ZARZĄDZANIE EKSPLOATACJĄ OBIEKTÓW TECHNICZNYCH ZA POMOCĄ RACHUNKU KOSZTÓW

UNIWERSYTET WARMI SKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE AKADEMIA TECHNICZNO-ROLNICZA W BYDGOSZCZY

===================================================================

Stanisław NIZI SKI

Bogdan ÓŁTOWSKI

ZARZ DZANIE EKSPLOATACJ OBIEKTÓW TECHNICZNYCH

ZA POMOC RACHUNKU KOSZTÓW

„...pami ci naszych nauczycieli...”

=================================================================== OLSZTYN – BYDGOSZCZ, 2002

2

Autorzy ksi ki :

Prof. dr hab. in . Stanisław NIZI SKI – UWM Olsztyn, WITPiS Sulejówek Prof. dr hab. in . Bogdan ÓŁTOWSKI – ATR Bydgoszcz

Zarz dzanie eksploatacj obiektów technicznych to zbiór działa obejmuj cych: planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie, kierowanie i kontrolowanie, skierowane na zasoby systemu (ludzkie, finansowe, rzeczowe, informacyjne) w celu racjonalnego u ytkowania i utrzymania obiektów technicznych w stanie zdatno ci. Efektywno eksploatacji obiektów technicznych jest charakteryzowana wska nikami: - skuteczno ci, opisuj cymi stopie osi gni cia celów; - ekonomiczno ci, okre laj cy relacje mi dzy korzy ciami a nakładami. W pracy omówiono poj cie rachunkowo ci obejmuj cej: ksi gowo , rachunek kosztów i rachunek finansowy. Opracowano zagadnienie dotycz ce rachunkowo ci i rachunku kosztów w systemie działania. Rozpatrzono koszty według: rodzajów, miejsc powstawania, no ników i zmienno ci, a tak e rachunek kosztów jako metod zarz dzania systemami działania. Zaproponowano model zarz dzania eksploatacj pojazdów mechanicznych za pomoc rachunku kosztów, które obejmuje utworzenie bud etu i analiz kosztów.

Recenzenci :

Prof. n. dr hab. in . Henryk Tylicki Dr in . Szymon Salamon

ISBN – 83-916198-2-6 Wydawnictwo dofinansowane przez Komitet Bada Naukowych Wydawnictwo : MARKAR – B. . Zielonka 31B Skład, druk i oprawa : P.P.-H. „DRUKARNIA” Sp. Z o.o. Sierpc Tel. (24) 275-24-51

3 SPIS TRE CI 1. ANALIZA KOSZTÓW EKSPLOATCJI OBIEKTÓW TECHNICZNYCH .............. 7 1.1. Informacje wst pne ........................................................................................................... 7 1.2. Poj cie rachunkowo ci...................................................................................................... 9 1.3. Miejsce rachunkowo ci i rachunku kosztów w systemie działania............................. 11 1.4. System rachunku kosztów .............................................................................................. 17 1.5. Rachunek kosztów jako metoda zarz dzania systemami działania ........................... 27 1.6. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych.................................................. 29 1.7. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych na podstawie zakładowego planu kont ............................................................................................................................... 33 1.8. Koszty eksploatacji obiektów technicznych według ró nych Autorów...................... 35 1.9. Podsumowanie ................................................................................................................. 39 Literatura ................................................................................................................................ 40 2. MODEL KOSZTÓW EKSPLOATACJI OBIEKTÓW TECHNICZNYCH ............ 42 2.1.Miejsce podsystemu eksploatacji obiektów technicznych w systemie działania ........ 42 2.2. Klasyfikacja kosztów eksploatacyjnych obiektów technicznych ................................ 44 2.3. Koncepcja kosztów eksploatacji obiektów w układzie rodzajowym .......................... 45 2.4. Równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych.............................................. 47 2.5. Koncepcja kosztów eksploatacji obiektów technicznych w układzie miejsc powstawania............................................................................................................................ 48 2.6. Inne koszty eksploatacji obiektów technicznych .......................................................... 50 2.7. Zarz dzanie utrzymaniem obiektów technicznych w stanie zdatno ci za pomoc rachunku kosztów .................................................................................................................. 51 2.8. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych.................................................. 52 2.9. Podsumowanie ................................................................................................................. 58 Literatura ................................................................................................................................ 59 3. MODEL KOSZTÓW EKSPLOATACJI OBIEKTÓW TECHNICZNYCH W JEDNOSTCE BUD ETOWEJ...................................................................................... 60 3.1. Informacje wst pne ......................................................................................................... 60 3.2. Równanie finansowych rodków bud etowych ............................................................ 60 3.3. Równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych w aspekcie rodków bud etowych ........................................................................................................................... 62 3.4. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych w JB ........................................ 63 3.5. Podsumowanie ................................................................................................................. 66 Literatura ................................................................................................................................ 66 4. MODEL MATEMATYCZNY KOSZTÓW EKSPLOATACJI OBIEKTÓW TECHNICZNYCH.......................................................................................................... 67 4.1. Informacje wst pne ......................................................................................................... 67 4.2. Metody budowy modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów technicznych............................................................................................................................ 68 4.3. Budowa modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów technicznych metod eksperymentaln ....................................................................................................... 70 Literatura ................................................................................................................................ 88

4 5. ASPEKTY PRAKTYCZNE WYKORZYSTANIA RACHUNKU KOSZTÓW EKSPLOATACJI OBIEKTÓW TECHNICZNYCH W SYSTEMACH DZIAŁANIA.................................................................................................................... 89 5.1. Zwi zki pomi dzy niektórymi charakterystykami procesu eksploatacji obiektów technicznych............................................................................................................................ 89 5.2. Wycena urz dze a eksploatacja obiektów technicznych ........................................... 97 5.3. Koszty eksploatacji maszyn rolniczych ....................................................................... 102 5.4. Koszty eksploatacji samochodów w przedsi biorstwie transportowym .................. 105 5.5. Koszty eksploatacji maszyn przedsi biorstwa produkcyjnego................................. 107 5.6. Wykorzystanie modeli matematycznych kosztów zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych.......................................................................................................................... 115 5.7. Podsumowanie ............................................................................................................... 121 LITERATURA ..................................................................................................................... 122 6. KONCEPCJA ZARZ DZANIA EKSPLOATACJ WOJSKOWYCH POJAZDÓW MECHANICZNYCH ZA POMOC RACHUNKU KOSZTÓW ........................... 123 6.1. Wprowadzenie ............................................................................................................... 123 6.2. Graf kosztów eksploatacji ............................................................................................ 123 6.3. Koszty logistyczne ......................................................................................................... 125 6.4. Koszty eksploatacji........................................................................................................ 127 6.5. Zarz dzanie eksploatacj pojazdów za pomoc rachunku kosztów ........................ 133 LITERATURA ..................................................................................................................... 138

5 WPROWADZENIE Racjonalna eksploatacja obiektów jest ródłem oszcz dno ci surowców, energii i nakładów kapitałowych, podstawow strategi racjonalnego gospodarowania w dowolnych systemach działania (np. przemysłowych, rolniczych, handlowych), umo liwiaj cych uzyskanie korzy ci i zysków. Istnieje zatem potrzeba i konieczno

poszukiwania nowych

metod podwy szania efektywno ci eksploatacji obiektów technicznych, w tym metod zarz dzania. Zarz dzanie eksploatacj

obiektów technicznych to zbiór działa

obejmuj cych:

planowanie, organizowanie, kierowanie, kontrolowanie i podejmowanie decyzji, skierowane na zasoby systemu (ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne) w celu racjonalnego u ytkowania i utrzymania obiektów technicznych w stanie zdatno ci. Efektywno

eksploatacji obiektów technicznych jest charakteryzowana wska nikami:

− skuteczno ci, opisuj cymi stopie osi gni cia celów; − ekonomiczno ci, okre laj cy relacje mi dzy korzy ciami a nakładami. W pierwszym rozdziale pracy omówiono poj cie rachunkowo ci obejmuj cej: ksi gowo , rachunek kosztów i rachunek finansowy. Opracowano zagadnienie dotycz ce rachunkowo ci i rachunku kosztów w systemie działania. Rozpatrzono koszty według: rodzajów, miejsc powstawania, no ników i zmienno ci, a tak e rachunek kosztów jako metod zarz dzania systemami działania. Dokonano analizy kosztów eksploatacji obiektów technicznych w istniej cych przekrojach klasyfikacyjnych kosztów, nast pnie na podstawie zakładowego planu kont, a tak e według pogl dów ró nych Autorów. Rozdział drugi pracy po wi cono modelowi kosztów eksploatacji obiektów technicznych. Rozpatrzono tak istotne zagadnienia jak: klasyfikacj , koncepcj w układzie rodzajowym i miejsc powstawania i równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych. Zaproponowano metod zarz dzania utrzymaniem obiektów technicznych w stanie zdatno ci za pomoc rachunku kosztów oraz sposób prowadzenia ich analizy. W rozdziale trzecim pracy rozpatrzono model kosztów eksploatacji obiektów technicznych w Jednostce Bud etowej obejmuj cy równanie finansowych

rodków

bud etowych i równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych. W rozdziale 4 zaproponowano model matematyczny kosztów eksploatacji obiektów technicznych, a w tym: metody budowy modeli, metodyk

budowy modeli, modele

jako ciowe kosztów podstawowych, logistycznych i eksploatacji, planowanie bada eksperymentalnych kosztów, koncepcj analizy wyników bada : statystyczn i merytoryczn .

6 Rozdział 5 pracy zawiera aspekty praktyczne wykorzystania rachunku kosztów eksploatacji obiektów technicznych, a w szczególno ci zwi zki pomi dzy zu yciem i intensywno ci

uszkodze

obiektu, dochodem jednostkowym, kosztem jednostkowym,

zyskiem jednostkowym i warto ci jednostkow urz dzenia, wycen urz dze a eksploatacj obiektów technicznych, koszty eksploatacji samochodów w przedsi biorstwie transportowym, koszty eksploatacji maszyn przedsi biorstwa produkcyjnego, wykorzystanie modeli matematycznych kosztów do zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych; W rozdziale 6 zaprezentowano now koncepcj zarz dzania eksploatacj wojskowych pojazdów mechanicznych za pomoc

rachunku kosztów. Opracowano graf kosztów

eksploatacji, wyró niaj c koszty działalno ci jednostki wojskowej: podstawowe, logistyczne i dowodzenia (zarz dzania). Koszty eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych podzielono na koszty eksploatacji aktywnej, czyli u ytkowania bie cego i eksploatacji pasywnej, czyli przechowywania. Zaproponowano zarz dzanie eksploatacj

pojazdów

mechanicznych za pomoc rachunku kosztów, które obejmuje: utworzenie bud etu i analiz kosztów. Podkre li nale y, e opracowanie koncepcji zarz dzania eksploatacj wojskowych pojazdów mechanicznych za pomoc rachunku kosztów było mo liwe dzi ki informacjom podanym w rozdziałach od 1 do 5, zatem nale y traktowa je jako integralne elementy niniejszej pracy. Serdecznie dzi kujemy Panom dr. in . S. Wierzbickiemu i mgr. in . K. Ligierowi za udział w graficznym opracowaniu niniejszej pracy. Wyrazy podzi kowania kierujemy tak e do Recenzentów, których trafne i yczliwe uwagi udoskonaliły tekst opracowania. Stanisław Nizi ski Bogdan ółtowski

7

1.

ANALIZA

KOSZTÓW

EKSPLOATCJI

OBIEKTÓW

TECHNICZNYCH 1.1. Informacje wst pne System działania jest zbiorem elementów (np. maszyn, budynków, ludzi itp.) oraz relacji mi dzy nimi (rys. 1.1). W ka dym systemie działania istnieje proces główny, którego realizacja przynosi okre lone dobra lub/i usługi. Aby ten proces mógł by

zrealizowany, musi zosta

zabezpieczony szeregiem procesów pomocniczych zwanych procesami logistycznymi [17]. Procesem głównym w systemach przemysłowych jest proces produkcji wyrobów, za w gospodarstwach rolniczych proces produkcji ro linnej lub zwierz cej. Procesy dodatkowe w przedsi biorstwach przemysłowych to: zasilanie (zaopatrzenie), zbyt, energetyczne, transportowe, eksploatacji

rodków trwałych. W gospodarstwach

rolniczych procesy pomocnicze s takie same jak w przemy le w sensie nazwy, jednak s one inne z racji zabezpieczanych funkcji systemu działania. Procesem głównym w systemach usługowych jest handlowy, za

procesy pomocnicze to: zamawianie usług,

wiadczenie usług i proces wiadczenia usług, zakup,

sprzeda , magazynowanie itp. Procesowi głównemu i procesom pomocniczym zachodz cym w systemach działania nieodł cznie towarzysz inne rodzaje procesów, bez których dwa pierwsze nie mogłyby by efektywnie realizowane. Nale

do nich:

− procesy zarz dzania, tzn.: planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie i przewodzenie (kierowanie lud mi), kontrolowanie; − procesy ekonomiczne; − informacyjne; − marketingowe; − inne (np. socjalne). Na bazie rozpatrzonych procesów i ogólnych zasad funkcjonowania systemów działania mo na budowa ró norodne, racjonalne modele systemów działania potrzebne ludziom (np. przemysłowe jednostki gospodarcze, budowlane, rolnicze, transportowe, handlowe, ubezpieczeniowe, komunikacyjne, bankowe itp.).

8 Wej ciem systemu działania (oddziaływanie otoczenia) s nakłady w postaci zasobów (rys. 1.1): − rzeczowych; − ludzkich; − finansowych; − informacyjnych. Nakłady te poprzez transformacje (realizacje) procesów (przemysłowych, rolniczych, usługowych, handlowych) w elementach systemu s przetwarzane w wyniki, które obejmuj : − wyroby (produkty); − usługi (materialne i niematerialne; − zyski; − straty; − zachowania pracownicze; − informacje. Wyniki te stanowi wyj cie systemu, które oddziałuje na jego otoczenie. Otoczenie reaguje na system sprz eniem zwrotnym, skierowanym na wej cia systemu działania. Otoczenie zewn trzne systemu obejmuje: 1. otoczenie ogólne, tzn.: ekonomiczne, techniczne, technologiczne, socjokulturowe, prawnopolityczne i mi dzynarodowe; 2. otoczenie celowe: konkurenci, klienci, dostawcy, kontrolerzy, siła robocza, zwi zki zawodowe, wła ciciele, sojusznicy. Efektywne funkcjonowanie dowolnego systemu działania wymaga prowadzenie okresowej analizy w aspekcie: przeszłym, tera niejszym i przyszłym. Analiza odnosz ca si do działalno ci gospodarczej nosi ogóln nazw analizy ekonomicznej. Analiza ekonomiczna jest podstawowym narz dziem zarz dzania systemami działania i słu y do [2, 7, 11, 16, 20]: − oceny wyników funkcjonowania systemów; − wykrycia słabych ogniw funkcjonowania systemów; − ustalenie sposobów poprawiania efektywno ci funkcjonowania systemów; − przygotowania podstaw do podejmowania prawidłowych decyzji. Zarz dzanie systemami działania wymaga ci głego podejmowania ró norodnych decyzji,

w tym ekonomicznych, które powinny sprzyja

osi gni ciu celów ich

9 funkcjonowania. Celem globalnym ka dego systemu działania jest podwy szenie efektywno ci gospodarowania, czyli relacji mi dzy nakładami i efektami. Nakłady wyra one w pieni dzu przyjmuj

posta

kosztów. W warunkach

gospodarki rynkowej koszty to podstawowy czynnik decyduj cy o wzro cie efektywno ci gospodarowania. Podejmowanie

wła ciwych

decyzji

na

ka dym

szczeblu

zarz dzania

jest

uwarunkowane odpowiednim zasobom informacji, w szczególno ci informacji ekonomicznej. Dostarczaniem informacji ekonomicznych zajmuje si rachunkowo .

1.2. Poj cie rachunkowo ci Brzezin [3] podaje nast puj c definicj rachunkowo ci: „rachunkowo

jest szczególnym systemem informacyjno – kontrolnym o

charakterze retro – i prospektywnym dostosowanym do celów szeroko poj tego zarz dzania finansami podmiotu gospodarczego (organizacji)”. W [11] definicja rachunkowo ci ma posta : „w uj ciu praktycznym rachunkowo

jest sformalizowanym systemem ci głego

gromadzenia, przetwarzania, badania i prezentacji informacji dotycz cych ci gło ci procesów gospodarczych,

zachodz cych

w

okre lonych

jednostkach

organizacyjnych,

przy

uwzgl dnieniu zasady racjonalno ci i warto ciowego (pieni nego) wymiaru tych procesów”. W podr cznikach zachodnich mo na spotka definicj [6]: „rachunkowo

jest to

proces pomiaru, rejestracji, klasyfikacji i agregowania informacji finansowych, które s u yteczne w podejmowaniu decyzji”. W tej pracy rachunkowo

b dzie rozumiana w aspekcie procesu, który przebiega i

jest realizowany w dowolnym systemie działania, a tak e podsystemu rachunkowo ci. Wyró nia si rachunkowo [3, 11, 21] (rys. 1.2): − finansow (financial accounting) której zasadniczym zadaniem jest ewidencja operacji gospodarczych oraz sporz dzanie sprawozda

finansowych zgodnie z obowi zuj cymi

przepisami) głównie ze wzgl du na powi zania ekonomiczne systemu z otoczeniem; − zarz dcz

(management

accounting),

podporz dkowan

całkowicie

wymogom

podsystemów zarz dzania systemów działania, umo liwiaj ce racjonalne podejmowanie decyzji (na przykład zarz dzanie przez cele lub metod controlingu). Mo na uzna − ksi gowo ;

e zakres rachunkowo ci obejmuje [11] (rys. 1.3):

10 − rachunek kosztów; − rachunek finansowy. Ksi gowo

zajmuje si

ewidencj

operacji gospodarczych okre lonego systemu

działania i głównie polega na: − prowadzeniu ksi g rachunkowych; − przeprowadzaniu inwentaryzacji; − dokonywaniu wyceny aktywów i pasywów; − sporz dzaniu zestawu obrotów i sald; − zarz dzaniu dokumentacj ksi gow . Zasadniczym zadaniem rachunku kosztów jest dostarczanie informacji o kosztach i stratach według potrzeb i wymaga

u ytkowników wewn trznych systemów działania i

u ytkowników zewn trznych (np. urz dy skarbowe, kontrahenci, urz dy statystyczne). Dzi ki informacjom dostarczanym przez rachunek kosztów jest mo liwe efektywne zarz dzanie systemami działania, przez koszty, a tak e kosztami. Rachunek finansowy systemu działania mi dzy innymi obejmuje: − identyfikacj sytuacji maj tkowej i finansowej; − sprawozdawczo

finansow : bilans, rachunek zysków i strat, przepływ

rodków

pieni nych, sprawozdanie jednostki z działalno ci w roku obrotowym, itp.; − analiz

finansow , a w tym: procesy oraz efekty zarz dzania aktywami, pasywami,

ekonomiczn

efektywno

funkcjonowania systemu (wynik finansowy, rentowno ,

zyskowno , koszty, przychody), relacje ekonomiczno – finansowe z jednostkami zewn trznymi (nale no ci i zobowi zania, wypłacalno

kredytowa, wycena systemu);

− okre lenie stanu, przyczyn i tendencji rozwojowych systemów działania w aspekcie finansowym i maj tkowym. Rachunkowo

finansowa, zgodnie z wymaganiami prawa opiera si na unormowanej

dokumentacji, w której szczególne miejsce maj dowody ksi gowe stanowi ce podstaw ksi gowania ka dej operacji gospodarczej. Obserwuje si

wiatow

tendencj

do

ujednolicania rachunkowo ci celem zapewnienia porównywalno ci i ułatwienia kontaktów mi dzy ró nymi u ytkownikami (Mi dzynarodowy Komitet Standardów Rachunkowo ci).

11

1.3. Miejsce rachunkowo ci i rachunku kosztów w systemie działania 1.3.1. Budowa systemu działania Dowolny system działania SD (przedsi biorstwo przemysłowe, rolnicze, usługowe, jednostki bud etowe itp.) mo na opisa wyra eniem (rys. 1.4) [17]: SD = < S1, S2, R12 >

(1.1)

gdzie: S1 – podsystem sterowany (roboczy, wykonawczy); S2 – podsystem steruj cy (zarz dzania); R12 – relacje. System S1 tworz dwa podsystemy – SRZ i SLR SD = < SRZ, SLR, RRR >

(1.2)

gdzie: SRZ – podsystem realizacji zada ; SLR – roboczy podsystem logistyki; RRR – relacje. Podsystem realizacji zada

SRZ przedsi biorstwa przemysłowego to podsystem

produkcji wyrobów, przedsi biorstwa rolniczego – podsystem produkcji ro linnej lub/i zwierz cej, przedsi biorstwa handlowego – podsystem sprzeda y towarów, przedsi biorstwa transportowego – podsystem przewozów, jednostki wojskowej – pododdziały. Roboczy podsystem logistyki SRL mo na przedstawi za pomoc wzoru: SRL = < ZL, TL, DL, OL, EL, RLR >

(1.3)

gdzie: ZL – podsystem zasilania (zaopatrzenia); TL – podsystem transportowy; DL – podsystem dystrybucji; OL – podsystem ochrony rodowiska; EL – podsystem eksploatacji rodków trwałych; RLR – relacje. Przeznaczenie, zadania i budow

wymienionych elementów systemów działania

omówiono w pracy [17]. System steruj cy (zarz dzania) S2 mo e obejmowa , cho niekoniecznie nast puj ce podsystemy:

12 S2 = < SZW, SP, SPJ, SZL, SE, SN, SI, RZI >

(1.4)

gdzie: SZW – podsystem zarz dzania szczebla najwy szego; SP – podsystem zarz dzania produkcj ; SPJ – podsystem zarz dzania jako ci produkcji; SZL – podsystem zarz dzania logistyk ; SE – podsystem ekonomiczny; SN – inne podsystemy; SI – podsystem informacyjny; RZI – relacje. Zarz dzanie jest to koordynowanie pracy zespołów ludzkich i rodków produkcji do osi gni cia w sposób najbardziej efektywny, ustalonych celów. Proces zarz dzania dowolnego systemu działania obejmuje nast puj ce fazy (rys. 1.5) [8]: − planowanie i podejmowanie decyzji; − organizowanie; − przewodzenie (kierowanie lud mi); − kontrolowanie. W aspekcie funkcjonalnym w podsystemie SZW zarz dzania szczebla najwy szego lub podsystemie SZL zarz dzania logistyk mo na wyró ni podsystemy: SZW = < SZD, SZO, SZK, SZC, RZZ > gdzie: SZD – podsystem planowania i podejmowania decyzji; SZO – podsystem organizowania; SZK – podsystem kierowania; SZC – podsystem kontroli; RZZ – relacje. Nieodzownymi elementami dowolnego systemu działania s dwa podsystemy: − informacyjny (informatyczny) SI; − ekonomiczny SE. Podsystem informatyczny słu y do: − zbierania informacji; − gromadzenia informacji; − przetwarzania informacji;

(1.5)

13 − przesyłania informacji; − przedstawiania informacji. Istotnym zadaniem, tego podsystemu jest tak e przygotowanie informacji do planowania i podejmowania decyzji dla poszczególnych podsystemów działania. System informatyczny SI dowolnego systemu działania składa si z podsystemów (rys.1.6): SI = < SIZ, SIP, SIL, SIE, SIM, SIK, SIN, SIB, RIB >

(1.6)

gdzie: SIZ – podsystem informatyczny zarz dzania całym systemem działania; SIP – podsystem informatyczny systemów: produkcji, usług, sprzeda y towarów. SIL – podsystem informatyczny systemu logistycznego; SIE – podsystem informatyczny systemu ekonomicznego; SIM – podsystem informatyczny systemu marketingu; SIK – podsystem informatyczny systemu kadr; SIN – podsystem informatyczne innych systemów; SIB – podsystem informatyczny biura systemu działania; RIB – relacje mi dzy podsystemami. Podsystem informatyczny SI systemu działania zdefiniowano nast puj co: SI = < UI, AI, BI, API, AFI, OI, TI, RFI >

(1.7)

gdzie: UI – u ytkownicy systemu informatycznego; AI – administrator systemu; BI – baza wiedzy; API – algorytmy przetwarzania danych; AFI – algorytmy funkcjonowania systemów, podsystemów, układów itp.; OI – oprogramowanie; TI –techniczne rodki informatyki; RFI – relacje.

1.3.2. System ekonomiczny Zasadniczym zadaniem podsystemu ekonomicznego dowolnego systemu działania jest analiza jego funkcjonowania, w aspekcie zasady racjonalnego gospodarowania. Istot tej zasady jest zapewnienie takiego gospodarowania [2, 7, 16, 20], aby: „przy danym nakładzie rodków otrzyma

maksymalny stopie

realizacji celu albo przy danym stopniu

realizacji celu u y minimalnego nakładu rodków”.

14 W aspekcie funkcjonalnym system ekonomiczny SE mo na opisa

za pomoc

wyra enia (rys. 1.4): SE = < SER, SEA, SEE, SEW, SEC, SES, RES >

(1.8)

gdzie: SER – podsystem rachunkowo ci; SEA – podsystem analizy ekonomicznej; SEE – podsystem rachunku efektywno ci; SEW – podsystem rachunku wewn trznego; SEC – podsystem controlingu; SES –podsystem statystyki gospodarczej; RES – relacje. W aspekcie rachunkowo ci mo na wyró ni podsystemy: SER = < SRE, SRK, SRF, RRF >

(1.9)

gdzie: SRE – podsystem ksi gowo ci; SRK – podsystem rachunku kosztów; SRF – podsystem rachunku finansowego; RRF – relacje. Zadania podsystemów: SRE, SRK, SRF wyszczególniono w punkcie 2. Wyra nie nale y podkre li

e dominuj c

pozycj

w systemie informacji ekonomicznej zajmuje

rachunkowo . Według [11] około 70 % informacji ekonomicznych ma swoje ródło w ksi gowo ci, st d te system rachunkowo ci nale y uzna za jedno z głównych narz dzi podsystemu zarz dzania systemem działania (rachunkowo

zarz dcza). Podsystem

rachunkowo ci dostarcza informacji dla podsystemów: SEA, SEE, SEW, SEC, SES, które s tak e wa nymi ogniwami zarz dzania systemem działania. Zadaniem podsystemu SEA analizy ekonomicznej jest dokonywanie analiz w zakresie: wyników produkcyjnych, kosztów własnych, dochodów i wyników finansowych, efektywno ci czynników produkcji, sytuacji maj tkowej i finansowej podsystemu sytuacji ekonomicznej pracowników i innych. Zadaniem podsystemu SEE rachunku efektywno ci jest okre lenie ekonomicznno ci (opłacalno ci) oraz ekonomizacja planowanych (rachunek exante) lub wykonanych (rachunek expost) zada . Do wykonania tego zadania s niezb dne informacje z rachunku kosztów i rachunku wyników. Przykładem informacji potrzebnych w rachunku ekonomicznej efektywno ci zada

s : nakłady, koszty, przychody, zmiany kosztów, straty, stopa

15 procentowa, okres obliczeniowy, rozkłady wielko ci ekonomicznych w czasie, zysk, opłaty, podatki itp. Zadaniem podsystemu SEW rozrachunku wewn trznego jest analiza i ocena funkcjonowania systemu działania w aspekcie efektywno ci jego gospodarowania. Warunkiem niezb dnym funkcjonowania tego podsystemu s

informacje z podsystemu

rachunkowo ci, a dotycz ce: kosztów, obni ki kosztów, strat, oszcz dno ci, zysków opłacalno ci, innowacji, które pozwalaj na bie co tworzy zmienne steruj ce (np.: bud et jednostki, premie, nagrody) systemem działania. Zadaniem podsystemu SEC controlingu jest wykorzystywanie w szerokim zakresie rachunkowo ci zarz dczej do celów planowania i podejmowania decyzji i kontroli systemu działania. Według [3] funkcje controlingu s nast puj ce: − pomiar i dokumentacja; − planowanie, prognozowanie i doradztwo; − sterowanie wyprzedzaj ce; − kontrola. Podstaw controlingu jest rozbudowany system punktów, procedur, działa , narz dzi i zmiennych kontrolnych, pozwalaj cych na wykrywanie odchyle , rzeczywistych i planowanych warto ci tych zmiennych w celu podj cia działa koryguj cych. Zadaniem podsystemu SES statystyki gospodarczej jest gromadzenie i przetwarzanie informacji w aspekcie genezy funkcjonowania systemu działania. Informacje te wykorzystuje si

mi dzy innymi

porównawczych,

do: sporz dzania sprawozda

planowania,

prognozowania,

i analiz, dokonywania bada

okre lania

trendów

i

zale no ci

statystycznych.

1.3.3. Funkcjonowanie systemu działania w aspekcie ekonomicznym Wej ciem UW do podsystemu SRZ realizacji zada s zasoby: ludzkie, finansowe i informacyjne. Wej ciem do roboczego podsystemu SLR logistycznego s : materiały, półwyroby, maszyny, narz dzia, cz ci wymienne, siła robocza itp., które s tak e wej ciem do podsystemu realizacji zada (rys. 1.4). Wyj ciami YL w podsystemie realizacji zada s na przykład dla: − przedsi biorstwa przemysłowego – wyroby; − przedsi biorstwa rolnego – produkty rolne lub/i zwierz ce;

16 − przedsi biorstwa handlowego – towary; − jednostki bud etowej typu wojskowego w czasie pokoju – gotowo

bojowa, a w czasie

wojny pokonanie przeciwnika; − jednostki bud etowej typu uczelni wy szej – liczba i jako

wypromowanych

absolwentów; − jednostki bud etowej typu administracja publiczna – jako

usług.

Zwróci nale y uwag na to, e w przemysłowych i rolniczych systemach działania wyj cie YW (rys. 1.4) jest realizowane przez podsystem dystrybucji DL roboczego podsystemu logistycznego SLR, st d te zachodzi równowa no

YW ≡ YWL. W systemach działania typu

jednostki bud etowe wyst puje tylko wyj cie YW z podsystemu realizacji zada SRZ. W ogólno ci wyj ciem systemu działania mog by : zasoby (rzeczowe, ludzkie, finansowe, informacyjne), wyroby, usługi, koszty, wska niki efektywno ci itp. Podstaw podejmowania racjonalnych decyzji w systemach działania jest wiarygodna i u yteczna informacja. Zatem istotn

rol

spełnia podsystem informacyjny SI, w tym

informatyczny podsystem SIE systemu ekonomicznego. Informatyczny podsystem SIE systemu SE ekonomicznego zbiera informacje w zakresie: − wej

IEU i wyj

IEW podsystemu realizacji zada ;

− wej

IEX i wyj

IEY podsystemu logistycznego;

− stanu i potrzeb podsystemów SZW, SZL, SE, SI, SN. Podsystem informatyczny SIE systemu ekonomicznego, zgromadzone informacje przechowuje i przetwarza według okre lonych algorytmów i programów zgodnie z wymaganiami podsystemów: rachunkowo ci SER, analiz ekonomicznych SEE, rozrachunku wewn trznego SEW, controlingu SEC, i statystyki gospodarczej SES. Podsystem SE ekonomiczny przetworzone i odpowiednio przygotowane informacje IEP przekazuje według klucza do podsystemów: zarz dzania szczebla najwy szego SZW, zarz dzania logistyk SZL i innych SN. Podkre li nale y, e wymienione podsystemy maj sprz enia zwrotne i mog

przekazywa

informacje fakultatywne i obligatoryjne do

podsystemu SI. Podsystem SZW zarz dzania szczebla najwy szego ma uprawnienia do podejmowania decyzji ID, w tym ekonomicznych w stosunku do podsystemu SRZ realizacji zada i roboczego podsystemu SLR logistycznego, a tak e decyzji IDE w stosunku do pozostałych podsystemów.

17 Pozostałe podsystemy, w tym podsystem SZL zarz dzania logistyk podejmuj decyzje ekonomiczne w swoim uprawnionym zakresie. Poza tym przedstawiaj istotne dane do przygotowania propozycji decyzji strategicznych, taktycznych, a tak e operacyjnych w skali systemu działania, na szczeblu systemu SZW.

1.4. System rachunku kosztów 1.4.1. Informacje wst pne W podsystemie SE ekonomicznym (punkt 1.3.2) dowolnego systemu działania SD (rys. 1.4) wyró niono podsystem SER rachunkowo ci, a w nim podsystemy: ksi gowo ci SRE, rachunku kosztów SRK, rachunku finansowego SRF. System rachunku kosztów zostanie rozpatrzony

na

przykładzie

jednostek

gospodarczych,

prowadz cych

działalno

przemysłow , budowlan , usługow (w tym transportow ) oraz handlow . Według [20] koszt (ang. cost) oznacza wyra one w pieni dzu zu ycie rodków produkcji i siły roboczej niezb dne w celu pozyskania dobra (produktu) lub usługi. W [11] koszt zdefiniowano nast puj co: „wyra one w pieni dzu uzasadnione zu ycie pracy ludzkiej i uprzedmiotowionej (praca miniona odzwierciedlona w rodkach produkcji i przedmiotach materialnych lub artykułach konsumpcyjnych) w celu wytwarzania okre lonego produktu”. Pod poj ciem kosztów rozumie si wyra one w jednostkach pieni nych zu ycie dóbr (np. materiału, odpisy amortyzacyjne) oraz wy wiadczone usługi (np. płace, koszty socjalne) w celu wytworzenia i zbytu wyrobów produkowanych w przedsi biorstwie; wzgl dnie czynników produkcji, usług obcych jak równie

wiadcze publicznych, o ile słu

one do

utrzymania gotowo ci produkcyjnej [21]. Matuszewicz [14] definiuje koszty własne nast puj co: „koszty własne stanowi wyra one w pieni dzu zu ycie rodków trwałych, warto ci niematerialnych i prawnych, materiałów, paliwa, energii, usług, czasu pracy pracowników oraz niektóre wydatki nie odzwierciedlaj ce zu ycia, dotycz ce normalnej działalno ci danej jednostki gospodarczej w okre lonej jednostce czasu”. W problematyce podsystemu rachunku kosztów mo na w szczególno ci wyró ni [11, 15, 21]: − klasyfikacj kosztów; − ewidencj i rozliczenie kosztów; − kalkulacj kosztów;

18 − analiz kosztów. Podkre li

nale y,

e nadrz dnym zadaniem rachunku kosztów jest dostarczanie

informacji o kosztach i stratach, według potrzeb i wymaga poszczególnych podsystemów jednostek gospodarczych oraz jednostek zewn trznych (np. instytucje kredytowe, urz dy skarbowe). Informacje te powinny charakteryzowa komunikatywno ci ,

kompleksowo ci ,

si

szczegółowo ci

obiektywizmem, rzetelno ci , i

terminowo ci .

informacjom dostarczanym przez rachunek kosztów staje si

Dzi ki

mo liwe efektywne

zarz dzanie przez koszty oraz zarz dzanie kosztami dowolnego systemu działania.

1.4.2. Klasyfikacja kosztów Na rys. 1.7 wyró niono cztery główne powszechnie wykorzystywane w praktyce przekroje klasyfikacyjne kosztów według [11, 14]: − rodzajów; − miejsc powstawania; − no ników; − zmienno ci.

