E y l ü l . 1 9 0 9 ) , s. 1 0 2 2 ; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Servet-i

Fünun, 1326,

Resimli

Salııçtme-i

s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328

İ.1910J, s.94. .147 "Intihabat-Mebusan," tkdam, mal Kutay,.Türkiye İstiklâl

2 2 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 5 Aralık 1 9 0 8 , s.2; Ce-

ve Hürriyet

Mücadeleleri

tarihi,

17, s.9602;Resimli

Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 1 0 2 2 ; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Servet-i Fünun, (.324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Fünun, s.94.

1326,

s.39; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i

Salname-i Servet-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 i ,

Teke {Antalya} (2) Mehmed Hamdi [Yazır] Ebuzziya Tevfik Bey

(İTC) AF 148 (İTC)'49

Türk Türk *

*

*

Ankara Vilâyeti (12) Ankara (4) Mahir Said Bey

148 Ulema (İbrahim Alaettin Gövsa,- Türk Meşhurları "Meclis-i Mebusan," Salname-i san Azası," Salname-i Azası," Salname-i

FA HİF150

Türk

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i

Ansiklopedisi,'ssA02-4^n).

Umumi, 1328 [1910], s.94; "Meclis-i Mebu-

Fünun,

1326,

s.40; ve "Meclis-i Mebusan

s.39. Ittihad ve Terakki Cemiye-

ti'ııden istifa ederek Ahali Fırkası'na katıldı (Tarık Zafer Tunaya, Siyasi Partiler, 1859-1952, Gövsa, Türk Meşhurları

Türkiye'de

s.301). Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Ansiklopedisi, ss.402-403; ve "Hamdi Hoca Elmalılı,

Yazır," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 8, s.4992.. 149 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, İt, s.9603; llc-

. simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.İ096; "Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i Servet-i

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünün, 1324-1325,

Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salna-

Salıuıme-i

Umumi,

1328

[1910], s.94. İlk önce Rodos'a, oradan da Konya'ya sürülmüştü. Devrim olduğunda Konya'da idi (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları si, 150

Ansiklopedi-

s.109).

Eşraftan ("İııtihab Gürültüleri," İkdam, 9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1908, s 3 ; ve "Les election en province," The Levant Herald and Eastern Expnss,

24

Kasım 1908, s.2). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, İT, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i 1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i ve."Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

Fünıın, 1324-

Fünun, 1326, s.39;

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.90; Resimli Kifab, I

(Eylül 1 9 0 8 - M a r f 1 9 0 9 ) , s.433;-.ve. Resimli

Kitab,

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) ,

s,989; Fırka-i Ahrar'm kurucuları arasında yer aklı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.239). 1911 Mayısında ortaya çıkan Hizb-i

TerakkFııiıı-yedi kurucusundan biriydi (Jön Türk, 191.1'den nakleden, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

1 Mayıs 1 3 2 7 / 1 4 Mayıs Siyasi Partileı;

1859-1952,

s.l87ıı). Hürriyet ve İtilhaf Fırkası'mıı ilk Meclis-i İdare üyelerinden biriydi (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partileı; 1859-1952,

s.315).

Hacı Mustafa fBeyman] Mehmed Talât [Sönmez] Kasım Nuri Efendi

Türk Türk Türk

İTC15İTC152 Bağımsız153

Türk Türk

İTC154' İTC155

Çorum (2) [Ali] Münir [Çağıl] Ali Osman Bey Kayseriye {Kayseri} (2)

151 Ulema ("Les election en province," The Levant Herald 24 Kasım 1908, s.2) "lntihab Gürültüleri," İkdam,

and Eastern Expıess,

9 Teşrin-i, Sani 1324/22

Kasını 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fiinun, 1324-

Servet-i

1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1326, s.39;

ve "Meclis-iMebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s . 9 0 . 152 Toııus [Sarkışla] Kaymakamı ("lntihab Gürültüleri," İkdam,

9 Teşrin-i Saııi

1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1908, s.3). "Les election en province," The Levant Herald and Eastern

Express,

24 Kastın 1 9 0 8 , s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909),

s.989; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i . "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i

Servet-i

s.40;

Fünun, 1324-1325,

Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i •

Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.90. Mekteb-i Mülkiye'den 1899 yılında mezun oldu (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi

ve Mülkiyeliler,

3,

s.808). 153 Mektubi-Kalemi Mümeyyizi ("lntihab Gürültüleri," ikdam, 9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1908, s.3; vc "Les election en province," The Levant aıul Eastern

İxpress,

2 4 Kasını 1908, s!2). Ccıııal Kutay, Türkiye

Herald

İstiklal

Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i ve Hürriyet Mücadeleleri

simli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.441; Resimli

' Tarihi, 17, s.9602; ReKitab, 2 (Nisan-Eylül

1 9 0 9 ) , s , 9 9 8 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i 1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 155 Cemal Kutay, Türkiye

Fünun,

Umumi, 1328 11910] , s.91.

istiklâl ve Hürriyet. Mücadeleleri

.

s.39;

•

Tarihi, 17, s.9602; ReSalname-i

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fiimın, 1326, s.39; vc "Mcclis-i Mebusaıı," Salname-i s.91.

1324-

Servet-i. Fünun, 1326,

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.998; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i

Umumi, 1328 [ İ 9 1 0 ] ,

s.90; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.IQ23. 154 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve

Salname-i

Umumi, 1328

[1910],

Hacı Kasım Efendi Jmamzade Ömer Mümtaz Efendi

Türk Türk

FA HİF156 FA 157

Türk Türk

Bağımsız15^ Bağımsız159

Türk Türk

Bağımsız 160 "İTC" 161

Kırşehir (2) Benliağazade Ali Rıza Mahmud Mahir Efendi Yozgad (2) EdibBey Hayrullah Efendi

156 "İntihabat," İkdam, Türkiye

İstiklâl

6 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasım 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay,

ve Hürriyet

san Azasi," Salname-i Azası," Salname-i

Mücadeleleri

Servet-i

Tarihi, 17, s.9605; "Meclis-i Mebu-

Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.41; "Mcciis-i M e b u s a n

Servit-i

Tunun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan,"

Salna-

me.-ı Umumi, 1328 11910) , s.91. Hürriyet ve İtilâf Fırkası ileri gelenleriııdeııdi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333). 157 "İntihabat;" Mam,

6 Teşıin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasım 1908, s.3; Cemal Kutay,

Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Şalname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325, s . 4 1 ; "Meclis-i Mebusan

Azası," Salname-i, Servet-i

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salna-

me-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.91. 158 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.836; "Meclis-i Mebusan Azası," i Servet-i Fünun, 1324-1325, vet-i Fünun,

1326,

Salname-

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Ser-

s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

[1910], s.91. 159 İstanbul'da avukatlık yapmaktaydı ("Les deputes," The Levant Herald Eastern Express,

11 Kasım 1908, s.2). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

yet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; "Meclis-i Mebusan Azası," Salhame-i vet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

and

ve HürriSerServet-i

Umum i, 1328 [ 1 9 1 0 ] ,

s.91. 160 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1022; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umu-

mi, 1328 [1910], s.91. 161 Resimli Kitab, Salname-i

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1022; ve "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41.

Kastamonu Vilâyeti (12) •

>

•

Kastamonu (4) İTC 162 İTC163 İTC164 İTC 165 İTC' 66

Türk Türk Türk Türk Türk

Hacı Ahmed Mahir Efendi Yusuf Kemal [Tengirşenk]§ İsmail Mahir Efendi Ahmed Şükrü Bey Necmeddin [Kocataş]*

162 İstinaf Mahkemesi Reisi (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları. disi, s.231). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

AnsiklopeTarihi,

17.

s.9605; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fftnun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnâme-i Mebusan," Salname-i

Servet-i Fünun, 1.326, s.40; ve "Mcclis-i'

Umumi, 1328 (1910], s.93.

163 Hukukçu (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde. Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 7 2 ) . Resimli

Kitab,

3 (Ekim 1909-Mart

1910), s.37. İstanbul Hukuk Mektebi'ndeh mezun olduktan sonra Paris'te eğitimine devam etmiş ve doktora derecesi almıştı. İstanbul Hukuk Mcktebi'nde hocalık yapmaktaydı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları lopedisi,

Ansik-

s.378).

1.64 Cemal. Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

17, s . 9 6 0 3 ;

Tarihi,

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-r Fünun, 1324-1325,

s.41; "Mec-

• lis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mc. busan," Salname-i Umumi, 1328 (1910), s,93. Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları 165 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i lis-i Mebusan Azası," Salname-i

Ansiklopedisi,

ss.231-232.

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

. 17, s . 9 6 0 2 ;

Servet-i Fünun, 1,324-1325, s.41; "Mcc-

Servet-i Fünun, 1326, s.40; vc "Meclis-i Me-

busaıı," Salname-i Umumi, 1328 11910],'s.93. Hayat hikâyesi için bkz., İbra-hiııı Alaettin Gövsa, Türk Meşkurları

Ansiklopedisi,

ss.371-372.

166 'Hukukçu (Feroz Ahmad ve Dankıvart A, Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.272). "Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41;'"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Salname-i Servet-i

Fünun, 1326, s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.93. 24 Eylül 1909'da Adliye Nazırı olan Necmeddin [Kocataş! Bey Yusuf Kemal İTengirşcnkl'teıı boşalan mebusluk için aday gösterildi ("News İteıus," Tlıe Levant Herald and Eastern

Express, 2 5 Eylül 1909, s.l). 24 Ekim 1909'daki

ara seçimde seçildi ("'Nevvs ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 25 Ekim 1909, s.l). Şeyh-ûl-Islanı Turşücuzacle Ahmed Muhtar Efendinin oğlu

Kengırı {Çankırı} (2) İTC167 Bağımsız

Türk Türk

Mehmed Behçet [Kutlu] Mustafa Tevfik [Durlanık]

Sinob (2) Hasan Fehmi [Tümerkan] Rıza Nur

Türk Türk

olan Necmeddin [Kücataş l 1896 yılında Hukuk Mektebi'ndeıv mezun olmuştu. Devrim'den hemen sonra üağdad Valiliğine atanmış ve ovada dört ay kadar görev yapmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları s,219).,

Ansiklopedisi,

;

167 Avukat (Fçroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.273). Cemal Kutay, Türkiye

ve

Hürriyet

Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünıın, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fiinıın,

1326, s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Kitab,

İstiklâl

Servet-i

Umumi, 1328 [1910], s.93. Resimli

4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.841; ve Resimli

Kitab,

1 (Eylül 1908-Maıl

1909), s.44i:. 168 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.44; "Meçlis-i Mebusan Azası,"-Sal-name-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Servet-i

Fünun,

1326,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s . 4 0 ; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328

[1910], s.93; ve Resimli. Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.448. 169 Sinob Müftüsü: Cemal Kutay, Türkiye 17, s.9602; Resimli Kitab, Azası," Salname-i Salname-i

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.829; "Meclis-i Mebusan

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclisli Mebusan," Salname-i Umu-

mi, 1328 [1910], s.'93. 1 7 0 Doktor Binbaşı ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fıinun,: 1324-

1325, s.41). Cemal Kutay, Türkiye. İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17,

s.9605; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.432; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.8.51; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.93; ye "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40). Fırka-i Ahrar iiyesi oldu (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de 1859-1952,

Siyasi

Partiler,

s.244). 1911 Mayısında kumlan Flizb-i Terakki'niıı yedi üyesin-

den biriydi (Jön. Türk, İ Mayıs 1 3 2 7 / 1 4 Mayıs 1911'den nakleden, Tank Zafer Tunaya, Siyasi Partileı; 1859-1952,

s . l 8 7 n ) . Hürriyet ve İtilâf Fırkası ku-

rucuları arasında yer aldı (Tank Zafer Tutıaya, Türkiye'de Siyasi Partileı; 1859-1952, Meşhurları

s.31-5). Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Ansiklopedisi,

s.327.

B o l u (4)

Hacı Abdül Vehab Efendi H a b i b Bey

Ahmed Şeref ettin Bey Taşhancızade Mustafa Zeki Bey

Türk Türk

Bağımsız (İTC) F A —

Türk Türk

Bağımsız 174 Bağımsız174

173

Trabzon Vilâyeti (15) Trabzon (7) Mehmed Emin Efendi

Türk

Bağımsız

175

171 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1028; "Meclis-i Mebusan Azası," .Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,".Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 11910), s.95. . . . 172 Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s. 1097; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-/ Umumi, 1.328 [1910), s.95. Kolagasi Habib Bey ("Meclis-i Mebusan Azası," Salnctme-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40). İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin 1908 , Kongresinde seçilen Merkez-i TJmumî üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, '1859-1952, s.199). 173 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ye Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1028» "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1.324-1325, S.41; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-ı Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.95. 174 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kıt ab, 4 (Nisaıı-Eylül 1910), s.823; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-ı Fünun, 1324-1325, s,41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1.326, s.40; ve "Meçlis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], "s.95. . 175 Trabzon Müftüsü'ydü. Yüzkırkbir oyla seçildi ("Les elections â Trebizoııde" [15 Kasım] , The Levant Herald and Eastern Fxpress, 23 Kasını 1908, s.2). "İntilıabat-Mebusan: Trabzon Mebusları," İkdaın, 2 4 Teşriıı-i Saııi 1324/7 Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Vmumi, 1328 [1910), s.93.

Saraçzade Ali Naki Bey Eyübzade İzzet Bey

Türk Türk

Bağımsız176 177 Bağırnsiz

Haznedarzade Mahmud Mazhar Bey M'atheos Cofidis Mahmud İmameddin Efendi1"

Türk Rum Türk

FA HİF Bağımsız179 Bağımsız 180

178

,

176 Yâzotuzyedi oyla seçildi ("Les elections â Trebizoncle" (15 Kasım), The Levant Herald and Eastern Exprcss, 2 3 Kasım 1 9 0 8 , s.2). CeffiaVKııtay, İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

• Salname-i

Türlüye

Tariki, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," s.42; "Meclis-i Mebusan Âzası,"

Servet-i Fünun, 1324-1325,

me-i Servet-i Fiinun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Salna1328

(19101, s.93; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.36. 177 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277). Yüzonüç oyla seçildi ("Les elections â Trebizoncle" 115 Kasım), The Levant Herald and Eastern Fjcpress, 2 3 Kasım 1908, s . 2 ) . "İntihabat-Mebusarı-. Trabzon Mebusları," İkdam,

2 4 Teşrin-i Sani

1 3 2 4 / 7 Aralık 1908, s.3; "Meclis-i Mebusan Azası," Salnaınc-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328

kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.36.

'

Servet-i

Fünun,

1326,

(19101, s.93; vc Resimli .

178 Yüzyedi oyla seçildi ("Les elections â Trebizonde" ( 1 5 Kasım 1, Tlıe Levanı Herald and Eastern Express, zon Mebusları," İkdam,

2 3 Kasım 1908, s.2). "İntihabal-Mebusan: Trab-

2 4 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralık 1 9 0 8 , s.3; Ceıual Ku-

tay, Türkiye.İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri busan Azası," Salname-i Azası," Salname-i Servet-i Umumi,

Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Me-

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan

Fünun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i

1328 11910], s.93; ve Resimli

Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1008.

Hürriyet ve İtilâf Fııkası'nın ilk Meclis-i İdare üyelerinden biriydi (Tarık Zafer lunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler; 1859-1952,

s.315).

179 Yüzaltı oyla seçildi ("Les elections â Trtbizonde" [15 Kasıml, The Levant rald and Eastern

Express,

The Levant Herald Türkiye

and Eastern Express,

İstiklâl ve Hürriyet

san Azası," Salname-i Azası," Salname-i

He-

23 Kasım 1908, s.2). "A la Chambre ottomane,"

Servet-i

22 Aralık İ9Ö8, s.2; Cemal Kutay, Tarihi', 17, s.9603; "Meclis-i Mebu-

Mücadeleleri Fünun,

1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan

Servet-i Fünun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i

Umumi, 1328 [1910], s.93; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.37. 180 Nakib el-Eşraf Kaymakamı ("Intihabat-Mebusan: Trabzon Mebusları," İkdam, 2 4 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralık 1908, s.3). Eski Trabzon Mûftüsü'ydü. Seçimi doksanaltı oyla kazandı ("Les electioııs d Trebizoncle" [15 Kasıml, Tlıe Levant Herald Türkiye

İstiklâl

and Eastern

ve Hürriyet

san Azası," Salname-i san," Salname-i

Express, 23 Kasım 1 9 0 8 , s.2). Cemal Kutay,

Mücadeleleri

Servet-i

Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebu-

Fünun, 1324-1325,

Umumi, 1328 [1910],

Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s.41).

s.42; ve "Meclis-i Mebu-

s.93. Öldü ("Meclis-i Mebusan Azası,"

' •] Q i

Türk Türk

Nemlizade Hacı Osman Bey Fâlcızade Mahmud

Bağımsız Bağımsız

Gümüşhane (2) Mısırlızade Hayri Efendi İbrahim Lütfi Paşa

Türk Türk

rı

Bağımsız 182 , ' 183 n Bağımsız

Türk Türk

Bağımsız Bağımsız 185

Lazistan {Rize} (2) Miralay Ahmed Bey (Paşa) İbrahim Ferid Efendi

184

181 Doksan oyla seçildi ("Les elections â Trebizonde" [15 Kasım), The Herald

'

and Eastern

Express,

Levant

23 Kasım 1 9 0 8 , s . 2 ) . "Intilıabat-Mebusan:

Trabzon Mebusları," tkdam,

2 4 Teşriıı-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralık 1 9 0 8 , s.3; Ce-

mal Kutay, Türkiye

ve Hürriyet

istiklâl

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Mücadeleleri

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Mebusan," 'Salname-i

Tarihi,

17, s . 9 6 0 3 ;

Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 2 ;

Servet-i

Fiinıın,

1326,

s.41; "Meclis-i

Umum i, 1328 {19101, s.93; ve Resim li Kitab,

3 (Ekim

. 1909-Maın i 9 1 0 : . s.36. . 182 "lmihabat-Mebusaıv.- Trabzon Mebusları," llıdum, 2 4 Teşrin-i Saııi 1.324/7 Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye hi, 17, s.9600;

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tari-

Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 1 0 2 8 ; "Meclis-i Mebu-

saıı Azası," Salntıme-i Servet-i Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.42; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i .

Servet-i

Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salna-

me-i Umumi, 1328 [19101, s.93.

183 "lntihabat-Mebusan: Trabzon Mebusları," İkdam, Aralık. 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye hi,17,

İstiklâl

2 4 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 7

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tari-

s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.841; "Meclis-i Mebusan

Aziısı," Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i Servei-i Fünun, İ 3 2 6 , s.41; ve "Meclis-i.Mebusan," Salname-i Uınıı-. ' mi, 1328 [ I 9 1 0 J , s.93. 184 Bclgrad ta askerî ataşe idi ("Les deputes," The Levant Herald and Eastern ress, 11 Kasım 1908, s.2). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet

leri Tarilıi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan'" Salname-i

Resimli Kitab.

Umumi.

Exp-

Mücadele-

Scrvel-i fiimın,

1328

(1910), s.93;

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . l 0 1 4 ; ve "Meçlis-i Mebusaıı Azası."

Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41). 185 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi. 17. s.9603; Resimli ^Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1 0 1 4 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Şahla-

3

97

Canik {Samsun} (4)

Abdullah Bey § Mehmed Ali Bey Hacı Ahmed Hamdi Efendi Mustafa, Nail Bey§ Süleyman Necmi [SelmenJ*

Türk Türk Türk Türk Türk

Bağımsız 186 İTC Bağımsız187 Bağımsız 188 189 İTC _190 İTC ır

me-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebıisaıı," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.93. 186 Kosova İstinaf Mahkemesi Reisi ("Lettre de Samsoun" [27 Kasını], The Levant Herald and Eastern Express, 8 Aralık 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Ey-

lül 1 9 0 9 ) , s . 1 1 0 0 . Bir devlet memuriyetine atanınca mebusluğu düştü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42).