1.4.3. Koszty w układzie rodzajowym Ponoszone przez jednostk

gospodarcz

koszty zwykłej działalno ci operacyjnej

zgrupowane według składowych procesu pracy nazwano układem rodzajowym kosztów. Obejmuje on wszystkie koszty jednostki gospodarczej. Rodzajowy układ kosztów przedstawiono na rys 1.8. Koszty materiałów [11, 15] obejmuj : − materiały podstawowe, materiały pomocnicze, półfabrykaty, surowce, materiały p dne, opakowania, cz ci zamienne maszyn i urz dze . Kolejnymi pozycjami rodzajowego układu kosztów s

koszty energii obcej:

elektrycznej, cieplnej, wody, spr onego powietrza na potrzeby technologiczne, energetyczne i gospodarcze działalno ci operacyjnej oraz usług obcych: naprawczych, transportowych, obróbki obcej i innych. Znacz cym składnikiem rodzajowym kosztów własnych jest amortyzacja, która okre la warto

zu ycia rodka trwałego (np. rodki transportu) lub warto ci niematerialnej i

prawnej (np. warto

firmy) w danym przedziale czasu, wyra ona w jednostkach pieni nych.

Dokonywane odpisy amortyzacyjne metod

liniow

(równomiern ), degresywn

(przy pieszon ), naturaln lub specjaln spowodowane systematyczn degradacj

rodków

19 trwałych na skutek zu ycia nazywan umorzeniem. Zatem umorzenie oznacza zmniejszenie warto ci pocz tkowej rodka trwałego o kwot równ amortyzacji, ustalon dla okre lonego przedziału czasu. Odsetki wyra aj cało

kosztów zwi zanych z pozyskiwaniem i u ywaniem kapitału

obcego. S one płacone kredytodawcom i po yczkodawcom zgodnie z warunkami umów. Koszty wynagrodze

– odpowiadaj

one wszelkim wypłatom wynagrodze

pieni nych i w naturze, nale nych za prac na rzecz systemu działania niezale nie od formy stosunku pracy. Z kosztami wynagrodze s zwi zane najcz ciej w sposób proporcjonalny koszty wyst puj ce w obligatoryjnych narzutach od wynagrodzenia. Do kosztów tych mi dzy innymi nale : składki z tytułu ubezpieczenia społecznego (ZUS), składki na fundusz pracy. Do kosztów społecznych zalicza si podatki (np. gruntowy, od nieruchomo ci, od rodków trwałych) maj ce charakter kosztów, opłaty (np. skarbowe, notarialne i s dowe, na rzecz organów administracji terenowej), składki i odpis na zakładowy fundusz wiadcze socjalnych, inne koszty (np. delegacji, reprezentacji, reklamy). Koszty rodzajowe s ewidencjonowane na kontach. Według [3] jest konto jest dwustronna tabela (rachunek), stosowana zarówno w rachunkowo ci, jak i w innych naukach ekonomicznych do rejestracji planowania i bilansowania przeciwstawnie skierowanych strumieni, tj. przychodów (zwi ksze ) lub rozchodów (zmniejsze ) odpowiednio sklasyfikowanych obiektów maj tkowych, ale tak e kosztów i efektów (przychodów) finansowych danego podmiotu w pewnym okresie czasu. Konto (ang. account) [20] jest to urz dzenie ewidencyjne słu ce do ksi gowego odzwierciedlenia stanu i zmian okre lonego składnika aktywów, pasywów b d wyniku (kosztów, przychodów, strat i zysków). Przykład konta zespołu 4 pt. „Koszty według rodzajów i ich rozliczenie” przedstawiono w tablicy 1.1. Tablica 1.1. Przykład konta [3] ZESPÓŁ 4 – KOSZTY WEDŁUG RODZAJÓW I ICH ROZLICZENIE 400 Koszty według rodzajów 401 Amortyzacja 411 Zu ycie materiałów 419 Energia 421 Obróbka obca 426 Usługi transportowe 427 Usługi remontowe 429 Inne usługi obce 431 Wynagrodzenia

20 445

490

451 461 462 463 464 469 490

Ubezpieczenia społeczne i narzuty na wynagrodzenia Odpisy na fundusze dla załogi Podatki Usługi bankowe Podró e słu bowe Koszty reprezentacji i reklamy Pozostałe koszty proste Rozliczanie kosztów

inne

1.4.4. Koszty w układzie miejsc powstawania Istotne znaczenie w zarz dzaniu systemem działania ma strukturalizacja kosztów rodzajowych w układzie miejsc powstawania. Nale y przy tym wyró ni

koszty

sterowalne i niesterowalne. Koszty sterowalne to takie, które s zale ne od decyzji i działa podejmowanych w danym podsystemie stanu działania, a zatem mog by przedmiotem odpowiedzialno ci, natomiast koszty niesterowalne znajduj

si

poza wpływem danego

podsystemu, dlatego nie mo e on by z nich rozliczany. Z uwagi na znaczn pracochłonno pomiaru i ewidencji, układ kosztów według miejsc powstawania ogranicza si w praktyce do wybranych podsystemów systemu działania i jego rodzajów działalno ci. Na rys. 1.9 przedstawiono typowe układy kosztów według miejsc powstawania. Przykład konta kosztów według typów działalno ci przedsi biorstwa i ich rozliczania przedstawiono w tablicy 1.2. Omówienie sposobów ewidencji i rozliczenia kosztów według tablicy 1.2 mo na znale

w pracach [14, 21].

Tablica 1.2. Przykład konta kosztów według typów działalno ci. ZESPÓŁ 5 – KOSZTY WEDŁUG TYPÓW DZIAŁALNO CI I ICH ROZLICZENIE 500 Koszty działalno ci podstawowej 501 Produkcja podstawowa 502 Koszty wydziałowe 503 Koszty zakupu 507 Koszty sprzeda y 508 Koszty handlowe 530 530 Produkcja pomocnicza 540 540 Działalno bytowa 550 550 Koszty ogólnozakładowe 580 580 Rozliczenie produkcji

21

1.4.5. Koszty w układzie kalkulacyjnym Wyj ciem niektórych systemów działania (rys. 1.4) na przykład przemysłowych, rolniczych i usługowych s wyroby lub/i usługi, które s no nikami kosztów. Jednostka wyrobu lub usługi, wyra ona za pomoc odpowiedniej miary naturalnej (np. szt, kg, m, h, mth itp.) stanowi przedmiot kalkulacji. Składniki kalkulacyjne kosztów s uporz dkowane według malej cego stopnia istotno ci identyfikowanych ich zwi zków pomi dzy kosztami, a wyrobami lub usługami. St d wynika podział kosztów w układzie kalkulacyjnym na dwie grupy: koszty bezpo rednie i po rednie (rys. 1.10). Informacje na temat kalkulacyjnego podziału kosztów znajdzie Czytelnik w [11, 14, 21].

1.4.6. Inne kategorie kosztów Koszty stałe to takie koszty, które nie reaguj

na zmiany wielko ci produkcji.

Dotyczy to krótkich obszarów czasu. Przykładowo do kosztów stałych zaliczamy utrzymanie budowli

obejmuj ce

koszty:

amortyzacji,

remontów

kapitałowych,

konserwacji,

ubezpieczenia, oprocentowania, opłaty dzier awne za u ytkowanie gruntów, amortyzacja urz dze , utrzymanie kierownictwa, administracji i inne. Koszty stałe mog zmienia si przy wdra aniu nowych urz dze lub wynaj ciu nowych pomieszcze . Koszty zmienne (ang. variable costs) zmieniaj si degresywnie, progresywnie lub proporcjonalnie wraz ze zmian wielko ci produkcji. Koszt bezpo redni oznacza taki składnik kosztów własnych przedsi biorstwa, który wykazuje bezpo redni zwi zek z danym no nikiem (np. szt., kg, godz.) lub miejscem powstawania kosztów oraz został jednoznacznie i dokładnie ustalony na podstawie ródłowej dokumentacji kosztów. Koszty które wykazuj zwi zek po redni i s naliczane metodami przybli onymi i wykorzystuj cymi tzw. klucze podziałowe, nazywane s kosztami po rednimi. W pracy [6] podzielono koszty na trzy kategorie dla: − wyceny zapasów; − podejmowania decyzji; − kontroli.

22

1.4.7. Rozliczenie kosztów Operacja rozliczania kosztów jest zasadniczym zadaniem rachunku kosztów. Przykładowy typowy proces rozliczania kosztów przedsi biorstwa przemysłowego składa si z czterech faz (rys. 1.11) [11]: − pomiar, ewidencja i zaliczanie kosztów do rodzajów; − rozliczanie kosztów na okresy obrachunkowe (w tym rozliczenia mi dzyokresowe); − rozliczanie kosztów na miejsca powstawania; − rozliczanie kosztów na no niki. Operacja zaliczania kosztów na rodzaje jest poł czone w praktyce z czynno ciami pomiaru i ksi gowej ewidencji kosztów na kontach zespołu 4. Koszty rodzajowe s jednoznacznie okre lonymi w ksi gowo ci pozycjami kosztów pozostałych, których nie mo na rozło y na elementy. Obejmuj one wszystkie koszty rzeczywiste poniesione w danym okresie obrachunkowym, mimo, e mog dotyczy równie działalno ci systemu w przyszło ci. Rozliczanie kosztów na okresy obrachunkowe ma na celu powi zania kosztów z efektami uzyskanymi przez system w danym przedziale czasu i słu y do udoskonalenia funkcjonowania jego podsystemu zarz dzania. Nast pnie rodzajowe koszty okresów obrachunkowych rozlicza si

na miejsca

powstawania i w ko cu na no niki (kalkulacyjny układ kosztów).

1.4.8. Kalkulacja kosztów Kalkulacja kosztów jest to obliczanie kosztów przypadaj cych na przedmiot kalkulacji czyli jednostk kalkulacyjn , któr mo e by : produkt, grupa produktów, cz zespół, podzespół fragment lub cało

usługi zewn trznej albo cało

,

usługi zewn trznej albo

wewn trznej, jednostka rezultatu działalno ci handlowej, finansowej, bytowej, socjalnej lub inwestycyjnej itp. [11, 14, 20]. Jedn z zasad kalkulacji jest pełna identyfikacja zwi zków jednostek kalkulacyjnych z kosztami w celu odniesienia do poszczególnych jednostek wszystkich kosztów na nie przypadaj cych, niezale nie od miejsc i okresów obrachunkowych, w których te koszty powstały [11]. Głównym zadaniem kalkulacji jest dostarczenie informacji ekonomicznych dla poszczególnych podsystemów decyzyjnych systemu działania (zarz dzanie przez koszty, controlling, inne formy zarz dzania).

23 Rozró nia si dwie metody kalkulacji kosztów: − kalkulacja podziałowa (prosta, zło ona, ze współczynikami); − kalkulacja doliczeniowa (zlecona, asortymentowa). Kalkulacja podziałowa prosta przy produkcji masowej polega na rozdzieleniu całkowitych kosztów wytwarzania danego okresu na liczb wytworzonych wyrobów. W kalkulacji podziałowej zło onej koszty całkowite danego okresu s dzielone nie mi dzy wyroby, lecz według jednostek miary wspólnych dla wytworzonych produktów (np. kg, kcal i innych). W metodzie kalkulacji podziałowej ze współczynnikami, funkcj umownej jednostki kalkulacyjnej reprezentuj cej zbiór produktów podobnych, pełni jednostka produktu przyj tego jako produkt bazowy, w stosunku do którego odnosi si pozostałe produkty. Relacj

kosztow

pomi dzy produktem bazowym, a pozostałymi

produktami odzwierciedlaj współczynniki. Kalkulacja doliczeniowa kosztów danego no nika (przedmiotu) polega na doliczaniu poszczególnych pozycji kosztów bezpo rednich na podstawie dokumentów rzeczywistych. Natomiast koszty po rednie i inne dolicza si według umownych kluczy kalkulacyjnych. W kalkulacji doliczeniowej zleconej zakłada si kart kalkulacyjn odpowiadaj c zleceniu produkcyjnemu, która słu y do grupowania bezpo rednich kosztów zlecenia na podstawie dokumentacji ródłowej. W metodzie kalkulacyjnej doliczeniowej asortymentowej na karcie kalkulacyjnej s gromadzone koszty bezpo rednie egzemplarzy okre lonej pozycji asortymentowej produktu, a nie koszty zlece , jak w metodzie poprzedniej.

1.4.9. Rachunek kosztów oparty na kalkulacji cz ciowej Kalkulacja cz ciowa polega na wliczaniu do kosztów wytworzenia produktów tylko tych kosztów, które s

kontrolowane w przekroju kosztów [14]. Warianty kalkulacji

cz ciowej przedstawiono na rys. 1.12.W rachunku kosztów opartym na kosztach bezpo rednich przyjmuje si zało enie, e w przekroju produktów b d kontrolowane tylko koszty bezpo rednie, a pozostałe koszty (po rednie) – według miejsc ich powstawania. Rozwi zanie to mo e by stosowane dla produkcji nieskomplikowanych wyrobów. Rachunek kosztów oparty na kosztach zmiennych polega na kalkulowaniu produktów w wysoko ci kosztów zmiennych. W rachunku kosztów opartych na kosztach podstawowych w przekroju produktów ujmuje si te koszty, które wywieraj decyduj cy wpływ na kształtowanie ogólnej sumy kosztów produkcji, a wi c kosztów podstawowych.

24 Do kosztów podstawowych zalicza si : 1) koszty podstawowe bezpo rednie; 2) koszty podstawowe ruchu: − amortyzacja maszyn i urz dze ; − naprawa oraz konserwacja maszyn i urz dze ; − energia nap dowa. Zakres i sposoby odniesienia kosztów podstawowych bezpo rednich na poszczególne przedmioty kalkulacji zostały szczegółowo ustalone dla poszczególnych bran . W pracy [14] przedstawiono koncepcj

mo liwo ci i celowo ci odnoszenia na produkty kosztów

podstawowych ruchu, a wi c zaliczenia ich do kosztów ujmowanych w przekroju kosztów. Istot koncepcji mo na sprowadzi do: 1) amortyzacja maszyn i urz dze produkcyjnych powinna by wyliczona na godzin pracy maszyn i na godzin ich postoju (godzinowa stawka amortyzacyjna); 2) koszty naprawy maszyn i urz dze produkcyjnych powinny by rozliczane za pomoc stawek ustalonych na godzin pracy maszyny; 3) energia nap dowa powinna by odnoszona na produkowanie wyrobu za pomoc stawek jej zu ycia przypadaj c na godzin pracy maszyny; 4) koszty ogólne (np. ogólnowydziałowe, ogólnozakładowe, sprzeda y, bezczynno ci) powinny by odnoszone na wynik działalno ci tego okresu, w którym powstały.

1.4.10. Analiza kosztów Istota analizy kosztów polega na porównaniu kosztów rzeczywistych danego okresu sprawozdawczego, uj tych w przekroju kosztów: rodzajowych, kalkulacyjnych, miejsc powstawania i przedmiotów kalkulacji z odpowiednimi kosztami [14]: − planowanymi na ten sam okres; − rzeczywistymi okresu ubiegłego; − innych zakładów jednostki gospodarczej. Podstawowe dane liczbowe niezb dne do oceny poziomu kosztów własnych jednostki gospodarczej s zawarte w planie kosztów oraz sprawozdaniach z jego wykonania, do których zalicza si sprawozdania z: kosztów w układzie rodzajowym i kalkulacyjnym, kosztów po rednich (wydziałowych i ogólnozakładowych), zakupów, sprzeda y i handlowych. Analiza kosztów w układzie rodzajowym opiera si na informacji o rzeczywi cie poniesionych kosztach oraz kosztach stanowi cych baz porówna (planowanych ubiegłego

25 okresu) (tablica 1.3). Istotnych informacji dostarcza porównywanie wska ników struktury kosztów dla wielko ci planowanych i rzeczywistych, które wyra aj stosunek procentowy kosztów w poszczególnych pozycjach, do cało ci kosztów. W prawidłowo funkcjonuj cej i rozwijaj cej si jednostce gospodarczej powinien male koszt płac bezpo rednich na jednostk produkcji, wzrasta koszt amortyzacji, napraw i energii nap dowej. Tablica 1.3. Przykład przygotowania danych do analizy kosztów w układzie rodzajowym [14] Pozycje układu rodzajowego

Koszty planowane

1 Amortyzacja Zu ycie materiałów Zu ycie energii Usługi transportowe Usługi remontowe Inne usługi Wynagrodzenia Narzuty na wynagrodzenia Inne koszty Razem

Koszty rzeczywiste

Odchylenie

2 2 108 13 900 618 56 1 285 59 6 531

3 2 115 14 929 543 34 1 313 58 6 744

4

4 115 926 29 598

4 249 965 30 950

Procent (kol 3 : kol 2)

Wska niki struktury kosztów planowanych rzeczywistych

+7 + 1 029 - 75 - 22 + 28 -1 + 213

5 100,3 107,4 87,9 60,7 102,2 98,3 103,3

6 7,1 47,0 2,1 0,2 4,3 0,2 22,1

+ 134 + 39 + 1 352

103,3 104,2 104,6

13,9 3,1 100,0

7

6,8 48,3 1,7 0,1 4,2 0,2 21,8

13,8 3,1 100,0

Analiza kosztów w układzie kalkulacyjnym (tablica 1.4) mo e by wiarygodna w odniesieniu do pozycji kosztów bezpo rednich, które zale

od rozmiarów produkcji. Analiza

kosztów wydziałowych, w których udział kosztów stałych jest du y, nie mo e by w pełni wiarygodna, gdy warto

tych kosztów, w odniesieniu do produkcji gotowej, jest zale na

zarówno od poziomu tych kosztów, rozmiarów produkcji, jak i od przyj tego klucza podziałowego. Wła ciwy obraz wykonania planu kosztów po rednich mo e by uzyskany dopiero w wyniku analizy tych kosztów w przekroju miejsc ich powstawania. We wła ciwie funkcjonuj cych jednostkach gospodarczych powinno si

obserwowa

wzrost udziału

kosztów bezpo rednich, za spadek kosztów po rednich w koszcie własnym.

Tablica 1.4. Przykład przygotowana danych do analizy kosztów w układzie kalkulacyjnym [14] Pozycje kalkulacyjne kosztów

Warto produkcji gotowej wg kosztów jednostkowych planowanych rzeczywistych

Odchylenia

Procent wykonania planu

Wska nik struktury plan

wykonanie

26 1

Materiały bezpo rednie Płace bezpo rednie Koszty wydziałowe Techniczny koszt wytworzenia Warto

2

3

24 753 3 893 4 127

24 555 3 943 4 119

32 773

32 617

4 - 198 + 50 -8 - 156

5

6

7

99,2 101,3 99,8

75,5 11,9 12,6

75,3 12,1 12,6

99,5

100,0

100,0

kosztów po rednich nie zale y bezpo rednio od wielko ci produkcji dlatego

te porównuje si koszty rzeczywiste z kosztami planowanymi (preliminowanymi) (tablica 1.5). Tablica 1.5 Przykład przygotowania danych do analizy kosztów po rednich [14]

Pozycje analityczne kosztów Płace i narzuty na płace Zu ycie materiałów Zu ycie energii Amortyzacja maj tku trwałego Remonty i konserwacje Pozostałe koszty Koszty nieprodukcyjne Razem

Plan

Wykonanie

Odchylenie

6 000 3 700 5 400 12 000

6 500 3 400 5 600 11 500

+ 500 - 300 + 200 - 500

2 500 500 30 100

3 200 1 200 800 32 200

+700 +700 +800 + 2 100

Procent wykonania planu 108,3 91,9 103,7 95,8 128,0 240,0 107,0

1.4.11. Rachunek kosztów postulowanych Rachunek kosztów postulowanych jest narz dziem efektywnego zarz dzania systemem działania. Istot tego rachunku okre la wyra enie: Crz = Cp ± ∆Crzp

(1.10)

gdzie: Crz – koszty rzeczywiste; Cp – koszty postulowane; ∆Crzp – odchylenia kosztów rzeczywistych od kosztów postulowanych. Koszty postulowane stanowi wzorzec, w stosunku do którego porównuje si koszty rzeczywiste i analizuje si

istotne ró nice (odchylenia) mi dzy nimi. Kosztami

postulowanymi mog by : 1) Koszty planowane przeci tne dla okresu: rocznego, kwartalnego, planu operatywnego;

27 2) Koszty normatywne (standardowe) wynikaj ce z norm: obowi zuj cych na pocz tku roku (kwartału), docelowych, aktualnie obowi zuj cych. Koszt planowany wyrobu odzwierciedla przyj te przeci tne normy zu ycia, ceny i stawki, przewidywan liczb i asortyment produkcji oraz rozło enie jej na poszczególne okresy, zatem jest oparty na pewnych przewidywaniach, w zwi zku z tym nie stanowi, najlepszego wzorca do oceny kosztów rzeczywistych. Koszty normatywne (standardowe) maj odmienny charakter ni koszty planowane, gdy bazuj na niezb dnym zu yciu materiałów, które jest okre lane za pomoc norm.

1.5. Rachunek kosztów jako metoda zarz dzania systemami działania Według [8] zarz dzanie to zestaw działa obejmuj cy: planowanie i podejmowanie decyzji, przewodzenie tj. kierowanie lud mi i kontrolowanie, skierowanych na zasoby organizacji: ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne i wykorzystywanych z zamiarem osi gni cia zało onych celów systemu działania. Głównym narz dziem planowania i podejmowania decyzji w systemie działania jest bud etowanie. Według [4] bud et okre la si

jako wyra ony w jednostkach ilo ciowych i

warto ciowych plan, przydzielony okre lonej jednostce decyzyjnej w danym okresie obrachunkowym, z odpowiednim zakresem obowi zywalno ci. Bud etowanie (plan finansowo–kosztowy) jest procesem, który obejmuje trzy podstawowe fazy[4]: − tworzenie bud etu okre laj cego planowane rodki finansowe i przewidywane koszty w rozkładzie czasowym dla przewidywanych do realizacji zada ; − realizacja zada na podstawie planu bud etowego; − kontroli bud etowej w aspekcie oceny bie cych efektów, korekty planu bud etowego i premiowania wykonawców. Jak ju powiedziano w punkcie 1.3.1 i 1.3.3 informacje na temat kosztów słu decydentom do: − oceny sytuacji ekonomicznej systemu działania; − podejmowania decyzji, w tym gospodarczych; − kontroli realizacji decyzji. Istotnym elementem sporz dzonego bud etu jest okre lenie rachunku kosztów, które w bezpo redni sposób wpływaj na wyniki funkcjonowania systemu działania.

28 Bud etowanie kosztów mo e dotyczy

działalno ci operacyjnej systemu, tzn.:

handlowej, usługowej, produkcyjnej, inwestycyjnej, finansowej itp. Mo e by sporz dzony bud et kosztów rodzajowych: zu ycia materiałów i energii, kosztów usług obcych, kosztów osobowych, podatków i opłat, amortyzacji, pozostałych kosztów. Mo na mówi równie o bud etowaniu kosztów bezpo rednich i po rednich, a tak e bud ecie kosztów: wydziałów podstawowych, pomocniczych, zarz du, zakupów. Tablica 1.6. Syntetyczny bud et kosztów hipotetycznego wydziału obsługiwania maszyn na pierwszy kwartał ... roku Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Wyszczególnienie Materiały Cz ci zamienne Energia elektryczna Energia cieplna Amortyzacja maszyn i komputerów Amortyzacja budynków Wynagrodzenia z narzutami Naprawy zlecone urz dze wydziału Inne koszty Koszty własne wydziału obsługiwania maszyn

Stycze 1 000 5 000 2 000 1 000 2 000 1 200 10 000 5 000 35 000 30 700

Luty 10 000 90 000 1 800 800 1 900 1 200 12 000 10 000 4 000 131 700

marzec 20 000 150 000 2 000 800 1 800 1 200 13 000 15 000 4 500 208 300

Bud etowanie nale y rozumie jako metod wspomagaj c jednocze nie wszystkie funkcje zarz dzania, w okresie krótkoterminowym, rocznym oraz długoterminowym. System działania powinien by

tak zorganizowany, aby były w nim łatwo

identyfikowalne podsystemy odpowiedzialne za koszty wyników i inwestycje. Podsystemy te przyj to nazywa centrami kosztów [4], wyników oraz inwestycji. Centrum kosztowe posiada uprawnienia i ponosi odpowiedzialno

wył cznie za

decyzje wpływaj ce na rodzaj i poziom poszczególnych kosztów. Centa kosztowe powinny by tworzone w pierwszej kolejno ci według cz ci składowych procesu, który realizuje dany system działania. Według [4] jest celowym wydzielenie centrów kosztów równie w produkcyjnych obszarach działalno ci systemu działania. Okresowe porównanie kosztów rzeczywi cie poniesionych z ustalonymi kosztami w bud ecie jest istot bud etowej kontroli kosztów, co okre laj poni sze wyra enia:

C rz − C b ≤ ∆C rb - dobrze

(1.11)

C rz − C b > ∆C rb - le

(1.12)

29 gdzie: Crz – koszty rzeczywi cie poniesione; Cb – koszty ustalone w bud ecie; ∆Crb – dopuszczalne odchylenia kosztów.

1.6. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych W przekrojach klasyfikacyjnych kosztów według rodzajów, miejsc powstawania, no ników i zmienno ci nie istnieje poj cie kosztów eksploatacji urz dze technicznych, dlatego te poni ej je zdefiniowano. Koszty eksploatacji urz dze

technicznych stanowi

wyra one w pieni dzu

zu ycie fizyczne i ekonomiczne obiektów, energii, masy i informacji, usług oraz czasu pracy pracowników, w celu realizacji zada operacyjnych i utrzymania tych urz dze w stanie zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej, w zadanych warunkach i czasie. Jest to definicja kosztów eksploatacji obiektów technicznych obejmuj ca procesy ich u ytkowania, obsługiwania i zarz dzania. Podkre li nale y równie , e do kosztów eksploatacji obiektów technicznych mo na zaliczy

tylko koszty obsługiwania i zarz dzania. Koszty te zaliczane do kosztów

logistycznych uwzgl dniaj tylko koszty czynno ci zwi zanych z utrzymaniem obiektów w stanie zdatno ci w podsystemie u ytkowania i obsługiwania. Koszty zwi zane z u ytkowaniem obiektów (na przykład: ilo

zu ytego paliwa) zalicza si

do kosztów

podstawowych (patrz punkt 2.5). W przekroju rodzajowym kosztów eksploatacji urz dze

technicznych mo na

doszukiwa si w nast puj cych pozycjach: − materiałów (np. oleje, smary, czy ciwo, cz ci zamienne, paliwa płynne, stałe, gazowe); − energii obcej: elektrycznej, cieplnej, wody, spr onego powietrza; − usług obcych: diagnozowania, obsługiwania, naprawy, konserwacji i transportu; − amortyzacji rodków trwałych w tym urz dze technicznych, wyra aj proce stopniowej utraty ich warto ci w czasie, spowodowanej zu yciem fizycznym i ekonomicznym; − wynagrodze – pracowników systemu eksploatacji urz dze technicznych. Z kosztami wynagrodze s zwi zane najcz ciej w sposób proporcjonalny, koszty wyst puj ce w postaci obligatoryjnych narzutów na wynagrodzenia; − podatków maj ce charakter kosztów, np. podatek gruntowy, do nieruchomo ci i od rodków transportu.

30 W ewidencji kosztów według miejsc powstawania przewiduje si

wydzielenie

kosztów trzech typów działalno ci [14]: podstawowej, pomocniczej i

zarz du

(ogólnowydziałowe). Przykładowo przemysłowa produkcja podstawowa obejmuje nast puj ce pozycje kalkulacyjne, składaj ce si na koszt wytworzenia: 1)

materiały bezpo rednie,

2)

paliwo i energia technologiczna,

3)

koszty zakupu,

4)

półfabrykaty własnej produkcji,

5)

płace bezpo rednie,

6) 7)

wiadczenia na rzecz pracowników, inne koszty bezpo rednie: a)

obróbka obca,

b)

koszty przygotowania produkcji,

c)

zu ycie narz dzi specjalnych,

d)

monta e zewn trzne,

e)

rezerwa na naprawy gwarancyjne,

f)

pozostałe koszty bezpo rednie,

8)

koszty wydziałowe,

9)

strata na brakach.

Kosztów eksploatacji urz dze wydziałowych. W szczególno ci s produkcyjnych,

technicznych nale y poszukiwa

w kosztach

to koszty utrzymania w ruchu" maszyn i urz dze

rodków transportowych i narz dzi (nap d, konserwacja, remonty),

kierowania wydziałem, składowania i kontroli technicznej produktów oraz stworzenia ogólnych warunków pracy w wydziale (utrzymania budynków, czysto ci, ogrzewania, bezpiecze stwa i higieny pracy itp.). Przykładowy wykaz pozycji kosztów wydziałowych mo e by nast puj cy: 1. Płace i

wiadczenia na rzecz pracowników wydziałów podstawowych z

wył czeniem płac i wiadcze zaliczonych do kosztów bezpo rednich jak te dotycz cych czasu postojów oraz naprawy braków - je eli nie prowadzi si konta „Braki" - zaliczanych do kosztów nieprodukcyjnych. 2. Materiały, paliwo i energia zu yte przez wydziały podstawowe z wyj tkiem warto ci zu ycia zaliczanego do kosztów bezpo rednich w pozycjach ,.Materiały bezpo rednie", „Paliwo i energia technologiczna" oraz warto ci materiałów zu ytych w czasie

31 postojów lub po postoju na ponowne uruchomienie maszyn i urz dze , jak te do naprawy braków - je eli nie prowadzi si konta „Braki" - zaliczanych do kosztów nieprodukcyjnych. 3. Amortyzacja maj tku trwałego: rodków trwałych oraz warto ci niematerialnych i prawnych, dotycz cych wydziałów podstawowych, je eli nie jest ona zaliczana do kosztów bezpo rednich. W przypadku wspólnego u ytkowania budynku lub innego obiektu, przypadaj c na wydziały amortyzacje ustala si proporcjonalnie do zajmowanej powierzchni lub kubatury. 4. Remonty i konserwacja rodków trwałych i wyposa enia, wykonane przez obce jednostki oraz we własnych wydziałach. 5. Pozostałe koszty produkcyjne wydziałów podstawowych nie obj te pozycjami l do 5, np. stawka kosztów wdro enia nowej technologii, czynsze i dzier awy, podatek od nieruchomo ci, koszty usług transportowych. 6. Koszty nieprodukcyjne, jak koszty przestojów, koszty bezpo rednie naprawy braków, je eli nie wyodr bnia si ich na koncie „Braki", ubytki naturalne i wynikłe z bł dnego obliczania zu ycia, niedobory nie daj ce si

bezpo rednio zaliczy do kosztu

przedmiotu kalkulacji, straty na brakach, których odniesienie do wła ciwego przedmiotu kalkulacji jest niemo liwe lub nieopłacalne. 7. W pozycji „Ró ne uznania" wykazuje si zwroty kosztów, np. odpadki, których nie mo na było zaliczy jako zmniejszenia kosztów bezpo rednich. Usługowa produkcja podstawowa polega na

wiadczeniu usług przez jednostk

gospodarcz . W ramach usługowej produkcji podstawowej wyodr bnia si przykładowo nast puj ce komórki organizacyjne (wydziały): −

transportowe (transport osobowy i ci arowy),

−

sprz towe,

−

remontowo-naprawcze.

−

projektowe,

−

wiadcz ce inne usługi. Za działalno

pomocnicz uznaje si działalno

wydziałów, które wiadcz usługi

na rzecz innych komórek organizacyjnych jednostki gospodarczej, a je li zdolno produkcyjna przekracza potrzeby wewn trzne – równie cz ciowo na sprzeda . Do typowych jednostek organizacyjnych działalno ci pomocniczej wiadcz cej usługi z zakresu eksploatacji urz dze

technicznych s

wydziały remontowe (naprawcze)

32 wykonuj ce remonty i konserwacje, a w szczególno ci wydziały ogólnomechaniczne, lusarskie, narz dziowe, elektryczne, remontowo – budowlane, stolarsko – modelarskie, rymarsko – tapicerskie itp. Koszty wydziałów pomocniczych ujmuje si w ewidencji według wymienionych w tablicy 1.7 pozycji rodzajów kosztów. Tablica 1.7. Przykładowa ewidencja pozycji kosztów wydziałów pomocniczych [14] Pozycje kosztów

Wydziały pomocnicze energetyczne Transportu samochodowego

Materiały bezpo rednie Płace z narzutem na płace

x x x x

Materiały p dne i smary Ogumienie Energia Materiały, paliwo, energia Amortyzacja Remonty i konserwacje Delegacje kierowców i x pomocników Pozostałe koszty „x” oznacza wyst powanie danej pozycji;

pozostałego transportu i sprz tu

x1 x x x2 x2

x x x3 x2 x2

remontowe, budowlane, wytwórcze, biura konstrukcyjno – technologiczne, projektowe, laboratoria wiadcz ce usługi bytowe i inne x3 x x x x

x x

x

x x

1 - kierowców i ich pomocników; 2 - wył cznie pojazdów; 3 - je eli wst puj . Jak powiedziano w punkcie 1.4.6 podstaw

układu kalkulacyjnego całkowitych

kosztów własnych jest ich podział na koszty bezpo rednie i koszty po rednie. Kosztami bezpo rednimi nazywa si dokumentacji

ródłowej, bez

te koszty, które mo na na podstawie

adnego przeliczania, odnie

wprost do jednostki

kalkulacyjnej. Koszty po rednie nie mo na na podstawie dokumentów ródłowych odnie wprost do okre lonych jednostek kalkulacyjnych lub których ustalenie w ten sposób jest w danych warunkach nieopłacalne z powodu du ej pracochłonno ci, czy nieistotne ze wzgl du na mał sum . Koszty po rednie rozlicza si na poszczególne wyroby za pomoc ró nych kluczy podziałowych (np. proporcjonalnie do kosztów wynagrodze

bezpo rednich, w

33 stosunku do maszynogodzin proporcjonalnie do kosztów przerobu lub technicznych kosztów wytworzenia). Do kosztów po rednich zalicza si koszty: wydziałowe (koszty ruchu, koszty ogólnowydziałowe), ogólnozakładowe i sprzeda y. Kosztów eksploatacji urz dze

technicznych nale y poszukiwa

w kosztach

po rednich, wydziałowych, które mi dzy innymi obejmuj koszty: zwi zane z ruchem i postojem maszyn i urz dze (amortyzacja oraz naprawy i obsługiwanie maszyn i urz dze , energia nap dowa, materiały chłodz ce, czy ciwo oraz zu ycie narz dzi i przyrz dów normalnych itp.), z utrzymaniem pomieszcze

wydziałowych (amortyzacja oraz remonty

budynków, ogrzewanie, o wietlenie i utrzymanie czysto ci itp.) z transportem wewn trznym (energia nap dowa, amortyzacja i obsługiwania rodków transportowych, wynagrodzenia i narzuty na wynagrodzenia pracowników obsługi rodków transportowych itp. oraz z prac dozoru technicznego, kierownictwa i administracji wydziałów (wynagrodzenia i narzuty na wynagrodzenia kierowników wydziałów, mistrzów planistów wydziałowych, rozdzielców, pracowników wydziałowej komórki kontroli technicznej itp.), odpisy na zakładowy fundusz socjalny.

1.7. Analiza

kosztów

eksploatacji obiektów

technicznych na

podstawie zakładowego planu kont Kosztów eksploatacji urz dze technicznych nale y poszukiwa w zespołach [19]: 4 – koszty według rodzajów i ich rozliczenie; 5 – koszty według typów działalno ci i ich rozliczenie; 7 – przychody i koszty ich osi gni cia. Na kontach zespołu 4 ujmowane s koszty proste według rodzajów, za które uznaje si wszelkie poniesione w danym okresie sprawozdawczym koszty nie daj ce si z punktu widzenia danej jednostki rozło y na elementy składowe niezale nie od tego czy zostan zaliczone do kosztów bie cego, czy przyszłych okresów sprawozdawczych, dotycz ce zarówno prowadzonej działalno ci gospodarczej (produkcji podstawowej i pomocniczej, działalno ci handlowej, ogólnego zarz du) jak i działalno ci socjalnej. O tym jakie koszty rodzajowe zostan wyodr bnione w zespole 4 powinna decydowa samodzielnie ka da jednostka [19]. Konto 401 ujmuje si technicznych.

koszty amortyzacji

rodków trwałych, w tym urz dze

34 Na koncie 411 mo na prowadzi

ewidencj

analityczn

ujmuj c

wyodr bnione

podstawowe grupy materiałów, surowców paliwowych płynnych, gazowych, stanowi cych udział w kosztach jednostki których znajomo

ma wa ne znaczenie dla kontroli i analizy

kształtowania poziomu kosztów własnych produkcji. Koszty ewidencji urz dze technicznych s równie zawarte w koncie 419 – energia i koncie 426 – usługi transportowe. Konto 427 słu y do ewidencji rzeczywistych kosztów obcych usług remontowych, napraw i konserwacji rodków trwałych (budynków, budowli urz dze , maszyn, rodków transportowych). W koncie 431 – wynagrodzenia, zawarte s płace pracowników systemu eksploatacji, a w koncie 441 – składki płacone przez pracodawc na ubezpieczenia społeczne, w koncie 445 – odpisy na zakładowy fundusz wiadcze socjalnych oraz wiadczenia urlopowe, za w koncie 449 – pozostałe wiadczenia na rzecz pracowników oraz w kontach 461, 462, 464 – podatek od nieruchomo ci, podatek VAT, pozostałe podatki i opłaty. Konto 490 słu y do przeniesienia kosztów prostych ksi gowanych na kontach 401 – 469 podlegaj cych rozliczeniu na konta zespołu 5 (gdy dotycz bie cego okresu) lub na konta zespołu 6 (gdy dotycz pozostałych okresów). Konta zespołu 5 słu

do ewidencji i rozliczania kosztów według poszczególnych

rodzajów działalno ci danej jednostki, tzn.: podstawowej, pomocniczej bytowo – socjalnej i zarz du. Konto 521 słu y do ewidencji kosztów po rednich komórek wydzielonych jako odr bne miejsca powstawania kosztów dla działalno ci podstawowej. S to przede wszystkim koszty:

amortyzacji oraz utrzymania w ruchu (eksploatacji) maszyn i innych urz dze

wytwórczych, rodków transportu wewn trznego, narz dzi. Konto 531 słu y do ewidencji i rozliczania (głównie przedsi biorstw budowlanych) kosztów eksploatacji rodków transportu, w tym samochodowego u ywanych do przewozu materiałów, towarów itp. Konto 532 wyst puje głównie w przedsi biorstwach budowlanych i słu y do ewidencji i rozliczenia kosztów eksploatacji maszyn budowlanych. Konto 538 mo e by wyodr bnione w jednostkach w których koszty remontów wywieraj

znaczny wpływ na poziom kosztów własnych i powołane s

w strukturze

organizacyjnej przedsi biorstwa słu by odpowiedzialne za gospodark remontow w całej jednostce.

35 Konto 643 dotyczy ewidencji rozliczanych w czasie dłu szym ni jeden rok, kosztów remontów rodków trwałych, za konto 768/05 – koszty fizycznej likwidacji rodków trwałych.

1.8. Koszty eksploatacji obiektów technicznych według ró nych Autorów W praktyce gospodarczej koszty eksploatacji nie s poj ciem jednoznacznym. W nomenklaturze stosowanej przez bank, pod poj ciem „eksploatacja” rozumie si wykorzystywanie całego maj tku przedsi biorstwa, a wi c sumy

rodków trwałych i

obrotowych. Równie „Typowy plan kont dla pa stwowych przedsi biorstw przemysłowych” pod poj ciem „kosztów działalno ci eksploatacyjnej” rozumie całokształt działalno ci przedsi biorstwa, obejmuj cy zarówno koszty działalno ci podstawowej, jak i pomocniczej, bytowej oraz działalno ci zarz du [1]. Literatura na temat kosztów eksploatacji

rodków trwałych,

w tym obiektów

technicznych nie jest zbyt imponuj ca. Wynika to z zasadniczego, podstawowego powodu, tzn. w podmiotach gospodarczych (np. przedsi biorstwach przemysłowych. rolniczych, usługowych lub handlowych) eksploatacja obiektów nie wyst puje jako oddzielna jednostka kalkulacyjna kosztów, jest ona na przykład ukrytym elementem pomocniczych procesów produkcyjnych Autor [5] do analizy eksploatacji efektywno ci rodków trwałych, w tym kosztów eksploatacji urz dze

zaleca wykorzystanie ogólnie dost pnych informacji zawartych w

publikacjach GUS. S to; − wska niki struktury rodków trwałych; − stopie zu ycia rodków trwałych i ich poszczególnych grup; − współczynnik odtworze

rodków trwałych;

− współczynnik reprodukcji rodków trwałych; − współczynnik odnowy rodków trwałych; − współczynnik nat enia napraw (remontów) rodków trwałych; − wska nik produktywno ci (efektywno ci) rodków trwałych . Na podstawie powy szych wska ników mo na budowa

wska niki cz stkowe

charakteryzuj ce wybrane fragmenty działalno ci przedsi biorstwa, w tym systemu eksploatacji. Najbardziej ogólnie mo na stwierdzi , e bezpo rednie koszty eksploatacji s sum kosztów u ytkowania i obsługi [9, 10, 15]:

36 Cr = Cu + Co

1.13

Przy bardziej dokładnej analizie mo na wyodr bni takie składniki, jak płace Cpk, koszty materiałów eksploatacyjnych i energii Cp, koszty obsługi Coe. Niekiedy jako wska niki s

wykorzystywane koszty jednostkowe, np. jednostkowy koszt obsługi technicznej,

okre lany za pomoc wyra enia:

Co =

1 N

N i =1

C OTi + C NBi + C NCi Tmn

1.14

gdzie: N – liczba urz dze , COTI – koszty obsługi okresowej, CNBi – koszty napraw bie cych, CNCi – koszty napraw głównych Tmn – okres mi dzynaprawczy. Do oceny efektywno ci obsługiwania maszyn w przedsi biorstwie przemysłowym w pracy [22] Autor proponuje wprowadzenie syntetycznego miernika zysku Zu: Zu = Su - Cu

10.15

gdzie: Zu – tzw. ,,zysk" obsługiwania (w tys. zł) wydziałowej słu by utrzymania ruchu (SUR) liczony wg cen bie cych; Su – sprzeda obsługiwania SUK (w tys. zł), Cu – koszty obsługiwania SUR (w tys. zł) Su = S + S1 + S2 + S3

1.16

w tym: S – mar a ze sprzeda y wyrobu finalnego wydziału produkcyjnego, który obsługuje SUR (10 – 15 %) (w tys. zł), S1 – sprzeda usług obsługiwania SUR, które wliczaj si do sprzeda y wydziału produkcyjnego (w tys. zł), S2 – sprzeda zb dnych obiektów technicznych poza przedsi biorstwo (w ty zł). S3 – wpływy z tytułu dzier awy obiektów technicznych pochodz cych z obsługiwania wydziału (w tys. zł). Cu = Cw + Cm + A + Sn +U

1.17

w tym: Cw – koszty wydziałowe SUR bez funduszu płac i narzutów (w tys. zł); Cm – koszty materiałów bezpo rednich, nie obci aj ce kosztów wydziałowych (w tys. zł). Cr – koszty napraw realizowanych systemem zleconym (w tys. zł), A – warto

amortyzacji obiektów technicznych wydzier awionych i odsprzedanych

b d zlikwidowanych (w tys. zł),

37 Sn – warto ci strat nadzwyczajnych w obszarze u ytkowania SUR (w tys. zł); U – utracona warto

produkcji z tytułu przerw w pracy spowodowanych

nieprawidłowym obsługiwaniem (w tys. zł) Tak zapisana formuła miernika „zysku” pozwala na racjonalne gospodarowanie eksploatacj urz dze technicznych. Koszty powinny obejmowa

cały system eksploatacji

rodków trwałych w tym

urz dze technicznych w przedsi biorstwie, tj. ich u ytkowania, obsługi i zasilania. Przy takim uj ciu, koszty eksploatacji rodków trwałych b d obejmowały [1]: w zakresie u ytkowania, koszty: − amortyzacji; − zu ywanych w procesie eksploatacji smarów, olejów, czy ciwa i chłodziwa; − przestojów

maszyn,

urz dze

i

rodków

transportowych

spowodowanych

ich

niezdatno ci ; − utrzymania w sprawno ci i czysto ci pomieszcze produkcyjnych; − inne koszty u ytkowania; w zakresie obsługi, koszty: − paliw i energii; − wytwarzania i zakupu pomocy warsztatowych; − produkcji i zakupu cz ci wymiennych oraz ich regeneracji. Dokładniejsza analiza kosztów eksploatacji

rodków trwałych powinna by

przeprowadzona w układzie kalkulacyjnym, co determinuje analityczne uj cie ewidencyjne tych kosztów. Mo na stwierdzi , e ewidencja powinna obejmowa nast puj ce analityczne pozycje kosztów eksploatacji rodków trwałych: 1) w zakresie kosztów zmiennych (zale nych od czasu pracy rodków trwałych): − energii na potrzeby ruchu maszyn i urz dze

oraz dla ogrzewania, klimatyzacji i

o wietlenia pomieszcze ; − pomocy warsztatowych (narz dzi, przyrz dów i sprawdzianów); − wypo yczania pomocy warsztatowych lub dostarczania ich na stanowiska robocze; − remontów (napraw) kapitalnych, rednich i bie cych, przegl dów okresowych, obsług zapobiegawczych i diagnozowania oraz konserwacji maszyn, urz dze transportowych; − dozoru i ogólnej obsługi maszyn, urz dze i rodków transportowych; − usuwania skutków awarii maszyn, urz dze i rodków transportowych;

i

rodków

38 − smarów, olejów, czy ciwa i chłodziwa; − przestojów maszyn, urz dze i rodków transportowych, 2) w zakresie kosztów wzgl dnie stałych (w zasadzie niezale nych od czasu pracy rodków trwałych): − amortyzacji budynków i budowli, maszyn, urz dze

technicznych oraz

rodków

transportowych; − utrzymania pomieszcze

produkcyjnych w wymaganych warunkach (klimatyzacja i

wentylacja, ogrzewanie, czysto ); − remontów i konserwacji budynków i budowli oraz nieruchomo ci ogólnowydziałowych i ogólnozakładowych; − przedwczesnej

likwidacji

rodków

trwałych

(przed

okresem

ich

pełnego

zamortyzowania); − modernizacji i usprawnienia maszyn, urz dze i rodków transportowych; − opracowania dokumentacji eksploatacyjnej; − innych kosztów u ytkowania rodków trwałych (podatków od nieruchomo ci, opłat dzier awnych, ubezpiecze ). W pracy [12, 13] koszt własny CS systemu eksploatacji pojazdów mechanicznych okre laj koszty zwi zane z realizacj zada w jego podsystemach: Cs = Cu + Cnb + Cns + Cng + Cp + Co + Cl

(1.18)

gdzie: Cs = Cu + Cnb + Cns + Cng + Cp + Co + Cl - odpowiednio koszty zwi zane z realizacj zada

w podsystemach: u ytkowania, obsługiwa

i napraw bie cych, napraw rednich,

napraw głównych, obrotu (przekazywania), likwidacji. W ród kosztów własnych systemu eksploatacji pojazdów mechanicznych wyró ni nale y takie koszty jak: płac, materiałów, energii, amortyzacji rodków trwałych, składki z tytułu ubezpiecze społecznych i inne, a takie koszty w układzie kalkulacyjnym: zmienne i stałe. Koszty stałe s ponoszone niezale nie od wielko ci pracy wykonanej przez pojazdy mechaniczne. Do kosztów tych nale

mi dzy innymi: koszty: amortyzacji obiektów, ochrony,

ogrzewania i o wietlenia. Koszty zmienne s zale ne od wielko ci wykonanej pracy przez pojazdy mechaniczne (przebiegu). Do kosztów zmiennych mi dzy innymi zalicza si koszty: materiałów p dnych i smarów, ogumienia, amortyzacji pojazdów, obsługiwa technicznych, płac i narzutów na płace.

39

1.9. Podsumowanie Reasumuj c rozpatrzone zagadnienia dotycz ce kosztów eksploatacji urz dze technicznych mo na stwierdzi , co nast puje: 1) w ka dym systemie działania wyst puje realizacja ustalonych zada zwi zana z nakładami. Nakłady wyra one w pieni dzu przyjmuj posta kosztów; 2) podejmowanie wła ciwych decyzji w systemach działania jest w szczególno ci uwarunkowane posiadaniem informacji ekonomicznych, których dostarcza podsystem rachunkowo ci; 3) zakres rachunkowo ci obejmuje: − ksi gowo ; − rachunek kosztów; − rachunek finansowy. 4) zasadniczym zadaniem rachunku kosztów jest dostarczanie informacji o kosztach ponoszonych w systemach działania, według potrzeb i wymaga u ytkowników; 5) nieodzownym elementem dowolnego systemu działania jest podsystem ekonomiczny, a w nim podsystem rachunkowo ci i rachunku kosztów; 6) w problematyce podsystemu rachunku kosztów mo na w szczególno ci wyró ni : − klasyfikacj kosztów; − analiz kosztów. 7) ponoszone przez jednostk

gospodarcz

koszty działalno ci operacyjnej, zgrupowane

według składowych procesu pracy nazywamy układem rodzajowym kosztów; 8) istotne znaczenie w zarz dzaniu systemem działania ma struktura kosztów rodzajowych w układzie miejsc powstawania; 9) w układzie kalkulacyjnym wyró nia si koszty: bezpo rednie i po rednie; 10) koszty stałe nie reaguj na zmiany wielko ci produkcji. Koszty zmienne zmieniaj si wraz ze zmian wielko ci produkcji; 11) operacja rozliczania kosztów jest zasadniczym zadaniem rachunku kosztów; 12) kalkulacja kosztów obejmuje ich obliczanie na przedmiot, czyli jednostk kalkulacyjn ; 13) istota analizy kosztów polega na porównaniu kosztów rzeczywistych danego okresu z sprawozdawczego, uj tych w przekroju kosztów rodzajowych, kalkulacyjnych i miejsc powstawania z kosztami postulowanymi (koszty planowane, normatywne); 14) koszty postulowane stanowi wzorzec w stosunku do którego porównuje si koszty rzeczywiste i analizuje si istotne ró nice miedzy nimi;

40 15) metod wspomagaj c wszelkie funkcje zarz dzania jest bud etowanie kosztów; 16) podsystemy systemu działania odpowiedzialne za koszty nazywamy centrami kosztów; 17) koszty eksploatacji urz dze

technicznych stanowi

wyra one w pieni dzu zu ycie

fizyczne i ekonomiczne obiektów, energii, masy i informacji, usług oraz czasu pracy pracowników, w celu realizacji zada operacyjnych i utrzymywania tych urz dze w stanie zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej, w zadanych warunkach i czasie: 18) kosztów eksploatacji urz dze

technicznych mo na doszukiwa

si

w przekroju

rodzajowym, miejsc powstawania (koszty działalno ci pomocniczej, wydziałowe) i w przekroju kalkulacyjnym (koszty po rednie wydziałowe); 19) kosztów eksploatacji urz dze technicznych mo na poszukiwa w zakładowym planie kont (zespołu 4, 5, 7); 20) o tym jakie koszty rodzajowe zostan wyodr bnione w zespole 4 powinien decydowa samodzielnie ka dy system działania; 21) dotychczasowe zasady ksi gowania i ewidencji kosztów nie przewiduj obligatoryjnego wyodr bniania w systemach działania kompleksowo uj tych kosztów eksploatacji rodków trwałych, w tym urz dze technicznych; 22) szczegółowy podział rodków trwałych w planie kont jest podstaw da analitycznego rozliczania kosztów amortyzacji jako wa nej pozycji eksploatacji rodków trwałych, w tym urz dze

technicznych. Pozostałe koszty eksploatacji urz dze

ewidencjonowane jedynie fragmentarycznie i rozmywaj

si

technicznych s

w kosztach własnych

funkcjonowania systemów działania; 23) konieczne jest opracowanie modelu kosztów eksploatacji urz dze technicznych jako wa nego

narz dzia

zarz dzania

systemami

działania,

w

tym

logistycznymi

i

eksploatacyjnymi.

Literatura 1. BEDNARCZYK W.: Ekonomika eksploatacji rodków trwałych. MCNEMT, Radom 1988. 2. BEDNARSKI L.: Analiza finansowa w przedsi biorstwie. PWE, Warszawa1997. 3. BRZEZIN W.: Ogólna teoria rachunkowo ci. WSHiP, Warszawa 1998. 4. Bud etowanie kosztów. E. Nowak O rodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gda sk 1988. 5. CYGAN Z., SIENKIEWICZ P., WOJTCZAK J.: Metodologia bada

eksploatacji

systemów technicznych. Zakład Systemów Ekonomicznych. Wektory Gospodarki, Warszawa 1994.

41 6. DRURY C.: Rachunek kosztów. PWN, Warszawa 1988. 7. Elementy ekonomii dla in ynierów. S. Marciniak, PWN, Warszawa 1994. 8. GRIFIN R.: Podstawy organizacji. PWN, Warszawa 1996. 9. HEBDA M., MAZUR T., PELC H.: Teoria eksploatacji pojazdów. WKŁ, Warszawa 1978. 10. HEBDA M., MAZUR T.: Podstawy eksploatacji pojazdów samochodowych. WKŁ, Warszawa 1980. 11. MANTURA W.: Rachunkowo

przedsi biorstw przemysłowych dla menad erów.

Politechnika Pozna ska, Pozna 1996. 12. MARCINIAK E.: Rachunek ekonomiczny w systemie eksploatacji pojazdów mechanicznych. Cz. I, Wy sza Oficerska Szkoła Samochodowa, Piła 1981. 13. MARCINIAK E.: Rachunek ekonomiczny w systemie eksploatacji pojazdów mechanicznych. Cz. II, Wy sza Oficerska Szkoła Samochodowa, Piła 1981. 14. MATUSZKIEWICZ J.: Rachunek kosztów. Finans – Servis, Warszawa 1998. 15. MAZUR T., MAŁEK A.: Zarz dzanie

eksploatacj systemów technicznych. WNT,

Warszawa 1979. 16. NOWAK E.: Decyzyjne rachunkowo ci kosztów. PWN, Warszawa 1994. 17. NIZI SKI S.: Logistyka w systemach działania. Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1998. 18. NIZI SKI S.: Elementy eksploatacji obiektów technicznych. Uniwersytet Warmi sko– Mazurski, Olsztyn 2000. 19. PAŁKA M.: Zakładowy plan kont z komentarzem. Ekspert, Wrocław 1999. 20. Słownik ekonomiczny dla przedsi biorcy. Wydanie V, Znicz, Szczecin 1998. 21. WARNECKE M.J. i inni: Rachunek kosztów dla in ynierów. WNT, Warszawa 1993. 22.

UKOWSKI E.: Podstawy eksploatacji maszyn i urz dze

bran y mechanicznej.

MCNENT, Radom 1989. 23. ÓŁTOWSKI B.: Podstawy diagnostyki maszyn. Wyd. ATR, Bydgoszcz 1996.

42

2.

MODEL

KOSZTÓW

EKSPLOATACJI

OBIEKTÓW

TECHNICZNYCH 2.1. Miejsce podsystemu eksploatacji obiektów technicznych w systemie działania W ka dym systemie działania znajduj si

rodki trwałe, do których mi dzy innymi

zalicza si : budynki i budowle, rodki transportu, urz dzenia techniczne. Ka dy z wymienionych tu elementów systemu ulega zu yciu w czasie. Zu yciem nazywamy stopniow utrat pierwotnej zdolno ci (przykładowo maszyny), do wykonywania wyznaczonej jej w procesie projektowania, konstruowania i wytwarzania - pracy. W procesie zu ycia zachodz

zmiany wymiarów geometrycznych, odkształcenia, zmiany napr e ,

chemiczne, strukturalne itp. Poza zu yciem normalnym, któremu praktycznie zapobiec nie mo na, wyst puje szereg przyczyn, które to zu ycie przy pieszaj . Intensywno

zu ycia, czyli tempo zmian w

stosunku do zało e konstrukcyjnych, zale y od nast puj cych czynników: − jako ci konstrukcji (drgania, fundamenty itp.); − doboru materiałów (twardo , spr ysto , itp.); − dokładno

obróbki cz ci (optymalna jako );

− doboru rodków smarnych i konserwacyjnych; − przestrzegania zasad u ytkowania urz dze ; - wła ciwego obsługiwania urz dze . Cele systemu eksploatacji obiektów technicznych mo na sformułowa nast puj co: − racjonalne u ytkowanie urz dze technicznych zgodnie z ich przeznaczeniem; − utrzymanie

urz dze

technicznych w stanach zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej,

umo liwiaj cych ich prawidłowe funkcjonowanie, w zakresie wykonania zada operacyjnych, przy istniej cych zasobach, ograniczeniach i zakłóceniach, w zadanych warunkach i czasie; − wła ciwe zarz dzanie u ytkowaniem i obsługiwaniem urz dze technicznych. Stan zdatno ci funkcjonalnej (chwilowej) obiektu technicznego oznacza jego przydatno

(gotowo ) do realizacji zada w chwili t.

43 Stan zdatno ci zadaniowej obiektu technicznego oznacza jego przydatno

(gotowo )

do zrealizowania zada w chwili t + ∆t. Podsystem eksploatacji EL obiektów technicznych, b d cych elementem systemu rodków trwałych opisuje wyra enie (rys. 6.25) [9, 11]: ET = <ETR, ETZ, RER>

(2.1)

gdzie: ET ⊂ E – podsystem eksploatacji urz dze technicznych; E – system eksploatacji rodków trwałych; ETR ⊂ EL – roboczy podsystem eksploatacji obiektów technicznych; ETZ ⊂ ELZ – podsystem zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych ELZ – system zarz dzania logistyk . Podsystem zarz dzania ETZ zbiera wszelkie informacje (sygnały unE) o wej ciach systemu eksploatacji na przykład: liczba eksploatowanych urz dze , zadania poszczególnych obiektów, baza obsługiwania, przyrz dy diagnostyczne itp., a tak e informacje wyj ciowe z systemu (sygnały ynE) na przykład: stopie realizacji postawionych zada , współczynniki gotowo ci technicznej obiektów itp. Na podstawie tych informacji podsystem ETZ podejmuje decyzje i za pomoc sygnałów steruj cych umE na przykład: sprzeda urz dze , wykonanie napraw głównych itp., koordynuje funkcjonowanie całego systemu tak, aby jego skuteczno była jak najwi ksza. Roboczy podsystem ETR eksploatacji obiektów technicznych opisuje wyra enie: ETR =

(2.2)

gdzie: PU – podsystem u ytkowania obiektów technicznych; PO – podsystem obsługiwania obiektów technicznych; ROU – relacje. Podsystem obsługiwania obiektów technicznych to: PO = gdzie: PBP – podsystem obsługiwa i napraw bie cych; PPP – podsystem przechowywania; PSP – podsystem napraw rednich; PGP – podsystem napraw głównych; Dg – podsystem diagnostyczny;

(2.3)

44 RGP – relacje. Podsystem zarz dzania ETZ systemem eksploatacji obiektów technicznych opisuje wyra enie: ETZ = <EZK, EZF, EEI, RKI>

(2.4)

gdzie: EZK – podsystem kierowania eksploatacj ; EZF – podsystem ekonomiczno-finansowy; EZI – podsystem informacyjny eksploatacji; RKI – relacje. Na rysunku 2.2 przedstawiono uproszczony model systemu eksploatacji obiektów technicznych. Na rysunku 2.3 przedstawiono miejsce podsystemu zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych w przedsi biorstwie przemysłowym [5]. Podkre li nale y, e podsystem zarz dzania ETZ eksploatacji obiektów technicznych jest elementem podsystemu SLZ zarz dzania logistyk , a ten z kolei elementem podsystemu SZ zarz dzania przedsi biorstwem (ETZ ⊂ SLZ ⊂ SZ). Podsystem SI informacyjny przedsi biorstwa zbiera informacje IRE o stanie podsystemu Pu u ytkowania i stanie podsystemu PO obsługiwania obiektów technicznych. Informacje te według okre lonych programów s

przetworzone w tym podsystemie i

kierowane do podsystemu ETZ zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych, systemu SLZ zarz dzania logistyk i w miar potrzeb do innych podsystemów. W podsystemie ETZ s

podejmowane decyzje, którymi oddziałuje decydent

eksploatacji obiektów, na roboczy podsystem ETR eksploatacji obiektów technicznych.

2.2. Klasyfikacja kosztów eksploatacyjnych obiektów technicznych Bior c pod uwag informacje podane w punkcie 1.4 koszty eksploatacji urz dze technicznych mo na sklasyfikowa w układzie (rys. 2.4): − rodzajowym; − miejsc powstawania; − no ników; − zmienno ci.

45

2.3. Koncepcja kosztów eksploatacji obiektów w układzie rodzajowym Podkre li nale y, e koszty eksploatacji urz dze technicznych obejmuj te składniki kosztów systemu działania, które s zwi zane z wykonywaniem zada

operacyjnych, z

utrzymaniem obiektów w stanie zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej (patrz punkt 1.6 definicja kosztów eksploatacji). S to koszty proste, które nie mo na rozło y na elementy składowe. Do kosztów eksploatacji urz dze technicznych w układzie rodzajowym nale y zaliczy : Koszty materiałowe, w tym materiałów i energii obcej. Koszty materiałów obejmuj : smary ciekłe i stałe, chłodziwa, płyny hydrauliczne, materiały p dne, cz ci zamienne niezb dne do wykonania napraw bie cych, rednich i głównych urz dze , inne materiały. Koszty energii obcej wykorzystywanej w procesie obsługiwania urz dze technicznych, tzn.: elektrycznej, cieplnej, wody, spr onego powietrza. Koszty usług obcych realizowanych poza danym systemem działania, a zwi zanych z utrzymaniem urz dze

technicznych w stanie zdatno ci. Dotyczy to kosztów napraw

maszyn (np. głównych), usług transportowych (np., przewóz urz dze ) i innych. Koszty kapitałowe obejmuj ce amortyzacj i odsetki. Koszty amortyzacji okre laj warto zu ycia fizycznego i ekonomicznego urz dze technicznych. Odsetki wyra aj koszty zwi zane z u ywaniem kapitału obcego do zakupu i napraw urz dze technicznych. Koszty robocizny zawieraj ce koszty wynagrodze i narzuty do wynagrodze . Koszty wynagrodze

oznaczaj

wszelkie wypłaty pieni ne i w naturze pracowników

pracuj cych w systemie eksploatacji maszyn. Z kosztami od wynagrodze zwi zane s narzuty. Koszty społeczne obejmuj podatki, opłaty skarbowe, odpisy i inne. Pozostałe koszty rodzajowe nie uj te w wyszczególnionych grupach. Koszty rodzajowe s ewidencjonowane w zespole 4 kont (patrz punkt 1.4 i 1.7). Z analizy kont aktualnych [6] wynika, e istnieje mo liwo eksploatacj

urz dze

technicznych. Podkre li

wydzielenia kosztów zwi zanych z

nale y jakie koszty rodzajowe zostan

wyodr bnione w zespole 4 decyduje samodzielnie ka dy system działania. Ka dy system działania chc c racjonalnie gospodarowa zostanie zmuszony do rejestracji i analizy kosztów zwi zanych z eksploatacj urz dze . Według [1,4,7] logistyka, w tym eksploatacja urz dze

technicznych jest

instrumentem racjonalizacji, obni ki kosztów przedsi biorstwa. Globalne koszty logistyczne przedsi biorstwa stanowi od 10 do 40% warto ci sprzedawanych towarów. Tutaj istnieje

46 najwi ksza

rezerwa

działa

oszcz dno ciowych.

Koncepcja

globalnych

kosztów

logistycznych opiera si na zało eniu, wszystkie działania przedsi biorstwa, które maj udział w fizycznym przepływie i składowaniu surowców i materiałów do produkcji oraz wyrobów gotowych powinny by

traktowane jako cało , w czasie podejmowania decyzji

produkcyjnych i logistycznych. Straty USA spowodowane niewła ciw eksploatacj maszyn wynosz ponad 200 mld $ rocznie. Utrzymanie maszyn w ruchu w Anglii wynosi rocznie 21 mld $, przy całkowitej warto ci maj tku szacowanej na 120 mld $ [4]. Współczynnik zwrotu inwestycji zwi zanych z eksploatacj prognostyczn maszyn wynosi od 1,5 do 2 w skali roku. Nast puje zmniejszenie kosztów przestoju maszyn wi cej ni

45%, cz ci wymiennych o ponad 25% oraz wzrostu wydajno ci pracy do 35%.

Wymienione dane s głównym czynnikiem wzrostu dochodu systemu działania. Propozycje dotycz ce zmian zapisów w zespole 4 dotycz cym kosztów według rodzajów i ich rozliczenia s nast puj ce: 401/05 – amortyzacja urz dze technicznych, tzn.: kotły, maszyny i aparaty specjalne bran owe urz dzenia techniczne,

rodki transportu, narz dzia i przyrz dy (według

klasyfikacji rodzajowej rodków trwałych); 411/15 – koszty materiałów eksploatacyjnych, w tym cz ci wymiennych; 411/05 – energia (elektryczna, cieplna, woda, spr one powietrza) wykorzystywana w procesie obsługiwania urz dze technicznych; 426/11 – usługi transportowe zwi zane z eksploatacj maszyn; 427/01 – naprawy urz dze technicznych realizowanych poza systemem działania; 431/04 – płace pracowników podsystemu eksploatacji urz dze technicznych; 441/06 – składki na ubezpieczenia społeczne pracowników podsystemu eksploatcji urz dze technicznych; 445/03 – odpisy na zakładowy fundusz

wiadcze

socjalnych pracowników

podsystemu eksploatacji urz dze technicznych; 449/13 – pozostałe wiadczenia na rzecz pracowników podsystemu eksploatacji urz dze technicznych; 442/05 – podatki, opłaty skarbowe i inne; 469/13 – pozostałe koszty podsystemu eksploatacji urz dze technicznych.

47

2.4. Równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych Równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych ma posta : Cle = Ca + Cm + Ce + Ct + Cn + Cp + Cu + Cs + Cz + Cw + Cc ≤ Cedop

(2.5)

gdzie: Cle – sumaryczne koszty eksploatacji urz dze technicznych; Ca – koszty amortyzacji urz dze technicznych; Cm – koszty materiałów i cz ci zamiennych; Ce – koszty energii; Ct – koszty obcych usług transportowych; Cn – koszty zewn trzne (obce) napraw urz dze technicznych; Cp – płace pracowników podsystemu eksploatacji urz dze technicznych; Cu – ubezpieczenia społeczne; Cs – odpisy na zakładowy fundusz wiadcze socjalnych; Cz – pozostałe

wiadczenia pracowników podsystemu eksploatacji urz dze

technicznych; Cw – podatki; Cc – pozostałe koszty; Cedop – dopuszczalne koszty podsystemu eksploatacji urz dze technicznych. Wyszczególnione rzeczywiste rodzaje kosztów w równaniu (2.5) powinny by rejestrowane w systemie działania i porównywane z warto ci kosztów dopuszczalnych Cledop. Dopuszczalne koszty eksploatacji urz dze

technicznych to inaczej koszty postulowane

(planowane) dla okresu rocznego, kwartalnego lub miesi cznego. Na koszty eksploatacji urz dze technicznych działa szereg czynników, na przykład wymuszenia wewn trzne (siły, naciski, temperatura i inne), poziom wyszkolenia załóg, organizacja systemu eksploatacji. W zwi zku z tym koszty eksploatacji urz dze technicznych mo na traktowa jako zmienn losow (rys. 2.5) i jej parametry okre li z próbki. Estymatory warto ci redniej i wariancji kosztów eksploatacji urz dze technicznych maj posta : C le = S E2 =

1 ni − 1

1 ni ni j =1

ni j =1

(C

Cj

(2.6)

− C le )

2

j

(2.7)

48 gdzie: ni – liczno

próbki kosztów;

C le - warto

rednia kosztów z próbki;

S le2 - wariancja kosztów z próbki.

Z uwagi na rozrzuty warto ci kosztów eksploatacji urz dze technicznych jest celowe oszacowanie przedziału ufno ci z wyra enia: P C le − tα

S le2 ni

< C le + tα ⋅

S le2 ni

= 1−α

(2.8)

gdzie: tα - zmienna t - Studenta dla ni – 1 stopni swobody spełniaj ca relacj P (− tα < t < tα ) = 1 − α . Wyra enie P = 1 − α nazywa si poziomem (współczynnikiem) ufno ci, za α (0,05, 0,02, 0,01) poziomem (współczynnikiem) istotno ci, który odpowiada zdarzeniom praktycznie niemo liwym. Im wi kszy poziom ufno ci (mniejszy współczynnik istotno ci), tym z wi kszym prawdopodobie stwem przedział ufno ci mo e zawiera szacowany parametr, tzn. nieznane koszty Cle eksploatacji urz dze technicznych. Zaznaczy jednak nale y, e zwi ksza si przedział ufno ci, tzn. powi ksza si precyzja estymacji przedziałowej kosztów. Im krótszy przedział ufno ci (mniejszy poziom ufno ci, wi kszy współczynnik istotno ci) tym jest precyzyjniejsza (dokładniejsza) estymacja przedziałowa kosztów.