187 Ceza Mahkemesi Reisi ("Lettre de Samsoun" [27 Kasım], The Levant and Eastern

Ekpress,

Hürriyet Mücadeleleri

8 Aralık 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Türkiye

Herald

İstiklâl

ve

Tarilıi, i 7, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salıiame-i

Servet-i

Servet-i Fiinun, 1324-1325,

Fiinun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.95; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.995. Ittihad ve Terakki Cemiyetinden istifa etti ("Uh bruit qui circule," The Levant Herald and Eastern

Exp-

ress. i Nisan 1910, s.2). 188 Ulema ("Lettre de Samsoun" [27 Kasım], Tlıe Levant Herald and Eastern ress, ,8 Aralık 1908, s.3). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

leri Tarihi, 17, s.9605; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i' 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Sahame-i

Exp-

Mücadele-

Servet-i

Fünun,

Umumi, 1328. [ 1 9 1 0 ] , s.95.

189 Maarif Nezareti Meclis-i Maarif Reisi ("Lettre de Samsoun" [27 Kasım], The Levant Herald and Eastern Express, 8 Aralık 1908, s.3). Cemal Kutay, İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Türkiye

Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i Servet-i Fünun,'1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salna-

me-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi., 1328 [1910], s.95; Resimli Kitab,

1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.432; ve Resimli

Ki-

tab, 4 (Nisaıı-Eylül 19.10), s.824: Mekteb-i Mülkiyetten 1 8 8 4 yılında mczuıv olmuştu (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tariki ve Mülkiyeliler,

3, ss. 1 7 2 - 1 7 5 ) ;

Ocak 1911'de Meclis-i Ayan üyeliğine atandı ("Emptre News; The Capital," The. Orient, 1/41(25 Ocak 1911), s.5). 190 Bafralı bir toprak zengininin oğluydu Melcteb-i Mülkiyetten 1893 yılında mezun olmuştu. Ekim 1908'de Çorum, Ağustos 1909'da da Yozgat Sancağı Mutasarrıflığına atanmıştı. 1910 yılındaki ara seçimde mebus seçildi (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

3, ss.532-533)"Meclis-i Mebusan," Sal-

Türk

Said Efendi*

İTC191

Sivas (5) Ermeni Türk Türk Türk

Nazareth Daghavarian Mustafa Ziya Efendi Hüsnü Bey Ömer Şevki Bey

FA HİF192 Bağımsız193 n Z 194 Bağımsız 195 Bağımsız

. name-i Umumi, 1328 [1910], s;95. Bir devlet görevine atatnan Abdullah Efendi'nin yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i 1324-1325, s.42; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun,

Seıvet-i Fünun,

1326,

s.41). 191 Mustafa Nail,Bey'in yerine seçildi? (Feroz Ahmad ve Dankwart A: Rtıstovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.274), 192 Doktor (Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1 0 2 7 ) . Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet

sı," Salname-i Salname-i

Mücadeleleri

Servet-i

Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i Mebusaıı Aza-

Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i Fünun, 1 3 2 6 , s . 4 0 ; ve "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i

. Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 i , s,93. Hürriyet ve İtilâf Fırkaşı'nm ilk Meclis-i İdare üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-1952,

s.315). 193 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 19.09), s.1006; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.93. 194 Askeri Kaymakam emeklisi Doktor ("Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325,

Salname-i

ş.41'; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Ser-

vet-i Fünun, 1326, s.40). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet

Mücadelele-

ri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 19Ö9), s.100.6; ve "Mcclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 (19101, s.93. 195 Doktor Miralay ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1324-

1325, s.41; "Meclis-i Mebusaıı Azası"' Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s:40). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 3 (Ekiıiı 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.32; ve "Meclis-i Mebusaıı," Sahıame-i Umumi, 1328 11910], s.93.

Ahmed Şükrü Efendi

Türk

FA AF HİF196

Türk Türk Türk

FA MHF HİF197 Bağımsız 198 İTC?99 '

Türk

FA AF 200

Amasya (3) Miralay İsmail Hakkı {Mumcu] ibrahim Cudi Bey Arif Fazıl Efendi

Karahisar-ı Şarki {Şebinkarahisar} (2) Ömer Fevzi Efendi

196 Cemal Kutay, Tflrfeiye İstiklal

ve Hürriyet

Mücadeleleri

tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 1 0 0 6 ; "Meclis-i Mebusan Azası," ıne-i Servet-i Fı'inuıı, .1324-1.325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," .Serv'et-i Ft'iıutn, 1326, s . 4 0 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salna-

Salname-i

Umumi,

1328

119101, s.93 ; . Şubat 1910'da Ahali Fırkası'nm kuruluşunda rol aldı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 9 4 ) . Hürriyet ve İtilâf

Fırkası'tun ilk Meclis-i klaıe üyeleri arasında yer aldı ( T a n k Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler,

1859-İ952, s 3 1 5 ) .

197 Miralay ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünuıı, 1 3 2 4 - 1 3 2 3 , s . 4 1 ) . C e m a l Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi,

17,

s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , S.988; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326,

s.40; ve "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i

Uınuıııi, 1 3 2 8 1 1 9 1 0 ] , s.93. Mutedil Hürriyetperverân Fırkası'ımı İdare lıcyeti'nde ver aldı (Tarık Zaler Tuiıaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler,

1859-1952,

s . 2 7 7 ) . Hürriyet ve İtilâf Fırkası'nin kurucuları arasındaydı (Tarık Zafer Tunaya; Türkiye'de

Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 3 1 5 ) .

1 9 8 Cemal Kutay, Türkiye

ve Hürriyet

İstiklâl

"Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i lis-i Mebusan Azası," Salname-i

Mücadeleleri

Tarihi,

-Servet-i Fünun, 1324-1325,

Servet-i

Fiinun,

17,

s.9602;

s . 4 1 ; "Mec-

1326, s.40;-ve "Meclis-i Me-

busan." Salname-i Umumi, 1328 ] 1 9 1 0 ] , s.93. Uzun yıllar Selanik'teki Terakki Mektebi ve İiladi'clc öğretmenlik yapmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa,

Türk

Meşhurları Ansiklopedisi, s . 8 8 ) . KW Cemal Kutay, Türkiye

Tarihi,

17, s . 9 6 0 5 ; Re-

simli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.448; Resimli Kitab,

2 (Nisan-Eylül

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

1 9 0 9 ) , s . 9 8 8 ; "Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünuiı, 1324-

1 3 2 5 , s.41: "Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servcl-i Fiinnn; 1 3 2 6 , s . 4 0 , ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 2 0 0 "intihali Gürültüleri." İkdam,

Umumi,

1328 ( 1 9 1 0 ] , s . 9 3 .

9 Tcşriıı-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasım M 0 8 , s,3; "Les

eİectiou eıı province." The Levant Herald

and Eastern Express. 2 4 Kasını

'

Serdafzade Mustafa [Atay] Tokad (3)

Kürd

Bağımsız

201

"

,

Şeyh Hacı Mustafa Haki Efendi Hattatzade İsmail Paşa Hoca Mustafa Sabri Efendi

1908, s.2; Cemal Kutay, Türldyc

202

Türk Türk Türk

İstiklâl

Ve Hürriyet

Bağımsız Bağımsız203 204 FA AF HİF

Mücadeleleri

Tarihi,

17,

s.9603; Resimli Kitab, 1 (Eylül 1908-Mart 1909), s.441; Resimli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s.1008; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s.40; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Umumi,

Servet-i

Servet-i

Fünun.

FBnuıı,

1326,

1.328 [ 1 9 1 0 ] , s.93. Şubat

1910'da Ahali Fırkaşı'nm kuruluşunda rol oynadı (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.294). 201 Hamidiye Alaylarında görev aldı ("lntihab Gürültüleri," İkdam,

9 Teşrin-i Sa-

ııi 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1.908, s.3). 1896 Ermeni Katliamı sırasında Karahisar-ı Şarki Ermenilerinin öldürülmesinden sorumlu tutularak mebusluğunun iptali istendi ("A la Clıaıııbre Ottomane," The Levant Herald

cııul Eastern

Iixp-

rtss, 2 4 Aralık 1908, s.2). Mazbatası 10 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1908 güıılü oturumda görüşüldü (Meclis-i

Mebüsan

İnikat, ss.33-34). Cemal Kutay, Türkiye

ve Hürriyet Mücadeleleri

hi. 17, s.9603; "Les election eıı province," T/ı e Levaıit Express,

1, Dördüncü .

Zabıt Ceridesi,

İstiklâl

Herald

and

2 4 Kasım 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası,'!' Salname-i

Fiiıııın, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

TâriEastern Servet-i

Servet-i

Fünun,

1326, ş.40; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1009; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,!

328 [ 1 9 1 0 ] , s.93.

2 0 2 "lntihab Gürültüleri," İkdam,

9 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1 9 0 8 , s.3; "Les

election en province," The Levant

Herald

1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

s.9605; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Mebusan," Salname-i

and Eastern

ve Hürriyet

Servet-i

Express, 2 4 Kasını

Mücadeleleri

Tarihi, i 7, s.41;

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Fünun, 1326, s.40; vc "Meclis-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.93.

2 0 3 Eski Meclis-i tdare-i Evkaf üyesi ("Meclis-i Mebusan Azası-," Salname-i .Servet-i Fünun, 1 3 2 6 , s . 4 0 ) . "lııtihab Gürültüleri," tkdam,

9 Teşıin-i Sani

1 3 2 4 / 2 2 Kasını 1 9 0 8 , s.3; "Les election en province," Tfıe Levant Herald Eastern Ex;ıress, 24 Kasım 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl Mücadeleleri

Taiihi,

aıul

ve Hürriyet

17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) . s. 1098;

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1324-1325,

s.41; ve

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.93.

2 0 4 Deısaaclet'te mukim ("lntihab Gürültüleri," İkdam, 9 Teşriıı-i Saııi 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1908, s.3). "Les elcctioıı en province," The Levant Herald aııd

Eastern

Express, 2 4 Kasım 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarifti, 17, s.9602; Resimli Kitab. 4 (Nisaıı-Eylül 1 9 1 0 ) , s.824; "Mcc-

Erzerum {Erzurum} (5) Karekin Pasturmadjian Vartkes Serengülyan Seyfullah Efendi Hacı Şevket Efendi

Bağımsız205 Sosyalist205 Bağımsız207 (İTC) AF 208

Ermeni Ermeni Türk Türk

lis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1324-1325,

Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s.40;

s.41; "Meclis-i

ve "Meclis-i Mebu-

san," Salnamc-i Umumi, 1328 [1910], s.93. Şubat 19İ0'da Ahali Fırkası kuruluşuna katıldı (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler,

1859

1952,

s.294). Hürriyet ve İtilâf Fırkası'mn ilk Meclis-i tdaıe üyeleri arasında yer alch (Tank Zafer Turtaya, Türkiye'de 2 0 5 Püzantion,18

Siyasi Partiler, 1859-1952,

Kasım 1908'den nakleden, "İntihabat," İkdam,

s.315). 6 Teşrin-i Sani

1 3 2 4 / 1 9 Kasım 1908, s.3; "The Turkish Elections: Some of the Results," Tlıe Times, 2 3 Kasım 1908, s.6; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet

Mücade-

leleri Tariki, 17, s.9603; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.24; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, Azası," Salname-i sı," Salndme-i 206 Püzantion,

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.90; "Meclis-i Mebusan

Servet-i Fünun, 1324-1325, s,42; ve "Meclis-i Mebusan Aza-

Servet-i Fünun, 1$26, s;41.

18 Kasım 1908'den, nakleden, "İntihabat," İkdam,

6 Teşriıı-i Sani

1324/19 Kasım 1908, s.3; "Tlıe Turkish Elections: Some of the Results," Tlıe " . Times, 23 Kasını 1908, s.6; Cemal Kutay, Türhiyeİstiklâl

ve Hürriyet

Mücade-

leleri Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1028; "Meclisi Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324rl325, busan Azası," Salname-i Salname-i

s.41; "Meclis-i Me-

Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan,"

Umumi, 1328 [1910], s.90.

207 Dava Vekili. Püzantion, 18 Kasını 1908'den nakleden, "İntihabat," İkdam,

6'

Teşrin-i Sani 1324/19 Kasını 1908, s.3; "Tlıe Turkish Elections: Söıue of the Results," The Times, 23 Kasım 1908, s.6; Cemal Kutay, Türkiye Hürriyet Mücadeleleri

İstiklal

ve

Tarihi, 17. s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) ,

s.984; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s.41;

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i, Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Sdname-i Umumi, 3328 [19101, s.90. 2 0 8 Püzantion, 18 Kasım 1908'den nakleden, "İntihabat," İkdam, 1324/19 Kasım 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

6 Teşrin-i Sani

ve Hürriyet

Mücadele-

leri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.985; "Medis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünuıı, 1324-1325, san Azası," Salname-i

s.41; "Meclis-i Mebu-

Servet-i Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusmı." Sal-

Hafız Ahmed Ziya Efendi

Kürd

Bağımsız209

Türk

(İTC)AF 2, °

Türk

İTC211

BayezidO) Süleyman SUdî [Acarbay]

Erzincan (1) Osman Fevzi [Topçu]

Van Vilâyeti (3) Van (2)

ndim'-i Umumi, I 3 2 8 ' [ 1 9 1 0 [ , s.90. Şubat 1910'da Ahali Fırkaşı'nm kuruluşunda rol oynadı (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de

Siyasi Partiler,

1859-1952,

s.294). 209 Dava Vekili (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclislcr, 1908-19.18," s.278). Piizantion, den, "İntihabat," tkdam,

1 8 Kasım 1908'den nakle-

6 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasını 1908, s.3; "Meclis-i

Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, saıı Azası," Sainame-i me-i Umumi,

s.41; "Meclis-i Mebu-

Servet-i Fünun, 1326, s.40; "Meclis-i Mebusan,"

1328 [ 1 9 1 0 1 , s . 9 0 ; ve Resimli

Kitab,

Salna-

4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) ,

s.820. 210 Mazbatası 18 Kânun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralık 1 9 0 8 güıılü oturumda tartışıldı (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet

1, Sekizinci İnikat, s. 1 0 3 ) . Cemal Kutay,

Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9603; Resimli Ki (ah, 4

(Nisan-Eylül 1910), s.822; "Meclis-i Mebusan Azası," -'Salnamc-i.Servef-i Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,":Salname-i Servet-i 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Fiinuıı,

Umumi, 1328 [19101, s.90. Şu-

bat 1910'da kurulan Ahali Fırkası içinde yer aldı (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de Siyasi Partiler. 1859-1952, 211

s.294).

Erzincan Müftüsü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

.1324-1325, s.42; ve. "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1326, s.41). Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17.

s.9602; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 i , s.90. Ayrıca bkz., "Balıaeddiıı Şakir Bey'ilı Bıraktığı Vesikalara Göre İttihad ve Terakki: ? 16," Milliyet, 2 8 Kasmı 1934, s.3.

'

Tevfik [Demiroğlu] Vahan Papazian

Türk Ermeni

Bağımsız212 Bağımsız213

Arap

Bağımsız214

Hakkâri (1) Seyyid Taha Efendi * * *

Bitlis Vilâyeti (5) Bitlis (i)

;

Arif Efendi

Türk

Bağımsız 215

Türk

Bağımsız216

Gene {Bingöl} (1) Mehmed Emin Efendi

212 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab: 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1101; "Meclis-i' Mebusan Azası," me-i Servet-i Servet-i

Fünıın,

1:324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fılnuıı, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salnaıııe-i

Umumi,

119101,s.95.

2328 '

2 1 3 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, J 7, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1101; "Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i

Salna-

Salnamc-i

Fünıın, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Seıvet-i Füıtım, 1326, s.41; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i [19101, s.95.

Salna-

Salname-i

Umumi,

1328

•

2 1 4 "Intihabat-Mebuşan: Trabzon Mebusları," Midam, 2 4 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tari-

hi. 17i s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisatı-Eylül 1910), s.825; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i Füımn, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i Servet-i Fünıın, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.95. 2 1 5 Cemal Kutay, Türkiye

' İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi. 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.822; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Şalname-i

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

l/mumi, 1328, [19101.

s.91. 2 1 6 Mehmed Emin Efendi Nahiye Müdürii'ydü ve yırmibir oyla seçilmişti ("hıti-

Muş (2)

Kegham Der Garabetian Hacı ilyas Sami Bey

Ermeni Türk

~

Türk

Bağımsız

"

ısız'

Siird (1) Abdürrezak Efendi *

*

*

Mamuret ül-Aziz Vilâyeti (6) Mamuret ül-Aziz {Harput} (3)

Katot," tkdam, kiye istiklâl

3 Teşriıvi Sani -1324/16 Kasını 1908,'s.3). Cemal Kutay; Tür-

ve Tlıjrriyet Mücadeleleri

Tarihi,17,

s.9603; Resimli Kitab, 2 (Ni-

saıı-Eylül 1909), s.1012; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i 1324-1325,

Servet-i

Fünun,

s.41 [Mehmed EL]; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Servet-i [1910],

1328

s.91. 217 "Les deputes," Tlıe Levant Herald Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

and Eastern

Express,

2 2 Aralık 1908, s.2; Tarihi, İ7,s.9603;

Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.l 101; "Meclis-ı Mebusan Azası,"

Salna-

me-i Servet-i Seıvet-i

ve Hürriyet Mücadeleleri

Fünun, 1324-1325,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salname-i

Umumi,

1328

[19101, s.91. 2 1 8 "Les deputes," The Levant Herald

and Eastern

Express,

22, Aralık 1908, s.2.

Mazbatası 21 Kânun-u Sani 1 3 2 4 / 3 Şubat 1 9 0 9 gûıılü oturumda kabul edildi (Mcclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi; tay, Türkiye İstiklâl

1, Yirmiikinci İnikat, s.457). Cemal Ku-

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Resimli

Kitab.

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s 1 0 1 9 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i l üııun, 1324-1325, nun, 1326,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

s . 4 0 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Servet-i

Servet-i 1328

Fü-

[19101,

s.91. 2 1 9 Cemal Kutay Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9605; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1005; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Seıvet-i

s.41; "Meclis-i Mebüsan Azası,"

Fünun, 1.326, s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i

[1910], s.91.

Salııame-ı

Umumi,

1328

Asım Bey Hacı Mehmed Nuri Efendi Hacı Ziyaeddin Efendi

Türk Türk Türk

Bağımsız 220 Bağımsız 221 222 Bağımsız

Kürd

FA MHF 2 2 3

Türk

Bağımsız 224

Dersim {Tunceli} (1) Ömer Lütfi Fikri Bey Malatya (2) Ahmed Harnid Bey

2 2 0 Cemal Kutay, Türkiye .

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 6 ; Re-

simli Kitah, 2 (Nisaıı-Hylül 1909), s.1015; "Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i Servet-i

Fünun,

J 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salna-

Salnaıne7i

Umumi.

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.94. 221

Cemal Kutay, Türkiye

İstiklal

ve Hürriyet

Mücadeleleri

17, s . 9 6 0 5 ;

Tarihi,

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.42; "Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94.

2 2 2 Cemal Kutay Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitah, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , S . 1 0 İ 5 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Serv'et-i Fiinıın, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Şalname-i

Salııame-i

Umumi,

1328

[ 1 9 1 0 ] , s.94. 2 2 3 Avukat (Feroz Ahıııad vc Dankvvart A. Rustovv, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277). Cemal Kutay, Türkiye Mücadeleleri

fstildül ve Hiirriyel

Tarihi, 17, s . 9 6 0 5 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1324-1325, s.42; "Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i 1326, s.41; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

Seı vel-i

Servet-i

Fünun,

1328 11910], s 94. Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1003. Mekteb-i Mülkiyc'den 1 8 9 0 yılında mezun olduktan sonra Paris'te eğitimine devam etti ve 1893'tc İstanbul'a döndü. Siyasal eylemlerinden ötürü 1 8 9 5 yılında oııdöıt ay hapis yattı. Soıua İsparta'ya Tahrirat Müdürü olarak sürüldü. Burdur ve Konya'da çalıştıktan sonra, Ekim 1901'de Avrupa'ya, kaçtı. Kahire'ye yerleşerek avukat ve gazeteci olarak çalıştı. Devrim'den so.ııra İstanbul'a döndü (Ali Çankaya, Veııi Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, hurları Ansiklopedisi,

3, ss.450-454; ve İbrahim Alaettin Gövsa, Türk

kasının İdare Hcyeti'nde bulundu (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de fileı; 1859-1952,

Meş-

s.230). 1911'de kurulan Mutedil Hürriyetperverân FırSiyasi l'ar-

s.277).