2.5. Koncepcja kosztów eksploatacji obiektów technicznych w układzie miejsc powstawania W ewidencji kosztów według miejsc powstawania proponuje si wydzielenie kosztów działalno ci (rys. 2.6): − podstawowej – Cdp − logistycznej - Cdl − systemowej - Cds Zatem koszty całkowite CSC systemu działania mo na opisa za pomoc wyra enia: CSC = Cdp + Cdl + Cds

(2.9)

Dla systemów działania typu przedsi biorstwo przemysłowe działalno

podstawowa

to produkcja wyrobów, dla przedsi biorstw rolniczych – produkcja produktów ro linnych lub/i zwierz cych, przedsi biorstw handlowych – sprzeda

towarów, przedsi biorstw

49 transportowych – przewóz ludzi lub/i ładunków. W punkcie 1.6 podano przykładowy zakres kalkulacyjny kosztów w Cdp przemysłowej produkcji podstawowej, której odpowiada konto 501 w zakładowym planie kont [6]. Proponowane wyró nienie kosztów działalno ci logistycznej opisuje wzór: Cdl = Clz + Clt + Cle + Cld + Clo + Cln

(2.10)

gdzie: Clz – koszty zasilania (zaopatrzenia, zaopatrywania); Clt – koszty transportu; Cle – koszty eksploatacji urz dze technicznych; Cld – koszty dystrybucji wyrobów; Clo – koszty ochrony rodowiska; Cln – inne koszty Kosztom zasilania Clz odpowiada konto 511, w którym uwzgl dniono równie koszty transportu Clk (przewozu). W planie kont istnieje niezale ne konto 531 – kosztów transportu własnego, głównie przedsi biorstw budowlanych. Kosztom dystrybucji Cld wyrobów w zakładowym planie kont odpowiada konto 527 – koszty sprzeda y. W zakładowym planie kont nie ma konta po wi conego ochronie rodowiska, które moim zdaniem wymaga wprowadzenia (na przykład 551). Koszty eksploatacji Cle urz dze technicznych obejmuj : Cle = Ceu + Ced + Ceo + Cez

(2.11)

gdzie: Ceu – koszty utrzymania urz dze technicznych w stanie zdatno ci w podsystemie u ytkowania; Ced – koszty diagnozowania urz dze technicznych; Ceo – koszty obsługiwania; Cez – koszty zarz dzania eksploatacj urz dze technicznych. W zakładowym planie kont [6] istnieje konto 538 – po wi cone kosztom remontów. Konto to proponuje si nazywa – koszty eksploatacji urz dze technicznych z zaleceniem prowadzenia w systemach działania. Pozostałe koszty Cds nazwane systemowymi zawieraj nast puj ce składniki: Cds = Csb + Csa + Csn

(2.12)

50

gdzie: Csb – koszty działalno ci bytowej; Csa – koszty zarz du; Csn – inne koszty. Kosztom Csb – odpowiada konto 540, za konto Csa – konto 550. Podkre li nale y, e dla autora tej publikacji jest to najbardziej przejrzyste konto odpowiadaj ce miejscu powstawania kosztów. Zaprojektowanie i wdro enie zaproponowanych kosztów eksploatacji urz dze technicznych w dowolnym systemie działania wymaga wykonania m.in. nast puj cych zada : − opracowanie struktury kosztów w tym miejsc ich powstawania(MPKEUT) wraz z indeksem symboli, identyfikuj cym te miejsca; − zaprojektowania dokumentacji ródłowej i zasad jej oznaczenia oraz ewidencji, zgodno ci z wymaganiami układu kosztów; − opracowanie szczegółowych instrukcji ustalenia warto ci kosztów dla poszczególnych (MPKEUT), w tym warto ci odniesienia; − okre lenie o rodków odpowiedzialno ci i sposobów wykorzystania rachunku według MPKEUT.

2.6. Inne koszty eksploatacji obiektów technicznych Koszty eksploatacji urz dze technicznych mo na rozpatrywa równie w układzie kalkulacyjnym, jako bezpo rednie i po rednie oraz stałe i zmienne. Na przykład w przedsi biorstwach przemysłowych koszty wydziałowe – ruchu, w układzie kalkulacyjnym, mo na zast pi kosztami eksploatacji urz dze technicznych. Mo na wydzieli przedmiot kalkulacji kosztów eksploatacji urz dze technicznych. Tym przedmiotem kalkulacji musi by miara bezpo rednio zwi zana, ze stanem technicznym urz dze . Do miar kalkulacji kosztów eksploatacji urz dze technicznych nale : − czas funkcjonowania (np. godzina, dni, miesi ce, itp.); − przebieg (dla pojazdów mechanicznych – km); − zu ycie paliwa dla pojazdów mechanicznych (litry, litry/100km); − energia nap dowa (np. elektryczna kWh, kWh/godz); − inne. Kalkulacyjny układ kosztów eksploatacji urz dze technicznych przedstawiono na rys. 2.7.

51 Bezpo rednie koszty eksploatacji s to koszty, które nale y ponie , aby urz dzenie techniczne ze stanu niezdatno ci doprowadzi do stanu zdatno ci i utrzyma go w tym stanie. W zwi zku z tym koszty amortyzacji nale

do bezpo rednich kosztów eksploatacji urz dze

technicznych. Po rednie koszty eksploatacji urz dze technicznych wynikaj z konieczno ci organizacji procesu ich obsługiwania (obsługiwania (np. koszty administracyjne). Koszty zmienne CZE eksploatacji urz dze technicznych s funkcj stanu technicznego urz dze , czyli miary ich eksploatacji. Inaczej gorszy stan urz dze technicznych powoduje konieczno

poniesienia wy szych kosztów ich eksploatacji. Nale

do nich koszty:

materiałów, energii obcej i amortyzacji. CZE = f(t)

(2.13)

CZE = g(EP)

(2.14)

gdzie: t – czas eksploatacji urz dze ; EP – energia nap dowa urz dze . Koszty stałe urz dze technicznych w miar nie reaguj na zmian stanu technicznego urz dze (np. koszty administracji).

2.7. Zarz dzanie utrzymaniem obiektów technicznych w stanie zdatno ci za pomoc rachunku kosztów Istota zarz dzania utrzymaniem obiektów technicznych w stanie zdatno ci za pomoc rachunku kosztów polega na: 1. Utworzeniu bud etu kosztów eksploatacji urz dze technicznych; 2. Realizacji zada obsługiwania urz dze technicznych wynikaj cych planu ich eksploatacji z uwzgl dnieniem bud etu kosztów; 3. Analizie kosztów eksploatacji urz dze technicznych. Propozycja

bud etu

kosztów

eksploatacji

urz dze

technicznych

zostanie

przedstawiona na przykładzie istniej cego przedsi biorstwa przemysłowego (rys. 2.8). Poni sze komórki organizacyjne przedsi biorstwa powinny odpowiada za koszty i mie sporz dzony bud et kosztów: 1. Dyrektor – koszty całkowite CSC systemu działania. 2. Dział Planowania Produkcji – koszty działalno ci podstawowej Cdp; 3. Dyrektor Techniczny – koszty działalno ci logistycznej Cdl;

52 4. Dział Administracyjno – Gospodarczy – koszty działalno ci systemowej (ogólnej) Cds. Za poszczególne składniki kosztów działalno ci logistycznej systemu działania winny odpowiada : 1. Koszty zaopatrzenia Clz, transportu Clt, dystrybucji Cdl, - Dział Zaopatrzenia i Zbytu. 2. Koszty eksploatacji Cle urz dze technicznych i koszty ochrony rodowiska Clo – Główny Mechanik. Nale y zwróci

uwag

na to,

e w aspekcie bud etu kosztów działalno ci

podstawowej, Dział Planowania i Produkcji jest komórk

równorz dn

w stosunku do

Dyrektora Technicznego, odpowiadaj cego za koszty działalno ci logistycznej. Dotyczy to równie Działu Administracyjno – Gospodarczego odpowiadaj cego za koszty systemowe. Natomiast Dział Zaopatrzenia i Zbytu odpowiadaj cy za koszty zaopatrzenia, transportu i dystrybucji w zakresie kosztów, podlega Dyrektorowi Technicznemu. Wida wi c, e w aspekcie kosztów i funkcjonalnym przedsi biorstwo przemysłowe, którego schemat organizacyjny przedstawiono na rys. 2.8 jest niewła ciwie zorganizowane. Nasuwa si wniosek, aby w tym stanie działania wydzieli elementy odpowiadaj ce za działalno : − podstawow (produkcyjn , usługow ); − logistyczn ; − systemow (pomocnicz , ogóln ); − ekonomiczno – finansow . Propozycje bud etu kosztów eksploatacji urz dze

technicznych przedstawiono w

tablicy 2.1. Bud et kosztów eksploatacji urz dze technicznych mo na opracowa w innym układzie (np. dla wyró nionych grup maszyn), w zale no ci od wymaga u ytkownika.

2.8. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych Analiza kosztów eksploatacji urz dze technicznych obejmuje zagadnienia: 1. Ci głe ledzenie zmian kosztów eksploatacji (bilans kosztów); 2. Wykorzystanie współczynników efektywno ci podsystemu eksploatacji; 3. Wykorzystanie współczynników kosztów do ich analizy; 4. Wpływu kosztów eksploatacji urz dze

technicznych na zysk i efektywno

systemu

działania. 5. Bilans kosztów całkowitych, logistycznych i eksploatacji urz dze systemie działania.

technicznych w

53 Bud et kosztów eksploatacji urz dze technicznych powinien by na bie co ledzony i analizowany na podstawie tablicy 2.1 z uwzgl dnieniem równania kosztów (2.11). Je li jest spełniony warunek (2.15): C ermin < C rz < C ermax , nie ma podstaw do twierdzenia,

(2.15)

e gospodarka eksploatacyjna jest prowadzona

niewła ciwie. W przypadku gdy zachodzi nierówno

(2.16):

C rz > C ermax

(2.16)

C rz < C ermin ,

istnieje podejrzenie, e podsystem eksploatacji urz dze technicznych funkcjonuje niewła ciwie. Nale y ustali przyczyn zaistnienia tego zdarzenia. Znanych jest wiele współczynników które charakteryzuj funkcjonowanie podsystemu eksploatacji urz dze technicznych. Nale

miedzy innymi do nich [5]:

Współczynnik gotowo ci:

k g (t ) =

Tu (t ) Tu (t ) + T0 (t )

(2.17)

gdzie: Tu(t) – czas przebywania urz dzenia w podsystemie u ytkowania; To(t) – czas przebywania urz dzenia w podsystemie obsługiwania. Współczynnik uwzgl dniaj c warto

ten

niezawodno

jest

podstawow

charakterystyk

podsystemu eksploatacji urz dze

sprawno ci

systemu,

technicznych. Wysoka

tego współczynnika (kg(t) > 0,9) wiadczy o tym, e system działania jest w stanie

zrealizowa postawione przed nim zadania, a poniesione koszty eksploatacji urz dze s prawdopodobnie uzasadnione. Podkre li

nale y,

e do oceny funkcjonowania systemu

działania słu y wiele charakterystyk, a nie tylko jeden współczynnik. Współczynnik obci enia podsystemu obsługiwania

k o (t ) =

To (t ) Tu (t ) + To (t )

(2.18)

Współczynnik ten charakteryzuje liczb jednostek czasu obsługiwania urz dzenia na liczb

jednostek czasu u ytkowania (pracy efektywnej). Niska warto

współczynnika

(ko(t)0 ze wzrostem kosztów CSC maleje współczynnik efektywno ci systemu działania ES, za ze spadkiem CSC ro nie. Dla Z =0, D = CSC co oznacza, e przychód systemu zrównowa ył tylko koszty własne. Dla Z = SS.C., ES = 2. Wstawiaj c do wyra enia (2.46) wyra enia (2.9), a nast pnie wyra enie (2.10) uzyskujemy:

ES = 1 +

Z Z = 1+ C dp + C dl + C ds C dp + C ds + C lz + C lt + C lep + C ld + C lo

(2.47)

Przedstawione rozumowanie dotycz ce kosztów systemu działania, kosztów działalno ci logistycznej, w tym eksploatacji urz dze technicznych jest prezentowane po raz pierwszy. Nie s znane warto ci omówionych współczynników kosztów logistycznych i kosztów eksploatacji. Nale y s dzi , e w przyszło ci w takim aspekcie b d rozpatrywane koszty funkcjonowania systemów działania, je eli chcemy wykorzysta rezerwy zwi zane z racjonaln

eksploatacj

urz dze

technicznych.

Konieczne

jest

zweryfikowanie

przedstawionej koncepcji – eksperymentalnie. Rozpatrzone zagadnienia mo na zilustrowa graficznie. Na rys. 2.9 przedstawiono bilans kosztów całkowitych systemu działania, a na rys. 2.10 kosztów logistycznych, za na rys. 2.11 kosztów eksploatacji urz dze technicznych.

58 Wpływ kosztów całkowitych, logistycznych w tym eksploatacyjnych urz dze technicznych na zysk systemu działania przedstawiono na rys. 2.11, 2.12 i 2.13.

2.9. Podsumowanie Reasumuj c model kosztów eksploatacji urz dze technicznych mo na stwierdzi , co nast puje: 1) podsystem eksploatacji urz dze

technicznych jest wa nym elementem systemu

logistycznego jako cz ci składowej dowolnego nadsystemu działania; 2) koszty eksploatacji urz dze technicznych mo na sklasyfikowa w układzie: rodzajowym, miejsc powstawania, no ników i zmienno ci; 3) do kosztów eksploatacji urz dze technicznych w układzie rodzajowym zalicza si koszty: materiałów, usług obcych, kapitałowe (amortyzacja i odsetki), robocizny i inne; 4) ka dy system działania chc c racjonalnie gospodarowa musi rejestrowa i analizowa koszty eksploatacji urz dze technicznych; 5) opracowano propozycje zmian zapisów w zespole 4 dotycz cym kosztów według rodzajów, z uwzgl dnieniem kosztów eksploatacji urz dze technicznych. 6) opracowano równanie kosztów eksploatacji urz dze technicznych; 7) w koncepcji kosztów eksploatacji urz dze technicznych w układzie miejsc powstawania wyró niono koszty działalno ci: podstawowej, logistycznej i systemowej; 8) zdefiniowane koszty całkowite systemu działania; 9) opracowano równanie kosztów działalno ci logistycznej dowolnego systemu działania; 10) opracowano równanie kosztów eksploatacji urz dze technicznych; 11) rozpatrzono koszty eksploatacji urz dze

technicznych: bezpo rednie i po rednie,

zmienne i stałe; 12) opracowano zasady zarz dzania utrzymaniem urz dze technicznych w stanie zdatno ci za pomoc rachunku kosztów; 13) zaproponowano centra powstawania kosztów całkowitych działalno ci podstawowej, logistycznej, w tym eksploatacji urz dze

technicznych oraz kosztów działalno ci

systemowej. 14) zaproponowano bud et kosztów eksploatacji urz dze technicznych; 15) opracowany zakres analizy kosztów eksploatacji urz dze technicznych, który obejmuje: − ci głe ledzenie zmian kosztów;

59 − wykorzystanie współczynników efektywno ci podsystemu eksploatacji do analizy

kosztów; − wykorzystanie współczynników kosztów do ich analizy; − wpływ kosztów eksploatacji urz dze

technicznych na zysk i efektywno

systemu

działania; − bilans kosztów całkowitych, logistycznych i eksploatacji urz dze

technicznych w

systemach działania.

Literatura 1. BEIER F. J., RUTKOWSKI K.: Logistyka. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1993. 2. D BSKI S.: Ekonomika i organizacja przedsi biorstw przemysłowych. WSiP, Warszawa 1996. 3. Diagnostyka samochodów osobowych i ci arowych. Redakcja S. Nizi ski, Bellona, Warszawa 1999. 4. HUTTON J.: Rewolucja w eksploatacji prognostycznej. Problemy eksploatacji w przedsi biorstwie. Politechnika Radomska 1995. 5. NIZI SKI S.: Elementy eksploatacji obiektów technicznych. Uniwersytet Warmi sko – Mazurski, Olsztyn 2000. 6. NIZI SKI S.,

ÓŁTOWSKI B.: Informatyczne systemy zarz dzania eksploatacj

obiektów technicznych. ISBN – 83-916198-0-X, Olsztyn – Bydgoszcz 2001. 7. PAŁKA M.: Zakładowy plan kont z komentarzem. Wydanie V, Wrocław 1999. 8. SKOWRONEK Cz., SARJUSZ – WOLSKI Z.: Logistyka w przedsi biorstwie. PWE, Warszawa 1995. 9. Słownik ekonomiczny dla przedsi biorcy. Wydanie V. Znicz, Szczecin 1996. 10. ÓŁTOWSKI B.: Podstawy diagnostyki maszyn. Wyd. ATR. Bydgoszcz. 1996 (s.467). 11.

ÓŁTOWSKI B., TYLICKI H.: Osprz t elektryczny pojazdów mechanicznych. Wyd.

ATR. Bydgoszcz. 1999 (s.158).

60

3.

MODEL

KOSZTÓW

EKSPLOATACJI

OBIEKTÓW

TECHNICZNYCH W JEDNOSTCE BUD ETOWEJ 3.1. Informacje wst pne Jednostka bud etowa (JB) jest to taki system działania, który słu y do zabezpieczania okre lonych potrzeb ludzi i którego funkcjonowanie jest finansowane z bud etu pa stwa. W szczególno ci do podstawowych potrzeb ludzi, oprócz potrzeb materialnych nale – zapewnienie: zdrowia, bezpiecze stwa zewn trznego i wewn trznego, wykształcenia, sprawiedliwo ci, itp. Do realizacji wymienionych potrzeb s powołane odpowiednie systemy działania na przykład: szpitale, przychodnie, wojsko, policja, uczelnie wy sze, szkoły, prokuratura i s dy itp. Podkre li

nale y zasadnicz

ró nic

pomi dzy przedsi biorstwem a jednostk

bud etow . Przedsi biorstwo jest to system działania pod jednym zarz dem, wyodr bniony ekonomicznie i prawnie, którego celem jest działalno

przynosz ca zyski, w wyniku

sprzeda y własnych produktów i/lub usług. Zatem w stosunku do JB poj cie zysku traci sens. Do zabezpieczenia swojej działalno ci jednostka bud etowa otrzymuje od pa stwa przydział rodków bud etowych wyra onych z reguły w pieni dzu. rodki te powinny pokry koszty funkcjonowania jednostki bud etowej. Gospodarka bud etowa dowolnego systemu

obejmuje: planowanie bud etu,

gromadzenie dochodów bud etowych oraz kontrol wykonania bud etu.

3.2. Równanie finansowych rodków bud etowych Równanie finansowych rodków bud etowych na posta : (3.1)

B = Bp + Bl + Bs

gdzie: Bp – rodki finansowe przeznaczone na działalno

podstawow ;

Bl – rodki finansowe przeznaczone na działalno

logistyczn

Bs – rodki finansowe przeznaczone na działalno

systemow

rodki finansowe Bp s przeznaczone na działalno − szkolnictwo podstawowe, rednie i wy sze;

podstawow na przykład:

61 − o wiata i wychowanie; − administracja publiczna; − obrona narodowa; − policja; − inne.

rodki Bl na działalno

logistyczn jednostki bud etowej mo na opisa równaniem: (3.2)

Bl = Blz + Blt + Blo + Ble + Bln

gdzie: Blz – rodki finansowe przeznaczone na zasilanie (zaopatrzenie); Blt – rodki finansowe przeznaczone na transport; Ble – rodki finansowe przeznaczone na eksploatacj

maj tku, w tym obiektów

technicznych Blo – rodki finansowe przeznaczone na ochron

rodowiska;

Bln – rodki finansowe przeznaczone na inn działalno .

W ka dej JB istnieje proces zaopatrzenia, który zapewnia zasilanie tego systemu w niezb dne do wykonania jego zada dobra rzeczowe. rodki finansowe Blz s przeznaczone na: − materiały podstawowe; − materiały pomocnicze; − paliwa; − energi ciepln ; − energie elektryczn ; − wod ; − cz ci wymienne do maszyn i urz dze ; − inne materiały; − zarz dzanie podsystem zasilania.

Normalne funkcjonowanie Jednostki Bud etowej jest mo liwe pod warunkiem, e posiada ona zdatny podsystem transportu wewn trznego i/lub zewn trznego.

rodki

finansowe Blt zabezpieczaj : − funkcjonowanie odpowiednich rodków transportu, niezb dnych do wła ciwej realizacji

zada ; − administrowanie własnymi rodkami i urz dzeniami transportowymi; − wymian zu ytych rodków transportowych;

62 − inne potrzeby.

rodki finansowe Blo obejmuj nakłady na: − ochron gleby; − ochron wód; − ochron atmosfery; − utylizacj odpadów; − zarz dzanie podsystemem ochrony rodowiska.

W ka dej Jednostce Bud etowej znajduj si

rodki trwałe (np. budynki, rodki

transporty, maszyny i urz dzenia techniczne) i rodki nietrwałe. rodki te nale y wła ciwie u ytkowa i utrzymywa w stanie zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej. Aby osi gn

takie

cele nale y dysponowa finansowymi rodkami pieni nymi Ble: (3.3)

Ble = Beu + Bld + Beo + Blz

gdzie: Beu – rodki finansowe przeznaczone na u ytkowanie obiektów technicznych; Bld – rodki finansowe przeznaczone na diagnozowanie obiektów; Beo – rodki finansowe przeznaczone na obsługiwanie obiektów technicznych; Blz –

rodki finansowe przeznaczone na zarz dzanie podsystemem eksploatacji obiektów technicznych;

rodki finansowe Bs przeznaczone na działalno

systemow s przeznaczone na

funkcjonowanie podsystemów: − administracyjno – gospodarczego; − kadr; − socjalno – bytowego; − informatycznego; − marketingu; − ekonomicznego; − zarz dzania JB; − innych.

3.3. Równanie kosztów eksploatacji obiektów technicznych w aspekcie rodków bud etowych Wła ciwe funkcjonowanie JB polega na tym, aby było spełnione równanie:

63 B + ∆B ≤ C sc max

(3.4)

B − ∆B ≥ C sc min

gdzie: B – rodki finansowe przeznaczone na funkcjonowanie JB; CSC – koszty całkowite funkcjonowania JB; ∆B – dopuszczalna odchyłka rodków finansowych JB.

Z równania (3.4) wyra enie wida

bardzo wa ny problem, tzn. prawidłowego

wykonania kalkulacji kosztów, funkcjonowania JB (patrz punkt 1 i 2), w tym eksploatacji obiektów technicznych. W aspekcie eksploatacji obiektów technicznych, w JB powinno by

spełnione

wyra enie (3.5): Ble + ∆Ble ≤ C le max

(3.5)

Ble − ∆Ble ≥ C le min

gdzie: Ble – rodki finansowe przeznaczone na eksploatacj obiektów technicznych; Cle – rzeczywiste koszty eksploatacji obiektów technicznych; ∆Ble – dopuszczalna odchyłka rodków finansowych przeznaczonych na eksploatacj

obiektów technicznych W przypadku gdy: Ble - ∆Ble < Clemin,

niew tpliwie

wyst pi

szybsze

zu ycie

obiektów

(3.6) technicznych

spowodowanych

niecałkowitym wykonywaniem zabiegów obsługiwania (rys. 3.1). Je eli zachodzi nierówno : Ble + ∆Ble = Clemax,

(3.7)

oznacza to mo e, e le wykonano kalkulacj kosztów eksploatacji obiektów technicznych lub/i przydzielono nadmiar rodków finansowych.

3.4. Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych w JB Analiza kosztów eksploatacji obiegów technicznych w JB obejmuje zagadnienia wyszczególnione w punkcie (2.8) z pewnymi modyfikacjami. Bior c pod uwag

równanie (3.1) finansowych rodków bud etowych, równanie

(2.11) kosztów eksploatacji obiektów technicznych i równanie (3.5) kosztów eksploatacji

64 obiektów technicznych w aspekcie rodków bud etowych mo na zdefiniowa nast puj ce współczynniki: 1. Współczynnik finansowych rodków bud etowych działalno ci podstawowej: Bp

k bp =

(3.8)

B

2. Współczynnik finansowych rodków bud etowych działalno ci logistycznej: Bl B

k bl =

(3.9)

3. Współczynnik finansowych rodków bud etowych działalno ci systemowej: Bs B

k bs =

(3.10)

Współczynniki spełniaj zale no : kbp + kbl + kbs = 1 Cz stkowe

współczynniki

finansowych

(3.11) rodków

bud etowych

działalno ci

logistycznej opisuj wyra enia: 1. Współczynnik finansowych rodków bud etowych zasilania (zaopatrzenia):

kz =

Blz Bl

(3.12)

2. Współczynnik finansowych rodków bud etowych transportu:

kt =

Blt Bl

(3.13)

3. Współczynnik finansowych rodków bud etowych ochrony rodowiska:

ko =

Blo Bl

(3.14)

4. Współczynnik finansowych rodków bud etowych eksploatacji maj tku, w tym obiektów technicznych:

ke =

Ble Bl

(3.15)

5. Współczynnik finansowych rodków bud etowych innej działalno ci logistycznej:

kn =

Bln Bl

(3.16)

Współczynniki te spełniaj zale no : kz + kt + ko + ke +kn =1

(3.17)

65 Mo na

wprowadzi

równie

cz stkowe

współczynniki

finansowe

rodków

bud etowych przeznaczonych na eksploatacj obiektów technicznych, zgodnie z równaniem (3.3). Jest celowym wprowadzenie współczynnika przydziału finansowych

rodków

bud etowych na eksploatacj obiektów technicznych. Współczynnik ten definiuje wzór:

k ew =

Ble C le

(3.18)

Je eli kew = 1 (rys. 3.2) oznacza to, e rzeczywiste koszty eksploatacji obiektów zostały oszacowane wła ciwie i istnieje pełne zabezpieczenie bud etowe realizacji zada ich u ytkowania, obsługiwania i zarz dzania. Je li: 0,9 < kew < 1, wyst pi ograniczona mo liwo

realizacji zada

i stopniowa degradacja stanu

technicznego obiektów. W przypadku gdy: 0,5 < kew < 0,9, wyst pi

przy pieszone

starzenie

fizyczne

obiektów

bezpiecze stwa ich wykorzystania, a tak e istnieje mo liwo

technicznych,

spadek

tylko cz ciowej realizacji

zada operacyjnych (rys. 3.3) przez dany system działania. Dla warto ci: kew < 0,5, wyst pi katastroficzna degradacja stanu obiektów technicznych. Pełna, a nawet cz ciowa realizacja zada przez system działania jest niemo liwa. Mo e równie wyst pi zale no

(rys. 3.4): kew > 1,

co oznacza,

e kalkulacja kosztów eksploatacji obiektów technicznych została

sporz dzona niewła ciwie lub przydzielone

rodki bud etowe zostały nieprawidłowo

wykorzystane. Na rys. 3.5 przedstawiono bilans rodków finansowych Ble w aspekcie kosztów eksploatacji Cle obiektów technicznych, dla kew = 1.

66

3.5. Podsumowanie Reasumuj c rozpatrzone zagadnienia dotycz ce modelu kosztów eksploatacji obiektów technicznych w Jednostce Bud etowej mo na stwierdzi , co nast puje: 1) Jednostka Bud etowa słu y do zabezpieczania okre lonych potrzeb ludzi; 2) podział bud etu w JB okre la równanie (3.1) finansowych rodków bud etowych; 3) rodki bud etowe przeznaczone na działalno

logistyczn opisuje równanie (3.2);

4) rodki bud etowe przeznaczone na eksploatacj obiektów technicznych opisuje równanie (3.3); 5) wła ciwe gospodarowanie bud etowymi rodkami technicznymi opisuje równanie (3.4); 6) do analizy kosztów eksploatacji obiektów technicznych mo na wykorzysta współczynniki (3.15) i (3.18).

Literatura 1. NIZI SKI S.: Logistyka w systemach działania. Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1998. 2. NIZI SKI S.: Elementy eksploatacji obiektów technicznych. Uniwersytet Warmi sko – Mazurski, Olsztyn 2000. 3. NIZI SKI S.,

ÓŁTOWSKI B.: Informatyczne systemy zarz dzania eksploatacj

obiektów technicznych. ISBN – 83-916198-0-X, Olsztyn – Bydgoszcz 2001.

67

4.

MODEL

MATEMATYCZNY

KOSZTÓW

EKSPLOATACJI

OBIEKTÓW TECHNICZNYCH 4.1.

Informacje wst pne W ka dej działalno ci człowieka, szczególnie w projektowaniu, wytwarzaniu,

eksploatacji i zarz dzaniu wykorzystuje si modele [1]. Istnieje wiele definicji modeli. Oto niektóre z nich: - przez model rozumie si taki daj cy si pomy le lub materialnie zrealizowa układ, który odzwierciedlaj c lub odtwarzaj c przedmiot badania zdolny jest zast powa go tak, e jego badanie dostarcza nam nowej wiedzy o tym przedmiocie [10]; - model jest to narz dzie, za pomoc którego mo na opisa system i jego zachowanie si w ró nych warunkach zewn trznych [2]; - model jest teoretycznym opisem badania obiektów, który charakteryzuje si nast puj cymi cechami, tzn. jest [3]: − pewnym uproszczeniem rzeczywisto ci; − w sensie pewnego kryterium zbie ny z rzeczywisto ci ; − na tyle prosty, e mo liwa jest jego analiza dost pnymi metodami obliczeniowymi; −

ródłem informacji o obiekcie bada . Budow

modeli zajmuje si

dyscyplina nauki nazywana identyfikacj

[3].

Identyfikacj nazywamy taki zło ony proces badawczy, w którym na podstawie analizy danych a prori (przed do wiadczeniem) i a posteriori (po do wiadczeniu) o badanym istniej cym lub projektowanym obiekcie, dokonuje si syntezy modelu, dobrze (w sensie przyj tego kryterium) opisuj cego obiekt oraz na tyle uproszczonego, aby jego analiza była mo liwa do przeprowadzenia i dostarczała nowej informacji o obiekcie. W zarz dzaniu eksploatacj obiektów technicznych s w szczególno ci przydatne modele matematyczne. Model matematyczny obiektu bada

jest to zbiór zale no ci o charakterze

przyczynowo-skutkowym okre lony za pomoc chemicznych, biologicznych, ekonomicznych) [8].

wła ciwych wielko ci (fizycznych,

68

4.2.

Metody budowy modelu matematycznego kosztów eksploatacji

obiektów technicznych Wyró nia si dwa sposoby tworzenia modeli matematycznych obiektu bada : 1) na bazie bada

do wiadczalnych (metoda eksperymentalna). Ten sposób tworzenia

modelu matematycznego przyjmuje si , je li s

nieznane podstawy teoretyczne lub

zjawiska w obiekcie bada s szczególnie zło one; 2) na podstawie analizy teoretycznej zjawisk zwi zanych z obiektem (metoda teoretyczna). Istota metody polega na opisie teoretycznym obiektu bada , za pomoc podstawowych praw naukowych umo liwiaj cych jego analiz teoretyczn . Utworzony model powinien podlega weryfikacji do wiadczalnej. W tej pracy zostanie przedstawiony sposób budowy modelu matematycznego metod eksperymentaln . Schemat procesu tworzenia modelu matematycznego obiektu bada przedstawiono na rys. 4.1. W pierwszej kolejno ci tworzy si model jako ciowy obiektu [8]. Jako ciowy model matematyczny obiektu bada okre la relacja (rys. 4.2): Fz(x1, x2, …, xm, y1, y2, …,yn, c1, c2, …, cs, z1, z2, …, zk) = 0

(4.1)

gdzie: x1, x2, …,xm - wielko ci wej ciowe (wielko ci steruj ce, wielko ci niezale ne, czynniki badane), których warto ci mo na dobiera tworz c plan do wiadczenia; y1, y2, …, yn - wielko ci wyj ciowe(wielko ci decyzyjne, wielko ci wynikowe, wielko ci zale ne, czynniki wynikowe) , których warto ci stanowi wyniki pomiarów zale nych od ustalonych w planie do wiadczenia warto ci wej ciowych; c1, c2, …, cs - wielko ci stałe, których warto ci celowo nie zmienia si w trakcie realizowania bada do wiadczalnych; z1, z2, …, zk - wielko ci zakłócaj ce (czynniki zakłócaj ce), które s albo znane i mierzalne, lecz celowo pomijane, albo znane lecz niemierzalne, lub te nieznane, a ich wpływ na wynik eksperymentu jest przypadkowy. Maj c jako ciowy model obiektu bada nale y: 1) opracowa plan do wiadczenia; 2) zrealizowa do wiadczenia; 3) dokona analizy statystycznej i merytorycznej wyników do wiadcze ; 4) d y za pomoc funkcji obiektu bada postaci: y = F(x1, x2, …, xi),

(4.2)

69 b d cej jedynie funkcj aproksymuj c , do utworzenia modelu matematycznego systemu. Funkcj obiektu bada mo na wyznaczy jako zale no

pomiarów i mo e ona tak pozosta

i by wykorzystana na przykład do optymalizacji i sterowania. Funkcja obiektu bada mo e sta si modelem matematycznym po przekształceniach, obrazuj cych w sposób logiczny teoretyczne zale no ci przyczynowo-skutkowe wła ciwe obiektom bada . Funkcja ta dopiero po stwierdzeniu jej logicznej zgodno ci z fizycznymi, chemicznymi i innymi prawami rz dz cymi rzeczywistym obiektem mo e by uznane za model matematyczny, co w praktyce sprowadza si do nadania interpretacji fizycznej współczynnikom modelu. Utworzony w ten sposób model spełnia nie tylko cel poznawczy bada , przedstawiaj c now informacj w jednoznacznej i skondensowanej postaci - funkcji matematycznej, ale przede wszystkim mo e by wykorzystywany praktycznie. Nale y jednak pami ta o pewnych wadach modelu utworzonego na drodze bada do wiadczalnych, które mo na sprowadzi do: 1) cz sto model odzwierciedla jedynie przypadkow rzeczywist zale no

korelacj

statystyczn , a nie

przyczynowo-skutkow ;

2) nie mo na modelu bez gł bokiej analizy ekstrapolowa poza obszar warunków bada do wiadczalnych; 3) model

jako

funkcja

matematyczna

mo e

podlega

dopuszczalnie

formalnym

przekształceniom, które mog pozostawa w sprzeczno ci z fizycznym sensem tych zabiegów. W niektórych publikacjach czynno si

ustalania struktury i parametrów modelu nazywa

identyfikacj , natomiast konfrontacja model z danymi rzeczywistymi nazywa si

weryfikacj . Inaczej weryfikacja to sprawdzenie czy model dobrze odzwierciedla na przykład przebieg procesu eksploatacji obiektu technicznego (rys. 4.3). Je eli wybierze si okre lony model matematyczny obiektu bada , to zbiór wielko ci Y mo na wyznaczy z dokładno ci do nieznanego zbioru parametrów A. Zatem model taki

ma posta : Y = Φ ( X , A)

Wprowadza si kryterium QJ jako ci modelu. Kryterium ocenia odległo

(4.3) mi dzy

zbiorem wielko ci wej ciowych Y obiektu i zbiorem wielko ci wyj ciowych Y modelu za pomoc normy Y − Y , dla zbioru X tych samych wielko ci wej ciowych. Na przykład miar jako ci modelu mog by wielko ci:

70

Q1 = Q2 =

2

n i =1

[ yi − y i ]

(4.4)

yi − yi

(4.5)

n i=2

Je eli QJ < QJ dop (rys. 4.4) to proces budowy modelu matematycznego obiektu bada nale y uzna za zako czony. W przeciwnym przypadku nale y poszukiwa nowego modelu matematycznego.

4.3. Budowa modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów technicznych metod eksperymentaln 4.3.1. Obiekt bada Obiektem bada s koszty eksploatacji obiektów technicznych okre lone wzorami (2.5), (2.9), (2.10) i (2.11), w ró nych systemach działania, tzn. przemysłowych, rolniczych, usługowych i Jednostkach Bud etowych.