2 2 4 Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ; Rc-

Mehmed Tevfik Efendi Kessaf Efendi*!?]

Türk Türk *

ic

Bağımsız 225 Bağımsız

*

Diyar-ı Bekir Vilâyeti (4) Diyar ı Bekir {Diyarbakır} (1)2? Pirinççizade Arif Bey^ Pirinççizade Fevzi Bey Rıza Efendi?

Kürd Kürd

Bağımsız 226 Bağımsız 227

7

?22?

Argani Maden {Ergani} (1) Niyazi Bey* Türk

simli kitab,

Monarşist

229

2 (Nisan-Eylül 1909), s.1018; "Meclis-i Mebusan Âzası," Salna-

me-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42-; "Meclis-i Mebusan Azası,"

.Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salnamc-i

Umumi,

1328

[19101,5.94. 225

Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fûnıın, 1324-1325, s.42; "Mcclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.4.l; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1328 {.19101, s.94.

226 Mazbatası 10 Kânuıı-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1908 günki oturumda görüşüldü (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, .!, Dördüncü İnikat, s.33; vc "A la Chambre ottomane," the Levant Herald and Eastern Express, 24 Aralık 1908, s.2); fakat 2 8 Aralık'taki oturumda mebusluğu kabul edildi ("A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern fûcpress, 29 Aralık 1908, s.2). Kesimli Kitah, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s.1004. 227 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.92; ve Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.826. Ölen babası Pirinççizade Arif Efendi'nin yerine seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.41; "Mechs-i Mebusan Azası," Salname-i Seırvet-i Fünun, 1326, s.40. Bkz., "Fevzi Bey, Pirinççizade," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 7, s.4068. 228, "Meclis-i Mebü'san Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41.

\

229 Mazbatasının görüşülmesi 2,6 Kanun-u Sani 1 3 2 4 / 8 Şubat 1909 güıılü otu-

ibrahim Efendi

Türk

Bağımsız -

Türk

Bağımsız 231

Türk Türk

İTC Bağımsız232 İTC?

Mardin (1) . Said Bey

Siverek (1) Nureddin Bey§ . Diyarbekirli ismail Hakkı Bey*

ruroda ertelendi (Mcclis-i Mebusan

:

Zabıt Ceridesi,

1, Yirmidördühcü İnikat,

s.520). Mazbatası 2 7 Kâııun-u Sani 1 3 2 4 / 9 Snbat 1 9 0 9 günlü oturumda görüşüldü vc uzun tartışmalardan sonra reddedildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ce- . ıidesi,

i, Yirmibeşinci İnikat, ss.526-535; ve "A la Chambre ottomane," Tlıe

Levant Merale! and Eastern Express,

10 Şubat 1909, s . l ) . Divaıı-ı Harb tarafın-

dan gıyabında yargılanarak onbeş yıl kalebendliğe mahkûm edildi. Anayasal düzeni yıkmaya yönelik eylemlere girişmekle suçlanmaktaydı ("Nevvs ltems," Tlıe Levant Herald and Eastern Expness,9 Aralık 1 9 0 9 , s . l ) . 230 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; lle-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.820; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

Seıvet-i Fünıın, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Srtlnaıne-i Scrvd-i Fünun, 1326, s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328 [19101.

s.92. 2.31 Resimli Kitabi 4 (Nisan-Eylül 1910), s.848; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azası," Servet-i

Fiinun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salname-i

Umumi,

1328

İ1910), s.92. 232 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Re-

simli Kitab. 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.32; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası." Servet-i Fiinun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salname-i

Umumi,

1328

[19101, s.92. lttilıad ve Terakki Cemiyeti'ıiden istifa etti ("Un bruit qui circule," Tlıe Levant Herald aııd Eastern Express, April 1 , 1 9 1 0 , s.2). 233 Diyarbakır eşrafından Müftüzade Ahmed Sabri Efencii'nin oğlu! Mcktcb-i MülUiye'deıı 1893'de mezun oldu. 1910 yılındaki ara seçimde mebus oldu (Âli Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler.

3, s.511).

fF*

Haleb (6) Ertırizade Mehmed Bahaeddin Bereketzade Mehmed Rıfat Bey + Artin Boşgezenian Ali Cenani Bey Cabrizade 'Abd al-Nafi Paşa Kevkibizade Mesud Efendi

. 2 3 4 Resimli

234

Bağımsiz ,235 FA MHF'"" .236 İTC 237 Bağımsız

Arap Türk? Ermeni Türk Arap Arap

FA

.238

MHF7'

239

Bağımsız'

Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s . 8 2 5 ; "Meclis-i Mebusan Azası,"

me-i Servet-i

Fünun,

s . 3 9 ; "Meclisli Mebusan Azası,"

1324-1325,

Salna-

Salname-i

Servet-i Fünun, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; vc "Meclis-i Mebusan," Salııamc-i Umumi, 1 3 2 8 1 1 9 1 0 ] , s.92. 2 3 5 Intihabat-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," llıdaın, s,

Aralık 1 9 0 8 , s . 3 ; Geıııal Kutay, Türkiye

I

hi, 17, s . 9 6 0 2 ; Resimli

21 Teşıin-i Sani 1324/4

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tdri-

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , Sİ1026; "Meclis-i Mebu-

san Azası," Salname-i Seıvel-i Fıimın, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 3 9 ; ve "Meclis-i Mcbu-

f |

Kitab,

İstiklâl

san," Salname-i Umumi. 1 3 2 8 1 1 9 1 0 ] , s . 9 2 . Rıfat Bey 2 2 Şubat'ta aııideıı öldü.

1

(

Mutedil Hüıriyetperveran Fırkası üyesiydi ("News İtems," The Levant and'Eastern

Herald

Express, 2 3 Şubat J 9 1 0 , s . 1 ) . •

2.36 ' Resimli Kitab,

4 (Nisan-Eylül. 1,910), s.825,; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Salna-

me-i Servet-i Ftinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 3 9 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i. Fünun, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1 3 2 8 11910),s.92. 237

'

Cemal. Kutay, Türkiye

İstiklâl

'

ve Hürriyet

; . Mücadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s , 9 9 8 ; "Meclis-'i Mebusan Azası,"

Salname-i

Se'rvet-i Fı'imüı, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i. • FCımın, ,1326, s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1 3 2 8 ( 1 9 1 0 ) , s.92. Bkz., "Ali Ceııaııi," Büyük Larousse Sitelük ve Ansiklopedisi, 1, s . 3 8 0 . 2.38 "lntilnıbat-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," İkdam, Aralık 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay, Türkiye hi, 17, s . 9 6 0 3 ; Resimli Kitab,

İstiklâl

21 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 4

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tari-

1 (Eylül 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s . 4 4 0 ; Resimli

Kitab,

2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s . 9 9 9 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servcı-i Fünun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.38; vc "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i Umumi, 1 3 2 8 ( 1 9 1 0 } , s.92. Mutedil I Iiırriyetperveran Fırkası kurucularmdauclı (Tarık Zafer Tunaya, ye'de Siyasi Partiler;

1859-1952,

Türki-

s.277).

2 3 9 "Intihabat-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," ikdam, 2 1 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 4 Aralık 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay, Türkiye istiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tariki, 17, s . 9 6 0 2 ; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fimtın, 1324-

Emrizade Beşir Efendi*?

Arap

HİF240

Türk Türk

Bağımsız 241 HİF 4 2 /

Türk Türk

243 Bağımsız gır -244 İTC

Maraş (2) Hacı Hasan Fehmi Efendi Mehmed Şükrü Efendi

U r f a (2)

Mahmud Nedim Bey Şeyh Safvet [Yetkin]

1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

s.38;

Fünun, 1326,

Umumi, 1328 (19101, s.92.

240 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.38. Hürriyet ve İtilâf Fırkasının önemli üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler, 1859-1952, s.333). 2 4 1 "Meclis-i Mebusan," Salname-i san Azası," Salname-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.92; "Meclis-i Mebus.40 [Maraşh Kadızade Hacı

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Hüseyin Fehmi Bey); ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fıinım,

1326,s.39. 242 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi,

"Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

17, s . 9 6 0 5 ; s.40; "Mec-

lis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve~"Meclis-i,Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328 ( 1 9 1 0 ) , s.92. Hürriyet ve İtilâf Fırkası'ıuıı

önemli üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

Partiler:

1859-

1952, s.333). 2 4 3 "İntihabat," İkdam, Türkiye

İstiklâl

3 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasım 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay,

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 5 , Resimli Kitab, 3

(Elcim 1909-Mart 1910), s.25; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i nuıı, 1326, s . 3 9 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i s.95.

•

Umumi,

Seryet-i 1328

'

.

Fü-

[1910], ' .

2 4 4 "Îtıtilıabat," İkdam, 3 Teşrin-i Sani 1324/16 Kasım 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Resimli. Kitah,

(Nisan-Eylül 1909), s.989; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i nun, 1324-1.325,

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

132.6, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

2

Servet-i. Fü-

Servet-i

Fünun,

Umu mi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95.

Adana (1) Ali Münif [Yeğena]§ * Abdullah Faik [Çopuroğlu]

Türk Türk

İTC Bağımsız'

Türk

Bağımsız'

Türk

Bağımsız'

Cebel-i Bereket {Dörtyol} (1) Mehmed Reşid Efendi

,247

iç ili {Silifke} (t) Mahmud Bayram Efendi

,248

2 4 5 Görice Sancağı Mutasarrıfı ("Les dgputfe," The Levant Herald Express, 11 Kasını 1908, s.2). Cemal Kutay, Türkiye deleleri

and

tstiklâl ve Hürriyet

Tarihi, 17, s.9605; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Fünun, 1324-1325,

Eastern MücaServet-i

s.41. Mekteb-i Mülkiye'den 1 8 9 6 yılında mezun olmuştu.

Görice Mutasarrıflığına Eylül 1908'de atanmıştı. Kendi anlatımına göre-yanlış-Adana mebusluğuna Ocak 1909'da seçildi (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 3, ss.628-629). Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s,24. Mekteb-i Mülkiye'cle öğrenciyken İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne girmiş, yakalanıp hapsedilmiş, ancak babasının Zabtiye Nazın Nâzım Paşa'yla olan yakınlığından dola5'i affedilmiş ve Gelibolu ldadisi'ne öğretmen olarak sürülmüştü. Köprülü Mutasarrıfı iken İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yeraltı eylemlerine katılmış, Devrim'den hemen sonra Görice Mutasaırıflığına atanmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

s.403). Kasım

1910'da Ankara valiliğine atanınca mebusluğu düştü ("The Ottoman Parliament," The Orient, 1/32 ( 2 3 Kasım 1 9 1 0 ) , s . l ) . 2 4 6 Adana Müftüsü. Ali Münif [Yegena] Bey'in Ankara Valiliğine atanması tızeri 7 ne, yerine mebus seçildi ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fü. nün, 1326, s.40).

.

•'

2 4 7 Müderris ("Les election en province," The Levant Herald and Eastern Express, 2 4 Kasım 1908, s,2; ve "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s,41). Cemal Kutay,.Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tari-

hi, 17, s.9605; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i.

1326,

s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Mebusan Azası," Salname-i

Umumi, 1328

Servet-i Fünun,

[19101, s.90; ve "Meclis-i

Servet-i Fünun, 1324-1325, s.41).

2 4 8 İç tli [Silifke! Müftüsü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun, •

Kozan (1) Ermeni

Hamparsoum Boyadjian

Sosyalist

Mersin (1) Arif Hikmet Bey + Atjdülhaiim Bey*

Bağımsız 250 . Bağımsız ,

Türk Türk

Beyrut Vilâyeti (6) Beyrut (2) Suleiman al-Bustani§ Rida ai-Sulh ' 1324-1325,

s.41). Cemal Kutay,. Türkiye İstiklal

ve Hürriyet Mücadeleleri

hi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i .

s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salıfame-ı

249 Cemal Kutay, Türkiye

Bağımsız 251 FAMHF 2 5 2 ,

Marunî Arap

Tari-

Fünıın,

1326,

Umumi, 1328 [19101, s.90.

ve Hürriyet Mücadeleleri

İstiklâl

Servet-i

Tariki, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1 0 9 7 ; "Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i Servet-i

Fıiıııın, 1324-1325,

Füııun,

1326,

s.41; "Meclis-i Mebusan Azası,"

SalnaSalname-i

s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328

[19101, s.90; ve Rh. Y. G. Çaık, Türk Devleti

Hizmetinde

Ermeniler,

1453-

1953, s.238. 250 Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1015; "Meclis-i Mebusan Azası,'"Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.41; vc "Mcclis-i Mebusan," Salname-i

Umu-

mi, 1328 11910], s.90. Öldü ("Meclis-i Mebusan Azası," Salnamc-i Servet-i Fiinun, 1326, s.40). 251

Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; Re-

simli Kitdb, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.992; "Meclis-i Mebusan Azası," i Servet-i Fiinun, 1324-1325, vet-i Fünun,

1326,

Salname-

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Scr-

s . 3 9 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

[19.10), s.91. Ayrıca bkz., EÖ. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, 12 Kasını 1908'den nakleden, Rashid ismail Khalidi, Britislı Policy Towards

Syria

and Palestine,

1906-1914,

s . 2 4 9 . Ocak

1911'dc Meclis-i Ayan üyeliğine atandı ("Empire News: The Capital," The Orieııt, 1/41 (25 Ocak 1 9 1 1 ) , s.5). 252. Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Re-

Kamil al-As'ad*

Arap

-

(İTÇ?) HİF253

'Akkâ (1) Şeyh As'ad Efendi Shuqair

Arap

FA? 254

Dürzi Dürzi

-İTC FA ZS6

Lazkiye (1) Emir Mohammad Efendi Arslan1" Emir Amin Bey Arslan*

255

s imli Kitab, 4 (Nisaıı-Eylül 1910), s.823; "Mcclis-i Mebusaıı Azası," Servet-i Fünun, 1324-1325,

Salnamc-i

s.40; "Mcclis-i Mebusan Azası," 5a!rtame-i Servet-}

Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [191.01, s.91. Ayrıca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Loıvther'a, Beyrut, 12 Kasım 1908'deıı nakleden, Rashid İsmail Klıalitli, lirifis/ı Policy ;lbwards

Syria aııd Palestine. 1906-1914,

s.249. Mutedil llürriycı-

perveraa Eırkası üyesiydi (Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Paı tileı; Î85 1 ).1952, s.280). 253

•

]911'deki ara seçimde mebus oldu (Rashid İsmail Khalidi, Britislı Policy 7b' wards Syria and'Palestiııe,

1 9 0 6 - 1 9 1 4 , s.258). Hürriyet, vc İtilâf Fırkasının

önemli bir üyesiydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de

Siyasi

1859-

Paıtileı;

1952, s.333). 2 5 4 "lntihabat-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," İkdam, Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl

21 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 4

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tari-

hi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.834; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1.326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i mi, 1328

Umu-

[1910J, s.91. Ayrıca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cıımbcr-

baıclı'teıı Sir Gerard Lo\ythcr'u, Beyrut, 12 Kasım 1908'deıı nakleden, Raslıicl ismail Khalidi, Britislı Policy Totvards Syria and Palestine, 1906-1914. s.249. 255 "lııtihab Gürültüleri," İkdam,

'

9 Teşrin-i Saııi 1 3 2 4 / 2 2 Kasım 1908, s.3; "Les

election en province," Tlıe Levant

Herald

and Eastern

Evpress, 24 Kasım'.

1908, s.2; Resimli Kil ab, 2 (Nisaıı-Eylül 1 9 0 9 ) , s.1014; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

Umumi, 1328 [1910], s.91; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Scıl-

ınıme-i Servet-i Fünun, 1.326, s.39). Ayrıca bkz., EO. 195/2277/200, Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, 12 Kasını 1908'deıı nakleden, Rashid ismail Khalidi, Britislı, l'olity Toıvards Syria cimi Palestine, 190.61914, s:249. Nisan 1,909'da karşı-devrimciler tarafındanHüseyin Galıid [Yalçın | sanılarak yanlışlıkla . 256

Servet-i Fiımm, 1324-1325,

öldürüldü ("Meclis-i Mebusan Azası,"

Salname-i

s.40).

1909'daki ara seçimde mebus oldu (Rashid İsmail Khalidi, Britislı Policy /• ıvtırds Syria and Palestine, 1906-1914,

s.258). Kardeşi Emir Muhaııııncd Ars-

Nablus (1) Şeyh Ahmad Khammash

Arap

Bağımsız257

Türk

İTC258

Trablus Şam (1) Fuad Hulusi [Demirelli] *

*

*

Kudüs-ü Şerif Sancağı {Kudüs} (3) Ruhi al-Khalidi Bey

Bağımsız 259

Arap

laıı Bey'in yerine seçildi ("Mcclis-i Mebusan Azası," SaVıame-l s.40; ye "Mcclis-i Mebusan Azası," Salname-i

1324-1323,

Servet-i Fiintın, Servet-i- Fünun, •

1326, s.39). Mebusluğu .kabili etmediğine clair bir haber için bkz., "News ltems," .The'Levant Herald and Eastern Ebcpress, 13 Ağustos 1 9 0 9 , s.l. 257 "İntihabât-Mebusan: Arab Mebusları Alayı," İkdam, 21 Teşrin-i. Sani 1 3 2 4 / 4 Aralık .1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri Tari-

fli, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azası," Sahıame-i Servet-i 1325, 's.40; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

Fiiıııın,

1324-

Fünun, 1326, s.39;

1328 (19101, s.91. Ayrıca bkz.,

EÖ. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Geravcl Lovvther'a, Beyı uı, 12 Kasını 1908'den nakleden, Rashid ismail Khalıdi, Britislı Policy Toıvaıds Syria and Palestine,

1906-1914,

s.249.

2 5 8 "İntihab Gürültüleri," İkdam, 9 Teşrin-i Sani.1324/22 Kasını 1908, s.3; "Les election en province," The Levant 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye

Herald

İstiklâl

and Eastern

Express,

ve Hürriyet Mücadeleleri

2 4 Kasını Tarihi,. 17,

s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1100, "Meclis-i Mebusan Azası," Şalname-i Salname-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s . 4 0 ; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Servet-i Fiinun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salnamc-i Umu-

mi, 1328 [19101, S.91. Ayrıca bkz., EO, 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lowtlıer'a, Beyrut, 12 Kasım 1908'den nakleden, Rashid İsmail Khalidi, Britislı Policy Toıvaıds Syria and Palestine,

1906-1914. s.249.

Hayat hikâyesi için bkz., İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşkurları disi, şs". 100-101; ve "Demirelli, Fuat Hulusi," Büyük Lafousse siklopedisi,

Ansiklope-

Sözlük

ve An-

5, s.2998.