4.3.2. Cel bada Celem bada

jest opracowanie modeli matematycznych kosztów eksploatacji

obiektów technicznych, w tym modeli: − szczegółowych, dotycz cych ró nych urz dze technicznych eksploatowanych w ró nych

systemach działania; − ogólnych dotycz cych urz dze technicznych eksploatowanych w dowolnych systemach

działania.

4.3.3.

Jako ciowe

modele

matematyczne

kosztów

eksploatacji

obiektów technicznych Model kosztów CSC dowolnego systemu działania zilustrowano na rys. 4.5. Jako ciowy model matematyczny kosztów całkowitych systemu działania okre la wzór: CSC = FSC (Cdp, Cdl, Cds) gdzie:

(4.6)

71 CSC – koszty całkowite systemu działania; Cdp – koszty działalno ci podstawowej; Cdl – koszty działalno ci logistycznej; Cds – koszty działalno ci systemowej (administracyjnej). Funkcja

obiektu

bada

kosztów

eksploatacji

obiektów

technicznych

jest

aproksymowana wielomianem drugiego stopnia ze współdziałaniami pierwszego rz du: CSC = a0 + a1Cdp + a2Cdl + a3Cds + a4Cdp2 + a5Cdl2 + a6Cds2 + a7CdpCdl + a8CdpCds + + a9CdlCds

(4.7)

gdzie: a0, a1, a2, ..., - parametry (współczynniki) funkcji obiektu bada . Podkre li nale y w badaniach obiektów charakteryzowanych wieloma wielko ciami wej ciowymi przyjmuje si wymagaj ce

innego

typu

powszechnie, je li nie wyst puj funkcji,

wielomian

drugiego

zalecenia szczególne

stopnia

(kwadratowy)

ze

współdziałaniami (4.7) lub bez współdziałania, pierwszego rz du (4.8), który mo e by zredukowany do postaci linowej (4.9): CSC = b0 + b1Cdp + b2Cdl + b3Cds + b4Cdp2 + b5Cdl2 + b6Cds2

(4.8)

CSC = d0 + d1Cdp + d2Cdl + d3Cds

(4.9)

gdzie: b0, d0, b1, d1, b2, d2, ..., - parametry (współczynniki) funkcji obiektu bada . Ze wzgl dów praktycznych wa ny jest model kosztów: całkowitych CSC, działalno ci podstawowej Cdp, działalno ci logistycznej Cdl, i systemowej Cds, funkcji czasu t (rys. 4.6). Csc = f1(t) Cdp = f2(t) Cdl = f3(t)

(4.10)

Cds = f4(t) Do najcz ciej stosowanych wielomianów aproksymuj cych koszty całkowite i ich składniki, mo na zaliczy ni ej podane postacie wielomianów algebraicznych: Csc = ac + ac1t + ac2t2 + ... + acntn Cdp = ap + ap1t + ap2t2 + ... + apntn Cdl = ac + al1t + al2t2 + ... + alntn Cds = as + as1t + as2t2 + ... + asntn gdzie: ac, ap, al, as, ... , - parametry (współczynniki funkcji obiektu bada ).

(4.11)

72 Jako ciowy model

matematyczny kosztów

logistycznych

systemu

działania

przedstawia wyra enie (rys. 4.7): Cdl = Fdl (Clz, Clt, Cle, Cld, Clo, Cln)

(4.12)

gdzie: Clz – koszty zasilania (zaopatrzenia); Clt – koszty transportu; Cle – koszty eksploatacji urz dze technicznych; Cld – koszty dystrybucji; Clo – koszty ochrony rodowiska; Cl – inne koszty. Wielomian aproksymuj cy (funkcja obiektu bada ) koszty logistyczne ma posta : Cdl = al + al1Clz + al2Clt + al3Cle + al4Cld + al5Clo + al6Cln + al7Clz2 + al8Clt2 + al9Cle2 + al10Cld2 + al11Clo2 + al12Cln2 + al13ClzClt + al14ClzClt + al15ClzCld + al16ClzClo + a117ClzCln + al18CltCle + al19CltCld + al20CltClo + al21CltCln + a122CleCld + a123CleClo + a124CleCln + a125CldClo + a126CldCln + a127CloCln

(4.13)

gdzie: al, al1, al2, ... , - parametry (współczynniki) funkcji bada . Koszty działalno ci: logistycznej Cdl, zasilania Clz, transportu Clt, eksploatacji urz dze Cle, dystrybucji wyrobów Cld, ochrony rodowiska Clo i inne Cln mo na opisa za pomoc wielomianów algebraicznych (4.7, 4.8, 4.9). Jako ciowy model matematyczny kosztów eksploatacji obiektów technicznych okre la wyra enie (rys. 4.8). Cle = Fle(Ca, Cm, Ce, Ct, Cn, Cp, Cu, Cs, Cz, Cw, Cc) gdzie: Cle – koszty eksploatacji obiektów technicznych; Ca – koszty amortyzacji; Cm – koszty materiałów i cz ci zamiennych; Ce – koszty energii; Ct – koszty obcych usług transportowych; Cn – koszty obcych napraw urz dze ; Cp – płace pracowników; Cu – ubezpieczenia społeczne; Cs – odpisy na zakładowy fundusz wiadcze socjalnych; Cz – pozostałe wiadczenia pracowników; Cw – podatki; Cc – pozostałe koszty.

(4.14)

73 Wielomian algebraiczny okre laj cy funkcj eksploatacji obiektów technicznych ma posta : Cle = ae + ae1Ca + ae2Cm + ... + ae11Cc + a12Ca2 + ae13Cm2 + ... + ae22Cc2 + ae23CaCm + ae24CaCe + ... + aekCwCc

(4.15)

Koszty eksploatacji obiektów technicznych Cle, koszty urz dze , materiałów i cz ci zamiennych Cm i innych mo na opisa za pomoc wielomianów algebraicznych (4.7, 4.8, 4.9). Koszty eksploatacji Clem obiektów technicznych w zale no ci od miejsca ich w powstawania w systemie eksploatacji mo na opisa za pomoc wyra enia (rys. 4.9): Clem = Flem(Ceu, Ced, Ceo, Cez)

(4.16)

gdzie: Ceu, Ced, Ceo, Cez – koszty w podsystemie u ytkowania, diagnostycznym, obsługiwania i zarz dzania. Wielomian algebraiczny kosztów Clem ma posta : Clem = am + am1Ceu + am2Ced + am3Ceo + am4Cez + am5Ceu2 + am6Ced2 + am7Ceo2 + am8Cez2 + am9CeuCed + am10CeuCeo + am11CeuCez + am12CedCeo + am13CedCez + am14CeoCez

(4.17)

Koszty; eksploatacji Clem, w podsystemie u ytkowania Ceu, diagnostycznym Ced, obsługiwania Ceo i zarz dzania Cez mo na opisa za pomoc wielomianów algebraicznych (4.7, 4.8, 4.9).

4.3.4. Planowanie bada

eksperymentalnych kosztów eksploatacji obiektów

technicznych 4.3.4.1. Cel bada Cel bada

sformułowano nast puj co. Do uzyskania modelu (4.7) kosztów

eksploatacji obiektów technicznych s niezb dne warto ci składników kosztów, amortyzacji Ca, materiałów i cz ci zamiennych Cm, energii itd., które mo na uzyska

w wyniku

zaplanowania i zrealizowania bada eksperymentalnych.

4.3.4.2. Rodzaje eksperymentów Wyró nia si dwa podstawowe rodzaje eksperymentów dotycz cych badania kosztów eksploatacji obiektów technicznych: − eksperyment czynny; − eksperyment bierny.

Eksperyment czynny polega na celowej zmianie ustalonych warto ci wielko ci wej ciowych (składniki kosztów) przed rozpocz ciem bada eksperymentalnych, które w

74 trakcie ich realizacji nie ulegaj zmianie. Dla warto ci tych wielko ci mierzy si (rejestruje) warto ci wielko ci wyj ciowe (kosztów eksploatacji) (rys. 4.8). Eksperyment bierny polega na rejestracji warto ci wielko ci wej ciowych (składników kosztów), warto ci wielko ci wyj ciowych (kosztów eksploatacji – rys. 4.8) w danych warunkach funkcjonowania systemu działania, bez mo liwo ci ingerencji w warto ci tych wielko ci. Wybór

rodzaju

eksperymentu

do

ustalenia

kosztów

eksploatacji

obiektów

technicznych jest wa n decyzj , która powinna uwzgl dnia nast puj ce kryteria: − realizowalno , tzn. czy badania s

mo liwe do zrealizowania w odniesieniu do

rzeczywistego systemu działania, w którym s eksploatowane urz dzenia techniczne, które generuj koszty eksploatacji; − informacyjno , która jest okre lana ilo ci informacji uzyskanej na podstawie analizy

wyników bada ; − efektywno ci, która uwzgl dnia minimalizacj nakładów wymaganych do zrealizowania

bada eksperymentalnych. Bior c pod uwag wymienione kryteria w rzeczywistych warunkach funkcjonowania dowolnego systemu działania (np. przemysłowego, rolniczego, usługowego) s mo liwe do zrealizowania badania kosztów eksploatacji obiektów technicznych za pomoc eksperymentu biernego.

4.3.4.3. Miejsce bada Koszty eksploatacji obiektów technicznych b d

rejestrowane w nast puj cych

systemach działania: − maszynowych; − przetwórczych; − rolniczych; − transportowych; − Jednostkach Bud etowych.

4.3.4.4. Program bada Program bada kosztów eksploatacji obiektów technicznych przedstawiono na rys. 6. Poziom zerowy grafu odpowiada kosztom Csc całkowitym systemu działania, za poziom I ich składnikom: tzn.: kosztom Cdp działalno ci podstawowej; logistycznej Cdl i systemowej (administracyjnej) Cds. Poziom II grafu przedstawia składniki kosztów logistycznych, tzn. koszty: zasilania (zaopatrywania) Clz, transportu Clt, eksploatacji Cle, dystrybucji Cld, i

75 ochrony rodowiska Clo. Na poziomie III pokazano składniki kosztów eksploatacji Cle, za na poziomie IV koszty, które powstaj w podsystemach : u ytkowania Ceu, diagnostyki Ced, obsługiwania Ceo i zarz dzania Cez. Poziom V oznacza rodzaj systemu działania, w którym wyst puj koszty eksploatacji obiektów technicznych. Proponuje si rozwa y nast puj ce systemy działania: − przedsi biorstwo produkcyjne; − przedsi biorstwo rolnicze; − przedsi biorstwo transportowe; − wojskowe jednostki bud etowe.

Poziom VI oznacza miejsca powstawania kosztów eksploatacji obiektów technicznych w systemach działania, tzn. w wydziałach produkcji podstawowej i wydziałach pomocniczych (naprawczych). Poziom VII oznacza koszty eksploatacji rejestrowane dla konkretnych obiektów technicznych. Proponuje si rozwa y koszty eksploatacji: tokarek, kombajnów zbo owych, samochodów ci arowych i innych obiektów technicznych. Poziom VIII grafu nakazuje rejestracj

kosztów eksploatacji obiektów technicznych w funkcji miary

eksploatacji, któr mog by : miesi ce, lata, km, mtg, liczba cykli obci enia, itp. Mo na rozpatrzy inne poziomy badania kosztów eksploatacji obiektów technicznych na przykład: warunki eksploatacji (hala, drogi utwardzone, bezdro a), obci enie (pełne, rednie, małe), kwalifikacje operatorów (bardzo dobre, dobre, dostateczne), itp. Maj c tak zaplanowane badania eksperymentalne kosztów eksploatacji obiektów technicznych nale y je zrealizowa

w systemach działania według proponowanej karty

rejestracji (rys. 4.11). Zebrane dane b d umo liwiały wykonanie etapu nast pnego, tzn. analizy wyników.

4.3.5. Analiza wyników bada Analiza wyników bada kosztów eksploatacji obiektów technicznych obejmuje: − analiz statystyczn ; − analiz merytoryczn .

Analiza statystyczna wyników bada obejmuje: estymacj punktow i przedziałow , weryfikacj hipotez statystycznych, analiz korelacji i analiz regresji. Podkre li nale y, e celem tej analizy jest: − ustalenie wpływu badanych czynników na warto

technicznych;

kosztów eksploatacji obiektów

76 − uzyskanie funkcji obiektu bada , tzn. funkcji kosztów eksploatacji obiektów

technicznych. Proponuje si rozpatrzy ni ej podane czynniki, które mog mie wpływ na warto kosztów eksploatacji obiektów technicznych: − rodzaj systemu działania (przedsi biorstwa, jednostki bud etowej); − miejsce powstawania kosztów w systemie działania; − miejsce powstawania kosztów w systemie eksploatacji; − rodzaj obiektu technicznego; − warunki eksploatacji obiektu; − obci enie obiektu; − miara eksploatacji obiektu (miesi ce, lata, km, mtg) jako odzwierciedlenie jego zu ycia; − inne.

Analiza merytoryczna to analiza logiczna podstawowych zjawisk zwi zanych z kosztami eksploatacji obiektów technicznych. Uwzgl dni tu nale y podstawy teoretyczne z dziedziny eksploatacji urz dze technicznych, fizyki i ekonomii. Podkre li nale y, e celem analizy merytorycznej jest uzyskanie modelu matematycznego obiektu bada , tzn. modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów technicznych.

4.3.5.1. Estymacja punktowa i przedziałowa Estymacje punktow

i przedziałow

kosztów eksploatacji obiektów technicznych

analizuje si zgodnie ze wzorami (2.6), (2.7), (2.8).

4.3.5.2. Badania typu rozkładu kosztów W pierwszym etapie badania wła ciwo ci danej cechy, któr s koszty eksploatacji obiektów technicznych, d y si do ustalenia typu rozkładu [4, 6, 7, 9]. W tym celu dokonywana jest weryfikacja hipotezy zerowej H0: H0: Fn(c) = F(c)

(4.19)

wobec hipotezy alternatywnej H1: H1: Fn(c) ≠ F(c)

(4.20)

gdzie: Fn(c) – dystrybuanta rozkładu empirycznego kosztów eksploatacji obiektów technicznych; F(c) – dystrybuanta rozkładu teoretycznego; C – symbol kosztów eksploatacji obiektów technicznych.

77 Weryfikacj hipotezy zerowej o zgodno ci rozkładu empirycznego z teoretycznym przeprowadza si najcz ciej w oparciu o statystyk chi- kwadrat postaci:

χ2 =

k

(ni − npi )2

i =1

np i

(4.21)

gdzie: pi = F(ci + 1/2h) – F(Ci – 1/2h) – jest prawdopodobie stwem wyznaczonym przez hipotetyczna dystrybuant ,

e warto

zmiennej losowej ξ jest zawarta w przedziale

klasowym o rodku w punkcie ci , ni – jest empiryczn

redni tego przedziału, npi – za jego

liczebno ci hipotetyczn , n – liczebno ci próby, h – długo ci przedziału klasowego oraz k – liczb przedziałów klasowych. Statystyka okre lona wzorem (3.13) ma rozkład χ2 o r = k-s-1 stopniach swobody, gdzie s - jest liczb estymowanych parametrów rozkładu hipotetycznego. W przypadku stosowania testu zgodno ci χ2 weryfikacja hipotezy H0 o zgodno ci rozkładu empirycznego z teoretycznym ma przebieg nast puj cy:

− odczytanie z tablic rozkładu χ2, przy ustalonym bardzo małym prawdopodobie stwie α i przy r stopniach swobody, takiej warto ci χ2α , e P(χ2 > χ2α ) = α;

− obliczenie według wzoru (3.13) warto ci χ2oblicz; − porównanie warto ci χ2α i χ2oblicz. Zbiorem krytycznym ω, b d cym podstaw do odrzucenia hipotezy H0, jest zbiór warto ci χ2 wi kszych od χ2oblicz. Zatem je li χ2oblicz ≥ χ2 to hipotez H0 odrzuca si na rzecz alternatywnej H1. Je li za χ2oblicz oka e si mniejsze od χ2α , to orzeka si , e nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H0 , a wyst puj ce rozbie no ci mi dzy porównywanymi rozkładami uwa a si za losowe. W badaniach kosztów eksploatacji obiektów technicznych z reguły ustala si zgodno rozkładu empirycznego z rozkładem normalnym. Nie odrzucenie tej hipotezy pozwala na stosowanie testów parametrycznych, których podstaw jest zało enie, e cecha ma rozkład normalny. Do tego celu mo na wykorzysta procedur CHINORMAL programu WINSTAT, która dla badanej cechy weryfikuje hipotez , e badany rozkład empiryczny ma posta rozkładu normalnego o funkcji g sto ci prawdopodobie stwa postaci:

f ( x) =

1

σ 2π

exp

(c − mc )2 2σ 2

dla c>0

(4.22)

gdzie: mc – warto

oczekiwana zmiennej losowej (kosztów eksploatacji obiektów technicznych);

78 σ – odchylenie

standardowe zmiennej losowej c (kosztów eksploatacji obiektów

technicznych).

4.3.5.3. Test jednorodno ci wielu wariancji - Bartletta Test pozwala na sprawdzenie wpływu wielowarto ciowych czynników badanych na rozrzut warto ci kosztów eksploatacji obiektów technicznych od ich warto ci rednich [4]. Hipoteza zerowa: H 0 : σ 12c = σ 22c = ... = σ ic2 = σ kc2 ,

(4.23)

oznacza, e poziom badanego czynnika nie ma wpływu na rozproszenie warto ci kosztów eksploatacji obiektów technicznych. Hipoteza alternatywna H1 – nie wszystkie wariancje σ i2 s równe. Z wyniku k prób o liczebno ci ni obliczamy kolejno sˆi , ~ s2 , c′

sˆi2 =

ni

1 ni − 1

j =1

(c

− ci )

2

ij

(4.24)

cij(i=1, 2, …, k, j = 1, 2, …, ni) – wyniki kolejnej próby;

ci - warto ci rednie kosztów;

~ sc2 = Wielko

1 n−k

nic

k

− ci )

(4.25)

1 1 − ni − 1 n − k

(4.26)

i =1 j =1

(c

2

ij

charakteryzuj c schemat próby:

c′ = 1 +

1 3(k − 1)

k i =1

Statystyk χ2 z k-1 stopni swobody:

χ2 =

2,303 (n − k ) ln ~si 2 − c′

k i =1

(ni − 1) ln sˆi2

(4.27)

Dla k-1 ≤ 30 stopni swobody, je eli χ2 > χ2α to H0 nale y odrzuci przyjmuj c H1, co oznacza udowodnienie istotnego wpływu zmiennego czynnika badanego na rozproszenie kosztów eksploatacji obiektów technicznych;

χ2 < χ2α - nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H0. Dla k-1 > 30 nale y obliczy statystyk

U = 2 χ 2 − 2(k − 1) −1 i porówna j z Uα dla rozkładu N(0,1). Je eli:

(4.28)

79 U ≥ Uα to H0 nale y odrzuci na korzy

H1;

U < Uα nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H0;

χ2, Uα - warto ci krytyczne zmiennych losowych odczytane z tablic. Przykładowa hipoteza zerowa ma posta : 2 H 0 : σ m2 1 = σ m2 2 = ... = σ mi ,

(4.30)

co oznacza, e miara eksploatacji obiektu nie ma wpływu na rozproszenie warto ci kosztów cm materiałów i cz ci zamiennych. Hipoteza alternatywna: 2 H 1 : σ m2 1 ≠ σ m2 2 ≠ ... ≠ σ mi

(4.31)

sugeruje, e miara eksploatacji ma wpływ na rozproszenie warto ci kosztów cm.

4.3.5.4. Test dla dwóch wariancji – F. Snedecora Test dla dwóch wariancji jest uzupełnieniem testu dla wielu wariancji [4, 9]. Pozwala wnioskowa o wpływie dwuwarto ciowych czynników badanych na rozrzut warto ci kosztów eksploatacji obiektów technicznych. Dane s dwie populacje generalne kosztów eksploatacji o rozkładach normalnych N(mc1, σ1) i N(mc2, σ2), gdzie parametry tych rozkładów s nieznane. Z populacji tych losuje si

dwie próby o liczebno ci n1 i n2 elementów. Nale y sprawdzi

hipotez

zerow

H 0 : σ 12 = σ 22 wobec hipotezy alternatywnej H 1 : σ 12 ≠ σ 22 . Według wzoru:

F= wyznaczamy warto

sˆ12 , sˆ22

(4.32)

statystyki F, która przy prawdziwo ci hipotezy H0 ma rozkład

F-Snedecora z n1 – 1 i n2 – 1 stopniami swobody. Gdzie:

sˆi2 =

1 n (ci − c )2 - estymator wariancji kosztów eksploatacji obiektów. n − 1 i =1

Je eli F ≥ Fα to hipotez H0 o równo ci wariancji w populacjach nale y odrzuci na korzy

hipotezy alternatywnej H1 (Fα – warto

krytyczna odczytana z tablicy).

Przykładowe sformułowane hipotezy maj posta : H0 – rodzaj obiektu technicznego (np. samochód szosowy, samochód terenowy) ma wpływ na rozrzut warto ci kosztów cm materiałów i cz ci zamiennych; H1 – rodzaj obiektu technicznego nie ma wpływ na rozrzut warto ci kosztów cm.

80

4.3.5.5. Test analizy wariancji dla wielu rednich – klasyfikacja pojedyncza Za pomoc testu sprawdza si czy wielowarto ciowe czynniki badane wywieraj wpływ na warto ci rednie kosztów eksploatacji obiektów technicznych [4]. Danych jest k populacji kosztów eksploatacji obiektów technicznych o rozkładzie normalnym N(mci, σi) (i = 1, 2, …,k) lub o rozkładzie zbli onym do normalnego. Zakłada si , e wariancje wszystkich k populacji s równe, lecz nie musz by znane. Z ka dej populacji wylosowano niezale ne próby o liczebno ci ni. Wszystkie próby oznaczone s przez cij (i = 1, 2, …k, j = 1, 2, …,ni). Hipoteza zerowa ma posta :

H 0 : c1 = c 2 = ... = c k , wobec hipotezy alternatywnej H1: nie wszystkie rednie danych populacji kosztów s równe. Obliczamy: 1)

rednie grupowe kosztów ci :

ci = 2)

ni

1 ni

j =1

cij ; dla i = 1, 2, …,k

(4.33)

redni ogóln kosztów ci :

ci =

1 n

ni

k

i =1 j =1

k

cij ; gdzie n =

i =1

(4.34)

ni

3) wariancj mi dzy populacjami (grupami) sˆ12 :

sˆ12 =

1 k −1

k i=

(c

2

i

− c ) ni

(4.35)

4) wariancj wewn trz grup (składnik losowy) sˆ22 :

sˆ22 =

1 n−k

k

ni

i =1 j =1

(c

2

ij

−c )

(4.36)

i

5) statystyk :

F=

sˆ12 sˆ22

(4.37)

Statystyka F ma przy zało eniu prawdziwo ci hipotezy H0 rozkład F-Snedecora o k-1 i n-k stopniach swobody. Je eli F ≥ Fα to hipotez H0 o równo ci rednich kosztów eksploatacji obiektów technicznych nale y odrzuci

przyjmuj c hipotez

alternatywn

H1. Oznacza to

81 udowodnienia istotnego wpływu badanego czynnika na warto obiektów technicznych (Fα – warto

kosztów eksploatacji

krytyczna odczytana z tablicy).

Przykład hipotezy: Hipoteza zerowa – miara eksploatacji (miesi ce, lata, km, mtg) nie ma wpływu na warto ci rednie kosztów cm materiałów i cz ci wymiennych:

H 0 = c m1 = c m 2 =,..., = c mi

(4.38)

Hipoteza alternatywna H1 – miara eksploatacji ma wpływ na warto ci rednie kosztów cm.

4.3.5.6. Test dla dwóch rednich Za pomoc testu przeprowadza si wnioskowanie statystyczne o istotno ci wpływu dwuwarto ciowych czynników badanych na warto ci rednie kosztów eksploatacji obiektów technicznych [4, 6, 9]. Hipoteza zerowa H0: c1 = c 2 Hipoteza alternatywna H1: c1 ≠ c 2 Obliczamy funkcj testow :

t=

(n1 − 1)s

c1 − c 2

+ (n 2 − 1)s n1 + n 2 − 2 2 1

2 2

1 1 + n1 n 2

(4.39)

Je eli:

t ≥ tα - hipotez H0 nale y odrzuci wnioskuj c o istotnej ró nicy mi dzy rednimi porównywanych kosztów eksploatacji;

t < tα - nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H0. Warto

tα odczytuje si z tablicy dla n1 + n2 –2 stopni swobody.

Gdzie:

c1 , c 2 - warto ci rednie kosztów; s12 , s 22 - warto ci kosztów; n1, n2 – liczebno

prób.

Przykładowe hipotezy: H0 : c m1 = c m 2

(4.40)

82 co oznacza, e na przykład miejsce powstawania kosztów (wydział produkcyjny, wydział napraw) nie ma wpływu na warto

redni

c m kosztów

materiałów i cz ci

wymiennych. H1 : c m1 ≠ c m 2

(4.41)

to znaczy, e miejsce powstawania kosztów ma wpływ na warto

redni kosztów c m .

4.3.5.7. Analiza korelacji Celem analizy korelacji jest okre lenie mocy zwi zku mi dzy warto ciami badanych czynników za pomoc współczynnika korelacji [4, 5, 6, 9].

ρ=

cov(C i ⋅ C j )

(4.40)

σ Ci ⋅ σ Cj

gdzie:

cov (Ci ⋅ C j ) – kowariancja kosztów eksploatacji obiektów technicznych traktowanych

jako zmienne losowe Ci i Cj;

σ Ci ,σ Cj - odchylenia standardowe zmiennych losowych. Estymator współczynnika korelacji okre la wzór: n i =1

ci c j = n i =1

c22 −

ci c j −

1 n

n i =1

n

1 n

i =1 2

ci

n

ci n j =1

j =1

c 2j −

cj 1 n

n j =1

2

(4.41)

cj

gdzie: n – liczebno

próby.

Za pomoc testu t-Studenta sprawdza si hipotez : Ho : rcic j = 0 - co oznacza, e koszty eksploatacji obiektów w ci s nie skorelowane z kosztami cj; H1 : rcic j ≠ 0 - hipoteza alternatywna (koszty ci, cj s skorelowane). Obliczamy statystyk : t= Warto Je eli

rci c j 1 − rci c j

n−2

krytyczn tα odczytuje si dla α = 0,05 i n-2 stopni swobody.

(4.42)

83 t ci c j ≥ tα - to hipotez H0 o braku korelacji nale y odrzuci ; t cic j < tα - to nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H0. Współczynnik korelacji jako miara unormowania przyjmuje si warto ci z przedziału

− 1 ≤ rcic j ≤ 1 . Warto ci dodatnie rci c j wiadcz o jednoczesnym wzro cie wielko ci, warto ci ujemne – o zwi zku charakteryzuj cym si zmniejszaniem warto ci jednej wielko ci (cechy), przy wzro cie drugiej. Je eli rcic j = ±1 to pomi dzy wielko ciami istnieje cisła zale no

rci c j bli sza jedno ci wiadczy o tym, e korelacja jest mocniejsza. Zwróci

liniowa. Warto nale y uwag

na to,

e rcic j = ±1

wiadczy o tym,

e dwie wielko ci nios

podobn

informacj . Na rys. 4.12 przedstawiono propozycj obliczenia współczynnika korelacji pomi dzy sumarycznymi kosztami Cle eksploatacji obiektów technicznych i ich składnikami Ca, Cm, …, a tak e mi dzy tymi składnikami. Analiz korelacji kosztów eksploatacji obiektów technicznych nale y wykona tak e dla poziomów IV, V, VI, VII i VIII, a tak e mi dzy poziomami (rys. 4.11).

4.3.5.8. Analiza regresji Celem analizy regresji jest ustalenie funkcji kosztów eksploatacji obiektów technicznych [4, 5, 6, 8, 9]. Poni ej podano algorytm post powania przy wyznaczaniu funkcji regresji liniowej dowolnego obiektu bada , w tym kosztów eksploatacji obiektów technicznych [6]. Zało enia: Zakładamy, e rozwa my zmienn losow (k+1) – wymiarow (C1, C2, …, Ck). Do opisu zale no ci stosujemy klasyczny model regresji liniowej postaci: cj = b0 + b1jc1 + … + bkckj + ej

j = 1, 2, …,n

(4.48)

gdzie: Y = Cle – koszty Cle eksploatacji obiektów technicznych jako zmienna losowa Y; C1, C2, …, Ck – składniki kosztów eksploatacji obiektów technicznych jako zmienne losowe. Współczynniki regresji bi szacujemy metod najmniejszych kwadratów minimalizuj c sum kwadratów S(b1, b2, …, bk): S (b1 , b2 ,..., bk ) =

n j =1

(c

2

j

− b1c1 j − b2 c2 j − ...bk ckj − b0 )

j = 1, 2,…, n

(4.44)

84 Niech oszacowan postaci powy szego modelu b dzie model: yˆ j = bˆ0 + bˆ1c1 j + bˆ2 c2 j + ... + bˆk ckj

(4.45)

Ró nice eˆ j = y j − yˆ j nazywamy resztami modelu. Charakteryzuj

one dobro

dopasowania modelu do zaobserwowanych danych. W oparciu o nie oblicza si wariancje reszt: nk

S e2 =

j =1

n

e 2j

n−2

=

j =1

(y

− yˆ j )

2

j

nS y2 −

n−2

(nS ) cy 2 c

nS n−2

=

tzw.

(4.46)

gdzie: n

nS = 2 y

nk j =1

j =1

y − 2 j

2

yj n k

nS c2 =

k

n

i =1 j =1

2

n

cij

i =1 j =1

cij2 −

n k

nS cy =

k

n

i =1 j =1

n

i =1 j =1

cij y j −

cij

n j =1

yj

n

Pierwiastek kwadratowy z wariancji resztowej (bł d resztowy) interpretuje si jako rednie odchylenie warto ci rzeczywistych od warto ci teoretycznej zmiennej Y. Pomiaru

dokładno ci

dopasowania

obserwowanej

warto ci

yj

do

danych

empirycznych dokonuje si poprzez podział odchylenia obserwowanej warto ci yj od redniej y na dwa składniki. Pierwszy z tych składników ( yˆ − y ) mo na traktowa jako t cz całkowitego odchylenia yj od y , która jest wyja niona regresj liniow Y wzgl dem (C1, C2, …, Ck). Drugi składnik ( y − yˆ ) jest reszt eˆ j dla C1 = c1j, C2 = c2j, …, Ck = ckj, zatem jest to cz

całkowitego odchylenia yj od redniej y , która nie została wyja niona regresj Y

wzgl dem (C1, C2, …, Ck). Mi dzy tymi odchyleniami zachodzi zale no : n j =1

(y

− y)

2

j

SSc

=

n j =1

( yˆ

=

SSc – suma kwadratów całkowita;

− y)

2

j

SSr

+

n j =1

+

(y

− y)

2

j

(4.47) SSe

85 SSr – suma kwadratów regresji; SSe – suma kwadratów reszt. Podział odchylania yj od redniej y dla jednej zmiennej niezale nej przedstawiono graficznie na rys. 4.13. Za miar dobroci dopasowania modelu do punktów empirycznych przyjmuje si współczynnik determinacji R2, który ma posta : n

R2 =

j =1 n j =1

( yˆ (y

(nS )

− y)

2

j

− y)

2

j

=

cy 2 c 2 y

nS nS

(4.48)

Współczynnik ten przybiera warto ci z przedziału . Okre la on jaka cz zaobserwowanej zmienno ci cechy Y została wyja niona za pomoc przyj tego modelu. Warto

współczynnika bliska jedno ci wiadczy o silnym zwi zku, a warto

bliska zera –

o słabym zwi zku badanych kosztów eksploatacji obiektów technicznych. Do badania istotno ci otrzymanego współczynnika korelacji wielowymiarowej i modelu słu y test F-Snedecora, oparty na analizie wariancji. Test F bada stosunek oszacowania sm2 wariancji modelu do oszacowania sr2 wariancji resztkowej. F=

s m2 s r2

(4.49)

Istnieje równie wzór obliczeniowy nie zawieraj cy warto ci wyj F=

modelu w postaci:

N − ( K + 1) R 2 ⋅ K 1− R2

(4.50)

gdzie: N – liczba obserwacji; K + 1 – Liczba wyznaczonych parametrów modelu. Je eli otrzymany model jest istotny, to zmienno zmienno ci

wej

jest istotna i powinna by

wyj

modelu spowodowana

wi ksza od zmienno ci spowodowanej

zakłóceniami. Im model jest bardziej istotny, tym stosunek oszacowania wariancji wyj

do

oszacowania wariancji resztowej jest wi kszy. Mo na postawi

hipotez

o nieistotno ci modelu. Przyjmuj c pewien poziom

istotno ci α (np. α = 0,05) dla konkretnych warto ci liczby obserwacji i liczby parametrów modelu, mo na wyznaczy

z tablic rozkładu F-Snedecora warto

krytyczn

Fkr,

prawdopodobie stwo pojawienia si warto ci mniejszej jest równe poziomowi ufno ci:

e

86 P(F ≤ Fkr) = 1 - α

(4.51)

F > Fkr,

(4.52)

Gdy F spełnia warunek: wówczas trzeba odrzuci

hipotez

o nieistotno ci z ryzykiem bł du okre lonym

poziomem istotno ci i wnioskowa o istotno ci modelu. Gdy F ≤ Fkr,

(4.53)

nie mo na niczego twierdzi o modelu. Aby uzasadni model, nale y dysponowa do wiadczeniami o odpowiednio wi kszej zmienno ci wej

systemu lub wi ksz liczb

obserwacji. Innym bardzo wa nym zagadnieniem jest weryfikacja istotno ci poszczególnych parametrów (b1, b2, …, bk) modelu. Do badania istotno ci otrzymanego parametru modelu słu y test t Studenta. Tworz c odpowiedni funkcje testow , mo na postawi hipotez o nieistotno ci parametru, a przyjmuj c pewien poziom istotno ci α (np. α = 0,05), mo na wyznaczy

z tablic rozkładu t Studenta warto

krytyczn

tkr,

e prawdopodobie stwo

pojawienia si warto ci mniejszej jest równe poziomowi ufno ci: P(t) ≤ tkr = 1 - α Je eli warto

(4.54)

t spełnia warunek: t > tkr,

(4.55)

to trzeba odrzuci hipotez o nieistotno ci z ryzykiem bł du okre lonym poziomem istotno ci i wnioskowa o istotno ci modelu. Gdy t ≤ tkr,

(4.56)

nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy o nieistotno ci parametru modelu. Odrzucenie modelu nie wiadczy o tym, e warto warto ci wielko ci wej ciowej. Istotno

wyj cia systemu nie zale y od

otrzymanego modelu wiadczy o korelacji mi dzy

tymi wielko ciami, lecz nie dowodzi istnienia zwi zku przyczynowego, aczkolwiek go nie wyklucza. Przedstawiony

sposób

post powania

mo na

zastosowa

do

uzyskania

wielowymiarowej funkcji kosztów eksploatacji obiektów technicznych okre lonej wzorami za pomoc programu komputerowego WINSTAT’99 [6]. Uzyskane wyniki bada kosztów eksploatacji obiektów technicznych nale y podda analizie merytorycznej w zakresie:

87 − wpływu ró nych czynników na rozproszenie warto ci kosztów eksploatacji; − wpływu ró nych czynników na warto ci rednie kosztów eksploatacji; − zwi zków (korelacji) kosztów eksploatacji i ich składników, a tak e pomi dzy składnikami kosztów; − weryfikacji funkcji kosztów eksploatacji obiektów technicznych; − uzasadnienia merytorycznego – w aspekcie fizycznym i ekonomicznym, e uzyskana funkcja jest modelem matematycznym kosztów eksploatacji obiektów technicznych.

4.4. Podsumowanie Rozpatrzone zagadnienia dotycz ce modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów technicznych umo liwiaj sformułowanie nast puj cych wniosków: 1) istniej dwie metody budowy modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów technicznych: − teoretyczna; − eksperymentalna. 2) z uwagi na to, e nie s znane prawa, które rz dz kosztami eksploatacji obiektów technicznych jest celowym, do opracowania modelu matematycznego kosztów eksploatacji wykorzysta metod eksperymentaln ; 3) w budowie modelu matematycznego kosztów eksploatacji obiektów technicznych nale y wyró ni elementy: − obiekt bada ; − cel bada ; − jako ciowy model matematyczny; − planowanie bada eksperymentalnych; − realizacja bada . 4) planowanie i realizacja bada

eksperymentalnych kosztów eksploatacji obiektów

technicznych obejmuje: − cel bada ; − rodzaje eksperymentów; − miejsce bada ; − program bada . 5) analiza wyników bada kosztów eksploatacji obiektów technicznych zawiera: − analiz statystyczn ;

88 − analiz merytoryczn . 6) analiza statystyczna wyników bada eksperymentalnych kosztów eksploatacji obiektów technicznych dotyczy: − estymacji punktowej i przedziałowej; − weryfikacji hipotez statystycznych; − analizy korelacji; − analizy regresji. 7) metod analizy regresji mo na otrzyma funkcj obiektu bada , tzn. funkcj kosztów eksploatacji obiektów technicznych; 8) analiza merytoryczna wyników bada

kosztów eksploatacji obiektów technicznych

zawiera: − weryfikacj funkcji kosztów eksploatacji obiektów technicznych; − analiz funkcji kosztów eksploatacji obiektów technicznych w aspekcie uznania jej jako model matematyczny.

Literatura 1. BUBNICKI Z.: Podstawy informatycznych systemów zarz dzania. Politechnika Wrocławska, Wrocław 1993. 2. FINDEISEN W., GUTENBAUM J.: Modele w analizie systemowej. Analiza systemowa – podstawy i metodologia. PWN, Warszawa 1985. 3. GIERGIEL J., UHL T.: Identyfikacja układów mechanicznych. PWN, Warszawa 1990. 4. GRE J.: Modele i zadania statystyki matematycznej. PWN, Warszawa 1968. 5. MA CZAK K.: Estymacja parametrów i weryfikacja modeli. Analiza systemowa – podstawy i metodologia. PWN, Warszawa 1985. 6. MIKOŁAJCZAK J.: Statystyka matematyczna z WINSTAT ’99. INFOSTAT, Olsztyn 1999. 7. NIZI SKI S.: Logistyka w systemach działania. ITE, Radom 1998. 8. POLA SKI Z.: Planowanie do wiadcze w technice. WNT, Warszawa 1984. 9. SMIRNOW N.W., DUNIN-BARKOWSKI I.W.: Kurs rachunku prawdopodobie stwa i statystyki matematycznej. PWN, Warszawa 1969. 10. SZTOFF W.: Modelowanie i filozofia. PWN, Warszawa 1966. 11. ÓŁTOWSKI B.: Podstawy diagnostyki maszyn. Wyd. ATR, Bydgoszcz 1996.

89

5.

ASPEKTY

KOSZTÓW

PRAKTYCZNE

EKSPLOATACJI

WYKORZYSTANIA OBIEKTÓW

RACHUNKU

TECHNICZNYCH

W

SYSTEMACH DZIAŁANIA 5.1. Zwi zki pomi dzy niektórymi charakterystykami procesu eksploatacji obiektów technicznych W tym punkcie zostanie rozpatrzone zagadnienie dotycz ce zale no ci pomi dzy nast puj cymi charakterystykami procesu eksploatacji obiektów technicznych (rys. 5.1): − zu yciem h(t); − intensywno ci λ(t) uszkodze ; − dochodem d(t) jednostkowym; − kosztem c(t) jednostkowym; − zyskiem z(t) jednostkowym; − warto ci q(t) jednostkow .

5.1.1. Intensywno

zu ycia obiektów

W czasie eksploatacji obiektów technicznych w ich skojarzeniach tr cych zachodz ró norodne procesy zu ycia, w których wyniku nast puje zu ycie cz ci mechanizmów, zespołów i układów obiektów. We wszystkich przypadkach tarcia cz ci lizgowych mo na wyodr bni trzy typowe okresy (rys. 5.1a) [10]: − docieranie (okres I); − zu ycie umiarkowane, zwykle o stałej intensywno ci (okres II); − zu ycie przyspieszone (awaryjne) (okres III). Z fizykomechanicznego punktu widzenia docieranie jest pocz tkowym okresem współpracy cz ci, w którym nast puje przekształcenie wyj ciowego stanu warstwy wierzchnich docieranych elementów w stan optymalny, charakterystyczny dla danych warunków współpracy. Docieranie jest wynikiem zło onych, współzale nych procesów fizykochemicznych wyst puj cych w obszarach tarcia współpracuj cych cz ci. Do najwa niejszych nale y zaliczy procesy mechanicznego oddziaływania warstw wierzchnich na siebie oraz fizykochemiczne oddziaływanie rodowiska, w którym nast puje docieranie.

90 W okresie docierania wykształca si

tzw. optymalna chropowato

powierzchni o

odpowiedniej warto ci parametrów i ukierunkowaniu ró nym od ukierunkowania nadanego obróbk wyka czaj c . Skutek docierania wyra a si m.in. w zwi kszonej odporno ci na zu ycie dotartych elementów. Z punktu widzenia technicznego za dotarte uwa a si te skojarzenia, które gwarantuj niezawodn prac w warunkach znamionowych przewidzianych dla danego obiekty. Obiekt nale y

uwa a

za dotarty, gdy s

dotarte wszystkie jego

skojarzenia ruchowe. Okres drugi w pracy obiektu technicznego (eksploatacja normalna) charakteryzuje si stał intensywno ci zu ycia

dh = const . Działania eksploatatora powinny si tu skupia na dt

zmniejszeniu intensywno ci zu ycia. Do eksploatacyjnych czynników wpływaj cych na warto

intensywno ci zu ycia cz ci obiektów technicznych nale : jako

u ytkowanie obiektów zgodnie z przeznaczeniem, intensywno klimatyczne, jako

materiałów eksploatacyjnych, stało

docierania,

u ytkowania, warunki

parametrów regulacyjnych,

przestrzeganie ustalonych warunków pracy poszczególnych zespołów i układów, jako obsługiwa technicznych. Okres trzeci charakteryzuje si

przyspieszonym zu yciem cz ci, tzn. zostały

przekroczone ustalone dopuszczalne warto ci luzów skojarze współpracuj cych elementów. Wyst puj

dodatkowe obci enie dynamiczne wywołuj ce intensywniejsze odkształcenia

elementów, nast puj

zaburzenia w smarowaniu skojarze , tzn. w wi kszym stopniu

wyst puje tarcie mieszane, graniczne, a nawet suche. Pojawiaj materiałów, ro nie chropowato

si

wi ksze ubytki

powierzchni. Dalsza praca obiektu prowadzi szybko do jego

awarii. Dla cz ci tocznych (kulek, wałeczków)s charakterystyczne dwa okresy zu ycia. W okresie „docierania” zu ycie jest niezauwa alne. Podczas normalnego zu ywania cz ci zu ycie liniowe jest bardzo nieznaczne, spowodowane nie ubytkiem materiału, ale zgniotem materiału warstwy wierzchniej. W okresie tym narastaj (kumuluj si ) zmiany zm czeniowe spowodowane

cyklicznym

oddziaływaniem

napr e

kontaktowych

w

warstwach

wierzchnich kojarzeniowych elementów tarciowych, co prowadzi do ich przyspieszonego (lawinowego) zu ycia.

Intensywno

uszkodze λ(t). Jest to g sto

warunkowa uszkodzenie w chwili t, pod

warunkiem e do tej chwili obiekt pracował bez uszkodzenia. Oszacowanie statystyczne λ(t) z próbki okre la wzór:

91

λ (t ) =

n(t ) − n(t + ∆t ) n(t ) ⋅ ∆t

( 5.1)

gdzie: n(t) – liczba obiektów, które w przedziale czasu si nie uszkodziły; n(t + ∆t) – liczba obiektów, które w przedziale czasu si uszkodziły; ∆t – długo

przedziału czasu, w którym obiekt był badany.

Intensywno

uszkodze

charakteryzuje

prawdopodobie stwo

powstawania

uszkodze w chwili t + ∆t, pod warunkiem e w chwili t obiekt był w stanie zdatno ci. Oznacza ona wzgl dny spadek niezawodno ci na jednostk czasu. Inaczej jest to frakcja obiektów uszkodzonych odniesiona do liczby obiektów na pocz tku ich przedziału badania. Typowa funkcja intensywno ci uszkodze

jest kompozycj

trzech rozkładów

elementarnych. Okres pierwszy dotyczy pocz tkowego czasu eksploatacji obiektu. Wyst puje znaczna intensywno

uszkodze

okresie eksploatacji główn

w obiekcie, co tłumaczy si tym, e w pocz tkowym

przyczyn

uszkodze

s

ró nego rodzaju uszkodzenia

produkcyjne, ukryte wady elementów, wady monta owe. Czas trwania pierwszego okresu zale y od typu obiektu, jego jako ci, jako ci zastosowanych elementów itp. W okresie pierwszym [dla t∈(0, t1)] intensywno

uszkodze maleje i mo e by

opisana np. rozkładem gamma o parametrach 0 c1(t) (punkty A3 i B3). W punkcie E dochód jednostki z eksploatacji obiektu przyjmuje warto

maksymaln

(d(t) = dmax(t). Dotyczy to równie zysku jednostkowego (z(t) = zmax(t)) (rys. 5.1c). Wida wi c, e w okresie I i III u ytkowany obiekt przynosi strat , tzn. c(t)>0) i B(h(t)>>0). Pokrywanie si tych punktów jest przypadkiem idealnym i rzadko wyst puje w rzeczywistym systemie eksploatacji obiektów technicznych. Dla krzywej c2(t)>c1(t) wyprowadzenie obiektu z eksploatacji powinno nast pi

w punkcie B5(z(t) = 0), co

odpowiada punktom B3(c2(t)>c1(t), B1′ ( t B1′ < t2) B ′(t B′ 1.

Dla czasu tE i c(t) = z(t), Eoe = Eoemax = 2 (rys. 5.4). Istotnym zagadnieniem jest odpowied na nast puj ce pytania: − jaka powinna by warto

pocz tkowa obiektu;

− jaka powinna by warto

ko cowa obiektu.

Bior c pod uwag zysk jaki otrzyma si z eksploatacji obiektu jego warto pocz tkowa powinna by niska, z uwagi na to, e po krótszym czasie tz warto zwrotowi. Warto

Qp

ta ulegnie

Qk ko cowa obiektu powinna by tak e minimalna (punkt B4, rys. 5.1b).

Mo na to uzasadni nast puj co W punkcie BA obiekt ma du

warto , a nie przynosi zysku

st d jego eksploatacja jest niecelowa. Sprzeda takiego obiektu b dzie utrudniona, poniewa nabywca wie, e w danych warunkach eksploatacji obiekt nie przynosi zysku. Idealna byłoby taka sytuacja, aby w punkcie B4 w którym ko czy si drugi okres eksploatacji i d(t) = c(t), warto

ko cowa obiektu była równa warto ci złomu. W wielu przypadkach jest tak, e równo

d(t) = c(t) zachodzi wcze niej ni w

punkcie B4 na przykład w punkcie B5 (rys. 5.1c), zatem obiekt ma jeszcze wysok warto . Ten fakt nale y wykorzysta w aspekcie przystosowania obiektu do nowych warunków eksploatacji na przykład poprzez zmian funkcji wykorzystania urz dzenia. Z przedstawionych informacji wynikaj zalecenia jakie powinno si

stosowa w

procesie projektowania i konstruowania obiektów technicznych. S one nast puj ce: − uwzgl dni warunki eksploatacji obiektów; − warto

Qp pocz tkowa obiektu powinna by niewysoka;

− niska warto

Qk ko cowa obiektu;

− minimalny czas tz, w którym zostaj pokryte koszty okresu projektowania, konstruowania i wytwarzania obiektu; − czas tII winien by tak dobrany, aby uzyska znaczny zysk Z całkowity wynikaj cy z eksploatacji obiektu; − małe koszty c(t) eksploatacji obiektu; − czas tII powinien uwzgl dnia starzenie moralne i fizyczne obiektu wynikłe z rozwoju nauki i techniki.

97 Na rys. 5.5 przedstawiono przebieg zysku uzyskiwanego z u ytkowania obiektów przy ró nych zmianach dochodów i kosztów. Podsumowuj c rozpatrzone zagadnienia nale y stwierdzi , e s mo liwe nast puj ce strategie eksploatacji obiektów technicznych według: − stanu; − kosztów; − zysku; − mieszana. Zastosowanie

tych

strategii

eksploatacji

obiektów

technicznych

zale y od

przeznaczenia systemu działania (np. przedsi biorstwo budowy maszyn, przedsi biorstwo handlowe, przedsi biorstwo transportowe, Jednostka Wojskowa) i od otoczenia, w którym funkcjonuje ten system.

5.2. Wycena urz dze a eksploatacja obiektów technicznych 5.2.1. Wprowadzenie Racjonalna

eksploatacja

obiektów

technicznych

wymaga

od

u ytkowników

znajomo ci ich aktualnej warto ci. Wycena to proces, w którym wyznacza si warto

obiektu

technicznego, w danej chwili z uwzgl dnieniem warunków eksploatacji i otoczenia. Znajomo

warto ci obiektów technicznych jest konieczna w nast puj cych przypadkach:

− przy zakupie obiektu; − przy sprzeda y obiektu; − ustaleniu opłacalno ci napraw; − wyprowadzeniu obiektu z eksploatacji; − zabezpieczeniu kredytu; − zawieraniu ubezpiecze ; − ustaleniu warto ci upadłego przedsi biorstwa; − ustaleniu wysoko ci podatków; − innych. Znanych jest wiele metod wyceny obiektów technicznych [5, 8, 12]. W tej pracy zostan omówione tylko niektóre z tych metod.

98

5.2.2. Metoda ksi gowa W metodzie tej warto

obiektu technicznego ustalamy ze wzoru: WA = WK - WR

(5.15)

gdzie: WA – aktualna warto

obiektu;

WK – warto

maszyny zawarta w ewidencji przedsi biorstwa (warto

WR – warto

rocznego odpisu amortyzacyjnego.

ksi gowa);

Roczny odpis amortyzacyjny okre la si z wyra enia: WR =

W p − Wk

(5.16)

n

gdzie: Wp – warto

pocz tkowa obiektu;

Wk – warto

ko cowa (uzysk ze sprzeda y obiektu lub z jego złomowania)

n – liczba lat eksploatacji obiektu.

5.2.3. Metoda kosztów odtworzenia Warto

odtworzeniow obiektu wyznacza si nast puj co: W0 = Cp k (1-s)

(5.17)

gdzie: W0 – warto

odtworzeniowa obiektu;

Cp – cena nowego porównywalnego obiektu (zast pienia lub odtworzenia); k – współczynnik nowoczesno ci konstrukcji; s – stopie zu ycia fizycznego obiektu. Warto

odtworzeniowa obiektu technicznego jest to wysoko

nakładów, które

nale y ponie , aby odtworzy w danej chwili potencjał eksploatacyjny równy nowemu obiektowi. Informacje o cenach pocz tkowych obiektów s

uzyskiwane od producentów,

katalogów lub cenników. Je eli nie mamy takich samych lub podobnych obiektów to do wyceny nale y przyj

obiekty o parametrach techniczno-ekonomicznych najbardziej

zbli onych do obiektów wycenianych. Cena zast pienia oznacza koszt zast pienia wycenianego obiektu innym obiektem, za cena odtworzeniowa uwzgl dnia koszt wytworzenia obiektu technicznego według identycznej technologii przy zachowaniu istniej cego rozwi zania konstrukcyjnego urz dzenia.

99 Współczynnik nowoczesno ci konstrukcji uwzgl dnia zu ycie funkcjonalne obiektu wynikaj ce z post pu naukowo-technicznego, ci głego doskonalenia konstrukcji oraz stosowania lepszych materiałów i technik wytwarzania. Warto

współczynnika nowoczesno ci konstrukcji przyjmuje si nast puj co:

− k = 0,7 ÷ 1,0 – maszyny i urz dzenia aktualnie wytwarzane na zbli onym poziomie rozwi za konstrukcyjno-technologicznych; − k = 0,5 ÷ 0,7 – maszyny i urz dzenia nie produkowane, dla których s dost pne cz ci wymienne; − k < 0,5 – maszyny i urz dzenia starsze, dla których wyst puj trudno ci w nabyciu cz ci wymiennych. Mi dzy innymi stosuje si

nast puj ce metody wyznaczania stopnia zu ycia

fizycznego obiektu: - liniowa, dotyczy maszyn i urz dze prostych, u ytkowanych w ustalonych warunkach zgodnie z obowi zuj cymi zasadami eksploatacji S=

Tu ⋅ 100% Tg

(5.18)

gdzie: Tu – aktualny czas eksploatacji obiektu; Tg – trwało

graniczna (normatywne urz dzenia).

− na podstawie kosztów naprawy (tablica 5.1); − na podstawie utraty warto ci u ytkowej (tablica 5.2). Tablica 5.1. Stopie zu ycia fizycznego obiektu na podstawie kosztu naprawy [8] Udział w cenie obiektu

Udział w cenie obiektu warto ci

Stopie

przewidywanego kosztu naprawy

zespołów, podzespołów, cz ci –

zu ycia

(robocizna + warto

przewidzianych do wymiany (%)

fizycznego

cz ci) (%)

(%) do 15

do 10

do 30

15-30

10-20

30-45

30-45

20-30

45-60

45-60

30-40

60-75

powy ej 60

powy ej 40

powy ej 75

100 Tablica 5.2. Stopie zu ycia fizycznego obiektu [8] Lp. Opis obiektu mechanicznego

Stopie zu ycia fizycznego

1.

Obiekt nowy, dotychczas nie u ytkowany

do 10%

2.

Obiekt w pocz tkowym okresie u ytkowania, stan bardzo dobry

do 30 %

3.

Obiekt funkcjonuje bez zastrze e , nie ma potrzeby napraw

do 40%

4.

Obiekt funkcjonuje, stan techniczny nie zapewnia bezawaryjnego u ytkowania, konieczno

przeprowadzenia przegl du technicznego,

regulacji lub naprawy bie cej 5.

Obiekt

u ytkowany

w

do 50%

ograniczonym

zakresie,

wymagane do 60%

przeprowadzenie napraw głównych elementów składowych 6.

Obiekt u ytkowany, przeprowadzono naprawy bie ce i główne do 75%

elementów i wymaga kolejnej naprawy głównej 7.

Obiekt

funkcjonuje

awaryjnie,

liczne

przeprowadzenie napraw nale y poprzedzi

przestoje.

Ewentualne

rozwa aniami co do do 85%

zasadno ci ekonomicznej przedsi wzi cia 8.

Obiekt niezdatny, a naprawa ekonomicznie nieuzasadniona

do 90%

9.

Obiekt powinien by złomowany

powy ej 90%

5.2.4. Metoda likwidacji Metoda

likwidacji

polega

na

oszacowaniu

warto ci

obiektu

technicznego

przeznaczonego do wycofania z eksploatacji spowodowanego utrat przez niego zdolno ci do realizacji pierwotnie zało onych zada . Warto

obiektu okre la zale no :

W i = W m - CL

(5.19)

gdzie: Wi – warto Wm – warto

obiektu wyceniana metod likwidacji; materiałów odzyskanych

CL – koszty likwidacji. Najni sza warto

likwidacyjna obiektu jest okre lona warto ci złomu Wlz: Wlz = m wj

gdzie: m – masa maszyny (kg);

(5.20)

101 wj – warto

jednostkowa złomu (zł/kg).

5.2.5. Metoda porównawcza Istota tej metody polega na fakcie, e warto

aktualna obiektu jest okre lana na

podstawie ceny jak mo emy uzyska na rynku. Podej cie porównawcze opiera si na zale no ci:

WR = Ci

vi

(5.21)

gdzie: WR – warto

rynkowa obiektu technicznego;

Ci – cena na rynku porównywalnego obiektu technicznego; vi – warto

i-tej poprawki wyznaczonej ze wzgl du na przyj te kryteria [8, 12]

5.2.6. Metoda analizy statystycznej rynku W metodzie tej aktualna warto

rynkowa obiektu jest wyznaczana na podstawie

przeci tnych cen stosowanych w obrocie maszynami tego samego typu i rodzaju, przy uwzgl dnieniu ró nic w stanie technicznym. Podstaw metody jest zale no

ubytku warto ci

od czasu eksploatacji obiektu (rys. 5.6, 5.7), która jest podstaw do wyznaczania redniej warto ci urz dzenia w danym roku eksploatacji. Warto

obiektu obliczamy ze wzoru (metoda wska nikowa): W0 = C + C

n s =1

vj

(5.22)

gdzie: W0 – warto

maszyny;

C - rednia cena transakcji obiektu w danym dniu eksploatacji; vj =

u j ⋅ C p ⋅ (± s pj ) C

- poprawka uwzgl dniaj ca stan techniczny j-tego zespołu;

uj – udział j-tego zespołu w warto ci maszyny; spj – stopie pogorszenia lub polepszenia stanu technicznego j-tego zespołu.

102

5.3. Koszty eksploatacji maszyn rolniczych 5.3.1. Elementy składowe kosztów Jednym z czynników umo liwiaj cym obni enie kosztów produkcji rolnej jest zmniejszenie kosztów jej mechanizacji. W krajowym rolnictwie udział mechanizacji w całkowitych kosztach produkcji ro linnej wynosi od 40 do 60 %, a nawet do 80 %. W rolnictwie krajów zachodnich udział ten nie przekracza 30 % {2, 4, 13]. Na rys. 5.8 przedstawiono elementy składowe kosztów mechanizacji produkcji rolnej w tym kosztów eksploatacji maszyn.

5.3.2. Koszty utrzymania maszyn Koszty utrzymania maszyn obci aj gospodarstwo niezale nie od ilo ci wykonanej pracy. Wynikaj one z fakty posiadania maszyn a nie z ich u ytkowania, dlatego te nosz one nazw kosztów stałych (w roku). Koszty utrzymania maszyn opisuje równanie [2, 4, 13]: cur = car + cpr + cbr [zł/rok]

(5.23)

gdzie: cur – koszty utrzymania maszyn; car – koszty amortyzacji; cpr – koszty przechowywania; cbr – koszty ubezpieczenie i podatku drogowego. Warto

kosztów amortyzacji maszyn obliczamy z wyra enia:

c ar =

C mr [zł/rok] Tmr

(5.24)

gdzie: Cmr – cena maszyny w zł; Tmr – czas u ytkowania maszyny w latach. Cena Cmr jest to tzw. odtworzeniowa jej warto , przyjmowana według aktualnego poziomu cen na rynku. Koszty przechowywania maszyn okre la zale no : cpr = 0,02 Cmr [zł/rok]

(5.25)

103 Koszt ten obejmuje koszty amortyzacji i naprawy budynków, w których przechowywane s maszyny. Koszt ten oblicza si w stosunku rocznym, jako 2% warto ci odtworzeniowej maszyny. Koszty cbr ubezpieczenia i podatku drogowego w zł/rok jest uwzgl dniany w kalkulacji kosztów eksploatacji i przyczep transportowych według obowi zuj cych stawek. Jednostkowe koszty utrzymania maszyny okre la wzór:

cuj =

cur [zł/h, zł/ha, zł/t] qur1

(5.26)

gdzie: cuj – jednostkowe koszty utrzymania maszyny; qur – roczna zdolno

przerobowa maszyny, czyli praca wykonana w roku w h/rok,

ha/rok, t/rok.

5.3.3. Koszty u ytkowania maszyn Koszt u ytkowania maszyn w roku zale y od ilo ci wykonanej pracy (godzin, hektarów, ton), st d te nosz one nazw kosztów zmiennych. Koszty u ytkowania maszyn okre la równanie [2, 4, 13]: czr = cnr + csr + cer + cmr

(5.27)

gdzie: czr – koszty u ytkowania maszyn; cnr – koszty napraw; csr – koszty paliwa i smarów; cer – koszty energii elektrycznej; cmr – koszty materiałów pomocniczych. Jednostkowy koszty cnr [zł/h] naprawy maszyny jest okre lany ze wzoru:

c nr =

k nr ⋅ c n [zł/h] Tmh

gdzie: cnr – koszty napraw; knr – współczynnik kosztów napraw; Tmh – zdolno

przerobowa maszyny [h].

(5.28)

104 Współczynnik knr kosztów napraw jest zale ny od zło ono ci konstrukcji maszyny i udziału w cenie maszyny elementów cz ci wymiennych, a tak e kosztów robocizny. Przykładowe warto ci współczynnika kosztów napraw maszyn wynosz [4]: ci gnik (uci g 9 kN) – 0,9 pług dwuskibowy – 1 kultywator – 0,6 kombajn zbo owy – 0,6 prasa zbieraj ca – 0,8 kosiarka – 0,8 kombajn do zbioru ziemniaków – 1 Zdolno

Tmh przerobowa maszyny okre la zało ona przez producenta mo liwo

wykonania okre lonej pracy w całym okresie u ytkowania w przeci tnych warunkach otoczenia i wła ciwej jej eksploatacji. Jednostkowy koszt csr paliwa i smarów ustala wyra enie: csr = 1,2 vl kcp [zł/h]

(5.29)

gdzie: vl – jednostkowe zu ycie paliwa [l/h, kg/h]; kcp – cena paliwa [zł/l, zł/kg]. Wska nik „1,2” uwzgl dnia warto

zu ytych smarów i olejów. W przypadku prac

ci kich (np. orki) zwi ksza si zu ycie paliwa o 50 %. Koszty cer energii elektrycznej obliczamy z wyra enia cer = =N ker [zł/h]

(5.30)

gdzie: N – moc silnika elektrycznego (kW); ker – cena 1 kWh (zł/kWh). Koszt cmr materiałów pomocniczych okre la wyra enie cmr = mm kmr [zł/h]

(5.31)

gdzie: mm – zu ycie jednostkowe materiałów np. sznurka, folii [kg/h]; kmr – cena jednostkowa materiału [zł/kg]. Sumaryczne jednostkowe koszty eksploatacji maszyny okre la wyra enie: cem = cur + czr [zł/h]

(5.32)

Koszty cer eksploatacji maszyny w roku obliczamy ze wzoru: cer = cem qr [zł/rok]

(5.33)

105 gdzie: qr – roczne wykorzystanie maszyny [h/rok] W tablicy 5.3 podano przykładowe warto ci kosztów eksploatacji ci gnika C360. Tablica 5.3. Koszty eksploatacji ci gnika C360 [2] Lp.

Wykorzystanie qr

Czas

[h/rok]

Koszty

u ytkowania utrzymania Tmr [lata]

cur [zł/h]

Koszty

koszty

u ytkowania

eksploatacji

czr [zł/h]

cem

cer

[zł/h] [zl/rok] 1

300

25

5,43

10,36

15,78

4734

2

600

20

3,14

9,19

12,34

7404

3

800

15

2,90

9,19

12,09

9672

5.4. Koszty eksploatacji samochodów w przedsi biorstwie transportowym Koszty Cts eksploatacji samochodów w przedsi biorstwie transportowym okre la wyra enie [10, 11]: Cts = Ctp + Ctn [zł]

(5.34)

gdzie: Ctp – koszty eksploatacji samochodów zale ne od przebiegu; Ctn – koszty eksploatacji samochodów niezale ne od przebiegu. W skład kosztów Ctp eksploatacji samochodów zale nych od przebiegu wchodz : Ctp = Ctm + Cts + Cto + Ctn [zł]

(5.35)

gdzie: Ctm – koszty materiałów p dnych; Cts – koszty olejów; Cto – koszty ogumienia; Ctn – koszty napraw. Koszty Ctn napraw obejmuj : Ctn = Ctd + Ctb + Ctg [zł] gdzie: Ctd – koszty diagnozowania; Ctb – koszty napraw bie cych; Ctg – koszty napraw głównych.

(5.36)

106 Koszty Ctn eksploatacji samochodów niezale ne od przebiegu zawieraj : Ctn = Cnp + Cnd + Cna + Cnw + Cni + Ctz [zł]

(5.37)

gdzie: Cnp – koszt płac bezpo rednich i narzutów na płace; Cnd – koszt delegacji kierowców; Cna – amortyzacja pojazdów; Cnw – koszt wyposa enia pojazdów; Cni – inne koszty; Ctz – koszty zarz dzania. Koszty zarz dzania Ctz obejmuj

koszty utrzymania personelu administracyjnego

zajmuj cego si obsługiwaniem przewozu ładunków lub osób. Do kosztów materiałów p dnych i olejów zalicza si koszt paliwa i olejów zu ytych do silników pojazdów. W tej pozycji ujmuje si zarówno warto

paliwa pobranego z

własnych magazynów oraz zakupionego prze kierowców w stacjach benzynowych. Do kosztów ogumienia nale

koszty zu ycia ogumienia (opon, d tek, wkładów). w

pozycji tej mog by równie wykazywane koszty napraw ogumienia. W kosztach napraw eksploatacyjnych taboru wykazuje si koszty: − obsług technicznych, planowo zapobiegawczych, wykonywanych okresowo stosownie do przebiegu lub czasu eksploatacji danego pojazdu. zakres czynno ci dla okre lonego rodzaju obsługi technicznej ustalaj odpowiednie instrukcje eksploatacyjne, − napraw eksploatacyjnych pojazdów, wykonywanych dla usuni cia uszkodze przywrócenia sprawno ci technicznej pojazdu. Naprawa mo e polega

i

na wymianie

gotowych zespołów lub podzespołów wzgl dnie na wymianie cz ci zamiennych w zespołach eksploatowanych pojazdów, − napraw całych pojazdów, przez które nale y rozumie tzw. naprawy główne. Płace bezpo rednie i narzuty na płace obejmuj koszty wynagrodze wraz z narzutami za czas pracy kierowców pojazdów samochodowych i ich pomocników. w pozycji tej ujmuje si wynagrodzenia kierowców i pomocników za prace zwi zane z obsług , remontami itp., wykonywane na stacjach obsługi, zakładach remontowych itp. Delegacje kierowców i pomocników obejmuje koszty zwi zane z delegowaniem lub czasowym przeniesieniem kierowców i pomocników do pracy poza miejsce stałego postoju taboru. Amortyzacja pojazdów obejmuje koszty amortyzacji taboru samochodowego.

107 Koszty

wyposa enia

pojazdów

zawieraj

koszty

materiałów

wyposa enie pojazdów samochodowych. W szczególno ci zalicza si

stanowi cych

tu, np. opo cze,

radioaparaty samochodowe, ła cuchy, apteczki, ga nice, pokrowce na chłodnice, skrzynki i torby narz dziowe, banki na benzyn , narz dzia itp. Do pozycji tej zalicza si równie ewentualne koszty napraw tych przedmiotów. Inne koszty bezpo rednie obejmuj ubezpieczenia pojazdów, podatek od rodków transportu, opłaty za zezwolenie upowa niaj ce do wjazdu na obszar innego kraju, za karnety TIR, za wizowanie paszportów kierowców, opłaty celne za przewo one paliwo, za jazd po autostradach, opłaty parkingowe, frachty morskie i kolejowe (za przemieszczanie samochodów na pewnych odcinkach na promach i wagonach kolejowych). Ewidencj

szczegółow

w przypadku działalno ci przewozowej – prowadzi si

według poszczególnych rodzajów transportu (przewozy ładunków, przewozy osób, eksploatacja sprz tu). w ramach rodzajów transportu mo e nast pi dalszy podział według typów pojazdów lub jednostek sprz tu. W zale no ci od potrzeb prowadzi si rachunek kosztów według rodzajów i miejsc powstawania.

5.5. Koszty eksploatacji maszyn przedsi biorstwa produkcyjnego 5.5.1. Charakterystyka i organizacja Wydziału Opon Rolniczych Radialnych Wydział Opon Rolniczych Radialnych (AIR) jest wydziałem produkcyjnym wchodz cym w skład Linii Opon Rolniczych w Stomil-Olsztyn S.A. W wydziale konfekcjonowane i nast pnie wulkanizowane s

opony rolnicze nap dowe radialne. W

ostatnich latach zostały zwi kszone zdolno ci produkcyjne wydziału w zwi zku z czym wprowadzono do produkcji kilka rozmiarów opon nap dowych diagonalnych. Na wydziale produkowanych jest ponad 40 asortymentów o rednicy osadzenia od 20” do 38”. Produkcja odbywa si w systemie trzyzmianowym z jedn zmian produkcyjn w sobot . Produkcja dobowa zale y od rozmiarów produkowanych opon i wynosi 500÷600 sztuk opon nap dowych [6]. Wydział Opon Rolniczych Radialnych mie ci si w jednej hali podzielonej na dwie cz ci o ł cznej powierzchni 10.529m2. Wydział aktualnie zatrudnia 123 osoby z czego 9 na stanowiskach umysłowych. Schemat organizacyjny wydziału przedstawia rys. 5.9. Odpowiedzialno podlegaj :

za wydział ponosi Kierownik Wydziału, któremu bezpo rednio

108 − Z-ca Kierownika ds. Technicznych; − Starszy Referent − Specjalista Technolog Konfekcji i Wulkanizacji − Mistrzowie Produkcji; − Brygadzista Zmian Asortymentowych Z-ca Kierownika ds. Technicznych jest odpowiedzialny za utrzymanie ci gło ci ruchu maszyn i urz dze znajduj cych si na wydziale AIR. Kierownik ds. Technicznych współpracuje ze Specjalist

Elektronikiem, którego

głównym obowi zkiem jest prowadzenie całokształtu prac zwi zanych z utrzymaniem ruchu maszyn i urz dze w zakresie elektroniki i oprogramowania. Mistrz utrzymania ruchu (elektryk) nadzoruje prac trzech brygad utrzymania ruchu. Podstawowych obowi zkiem Mistrza Utrzymania Ruchu jest zapewnienie ci gło ci ruchu maszyn i urz dze

wydziału Opon Rolniczych Radialnych na trzech zmianach

produkcyjnych. Brygada remontowa nadzorowana przez Brygadzist Utrzymania Ruchu wykonuje prace remontowe pras wulkanizacyjnych i maszyn konfekcyjnych na wydziale według planu remontów. Starszy Referent prowadzi sprawy kadrowe pracowników zatrudnionych na wydziale. Specjalista Technolog odpowiada za prawidłowy przebieg wszystkich procesów technologicznych produkcji opon na wydziale. Mistrzowie Produkcji ka dy na swojej zmianie produkcyjnej odpowiadaj

za

realizacj planu produkcji.