2 5 9 " I n t i h a b a t - M e b u s a n : Arab Mebusları Alayı," İkdam, 1 3 2 4 / 4 Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye leleri Tarihi,

İstiklâl

21 Teşrin-i Sani ve Hürriyet

Mücade-

17, s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s . 8 3 5 ; "Mcc-

lis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1324-1325.

s.42; "Mcclis-i

Said al-Husseini Bey Hafız al-Said Bey '

,,

FA HİF260 FAMHF 2 Ş

Arap Arap *

;

*

*

Suriye [Şam] Vilâyeti (8) Şâm-ı Şerif {Şam} (4) Çuhadarzade Suleiman Efendi§ Mebusan Azası,'' Salname-i saıı," Salname-i

Umumi,

Bağımsız262

Arap

Servet-i Fiinıın, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebu-

1328 [1910J, s.96. Ayrıca bkz., F.O. 1 9 5 / 2 2 8 7 / 8 4 ,

Konsolos Blech'teıı Sir Gerard Lowthcr'a, Kudüs, 2 6 Ekiııı 1908'den nakleden, 'Rashid İsmail Khalidi, Britislı Policy Towards Syria and Palestine,

1906-

1914, s.249. 2 6 0 "Intihabat-Mebusan; Arab Mebusları Alayı," İkdam, Aralık 1908, s,3; Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl hi, 17, s.9603;

Mücadeleleri

Tari-

Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s.836; "Meclis-i Mebusaıı

Azası," Salname-i Salname-i

21 Tesriıı-i Sani 1 3 2 4 / 4

ve Hürriyet

Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.42; "Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Servet-i Fünun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umu-

mi, 1328 [19101, s.96. Ayrıca bkz., İ=0. 1 9 5 / 2 2 8 7 / 8 4 , Konsolos Blcclı'tcn Sir Gerard Lowthera, Kudüs, 2 6 Ekim 1908'deıı nakleden, Rashid İsmail Khalidi, Britislı Policy Toıvards Syria and Palestine,

s.249. Hürriyet ve

1906-1914,

İtilâf Fırkaşı'nm önemli üyelerinden biriydi (Tarık Zafer Tuııaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315). 261

"Îııtihabat-Mebusaıı: Arab Mebusları Alayı," İkdam, Aralık 1908, s.3; Cemal Kutay, Türkiye

21 Teşrin-i Sani 1 3 2 4 / 4

ve Hürriyet Mücadeleleri

istiklâl

Tari-

hi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.835; "Meclıs-i Mebusaıı Azası," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fiinıııı, 1326, s.3; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.96. Ayrıca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 8 7 / 8 4 , Konsolos Blech'teıı Sir Gerard Lowther'a, Kudüs, 2 6 Ekim 1908'den nakleden, Rashid İsmail Khalidi, British Policy l • 299 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i. Fünun, 1326, s.38;- v c "Meclis-i ;

Mebusan," SabıameH Umumi, 1328 [19101, s.95.

300 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-'

; simli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül 1909), s, 1007; /"Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i

Fünun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Seıvet-i, Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Salna-

Salname-i

Umumi,

1328

[19101, s.95. .301 Cemal Kutay, Türkiye

istiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

." simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Maıt 1 9 1 0 ) , s,45; "Meclis-i Mebusan Âzası," Salname-i Şervet-i Fünun, 1324-1325, Servet-i

s.39; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i

Fünıın, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328

[1910], s.95. 302 Seyyid Muhamn'ıad Elendi ("Les deputes du Yeıııeıı," Tİ le Levant Herald Eastern Expmss, 23 Aralık 1908, s.2). Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

and

ve Hürri-

Seyyid Hadi al-Rezak Efendi Tahir Receb Efendi§ Ali Suvayd Efendi Zühdü Efendi*? Mahmud Nedim Bey*?

Arap Turk Arap Turk? Turk

Bağımsız 304 r, * Bağımsız304 „ Z 305 Bağımsız _ ? 306 Bağımsız Bağımsız

T- ı

T-

ı

307

O

'Asir (2) » Arap A Arap

Şeyh Ahmad Efendi Şeyh Ali bin Hasan Efendi •

yel Mücadeleleri

r» —

Bağımsız308 * 309 Bağımsız

o

İ7, s.9602; ve "Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Tarihi,

Salname-i

Servet-i Fünun, 1324-1325, s.39. 303 "Les deputes du Yemeıı," Tlıe Levant Herald

and Eastern

1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

Expresş,

2 3 Aralık

Fünıın,

1324-1325,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i Fiinun, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 11910], s.95. 3 0 4 "Les deputes du Yemen," The Levant Herald 1908, s.2; ve Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

and Eastern ve Hürriyet

Ejcprcss, 2 3 Aralık Mücadeleleri

Tarihi,

17, s.9605. 3 Ocak İ910'da Yemen'deki durumu protesto ederek istila elti ("News ltems," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 4 Ocak 1 9 İ 0 , s . l ; ve "Meclis-i Mebusan Azası," Salntımc-i Servet-i Fünıın,'1324-1325, s.39). 3 0 5 "Les deputes du Y6men," The Levant Herald and Eastern 1908, s.2; Cemal Kutay, Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

s.9603; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salnanıe-i Mebusaıı," Salname-i

Exprcss, 2 3 Aralık

Mücadeleleri

Tarihi,

Servet-i Fünun, 1324-1325,

17, s.39;

Servct-i Fünun, 1326, s.38; "Meclis-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95; ve Resimli Kitah, .3 (Ekim

1909-Mart 1910), s.46. 3 0 6 "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Mebusan," Salname-i

307 "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i Mebusan," Salname-i-Umumi, 3 0 8 Ceinal Kutay, Türkiye

Servet-i

Fünıın, 1326, s.38; 've "Meclis-i

Umumi, 1328 11910), s.95. Servet-i Fünun, 1326, s.38; ve "Meclis-i'

1.328 [1910], s.95.

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Express,

"Meclis-i. Mebusan Azası," Salname-i

Fünun,

"Meclis-i. Mebusan Azası," Salname-i

Servet-i

17, s.9602; "Ec-

.1 Aralık 1908, s.2; 1324-1325,

s.39; ve :

Servet-i Fünun, 1326, s.38.

309 Cemal Kutay, Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri '

Tarihi,

lıos de la Ville," The Levant Herald and Eastern

bos de la Ville," The Levant Herald and Eastern

Tarihi, 17, s.9603; "Ec-

Express,

1 Aralık 1908, s.2;

Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1910), s:834; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s..39; "Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Servet-i Füıuın, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 11910], s.95.

Salname-i

Umumi, 1328

Ferrac Said Bey*

Türk

HİF310

Arap

r,311

Ta'iz (1) Salih Sindar Efendi

Trablus Garb Vilâyeti (6) Trablus Garb (3) Ferhad Efendi Mahmud Naci Bey Sadık Bey

Arap Türk? Türk?

,312

(İTC) FA AF 313 Bağımsız 313 314 Bağımsız 3 "'

Cebel-Î Garbî(1)

.310 Hürriyet ve ttilâf Fırkaşı'nm önemli üyelerindendi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952,

s.333).

311 İhsan Ezherli, Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1920-1992 Mebusanı,

1877-1920,

3 1 2 Cemal Kutay, Türkiye

ve Osmanlı

Meclis-i

s. 197. İstiklâl

ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.33; "Meclis-i Mebusan Azası, " Salıtame-i Servet-i Fünun, 1324-1325,

s.40; "Mcclis-i Mebusaıı Azası,"

SeıVef-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salıtame-i

[19101, s.93. Ahali Fırkası kurucularındandı (Tarık Zafer Tunaya, .

Siyasi Partiler, 1859-1952,

Salname-i

Umumi,

s.294).

3 1 3 Cemal Kutay, Türkiye İstiklal vc Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.1008; "Meclis-i Mebusan Azası," me-i Servet-i

1328

Türkiye'de

Fünun, 1324-1325,

s.40; "Meclis-i Mebusaıı Azası,"

Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusaıı," Salname-i

SalnaSalname-i

Umumi,

1328

11910], s.93. 314 Ceıııal Kutay, Türkiye İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri simli Kitab, 2 (Nisaıı-Eylül me-i Servet-i Servet-i

Tarihi, 17, s.9605; Re-

1909), s. 1007; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salııa-

Fünun, 1324-1325,

s.40; "Meclis-i Mebusan Azası,"

Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

[19101, s.93.

Salnaıne-i

Umumi,

1328

Suleiman al-Barunı Efendi

Arap

Bağımsız '

Arap Türk

Bağımsız 315 (İTC)317

Arap

Bağımsız

Fizan [Fezzanl (1) Hacı Bey Cami [Baykut]*

Homs (1) Mustafa bin Kaddave Bey

318

315 Mazbatası 2 Şubat 1 3 2 4 / 1 5 Şubat 2 909 gönlü oturumda kabul edildi (Mec,lis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Türkiye İstiklâl

i , Yinnidokuzuncu İnikat, s.630). Cemal Kutay,

ve Hürriyet Mücadeleleri Târihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebu-

san Azası," Salnaıne-i

Servet-i

Fünıın, 1324-1325,

s.40; "Meclis-i Mebusan

Azası," Salnamc-i Servet-i Fünun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salıuıme-i Umumi, 1328 J19101, s:93. 3 1 6 "Meclis-i Mebusan Azası," Sainame-i Servet-i Fünun, 1326, s.39. 3 1 7 Kolağası, Cemal Kutay,Türkiye

İstiklâl

ve Hürriyet

Mücadeleleri

Tarihi, 17,

s.9600;.Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1 9 0 9 ) , s. 1 0 9 6 ; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Salname-i

Servet-i Fünuıı, 1324-1325,

s.40; ve "Meclis-i. Mebusan," Salna-

me-i Umumi, 1328 [1910], s.93. Ittihad ve Terakki Cemiyetinden istifa etti ("Un bruit qui circule," Tlıe Levant Herald and Eastern Express,

1 Nisan 1910,

s,2). Hizb-i'Terakld'yi kuran yedi Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesinden biriydi (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s,187n). Hayat hikayesi için bkz., "Baykut, Cami," Bfiyüfc Larousse

Sözlük ve

Ansiklopedi-

si, 3, ss. 1.41.8-1419. 318 Kesimli Kitab, 2 (Nisan-Eylül 1909), s.999; ve "Meclis-i Mebusaıı,'" Umumi, 1328 [191.0], s.93.

Salnamc-i

Bingazi Sancağı (2) Ömer Mansur Paşa Yusuf Shatvvan

Türk Arap

Bağımsız 319 FA

3 1 9 Mazbatası 10 Kânuıı-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1 9 0 8 günlü oturumda görüşüldü (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 1, Dördüncü İnikat, ss.34-36). Mazbatası 1 Kânun-u Saııi 1 3 2 4 / 1 4 Ocak 1909 güıılü oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi,

1, Onikinci inikat, s.199). Cemal Kutay, Türkiye

tiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

İs-

Tarihi, 17, s.9605; Kesimli Kitabi 2 (Nisan-Ey-

lül 1 9 0 9 ) , s.992; "Meclis-i Mebusan Azası," Salııame-i

Servet-i

1.32.5, s.42; "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i

Füıntıı, /.324-

Tüıııın, 1326, s.41;

Umumi, 1328 [19101, s.95.

3 2 0 Mazbatası 10 Kânuıı-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralık 1908 günlü oturumda görüşüldü ve reddedildi (Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi. 38). Çemal Kutay, Türkiye

1. Dördüncü İnikat, ss.33-

İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri

Tarihi, 17, s.9602.

Kesimli Kitab, 4 (Nisan-Eylül 1 9 1 0 ) , s.823: "Meclis-i Mebusan Azası," Salname-i Servet-i

Fünun, 1324-1325.

s.42; "Meclis-i Mebusaıı Azası," Sa(name-i

Servel-i Fümırt, 1326, s.41; vc "Meclis-i Mebusaıı," Şalıuıme-i 11910), s.95.

Unııımi,

1328

CİN. i

•>.

Meclis-i A y a n Üyeleri

Meclis-i Âyan'ın toplam üye sayısı, 1 8 7 6 Kanun-u Esasisi gereğince Meclis-i Mebusan'ın toplam üye sayısının üçte birinden fazla olmamak üzere Padişah tarafından ömür boyu atanmaktaydı. Bu nedenle, 1877'de göreve atanıp ela her iki Meclis'in 14 Şubat 1878'de 'tatil' edilmesi sonucunda Meclis-i Mebusan üyelerinin düşmesine karşın, ayanların Meclis-i Âyan üyelikleri devam etmekteydi. Dolayısıyla, 1908 yılı Aralık ayında her iki Meclis de açıldığında eskiden âyan olanlar görevlerine devam ettiler. Bu arada yeni birkaç âyan da Meclis'in açıldığı ilk günlerde bu listeye katıldı. Aşağıda bulunan listede yalnızca Meclis-i Mebusan'ın ilk yasama süresi olan 1 9 0 8 - 1 9 1 2 yılları arasında Meclis-i Âyan'da bulunan üyelerin adları yer almakta, daha sonra bu Meclis'e atananların adları konulmamıştır. Meelis-i Mebusan'ın üye listesini oluşturmakta olduğu gibi Meclis-i Âyan'ın üye listesini oluşturmakta da benzer zorluklarla karşılaşılmıştır. Aşağıdaki listede öncelikli olarak 16 Aralık 1 9 0 8 tarihli The Levant Herald and Eastern Express'te çıkan çizelge kullanılmış, Salname-i Servet-i Fü-

nun, 1324-1325,

Umumi,- 1328 ve Salname-i

Salname-i

Ser-

vet-i Fünun, 1326'daki bilgilerle karşılaştırma yapılmış, ayrıca Ali Çankaya'nın Yeni Mülkiye

adlı

Tarihi ve Mülkiyeliler

çalışmasına da danışılmıştır. 1 9 0 8 sonrası atanan üyelerin isimleri ise The Levant Herald and Eastern Express gazetesiyle The Orient dergisi taranarak saptanmıştır. Tûm çabalara rağmen, bazı üyeler hakkında bilgi bulunamamıştır.

-

1876 yılından beri  y a n olanlar (1859-1933) 1 (1844-1909) 2 (1843-1922) 3 (1845-1936) 4

Müşir Ali Rıza Paşa Müşir Gazi İbrahim Edhem Paşa Müşir Ömer Rüşdü Paşa [Mekkelioğlu] A h m e d Tevfik [Okday] Paşa J

Harbiye Nazırı ("Les senateurs," The Levant Heraİd and Eastern Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i Ayan," Salname-i

Servet-i

Eırpress, 16 -

Etimin,

1324-1325,.

s.37; "Meclis-iÂyan,"Salnaine-i Umumi, 1328, s.86; "Heyet-i Âyan," me- i Servet-i

Salna-

Fünun, 1.326 11911]; s.36; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi

ve Mülkiyeliler,

2, s.822ıı. Mckteb-i Fünun-u Harbiye'den 1 8 8 5 yılında ıııc-

zuıı oldu. Eğitimine devam etmesi için 1886'da iıÇ yıllığına Almanya'ya gönderildi. 1905'tc 'müşir' rütbesine yükseltildi. Devrim'den sonra Harbiye Nezareti'ne atandı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

s.39). 2

"Les seııateurs,'' Tlıe Levant Herald and Eastern Expıess, ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

16 Aralık 1.908, s . l ;

2, s.822ıı. 1 8 6 3 yılında

Mekıch-i. Fünun-u Harbiye'den mezun öldü. 1895'te 'müşir' rütbesine yükseltildi. Yunan Harbi'nde 'gazi' unvanı aldı. Nisan 1909'daki karşı-devıim hareketi sırasında Harbiye Nazırı oldu. Karşı-devrimiıı bastırılmasından soııra Mısır'a gitti vc orada öldü (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları pedisi, s.125). 3

•

"Les stnaıcurs,* The Levanı Heralcl and Eastern Express, "Meclis-i Âyaıı," Salname-i, Umumi,

Ansiklo-

• 16 Aralık 1908, s . l ;

.1328, s,86. Mekteb-i Fünun-u Harbi-

ye'den 1866'da mezun oldu. 1884'te liva' rütbesine yükseltildi. Yunan Harbi sırasında Askerî Şura Reisliğine atandı. 1901'de 'müşir' rütbesine yükseltildi. Devrim'den sonraki ilk Said Paşa kabinesi'nde Harbiye Nazırı-olarak görev yaptı (ibrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, 4 ."• "Les senateurs," The Levant Herald and Eçtstern tbcpress,

s.302).

16 Aralık .1908, s . l ;

"Heyet-i. Ayan," Salııanıe-i .Servef-i Fünun, .1324-1325, s.37; "Meyet-i Âyaıı," Salname-i

Servet-i

Fünun,

1 3 2 6 1 1 9 1 1 ] , s.36; "Meclis-i Âyaıı,"

Unııımi, 1328. s.86; ve-Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Salname-i

Tarihi ve Mülkiyeliler,

2,

(1836-1910) 5 (1838-1911) 6 (1840-1917) 7

Hasan Fehmi Paşa Mustafa Zihni Paşa Mehmed Tevfik Paşa Mısırlı Mehmed Ali Fazıl Paşa 8 Ohannes Paşa 9

s.822n. 1895 yılında Hariciye Nazırı olarak atanmış ve bu görevde otıdört yıl kalmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşkurlan 5

"Les seııateurs," Tlıe Levant s . l ; "Heyet-i Âyaıı," Salname-i Âyan," Sahuıme-i

Servet-i

Herald

and Eastern

Servet-i

Fünun,

s.381).

Ansiklopedisi,

16 Aralık 1908,

Express,

Fünıın,

s.37; "Heyet-i

1324-1325,

1.326 [ 1 9 1 1 ) , s.36; vc Ali Çankaya, Yeni

Miilhiye Tarihi ve Mülkiydiler, 2, s.822ıı. 1 8 7 7 yılındaki ilk Meclis-i Mebusan'da İstanbul mebusu idi. "Yaşlı Geııc Türle" olarak tanınmaktaydı. Devrim'den sonra Adliye Nazırı olarak Hükûmet'e girmiş, soııra Sura-yı. Devlet Reisliğine atanmıştı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları si, s.134). 6

- .

"Les sSnateurs," The Levant. Herald

and Eastern

name-i

Servet-i

.

16 Aralık 1908,

Evpress,

s . l ; "Heyet-i Âyan," Salnamc-i SerVet-i Fûtum, 1324-T325, Ayan," Salname-i

Ansiklopedi.

s.37; "Heyet-i

Fünıın: 1 3 2 6 ' [ 1 9 1 1 ] , s.36; "Meclis-i Âyan," Sal-

Umumi, 1.328, s.86; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve

Mülkiye-

liler, 2, s.822n. Mekteb-i Maaıif-i Adliye'deh raezuıı oldu. 1884'de Maliye Nazırı oldu. Daha sonra -Evkaf Nazırı ve Ticaret Nazırı olarak da görev' yaptı. Eski Hicaz Demiryolu Nazırı olan Mustafa Zihni Pasa ayrıca Selanik, Haleb ve Hüdavendigâr Valiliklerinde de bulunmuştu. Namuslu bir • yüksek rütbeli bürokrat olarak tanındığı- için Devrim'den s o m a rütbesi, düşürülmemişti, Âyan olarak atanmadan önce Şura-yı Devlet Reisi olarak görev yapmaktaydı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türl; Meşhurları Ansildopedi• si, s . 4 1 3 ) . 7

' :

-.

"Les seııateurs," The Levan£ Herald and Eastern "Heyet-i Âyan," Salname-i Saliıaine-i Umumi,

Servet-i

Servet-i

.16 Aralık 1908, s.l;

Express,

Fünıın, 1324-1325,

s.37; "Ueyef-i Ayaıı."

Fünun, 1326 [ 1 9 1 1 ] , s.36; "Meclis-i Ayan,"

1328, s.87; ve Ali Çankaya, .Yeni Mülkiye

larihi

.Salname-i

vc Mülkiyeliler,

2,

s.822n. 1893'te_'vezir' rütbesine yükseltilmişti. Namuslu olması nedeniyle Devrim'den sonra rütbesi elinden alınmadı. Devrim'den sonra kurulan Hükûniet'te Orman, Maadin ve Ziraat Nazırı olarak göıcv yapmış, sonra da Şu-ra-yı Devlet. Reisliğine atanmıŞti- (İbrahim Alaettin Gövsa, Tiirk

Meşhurları

Ansildofieciisi,.s.381). 8

-"Les seııateurs," Tlıe. Levanı. Herald and Eastern 'ftcprcss, 16 Aralık 1908, s.l ' "Heyet-i Âyan," Salname-i Salname-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,

s.37; "Meclis-i Ayan."

Umumi, 1328, s.87; vc Ali Çankaya, Veııi Mülkiye

Tarihi ve Mülkiye-

liler, 2, s.823n 9

Eski Hazine-i Hassa Nazın ("Les sıSnateıırs," The Levant Herald and Express, 16 Aralık 1908, s.l).

Hastan

Ferik Arif Hikmet Paşa 10 Gabriel Nouradunghian Ali Rızâ Efendi 12 Saib Molla Bey Topçu Birinci Feriği Ali Rıza Paşa Ferik Muhiddin {Mehmed?]Paşa 1 5

10

(-1910)13 (1854-1921) 1 4

Bahriye Nazırı ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Aralık 19Q8, s . l ) . "Heyet-i Âyan," Salname-i "Meclis-i Âyan," Salname-i Tarihi ve Mülkiyeliler,

11

(1852-1941) 1 1

16

Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

2, s.822tı.

Ticaret ve Nafia Nazırı ("Les senateurs," The Levant Express,

Express,

Servet-i Fünun, 1324-1325, s.37;

Herald

16 Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i Âyaıı," Salname-i

1324-1.325, s.37; "Meclis-i Âyaıı," Salname-i Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ye. Mülkiyeliler,

and

Eastern

Servet-i

Fünun,

Umum i, 1 3 2 8 , s . 8 7 ; ve Ali 2, s.822tt. Hariciye Nezare-

ti'ne 1 8 7 0 t e girdi ve sonra eğitim amacıyla Paris'e gönderildi. ' 1 8 7 5 t e İstanbul'a clöndü ve 1 8 8 3 t e Hariciye Nezareti'ndeki iki Hukuk Müşavirliğinden birine atandı (Rh. Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde

1453-

Ermeniler,

1953, s s . 1 5 3 - 1 5 5 ) . 12

Reis-ul-Ukma ve Nakib-ül-Eşraf ("Les senateurs," The Levant

Herald

and

Eastern Express, 16 Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i

Fü-

nun, 1324-1325, s.37; "Meclis-i İÂyan," Salname-i Umumi, 1328, s . 8 6 ; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Târilıi ve Mülkiyeliler, 13

2, s.822n.

Şura-yı Devlet Dabiliye Dairesi Reisi ("Les senateurs," The Levant Herald

and

Eastern Express,

Servet-i

Fü-

s.37; Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

2,

nun, 1324-1325,

1 6 Aralık 1908, s . l ) . "Heyet-i Âyan," Salname-i

s . 8 2 1 n . Eski Şeyh-ül-lslam Saib Molla 1910'da İstanbul'da öldü ( " N e w s İteıııs," The Levant Herald and Eastern Express, 6 Temmuz 1 9 1 0 , s.l ; ve "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, 1326 ( 1 9 1 1 ) , s.36. 14

"Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Express, "Heyet-i Ayan," Salname-i Servet-i Salname-i

Fiinun, 1324-1325,

1 6 Aralık 1908, s . l ;

s.37; "Meclis-i Âyan,"

Umumi, 1328, s.86; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve

Mülkiye-

liler, 2, s.822n. Mühendistiane-i BerrI-i Hümayûn'dan 1880'cle mezun oldu. 1881'de eğitini amacıyla dört yıllığına Almanya'ya gönderildi. Dönüşünde Topçu Mektebi'ne hoca olarak atandı. Devrim'den sonra Toplıane-i Âmire Müşiri oldu. Daha sonra Bahriye Nezareıi'ne getirildi (ibrahim Alaettin Gövsa, Türfe Meşhurları Ansiklopedisi, 15

s.328).

Cezayirli Emir Abd al-Kadir'in oğlu ("Les sönateurs," The Levant Herald Eastern Express,

1 6 Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Mcclis-i Âyan," Salname-i

1328, s.88; "Heyet-i Âyan." Salnome-i Servet-i Fünun, 1324-1325, Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

2, s.823ıı.

and

Umumi,'

s.37; ve Ali

Birinci Ferik Süleyman Paşa 16 Birinci Ferik Mehmed Paşa Ferik Şevket Paşa Şerif Ali Haydar Bey 19 Recaizade Mahmud Ekrem Bey

(-1911)18 (1846-1913) 2 0

21

Abdurrahman Efendi Galib Bey 22

16

"Les seııateurs," The Levant Herald and Eastern Express,

16 Aralık 1908, s . l ) .

Eski Taşlıca Mutasarrıfı ve Kumandanı ("Heyet-i Âyan," Salname-i Fiinun, 1324-1325,

s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i

Servet-i

1328, s.87; ve

Umumi,

Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarilıi ve Mülkiyeliler, 2, s.822n). 17

Eski Sura-yı Bahriye Reisi ("Les senateurs," Tlıe Levant Herald Express,

16 Aralık 1908, s . l ) . "Meclis-i Âyan," Salname-i

ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 18

16 Aralık 1908, s.l.

Fünun, 1324-1325,

Servet-i

s . 3 7 ; ve "Mcclis-i

Âyan," Salname-i Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Mülkiyeliler,

Eastern

2, s.823n.

"Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Express, "Heyet-i Âyan," Salname-i

and

Umumi, 1328, s.87;

Tarihi vc

2, s.823n. Mekteb-i Üluııı-u Harbiye'deıı 1 8 5 9 yılında mezuıı

olclu. Sultan Abdülaziz'itı Mabeyncisi oldu. Bu nedenle daha sonra Şam'a Beşinci Ordu Kumandam olarak sürüldü ve emekli edildi. Şam ve Beyrut'ta otuz yıl sürgün hayatı yaşadı ve ancak Devrim'den sonra istanbul'a dönebildi (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları 19

s.369).

Ansiklopedisi,

Eski Şura-yı Devlet Reisi ("Les senateurs," The Levant

Herald

aııd

Eastern

Express, 16 Aralık 1908, s . l ; "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fiinun, 13241.325, s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i

Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çankaya,

Yeni Maliliye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.822n). Ekim 1911'de Mcclis-i Ayan Vekili seçildi ("Eıııpire News: The Capital,". Tlıe Orient, 1911),s.4). 20

"Leş senateurs," The Levant Herald and Eastern "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i -Âyaıı," Salname-i Mülkiyeliler,

2/28

(25 Ekim

:

Fünun,

Aralık 1908, s . l ;

Express,'16

s . 3 7 ; ve "Meclis-i

1324-1325,

Umumi, 1328, s.86; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

2, s.822n. Sııra-yı Devlet üyesi idi. Servet-i

Tarihi ve

Fömın'da yazıları

çıkmıştı. Devrim'den sonra Evkaf Nezareti ne ve daha sonra da Maarif Nezaretine getirilmişti (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

s.111). 21

Defter-i Hakaııi Nazırı ("Les seııateurs," The Levana Herald and Eastern ress, 16 Aralık 1908, s . l ) . "Meclis-i Âyan," Salname-i

22

Exp-

Umumi, 1328, s.87.

Posta ve TelgraftNazın ve eski. Aydın Valisi ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Ejcpress, 16'Aralık 1908, s . l ; vc "Heyet-i Âyan," Salııamc-i. Servet-i. Fünun, '

1324-1325,

s.37). "Meclis-i Âyan," Salname-i

s.88; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi vc Mülkiyeliler,

2,

Uınumi, s.822n.

1328,

Nasuhi Bey 2 3 Faik'Bey 2 4 Halim Bey 2 5 Dimitraki Mavrocordato Mavroyeni [Mavroditi?] Bey 2 7 Georgiadis Efendi 2 8 M u s t a f a Nuri Bey

(1858-1919)25

(1851-1923)29

23 ' Eski Tahran Elçisi ("Les senateurs," The Levant Herald 16 Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Âyan," Salname-i s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 24

Umumi,

and Eastern

Servet-i

Express,

Fünun, 1324-3325,

1328, s.86; ve Ali Çankaya, Yeni

2, s.822n.

Eski Aydın Valisi ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Expıess,

16

Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Ayan," SaMame-i Servet-i Füriun, .1.324-1325, s.37;"Meclis-i Âyan," Salname-i Tarihi ve Mülkiyeliler, 25

Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

2, s.822n.

•Birinci Mahkeme-i Ticaret Reisi ("Leş senateurs," The Levant Herald and Eastern Expres$, 16 Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i kaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

26

Fünıın,

S.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i Umumi, 1328, s.86; ve Ali Çan-

1324-1325,

2, s.82.3n.

Orman, Maadin vc Ziraat Nazırı ("Les senateurs," Tlıe Levant Herald

and

Eastern Express, December 16, 1908, s . l ) . "Heyet-i Âyaıı," Salname-i Servet-i Fiinun, 1324-1325,

s.37; "Meclis-i Âyan," Sahıame-i Umumi,

Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Târihi ve Mülkiyeliler,

1328, s.87; vc

2, s.822ıı. Mekteb-i Mülki-

ye'den 1879'da mezun oldu. 1895'te Şura-yı Devlet üyeliğine atandı. Devrim'den sonraki Kâmil Paşa Kabinesi'nde Orman, Maadin vc Ziraat Nazırı olarak görev aldı (Ali Çankaya, Mülkiye Tarilıi ve Mülkiyeliler, 3, s.73). 27

Eski Şura-yı Devlet üyesi ("Les senateurs," The Levant Herald and Erpress,

16 Aralık 1 9 0 8 , s:l).

"Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i

1324-1325, s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i kaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 28

Eastern Fünun,

Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çan-

2, s.823ıı.

Şura-yı Devlet üyesi ("Les senateurs;" The Levant Herald and Eastern 16 Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun,

Expresş, 1324-1325,

s 3'7; "Meclis-i Âyaıı," Salname-i Umumi, 1328, s.88; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 29

2, s.823ıı.

Hazine-i Hassa Nazın ("Les senateurs," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 16 Aralık 1908, s . l ) . "Heyet-i Âyan/' Salname-i 1325, s.37; "Meclis-i Âyaıı," Safname-i Umumi, Yeni Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

Servet-i

Fünun,

1324-

1328, s.88; ve Ali Çankaya,

2, s.822n. 1876'claki ilk Mecliş-i Mebu-

san'da zabıt kâtibi olarak görev yaptı. Daha sonra Şura-yı Devlette görevlen- dirildi. Musul, Dıyar-ı Bekir, Maınuret-ül-Aziz, Erzurum, Ankara, İşkodra ve Sivas Valiliklerinde bulundu. Devrim'den sonra Hazine-i Hassa Nazın olarak atandı (ibrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

s,288).

(1861-1911)

Faruki Sami Paşa Bohor Efendi Azarian Efendi Mısırlı Halil Hamada Paşa 33 Manastırlı İsmail Hakkı Efendi Ali [Mehmed?] Galib Bey Metropolit Avxentios

30

(1846-1912)_ 35 (1835-1914)"

Zabtiye Nazırı ("Les senateurs," The Levant Herald

and Eastern

Aralık 1 9 0 8 , 5 . 1 ) . "Heyet-i Âyan," Sfllname-i Servet-i

Fünıın, 1324-1325,

"Meclis-i Âyan," Salname-i

Express,

16 s.37;

Umumi, 1328, s.87; ve Ali Çankaya, Yeni .Mülkiye

Tarifli ve Mülkiyeliler, 2, s.823ıı. Mekteb-i Fünun-u Harbiye'den 1887'dc mezun oldu. Berlin'de askerî ataşe olarak bulundu. Devrim'den sonra Zabtiye Nazın oldu (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları 31

Ansiklopedisi,

s.345).

Sura-yı Devlet üyesi ("Les senateurs," Tlıe Levant Herald and Eastern Express, 16 Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i

s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i

s.86; ve Ali Çankaya, Yeni

Umumi,

1328,

Fünun,

1324-1325,

Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.823n. 32

Belgrad Elçisi ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Express, 16 Aralık 1908, s . l ) ; "Meclis-i Âyan," Salname-i

33

Umumi, 1328,

Eski Evkaf Nazırı ("Les senateurs," The Levant Herald

s.86.

and Eastern

16 Aralık 1908, s . l ) , "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, s.37; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 34

"Les senateurs," The Levant Herald and Eastern "Heyet-i Âyan," Salname-i

2, s.823n.

Express,

Servet-i Fünun, 1324-1325,

Erpress,

1324-1325,

16 Aralık 1908, s . l ;

s.37; "Meclis-i Âyan,"

Salname-i Umumi, 1328, s.86; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.823n. 1874'te Dolnıabahçe Camii'nde, daha sonra da Ayasofya Camiinde vaizlik yaptı. 1884'ten Meclis-i Âyan'a atanana kadar ela Hukuk Mektebinde şeriat üzerine dersler verdi (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, 35

s.193).

Selânik Adliye Müfettişi ("Les senateurs," The Levant Express,

Herald

1 6 Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i Âyan," Salname-i

1324-1325, s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i kaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

and

Eastern

Servet-i

Fiinıııı,

Umumi, 1328, s.87; vc Ali Çan-

2, s.823n. Anadolu ve Rumeli'nde

müdde-i umumi olarak çalıştı. Selânik Adliye Müfettişi iken İttihad vc Terakki Cemıyeti'ne girdi. Paris'te çıkan Meehroutiette

ve Manaştır'da çıkan Nevir-i.

Hakikat gazetelerine yazılar yazdı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Ansiklopedisi, 36

Meşhurları

ss; 147-148).

.Manastır Bulgar Metropoliti ("Les senateurs," The Levant Herald and liıısfcrn EXpress, 1324-1325, s.82 iıı.

1 6 Aralık 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i A y a n , " . S a l n a m e - i Servet-i s.37; ye Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

Tarihi

Fünıın,

ve Mülkiyeliler;

2,

Bessaraya Efendi 37 Seyyid Abd al-Kadir Efendi

(1855-1925) 3 8

Meclis-i Mebusan'ın Açılışından Sonra Meclis-i Âyan Üyesi Olarak Atananlar 1908 Gazi Ahmed Muhtar Paşa Mehmed Said Paşa

37

(1839-1918) 3 9 (1838-1914) 4 0

Ulah ileri gelenlerinden ("Les seııaıeurs," The Levant Herald and Eastern rcss, 16 Atalık 1908, s . l } . "Heyet-i Âyan," Salname-i 1325, s.37; "Meclis-i Âyan," Salname-i Yeni M a l i l i y e ' Tarihi.ve Mülkiyeliler,

38

Umumi,

Servet-i

Expi.324-

Fünun,

1328i s.86; ve Ali Çankaya,

2, s.823ıl.

Şeylı Abdullah Efendi'nin oğlu ("Les senateurs," The Levant Herald and tern Express, 1324-1325,

16 Aralık 1908, s.l). "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i s.37; ve "Meclis-i Âyaıı," Salname-i

Umumi,

Eas-

Fünun',

1 3 2 8 , . s . 8 7 ; vc Ali

Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.823n. İttihad: ve Terakki Cemiyeti ile Hükümet birçok defalar Kürt aşiretleri ile ilişkilerinde Kür! Şeyhi Abdullah Efendi'ye başvurmuşlardı ("Öpening of tlıe Parliament by tlıe Sujıan; The Seııators," The Tinns, 18 Aralık 1908, s.5). Mütareke döneminde Kürdistaıı Teali Cemiyeti ni kuracak, Damad Ferid Paşa'nın işbirlikçi kabiııc. sinde Sura-yı Devlet Reisliği yapacak, İngiliz ajanlarıyla birlikte hareket ederek Sivas Kongresini dağıtmak isteyecek ve Şeyh Said Ayaklanması sırasında tutuklanarak Şark istiklâl Mahkemesi kararıyla idam edilecekti ("Abdıtlkadir 39

Elendi, Seyit," Büyük Lartmsse Sözlük ve Ansiklopedisi,

1, 3 0 ) .

«Heyet-i Âyaıı," Salname-i

s.37; "Meclis-i Ayan,"

Salnaıne-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,

Umumi, 1328, s 86; "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, 1326

[19111, s.36; ve Ali Caııkaya, Yeni Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

2, s.821ıi.

Mekteb-i Ulımı-u Harbiye'den 1860'da mezun oldu. Mısır Yüksek Komiseri olarak atandı ve bu görevinde yirmvüç yıl kaldı. Devrim'den sonra İstanbul'a döndü (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

ss. 150-1.51).

2 6 Aralık 1908'de Sadr-ı Âzaııı tarafından Meclis-i Âyan Reis Vekili adayı olarak gösterildi ve bu makama seçildi ("The Turkish Parlianıeııt," The Ti.

mes, 28 Aralık 1908, s.3). Ekini 1911'de Meclis-i Âyan Reisi seçildi ("Empire Ncws; The Capital," Tlıe Orienl, 2 / 2 8 ( 2 5 Ekim 1 9 1 1 ) , s.4).

40

"Heyet-i Âyaıı," Salname-i Servet-i Fünıın, 1324-1325, name-i Umumi,

s.37; "Mcclis-i Âyaıı," Sal-

1328, s.86; "Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i Fünun, 1326

[19111, s.36; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.821n. İki yeni üyeden biri olarak Meclis-i ÂysUı'a girdi ("Le Seııat," The Levam Herald

and

Eastern Express, 18 Aralık 1908, s.2). 19 Aralık 1908'de Meclis-i Âyaıı Reisi se-

(1858-1918)' (1853-1925)'

Musa Kâzım Efendi Abdurrahman Şeref Efendi Legofet Aristaki Bey 43 Fethi Franko Bey 44 Raif Paşa 45 Abraham Pa|a Aram Efendi

46

(1833-1918)'

çildi ("The Turkish Parliament," The Times, 21 Aralık 1908, s.5; ve "Said Pasha," the Levant Herald and Eastern Express, 21 Aralık 1908). Ayrıca bkz., "Mehmet Sait Paşa, Küçük," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 41

13, s.7942.

"Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünıın, 1324-1325, s.37; "Meclis-i Âyaıı," Salname-i Umumi, 1328, s.88; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi vc Mülkiyeliler, 2, s.823n. İki yeni üyeden biri olarak Meclis-i Âyan'a girdi ("Le Senat," Tlıe Levant Herald and Eastern Tbcpress, 18 Aralık 1 9 0 8 , s.2). Meşihat Dairesi ve Maârif Nezareti'nde önemli görevlerde bulunduktan sonra Meclis-i Âyaiı . üyeliğine getirildi. 1 9 1 0 - 1 9 1 8 arasında çeşitli aralıklarla dört defa, toplam : beş yıldan fazla Şeylı-ül-İslam olarak görev yaptı, Ittihad ve Terakki Cemiyeti üyesi olduğundan Mondros Mütarekesi'ndetı sonra tutuklanarak Bekirağa Bölüğü'ııe hapsedildi. Sürüldüğü Edirne'de öldü ("Musa Kâzım Efeııdi," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

42

14, s . 8 3 9 4 ) .

"Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, 1324-1325, s . 3 7 ; vc Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.822n. Maarif Nazırı ve Vakanüvıs olaıı Abdurrahman Şeref . Efendi 1 6 Aralık 1908'de Padişah tarafından Meclis-i Âyan üyeliğine getirildi (Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeli-; ler, 2, s.821).

43

"Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i

Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler,

Fünun, 1324-1325,

s.37; ve Ali Çankaya,:

2, s.823n.

44

Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.823n.

45

Eski Sura-yı Devlet Reisi ("Heyet-i Âyan," Salname-i 1325, s.37; ve "Heyet-i Âyan," Salname-i Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

46

Servet-i

Tarihi ve Mülkiyeliler,

Servet-i

Fünun, 1324-

Fünun, 1326 [1911), s.36). 2, s.822n.

Eski Şura-yı Devlet üyesi ("Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i Füntin, 1324-

İ325, s.37; ve "Heyet-i Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, 1326 [ 19111, s.36). Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 2, s.822n. Ermeni bir sarrafın oğlu olan Abraham Paşa Mısır Hidivi tsmail Paşa'nın İstanbul Kapıkâhyalığı görevinde bulunmuş ve Mısır'a ilişkin ayrıcalıkların genişletilmesinde Hidiv ile Bab-ı Âli arasında aracılık yapmıştı. 1877'de Meclis-i Âyan üyeliğine atanmıştı. Zenginliğiyle ünlüydü ve İstanbul'da gösterişli bir yaşam sürmekteydi ("Abralıanı Paşa," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 47

Eski Orman Heyet-i Fenniye Reisi ("Heyet-i Âyan," Salname-i 1 3 2 4 - 1 3 2 5 . s . 3 7 ; ve Ali Çankaya, Yeni Mülkiye

.

s.823ıı),

Tarihi

1, s.43).