5.5.2. System utrzymania ruchu maszyn Systemem utrzymania ruchu maszyn i urz dze wydziału AIR (rys.5.10) zarz dza Z-ca Kierownika ds. Technicznych. Z-ca Kierownika ds. Technicznych jest odpowiedzialny za utrzymanie ci gło ci ruchu maszyn i urz dze znajduj cych si na wydziale AIR. Do podstawowych obowi zków Kierownika ds. Technicznych nale : − nadzór nad prowadzeniem bie cych prac w zakresie utrzymania ruchu i konserwacji maszyn i urz dze wydziału przez podległych pracowników; − techniczne przygotowanie utrzymania ruchu i prac remontowych poprzez: − planowanie zaopatrzenia w cz ci zamienne, rodki smarownicze i inne materiały przy współpracy z Działem Zaopatrzenia,

109 − magazynowanie cz ci zamiennych i potrzebnych materiałów, − wykonywanie

prac

warsztatowych

we

własnym

zakresie

i

przy

udziale

wyspecjalizowanych komórek organizacyjnych Spółki; − prowadzenie prac remontowych

oraz

przegl dów maszyn i urz dze

zgodnie

wydziałowym planem konserwacji maszyn i urz dze produkcyjnych; − opracowywanie planów remontów, modernizacji i przegl dów maszyn i urz dze ; − dbało

o utrzymanie w stałej sprawno ci technicznej ogólnego stanu obiektu i instalacji

pomieszcze nale cych do wydziału; − opracowywanie i aktualizacja instrukcji obsługi maszyn i urz dze ; − inicjowanie działa w zakresie BHP i p.po maj cych na celu zapewnienie pracownikom bezpiecznych warunków pracy; − organizowanie postojów remontowych na wydziale; − współpraca z pracownikami firm zewn trznych w zakresie dopuszczania ich do prac remontowych na wydziale oraz odbiór wykonanych prac. − aktywny udział we wdra aniu nowych uruchomie opon i nowych technologii w celu dostosowania maszyn wydziału do stawianych im zada ; − udział w realizacji przedsi wzi

inwestycyjnych i modernizacyjnych oraz wyra anie

merytorycznych opinii w zakresie swojego działania. − udział w planowaniu bud etu na koszty zwi zane z utrzymaniem ruchu maszyn i urz dze oraz analiza kosztów bie cych w stosunku do zało onego bud etu na te cele; − nadzór nad szkoleniem nowych pracowników słu b technicznych. W zakresie elektroniki i oprogramowania Kierownik ds. Technicznych współpracuje ze Specjalist Elektronikiem. Do podstawowych obowi zków Specjalisty Elektronika nale : − prowadzenie całokształtu prac zwi zanych z utrzymaniem ruchu maszyn i urz dze w zakresie elektroniki i oprogramowania; − współudział w tworzeniu koncepcji i przedsi wzi

modernizacyjnych;

− wykonywanie prac naprawczych sprz tu elektronicznego we własnym zakresie i przy współudziale wyspecjalizowanych komórek organizacyjnych przedsi biorstwa; − prowadzenie bie cych prac oraz rozwi zywanie specjalistycznych problemów w zakresie utrzymania ruch i konserwacji maszyn i urz dze

pod wzgl dem sterowania

elektronicznego i komputerowego; − dokonywania zmian w oprogramowaniu komputerów maszyn konfekcyjnych i systemu transportu podwieszonego oraz ich bezpo rednia obsługa;

110 − opracowanie i aktualizacja dokumentacji techniczno-ruchowej maszyn i urz dze w cz ci dotycz cej elektroniki i oprogramowania. − Mistrz utrzymania ruchu (elektryk) nadzoruje prac trzech brygad utrzymania ruchu. Do podstawowych obowi zków Mistrza utrzymania ruchu nale : − zapewnienie ci gło ci ruchu maszyn i urz dze wydziału Opon Rolniczych Radialnych w zakresie elektro-automatycznym; − wykonywanie remontów pras i maszyn konfekcyjnych w zakresie elektro-mechanicznym; − przydzielanie podległym pracownikom robót zgodnie z planem zada w zale no ci od ich kwalifikacji, posiadanej grupy SEP; − sprawowanie bezpo redniego nadzoru nad jako ci i zgodno ci wykonywanych robót przez podległych pracowników; − nadzór stanu technicznego instalacji elektrycznych i rozdzielni wydziału; − współudział w opracowaniu planów remontów maszyn i urz dze wydziału. Starszy Mistrz Utrzymania Ruchu zleca i nadzoruje prace zwi zane z przegl dami, naprawami i remontami podzespołów elektro-automatycznych w maszynach wydziału. Powy sze zadania rozdzielone s na trzy zmiany i wykonywane wg planu konserwacji maszyn i urz dze

produkcyjnych wydziału. Na ka dej zmianie pracuje dwóch elektro-

automatyków i mechaników wykonuj cych przegl dy maszyn zgodnie z opracowanym planem, a tak e usuwaj cych bie ce usterki w podzespołach elektro-automatycznych maszyn i urz dze wydziału. Wyniki przegl dów maszyn zapisywane s w kartach inspekcyjnych maszyn. Na podstawie wyników karty inspekcyjnej maszyny Kierownik ds. Technicznych potwierdza zdatno

maszyny lub kieruje dan

maszyn

do remontu. Ka da maszyna

produkcyjna wydziału posiada swój paszport ,w skład którego wchodz

karty inspekcyjne i

zapisy wykonanych remontów z uwzgl dnieniem wymienionych podzespołów maszyny. Brygada remontowa nadzorowana przez Brygadzist

Utrzymania Ruchu podlega

bezpo rednio Kierownikowi ds. Technicznych. Brygada Remontowa składa si z trzech mechaników i wykonuje zlecone przez Kierownika ds. Technicznych prace remontowe pras wulkanizacyjnych i maszyn konfekcyjnych na pierwszej zmianie produkcyjnej. W przypadku nasilenia prac remontowych brygada remontowa jest wspierana przez pierwsz

zmian

brygady utrzymania ruchu. Kierownik ds. Technicznych zleca i nast pnie odbiera wykonanie pewnych prac remontowych przez firmy zewn trzne. Na rzecz wydziału wiadczone s nast puj ce usługi: 1. Firma ABB wykonuje:

111 − konserwacj i napraw urz dze d wigowych i d wignic przy prasach wulkanizacyjnych; − konserwacj i napraw instalacji o wietleniowych; 2. Firma Promet wykonuje: − napraw wózków do półfabrykatów i opon; − napraw i modernizacj b bnów konfekcyjnych; 3. Firma Promel wykonuje: − napraw zaworów i armatury mediów energetycznych; − konserwacj instalacji p.po ; − konserwacj i napraw przeno ników ta mowych.

5.5.3. Koszty utrzymania ruchu maszyn (kalkulacja kosztów) Kalkulacj kosztów w wydziałach produkcyjnych Stomil-Olsztyn S.A. wykonuje si metod kalkulacji podziałowej zło onej. Polega ona na podzieleniu całkowitych kosztów wydziału danego okresu rozliczeniowego na jednostk wspóln dla wytworzonych wyrobów. W przypadku wydziału produkcyjnego b dzie to całkowity miesi czny koszt wydziału podzielony na ilo

kilogramów wyprodukowanych opon. W ten sposób obliczony wska nik

mówi o koszcie wyprodukowania jednego kilograma danego asortymentu w konkretnym wydziale produkcyjnym. Wska nik ten nazywany jest CRI i jest porównywany z wcze niejszymi okresami produkcji. Słu y on tak e do oceny opłacalno ci produkcji danego asortymentu w danym wydziale produkcyjnym lub w fabryce. Koszty utrzymania ruchu maszyn wydziału umieszczane s według rodzajów i miejsc powstawania w tabeli zawieraj cej wszystkie miesi czne koszty wydziału (tablica 5.4, 5.5, 5.6). Koszty Wydziału Opon Rolniczych Radialnych (AIR) przypisywane s do kont MPK, które odpowiadaj miejscom powstawania kosztów. Numery miejsc powstawania kosztów przedstawia tablica 5.7.

Tablica 5.4. Zestawienie kosztów utrzymania ruchu wg rodzajów zł Lp. Rodzaj kosztu\Data lip-00

Sie-00

wrz-00

pa -00

lis-00

1

Płace

84840,41

87313,49

103165,69

98289,29

2

Fundusz socjalny

1166,66

1166,66

1166,66

0,00

0,00

3

wiadczenia

na 0,00

rzecz pracowników

gru-00

sty-01

lut-01

mar-01

95020,05 90035,82 104063,02

104063,02

85523,73

1166,66

1166,66

1967,63

1321,51

1597,55

1459,53

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

616,23

112 4

Energia elektryczna 2480,41

3616,19

3661,30

1376,48

287,46

11,05

873,62

863,07

920,06

5

Amortyzacja

148,63

148,63

148,63

148,63

148,63

148,63

148,64

148,64

148,64

6

Materiały

1495,36

3263,77

1654,81

372,25

1715,42

2915,51

2125,94

146,22

2278,89

91,31

315,31

91,31

91,31

91,31

511,62

91,31

0,00

111,80

734,18

1367,14

654,46

990,94

744,68

574,18

1367,03

1780,03

121,42

107,76

71,62

25,05

17,02

31,33

62,55

53,98

pomocnicze 7

Usługi obce

8

Sprz t

ochrony 679,56

osobistej 9

Spr one powietrze 82,03

10 Koszt Metrologii

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

11 Koszt dozoru tech.

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

Zakładu 0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

14 Główny informatyk 143,46

134,36

132,67

138,78

119,22

126,95

0,00

1783,11

0,00

15 Magazyn techniczny 368,95

425,16

395,93

0,00

377,92

480,20

0,00

0,00

0,00

16 RAZEM

97239,17

111891,90

102309,48

99942,66 96959,11 109229,55

110031,19

92892,89

12 Usługi Form

13 Usługi PTEE

0,00

91496,78

Tablica 5.5 Zestawienie kosztów transportu wg rodzajów w zł [6] Lp. RODZAJ

gru-98

sty-99

lut-99

mar-99

kwi-99

maj-99

cze-99

lip-99

sie-99

wrz-99

pa -99

KOSZTU\ DATA 1.

Płace

2.

Fundusz

26213,32 21512,19 20579,22 30328,09 25548,25 23704,23 29588,81

31906,73 34396,31 34884,93 34376,91

3102,94

258,58

338,36

298,47

298,47

298,47

298,47

298,47

298,47

298,47

298,47

0,00

508,47

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

socjalny 3.

wiadczenia na rzecz pracowników

4.

Energia elektryczna

5.

Amortyzacja

2860,79

1497,66

6984,51

6984,51

6877,09

6876,83

6876,83

6876,83

7156,25

7255,30

7255,30

6.

Materiały

2939,16

0,00

0,00

0,00

62,00

0,00

149,46

0,00

3840,00

20,38

0,00

24422,37 28127,46 24537,02 15211,26

1509,01

452,81

2567,12

12432,62

5060,87 10331,75

426,18

280,14

669,69

48,00

48,00

pomocnicze 7.

Usługi obce

8.

Sprz t ochrony

0,00

0,00

0,00

253,54

400,84

0,00

1066,10

osobistej 9.

Transport

14330,60 12304,78 12402,24 13477,58 19599,96 13892,97 12732,24

15000,24 18735,35 14020,38 13980,03

(wózki) 10. Narz dziownia

0,00

0,00

0,00

0,00

135,84

246,97

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

11. Usługi Zakładu

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

30404,76

6974,94

5393,23

4058,76

3334,40

4057,86

5122,86

3900,98

4030,04

3447,26

2849,80

225,29

71,01

148,07

252,68

544,77

206,02

634,10

287,58

514,72

955,09

290,90

Form 12. Magazyn techniczny 13. Magazyn surowców

113 14. RAZEM

104499,23 71255,09 70382,65 70864,89 58189,93 50405,85 58017,89

70751,45 74432,85 71213,56 60543,69

Tablica 5.6. Zestawienie kosztów u ytkowania maszyn wg miejsc powstawania w tys. zł [6] Lp.

Rodzaj kosztu\Data

1.

konfekcja RB505

2.

maj-00 cze-00

lip-00

sie-00 wrz-00 pa -00

lis-00 gru-00 sty-01

lut-01 mar-01

182,7

187,3

198,7

192,9

191,6

193,8

189,3

184,5

189,6

196,9

173,3

konfekcja 59HS + R2

57,8

56,4

52,8

62,7

60,2

61,3

55,1

55,3

72,1

78,1

66,4

3.

ci cie kordu

39,9

39,6

34,7

42,9

43,2

50,4

35,6

34,7

45,2

46,9

39,8

4.

malowanie opon

48,8

50,0

49,2

75,0

65,3

64,4

60,5

54,3

71,2

71,2

53,5

5.

wulkanizacja 75"

214,7

235,8

182,7

247,7

279,6

243,6

205,2

192,0

285,5

259,0

255,3

6.

wulkanizacja 88"

94,6

101,4

89,9

116,2

97,2

84,4

79,2

75,6

76,2

93,7

98,5

7.

transport

40,8

44,3

43,8

47,2

61,7

57,2

51,8

45,6

42,7

42,7

37,1

8.

koszt całkowity

679,3

714,8

651,8

784,6

798,8

755,1

676,7

642,0

782,5

788,5

723,9

Tablica 5.7. Wykaz numerów kont MPK wydziału AIR [6] Nr konta MPK 1370

Miejsce powstania kosztu Koszty stałe maszyn do ci cia gumowanych kordów tekstylnych

1492

Teren i budynki AIR

1494

Gospodarka transportowa AIR

1575

Maszyny konfekcyjne HERBERT RB 505 P

1580

Maszyny konfekcyjne HEB/NRM 59HS

1585

Maszyny konfekcyjne HEB R-2

1620

Koszty stałe maszyny do malowania opon

1750

Prasy wulkanizacyjne 75

1755

Prasy wulkanizacyjne 88”

1495

Utrzymanie ruchu

5.5.4.

Model

matematyczny

kosztów

utrzymania

ruchu

maszyn

(eksploatacji) Celem bada

było opracowanie modeli matematycznych kosztów eksploatacji

obiektów technicznych Wydziału Opon Rolniczych Radialnych w Stomil-Olsztyn S.A. Modele opracowywane s

w celu usprawnienia zarz dzania eksploatacj

technicznych i przewidywania przyszłych kosztów.

obiektów

114 Badaniom zostały poddane składowe koszty transportu i utrzymania ruchu Wydziału Opon Rolniczych Radialnych, a tak e koszty u ytkowania poszczególnych stanowisk roboczych wydziału. Graf bada składowych kosztów eksploatacji maszyn Wydziału Opon Rolniczych Radialnych przedstawiono na rysunku 5.11. Do bada

zostan

wykorzystane warto ci

składowych kosztów wydziału z 39 kolejnych miesi cy, pocz wszy od stycznia 1998r. Obróbce statystycznej zostan

poddane składowe koszty utrzymania ruchu wydziału,

składowe koszty transportu na wydziale, całkowite koszty u ytkowania stanowisk roboczych, a tak e tona produkcji w badanym okresie czasu. Wyniki obróbki statystycznej kosztów utrzymania ruchu maszyn zrealizowanej według koncepcji podanej w rozdziale 4, upowa niaj do sformułowania nast puj cych wniosków: 1.

stwierdzono,

e rozkład kosztów utrzymania ruchu, kosztów utrzymania w ruchu

stanowisk roboczych, kosztów u ytkowania maszyn i tona u produkcji jest rozkładem normalnym. 2.

analiza wariancji wykazała, e za grupy jednorodne na poziomie istotno ci równym 0,05 mo na uwa a całkowite koszty utrzymania ruchu i warto ci tona u produkcji w latach 1998-2000.

3.

analiza korelacji kosztów utrzymania ruchu wykazała, e istotny wpływ na wielko całkowitych kosztów utrzymania ruchu maj : koszty płac i usług obcych.

4.

analiza korelacji kosztów transportu wykazała, e istotny wpływ na wielko

całkowitych

kosztów transportu maj : koszty materiałów pomocniczych, sprz tu ochrony osobistej, narz dzi i usług obcych. 5.

analiza korelacji kosztów utrzymania w ruchu stanowisk roboczych wykazała, e istotny wpływ na wielko

całkowitych kosztów utrzymania w ruchu stanowisk roboczych maj

wszystkie składowe. Zauwa y nale y, e wielko

tona u nie posiada istotnego wpływu

na całkowity koszt utrzymania w ruchu stanowisk roboczych. 6.

analiza korelacji kosztów u ytkowania maszyn wykazała, e istotny wpływ na wielko całkowitych kosztów u ytkowania maszyn maj : koszty konfekcji RB505, 59-HS, R-2, wulkanizacji i transportu. Metod

analizy regresji otrzymano nast puj cy model matematyczny kosztów

obejmuj cy: 1) koszty całkowite utrzymania ruchu maszyn: yM = 7,66 + 0,985xp + 0,982xu [zł]

(5.38)

115 gdzie: xp – płace pracowników; xu – koszty usług obcych. 2) koszty yr całkowite transportu: yr = 52,05 + 0,423xm + 0,954xo [zł]

(5.39)

gdzie: xm – koszty materiałów; xo – koszty usług obcych. 3) koszty yu u ytkowania maszyn: yu = 43,13 + 1,71xk + 1,029xw + 0,854xt [zł]

(5.40)

gdzie: xk – koszty konserwacji; xw – koszty wulkanizacji; xt – koszty transportu. Uzyskane funkcje pozwalaj

na okre lenie warto ci kosztów całkowitych z 5%

bł dem. Funkcje te mo emy uzna za

wystarczaj co dokładne, aby na ich podstawie

zarz dza eksploatacj Wydziału Opon Rolniczych Radialnych Stomil-Olsztyn S.A.

5.6.

Wykorzystanie

modeli

matematycznych

kosztów

zarz dzania

eksploatacj obiektów technicznych 5.6.1. Wprowadzenie Modele matematyczne procesów, w tym kosztów eksploatacji obiektów technicznych umo liwiaj zakresie:

podejmowanie wła ciwych decyzji dotycz cych urz dze niezawodno ci,

trwało ci,

diagnozowania,

technicznych w

prognozowania,

genezowania,

obsługiwania, u ytkowania, zasilania, a tak e funkcjonowania systemów eksploatacji (rys. 5.11). Systemy eksploatacji oparte na tych modelach matematycznych nosz nazw systemów dynamicznych, tzn. takich w których u ytkowanie i obsługiwanie jest zdeterminowane chwilowym stanem technicznym obiektów. Systemy przynosz nast puj ce korzy ci: − polepszaj

dyspozycyjno

obiektów

i

wydajno

zminimalizowanie czasu przestoju maszyn; − zmniejszaj koszty obsługiwania i napraw obiektów; − minimalizuj koszty cz ci wymiennych;

procesu

produkcji

przez

116 − przedłu aj

„ ycie” obiektów wi c zmniejszaj

wydatki pieni ne na zakup nowych

urz dze ; − racjonalizuj zatrudnienie w dziale utrzymania maszyn w ruchu; − zwi ksza bezpiecze stwo. Wymienione elementy maj

istotny wpływ na efektywno

funkcjonowania

przedsi biorstw i jednostek bud etowych. Podstawowy problem, który nale y rozwi za

w komputerowych podsystemach

zarz dzania eksploatacja obiektów technicznych mo na sprowadzi do [1]:

„wyznaczenia algorytmów podejmowania decyzji

z uwzgl dnieniem ich

komputerowej realizacji, specyfiki rozpatrywanego problemu i obiektu zarz dzania”. Kolejno

post powania powinna by nast puj ca:

sformułowanie problemu – algorytm – program – realizacja komputerowa.

5.6.2. Informatyczny system zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych z wykorzystaniem kosztów Informatyczny system

zarz dzania

eksploatacj

obiektów

technicznych

mo na

decyzyjnymi,

inaczej

przedstawi jak na rysunku 5.12. Obiekt zarz dzania 1 jest opisany: − wielko ciami wyj ciowymi „y” zwi zanymi z celem zarz dzania; − wielko ciami

wej ciowymi

„x”,

które

s

wielko ciami

zarz dzaj cymi, tzn. takimi których podanie na wej cie obiektu spowoduje osi gni cie celu zarz dzania; − wielko ciami zakłócaj cymi „z” (mierzalne i pozostałe), które maj wpływ na „y” i które charakteryzuj oddziaływanie otoczenia na obiekt zarz dzania. Model obiektu zarz dzania o wej ciu „x”, wyj ciu „y” i parametrach „a” lub zakłóceniach „z” mo na opisa wzorem (patrz punkt 1.6.4.): y = F(x, a)

(5.41)

Mo liwe s dwa sposoby wyznaczania decyzji x przez komputer: 1) ze wzoru: x = F-1(y, a),

(5.42)

je eli równanie (5.41) jest rozwi zywalne; 2) je eli równanie (5.41) nie da si rozwi za analitycznie, w takim przypadku nale y zastosowa numeryczny (przybli ony) sposób jego rozwi zania.

117 Podkre li nale y, e komputer wyznacza decyzje x na podstawie wprowadzonej informacji IO i IZ realizuj c program podejmowania decyzji (rys. 5.2). Wyznaczone przez komputer decyzje x otrzymuje decydent 2, który na ich podstawie i innych informacji In wyznacza decyzje x*, czyli rzeczywisty algorytm zarz dzania obiektem o postaci: x* = G(x, In)

(5.43)

Rozpatrzony sposób post powania jest realizowany w informatycznych podsystemach zarz dzania systemami działania typu: wspomaganie decyzji, ekspertowych lub innych.

5.6.3. Podsystem wspomagania decyzji System wspomagania decyzji (DSS – Decision Support Systems) umo liwia decydentom szczebla najwy szego mo liwo

identyfikacji problemu decyzyjnego oraz

tworzenie i rozwi zywanie modeli decyzyjnych, umo liwiaj cych wybór wła ciwych decyzji. Systemy te s wykorzystywane w wspomaganiu podejmowania decyzji strategicznych i taktycznych (długo i

redniookresowych), w problematyce: planowania działalno ci

gospodarczej, inwestycji, zaopatrzenia, sprzeda y wyrobów i usług, gospodarki finansowej. W strukturze systemów wspomagania decyzji mo na wyró ni nast puj ce zasadnicze elementy (rys. 5.13) [3, 11]: − podsystem komunikacji, umo liwiaj cy porozumiewanie si u ytkownika z systemem w j zyku wy szego poziomu, w tym zbli onym do j zyka naturalnego stanowi cego tzw. j zyk dialogu; − podsystem rozwi zywania problemów - zapewnia automatyczn b d we współpracy z u ytkownikiem obsług pyta zwi zanych z podejmowaniem decyzji; − podsystem zarz dzania baz

danych i baz

modeli - umo liwia racjonalne

gospodarowanie zasobami informacyjnymi; − baza danych – to zbiór danych dotycz cych funkcjonowania danego systemu działania (np.

produkcyjnego,

usługowego,

handlowego),

niezb dnych

do

rozwi zywania

problemów decyzyjnych; − baza modeli obejmuj ca zbiór: − modeli prognostycznych i planistycznych; − modeli optymalizacyjnych; − modeli symulacyjnych; − modeli kosztów w tym kosztów eksploatacji obiektów technicznych;

118 − scenariuszy decyzyjnych, ułatwiaj cych rozpoznawanie problemów decyzyjnych i wybór decyzji; − problemów decyzyjnych wraz ze schematami ich rozwi zywania.

5.6.4. Baza modeli Baza modeli obejmuje modele: optymalizacyjne, symulacyjne, prognostyczne i inne. Optymalizacja

jest

jednym

z

najcz stszych

sposobów

wykorzystania

modelu

matematycznego. Post powanie powinno by nast puj ce: − okre lenie matematycznego modelu obiektu bada lub je eli nie jest to mo liwe jedynie funkcji obiektu bada ; − okre lenie

ogranicze

(warunków

ograniczaj cych),

narzuconych

na

wielko ci

charakteryzuj ce obiekt bada ; − okre lenie kryterium optymalizacji (wska nik jako ci) w postaci wielko ci Q oraz jej zale no

od funkcji obiektu zwanej funkcja celu (funkcj

kryterium optymalizacji,

funkcj kryterialn itp.). Kryterium optymalizacji mo e by jedno i to okre la typowe badania optymalizacyjne (mono - optymalizacja) lub mo e ich by kilka (poli - optymalizacja). Symulacja komputerowa jest metod badania systemów: − badania symulacyjne mo na traktowa

jako eksperymentowanie z systemem przy

wykorzystaniu modelu; − symulacja jest narz dziem, a nie celem. Symulacja mo e dotyczy : − zachowania si modelu, a wi c i systemu (zmieniamy wej cie i patrzymy jakie jest wyj cie); − celów badawczych. chodzi o to, aby model nie tylko zachowywał si z zewn trz jako system rzeczywisty, ale by wn trze modelu było takie samo, jak wn trze systemu; − wyboru typu modelu, a wi c sposobu widzenia systemu przez badacza. Dotyczy to identyfikacji (struktura i parametry) modelu i jego weryfikacji. Model komputerowy stanowi odzwierciedlenie modelu formalnego. To program obliczaj cy y z relacji y = f(x). Implementacja modelu symulacyjnego to sporz dzenie programu działaj cego zgodnie z formaln specyfik modelu. Eksperymentowanie z modelem nie ró ni si w zasadzie od eksperymentowania z systemem, dlatego te stosuje si tu wszystkie metody planowania eksperymentu.

119 Wyniki eksperymentu symulacyjnego s

bezwarto ciowe, je eli nie mo na nic

powiedzie o ich wiarygodno ci. Sposobem analizy wiarygodno ci modeli symulacyjnych jest analiza wra liwo ci (wra liwo

na struktur modelu i warto ci parametrów modelu). Z

reguły stosuje si dodatkowe eksperymenty przy zaburzaniu warto ci parametrów modelu, modyfikacje struktury modelu itp. Pami ta nale y, e konkretyzacja struktury i parametrów modelu musi odbywa si na podstawie rzeczywistego materiału eksperymentalnego. Prognozowanie jest procesem opracowania zało e

lub przesłanek dotycz cych

przyszło ci. Inaczej mówi c prognozowanie to proces przewidywania stanu lub okre lonej wielko ci dowolnego systemu działania w przyszło ci, tzn. w chwili t + ∆t. Przez prognozowanie b dziemy rozumieli okre lenie „przyszłych” (wzgl dem chwili bie cej t) warto ci wielko ci prognozowania yp(τ), τ > t, na podstawie modelu, obiekty w chwili t i obserwacji y0 /s/ wykonywanych do chwili t, s ≤ t. Przewidziana warto

zmiennej

yp(τ) okre lon według powy szej zasady nazywamy prognoz wielko ci yp(τ) i oznaczamy y (τ). Ró nic τ - t nazywamy wyprzedzeniem prognozy. Najwi ksze wyprzedzenie prognozy nazywamy horyzontem prognozy. Operator pozwalaj cy obliczy

prognoz

na podstawie pomiarów nazywamy

predyktorem: y / τ / = Pτ / YP /

(5.44)

gdzie: Pτ - operacja wykonywana na zbiorze pomiarów (predyktor); YP – {y0/s/, s Ts t} – zbiór obserwacji (wyników) pomiarów dost pnych w chwili wykonywania prognozy t; Ts – zbiór chwil, w których dokonano obserwacji. Rozwi zanie zagadnienia prognozowania stanów przedmiotów diagnozy zale y m.in. od wymaga

jako ciowych narzucanych a’priori na prognoz . Najprostsze wymaganie

jako ciowe okre la wyra enie: y /τ / = y p /τ /

(5.45)

Jest to idealna prognoza, która na ogół nie jest realizowana ze wzgl du na to, e prognozy s budowane na podstawie modelu, który nigdy nie jest idealny. W zwi zku z czym bł d prognozy ep nie jest równy zeru: e p = y p / τ /− y p / τ / > 0

(5.46)

120

5.6.5. Ekspertowe systemy zarz dzania W systemie tym komputer spełnia rol eksperta, czyli rodka do rozwi zywania problemów na podstawie reprezentacji wiedzy z wykorzystaniem odpowiednich reguł poprawnego rozumowania, a w szczególno ci reguł wnioskowania. Mo na wyró ni dwie charakterystyczne cechy takiego systemu komputerowego [7]: 1. komputer wyznacza rozwi zanie problemu na podstawie dost pnej wiedzy, któr posiadamy o danym obiekcie, za pomoc modelu programu, który realizuje pewien proces rozumowania; 2. opis wiedzy o obiekcie nie jest podany w postaci precyzyjnych wzorów matematycznych, a w postaci zbioru faktów i reguł logicznych. Takie uogólnienie klasycznych modeli matematycznych nazywa si reprezentacj wiedzy, a w komputerze baz wiedzy. W wielu przypadkach rozwi zanie problemu polega na ogół na jego wydedukowaniu ze zbioru faktów, które uznajemy za prawdziwe, jest wi c wynikiem okre lonego procesu rozumowania. Aby wynik rozumowania był poprawny nale y zastosowa reguły poprawnego rozumowania, które zawarte w logice i nazywaj si regułami wnioskowania. W systemie ekspertowym mo na wymieni nast puj ce podstawowe elementy (rys. 5.14):

1. baz wiedzy, która zawiera fakty i reguły. Fakty s zdaniami oznajmuj cymi. Fakty mog by prezentowane w postaci zwi zków mi dzy obiektami i charakteryzowa si ró nymi cechami (atrybutami). Baza wiedzy zawiera równie reguły w postaci: IF warunek THEN wniosek AND/OR akcja;

2. baz danych (np. dane techniczno – ekonomiczne o obiekcie, wyniki pomiarów, dane eksploatacyjne, hipotezy itp.);

3. procedury wnioskowania, w ród których wyró ni mo na: − wnioskowanie wprzód, oznacza to mo liwo

zwi kszenia si bazy faktów, a co za tym

idzie, przyspieszenie procesu sprawdzania postawionej hipotezy; − sterowani z wnioskowaniem, które ograniczaj ilo

reguł mo liwych do uaktualnienia;

− wnioskowanie wstecz, polega na wykazaniu prawdziwo ci hipotezy głównej na podstawie prawdziwo ci przesłanek; − wnioskowanie mieszane stanowi kompromis mi dzy wnioskowaniem w przód i wstecz, dzi ki czemu jest pozbawione niektórych wad tych metod;

121 − wnioskowanie rozmyte, jest to podej cie odpowiednie do prezentowania ró nych niedoskonało ci (chaotyczno ci) spotkanych podczas komunikowania si ludzi w yciu codziennym;

4. procedury obja niania – wyja niaj

strategi

wnioskowania. Zadaniem systemu

obja niaj cego jest udzielenie u ytkownikowi odpowiedzi, jak równie przyjmowanie od niego zapyta , praktycznie w dowolnym momencie. Przykładowe zapytania to: dlaczego (why), jak (how), co (what), jaki, ile;

5. procedury sterowania dialogiem – s to procedury wej cia – wyj cia umo liwiaj ce formułowanie zada przez u ytkownika i przekazywanie rozwi zania przez program;

6. procedury umo liwiaj ce rozszerzenie oraz modyfikacj wiedzy oraz jej pozyskiwanie. Ekspertowe systemy zarz dzania mog generowa decyzje o dowolnym zasi gu i horyzoncie czasowym (decyzje: strategiczne, taktyczne, operacyjne, długo-, krótkookresowe), mog

rednio- i

by wykorzystane w dowolnym systemie działania na przykład

przedsi biorstwie przemysłowym, rolniczym, usługowym, handlowym i jednostkach bud etowych.

5.7. Podsumowanie Reasumuj c

rozpatrzone

zagadnienia

dotycz ce

aspektów

praktycznych

wykorzystania rachunku kosztów eksploatacji obiektów technicznych w systemach działania mo na stwierdzi co nast puje: 1) pomi dzy zu yciem, intensywno ci uszkodze , dochodem jednostkowym i warto ci jednostkow obiektu technicznego istniej okre lone zale no ci, które mo na ustali metod teoretyczn lub eksperymentaln ; 2) obecne metody wyceny urz dze technicznych nie odzwierciedlaj w pełni rzeczywistej ich warto ci. W procesie eksploatacji obiektów technicznych nale ałoby okre la warto : rynkow (rzeczywist ), fizyczn , wzgl dn i bezwzgl dn ; 3) koszty eksploatacji maszyn rolniczych obejmuj koszty utrzymania i u ytkowania; 4) koszty eksploatacji samochodów w przedsi biorstwie transportowym obejmuj koszty zale ne i niezale ne od przebiegu; 5) koszty utrzymania ruchu (utrzymania) maszyn nale y rejestrowa według rodzajów i miejsc ich powstawania, co umo liwia analiz

ich wpływu na efektywno

gospodarowania przedsi biorstwa, a tak e opracowania modelu kosztów;

122 6) modele matematyczne kosztów eksploatacji obiektów technicznych mo na wykorzysta w podejmowaniu decyzji dotycz cych u ytkowania, naprawy, likwidacji lub sprzeda y; 7) modele matematyczne kosztów eksploatacji obiektów technicznych mo na wykorzysta do oceny jako ci funkcjonowania systemu eksploatacji urz dze technicznych i jego wpływu na efektywno

funkcjonowania danego systemu działania.

LITERATURA 1. BUBNICKI Z.: Podstawy informatycznych systemów zarz dzania. Politechnika Wrocławska. Wrocław, 1993. 2. GO E., MUZALEWSKI A., OLSZEWSKI T.: Eksploatacyjno - ekonomiczne wska niki racjonalnego

u ytkowania maszyn

rolniczych

(katalog).

Instytut

Budownictwa

Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, Warszawa 1996. 3. INFORMATYKA dla ekonomistów. Red. Nowicki A., PWN, Warszawa–Wrocław, 1998. 4. KARWOWSKI T.: Zasady eksploatacji i opłacalno ci zakupu maszyn. IBMiER, Warszawa 1996. 5. MICHALSKI R., JÓ WIAK W.: Metody oceny stanu technicznego wyceny pojazdów i maszyn. Seria: Ruchomo ci, Educaterra Sp. z o.o. Olsztyn 1999. 6. MŁODAWSKI T.: Analiza kosztów eksploatacji obiektów technicznych. Wydział Produkcji Opon Rolniczych Radialnych, STOMIL, OLSZTYN S.A., Olsztyn 2001. 7. MULAWKA J.: Systemy ekspertowe. WNT, Warszawa 1997. 8. NAPIÓRKOWSKI J,

RÓBEK R.: Metody wyceny maszyn i urz dze . Zachodnie

Centrum Organizacji, Zielona Góra 2001. 9. NIZI SKI S.: Elementy eksploatacji obiektów technicznych. UWM Olsztyn, 2000. 10. NIZI SKI S.: Logistyka w systemach działania. ITE, Radom 1998. 11. NIZI SKI S.,

ÓŁTOWSKI B.: Informatyczne systemy zarz dzania eksploatacj

obiektów technicznych. Olsztyn – Bydgoszcz, ISBN – 83-916198-0-X, 2001. 12. SZEWIELI SKI A.: Wycena maszyn i urz dze metod analizy statystycznej rynku. Praca dyplomowa UWM, Wydział Nauk Technicznych, Olsztyn 2000. 13. WÓJCICKI Z.: Metody badania nakładów materiałowo – energetycznych i oceny mechanizacji gospodarstw rodzinnych. Prace naukowo-badawcze, 2/99, IBMiER, Warszawa 1999.