Servet-i Fünun,

ve Mülkiyeliler,

2,

Mehmed Cemaleddin Efendi Avlonyalı Mehmed Ferid Paşa Damad Ferid Paşa Hüseyin Hilmi Paşa Müşir Fuad Paşa Şerif Nasser Bey 53 48

(1848-1917) 4 8 (1852-1914) 4 9 (1853-1923) 5 0 (1855-1922) 51 (1835-1931) 5 2

Şubat 1909'da Kâıııil Paşa Kabincsi'ııin güvensizlik oyu alarak düşürülmesinden sonra o kabinede Şeyh-ül-İslam olan Cemaleddin Elendi Meclis-i Âyan'a atandı ("Au Senat," Tlıe Levant Herald and Eastern

22 Şubat

Express,

1909, s.2). Ayrıca bkz., "Cemalettin Efendi, Mehmet," Büyük Larousse ve Ansiklopedisi, 49

'."Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-ı Fünun, 1324-1325,

s,37; "Meclis-i Âyan,"

Salname-i Umumi, 1328, s.87; ve "Heyet-i Âyan," Salname-i 1326

Sözlük

4, s.2256. Servet-i

Fünun,

11911], s.36. Dahiliye Nezaıeti'nden 1 9 0 9 Ağustosunda istifa etti vc

Meclis-i Âyan üyeliğine atandı (ibrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

An-

siklopedisi, s.136). 50

"Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i

Fünun,' 1324-1325, s.37. Hariciye Nezare-

timde çalışmaktaydı. Paris, Berlin, St. Petersburg ve Londra Elçiliklerinde kâtip olarak görev yapmış,1886'da Sultan Abdülmecid'iıı dul kızı Medilıa Sultan ile evlenerek Saray'a damat olmuştu. Saray'a yakınlığının sağladığı olanaklarla Şura-yı Devlet üyeliğine getirilmişti (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları 51

ss.136-137; vc "Damat -Ferit Paşa," Büyük

Ansiklopedisi,

Sözlük ve Ansiklopedisi,

Tııformations Parlementaires," The Levant Herald Kasım 1909, s . l ; "Heyet-i Âyan," Salname-i ve "MeclisT Âyan," Salname-i tin Gövsa, Türk Meşhurları

and Eastern

hxpıvss,

15

Servet-i Fünıın, J 3 2 4 - 1 3 2 5 , s:38;

Umumi, 1328, s.86. Ayrıca bkz., İbrahim AlaetAnsiklopedisi,

Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 52

Larousse

5, ss.2856-2857).

s. 180; ve "Hüseyin Hilmi Paşa,"

9, s.5452.

"lnformations Parlementaires," The Levant Herald aııd Eastern Express, 15 Kasım 1909, s . l ; "Heyet-i Âyan," Salname-i "Meclis-i Âyan," Salname-i

Servet-i Fünıuı, 1324-1325, s.37; ve

Umumi, 1328, s.87. 1 8 7 2 yılında Dâr-ı Şura-yı As-

kerî'de çalışırken Kült aşiretlerini bastırmakla görevlendirilerek Kerkük'e gönderildi. 1876'da Işkodra'daki ayaklanmaları bastırdı. Gösterdiği yararlıklar üzerine tümen komutanı olarak Tuııa Ordusu'na aktarıldı. 1902'dc Sultan Abdülhaıııid'e karşı bir komploya katıldığı iddiasıyla evini basaıı lıaliye Fehmi Paşa'nın adamlarıyla giriştiği çatışma bahane edilerek Divan-l Harb e verildi. Rütbe ve nişanları geri alınarak Şam'a sürüldü ve ancak Devrim'den sonra İstanbul'a dönebildi (İbrahim Alaettin Gövsa, Törfe Meşhurları

Ansiklopedisi,

s.145; ve "Deli Fuat Paşa," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 5, s.2969). 53

Mekke Emiri'niıı kardeşi ("lnformations Parlementaires," The Levanı Meraki and Eastern Express, 15 Kasını 1909, s.l). "Heyet-i Âyaıı," Salname-i Fünun, 1324-1325,

s.38; ve "Meclis-i Âyan," Salname-i

Servet-ı

Umumi, 1328, s.87

D a m a d M e h m e d Şerif Paşa [Çavdaroğlu] [Mustafa Salih] Reşid Akif Paşa Salih Hulusi Paşa {Kezrak] • 57

(1873-1958) 5 4 (1863-1920) 5 5 (1864-1939) 5 6

. :

Temko Popovitch Efendi 1910 M a h m u d Esad Efendi 54

(1857-1917) 5 8

"İnformations Parlementaires," Tlıe Levan t IieraUl - Kasım 1909, s.l. "Mcclis-i Âyan," Salname-i

s

and Eastern

Expms,

15 .

-Umumi, 1328, s.87. Mekteb-i

Mülkiye'den 1894 yılında mczuıı oldu. 1901'de Sultan Abdülaziz'iıı cn .küçük kızı Emine Sultan ile evlendirilerek 'Daıııad-ı Sehriyârî,' 1904'te de 'vezirlik' payesi tevcihiyle 'Paşa' oldu. 1905'te Sura-yı Devlet Tanzimat Dairesi üyeliğine getirildi. Devrim'den sonra yapılan tensikatla bir sûıc açıkta kaldıktan sonra 17 Ağustos 1909'da İstanbul Valiliği'ııe atandı'(Ali Çankaya, Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler,

Türk Meşhurları 55

3, ss.608-61.0; ve İbrahim Alaettin Gövsa, s..369). •

Ansiklopedisi,

"İnforuıations Parlementaires," The Levant

Herald

and Eastern frjtpress, 15

Kasını 1909, s . l ; "Heyet-i Âyan," Salname-i

Servet-i

Fünun, 1324-1325,

ve "Meclis-i Âyan," Salname-i Uttiumi,

s.38;

1328, s.86. 1902'de Sura-yı Devlet

üyeliğine, xlaha sonra da Sivas Valiliği'ne atandı. Devrim'den sonra İstanbul'a dönerek Dahiliye Nazırı oldu (İbrahim Alaettin Gövsa, Tiirli Meşhurları Ansiklopedisi, s.320). 56

' Müşir Gazi İbrahim Edlıenı Paşa nın ölümünden lıeuıen sonra, boşalan Mcclis-i Âyaıı üyeliğine Harbiye Nazırı Salih Paşa'nın getirileceği haberi için bkz., "News ltems," The Levant Herald and Eastern s.l. "Heyet-i Âyan," Salname-i  y a n , " Salname-i

Umumi,

Servet-i 1328,

s.87.

Express,

Fünun, 1324-1325,

2 8 Aralık 1909, s.38; ve "Meclis-i

Mekteb-i F ü n u ı ı - u Harbiye"clcıı

1888'de mezun oklu ve eğitim amacıyla Almanya'ya gönderildi. Üçbuçuk yıllık bir eğitimden sonra İstanbul'a döndüğünde General von der Goltz Paşa'nın enirinde çalıştı. Kayın pederi Müşir Fuad Paşa ile birlikte 1902'de önce Diyarbakır'a, soııra da Sivas'a sürüldü. İstanbul'a ancak Devrim den sonra dönebildi ve İkinci Ordu Kunıandanhğı'na atandı (İbrahim Alaettin Gövsa, Türk Meşhurları

Ansiklopedisi,

rousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

ss.342-34.3; vç "Salih Paşa, Hulusi," lîiiyiik La16,

s.10092).

57

"Heyet-i. Âyan," Salname-i Servet-i Fünun, İ324r 1325, s.38.

58

Sadtı Âzam'ııı Defteri Hakani Nazının Mcclis-i Âyan üyeliğine atanmasını önermesi için bkz.,'"İnformations: nouveaux seııateurs,' Tlıe Levam and Eastern

Express,

IieraUl

21 Kasım 1910, s.2. Hukuk Mektebi nde okuyan Mah-

mud Esad Efendi 1896 yılında Maliye Nezareti Hukuk Müşavirliğine ataııdı. Dar-ül-Fünulı'da din tarihi, hukuk ve iktisat dersleri okuttu. Devrim'den sonra Defter-i Hakani Nezaıetı'ne getirildi ("Malımın Esat Efendi," Büyült Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

13. s.7672).

Davud Efendi Molko 59 1911 Suleiman al-Bustâni Zareh Efendi Dilber 61 Ziyaeddin Efendi Mustafa Nail Bey Şerif Cafer Efendi 64 Aristides Paşa Yorgandjioglu 65

(1856-1925) 6 0 (1837-?) 62 (186M921)63

1912 Ahmed Rıza Bey 66

59

Sadr-ı Âzaııı'ıtı Bab-ı Âli Birinci Tercümam'm Meclis-i Âyan üyeliğine aday göstermesi için bkz., "lnformations: noııveaux senateurs," Tlıe Levant Herald riHil iîctsteoı Espress, 21 Kasım 1910, s.2.

60

.

Meclis-i Ayan üyeliğine atanmadan önce Beyrut Mebusu olarak görev yapan Suleiman al-Bustani Mcclis-i Mebusan'm Reis Vekili idi ("Empire News: Tlıe

x

'

Capital," The Orient, 1/41 (25 Ocak 1911), s.5). Ayrıca bkz., "Bustani, Süleyman," Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,

4, s.2037.

61'

Suıa-yı Devlet üyesi ("Empire Neyvs: The Capital," The Orient, Ocak 1 9 1 1 ) , ş.5).

62

Eski Şeyh-ül-lslaııı ("Empire News: The Capital," The Orient, 1/41 ( 2 5 Ocak 1911), s.5). Ayrıca bkz., "Ziyaettin Efendi," Bıiyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 20, s.12766. Burada, Ziyaeddin Efendi'nin ölüm yılı yanlışlıkla 1 9 0 9 olarak gösterilmektedir.

63

1/41

(25

Cahile Mebusu ve eski Maarif Nazırı Nail Bey Saclr-ı Âzaııı tarafından Meclisi Âyan üyeliğine aday gösterildi ("lnformations: nouveaux senateurs," Tlıe Levant

Herald and Eastern

Express,

21 Kasını 1 9 1 0 , ş.2). Mekteb-i Mülki-

ye'den 1 8 8 4 t e mezun olan Nail-Bey, Hüseyin Hilmi Paşa Kahinesi'ııde Maaril Nazırlığı yapmıştı (Ali Çankaya, Mülkiye

Tarihi ve Mülkiyeliler, 3, ss.172-

175). Meclis-i Âyan üyeliğine 1 9 1 1 Ocağında atandı ("Eıııpire Ncws: The Capital," The Orient, 1/41

(25Ocak

1 9 1 1 ) , s.5).

64

"Empire News: The Capital," The Orient, 1/41 ( 2 5 Ocak 1 9 1 1 ) , s.5.

65

İzmir Mebusu ve eski Orman, Maadin ve Ziraat Nazın ("Eıııpire News: Tlıe Capital," Tlıe Orient, 1/41 (25 Ocak 1911), s.5).

66

Mcclis-i Âyaıı üyeliğine 1912, Ocağında atandı ("Ahuıed Riza Bey, Senatör," The Orient, 3 / 5 (31 Ocak 1912), s.l). Ayrıca bkz., "Ahmet Rıza," Büyük usse Sözlük ve Ansiklopedisi,

1, s.218.

Laro-

Şükrü Paşa 67 Mahmud Şevket Paşa

67

(1856-1913) 6 8

Eski Suriye Valisi olan Şükrü Paşa 1 9 1 2 Mayısında yemin ederek Meclis-i Âyan üyeliği görevine başladı C C h a m b e r of Deputies begins Work,"

The

Orient, 3/19 ( 8 Mayıs 1 9 1 2 ) , s . l ) . 68

Sadr-ı Âzam harbiye Nazırı Mahmud Şevket Pasa'yı Meclis-i Âyan üyeliğine aday göstermeyi kararlaştırdı ("informations: nouveaux senateurs," The vant Herald

ani Eastern

Express,

Le-

21 Kasım 1 9 1 0 , s.2). Kendisi, 9 Temmuz

1912'de Harbiye Nezareti'nden istifa eder etmez Meclis-i Âyan üyeliğine atandı ("Mahmoud Shevket Pasha," The Orient, 3/29 s. 7).

(17 Temmuz 1 9 1 2 ) ,

BİBLİYOGRAFYA

Birinci Bölüm Abadan-Uııat, Nerniin, "Pattertıs of Political Modernization and Turkish Detııocracy," Turkish Yearbook

of International

Relations,

18 ( 1 9 7 9 ) , ss.1-26.

-, "Siyasal Gelişine Teorileri ve Modeller," A. Û. Siyasal

Bilgiler

Der-

Fakültesi

gisi, 2 5 / 4 (Aralık 1 9 7 0 ) , ss.19-34 . : , "Siyasette Modernleşme," A. 0. Siyasal Bilgiler Fakültesi

Dergisi, 23/3 (Eylül

1968), ss.209-228. Akarsu, Bedia, Atatürk Devrimi ve Temelleri

(İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1 9 9 5 )

Akın, lllıan, Türk Devrim Tarihi, Dördüncü Baskı (İstanbul: Beta Basım Yayım Da• •.

ğıtmıA. Ş., 1 9 8 9 )

Akyiiz, Yahya, Utkan Kocatürk, Gülnihâl Bozkurt, İhsan Güneş, Ergim Aybars, Narni Çağaıı, Mustafa Ergun ve Cahit Bilim, Atatürk ilkeleri hi, 1/1: Türk İnkılâbının

Dönemi ve Türk istiklâl

Hazırlık

ve inkılâp

Tari-

Savaşı, Üçüncü Ba-

sım (Ankara: Yükseköğretim Kurulu Yayınları, 1 9 9 4 ) Altuğ, Yılmaz, Türk inkılâp

Tarihi, 1919-1938,

tabevi, 1992)

'

Yedinci Bası (İstanbul: Çağlayan Ki-

.

Andersoıı, Perry, "The End of the Anelen Rigime

in Comparative Perspective,"

Tebliğ, Cotlference on the Ottoman Empire and Woıld Capitalism, State University of New York at Binghamton, 9.-10 Kasım, 1984. Appleby, Joyce, "Modernization Theory aııd the Formation of Modern Social Theories in Englaııd and America," Comparative

Studies in Society

and

History,

and

Postmo-

20 ( 1 9 7 8 ) , ss.259-285. Apter, David E., Rethinking

Development:

Modernization,

Dependency

dem Politics (Newbury Park: Sage Publications, 1 9 8 7 ) , Tlıe Politics of Modernization

(Chicago: University of Chicago Press, 1 9 6 5 )

Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, 3 Cilt (Ankara: Devlet Matbaası 1 9 3 6 ) •, Söylev,,3

Cilt, Yirmialtmcı Bası [Basıma hazırlayan Hıfzı Veldet Velidedeoğ-

lu) (İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1 9 9 4 ) Ateş, Toktamış, Türk Devrim Tarihi, Beşinci Baskı (İstanbul: Der Yayınları, 1.993) Avcıöğlu, Doğan, Türkiye'nin 1968)

Düzeni:

Dün-Bııgün-Yann

(Ankara: Bilgi Yayınevi, '

, Türkiye'nin Düzeni: Dün-Bugün-Yarın,

2 Cilt, İkinci Baskı (tstanbul: Çeııı Ya-

yınevi, 1 9 7 3 ) Aybars, Ergün, Atatürk,

ve Laik Demokrasi [Yayına hazırlayan Erkan

Çağdaşlaşma

Serçe) (İzmir: Heri Kitabevi, 1 9 9 4 ) Bent, Frederick T., "The Turkish Bureaucracy as ah Agent of Chaııge," Journal Cömparative Administration, 1 ( 1 9 6 9 ) , ss.47-64.

of

Berberoglu, Berch, "Pre-Capitalist Modesof Productıon: Their Origin, Coııtradictions, and Transformatioıı," Journal

oj Historical

21 ( 1 9 7 8 ) , ss.62-

Research,

80. - — , "State Capitalism and National lndustrialization in Tuıkey," Deve?öpmeni andChange,

11 ( 1 9 8 0 ) , ss.97-121.

, "The Çlass Nature of tlıe State iıı Peripheral Social Formations," Journal Contemporary Asia, 13 ( 1 9 8 3 ) , ss.324-339. —t—,

Turkey in Crisis.' From State Capitalism Press, 1982)

(Londra: Zecl

to Neo-Colonialism

, "Turkey. The Crisis of the Neo-Colonial System," Race

of

and Class,

22

( 1 9 8 1 ) , ss.277-291 Berkes, Niyazi> Türkiye'de

Çağdaşlaşma

(Ankara: Bilgi Yayınevi, 1 9 7 3 )

Blackboum, David ve Geoff Eley, The Peculiarities Society ünd Politics in Nineteenth-Century

of German

History:

Bourgeok

Germany (Oxford: Oxford Univer-

sity Press, 1 9 8 4 )

'

Bonilla, Frank ve Robert Girling ( D e r ) , Structures of Dependency

(Stanford: İnsti-

tute of Political Studies, 1 9 7 3 ) Boratav, Korkut, 100 Soruda Yayınevi, 1 9 8 8 )

Türkiye

İktisat

Tarihi, 1908-1985

(istanbul: Gerçek

, "Kemalist Economic Policies and Etatism," Ali Kazancıgil ve Ergun Özbudun (Der.), Atatürk:

Founder of a Modern State (Londra: C. Hnrst and Co.,

1 9 8 1 ) içinde, ss.165-190. Brenner, Robert, "The Origins of Capitalist Developmenti A Critique of Neo-Smithian Maraisnı," New Left Review, N o . 1 0 4 (Temmuz-Agustos 1 9 7 7 ) , ss.2592. - , "World System Theory and the Transition to Capitalism: Historical and Theoretical Perspectives," Basılmamış Çalışına, 1 9 8 2 / 1 9 8 3 Brewer, Anthony, Marxist

Tkeories

of imperialism:

A Criticai Survey (Londra ve

Boston: Routledge, Kegan and Paul, 1 9 8 0 ) Cardoso, Fenıando Henrique, "İmperialism aııd Dependency in Latin America," Frank Bonilla ve Robert Girling (Der.), Structures

of Dependency

(Stanford:

İnstitute of Political Studies, 1 9 7 3 ) içinde, ss.7-16. — , "The Çonsumption of Dependency Theory i n the United States,"

Latin

American Research Review, 1 2 / 3 ( 1 9 7 7 ) , ss.7-24. Cardoso, Fernando Henrique ve Enzo Faletto, Dependency

and Development

in La-

tin America

(Çeviren Marjory Mattingly Urquidij (Berkeiey: University •of

California Press, 1.979) Canıoy, Martin, Tlıe State and Political

İheory

(Princeton: Princeton University

Press, 1 9 8 4 )

•

Charabers, Richard L „ "Tlıe Civil Sııreaucracy; Turkey," Robert E. Ward vc Dankwart A. Rustovv (Der.), Political

Modernization

injapan

and Turkey (Prince-

ton: Princeton University Press, 1 9 6 4 ) içinde, sş.301-327. Çavdar, Tevfik, Milli Mücadelenin

•

Ekonomik Kökenleri (İstanbul: Koz-Yayınları,

1974) , Osmanlıların Yarı-Stfmfiıge Olusu (İstanbul: Ant Yayınları, 1 9 7 0 ) Çeçen,, Anıl, Atatürk

ve Cumhuriyet,

Üçüncü Baskı (Ankara: imge Kitabcvi Yayın-

ları, 1 9 9 4 ) Davison, Roderic II,, 'Enviroiımeııtal and Eoreigıı Coııtribuıions: Turkey," Robcrl E. Ward ve Dankwart A. Rustovv (Der.), Political Modernization in Japcın and Tiırfeey (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 4 ) içinde, ss,91-l 16. Deveıeux, Robert, The First. Öttomart Constitutional Constitution

and Parliaınent

Period: A Study oj tlıe Midhat

(Baltimore: Thejohns Hopkins Press, 1963)

Eiscnstadt, S. N., Modernization: Protest aAd Change

(Englewood Cliffs: Prentice-"

Hali, 1 9 6 6 ) -, .'Post-Traditioııal Societies and tlıe Coııtinuity and Reconstruction of Tradi-' tion," Dccdalus, 102 ( 1 9 7 3 ) , ss.1-27. — — "Reflections oıı a Theory. of Modernization," Arnold Rivkiıı (Der.), Nalioııs hy Design: Institu.tion Builcling in Afrtca (Garden City: Anehor Books. 1968) içinde, ss.35-61. , "The Changitıg Vision of Modernization and Developıııeııt," Wilbur Sclıranım v.e Daııiel Leıner (Der.), Communication

and Cfıcıııgr (iloııolulu:

The University Press of Ilavvaii, 1 9 7 6 ) , ss.31-44. . "Tlıe Kemalist Revolution in Comparative Perspective," Alt Kazaııcıgil v e " Erguıı Özbudun. (Der.), Atatürk:

Founder

oj a Modern

State

(l.oııdra: C.

Hurst and Co„ 1 9 8 1 ) içinde, ss.127-142. Eigil, Doğu, "A Reassessıııeııt: The Young Turks, Their Politics and Aıui-Colonial Struggle," Balkan Studies, 16/2 ( 1 9 7 5 ) , ss.26-72. , "Birinci Düııya Savaşından Sonra Toplumsal Farklılaşma ve Siyasal Temsil Sorunu," Siyasî İlimler Türk Derneği, (Der.), Türk Parlamentocıduğımım YOzyîİt, 1876-1976

ilk

(Ankara: Ajans-Türk Gazetecilik Ve Matbaacılık Sanayii.

11976)) içinde, ss.449-525. —•—, From Eıııpire to Dependeııce: The Evolution of Turkish Undcrdevelppmcııt (Doktora Tezi, State University of New York at Binghamton, 1 9 7 5 ) , Milli Mücadelenin Sosyal Tarilıi (Ankara: Turhan Kitabevi, 1 9 8 1 ) Ergil, Doğu ve Robert 1. Rhodes, "Western Capitalism and the.Disintegratioıı ol the Ottoman Enıpire: Tlıe lmpacl of the World Capitalist System on Otlo-

• inan Şociety," Economyand

History, 18 ( 1 9 7 5 ) , s s . 4 l - 6 0 , .

Eroğlu, Haıııza, Türk İnkılâp Ta rıh i, Yeniden Düzenlenmiş, Genişletilmiş Yeın Baskı (Ankara: Savaş Kitap1 ve Yayınevi, 1 9 9 0 ) Fagen, Riehard R., "Stuçlyinğ Latin American Politics: Sonıe İmplicatioııs ol a Depeııdencia

Appıoaclı," Latin American

Research

Review, 12/2 ( 1 9 7 7 ) , ss.3-26.

Fallers, Lloyd A.. "Turkey: Nation-State out of Polyglot Empire," Lloyd A. Fallers, Tlıe Sotial Anthıvpology

of tlıe Nation State

(Chicago: Aidine Publislıing

Compaııy, 1 9 7 4 ) içinde, ss.71-115. Fıcy, Frcderick W., "Somc Stages of Political Development," Tlıe Turkish Political Elite (Cambridge: MİT Press, 1 9 6 5 ) içinde, ss.406-419. ——, The Turkish Political Bite (Cambridge: MIT Press, 1 9 6 5 ) l urtado, Celso, "The Çonccpt of Exıernal Dependence in the Stııdy of Uııderdevelopmeııt," Charles K. Wilbur (Der.), The Political ment and Underdevelppınent ss. 118-123.

Ecoııomy

of De.velop*

(New York: Randoııı House, 1 9 7 3 ) içinde, .

Gcrasimos, Stephanos, Azgelişmişlik' Sürecinde

Türkiye,

3 Cilt [Çeviren Babiir Ku-

zucu! (İstanbul: Gözlem Yayınları, 1 9 7 5 ) Göze, Ayfcri, Türk Kurtuluş Savaşı ve D'evrimi Tariki, Üçüncü Baskı (İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A. Ş,, 1989) Gülalp, Haldun, "Frank and Wallersteiiı Revisited: A Çontribution to Brenner's • Critique,'"Journal of Contemporary ——•, Gelişme Stratejileri

Asta, 11 ( 1 9 8 1 ) , ss. 169-188.

ve Gelişme İdeolojileri (Ankara: Yurt Yayınları, 1 9 8 3 )

, "Pattcrns of,Capital Acçıımulatioıı and State-Society Relations in Turkey," (cmrıtal of Contemporary Asia, 15 ( 1 9 8 5 ) , ss.329-348. , Yeni Emperyalizm Teorilerinin

Eleştirisi

(İstanbul: Birikim Yayınları, 1 9 7 9 )

Hale, Vv'illiaııı M., (Der.), Aspects of Modern Turkey (Londra ve Ne\v York: Bovvker Publislıing Co., 1976) ——,

Tlıe i'olitical

and Economic

Development

of Modem

Turkey (Londra: Croonı

Helııı, 1 9 8 1 ) , "The Traditioııal aııd ılıe Modem in the Econoıııy of Kemalist Turkey: Tlıe Expericııce of the 1920s," jacob M. Landau (Der.), Atatürk and tlıe

Modcrni-

zatıoıı of lUrfecy (Boukfcr. Westvicw Press/Leideıı: E. j . Brill, 1 9 8 4 ) içinde, ss. 153-170. Halpcriıı-Donglıi, Tulio, "'Dependency Theory' aııd Latin American Hisıoıiography," Latin American ResearchRevieıv,

17/1 ( 1 9 8 2 ) , ss.l 15-130.

Heper, Metin, "Center aııd Pet'iphery iıı the Ottoıııan Eıııpire witb Special Rcfcreııce to tlıe Niııetcetıtlı Centlıry," International

Political

Science

Revieıv, (

( 1 9 8 0 ) , ss.81-105. ——,

Modernleşme

ve Bürokrasi:

karşılaştırmalı

Kamu Yönetimine Giriş (Ankara:

Türk Sosyal Bilimler Derneği Yayınları, 1 9 7 3 ) — — , "Osıııanlı-Türk Devletinde Bürokrasinin Siyasal Rolü: Kaıııu Yönetimi Ku-

ramı Açısından Bazı Gözlemler," Amme idaresi Dergisi, 6 / 2 (Haziran 1973), , ss.29-40. — : — , "Political Modernization as Reflected in Bureaucratic Change: The Turkish Büreaucracy and a 'Historical Bureaucratic Empire' Tradition," joumal

ofMiddîe

Eaşt Studies, 7 ( 1 9 7 6 ) , ss.507-521.

International '

-

'•

"The Mode of Legitimiziııg a Möderniziug State: The Casc of Turkey;" Tebliğ, International Political Science World Congress, XIII, 15-20 Temmuz 1985, Paris.

''

.

———, "The State and Public Buıeaucracies: A Comparative and Historical Persr peetive," Comparative

Studies in Society and History, 27 ( 1 9 8 5 ) , ss.86-110.

, "Traıısformation ol Chaıisına into a Political Paradigm: Atatüıkismin l o r - ' key," joıımal

oj tlıe American

Institutefor

ihe.Study

of Middle Eastern Civili-

zation, 1/3-4 (Sonbahaı-Kış 1 9 8 1 ) , ss.65-82. l ierslılag, Zvi Yehuda, "Atatiirk's Etatism," Jacob M. Landau (Der.), Atatürk tlıe Modernization

oj Turkey

and

(Boülder: Westview Press/Leicleıı: E. J. Brill,

1984) içinde, ss'. 171-180.

•

'

, "Turkey: Achievements aııc! Failures in the Policy of Econönıic Development during the Inter-War Period, 1 9 1 9 - 1 9 3 9 , " Kyklos,

7 ( 1 9 5 4 ) , ss.323-

.350. — — , "lurliey: An Economy in Transition (The Hague: Uitgeverij vaıı Keuletı N. V., 1958)

;

' .

Turkey: The Challenge

of Grtmth

(Leideıv. E, J. Brill, 1 9 6 8 ) [Turtey: An Eco-

nomy in Transition adlı kitabının tamamiyle gözden geçirilmiş İkinci Baskısı]''. Hopkins, Terence K., lııımanuel Walkrsteiıı ve diğerleri, "Pattcrııs of Developtnent of tlıe Modern World-System," Revievv, 1/2 (Sonbahar 1 9 7 7 ) , s s . l l l Î45. Horovvitz, Irving Lotus (Der), The Rise and Fail of Project C.amclot: Studies in the Relationslüp

between Social Science and Practical

Politics,

Gözden geçirilmiş

yeni baskı (Cambıidge: MİT Press, 1 9 7 4 ) liısel, Ahıııet, La Tunfuie Enire l'Ordre et le Developpemcnt: Role de l'Etat dans le Processus de Developpeinent [İpekçi], Isııİail Cem, Türkiye'de

Geri Kalmışlığın

Element*

d'Analyse sur İt

(Paris: L'Harmattaıı. 1984)

Tarihi (İstanbul: Cem Yayınevi,

1970) , Türkiye'de Geri Kalmışlığın Torilıi, Oııikinci Basım (İstanbul: Cem Yayınevi, 1995) Islamoğlu-İnan, Huri ve Çağlar 'Reyden "Agcııda for Ottoman History,"

Review.

1/1 (Yaz 1977), ss.31-5.5. lolınsoıı, Chalmers, Kevolutionary

Change (Boston: I.ittle, lîrown and C.O..T-966)

Johnson, .johh J., (Der.), Tlıe Role of tlıe Military (Princeton: Princeton University Press, 1962)

iıı. Underdeveloped

Countrics

Karal, Enver, Ziya, Türkiye

Cumhuriyeti

Tarihi, 1918-1953

(İstanbul: Maarif Bası-

mevi, 1 9 5 7 )

'

:' •

Karpat, Kemal H., "Structural Change, Historical Stages of Moclenıizatiotı, aııd the Role of Social Groıtps in Turkish Politics," Kemal H. Karpat (Der.), Soeial Change and Politics in Turkey: A Structural-Historical Analvsis (Leideıı: E . j . Brill, 1 9 7 3 ) içinde, ss. 11-92.

'. '

"The Transforıııatioıı of the Ottoıııaıı State, 1 7 8 9 - 1 9 0 8 , " Internationa!

Jour-

East Studies, 3 ( 1 9 7 2 ) , ss.243-281.

nal ofMiddle

Kaynar, Reşat ve Nccdet Sakaoğlu, Ulusal Egemenliğin 75. Yılında Atatürk cesi ve Gençlerin Soruları (istanbul: Açı Yayıncılık, 1995)

Düşün-

Kazaııcigil, Ali, "Paradigms of the Modern State Forıııaıion in the Periphery," Tebliğ, International Political Science World Congress, XIII, 1 5 - 2 0 Teııııııuz 1985, Paris. Kazaııcigil, Ali ve Erguıı Özbuduıı (Dcı.), Atatürk; Founder of a Modern State (London: C. Hurst aııd Co., 1 9 8 1 ) Keskin, Hakkı, Die Türkei: tiner Unterentwick]ung

Voın Osmanischen

Reich zum Natioııalstaat:

V/erdegang,

(Berlin: Verlag Olle und Wolter, 1 9 7 8 )

•Keydcr, Çağlar, "Credit and Periphcral Structuration: Turkey in the 1920's," Revieıv, .3 ( 1 9 7 9 - 1 9 8 0 ) , ss.579-597. ——,

The Definition

of a Pcripheral

Econoıııy:

(Cambridge:'

Turkey, 1923-1929

Cambridge University .Press/Paris: Editions de la Maison des Sciences de lTlomme, 1 9 8 1 ) , Dünya Ekonomisi

İçinde Türkiye, 1923-1929, İkinci Basım (İstanbul: Tarih

Vakfı Yurt Yayınları, 1 9 9 3 ) , Emperyalizm,

ve Türkiye (İstanbul: Birikim Yayınları, 1 9 7 6 )

Azgelişmişlik

, "Osmanlı Ekonomisi ve Osmanlı Maliyesi, 1 8 8 1 - 1 9 1 4 , " Toplum ve No.8 (Kış 1979), ss.35-43.

Bilini,

, "Proto-lndustrialization and the Periphery: A Maraist Perspective," The In10/3 (Kış 1981), ss.51-57.

suıgent Sociologist,

, State and Class iıı Turkey: A Study in Capitalist

Development

(Londra: Verso,

1987) , Türkiye'de Devlet, ve Sınıflar (Çeviren Sabri Tekay] Üçüncü Baskı (İstanbul: İletişim Yayınları, 1 9 9 3 ) Kışlalı, Ahmet Taııer, Atatürk'e Saldırmanın Dayanılmaz Hafifliği,'Sekizinci

Baskı

(Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 1 9 9 4 ) —.—, Kemalizm,

Laiklik

ları, 1 9 9 4 )

ve Demokrasi, .

'

ikinci Baskı (Ankara: lıııge Kitabevi Yayın•

'

Kili, Suna, Atatürk Devrimi (Ankara: Türkiye İş Bankası Yayım, 1 9 8 2 ) , Kemalisin

(Istaııbul: Robert College, School of Business Adıninistration aııd

Econoıııics, 1 9 6 9 ) — — , "The İmpact of State Power Changes on the Structure of Political Educatioıı

iıı Turkey," Tebliğ, International Political Science VVorkl Congrcşs,-Xtli, 1520 Temmuz 1985, Paris. , Turkey: A Case Study of Political

Development

(İstanbul: Robert Collegc Pub-

lications, 1 9 6 8 ) , Türk Devrim Tarihi (istanbul: Tekin Yayınevi, -1982) ' Kongar, Emre, Atatürk

(Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür

ve Devrim Kuramları

Yayınları, 1 9 8 1 ) ——,-Atatürk

'

-, Devrim Tarihi ve Toplumbilim 1983) ——,

.

Üzerine, ikinci Basmı (istanbul: Remzi Kitabevi, 1.994)

imparatorluktan

Günümüze

Atatürk

(İstanbul: Remzi Kitabevi,

Toplumsal

Yapısı (İstanbul: Ceııı Ya-

Açısından

Türkiye'nin

yınevi, 1 9 7 6 ) , Toplumsal Değişme

Kuramları

Gerçeği, Geliştirilmiş ve Genişletil-

ve Türkiye

miş. Yeni Basım (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 9 5 ) Kürkçiıoğlü, Ömer, Nami Çağan, Gülnihâl Bozkurt, Mustafa Ergun, İhsan Güneş, Nevin .Genç ve Eısoy Taşdemirci, Atatürk ilkeleri

ve tnkılâp

Tarihi, 1/2: Ata-

(Ankara: Yükseköğretim Kurulu Yayınları, 1 9 8 9 )

türk inkılâpları

Landan, Jacob M. (Der.), Atatürk and. tlıe Modernization

of Turkey (Boulder: West-

view Press/Leicleıı: E. J. Brill, 19840 LaPalombara, Joseplı, (Der.), Bureaucracy

and Political Development (Princeton:

Princeton University Press, 1.963) LaPalombara, Joseph ve Myron Weiner (Der.), Political Paıties aıtd Political Dcvelopnıent (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 6 ) Lewis, Bernard, Modern Türkiye'nin

Doğuşu [Çeviren Metin Kıratlı] (Ankara: Tüık

. Tarih Kurumu Yayını, 1 9 7 0 ) ——,

Tlıe Emergence

of Modern Turkey (Oxfbrd: Ûxford University Press, 1 9 6 1 )

, The Emergenee Press, 1968)

of Modem

Turkey, İkinci Baskı (Oxford: Oxford University

Mumcu, Ahmet, Ergun Özbudun, Turhan Feyzioğlu, Yüksel Ûlkcıı vc 1. Agâh Çubukçu, Atatürk İlkeleri

ve inkılâp

Tarihi: Atatürkçülük

(Ankara: Yükseköğre-

tim Kurulu Yayınları, 1 9 9 2 ) Mumcu, Ahmet, Tarih Açısından

Türk Devrimi'nin

Temelleri

ve Gelişimi,

Oııüçüncfı

Baskı (İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1 9 9 4 ) Okandan, Rccai G., Amme Hukukumuzun Cilt 1: Osmanlı

Devletinin

Anahatları,

Kuruluşundan

Türkiye'nin

Siyasi

Gelişmesi.

Yıkılışına Kadar (İstanbul: 1. Ü.

Hukuk Fakültesi Yayını, 1 9 7 1 ) Okyar, Osnıaıı, "The Coııcept of Etatisnı," The EamomicJournal,

75 ( 1 9 6 5 ) , ss.98-

111. , "The Development Background of the Turkish Econoıııy, 1923-1973," International Journal

of Middle Easi Studies,

10 (1979),

ss.

, "Tlıe Role of tlıe State iıı tlıe Eeonomic Life of.tlıe Nineteentlı-Ccntury Uıtonıaıı Eıııpire," Astan and A/rican Studies, 14 ( 1 9 8 0 ) , ss.143-164. Onulduraıı, Ersiıı, Political Development and Political Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 7 4 )

Parıies iıı Tıırkev (Ankara: A.

Oxaal, İvar, Toııy Barııett, David Bootlı ve diğerleri, Beyond lopmenf

Economy

and Society in Latin America

the Sociology

o/ Deve-

(Loııdıa: Roıuled-

andAfrica

ge and Kegan Paııl, 1 9 7 5 ) Ökçiıtı, Gündüz, 1920-1930 Yabancı Sermaye

Yılkın Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde

(Aııkaıa: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 7 1 )

Özbuduıı, Ergun, "Established Revolution versus Uııfinislıed Revolution: Coııtıasting Patterııs of Denıocratization iıı Mexico and Turkey," Saıııuel P Huııtiııgton ve Clemeııt 11. Moorc (Der.), Authoritarian

Politics in Modern

Soci-

One-Party Systems (New York: Basic Books,

ety: Tlıe Dynamics oj Establislıcd 1 9 7 0 ) içinde, ss.380-405.

, "Tlıe Natuıe of tlıe Kemalist Political Regime," Ali Kazaııcigil ve Erguıı Özbuduıı (Der.), Atatürk:

oj a Modern State (Londra: C. Hurst aııd

Founder

Co., 1 9 8 1 ) içinde, şs.79-102. — — , Türk Anayasa Hukuku, Üçüncü Baskı (Ankara: Yetkin Yayınları, 1 9 9 3 ) Özgür, Özlem, 100 Soruda Türkiye'de

Kapitalizmin

(İstanbul: Gerçek Ya-

Gelişmesi

yınevi, 1 9 7 2 ) Pamuk, Şevket, 100 Soruda

Osmanlı-Türkiye

İktisadî

Tarihi,

1500-1914,

Üçüncü

Baskı (istanbul: Gerçek Yayınevi, 1 9 9 3 ) , Osmanlı Ekonomisi

ve Diinya Kapitalizmi,

1820-1913

(Ankara: Yun Yayınla-

rı, 1984) , Osmanlı Ekonomisinde

Bağımlılık

ve Büyüme,

1820-1913,

Gözden geçirilmiş

İkinci Baskı (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayanları, 1 9 9 4 ) , Tlıe Ottoman Empire and Eulvpean

Capitalism,

1820-1913:

Trade, Investmeııt

aııd Prodüctiöıı (Canıbridğe ve New York: Cambridge Universiıy Press, 1987) Pompeımayer, Malori J. ve William C. Sınitb, "The State iıı Depeııdem Sociclics: Prclimiııary Noıcs," Frank BohiIIa ve Robert Girling (Der.), Strııclıires of . Dependency (Stanford: İnstitute of Political Studies, 1 9 7 3 ) içinde, ss.102128. Poııes, Alejaııdro, "Moderııity aııd Development: A Critiqüe," Studies in Conıparative International

Development,

Pyc, Luciaıı W., Aspects of Political

9 ( 1 9 7 4 ) , sş.247-279. Development

(Boston:

l.iltle, Bıosvn aııd Co.,

Quataerı, Doııald, "Machine Breaking and the Changhıg Carpet lııclustry of Westerıı Anatolia, 1 8 6 0 - 1 9 0 8 , " Journal

ofSocial

History, 19 ( 1 9 8 6 ) , ss.473-489.

— - - , "Tlıe 1908 Youııg Turk Revolution: Old and Ne'w Approachcs," Middle Studies Associafion liıılletin, 13/1 (Temmıiz 1 9 7 9 ) , ss.22-29

East

—:—, "The Economic Climate of ıhe 'Young Turk Revolution' in 1908," Joıırnal

oj

Modern History, 51 ( 1 9 7 9 ) , ss.D1147-D1161. Rlıodes, Röbert 1., "The Disguised Conservatisra of Evolutioııaıy Development '

Tlıeory," Science and Society, 32 ( 1 9 6 8 ) , ss.383-412.