123

6. KONCEPCJA ZARZ DZANIA EKSPLOATACJ POJAZDÓW

MECHANICZNYCH

ZA

POMOC

WOJSKOWYCH RACHUNKU

KOSZTÓW 6.1. Wprowadzenie Dotychczas w wojsku nie prowadzono eksploatacji pojazdów mechanicznych według rachunku kosztów. Koszty eksploatacji urz dze technicznych nie s nawet zdefiniowane. Elementy tych kosztów s

rejestrowane w jednolitym zakładowym planie kont

obowi zuj cym w wojskowych jednostkach bud etowych. W planie kont mi dzy innymi funkcjonuj zespoły kont: 1) zespół „0” – Maj tek trwały – słu y do ewidencji operacji gospodarczych zwi zanych z maj tkiem trwałym oraz z uzbrojeniem i sprz tem wojskowym; 2) zespół „3” – Materiały i towary – słu y do ewidencji operacji gospodarczych zwi zanych z rozliczeniem zakupu materiałów, towarów i usług. Do materiałów zalicza si

surowce i inne materiały podstawowe, półfabrykaty obcej produkcji, materiały

pomocnicze, opakowania, paliwa, cz ci zamienne i rodki bojowe; 3) zespół „4” – Koszty według rodzajów i ich naliczanie – słu y do ewidencji kosztów funkcjonowania wojskowej jednostki bud etowej w układzie podmiotowo – zadaniowym. Dowódca wojskowej jednostki bud etowej ma obowi zek opracowania zakładowego planu kont, w którym konta syntetyczne b d

rozbudowane o konta analityczne, które

uwzgl dni wszystkie potrzeby wojskowej jednostki bud etowej w zakresie rachunkowo ci. Zatem wła ciwa ewidencja kosztów zwi zanych z eksploatacj pojazdów mechanicznych umo liwi ich racjonalne u ytkowanie zgodnie z ich przeznaczeniem. Podkre li nale y, e podane dotychczas informacje na temat kosztów funkcjonowania w systemach działania (punkt 1, 2, 3, 4, 5) s słuszne, tak e dla wojskowej jednostki bud etowej. Definicje kosztów eksploatacji urz dze technicznych podano w punkcie 1.6. W nast pnym punkcie zostanie przedstawiona koncepcja kosztów eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych.

6.2. Graf kosztów eksploatacji Na rys. 1 przedstawiono graf kosztów eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych (poziom 0).

124 Poziom I grafu odpowiada kosztom (Cpi) istnienia ( ycia) pojazdów, które mo na zdefiniowa nast puj co: Cpi = CpI + CpII + CpIII + CpIV + CpV + CpVI

(6.1)

gdzie: CpI – koszty I fazy istnienia pojazdów, czyli potrzeby; CpII – koszty II fazy ycia pojazdów, czyli projektowania i konstruowania; CpIII – koszty fazy III, czyli wytwarzania pojazdów; CpIV – koszty fazy IV, czyli eksploatacji pojazdów; CpV – koszty fazy V, tzn. modernizacji pojazdów; CpVI – koszty fazy VI, czyli likwidacji pojazdów. Celem fazy potrzeby [9, 10] jest dokonanie identyfikacji pojazdów mechanicznych, w wyniku

której

nale y

(zmodernizowanego)

ustali

konieczno

budowy

nowego,

rodka technicznego lub jego wymiany, drog

udoskonalonego doboru ze zbioru

istniej cych obiektów technicznych. Koszty CpI tej fazy obejmuj koszty prac zwi zanych z ustaleniem stanu, analiz i ocen wiedzy dotycz cej danej grupy pojazdów mechanicznych i opracowanie zało e techniczno – ekonomicznych nowego, modernizowanego lub zakupu nowego rodka technicznego. Koszty CpII fazy II w szczególno ci obejmuj opracowanie: projektu koncepcyjnego, wst pnego i technicznego, wykonanie modelu, prototypu i partii próbnej oraz wykonanie bada nowego lub modernizowanego rodka technicznego. Faza III obejmuje wytwarzanie pojazdów mechanicznych, czyli produkcj seryjn . W skład kosztów CpIII tej fazy wchodz : opracowanie projektu, procesu technologicznego i pomocy warsztatowych, wykonanie elementów, podzespołów, zespołów i układów, monta pojazdów. Dla u ytkownika (gestora) wojskowych pojazdów mechanicznych nie s tak wa ne koszty ich wytwarzania lecz bardziej koszty certyfikacji i zakupów, które on pokrywa. Koszty certyfikacji s zwi zane z ustaleniem zgodno ci wymaga sprz tu z Polska Norm , Norm Obronn i kryteriami technicznymi. W fazie zakupów najwa niejsze elementy wpływaj ce na koszty s nast puj ce: − realizacja kontraktu w ramach przetargu; − gwarancja i kontrola jako ci; − dostawa sprz tu

125 − serwis techniczny pojazdów mechanicznych. Faza IV istnienia pojazdów mechanicznych dotyczy ich eksploatacji i b dzie omówiona oddzielnie. Podkre li nale y, e w wojsku około 80% pojazdów mechanicznych jest przechowywanych, które si nie tylko starzej fizycznie, ale tak e moralnie. Z reguły zu ycie fizyczne nie przekracza ustalonych warto ci parametrów stanu, jednak obiekty trac swoje wła ciwo ci bojowe spowodowane wymaganiami rozwijaj cego si pola walki. Stad te istnieje potrzeba i sens modernizacji niektórych grup pojazdów mechanicznych (np. czołgów). Koszty CpV fazy modernizacji szacuje si

podobnie jak dla obiektów

nowoopracowywanych. Faza VI wycofania, jest istotna szczególnie w przypadku masowej likwidacji niektórych zło onych pojazdów mechanicznych (na przykład transporterów opancerzonych, samochodów terenowych). Z t faz wi

si koszty CpVI zwi zanie ze

złomowaniem, odzyskiem zespołów, wykorzystaniem cz ci wymiennych urz dze diagnostycznych i obsługowo – naprawczych, a tak e utylizacje elementów.

6.3. Koszty logistyczne Na poziomie II (rys.1) umieszczono koszty eksploatacji pojazdów, które mog powstawa w nast puj cych rodzajach wojsk: − l dowych; − lotniczych i obrony powietrznej; − marynarki wojennej; − obrony terytorialnej. Poziom III grafu wskazuje, e pojazdy mechaniczne mog by u ytkowane w ró nych elementach rodzajów wojsk takich jak: − oddziały zmechanizowane; − artyleria; − wojska rakietowe; − wojska pancerne; − wojska in ynieryjne; − wojska przeciwchemiczne; − wojska przeciwdesantowe. W wymienionych elementach rodzajów wojsk funkcjonuj

konkretne jednostki

wojskowe, które s wojskowymi jednostkami bud etowymi. Na przykład (poziom IV): − dywizja zmechanizowana;

126 − brygada zmechanizowana; − brygada pancerna; − brygada artylerii; − brygada kawalerii powietrznej; − pułk − samodzielny batalion. Ka da jednostka wojskowa w aspekcie funkcjonalnym realizuje nast puj c podstawow działalno : − szkolenie ołnierzy w czasie pokoju; − utrzymanie wyró nionych stanów gotowo ci bojowej; − wykonanie prac zwi zanych z usuwaniem kl sk ywiołowych; − słu ba w oddziałach ONZ; − skuteczna obrona pa stwa w czasie wojny. Funkcje jednostki wojskowej (poziom V) mo na sprowadzi do: − działalno ci podstawowej; − logistycznej; − dowodzenia (zarz dzania). St d te koszty Ccw funkcjonowania jednostki wojskowej opisuje równanie [9]: CCW = CWP + CWL + CWD

(6.2)

gdzie: CWP – koszty działalno ci podstawowej, tzn. koszty utrzymania stanów osobowych jednostki; CWL - koszty działalno ci logistycznej; CWD – koszty dowodzenia (zarz dzania) zwi zane z dowodzeniem i administracj . W obszarze naszych zainteresowa s koszty logistyczne JW (poziom V), dotycz ce rodków

ycia i walki oraz usług specjalistycznych, a tak e gospodarczo – bytowych.

Proponowane wyró nienie kosztów CWL działalno ci logistycznej opisuje wzór: CWL = CLZ + CLT + CLI + CLM + CLO + CLE gdzie: CLZ – koszty zasilania (zaopatrzenia); CLT – koszty transportu; CLI – koszty infrastruktury; CLM – koszty medyczne;

(6.3)

127 CLO – koszty ochrony rodowiska; CLE – koszty eksploatacji uzbrojenia i sprz tu wojskowego, w tym pojazdów mechanicznych. Koszty CLZ zasilania dotycz : − gromadzenia, przechowywania i wydawania uzbrojenia i sprz tu wojskowego oraz rodków bojowych, a tak e materiałowych; − wykorzystania zasobów miejscowych na potrzeby funkcjonowania JW.; −

wiadczenie usług socjalno – bytowych ołnierzom. Koszty CLZ transportu obejmuj :

− przewóz ołnierzy; − dowóz rodków zaopatrzenia; − ewakuacje materiałow , techniczn i medyczn ; − przygotowanie i utrzymanie w stanie zdatno ci infrastruktury transportowej (np. dróg); − kierowanie ruchem wojsk. Koszty CWI infrastruktury zawieraj : − zakwaterowanie wojsk i kadry; − gospodark

rodkami trwałymi;

− utrzymanie w stanie zdatno ci rodków trwałych; − zadania inwestycyjno – naprawcze. Koszty CLM medyczne mi dzy innymi obejmuj : − profilaktyk zdrowia; − leczenie sanatoryjne; − leczeniem szpitalne Koszty CLO ochrony rodowiska s

zwi zane z utrzymaniem w stanie zdatno ci

ekosystemów, a w tym z zachowaniem istniej cych gatunków zwierz t i ro lin oraz zapewnieniem czysto ci gleby, wody i powietrza terenu, na którym działa jednostka wojskowa.

6.4. Koszty eksploatacji Na poziomie VII grafu umieszczono rodzaj procesu eksploatacji pojazdów mechanicznych. Specyfika funkcjonowania jednostek wojskowych nakazuje wyró nienie dwóch podstawowych rodzajów procesów eksploatacji urz dze : − eksploatacji aktywnej, czyli u ytkowania bie cego;

128 − eksploatacji pasywnej, czyli przechowywania. Koszty eksploatacji aktywnej pojazdów mechanicznych zwi zane s z wykonaniem nast puj cych zada : − zabezpieczeniem logistycznym funkcjonowania JW w czasie pokoju; − szkoleniem ołnierzy; −

wiczeniami poligonowymi;

− usuwaniem skutków kl sk ywiołowych; − wykonywaniem zada w ramach wojsk ONZ; − prowadzeniem działa bojowych w czasie wojny. Eksploatacja pasywna ma na celu przechowywanie pojazdów mechanicznych w stanie zdatno ci, b d cych na wyposa eniu wojska i niezb dnych do wykonania postawionych zada . Stan zdatno ci dotyczy zarówno zdatno ci funkcjonalnej (okre lony czas t) jak i zadaniowej (czas t + ∆t). Znaczna liczba przechowywanych pojazdów mechanicznych determinuje wiele problemów zwi zanych z ich racjonalnym diagnozowaniem i obsługiwaniem. W zale no ci od czasu przechowywania wyró nia si : − przechowywanie krótkookresowe (od 1 miesi ca do 1 roku); − przechowywanie długookresowe. W procesie przechowywania wojskowych pojazdów mechanicznych mo na wyró ni podprocesy: − diagnozowania i obsługiwania przed konserwacj ; − konserwacji, czyli zabezpieczenie elementów pojazdów mechanicznych przed zu yciem tribologicznym, erozyjnym, a w szczególno ci korozyjnym, za pomoc metod: smarowej, bezsmarowej, inhibitorowej, elektrochemicznej i przez osuszanie powietrza; − magazynowania, czyli rozmieszczenia pojazdów mechanicznych w odpowiednich miejscach postoju i wykorzystanie operacji diagnostyczno-obsługowych na przykład: przegl d codzienny, przegl d miesi czny, obsługiwanie kompleksowe; − rozkonserwowanie, czyli usuni cie z elementów pojazdów mechanicznych

rodków

ochrony czasowej (np. smarów) i przygotowanie ich do u ytkowania; − diagnozowania i obsługiwania przed u ytkowaniem. W zwi zku z powy szym koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych mo na podzieli na koszty: − eksploatacji bie cej;

129 − przechowywania. W eksploatacji bie cej pojazdów mechanicznych, koszty ich eksploatacji mog powsta w podsystemach (poziom VIII) [10]: − u ytkowania; − obsługiwania; − zarz dzania. W zwi zku z tym mo na opisa je za pomoc wyra enia: CEB = CBU + CBO + CBZ

(6.4)

gdzie: CEB – koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych w procesie eksploatacji aktywnej (bie cej); CBU – koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych powstałe w podsystemie u ytkowania; CBO – koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych powstałe w podsystemie obsługiwania; CBZ – koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych powstałe w podsystemie dowodzenia (zarz dzania). Koszty CBU eksploatacji pojazdów mechanicznych, które powstaj w podsystemie u ytkowania (np. zu ycie paliwa) s zwi zane z realizacj zada JW, na przykład wicze poligonowych i mog by rozliczane w kosztach CWE działalno ci podstawowej. Zatem równanie (1) upraszcza si i przyjmuje posta : 1 1 1 C EB = C BO + C BZ

(6.5)

Koszty CBZ eksploatacji pojazdów mechanicznych, które powstaj w podsystemie zarz dzania mo na rozliczy w kosztach CWD dowodzenia (zarz dzania) JW. W zwi zku z tym równanie (2) przyjmuje posta : 2 2 C EB = C BO

(6.6)

gdzie: 2 C BO – koszty utrzymania pojazdów mechanicznych w stanie zdatno ci powstałe zarówno w

procesie ich u ytkowania jak i obsługiwania. 2 Koszty C BO utrzymania pojazdów mechanicznych w stanie zdatno ci s zale ne od

rodzaju przeprowadzonego procesu obsługowego (rodzaju obsługi) i mo na opisa

je

równaniem: 2 C BO = CBB + CBN + CBS + CBG + CBD

gdzie:

(6.7)

130 CBB – koszty zabiegów obsługiwania (np. wymiany olejów, OC, OT-1, OT-2); CBN – koszty naprawy bie cej; CBS – koszty naprawy redniej; CBG – koszty naprawy głównej; CBD – koszty diagnozowania. Reasumuj c, mo na stwierdzi ,

e koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych

mo na rozpatrywa na trzech poziomach: − pełnym, opisanym wyra eniem (6.4), obejmuj cym cały system eksploatacji pojazdów; − uproszczonym – I (6.5), obejmuj cym podsystem obsługiwania i zarz dzania eksploatacj pojazdów; − uproszczonym – II (6.6), obejmuj cym tylko koszty utrzymania pojazdów mechanicznych w stanie zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej. Koszty CPP przechowywania pojazdów mechanicznych opisuje równanie: CPP = CPK + CEP + CPR + CPD

(6.8)

gdzie: CPK – koszty konserwacji; CEP –koszty magazynowania; CPR – rozkonserwowania; CPD – diagnozowania i obsługiwania. W procesie magazynowania koszty CEP eksploatacji pojazdów mechanicznych mo na opisa dwoma sposobami: 1) pełnym CEP = CEO + CEZ

(6.9)

gdzie: CEO – koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych zwi zane z ich utrzymaniem w stanie zdatno ci;; CEZ – koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych zwi zane z organizacj zarz dzania podsystemem przechowywania. 2) uproszczonym 1 1 C EP = C EO

(6.10)

gdzie: 1 C EO – koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych zwi zane z ich utrzymaniem w stanie

zdatno ci.

131 1 Koszty C EO opisuje wzór: 1 C EO = COC + COM + COK

(6.11)

gdzie: COC – koszty diagnozowania i obsługiwania codziennego; COM – koszty diagnozowania i obsługiwania miesi cznego; COK – koszty diagnozowania i obsługiwania kompleksowego. Zbiór wojskowych pojazdów mechanicznych jest bardzo ró norodny, dlatego te dla ka dego obiektu b d

ró ne koszty eksploatacji uwarunkowane ró nymi warunkami

eksploatacji. Koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych s zale ne od ich u ytkowania latem i zim , w terenie piaszczystym, podmokłym, utwardzonym (poziom IX). Wtedy normy zu ycia np. paliwa ulegaj zwi kszeniu nawet o 100 %. W poszczególnych miejscach powstawania kosztów, tzn. podsystemach u ytkowania, obsługiwania, przechowywania i zarz dzania systemu eksploatacji pojazdów mechanicznych w układzie rodzajowym mo na opisa je za pomoc wzoru (poziom X): CER = CEA + CEM + CEZ + CEO + CEE + CEU + CER +CES

(6.12)

gdzie: CER – całkowite koszty eksploatacji obiektów technicznych w układzie rodzajowym; CEA – koszty amortyzacji; CEM – koszty materiałów; CEZ – koszty cz ci zamiennych; CEO – koszty ogumienia; CEE – koszty energii; CEU – koszty usług obcych; CER – koszty robocizny; CES – koszty społeczne. Koszty CEA obejmuj amortyzacj i odsetki, za koszty CEM materiałów zawieraj warto : smarów ciekłych i stałych, chłodziwa, płynów hydraulicznych, paliwa i innych. W skład kosztów CEZ cz ci zamiennych wchodz

koszty elementów niezb dnych do

wykonania napraw bie cych i rednich, za do kosztów CEO ogumienia zalicza si koszty zu ycia opon, d tek, wkładów oraz ich napraw. Koszty CEE energii uwzgl dniaj koszty energii elektrycznej, cieplnej, wody i spr onego powietrza wykorzystywanych w procesie obsługiwania urz dze technicznych. W koszty CEU usług obcych s zawarte koszty zwi zane z napraw

główn

pojazdów mechanicznych i innymi usługami zewn trznymi (np.

132 transportowymi). Koszty robocizny CER dotycz

kosztów wynagrodze

i narzutów od

wynagrodze , za koszty CES społeczne obejmuj podatki. Je li koszty CER robocizny i koszty CES b d rozliczane w kosztach CWD dowodzenia to równanie (6.12) upraszcza si do postaci: CER = CEA + CEM + CEZ + CEO + CEE , które mo na wykorzysta

w zarz dzaniu eksploatacj

(6.13) pojazdów mechanicznych

według rachunku kosztów. Koszty CEM materiałów mo na zapisa nast puj co: 1 2 3 4 C EM = C EM + C EM + C EM + C EM

(6.14)

gdzie: 1 C EM – koszty paliwa; 2 C EM – koszty smarów; 3 C EM – koszty płynów hydraulicznych; 4 C EM – koszty elementów mechanicznych (np. rub, nakr tek, zawleczek, itp.)

Wielka ró norodno

wojskowych pojazdów mechanicznych (poziom XI) jest

uwarunkowana zło ono ci

pola walki. W ród wojskowych pojazdów mechanicznych

mo emy mi dzy innymi wyró ni : − pojazdy bojowe np.: czołgi, transportery opancerzone kołowe i g sienicowe, ci gniki pancerne i artyleryjskie; − samochody: ci arowo-osobowe małej ładowno ci, redniej ładowno ci, du ej ładowno ci i ogólnego przeznaczenia. Poziom XII okre la konkretny egzemplarz wojskowego pojazdu mechanicznego, którego koszty jego eksploatacji powinno si rejestrowa . Przyj cie tak zaprogramowanego grafu kosztów eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych pozwala łatwo je zidentyfikowa

i zaprogramowa

w informatycznym systemie zarz dzania eksploatacj

obiektów technicznych. Na przykład symbol 2122216211140 oznacza: 2- drugi egzemplarz pojazdu, 1 – czołg, 2 – materiały, 2 – zima, 2 – podsystem obsługiwania, 1 – eksploatacja bie ca, 6 – koszty eksploatacji, 2 – działalno

logistyczna, 1 – brygada zmechanizowana, 1

– wojska zmechanizowane, 1 – wojska l dowe, 4 – faza eksploatacji, 0 – koszty eksploatacji na szczeblu centralnym. Mo na zbudowa uproszczony graf kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych na szczeblu brygady, pułku czy batalionu (rys. 2), lub jeszcze bardziej szczegółowy.

133

6.5. Zarz dzanie eksploatacj pojazdów za pomoc rachunku kosztów Zarz dzanie eksploatacja wojskowych pojazdów mechanicznych jest mo liwe, jednak wymaga opracowania i wprowadzenia nast puj cych zarz dze , dotycz cych: − struktury kosztów i miejsc ich powstawania wraz z indeksem symboli, identyfikuj cym te miejsca; − wprowadzenia kont kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych; − dokumentacji ródłowej i zasad jej oznaczania oraz ewidencji kosztów; − instrukcji ustalania warto ci kosztów, w tym warto ci kosztów dopuszczalnych; − ustalenia o rodków i osób odpowiedzialnych za rachunek kosztów eksploatacji. Zarz dzanie eksploatacja wojskowych pojazdów mechanicznych za pomoc rachunku kosztów obejmuje: 1) Utworzenie bud etu kosztów; 2) Analiz kosztów.

6.5.1. Bud et kosztów Bud et jest to plan przewidywanych (postulowanych) kosztów eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych obejmuj cy nast puj ce składniki kosztów w układzie rodzajowym (tablica 6.1.): paliwo, oleje i smary, płyny hydrauliczne, elementy mechaniczne, cz ci wymienne, ogumienie, amortyzacj , usługi obce, energie, robocizn , społeczne. Tablica 1. Bud et kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych Lp.

Wyszczególnienie

Stycze

Luty

Marzec

, ...,

Razem koszty za rok

Ceb Cer ∆Cerb Ceb Cer 2

Paliwo

3

Oleje i smary

4

Płyny hydrauliczne

5

Elementy mechaniczne

6

Cz ci wymienne

7

Ogumienie

8

Amortyzacja

9

Usługi obce

10

Energia

11

Robocizna

12

Społeczne

∆Cerb Ceb

Cer

∆Cerb

Ceb Cer ∆Cerb , ...,

134 Razem

Cer – koszty rzeczywiste; Ceb – koszty planowane; ∆Cerb – dopuszczalne odchylenia kosztów. Eksploatacja wojskowych pojazdów mechanicznych za pomoc rachunku kosztów rz dz poni sze równania (rys. 6.3): BEP + ∆BEP ≤ CERmax

(6.15)

BEP - ∆BEP ≥ CERmin

(6.16)

gdzie: BEP – finansowe

rodki bud etowe przeznaczone na eksploatacj

pojazdów

mechanicznych; ± ∆BEP – odchyłka finansowych

rodków bud etowych przeznaczonych na

eksploatacj wojskowych pojazdów mechanicznych; CERmax, CERmin

- maksymalne i minimalne warto ci rzeczywistych kosztów

eksploatacji pojazdów mechanicznych. Z równa wynika konieczno

wła ciwego wykonania kalkulacji kosztów eksploatacji

obiektów technicznych w układzie rodzajowym. Na podstawie tych równa powinny by przyznawane finansowe rodki bud etowe na eksploatacj pojazdów. Gdy: BEP - ∆BEP < CERmin , oznacza to niedomiar finansowych rodków bud etowych na eksploatacj pojazdów mechanicznych. Wyst pi przyspieszone zu ycie obiektów technicznych spowodowane niepełnym wykonaniem zabiegów obsługiwania. Je eli zachodzi nierówno : BEP + ∆BEP > CERmax, dowodzi to niewła ciwie wykonanej kalkulacji kosztów eksploatacji pojazdów. Dla ka dego wojskowego pojazdu mechanicznego powinna by prowadzona karta kosztów, według poni szego wzoru: KARTA Kosztów eksploatacji pojazdu mechanicznego Dane identyfikacyjne Nr J W :................................................... Rodzaj eksploatacji (bie ca, przechowywania)

135 Podsystem (u ytkowania, obsługiwania, zarz dzania) Rodzaj pojazdu (czołg, BWP, transporter opancerzony, ci gnik, samochód: osobowy, osobowo-ci arowy, szosowo-terenowy, terenowy) Nr rejestracyjny pojazdu: ............................................. Nr identyfikacji pojazdu w systemie informatycznym: .................................................... Lp.

Składniki kosztów

Miesi ce I

1

Amortyzacja

2

Paliwo

3

Oleje i smary

4

Płyny hydrauliczne

5

Elementy

II

Rok III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

mechaniczne 6

Cz ci wymienne

7

Ogumienie

8

Usługi obce

9

Energia

10

Robocizna

11

Społeczne Razem

Bilans

roczny

rzeczywistych

kosztów

eksploatacji

wojskowych

pojazdów

mechanicznych w JW okre laj wzory:

C EAΣ = 1 C EM Σ =

C EZΣ =

I

J

K

i =1 j =1 k =1 I

J

K

i =1 j =1 k =1 I

J

K

i =1 j =1 k =1

C EA

(6.17)

1 C EM

(6.18)

C EZ

(6.19)

1

(6.20)

CER = CEA + CEM

+ ...

gdzie: CEA

, CEA

1 , C EM Σ , ..., - całkowite koszty składników rodzajowych, kosztów

eksploatacji zgodnie z równaniem (6.12), (6.13), (6.14) oraz kart kosztów; i = 1, I - liczba miesi cy eksploatacji obiektów; j = 1, J - liczba pojazdów w danym rodzaju;

136 k = 1, K - liczba rodzajów pojazdów; CER - całkowite rzeczywiste koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych w JW. Jeszcze raz nale y podkre li ,

e bardzo wa nym zagadnieniem jest obliczenie

całkowitych kosztów składników rodzajowych CEA , CEMZ1, itd. oraz całkowitych rzeczywistych kosztów CER eksploatacji pojazdów mechanicznych, które s podstaw ich racjonalnej eksploatacji w danym roku i przewidywania kosztów w latach nast pnych.

6.5.2. Analiza kosztów Celem analizy kosztów eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych jest aktualna ocena sytuacji ekonomicznej utrzymania urz dze w stanie zdatno ci jak równie przewidywanie obci e finansowych, które musz by poniesione w latach nast pnych, a tak e wpływ kosztów na gotowo

techniczn i bojow jednostki wojskowej.

Narz dzia analizy kosztów s nast puj ce: 1) ci głe ledzenie zmian bud etu kosztów; 2) wykorzystanie do analizy ró nych miar. Bud et kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych powinien by

na bie co

monitorowany z uwzgl dnieniem kart kosztów, a tak e równa (6.15) i (6.16). Je eli jest spełniony warunek: CERmin ≤ CER ≤ CERmax, nie ma podstaw do twierdzenia,

(6.21)

e gospodarowanie utrzymaniem pojazdów

mechanicznych w stanie zdatno ci funkcjonalnej i zadaniowej jest prowadzone niewła ciwie. W przypadku gdy: CER > CErmax CER < CErmin, istnieje obawa,

(6.22)

e funkcjonowanie systemu eksploatacji pojazdów jest niewła ciwe.

Konieczne jest ustalenie przyczyny zaj cia takich zdarze . Do analizy zmian kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych mo na wykorzysta współczynnik gotowo ci technicznej sprz tu zdefiniowany nast puj co:

K qs =

Nz > 0,95 N rz

K gd (t ) = gdzie:

N zI > 0,85 N rz

(6.23) (6.24)

137 Kqs – statyczny współczynnik gotowo ci technicznej w miejscu stałej dyslokacji JW.; Kgd(t) – dynamiczny współczynnik gotowo ci technicznej pojazdów w rejonach alarmowych JW.; Nz, NzI – liczba zdatnych pojazdów w garnizonie i w rejonach alarmowych; Nrz – rzeczywista liczba pojazdów w JW. Zaznaczy

nale y,

e głównym zadaniem dowódcy JW. jest utrzymanie jej w

okre lonych stanach gotowo ci bojowej, które s

uwarunkowane zdatno ci

pojazdów

mechanicznych, zatem i kosztami ich eksploatacji. Wysokie warto ci współczynników Kqs i Kgd(t) wymagaj poniesienia okre lonych nakładów, które s wyra one w kosztach CER eksploatacji pojazdów. Zatem strategie działania dowódcy JW s nast puj ce: 1) Kqs → max Kqs Kgd(t) → max Kgd(t) CER → ustalone. Oznacza to,

e przy ustalonych kosztach nale y działa tak, aby uzyska

maksymalne

warto ci współczynników gotowo ci technicznej. 2) CER → min CER Kqs → ustalone Kqd(t) → ustalone, tzn. e okre lona wysok warto

współczynników gotowo ci technicznej sprz tu nale y

utrzyma minimalnym nakładem sił i rodków.

6.6. Podsumowanie Reasumuj c przedstawion

koncepcj

zarz dzania eksploatacj

wojskowych pojazdów

mechanicznych za pomoc rachunku kosztów nale y stwierdzi , co nast puje: 1) mo na wyró ni nast puj ce koszty faz istnienia pojazdów mechanicznych: potrzeby, projektowania i konstruowania, wytwarzania, eksploatacji, modernizacji i likwidacji; 2) w jednostce wojskowej mo na wyodr bni

koszty: działalno ci podstawowej,

logistycznej i dowodzenia (zarz dzania); 3) koszty logistyczne JW obejmuj nast puj ce składniki kosztów: zaopatrzenia, transportu, infrastruktury, medyczne, ochrony

rodowiska, eksploatacji uzbrojenia i sprz tu

wojskowego, w tym pojazdów mechanicznych;

138 4) koszty eksploatacji wojskowych pojazdów mechanicznych dotycz procesu u ytkowania bie cego i przechowywania; 5) koszty eksploatacji u ytkowania bie cego pojazdów obejmuj koszty powstaj ce w podsystemach: u ytkowania, obsługiwania i dowodzenia (zarz dzania); 6) w granicznym przypadku koszty eksploatacji pojazdów mechanicznych mo na sprowadzi do kosztów ich utrzymania w stanie zdatno ci, czyli kosztów: obsługiwa bie cych, napraw: bie cych, rednich i głównych oraz diagnozowania; 7) koszty przechowywania pojazdów mechanicznych zawieraj kosztów:

konserwacji,

magazynowania,

nast puj ce składniki

rozkonserwowania,

diagnozowania

i

obsługiwania. Koszty te mo na opisa w sposób pełny lub uproszczony; 8) w poszczególnych miejscach powstawania kosztów mo na wyró ni koszty: amortyzacji, materiałów, cz ci wymiennych, ogumienia, energii, usług obcych i robocizny; 9) zarz dzanie eksploatacj wojskowych pojazdów mechanicznych za pomoc rachunku kosztów obejmuje: utworzenie bud etu kosztów; analiz kosztów; 10) bud et kosztów to plan przewidywanych kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych; 11) dla ka dego pojazdu powinna by prowadzone karta kosztów jego eksploatacji; 12) analiza kosztów eksploatacji pojazdów mechanicznych obejmuje: − ci głe ledzenie zmian bud etu kosztów; − wykorzystanie do analizy kosztów eksploatacji ró nych miar, a w tym współczynnika gotowo ci technicznej pojazdów.

LITERATURA 1. NIZI SKI S.: Logistyka w systemach działania. ITE, Radom 1998. 2. NIZI SKI S.,

ÓŁTOWSKI B.: Informatyczne systemy zarz dzania eksploatacj

obiektów technicznych. ISBN – 83-916198-0-X, Olsztyn-Bydgoszcz 2001. 3.

ÓŁTOWSKI B.: Podstawy diagnostyki maszyn. Wyd. ATR, Bydgoszcz 1996.

139

Ostatnia strona okładki

DANE O AUTORACH: 1. Prof. dr hab. in . Stanisław NIZI SKI jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Warmi sko–Mazurskiego w Olsztynie oraz Wojskowego Instytutu Techniki Pancernej i Samochodowej w Sulejówku. Jest wieloletnim członkiem Sekcji Podstaw Eksploatacji KBM Polskiej Akademii Nauk, Polskiego Towarzystwa Diagnostyki Technicznej, Zespołu Diagnostyki SPE KBM PAN. Zainteresowania naukowe obejmuj zagadnienia dotycz ce logistyki w systemach działania, eksploatacji i diagnostyki obiektów technicznych, szczególnie pojazdów mechanicznych. Jest autorem lub współautorem wielu publikacji i opracowa ksi kowych: Podstawy diagnostyki pojazdów mechanicznych (1980, 1984); Diagnostyka urz dze mechanicznych (1980); Modele diagnostyczne obiektów (1992); Ci gnik rolniczy w systemie eksploatacji (1996); Podstawy eksploatacji obiektów technicznych (1996); Logistyka w systemach działania (1998); Diagnostyka samochodów osobowych i ci arowych (1999); Diagnostyka pojazdów kołowych (1999); Logistyka (1999); Elementy eksploatacji obiektów technicznych (2000), Informatyczne systemy zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych (2001). 2. Prof. dr hab. in . Bogdan ÓŁTOWSKI, prof. zw. ATR w działalno ci

naukowej zajmuje si problemami modelowania, dynamiki maszyn, wibrodiagnostyki, diagnostyki technicznej, metrologii i eksploatacji pojazdów. Ma w swoim dorobku ogólnie około 250 publikacji, w tym 19 pozycji zwartych (własne i współautorskie), 41 publikacji naukowych, 155 publikacji naukowo-technicznych i konferencyjnych oraz 45 opracowa naukowo-technicznych. Jest członkiem Instytutu Bada Nieniszcz cych NDT (Anglia), członkiem Sekcji Podstaw Eksploatacji Komitetu Budowy Maszyn Polskiej Akademii Nauk (od 1989r.), członkiem Polskiego Towarzystwa Diagnostyki Technicznej, członkiem Zespołu Diagnostyki SPE KBM PAN. Jest tak e redaktorem działowym Diagnostyki Technicznej w Zagadnieniach Eksploatacji Maszyn PAN, członkiem Rady Programowej wydawnictwa PTDT – DIAGNOSTYKA oraz członkiem Oddziału PAN w Lublinie. Wypromował 6 doktorów nauk technicznych, kilkudziesi ciu absolwentów studiów magisterskich i in ynierskich oraz recenzuje prace naukowo-badawcze, promocyjne, a tak e dorobek naukowy. Wa niejsze opracowania: Diagnostyka polska. Ocena stanu (1994), Metodyka w okruchach (1994), Podstawy diagnostyki technicznej (1994), Diagnozowanie silnika wysokopr nego (1995), Diagnostyka techniczna elektrycznych urz dze przemysłowych (1996), Leksykon diagnostyki technicznej (1996), Badanie silników spalinowych (1996), Podstawy diagnostyki maszyn (1996), Seminarium dyplomowe. Zasady pisania prac dyplomowych (1997), Osprz t elektryczny pojazdów mechanicznych (1999), Informatyczne systemy zarz dzania eksploatacj obiektów technicznych (2001).

ISBN – 83-916198-2-6