.Rustow, Dankwart A., "Atatürk as State Founder," Prof. Dr. Yavuz Abadan'a Armağan (Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 6 9 ) içinde, ss.5.17..

573.

•

"

'

, "Politics and Development Policy," Frederic C. Shorter (Der.), Eoür on tlıe Economic

Studies

oj Turkey (London: Frank Cass and Co., l.td.,

Development

1 9 6 7 ) içinde, ss.5-31. , "The Arıny and the Founding of the Turkish Republic," VVorhl Politics, (1959),ss.513-552.

11

— — " T h e Development of Parties in Tıtrkey," Joseph I-aPalombara ve Myron Wciııer (Der.), Political Parties and Political Development (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 6 ) içinde, ss.107-133. , "The Military: Turkey," Robert E. Ward ve Dankvvart A. Rustovv (Der.), Political Modernization

in japan

and Turkey

(Princeton: Princeton University

Press, 1 9 6 4 ) içinde, ss.352-388,

•

1

— — , "Tlıe Modernization ol Turkey iıı Histoıical and Comparative Perspcctive," Kemal H. Karpat (Der.), Social Change Historical Analysis

and Politics

in Turkey: A

Structııral-

(Leiden: E. J. Brill, 1 9 7 3 ) içinde, ss.93-120.

, "Turkey: The Modcrnity of Tradition," Luciaıı Pye ve Sidney Verba (Der.), Political Cultııre.and Political Development (Priticeton: Princeton University '• Press, 1 9 6 5 ) içinde, ss. 171-198. Savran, Sungur, "Osmaiılı'dan Cumhuriyete: Türkiye'de Burjuva Devrimi Soru- . nu," Onbirinci

Tez, No.l (Kasım 1985), ss.172-214.

Sha\v, Staııford ].. ve Ezel Kural Shaw, History of the Ol tornan Empire and

Modem

Turkey, 2 Cilt (New York: Cambridge University Press, 1 9 7 7 ) , Osmanlı

İmparatorluğu

ve Modern

Türkiye,

2 Cilt, İkinci Basım [Çeviren

Mehmet Harmancı) (İstanbul: E Yayınları, 1 9 9 4 ) Siyasî İlimler Türk Derneği, (Der.), Türk Parlamentoculugunun

İlk Yüzyılı,

1876-

.1976 (Ankara: Ajaııs-Türk Gazetecilik ve Matbaacılık Sanayii, 11976]) Skocpol, Thcda,'"Walleriteinls Workl Capitalist System: A Theoretical aııd'Histoıical Critique," American Journal ofSoeiology, 82 ( 1 9 7 7 ) , ss. 1075-1090. Steinhaus, Kurt, Atatürk Devrimi Ülkelerde

Sosyolojisi:

Burjuva Toplumunun

Sosyo-Ekonomik

Gelişmesi

Yönden Az

Sorunu Üzerine

Gelişmiş

bir Araştırına

[Çe-

viren M. Akkaş] (İstanbul: Sancler Yayınları, 1 9 7 3 ) ——, Soziologie liclıen

der Tûrkischen

Gesellschaft

Revolution:

in sozioökonomisck

zum Problem der Entfaltung schwach

entıvickelten

der

hiiıgerLaeııdern

(Frankfurt am Main: Eııropaeischc Verlagsanstalt, 1 9 6 9 ) Sugar, Peter E, "Economic and Political Modernization: Turkey," Robert E. Waıd vc Dankvvart A. Rustovv (Der.), Political Modernization in Japan and liırkev

(Princetoıv. Princetöh University Press, 1 9 6 4 ) içinde, ss.146-175. Sunar, İlkay, Düşün ve Toplum, İkinci Baskı (Ankara: Birey Ve Toplum Yayınları, 1986) , State and Society i» the Politics ofTurkey's

Develupıneıit (Ankara: A. Ü. Siyasal.

Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 7 4 ) Szyliowicz, Joseplı S., "Elites aııd Modernization in Turkey," Frank Tachau (Der.), Political Elites aııd Political

in the Middle Ecıst (Cambridge:

Development

Sclıeııkman Publislıiıığ Co., lııc,, 1 9 7 5 ) içinde, ss.23-66.

>

Tachau, Fıaıık, "The Political Culture of Kemalist Turkey," Jacob M. Laııdau (Der.), Atatürk

and the Modernization

of Tıtrkey

(Boulder: Westview.

, Press/Leideıı: E. j . Brill, 1 9 8 4 ) içiiıde, ss.57-76. (Der.), Political Elites and Political Development in tlıe Middle East (Cambricl.' ge; Schenkmaıı Publishing Co., Inc., 1 9 7 5 ) Tanöv, Bülent, "Anayasal Gelişmelere Toplu bir Bakış," Tanzimat'tan Türkiye Ansiklopedisi,

; Osmanh-Türk Anayasal Gelişmeleri, (istanbul: Der Yayınları, 1 9 9 5 ) Taylor, John G., From Modernization ı

ologies

Cumhuriyet'e

Cilt 1 (istanbul: İletişim Yayınları, (19851), ss.10-26.

of Development

1789-1980,

Genişletilmiş İkıııci Baskı

to Modes of Production:

A C.ritique of the Soci-

(Loııclra: The Macmillaıı

and Underdevelopment

Press, Ltd., 1 9 7 9 ) Timur, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası (Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 1 9 9 3 ) , Tüı k Devrimi: Tarihî Anlamı ve Felsefesi (Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 6 8 ) Tipps, Dean C , "Modernization Tlıcoıy aııd the Comparative Study of Societies: A Critical Perspective," Comparative

Studies in Society

and History,

İS

( 1 9 7 3 ) , ss. 199-226. Trinıberger, Ellen Kay, "A Tlıeöıy of Elite Revolutions," Studies in Comparative fııterııational , Revolution

7 ( 1 9 7 2 ) , ss.191-207.

Development,

Frorn Ahove: Military Bureaucrats

and Development

in Japdn.

Tur-

key, Egypt, and Peni (New Brunsvvick: Transactioıı Books, 1 9 7 8 ) Tuııaya, Taıık Zafer, " 1 8 7 6 Kanun-ı Esasisi ve Türkiye'de Anayasa Geleneği," Tanzimat'tan Cumhuriyet'e

Türkiye Ansiklopedisi,

I (istanbul: İletişim Yayınları,,

119851), ss.27-39. — — , "İkinci Meşrutiyet'iıi Siyasal Hayatımızdaki Yeri," Siyası ilimler Türk Derneği, (Der.), Türk Parlamentocuhığııııun ilk Yüzyılı, 1 8 7 6 - 1 9 7 6 (Ankara: AjansTürk Gazetecilik ve Matbaacılık Sanayii, [ 1 9 7 6 ] ) içinde, ss.75-121. — — , "Midhat Paşa'nın Anayasa Tasalısı: Kaııun-ı Cedid," Tanzimat'tan yet'e Türkiye Ansiklopedisi,

Cumhuri-

1 (İstanbul: İletişim Yayınları, [ 1 9 8 5 ] ) , ss.30-31.

Tunçay, Mete, Türkiye Cumhııriyeli'nde Tel:-Parti 1931 (Ankara: Yurt Yayınları, 1 9 8 1 ) .

Yönetiminin

Kurulması,

Turan, Refik, Mustafa Safran, Muhaııımed Şahin ve E. Semih Yalçın, Atatürk

1923llkc-

leri ve inkılâp

tarihi,

İkinci Baskı (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1 9 9 4 )

Turan, Scraiettm, Türk Devrim Varilli, 2 Gilt (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1 9 9 1 - 1 9 9 2 ) Ü ç o k , Coşkun, " 1 8 7 6 Anayasasının Kaynakları," Siyasî ilimler T ü r k Derneği, (Der.), Türk

Parlamentoculuğunun

ilk Yüzyılı,

(Ankara: Ajans-

1876-1976

Türk Gazetecilik ve Matbaacılık Sanayii, [ 1 9 7 6 ] ) içinde, ss. 1 - 3 0 . Wallcrstein, Immanuel, " T h e O t t o m a n E m p i r e and the Capitalist W o r l d - E c o nomy: Some Questions for Research,'' Review, 2 ( 1 9 7 8 - 1 9 7 9 ) , s s . 3 8 9 - 3 9 8 . Wallerstein, Immanuel, Hale Decleli a n d Reşat Kasaba, "Osmanlı İmpaıatorluğu'tiun Dünya Ekonomisi ile Bütünleşme Süreci," Toplum

ve Bilim, N o . 2 3

(Sonbahar 1 9 8 3 ) , s s . 4 1 - 5 4 . Wallerstein, Immanuel ve Reşat Kasaba, "Incorporation Into the World-Econömy: Clıange in the Struçture of the Ottoman Eıııpir.e, 1 7 5 0 - 1 8 3 9 , " Jeaıı-Louis Bacque-Grammont ve Paul Duınont (Der.), Economic et Societes

dans

l'Em-

(Paris: Editions du Centre National de la Recherclıe Scientifi-

pire, Ottoman

que, 1 9 8 3 ) içinde, 5Ş.335-354. Ward, Robert E. ve Daııkwart A. Rustovv (Der.), Political

Modernization

in

Japan

and Turkey (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 4 ) Warren, Bili, Imperialism:

Pioneer

of Capitalisın

(Yayına hazırlayan Johıı Seneleri.

(Londra: Verso, 1 9 8 0 ) Wcıker, Walter E , Political Tutelage and Democraçy in Turfeey: The Free Party İt s Aftermath

and

(Leiclen: E . J . Brill, 1 9 7 3 )

, The Modernization

of Turkey:

From Atatürk

to the Presem

Day ( N e w York ve

Londra: Holmes aııd Meier Publishers, Inc., 1 9 8 1 ) . \Veuvr, M> ron, (Der.), Modernization:

The Dynamics of Growtlı

(New York: Basic

lVıoks, i 9 6 6 ) Yeuaî.. Zafer Ve Deniz Yeııal, "Alman Tarihinin Özgünlükleri Üzerine," Toplum

vc

iiıliın, N o . 5 4 / 5 5 (Yaz/Güz 1 9 9 1 ) , s s . 1 0 3 - 1 1 5 . Zürcher, Erik Jaıı, Tlıe Unionist Façtor: The Role of tlıe Committee of Union Progres's in the Turkish 1984)

National

Movement,

1905-1926

and

(Leiclen: E. J . Brill,

.

1908 Devrimi ile İlgili Kaynaklar Resmî Belgeler Great Britain, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary

Papers,

1 9 0 9 , 105.

, "The Young Turkish Revolution," G. P. G o o c h ve II. Temperley (Der.), Britislı Documents

on the Origins

of the War, 1898-1914,

(Londra: HMSO, 1 9 2 8 ) içinde, s s . 2 4 7 - 3 0 7 .

Cilt 5: The Near

East

, Further Correspondence

Respectinğ Asiatic

Turkey, 1905, No. 8 6 6 4 (Londra:

.HMSO, n.d.) I E O . 4 2 4 / 2 0 8 ] , Further Correspondence Respectinğ Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 (Londra: HMSO, n.d.) ( H 0 . 4 2 4 / 2 1 0 )

' of Asiatic

Turkey,

No.9050

of Asiatic

Turkey,

No.9305

, Further Correspondence Respectinğ ıhe Affairs (Londra: HMSO, Ekini 1 9 0 8 ) [EO.424/2.1.4]

of Asiatic '

Turkey,

No.9432

, Further

of Asiatic

Turkey,

No.9433

—, Further

Correspondence

Respectinğ

the Affairs

(Londra: HMSO, n.cl.) [ E O / 1 2 4 / 2 1 2 ] S Further Correspondence Respectinğ the Affairs (Londra: HMSO, Eylül 1 9 0 8 ) [HO.424/213]

Correspondence

Respectinğ

the Affairs

(Londra: HMSO, Aralık 1 9 0 8 ) 1 E 0 . 4 2 4 / 2 1 5 ] , Further

Correspondence

'

Respectinğ tlıe Affairs of Asiatic Turkey and Arabia;

No.9480 (Londra: HMSO, Haziran 1 9 0 9 ) [ F . 0 . 4 2 4 / 2 1 6 ] , Further

Correspondence

Respectinğ

the Affairs

of Asiatic

Turkey and

Arabia,

No.9482 (Londra: HMSO, Haziran 1 9 0 9 ) İEO.424/2.17] Uhiled States ol America, T-194, Despatches tinople,

fronı United States Conşuls in Conslan-'

Mikrofilm 2 4 [Cilt 2 4 ] ( 2 0 Ocak Î 9 0 4 - 1 1 Ağustos

1820-1906,

1906) , T-238, Despatches

f roın United States Consuls in Smyrna,

1802-1906,

Mikro-

1895-1906,

Mikro-

film 15 [Cilt 151 (3 Ocak 1 9 0 6 - 8 Ağustos 1 9 0 6 ) — — , T-579, Despatches

from United States Consuls

in Harput,

film 1 [Cilt 1 ve 21 (27 Eylül 1895-2 Ağustos 1 9 0 6 ) T-681, Despatches

. Mikrofilm

from United States Consuls in Sivas, 1886-1906,

2 1 Cilt 2 ] ( 1 6 Mart 1895-7 Ağustos 1 9 0 6 )

•

— — , T-700, Despatches from United States Consuls in Trebizond,

1904-1906, Mik-

rofilm 1 [Cilt 1] ( 2 5 Mayıs 1 9 0 4 - 9 Ağustos 1 9 0 6 )

Gazete ve Dergiler Berliner Lokal-Anze(ger

(Berlin)

Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung İkdam (İstanbul)

(Berlin) •..-.'

The Levant Herald and Eastern Expre\s (İstanbul) Tlıe Levant Herald and Eastern Express, Weekly Commercial The New York Times (New York) The Nineteenth

Century (Londra)

The Orient (İstanbul) Pro Armenia

(Paris)

Budğet (İstanbul) .

Resimli Kitah (İstanbul) '/tinin (İstanbul) Le Temps (Paris) The Times (Londra) Vorwâıts

•

. -

(Berlin)

Vossische Zeitung (Berlin) The Washington Post (Washington, D.C.)

Diğer Kaynaklar Abbott, George Frederick, The Tale oj a Toıır in Macedonia

(Londra: Edwarcl Ar-

ııold, 1 9 0 3 ) •

, Turkey in Transition (Londra: Edward Arııold, 1 9 0 9 )

Abu Manneh, Butrus, "Sultan Abdülhamid 11 and Shaikh Abulhuda Al-Sayyadi," Middîe Eastern Studies, İŞ ( 1 9 7 9 ) , ss.131-153. Adanır, Fikret, "Makedonya Sorunu ve Dimitar Vlahof'un Anılarında 11. McşrutL yet," Birikim, 2 / 9 (Kasım 1 9 7 5 ) , ss.14,26. , Die Mffhedonisclıe Frage: litre Enstehung und Entwicldung his 1908 (Wiesbaden: Franz Steiner Verlag G m b H , 1 9 7 9 ) Ahmad, Feroz, "Unionist Relations with the Greek, Armenian and Jevvish Communities of the Ottoman Eınpire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " Benjamin Br.uıdc vc Bcrnayd Lewis (Der.), Christians Lands

and Jews in the Ottoman Empire,

Cilt 1: Tlıe

Central

(New York ve Londra: Holıııes and Meier Publishers, Inc., 1 9 8 2 )

içinde, ss.40.1-434. The Young Turks: Tlıe Committee , 1908-1914

oj Union and Progress

in Turkish

Politics,

(Oxford: Oxforcl University Press, 1 9 6 9 )

, - İ t t i h a t ve Temliki, 1908-1914 [Çeviren Nuran Yavuz] (Ankara: Kaynak Yayınları, 1 9 8 4 ) • Ahmad, Feroz ve Dankvvart A. Rustow, "İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Güney-Doğu

Avrupa Araştırmaları

Dergisi,

Sayı 4 - 5 ( > 9 7 6 ) ,

ss,245-284. Aknıcan, Aziz, "İkinci Meşrutiyet Nasıl İlân Edildi?" Tarih Dünyası,

4 (26 Eylül

1 9 5 2 - 2 6 Şubat 1953), ss.1563-1565. Aksin, Sina, "İttihat ve Terakki Üzerine," A. Ü. Siyasal

Bilgiler

Fakültesi

Dergisi,

26/1 (Mart 1971), ss.153-182. "Fedekâı-an-ı Millet Cemiyeti," A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi

Dergisi,

29/1-2

(Mart-Haziran 1 9 7 4 ) , ss.125-136. , 31 Mart Olayı, İkinci Baskı (İstanbul: Sinan Yayınları, 1.972) 100 Soruda Jön 1.980)

Türkler

ve Tttilıat ve Terakki

(İstanbul: Gerçek Yayınevi,

Jön

Türkler ve ittihat ve Terakki

Alkan, Ahmet Turan,- Iklnil

(İstanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 8 7 )

Meşrutiyet

Ordu ve Siyaset

(Ankara: Cedit

Efendi'nin Hatıraları

(İstanbul: İleti-

Devrinde

Neşriyat, 1 9 9 2 ) -——, (Der.), Sıradışi bir Jön Türk: Ubeydullah şim Yayınları, 1 9 8 9 )

'

•

A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi, Armağan.: Kanun-u Esasinin 100. Yılı (Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1 9 7 8 ) Aslan, Mustafa Rahmi, "Hatırat," lbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osntanh,Devrinde Sön Sadrıazamlar

(Ankara: T. C. Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, ıı.d.),

ss.1074-1075; 1 3 9 6 - 1 3 9 7 ; 1 4 0 5 - 1 4 0 7 ; 1442-1443. Aydemir, Şevket Süreyya, Makedonya'dan

Ortaasya'ya

Enver Paşa,

3 Cilt, İkinci

Baskı (istanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 7 2 - 1 9 7 8 ) Bartoıı, Jaıııes Levi, Daybreak

in Turkey (Boston: The Pilgriııı Press, 1 9 0 8 )

Basıııadjian, K.-j., "Le niouvement revolutionnaire eıı Asie Minciurc," Revue du 4 ( 1 9 0 8 ) , ss.819-825.

Monde Musulman,

Bayur, Yusuf Hikmet, "ikinci Meşrutiyet. Devri Üzerinde Bazı Düşünceler," Belleten, 2 3 (1959), ss 2 6 7 - 2 8 5 . ——,

Türk İnkılabı T a r i h i , 3 Cilt, 9 Bölüm (Ankara; Türk Tarih Kurumu Yayını, 1940-1967)

.

Biliotti, Adfieıı and Ahıııed Sedad (Der.), Legislation ment de la.Constituthm eil des Lois, Decrets,

Ottomane

depuis le

Retablisse-

24 Djcmati-ul-AhiV 1326-10 Juillet 1324-1908. ReciıReglemeııts,

Conventionş,

Actes lnternationaux,

l'Empire Ottoman, 1 (Paris: Jouve et Cie., 1 9 1 2 ) Bircıı, Mehmed Tevfik, II. Abdülhamid,

Meşrutiyet

ete. de

:

ve Mütareke

Devri Hatıraları,

2

Cilt (İstanbul: Arma Yayınları, 1 9 9 3 ) Bleda, Mithat Şükrü, "Bir Canlı Tarih Konuşuyor," Resimli Tarih Mecmuası,

No.40

(Nisan 1 9 5 3 ) , ss.2169-2174. , İmparatorluğun

Çöküşü (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 7 9 )

Bouvat, L , "Eıııpire Ottoman," Revue du Monde Musulman,

6 ( 1 9 0 8 ) , ss.514-525.

, "La Nouvelle Presse Ottomane," Revue du Monde Musulman, 6 ( 1 9 0 8 ) , ss.319-338.

'

, " L a Nouvelle Presse Ottomane," Revue du Monde

' Musulman,

7 (1909),

ss.167-175. , "La Revolution en Turquıe," Revue du Monde Musulman,

5 ( 1 9 0 8 ) , ss.718-

744. Bouvat, L. ve A, L. C , "Journaux Ottomans a Paris", Revue du Monde

Musulman,')

(1909), pp.505-5il. Bozkürf, Gülnihâl, Alman-tngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin İşığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu, 1839-1914 (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1 9 8 9 )

Buxtoıı, Charles Rodeıı, Turkey in Revolution

(Londra: T. Fisher U«w